Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці Дарота Міхалюк

Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці

Дарота Міхалюк
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 496с.
Смаленск 2015
219.14 МБ

Беларусная Народная Рэспубліка

Рада Народных Міністрау

Ekspozytura ÜanfarmerüPöIoftej w W i L N i is

WIDZ1ANOPICY MELDOWAN1O

Republique Democratique de la Ruthenie Blanche

Conseil des Ministres

1919 r.

przfjmsick

‘ ДШІЛЕМАТЫЧНЫ ПАЮТ

 

 

Мы.УГАд БЕЛАРУСКАЙ НАРОдНАЙ РЭСПУБДІКІ,11U

неы БЕЛ/РУСКАГА НАРОДУ просімо усе ваенныя і

Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг.

Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці

цывільнйя установы чужаземных Дзяржау і зага

дываем ^сім прнслухаючым нац ваенным і цывіл

ным 'улаіьцям.каму гэтн пашпарт будзе

за-

нн.дазвіліць свабодны праезд заграніцу наяа-

му Старі тру 3arj

fei Рады Народннх Мініотрау і йінісанічных Спрау.АНТОНУ ЛУЦКЕВІЧУ.і да-

 

ваць ям\

у патрэбі усялякую дапамогу.

Гэть

пашпарт мав моц на шзсьць кесяцау.

НАРОДНЫХ МІНІСТРАУ:

НАЙЕСЬЕІК СТАРШЫНІ РАДЫ

 

eutoen iigcas

1SS-BBBEAÜ, V

pf№

'f^r

Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг.

Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці

Беларуская Народная Рэспубліка ў1918-1920 гг.

Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці

Смаленск Інбелкульт 2015

УДК 323.17(476)(091)"1918/1920" + 94(476)"1918/1920"

ББК 63.3 (4Бен)

М69

Міхалюк, Д.

М69 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг.: ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці / Дарота Міхалюк; навук. рэд. СтаніслаўРудовіч; пераклад з польскай мовы Алесь Пілецкі. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 496 с.: [16] с.

ISBN 978-5-00076-016-1

У манаграфіі разглядаюцца спробы здабыцця беларусамі ўласнай дзяржаўнасці пасля Першай сусветнай вайны. Яе аўтар намагалася як мага паўней прадставіць нараджэнне і развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, а таксама дзейнасць, якая прывяла да стварэння і абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. У працы сярод іншага прасочваецца развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, утварэнне розных палітычных стратэгій і саюзаў. Храналагічна кніга даведзена да падзення ўрада Антона Луцкевіча ў лютым 1920 г., бо менавіта ў той момант фактычна разваліўся беларускі незалежніцкі лагер, а ўрад БНР страціў здольнасць дзейнічаць.

УДК 323.17(476)(091)"1918/1920" + 94(476)"1918/1920"

ББК 63.3 (4Бен)

Пераклад зроблены паводле выдання: Michaluk, Dorota. Bialoruska Republika Ludowa 1918 1920. U zrodei biatoruskiej panstwowosci. Torun: Wydawnictwo Naukowe Uniuiersytetu Mikolaja Kopernika, 2010. 600 s., il.

ISBN 978-5-00076-016-1

© TAA «Інбелкульт»

© Дарота Міхалюк

Змест

Да беларускага чытача...................................................   7

Уводзіны.......................................................................... 9

Раздзел I

Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX ст........... 19

1.1  Краіна і людзі........................................................     19

1.2  Эканоміка беларускіх земляў................................... 41

1.3  Нацыянальная і сацыяльная структура.......... :........ 47

Раздзел II

Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях перад Першай сусветнай вайной.................................................. 63

2.1  Агульнарасійскія, агульнапольскія і яўрэйскія партыі 63

2.2  «Краёўцы»................................................................ 76

2.3  Нацыянальныя рухі: літоўскі і ўкраінскі.................... 82

2.4  Беларускі нацыянальны рух..................................... 85

2.5  Выбары ў Думу........................................................ 98

Раздзел III

Ад «Вялікага Княства Літоўскага» да Беларускай Народнай Рэспублікі. Ідэя беларускай дзяржаўнасці ў 1914—1917 гг........... 108

3.1  Пад нямецкай акупацыяй.................................. ....108

3.2  На ўсходнім баку фронту........................................ 124

3.3  Усебеларускі з’езд.............................................. ,...152

Раздзел IV

Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі.

Канцэпцыя межаў і дзяржаўная сімволіка................. 177

4.1  Берасцейскі мір....................................................... 177

4.2  Беларускі нацыянальны рух пасля разгону Усебеларускага з’езда...187

4.3  Дзейнасць беларусаў у віленскім асяродку................ ;...... 193

4.4  Абвяпічэнне незалежнасці БеларускайНароднай Рэспублікі          195

4.5  Стварэнне найвышэйшых органаў улады: Рады Рэспублікі і Сеньёрэн-канвента........................................................................ 204

4.6  Фармаванне канцэпцыі межаў Беларускай Народнай Рэспублікі  207

4.7  Д зяржаўная сімволіка Беларускай Народнай Рэспублікі    233

Раздзел V

Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць у перыяд з сакавіка да кастрычніка 1918 г............................... 240

5.1  Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Язэпа Варонкі         240

5.2  Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Рамана Скірмунта.. .270

5.3  Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Івана Серады           279

Раздзел VI

У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча на Беларусі............................................................. 288

6.1  Праграма ўрада, кампетэнцьгі Рады Міністраў і Рады Рэспублікі...288

6.2  Палітычнае становішча БНР восенню 1918 г. Канцэпцыі бальшавікоў, Германіі, літоўцаў і палякаў у дачыненні

да Беларусі.................................................................   292

6.3  Пагадненне Віленскай Беларускай рады з Тарыбай 301

6.4  Урад Антона Луцкевіча падчас заняцця Менска і Вільні бальшавікамі        310

6.5  Знаходжанне Антона Луцкевіча ў Горадні............... 317

6.6  Беларускі нацыянальны рух на Гарадзеншчыне і Віленшчыне пасля ад’езду Антона Луцкевіча на мірную канферэнцыю...... 355

Раздзел VII

Урад Антона Луцкевіча на міжнароднай арэне........... 373

7.1  Падрыхтоўка Антона Луцкевіча да мірнай канферэнцыі      373

7.2  Дэлегацыя БНР на мірнай канферэнцыі................. 377

7.3  Беларускія палітыкі і заняцце Менска Войскам Польскім    391

7.4  Дыпламатычная дзейнасць А. Луцкевіча ў Варшаве 395

7.5  «Беларусь — гэта Прыбалтыка». Спробы ўцягнуць Беларусь у брытанскую сферу ўплываў.......................................... 404

7.6  Апошняя спроба кансалідацыі беларускага нацыянальнага руху  415

7.7  Раскол сярод прыхільнікаў беларускай незалежнасці 423

Заканчэнне................................................................... 434

Крыніцы і літаратура..................................................... 453

Іменны паказальнік....................................................... 468

Геаграфічны паказальнік............................................   481

Да беларускага чытача

Напрыканцы Першай сусветнай вайны беларуская палітычная эліта пабачыла магчымасць для здабыцця ўласнай дзяржаўнай незалежнасці. Была ўтворана Беларуская Народная Рэспубліка, а затым, 25 сакавіка 1918 г., абвешчана яе незалежнасць. Беларускі нацыянальны рух упісваўся ў еўрапейскія нацыятворчыя працэсы XIX і XX стагоддзяў, але таксама ён меў сваю спецыфіку, якая вынікала з асаблівасці гісторыі гэтага рэгіёна, на якую значна ўплывала размяшчэнне Беларусі на сутыку розных культур, веравызнанняў, цывілізацый. У памкненнях да здабыцця ўласнай дзяржаўнасці, абапертай на дэмакратычныя асновы, беларусы не былі выключэннем. Да гэтай мэты імкнуліся іх найбліжэйшыя суседзі: літоўцы, латышы, палякі, украінцы, гэтым самым шляхам ішлі і іншыя народы, якія жылі на ўскраінах былой Расійскай імперыі, тую ж дарогу абралі народы Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы, а таксама Каўказа.

Пасля Першай сусветнай вайны палітычная карта рэгіёна зазнала прынцыповыя змены: замест шматнацыянальных манархій узнікалі новыя незалежныя дзяржавы. Ва Усходняй Еўропе дадатковым фактарам, які вызначаў барацьбу за дзяржаўную незалежнасць, была дзейнасць расійскіх «белых» і «чырвоных» урадаў, якія, хоць узаемна змагаліся адзін з адным, у прынцыпе, усе стаялі на пазіцыі аднаўлення расійскай мяжы па стане на пачатак вайны. Каб карціна была поўная, трэба тут яшчэ згадаць пра польскія тэрытарыяльныя памкненні, якія галоўным чынам замыкаліся на жаданні далучэння Гарадзеншчыны і Віленшчыны, бо напрыканцы Першай сусветнай вайны польскія палітычныя эліты ўжо добра ўсведамлялі, што вяртанне да межаў Рэчы Паспалітай, якія існавалі перад яе падзеламі, або канцэпцыя стварэння федэрацыі ў яе даўнейшых межах — нерэальныя.

Нельга, аднак, забывацца, што новыя дзяржавы, якія ўтвараліся ў той час, беручы за аснову т. зв. этнаграфічную тэрыторьпо, уступалі паміж сабой у спрэчку за правядзенне межаў. Як беларусы, так і літоўцы прэтэндавалі на Вільню, Горадню, Белавежскую пупгчу. Аб’ектам спрэчак на беларуска-латвійскім памежжы быў Дзвінск (цяперашні Даўгаўпілс), а на беларуска-ўкраінскім памежжы — Заходняе і Усходняе Палессе, Берасцейская і Бельская землі. Планы і надзеі беларускіх нацыянальных дзеячаў не мелі поспеху. Ва Усходняй Еўропе прызнанне на міжнароднай арэне здолелі здабыць толькі Літва, Латвія, Эстонія, Фінляндыя, Полыпча, а праз пэўны час і СССР. Беларуская Народная Рэспубліка не адбылася як незалежная дзяржава, а беларускія землі паводле артыкулаў Рыжскай дамовы былі падзеленыя паміж Польшчай і Савецкай Расіяй. Апошняя падчас змагання беларусаў за незалежнасць супрацьпаставіла Беларускай Народнай Рэспубліцы мадэль цалкам залежнай Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Пасля няўдачы ў здабыцці дзяржаўнай самастойнасці Беларуская Народная Рэспубліка стала ідэяй, якую можна было агучваць толькі на эміграцыі. Пасля рэалізацыі мадэлі Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі традыцьпо змагання за незалежнасць і дамаганняў уласнай дзяржаўнасці пад бел-чырвона-белым сцягам намагаліся сцерці са старонак афіцыйнай гісторыі і свядомасці чарговых пакаленняў беларусаў.

Акрамя кампраметацыі гэтай ідэі словамі ці шляхам замоўчвання, рабіўся ne­pacnefl палітыкаў і жаўнераў, што змагаліся за незалежнасць Беларусі; многія з іх заплацілі найвышэйшую цану.

Пра спробу здабыцця беларусамі ўласнай дзяржаўнасці пасля Першай сусветнай вайны распавядае мая кніга пад назвай «Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гт. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці», якая праз чатыры гады пасля выдання ў Полыпчы патрапляе ў рукі чытачоў у перакладзе на беларускую мову. У гэтай працы я намагалася як мага паўней прадставіць нараджэнне і развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, а таксама дзейнасць, якая прывяла да стварэння і абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. Разгляду гэтай праблематыкі папярэднічаюць уводзіны на тэму грамадскіх, культурных, нацыянальных і палітычных пераўтварэнняў. Хоць бы схематычнае акрэсленне працэсаў, якія ў той час адбываліся, а таксама іх вынікаў, падалося мне неабходным для таго, каб леппі зразумець рэаліі і магчымасці выбару людзей таго часу. У маёй працы ставіцца шмат пытанняў, сярод іншага пра развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, утварэнне розных палітычных стратэгій і саюзаў. Адно з галоўных пытанняў — прычына няўдачы беларускіх дзяржаўных планаў: чаму беларусы не здолелі здабыць незалежнасць пасля Першай сусветнай вайны? Я, аднак, не даю на гэтае пытанне адназначнага і наўпроставага адказу, бо ён утрымліваецца на старонках усёй кнігі. Мяркую, што пасля азнаямлення з яе зместам чытач сам абярэ тыя пытанні, якія пададуцца яму найболып важнымі, а магчыма, што сфармулюе і ўласныя, іншыя адказы. Такая наша, гісторыкаў, роля — заахвоціць да роздуму і да раблення новых даследчыцкіх крокаў. Думаю, што яны дакладна будуць, бо тэма яшчэ не вычарпаная, а для беларускай гістарыяграфіі вельмі важная. Пашырэнню даследаванняў павінна паспрыяць тое, што адкрываюцца новыя крыніцы, якія не былі мне вядомыя пры працы над гэтай кнігай. Маю на ўвазе адкрыццё ў 2012 г. Літоўскім цэнтральным дзяржаўным архівам доступу да новых дакументаў, датычных Беларускай Народнай Рэспублікі.

На заканчэнне гэтай прадмовы хачу выказаць падзяку ўсім тым людзям, якія спрычыніліся да выдання гэтай кнігі ў беларускай моўнай версіі, дзякуючы чаму значна пашыраецца кола яе чытачоў. Вельмі дзякую Валеру Булгакаву за прапанову друкавання гэтай кнігі па-беларуску і нязломную веру ў тое, што, нягледзячы на ўсе перашкоды, яна ўсё ж такі ўрэшце рэшт выйдзе ў свет. Асаблівыя словы падзякі выказваю Станіславу Рудовічу, аўтару адной з найважнейшых кніг, датычных гісторыі Беларусі XX ст., пад назвай «Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусіў 1917 годзе» (Мінск, 2001). Ён правёў вельміўніклівую іўважлівую навуковую рэдакцыю беларускамоўнай версіі маёй кнігі. Цешуся, што я магла з ім супрацоўнічаць, бо пастаўленыя сп. Рудовічам пытанні і зычлівыя заўвагі дазволілі мне праясніць ці ўдакладніць пэўныя моманты, у выніку чаго ў некаторых месцах праца нязначна адрозніваецца ад польскамоўнай версіі. Дзякую сп. Аляксандру Пашкевічу за апошнія рэдакцыйныя праўкі і канчатковую адшліфоўку тэксіу кнігі. Падзяку выказваю таксама Алесю Пілецкаму, які зрабіў пераклад з польскай мовы на беларускую з першапублікацыі, здзейсненай у 2010 г. навуковым выдавецтвам Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні.

Дарота Міхалюк

Уводзіны

Падзенне Расійскай імперыі падчас Першай сусветнай вайны стварыла перадумовы для значных палітычных перамен ва Усходняй Еўропе. Пачалося ажыўленне нацыянальных рухаў на ўскраінах імперыі. У болыпасці выпадкаў яны праходзілі адзін і той жа шлях падчас разрыву сваіх адносін з Расіяй: ад дэкларацыі лозунгаў культурнай аўтаноміі, праз палітычную аўтаномію ў межах нерасійскіх этнічных абшараў і іх саюзу з дэмакратычнай Расіяй на ўмовах федэрацыі, да барацьбы за дзяржаўны суверэнітэт. Хоць і з вялікім спазненнем, гэты шлях прайшоў і нацыянальны беларускі рух.

Некалькі год таму ўпершыню я праглядала надрукаваныя дакументы, якія тычыліся Беларускай Народнай Рэспублікі. Яны падаліся мне яскравым сведчаннем неардынарнай палітычнай драмы: юнацкія ідэалы, мары пра ўласную дзяржаву, адсутнасць разумення з боку міжнародных палітычных колаў, нечаканыя павароты, рамантычныя героі. Урэшце — трагічны фінал беларускай незалежніцкай ідэі і яе прыхільнікаў, большасць якіх за свае мары заплацілі найвышэйшую цану, будучы пакаранымі смерцю ў перыяд сталінскіх рэпрэсій. Аднак больш падрабязны аналіз дакументаў дазволіў канстатаваць, што прычынай няўдач беларусаў былі не толькі выключна неспрыяльныя знешнія фактары, але таксама іўнутраныя. Беларусы не змаглі адкінуць унутрыпартыйныя спрэчкі і кансалідавацца вакол дзяржаўніцкай ідэі як галоўнай мэты сваёй дзейнасці. Частка дзеячаў крайне левага кірунку на першы план ставіла абавязковасць правядзення глыбокіх сацыяльных рэформ, якія, аднак, былі занадта радыкальнымі, каб іх прынялі ўсе будучыя жыхары незалежнай Беларусі.

Падчас распрацоўкі тэмы з’явілася шмат пытанняў: пра нараджэнне ідэі беларускай дзяржаўнасці, пра планы па стварэнні дзяржавы, пра спосабы склікання і функцыянавання вышэйшых органаў улады, заключэння дамоў з суседзямі, адміністрацыйнай структуры, праўздзеянне на грамадскую думку, а таксама на нацыянальныя і дзяржаўныя прыхільнасці жыхароў тых земляў, што прызнаваліся тэрыторыяй будучай беларускай дзяржавы, урэшце рэшт — пра прычыны паразы. Падчас дзяржаватворчых высілкаў асабліва моцным было змаганне з бальшавікамі, якія, паводле меркавання савецкіх гістарыёграфаў, з’яўляліся стваральнікамі беларускай дзяржаўнасці. Пры гэтым з цяжкасцямі адбываўся разрыў не толькі дзяржаўных, але і псіхалагічных сувязяў з Расіяй. Сціранне ўсходняй і заходняй арыентацыі было, зрэшты, адной з прычын складанасцей у паразуменні паміж беларускімі нацыянальнымі дзеячамі і істотнай прычынай іх канчатковага падзелу на некалькі лагераў.

Навешванне бальшавікамі на БНР такіх ярлыкоў, як «буржуазная», «нацыяналістычная» і «антысавецкая», і акрэсленне яе дзеячаў як ворагаў народа, а таксама абвінавачванні на іх адрас у пранямецкай,

прапольскай і празаходняй арыентацьгі стала прычынай таго, што тэмы БНР доўга нельга было ўздымаць. Ацалелыя матэрыялы і крыніцы, што датычылі БНР, былі закрытыя ў адмысловых архіўных сховішчах без магчымасці доступу для даследчыкаў. Першымі, у сярэдзіне 1980-х гг., былі рассакрэчаныя матэрыялы, якія захоўваліся ў тагачасным Дзяржаўным архіве Літоўскай ССР, а ў пачатку дзевяностых адкрытыя зборы, што знаходзіліся ў Партыйным архіве Інстытута гісторьй партыі пры ЦК КПБ (фонд 62) і ў Цэнтральным архіве Кастрычніцкай рэвалюцыі і сацыялістычнага будаўніцтва БССР (фонд 325). Тады наступіў кароткі перыяд інтэнсіўнага даследавання тэматыкі БНР, гісторыя якой пасля гадоў маўчання ператварылася ў легенду. Да яе дзяржаўных сімвалаў — бел-чырвона-белага сцяга і герба «Пагоня» — пасля распаду Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік вярнулася незалежная Рэспубліка Беларусь. Аднак праз некалькі гадоў па ініцыятыве прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі шляхам правядзення 14 траўня 1995 г. рэспубліканскага рэферэндуму нацыянальныя сімвалы былі замененыя на нязначна мадыфікаваныя савецкія. Змена палітычнага клімату ў Беларусі паўплывала таксама і на тое, што даследаванні праблематыкі, звязанай з БНР, працягваліся адносна нядоўга. У той перыяд гісторыкі змаглі азнаёміцца з захаванымі дакументамі, на падставе якіх з’явілася шмат артыкулаў, прысвечаных розным аспектам дзейнасці БНР, былі адкрытыя цікавыя крыніцы і матэрыялы, публікавалася публіцыстыка беларускіх нацыянальных дзеячаў. Шмат з тых артыкулаў у сінтэтычным выглядзе трапілаў «Энцыклапедыю гісторыі Беларусі», што была выдадзена ў шасці тамах у Мінску ў 1993—2003 гг.

Хоць некалькі важных даследаванняў і былі апублікаваныя, ніводнай працы, якая б абагульняла тэматыку БНР, дагэтуль не з’явілася. Першымі гэтым заняліся Іван Коўкель і Мікалай Сташкевіч яшчэ ў тыя часы, калі доступ да арыгінальных дакументаў БНР быў надзвычай абмежаваны, калі не сказаць немагчымы1. Аднак тэзісы, якія ўтрымліваюцца ў іх працы, сфармуляваныя на аснове савецкай метадалогіі. У канцы 1990-х — пачатку 2000-х гг. з’явіліся яшчэ дзве важныя працы: супольная Уладзіміра Ладысева і Пятра Брыгадзіна, а таксама Аляксандра Ціхамірава2. Іх аўтары сканцэнтраваліся на прэзентацыі найважнейшых рэчаў, даючы агляд пачатку ўзнікнення беларускай дзяржаўнасці ў XX ст.

Для польскай гістарыяграфіі тэма Беларускай Народнай Рэспублікі ніколі не была прыярытэтнай, таму гэтай іграблемай займаліся хутчэй на перыферыі даследаванняў, што тычыліся гісторыі Полыпчы і ўсходняй

1 Ковкель Н., Сташкевйч Н. Почему не состоялась ВНР? (Лз нсторнн полнтнческого банкротства нацноналнстнческой контрреволюцнн в Белорусснн 1918—1925 гг.). Мннск, 1980.

2 Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.). Мінск, 1999; Ціхаміраў А. Беларусь у сістэме міжнародных адносін перыяду пасляваеннага ўладкавання Еўропы і польска-савецкай вайны (1918—1921 гг.). Мінск, 2003.

праблематыкі. Найболып месца прысвяцілі БНР у сваіх працах Алексы Дзяруга, Крыстьша Гамулка, Войцех Матэрскі, Юры Туронак, Збігнеў Карпус3. Праблематыка, звязаная з БНР і яе стваральнікамі, выступае ў працах Яўгена Мірановіча, Алега Латышонка і Алены Глагоўскай — навуковых супрацоўнікаў універсітэта ў Беластоку, а таксама на старонках «Bialoruskich Zeszytow Historycznych» («Беларускі гістарычны зборнік»)4. У 2000 г. згаданыя навукоўцы, як сябры Рады Беларускага гістарычнага таварыства, былі арганізатарамі прысвечанай БНР канферэнцыі, матэрыялы якой апублікаваныя ў 15-м томе «Bialoruskich Zeszytow Historycznych», выдадзеных у Беластоку ў 2001 г.5.

Мэтай маёй працы было даследаваць умовы, у якіх нарадзілася ідэя беларускай дзяржаўнасці і якім чынам яна развівалася: ад ідэі палітычнай аўтаноміі да ідэі незалежнай дзяржавы, абвешчанай 25 сакавіка 1918 г. Трэцяй Устаўной граматай. Мяне перадусім цікавіла паўстанне Беларускай Народнай Рэспублікі і спробы яе ўрадаў атрымаць прызнанне на міжнароднай арэне, а таксама іх дасягненні ў галіне знешняй палітыкі. Шмат месца прысвечана аналізу міжнацыянальных адносін і палітычнаму светапогляду жыхароў Беларусі, бо пры будаўніцтве дзяржавы чалавечы патэнцыял і заангажаванасць грамадства адыгрываюць асноўную ролю. Хоць беларускі нацыянальны рух ішоў шляхам, падобным да шляху іншых народаў Расіі, якія змагаліся за сваю дзяржаўную незалежнасць, ён, аднак, меў сваю ўласную спецыфіку, якая вынікала з адметнага гістарычнага і культурнага развіцця і з асаблівай канфесійнай сітуацыі. Гэтыя фактары я намагалася прааналізаваць, a таксама прадставіць шлях да незалежнасці Беларусі на агульным фоне сацыяльных і палітычных адносін.

Паводле першапачатковай задумы, храналагічныя межы працы павінны былі ахапіць перыяд ад з’яўлення ідэі Беларускай Народ-

3 Deruga A. Polityka wschodnia Polski wobec Litwy, Bialorusi i Ukrainy (1918—1919). Warszawa, 1969; Gomolka K. Mi^dzy Polsk^ a Rosjq. Bialorus w koncepcjach polskich ugrupowan politycznych. Warszawa, 1994; беларускамоўная версія: Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй: Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фармаванняў 1918—1922. Вільня, 2008; Turonek J. Bialorus pod okupacja, niemiecka. Warszawa, 1993; беларускамоўныя версіі: Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мінск, 1993; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006. С. 510—677; Karpus Z. Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddzialy wojskowe ukrainskie, rosyjskie, kozackie i bialoruskie w Polsce w latach 1919—1920. Torun, 1999.

4 Glogowska H. Bialorus 1914—1929. Kultura pod presj$ polityki. Bialystok, 1996; Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe 1917—1923. Bialystok, 1996; беларускамоўная версія: Латышонак А. Жаўнеры БНР. Беласток—Вільня, 2009. С. 14—235; выд. 3-е, папраўленае. Смаленск, 2014. С. 14—218; Mironowicz Е. Bialorus. Wyd. 2. Warszawa, 2007; беларускамоўная версія: Мірановіч Я. Найноўшая гісторыя Беларусі. Санкт-Пецярбург, 2003.

5 Праведзеная ў кастрычніку 2000 г. у Беластоку навуковая канферэнцыя «Змаганне за беларускую дзяржаўнасць у XX ст.» не абмяжоўвалася праблематыкай БНР, a мела больш шырокі тэматычны абсяг. Яе матэрыялы друкаваліся ў 15-м і 16-м тамах «Bialoruskich Zeszytow Historycznych» (Заўв. рэдХ

най Рэспублікі, разам з характарыстыкай развіцця ідэі беларускай дзяржаўнасці, да падзелу тэрыторыі Беларусі паміж Польпічай і Савецкай Расіяй па ўмовах Рыжскай дамовы ў сакавіку 1921 г. Аднак у выніку праведзеных даследаванняў мне падалося больш абгрунтаваным скончыць працу падзеннем урада Антона Луцкевіча ў лютым 1920 г., бо менавіта ў той момант разваліўся беларускі незалежніцкі лагер, а ўрад БНР страціў здольнасць дзейнічаць. Тым самым былі страчаныя магчымасці атрымаць незалежнасць дыпламатычным шляхам, а асяродак беларускіх палітыкаў падзяліўся на тры групы, якія пачалі самастойна супрацоўнічаць з Польшчай, Літвой альбо Савецкай Расіяй. Супярэчлівая палітыка ўрадаў гэтых трох дзяржаў, зацікаўленых у частцы альбо ўсёй (у выпадку расійскіх балыпавікоў) беларускай тэрыторыі, прывяла да таго, што беларускія палітыкі з колішняга незалежніцкага лагера дзейнічалі насуперак адзін аднаму. Чарговыя падзеі вызначылі наступныя этапы: 1923 год, калі адбылося прызнанне польска-савецкай мяжы Радай амбасадараў і выгнанне ўрада БНР з Літвы, а таксама 1925 год, калі Берлінскай канферэнцыі частка дзеячаў БНР пагадзілася на ліквідацыю яе дзяржаўных органаў і выезд у савецкі Менск. Праціўнікі такога рашэння не дазволілі ліквідаваць Раду БНР, якая дзейнічае на эміграцыі і сёння.

Асновай для маіх даследаванняў сталі дакументы дзейнасці Народнага Сакратарыята БНР, Рады Міністраў БНР, а таксама дыпламатычных місій БНР у Берліне і Рызе, якія знаходзяцца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь (НАРБ), Літоўскім цэнтральным дзяржаўным архіве (Lietuvos centrinis valstybes archyvas, LCVA), Аддзеле рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук (Lietuvos mokslu akademijos Vrublevsku^ biblioteka, LMAVB).

Лёс гэтых дакументаў сам na сабе з’яўляецца захапляльным прадметам для даследавання. Таксама як і дзеячы БНР, архіўныя матэрыялы вандравалі з месца на месца, падвяргаліся расцярушванню, зніпічаліся і губляліся. Гісторыю іх перамяшчэння вельмі цікава паказалі Ганна Сурмач і Сяргей Шупа6.

Дакументы БНР былі расцярушаныя і захоўваліся рознымі дзеячамі: Язэпам Варонкам, Вацлавам Ластоўскім, Лявонам Зайцам, Аляксандрам Цвікевічам, Васілём Захаркам, Пётрам Крачэўскім, Міколам Абрамчыкам. У 1930 г. дакументы БНР з архіва Аляксандра Цвікевіча трапілі ў рукі савецкіх улад і сталі прычынай абвінавачвання вялікай колькасці людзей у нацыянал-дэмакратызме. Пазней з іх стварылі фонд № 62 Партыйнага архіва Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ (асобныя папкі апісваліся як «архіў буржуазнай Беларускай Народнай Рэспублікі»), Пасля рассакрэчвання гэтых дакументаў у 1990-я гг. яны сталі асновай для фонду № 325 у Нацыянальным архіве Рэспублікі

6 Шупа С. Беларуская Народная Рэспубліка і яе архівы Ц Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі / Рэд. С. Шупа. Вільня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. Т. 1. С. 5—18; Сурмач Г. Беларускі Загранічны Архіў Ц Беларуская мінуўшчына. 1993. №1. С. 18—23.

Беларусь. Непасрэдна ў той фонд трапілі таксама дакументы са збораў В. Ластоўскага і Я. Варонкі. Частка дакументаў БНР, што знаходзілася ў зборах В. Ластоўскага, у другой палове 1940-х гг. XX ст. трапіла ў зборы Дзяржаўнага архіва Літоўскай ССР, з якога ўзнік Цэнтральны літоўскі дзяржаўны архіў. На іх аснове быў створаны фонд № 582 пад назвай «Рада Міністраў БНР», які быў рассакрэчаны ўжо ў 1984 г.

У Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь пасля Другой сусветнай вайны трапілі зборы Канстанціна Езавітава, у якіх знаходзіліся дакументы 1918—1944 гг. (фонд № 458). К. Езавітаў з’яўляўся адным з кіраўнікоў Цэнтральнай беларускай вайсковай рады, міністрам вайсковых спраў ва ўрадзе БНР і арганізатарам вайскова-дыпламатычных пляцовак БНР у Латвіі і Эстоніі. Дакументы былі канфіскаваныя падчас яго арышту савецкай контрразведкай 1-га Украінскага фронту «Смерш» у красавіку 1945 г. Аднак гэтыя дакументы датычаць, галоўным чынам, яго пазнейшай дзейнасці. У зборы НАРБ трапілі таксама некаторыя дакументы з віленскага Беларускага музея братоў Івана і Антона Луцкевічаў, кіраўнікоў беларускага нацыянальнага руху. Некаторыя дакументы з таго музейнага збору Луцкевічаў перайшлі ў Д зяржаўны архіў Літоўскай ССР, дзе іх раздзялілі. Частка ўтварыла фонд № 45 (пазней фонд № 281 у LCVA) пад назвай «Беларускі музей імя Івана Луцкевіча». У яго таксама трапілі некаторыя дакументы, якія захоўваў В. Ластоўскі. Іншыя матэрыялы, сабраныя Луцкевічамі, вылучылі і далучылі да фонду «Рада Міністраў БНР» (фонд № 582 у LCVA). У 1960 г. дакументы, якія датычылі менскага перыяду Луцкевічаў і ўвогуле Менска, перадалі ў Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ), дзе яны ўтвараюць фонд № 3 (у LCVA засталося толькі дзевяць адзінак захавання).

Частка дакументаў Беларускай Народнай Рэспублікі з архіва М. Абрамчыка, прэзідэнта БНР на эміграцыі ў 1943—1970 гг., даступная ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі (Государственный архнв Росснйской Федерацнн, ГАРФ) у калекцыі Расійскага загранічнага архіва. Фонд № 6218 пад назвай «Матэрыялы, датычныя БНР» утрымлівае, сярод іншага, дакументы беларускай дэлегацыі на канферэнцыі ў Парыжы, фонд № 6503 датычыць працы Міністэрства беларускіх спраў пры ўрадзе Літвы, а фонд № 6463 — дзейнасці дыпламатычнай місіі БНР у Берліне ў 1921—1922 гг. Асабліва прыдатнымі для дадзенай працы аказаліся фонд № 6063, які датычыць Рады БНР у Менску, і № 5783 —Рады Народных Міністраў, які ўтрымлівае лісты А. Луцкевіча з мірнай канферэнцыі ў Парыжы. Копіі гэтых лістоў трапілі мне ў рукі дзякуючы дабразычлівасці прафесара Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта Рыгора Лазько, які іх адкрыў і выдаў7. Гэтая эпісталярная спадчына вельмі каштоўная, асабліва таму, што дагэтуль не выяўлены архіў дэлегацыі на Парыжскай канферэнцыі, якім апекаваўся Яўген Ладноў.

7 Лісты Антона Луцкевіча з часу Парыжскай мірнай канферэнцыі / Прадмова, каментары і публікацыя Р. Лазько // Arche. 2006. № 10. С. 54—81.

Тым часам невядома, што стала з дакументамі Беларускага загранічнага архіва ў Празе, які ў 1928 г. утварыў Мікола Вяршынін, дыпламатычны прадстаўнік БНР у гэтым горадзе. Да сёння таксама не ўдалося знайсці часткі дакументаў, якія датычылі Рады БНР, Прэзідыума Рады БНР у 1920—1924 гг., Народнага Сакратарыята ў 1918 г., Рады Народных Міністраў у 1918—1924 гг., Дзяржаўнага рэвізора, а таксама Найвышэйшай Рады БНР. Зніклі сляды архіваў дыпламатычных місій БНР за мяжой: у Кіеве, Адэсе, Маскве, Варшаве, Таліне, Хельсінкі, Тамерфорсе, Капенгагене, Берліне, Сафіі, Бялградзе, а таксама ў Празе. Захавалася болынасць дакументаў надзвычайнай дэлегацыі Рады БНР у Кіеве з вясны і восені 1918 г., архіў дыпламатычнага прадстаўніцтва БНР у Коўне, Рызе, а таксама пашпартнага аддзела ў Лібаве. Толькі часткова захаваліся асабістыя архівы кіраўнікоў Рады БНР і кіраўнікоў Народнага Сакратарыята8. Расцярушыліся таксама дакументы, якія тычыліся беларускага нацыянальнага руху. У студзені 1918 г. бальшавікі напалі на Цэнтральную Беларускую вайсковую раду ў Менску, арыштавалі К. Езавітава і В. Захарку і захапілі архівы Беларускага нацыянальнага камітэтаў Менску і Беларускай цэнтральнай вайсковай рады. Праз месяц частка збораў была вернутая, але выявілася, што засталіся толькі некаторыя дакументы Усебеларускага з’езда. Невядома, што стала з астатнімі матэрыяламі Усебеларускага з’езда (як быццам яны складалі дзве вялікія тэчкі), якімі апекаваўся сакратар з’езда Тамаш Грыб9. Некаторыя дакументы, што захаваліся ў руках удзельнікаў з’езда, рознымі шляхамі трапілі ў фонд № 325 Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь. Частка пратаколаў была паспяхова апублікаваная ў бюлетэні «Белорусская Рада» пасля сканчэння з’езда. Аднак невядомым застаецца лёс асабістых архіваў Івана Серады, Язэпа Лёсіка, Пятра Крачэўскага, Аляксандра Цвікевіча. Гэта, аднак, не азначае, што яны зніклі назаўсёды. Неацэннай крыніцай ведаў з’яўляюцца калекцьгі беларускіх дзеячаў культуры, якія захоўваюцца ў БДАМЛМ у Мінску.

Даследаванне дзейнасці БНР я праводзіла ў нацыянальных і замежных архівасховішчах. Асновай дадзенай працы паслужылі дакументы, што захоўваюцца ў вышэйназваных фондах у НАРБ (фонды 60, 510, 604, 584), БДАМЛМ (фонд 3, а таксама калекцыя фотаздымкаў са збораў Язэпа Шнаркевіча — фонд 389), у LMAB (фонд 21) і LCVA (фонды 582, 329). Значная частка дакументаў з гэтага апошняга архіва, датычных дзейнасці БНР, была апублікаваная Сяргеем Шупам, што нашмат спрашчае працу даследчыка. Вельмі цікавыя пратаколы з паседжанняў дэлегацый БНР і УНР, а таксама размоў на тэму беларускаўкраінскай мяжы, якія адбываліся ў Кіеве ў 1918 г., я выявіла ў фондах Міністэрства замежных спраў УНР (фонд 2592), Міністэрства замежных спраў Украінскай Дзяржавы (фонд 3766) і Замежнага дэпартамента Міністэрства замежных спраў УНР (фонд 3696), якія захоўваюцца ў

8 Шупа С. Беларуская Народная Рэспубліка... С. 16—18.

9 Скалабан В. Усебеларускі з’езд 1917 года: перспектывы вывучэння // Bialoruskie Zeszyty Historychne. Т. 15. Bialystok, 2001. S. 63—75.

Цэнтральным дзяржаўным архіве вышэйшых органаў улады і кіравання Украіны10. Гэта дазволіла параўнаць пратаколы дэлегацыі БНР, якія знаходзяцца ў LCVA, і прадставіць праблему з двух бакоў. У кіеўскіх зборах я змагла таксама азнаёміцца з картамі, на якіх украінская дэлегацыя рыхтавала праект беларуска-ўкраінскай мяжы. У ГАРФ я карысталася Расійскім загранічным архівам і матэрыяламі Беларускай (Расійскай) гарадзенскай управы, а ў Расійскім дзяржаўным ваенным архіве (Росснйскнй государственный военный архнв, РГВА) у Маскве — фондам Галоўнага камандавання Польскага Войска. Пошукі праводзіліся таксама ў зборах Архіва новых актаў (Archiwum Akt Nowych) у Варшаве (фонды МЗС, Ігнація Падарэўскага, Юзафа Пілсудскага, тэчкі Леана Васілеўскага), а таксама ў Цэнтральным вайсковым архіве {Centraine Archiwum Woiskowe) (фонд II аддзела Генеральнага штаба Войска Польскага). Вельмі карысным у даследаванні быў збор беларускай публіцыстыкі, які захоўваецца ў надзвычай багатай Бібліятэцы-музеі імя Францішка Скарыны ў Лондане. Там сярод іншага я карысталася копіямі дакументаў брытанскага Міністэрства замежных спраў, што дазволіла прасачыць развіццё ведаў на тэму Беларусі і беларускага нацыянальнага руху ў брытанскіх дьшламатычных асяродках. Цікавым дадаткам да даследаванняў былі таксама дакументы, якія датычаць генерала Станіслава Булак-Булаховіча, што захоўваюцца ў Інстытуце Юзафа Пілсудскага ў Лондане.

Адначасова ў працы была выкарыстана інфармацыя пра палітычнае жыццё беларусаў з разнастайнай прэсы, а таксама артыкулы, апублікаваныя Язэпам Варонкам, Антонам Луцкевічам, Канстанцінам Езавітавым, Язэпам Лёсікам, Фабіянам Шантырам, Аляксандрам Цвікевічам на старонках такіх перыёдыкаў, як «Беларускае жыццё», «Белорусская Рада», «Вольная Беларусь», «Гоман», «Родны Край», «Звон». Азнаёмілася я і з успамінамі беларускіх дзеячаў, апублікаванымі ў гістарычных часопісах «Arche» і «Спадчына». Іх вартасць, аднак, вельмі розная — некаторыя пісаліся ўжо з іншай перспектывы, а на ацэнку падзей паўплывала бягучая палітыка.

Добрай падмогай для даследчыка з’яўляюцца падборкі публіцыстыкі нацыянальных дзеячаў, якія друкаваліся ў розных перыёдыках. Яны былі старанна сабраныя беларускімі выдаўцамі і часта суправаджаюцца ўспамінамі альбо паказаннямі адносна палітычнай дзейнасці, складзенымі для органаў НКУС.

Кніга складаецца з сямі раздзелаў. Я старалася захаваць храналагічную паслядоўнасць у выкладанні падзей, аднак гэта не заўсёды было карысным для цэльнасці працы. Таму ў чацвёртым раздзеле, трохі апярэджваючы ход падзей, пададзена канцэпцыя развіцця межаў Беларусі ад 1917 г. аж да часу працы над картай БНР

10 Аб магчымасці выкарыстання дакументаў гэтага архіва ў даследаваннях беларускай праблематыкі гл.: Матяш I. Джерела до історіі Білорусі в XX ст. в украінськнх архівах // Biaiorus w XX stuleciu... W kr^gu kultury i polityki / Red. D. Michaluk. Torun, 2007. S. 667—684.

для мірнай канферэяцыі ў Парыжы. Выезд беларускай дэлегацыі пад кіраўніцтвам прэм’ера Антона Луцкевіча стаў прычынай таго, што палітычная дзейнасць працягвалася не толькі на беларускіх землях, але таксама і ў Парыжы, і ў замежных місіях БНР у Берліне, Рызе і Коўне. Усё гэта я старалася асэнсаваць праблемна, што зноў жа вымушала парушаць храналогію.

У першым раздзеле паказаныя стан гаспадаркі і нацыянальная ды сацыяльная структура насельніцтва беларускіх земляў напярэдадні выбуху Першай сусветнай вайны. Прасочваюцца працэсы, якія прывялі да складвання на тых тэрыторыях спецыфічнай нацыянальнай і сацыяльнай структуры і фармавання на пачатку XX ст. беларускай нацыі як нацыі сялянскай, пазбаўленай вышэйшай грамадскай эліты.

Другі раздзел прысвечаны дзейнасці палітычных груповак на беларускіх землях перад Першай сусветнай вайной і іх планам у дачыненні да Беларусі. Тут характарызуюцца праграмы агульнарасійскіх, польскіх, яўрэйскіх, літоўскіх і ўкраінскіх партый, што актыўна дзейнічалі на беларускіх землях, а таксама праграма «краёўцаў» і беларускі нацыянальны рух. Асабліва важным падалося мне адлюстраваць палітычны светапогляд магчымых будучых жыхароў Беларусі і іх палітычную арыентацыю. Менавіта таму шмат месца ў дадзенай працы прысвячаецца аналізу вынікаў выбараў у расійскую Дзяржаўную думу. На працягу ўсяго XIX ст. на Беларусі сутыкаліся два геапалітычныя накірункі: прапольскі і прарасійскі, а пад уплывам гэтай светапогляднай барацьбы знаходзіўся і беларускі незалежніцкі рух.

У трэцім раздзеле разглядаецца развіодё ідэі беларускай дзяржаўнасці падчас Першай сусветнай вайны і нараджэнне па абодвух баках расійска-нямецкага фронту канцэпцыі пабудовы дзяржаўнасці, a менавіта—ідэі аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага, канфедэрацыі дзяржаў ад Балтыйскага да Чорнага мора, федэрацыі Беларусі з Расіяй. Кансалідацыя незалежніцкіх сіл адбылася на I Усебеларускім з’ездзе ў снежні 1917 г., калі пасля бурлівых дэбатаў быў заключаны кампраміс. Было вырашана, што абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі з’яўляецца неабходным. Аднак гэтага не адбылося, бо Усебеларускі з’езд быў разагнаны бальшавікамі Заходняй вобласці і фронту, якія ўзурпавалі права на ўладу ў Беларусі.

Наступныя этапы, якія прывялі да ўзнікнення Веларускай Народнай Рэспублікі, а неўзабаве і да абвяшчэння яе незалежнасці, прадстаўленыя ў чацвёртым раздзеле. Там жа разглядаецца фармаванне канцэпцыі дзяржаўных межаў і справа беларускіх нацыянальных сімвалаў.

Пяты раздзел прысвечаны дзейнасці трох першых урадаў БНР: Asa­na Варонкі, Рамана Скірмунта і Івана Серады. Толькі восенню 1918 г. утварыць урад папрасілі Антона Луцкевіча. Яго дзейнасць на пасадзе прэм’ера абмяркоўваецца ў двух апошніх раздзелах.

Шосты раздзел датычыць перыяду, калі прэм’ер Антон Луцкевіч япічэ знаходзіўся на беларускіх тэрыторыях, занятых Чырвонай Арміяй, і рыхтаваўся да паездкі на Парыжскую мірную канферэнцыю.

У сёмым раздзеле паказаныя намаганні, прыкладзеныя беларускай дэлегацыяй на Парыжскай мірнай канферэнцыі, мэтай якіх было дамагчыся прызнання Беларусі суб’ектам міжнароднага права, дзеянні суседніх дзяржаў адносна праблемы беларускай незалежнасці, а таксама прычыны крызісу ў беларускім асяродку і заняпад урада А. Луцкевіча.

Напрыканцы працы аналізуецца праблема міжнароднага прызнання БНР і ўзровень эфектыўнасці кожнага з урадаў БНР. Я старалася таксама прасачыць далейшы лёс Беларусі і беларускіх незалежнікаў пасля расколу ў незалежніцкім лагеры на пачатку 1920 г.

У многіх выпадках немагчыма было высветліць, паводле якога стылю — новага ці старога — пададзеныя даты, што фігуруюць у літаратуры і дакументах. У сувязі з гэтым я ўрэшце рэшт увогуле адмовілася ад пераводу дат з аднаго стылю ў другі альбо падвойнага іх выкарыстання, апрача тых выпадкаў, калі ў літаратуры яны падаваліся паводле двух календароў.

Тлумачэння патрабуе таксама пытанне, адносна якога абшару ўжываецца мной назва «Беларусь». Гісторыя распаўсюджвання гэтай назвы з’яўляецца тэмай асобнага вывучэння11. У дадзенай працы яна выкарыстоўваецца ў розных значэннях. Для перыяду ад XIX да пачатку XX ст. — у якасці гістарычна-геаграфічнай назвы тэрыторыі пяці заходніх губерняў Расіі: Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Віленскай (земляў дзвюх апошніх губерняў гэты тэрмін тычыцца толькі часткова). Для гэтых тэрыторый у XIX — пачатку XX ст. выкарыстоўвалася таксама назва «Літва», разумець якую варта ў сэнсе гістарычнай Літвы, што ахоплівае Беларусь і Літву (больш падрабязна гэтая праблема разглядаецца ў першым раздзеле). Адносна ж перыяду ўзнікнення Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) у 1918 г. назва «Беларусь» часта выкарыстоўваецца паралельна з назвай БНР.

Падчас доўгіх замежных камандзіровак у Беларусь мне дапамагалі і давалі карысныя навуковыя парады Ганна Запартыка — дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея літаратуры і мастацтва ў Мінску, доктар Вячаслаў Селяменеў—дырэктар Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь, а таксама тагачасныя супрацоўнікі гэтага архіва Аляксандра Гесь, кандыдаты гістарычных навук Віталь Скалабан, Анатоль Вялікі, Уладзімір Ляхоўскі. Выказваю ім за гэта шчырую ўдзячнасць. Сардэчныя падзякі накіроўваю таксама на адрас Валянціны Лебедзевай з Гомельскага дзяржаўнагаўніверсітэта імя Францыска Скарыны і Марыне Запартыцы з Літаратурнага музея Максіма Багдановіча ў Мінску, якія падтрымлівалі мяне навукова і дапамагалі ў рэдагаванні. Маім даследаванням у Літве спрыялі: доктар Аўшра Юрэвічуце з Вайсковага музея імя Вітаўта Вялікага ў Коўне, доктар Гянуце Кіркене з Гістарычнага

11 Latyszonek О. Od Rusinow Bialych do Bialorusinow. U zrodel biatoruskiej idei narodowej. Bialystok, 2006. S. 305; беларускамоўная версія: Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус. Вільня—Беласток, 2009. С. 309; 2-е выд., дапоўненае і папраўленае. Вільня—Беласток, 2012. С. 285; Белы А. Хроніка Белай Русі. Chronicon Russiae Albae. Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Мінск, 2000. С. 22.

факультэта Віленскага ўніверсітэта, а таксама супрацоўнікі Інстытута гісторыі Літвы прафесар Рымантас Мікніс, доктар Еліта Сарцэвічэне, доктар Гедымінас Лясмайціс. За дапамогу я дзякую і калегам з Украіны: прафесару Ірыне Мацяш, падчас правядзення мною даследаванняў дырэктару Украінскага навукова-даследчага інстытута архіўнай справы і дакументазнаўства ў Кіеве; доктару Наталлі Макоўскай, дырэктару Цэнтральнага дзяржаўнага архіва вьппэйшых органаў улады і кіравання Украіны ў Кіеве; а таксама Вользе Ямковай і прафесару Аляксею Каўку з Масквы. За цудоўную навуковую атмасферу, якую я адчула падчас працы ў Лондане, асабліва дзякую а. Аляксандру Надсану — дырэктару Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны ў Лондане. У маёй памяці таксама застаецца вялікая добразычлівасць супрацоўнікаў Інстытута Юзафа Пілсудскага ў Лондане.

За вельмі канструктыўныя заўвагі дзякую рэцэнзентам: прафесару, доктару габілітаванаму Вальдэмару Рэзмеру з Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні і доктару габілітаванаму Алегу Латышонку — прафесару Універсітэта ў Беластоку. За кансультацыі па праблеме прызнання дзяржавы дзякую прафесару, доктару габілітаванаму Мечыславе Здановіч і доктару Славаміру Прэснаровічу з Аддзела права Беластоцкага ўніверсітэта.

Хачу таксама падзякаваць прафесару, доктару габілітаванаму Збігневу Карпусу — загадчыку кафедры Усходняй Еўропы Універсітэта Мікалая Каперніка, шматгадоваму дьгрэктару Інстытута міжнародных адносін Універсітэта Мікалая Каперніка — за стварэнне выдатных умоў для правядзення даследчай і навуковай працы.

Замежныя камандзіроўкі ў архівы і бібліятэкі былі магчымыя дзякуючы атрыманым стыпендыям ад Фонду Ланцкаронскіх з Бжэзя, Фонда спрыяння польскай навуцы і Фонду рэктара Універсітэта імя М. Каперніка. Вялікая частка працы была рэалізаваная ў межах праекта Камітэта навуковых даследаванняў у 2006—2009 гг.

Раздзел I Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX ст.

1.1 Краіна і людзі

Назва «Белая Русь» упершыню з’явілася ў XIII ст. у трактаце ананімнага аўтара «Descriptiones terrarum». Як яе тагачасная лакалізацыя, так і дакладнае значэнне застаюцца дыскусійным пытаннем. Апошнія даследаванні, што датычаць паходжання і распаўсюджвання назвы «Белая Русь», якія праводзіліся на Беларусі і ў Полыпчы, пагаджаюцца з тым, што датычна сучаснай тэрыторьгі Беларусі гэтая назва пачала прымяняцца толькі ў другой палове XVI ст. пад уплывам польскай гістарычнагеаграфічнай літаратуры1. Гэтую назву выкарыстоўвалі ўжо Ян з Чарнкава, Калімах і Ян са Стабніцы. Апошні «Белай Руссю» акрэсліваў усе рускія землі Вялікага Княства Літоўскага (разам з ускраіннымі землямі і Кіевам), а таксама Вялікі Ноўгарад. У тэкетах Марціна Кромера гэтая тэрыторыя была размеіпчана на абшарах сённяшняй Беларусі. Храніст вылучыў і асобна патрактаваў Вялікі Ноўгарад, Валынь, Падляшша і, нарэшце, Кіеўшчыну.

Назву «Белая Русь» у якасці ўласнай жыхары тэрыторый над Дзвіной і Дняпром пачалі выкарыстоўваць толькі пасля вызвалення Полацка Стэфанам Баторыем з рук маскоўскага войска ў 1579 г. У XVII ст. назвай «Белая Русь» былі ахопленыя таксама тэрыторыі на ніжнім цячэнні Дняпра ў межах Вялікага Княства Літоўскага, так званае «Панізоўе». Жыхары Белай Русі не мелі беларускай свядомасці, адасобленай ад рэшты русінаў, а толькі рускую альбо літоўскую. З’яўленне беларускай дзяржаўнай ідэі можна заўважыць падчас паўстання Багдана Хмяльніцкага ў дзейнасці беларускага палкоўніка Канстанціна Паклонскага, які спрабаваў стварыць на абшарах Белай Русі аўтаномную дзяржаўную адзінку на ўзор Запарожскага войска (у дадзеным выпадку гэты тэрмін азначаў «запарожскую зямлю», якая знаходзілася пад кантролем войскаў гетмана)2. У 1654—1657 гг. гэтыя тэрыторыі ахоплівалі Магілёў, Гомель, Менск, Наваградак, а таксама Ашмяны. Пачынанне Паклонскага, аднак, скончылася беспаспяхова. У XVI ст. сфармаваліся толькі два асноўныя элементы беларускай нацыянальнай ідэі: назва краіны і нацыі. Першапачатковая назва Белая Русь з часам саступіла месца назве Беларусь.

1 tatyszonek О. Od Rusinow Bialych... S. 305; Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 309 (2-е выд. — с. 285); Белы А. Хроніка Белай Русі... С. 22, 174—176.

2Latyszonek О. Od Rusinow Bialych... S. 194—195; Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 239—240 (2-е выд. — с. 205—206).

У XVIII ст. распачаўся працэс кансалідацыі беларускага руху, a межы тэрытарыяльнага распаўсюду назвы «Беларусь» прасунуліся да Нёмана і Буга, ахопліваючы Менск, Наваградак і Берасце. Гэты працэс, аднак, быў перарваны ў выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай. У той час адбыўся падзел беларускіх земляў паміж дзвюма дзяржавамі. Калі б такая сітуацыя іграцягвалася доўгі час, яна магла б перашкодзіць фармаванню беларускай нацыі, бо менавіта на той перыяд прыпалі пачаткі яе стварэння3. Назву «Беларусь» адносілі тады толькі да тых земляў, населеных беларусамі, якія ў 1772 г. былі ўключаныя ў склад Расійскай імперыі, з такімі гарадамі, як Полацк, Віцебск, Магілёў і Гомель. Беларускія землі, што заставаліся ў складзе Рэчы Паспалітай (якая ўсё болып суадносілася з Полыпчай), наноў былі інтэграваныя з этнічнай Літвой. На ўвесь той абшар распаўсюдзілася назва «Літва». У выніку чарговых падзелаў Рэчы Паспалітай у 1793 і 1795 гг. большасць земляў, населеных беларусамі, трапілаў расійскую дзяржаву, заставалася яшчэ толькі далучэнне да імперыі Беласточчыны ў 1807 г. у выніку Тыльзіцкага трактата.

У ліпені 1840 г. Мікалай I непрадбачліва і хутчэй выпадкова забараніў выкарыстоўваць назву «Літва» ў адносінах да Віленскай і Гарадзенскай губерняў, а назву «Беларусь» —у дачыненні да Віцебскай і Магілёўскай. Замест гэтых назваў было загадана выкарыстоўваць асобныя назвы губерняў для акрэслення гэтых тэрыторый: Віцебская, Магілёўская, Менская, Віленская, Гарадзенская і Ковенская. Каб скараціць найменне, вырашылі выкарыстоўваць у якасці агульнай назвы гэтага абшару азначэнне «Паўночна-Заходні край». Такая назва пачала афіцыйна распаўсюджвацца пасля 1842 г. Аднак да тэрмінаў «Літва» і «Беларусь» даволі хутка вярнуліся, і ў сярэдзіне XIX ст. зноў пачалі выкарыстоўваць у якасці афіцыйнай назвы «Беларусь», у тым ліку і ў адносінах да цэнтральнаі заходнебеларускіх земляў.

Скарочана шэсць губерняў таксама называлі літоўска-беларускімі іубернямі. Для пяці з іх—Гарадзенскай, Віленскай, Магілёўскай, Віцебскай і Менскай (без Ковенскай) ад пачатку XX ст. выкарыстоўвалі назву «беларускія губерні»4. Віленскую і Гарадзенскую губерні, разам з Ковенскай, часта называлі літоўскімі. Часам тэрмін «літоўскія іуберні» адносіўся даўсіх шасці губерняў гістарычнай Літвы. Да беларускіх губерняў у этнаграфічным разуменні часам далучалі і Смаленскую. Неадназначнае разуменне тэрміна «Беларусь» неаднаразова станавілася прычынай непаразуменняў пры вызначэнні палітычнай прыналежнасці гэтых тэрыторый.

Большасць агульных статыстычных даных, прадстаўленых у гэтым раздзеле, датычаць пяці губерняў: Магілёўскай, Віцебскай, Гарадзенскай, Віленскай і Менскай. У некаторых даследаваннях аўтары падаюць статыстычныя даныя не ў дастасаванні да адміністрацыйных адзінак XIX — пачатку XX ст., а толькі да тэрыторый сучаснай Рэспублікі Бела-

3 Latyszonek О. Od Rusinow Bialych... S. 311; Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 322—323 (2-е выд. — с. 288—289).

4Korwin-Milewski Н. Siedemdziesiqt lat wspomnien (1855—1925). Poznan, 1930. S. 218.

русь альбо ранейшай Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, што з’яўляецца адгалоссем савецкай метадалогіі ў гістарычным даследаванні. У такіх выпадках гэта асобна пазначаецца ў тэксце альбо ў спасылцы. У польскай гістарыяграфіі для акрэслення гістарычнай Літвы і Беларусічастаўжывал'ася аіульная назва «гістарычная Літва». У сярэдзіне XIX ст. з’явілася акрэсленне «kresy wschodnie», якое азначала ўсходнія землі даўнейшай Рэчы Паспалітай, уключаныя ў склад Расіі. Варта таксама заўважыць, што, нягледзячы на існаванне ў XIX ст. назваў «Паўночна-Заходні край», «беларускія губерні», «беларуска-літоўскія губерні», «Літва», «Беларусь», ажно да пачатку Першай сусветнай вайны беларускія землі не былі вылучаныя ў асобную адміністрацыйную адзінку.

У XIX стагоддзе, стагоддзе фармавання сучасных нацый, беларусы ўвайшлі як «негістарычная нацыя», нацыя плебейскага характару. Недасканалы тэрмін «негістарычная», які выкарыстоўваюць даследчыкі нацыянальных працэсаў, патрабуе тлумачэння. Ім акрэсліваюцца такія супольнасці, якія не былі прадстаўленыя сярод культуратворчых еўрапейскіх народаў у той час, калі носьбітамі нацыянальнай культуры была выключна пануючая эліта і адукаваная праслойка. I хоць назва гэтая выглядае прыніжальнай, яна ні ў якім выпадку не азначае, што нацыі, якія атрымалі назву «негістарычных», не маюць уласнай гісторыі альбо культурнай спадчыны5.

Беларусаў таксама называюць плебейскай нацыяй, гэта значыць такой, якая страціла сваю эліту на карысць іншай нацыі, палітычна і культурна дамінуючай у іпматэтнічнай дзяржаве. Гэты працэс заняў стагоддзі. Пачаткова руская эліта зблізілася з літоўскай, пераняўшы яе дзяржаўную ідэалогію. Пазней вышэйшыя пласты Вялікага Княства Літоўскага паддаліся ўплыву польскай культуры. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай сітуацыя ў нацыянальнай сферы яшчэ больш ускладнілася. Шляхецкая эліта на Літве і Беларусі, што дамінавала ў культурным плане, была пазбаўленая палітычнага значэння на карысць расійцаў. Адначасова ўзніклая ў другой палове XIX ст. праваслаўная беларуская інтэлігенцыя, што паходзіла з ніжэйшых пластоў грамадства, ахвотна зварочвала ў бок расійскай культуры. Пераняцце расійскіх узораў спрашчала сацыяльны рост. Хоць працэс фармавання беларускай нацыі праходзіў паводле мадэлі, якую можна назіраць у нацыятворчым працэсе ўкраінцаў, літоўцаў, а таксама нацый Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы (у тым ліку чэхаў, харватаў), ён меў таксама шмат уласных асаблівасцей, што з’яўляліся вынікам іншай палітычнай і культурнай сітуацыі6. Яны абумовілі сацыяльны, рэлігійны і нацыянальны склад

6 Chlebowczyk J. О prawie do bytu malych i miodych narodow. Kwestia narodowa i procesy narodotworcze we wschodniej Europie Srodkowej w dobie kapitalizmu (od schylku XVIII do poczqtkow XX w.). Warszawa—Krakow, 1983. S. 22.

6 Вольш на гэтую тэму гл.: Biaiokozowicz В. Mi^dzy Wschodem а Zachodem. Z dziejow formowania si$ bialoruskiej swiadomosci narodowej. Bialystok, 1998; Vakar N. R Belorussia. The Making of a Nation. Cambridge—Massachusetts, 1956.

грамадства беларускіх земляў, уплываючы ў значнай ступені на развіццё разнастайных культурных традыцый. Тыя, у сваю чаргу, уздзейнічалі на нацыянальную самасвядомасць жыхароў гэтых тэрыторый.

У пачатку фармавання першых дзяржаўных структур ва Усходняй Еўропе беларускія землі ўваходзілі ў склад Русі, але гэтая дзяржава, больш-менш аднародная ў дзяржаўна-палітычным сэнсе, не сцёрла племянных межаў7. Пасля раздраблення на ўдзелы ў сярэдзіне XI ст. рускія княствы хутка набывалі самастойнасць. Пачаткі сваёй гісторыі (а нават і дзяржаўнай традыцыі) беларусы звязваюць з Полацкім княствам, створаным крывічамі, якія таксама заснавалі і Смаленскае княства. Беларусы апелююць таксама да дрыгавічоў, якія ў даліне Прыпяці стварылі Тураўскае княства. Абодва княствы разам з рэштай рускіх земляў ужо ад X ст. патрапілі пад уплыў візантыйскай хрысціянскай традыцыі. Феадальная раздробленасць і пагрозы з боку Залатой Арды спрасцілі паўночным суседзям, літоўцам, падпарадкаванне рускіх княстваў. Экспансія на поўдзень працягвалася ад XIII да XIV ст. Дзейнасць літоўскіх князёў Міндоўга, Гедзіміна і Альгерда прывяла да ўзнікнення агромністай шматэтнічнай дзяржавы, якая дасягала Кіева на поўдні, Смаленска на ўсходзе і Драгічьша на захадзе. У гэтай дзяржаве палітычную ролю адыгрывалі літоўцы, а першапачаткова і русіны, якія працяглы час дамінавалі ў сацыяльна-культурнай сферы. Гэта праяўлялася, перадусім, у прыняцці рускіх канцылярскіх формаў, арганізацьгі дзяржавы на падставе рускага ўзору, пашырэнні праваслаўя замест паганства. Палітычную і культурную ролю русінаў у Вялікім Княстве Літоўскім перакрэсліў палітычны выбар Уладзіслава Ягайлы — унія з Полыпчай, заключаная ў Крэве ў 1385 г., і хрышчэнне Літвы праз два гады паводле лацінскага абраду. У 1413 г. у Гародлі было аб’яўлена, што на новыя дзяржаўныя пасады і ў княскую раду будуць прымацца асобы выключна каталіцкай веры. Гэта спрычынілася да прызнання Рыма-каталіцкага касцёла ў Вялікім Княстве Літоўскім як афіцыйнага, дыскрымінацыі праваслаўя Уладзіславам Ягайлам і Вітаўтам, а таксама запачаткавала працэс замены старой палітычнай эліты на новую8. Палітычную перавагу ў дзяржаве здабылі каталікі, галоўным чынам літвіны. Русіны, якія хацелі ўтрымаць свае пазіцыі ў вышэйшых пластах грамадства, мусілі прымаць каталіцтва. Фармаванне беларускай нацыі ад пачатку сутыкнулася з цяжкасцямі кансалідацыі двух асноўных элементаў, з якіх нацыя паўставала: праваслаўных русінаў і славянізаваных літвінаў-каталікоў9.

7 На тэму гісторыі беларускіх зямель у Сярэднявеччы і эпоху Новага часу гл.: Sahanowicz Н. Historia Biaiorusi do konca XVIII wieku. Lublin, 2001; беларускамоўная версія: Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі. Ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мінск, 2001. Таксама там ёсць багатая бібліяграфія.

к Больш падрабязна гл.: Korczak L. Litewska rada wielkoksiqz^ca w XV wieku. Krakow, 1998.

9 Latyszonek O. Od Rusinow Bialych... S. 312; Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 289—290 (2-е выд. — с. 323—324).

Люблінская унія 1569 г. ітрынесла для Вялікага Княства Літоўскага тэрытарыяльныя страты: тэрыторыі Украіны і Падляшша былі інкарпараваныя ў склад Кароны. Абрэзанае Вялікае Княства Літоўскае складалася з двух геаграфічна-этнічных абшараў: Літвы і Беларусі, этнічныя межы якіх не былі ўстойлівымі і падвяргаліся зменам. Правядзенне дзяржаўнай мяжы паміж літоўскімі і кароннымі рускімі землямі запачаткавала працэс этнагенезу беларусаў і ўкраінцаў, які паглыбляўся дзякуючы адрозным унутраным умовам у абедзвюх гэтых частках.

Да другой паловы XVI ст. веравызнаннем пераважнай большасці насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага было праваслаўе, a вернікаў гэтай канфесіі называлі русінамі альбо Руссю. Каталікоў называлі літвінамі (потым для акрэслення прыхільнікаў каталіцтва распаўсюдзілася таксама назва «паляк»). 3 часам назву «літвін» пачалі выкарыстоўваць не толькі ў этнічным ці канфесійным сэнсе, але таксама і ў болып шырокім — палітычным. Літвінамі называлі жыхароў Вялікага Княства Літоўскага. Пазней гэты тэрмін атрымаў выключна нацыянальна-этнічную афарбоўку. У 1586 г. для акрэслення сваёй нацыянальнасці Саламон Рысінскі, пратэстант, упершыню ўжыў этнонім «беларус». Тым не менш, спачатку гэты тэрмін распаўсюджваўся толькі на праваслаўных жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, аднак з часам назвы «Беларусь», «беларуская мова», «беларус» пачалі выкарыстоўваць таксама і ў дачыненні да таго, што каталікі называлі тэрмінамі «Літва», «літвін», «літоўская мова». Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і скасавання Берасцейскай уніі ў 1839 г. назвы «Беларусь» і «Літва» разам з вытворнымі сталі ўжывацца як раўназначныя. Распаўсюджванню назвы «Беларусь» таксама спрыяла расійская афіцыйная ідэалогія.

Трывалыя сляды ў канфесійных працэсах на Беларусі пакінула Рэфармацыя. Аднак беларускай кулыуры яна прынесла шмат шкоды, тармозячы яе развіццё на карысць культуры на польскай мове, што стала супольнай мовай для адукаваных русінаў і літвінаў, якія ахвотна пераходзілі з праваслаўя і каталіцтва ў кальвінізм. Распачатая ў XVII ст. контррэфарматарская дзейнасць спрычынілася да таго, што нашчадкі кальвіністаў у трэцім і чацвёртым пакаленні адмаўляліся ад кальвінізму на карысць прыналежнасці да Каталіцкага касцёла. Вяртанне кальвіністаў з рускімі, праваслаўнымі каранямі ў Праваслаўную царкву было выключэннем. Увоіуле, прадстаўнікі рускіх родаў пераходзілі ў каталіцтва ў два этапы: ад праваслаўя да кальвінізму, а потым ад пратэстантызму ў Каталіцкі касцёл10.

Кансалідацыю рускай нацыі ўскладняла заключаная ў 1596 г. царкоўная унія паміж Праваслаўнай царквой у Вялікім Княстве Літоўскім і Каталіцкім касцёлам, якая суправаджалася братазабойчай барацьбой сярод русінаў і пратэстамі з боку некаторых праваслаўных іерархаў і праваслаўных магнатаў11. У выніку уніі адбыўся падзел

10 Раней на гэтую тэму пісала: Liedke М. Od prawoslawia do katolicyzmu. Ruscy mozni i szlachta Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego wobec wyznan reformacyjnych. Bialystok, 2004.

11 Падрабязней гл.: Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608). Wojewoda kijowski i marszalek ziemi wolynskiej. Torun, 1997.

праваслаўя на дзве галіны. Ад канца XVI да пачатку XIX ст. на беларускіх землях функцыянавалі ажно чатыры хрысціянскія абрады: два каталіцкія — грэка-каталіцкі (уніяцкі) і лацінскі, а таксама праваслаўны і пратэстанцкія плыні. Іх дзейнасць абвастрала не толькі канфесійны, але і сацыяльны падзел у адзінай этнічнай супольнасці. Рыма-каталіцкі касцёл уключаў перадусім палітычную эліту: шляхту і магнатаў, Грэка-каталіцкая царква — дробную шляхту, мяшчанства, халопаў і ўніяцкае духавенства. У сферы ўплыву Праваслаўнай царквы заставалася мяшчанства, халопы з гарадскіх маёнткаў і ўладанняў пратэстанцкай шляхты, а таксама праваслаўнае духавенства. У далейшай палітычнай перспектыве Берасцейская унія прынесла для Беларусі шмат негатыўных вынікаў.

Сярод іх на першы план выходзяць насіупствы паўстання Багдана Хмяльніцкага ў 1648 г. і маскоўскае нашэсце цара Аляксея Міхайлавіча ў 1654—1667 гг. Абедзве гэтыя падзеі адбываліся пад лозунгам абароны Праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай. Вайсковыя дзеянні, пераходы чужых армій, а таксама каронных і літоўскіх войскаў, якія, будучы дрэнна забяспечанымі, рабавалі каралеўскія ўладанні, «моравая пошасць» —усё гэта выклікала катастрафічныя гаспадарчыя, кулыурныя і дэмаграфічныя страты. Асабліва моцна пацярпелі беларускія землі. Пасля ваенных дзеянняў жыхары Беларусі аднаўлялі гаспадарку з вялікімі цяжкасцямі, што таксама паўплывала на запавольванне працэсу нацыянальнай інтэграцыі. Дэмаграфічныя страты склалі больш за палову перадваеннага становішча, а ў ваяводствах, што ляжалі на памежжы з Масквой, яшчэ болып: у Полацкім — амаль 75%, у Мсціслаўскім — больш за 70%12. У 1648 г. насельніцтва Беларусі налічвала 2 900 000 чалавек, a пасля войнаў, у 1667 г. — 1 350 00013. Пасля вайсковых завірух XVII ст. народанасельніцтва з цяжкасцямі аднаўлялася, але калісьці квітнеючыя гарады Беларусі як цэнтры рамяства і гандлю не здолелі дасягнуць ранейшага ўзроўню ажно да падзелаў Рэчы Паспалітай. У іх змяніліся не толькі ўмовы матэрыяльнага жыцця, але таксама і этнічная структура. Частка былых жыхароў была знішчана альбо мігравала на іншыя, болып спакойныя тэрыторыі. Адной з прычын заняпаду беларускіх гарадоў быў таксама прымусовы вывад мясцовых жыхароў, асабліва рамеснікаў, у Маскоўскую дзяржаву падчас вайны 1654—1667 гг. Сойм Рэчы Паспалітай, не жадаючы дапусціць заняпаду гандлю і рамёстваў, выдаў шэраг прывілеяў для яўрэйскага насельніцтва, якія зрабілі магчымым яго свабоднае пасяленне ў каралеўскіх гарадах, а таксама палепшылі ўмовы гандлю для яўрэяў. Тым самым русінскія купцы і рамеснікі атрымалі спраўнага канкурэнта, які ўзяў верх над іх эканамічнымі пазіцыямі.

Пасля войнаў XVII ст. з праваслаўнай Масквой і пратэстанцкай Швецыяй адносіны да іншаверцаў, што жылі ў Рэчы Паспалітай, змяніліся.

12 Мелешко В. Н. Очеркн аграрной нсторнн Восточной Белорусснн (вторая половнна XVII—XVIII в.). Мннск, 1975. С. 223.

13 Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwie i Bialorusi w drugiej potowie XVII wieku. Poznan, 1965. S. 153.

Іх пачалі ўспрымаць як патэнцыйных здраднікаў. Пратэстантаў абвінавачвалі ў садзейнічанні шведам, а праваслаўных — у падтрымцы Масквы. Пад уплывам Контррэфармацыі ўзмацнілася каталіцтва, якое рабілася паказчыкам палітычнай лаяльнасці. На соймах прымаліся пастановы, скіраваныя супраць іншаверцаў — у 1668 г. была абвешчана забарона адступніцтва ад каталіцтва, а ў 1673 г. некаталікоў пазбавілі права набілітацыі14. У 1669 г. у праваслаўных адабралі права займаць пасады ў гарадскім самакіраванні каралеўскіх гарадоў. Усё гэта мела вынікам умацаванне пазіцый Каталіцкага касцёла на беларускіх землях, пад абарону якога паспешліва пераходзіла пратэстанцкая шляхта, нашчадкі ранейшых каталікоў і праваслаўных русінаў.

Увогуле, аднак, лічыцца, што ў XVIII ст. былі несвядома створаныя перадумовы для таго, каб Уніяцкая царква стала ў будучыні нацыянальнай царквой беларусаў, гэтак сама як гэта адбылося ў Галіччыне15. На рубяжы XVIII і XIX стст. вакол уніяцтва адбывалася нацыянальная кансалідацыя беларусаў, якія паходзілі з сярэдніх і ніжэйшых сацыяльных пластоў. Аднак роля, якую маглі адыграць уніяцкія духоўнікі ў беларускім нацыянальным руху, стала неактуальнай падчас падзелаў Рэчы Паспалітай і пазнейшай палітыкі расійскіх улад. Ужо праз год пасля трэцяга падзелу толькі ў трох паветах Беларусі (Мазырскім, Рэчыцкім і Пінскім) у праваслаўе перайшлі каля 12 тысяч грэкакаталікоў16. Мікалай I паспяхова выкарыстоўваў імкненне ўніятаў да самастойнасці, а таксама ўнутраныя спрэчкі ва Уніяцкай царкве: частка яе духоўных кіраўнікоў засталася вернай традыцыям Рэчы Паспалітай, іншыя дэманстравалі лаяльнасць у дачыненні да расійскай дзяржавы. У 1827 г. уніяцкі святар Іосіф Сямашка прадставіў ураду праект рэформаў у Грэка-каталіцкай царкве, мэтай якіх была падрыхтоўка грунту да аб’яднання з Праваслаўнай царквой. Ужо ў наступным годзе Уніяцкая царква была аддзеленая ад Рыма-каталіцкага касцёла. Узнікла самастойная Грэка-каталіцкая калегія. Рэарганізацыя закранула таксама дыяцэзійную структуру: на беларускіх землях былі ліквідаваныя чатыры тагачасныя дыяцэзіі (Берасцейская, Віленская, Полацкая і Луцкая), а на іх месцы ўзніклі дзве: Літоўская з сядзібай у Жыровічах (пазней — у Вільні) і Беларуская з цэнтрам у Полацку. Для ўзмацнення ціску на Грэка-каталіцкую царкву поруч з адзінай раней на Беларусі праваслаўнай епархіяй у Магілёве была створана яшчэ адна — з цэнтрам у Полацку. Пры гэтым ажыццяўляліся актыўныя захады ў справе змены веравызнання. Д зейнасць у кірунку вызвалення Грэка-каталіцкай царквы з-пад лацінскага ўплыву стала яшчэ больш інтэнсіўнай пасля паўстання 1830—1831 гг. У 1834 г. уніяцкія біскупы, якія ў сваёй болыпасці падтрымлівалі Іосіфа Сямашку, што быў узнесены да ран-

14 Болып падрабязна гл.: Mironowicz А. Kosciöi prawoslawny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej. Bialystok, 2001.

15 Ермаловіч M. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. Мінск, 2000.

16 Терешковнч П. Этннческая ясторня Беларусн XIX — начала XX в. в контексте Центрально-Восточной Европы. Мннск, 2004. С. 76.

гу арцыбіскупа, абавязалі парафіяльных святароў выкарыстоўваць падчас літургій праваслаўныя літургічныя кнігі. У цэрквы вярталіся іканастасы, а чужыя праваслаўю арганы былі ліквідаваныя. У 1837 г. Грэка-каталіцкая калегія была падпарадкаваная Найсвяцейшаму Сіноду. Пасля смерці ўніяцкага мітрапаліта Язафата Булгака ўжо нішто не перашкаджала аб’яднанню, хоць і не абышлося без пратэстаў як з боку некаторых уніяцкіх святароў, так і парафіян. Частка ўніяцкага духавенства, аднак, бачылаў аб’яднанні з Праваслаўнай царквой спосаб падвышэння свайго статусу і матэрыяльнага дабрабыту.

У 1839 г. у Полацку адбыўся сабор уніяцкіх біскупаў, які прыняў акт далучэння Грэка-каталіцкай царквы да Праваслаўнай. Канчаткова акт быў зацверджаны распараджэннем цара Мікалая I, якое прадугледжвала амаль аўтаматычны пераход уніятаў і ўніяцкіх святароў у праваслаўе. Тым самым беларускі нацыянальны рух пазбавіўся магчымасці мець духоўных пастыраў, якіх мелі літоўцы і ўкраінцы, а таксама магчымасці нацыянальнай кансалідацыі вакол Уніяцкай царквы. Такой ролі не магла выконваць Праваслаўная царква, бо яна стала інструментам русіфікацыі, асабліва выразна скіраванай на беларусаў.

У той самы час Каталіцкі касцёл на беларускіх землях змагаўся за існаванне. Спачатку ён абмяжоўваўся захаваннем польскай традыцыі, але пасля 1905 г. распачаў шырокую паланізацыйную кампанію і аднаўленне сваіх структур. Супрацьдзеянне часткі рыма-каталіцкага духавенства выклікалі нават спробы біскупа Эдварда Ропа на пачатку XX ст. увесці ў казанні беларускую мову17. Супраціўляючыся русіфікацьгі, ён выказваўся таксама за выкарыстанне беларускай мовы падчас навучання рэлігіі беларускіх дзяцей.

У канцы XVIII ст. беларуская культура ўспрымалася галоўным чынам як простанародная, этнаграфічная, што было звязана на гэтых тэрыторыях з заняпадам высокай русінскай культуры, якая дасягнула апагея ў сваім развіцці ў XVI ст. У эпоху Адраджэння пісьменства на Беларусі развівалася аж на чатырох мовах: царкоўнаславянскай, «рускай», лацінскай і польскай, што адлюстроўвала перасячэнне двух цывілізацыйных арэалаў — усходняга і заходняга. У той час «руская» мова як дзяржаўная ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо настолькі адрознівалася ад іншай рускай, якая выкарыстоўвалася ў Вялікім Княстве Маскоўскім, што маскавітамі яна называлася літоўскай альбо беларускай, а каб зразумець перапіску на тых мовах, патрабаваўся перакладчык. Сённяшнія мовазнаўцы і гісторыкі для акрэслення мовы Статутаў ВКЛ ужываюць тэрмін старабеларуская мова.

Цесная сувязь Вялікага Княства Літоўскага з Каралеўствам Польскім прыводзіла да ўсталявання заходніх культурных узораў, робячыся прычынай заняпаду «рускага» пісьменства на карысць найперш пісьменства польскага, якое ў Рэчы Паспалітай стала надэтнічнай

17 Kozyrska A. J^zyk bialoruski w Kosciele rzymskokatolickim na Biaiorusi na poczqtku XX wieku 11 Stosunki polsko-bialoruskie: historia i wspolczesnosc I Red. D. Michaluk. Krakow, 2013. S. 31—49.

з’явай. Пры гэтым для кантактаў з мясцовым насельніцтвам працягвалася выкарыстанне розных рэгіянальных моў. Напрыканцы XVII ст. наваградская шляхта звярнулася да караля з просьбай замяніць выкарыстанне ў канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага «рускай» (старабеларускай) мовы на польскую, што і было зроблена паводле рашэння сойма, прынятага ў 1696 г.

Амаль стогадовы культурны крызіс, што распачаўся ў перыяд войнаў на беларускіх тэрыторыях, скончыўся толькі ў сярэдзіне XVIII ст. Напрыканцы гэтага стагоддзя з’явілася зацікаўленне рэгіянальнай культурнай самабытнасцю. Але адначасова ад канца XVIII ст. жыхары беларускіх земляў апынуліся пад уплывам ідэалогій, якія прадстаўлялі дзве супрацьлеглыя арыентацыі — польскую і расійскую.

Вакол польскай ідэалогіі канцэнтравалася галоўным чынам каталіцкая шляхта, якая стаяла на варце шляхецкіх каштоўнасцей і памяці пра дзяржаўную моц Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Паступова чарговыя пакаленні з гэтых асяродкаў будуць накіроўвацца дарогай, што вяла ад традыцый ВКЛ да польскай нацыянальнай ідэі. Аднак падзенне Рэчы Паспалітай перарвала працэс фармавання польскай нацыі-дзяржавы на французскі ўзор, г. зн. нацыянальную кансалідацыю, заснаваную на прыналежнасці да дзяржавы. Польская нацыя, падзеленая акупацыяй і пазбаўленая цэнтралізаванага ўплыву дзяржаўных інстытутаў, фармавалася на падставе культурніцкай супольнасці. Яе станаўленне часта адбывалася ў апазіцыі да расійскай і нямецкай культур, якія атаясамліваліся з культурамі акупантаў, што таксама ўваходзілі ў эпоху інтэнсіўнай мадэрнізацыі. Трансфармацыю перажывала і ідэя палітычнай нацыі, якая ў перыяд Рэчы Паспалітай разумелася як прывілеяванае шляхецкае саслоўе. Калі месца палітычнай нацыі занялі немцы і расійцы, змяніліся і ўмовы нацыянальнай інтэграцыі палякаў, беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў. У выпадку беларусаў узмацніўся ўплыў усходняга цывілізацыйнага арэала, прадстаўленага Расіяй, якая выступала ў якасці магніта для беларускіх земляў, аб’ядноўваючы іх з велікарускімі18. У межах той дзяржавы і ў значнай ступені пад уплывам расійскай культуры фармавалася нава.часная беларуская нацыя. Заяўляючы пра імкненне да незалежнасці, беларусы мусілі супрацьпаставіць сябе не адной, а дзвюм нацыям, што знаходзіліся на стадыі кансалідацыі — польскай і расійскай, якія з 30-х гг. XIX ст. вялі паміж сабой вайну на культурным полі.

У першыя гады пасля падзелаў польская культура атрымала велізарную падтрымку дзякуючы стварэнню Віленскай навучальнай акругі пад кіраўніцтвам яе куратара князя Адама Ежы Чартарыйскага,

18 Болып падрабязна гл.: Булгакаў В. Гісторыя беларускага нацыяналізму. Вільня, 2006; Смалянчук А. Плебейскія нацыі і імперскія перыферыі // Arche. 2006. № 11. С. 29—36; Грынфельд Л. Нацыяналізм і свядомасць//Arche. 2007. № 1—2. С. 76—86; Ёфэ Г. Беларусь: дзяржава, але яшчэ ня нацыя H Arche. 2007. № 4. С. 193—205; Марплз Д. Р. Ці ёсьць у Беларусі беларусы? // Arche. 2007. № 5. С. 93—96.

сябра Таемнага камітэта і дарадцы імператара Аляксандра I19. Праведзеная ў той час у Расіі рэформа асветы абапіралася на ўзоры, выпрацаваныя яшчэ Нацыянальнай адукацыйнай камісіяй. Віленская навучальная акруга ахапіла тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага перыяду да Люблінскай уніі — Літву, Беларусь і Украіну. Найвышэйшай установай акругі быў Віленскі ўніверсітэт, урачыста адкрыты ў Вільні імператарам Аляксандрам I у 1803 г. Гэтая навучальная ўстанова, як і ўся акруга, насіла польскі характар — і ва ўніверсітэце, і ў школах навучанне вялося папольску. Да рэформаў, праведзеных створанай у 1773 г. Нацыянальнай адукацыйнай камісіяй, на гэтых тэрьгторыяху адукацыі панавала латынь. Парадаксальны той факт, што паланізацыя былых земляў Вялікага Княства Літоўскага нашмат прасунулася наперад пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, калі гэтыя землі трапілі пад уладу Расіі. 3 дапамогай сеткі школ выхавалася пакаленне, якое добра валодала польскай мовай.

Асаблівую групу ва ўніверсітэце стваралі некалькі прафесараў, якія паходзілі з дробнай уніяцкай шляхты ці з сем’яў грэка-каталіцкіх святароў — мовазнаўца Міхал Баброўскі (1784—1848), гісторыкі Ігнат Жэгота Анацэвіч (1781—1845), Ігнат Даніловіч (1787—1843), а таксама Язэп Ярашэвіч (1793—1860) — нашчадак змешанай сям’і (яго маці была ўніяткай)20. Гэтыя выкладчыкі нарадзіліся на Падляшшы ці заходняй Гарадзеніпчыне, скончылі прускія сярэднія школы, дзе змаглі пазнаёміцца з дасягненнямі нямецкіх філосафаў, пад уплывам якіх сфармаваўся іх погляд на фармаванне асобных нацый. У Вільні яны сталі лідарамі нешматлікай уніяцкай моладзі, якая збіралася ў асобным асяродку21. У сферу іх зацікаўленняў уваходзілі рэгіянальная гісторыя, этнаграфія, а таксама мовазнаўства. Вынікам дзейнасці асяродку сталі шматлікія навуковыя працы па гісторыі дзяржавы, права і культуры Вялікага Княства Літоўскага, а таксама па гісторыі ўніяцтва. Маладыя даследчыкі выявілі мноства моўных, культурных і прававых асаблівасцей, звярнулі ўвагу на славянскія пачаткі гісторыі і культуры Вялікага Княства Літоўскага22. Навуковыя палявыя экспедыцыі дазволілі ім сабраць рукапісныя матэрыялы з касцёльных, царкоўных і сямейных архіваў.

19 Вольш падрабязна гл.: Beauvois D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803—1832. T. 1: Uniwersytet Wilenski. Rzym—Lublin, 1991; Zasztowt L. Kresy 1832—1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa, 1997.

20 Latyszonek O. Bialoruskie Oswiecenie // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 2. Bialystok, 1994. S. 35—47; беларускамоўная версія: Латышонак A. Нацыянальнасьць — Beларус... С. 372—379 (2-е выд. — с. 417—424); Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Biatorusi od polowy XVIII do konca XX wieku. Bialystok, 2002. S. 64; беларускамоўная версія: Латыпюнак A. Мірановіч Я. Гісторыя Веларусі ад сярэдзіны XVIII ст. да пачатку XXI ст. 2-е выд. Смаленск, 2013. С. 49—50.

21 Bielinski J. Uniwersytet Wilenski (1579—1831). Т. 3. Krakow, 1899—1900. S. 155.

22 Ha гэтую тэму гл.: Карев Д. В. Беларуская нсторнографня конца XVIII — нач. XX веков. Полнтнка царнзма н формнрованне нсторнческой наукн Беларусн II Наш радавод. Т. 2. Гродна, 1993. С. 234—393.

Развіццё віленскай гістарычнай школы было, аднак, перапыненае закрыццём Віленскага ўніверсітэта ў 1832 г. указам Мікалая I. Са шматлікіх універсітэцкіх калегіумаў застаўся толькі медыцынскі, на базе якога пазней узнікла Медыка-хірургічная акадэмія. Апрача яе, адукацыйнымі пляцоўкамі былі таксама праваслаўная Духоўная семінарыя ў Вільні і Вьппэйшая земляробчая школа, заснаваная ў 1840 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні і праз восем гадоў пераўтвораная ў земляробчы інстытут (гэта была ўвогуле першая сельскагаспадарчая вышэйшая навучальная ўстанова ў Расійскай імперыі). Тры пакаленні моладзі з Літвы і Беларусі, якія хацелі (і маглі) навучацца іншым навукам, павінны былі ехаць у Пецярбург, Кіеў альбо Юр’еў, у цалкам чужыя з культурнага гледзішча асяродкі.

Дзейнасць кола ўніяцкай моладзі спрычынілася перадусім да развіцця краёвай ідэалогіі. Асяродак, як і сам Віленскі ўніверсітэт, культываваў традыцыі Рэчы Паспалітай. Хоць складана абгрунтаваць уплыў гэтага асяродка на развіццё беларускай нацыянальнай ідэі, аднак несумненная яго заслута — у павелічэнні зацікаўленасці мясцовай мінуўшчынай, усходняй славяншчынай і гісторыяй беларуска-літоўскіх земляў.

Адначасова з канца XVIII ст. пачала фармавацца цалкам іншая ідэалогія, якая прызнавала Беларусь (яе тады разумелі яшчэ як абшар у вярхоўях Дняпра і Дзвіны) у якасці правінцыі Расіі. Гэтую тэорыю ахвотна падхапіла Кацярына II. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай, у выніку якога болыпасць беларускіх земляў трапіла пад уладу Расіі, імператрыца загадала адбіць памятны медаль з нагоды іх «вяртання» ў склад Русі. Разгарнуліся таксама гістарычныя даследаванні, якія мелі за мэту давесці наяўнасць супольнай спадчыны беларускіх, маларускіх (украінскіх) і велікарускіх земляў. Асабліва інтэнсіўна выкарыстоўваліся праваслаўная традыцыя і створаны ў той час міф пра сярэднявечную Кіеўскую Русь. Пасля ўзыходжання ў 1825 г. на трон Мікалая I разгарнулася дзейнасць, скіраваная на хуткую кансалідацыю расійскай нацыі вакол трох галоўных каштоўнасцей, сфармуляваных міністрам асветы Сяргеем Уваравым: Самадзяржаўя, Народнасці і Праваслаўя. Было распачата таксама выбудоўванне ідэалогіі, якую ў пачатку XX ст. Аляксандр Цвікевіч назваў «заходнерусізмам»23. Яе аснову складала ідэя, што беларусы, маларусы і велікарусы ствараюць трыадзіную расійскую нацьпо. Гэтая ідэалогія адрасавалася галоўным чынам праваслаўным жыхарам беларускіх і ўкраінскіх земляў.

У духу «заходнерусізму» ў Беларусі развілася яшчэ адна гістарычная школа, прадстаўленая сярод іншых Іванам Грыгаровічам (1790—1862), выкл адчыкам праваслаўнага духоўнага вучылішча ў Магіл ёве ў 1811— 1815 гг., архівіста ў бібліятэцы графа Пятра Румянцава ў Гомелі. Заслугай I. Грыгаровіча былі крыніцазнаўчыя даследаванні, якія датычылі

23 Падрабязней гл.: Цьвікевіч А. «Западно-русснзм». Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі ў XIX і пачатку XX в. Менск, 1993.

беларускіх земляў24. Ён апублікаваў шматлікія крыніцы і матэрыялы па гісторыі Праваслаўнай царквы на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага, а таксама кантактаў ВКЛ з Масквой і папствам. Ад 1837 г. ён быў сябрам Археаграфічнай камісіі [пры Міністэрстве народнай асветы Расіі ў Пецярбургу. —Рэд.], рэдагаваў «Акты Западной Росснн», якіяўтрымлівалі асноўныя дакументы па гісторыі беларускіх земляў.

Наступны этап інтэнсіўнага развіцця зацікаўлення беларускай культурай прыпаў на перыяд так званай «паслясевастопальскай вясны». Пасля паразы ў Крымскай вайне і смерці Мікалая I у 1855 г. Расія стала перад неабходнасцю рэформаў і правядзення больш ліберальнай унутранай палітыкі, што праявілася ў тым ліку і ў паслабленні цэнзуры. Ужо праз два дні пасля смерці імператара цэнзура ў Менску дазволіла надрукаваць кнігу па-беларуску. Гэта былі паэтычныя творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча пад назвай «Гапон. Аповесць беларуская з праўдзівых здарэнняў, напісаная на мове беларускага люду». Вакол Дуніна-Марцінкевіча зіуртавалася зусім не малое кола падобных да яго аматараў беларушчыны, у тым ліку Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Уладзіслаў Кандратовіч) і Станіслаў Манюшка. Падобныя асяродкі ўзніклі ў Віцебску вакол Арцёма ВярыгіДарэўскага, а ў Вільні — вакол Адама Кіркора. У іх збіралася пераважна каталіцкая шляхта з польскіх культурных колаў. Аднак характэрным было тое, што з-пад іх пяра выходзілі літаратурныя творы не толькі па-польску, але таксама і па-беларуску. Творы на гэтай мове з’яўляліся таксама ў расійскамоўных і праваслаўных асяродках. Прыкладам можа быць віцяблянін Канстанцін Вераніцын, аўтар [найболып верагодны. — Рэд.\ сатырычнай паэмы «Тарас на Парнасе», налісанай у 1855 г. Паэма распаўсюджвалася ў рукалісным выглядзе і была надрукавана толькі ў 1889 г. у газеце «Мннскнй лнсток».

«Заходнерусізм» даў падставы для беларускай ідэалогіі, асабліваў галіне гісторьгі. Пад уплывам гэтага кірунку з’явіўся першы сінтэтычны агляд гісторыі Беларусі «Обозренне нсторнн Белорусснн с древнейшнх времен», напісаны па-расійску ў 1857 г. Восіпам Турчыновічам. Аўтар паказаў, што пачаткі беларускай гісторьгі сягаюць значна далей, чым традыцыя Вялікага Княства Літоўскага. Вытокі беларускай гісторыі ён шукаў у Полацкім княстве і яго незалежнасці ад Кіева і Ноўгарада. Гэтае княства Турчыновіч лічыў першым прабеларускім дзяржаўным утварэннем і пачаткам Беларусі. Ад таго часу ўсе гісторыкі ў працах пра Беларусь абапіраліся на той гістарычны перыяд і стваралі ўстойлівы гістарычны і нацыянальны міф, Гэта таксама быў крок у нацыятворчым працэсе, важным элементам якога з’яўляецца разуменне супольнай гісторыі і яе асаблівасцей на фоне гісторьгі суседніх краін. Калі стала зразумелым, якое значэнне ў працэсе фармавання нацыянальнай гістарычнай самасвядомасці мелі погляды Восіпа Турчыновіча на супольную гісторыю, яго публікацыі былі названыя пераломнымі ў гісторыі Беларусі як навуковай дысцыпліны25.

24 Нікалаеў М. Грыгаровіч Іван Іванавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі (ЭГБ). Т. 3. Мінск, 1996. С. 162.

25 Карев Д. В. Белорусская нсторнографня... С. 111.

Праз шэсць гадоў пасля выдання «Обозрення нсторнн Белорусснн...» В. Турчыновічаў праваслаўным беларускім асяроддзі пабачыла свет першая публікацыя на беларускай мове (а дакладней — на заходнепалескім і паўночна-ўсходнім дыялектах), прысвечаная гісторьгі Беларусі — «Кто булы нашы найдавнійшй дйды й якая йх була доля до уній?»26. Гэтая ананімная праца была змеіпчана ў школьнай чытанцы «Рассказы на белорусском наречйй», выдадзенай у 1863 г. у Вільні. Невядомы аўтар пачаткі гісторыі Беларусі звязваў менавіта з Полацкім княствам. Ў наступных тэкстах ён не скупіўся на крытыку Люблінскай уніі, расчышчаючы шлях ддя беларускай праваслаўнай гістарыяграфіі. Яе прадстаўнікі асабліва негатыўна ацэньвалі сувязі Вялікага Княства Літоўскага з Каронай Польскай. Гэты перыяд гісторыі называўся «чужым» і навязаным, які прынёс пашырэнне на беларускіх землях польскай культуры і «лацінства», што супярэчыла папярэдняму натуральнаму развіццю грамадства27.

Адначасоваў асяроддзі беларусаў-каталікоў сфармавалася гістарычная традыцыя, прывязаная да Вялікага Княства Літоўскага, якое разумелася як супольная дзяржава беларусаў і літоўцаў, узніклая ў выніку раўнапраўнага добраахвотнага аб’яднання абодвух этнасаў. Такое бачанне ролі «рускага» (беларускага) чынніка ў дзяржаве не толькі грунтавалася на навуковай спадчыне віленскай школы, але таксама вынікала з прачытання прац расійскіх гісторыкаў, даследчыкаў Вялікага Княства Літоўскага — Мацвея Любаўскага і Івана Лапы, якія гэтую дзяржаву трактавалі як літоўска-рускую28.

Палітычная канфрантацыя абодвух ідэалагічных кірункаў — прапольскага і іграрасійскага—пачалася падчас паўстання 1863—1864 гг., калі кожны з іх піукаў у мясцовага беларускага населыгіцтва падтрымкі сваіх палітычных мэт, гучна падкрэсліваючы слабыя бакі праціўніка. У асяроддзі польскай ідэалогіі, папулярнай галоўным чынам сярод шляхты, выхоўваўся шляхціц з Гарадзеншчыны Вінцэнт Канстанцін

26 Кто булы нашы найдавнійпш днды н якая нх була доля до унін? // Заняпад і адраджэнне. Беларуская літаратура XIX стагоддзя / Укл. У. Казберука. Мінск, 2001. С. 320—326.

27 Michaluk D. Na uni^ lubelsk^ spojrzenie historiografii bialoruskiej XIX i XX w. I I Mi^dzy Zachodem a Wschodem. T. 2 / Red. J. B. Dybas, K. Mikulski, J. Porazinski, S. Roszak. Torun, 2003. S. 409—424.

28 Лаппо H. Велнкое княжество Лнтовское за время от заключення Люблннской Уннн до смертн Стефана Баторня. Санкт-Петербург, 1901; Лаппо Н. Велнкое княжество Лнтовское во второй половнне XVI столетня. Лнтовско-русскнй повет н его сеймнк. Юрьев, 1911; Лаппо й. К нсторнй панского класса в Велнком княжестве Лнтовском. Москва, 1915; Полоцкая ревнзня 1552 г. / Ред. Н. Лаппо. Москва, 1905; Огшсанне Полоцкнх владычных, монастырскнх н церковных земель ревнзорамн 1580 г. / Ред. Н. Лаппо. Москва, 1907; Любавскнй М. Лнтовско-русскнй сейм: Опыт по нсторнн учреждення в связн с внутренннм строем н внешнею жнзнью государства. Москва, 1900; Любавскнй М. Лнтовскнй канцлер Лев Сапега о событнях смутного временн. Москва, 1901; Любавскнй М. Очерк нсторнн Лнтовско-Русского государства до Люблннской уннн включнтельно. Москва, 1910.

Каліноўскі (1838—1864), паўнамоцны камісар польскага Часовага ўрада ў Літве і Беларусі. Ён звяртаўся да беларусаў з адозвамі рэвалюцыйна-дэмакратычнага характару, а таксама нелегальна выдаваў першую беларускамоўную газету «Мужыцкая праўда».

Каліноўскі (часцей называны Канстанцінам, Кастусём) выступаў за вяртанне status quo перад падзеламі Рэчы Паспалітай, за яе адраджэнне з адасобленым Вялікім Княствам Літоўскім (якое абазначалася таксама сінонімамі Літва, Беларусь), заклікаў беларусаў змагацца супраць расійцаў на баку палякаў за ўмацаванне польскага ўрада. Нацыю ён разумеў у палітычным, грамадзянскім значэнні, з захаваннем этнаграфічных і моўных адметнасцей. Асаблівую ўвагу звяртае на сябе негатыўнае стаўленне Каліноўскага да праваслаўя, разуменне грэка-каталіцтва як традыцыйнай веры беларусаў, а таксама супрацьпастаўленне справядлівага і добрага польскага ўрада «несправядліваму, бязбожнаму і накінутаму» маскоўскаму кіраванню29.

Галоўным ідэолагам «заходнерусізму» стаў зямляк К. Каліноўскага з Гарадзеншчыны Міхаіл Каяловіч (1828—1891), прафесар праваслаўнай Пецярбургскай духоўнай акадэміі30. Дэфініцыю гэтага кірунку, а таксама назву яму даў пазней Аляксандр Цвікевіч, беларускі нацыянальны дзеяч:

Пад «западно-русснзмом» мы разумеем тую плынь у гісторыі грамадскай думкі на Беларусі, якая лічыла, што Беларусь не з’яўляецца краінай з асобнай нацыянальнай культурай і не мае дзеля гэтага права на самастойнае культурнае і палітычнае развіццё, але што яна з’яўляецца часткай Расіі і таму павінна быць разглядана як адзін з яе сустаўных элементаў31.

Гэтую ідэалогію, якая ўсхваляла праваслаўе і прадстаўляла сувязі з каталіцкай шляхецкай Польшчай у негатыўным святле, ахвотна падхапіла і шырока распаўсюдзіла праваслаўнае духавенства. Такі кірунак у другой палове XIX ст. трапіў на вельмі прыдатную глебу. Яго развіццю спрыяла расійская нацыянальная палітыка, падтрымка зверху, шырэйшы доступ да публіцыстычнай прэсы, грамадская запатрабаванасць, звязаная з развіццём грамадскага і нацыянальнага светапогляду, а таксама цэнзура, якая абмяжоўвала друкаванне ліберальных публікацый. Аналіз гэтага кірунку аблягчае разуменне шматлікіх культурных з’яў, што адбываліся ў беларускім грамадстве.

Пад уплывам абедзвюх гэтых супярэчных ідэалогій адбывалася фармаванне беларускай нацыянальнай свядомасці. У адной і ў другой з’явіліся элементы, якія падкрэслівалі вышэйшасць каталіцкага

29 Muzyckaja Praüda. № 1—7 // Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Рэд. Г. Кісялёў. Мінск, 1999. С. 27—39; Каліноўскі К. Пісьмы з-пад шыбеніцы Ц Тамсама. С. 40—46.

30 Кояловпч М. О расселеннн племен Западного края Росстш. Москва. 1863; Кояловнч М. йсторня воссоедннення западнорусскнх уннатов старых времен. Санкт-Петербург, 1873; Кояловнч М. Чтення по нсторнн Западной Росснн. Санкт-Петербург, 1884.

31 Цьвікевіч А. «Западно-русснзм»... С. 7.

або праваслаўнага веравызнання над іншым. Праваслаўная царква як скарбонка рускай спадчыны супрацьпастаўлялася Каталіцкаму касцёлу як абаронцы польскай традыцыі. Такая ўзаемная крытыка і барацьба прыводзілі да падзелу грамадства. На розніцу ў веравызнанні накладаліся сацыяльныя адрозненні і станавіліся прычынай узнікнення далёкага ад праўды стэрэатыпа: пан — паляк — католік; селянін — беларус — праваслаўны. 3 іншага боку, варожасць абедзвюх рэлігійных арганізацый пры дыскрымінацыі Каталіцкага касцёла не спрыяла інтэграцыі беларусаў-праваслаўных і беларусаў-каталікоў, аднак напружанне змякчалася тым, што ніводная з арганізацый не збіралася прадстаўляць беларускую нацыянальную ідэю.

Палітыка расійскай дзяржавы ў беларускім пытанні характарызавалася своеасаблівай амбівалентнасцю. Навязванне пераканання, што Беларусь з’яўляецца заходняй часткай Расіі, трактаванне беларусаў як этнічнай групы расійскай нацыі, а беларускай мовы як дыялекту расійскай прыносіла падвоеныя вынікі. 3 аднаго боку, дзяржава намагалася стрымаць развіццё беларускага нацыянальнага руху, спрабуючы асіміляваць беларусаў і прышчапіць ім расійскую нацыянальную самасвядомасць. Аднак, з другога боку, акцэнт на адрозненнях паміж беларусамі, велікаросамі, маларосамі і палякамі даваў прастору для развіцця беларускасці, якой надавалася «заходнярускае» адценне. Ідэі, якія нёс у сабе «заходнерусізм» у трактаванні Міхаіла Каяловіча (увядзенне ў публічны ўжытак беларускай мовы, земская рэформа, праваслаўе, ганьбаванне лацінства), аказаліся вельмі папулярнымі сярод праваслаўных жыхароў пяці беларускіх іуберняў, якімі лічыліся Віцебская, Магілёўская, Менская, Гарадзенская і Віленская, г. зн. сярод 70% насельніцтва. Тым самым гэтыя ідэі спрычыніліся да вызвалення беларускай ідэі з-пад польскага ўплыву і фармавання светапогляду, у якім галоўную ролю адыгрывала перакананне, што з Захаду ідзе ўсё дрэннае, а Усход дае пачуццё бяспекі і свойскасці32. Алег Латышонак схільны бачыць у «заходнерусізме» прарасійска арыентаваную рэгіянальную, «тутэйшую» форму свядомасці, якую можна параўнаць з «краёвасцю»33.

У сутыкненні ідэалогій перамога выпала «заходнерусізму». Праваслаўная інтэлігенцыя і беларускія рэвалюцыйныя дзеячы прынялі выпрацаваную «заходнерусізмам» версію гісторьп беларускай нацыі, а таксама найважнейшы пастулат той ідэалогіі — разрыў сувязяў Беларусі з Польшчай і звязванне яе будучыні з Расіяй. Да перамогі такога погляду сярод праваслаўнага беларускага насельніцтва ў вялікай ступені спрычынілася палітычная сітуацыя на гэтых тэрыторыях пасля паўстання 1863— 1864 гг. Рэпрэсіі, хоць і накіраваныя галоўным чынам супраць «польскіх

32 Мірановіч Я. Найноўшая гісторыя Беларусі. Санкт-Пецярбург, 2003. С. 10.

33 Latyszonek О. Krajowosc і «zapadno-rusizm». Tutejszosc zideologizowana П Krajowosc — tradycje zgody narodöw w dobie nacjonalizmu / Red. J. Jurkiewicz. Poznan, 1999. S. 35—39; беларускамоўная версія: Латьппонак A. Нацыянальнасьць — Веларус... С. 437—440 (2-е выд. — с. 489—492).

паўстанцаў», істотна закранулі ўсё населыгіцтва беларускіх земляў. Генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў, кіраўнік Літвы і Беларусі, пазбавіў уплыву мясцовыя эліты. Шляхце каталіцкага веравызнання, якая даўно ўжо была абмежаваная ў палітычных правах, забаранялася набываць зямлю. Тым самым узмацнялася пазіцыя мясцовага праваслаўнага насельніцтва і мігрантаў з Расіі, якія карысталіся разнастайнымі льготамі і крэдытамі пры набыцці маёнткаў. На працягу пяці гадоў пасля паўстання 1863— 1864 гг. расійскае буйное землеўладанне на Беларусі павялічылася ўдвая. Гэта часта было вынікам перадачы расійцам шляхецкіх маёнткаў, адабраных ва ўдзельнікаў паўстання. Адсотак буйных зямельных уладанняў у Беларусі ў 1877 г. складаў 55% (у два разы болып, чым у еўрапейскай частцы Расіі). Ва ўласнасці расійцаў было болып за 40% маёнткаў, аднесеных да буйных уладанняў, а на Магілёўпічыне — болып за палову34. На працягу некалькіх гадоў пасля паўстання была заменена значная частка губернскіх і павятовых чыноўнікаў, а адміністрацыйная ўлада пачала абапірацца на новых — прывезеных з велікарускіх губерняў. He давяралі таксама мясцовай нраваслаўнай эліце, пераважна з беларускімі каранямі, таму нават тыя мясцовыя прыхільнікі Расіі, што прытрымліваліся ідэй «заходнерусізму», прайгралі. Змены закранулі і кадравы склад часткі праваслаўных парафій. Начале іх былі пастаўленыя святары, прысланыя з глыбіні Расіі, што не ведалі і не разумелі спецыфікі краіны, у якой ім прыйшлося жыць і працаваць.

Змена курсу ў Беларусі адбілася перадусім на беларускай культуры і адукацыі, якія падлягалі інтэнсіўнай русіфікацыі. Падчас «вялікіх рэформаў», праведзеных перад паўстаннем 1863—1864 гг. імператарам Аляксандрам II, разглядалася нават магчымасць вывучэння ў школах беларускай мовы, але пасля паўстання ўлады адышлі ад такіх «шкодных» намераў, рашуча зрабіўшы стаўку на расійскую мову з мэтай русіфікаваць «сапсаваных» беларусаў і пазбавіць іх ад польскага ўплыву35. Таемнаму навучанню польскай і беларускай мове, звязанаму з польскім незалежніцкім рухам, была супрацьпастаўленая вялікая колькасць народных школ, якімі кіравалі праваслаўныя святары. Беларуская мова з іх цалкам была выцесненая, і вучням ажно да 1905 г. забаранялася размаўляць на «мясцовай гаворцы». Польская мова, у сваю чаргу, дапускалася ў школах толькі на занятках па каталіцкай рэлігіі.

Павелічэнне колькасці расійскамоўных народных школ на тэрыторыях, заселеных беларусамі, было звязана з жаданнем вырваць іх з-пад уплыву польскай культуры і стварыць перашкоды для нежаданага польскага палітычнага руху. Там, дзе яго ўплыў не быў пашыраны, у 1864—1868 гг. улады не павялічвалі колькасці расійскіх адукацыйных пляцовак. Прыкладам можа служыць Смаленская губерня, у значнай

34 Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Biatorusi... S. 99; Латышонак A.,

Мірановіч Я. Гісторыя Беларусі... С. 104—105.

36 Сталюнас Д. Граннцы н пограннчье: Белорусы н этнолннгвнстнческая полнтнка Росснйской нмпернн на западных окраннах в пернод велнкнх реформ //Ab Imperio. Т. 1. 2003. С. 261—291.

Раздзел I. Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX cm.35 частцы населеная беларусамі, дзе колькасць школ павялічылася толькі ў 1870-х гг. намаганнямі мясцовага земскага самакіравання, якому была даверана апека над асветай36. Распараджэнні Міхаіла Мураўёваўдарылі перадусім па сярэдняй адукацыі. Былі зачынены дваранскі інстытут у Вільні, Наваградская гімназія і Свіслацкая прагімназія, на некалькі класаў зменшылася навучанне ў Беластоцкай і Драгічынскай гімназіях. За ўдзел у паўстанні 1863—1864 гг. былі таксама пакараныя студэнты земляробчага інстытута, які з Горы-Горак перавялі ў Пецярбург.

Пачынаючы з сярэдзіны XIX ст. у беларускіх губернях адбывалася хуткае развіццё школьнай сеткі і павялічвалася колькасць вучняў. У перыяд паміж 1856 г. і 18 снежня 1911 г., калі быў праведзены аднадзённы школьны перапіс, колькасць школ узрасла ўдвая, а вучняў — у 26 разоў37. У 80-я гг. XIX ст. быў уведзены школьны абавязак для праваслаўных беларусаў. Адбываць яго трэба было ў царкоўнапрыходскіх расійскамоўных школах пачатковага ўзроўню. Апрача гэтага, іх мэтай было даводзіць каштоўнасць афіцыйнай расійскай ідэалогіі, абапёртай на трыядзе Сяргея Уварава, і выхоўваць праваслаўных падданых манарха33. У1905 г. у 4990 царкоўнапрыходскіх школах навучалася 156 812 вучняў39. У наступныя гады колькасць такіх пляцовак пачала зніжацца па прычыне незадаволенасці вясковага насельніцтва ўзроўнем выкладання, якое праваслаўныя дзякі лічылі цалкам пабочным заняткам.

Значна павольней развівалася сярэдняя адукацыя. У 1868 г. у пяці беларускіх губернях (Гарадзенскай, Менскай, Віленскай, Магілёўскай і Віцебскай) было 18 сярэдніх іпкол з 3255 вучнямі. Праз трыццаць гадоў іх колькасць павялічылася толькі на дзве, а выхаванцаў — на 2 тысячы. Толькі ў пачатку XX ст. адкрылася больш такіх школ. У 1905 г. дзейнічалі 23 сярэднія дзяржаўныя школы з 9117 вучнямі, а таксама сетка прыватных, дзе навучалася прыблізна 7 тысяч навучэнцаў. У 1914 г. на Беларусі ў прыватных школах (21 мужчынскай і 63 жаночых), а таксама ў дзяржаўных (13 мужчынскіх, 17 жаночых, 7 рэальных і 1 гандлёвай) разам навучалася 31 328 чалавек. Суадносна з колькасцю жыхароў пяці губерняў, якая складала 8,5 мільёна чалавек, колькасць людзей, што атрымлівалі адукацыю вышэйшую за пачатковую, не была вялікай40. Доступ да сярэдняй адукацыі для сялянскіх дзяцей і дзяцей рабочых, апрача невялікай колькасці месцаў, абмяжоўвала таксама высокая плата за навучанне, а з 1887 г. — распараджэнне міністра

36 Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Bialorusi... S. 101; Латышонак А., Мірановіч Я. Гісторыя Беларусі... С. 106.

37 Снапкоўская С. В. Адукацыйная палітыка і школа на Беларусі ў канцы XIX — пачатку XX стст. Мінск, 1998. С. 14. Статыстычныя даныя адносяцца да тэрыторыі сучаснай Беларусі (губерні: Магілёўская, Віцебская, Менская, Гарадзенская без Бельскага, Беластоцкага, Сакольскага паветаў, Віленская без Віленскага і Троцкага паветаў).

38 Heller М. Historia imperium rosyjskiego. Warszawa, 2000. S. 550—563.

39 Снапкоўская C. B. Адукацыйная палітыка і школа... С. 15.

40 Тамсама. С. 17—18.

асветы Івана Дзялянава, вядомае пад назвай «цыркуляр аб кухарчыных дзецях». Дакументам забаранялася навучанне ў сярэдніх школах дзецям з ніжэйшых сацыяльных пластоў. Забарона тлумачылася тым, што наведванне школьных заняткаў аказвае шкоднае ўздзеянне на навучэнцаў, пазбаўляе іх хатняга назірання, а адукацыя вядзе да пагаршэння стаўлення да сваіх неадукаваных бацькоў41.

Толькі ў пачатку XX ст. адкрылі больш настаўніцкіх семінарый. У 1905 г. педагогаў для пачатковых школ рыхтавалі семінарыі ў Маладзечне, Полацку, Нясвіжы, а таксамаў Свіслачы. У наступныя гады былі заснаваныя падобныя ўстановы ў Рагачове, Оршы, Барысаве, Гомелі і Бабруйску. Позна, толькі ў 1910—1914 гг., на беларускіх землях былі закладзеньія першыя настаўніцкія інстытуты, якія, аднак, рыхтавалі да працы толькі ў пачатковых школах вышэйшага ўзроўню. Толькі ў Вільні існавала настаўніцкая семінарыя, дыплом якой дазваляў працаваць у сярэдніх школах. Нічога дзіўнага, што настаўніцкія кадры для такіх школ набіраліся з ліку выпускнікоў настаўніцкіх семінарый у Пецярбургу і ў Маскве; часцей за ўсё гэта былі расійцы. Мэтай такога падыходу было прыспешванне русіфікацыі Паўночна-Заходняга краю пасля паўстання 1863—1864 гг. праз прызначэнне на вышэйшыя пасады ў адміністрацыі і асвеце людзей, што паходзілі з велікарускіх губерняў.

На зыходзе XIX ст. узровень адукацыі на беларускіх землях адрозніваўся не толькі ад Заходняй Еўропы, Каралеўства Польскага, але таксама і ад еўрапейскай часткі Расіі. Паводле даных перапісу 1897 г., у Пецярбургскай губерні чытаць і пісаць умелі 62% насельніцтва, старэйшага за 9 гг., у Маскоўскай — 49%, у той час як у Гарадзенскай губерні — 39%, у Віцебскай — 33%, у Менскай — 24%, а ў Магілёўскай — толькі 22%. У еўрапейскай частцы Расіі агулам 30% дзяцей, чый узрост пераўзыходзіў 9 гг., умелі чытаць і пісаць, а на Беларусі, паводле Святланы Снапкоўскай, — толькі 25,7%42. Паводле падлікаў Міколы Улашчыка, які аналізаваў даныя перапісу 1897 г., удзельная вага непісьменных у межах сучаснай Беларусі складала 72,3%43. Праўда, гэтая лічба — меншая за тую, што падавалі савецкія гісторыкі з Акадэміі навук Беларускай ССР, якія павялічылі працэнт непісьменных у пяці беларускіх губернях да 77%, каб пазней паказаць дасягненні Савецкай Беларусі ў развіцці адукацыі44.

Сярод пяці народаў паўночна-заходняй Расіі — беларусаў, украінцаў, эстонцаў, латышоў і літоўцаў, — якія імкнуліся да набыцця ўласнай дзяржаўнасці, з гледзііпча ўзроўню пісьменнасці беларусы з 13,5% пераўзыходзілі толькі ўкраінцаў (12,93%). Найменш непісьменных было

41 Heller М. Historia imperium rosy;skiego... S. 643.

42 Снапкоўская C. B. Адукацыйная палітыка i школа... C. 12.

43 Тамсама. C. 26; Улаіцнк H. Грамотность в дореволюцнонной Белорусснн II Нсторня СССР. 1968. № 1. С. 108.

44 Нсторня Белорусской ССР Т. 1 / Ред. Л. С. Абецедарскнй н др. Мннск, 1961. С. 582. Лічба 74,3% непісьменных на падставе перапісу 1897 г. пададзена ў кнізе: Нсторня Белорусской СССР / Ред. Л. М. Нгнатенко н др. Мннск, 1977. С. 155.

на тых тэрыторыях, куды дабралася пратэстанцкая культура — у Латвіі (29,07%) і ў Эстоніі (20%). Пасярэдзіне знаходзіліся каталікі-літоўцы — 36,80%45. Цікавым аказаўся аналіз узроўню пісьменнасці населыгіцтва з падзелам на праваслаўнае і каталіцкае веравызнанне, зроблены Паўлам Церашковічам46. Даныя з чатырох губерняў — Менскай, Магілёўскай, Віцебскай і Гарадзенскай — сведчаць пра тое, што чытаць і ігісаць умелі 29,9% каталікоў, пераўзыходзячы праваслаўных болып чым у 2 разы. Сярод мужчын гэты паказчык у каталікоў (33,5%) быў вьппэйшым, чым у праваслаўных (19,5%), у 1,7 раза. Розніца ваўзроўні пісьменнасці паміж жанчынамі абедзвюх канфесій была велізарнай. Чытаць і пісаць умелі 24,9% каталічак і толькі 3% праваслаўных. У той жа час у Латвіі, Эстоніі і нават у этнічнай Літве чытаць і пісаць умелі болып жанчын, чым мужчын. На думку аўтара гэтага аналізу, распаўсюджванне адукацьгі сярод латьппак і эстонак уплывала на выхаванне дзяцей у латышскім і эстонскім нацыянальным духу і ўрэшце рэшт стала яіпчэ адным фактарам, які паспрыяў фармаванню гэтых нацый на тэрыторыі прыбалтыйскіх губерняў.

Прыведзеныя вышэй падлікі Міколы Улашчыка і гісторыкаў з Акадэміі навук БССР ні ў якім выпадку нельга пераносіць на перыяд, што папярэднічаў Першай сусветнай вайне, таму што, як паказала С. Снапкоўская, у 1905—1914 гг. сярэдняя і пачатковая адукацыя на беларускіх землях развівалася ў паскораным тэмпе, прыцягваючы наіпмат болыпую колькасць вучняў. Колькасць непісьменных на беларускіх землях тады павінна была стаць значна меншай, асабліва сярод малодшых пакаленняў47. Павелічэнне колькасці адукацыйных устаноў на Беларусі было звязана з увядзеннем земскага самакіравання, якому даверылі фінансаванне і апеку над народнымі школамі, а таксама над часткай сярэдніх. Земскую рэформу на Беларусі і Украіне правялі, аднак, вельмі позна, толькі ў 1903—1911 гг.48, караючы такім чынам жыхароў гэтых земляў за падтрымку паўстання 1863—1864 гг. У 34 астатніх еўрапейскіх губернях Расіі земскае самакіраванне было ўведзена ўжо ў 1864 г., да яго кампетэнцыі адносілася сярод іншага развіццё адукацыі і фінансаванне школьнай сеткі.

Мовай выкладання ў школах была расійская, аднак па меры развіцця беларускага нацыянальнага руху павялічваліся пратэсты беларусаў каталіцкага веравызнання, якія не хацелі пасылаць дзяцей у школы, баючыся, што з іх зробяць «маскалёў»49. Саступкай з боку ўлад быў дазвол на выкарыстанне нацыянальных моў у жаночых гімназіях Паўночна-Заходняга краю, атрыманы ў 1907 г. У1910 г. Дзяржаўная дума пагадзілася на ўвядзенне роднай мовы ў латышскіх, польскіх, літоўскіх, эстонскіх, армянскіх, грузінскіх, а таксама нават у калмыцкіх, бурацкіх

45 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Веларусн... С. 115.

46 Тамсама. С. 116.

47 Снапкоўская С. В. Адукацыйная палітыкаі школа... С. 25.

48 Натэрыторьгі Беларусі выбарныя земскія ўстановы былі ўведзены ў 1911 г. толькі ў Віцебскай, Магілёўскай і Менскай губернях (Заўв. рэд.).

49 Снапкоўская С. В. Адукацыйная палітыка і школа... С. 44.

і яўрэйскіх школах50. Толькі беларускія і ўкраінскія дзеці, нягледзячы на пісьмовыя просьбы бацькоў, не атрымалі такой магчымасці, а іх мовы і далей трактаваліся як дыялекты расійскай. Афіцыйная ідэалогія акцэнтавала ўвагу на народнасці і праваслаўі і вымагала, каб школа на Беларусі пераконвала навучэнцаў у тым, што беларус — гэта «насамрэч рускі чалавек», бо ён праваслаўны і падданы расійскай манархіі. Ганьбаванне каталіцтва як веры «польскай» прымушала трактаваць беларусаў каталіцкага веравызнання як палякаў, ігнаруючы іх этнічную прыналежнасць. Паказальнымі для такой сітуацыі былі словы прэм’ера Пятра Сталышна, знаёмага з рэаліямі Паўночна-Заходняга краю яшчэ з тых часоў, калі ён займаў пасаду гарадзенскага іубернатара, сказаныя ў Думе незадоўга да трагічнай смерці ў 1911 г. з нагоды ўвядзення земскага самакіравання ў Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях:

Нашай мэтай з’яўляецца пакласці канец стогадовай племянной палітычнай вайне, якая там вядзецца, і абараніць уладным і загадным словам расійскія дзяржаўныя інтарэсы... Заходні край — ёсць і будзе рускім краем назаўсёды, на вякі51.

Упартае падкрэсліванне таго, што беларускія губерні з’яўляюцца заходняй часткай Расіі, прынесла падвойны вынік. Пасля распаду Расійскай імперыі тыя прадстаўнікі «заходнерусізму» з Беларусі, якія дагэтуль былі заангажаваныя толькі ў культурную і асветніцкую дзейнасць, у цэлым станавіліся прыхільнікамі ідэі беларускай дзяржаўнасці. Яны развівалі нацыянальную дзейнасць і моцна акцэнтавалі адрозненні Беларусі ад Польшчы. Тыя ж, хто ад пачатку разумеў «заходнерусізм» як палітычную ідэалогію, пераходзілі хутчэй на пазіцыі аднаўлення вялікай і непадзельнай Расіі. Яны супрацьпастаўлялі сябе польскім уплывам, але змагаліся таксама з развіццём беларускай нацыянальнай ідэі.

Увядзенне абавязковай адукацыі для сялянскіх дзяцей, а раней — аслабленне і адмена прыгону, хоць і вялі да мадэрнізацьгі вёскі, аднак не прыносілі настолькі вялікіх змен у светапоглядзе сялян, каб яны маглі стаць носьбітамі сацыяльных і палітычных перамен. Да перамен не імкнуліся таксама ні кансерватыўная шляхта, ні Праваслаўная царква. Галоўная роля тут выпала інтэлігенцыі, якая сфармавалася ў Расіі ў 60-х гг. XIX ст. у выніку «вялікіх рэформаў», распачатых Аляксандрам II. Яны павінны былі вывесці краіну з крызісу, у які яна трапіла пасля паражэння ў Крымскай вайне52. Лібералізацыя курсу ва ўнутранай палітыцы, у тым ліку паслабленне цэнзуры, стварыла ўмовы для развіцця інтэлігенцыі, даючы хаця б магчымасць для больш свабоднага камунікавання. Дзякуючы гэтаму на рубяжы XIX і XX стст. большасць апазіцыйных поглядаў пашыралася праз перыядычныя выданні.

50 Снапкоўская С. В. Адукацыйная палітыка і школа... С. 47—48.

51 Тамсама. С. 37.

52 Больш на тэму інтэлігенцыі і яе рэвалюцыйнай ролі гл.: Pipes R. Rewolucja rosyjska. Warszawa, 1994. S. 96—157.

У 1863 г. расійскія ўніверсітэты атрымалі аўтаномію. Таксама было дазволена навучанне асобам з ніжэйшых сацыяльных пластоў. Інтэлігенцыя магла ўладкоўвацца на працу ў органах самакіравання — земствах і гарадскіх думах, уведзеных у велікарускіх губернях у другой палове 60-х гг. Працэс вылучэння інтэлігенцыі быў звязаны таксама з эканамічным развіццём Расіі і, як вынік гэтага, з запатрабаванасцю ў спецыялістах гуманітарнага і тэхнічнага профілю. Усё гэта паступова вяло да эканамічнай незалежнасці ад улад і ўсё больш выразных палітычных патрабаванняў. Хутка інтэлігенцыя ператварылася ў рупар усіх сацыяльных пластоў, якія не адносіліся да палітычнай эліты. Інтэлігенцыя стала галоўнай пагрозай для сацыяльнага і палітычнага парадку.

На Беларусі ўнутрыпалітычная сітуацыя ў канцы XIX ст. выглядала іначай. Працэсы, якія працякалі ў велікарускіх губернях, тут не маглі атрымаць поўнага развіцця з прычыны рэпрэсій, што мелі месца пасля паўстання 1863—1864 гг., а таксама абмежаванняў ва ўнутранай палітыцы, якія вынікалі з ваеннага становішча. Хоць не было афіцыйнай забароны друкавання на беларускай мове, аднак кніг па-беларуску не выдавалі нават кірыліцай53.

Беларуская інтэлігенцыя фармавалася павольна, перадусім у асяроддзі праваслаўнага духавенства і т. зв. «разначынцаў»—чыноўнікаў ніжэйшых рангаў54. Напярэдадні выбуху Першай сусветнай вайны прадстаўнікі «разначынцаў» займалі пасады ніжэйшых дзяржаўных чыноўнікаў—павятовых і губернскіх. Праваслаўныя мяшчане з адпаведным маёмасным цэнзам засядалі ў гарадскіх думах, развіваючы асновы самакіравання, атрымлівалі пасады настаўнікаў у царкоўных і дзяржаўных школах. Аднак яны абарачаліся ў коле ўплыву «заходнерусізму». Іншы асяродак беларускай інтэлігенцыі паходзіў з дробнай каталіцкай шляхты з Віленіпчыны, Гарадзеншчыны і Меншчыны. Яе маёмасны стан таксама не дазваляў цалкам сябе забяспечваць, таму моладзь з гэтага асяродка ў пошуку заробку перасялялася ў гарады.

Адсутнасць вышэйшых навучальных устаноў на беларускіх і літоўскіх землях прымушала маладых людзей выязджаць на вучобу ва ўніверсітэцкія цэнтры — у Юр’еў, Пецярбург, Кіеў, дзе яны сутыкаліся з моладдзю, што выхоўвалася ў іншых унутрыпалітычных умовах. Адсутнасць цэнзуры, аўтаномнасць універсітэтаў, развіццё славянафільскіх і аксідэнталісцкіх55 поглядаў пры немагчымасці для інтэлігенцыі якіх-

93 Кнігі на беларускай мове кірыліцай зрэдку выдаваліся, але гэта былі галоўным чынам фальклорныя творы альбо зборнікі гістарычных дакументаў. Гл.: Кніга Веларусі. 1517—1917: Зводны каталог / Склад. Г. Я. Галенчанка і інш. Мінск, 1986. С. 193—272 (Заўв.рэд.).

54 У расійскай мове паняцце «ранг» перадаецца словам «чын» — гэты тэрмін звязаны з уведзеным япічэ Пятром I табелем вайсковых і цывільных рангаў.

55 Аксідэнталізм — зацікаўленасць культурай Захаду і схільнасць да патрапляння пад яе ўплывы грамадствамі Усходняй Еўропы; напрамак у расійскай філасофскаграмадскай думцы XIX ст. (Заўв. рэд. ).

небудзь афіцыйных палітычных дзеянняў выклікала небяспечнае браджэнне. Нічога дзіўнага, што ў 80-х гт. XIX ст. расійскія ўніверсітэты былі ахопленыя рэвалюцыйнай дзейнасцю. Акадэмічнай моладзі асабліва пасавалі ідэі народніцкай партыі «Зямля і воля» (пасля яе расколу ў 1879 г. радыкальныя лозунгі пераняла «Народная воля»). Народніцкія ідэі, дактрына сялянскага сацыялізму, галоўнымі тэарэтыкамі якога былі Аляксандр Герцэн і Мікалай Чарнышэўскі, здабылі сярод інтэлігенцыі вялікую папулярнасць. Сялянскі сацыялізм, прапагандаваны расійскімі народнікамі, павінен быў абапірацца на сялянскую абпгчыну, якая была распаўсюджаная ў Расіі. Беларускія землі мелі цалкам іншую арганізацыю сельскай гаспадаркі, якая была звязаная з традыцыямі гаспадарання і ўласнасці ў Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай. Сельскія абшчыны, арганізаваныя галоўным чынам наўсходзе Беларусі, ніколі не атрымалі тут усеагульнага распаўсюджання, а на пачатку XX ст., пасля рэформаў прэм’ер-міністра і міністра ўнутраных спраў Пятра Сталыпіна, пачалі распадацца.

На думку Рышарда Радзіка, беларускія сяляне яшчэ ў пачатку XX ст. былі моцна звязаныя вясковай супольнасцю, што характарызавалася выразнай этнічнай самасвядомасцю, аднак мела слаба выражаныя нацыянальныя прыкметы56. Тым самым іх уласная этнічная прыналежнасць часта зводзілася да этнаграфічнасці і выражалася галоўным чынам пры сутыкненні з прадстаўнікамі іншых нацый. Менавіта тады заўважаліся адрознасць мовы, веравызнання, строяў, ментальнасці, абрадаў, класавай прыналежнасці. Нацыянальная самаідэнтыфікацыя набывала, аднак, у пачатку XX ст. усё больш выразныя праявы, пра што сведчыць, у прыватнасці, нацыянальная самасвядомасць навабранцаў57.

Працэс нацыянальнай інтэграцыі беларусаў ішоў больш павольна, чым у іншых частках Еўропы, што было звязана з сацыяльнай структурай і адсутнасцю нацыянальных лідараў сярод вышэйшых пластоў грамадства. Важны носьбіт нацыянальнай ідэі, мяшчанства, на Беларусі мела слабыя пазіцыі і ў сваёй масе складалася з палякаў, расійцаў і яўрэяў. На самасвядомасць сялян накладалі адбітак не толькі сацыяльныя, культурныя і адукацыйныя пытанні, але таксама позняя эканамічная мадэрнізацыя беларускай вёскі, пачатая толькі ў другой палове XIX ст. Гэта было вынікам сялянскай рэформы, праведзенай Аляксандрам II у 1861 г. «Цар-Вызваліцель», у чый гонар фундаваліся абразы ў шматлікіх праваслаўных цэрквах, падпісаў маніфест аб скасаванні прыгону, наданні сялянам права на самакіраванне, а таксама даў дазвол на выкуп сялянскай зямлі. У 1867 г. было ажыццёўленае распрыгоньванне дзяржаўных сялян, якія складалі амаль 20% ад іх агульнай колькасці. Наданне сялянам свабоды, магчымасці міграваць без адмысловых дазволаў, перасяляцца ў гарады ў пошуках працы

56 Radzik R. Mi^dzy zbiorowosci^ etniczn^ a wspölnota narodowq. Bialorusini na tie przemian narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin, 2000. S. 138—201.

67 Терешковнч П. B. Этннческая нсторня Веларусн... C. 86.

ў прамысловасці — усё гэта паскарала распад традыцыйных мясцовых і сямейных сувязяў. Гэты працэс узмацніўся пасля сталыпінскіх рэформаў, якія ў 1906 г. далі права пакідаць сялянскую абшчыну і атрымліваць уласны зямельны надзел адным кавалкам, што прывяло да фармавання сялянскай прыватнай уласнасці.

1.2 Эканоміка беларускіх земляў

Беларусь у разгляданы перыяд была сельскагаспадарчай краінай. Перад Першай сусветнай вайной з сельскай гаспадаркі жыло тры чвэрці насельніцтва. Толькі 9% жыхароў былі занятыя ў прамысловасці, a 7% — у гандлі і абслугоўванні. Для параўнання, у той самы перыяд у Германіі сельская гаспадарка ахоплівала 35% насельніцтва, a 40% былі занятыя ў прамысловасці58. Аднак сельская гаспадарка на Беларусі не мела добрых умоў для развіцця, бо, паводле падлікаў, амаль палову тэрыторыі Беларусі складалі балоты і няўдобіцы. Траціну земляў, якія выкарыстоўваліся ў сельскай гаспадарцы, складалі заліўныя лугі, асабліва на багністых абшарах Палесся, дзе травы даводзілася выкошваць па вадзе. Аснову сельскай гаспадаркі складала вырошчванне збожжа, вытворчасць якога ў 1900 г. у параўнанні з 1861 г. вырасла ўдвая, хоць аіульныя пасяўныя плошчы павялічыліся толькі на 28,8%59. У 1860—1870-х гг. збожжа было найважнейшым прадметам экспарту з беларускіх земляў. Напрыканцы XIX ст., аднак, восеньскія цэны на збожжа ўпалі ўдвая, а Расію закрануў аграрны крызіс, выкліканы паступленнем на еўрапейскі рынак вельмі таннага збожжа з ЗША, Канады, Аўстраліі і Аргенціны. Адсутнасць попыту на беларускае збожжа прымусіла гаспадаркі пераарыентавацца на жывёлагадоўлю, перадусім на вытворчасць малака. Напрыканцы XIX ст. Беларусь, якая дагэтуль была рэгіёнам актыўнага вырошчвання збожжа, стала яго імпартаваць. Да 1913 г. зборы збожжа некалькі выраслі, галоўным чынам дзякуючы інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі, тым не менш паводле ўраджайнасці беларускія землі працягвалі адставаць ад многіх іншых рэгіёнаў Расійскай імперыі60. Пераход з вырошчвання збожжа на жывёлагадоўлю меў свае наступствы падчас вайны. Беларускія землі, якія моцна пацярпелі ад ваенных дзеянняў і эксплуатацыі акупантамі, сутыкнуліся з маштабным харчовым крызісам, і менавіта таму дзеячы Беларускай Народнай Рэспублікі стараліся наладзіць пастаўкі збожжа з Украіны.

На працягу некалькіх дзесяцігоддзяў пасля вызвалення сялян аб’ёмы жывёлагадоўлі выраслі ўдвая61. Хутка вытворчасць малака стала

58 Смоліч А. Геаграфія Беларусі. 4-е выд. Менск, 1993. С. 152.

59 Кіштымаў А. Пачатак індустрыялізацыі. Урбанізацыйныя працэсы II Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд, В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 361.

60 Панюціч В. Сельская гаспадарка і аграрная рэформа П. Стальшіна II Тамсама. С. 347.

61 Кіштымаў А. Пачатак індустрыялізацьгі... С. 361.

галоўным відам дзейнасці ў мясцовых гаспадарках. З’явіліся новыя пароды кароў, што давалі значна болып малака — галандская, цірольская і сіментальская. Заходнія і прыбалтыйскія губерні сталі трэцім рэгіёнам імперыі пасля Сібіры і паўночных губерняў паводле аб’ёму вытворчасці малака і малочных прадуктаў. Калі вытворчасцю малака на продаж займаліся перадусім у панскіх маёнтках і гаспадарках багацейшых сялян, то гадоўля свіней і гандаль мяснымі вырабамі сталі папулярнымі таксама і ў менш заможных сялянскіх сядзібах. У свінагадоўлі Беларусь, Літва і Правабярэжная Украіна на зыходзе стагоддзя займалі першае месца ў еўрапейскай частцы Расійскай імперьгі. Важную ролю адыгрывала таксама авечкагадоўля. Сяляне выкарыстоўвалі воўну і авечае малако галоўным чынам для прыватнага ўжытку. Менавіта таму пасля з’яўлення канкурэнтнай таннай аўстралійскай воўны ў 1880-х гг. сяляне не адмовіліся ад утрымання авечак, у той час як у буйных гаспадарках, што спецыялізаваліся на авечкагадоўлі, колькасць гэтых жывёл знізілася Ўдвая.

Развіццё жывёлагадоўлі выклікала змену структуры пасеваў. У 7 разоў павялічыліся плошчы, што выкарыстоўваліся пад выпас. Сярод раслінных культур першае месца заняло вырошчванне бульбы, якая пасля з’яўлення на Беларусі ў 20-х гг. XIX ст.62 хутка стала асновай харчавання на гэтых тэрыторыях. Напрыканцы стагоддзя збор бульбы быў у пяць разоў вышэйшы, чым напярэдадні рэформы 1861 г., a Беларусь і прыбалтыйскія губерні занялі па гэтым паказчыку першае месца ў еўрапейскай частцы Расіі. У 1911—1913 гг. зборы бульбы павялічыліся на 48,6% у параўнанні з 1899—1901 гадамі63. Бульбу не толькі прадавалі на экспарт. У канцы стагоддзя ажно трэцяя частка ўраджаю выкарыстоўвалася на месцы для вытворчасці гарэлкі. Амаль усе бровары належалі памешчыкам, але, бадай, у кожнай сялянскай гаспадарцы гарэлка выраблялася для ўласнага спажывання. Беларусь разам з Літвой займала першае месцаў імперыі па вытворчасці гарэлкі.

Вытворчасць малака, мяса і гарэлачны промысел былі найважнейшымі галінамі сельскай гаспадаркі ажно да пачатку Першай сусветнай вайны.

На Віцебшчыне, Магілёўшчыне і Віленіпчыне ў маёнтках, а таксама сялянскіх гаспадарках вырошчвалі лён, які прадавалі на мясцовых кірмашах, а пазней праз балтыйскія порты вывозілі ў Германію альбо чыгункай у Польшчу. 3 Магілёўскай губерні на рынкі ў глыб Расіі пастаўляліся таксама каноплі.

Рост вытворчасці, які назіраўся ў беларускіх губернях з канца XIX ст., быў звязаны з распаўсюджваннем сучасных машын: сеялак, жняярак, касілак, жалезных плугоў і барон, сячкарняў, а таксама з увядзеннем сістэмы севазвароту на пасяўных плошчах (спачатку ў панскіх маёнтках). У галіне ўкаранення і папулярызацыі тэхнічных навінак Бела-

62 У некаторых магнацкіх уладаннях на Беларусі бульбу выропічвалі ўжо з 80-х гт. XVIII ст. Гл.: Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII—XVIII стст.). Мінск, 2004. С. 172 (Заўв. рэд.).

63 Панюціч В. Сельская гаспадарка... С. 347—348.

русь займала ў Расійскай імперыі другое месца пасля прыбалтыйскіх губерняў. Сярод сялян новыя формы гаспадарання распаўсюджваліся значна марудней. Большасць з іх апрацоўвала зямлю традыцыйна, выкарыстоўваючы трохполле і прымітыўныя прылады — драўляную саху і барану. Збожжа і сена ўбіралі ўручную, прымяняючы косы, сярпы і граблі. Пасля рэформы 1861 г. 60% сялянскіх гаспадарак мелі менш за 16 гектараў зямлі, 32% — ад 16 да 22 га, a 8% — болып за 22 гектары. Пры нізкай сельскагаспадарчай культуры, высокіх падатках і дадатковых выплатах на карысць сялянскай абшчыны, суда і адміністрацыі прыбыткаў з гаспадарак, меншых за 16 гектараў, не хапала для ўтрымання вялікай сям’і, калі падаткі з кожнага гектара ў цэлым дасягалі 60% ад чыстага прыбытку. Таму сяляне масава арандавалі зямлю, а пасля жніва наймаліся на будаўнічыя работы. Натуральны прырост сельскага насельніцтва прымушаў дзяліць уласнасць паміж дзецьмі, таму напрыканцы стагоддзя памер надзелаў быў ужо ў 2 разы меншы, чым адразу пасля зямельнай рэформы. Дадатковай складанасцю з’яўлялася тое, што надзелы былі раскіданыя ў розных месцах, абцяжарваючы вядзенне гаспадаркі. На ўсходзе Беларусі яшчэ заставалася сялянская абшчына, члены якой не маглі свабодна распараджацца зямлёй і без дазволу пакідаць яе з мэтай пошуку працы. Гэта тармазіла развіццё рыначнай гаспадаркі ва ўсходнебеларускай вёсцы ў параўнанні з Віленшчынай і Гарадзеншчынай, якія ў другой палове стагоддзя сталі перадавымі сельскагаспадарчымі рэгіёнамі Паўночна-Заходняга краю.

Мадэрнізацыя вёскі і дастасаванне яе гаспадаркі даўзроўню развіцця прамысловасці стала адной з галоўных задач урада Пятра Сталыпіна. Ліквідацыя сялянскіх абшчын зрабіла магчымым больш свабоднае перамяшчэнне сялян. Акрамя гэтага, з дапамогай адпаведных фондаў падтрымлівалася расійская каланізацыя Беларусі. Толькі ў Гарадзенскай губерні расійцы выкупілі з рук «асоб польскага паходжання», г. зн. каталікоў, каля 30 тысяч гектараў зямлі64. Урад Сталыпіна таксама падтрымліваў перасяленне сялян з беларускіх губерняў у Сібір у пошуку лепшых умоў жыцця. Адсюль за Урал накіравалася 368,4 тысячы беззямельных і малазямельных сялян. Большасць з іх засталася там назаўсёды, аднак 11% вярнулася ў поўнай галечы65.

Напрыканцы стагоддзя, следам за палякамі і яўрэямі, распачалася заробкавая эміграцыя беларусаў у абедзве Амерыкі, галоўным чынам з тэрыторый заходніх губерняў. На гэтыя часовыя заробкі наважылася каля 800 тысяч чалавек, з ліку якіх 600 тысяч па вяртанні на заробленыя

64 batyszonek О., Mironowicz Е. Historia Bialorusi... S. 109; Латышонак A., Мірановіч Я.

Гісторыя Веларусі... С. 112.

66 Мнхалюк Д. Белорусскне доропа в Снбнрь (XIX—XX вв.). Проблема нацнональной ндентнфнкацнн в пернод формнровання нацлонального самосознання // Снбнрская деревня: нсторня, современное состоянне, перспектнвы развнтня. Ч. 1 / Ред. Н. А. Томнлов н др. Омск, 2008. С. 56—62; Крнх А. Ндентнчность н ндентнфнкацня выходцев нз Мшіской губерннн в деревнях Омского Прннртышья (конец XIX—XX вв.) Ц Тамсама. С. 33—37.

грошы набылі зямлю. Беларускія сяляне ў пошуках працы выязджалі таксама ў гарады вялікарасійскіх губерняў. Гарады на тэрыторыі Беларусі са слаба развітай прамысловасцю не давалі чаканых заробкаў, тым больш што сфера паслуг была занятая яўрэйскім насельніцтвам, якое ў адпаведнасці з царскімі ўказамі было пазбаўленае зямлі і вымушанае сяліцца ў гарадах, аднак выключна заходніх губерняў імперыі.

Вялікай тэхнічнай заваёвай напрыканцы XIX ст. для Беларусі стала развіццё чыгункі. У 1862 г. была здадзена чыгуначная лінія Пецярбургска-Варшаўскай чыгункі, а праз дзесяць гадоў пабудавалі дзве найважнейшыя для Беларусі чыгункі — МаскоўскаБерасцейскую і Лібава-Роменскую. У 1880-х гг. з’явіліся лініі Вільня—Баранавічы—Лунінец, Гомель—Лунінец—Пінск—Жабінка, Баранавічы—Ваўкавыск—Беласток. Беларускія землі звязала сеткачыгунак, якая была найбольш густой на тэрыторьгі ўсёй Расійскай імперыі (акрамя Каралеўства Польскага). Менск стаў важным транспартным вузлом, а неўзабаве таксама буйным гандлёвым і прамысловым цэнтрам. Адраджаліся ў гаспадарчым сэнсе старыя гарадскія цэнтры, што апынуліся на чыгуначных шляхах: Віцебск, Полацк, Пінск і Горадня. Чыгунка і чыгуначныя рамонтныя майстэрні давалі працоўныя месцы вялікай колькасці людзей. У 1875 г. гэта было 10 тысяч чалавек, а праз дваццаць пяць гадоў на чыгунцы працавалі ўжо 35 тысяч66. 3 пабудовай чыгункі праз Палессе павялічылася колькасць лесапільняў і іх абароты, што паўплывала на гаспадарчае развіццё гэтага рэгіёна. У перыяд з 1885 да 1909 г. агульная колькасць фабрык і заводаў на тэрыторыях, ахопленых сеткай Палескіх чыгунак, вырасла з 674 да 4000 з гадавым прыбыткам каля 60 мільёнаў рублёў67.

На працяіу стагоддзя з мэтай асушэння балот у басейне Прыпяці была пабудавана сетка водных каналаў. Працы вяліся ў тым ліку пад кіраўніцтвам I. Жылінскага. Была створана сістэма водных транспартных камунікацый, якая спрыяла развіццю гандлёвых сувязяў беларускіх земляў з рынкамі ў вялікарасійскіх губернях і Каралеўстве Польскім. Новыя чыгункі, гасцінцы, а таксама сетка каналаў дазвалялі на працягу ўсяго года падтрымліваць зносіны з цяжкадасяжнымі раней закуткамі Беларусі. Тым не менш, яшчэ заставаліся вёскі, да якіх нельга было дабрацца на працягу некалькіх тыдняў падчас восеньскіх і веснавых паводак.

Беларусь была краем, пазбаўленым мінеральнай сыравіны. Найбольшым яе прыродным багаццем з’яўляліся лясы, якія давалі драўніну і паташ. Драўніна традыцыйна пастаўлялася на экспарт. 3 надыходам вясны, як толькі крышыўся лёд і рэкі прыходзілі ў рух, распачынаўся сплаў драўніны па Дзвіне і Нёмане ў балтыйскія порты. 3 партовымі гарадамі — Рыгай, Лібавай і Кёнігсбергам — беларускія землі на працягу стагоддзяў былі звязаныя эканамічна. Патэнцыйны адрыў іх ад

66Latyszonek О., Mironowicz Е. HistoriaBiatorusi... S. 102; Латышонак А., Мірановіч Я. Гісторыя Беларусі... С. 107.

67 Кіштымаў А. Прамысловасць. Транспарт. Гандаль. Крэдыт // Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 205.

балтыйскіх портаў адразу ж уплываў на структуру і стан эканомікі Беларусі68. 3 канца XIX ст., аднак, можна назіраць некаторыя змены ў выкарыстанні драўніны. Усё большую ролю пачынала адыгрываць прамысловасць, звязаная з яе перапрацоўкай намесцы, г. зн. папяровая і запалкавая (Пінск, Мазыр, Барысаў, Койданава, Рэчыца, Вішнева, Слонім, Бабруйск, Добруш). У 1900 г. яна складала пятую частку аіульнай прамысловай вытворчасці на тэрыторыі пяці беларускіх губерняў. Болып за палову прыбытку ад прамысловай вытворчасці прыпадала на харчовыя прадпрыемствы: бровары, гарэлачныя і тытунёвыя фабрыкі.

Аркадзь Смоліч, аўтар выдадзенай у 1919 г. «Геаграфіі Беларусі», у ліку найбуйнейшых прамысловых цэнтраў называў Добруш на Гомелыпчыне і Барысаў, дзе знаходзіліся папяровыя фабрыкі, а таксама Беласток, Заблудаў, Супрасль і Хорашч у Беластоцкім павеце. Яны сталі важнымі перавалачнымі пунктамі пасля ўвядзення мытнай мяжы паміж Польшчай і рэштай імперьгі ў выніку паўстання 1830—1831 гг. і перамяшчэння тэкстыльнай вытворчасці з Лодзінскага рэгіёна. Важную гаспадарчую ролю адыгрывалі: Залессе ў Вілейскім павеце з фабрыкай па вытворчасці шкла, Талачын у Аршанскім павеце, а таксама Горадня, Віцебск, Менск, Гомель і Вільня, дзе знаходзіліся тытунёвыя фабрыкі, рамонтныя чыгуначныя майстэрні, гарбарні, кравецкія і металургічныя прадпрыемствы69. Аднак ніводная прамысловая галіна не давала тут столькі працоўных месцаў, колькі ў Маскве альбо ў Пецярбургу. Найбуйнейшае прадпрыемства — тытунёвая фабрыка Шарашэўскага ў Горадні — налічвала не больш за 1445 рабочых, а на большасці прадпрыемстваў працавалі толькі па некалькі дзясяткаў чалавек70.

Хоць беларускія землі ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расіі не былі прамыслова развітымі, аднак можна адзначыць, што ад 80-х гг. XIX ст. да выбуху Першай сусветнай вайны яны перажывалі гаспадарчы ўздым. Прыкметна павысіўся ўзровень жыцця грамадства, хоць да заходнееўрапейскіх стандартаў яшчэ было далёка. Мадэрнізаваліся гаспадаркі панскіх маёнткаў, павялічвалася ўдзельная вага прамысловасці. У 1900—1913 гг. агульны прыбытак з беларускіх земляў падвоіўся (з 536 млн рублёў да 1 млрд)71. У гэты перыяд колькасць буйных прамысловых прадпрыемстваў узрасла з 799 да 1282 (на адну траціну), а колькасць рабочых — з 31,1 да 54,9 тысяч72. 3 80-х гг. XIX ст. Прыбалтыка, украінскія і беларуска-літоўскія губерні станавіліся найважнейшымі абшарамі збыту тавараў з Каралеўства Польскага, адкуль паходзіла ад 60 да 80% прамысловых вырабаў.

68 Пра наступствы перакрыцця шляхоў з Палесся да балтыйскіх портаў пасля Рыжскага міру гл.: Mackiewicz J. Bunt rojstow. Wilno, 1938.

69 Смоліч A. Геаграфія Веларусі... С. 179—183.

70LatyszonekО., Mironowicz Е. HistoriaBiatorusi... S. 103; Латышонак A., МірановічЯ. Гісторыя Беларусі... С. 108.

71 Кіштымаў А. Эканамічныя падставы беларускай дзяржаўнасці на пачатку 20 ст. Ц Гістарычны альманах. Т. 3. Гародня, 2000. С. 18.

72 Кіштымаў А. Пачатак індустрыялізацыі... С. 361.

На пачатку 1870-х гг. важную ролю ў гаспадарчым жыцці Беларусі пачалі адыгрываць камерцыйныя банкі: Азова-Данскі, Менскі, Віленскі, Пецярбургска-Азоўскі і Беластоцкі. У 80-х гг. былі адчыненыя аддзелы Дзяржаўнага (створанага ў 1860 г.), Сялянскага і Дваранскага банкаў73. Мясцовыя аддзелы першага з іх нязначна спрычыніліся да развіцця эканомікі Беларусі, бо ўклады насельніцтва пераводзіліся ў цэнтр. Сялянскі банк да 1900 г. выдаў сялянам каля 1 мільёна рублёў крэдыту, за якія яны набывалі зямлю. Дваранскі банк займаўся падтрымкай буйной расійскай уласнасці, выдаючы крэдыты пад невысокі працэнт. Каталікі не маглі імі карыстацца, таму яны бралі крэдыты ў камерцыйных банках, а таксама арганізоўвалі сельскагаспадарчыя і крэдытныя таварыствы.

Усведамленне агульнасці эканомікі, паводле меркавання даследчыка нацыянальнай ідэі Юзафа Хлябоўчыка, з’яўляецца адным з элементаў утварэння навачаснай нацыі74. Гісторыкі Андрэй Кіштымаў і Станіслаў Рудовіч схіляюцца да таго, што на рубяжы XIX і XX стст. поруч з імкненнем да палітычнай і нацыянальна-культурнай кансалідацыі з’явілася таксама тэндэнцыя да кансалідацыі эканамічнай75. Паводле іх меркавання, на базе эканамічных перамен і пад уплывам капіталістычных формаў гаспадарання на беларускіх землях складваўся рэгіянальны рынак. Андрэй Кіштымаў таксама схіляецца да тэзіса аб тым, што гаспадарка беларускіх земляў, нягледзячы на прывязанасць да рынкаў у Расіі і Польшчы, напярэдадні выбуху Першай сусветнай вайны магла вытрымаць складанасці трансфармацыі, звязаныя з утварэннем самастойнай дзяржавы76. Даследчык мяркуе, што гаспадарка была гатовай да гэтага, але грамадства не было ў стане прыняць такое рашэнне. Ягоныя заўвагі адносяцца да патэнцыйнай сітуацыі паступовага і мірнага аддзялення ад Расіі, але не да перыяду Першай сусветнай вайны, якая прынесла Беларусі вялікія страты, а эканоміка была абяскроўлена рабаўнічай палітыкай Германіі.

Антон Луцкевіч, адзін з тагачасных кіраўнікоў беларускага руху, адзначаючы сувязь паміж нацыянальнай ідэяй і станам гаспадаркі, эканамічную сітуацыю на Беларусі ацэньваўу 1917 г. больш крытычна (хоць і не браў пад увагу ваенныя разбурэнні)77. Ен быў прыхільнікам захавання традыцыйных гаспадарчых сувязяў паміж беларускімі, літоўскімі і латышскімі землямі, а дзякуючы гэтаму — атрымання до-

73 Кіштымаў А. Прамысловасць... С. 206—209; Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Bialorusi... S. 109—110; Латышонак А., Мірановіч Я. Гісторыя Веларусі... С. 113.

74 Chlebowczyk J. О prawie do bytu...

76 Кіштымаў А. Эканамічныя падставы... С. 16—48; Рудовіч С. Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мінск, 2001. С. 27.

76 Кіштымаў А. Эканамічныя падставы... С. 16—48.

77 Луцкевіч А. Экономічная эволюція і беларускі рух // Гоман. 1917.6 лістапада. № 89. С. 1—3; 9 лістапада. № 90. С. 2—3. Перадрук гл.: Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху: Выбраныя творы / Укл. А. Сідарэвіч. Менск, 2003. С. 66—74; выд. 2-е, дапоўненае і папраўленае. Веласток—Вільня, 2010. С. 82—87 (Заўв. рэд.).

Раздзел I. Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX cm.47 ступу да балтыйскага ўзбярэжжа. Згодна з гэтай ідэяй ён будаваў сваю палітычную дзейнасць, будучы прапагандыстам шырока трактаванай федэрацыі новых дзяржаў гэтага рэгіёна.

Разглядаючы гаспадарчыя ўмовы беларускіх земляў і іх уплыў на нацыянальную і дзяржаўніцкую ідэю, варта параўнаць паказчыкі гандлёва-прамысловага абароту ў разліку на аднаго жыхара ў розных частках Расійскай імперьгі. Даныя, апрацаваныя Паўлам Церашковічам, адносяцца да 1897 г. і адпавядаюць тэрыторьгі сучасных нацыянальных дзяржаў. Найвышэйшым такі паказчык быў у Латвіі, дзе гадавы абарот на аднаго чалавека складаў 204,87 тагачасных рублёў, у Эстоніі — 85,84 рублёў, на Украіне — 70,26 рублёў, у Літве — 39,07 рублёў на чалавека. У той жа час на аднаго жыхара беларускіх земляў прыпадала толькі 25,79 рублёў. Гэта было ў 8 разоў менш, чым на латышскіх землях, і ажно ў 12 разоў менш, чым у ваколіцах Масквы, якія былі найбольш прамыслова развітым рэгіёнам78.

1.3 Нацыянальная і сацыяльная структура

У 1905 г. былі апублікаваныя даныя першага агульнага перапісу насельніцтва на тэрыторыі Расійскай імперыі, праведзенага ў 1897 г. Паводле гэтых даных, 5 711 000 чалавек назвалі беларускую мову роднай. Большасць з іх (5 408 420, альбо 94,7%) кампактна засялялі тэрыторыю пяці губерняў: Менскай (76%), Магілёўскай (82,4%), Віцебскай (52,9%), Віленскай (56%) і Гарадзенскай (44%). Рэшта беларускамоўнага насельніцтва пражывала ў прылеглых да гэтага абшару паветах суседніх губерняў: па 6,6% — у Смаленскай і Чарнігаўскай іубернях (галоўным чынам у Суражскім і Мглінскім паветах), 16,8%—у Новааляксандраўскім павеце (ранейшы Езяроскі павет) Ковенскай губерні, а таксама 12,3% — у Ілуксцкім павеце Курляндскай губерні79. За паўстагоддзя працэс ператварэння беларусаў з этнічнай супольнасці ў свядомую нацыю значна паскорыўся. Яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. для іх вызначэння ў губернскай і парафіяльнай статыстыцы выкарыстоўваліся розныя этнонімы. Парафіяльныя спісы 1850—1860-х гг. дазваляюць сцвярджаць, што этнонім «беларус» быў распаўсюджаны ў Віцебскім, Лепельскім і Полацкім паветах Віцебскай, у Дзісенскім Віленскай, а таксама ў Магілёўскай губернях. Пры гэтым ён датычыў як праваслаўных, так і каталікоў80. У той жа час на захадзе, асабліва ў Гарадзенскім, Ваўкавыскім, Слонімскім і Слуцкім паветах, для вы-

78 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 113.

79 Даныя перапісу 1897 г. падаюцца паводле: Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі II Псторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 222—233; а таксама на падставе працы: Eberhardt Р Przemiany narodowosciowe na Bialorusi. [B. m. w., b. r. w.]; беларускамоўная версія: Эбэрхардт П. Дэмаграфічная сітуацыя наБеларусі: 1897—1989. Менск, 1997 (аўтар падае даныя выключна для сучаснай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, што ўскладняе поўны аналіз).

80 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Веларусн... С. 83—84.

значэння беларусаў, таксама абодвух веравызнанняў, часта ўжываўся тэрмін «літвін». Святары называлі іх наступным чынам: «літвіны, што гавораць па-беларуску», «літвіны, што гавораць на беларускім дыялекце», альбо тлумачылі, што гэта «насельніцтва літоўскага племені, але ўсе гавораць па-беларуску, акрамя шляхты», «літвіны на Русі», a таксама «літвіны-славяне», і ў іх «славянскай мове ёсць малы дамешак літоўскай». Адначасова ў дастасаванні да беларусаў ужываліся і іншыя этнонімы: напрыклад, «крывічы», адносна 23 тысяч каталікоў Лідскага павета, альбо «славяне». На заходніх абшарах Беларусі, іначай называных Літвой, таксама быў распаўсюджаны этнонім «беларус». Яго часам ужывалі для вызначэння асоб абодвух веравызнанняў (напрыклад, у Воўпе, Крынках, Росі, Свіслачы Ваўкавыскага, Мілавідах Слонімскага паветаў), аднак у Бельскім павеце беларусамі называлі ўсіх праваслаўных жыхароў. Здаралася таксама, што этнонім «беларус» супрацыіастаўляўся этноніму «літвін» у канфесійным значэнні — усіх праваслаўных называлі беларусамі, а каталікоў — літвінамі (напрыклад, у Менскім, Дзісенскім, Барысаўскім, Лідскім, Ашмянскім, Вілейскім і Дрысенскім паветах).

Другое месца ў этнічнай структуры Беларусі займалі яўрэі, якіх налічвалася больш за 1 мільён (14,1% ад агульнай колькасці насельніцтва). 3 увагі на колькасць (але не на правы) яны былі асноўнымі жыхарамі гарадоў. У губернскіх і павятовых гарадах яўрэі складалі 46,1% ад агульнай колькасці жыхароў, у меншых паселішчах — 53,9%. Этнічны характар гарадоў і прафесійная структура яўрэйскага насельніцтва былі перадусім вынікам указаў, выдадзеных яшчэ ў 90-х гг. XVIII ст. у часы кіравання Кацярыны II, якая пасля падзелаў Рэчы Паспалітай сутыкнулася з праблемай яўрэйскіх пасяленцаў, раней невядомай у Расіі ў шырокіх маштабах. Мэтай распараджэнняў, выдадзеных царыцай і яе наступнікамі Аляксандрам I, Мікалаем I і Аляксандрам III, было паступовае перасяленне яўрэяў у гарады і мястэчкі, а таксама стварэнне адмысловай мяжы аселасці. У губернскія гарады Велікаросіі маглі перасяляцца выключна яўрэі з багатых сем’яў і з добрай адукацыяй у пэўных галінах (праве, медыцыне і мастацтве). Яўрэйскае насельніцтва з ніжэйшых пластоў грамадства павінна было пасяліцца на прызначаных тэрыторыях заходніх губерняў імперыі — у гарадах і мястэчках на абшарах Беларусі, Літвы і Украіны. Гэта прывяло да парадаксальнай сітуацыі. У Менску ў 1897 г. жыло толькі 8,2 тысячы беларусаў, у той жа час найбольшыя гарадскія асяродкі беларусаў знаходзіліся па-за Беларуссю — у Маскве іх было 16 тысяч, у Пецярбургу — 66,5 тысячы, а напярэдадні Першай сусветнай вайны — ажно каля 100 тысяч81.

Толькі 5,8% (492 921) жыхароў пяці заходніх губерняў назвала расійскую сваёй роднай мовай — галоўным чынам ва ўсходніх паветах і ў буйных гарадах: Менску, Віцебску, Горадні, Берасці, Бабруйску, Гомелі, Магілёве. Гэтай мовай карысталіся не толькі вьгхадцы з Велікаросіі, але

81 Latyszonek О., Mironowicz Е. HistofiaBialorusi... S. 109; ЛатышонакА.,МірановічЯ. Гісторыя Беларусі... С. 113.

Раздзел I. Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX cm.49 таксама і ўраджэнцы Беларусі, якія працавалі на дзяржаўных пасадах і лягчэй паддаваліся паступовай моўнай русіфікацыі — чыноўнікі, праваслаўныя святары, а таксама вайскоўцы.

Працэс моўнай асіміляцыі на карысць мовы, якая выкарыстоўвалася ў Расіі на афіцыйным узроўні, можна прасачыць на прыкладзе Смаленскай губерні. Яшчэ ў 1857 г., калі праводзіўся перапіс насельніцтва ў асобных парафіях, беларускамоўнае насельніцтва складала 46,7% ад агульнай колькасці жыхароў Смаленскай губерні. У сярэдзіне XIX ст. беларусы складалі большасць у сямі заходніх паветах гэтай іуберні: Смаленскім (90,5%), Краснінскім (95,4%), Рослаўскім (94,7%), Ельнінскім (84,7%), Духаўшчынскім (78,7%), Парэцкім (82,9%) і Дарагабужскім (66%). Перапіс 1897 г. паказаў, што колькасць насельніцтва, якое гаварыла па-беларуску, зменшылася ў 8 разоў. Змены, што адбыліся на тых тэрыторыях за 40 гг. — на працягу жыцця аднаго пакалення, — з’яўляліся наступствам русіфікацыі школьнага навучання і царкоўнага жыцця на заходніх тэрыторыях імперыі. У значнай ступені гэта было вынікам захадаў, ажыццёўленых уладамі пасля паўстання 1863—1864 гг. Як сведчыць перапіс 1897 г., расійскамоўнае насельніцтва было дастаткова раўнамерна раскіданае па тэрыторыі Беларусі; гэта азначае, між іншым, што расійскую мову ў якасці роднай успрымала таксама мясцовая праваслаўная інтэлігенцыя, якая схілялася да расійскай культуры. Гэтай мовай карысталіся і стараабрадцы (34 тысячы) — напгчадкі эмігрантаў, выселеных з Расіі ў XVII—XVIII стст., якія аселі ля ўсходняй мяжы Рэчы Паспалітай. У канцы XIX ст. яны, як і раней, пражывалі ў мястэчках гэтага абшару — у Гомельскім, Віцебскім, Полацкім, Сенненскім, Дзісенскім, Бабруйскім і Барысаўскім паветах82.

У 1897 г. 424 236 чалавек, або 5% ад агульнай колькасці жыхароў беларускіх земляў, назвалі сваёй роднай мовай польскую. Сярод іх чвэрць складала спадчынная шляхта. Прадстаўнікі гэтага саслоўя ў Магілёўскай губерні складалі 25,2% польскамоўнага насельніцтва, у Менскай — 30,5%, у Віленскай — 28%, у Віцебскай — 22,8%, у Гарадзенскай — 6,2%. Польскамоўнае насельніцтва складалася на 11% з жыхароў гарадоў, на 4% — з жыхароў мястэчак, галоўным чынам на Віленшчыне (26,6%) і Гарадзеншчыне (12,6%). У цэнтральнай і ўсходняй Беларусі яго працэнт быў меншым. У гарадах Віцебскай губерні польскай мовай карысталася 8,2% насельніцтва, Менскай — 7,2%, Магілёўскай — 2,8%. Сярод вяскоўцаў палякі складалі ад 9,6% у Гарадзенскай губерні да 0,9% у Магілёўскай.

Рассяленне палякаў насіла перадусім геаграфічны характар — яны канцэнтраваліся галоўным чынам у заходніх частках Гарадзенскай і Віленскай губерняў, а таксама ў вял ікіх гарадах — Менску, Вілыгі, Г орадні, Берасці. НайбольшыіхпрацэнтбыўуМенскім (7,1%), Барысаўскім (4,1%), Гарадзенскім (5,7%) і Лідскім (4,9%) паветах. Колькасць жыхароў, якія падчас перапісу 1897 г. назвалі польскую мову сваёй роднай, аказалася

82 Терешковпч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 91.

нашмат меншай, чым чакалі польскія даследчыкі83. Таму тагачасныя польскія дэмографы стараліся павялічыць колькасць палякаў, указваючы на няслушныя, з іх пункту гледжання, метадалагічныя падыходы — выкарыстанне аб’ектыўнага крытэрыю, г. зн. пытанняў пра хатнюю мову і веравызнанне, замест суб’ектыўнага — пытання непасрэдна пра нацыянальнасць. Гэтыя заўвагі датычылі галоўным чынам рыма-каталіцкага насельніцтва, што размаўляла па-беларуску, якое аўтаматычна залічвалася польскімі даследчыкамі ў катэгорыю палякаў. У адносінах да гэтай групы падобны падыход выказалі і літоўскія навукоўцы, указваючы на працэс славянізацьгі, які меў месца на этнічным літоўска-беларускім памежжы. (Сучасныя беларускія даследчыкі таксама крытыкуюць вынікі перапісу 1897 г., бо лічаць, што ён зменшыў сапраўдную колькасць беларусаў на карысць палякаў84.) На польска-беларускім памежжы адбываўся працэс паланізацьгі каталіцкага насельніцтва, якое ў хатнім ужытку выкарыстоўвала беларускую мову. Гэтая з’ява ўзмацнілася пасля 1915 г., калі праваслаўныя беларусы пакінулі свае сядзібы і, баючыся прыходу нямецкай арміі, вялікай хваляй рушылі на ўсход.

Такая ж складаная нацыянальная і моўная сітуацыя існавала на этнічным беларуска-ўкраінскім памежжы. Маларускую мову, г. зн. украінскую, сваёй роднай прызналі 377 487 (4,4%) чалавек, сярод іх — большасць жыхароў Берасцейскага (64,4%) і Кобрынскага (79,6%) паветаў. Украінамоўнае насельніцтва пражывала таксама ў паўднёвай частцы Бельскага павета, у Пінскім і Пружанскім паветах. У той час гэтае насельніцтва залічвалася даўкраінцаў толькі на падставе моўнага крытэрыю. Такі падыход знайшоў адбітак, у прыватнасці, на картах нацыянальнасцей канца XIX — пачатку XX стст., распрацаваных такімі даследчыкамі, як Аляксандр Рыціх, Любамір Нідэрле, Яўхім Карскі, Сцяпан Рудніцкі, а таксама Маекоўскай дыялекталагічнай камісіяй у складзе Мікалая Дурнаво, Мікалая Сокава і Дзмітрыя Ушакова. У той жа час даследчыкі неаднаразова звярталі ўвагу на тое, што моўны крытэр не можа канчаткова сведчыць пра нацыянальную прыналежнасць. Гэта бачна на прыкладзе палескага насельніцтва, якое па сваёй абраднасці, фальклоры і ментальнасці мела больш супольнага з насельніцтвам цэнтральных раёнаў Беларусі, чым з жыхарамі Украіны. Ужо на мяжы XIX—XX стст. паступова пачаў змяняцца метадалагічны падыход пры вызначэнні нацыянальнасці, пра што сведчаць даследаванні і аналіз Юльяна Талькі-Грынцэвіча, Мітрафана Доўнар-Запольскага і I. Эрэміча85. Далей за іншых пайшоў карэспандэнт Яўхіма Карскага

“WakarW Rozwoj terytorialny narodowoscipolskiej. Cz. ПІ: Statystyka narodowosciowa Kresow Wschodnich. Kielce, 1917; Maliszewski E. Polacy i polskosc na Litwie i Rusi. Warszawa, 1916; Romer E. Atlas Polski. Warszawa—Krakow, 1916.

84 Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі... C. 231.

85 Талько-Грннцевкч Ю. К антропологня народностей Лятвы н Белорусснн П Труды антропологнческого обіцества пря Военно-меднцннской академнн. Т. 1. Москва, 1867; Довнар-Запольскнй М. Песнн пннчуков. Кяев, 1895; Эремнч Н. Очеркн белорусского Полесья // Вестннк Западной Росснн. Вып. 8. Внльно, 1867.

Э. Бялыніцкі-Біруля, паводле якога беларусы кампактна пражывалі таксамаў Ковельскім, Ровенскім, Луцкім, Оўруцкім і Радомышльскім паветах, а часткова нават у ваколіцах Наваграда-Валынскага і Жытоміра86. Гэтае сцверджанне абгрунтоўвалася данымі парафіяльнай статыстыкі, сабранымі напярэдадні 1861 г. 3 Луцкага павета 620 чалавек былі там названыя беларусамі, a 2691 — літвінамі. У Радомышльскім павеце адзначана наяўнасць 452 беларусаў (перасяленцаў з Менскай губерні) і 32 252 літвінаў; у Наваград-Валынскім — 2381 беларуса і 1153 літвінаў; у Жытомірскім — 3355 беларусаў; у Крамянецкім — ажно 20 208 беларусаў; ва Уладзімірскім — 1990 беларусаў; у Астрожскім — 1777 літвінаў; у Оўруцкім — 5293 літвіна. Агулам у Валынскай і Кіеўскай губернях было зарэгістравана 40 233 беларуса і 49 269 літвінаў. Аднак невядома, якой сярод іх была колькасць мясцовых беларусаў, а якой — прыезджых, а таксама — колькі беларусаў хавалася пад этнонімам «літвін», які азначаў хутчэй за ўсё тых, хто паходзіў з тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага, незалежна ад іх нацыянальнасці.

Існавала таксама дастаткова шырокае кола даследчыкаў, якія ўжо ў сярэдзіне XIX ст. трактавалі палешукоў як самастойную этнічную і моўную групу. Адным з першых такіх даследчыкаў быў настаўнік і аматар этнаграфіі Павел Шпілеўскі, які пасля падарожжа па Палессі падзяліўся сваімі назіраннямі ў артьікулах, апублікаваных на старонках «Современннка» у 1853—1855 гг. Ен акрэсліў, праўда, па-аматарску, межы рассялення палешукоў, супрацьпастаўляючы іх беларусам. Паводле яго, абшар ад Белай-Падляскай і Халма на захадзе да Сіняўкі на ўсходзе, г. зн. Берасцейскі, Кобрынскі і Пінскі паветы, насялялі палеіпукі. У разуменні Шпілеўскага мяжа паміж беларускай і палескай мовамі праходзіла праз Сіняўку ў Слуцкім павеце Менскай губерні87. У сваю чаргу, Павел Баброўскі, апрацоўваючы статыстычныя даныя па Гарадзенскай губерні ў 60-я гады XIX ст., адрозніваў мову палешукоў ад беларускай і ад маларасійскай. Палешукоў ён называў таксама бужанамі і рушкамі, а ў палеміцы з Міхаілам Каяловічам — чарнарусінамі88. Варта таксама дадаць, што, паводле парафіяльных спісаў сярэдзіны XIX ст., частку жыхароў Кобрынскага і Берасцейскага паветаў, а таксама паветаў на кампактным абшары Белавежскай пушчы называлі яцвягамі89.

Трэба заўважыць, што слабая яшчэ ў канцы XIX ст. беларуская нацыянальная свядомасць на Палессі распаўсюдзілася хутчэй, чым на ўсходзе Беларусі. Аднак на ўсходзе ў адносінах да сялян, чыя самасвядомасць была слабай, ні ў каго не ўзнікала пытанняў датычна іх на-

86 Терешковнч П. В. Этнпческая нсторня Беларусн... С. 86—87.

87 Шпнлевскяй П. Путешествне по Полесью н Белорусскому краю. Мннск, 1992. С. 39—51.

88 Бобровскнй П. Гродненская губерння. Матерналы по географнн н статнстнке Росснн, собранные офнцерамн Генерального штаба. Санкт-Петербург, 1863. С. 623, 647.

89 Терешковлч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 89.

цыянальнай прыналежнасці90. На працягу сарака гадоў, што мінулі ад перапісу 1857 г. да перапісу 1897 г., на тэрыторыі Заходняга Палесся (у Кобрынскім, Берасцейскім і Пружанскім паветах) колькасць людзей, што назвалі беларускую мову сваёй роднай, павялічылася. Гэтай мовай там карысталася пераважная большасць жыхароў Пінскага павета і тры чвэрці насельніцтва ў Пружанскім павеце. Ужо ў 1869 г. колькасць сельскага насельніцтва, якое называла роднай беларускую альбо ўкраінскую мову, у Берасцейскім, Кобрынскім і Пружанскім паветах зраўнялася і складала адпаведна 48,1% і 48,3%. Сярод гарадскіх жыхароў на гэтай тэрыторыі беларусы пераважалі [над украінцамі. — Рэд.], займаючы ў этнічнай структуры [гарадоў. —Рэд.] Заходняга Палесся 27,5% (другое месца пасля яўрэяў, якія складалі 62,5%). Украінамоўнае насельніцтва сярод гараджан у Берасцейскім, Пружанскім і Кобрынскім паветах складала невялікую долю — 2,8% у 1869 г.91. Паступовы працэс набыцця нацыянальнай самасвядомасці прывёў да таго, што большасць насельніцтва Берасцейскага і Кобрынскага паветаў стала называць сябе беларусамі92. Ужо пачынаючы ад 1903 і да 1913 г. практычна ўсе навабранцы расійскай арміі, што паходзілі з Заходняга Палесся, вызначалі сваю нацыянальнасць як беларускую93. Беларускую мову ў перапісе 1897 г. назвалі роднай большасць жыхароў паўночнай і цэнтральнай Гарадзеншчыны: у Ваўкавыскім павеце — 82,4%, у Слонімскім — 80,7%, у Гарадзенскім — 68,5%.

Варта звярнуць увагу на моўную і нацыянальную сітуацыю на тэрыторыі Бельскага, Беластоцкага і Сакольскага паветаў, якія пад канец Першай сусветнай вайны стануць прадметам спрэчкі аб іх дзяржаўнай прыналежнасці паміж палякамі, беларусамі і літоўцамі, a адносна Бельскага павета прэтэнзіі будуць выказваць таксама ўкраінцы. На схіле XIX ст. беларускую мову ў якасці роднай дэкларавалі ў Сакольскім павеце 83,3%, у Бельскім — 39,1%, аў Беластоцкім — больш за чвэрць (26,1%) жыхароў.

У 1905 г. на тэрыторыі Гарадзенскай губерні быў праведзены школьны перапіс. Даныя, што датычылі Бельскага, Сакольскага і Беластоцкага паветаў, былі падагуленыя ў траўні 1906 г. у «Ведамасцях аб этнаграфічным складзе насельніцтва Гарадзенскай іуберні паводле паветаў»94. Перапіс праводзіўся ў сувязі з планаваным увядзеннем у

90 Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі (АБНР) / Рэд. С. Шупа. Т. 1. Кн. 1. Вільня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. С. 112 (0263: Пратакол № 6 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 20.04.1918).

91 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 86.

92 Eberhardt Р Przemiany narodowosciowe... S. 21—22.

93 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 179.

94 Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Горадні. Ф. 1. Воп. 18. Спр. 1097; апублікаваная версія: Семянчук Г. Ведамасці аб этнаграфічным складзе насельніцтва Беластоцкага, Бельскага і Сакольскага ўездаў Гарадзенскай губерні за 1906 год П Bialoruskie Zeszyty Historyczne. Т. 6. Bialystok, 1996. S. 107—129; T. 7. Bialystok, 1997. S. 133—156.

школах на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю нацыянальных моў, канкрэтна — польскай і літоўскай. Беларускую мову ў той перыяд разумелі як дыялект расійскай, і беларускія дзеці павінны былі навучацца выключна на расійскай мове, якая прызнавалася ў якасці адзінай літаратурнай мовы гэтага культурнага кола. Перапіс праводзіўся па наступнай схеме: назва мясцовасці, назва воласці, агульная колькасць жыхароў, колькасць прадстаўнікоў розных нацыянальнасцей, колькасць прадстаўнікоў розных канфесій, мова, якая выкарыстоўваецца для штодзённага ўжытку дома (у іутарцы дзяцей з бацькамі) і колькасць кожнай моўнай групы, тьш школы ў мясцовасці, колькасць вучняў паводле полу, колькасць хлопчыкаў і дзяўчынак паводле розныхузроставых груп, месца навучання ў выпадку адсутнасці школы ў мясцовасці пражывання. У святле сабраных даных у Беластоцкім павеце колькасць беларусаў, праваслаўных і каталікоў, складала 65 037 чалавек, палякаў—27 743. Праваслаўныя жыхары павета налічвалі 21673 чалавекі, каталікі — 71107. Беларускай мовай як хатняй карысталася 56 159 чалавек, а польскай — 36 621. У Бельскім павеце 50 504 чалавекі запісаліся беларусамі, 13 133 — палякамі. Праваслаўных налічвалася 17 291, а каталікоў — 47 047. Беларускую мову назвалі роднай 21 055 чалавек, а польскую — 42 583, з чаго вынікае, што па-польску дома размаўляла досыць вялікая колькасць беларусаў. У Сакольскім павеце сітуацыя выглядала іначай. Беларусы налічвалі 32 571 чалавека, палякі — 1766, праваслаўныя — 8590, каталікі — 28 436. Па-беларуску дома размаўлялі 31 088 чалавек, а вось па-польску — толькі 1545. У дадзеным перашсе адсутнічаюць звесткі пра іншыя нацыянальнасці (толькі адносна Саколкі пазначана, што ў горадзе жывуць таксама расійцы, маларосы, літвіны, немцы, яўрэі і татары).

Сабраныя даныя, у прынцыпе, толькі пацвердзілі ранейшыя меркаванні, акрамя аднаго выключэння. Сцвярджалася, што Сакольскі павет насяляюць галоўным чынам беларусы. Палякі тут канцэнтраваліся толькі ў некалькіх мясцовасцях. Абедзве нацыянальныя групы, аднак, штодня карысталіся беларускай мовай. Пасля правядзення паўторнага перапісу ў Беластоцкім павеце (наконт вынікаў першагаўзніклі сумневы) сцвярджалася, што польскае насельніцтва канцэнтруецца ў Крыпнянскай, Прытулянскай і ў паўночна-заходняй частцы Ясвільскай воласці. Рэшту Беластоцкага павета насялялі беларусы. Іначай выглядала нацыянальная структура Бельскага павета. Тут вылучаліся тры рэгіёны: а) беларускі — Дубяжынская, Арлянская, Новабярозаўская, Ласінская, Кленіцкая, Пасынкаўская, Аляксандраўская воласці; б) польскі — Маляшэўская і Сямяціцкая (апрача іх паўднёвых частак), заходняя частка Райскай воласці; в) рэгіён, заселены беларусамі, якія карысталіся польскай мовай — Шкурэцкая і Градзіская воласці96. Важным момантам у гэтым перапісе была адсутнасць даных пра насельніцтва Бельскага павета, якое б карысталася маларасійскай (украінскай) мовай, што варта прызнаць вынікам распаўсюджвання беларускай нацыянальнай свядомасці.

95 Семянчук Г. Ведамасці аб этнаграфічным складзе... Т. 6... S. 107.

Разглядаючы сітуацыю на абшары, заселеным беларусамі, літоўцамі і палякамі, варта прысвяціць трохі ўвагі Аўгустоўскаму павету Гарадзенскай губерні, які, падобна да ўсёй Гарадзеншчыны, стане напрыканцы вайны спрэчнай тэрыторыяй для літоўцаў, палякаў і беларусаў96. Паводле дэмаграфічных даследаванняў А. Рыціха, праведзеных у 60-х гг. XIX ст., у Аўгустоўскім павеце пражывалі 23,7 тысяч беларусаў97. У канцы XIX ст. 93,3% жьгхароў гэтага абшару размаўлялі па-беларуску, а рэшта — па-польску.

У 1897 г. беларускай мовай карысталася большасць каталіцкага і праваслаўнага насельніцтва Віленскай губерні: у Вілейскім павеце — 86,4%, у Дзісенскім — 80,7%, у Ашмянскім — 79,6% і ў Лідскім — 72,7%, а таксама амаль палова насельніцтва Свянцянскага павета — 47,5%98. У Віленскім павеце беларускай мовай як роднай карысталася чвэрць насельніцтва (26%). У пазнейшы перыяд шмат чыннікаў прадвызначаць тое, што каталікі памежжа, хоць і беларускамоўныя, будуць называць сябе палякамі. У 1897 г. у пяці губернях Паўночна-Заходняга краю агулам былі зарэгістраваныя 288 921 (3,4%) чалавек, якія называлі сваёй роднай мовай літоўскую. На тэрыторьгі Ковенскай губерні, якая сягала на літоўскую этнаграфічную зону, беларускамоўнае населыгіцтва кампактна пражывала толькі ў Новааляксандраўскім павеце (былым Езяроскім), складаючы там 16,8%, а ў Курляндскай іуберні, у Ілуксцкім павеце — 12,3%.

У Віцебскай губерні беларусы ў той час жылі ў цэнтральнай і паўднёвай частцы: у Вяліжскім павеце (галоўным чынам у яго паўночнай частцы) — 85,7%, Дрысенскім — 86,2%, Невельскім (на поўначы) — 84%, у Гарадоцкім — 83,6%, Лепельскім — 82%, Полацкім — 73,1%, Віцебскім — 51,1%, а таксама ў Себежскім (на поўначы) — 47,1%99. У паўночна-заходняй частцы гэтай губерні, на беларуска-латышскім памежжы, працэнт беларускага насельніцтва змяншаўся на карысць латышоў. У Люцынскім павеце беларускую мову назвалі роднай 20,5% насельніцтва, у Дзвінскім —13,8%, у Рэжыцкім — толькі 5,4%. Латышоў у пяці губернях Паўночна-Заходняга краю (яны пражывалі галоўным чынам у Віцебскай губерні) налічвалася 272 775 чалавек (3,2%).

Налрыканцы XIX ст. вельмі малую долю ў складзе ўсяго насельніцтва пяці беларускіх губерняў (у межах сучаснай Рэспублікі Беларусь) складалі немцы — 10 534 (0,16%), прадстаўнікі іншых нацыянальнасцей —19 658 (0,2%), а таксама татары, колькасць якіх увоіуле складана вызначыць. Перапіс 1897 г. падае лічбу 13 570 як агульную колькасць мусульман, аднак сярод іх толькі 9593 чалавекі прызналі татарскую сваёй роднай мовай, 1331 чалавек у якасці такой назваў расійскую, a

96 Пра нацыянальную сітуацыю ў паўднёвай частцы Аўгустоўскага павета гл.: Вашкевіч А., Нарэль Дз. Паміж Ласоснай і Чорнай Ганчай. Гісторыя каталіцкіх парафій у паўднёва-ўсходняй частцы Аўтустоўскай пушчы. Мінск, 2006.

97 Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі... С. 225, 231.

98 Тамсама. С. 225.

99 Тамсама. С. 225—226.

Раздзел I. Беларусь і яе жыхары ў XIX і на пачатку XX cm.55 1482 — беларускую. Значная частка карысталася таксама польскай мовай100. Татары жылі галоўным чынам у гарадах і вёсках паўднёвых паветаў Віленскай губерні, а таксама ў Гарадзенскім, Слонімскім, Слуцкім, Барысаўскім і Ігуменскім паветах.

Канфесійная структура ў пяці губернях Паўночна-Заходняга краю ў 1897 г. выглядала наступным чынам: 70,4% жыхароў з’яўляліся праваслаўнымі, 13,5% — каталікамі, 14,0% — іудзеямі, прадстаўнікі іншых веравызнанняў складалі толькі 2,1%101. Беларусы былі і праваслаўнымі, і, у меншай ступені, каталікамі. Большасць беларускамоўнага каталіцкага насельніцтва пражывала ў Віленскай (522 076чалавек, або 32,8%) і Гарадзенскай (213 623 чалавекі, або 13,3%) губернях. Тэрыторыя, населеная каталікамі, цягнулася ад Беластока да Д звінска, а на ўсходзе даходзіла да Менска. На поўначы яна суседнічала з абшарамі, якія насялялі латышы і літоўцы, на захадзе — з землямі, дзе жылі пераважна палякі, а на ўсходзе — з тэрыторыямі, населенымі пераважна праваслаўнымі беларусамі. Прыхільнікі абодвух веравызнанняў на гэтым абшары былі, аднак, перамяшаныя: побач знаходзіліся вёскі і каталіцкія, і праваслаўныя, а таксама сёлы і гарады са змяшанай канфесійнай структурай.

Беларускамоўнае насельніцтваўасноўным складалася з сялян (92%). У1897 г. толькі 5,86% беларусаў пяці губерняў: Віленскай, Гарадзенскай, Віцебскай, Менскай і Магілёўскай, жылі ў гарадах102. Да самага пачатку Першай сусветнай вайны сялянства вызначалася падабенствам лёсу, звычаяў, ментальнасці і аднолькавым узроўнем жыцця.

Шматбаковы аналіз статыстычных даных па выніках перапісу 1897 г. ажыццявіў Павел Церашковіч103. Асабліва цікавым з’яўляецца зроблены ім аналіз сувязі сацыяльнай структуры з нацыянальнай прыналежнасцю. Паводле яго падлікаў, якія адносяцца да тэрыторыі сучаснай Беларусі (без часткі Гарадзенскай і Віленскай губерняў), у 1897 г. у гарадах жыло толькі 2,2% беларусаў, што складала 16,5% гараджан104. Пры гэтым гараджан-беларусаў было значна болып, чым літоўцаў, якія з’яўляліся найменш урбанізаваным этнасам у паўночназаходняй частцы Расіі: у гарадах іх пражывала толькі 1,7%, альбо 7,7% ад агульнай колькасці гараджан Літвы (у сучасных межах). Тым часам у Эстоніі найбольшую долю ў этнічнай структуры гарадоў мелі эстонцы (67,4% ад усёй колькасці гараджан); у гарадах пражывала болып за 10% эстонцаў. Сярод занятых у сферы гандлю на беларускіх землях беларусы

100 Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі... С. 232.

101 Падрабязней гл.: Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.) / Рэд. У. I. Навіцкі. Мінск, 1998.

102Mironowicz Е., Tokc S., Radzik R. Zmiana struktury narodowosciowej napograniczu polsko-bialoruskim w XX wieku. Bialystok, 2005. S. 13. Аўтары падаюць звесткі для пяці губерняў, уключаючы, такім чынам, таксама і тэрыторыі, якія цяпер знаходзяцца ў складзе Полынчы і Літвы.

103 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 151—152.

104 Тамсама. С. 120—123.

складалі толькі 1,9%, затое ў адміністрацыі, судовай сістэме і ў паліцыі асобы гэтай нацыянальнасці займалі 38,7% пасад.

Перапіс 1897 г. вылучаў наступныя сацыяльныя групы: дваранства, духавенства, прадстаўнікоў вольных прафесій, купцоў, мяшчанства, a таксама сялянства. Толькі 1,5% беларусаў мелі дваранскае (шляхецкае) паходжанне. Насуперак устойліваму меркаванню і стэрэатыпам пра беларускамоўных сялян і польскамоўную шляхту, варта звярнуць уваіу, што ў 1897 г. у пяці губернях беларускую мову назвалі роднай 51,8% спадчынных дваран, а польскую — толькі 32,9%, расійскую — 11,7%, татарскую і іншыя — 3,6%105. Сярод асабістых дваран большасць складалі расійскамоўныя — 50,6%, беларускамоўныя — 26,1%, польскамоўныя —18,3%. Паводле канфесійнай прыналежнасці шляхта таксама не была аднароднай групай. Даныя за 1868 год засведчылі, што ў Менскай іуберні ажно 49% дробнай шляхты належала да праваслаўя, у тым ліку ў Ігуменскім павеце — 22%, у Слуцкім — 31%, у Менскім — 32%, у Рэчыцкім — 54%, а ў Пінскім — 87,5%106. Купецтва складалася перадусім з яўрэяў, удзельная вага якіх у гэтай прафесійнай і сацыяльнай групе раўнялася 87,4%. Купцы-расійцы складалі 8,6%, а беларускіх купцоў налічвалася толькі пяцьдзясят (г. зн. ігрыняты аўтарам спосаб пераліку на працэнты ў беларусаў быў роўны 0)107. Яўрэі складалі найболыпую частку мяшчанства — 67,8%, беларусы — 20,9%, расійцы — 5,7%, палякі — 3,9%. Найбольшы працэнт сялян складалі беларусы — 88,3%, украінцы — 6,1%, расійцы — 3,1%.

Пра значэнне асобных этнічных груп у сацыяльнай структуры сведчаць звесткі, што датычаць адукацьгі. Адукацыю вышэй за пачатковую, паводле перапісу 1897 г., мела толькі 44 916 чалавек, альбо 0,69% ад аіульнай колькасці жыхароў Беларусі ў яе сённяшніх межах. Сярод іх на першым месцы знаходзіліся расійцы (49,9%), другое месца належала палякам (18,9%) і толькі потым ішлі беларусы (18,5%), яўрэі (7,3%) і немцы (2,6%)108. Адукацьпо вышэй за пачатковую мелі 11,2% немцаў, 8% расійцаў, 5,4% палякаў, 1,4% татар. Беларусаў з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй было толькі 0,17%, г. зн. менш, чым яўрэяў, якія складалі 0,3%.

У адміністрацыі, судовых органах і паліцыі таксама дамінавала расійскамоўнае насельніцтва (48%). Аднак удзел беларусаў у гэтых галінах таксама быў значным — яны складалі 38,7%. Нягледзячы на дыскрымінацыю, 7,7% месцаў у названых установах і галінах займалі палякі. Яўрэі лідзіравалі сярод юрыстаў (36,6%) і ў медыцыне (32,4%), г. зн. у прафесіях, якія давалі ім паўнату правоў у Расіі і магчымасць перасяляцца на ўсход, па-за мяжу аселасці. Расійцы і палякі сярод юрыстаў складалі адпаведна 30,3% і 21,9%, а ў галіне медыцыны — адпаведна 25,3% і 13,6%. Працэнт беларусаў сярод юрыстаў складаў толькі 9,9%, алеў медыцыне беларусы апярэджвалі палякаў, складаючы

105 НасыткаЯ. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі... С. 232.

10е Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 92—93.

107 Тамсама. С. 125, табл. 126.

108 Тамсама. С. 151.

24,5%. Літаратура, мастацтва і навука таксама былі зонай дамінавання яўрэяў (42,2%), што, у прынцыпе, з’яўлялася наступствам высялення іх з вёскі і пошукаў крыніц прыбытку ў гарадах. Доля расійцаў у гэтай сферы складала 28,9%, палякаў — 11,7%, а беларусаў — 9,7%.

У найбольшай сацыяльнай групе, якая займалася працай у «інтэлектуальнай» сферы і мела адукацыю не ніжэй за сярэднюю (сюды трэба аднесці чыноўніцкія і адміністрацыйныя пасады ў розных установах, настаўніцтва і медыцынскіх работнікаў), першае месца належала яўрэям (58,2%), наступныя — беларусам (20,5%) і расійцам (14,6%). Удзельная вага палякаў у дадзенай групе складала толькі 3,7%. Гэта было звязана з тым, што галоўнай крыніцай існавання палякаў была зямельная ўласнасць, апрача таго, іх не дапускалі на дзяржаўныя пасады і ў сферу адукацыі. Хоць беларусы ў катэгорьгі «інтэлектуальных» прафесій мелі значнае прадстаўніцтва, варта заўважыць, што яны не працавалі ў вялікіх гарадах, дзе такія пасады былі занятыя яўрэйскім насельніцтвам, а толькі ў вёсках і малых мястэчках — пераважна сельскагаспадарчых паселішчах гарадскога тьшу. У гарадах агульная доля беларусаў у «інтэлектуальнай» дзейнасці складала 32,5%, а па-за гарадской прасторай — 53,2%. У буйных губернскіх гарадах беларусы-юрысты складалі толькі 6,8%, а па-за іх межамі — 21,6%; настаўнікі — адпаведна 7,7% і 28,8%; медыкі — 15,4% і 33,8%; асобы, што займаліся літаратурай, мастацтвам і навукай, — 4,2% і 29,2%; праваслаўнае духавенства — 37,4% і 49,5%, неправаслаўнае духавенства—3,6% і 29,3%. Праваслаўнае духавенства было прадстаўлена расійцамі (50,9%) і беларусамі (47,3%), адухавенстваіншыххрысціянскіх веравызнанняў, перадусім рыма-каталіцкае, складалася галоўным чынам з прадстаўнікоў польскай нацыянальнасці (66,8%), але працэнт беларусаў таксама быў значны — 21,6%.

Беларуская самасвядомасць інтэлігенцыі часта мела тэрытарыяльны характар і не адлюстроўвала нацыянальную ідэнтычнасць так адназначна, як гэта артыкулявала большасць палякаў, расійцаў, немцаў і яўрэяў, што насялялі беларускія землі. Фармаванне беларускай інтэлігенцыі адбывалася павольна і было звязана з падпарадкаваннем польскім або расійскім уплывам, у залежнасці ад веравызнання.

Мяіпчанства, якое было галоўным нацыятворчым элементам у Заходняй Еўропе, на Беларусі мела шматэтнічны характар. Колькасна найбольшую яго частку складалі яўрэі, меншую — расійцы, беларусы і палякі, а ў некаторых мястэчках таксама татары. Апрача этнічнай і рэлігійнай мазаікі, важнай была таксама аіульная атмасфера — асаблівая амаль у кожным горадзе, створаная элітай. Напрыклад, у сярэдзіне XIX ст. Менск меў польскі харакгар, нададзены яго жыхарамі-шляхтай. Гэтая польскасць рабіла ўплыў нават на прыезджых расійскіх чыноўтгікаў109. А ў Віцебску і Магілёве ўжо тады ўладарыла расійская мова, вызначаючы атмасферу гэтых асяродкаў.

109 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 84—85. У 1897 г. этнічная структура Менска паводле моўнага крытэрыю выглядала наступным чынам: яўрэі — 51,2%, расійцы — 25,5%, палякі — 11,4%, беларусы — 9,3%. Гл.: Eberhardt Р Przemiany narodowosciowe... S. 35.

Напрыканцы XIX ст. было выразна заўважна, што паступовая русіфікацыя, а таксама магчымасці росту, звязаныя з прыняццем расійскай культуры, сталі прычынай пашырэння арэала расійскай мовы, хоць карэнныя расійцы складалі толькі некалькі працэнтаў ад агульнай колькасці жыхароў110. Валоданне расійскай мовай (без заходняй часткі Гарадзенскай і паўночна-заходняй часткі Віленскай губерняў) засведчылі 94% усіх беларусаў, што ўмелі чытаць і пісаць, 95,4% украінцаў, ажно 65% палякаў, 54,8% немцаў, 58,4% яўрэяў, 61,6% татараў. Асабліва характэрнай была ўдзельная вага расійскамоўнага жыхарства ў гарадах, якая ў чатыры разы пераўзыходзіла сярэдні працэнт такога жыхарства ў агульнай колькасці насельніцтва. У гарадах расійскамоўнае насельніцтва складала 54,6% усіх чыноўнікаў, 35,3% юрыстаў, 59,5% праваслаўнага духавенства, 31% медыцынскіх работнікаў, 32% асоб, што займаліся навукай, мастацтвам і літаратурай. Сярод асоб, што размаўлялі па-расійску, 75% складалі праваслаўныя, рэшту іудзеі, мусульмане, лютэране, а таксама рыма-каталікі (3%)1П. Значнай сярод эліты была таксама ўдзельная вага польскамоўнай супольнасці, асабліва на Гарадзенпічыне, Меншчыне і Віленшчыне. У пяці беларускіх губернях польскую мову назвалі роднай 32,7% мяшчан, каля 20% памешчыкаў і 44% сялян112.

Цікавым уяўляецца параўнанне статыстычных даных па пяці рэгіёнах Беларусі (Усходні, Заходні, Цэнтральнабеларускі, Усходняе і Цэнтральнае Палессе, Заходняе Палессе), акрэсленых П. Церашковічам з гледзішча рэлігійных і этнічных асаблівасцей (з агаворкай, што іх межы, аднак, умоўныя)113. Аналізаваліся даныя за 1858 год для тэрыторыі сучаснай Беларусі, г. зн. без Бельскага, Беластоцкага, Сакольскага, Аўгустоўскага паветаў, а таксама без паветаў Смаленскай і паўночна-заходніх паветаў Віленскай губерняў. Ва ўсіх пяці рэгіёнах беларускае насельніцтва складала ад каля 70% у заходніх паветах да прыкладна 90% у паўднёва-ўсходніх.

Усходні рэгіён ахопліваў Магілёўскую, Віцебскую, а таксама Гараднянскі павет Чарнігаўскай губерні. Ен характарызаваўся перавагай правасдаўных (79,5%) над каталікамі (4,1%), невялікім працэнтам палякаў (3,2%), вялікай колькасцю яўрэяў (13,7%), сканцэнтраваных пры самай мяжы аселасці на ўсходзе, як мага бліжэй да велікарускіх губерняў. Працяглы перыяд расійскіх уплываў стаў прычынай таго, што ўжо ў сярэдзіне XIX ст. прэстыж расійскай культуры тут быў значна вышэйшым, чым польскай. Атмасфера вялікіх гарадоў была выразна расійскай. Спецыфікай рэгіёна з’яўлялася тое, што хоць у структуры гарадоў наогул дамінавалі яўрэі, дасягаючы часам 90% ад агульнай колькасці жыхароў, але і беларускае насельніцтва ў гарадах гэтага рэгіёна налічвала ў цэлым ажно каля 47%.

110 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусп... С. 151—152.

111 Тамсама. С. 146.

112 Mironowicz Е., Tokc S., Radzik R. Zmiana struktury narodowosciowej... S. 13.

113 Терешковнч П. B. Этннческая нсторня Беларусн... С. 93—97.

Цалкам іншы характар меў Заходні рэгіён (Гарадзенскі, Ваўкавыскі і Слонімскі паветы Гарадзенскай, Вілейскі, Дзісенскі і Ашмянскі Віленскай, Менскі, Наваградскі і Слуцкі Менскай, а таксама Дрысенскі павет Віцебскай губерні). У гэтым рэгіёне жыло тры чвэрці каталіцкага насельніцтва беларускіх земляў. У адрозненне ад іншых рэгіёнаў Беларусі, дзе каталікі паходзілі галоўным чынам з вышэйшых слаёў, тут большую іх частку складалі сяляне. На гэтым абшары пражывала таксама большасць татарскага насельніцтва (77%). Удзельная вага яўрэяў была найменшая сярод усіх пяці рэгіёнаў і складала толькі 8,4%. Этнічная структура з вялікай колькасцю палякаў (болып за 17%) сведчыла пра тое, што частка жыхароў гэтага рэгіёна паддавалася ўплыву польскай культуры.

Цэнтральнабеларускі рэгіён ахопліваў Полацкі і Лепельскі паветы Віцебскай губерні, Барысаўскі, Ігуменскі і Бабруйскі Менскай губерні. Прааналізаваныя паказчыкі з’яўляюцца найбольш блізкімі да агульнабеларускіх. У 1858 г. беларусы тут складалі 82%, палякі — 6,3%, расійцы-стараабрадцы — 1,5%, яўрэі — 9,1%, немцы і татары — па 0,1%. Значную перавагу тут мелі праваслаўныя — 74,4%, а каталікі складалі толькі 14,6%. Гарадскога насельніцтва было мала, а працэнт яўрэйскага насельніцтва ў гарадах быў самым высокім сярод усіх рэгіёнаў (60,8%).

Найболып беларусаў было сярод жыхароў Усходняга і Цэнтральнага Палесся (Рэчыцкі, Мазырскі, Пінскі паветы Менскай губерні). Гэты рэгіён характарызаваўся вялікім працэнтам беларускага насельніцтва ў гарадах і мястэчках (нашмат болып за 50%). Каталіцкае веравызнанне было распаўсюджана амаль выключна сярод шляхты і духавенства, і толькі некалькі адсоткаў сялян належалі да Рыма-каталіцкага касцёла.

У рэгіёне Заходняга Палесся (Пружанскі, Берасцейскі і Кобрынскі паветы Гарадзенскай губерні) пераважалі праваслаўныя, а доля каталіцкага насельніцтва (7,6%) была ў два разы ніжэйшай за сярэдні паказчык для беларускіх земляў. Вышэйшай, чым у рэгіёне Усходняга і Цэнтральнага Палесся, была ўдзельная вага палякаў (5,5%) і яўрэяў (10,1%), адносна вялікім таксама быў працэнт немцаў. Гэта адбівалася на этнічнай структуры гарадоў. У адрозненне ад рэгіёна Усходняга і Цэнтральнага Палесся, на Заходнім Палессі беларускае насельніцтва сярод жыхароў гарадоў складала толькі 18,4%. Лепш былі прадстаўлены палякі (чвэрць гарадскога насельніцтва) і яўрэі, якія складалі палову жыхарства мясцовых гарадоў. Найменш было расійцаў — іх доля ў гарадах не перавышала 6%.

У канцы XIX ст. усходняя і заходняя часткі Беларусі характарызаваліся падобнай інтэнсіўнасцю развіцця, а іх найболыпыя гарады — Віцебск, Магілёў, Горадня і Берасце — былі важнымі гарадскімі цэнтрамі114. У гадавым таварна-прамысловым абароце першае месца займаў Менск з 15,8% агульнага таварна-прамысловага абароту Беларусі.

114 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 170—181.

Распаўсюджванне нацыянальнай ідэі ўвогуле звязана з узроўнем адукацыі, найперш — з уменнем чытаць і пісаць115. На той час рэгіяналізацыя Беларусі [паводле адукаванасці насельніцтва. —Рэд.] была вельмі заўважнай і абумоўлівалася канфесійнымі адрозненнямі. Згодна з падлікамі П. Церашковіча, у 1897 г. сярод беларускамоўнага насельніцтва рыма-каталіцкага веравызнання чытаць і пісаць умелі 27,9%, у той час як сярод праваслаўных адсотак пісьменных быў болып чым напалову меншы і складаў 11,42%116. Усход і цэнтр Беларусі, дзе дамінавала праваслаўе, былі абшарамі з самым вялікім працэнтам непісьменных сярод беларусаў. Ва Усходнім рэгіёне налічвалася толькі 11,39% пісьменных беларусаў, у Цэнтральным — 9,21%, у рэгіёне Усходняга і Цэнтральнага Палесся чытаць і пісаць маглі 18,78% беларусаў, а на Заходнім Палессі — 16,85%. Цікава, што ва Усходнім рэгіёне і ў рэгіёне Усходняга і Цэнтральнага Палесся канцэнтравалася ажно 46% беларусаў з адукацыяй вышэй за пачатковую (іх удзельная вага ў групе асоб з адукацыяй, вышэйпіай за пачатковую, складала адпаведна 25,59% і 22,49%). У Заходнім Палессі працэнт беларусаў у гэтай групе складаў 3,27%, у Заходнім рэгіёне — 14,26%, а ў Цэнтральным — 23,16%. У абсалютных лічбах сітуацыя з беларусамі, што атрымалі адукацьпо вышэй за пачатковую, у 1897 г. выглядала наступным чынам: ва Усходнім рэгіёне — 3860 чалавек, у Цэнтральным і Усходнім Палессі — 3860, у Цэнтральным рэгіёне — 1213, у Заходнім — 2434, у Заходнім Палессі — 126 чалавек.

Хоць найменш беларусаў жыло ў Заходнім рэгіёне, яны характарызаваліся найбольш развітай нацыянальнай свядомасцю. Гэта было звязана, акрамя іншага, з найвышэйшымузроўнем пісьменнасці жыхароў гэтага абшару ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Беларусі. У 1910 г. з Гарадзеншчыны і Віленшчыны паходзіла найбольш карэспандэнтаў «Нашай Нівы». Разам гэта было 233 чалавекі: 166 чалавек — з паўночнай і цэнтральнай Гарадзеншчыны і паўднёвай Віленшчыны (з тэрыторый, што зараз уваходзяць у склад Беларусі), іншыя — з астатніх частак гэтых дзвюх губерняў (48 чалавек — з Віленскага павета, 7 — са Свянцянскага, 10 — з Сакольскага, 2 — з Бельскага)117. 3 Заходняй Беларусі таксама паходзіла найболып дзеячаў беларускага нацыянальнага руху. Малая колькасць карэспандэнтаў з Палесся — толькі 14 — тлумачыцца вельмі слабым распаўсюджаннем тут умення ггісаць. Пасіўнасць жыхароў Усходняга рэгіёна, у якім, як мы памятаем, было найбольш беларусаў з адукацыяй вышэй за пачатковую, П. Церашковіч тлумачыць тым, што яны працавалі ў дзяржаўных установах і непрыхільна ставіліся да радыкальных лозунгаў, якіх прытрымлівалася «Наша Ніва». Пагаджаючыся з гэтым, можна звярнуць увагу на тую акалічнасць, што большасць з іх атрымала высокія пасады зусім няпроста. Жаданне ўтрымацца ў

115 Падрабязней пра гэта гл.: Gellner Е. Narody і nacjonalizm. Warszawa, 1991; расійскамоўная версія: Геллнер Э. Нацнн н нацноналнзм. Москва, 1991.

116 Терешковнч П. В. Этннческая нсторня Беларусн... С. 171—172, табл. 19.

117 Тамсама. С. 172, табл. 19; С. 178—179.

становішчы, якога яны дасягнулі, было звязанае з абавязковым прыняццем прадзяржаўнай, праманархічнай пазіцыі і дыстанцыяваннем ад сацыяльна радыкальнага беларускага нацыянальнага руху. Пэўную ролю, несумненна, адыгрываў і факт прыняцця расійскай культуры, якая на ўсходзе Беларусі ўспрымалася як элітарная.

Развіццё працэсу русіфікацыі, якая валодала ўсімі інстытуцыйнымі інструментамі, патрэбнымі для яе рэалізацыі, было вельмі выразным і адбівалася на статыстыцы. Паміж 1897 і 1917 гг. колькасць беларусаў у Магілёўскай губерні зменіпылася з 82,4% да 50,3%. Гэтыя змены былі вынікам не столькі міграцыйных працэсаў, колькі прыняцця расійскай нацыянальнай свядомасці і расійскай мовы ў якасці роднай. Меншыя магчымасці ўздзеяння мела польская культура, але яе прыцягальнасць таксама пагражала беларускай нацыянальнай ідэі. Найбольш важным полем асіміляцыі беларускага насельніцтва ў польскім кірунку была дзейнасць нелегальных польскіх школ у панскіх маёнтках, уздзеянне каталіцкіх святароў, якія прышчаплялі польскія традыцыі і працівіліся ўвядзенню беларускай мовы ў касцёльныя казанні і навуку рэлігіі, a таксама польскі нацыянальны рух, які прыцягваў моладзь папулярнымі спартовымі арганізацыямі, прасякнутымі, акрамя фізічнай падрыхтоўкі, таксама польскай нацыянальнай думкай. У выніку колькасць людзей, што лічылі сябе палякамі, значна павялічылася (у гарадах паміж 1897 і 1910 гг. ажно на 70%).

Змены ў этнічнай структуры сведчаць пра тое, што на пачатку XX ст. працэс станаўлення нацыянальнай свядомасці выйшаў на новы ўзровень — свядомага выбару нацыянальнай прыналежнасці. Гэта ўскладнялася тым, што на адным абшары, сярод беларускай этнічнай масы, канкуравалі паміж сабой у адзін і той жа перыяд ажно тры розныя нацыянальныя ідэі — беларуская, польская і расійская. Прыняцце той альбо іншай культуры вырашалі не толькі ідэалагічныя матывы, але і жыццёвы прагматызм.

Напярэдадні Першай сусветнай вайны большасць еўрапейскіх народаў імкнулася стаць нацыянальнай супольнасцю, для якой характэрныя пачуццё нацыянальнай свядомасці, адзіная літаратурная мова, супольная гісторыя і нацыянальная культура, што нівелюе адрозненні паміж плебейскай і высокай культурамі. На шлях мадэрнізацыі разам з іншымі выйшлі латышы, эстонцы, літоўцы, украінцы і беларусы. Дзве першыя нацыі значна апярэджвалі астатніх паводле ўзроўню ўрбанізацыі, адукаванасці і сацыяльнай мабільнасці. Апошняе месца ў гэтым шэрагу выпала літоўцам, якія апярэджвалі беларусаў толькі паводле ўзроўню адукаванасці.

У той жа час беларускае грамадства было вельмі моцна падзеленае па сацыяльнай, этнічнай і канфесійнай прыкметах. Беларусы, якія складалі яго болыпасць, былі пазбаўленыя інтэлектуальнай эліты — не толькі арыстакратычнай, але таксама гарадской і інтэлігенцкай, г. зн. сярэдняга класа, які ўвогуле быў рухавіком стварэння навачаснай супольнасці нацыянальнага характару, вылучаючы лозунгі

надсаслоўнага і надэтнічнага салідарызму. Бракавала лідараў і сярод духавенства. Беларускай ідэі прытрымлівалася толькі невялікая колькасць каталіцкіх ксяндзоў, а праваслаўныя святары былі прывязаныя да расійскай манархіі. Сацыяльныя, этнічныя і канфесійныя падзелы ўскладнялі пераход ад этнічнай супольнасці да нацыянальнай. Гэты этап лягчэй прайшлі на рубяжы XIX і XX стст. суседзі беларусаў — літоўцы і ўкраінцы, якія былі падтрыманыя нацыянальнымі рухамі за межамі Расіі: літоўскім у Прусіі, на тэрыторыі так званай Малой Літвы, і ўкраінскім ва Усходняй Галіччыне, якая тады ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгрьгі. Вакол нацыянальнай ідэі дынамічна кансалідаваліся латышы, палякі і расійцы. У той жа час у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, Тыльзіцкага міру 1807 г. і рашэнняў Венскага кангрэса 1815 г. беларускія землі трапілі ў адну дзяржаву. 3 аднаго боку, гэта зрабіла магчымым захаваць сувязь паміж імі, аднак, з другога боку, беларусы трапілі пад моцныя ўплывы расійскай і польскай культур, пры адносна малой магчымасці свабоднага развіцця беларускай культуры ў Расійскай імперыі.

Аналізуючы магчымасці рэалізацыі беларускай нацыянальнай ідэі, варта таксама звярнуць увагу на пытанне нацыянальных адносін у эканамічнай сферы. Беларускае насельніцтва не валодала вялікімі фінансавымі сродкамі. Крыніцамі даходаў з’яўляліся зямля, банкі і прамысловыя прадпрыемствы. На Беларусі ажно 53% сельскагаспадарчых земляў было сканцэнтравана ў руках буйных землеўладальнікаў, якія ў агульнай структуры насельніцтва пяці губерняў складалі толькі 2,8%118. Пасля паўстання 1863—1864 гг. распачалася своеасаблівая вайна за зямлю паміж мясцовай каталіцкай шляхтай і расійскай адміністрацыяй, выкліканая абмежавальнымі забаронамі рыма-каталіцкай шляхце набываць зямлю. Прамысловасць, гандаль, банкі на той момант знаходзіліся перадусім у руках яўрэяў. У тагачасны перыяд толькі прадпрымальнікі і ўладальнікі зямлі валодалі фінансавымі сродкамі, аднак ніводная з гэтых груп не была зацікаўленая ў матэрыяльнай падтрымцы беларускага нацыянальнага руху. Землеўладальнікі схіляліся хутчэй да краёвай ідэі, але кіраваліся перадусім традыцыяй Рэчы Паспалітай. Нешматлікія ж багацейшыя прадпрымальнікі яўрэйскай нацыянальнасці таксама не з’яўляліся ні заступнікамі беларусаў, ні прыхільнікамі палітычных перамен у Расіі.

116 Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі... С. 232.

Раздзел II

Дзейнасць палітьгчных груповак на беларускіх землях перад Першай сусветнай вайной

2.1 Агульнарасійскія, агульнапольскія і яўрэйскія партыі

Да пачатку XX ст. у Расіі не было палітычных партый у сучасным разуменні гэтага слова, бо дзяржаўны лад не дазваляў легальна ангажавацца ў палітыку прадстаўнікам грамадства. Менавіта таму амбіцыі не датычнай да ажыццяўлення ўлады інтэлігенцыі рэалізоўваліся перадусім у камерных дыскусіях альбо праз тайныя арганізацыі і таварыствы, якія збольшага мелі рэвалюцыйныя праграмы. Легальны палітычны рух пачаўся толькі ў 1905 г., калі перад абліччам рэвалюцыі Мікалай II 17 кастрычніка абвясціў маніфест, які дазваляў дзейнасць палітычных партый. Хоць афіцыйную працу распачалі і нацыянальныя партыі, сярод жыхароў Беларусі асаблівую папулярнасць атрымалі агульнарасійскія партыі трох галоўных праграмных накірункаў: партыі рэвалюцыйна-дэмакратычныя (сацыял-дэмакратычныя і неанародніцкія), ліберальна-апазіцыйныя і кансерватыўна-ахоўніцкія (манархічныя, чарнасоценныя)1. Пасля рэвалюцыі 1905 г. на землях, заселеных беларусамі, апрача аіульнарасійскіх партый сваю прысутнасць праявілі таксама польскія партыі нацыянальнага характару, а таксама яўрэйскія партыі. На Віленшчыну даходзілі ўплывы нацыянальнага літоўскага руху. На Палессе (што праўда, з мізэрнымі вынікамі) спрабаваў прабіцца ўкраінскі нацыянальны рух.

Рэвалюцыйна-дэмакратычныя партыі сваімі традыцыямі сягалі да нелегальных народніцкіх арганізацый, якія пачалі з’яўляцца напрыканцы 60-х гг. XIX ст. У 1869 г. у Пецярбургу Сяргей Нячаеў заснаваў «Народную Расправу». У1876 г., таксамаў сталіцы, была створана новая рэвалюцыйная арганізацыя «Зямля і Воля», якая сваёй назвай сведчыла пра сувязь з болып раннім таварыствам, якое ўзнікла на пачатку 1860-х гг. Другая «Зямля і Воля» мела сваёй мэтай ператварыць Расію ў дэмакратычную дзяржаву. Неабмежаваны патэнцыял рэвалюцыйных перамен у дзяржаве яе сябры бачылі ў сялянстве. Яны меркавалі, што пераварот паскорыць агітацыйная кампанія і палітычная асвета людзей. У гэтым кірунку першае месца займаў студэнцкі гурток, створаны

1 Праграмы партый трох накірункаў (апрача асабліва пазначаных) разглядаюцца на падставе: Нсторня Росснн XIX — начала XX вв. / Ред. В. А. Федотов. Москва, 2000. С. 534—543.

ў Пецярбургу Мікалаем Чайкоўскім і Маркам Натансонам. Летам 1874 г. маладыя энтузіясты рушылі ў вёску, каб ператварыцца ў палітычных настаўнікаў насельніцтва. Іх дзейнасць не прынесла, аднак, чаканых вынікаў. Сяляне адмаўлялі рэвалюцыйныя лозунгі, недаверліва ставіліся да «гараджан», якія абрушвалі іх звыклы светапогляд, а што больш важна — не праяўлялі ніякай салідарнасці. Пасля гэтых няўдач частка народнікаў выступіла за змену метаду дзейнасці на болып радыкальны і «відовішчны», якім быў індывідуальны тэрор. Новы спосаб дасягнення вынікаў не быў, аднак, аднагалосна прыняты, бо ўжо ў 1879 г. на гэтай глебе на з’ездзе народнікаў у Варонежы адбыўся раскол «Зямлі і Волі» на дзве арганізацыі: «Чорны Перадзел» і «Воля Народа». Гэтая апошняя арганізацыя прыняла тэрор як сродак для дасягнення сваіх мэт. Галоўныя мэты засталіся без змен: звяржэнне манархіі і правядзенне структурных перамен у Расіі, сярод якіх найважнейшай было ўвядзенне канстытуцыі і стварэнне дэмакратычнай рэспублікі.

На працягу больш чым дзесяці гадоў адбылася эвалюцыя поглядаў стваральнікаў народніцкага руху, якая датычыла пытання спалучэння сацыяльнай пазіцыі з нацыянальнай. Аляксандр Герцэн, вядучы перадавы народніцкі тэарэтык 1860-х гг., бараніў права народаў Расіі на самастойнае існаванне. Разам з тым ён прадбачыў будучыя нацыянальныя працэсы на рэлігійным праваслаўна-каталіцкім памежжы:

Там, дзе народ трымаецца праваслаўя, гаворыць на мове, болып блізкай да рускай, чым да польскай, там, дзе ён захаваў рускі сялянскі побыт: абшчыну, сходку, супольнае валоданне зямлёй, там ён, верагодна, захоча быць расійскім, там, дзе народ трымаецца каталіцтва альбо уніі, там, дзе ён страціў абшчыну і супольнае валоданне зямлёй, там, верагодна, сімпатыі да Полыпчы мацнейшыя, і ён пойдзе з ёй2.

У такім духу выказваліся таксама наступнікі А. Герцэна — Пётр Лаўроў і Аляксандр Ліберман, прызнаючы важнасць нацыянальных памкненняў з умовай, што яны не прывядуць да падпарадкавання адных народаў другімі і не будуць перашкаджаць сацыяльнаму развіццю3. У 1870-х гг. тэарэтыкі расійскага народніцтва Міхаіл Бакунін і Пётр Ткачоў адмаўлялі спалучэнне сацыяльнай барацьбы з палітычнай.

На праграме «Народнай Волі» грунтавалася праграма створанай у 1901 г. Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (ПСР). 3 ліку былых народнікаў у яе шэрагах апынуліся Кацярына Брэшка-Брэшкоўская, Міхаіл Гоц, а таксама галоўны тэарэтык партыі Віктар Чарноў. Друкаваным органам гэтай вельмі папулярнай у Расіі партыі была «Революцнонная Россня», якая ў 1901—1905 гг. выходзіла за мяжой і публікавала матэрыялы аб сялянскіх справах. У межах ПСР узнікла

2 Цыт. паводле: Лосннскнй Н. Б. Революцнонно-народннческое двнженне в Белорусснн 1870—1884. Мннск, 1983. С. 48—49.

3 Czerepica W. Zwiazki rewolucjonistow Bialorusi i Polski w latach 70—80 XIX wieku. Warszawa, 1965. C. 23—50.

«Дналектологнческая карта русского языка в Европе» Мікалая Дурнаво, Мікалая Сокава і Дзмітрыя Ушакова (фрагмент). 1914 г.

«Länderund Völkerkarte Europas» Дзітрыха Шофера (фрагмент). 1918 г.

«Оглядова карта украінськнх земель» Сцяпана Рудніцкага (фрагмент беларуска-ўкраінскага памежжа). 1918 Паводле: Рудннцькнй С. Украіна наш рідннй край. Львів, 1917.

«Дорожная карта Укранны». 1918 г. На карце ад рукі накрэсленыя прапанаваныя варыянты дзяржаўнай мяжы Украіны: чырвоная лінія — этнаграфічная мяжа, блакітная — стратэгічная. Захоўваецца ў: ЦДАВО Украінн.

Ф. 2592, on. 1, спр. 103.

Фрагмент тапаграфічнай карты Украіны. 1918 г. На карце ад рукі накрэсленыя тры прапанаваныя варыянты дзяржаўнай мяжы Украіны: зялёная лінія — этнаграфічная мяжа, чырвоная — стратэгічная, жоўтая — мяжа з Расіяй. Захоўваецца ў: ЦДАВО Украінн. Ф. 2592, on. 1, спр. 103.

У k у» ß і

jh с ß

1’

Украінска-літоўская дзяржаўная мяжа пасля Берасцейскага міру. 1918 г. Захоўваецца ў: ЦДАВО Украінн. Ф. 3376, on. 1, спр. 186, арк. 90.

«Карта Беларускай Народнай Рэспублікі». Канец 1918 ці пачатак 1919 г.

Паводле: Downar-Zapolski М. Podstawy panstwowosci Bialorusi. Grodno, 1919.

БЕЛАРУСКІЯ ГАВОРКІ ПАЧАТКУ XX ст. поводле Этнаграфічнай к

Копія карты Я.Ф. Карскага (у паменшаным выглядзе)

Беларускага племені, складзенай Я.Ф. Карскім

Падпісана да друку 12. 05. 1993 г.

ЭТНОГРАФЙЧЕСКАЯ КАРТА

БІЬЛОРУССКАГО ПЛЕМЕНН

vH

Woo,

Этнографнческая карта белорусского племенн» Яўхіма Карскага. 1917 г.

«Карта Беларускай Народнай Рэспублікі». 1918 г. Выданне Беларускага культурна-асветнага таварыства ў Менску. Захоўваецца ў: LCVA. F. 582. Ар.1.

В. 45. L. 20.

Маркі Асобнага атрада Беларускай Народнай Рэспублікі

Пячаткі дзяржаўных устаноў Беларускай Народнай Рэспублікі

місыя

НАЙШЙ РЭСШІКІ.

Шыльда Вайскова-дыпламатычнай місіі Беларускай Народнай Рэспублікі

Паштоўка з выявай сцяга і герба БНР

AVTO1XK »К UOITTCKKVITCII

 

Візітоўка прэм’ера ўрада БНР Антона Луцкевіча

Сябры Народнага Сакратарыята БНР. Сядзяць: Аляксандр Бурбіс, Іван Серада, Язэп Варонка, Васіль Захарка; стаяць: Аркадзь Смоліч, Пётра Крачэўскі, Канстанцін Езавітаў, Антон Аўсянік, Лявон Заяц. 1918 г.

Дэлегацыя БНР у Празе. Сядзяць: Яўген Ладноў, Васіль Захарка, Іван Серада, Лявон Заяц; стаяць: Лявон Дубейкаўскі, Янка Чарапук, Яфім Бялевіч. 1919 г.

баявая арганізацыя, якая займалася тэрарыстычнымі замахамі. Яе ўзначалілі Рыгор Гершуні, у мінулым дзеяч з асяроддзя яўрэйскага пралетарыяту Менска, Барыс Савінкаў і Еўна Азэф, як пазней аказалася, правакатар, які супрацоўнічаў з ахранкай4.

Народніцкая праграма стала таксама асновай дзейнасці Працоўнай народна-сацыялістычнай партыі (Трудовая народно-соцналнстнческая партня), якая афіцыйна ўзнікла ў 1906 г. Яе сяброў называлі энэсамі. У шэрагі гэтай партыі ўступала галоўным чынам гарадская інтэлігенцыя, правінцыйныя чыноўнікі і нешматлікія сяляне. Яны выступалі за ліквідацыю манархіі і стварэнне дэмакратычнай рэспублікі з увядзеннем усіх вынікаючых з гэтага правоў і свабод. Меркавалі, што справа перабудовы дзяржаўнага ладу павінна мець на ўвазе самабытнасць шляху Расіі да сацыялізму без стадыі капіталізму. З’яўляліся таксама прыхільнікамі самавызначэння нацый.

У 1898 г. з’езд сацыял-дэмакратаў у Менску ў колькасці дзевяці чалавек заснаваў Расійскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (РСДРП), якаяў 1918 г. былапераўтворанаяўРасійскую камуністычную партыю. Сваю праграму РСДРП сфармулявала ў 1903 г. на II з’ездзе, які адбываўся спачатку ў Бруселі, а потым — у Лондане. На ім партыя падзялілася на балыпавікоў і меншавікоў, але ажно да сакавіка 1917 г. абедзве гэтыя фракцыі заставаліся ў адной партыі. Кіраўнікі партыі — Уладзімір Ленін, Георгій Пляханаў, Пётр Струвэ5 — засяроджваліся перадусім на працы ў рабочых асяродках. За аснову сваёй дзейнасці яны абралі марксісцкую ідэалогію. Былі сфармуляваныя і прынятыя галоўныя тэзісы — аб сацыялістычнай рэвалюцыі і дыктатуры пралетарыяту. Меншавікі і бальшавікі супольна прынялі першую частку праграмы, так званы мінімум. Яго найважнейшымі пастулатамі былі: звяржэнне манархіі і абсалютызму, стварэнне расійскай дэмакратычнай рэспублікі, гарантаванне права на самавызначэнне народам, што ўваходзілі ў склад Расійскай дзяржавы (якое, аднак, разумелася толькі як аўтаномія ў межах федэрацыі), арганізацыя мясцовага самакіравання, а таксама ўвядзенне ўсеагульнага выбарчага права без палавых, нацыянальных і канфесійных абмежаванняў, правядзенне тайных, прамых, роўных парламенцкіх выбараў, гарантаванае права на друк, сходы, свабоду слова і інш. Акрамя гэтага — увядзенне васьмігадзіннага працоўнага дня. Другая частка праграмы, так званая праграмамаксімум, прадугледжвала перабудову грамадства пасля перамогі пралетарскай рэвалюцыі, аднак уяўленні пра спосаб рэалізацыі гэтай задачы падзялілі абодва крылы РСДРП. Бальшавікі лічылі, што пасля перавароту пачнецца пабудова сацыялізму і перарастанне буржуазнадэмакратьгчнай рэвалюцыі ў сацыялістычную без нейкага пераходнага

4 Bazylow L. Historia Rosji. Wroclaw—Warszawa—Krakow—Gdansk—Lodz, 1985. S. 389—390.

5 П. Струвэ адразу пасля I з’езда РСДРП адышоў ад сацыял-дэмакратычнага руху на ліберальныя пазіцыі і затым стаў адным з лідараў Канстьпуцыйна-дэмакратычнай партыі (Заўв. рзд).

перыяду. Меншавікі ацэньвалі сітуацыю іначай. Яны меркавалі, што дзяржава і грамадства, адсталыя з пункту гледжання эканомікі і культуры, не змогуць ажыццявіць хуткіх і радыкальных перамен. Таму пасля буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі павінен наступіць пераходны этап, падчас якога Расія стане развітай капіталістычнай краінай з дэмакратычнымі інстытутамі. Друкаваным органам РСДРП была «Нскра», першы нумар якой выйшаў у 1900 г. у Ляйпцыгу. У рэдкалегію ўваходзілі Уладзімір Ленін, Георгій Пляханаў, Юлій Мартаў (Ілля Цэдэрбаум), Павел Аксельрод і Вера Засуліч. Ад 52-га нумара «Нскра» была органам меншавікоў і выдавалася без удзелу Леніна.

Асноўнай праблемай сацыяльных і эканамічных адносін у Расіі была праблемарэфармавання вёскі, з якой было звязана 90% жыхароў імперьгі (сялян і землеўладальнікаў).

Пастулаты РСДРП у сялянскім пытанні пачаткова былі вельмі сціплымі. Гаварылася выключна пра вяртанне частак земляў, адабраных у сялян падчас рэалізацыі зямельнай рэформы. Толькі праз тры гады, пад уплывам патрабаванняў сялян, сфармуляваных на двух усерасійскіх сялянскіх з’ездах, сацыял-дэмакраты вызначылі сваю аграрную праграму. Паводле яе, неабходна было канфіскаваць дзяржаўную, дваранскую, царкоўную і манастырскую ўласнасць. Праграма толькі на першы погляд была падобная да сялянскіх пастулатаў, прадстаўленых на згаданых з’ездах. Галоўным адрозненнем было стаўленне даўласнасці на зямлю, атрыманую пасля канфіскацыі. Сяляне жадалі, каб зямля стала агульнанацыянальным багаццем і перайшла пад кіраванне сялянскіх абшчын, якія павінны былі падзяліць зямлю паміж асобнымі гаспадарамі. Праекты сацыял-дэмакратаў абміналі сялянскія патрабаванні. Паводле іх планаў, уладальнікам зямлі павінна была стаць дзяржава, якая б станавілася тым самым найбольшым землеўласнікам. Іншую праграму, распрацаваную пры ўдзеле эканаміста Пятра Маслава, хутка прадставілі меншавікі. Яна была падтрыманая Георгіем Пляханавым. Меншавікі выступалі супраць манапольнага права дзяржавы на зямлю, стараючыся абараніць прыватную сялянскую ўласнасць. Было прапанавана муніцыпалізаваць канфіскаваную царкоўную і манастырскую зямлю, а таксама зямлю, канфіскаваную ў дваранства, якая павінна была быць падзеленая паміж сялянамі з дапамогай адмысловых муніцыпальных камітэтаў. Меншавікі таксама былі прыхільнікамі захавання сялянскай прыватнай уласнасці. Падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг. колькасць сяброў РСДРП узрасла да ста тысяч, прычым меншавікі складалі ў ёй большасць. У балыпавіцкім крыле пераважалі расійцы (89%), а ў меншавіцкім іх удзел быў нязначна большым за трэць.

Праграмы іншых партый левага накірунку адрозніваліся стаўленнем да аграрнага пытання. Сацыялісты-рэвалюцыянеры, сябры Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, іначай называныя эсэрамі, пракламавалі неабходнасць канфіскацыі зямлі ў землеўласнікаў. Аднак адабранага яны не збіраліся ні нацыяналізаваць, ні дзяліць паміж сялянамі. Зямля павінна была стаць уласнасцю сялянскай абшчыны, якая б распараджа-

лася ёй і перадавала ў часовае карыстанне. Такім чынам, эсэры збіраліся захаваць традыцыйную сялянскую абшчыну як аснову сацыяльных адносін на вёсцы з новым, сацыялістычным характарам. Яны меркавалі, што сялянскае саслоўе ў будучай дэмакратычнай рэспубліцы будзе адыгрываць найважнейшую ролю. Энэсы таксама збіраліся абаперціся на сялянскую абшчыну, якую яны разумелі як аснову эканомікі Расіі. Паводле іх пераканання, зямля, прызначаная для агульнанацыянальнага карыстання, павінна быць канфіскаваная ў дзяржавы і прыватных уладальнікаў (у тым ліку сялян). Аднак надзелы, атрыманыя сялянамі ў 1861 г., павінны былі ў іх застацца.

Праграмныя пастулаты партый, што трымаліся ліберальнай ідэалогіі, былі падобныя ў такіх пунктах, як абавязковасць правядзення рэформы мясцовага самакіравання, увядзенне падзелу ўлады на тры галіны, права на сходы, друк, свабоду слова, бясплатную адукацыю, права на страйк, васьмігадзінны працоўны дзень, сацыяльнае забеспячэнне, асабістую недатыкальнасць. Галоўнай ліберальнай партыяй, якая прэтэндавала на агульнанацыянальны статус, была Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя. Яна ўзнікла ў сярэдзіне кастрычніка 1905 г. пад кіраўніцтвам гісторыка Паўла Мілюкова, які пазней стаў міністрам замежных спраў Часовагаўрада. Яе сябры, якіх называлі кадэтамі, паходзілі галоўным чынам з інтэлігенцыі. Гэта былі выкладчыкі вышэйшых і сярэдніх навучальных устаноў, лекары, інжынеры, адвакаты, пісьменнікі, а таксама купцы і землеўласнікі ліберальных поглядаў. Агульная іх колькасць вагалася ў перыяд рэвалюцьгі ад 50 да 60 тысяч. Кадэты былі прыхільнікамі ўвядзення канстытуцыі і замены неабмежаванай манархіі парламенцка-канстытуцыйнай, рэспубліканскай сістэмай6. Вельмі папулярнай была ідэя ператварэння Расіі ў парламенцкую манархію англійскага тыпу. У нацыянальным пытанні кадэты пагаджаліся на паўстанне дзяржаўнай аўтаноміі для Фінляндыі і Польшчы, з агаворкай аб немагчымасці разрыву дзяржаўных сувязяў гэтых краін з Расіяй. У адносінах да іншых народаў, што насялялі Расійскую імперыю, яны пагаджаліся толькі на культурную аўтаномію. У сялянскім пытанні кадэты прьпрымліваліся ідэі адчужэння зямлі ў амаль 60% паноў на карысць сялян шляхам яе выкупу па рыначных коштах. Яны пазітыўна глядзелі на прыватную зямельную ўласнасць для сялян і паноў і супраціўляліся нацыяналізацьгі зямлі. У працэсе мадэрнізацыі Расіі сябры Канстьпуцыйна-дэмакратычнай партьп збіраліся выкарыстаць заходнееўрапейскія ўзоры. У партыйнай дзейнасці яны выкарыстоўвалі выключна легальныя метады, робячы разлік перадусім на атрыманне болыпасці ў Думе. Кадэты, аднак, не былі маналітнай партыяй, і ўнутры іх партьгі хутка выдзяліліся тры фракцьгі: левая, правая і цэнтр.

У палітычным жыцці расійскай дзяржавы вялікім уплывам карыстаўся створаны ў 1905 г. Саюз 17 кастрычніка. На чале яго стаў

6 Да Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. праграма Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі пастуліравала неабходнасць для Расіі «канстытуцыйнай і парламенцкай манархіі». За «дэмакратычную парламенцкую рэспубліку» партыя пачала высіупаць з сакавіка 1917 г. (Заўв. рэд.).

знакаміты прамоўца і публіцыст Аляксандр Гучкоў, вайсковы міністр у Часовым урадзе, маскоўскі прамысловец, чый прыбытак памнажаўся здачай у арэнду вялікай колькасці нерухомасці. «Акцябрысты», як звычайна называлі сяброў гэтай групоўкі, узялі сваю назву ад даты «Маніфеста 17 кастрычніка», выдадзенага Мікалаем II. Сябрамі партыі былі ўладальнікі вялікіх фінансавых сродкаў, галоўным чынам з гандлёва-прамысловых і землеўласніцкіх асяродкаў. Разумеючы, што задэклараваныя змены з’яўляюцца сапраўднымі памкненнямі ўрада, яны падтрымлівалі крокі па перабудове Расіі ў канстытуцыйную манархію з уладай імператара, абмежаванай асноўнымі правамі. I хоць яны выступалі супраць самадзяржаўя, аднак адначасова меркавалі, што ўвядзенне парламенцкай сістэмы не да канца адпавядае расійскай традыцыі. Паводле іх перакананняў, манарх у канстьпуцыйнай сістэме павінен захаваць тытул «самадзержца». Згодна з іх бачаннем быў уведзены падзел народнага прадстаўніцтва на дзве палаты: Дзяржаўную думу і Дзяржаўны савет. Прадугледжваўся таксама маёмасны цэнз для ўдзелу ў выбарах у парламент. Акцябрысты былі прыхільнікамі прамых выбараў у гарадах і двухступенных — у сельскай мясцовасці. У нацыянальным пытанні яны выказваліся за «адзіную і непадзельную Расію» і выступалі супраць якіх-небудзь федэрацыйных формаў, а для нерасійскіх народаў Расіі дапускалі толькі культурную аўтаномію. Выключэнне рабілася толькі для фінаў, і тое з умовай, што будзе ўтвораны дзяржаўны саюз Фінляндыі з асноўнай часткай расійскай дзяржавы.

Акцябрысты, з’яўляючыся галоўным апірышчам аграрнай рэформы Пятра Сталыпіна, прапаноўвалі перадаць сялянам пустуючыя дзяржаўныя землі праз адмыслова створаныя для гэтай мэты камітэты, а таксама дазволіць ім набываць зямлю ў прыватных асоб пры пасярэдніцтве Сялянскага банка. Яны пагаджаліся таксама на вяртанне адрэзкаў ад надзелаў, што былі адабраныя ў 1861 г., і дапускалі прымусовыя канфіскацыі, аднак з абавязковай кампенсацыяй. Яны падтрымлівалі перасяленне малазямельных і беззямельных сялян на «свабодныя землі», галоўным чынам у Сібір. Для рабочых прызнавалася права на аб’яднанні і права на страйк, аднак толькі для вырашэння эканамічных, прафесійных альбо культурных пытанняў, а не палітычных. Падчас рэвалюцьгі 1905—1907 гг. гэтая партыя налічвала каля васьмідзесяці тысяч чалавек.

У ліпені 1906 г., пасля роспуску I Думы, з правага крыла кадэтаў і з левага акцябрыстаў вылучылася партыя памяркоўных лібералаў пад назвай Партыя мірнага абнаўлення. Яе ўзначалілі вядомы дзеяч земскага самакіравання Дзмітрый Шыпаў і землеўласнік князь Мікалай Львоў. Блізкай да яе паводле праграмы была заснаваная ў лістападзе 1912 г. Партыя прагрэсістаў. У яе ўваходзілі амаль выключна ўладальнікі вялікіх капіталаў, галоўным чынам маскоўскія прамыслоўцы і фабрыканты, якія падтрымлівалі канстытуцыйна-манархічны лад.

Абвяшчэнне імператарам Мікалаем II у Маніфесце 17 кастрычніка 1905 г. «непарушных грамадзянскіх свабод» выклікала таксама

павелічэнне актывізацыі асоб, якія не жадалі ніякіх палітычных і грамадскіх перамен у Расіі і збіраліся супраціўляцца ўвядзенню новага. Ва ўсіх губернях Расіі ўзніклі арганізацыі і партыі, якія атрымалі найменне «чарнасоценных» праз свае радыкальныя, крайне правыя праграмы. Вакол іх канцэнтраваліся кансерватары з манархічнымі, клерыкальнымі і рэакцыйнымі поглядамі. Ачолілі гэты рух дзве арганізацыі — Саюз рускага народа і Рускі народны саюз імя Міхала Архангела. Гэтыя партыі, якія выйшлі са створанага ў 1900 г. Рускага збору, галоўнай сваёй мэтай бачылі абарону рускай культуры. Першая з іх, заснаваная ў лістападзе 1905 г., была найбольшай партыйнай арганізацыяй у Расіі. У канцы 1907 г. яна мела аддзяленні ў шасцідзесяці шасці губернях і каля ста тысяч сяброў (яе прыхільнікі ацэньвалі колькасць сяброў трыма мільёнамі, праціўнікі ж зніжалі лічбу да дваццаці тысяч). Саюз рускага народа падтрымлівалі члены ўрада і супрацоўнікі Дэпартамента паліцыі, а фінансаваў яго сам Мікалай II. Прыхільнікаў рэакцыйнай праграмы можна было знайсці ва ўсіх сацыяльных слаях — сярод тытулаванай арыстакратыі і высокіх дзяржаўных чыноўнікаў, купцоў, дробных гандляроў, мяшчан, рабочых і сялян. Партыяй кіравалі чыноўнік па асобых даручэннях у Міністэрстве ўнутраных спраў Уладзімір Пурышкевіч і доктар медыцыны Аляксандр Дубровін, які адначасова з’яўляўся публіцыстам і выдаўцом крайне правай газеты «Русское знамя». Прадстаўнікі гэтага крайне правага руху вярнулі лозунг часоў Мікалая I — «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць», вакол якога стараліся кансалідаваць расійскую нацыянальную самасвядомасць. Саюз рускага народа раўнапраўнымі з рускім прызнаваў толькі тыя народы, якія мелі «карэнную племянную аседласць» у Расіі. Апрача расійцаў, гэта ў першую чаргу былі беларусы і ўкраінцы, якіх традыцыйна лічылі дзвюма этнаграфічнымі галінамі расійскай нацыі. Адначасова пазбаўляліся ўсіх правоў яўрэі, якім прапаноўвалася забараніць выкладаць і займацца навукай там, дзе гэта рабілі хрысціяне, а таксама пазбавіць іх нават магчымасці займацца рамёствамі. Сябры СРН прапанавалі стварыць асобную яўрэйскую дзяржаву і перасяліць туды яўрэйскае насельніцтва. Пры гэтым трэба адзначыць, што антысемітызм у Расіі, у адрозненне ад заходнееўрапейскага, не меў нацыянальнай асновы, а толькі канфесійную. Пасля пераходу ў праваслаўе яўрэі набывалі ўсе правы, уключна з магчымасцю сяліцца ў велікарускіх губернях.

Манархісты рашуча адвяргалі якую-небудзь магчымасць змены дзяржаўнага ладу ў Расіі, у тым ліку ўвядзенне парламенцкага прадстаўніцтва і канстытуцыі. Яны лічылі неабходным у першую чаргу склікаць Земскі сабор, які б складаўся выключна з прадстаўнікоў расійскага народа (да яго залічаліся таксама праваслаўныя беларусы і ўкраінцы). Пры гэтым не планавалася дапускаць ніякіх формаў нацыянальнага самавызначэння, нават у самай нязначнай форме. Манархісты прытрымліваліся выключна прынцыпу «адзінай і непадзельнай Расіі», якая разумелася як руская дзяржава ў тагачасных палітычных межах,

уключаючы абшары, кампактна заселеныя нерасійскім насельніцтвам, дзе расійцы складалі этнічную меншасць. Ахоўніцкія погляды манархістаў распаўсюджваліся таксама на аграрнае пытанне. Сябры СРН стаялі на пазіцыях недатыкальнасці прыватнай зямлі, адкідвалі любыя варыянты нацыяналізацыі. Яны лічылі, што трэба ахоўваць ранейшыя асновы манархічнага ладу і сацыяльных адносін разам з самаўладдзем імператара і роляй Праваслаўнай царквы. Праціўнікамі, у іх перакананні, былі ўсе тыя, хто стараўся правесці ў Расіі рэформы, нават памяркоўны кіраўнік кадэтаў Павел Мілюкоў і пазнейшыя прэм’еры Сяргей Вітэ і Пётр Сталыпін. 3 мэтай супрацьпаставіць сябе ўсім прагрэсіўным, рэвалюцыйным і цэнтрысцкім сілам чарнасоценцы ў вялікіх гарадах імперыі арганізавалі баявыя дружыны, у тым ліку ў Маскве, Архангельску, Кішынёве, Кіеве, Адэсе, Яраслаўлі, а на беларускіх землях у Менску і Гомелі.

Уладзімір Пурышкевіч стаў таксама стваральнікам і лідарам клерыкальнага аб’яднання пад назвай Рускі народны саюз імя Міхаіла Архангела. 3 СРН яно вылучылася ў лісталадзе 1907 г., аднак ставіла перад сабой ідэнтычныя мэты. РНС налічваў каля дваццаці тысяч сяброў, галоўным чынам прадстаўнікоў найбольш кансерватыўнай часткі праваслаўнага духавенства.

Да выбуху Першай сусветнай вайны ніводная з аіульнарасійскіх партый не ўключыла ў сваю праграму пункта аб палітычнай аўтаноміі для беларусаў. Іх не прызнавалі асобным ад рускага народам.

На тэрыторыю Літвы і Беларусі таксама прыходзілі ідэі з Каралеўства Польскага. Гады страты незалежнасці, культываванне вобраза слаўнай і магутнай Рэчы Паспалітай сфармавалі рамантычны погляд на тэрыторьгі, на якія ў другой палове XIX ст. распаўсюдзілася назва Kresy Wschodnie (усходнія ўскраіны). Слабая арыентаванасць у нацыянальных і сацыяльных працэсах, што адбываліся ў Літве, Беларусі і Украіне, спрыялаўзнікненню планаў іх аб’яднання з этнічнымі польскімі землямі. У залежнасці ад таго, як разумеўся будучы саюз гэтых тэрыторый з Полыпчай, вылучалася федэратыўная альбо інкарпарацыйная канцэпцыя. Пры гэтым папулярным быў зварот да традыцьгі уніі Полыпчы з Літвой, з акцэнтам на тыя яе элементы, што адпавядалі дадзеным палітычным поглядам7. Тым часам ідэі, якія прыходзілі з Полыпчы, у Літве і Беларусі ўспрымаліся па-рознаму.

Малапапулярнымі ў заходніх губернях аказаліся ідэі варшаўскага пазітывізму, асабліва іх спалучэнне з сацыяльна-нацыянальнай праграмай. Слабы ўплыў гэтых ідэй быў звязаны перадусім з рэаліямі жыцця, што адрозніваліся ад сітуацыі, што панавала ў Каралеўстве Польскім. У паўночна-заходніх губернях імперыі ажно да 1905 г. польскія выданні былі нешматлікімі, польская прэса даходзіла толькі ў выглядзе ўлётак і нелегальнага друку, не дзейнічаў польскі тэатр. Прапагандаваныя

7 Michaluk D. Poglady polskiej historiografii na unit; Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego i Korony Krolestwa Polskiego zawartQ w 1569 roku II Проблемы славяноведення. Сборннк научных статей н матерналов. Вып. 8. Врянск, 2006. С. 69—104.

пазітывістамі лозунгі змагання з традыцыяналізмам, рэакцыйнасцю і шляхецкім мінулым выклікалі варожае стаўленне ў землеўладальнікаў з гістарычнай Літвы, якія дзень за днём былі вымушаныя весці барацьбу за існаванне. Адзіная пазітывісцкая пісьменніца з гістарычнай Літвы, Эліза Ажэшка, якая жыла ў яе беларускай частцы, магчымую для рэалізацыі на гэтых тэрыторыях праграму звяла да двух пунктаў. На першае месца яна паставіла захаванне хаця б толькі ведання польскай мовы, а на другое — утрыманне маёмаснага стану ў тым выглядзе, у якім ён быў перад паўстаннем 1863—1864 гг.8.

3 аднолькавым непрыманнем сутыкнуліся на гэтым абшары ідэі Нацыянальнай лігі (ад 1893 г. — Польскай лігі), якія ііплі следам за пазітывісцкімі. Яе праграма лягла ў аснову дзейнасці нацыяналдэмакратаў. Раман Дмоўскі, кіраўнік польскага нацыянальнага руху, прытрымліваўся ідэі дамінавання польскасці і культурнай асіміляцыі так званых малодшых аскепкаў польскай нацьгі, якімі лічыў беларусаў і літоўцаў. У лік палякаў ён пры гэтым залічваў усіх католікаў Беларусі і Літвы. Гэтая праграма на пераломе XIX і XX стагоддзяў не знайшла яіпчэ прыхільнікаў у шматэтнічным краі і не магла канкурыраваць з краёвай ідэяй віленскіх дэмакратаў, якая больш адпавядала яго шматнацыянальнай і шматканфесійнай спецыфіцы. Па зразумелых прычынах польскія нацыянальныя пастулаты адхілялі не толькі жыхары-непалякі, але таксама і польскія краёвыя дзеячы. Непрыманне іпляхтай з гістарычнай Літвы (якая ў перапісах у асноўным называла роднай мовай не польскую) абумовіла вылучэнне ідэі нацыянальнай салідарнасці вышэй за дзяржаўную, а таксама пастулат утварэння польскай нацыянальнай дзяржавы. Так што базай нацыянальных дэмакратаў тут былі перадусім ніжэйшыя слаі •— слабае на гэтых тэрыторыях мяшчанства, чынавенства і дробная шляхта, пераважна прыезджая. Напярэдадні Першай сусветнай вайны дасягненні нацыянальных дэмакратаў у Літве і Беларусі, з прычыны нізкай грамадскай падтрымкі, былі значна болып сціплымі, чым у Каралеўстве Польскім ці ў Галіччыне9.

Яіпчэ ў 1902 г. Р. Дмоўскі не разглядаў беларускі рух у якасці праявы нацыянальных памкненняў і дакладна не бачыў у ім пагрозы для польскай культуры на ўсходніх землях. Значна болып яго непакоіла русіфікатарская палітыка расійцаў і эканамічнае дамінаванне яўрэйскага насельніцтва. У выдадзенай у той перыяд сваёй асноўнай працы «Думкі сучаснага паляка» Р. Дмоўскі нават не заўважыў беларусаў, а бачыў толькі падзеленую паводле веравызнання, неакрэсленую (і таму ім не названую) этнічную супольнасць, пасіўны з пункту гледжання цывілізацыйнага развіцця «малодшы аскепак», пазбаўлены элементарных асноў арганізацыі10. Такая пастава, на думку Юрыя Туронка, не павінна здзіўляць, бо ў пачатку XX ст. яшчэ не выдавалася аніводнай

8 Romanowski А. Pozytywizm na Litwie. Krakow, 2003. S. 15—17.

9 Chwalba A. Historia Polski 1795—1918. Krakow, 2000. S. 424—425.

10 Dmowski R. Mysli nowoczesnego Polaka. Lwow, 1904. Упершыню апублікавана ў 1902 г. на старонках «Przeglqdu Wschodniego».

газеты па-беларуску, а пабудова асноў беларускага палітычнага руху была ў пачатковай стадьгі11. Алесь Смалянчук звярнуў увагу, што ўжо ў 1905 г. на старонках кансерватыўнага «Kuriera Litewskiego» з’явіўся артыкул А. Багдановіча аб беларусах12. Аўтар прызнаваў з’яўленне беларускага нацыянальнага руху антыпольскай інтрыгай і ставіў пад сумнеў існаванне беларускай мовы.

Літоўскі каляндар на 1904 год, выдадзены нацыянал-дэмакратамі ў Літве, змяшчаў «Абавязкі паляка ў забраным краі»13. Аўтар тэксту рабіў націск на абавязковасць развіцця гістарычнай свядомасці ў тамтэйшых палякаў, вывучэнне геаграфіі і нацыянальнай этнаграфіі. У адрозненне ад краёўцаў, польскае насельніцтва гістарычнай Літвы ён трактаваў як абсалютна ідэнтычнае з польскімі жыхарамі Каралеўства Польскага, аднолькавае нават з пункту гледжання этнаграфіі, гісторьгі і геаграфіі. Пры гэтым абсалютна не звярталася ўвагі, у адрозненне ад краёўцаў, на гістарычную спецыфіку Літвы і Беларусі. Гэта адбівалася і на бібліяграфічных парадах. Для развіцця гістарычнай свядомасці аўтар публікацыі прапаноўваў гістарычныя і геаграфічныя працы галоўным чынам кракаўскіх і львоўскіх гісторыкаў: Люцыяна Татоміра, Зыгмунта Глогера, Леанарда Ходзькі, Караля Шайнохі, Людвіка Кубалі, Тадэвуша Корзана, якія падкрэслівалі цывілізацыйную місію Полыпчы наўсходзе, на землях былога Вялікага Княства Літоўскага. Найважнейшымі абавязкамі «для самога сябе і свайго асяроддзя» аўтар артыкула, змеіпчанага ў Календары, лічыў: мець стасункі з палякамі (пры гэтым дыскрымінаваліся мяшаныя праваслаўна-каталіцкія шлюбы), разумець значэнне каталіцызму для польскай нацыі, абараняць чысціню польскай мовы, захоўваць нацыянальную годнасць. Ен заклікаў да ўстрымання ад удзелу ў дзяржаўных урачыстасцях, адмаўлення ад падтрымкі расійскай праваслаўнай дабрачыннасці і народных праваслаўных школ, асуджаў праявы лаяльнасці да ўлады і раіў замест удзелу ў расійскім культурніцкім жыцці дзейнічаць на карысць польскага культурнага асяроддзя. Аўтар таксама сфармуляваў абавязкі палякаў адносна мясцовага жыхарства, найперш раіў праяўляць дабрыню да людзей абедзвюх канфесій — каталікоў і праваслаўных, указваючы пры гэтым:

Талераваць і шанаваць іх веру, звычаі, падтрымліваць і замацоўваць сярод іх польскую культуру, абараняць ад расійскай мовы, ладу, звычаяў і ўвогуле ўсходняй культуры. Для кожнага паляка з’яўляецца карысным ведаць літоўскую, жамойцкую, беларускую альбоўкраінскуюмовы, у залежнасці ад мясцовасці і найлепш як мага глыбей. Пазбаўляць мову ад расійскіх уплываў

11 Кітурка Ю. Беларуская праблематыка ў творах лідара эндэцьгі Рамана Дмоўскага (к. XIX — п. XX ст.) II Biuletyn Historii Pogranicza. Bialystok, 2000. № 1. S. 71; a таксама: Turonek J. Glosa do artykuhi Jurija Kiturki // Тамсама. S. 19.

12 Смалянчук A. Паміж краёвасцю i нацыянальнай ідэяй. Польскі pyx на Беларускіх і літоўскіх землях 1864 — люты 1917 г. Санкт-Пецярбург, 2004. С. 183.

13 Obowiqzki Polaka w Kraju Zabranym Ц Noworocznik Litewski na rok 1904. R. 1.

Wilno, 1904. S. 203—209.

і звяртацца да людзей, дзе неабходна — на іх мове, а дзе гэта магчыма — папольску і ні ў якім разе не па-расійску14.

Акрамя прапановы выказваць павагу ў побыце, абавязкам паляка была падтрымка сялян-каталікоў у гаспадарчай сферы, рэлігійным жыцці, пры гэтым паказваліся дагматычныя і этычна-сацыяльныя адрозненні паміж каталіцтвам і праваслаўем. У галіне асветы рэкамендавалася пашыраць польскую адукацыю сярод насельніцтва і рыхтаваць свядомых настаўнікаў. Царкоўна-прыходскія школы крытыкаваліся.

Хоць нацыянал-дэмакраты з Літвы дэкларавалі адзінства з польскай нацыяй, аднак у сваёй праграме яны падкрэслівалі сувязь з інтарэсамі гістарычнай Літвы. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю Расіі і стварэнне мясцовага самакіравання з мэтай развіцця шасці губерняў Паўночна-Заходняга краю, аднак вельмі асцярожна выказваліся на тэму палітычнай будучыні Літвы і Беларусі15. У адрозненне ад краёўцаў, нацыянал-дэмакраты не мелі ў сваёй праграме патрабаванняў увядзення на гэтых тэрыторыях аўтаноміі, бо асцерагаліся абмежавання сваёй дзейнасці ў выпадку ператварэння палякаў Літвы і Беларусі ў нацыянальную меншасць. Затое яны падтрымлівалі прапанову аб наданні аўтаноміі Каралеўству Польскаму і стварэнні там Дзяржаўнага Сейма. Таксама асцярожна фармулявалі праграму сацыяльных пераўтварэнняў на тых тэрыторыях. Насуперак кіраўніцтву нацыянал-дэмакратаў, якое ў I Думе падтрымлівала ідэю радыкальнай сялянскай рэформы, нацыянальныя дзеячы з Літвы і Беларусі ў сялянскім пытанні прапанавалі толькі ўвядзенне сельскагаспадарчага прадпрымальніцтва. У выніку яны не сутыкаліся з крытыкай з боку землеўладальнікаў, г. зн. той групы літоўскіх і беларускіх палякаў, якая магла стаць патэнцыйным саюзнікам ідэі польскай нацыянальнай салідарнасці. Акрамя гэтага, патрабаванне нацыяналізацыі шляхецкай маёмасці на карысць сялян азначала б, паводле польскіх нацыянал-дэмакратаў, збядненне польскага насельніцтва пры адначасовым паляпшэнні дабрабыту беларускага і літоўскага сялянства.

Пасля рэвалюцыі 1905—1907 гг. уплывы эндэкаў на літоўскіх і беларускіх землях паступова пашыраліся і набывалі перавагу над слабеючым рухам краёўцаў, які не змог перарасці ў палітычны рух. Развіццё польскага нацыянальнага руху на гэтых тэрыторыях звязвалася таксама з атрыманнем падтрымкі сярод маладога пакалення, якое неахвотна прымала ідэалы краёўцаў. Гэты працэс паскорыла неабходнасць вызначыцца з пазіцыяй адносна няпольскіх нацыянальных рухаў, якія ўваходзілі ў этап барацьбы з польскім культурным і сацыяльным дамінаваннем.

Жыхары літоўска-беларускіх земляў знаходзіліся таксама пад уплывам польскага сацыялістычнага руху, які ад 80-х гг. XIX ст. быў падзелены на

14 Obowi^zki Polaka... S. 207.

15 Jurkiewicz J. Rozwoj polskiej mysli politycznej na Litwie i Biaiorusi w latach 1905— 1922. Poznan, 1983. S. 28.

дзве плыні. Першая, якая пазней атрымала назву антынезалежніцкай, на першы план выносіла міжнародныя інтарэсы пралетарыяту і сусветную рэвалюцыю як метад рэалізацыі сацыялістычных ідэалаў. У тым кірунку рухалася міжнародная сацыяльна-рэвалюцыйная партыя «Пралетарыят», праграмную адозву якой у 1882 г. таемна абвясціў Людвік Варынскі. Партыя дамагалася палітычных свабод, у тым ліку свабоды сходаў, таварыстваў, слова, друку, а таксама раўнапраўя для розных нацыянальнасцей. Аднак абміналася пытанне дзяржаўнай незалежнасці. Удзельнікі з’езда партыі ў Вільні выказаліся за супрацоўніцтва з народнікамі. Партыя абапіралася галоўным чынам на варшаўскіх рабочых, дзейнічала таксама ў тэкстыльных акругах — лодзьскай і беластоцкай. Агулам партыя налічвала некалькі соцень чалавек. Другім асяродкам польскіх сацыялістаў антынезалежніцкай плыні была Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы, якая была створана ў 1900 г. у Варшаве. Увогуле сацыял-дэмакратычная партыя існавалаўжо ад 1893 г. пад назвай Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага, але частка сацыялістаў не прызнавала прыярытэту пабудовы незалежнай Польскай Рэспублікі. Роза Люксембург і Юльян Мархлеўскі адышлі ад гэтай праграмы і ў якасці галоўнай мэты абралі салідарнасць з працоўнымі трох дзяржаў-захопнікаў (Расіі, Прусіі і Аўстра-Венгрыі) і супольную барацьбу за сацыяльныя правы. У 1895 г. арышты прывялі амаль да спынення дзейнасці партыі. Адноўлена яна была ўжо пад новай назвай СДКПіЛ, што было звязана з пашырэннем абшару яе дзейнасці на беларуска-літоўскія тэрыторыі. Там, аднак, з-за нізкага ўзроўню развіцця прамысловасці і звязанай з гэтым малой колькасці рабочых было складана з сацыяльнай базай. Як і некалькі гадоў таму, яе сябры рэкрутаваліся галоўным чынам сярод рабочых Варшавы, Лодзі і Беластока. На чале партыі сталі Фелікс Дзяржынскі і Станіслаў Трусевіч. Друкаваным органам партыі быў «Przeglqd Socjaldemokratyczny», але большай папулярнасцю карыстаўся «Czerwony Sztandar».

Іншая сацыялістычная плынь, незалежніцкая, звязвала пытанне сацыяльных рэформаў з палітычнымі пераменамі. Яе прадстаўнік Баляслаў Ліманоўскі ў праграме Польскага сацыял-дэмакратычнага таварыства пастуляваў аб’яднанне сіл з мэтай падрыхтоўкі паўстання супраць імперскай улады ў Полыпчы, Літве і Русі. Як ён, так і іншы польскі сацыялістычны лідар Леан Васілеўскі бачылі ў беларусах і літоўцах нацыянальны патэнцыял16. Праграма Польскай партыі сацыялістычнай (ППС), якая была створана ў Парыжы ў 1892 г. і спачатку называлася Замежны саюз польскіх сацыялістаў, прадугледжвала пабудову Польшчы ў якасці дэмакратычнай рэспублікі. Будучыню Літвы, Беларусі і Украіны сябры ППС бачылі ў федэрацыі з Польшчай і роўнасці ўсіх нацый, што будуць жыць на тэрыторыі новай дзяржавы. Федэрацыйная ідэя па меры развіцця палітычнай сітуацыі змянялася і эвалюцыянавала. Напрыканцы Першай сусветнай вайны ў асяродку сацыялістаў

16 Гл.: Limanowski В. Dzieje Litwy. Krakow, 1917; Wasilewski L. Litwa i Biatorus. Przeszlosc — terazniejszosc — tendencje rozwojowe. Krakow, 1912.

Раздзел II. Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях...75 з’явілася кантанальная канцэпцыя падзелу гістарычнай Літвы на тры часткі: літоўскую з Коўнам, польскую з Вільняй і беларускую з Менскам. Тэрыторыю Беларусі ў гэтым выпадку разглядалі як тэрыторыю былых трох губерняў: Віцебскай, Магілёўскай і Менскай, якія ў сваёй большасці былі заселеныя праваслаўнымі беларусамі.

Польская партыя сацыялістычная на тэрыторыі Літвы і Беларусі была асабліва актыўнай у 90-я гг. XIX ст. Ужо ў 1893 г. у Вільні была створана Літоўская секцыя ППС (яе таксама называлі Віленскай секцыяй), якой кіравалі мясцовыя сацыялісты Юзаф Пілсудскі, Аляксандр Сулкевіч і Стэфан Беляк. Секцыя старалася стаць на чале ўсіх сацыялістычных плыняў на беларуска-літоўскіх землях: расійскай, літоўскай і беларускай17. Гэтай мэце служыла, на думку Юрыя Туронка, выданне ў 1902—1903 гг. па ініцыятыве ППС некалькіх брашур па-беларуску: «Jak zrobic kab ludziom stalo dobra na swieci», «Hutorka ab tym, kudy muzyckija hroszy iduc», «Chto praudziwy pryjaciel biednoho narodu»18. У інструкцыі да ўстаноўчага з’езда Беларускай рэвалюцыйнай грамады (БРГ), які адбыўся ў 1902 г. у Вільні, гаварылася, каб прысутныя там дзеячы ППС агітавалі беларусаў за «незалежнасць» і аднаўленне федэратыўных сувязяў Літвы з Полыпчай19.

Намаганні, каб ППС пераняла кіраўніцтва ў Літве і Беларусі, аказаліся марнымі, бо беларусы, літоўцы і яўрэі стварылі ўласныя сацыялістычныя партыі. У 1896 г. узнікла Літоўская сацыял-дэмакратычная партыя (Lietuvos socialdemokratu partija, LPSD), якая, праўда, пераняла з праграмы ППС ідэю федэрацыі з Полыпчай, аднак ужо ў наступным годзе змяніла гэты пункт на «федэрацыю краін»20, а пазней паставіла сабе задачу стварэння самастойнай Літоўскай Рэспублікі.

У 1897 г. узнік Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Полыпчы і Расіі (ALgemejner Jidiszer Arbetersbund in Lite, Pojln un Rusland), які скарочана называлі Бунд, ад слова «саюз» на ідыш. Яго сябры дамагаліся надання яўрэйскаму насельніцтву культурнай аўтаноміі. Бунд быў асабліва папулярны на тэрыторыі Літвы і Беларусі, бо менавіта там, у заходніх губернях, была сканцэнтравана большасць яўрэяў Расіі.

Пад канец XX ст. пачалі ўзнікаць, спачатку незалежныя адзін ад аднаго, гурткі сіяністаў, у тым ліку ў Вільні і Віцебску (таксама ў Адэсе і Варшаве). Іх удзельнікі адкідалі ідэю асіміляцыі ў асяродках, у якіх яўрэі пражывалі да гэтага часу, і выступалі за стварэнне ўласнай яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне, сімвалам якой была святая гара Сіён. Гэта азначала таксама адмаўленне ад барацьбы за арганізацьпо нацыянальнага жыцця на тых тэрыторыях, дзе яўрэі пражывалі. Такі падыход пасаваў

17 Jurkiewicz J. Rozwoj polskiej mysli... S. 31—33.

18 Turonek J. PPS wobec biatoruskiego ruchu rewolucyjnego w latach 1902—1906 // Studia polsko-litewsko-bialoruskie / Red. J. Tomaszewski, E. Smulkowa, H. Majecki. Warszawa, 1988. S. 93; беларускамоўная версія: Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 57.

19 Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй... С. 190.

20 Jurkiewicz J. Rozwoj polskiej mysli... S. 33.

расійскім уладам, і таму колькасць сіянісцкіх асяродкаў у межах аселасці хутка павялічвалася. У 1898 г. у Віцебскай, Менскай і Магілёўскай іубернях існавалі 54 такія гурткі, а праз два гады — ужо 9221. У 1902 г. у Менску адбыўся легальны Усерасійскі з’езд сіяністаў. На іх бок перайшла таксама Яўрэйская незалежная рабочая партыя, створаная ў 1901 г. у Менску з падачы расійскай палітычнай паліцыі, каб раскалоць Бунд. Яна напачатку дэкларавала лаяльнасць да расійскага самадзяржаўя. У 1905 г. узнікла Яўрэйская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя «Паалей Сіён», якая спалучала ідэалогію сіянізму з марксізмам. Партыяй гэтай кіраваў Доў Бер Борахаў. У Расіі партыя дзейнічала нелегальна, пракламуючы неабходнасць стварэння ўласнай дзяржавы, а таксама нацыянальнай аўтаноміі на тэрыторыях, населеных яўрэямі.

Гэтаксама як і ППС, беларуская, літоўская і яўрэйская сацыялістычныя партьгі звязвалі сацыяльную праграму з нацыянальнай. Напачатку яны трымаліся ідэі культурнай аўтаноміі, якая пазней была заменена на патрабаванне аўтаноміі палітычнай. Дзеячы гэтых партый, гэтаксама як і польскія сацыялісты, прасоўвалі ідэю федэрацыі, аднак з той розніцай, што прытрымліваліся ідэі федэрацыі не з Полыпчай, а з дэмакратычнай Расіяй. Падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг. ППС вылучыла ідэю надання гістарычнай Літве іпырокай аўтаноміі ў расійскай дзяржаве з краёвым сеймам у Вільні. Гэтая ідэя, якая цалкам пасавала ідэям краёўцаў, была падтрыманая Беларускай рэвалюцыйнай грамадой і Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй. He падтрымлівалі яе, як мы памятаем, польскія нацыянал-дэмакраты.

2.2 «Краёўцы»

Перад абліччам сацыяльных і палітычных перамен, што пачалі адбывацца пасля паразы паўстання 1863—1864 гг., надышоў крызіс польскай шляхецкай ідэі, якая грунтавалася на традыцыі Рэчы Паспалітай. У 70-х гг. XIX ст. у польскім грамадска-палітычным лагеры разам з нацыянальным рухам развіваўся рух краёвы, прыхільнікамі якога асабліва ахвотна станавіліся жыхары этнічна неаднародных земляў Літвы і Беларусі, называных «Краем».

Падставай краёвай ідэалогіі было перакананне аб супольнасці лёсаў усіх жыхароў гістарьгчнай Літвы. Канстанцыя Скірмунт, галоўная прадстаўніца гэтага руху, давала наступную характарыстыку краёвай ідэі, для якой ніколі не ўзнікла цэласная праграма і адназначная фармулёўка:

Краёвая ідэя — гэта гармонія трох спрадвечных галін нашага краю — літоўскай (разам з латышскай), польскай і русінскай на іх спрадвечнай Айчыне — Літве і Беларусі. Гэта згода ўсіх працаваць разам супольна і публічна, для агульнага дабрабыту, ггры вольным і самастойным культурным развіцці

21 Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Bialorusi... S. 115; Латышонак А., Мірановіч Я. Гісторыя Беларусі... С. 118.

кожнага з іх. Гэтая ідэя ёсць ідэалам, які прадыктаваны нам стагоддзямі. Ён сягае сваімі каранямі ў глыб нашай агульнай свядомасці, прабіваецца праз адгалоскі навальніц і параз, якія ўплываюць на нас, і да сёння з’яўляецца нашым таемным жаданнем22.

Хоць Канстанцыя Скірмунт не называла яўрэяў у ліку народаў, што засялялі гістарычную Літву, аднак шмат краёўцаў лічыла іх традыцыйнай супольнасцю Вялікага Княства Літоўскага і трактавала нароўні з іншымі. Іх прадстаўнікі, зрэшты, былі актыўнымі дзеячамі краёвага руху.

Іншым характэрным элементам краёвай ідэалогіі было перакананне палякаў—жыхароў гістарычнай Літвы — аб існаванні розніцы паміж імі і палякамі з этнічных польскіх земляў. Палякі з Літвы і Беларусі ў пераважнай сваёй масе былі мясцовым, а не прыезджым насельніцтвам, якое паддалося культурніцкай паланізацьгі. Аднак, набыўшы ўсведамленне прыналежнасці да польскай культуры, спрадвечныя жыхары Літвы і Беларусі не разрывалі сувязяў з мясцовай гістарычнай традыцыяй і з гістарычнай памяццю. Для літоўскіх палякаў, як іх называлі ў публіцыстыцы, — гэта значыць тых, якія паходзілі з тэрыторыі гістарычнай Літвы, — характэрнай была падвойная нацыянальная свядомасць gente Lithuanus (ці Ruthenus) natione Polonus. Разуменне адрозненняў у параўнанні з польскімі жыхарамі Каралеўства Польскага вынікала з розных лёсаў і іграцэсаў, што адбываліся ў Літве і Беларусі. Краёўцаў аб’ядноўвала пачуццё грамадзянскай прыналежнасці да Вялікага Княства Літоўскага. Літва і Беларусь, паводле іх перакананняў, стваралі грамадскую, культурную, эканамічную і палітычную цэласнасць, а інтарэсы гэтага Краю вызначала адрознасць ад Расіі і Каралеўства Польскага. Краёвая ідэалогія адпавядала шматкультурнай спецыфіцы гістарычнай Літвы. I нічога дзіўнага, што ажно да пачатку Першай сусветнай вайны яна дамінавала ў светапоглядзе яе жыхароў, асабліва тых, хто выхоўваўся ў польскім культурным коле. Для інтэлектуальнай эліты краёвасць была тым, чым для сялянскага слоя «тутэйшасць» альбо «заходнерусізм» для праваслаўных. 3 часам вылучыліся дзве плыні краёвасці: кансерватыўная і дэмакратычная, якая атаясамлівалася галоўным чынам з так званымі віленскімі дэмакратамі.

Кансерватыўная плынь мэтай сваёй дзейнасці абрала правядзенне палітыкі, што абапіралася на рэаліі, робячы націск на супрацоўніцтве з расійскім урадам23. Шляхам лаяльнасці яе прыхільнікі спадзяваліся атрымаць магчымасць шырокай дзейнасці «ў краі для Краю». Праявай такой пазіцыі стала заснаванне ў 1907 г. Краёвай партьгі Літвы і Белай

22 Skirmunt К. (Futurus). Spaczenie idei krajowej i poj^cie stronnictwa krajowego // Kartki krajowe w dalszym ci^gu Kartek Politycznych. II reminiscencje z prasy wilenskiej 1906—1913. Wilno, 1913. S. 81.

23 Падрабязней гл.: Szpoper D. Sukcesorzy Wielkiego Ksi^stwa. Mysl polityczna i dzialalnosc konserwatystöw polskich na ziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904—1939. Gdansk, 1999. S. 3—114.

Русі, якая захоўвала лаяльнасць з мэтай узмацнення дзяржавы, а тым самым — паляпшэння дабрабыту Краю. За гэтымі дзеяннямі хавалася таксама сімпатыя да манархічнага ладу і боязь далейшых сацыяльных перамен. Створаны праз год Польскі саюз грамадскай працы ў Літве і Беларусі асноўнай сваёй мэтай лічыў развіццё краёвай ідэі і працу «ля асноў» з мэтай аб’яднання «пасвараных плямён» гістарычнай Літвы. У асяродку краёўцаў не знаходзілі прызнання наплываючыя з Полыпчы пастулаты нацыянальных дэмакратаў аб неабходнасці стварэння польскай нацыянальнай дзяржавы. Кансерватары мелі ў той час адрозны палітычны погляд. На іх думку, існаванне нацыі не абавязкова было звязана з наяўнасцю ўласнай дзяржавы.

Пазіцыя краёўцаў была акцэнтавана ў I Дзяржаўнай думе. Праявай падзелу паміж польскімі дэпутатамі з Каралеўства Польскага і з Літвы ды Беларусі і перавагі краёвай ідэі над нацыянальнай была адмова паслоў з Літвы, Беларусі і Украіны ўступіць у Польскае кола24. Яны ўвайшлі ў склад асобнага Краёвага кола (якое таксама называлі Тэрытарыяльным). 3 аднаго боку, такі падыход быў прадыктаваны страхам перад стратай магчымасці прадстаўляць інтарэсы Паўночна-Заходняга краю і сваіх выбаршчыкаў, сярод якіх, апрача палякаў, было таксама беларускае, літоўскае і ўкраінскае насельніцтва. 3 другога боку, дэпутаты не жадалі дапускаць прадстаўнікоў Каралеўства Польскага да вырашэння праблем Краю, бо не давяралі ім і не верылі, што яны разумеюць яго спецыфіку і патрэбы. Сябры Краёвага кола толькі некалькі разоў удзельнічалі ў супольных з прадстаўнікамі Польскага кола нарадах. Толькі ў пазнейшы перыяд адбылося збліжэнне паміж «крэсавякамі» і «кангрэсавякамі»26.

Кансерватыўны рух скампраметаваў сябе ўдзелам землеўласнікаў у адкрыцці помніка Кацярыне II у Вільні ў 1904 г. Хоць прысутныя пры гэтым Канстанцін Скірмунт, Аляксандр Мэйштовіч, Антоній і Юзаф Тышкевічы былі абвінавачаныя і названыя «кацярынажамі», яны, аднак, прызналі сваю пазіцыю правільнай і прадыктаванай польскімі дзяржаўнымі інтарэсамі ў Літве і Беларусі26. Іх удзел у гэтай неадназначнай падзеі сведчыць пра тое, як моцна частка мясцовай эліты не верыла ў якія-небудзь хуткія палітычныя перамены ў гэтай частцы Еўропы. Толькі адрачэнне ад трона імператара Мікалая II выклікала адыход ад лаяльнасці і прымусіла кансерватараў шукаць новыя шляхі.

На першае дзесяцігоддзе XX ст. прыпала актыўнасць дэмакратычнай плыні краёвасці, якая адцясняла кансерватыўнае крыло27. Віленскія дэмакраты былі праціўнікамі пасіўнай палітыкі і лаялізму, выступалі за роўныя правы для гістарычных народаў былога ВКЛ

24 Lukawski Z. Kolo Polskie w rosyjskiej Dumie Panstwowej w latach 1906—1909. Wroclaw, 1967. S. 37.

25 Korwin-Milewski H. Siedemdziesi^t lat wspomnien... S. 226—241.

26 Тамсама. S. 191—193.

27 Solak Z. Mi^dzy Polsk^ a Litwa. Zycie i dzialalnosc Michala Römera 1880—1920. Krakow, 2004. S. 59—148.

Раздзел II. Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях...79 на мову і культуру, а таксама выступалі за наданне ім культурніцкай аўтаноміі. Міхал Ромер, прадстаўнік дэмакратычнага крыла краёвага руху, у склад традыцыйных народаў гістарычнай Літвы залічваў «літоўскіх» палякаў, беларусаў і літоўцаў. Астатнія народы — расійцы (у тым ліку стараверы), татары (нашчадкі татарскіх ваеннапалонных, паселеных у Троцкім павеце), немцы і яўрэі, — паводле яго меркавання, з’яўляліся чужым, прышлым элементам28. Такія адносіны да яўрэяў, якія насялялі Літву і Беларусь на працягу стагоддзяў, вынікалі галоўным чынам з глыбокай ізаляцыі гэтай групы. Яны не паддаваліся асіміляцыйным працэсам, як у Каралеўстве Польскім ці ў Галіччыне, a таксама не падлягалі ўплывам расійскай культуры, нягледзячы на тое, што карысталіся расійскай мовай. Такая сітуацыя, на думку М. Ромера, прыводзіла да таго, што, з аднаго боку, яўрэі трацілі сувязі з краінай, у якой жылі, а з другога — іх уласнае культурніцкае і рэлігійнае адчужэнне прыспешвала развіццё яўрэйскага руху29. Толькі перад самым выбухам сусветнай вайны з’явілася маладзейшае пакаленне яўрэйскай віленскай інтэлігенцыі, і ў асяродку краёўцаў апынуліся публіцыст Ілля Ром і яго брат, вядомы хірург Юрый Ром, Майсей Бромсан, публіцыст Урыя Кацэнэлебоген, пісьменнік Самюэль Чорны, адвакат Юзаф Чэрніхаў, які пазней быў абаронцам Беларускай сялянска-работніцкай грамады ў судзе. Яны трактавалі гістарычную Літву не як расійскую правінцыю, а як свой уласны край і стараліся распачаць дыялог на аснове краёвасці з прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей30. Праграма віленскіх дэмакратаў была настолькі прыцягальнай для шматлікіх нацыянальных груп, што да краёвага руху далучыліся таксама беларускія дзеячы (Іван і Антон Луцкевічы, публіцыст Вацлаў Ластоўскі), літоўскія (юрыст і сакратар літоўскай фракцыі ў Думе Міколас Сляжавічус, юрыст і публіцыст Міколас Біржышка), расійскія (інжынер Іван Прозараў).

Краёвая ідэя віленскіх дэмакратаў таксама прапагандавалася віленскімі масонскімі ложамі. У1910 г. Ромер і браты Луцкевічы сабралі неабходную колькасць людзей для стварэння ў Вільні першай масонскай ложы пад назвай «Адзінства». Праз два гады пасля гэтага з яе вылучылася новая ложа — «Літва» начале з М. Ромерам, аў кастрычніку 1914 г. была створана ложа «Беларусь»31. Нягледзячы на назвы, што нагадвалі пра тэрыторыі, усе ложы мелі наднацыянальны характар. На пасяджэннях віленскіх ложаў сустракаліся прадстаўнікі польскага руху: адвакат Браніслаў Кшыжаноўскі, юрыст Вітольд Абрамовіч, купец Зыгмунт Нагродскі, лекар Людвік Чаркоўскі, інжынер Аляксандр Заштаўт — у 1918 г. адзін з заснавальнікаў Сацыял-дэмакратычнай партыі Літвы і Беларусі, а таксама банкаўскі чыноўнік Казімір Астахевіч і Ян Пілсудскі;

28 Römer М. Litwa. Studyum о odrodzeniu narodu litewskiego. Lwow, 1908. S. 26—27.

29 Sawicki J. Michal Römer a problemy narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Torun, 1998. S. 86.

30 Solak Z. Mi^dzy Polskq a Litwa... S. 137—138.

31 Латышонак A. Беларусы i масоны // Латышонак А. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 465—469 (2-е выд. — с. 521—525).

беларускага: I. Луцкевіч, А. Луцкевіч, Іван Краскоўскі32, Дамінік Сямашка; літоўскага: Міколас Біржышка, сацыял-дэмакрат Вацлавас Бельскіс, Юргіс Шаўліс, Ёнас Вілейшыс, Міколас Сляжавічус, Пеліксас Бугалішкіс і юрыст Андрыюс Булотас; яўрэйскага: Юрый Ром, Майсей Бромсан, а таксама расійскага: Іван Прозараў33. Разам яны крытыкавалі ўнутраную палітыку двух апошніх расійскіх манархаў—Аляксандра III і Мікалая II, непакоячыся, што яна прывядзе да рэвалюцыі. Галоўнай палітычнай мэтай віленскіх масонаў была ліквідацыя самадзяржаўя і ўвядзенне парламенцкай сістэмы, заснаванай на прынцыпах дэмакратьгі і лібералізму. Ложы «Беларусь» і «Літва» збіраліся разам, бо поўнае аддзяленне першай планавалася на 1915 год, дачаго з прычыны распачатай вайны не дайшло. Масонскія ложы дзейнічалі таксама ў Віцебску і Менскў. У іх уваходзілі выдатныя дзеячы, што працавалі для развіцця культуры ўласных народаў, злучаныя, аднак, думкамі пра супольнасць Краю і яго шматэтнічнай спадчыны, а таксама клопатамі пра будучыню.

У студзені 1913 г. расійскія ложы вырашылі аддзяліцца ад ложы «Вялікі Усход Францыі» і стварыцьуласную масонскую арганізацьпо пад назвай «Вялікі Усход народаў Расіі». Яна трапіла пад кантроль братоў, якія адначасова былі сябрамі агульнарасійскай Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі. Першаснай мэтай для іх былі інтарэсы Расіі. Яны дэкларавалі стварэнне федэрацыі народаў Расіі, але выступалі супраць аўтаноміі гістарычнай Літвы. У адказ на гэта частка польскіх дзеячаў, у тым ліку Ян Пілсудскі, 3. Нагродскі, Б. Кшыжаноўскі і В. Абрамовіч, пакінула віленскую ложу і перайшла ў ложы Каралеўства Польскага. Дзейнасць віленскіх масонаў працягваў Ю. Шаўліс. 3 рэштак трох віленскіх ложаў ён стварыў «Вялікі Усход Літвы і Беларусі», а яе браты дэкларавалі поўнае аддзяленне ад «Вялікага Усходу народаў Расіі». Аднак вайна зрабіла болып выразнымі спрэчкі паміж самімі віленскімі масонамі, якія хоць і гаварылі пра братэрства народаў, што засялялі Край, але адначасова былі вельмі актыўнымі дзеячамі ўласных нацыянальных рухаў, а пазней — прыхільнікамі стварэння ўласных дзяржаў. На гэтай глебе дайшло да падзелу паміж Луцкевічамі і Ю. Шаўлісам, які ўрэшце рэшт вырашыў далучыцца да прыхільнікаў стварэння літоўскай дзяржавы ў яе этнічных межах.

Браты Луцкевічы былі вельмі адданымі краёвай ідэі і перакананымі прыхільнікамі адзінства Літвы і Беларусі. 3 палякамі і літоўцамі іх збліжала шляхецкае каталіцкае выхаванне34. Іх поглядам адпавядалі асноўныя пастулаты краёвасці: роўнасць, братэрства, абавязак перад Краем і перад яго шматнацыянальным жыхарствам. На парозе

32 М. Ромер лічыў I. Краскоўскага прадстаўніком расійскага руху, пра што пісаў у сваім дзённіку 4 (17) сакавіка 1915 г. Гл.: Смалянчук А. Адраджэнне вольнага мулярства на беларускіх і літоўскіх землях на пачатку XX ст. Ц Вольныя муляры ў беларускай гісторыі, канец XVHI — пачатак XIX ст. / Рэд. А. Смалянчук. Вільня, 2005. С. 181.

33 Тамсама. С. 157—244.

34 Янушкевіч Я. За архіўным парогам. Веларуская літаратура XIX—XX стагоддзяў у святле архіўных пошукаў. Мінск, 2002. С. 124—132.

Раздзел II. Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях...81 сусветнай вайны галоўным ворагам яны лічылі адэптаў узнікаючых нацыяналізмаў — палякаў, якія атаясамлялі сябе з Польшчай, а не з гістарычнай Літвой, яўрэяў, што шукалі апірышча ў Палесціне, прыезджых расійцаў, а таксама тых беларусаў, якія, пераймаючы расійскую культуру, ідэнтыфікавалі сябе з Расіяй і расійцамі35. Яны яшчэ не бачылі ў той час пагрозы з боку літоўскага нацыянальнага руху, які хутка не пакінуў каменя на камені ад галоўнай ініцыятывы Луцкевічаў — ідэі аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага.

Толькі ў 1916—1917 гг. у змененай палітычнай сітуацыі нацыянальныя плыні здолелі перамагчы краёўцаў. Канцэпцыя грамадзянскай нацыі ў разуменні краёўцаў у тагачасных умовах аказалася ўтопіяй і не вытрымала канкурэнцыі з нацыянальнымі ідэалогіямі асобных народаў. Падчас Першай сусветнай вайны большасць літоўскіх і беларускіх палякаў, якія яшчэ нядаўна сімпатызавалі краёвасці, выбралі польскі нацыянальны рух. Да беларусаў далучыліся нешматлікія з іх, у тым ліку Эдвард Вайніловіч, Казімір Шафнагель і Раман Скірмунт, пра якога Іпаліт Корвін-Мілеўскі пісаў як пра выключна здольнага аратара, «нібы беларуса польскай культуры»36. М. Ромер канчаткова выказаўся за нацыянальны літоўскі рух, хоць раней у якасці жаўнера польскіх легіёнаў пакінуў прыгожы след у баях за незалежнасць Полыпчы. Браты Луцкевічы, кіраўнікі беларускага нацыянальнага руху, з цяжкасцю прымалі неабходнасць пазбаўлення ад краёвай ідэі, не даючы веры, што перамогу атрымаюць нацыянальныя рухі ў нацыяналістычным, а не ў краёвым разуменні. Іван памёр у жніўні 1919 г. на парозе перамен, і мы не ведаем, як выглядала б эвалюцыя яго перакананняў. Антон Луцкевіч застаўся верны краёвым ідэям, хоць свой светапогляд стараўся дастасаваць да зменлівых палітычных умоў. У якасці прэм’ера Беларускай Народнай Рэспублікі ён верыўу магчымасць раўнапраўнага аб’яднання з суседнімі нацыямі наўмовах дзяржаўнай федэрацыі. Варта дапусціць, што ён назаўсёды застаўся прыхільнікам краёвасці і рамантычнага разумення «братэрства народаў».

На думку А. Смаленчука, ангажаванасць беларускіх нацыянальных дзеячаў у краёвасць стала прычынай таго, што краёвая ідэя ў 1912— 1915 гг. стала часткай беларускай нацыянальнай ідэі37. Тут, аднак, варта падкрэсліць, што элементам яе быў і «заходнерусізм», які таксама можна разглядаць як своеасаблівую краёвасць, толькі скіраваную ў супрацьлеглы бок. Краёвасць у падачы віленскіх дэмакратаў выключала з ліку нацый гістарычнай Літвы расійцаў і падкрэслівала ролю польскай культуры. У той жа час ідэолагі «заходнерусізму» выключалі з ліку гістарычных народаў Паўночна-Заходняга краю палякаў, лічылі іх чужымі з гледзішча кулыуры і адводзілі першую ролю рускай культуры. Пры гэтым выкарыстоўваліся розныя назвы, хоць абшар гістарычнай Літвы краёўцаў і Краю ў разуменні «заходнерусізму» амаль супадалі

35 Новіна А. Краёвае становішчэ / Рэд. А. Смалянчук//Спадчына. 1996. № 1. С. 48—52.

36 Korwin-Milewski Н. Siedemdziesiqt lat wspomnien... S. 241.

37 Смалянчук A. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй... С. 369.

ў гістарычнва-геатрафічным сэнсе. Абодва кірункі мелі ўплыў на светапогляд беларусаў. «Заходнерусізм» уплываў перадусім на беларусаў праваслаўнага веравызнання, падбіваючы іх верыць, што яны ўтвараюць адзіную супольнасць з праваслаўнымі ўкраінцамі і расійцамі. Погляды віленскіх краёўцаў аказвалі ўплыў перадусім на каталікоў-беларусаў, ствараючы культурную салідарнасць з літоўцамі і палякамі. Варта звярнуць увагу на тое, што ў кожнай з гэтых трыяд існавалі па два так званыя плебейскія народы — беларусы і літоўцы альбо беларусы і ўкраінцы, a таксама па адным гістарычным народзе — палякі або расійцы, якія ў розныя перыяды дамінавалі над іншымі культурна і палітычна. Хоць абедзве ідэалогіі былі адрасаваныя розным канфесійным колам, аіульнай групай для іх былі беларусы. I нічога дзіўнага, што абедзве краёвыя ідэі паўплывалі на фармаванне беларускай нацыянальнай ідэі.

2.3 Нацыянальныя рухі: літоўскі і ўкраінскі

3 80-х гг. XIX ст. абшары Літвы, асабліва Жамойць, былі ахопленыя літоўскім культурніцкім рухам. На пераломе стагоддзяў актыўнасць на гэтай ніве перарасла ў палітычны рух, які дасягаў у тым ліку Вільні і Віленшчыны, хоць літоўцы сярод беларускамоўнага і польскамоўнага насельніцтва гэтай губерні складалі меншасць. На пачатку XX ст. літоўскі нацыянальны рух дзяліўся на тры плыні: нацыянальна-дэмакратычную, клерыкальную і сацыял-дэмакратычную38. У сакавіку 1883 г. намаганнямі лекара і аматара гісторыі Ёнаса Басанавічуса на літоўскай мове быў надрукаваны першы нумар газеты «Ausra» («Ранішняя зорка»), Яе адраджэнскі кірунак працягваў затым «Varpas» («Звон»), У 1902 г. сярод прыхільнікаў перыядычнага выдання з’явілася ідэя арганізаваць Літоўскую дэмакратычную партыю (Lietuvos demokraty parti ja). Да галоўных яе ідэй належалі праца дзеля развіцця літоўскай нацыянальнай культуры, а таксама дамаганне палітычнай і нацыянальнай незалежнасці Літвы. У 1904 г. узнікла Партыя літоўскіх хрысціянскіх дэмакратаў (Lietuvos krikscionin, demokraty partija) клерыкальнага характару, якая за аснову сваёй дзейнасці абрала энцыкліку папы Льва XIII «Rerum Novarum». Прыхільнікі гэтай партыі разлічвалі на развіццё літоўскага патрыятызму, літуанізацыю Каталіцкага касцёла, абмежаванне дамінантных у ім польскіх уплываў, а таксама абарону ад праваслаўя. Трэці накірунак — сацыял-дэмакратычны — з’явіўся на некалькі гадоў раней. У 1896 г. яго прыхільнікі абвясцілі праграму Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі (ЛСДП), якая грунтавалася на агульных сацыялістычных прынцыпах, найбольш пераймаючы з праграм нямецкіх і аўстрыйскіх сацыял-дэмакратаў. Апрача распрацаванай сацыяльнай праграмы, да ліку асноўных пастулатаў літоўскай сацыял-дэмакратыі адносілася стварэнне самастойнай дэмакратычнай рэспублікі, складзенай на аснове свабоднай федэрацыі з Літвы,

38 Lossowski Р Litwa. Warszawa, 2001. S. 13—43; Römer M. Litwa... S. 264—216; Wasilewski L. Litwa i Biaiorus... S. 155—187.

Полыпчы, Латвіі, Белай Русі і Русі (Украіны). Гэты саюз павінен быў абапірацца на супольныя інтарэсы рабочага класа і змаганне з прыгнётам, а разам з тым пазбягаў тэрарыстычных метадаў39.

21—22 лістапада 1905 г. (4—5 снежня паводле новага стылю) у Вільні адбыўся нацыянальны кангрэс. Сабралася каля дзвюх тысяч прадстаўнікоўусіх палітычных плыняў, сярод якіх былі асобы з Вялікай Літвы (што была ў складзе Расіі) і з Малой Літвы (знаходзілася ў складзе Прусіі), а таксама літоўцы з глыбіні Расіі. Усіх іх аб’ядноўвала нацыянальная ідэя і імкненне да нацыянальнага адзінства. Удзельнікі сустрэчы абвясцілі пастулаты аўтаноміі для Літвы і стварэння Дзяржаўнага Сойма ў Вільні. Прынятая ўдзельнікамі форуму рэзалюцыя дэкларавала:

Аўтаномная Літва павінна быць складзеная з сучаснай этнаграфічнай Літвы ў якасці ядра, а таксама тых прылеглых тэрыторый, якіх да яе прыцягваюць эканамічныя, культурныя, нацыянальныя альбо іншыя прычыны і жыхары якіх выкажуцца на карысць гэтага шляхам плебісцыту40.

Больш падрабязна межы гэтага абшару былі акрэсленыя ў мемарандуме, накіраваным на пачатку лістапада 1905 г. літоўскімі нацыяналдэмакратамі на імя Сяргея Вітэ:

Літоўцы, прызнаючы, што населеная імі тэрыторыя з даўніхчасоў ахоплівае так званыя літоўскія іуберні Паўночна-Заходняга краю — Віленскую, Ковенскую, Гарадзенскую, частку Курляндскай і ўваходзячую ад часоў Венскага кангрэса ў склад Каралеўства Польскага Сувалкаўскую губерню, лічаць іх з этнічнага пункту гледжання літоўскімі, а пражываючых сярод літоўцаў у гэтых губернях палякаў, расійцаў, яўрэяў і іншых ггрызнаюць пазнейшымі перасяленцамі, беларусаў жа — славянізаванымі літоўцамі, якія дагэтуль насяляюць вёскі з літоўскімі назвамі і літоўскай архітэктурай41.

Далей у гэтым дакуменце ўтрымліваліся пажаданні атрымання аўтаноміі з устаноўчым Соймам у Вільні, а таксама доступу да дзяржаўных і грамадскіх устаноў для этнічных літоўцаў. Меркавалася прызнанне правоў для іншых нацыянальнасцей, аднак з умовай, што яны не будуць супраціўляцца выкарыстанню літоўскай мовы і замахвацца на палітычную свабоду, а таксама на рымска-каталіцкае веравызнанне літоўцаў. У выпадку атрымання Каралеўствам Польскім аўтаноміі літоўцы дамагаліся выключэння з яго межаў Сувалкаўскай губерні і далучэння яе да Літвы. У якасці аргумента ў гэтай справе яны падавалі тое, што гэты абшар населены літоўцамі, а таксама «што яна належала да Літвы падчас першага падзелу літоўска-польскай Рэчы Паспалітай»42.

39 Römer М. Litwa... S. 274.

40 Wasilewski L. Litwa i Bialorus... S. 214.

41 Тамсама.

42 Тамсама. S. 215.

У жніўні 1906 г. у віры рэвалюцыйных падзей ЛСДП выпрацавала сваю праграму. У ёй аказаліся пастулаты ператварэння расійскай дзяржавы ў дэмакратычную рэспубліку, заснаваную на рэальнай уладзе народа, а таксама прызнання палітычнай аўтаноміі этнаграфічнай Літвы. Пад гэтым паняццем разумелася ўся Ковенская губерня, Віленская без усходніх паветаў, Сувалкаўская губерня без паўднёвай часткі, кавалак Гарадзенскай губерні і кавалкі Курляндыі. Правы іншых нацыянальнасцей Літвы павінны былі быць абароненыя асноўнымі дакументамі. Гэтыя патрабаванні былі паўтораныя таксама напярэдадні Першай сусветнай вайны на чэрвеньскім з’ездзе партыі ў 1914 г.43.

У 80-я гг. XIX ст. актывізаваўся таксама ўкраінскі нацыянальны рух. Вялікую ролю ў развіцці гістарычнай свядомасці жыхароў як Прыдняпроўя, так і Галіччыне адыграў гісторык Міхайла Грушэўскі. Рэвалюцыйная ўкраінская партыя (РУП), створаная ў 1900 г., мела прыхільнікаў галоўным чынам сярод мяшчанства і студэнтаў. Нацыянальныя лозунгі партыя звязвала з неабходнасцю сацыяльнай рэвалюцыі. У 1902 г. ад яе аддзяліліся скрайнія радыкалы, якія ўтварылі Народную ўкраінскую партыю, якая, аднак, не карысталася вялікім уплывам. Рэвалюцыйная фракцыя РУП у 1905 г. аб’ядналася з Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыяй, стварыўшы аўтаномную секцыю, што старалася актыўна дзейнічаць на тэрыторыі Украіны як Украінскі сацыял-дэмакратьічны саюз. Пасля гэтых перамен РУП ператварылася ва Украінскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю, прыхільнікамі якой былі галоўным чынам інтэлігенты. У 1904 г. у Кіеве былі створаныя дзве нацыянальныя групоўкі: Украінская дэмакратычная партыя і Украінская радыкальная партыя, якія стаялі на ліберальных пазіцыях. Абедзве партьгі выказваліся за пераўтварэнне Расіі ў канстытуцыйную манархію, якая б прадугледжвала аўтаномію Украіны, а таксама за правядзенне сацыяльных рэформаў на аснове праграм партый левага кірунку44.

Значна лепшыя ўмовы для развіцця ўкраінскай культуры мела насельніцтва Галіччыны, якая ўваходзіла ў склад Аўстра-Венгерскай манархіі. Там ствараліся ўкраінскія навуковыя і культурніцкія арганізацыі, існавала магчымасць друку на ўкраінскай мове. Новыя магчымасці з’явіліся пасля 1897 г., калі Галіччына атрымала аўтаномію, хоць улада ў правінцыі і перайшла ў польскія рукі, а выбарчая сістэма ў Краёвы Сойм абмяжоўвала правы ўкраінцаў. Найбольш моцнай украінскай групоўкай у Аўстра-Венгрыі была створаная ў 1899 г. Украінская нацыянальна-дэмакратычная партыя, якая дамагалася аўтаноміі ўкраінскіх земляў у габсбургскай манархіі45.

Такая актыўная ўкраінская палітычная і культурніцкая дзейнасць перад Першай сусветнай вайной амаль не мела шанцаў на развіццё, як

43 Lossowski Р Litwa... S. 27, 31—32.

44 Сарбей В. Г. Національне відродження Украінн. Т. 9. Кнів, 1999. С. 255—262, 292—294; Hrycak J. Historia Ukrainy 1772—1999. Narodziny nowoczesnego narodu. Lublin, 2000. S. 100—106.

45 Chojnowski A. Ukraina. Warszawa, 1997. S. 22—23.

я ўжо адзначала, на тэрыторыі Палесся і паўднёвага Падляшша, якія лічыліся беларуска-ўкраінскім моўным памежжам. Гэтую сітуацыю ў 1912 г. Леан Васілеўскі ацэньваў наступным чынам:

У краінцы ў Літве і Белай Русі, што насяляюць частку Гарадзенскай і Менскай губерняў, да сёння складаюць сыры этнаграфічны матэрыял, які нічым — акрамя мовы — не выказвае сваёй асаблівасці. Бракуе ім нават пачуцця сувязі з рэштай украінскага племені, а ўкраінскі нацыянальна-культурны рух, такі жывы апошнім часам у іншых мясцовасцях, на літоўскіх украінцаў не аказвае ніякага ўплыву. У сваю чаргу, тут моцныя польскія ўплывы на захадзе і беларускія — на поўначы і ўсходзе. Калі нацыянальныя ўкраінскія выданні з Кіева мясцоваму насельніцтву цалкам невядомыя, беларуская «Наша Ніва» і польскія выданні знаходзяць тут чытачоў. Адзінай іграявай «пісьменнасці» (калі так можна выказацца) на мове літоўскіх украінцаў быў выдадзены ў 1906 г. «Лемантар» на паляшуцкім дыялекце46, выдадзены польскімі культурнымі дзеячамі на Піншчыне. Поўная адсутнасць мясцовай украінскай інтэлігенцыі стала прычынай таго, што не існавала нейкай працы ў кірунку развіцця самасвядомасці ў гэтага адгалінавання ўкраінцаў, якое з’яўляецца найбольш культурна адсталай часткай насельніцтва Літвы і Белай Русі. Асабліва гэта датычыць пінчукоў47.

Распаўсюджванне згаданага Л. Васілеўскім «Лемантара» было праявай асветніцкай дзейнасці сярод паляшуцкага насельніцтва, аднак гэтая дзейнасць была накіраваная супраць украінскай нацыянальнай ідэі.

2.4 Беларускі нацыянальны рух

Пачаткі беларускага нацыянальнага руху, а таксама беларускай нацыянальнай ідэі звязаныя з народніцкім рухам, які прыцягваў моладзь, што навучалася ў Пецярбургу, Маскве і Юр’еве. Амаль 70% асоб з 469 жыхароў Беларусі, што ў 1870—1884 гг. прайшлі праз допыты за палітычную дзейнасць, паходзіла з «разначыннай» інтэлігенцыі, рэшта належала да шляхты48. Беларусы былі сябрамі народніцкіх гурткоў у Менску, Магілёве, Віцебску, Вільні, Пінску, Слуцку, Горадні і Беластоку. I хоць галоўным пытаннем заставалася праблема сацыяльных перамен, многія з гэтых гурткоў мелі нацыянальны характар — польскі альбо расійскі. Скіраванасць моладзі ў напрамку польскіх альбо расійскіх нацыянальных ідэй заўважыў яшчэ ў 1870-я гг. Ян Гласка (1855—1881) з Віцебскай губерні, студэнт Медычна-хірургічнай акадэміі ў Пецярбургу, сябра беларуска-польскага зямляцтва, адзін з заснавальнікаў першага

46 У той час заходнепалескі дыялект залічвалі да дыялектаў украінскай мовы. Тым не менш на гэтым дыялекце быў апублікаваны ў 1863 г. першы навачасны нарыс гісторьгі Беларусі. Гл.: Латышонак А. Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні» Ц Дзеяслоў. 2004. № 9 (2). С. 196—198.

47 Wasilewski L. Litwa і Bialorus... S. 295—296.

48 Лосннскнй Н. Б. Революцнонно-народнпческое двнженне... С. 21.

польскага сацыялістычнага асяродка ў Пецярбуріу. У адным са сваіх лістоў ён звяртаўся менавіта

да тых таварышаў па перакананнях з ліку мясцовых жыхароў наконт таго, каб не пераходзілі, як да гэтага часу здаралася, да Велікаросіі альбо не далучаліся да палякаў, пакідаючы Беларусь на волю лёсу, а толькі заставаліся на месцы. Бо, ведаючы мясцовы дыялект і мясцовыя ўмовы, яны маглі б дзейнічаць больш вынікова, чым іншыя49.

Магчыма, гэтыя словы Ян Гласка напісаў пад уплывам роздумаў, што вынікалі з уласнага досведу дзеяча, народжанага на Беларусі, расійскага студэнта і арганізатара польскага палітычнага руху. У любым выпадку яго заўвагі былі прынятыя. Бо ўжо праз некалькі гадоў, на пачатку 80-х гг. XIX ст., у асяродку народнікаў у Пецярбургу быў закладзены беларускі палітычны рух. Беларускія студэнты стварылі адну з нацыянальных фракцый у партыі «Зямля і Воля». Апрача яе, існавалі таксама польская, літоўская і яўрэйская асобныя нацыянальныя фракцыі, якія, аднак, не сустрэлі сімпатыі і разумення ў расійскім руху.

Дата стварэння беларускай фракцыі няпэўная, гэтаксама як і прозвішчы яе заснавальнікаў. Антон Луцкевіч, які яе ініцыятарам лічыў Ігната Грынявіцкага, дапускаў, што партыя была заснаваная перад яго смерцю, а значыць, прыкладна ў 1879 ці ў 1880 г., але дакладна перад 1881 г.60. Грынявіцкі загінуў 1 сакавіка 1881 г. у ажыццёўленым ім тэрарыстычным акце супраць імператара Аляксандра II. Луцкевіч, тлумачачы прычыны стварэння беларускай фракцыі, звяртаў увагу на асобу I. Грынявіцкага, які нарадзіўся і выхоўваўся ў каталіцкім засценку вёскі Малыя Грыневічы каля Бельска-Падляскага, таму

па вызначэнні падпадаў пад уплыў польскай культуры, аднак пачуццё прыналежнасці да беларускага народа было прычынай таго, што не мог цалкам аб’яднацца з польскім грамадствам і шукаў кантактаў таксама ў расійскіх рэвалюцыйных колах. Сябры палякі яго супрацоўніцтва з расійцамі былі гатовыя прызнаць за «нацыянальную здраду» — менавіта таму, што Грынявіцкі як каталік павінен быў быць палякам. Натуральна, лічачы сябе беларусам, аб чым шырэйшае кола наогул мала ведала, Грынявіцкі ў польскіх арганізацыях не пачуваўся ўтульна. He адчуваў сябе ўтульна таксама і сярод расійцаў. I таму, праўдападобна, павінна была паўстаць думка аб неабходнасці стварэння беларускага асяродка ў лоне партыі «Народная Воля»51.

49 Вперёд. 1876. № 44. С. 670—672; цыт. паводле: CzerepicaW Zwiazki rewolucjonistow... S. 51.

50 Luckiewicz A. Narodowolcy—Bialorusini i ich organ <Homon». Przyczynek do ewolucji ideologji politycznej Bialorusinöw w XIX wieku // Pamietnik VI Powszechnego Zjazdu historykow polskich w Wilnie 17—20 wrzesnia 1935 r. T. 1: Referaty. Lwow, 1935. S. 87; беларускамоўная версія: Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне. Вільня—Беласток, 2009. С. 463—464.

51 Luckiewicz A. Narodowolcy — Bialorusini... S. 93—94; Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне... С. 465.

Калі нават Ігнат Грынявіцкі не ўдзельнічаў непасрэдна ў арганізацыі беларускай фракцыі, то ён дакладна быў яе натхняльнікам. 3 моманту яе стварэння беларускія дзеячы пачалі ставіць пытанні, што датычылі ў тым ліку нацыянальнай праблемы і будучыні Беларусі. У 1881 г. быў апублікаваны кароткі тэкст «К белорусской молодёжн», адрасаваны маладому пакаленню як патэнцыйнай беларускай эліце. Невядомыя аўтары тэкстаў у адказ на дэклараваны народнікамі лозунг набліжэння да народа ставілі пытанне «да якога народа?» і ў адказе падкрэслівалі, што маладыя беларусы павінны ангажавацца выключна ў праблемы роднага, беларускага народа. У заяве вельмі выразна праступалі нацыянальныя лозунгі. Аўтары ўказвалі на неабходнасць пачатку палітычнай і сацыяльнай працы сярод беларускага сялянства. Звярталіся яны пры гэтым выключна да беларускай інтэлігенцыі і прызначалі ёй ролю «народных будзіцеляў», робячы яе ў поўнай меры адказнай за нацыянальную будучыню беларусаў. Беларускае насельніцтва характарызавалі як загразлае ў нацыянальным маразме і пазбягаючае ўласнай этнаграфічнай традыцыі. Гэты амаль сыры і пасіўны матэрыял патрабаваў духоўных кіраўнікоў. Апатыя насельніцтва не здзіўляла аўтара, бо справа нацыянальнага адраджэння і стварэнне адукаванага слоя ён разумеў як мэту беларускай інтэлігенцыі, якая была павінна скіраваць сваю дзейнасць на народ як пластычную масу і сфармаваць з яго беларускую эліту. У гэтай працы належала звяртаць увагу на тое, каб паспяхова супраціўляцца ўплывам паланізацыі і русіфікацыі, якім лёгка паддаваліся беларусы, што прабіваліся ў вышэйшыя сацыяльныя слаі. Сябры беларускай фракцыі былі перакананыя ў тым, што рэалізацыя народніцкай праграмы мела б на Беларусі болыпыя шанцы, калі б беларуская моладзь працавала на месцах на карысць беларускага насельніцтва, а не аддавала свае сілы на падтрымку расійцаў і палякаў. Яны прапанавалі стварэнне нечага накшталт беларускай суполкі, «зямляцтва» (белорусское землячеспгво) дэмакратычнага характару з назвай Беларуская Грамада. Выказваліся таксама на тэму дзяржаўнай будучыні Беларусі, якую бачылі як раўнапраўнага ўдзельніка «супольнай федэратыўнай славянскай сям’і»52.

Пастулат нацыянальнай самастойнасці Беларусі быў сфармуляваны ўпершыню годам пазней. Па-за цэнзурай выйшла скіраваная да беларускай інтэлігенцыі брашура пад назвай «Пнсьма о Белорусснн» як пачатак працяглага цыкла. У першым лісце ад 16 снежня 1882 г, аўтар, што хаваўся пад псеўданімам Даніла Баравік, заклікаў да салідарнасці з беларускім народам, да ўзмацнення намаганняў у кірунку яго вывучэння і ўзначалення яго на карысць Айчыны53. 3 кантэксту ліста можна

52 К белоруской молодежн П Публнцнстнка белорусскнх народннков. Нелегальные нздання белорусскнх народннков (1881—1884) / Ред. С. X. Александровпч, Н. С. Александровнч. Мннск, 1983. С. 19—21.

53 Даннла Боровнк. Пнсьма о Белорусснн. Пнсьмо первое, 1882 Ц Тамсама. С. 21—32.

было здагадацца, што пад паняццем «Айчына» ён разумеў Беларусь у рэгіянальным значэнні ў якасці часткі Расіі, асобнай ад яе з пункту гледжання этнаграфіі. У якасці галоўнага метаду нацыянальнай асветы аўтар прапаноўваў арганічную працу з насельніцтвам. Ен ацэньваў таксама ўзровень нацыянальнай кансалідацыі беларусаў, параўноўваючы яе з дасягненнямі на гэтай ніве фінаў, чэхаў і ўкраінцаў. Інтэнсіўныя высілкі на шляху развіцця нацыянальнай свядомасці і стварэння супольнай нацыянальнай культуры Баравік бачыў таксама ў расійцаў і палякаў.

Акрэсленая Данілам Баравіком праграма беларускай фракцыі сутыкнулася з крытычнымі заўвагамі з боку іншага дзеяча «Народнай волі» пад псеўданімам «Шчыры Беларус», якія ён выклаў у артыкуле «Посланне к землякам Белорусам»54. Хоць аўтар падпісваўся як «Шчыры Беларус», аднак ён выступаў не з беларускіх нацыянальных пазіцый, а хутчэй з пазіцый велікарускага народніка-рэвалюцыянера. Зместам паслання было патрабаванне не знішчаць дасягненні партыі расійскіх рэвалюцыянераў. Аўтар вылучаў два кірункі сацыяльнай трансфармацыі ў Расіі ў 1880-х гг.: першы — народнае абуджэнне, другі — ажыўленне інтэлігенцыі і яе вяртанне да народа. Галоўнай мэтай палітычных дзеянняў ён лічыў не рэалізацыю нацыянальных мэт, а вызваленне з-пад уціску абсалютызму і правядзенне сацыяльных рэформаў. Таму папулярны лозунг «Свабода, роўнасць, братэрства», на яго думку, павінен быў выказваць выключна салідарнасць з праграмай, вызначанай расійскай «Народнай Воляй» супраць адзінага ворага, якім з’яўлялася расійскае самадзяржаўе. Адсюль быў толькі крок, каб усе нацыянальныя рухі на тэрыторыі Расіі «Шчыры Беларус» прызнаў бунтамі і здрадай ідэалам народніцтва. Спрабуючы гэтаму перашкодзіць, ён нагадваў, што абавязкам беларускай, літоўскай і польскай фракцый «Народнай Волі» з’яўляецца суаднясенне сябе з агульнай расійскай праграмай. Час для нацыянальнай працы, паводле яго, павінен быў настаць толькі тады, калі будуць дасягнутыя асноўныя сацыяльныя і палітычныя мэты. Таму і ў арганічнай працы аўтар «Паслання» раіў выключна сацыяльна-палітычную адукацыю, накіраваную на абуджэнне сацыяльнай свядомасці, але ніяк не нацыянальнай. Рэалізацыя такіх рэвалюцыйных лозунгаў, на думку «Шчырага Беларуса», павінна была адбывацца ў імя Айчыны — Расіі. Зрэшты, такое разуменне Айчыны падзяляла значная частка тагачасных жыхароў беларускіх земляў, не толькі праваслаўных. Можна дапусціць, што і гэты «Шчыры Беларус» паходзіў з тэрыторыі Беларусі, магчыма, нават Заходняй, на што ўказвала добрае веданне творчасці польскамоўнага Уладзіслава Сыракомлі55.

Пагаршэнне адносін беларускай фракцыі «Народнай Волі» з расійскімі народнікамі і прыхільнымі да іх праграмы народнікамі з Беларусі адбылося пасля выхаду ў Пецярбургу ў 1884 г. першага нумара

54 ІЦнрый Белорус. Посланне к землякам-белорусам, 1884 // Тамсама. С. 33—59.

55 Тамсама. С. 33—59.

расійскамоўнага часопіса «Гоман». Яго выдаўцы, Аляксандр Марчанка і Хаім Ратнер, у праграмным нумары вызначылі мэты і намеры, якія павінны былі паўстаць перад беларускай інтэлігенцыяй народніцкіх перакананняў. Галоўнай мэтай сваёй дзейнасці яны прызналі незалежнасць краіны ў якасці асновы будучага федэратыўнага дзяржаўнага ладу. У той жа час, паводле іх перакананняў, каб беларусы маглі ўступіць у «федэрацыю народаў» на раўнапраўнай аснове, яны павінны быць кансалідаваныя з нацыянальнага пункту гледжання. Аднак такі стан на той час не быў дасягнуты, a

з усіх народнасцей, што ўваходзяць у склад сучаснай Расіі, лёс беларусаў, як вядома, вызначаецца тым, што на іх ужо з даўніх часоў прызвычаіліся глядзець як на нейкі матэрыял для разнастайных эксперыментаў, а не як на жывую народнасць, здольную самастойна распараджацца сабой56.

У якасці прычын тармажэння нацыянальнага развіцця, а нават дэнацыяналізацыі беларусаў А. Марчанка і X. Ратнер называлі польскія і маскоўскія ўплывы. Асабліва негатыўна рэдактары ацэньвалі распараджэнне Мікалая I, выдадзенае ў 1840 г., аб забароне выкарыстання назвы «Беларусь», што было імі акрэслена як спроба «сцерці з зямлі цэлы народ»57. У той жа час яны пераконвалі, што беларускі народ, хоць і ў стане сну, існуе, а значыць беларуская інтэлігенцыя павінна разбудзіць яго нацыянальную свядомасць.

У беларускім народзе, што быў пагружаны ў сон, гоманаўцы ўбачылі вялікую сілу, якую можна было выкарыстаць не толькі ў барацьбе за нацыянальнае адраджэнне, але таксама і за сацыяльныя справы. Праціўнікам перамен у абедзвюх сферах быў царскі абсалютызм.

Нацыянальная свядомасць, — пісалі гоманаўцы, — аднойчы з’явіўшыся, не можа ўжо перапыніцца і, раней ці пазней, павінна выклікаць вызваленчы рух і барацьбу з тым прыгнётам, які так доўта тармазіў развіццё цэлага народа58.

Беларускія народнікі пайшлі нават на крок далей, будучы глыбока перакананымі, што толькі самастойны, кансалідаваны народ можа змагацца за рэалізацыю сацыяльных і палітычных перамен. Выдаўцы «Гомана» стаялі на пазіцыі, што на Беларусі ў першую чаргу павінны быць прадстаўленыя інтарэсы беларусаў, а не чужынцаў. Беларусы павінны ўзяць справы ў свае рукі і дамагчыся палітычнай незалежнасці. Таму ў праграмным маніфесце «Гомана» былі лозунгі, што заклікалі да нацыянальнага адраджэння:

Далоў эксплуатацыю, мы самі жадаем кіраваць сабой! Далоў чужыя рукі, Беларусь павінна быць для беларусаў, а не для чужых элементаў! Досыць

56 Гомон. 1884. № 1 Н Тамсама. С. 60.

57 Тамсама. С. 61.

58 Тамсама.

нам падпарадкоўвацца мацнейшым і чакаць, куды яны нас пакіруюць — направа ці налева!.. Мы самі павінны заваяваць сабе свабоду, не спадзеючыся на іншых!59.

Такім чынам, разам з сацыяльнай праблематыкай у праграме беларускіх народнікаў раўназначнае месца занялі палітычныя патрабаванні.

Неабходнасць стварэння на Беларусі мясцовых рэвалюцыйных груп з беларускімі нацыянальнымі лозунгамі адзначаў таксама перадавы артыкул, змешчаны ў першым нумары «Гомана». На думку яго аўтара, пабудова беларускіх структур, галоўным чынам з удзелам мясцовай беларускай інтэлігенцыі і сялянства, дазволіла б пазбегнуць на Беларусі хаосу пасля звяржэння цара. Гэтая дзейнасць павінна была быць накіравана супраць мясцовых маёмасных слаёў, каб пасля развалу манархіі не дазволіць ім пераняць уладу. Аўтар, аднак, выказваў сумневы, ці здольная на гэта беларуская інтэлігенцыя, якая так лёгка паддаецца культурнай паланізацыі і русіфікацьгі60. На яго думку, паміж сярэднім класам і сялянствам існавала глыбокая прорва:

Нідзе, як вядома, не заўважаецца такой розніцы паміж народам і інтэлігенцыяй, як у Беларусі. Наша інтэлігенцыя паходзіць найчасцей з паразітуючага класа палякаў-землеўласнікаў альбо з бюракратыі. Канфесійная розніца, шляхецкія замашкі і бюракратычнае самаўпраўства тут атрымліваюць асабліва востры характар61.

Хоць сацыяльныя адносіны на Беларусі былі складанымі, аднак гоманаўцы раілі пачаць падрыхтоўку да дзяржаўных і палітычных перамен. Перад беларускай інтэлігенцыяй яны ставілі мэту нацыянальнай кансалідацыі і працы на карысць народа, таму што толькі згуртаваны народ будзе здольны здабыць на Беларусі ўладу пасля падзення манархіі. Жаданы плён павінна было прынесці спалучэнне агульных мэт, што вынікалі з праграмы цэнтральнай партыі «Народная Воля», і мясцовых — вылучаных беларускай фракцыяй. Галоўнай палітычнай задачай беларуская фракцыя лічыла прапаганду ідэі палітычнай аўтаноміі не толькі ў дзяржаўным значэнні, але таксама як нацыянальнай суверэннасці. Для гэтага меркавалася працаваць на карысць фармавання свядомай беларускай нацыі, якая будзе мець права заняць раўназначнае месца сярод іншых народаў, што ўжо пачалі інтэгравацца, і ў якасці роўнага партнёра расійцаў і ўкраінцаў у расійскай федэрацыі. Звярталася таксама ўвага на неабходнасць стварэння такіх абставін, каб магла развівацца беларуская мова і можна было закласці аснову для пабудовы беларускай нацыянальнай і гістарычнай свядомасці. Праца ад асноў, класавая салідарнасць і кансалідацыя вакол нацыянальнай

59 Гомон. 1884. №1...С. 61.

60 Гомон. № 2. 15.11.1884 // Тамсама. С. 81—122.

61 Тамсама. С. 85—86.

ідэі, паводле пераканання гоманаўцаў, павінны былі зрабіць магчымым існаванне Беларусі як палітычнай адзінкі.

Рэдактары «Гомана» супрацыіастаўлялі сябе папулярным меркаванням, што выказваліся расійскімі народнікамі, аб неіснаванні беларускага народа. Верхаводзіў у гэтым агульнарасійскі кіраўнік «Народнай Волі» Леў Ціхаміраў, які ў будучыні зойме месца сярод ідэолагаў рускага нацыяналізму. Зрэшты, гэты погляд быў блізкі і іншым расійскім палітычным групоўкам. Падзялялі яго досыць шырока і ў навуковым свеце. Хоць і адзначалася адметнасць беларускай мовы, але ажно да 1918 г. яна класіфікавалася расійскімі навукоўцамі як расійскі дыялект. Нярэдка канстатавалася, што беларускаму насельніцтву «для дабра краіны было б лепш застацца пад уплывам якой-небудзь пэўнай культурнай групы народнасці Расіі»62. Пад гэтым апошнім сцверджаннем найчасцей разумелася расійская культура. Беларускія народнікі, аднак, не пагаджаліся з такім пунктам гледжання. Яны падкрэслівалі, што, акрамя сувязяў з суседзямі, інтарэсы беларускага народа адрозніваюцца ад мэт велікаросаў і палякаў:

Ён [беларускі народ. — Д. МД да гэтага часу, нягледзячы на працяглы ўплыў велікаросаў, называе іх «маскалямі» і адчувае вялікую розніцу паміж сабой і імі. Халоднасць натуры і практычная адвага велікаросаў рабілі іх падазронымі ў вачах дабрадушна-недаверлівага беларуса, заўсёды гатовымі яго абысці. Такая ж, калі не большая, падазронасць назіраецца і ў адносінах да палякаў. У большасці выпадкаў беларус са словам «паляк» атаясамлівае пана і прыгоннае права, якое так моцна душыла бедных «хлопаў». Справа ў тым, што амаль усе памешчыкі Беларусі паводле культурных звычак і рэлігй — палякі, а вядома, наколькі вялікая нянавісць народа да паноў увогуле. Такім чынам, нацыянальныя адрозненні ўзмацняюцца эканамічным антаганізмам, з якім звязаныя ўспаміны пра «прыгон» — прыгоннае права. Што датычыць рэлігійных адрозненняў, то тут яны настолькі слабыя, што пра іх не варта гаварыць. Рэлігійная цярпімасць развітая тут да індэферэнтнасці. Вядома, што беларускія сяляне аднолькава ахвотна наведваюць як царкву, так і касцёл, без нейкай перавагі аднаго над другім.

У эканамічных адносінах Беларусь таксама дэманструе шмат арыгінальнага, чаго мы не можам сустрэць ні ў Велікаросіі, ні ў Полыпчы, ні нават у Маларосіі. У кожным павеце тут можна пабачыць сумесь чыншавых формаў уладання з патрыярхальна-абшчынным. Дарэмна гавораць, што абшчына тут канчаткова заняпала; у болыпасці выпадкаў яна, вядома, разбурылася, аднак існуюць паселішчы, дзе і сёння яшчэ час ад часу адбываюцца генеральныя перадзелы мірской зямлі і лугоў. Апошнія праз моцную мясцовую этнаграфічную традыцыю амаль заўсёды падлягаюць перадзелам. Увогуле абшчынныя схільнасці яшчэ надзвычай жывыя сярод народа, і яго эканамічныя ідэалы, схільнасці да «міру» моцна прасякнутыя духам калектывізму. Разбурэнне абіпчыны назіраецца толькі ў больш-менш буйных цэнтрах і бліжэй да захаду — да Полынчы. Д а ўсяго гэтага варта дадаць, што

Беларусь мае сваю ўласную мову, якая, на думку дасведчаных філолагаў, утрымлівае шмат цікавага, напрыклад, рэшткі найбольш захаванай чыстай славянскай гаворкі (Сразнеўскі). Утрыраваная шляхецка-бюракратычнай інтэлігенцыяй, якая ўсё яшчэ глядзіць на народ пагардлівым вокам, гэтая мова здаецца вельмі грубай, але варта ўважліва паслухаць вясковых гаваруноў, каб убачыць, наколькі беларуская мова выразная. Беларуская мова з часам можа атрымаць такія ж правы, як і ўкраінская. Развіццё мовы, натуральна, справа будучыні, калі сама Беларусь колькі-небудзь паўстане духам, а гэта будзе залежаць галоўным чынам ад яе эканамічнага развіцця. Клопат пра мову мы пакінем аматарам — беларусам.

Усе гэтыя асаблівасці даюць Беларусі права на аўтаномную федэратыўную самастойнасць у сям’і іншых народаў Расіі ў будучыні, самастойнасць, на якую вельмі абгрунтавана прэтэндуе, напрыклад, Маларосія63.

У развагах гоманаўцаў характэрным было яіпчэ іх стаўленне да беларускіх яўрэяў. Паколькі яўрэі жылі на Беларусі спрадвеку, то беларусы трактавалі іх як «сваіх», у адрозненне ад палякаў і расійцаў, якіх лічылі «чужымі». Сведчаннем таго, што беларускае насельніцтва болып давярае яўрэям, чым «кулакам»-велікаросам альбо «панам»-палякам, павінна служыць колькасць заключаных імі здзелак з прадстаўнікамі гэтых груп. Рэдактары газеты вылучалі сярод яўрэйства два слаі: беднату і «кулакоў». Салідарнасць беларусаў з яўрэямі датычыла, аднак, толькі першага з іх. Другі, багаты — паводле іх пераканання — пільна бараніў доступ да рамяства, не дазваляючы зарабляць не толькі беларускім сялянам, але таксама і сваім яўрэйскім пабрацімам з сацыяльных нізоў. У той жа час выдаўцы «Гомана», беларус і яўрэй, звярталі ўвагу на тое, што

бяднейшая частка яўрэйства нідзе так не сышлася з народам, як на Беларусі: яўрэі не толькі засвоілі тут некаторыя народных звычаі і забабоны, але нават нярэдкія выпадкі аднадушнай барацьбы гэтай часткі яўрэйства з беларусамі супраць багатых яўрэяў і паноў64.

Прыязнае стаўленне беларусаў да яўрэяў, на самай справе абсалютна пазбаўленае антысемітызму, можна патлумачыць падобным эканамічным статусам абедзвюх груп. На працяіу шматлікіх гадоў падобным было таксама праўнае становішча беларускіх сялян і яўрэйскай беднаты, пазбаўленай грамадзянскіх правоў. Таму ў разуменні гоманаўцаў бяднейшае яўрэйскае насельніцтва з’яўлялася яіпчэ адной сілай, сацыяльныя чаканні якой былі падобнымі да мэт беларускага насельніцтва і якая мела таго самага ворага — расійскі абсалютызм, што неаднаразова дапускаў антысеміцкія выпады, правакацыі і пагромы.

Хоць беларускія народнікі падкрэслівалі моўныя, эканамічныя і ментальныя асаблівасці беларусаў у параўнанні з суседзямі, аднак яны былі далёкія ад поўнага палітычнага разрыву з Расіяй. Нацыянальна адро-

63 Гомон. № 2. 5.11.1884... С. 110—112.

64 Тамсама. С. 115.

джаныя беларусы павінны былі быць партнёрамі расійскіх народнікаў у барацьбе за сацыяльныя мэты і перабудову дзяржаўнага ладу. Праграма гоманаўцаў выдзялялася трыма назоўнікамі: «Беларусы — рэвалюцыянеры — сацыялісты», якія тлумачыліся наступным чынам:

Мы беларусы, таму што мы павінны змагацца ў імя мясцовых інтарэсаў беларускага народа і федэратыўнай аўтаноміі краю. Мы рэвалюцыянеры, таму што, падзяляючы праграму барацьбы «Народнай Волі», лічым неабходным узяць удзел у гэтай барацьбе. Мы сацыялісты, таму што нашай галоўнай мэтай з’яўляецца эканамічнае паляпшэнне становішча краіны на падставах навуковага сацыялізму65.

У тэкстах беларускіх народнікаў звяртае на сябе ўвагу тое, што яны рэдка спасылаюцца на гісторыю Беларусі. Такая папулярная ў колах беларусаў-каталікоў традыцыя Вялікага Княства Літоўскагаў асяродку беларусаў-народнікаў не існавала. He з’явілася таксама характэрнага для асяродкаў беларусаў праваслаўнага веравызнання суаднясення з традыцыяй незалежнага Полацкага княства. Выразна бачна, што беларуская дзяржаўная ідэя, выпрацаваная ў беларускай фракцыі «Народнай Волі», у вялікай ступені знаходзілася пад уплывам «заходнерусізму». Гэта знаходзіла адбітак у планах стварэння расійскай федэрацыі, якая б абапіралася на трох аўтаномных структурах: расійскай, украінскай і беларускай. Нацыянальная і дзяржаўная ідэя ўвязвалася з сацыяльнымі пытаннямі, бо толькі ў такім выглядзе беларускія народнікі бачылі магчымасць палітычнай актывізацыі беларусаў. Яны спадзяваліся, што дасягненне пастаўленых мэт таксама прывядзе да панадканфесійнага аб’яднання беларускай нацыі. Пры гэтым варта заўважыць, што гоманаўцы ігнаравалі канфесійныя адрозненні беларускіх сялян, указваючы на іх рэлігійную індэферэнтнасць. Тут узнікае пэўная супярэчнасць. Яна палягае ў тым, што не заўважаліся рэлігійныя перашкоды ў кансалідацыі беларусаў ніжэйшых слаёў, у той жа час канфесійныя адрозненні ў вертыкальным сэнсе — гэта значыць паміж сялянамі і шляхтай, перарасталі ў сацыяльны канфлікт, які падкрэсліваўся стэрэатыпам: селянін-беларус — праваслаўны, пан-паляк — католік66.

У апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. грамадска-палітычная барацьба грунтавалася перадусім на расійскім рэвалюцыйным руху. Дзейнасць на нацыянальнай глебе была пытаннем у лепшым выпадку аднаго з ім узроўню, аднак найчасцей адыходзіла на другі план. Дзеячы беларускай фракцьгі цалкам парвалі з польскай шляхецкай ідэалогіяй, непапулярнай у колах праваслаўнай інтэлігенцыі, а таксама з канцэпцыяй аўтаноміі Беларусі ў межах адноўленай Рэчы Паспалітай, што прапаноўвалася дэмакратычнымі польскімі коламі. У асяродку беларускіх народнікаў дзяржаўная будучыня Беларусі звязвалася галоўным чынам з Расіяй. Такі погляд трымаўся ў беларускім грамадстве ажно да 1918 г., калі бе-

65 Гомон. №2. 5.11.1884... С. 120.

66 Тамсама. С. 112.

ларуская палітычная думка стала самастойнай і заняла незалежніцкую пазіцыю67.

У1902 г. у Пецярбургу ўзнікла sticte беларуская палітычная партыя — Беларуская рэвалюцыйная партыя (БРП), якая сваімі каранямі сягала ў народніцтва і сялянскі сацыялізм. Яе заснавальнікам быў Вацлаў Іваноўскі, а сябрамі — беларуская моладзь народніцкіх поглядаў68. Хутка пасля ўтварэння БРП адбыўся яе раскол — у 1903 г. браты Іван і Антон Луцкевічы стварылі Беларускую рэвалюцыйную грамаду (БРГ), партыю, што стаяла на левым баку народніцкай плыні. У праграмах абедзвюх партый на першае месца выходзіла, натуральна, сялянскае пытанне, якое лічылася галоўнай праблемай сацыяльных адносін на Беларусі. Кансалідацыя беларусаў вакол нацыянальнай справы не магла адбыцца без сялян, якія стваралі найболыпую групу. Абуджэнне ў гэтай групе нацыянальнай свядомасці і пачуцця адказнасці за будучыню, зацікаўлення нацыянальнымі ідэаламі, як меркавалася, было магчымым толькі разам з рэалізацыяй сацыяльных патрэб. Таму і ў праграме БРГ, падобна як раней у пазіцыях беларускай фракцыі «Народнай Волі», нацыянальныя ідэі звязваліся з сацыяльнымі. Найважнейшымі мэтамі лічыліся звяржэнне расійскага самадзяржаўя, усталяванне ў Расіі дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі з правам народаў на самавызначэнне, адмена прыватнай уласнасці (у тым ліку сялянскай), перадача зямлі і сродкаў вытворчасці ў агульнанацыянальную ўласнасць. Акрамя гэтай, па-юнацку радыкальнай праграмы, на пачатку сваёй дзейнасці сябры партыі праводзілі мерапрыемствы галоўным чынам культурніцкага і асветніцкага характару.

I Беларуская рэвалюцыйная партыя, і Беларуская рэвалюцыйная грамада былі звязаныя з расійскай Партыяй сацыялістаў-рэвалюцыянераў69. Розніца ў праграме паміж БРГ і эсэрамі была ў вырашэнні сялянскага пытання. БРГ выступала за ліквідацыю прыватнай уласнасці на зямлю і перадачу яе ў індывідуальнае карыстанне сялянам. Эсэры меркавалі, што зямлю трэба аддаць абшчынам, земляробчым згуртаванням, якія былі характэрныя для традыцыйнага вядзення гаспадаркі ў Расіі.

У пытанні беларускай дзяржаўнасці БРГ зрабіла крок назад у параўнанні з гоманаўцамі. Першая праграма гэтай партыі была сфармуляваная на з’ездзе ў 1903 г. Палітычнай аўтаноміі Беларусі грамадоўцы не патрабавалі, а толькі права на нацыянальныя свабоды. Аднак гэтыя свабоды не акрэсліваліся, а права іх канкрэтызаваць было пакінута канстытуцыйнаму органу дэмакратычнай Расіі.

67 Luckiewicz A. Narodowolcy — Biaiorusini... S. 99; Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне... С. 468.

68 Turonek J. Waclaw Iwanowski і odrodzenie Biatorusi. Warszawa, 1992. S. 23; беларускамоўныя версіі: Туронак Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі. Мінск, 2006; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 155—156.

69 Пра праграмы БПР, БРГ, БСГ гл.: Біч М., Рудовіч С. Беларуская сацыялістычная грамада // ЭГБ. Т. 1. Мінск, 1993. С. 410—413; Latyszonek О., Mironowicz Е. Historia Bialorusi... S. 122—125; Латышонак А.,МірановічЯ. Гісторыя Веларусі... С. 124—126.

У 1904 г. на з’ездзе БРГ у Менску беларускія дзеячы зноў аб’ядналі сілы, у некаторай ступені абнавілі праграму і змянілі назву партыі на Беларускую сацыялістычную грамаду. Сярод заснавальнікаў партыі зноў апынуліся браты Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч, Вацлаў Іваноўскі, Францішак Умястоўскі. Таксама, як і раней, яе сябры паходзілі галоўным чынам з асяроддзя дробнай шляхты і «разначыннай» інтэлігенцыі. На палітычнай дзейнасці БСГ адбіліся падзеі рэвалюцыі 1905 г. У сакавіцкай праграмнай дэкларацыі «Што такое канстытуцыя?» партыя выказалася за ліквідацыю абсалютызму і ўсталяванне ў Расіі дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі з агульным сеймам (Канстытуантай), выбраным шляхам роўнага, усеагульнага і таемнага галасавання, a таксама за свабоду друку, слова і сходаў. He выказвалася меркаванне наконт палітычнага і нацыянальнага становішча Беларусі. Аднак яшчэ ў тым самым месяцы гэтае пытанне ўзняў сялянскі з’езд, арганізаваны сябрамі БСГ і эсэрамі. Удзельнікі з’езда прапанавалі ўтварыць у вёсках суполкі, адабраць дзяржаўную і прыватную зямлю і перадаць яе тым, каму зямля была неабходная. Адначасова яны супраціўляліся перадачы зямлі сялянам ва ўласнасць, тлумачачы гэта тым, што ўжо ў другім пакаленні (пры рознай колькасці дзяцей у сем’ях) роўны падзел быў бы парушаны. Абмяркоўваліся таксама іншыя спосабы выкарыстання зямлі, у прыватнасці — калектыўная і аплочваемая праца сялян на супольнай зямлі альбо самастойнае вядзенне імі гаспадаркі на надзелах, вылучаных сялянскай абшчынай. З’явіліся таксама прапановы, што тычыліся ўнутранай палітыкі. Абавязковай была прызнаная перадача мясцовай улады ў Літве і на Беларусі ў рукі народнага прадстаўніцтва. У яго кампетэнцыю мела ўваходзіць вызначэнне памеру падаткаў і кантроль над увядзеннем справядлівага заканадаўства, якое павінна было рэгуляваць адносіны ў вёсцы. Прысутныя на з’ездзе выказалі таксама грамадзянскі клопат пра будучыню. Яны абвясцілі пастулат аб аўтаноміі і скліканні Краёвага Сейма Літвы і Беларусі, а таксама перадачы ў яго кампетэнцыю спраў краю. Пры такім раскладзе парламент у Пецярбургу павінен быў займацца агульнымі праблемамі дзяржавы70.

Толькі ў 1906 г. на II з’ездзе, пры зацвярджэнні новай праграмы партыі, сябры БСГ выступілі з патрабаваннемувядзення пасля звяржэння самадзяржаўя на Беларусі нацыянальнай аўтаноміі і склікання Сойма ў Вільні. Прадстаўнікоў ва Устаноўчы Сойм павінны былі вызначыць выбары, праведзеныя на падставе агульнага, роўнага, прамога і таемнага выбарчага права. Абвяшчаючы новую праграму, БСГ парывала з ідэяй радыкальнай канфіскацыі зямлі, якой прытрымлівалася расійская Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Асноўныя патрабаванні ў гэтай сферы — стварэнне абласнога зямельнага фонду з ліку дзяржаўных, прыватных, царкоўных і касцёльных земляў — былі дастасаваныя да новага пункта праграмы — ідэі аўтаноміі Беларусі. Гэта было сугучным з меншавіцкай ідэяй муніцыпалізацыі зямлі, прынятай пазней на

70 Біч М. Беларускі нацыянальны рух у перыяд рэвалюцыі Ц Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 338.

IV з’ездзе РСДРП у красавіку 1906 г., але супярэчыла поглядам ППС, якая неахвотна ўспрымала парушэнне прыватнай уласнасці71. Адначасова сябры БСГ надзялялі сябе правам прадстаўляць «працоўны люд» Беларусі без нацыянальных адрозненняў.

Варта патлумачыць выбар Вільніў якасці адміністрацыйнага цэнтра, а таксама разуменне паняцця «нацыянальная аўтаномія». На пачатку XX ст. не назіралася імкнення да аўтаноміі выключна беларускіх этнаграфічных земляў. Мэтай краёўцаў была аўтаномія ўсяго Краю, гэта значыць—для гістарычнай Літвы (земляў былога ВКЛ), куды ўваходзілі этнічныя літоўскія землі, часткі Латвіі і Беларусі. Гістарычным цэнтрам Краю была Вільня, былая дзяржаўная сталіца, таму тут і планавалася размясціць Сойм, найвышэйшы орган аўтаноміі, які павінен быў рэпрэзентаваць усе нацыянальнасці, якія насялялі гэтыя тэрыторыі. Такі падыход вынікаў з папулярнай сярод часткі тагачаснай беларускай эліты краёвай ідэалогіі, якая прызнавала роўнасць правоў усіх нацыянальных груп, што на працягу стагоддзяў насялялі гістарычную Літву.

Распаўсюджаныя падчас рэвалюцыі 1905 г. лозунгі самавызначэння народаў і неабходнасці барацьбы за нацыянальную аўтаномію былі пацверджаныя праз два гады, падчас канферэнцыі расійскіх нацыянальнасацыялістычных партый, у якой бралі ўдзел сярод іншых ПСР, ППС — рэвалюцыйная фракцыя, Бунд, Латышскі сацыял-дэмакратычны саюз, а таксама БСГ, прадстаўленая Іванам Луцкевічам. Была падтрыманая рэзалюцыя аб неабходнасці надаць асобным народам расійскай дзяржавы культурна-нацыянальную аўтаномію.

У тыя рэвалюцыйныя гады БСГ хутка развівалася, выдаючы брашуры і звароты па-беларуску, па-польску, па-літоўску і на мове ідыш. Частка з іх друкавалася ва ўласнай друкарні, размешчанай у Пецярбургу. Сябры партыі актыўна працавалі ў сельскай мясцовасці. У 1905 г. супольна з эсэрамі яны арганізавалі сялянскі з’езд у Менску, на якім быў заснаваны Беларускі сялянскі саюз.

Партыйная дзейнасць была магчымай дзякуючы лібералізацыі нацыянальнай палітыкі Расіі. Адкрыліся таксама новыя магчымасці для развіцця нацыянальных культур. Указ імператара Мікалая II ад 12 снежня 1904 г. дазваляў выкарыстоўваць нацыянальныя мовы ў друку. Беларускія дзеячы спраўна выкарысталі новыя магчымасці, якія перад імі з’явіліся таксама пасля абнародавання маніфеста Мікалая II ад 17 кастрычніка 1905 г., што абвясціў палітычныя свабоды, у тым ліку свабоду слова, і пайшлі шляхам, прапанаваным Францішкам Вагушэвічам. Пад псеўданімам Мацей Бурачок на старонках «Дудкі беларускай», выдадзенай у Кракаве ў 1891 г. па-беларуску лацінкай, ён заклікаў: «Не пакідайце жмовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі». 1 верасня 1906 г. выйшаў першы нумар легальна выдадзенай беларускай газеты «Наша Доля», якая друкавалася кірыліцай для праваслаўных беларусаў і лацінкай — для беларусаў-каталікоў. Агульны наклад складаў 10 тыс. экзэмпляраў. Газета, што рэдагавалася кіраўнікамі

71 Біч М. Беларускі нацыянальны pyx... С. 338.

БСГ Іванам і Антонам Луцкевічамі, Казімірам Кастравіцкім, Алаізай Пашкевіч і Францішкам Умястоўскім, была неафіцыйным органам гэтай партыі. Яе публіцысты напаўнялі свае артыкулы зместам, прызнаным цэнзарамі за рэвалюцыйны, а таму з шасці нумароў, якія былі выдадзеныя з верасня да снежня 1906 г., чатыры былі канфіскаваныя72. Пасля такіх здарэнняў выдаўцы газеты і кіраўнікі партыі — браты Луцкевічы, Аляксандр Уласаў, Вацлаў Іваноўскі — перайшлі на больш ліберальныя пазіцыі, а ў некаторых пунктах адышлі ад радыкальнай праграмы БСГ і сфармулявалі сацыял-дэмакратычную праграму. Новыя погляды вузкага кіраўніцтва партыі знайшлі адлюстраванне на старонках новага беларускага штотыднёвіка «Наша Ніва», які быў скіраваны галоўным чынам на арганічную працу і прапаганду беларускай культуры.

У чэрвені 1906 г. у Вільні адбылася канферэнцыя прадстаўнікоў Цэнтральнага камітэта БСГ, рэпрэзентаванага братамі Луцкевічамі, Вацлавам Іваноўскім, Аляксандрам Бурбісам, прадстаўнікамі мясцовых аддзелаў у Вільні, Менску і Пецярбургу, Бельскім, Дзісенскім і Лідскім паветах. Удзельнікі сустрэчы прынялі рэзалюцыю аб байкоце выбараў у Думу. Разглядалася таксама пытанне адносін з ППС на Літве і стаўленне да яе прапановы стварыць разам з Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй супольную сацыял-дэмакратычную партыю з нацыянальнымі секцыямі. Гэтая ідэя на той момант нават была падтрыманая сябрамі БСГ. Аднак польскіх і беларускіх дзеячаў падзяліла рознае стаўленне да аграрнага пытання — перадусім ішла гаворка пра адносіны да прыватнай уласнасці і спосабу правядзення сельскагаспадарчай рэформы73. ППС не магла дапусціць у сваёй праграме магчымасці нацыяналізацыі прыватнай уласнасці і правядзення радыкальнай зямельнай рэформы, у сваю чаргу дзеячы БСГ не жадалі пазбаўляцца гэтых пунктаў.

Хоць кіраўнікі БСГ афіцыйна дэкларавалі адыход ад праграмы эсэраў, яны і надалей у працы на месцах імкнуліся выкарыстоўваць рэвалюцыйныя настроі сялянства з мэтай звязаць сацыяльныя праблемы з беларускім палітычным рухам. У значна меншай ступені праграма БСГ была адрасаваная рабочым, і па-за Менскам уплыў партыі ў гэтым асяроддзі не быў вялікі. Пасля рэвалюцыі 1905—1907 гг. партыя пашырыла сваю дзейнасць на новыя паветы ў Віленскай, Менскай і Гарадзенскай губернях. Актывісты арганізоўвалі сустрэчы і палітычныя мітынгі ў вёсках, а таксама ў малых мястэчках. Кіраўнікі партыі нават прынялі рашэнне прыняць удзел у выбарах у II Думу. 3 гэтай ідэяй менскі камітэт БСГ увайшоў у блок сацыялістычных партый разам з РСДРП, Бундам і ПСР. Гэты блок выйграў выбары толькі ў Менску, а ў астатніх акругах яго ўдзел скончыўся беспаспяхова. Невялікая радасць з гэтага частковага поспеху працягвалася нядоўга, бо вынікі выбараў па Менскай акрузе былі ануляваныя ўладаю. Параза на выбарах хутка

72 Конан У. «Наша Доля» IIЭГБ. Т. 5. Мінск, 1999. С. 313—314.

73 Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903—1928). Менск, 1991. С. 34—35; Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху... С. 160—161 (2-е выд. — с. 183—184).

прывяла да распаду большасці беларускіх партыйных сацыялістычных і ліберальных арганізацый74.

Пачынаючы з другой паловы 1907 г. дзейнасць галоўных кіраўнікоў БСГ была сканцэнтраваная перадусім на выданні «Нашай Нівы». Гэты штотыднёвік, які выходзіў у 1906—1915 гг. у Вільні, стаў найважнейшым друкаваным органам беларускага культурнага жыцця. Перыяд, калі выходзіла газета, увайшоў у гісторыю беларускай літаратуры як «нашаніўскі». Дзякуючы «Нашай Ніве» распаўсюджвалася беларуская нацыянальная ідэя. Рэдакцыя паспяхова прапагандавала ідэі беларускай нацыянальнай, культурнай і духоўнай супольнасці як адрознай ад расійскай і польскай. Рабіліся намаганні аб’яднаць праваслаўных беларусаў і беларусаў-каталікоў. Рэдактары не атрымлівалі ніякай падтрымкі з боку царкоўных і касцёльных арганізацый; зрэшты, часта выступалі з антыклерыкальных пазіцый. Асабліва моцна крытыкаваўся спроіпчаны падыход Праваслаўнай царквы і Каталіцкага касцёла да нацыянальнага пытання — прызнанне праваслаўных беларусаў часткай расійскага народа, а каталікоў — часткай польскага. Напачатку, таксама як і «Наша Доля», «Наша Ніва» выходзіла і кірыліцай, і лацінкай, пазней — толькі кірыліцай. Тыднёвік стаў трыбунай для цэлага кола пісьменнікаў і паэтаў, якія заклалі аснову беларускай літаратуры. Сярод іх Янка Купала (Іван Луцэвіч), Якуб Колас (Канстанцін Міцкевіч), Максім Багдановіч, Алесь Гарун (Аляксандр Прушынскі), Мікалай Арол (Сцяпан Пятэльскі), Змітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік). Выдаваліся таксама іншыя газеты па-беларуску, напрыклад, кансерватыўны «Беларус», які спансіравала княгіня Магдалена Радзівіл, бадай адзіная арыстакратка, што падтрымлівала беларускі рух. Былі заснаваныя беларускія выдавецтвы: у Пецярбургу — «Загляне сонца і ў наша ваконца», у Вільні — «Наша хата», «Палачанін», «Беларускае выдавецкае таварыства». Распачалася дзейнасць у кірунку палітычнай актывізацыі сялянства, якому адрасавалася выданне «Саха» пад рэдакцыяй Аляксандра Уласава.

2.5 Выбары ў Думу

У снежні 1905 г. выйшаў дэкрэт аб выбарах у Думу, якая, нягледзячы на Маніфест 17 кастрычніка 1905 г., не стала адзіным заканадаўчым органам. На падставе новых дэкрэтаў Дзяржаўны Савет быў ператвораны ў другі заканадаўчы орган. Кожны новы закон павінен быў быць прыняты Думай, потым Дзяржаўным Саветам і, нарэшце, зацверджаны манархам. Паміж паседжаннямі Думы імператар мог выдаваць распараджэнні, якія мелі сілу законаў. Дэпутаты абедзвюх палат былі павінны іх разгледзець на працягу двух месяцаў пасля аднаўлення сесіі. Выбары ў Думу былі непрамымі і праводзіліся па курыях — спачатку выбіралі выбаршчыкаў у курыях, а тыя ў сваю чаргу выбіралі дэпутатаў

74 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 27; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 26—27.

Думы. Выбаршчыкаў выбіралі ў чатырох курыях: землеўласніцкай, мяшчанскай, сялянскай і рабочай, прычым 10 галасоў землеўласнікаў прыраўноўваліся да 35 галасоў мяшчан, 150 сялян, 450 рабочых. Выбарчага права былі пазбаўленыя жанчыны, вайскоўцы, рабочыя дробных прамысловых прадпрыемстваў, сялянскіх гаспадарак, а таксама дробныя гандляры. Выбары ў Думу аказаліся зрэзам палітычных сімпатый той часткі насельніцтва Расійскай імперьгі, якая атрымала права галасаваць.

Першыя выбары адбыліся ў 1906 г. у атмасферы перадвыбарчай кампаніі, праведзенай, з аднаго боку, праўрадавымі кансерватарамі (праваслаўнае духавенства і Саюз рускага народа), а з другой — левымі і правымі адгалінаваннямі ліберальных партый.

Ва ўсіх выбарах у Думу арыентацыя жыхароў беларускіх земляў вызначалася сваёй спецыфікай. Ужо на пачатку 1906 г. «акцябрысты» з заходніх губерняў імперыі стварылі апазіцыйнае да кіраўніцтва партыі кола пад назвай «Ускраінны саюз 17 кастрычніка» («Окрайнный союз 17 октября»), Групоўка вызначыла сваёй мэтай абарону «расійскага» насельніцтва на захадзе дзяржавы (праваслаўных беларусаў) ад чужога ўціску, гэта значыць ад палякаў і яўрэяў. Акрамя гэтага, у адрозненне ад вялікарасійскіх губерняў, кадэты ў Літве і на Беларусі не былі асноўнай палітычнай сілай. Іх падтрымлівалі сіянісцкія арганізацыі, якія жадалі дамагчыся ўтварэння ў Расіі экстэрытарыяльнай яўрэйскай акругі, a таксама Канстьпуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі (ККПЛіБ), створаная на мяжы 1905 і 1906 гг. па ініцыятыве віленскага біскупа Эдварда Ропа. Гэты святар лічыў, што элементам, які б мог звязаць палякаў і літоўцаў, а таксама вялікую частку беларусаў, з’яўляецца каталіцызм, таму партыя дзейнічала галоўным чынам на Віленіпчыне і Гарадзеншчыне. Яе праграма абапіралася пераважна на поглядах краёўцаў. Сярод іншага, яна выступала за ўвядзенне адукацыі на роднай мове, а таксама за ўсеагульнае і абавязковае галасаванне. Аднак біскуп быў далёкі ад заклікаў да палітычных перамен. Ен супраціўляўся любым ідэям аднаўлення ВКЛ і быў прыхільнікам адзінства Расіі як дзяржавы75. Паводле яго пераканання, павага да правоў нерасійскіх нацыянальнасцей абудзіла б павагу з іх боку да ўрада. У выніку можна было пазбегнуць шкоднай для адзінства дзяржавы прапаганды нацыянальных рухаў і пабудаваць грамадзянскую салідарнасць этнічна адрозных жыхароў Расіі, а тым самым узмацніць і кансалідаваць дзяржаву.

Беларускія сацыялістычныя партыі заклікалі байкатаваць выбары ў першае агульнарасійскае народнае прадстаўніцтва, разлічваючы на рэвалюцыйныя выступленні, знішчэнне самадзяржаўя і дэмакратычныя выбары ў Думу.

3 гэтай прычыны рабочыя буйных прадпрыемстваўу Менску, Мазыры, Бабруйску, Пінску, Горадні, Магілёве на выбары не пайшлі. Масава ў іх удзельнічалі сяляне і мяшчане. У выніку выбары ў імперыі выйгралі кадэты, якія занялі 30% месцаў у Думе і здабылі ажно 161 мандат з 499.

75 Kozyrska A. Arcybiskup Edward Ropp. Zycie i dzialalnosc (1851—1939). Lublin, 2004. S. 94, 102.

Прадстаўнікі гэтай партыі атрымалі таксама перамогу ў пяці заходніх губернях — Гарадзенскай, Менскай, Віленскай, Магілёўскай і Віцебскай. Ажно 29 дэпутатаў з 36 выбраных у Думу ад гэтых тэрыторый належалі да кадэтаў, у тым ліку і сябры Канстытуцыйна-каталіцкай партыі Літвы і Беларусі, Саюза барацьбы за раўнапраўе яўрэяў у Расіі і сіяністы. Сярод іх было дзесяць землеўласнікаў, трынаццаць прадстаўнікоў інтэлігенцьгі, грамадскіх дзеячаў і святароў (рабінаў і каталіцкіх ксяндзоў), а таксама шэсць сялян. Сярод сямі іншых дэпутатаў пяць былі беспартыйнымі, адзін — правай арыентацыі, адзін адносіў сябе да сацыял-дэмакратаў. Усе яны былі сялянамі76.

Найважнейіпым пытаннем, якое абмяркоўвалася ў I Думе, была аграрная рэформа. На гэтым фоне ўжо на пачатку працы наступілі змены ў арыентацыі дэпутатаў, што паходзілі з беларускіх губерняў. Хоць ажно 29 дэпутатаў прайшло ў Думу з дапамогай Канстытуцыйнадэмакратычнай партьгі, адразу пасля пачатку паседжанняў толькі восем з іх уступілі ў фракцыю кадэтаў (адзін землеўласнік і прадстаўнікі інтэлігенцыі). Іншыя пятнаццаць прыхільнікаў ККПЛіБ (землеўласнікі, два прадстаўнікі інтэлігенцыі, два ксяндзы і трое сялян) не пагадзіліся з прапанаваным кадэтамі пастулатам прымусовай раздачы зямельнай уласнасці. Яны далучыліся да фракцыі аўтанамістаў з украінскіх і прыбалтыйскіх губерняў, а таксама з Каралеўства Польскага. Трое дэпутатаў (двое сялян і адзін прадстаўнік інтэлігенцьгі) папоўнілі ў Думе сялянскую фракцыю «Працоўнай групы», так званых «трудавікоў». Шэсць беспартыйных сялянскіх дэпутатаў сваімі галасамі найчасцей падтрымлівалі кадэтаў, аўтанамістаў альбо сяброў правых груповак.

Краёўцы з беларускіх земляў (у тым ліку віленскі дэпутат Баляслаў Ялавецкі, менскі — Раман Скірмунт, гарадзенскі—ксёндз Антоній Сангайла) выказваліся за захаванне прыватнай уласнасці землеўласнікаў і сялян. Князь Геранім Друцкі-Любецкі, заснавальнік арганізацыі кадэтаў на Піншчыне, адкуль паходзіў, урэшце рэшт выступіў супраць сваіх нядаўніх палітычных саюзнікаў. Ён публічна падкрэсліваў прывязанасць сялян да прыватнай уласнасці і прызнаў абавязковым дастасаванне праграмы аграрнай рэформы ў дзяржаве да спецыфікі і сельскагаспадарчых традыцый асобных рэгіёнаў. Яго пазіцьпо падзялялі таксама прадстаўнікі ККПЛіБ. Аўтанамісты і кадэты сыходзіліся ў поглядах на пытанне ўвядзення мясцовага самакіравання.

Кадэты, акрыленыя перамогай на выбарах, высоўвалі ўсё больш смелыя патрабаванні даўрада. Яны дамагаліся ліквідацыі другой палаты парламента, а таксама фармавання ўрада, адказнага перад Думай, і трактавання яе ў якасці адзінага заканадаўчага органа. Урад не мог кантраляваць настроі апазіцыі, а таму пасля няпоўных трох месяцаў, у ліпені 1906 г., наважыўся распусціць Думу і прызначыць новыя выбары.

Пасля правядзення новых выбараў выявілася, што II Дума — яшчэ болып левая, чым папярэдняя: 65 мандатаў атрымалі сацьіял-дэмакратьі,

76 Віч М. Грамадска-палітычная барацьба ў час адступлення рэвалюцыі // Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 327—331.

104 — «трудавікі», a 37 — сацыялісты-рэвалюцыянеры. Такім чынам, у Думе, якая налічвала 518 дэпутатаў, найбольш уплывовай фракцыяй стаў левы блок. Кадэты агулам атрымалі толькі 99 месцаў. Правы блок—кансерватыўная група «акцябрыстаў» і правыя «чарнасоценныя» арганізацыі — атрымалі толькі 54 мандаты77.

Жыхары пяці беларускіх губерняў на выбарах у II Думу выказалі цалкам іншыя сімпатыі, чым жыхары астатніх частак імперыі. Адзінаццаць мандатаў атрымалі аўтанамісты-краёўцы, ажно пятнаццаць месцаў здабылі непапулярныя ў іншых частках краіны манархісты і правыя «акцябрысты». Гэта было вынікам вельмі актыўнай выбарчай кампаніі праваслаўнага і каталіцкага духавенства, праведзенай сярод сялянства. Дадалася да гэтага рэакцыя на вельмі агрэсіўную выбарчую кампанію Нацыянальнай дэмакратыі, якая сярод няпольскага насельніцтва пасеяла страх і выклікала жаданне абараніць свае інтарэсы. Праявай такой пазіцыі было, акрамя ўсяго іншага, галасаванне за кансерватыўныя партыі. На перамогу кансерватараў паўплывала таксама апераванне нацыянальна-канфесійнымі лозунгамі. Непрыманне сялянамі левых партый і падтрымка манархічных груповак былі выкліканыя бояззю нацыяналізацыі прыватнай уласнасці. Паразу на выбарах пацярпелі краёўцы, якія атрымалі толькі адзінаццаць мандатаў. Зменшылася таксама колькасць палякаў у Думе (у Менскай і Ковенскай губернях не выбралі аніводнага). Раман Скірмунт лічыў, што віну за гэта трэба ўскласці на Нацыянальную дэмакратыю, чые ўсё большыя ўплывы і агрэсіўная кампанія настройвалі супраць палякаў іншыя народы Краю78.

Дзеячы Саюза рускага народа і Саюза 17 кастрычніка восенню 1906 г. на з’ездзе ў Вільні стварылі Рускі ўскраінны саюз (РУС), які выступаў пад лозунгамі «Расія для рускіх», барацьбы з Каталіцкім касцёлам, польскім і яўрэйскім капіталам, а перадусім — з разнастайнымі праявамі рэвалюцыйнай думкі. Сябры РУС дамагаліся ад урада прымусовага выкупу ў «польскіх» землеўласнікаў лішкаў зямлі, якія перавышалі ўстаноўлены зямельны цэнз, і перадачы іх на выгадных умовах праваслаўнаму «рускаму» народу на Беларусі, прасцей кажучы— праваслаўным беларускім сялянам, якіх яны лічылі часткай расійскага народа. РУС ставіў пад пытанне існаванне асобнага беларускага народа, а нацыянальны беларускі рух лічыў «інтрыгай» польскіх паноў і Каталіцкага касцёла, скіраванай супраць адзінства Расійскай імперыі79. Пасля абвяшчэння кадэтамі пратэсту супраць роспуску Думы краёўцы з Літвы і Беларусі, якіх называлі таксама аўтанамістамі, аддзяліліся ад іх. Палітыку кадэтаў крытыкавалі Менскае і Віленскае сельскагаспадарчыя таварыствы, а таксама Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі. Гэтая апошняя не змагла перажыць крызіс і спыніла

77 Heller М. Historia imperium rosyjskiego... S. 698.

78 Jurkiewicz J. Rozwöj polskiej mysli... S. 60.

79 Мянское слово. 1906. № 2; цыт. паводле: Біч М. Грамадска-палітычная барацьба...

С. 333.

сваю дзейнасць у сярэдзіне 1906 г. У перадвыбарчай кампаніі ў II Думу аўтанамісты негатыўна ацанілі стаўленне ўрада і манархічных партый да нацыянальнага і канфесійнага пытання. Яны заклікалі жыхароў Літвы і Беларусі аддаць галасы за прадстаўнікоў Краю, працаваць над яго культурным і эканамічным развіццём і разгарнуць дзейнасць на карысць атрымання мясцовага самакіравання.

Адсутнасць падтрымкі левых праграм на беларускіх землях вынікала з невялікай колькасці рабочых і слабасці рабочага руху. Беларусь ад іншых тэрыторый дзяржавы адрознівалася невялікім працэнтам рабочых, іх удзел у выбарчых з’ездах быў сімвалічным. У Магілёўскай губерні яны складалі 0,9%, у Віленскай — 1,1%, у Менскай — 1,4%80. Найлепш яны былі прадстаўленыя ў Гарадзенскай губерні, аднак і там складалі толькі 1,9%. Колькасць рабочых у Віцебскай губерні была настолькі нізкай, што ўвогуле нельга было стварыць з іх асобнай арганізацыі. У тым ліку і па гэтай прычыне на Беларусі левыя партыі не мелі ніякага поспеху: ні народнікі з левага крыла, ні сацыял-дэмакраты не змаглі вывесці з беларускіх земляў ніводнага свайго кандыдата. Толькі ў Менску мясцовыя арганізацьгі РСДРП, Бунд, ППС і БСГ стварылі левы блок, які ў студзені 1907 г. на гарадскіх выбарах атрымаў перавагу. Вынікі тых выбараў, як ужо гаварылася, былі ануляваныя.

У II Думе надалей найбольш актуальным пытаннем заставалася справа аграрнай рэформы. Прадстаўнікі левых партый (эсэры, народныя сацыялісты, трудавікі) выступалі за нацыяналізацьпо зямлі, a землеўласнікі, манархісты і акцябрысты выказваліся за рэформы, прапанаваныя Пятром Стальшіным у праграме, абвешчанай 9 лістапада 1906 г.

Краёўцы з Беларусі супрацоўнічалі ў II Думе з 46 дэпутатамі з Каралеўства Польскага, згуртаванымі вакол Польскага кола. Яго кіраўнік Р. Дмоўскі ў сакавіку 1907 г. выступіў з прапановай замарозіць разгляд аграрнага пытання на заходніх тэрыторыях, пакуль Каралеўства Польскае не атрымае аўтаноміі, а Паўночнаі Паўднёва-Заходняму краям не будзе нададзена самакіраванне, а таксама нацыянальнае і канфесійнае раўнапраўе. Прапанова Дмоўскага сустрэла абурэнне з боку дэпутатаў манархічных груповак, асабліва прадстаўнікоў РУС, а таксама сялянскіх дэпутатаў Меншчыны. Яны не хавалі сваёй занепакоенасці перад жаданнем польскіх землеўласнікаў падпарадкаваць сабе праваслаўных сялян і вярнуць парадак, што існаваў да адмены прыгоннага права81.

Палітычнае аблічча Думы, недастатковая падтрымка рэформаў П. Сталыпіна прывялі на пачатку чэрвеня 1907 г. да чарговага роспуску Думы і змены выбарчага заканадаўства. Тым самым перыяд рэвалюцыі скончыўся. Азіяцкія народы і ўсё качавое насельніцтва былі пазбаўленыя выбарчага права, у тры разы зменшаная колькасць дэпутатаў ад Каралеўства Польскага і Каўказа. Такім чынам была атры-

80 Біч М. Грамадска-палітычная барацьба... С. 334.

81 Тамсама. С. 336.

Раздзел II. Дзейнасць палітычных груповак на беларускіх землях...103 маная магчымасць уплываць на нацыянальны склад будучай Думы. Былі абмежаваныя правы рабочых — ім не надавалася выбарчае права ў дзевяці губернях дзяржавы (у тым ліку ў Віцебскай), і толькі ў шасці была створана асобная курыя рабочых.

Новае выбарчае заканадаўства зменшыла колькасць выбаршчыкаў з ліку рабочых на беларускіх землях — рабочыя Менскай і Гарадзенскай губерняў маглі вылучаць па два выбаршчыкі, Віленскай — аднаго. Наперад была забяспечаная перавага ў Думе землеўласнікаў — іх курыя выбірала [паўсёй імперыі] 50,5% выбаршчыкаў, перад гэтым — толькі 31%. Такая перамена адбылася за кошт сялянскай курыі, бо выбіраная ёй частка выбаршчыкаў зменшылася з 42% да 22,5%. Гарадская курыя, якая выбірала 25% складу выбаршчыкаў, была падзеленая на дзве паводле крытэрьпо маёмаснага цэнзу. Трохі іначай выглядала сітуацыя ў заходніх губернях імперыі. Тут курыя землеўласнікаў атрымала перавагу толькі ў Менскай губерні (51,9%) і Магілёўскай (51,2%). 3 мэтай абмежаванняў Думе колькасці прадстаўнікоў «польскіх» землеўласнікаў было вырашана, што ў Віленскай губерні землеўласнікі будуць выбіраць 48% выбаріпчыкаў, у Віцебскай — 45,3%, а ў Гарадзенскай — 41,1%. Такім чынам забяспечвалася магчымасць павелічэння колькасці месцаў для сялянскіх дэпутатаў, якія падзялялі прарасійскую манархічную арыентацыю. Жаданы вынік на выбарах збіраліся дасягнуць з дапамогай япічэ аднаго рашэння. У некалькіх месцах на заходніх рубяжах імперыі была створаная асобная «руская» курыя, галасаваць у якой мела права праваслаўнае насельніцтва. У Віленскай губерні землеўласнікі рускай курыі атрымалі 47,2% месцаў выбаршчыкаў.

Закон даваў магчымасць падзяліць павятовыя і гарадскія з’езды паводле нацыянальнага крытэрыю. Паводле прапановы Саюза рускага народа і Саюза 17 кастрычніка, якія выступілі ў абарону правоў «спрадвечнага рускага насельніцтва», у Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і сямі паўднёвых паветах Віцебскай губерняў курыі былі падзеленыя на дзве часткі — «рускую» і «польскую» (хоць у прынцыпе іх болып правільна было б акрэсліць як праваслаўную і каталіцкую). У склад «рускай» курыі ўвайшлі праваслаўныя беларусы, татары, немцы, у склад польскай — беларусы-каталікі. Яіпчэ больш складаная сітуацыя стваралася пры вызначэнні выбаріпчыкаў у гарадской курыі, падзеленай на дзве часткі паводле маёмаснага цэнзу. Першая, дзе было сабрана багатае купецтва, у сваю чаргу дзялілася на тры аддзяленні паводле нацыянальна-канфесійнай прыналежнасці выбаршчыкаў: на «рускае», «польскае» і яўрэйскае, кожнае з якіх мела магчымасць выбіраць толькі аднаго выбаршчыка. У другой гарадской курыі выбаршчыкаў выбіралі дробныя мяшчане. У Менскім, Бабруйскім і Гарадзенскім паветах былі ўведзены два выбарчыя аддзяленні — «рускае» і «польскае», а ў Віцебскім, Дзвінскім і Магілёўскім паветах — яшчэ адно для яўрэйскага насельніцтва82. Такім чынам, выбарчае заканадаўства ў заходніх гу-

82 Яноўская В. Усталяванне палітычнай рэакцыі // Гісторыя Веларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 388.

104 Беларускал Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Лл вытокаў беларускай дзяржаўнасці бернях давала перавагу «рускаму народу», у склад якога залічвалі і праваслаўных беларусаў. У такой сітуацьгі беларусы-каталікі рашэннем улад былі далучаныя да польскіх выбарчых груп. Беларусаў ігнаравалі як асобны народ, не разумеючы патрэбы акцэнтавання якіх-небудзь іх нацыянальных правоў, у тым ліку і выбарчых. Было зменшана значэнне яўрэйскага насельніцтва — для іх не ўводзілі асобных выбарчых сходаў нават у тых гарадах, дзе яны мелі колькасную перавагу.

У выбарчую кампанію ўключыліся левыя партыі, за выключэннем эсэраў, якія яе байкатавалі. Актыўную прапагандысцкую дзейнасць у заходніх губернях праводзілі манархічныя і правыя партыі і арганізацьгі: Саюз рускага народа, Саюз 17 кастрычніка і Рускі ўскраінны саюз. Важную ролю ў аб’яднанні гэтых сіл адыгралі праваслаўныя брацтвы, асабліва ж мітрапаліт Менскі і Тураўскі Міхаіл (Павел Цемнарусаў), які афіцыйна выкарыстоўваў сваё становішча для прапаганды манархічных груповак і «ісцінна рускіх» кандыдатаў у дэпутаты. У Гарадзенскай губерні на гэтай ніве актыўна дзейнічала Праваслаўнае брацтва св. Сафіі.

У такой атмасферы «руская» курыя ў Віленскай губерні выбрала двух дэпутатаў праўрадавай арыентацыі. Губерню прадстаўлялі таксама літоўскі селянін са Свянцянскага павета М. Цывунеліс — уладальнік 60 дзесяцін уласнай зямлі, два землеўласнікі, рымскакаталіцкі святар С. Мацяевіч і дырэктар Зямельнага банка ў Вільні Юзаф Монтвіл83. У Гарадзенскай губерні правыя манархісты атрымалі ўсе месцы, акрамя аднаго, у Віцебскай губерні здабылі шэсць мандатаў. У Менскай губерні правыя групоўкі пасля жорсткай кампаніі атрымалі перамогу над краёўцамі (аўтанамістамі) і польскімі землеўладальнікамі. Рускі ўскраінны саюз здабыў дзевяць месцаў. У выніку сярод дэпутатаў ад пяці заходніх губерняў прадстаўнікі праўрадавых партый склалі 80,5%.

У III Думу (1907—1912) ,з пяці беларускіх губерняў выбралі 36 дэпутатаў: 12 землеўласнікаў, 7 прадстаўнікоў праваслаўнага духавенства, каталіцкага ксяндза, 5 чыноўнікаў і 11 сялян. III Дума, якая пачала працу 1 лістапада 1907 г., нарэшце мела такі нацыянальны і палітычны склад, які быў патрэбны ўраду: 26% налічвалі лібералы, толькі 6% — дэмакраты, а большасць, гэта значыць ажно 61%, займалі дэпутаты праўрадавай арыентацыі. Ніводная з гэтых парламенцкіх фракцый не атрымала абсалютнай большасці, у выніку парламенцкая большасць залежала ад акцябрыстаў, якія ўступалі ў блок альбо з прадстаўнікамі правых партый, альбо з кадэтамі. Найбольшы ўплыў мелі дзве групы — правае крыло акцябрыстаў і фракцыя памяркоўных акцябрыстаў разам з кадэтамі. Дэпутаты ад Беларусі занялі ў Думе галоўным чынам правую і цэнтральную часткі: 19 чалавек увайшло ў правую фракцыю; 7, хоць і сімпатызавалі праваму крылу Думы, мелі памяркоўныя погляды і размяшчаліся бліжэй да цэнтра; 4 далучыліся

83 Korwin-Milewski Н. Siedemdziesi^t lat wspomnien... S. 256; Яноўская B. Усталяванне палітычнай рэакцыі... С. 389.

да «акцябрыстаў»; 1 падтрымліваў Партыю мірнага абнаўлення; 6 дэпутатаў, што мелі краёвыя погляды, стварылі польска-літоўскабеларускую фракцыю. Ніводны з дэпутатаў, выбраных у пяці заходніх губернях, не далучыўся да левага крыла парламента84.

Пётр Сталыпін планаваў увядзенне земскага самакіравання спачатку ў дзевяці заходніх губернях, а пасля толькі ў шасці: Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, а таксама ў Кіеўскай, Падольскай і Валынскай. Пры чарговых выбарах збіраліся ахапіць іх курыяльнай сістэмай з падзелам па «рускую» і «польскую» курыі. Тэкст указа аб земствах быў абвешчаны 14 (27) сакавіка 1911 г., але гэтаму папярэднічала спыненне паседжанняў Думы і Дзяржаўнага Савета, якое адбылося па патрабаванні П. Сталыпіна. Дзейнасць прэм’ера ў рэшце рэшт сустрэла супраціў з боку ўсіх груповак, уключна з правымі і манархісцкімі. Пасля смяротнага замаху на П. Сталыпіна ў кіеўскім оперным тэатры ў сакавіку 1911 г. пасаду прэм’ера заняў значна менш актыўны Уладзімір Какоўцаў, і Дума першы раз здолела прапрацаваць да заканчэння тэрміну сваіх паўнамоцтваў.

Выбары ў IV Думу, праведзеныя восенню 1912 г., адбыліся ўжо ў значна менш бурлівай атмасферы, чым папярэднія. Колькасць правых дэпутатаў узрасла да 185, а асоб, якія складалі левае крыло Думы: кадэтаў і прагрэсістаў — да 107 чалавек. У той жа час зменшылася колькасць акцябрыстаў, галоўнай апоры сталыпінскіх рэформаў (са 120 да 98 мандатаў). У склад парламентаўвайшлі таксама 14 сацыял-дэмакратаў, у тым ліку 6 балыпавікоў, якія ў 1913 г. утварылі асобную фракцыю85. Выбары ў беларускіх губернях адбываліся паводле ранейшага сцэнарыя. Зноў большасць выбаршчыкаў падтрымала правыя групоўкі і крайне радыкальных расійскіх манархістаў. Абраныя дэпутаты ў парламенце далучыліся да фракцыі «правых» (чатыры чалавекі), адзін выступаў як прадстаўнік Саюза 17 кастрычніка, дэпутаты з Віленскай губерні, абраныя з нярускай курыі, стварылі асобную краёвую групу, адзін чалавек далучыўся да прагрэсістаў, а астатнія — да фракцыі рускіх нацыяналістаў і памяркоўных правых86.

Выбары ў Думу ў 1907 г. былі сярод іншага магчымасцю для высвятлення ўзроўню папулярнасці Беларускай Сацыялістычнай Грамады, якая разам з ППС, Бундам і РСДРП увайшла ў блок сацыялістычных партый. Гэтыя групоўкі, аднак, панеслі на Беларусі поўную паразу. Перамогу атрымалі агульнарасійскія і прарасійскія партыі, якія ў сваіх праграмах апелявалі да культурнага адзінства праваслаўных жыхароў Расіі і здабылі 36 мандатаў (80,5%). Сяляне, да якіх БСГ адрасавала значную частку сваёй праграмы і сярод якіх шукала падтрымкі, у большасці сваёй галасавалі за «заходнерускія» групоўкі. Выбарчая параза выклікала спыненне БСГ сваёй дзейнасці, якая зноў актывізавалася толькі падчас Першай сусветнай вайны ў агульнай рэвалюцыйнай

м Яноўская В. Усталяванне палітычнай рэакцыі... С. 390.

85 Bazylow L. Historia Rosji... S. 457.

86 Яноўская B. Усталяванне палітычнай рэакцыі... С. 393—394.

атмасферы. Параза таксама засведчыла, што спробы, якія рабіліся беларускімі дзеячамі з мэтай актывізацыі вясковага насельніцтва, не прынеслі пажаданых вынікаў, а таксама тое, што паміж гэтай часткай грамадства і беларускай інтэлігенцыяй існуе вялікая прорва. Беларускія сяляне значна болып давяралі праваслаўным святарам і расійскім манархістам, чым беларускім дзеячам, якія ўспрымаліся як разбуральнікі наяўнага стану рэчаў. Беларускія нацыянальныя каштоўнасці паранейшаму заставаліся малапрывабнымі ў параўнанні з пратаптаным шляхам сацыяльнага прасоўвання на падмурку расійскай культуры і праваслаўнай спадчыны.

Выбары ў Думу засведчылі палітычныя сімпатыі жыхароў Беларусі. Маючы выбар паміж рознымі расійскімі партыямі і беларускай нацыянальнай праграмай, яны вырашылі падтрымаць наяўны статус-кво. У палітычным светапоглядзе большасці беларусаў, вялікай часткі яўрэйскага насельніцтва і нават прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў перамагла прарасійская плынь. Гэта была перамога «заходнерусізму», ідэалогіі, што афіцыйна ніколі не была акрэсленая, але якой, тым не менш, былі прасякнутыя розныя сферы жыцця. У той час, паводле пераканання болыпай часткі вясковага насельніцтва, асабліва праваслаўнага, толькі прарасійская арыентацыя і знаходжанне ў сферы расійскай культуры маглі прывесці да змены ладу жыцця і перамяшчэння з вёскі ў горад. Да такога мыслення паспяхова схіляла культываванне асобы Аляксандра II як цара-вызваліцеля, які скасаваў прыгон і ініцыяваў сацыяльныя пераўтварэнні на вёсцы. Перамога прарасійскай арыентацыі праяўлялася ў ўспрыманні расійскай мовы як мовы адукаваных пластоў насельніцтва, у той час як беларускай — як простай, сялянскай, народнай гаворкі. Расійская культура ўспрымалася як прэстыжная нават у параўнанні з польскай. Сацыяльны дысананс паміж панскім маёнткам і вёскай пры развітай антыпольскай прапагандзе і абмежаванні правоў каталікоў (якія часта атаясамліваліся з палякамі) ставіў польскую культуру і польскую арыентацыю на другасныя пазіцыі. «Заходнерусізм» жа, які лічыў праваслаўных беларусаў і ўкраінцаў разам з велікаросамі членамі аднаго і таго ж рускага народа, атрымліваў перавагу перад польскай арыентацыяй, паводле якой беларусы часта разглядаліся ў сацыяльных, а не этнічных катэгорыях. Значэнне польскіх уплываў паслабляла таксама іх апеляванне да колішняй даіндыстрыяльнай традыцыі, паколькі палякі не ўспрымаліся як носьбіты чаканых зменаў у сферы грамадскіх адносін на вёсцы. У той жа час нацыянальныя працэсы праходзілі дынамічна. У цяні «заходнерусізму» праходзіла пераўтварэнне беларусаў з этнічнай супольнасці ў сучасную нацыю. Працэс гэты ішоў павольна, бо яму перашкаджаў цэлы збег неспрыяльных акалічнасцяў.

Увогуле лічыцца, што з пункту гледжання нацыянальных інтарэсаў беларусаў Першая сусветная вайна выбухнула занадта рана, бо япічэ не быў завершааны этап кансалідацыі беларускага нацыянальнага руху. Беларуская эліта не выпрацавала агульнай праграмы ў дачыненні да

палітычнай будучыні Беларусі, што прывяло да шэрагу дыскусій у той час, калі ўжо неабходныя былі не словы і спрэчкі, а канкрэтныя рашэнні і нават іульня на апярэджванне падзей. Акрамя таго, не хапала адзінства поглядаў, датычных мадэлі пераўтварэнняў: змагацца за стварэнне дэмакратычнай нацыянальнай дзяржавы паводле заходняга ўзору ці пагадзіцца быць часткай шматнацыянальнай дзяржавы і задаволіцца атрыманнем палітычнай аўтаноміі? Раптоўная змена палітьгчнай сітуацыі на працягу ваенных гадоў змушала да адмовы ад тых канцэпцый, якія не прыносілі беларусам ніякай карысці.

Раздзел III

Ад «Вялікага Княства Літоўскага» да Беларускай Народнай Рэспублікі. Ідэя беларускай дзяржаўнасці ў 1914—1917 гг.

3.1 Пад нямецкай акупацыяй

Лета 1914 г. ва ўсёй Еўропе прайшло пад знакам патрыятычных маніфестацый. Іх удзельнікі былі перакананыя, што вайна была навязаная ворагам. Дэкларавалася падтрымка ўласных урадаў, парламенты асобных дзяржаў ухвалялі ваенныя выдаткі, спраўна праходзіла мабілізацыя. Рэкрутацыя ў расійскае войска ў заходніх губернях Расійскай імперыі таксама праходзіла спакойна, нягледзячы на занепакоенасць улад. Нават на тэрыторыі Каралеўства Польскага не адбылося ніякіх эксцэсаў. Шматнацыянальныя расійскія вайсковыя фармаванні ўключалі ў свой склад беларусаў абедзвюх канфесій, аднак дакладная іх колькасць невядомая. Дэпутаты ў Думе (у тым ліку польскія) падтрымалі рашэнні аб выдзяленні сродкаў на ваенныя патрэбы. Штаб галоўнакамандуючага расійскай арміяй вялікага князя Мікалая Мікалаевіча, т. зв. Стаўка, размясціўся ў Баранавічах, у Менску дыслакавалі 150 тысяч жаўнераў. Былі ўстаноўленыя абмежаванні, звязаныя з абвяшчэннем ваеннага становішча — забарона палітычнай дзейнасці, страйкаў, маніфестацый і сходаў, былі створаныя вайсковыя палявыя суды, а таксама ўведзена цэнзура. Большасць беларускіх арганізацый была вымушана спыніць дзейнасць, бо расійская адміністрацыя непакоілася, што нацыянальныя рухі на ўскраіне імперыі будуць накіраваныя супраць адзінства расійскай дзяржавы. Таму засталіся толькі два беларускія друкаваныя органы: «Наша Ніва» і «Bielarus». Першая газета намагалася абудзіць антываенныя настроі, сцвярджаючы бессэнсоўнасць вайны, другая ж, што выдавалася каталіцкім і кансерватыўным асяродкам, патрактавала мабілізацыю як неабходнасць і падтрымала дзейнасць расійскага ўрада.

На працягу першага года вайны ваенныя дзеянні праходзілі далёка ад Літвы і Беларусі. Аднак летам і восенню 1914 г. нямецкія войскі атрымалі перамогу ва Усходняй Прусіі над дзвюма расійскімі арміямі генерала Аляксандра Самсонава і генерала Паўля фон Рэненкампфа, аў лютым наступнага года перайшлі ў наступленне на паўночным усходзе. У сярэдзіне сакавіка 1915 г. нямецкія войскі займалі пазіцыі ўздоўж лініі Таўрогі—Шакі—Пільвішкі—Марыямпале—Краснаполь—Аўгустоў, a

далей на поўдні — уздоўж ракі Бобры. У красавіку і траўні немцы занялі Ковенскую губерню і Курляндыю, спыніўшыся пад Дзвінскам. У жніўні 1915 г. пасля заняцця Варшавы і Модліна нямецкія войскі рушылі ў кірунку Коўна, Вільні і Менска. 25—26 жніўня была ўзятая Брэсцкая крэпасць, а ў верасні расійская армія, баючыся акружэння, пакінула Вільню, Горадню і Ліду. На тэрыторыю Літвы і Беларусі ўступала нямецкая 10-я армія. Расійскі Паўночна-Заходні фронт быў падзелены на Заходні фронт са штабам у Менску і Паўночны са штабам у Дзвінску. Іх стык пад Свянцянамі немцы здолелі праламаць. Расійцам з цяжкасцю ўдалося ўзмацніць пазіцыі ў тым месцы і адкінуць ворага ў раён азёр Свір і Нарач1.

Наступ нямецкіх войскаў на Беларусі суправаджала паніка сярод жыхароў, якія былі перакананыя, што нямецкія жаўнеры будуць чыніць гвалт і забойствы цывільнага насельніцтва. Гэтыя пагалоскі, шматкроць перабольшаныя напалоханымі людзьмі, надыходзілі разам з уцекачамі з Каралеўства Польскага, якія шукалі на ўсходзе прытулку. Зрэшты, для страху меліся пэўныя падставы — у Калішы немцы стралялі ў цывільнае насельніцтва. Фарбы згушчала праваслаўнае духавенства, якое намаўляла сваіх прыхаджан пакідаць гаспадаркі і эвакуавацца разам з адыходзячым расійскім войскам. Гэтую прапаганду распаўсюджвалі расійскія ўлады і вайскоўцы, якія вырашылі прымяніць тактыку спаленай зямлі перад надыходзячым нямецкім войскам. Цывільнаму насельніцтву раілі, а часам і загадвалі выязджаць на вазах альбо выдзеленым чыгуначным транспартам у глыб Расіі. Іншы раз на яго вачах палілі цэлыя вёскі, гаспадаркі і прыбраныя палеткі. Афіцыйнай прапагандзе лягчэй паддаваліся праваслаўныя беларусы. Каталіцкія ксяндзы за выезд, як правіла, не агітавалі, таму большасць каталіцкага беларускага насельніцтва засталася на месцы. У тыя гарачыя ліпеньскія і жнівеньскія дні дарогі, што вялі на ўсход, запоўніліся бежанцамі, якія аддаліся на волю лёсу. Толькі ў ліпені па Кобрынска-Маскоўскай шашы прайшло 400 тысяч чалавек. У страху перад выступленнямі страціўшых надзею бежанцаў галоўнакамандаванне 5—15 кастрычніка арганізавала іх вываз у глыб Расіі, штодзённа выдзяляючы для гэтага ажно 1200 вагонаў2.

Дакладная колькасць людзей, якія рушылі ў бежанства з заходніх тэрыторый Беларусі, Украіны і нават Каралеўства Польскага, пакуль невядомая. Паводле афіцыйных даных, 1 (14) лютага 1917 г. у Расіі налічвалася 3,2 млн бежанцаў. Было зарэгістравана 750 680 беларусаў з Гарадзенскай губерні, 51 954 — з Віцебскай, 164 351 — з Віленскай, 161 453 — з Менскай, 1 654 — з Магілёўскай. Бежанцы былі расцярушаныя, значныя іх групы знаходзіліся ў Тамбоўскай, Самарскай, Калужскай, Казанскай, Курскай, Саратаўскай губернях. У Пецярбургу,

1 Падрабязней на гэтую тэму гл.: Dabrowski J. Wielka Wojna 1914—1918. Cz. 1. Warszawa, 1937. S. 137—179.

2 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 34; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 32.

які на пачатку вайны быў перайменаваны ў Петраград, іх было 100 704, а ў Маскве — 128 261. Даныя Народнага камісарыята ўнутраных спраў Расійскай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікі ад 11 траўня 1918 г. сведчаць пра 2 292 395 бежанцаў з беларускіх земляў. Асоб, якія ўказалі беларускую альбо расійскую нацыянальнасць, сярод іх было 2 059 395. У 1918—1924 гг. у свае родныя дамы вярнулася каля 700 тысяч чалавек3.

Немцы на занятых тэрыторыях, асабліва на Беласточчыне, Віленшчыне і Гарадзеншчыне, засталі перадусім палякаў, яўрэяў і беларусаў-каталікоў. Начальнік штаба 8-й арміі, а ад 1915 г. начальнік штаба Усходняга фронту генерал Эрых Людэндорф пазней пісаў:

3 беларусамі лічьіцца не даводзілася, бо палякі пазбавілі іх нацыянальнага аблічча, нічога не даўшы ім узамен. Восенню 1915 г. я захацеў атрымаць уяўленне пра беларусаў. Спачатку іх літаральна нідзе немагчыма было знайсці. Толькі пазней выявілася, што гэта вельмі распаўсюджанае, але крайне апалячанае племя, якое стаіць на такім нізкім узроўні культуры, што дапамагчы ім можна было толькі працяглым уздзеяннем4.

Гэты фрагмент успамінаў генерала Людэндорфа і зараз часта падаецца як прыклад тагачаснай слабасці беларускага нацыянальнага руху, хоць ужо звярталася ўвага на тое, што гэтая ацэнка нямецкага вайскоўца сведчыць хутчэй пра яго дрэнную арыентацыю ў нацыянальных адносінах на падпарадкаваным яму абшары5. Праўда, на той момант у заходнім рэгіёне Беларусі ў параўнанні з перадваенным часам на самай справе засталося няшмат беларусаў. Болыпасць праваслаўных пакінула свае сядзібы, а маладых мужчын забралі на фронт. Адсутнасць беларускага насельніцтва на абшарах заходняй, найболып нацыянальна свядомай часткі Беларусі, была адным з галоўных фактараў, які паўплываў на лёс будучай беларускай дзяржаўнасці. Такая сітуацыя таксама паўплывала на нацыянальныя адносіны. Дагэтуль беларуская нацыянальная свядомасць фармавалася ў канфесійна неаднародным асяроддзі, ахопліваючы прадстаўнікоў абодвух веравызнанняў. На пачатку мінулага стагоддзя, як ужо адзначалася, важнейшай за канфесійную прыналежнасць у сялянскім асяроддзі была агульнасць мовы і звычаяў. Пасля эвакуацыі праваслаўнага насельніцтва ў глыб Расіі беларусы-каталікі, што засталіся на гэтай тэрыторыі, сталі больш паддавацца ўплывам польскага нацыянальнага руху і паланізатарскай

3 Скалабан В. У. Бежанцы Ц ЭГБ. Т. 1. С. 339.

4 Людендорф Э. Мон воспомннання о войне 1914—1918 гг. Москва—Мннск, 2005. С. 185; арыгінал: Ludendorff Е. Meine Kriegserinnerungen 1914—1918. Berlin, 1919. S. 145.

5 Уваіу на гэта звярталі ў тым ліку: Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 35—36; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 33; MichalukD. Formowanie si^podstaw panstwowych Bialoruskiej Republik! Ludowej w latach 1918—1919 // Lata Wielkiej Wojny. Dojrzewanie do niepodleglosci 1914—1918 / Red. D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz. Bialystok, 2007. S. 110.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...111 дзейнасці Каталіцкага касцёла. Пераняцце польскіх нацыянальных ідэй палегчыў стан ваеннай пагрозы, а таксама адсутнасць кантактаў з той часткай свайго народа, якая трапіла па-за абшар нямецкай акупацыі.

У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся ўздоўж лініі, якая праходзіла на захад ад Дзвінска і Паставаў і на ўсход ад Наваградка, Баранавіч і Пінска. Вясной наступнага года расійскае камандаванне зацвердзіла план летняга наступлення. Дзеянні распачаліся ў ліпені сіламі ўсіх франтоў пры галоўным удары Заходняга фронту на віленскім кірунку. Аднак гэта не прынесла патрэбнага выніку, а толькі велізарныя страты ў асабовым складзе — 4-я расійская армія, атакуючы немцаў на ўчастку Гарадзішча—Баранавічы, страціла 80 тысяч чалавек. Прычынай няўдачы была перадусім нерашучая пазіцыя камандуючага — генерала Аляксея Эверта6. Марудныя дзеянні 2-й, 10-й і 3-й расійскіх армій сталі прычынай таго, што фронт затрымаўся на Беларусі ажно да 1918 г.

Тэрыторыя, якая трапіла пад нямецкую акупацыю, агульнай плошчай 108 808 км, ахоплівала тры наваствораныя адміністрацыйныя адзінкі: Курляндьпо (Лібаўскі, Мітаўскі, Добленскі, Тукумскі, Віндаўскі, Голдзінгенскі, Тальсенскі, Газенпоцкі, Гробінскі, Броўскі паветы); адзінку, названую Літвой, з Віленскім і Ковенскім гарадскімі і сельскімі паветамі, а таксама Крэтынгскім, Сядскім, Ашмянскім, Шаўліскім, Яганішкельскім, Біржанскім, Цельшаўскім, Куршанскім, Кейданскім, Панявежскім, Вежайцкім, Скаўдвілскім, Паюжскім, Расейнскім, Купішскім, Уцянскім, Рокішскім, Сілгудзішскім, Вількамірскім, Уладзіславаўскім, Вілкавішскім, Марыямпальскім, Сувалкаўскім, Сейненскім, Аўгустоўскім, Кашадарскім, Шырвінцкім, Мальяцкім, Падбродскім, Аліцкім паветамі. У склад трэцяй адзінкі пад назвай акруга Беласток—Горадня ўвайшлі гарадскія і сельскія Гарадзенскі і Беластоцкі паветы, Лідскі гарадскі павет, а таксама Плянтаўскі, Васілішкаўскі, Радунскі, Дзятлаўскі (Ост), Ваўкавыскі, Алекшыцкі, Сакольскі, Бельскі, Свіслацкі паветы7.

Акупаваныя падчас Першай сусветнай вайны немцамі тэрыторыі называліся «Gebiet des Oberbefehlshaber Ost» (Абшар галоўнакамандуючага Усходам), у скароце—Обер-Ост. Вайсковую адміністрацыю на гэтым абшары ўзначальваў генерал Эрых Людэндорф пад агульным кіраўніцтвам камандуючага Усходнім фронтам фельдмаршала Паўля фон Гіндэнбурга. Напрыканцы вайны, 27 студзеня 1918 г., быў выдадзены загад аб рэарганізацыі вайсковай адміністрацыі — адзінкі Літва і акруга Беласток—Горадня былі перададзеныя пад аіульнае кіраванне пад назвай Militärverwaltung Litauen (Вайсковая адміністрацыя Літвы) з сядзібай у Вільні. Увесь абшар быў падзелены на дзве часткі: паўночную — LitauenBezirk Nord — з адміністрацыйным цэнтрам у Вільні і паўднёвую — Litauen-Bezirk Süd — з цэнтрам у Беластоку. Тэрытарыяльны абшар гэтых адзінак адпавядаў папярэднім — Літве і акрузе Беласток—Г орадня.

6 Нсторня Первой мнровой войны 1914—1918. Т. 2 / Ред. й. Н. Ростунов. Москва, 1975. С. 186—204.

7 Glaser S. Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915—1918. Stosunki prawne. Lwow, 1929. S. 8, 174—175.

Немцы былі вымушаныя лічыцца са спецыфічнай нацыянальнай мешанінай. Абшар, які трапіў у межы Обер-Осту, характарызаваўся кампактным пасяленнем беларусаў, літоўцаў і латышоў з расцярушанымі выспамі польскага, расійскага, яўрэйскага і нямецкага насельніцтва. Немцы напачатку выкарыстоўвалі расійскі перапіс 1897 г., а паводле яго даных нацыянальны склад насельніцтва на акупаваных тэрыторыях выглядаў наступным чынам: 34,4% жыхароў гэтага абшару складалі літоўцы, 20,8% — беларусы, 13,5% — яўрэі, 11,8% — палякі, 10,5% — латышы, 6,2% — расійцы, 2,5% — немцы (у Беластоцка-гарадзенскай акрузе гэтыя лічбы выглядалі наступным чынам: 0,3%—літоўцы, 56% — беларусы, 17,9% — яўрэі, 13,9% — палякі, 10,6% — расійцы, 0,9% — немцы8). Юры Туронак падае, што паміж правядзеннем перапісу і пачаткам вайны колькасць насельніцтва на тэрыторыі Обер-Осту павялічылася да 5,8 млн, альбо на 30%, аднак у выніку эвакуацыі ў Расію зменшылася напалову і ў 1916 г., паводле нямецкіх падлікаў, склала 2,9 млн9.

Тэрыторыі, на якіх жылі беларусы, пасля ўсталявання нямецкай улады ўвайшлі ў склад дзвюх адзінак Обер-Осту. Паўднёвая Віленшчына трапіла ў акругу Літва, а частка Гарадзеніпчыны разам з Беласточчынай — у акругу Беласток—Горадня. Рэшту тэрыторый, што былі заселены беларусамі і трапілі пад нямецкі кантроль, складала вузкая паласа, якая бегла з поўначы на поўдзень паміж усходняй мяжой ОберОсту і лініяй нямецка-расійскага фронту. Абшар, на якім знаходзіліся Ашмяны, Баранавічы, Пружаны, Берасце і Пінск, увайшоў у склад вайсковай аператыўнай зоны. Адносна гэтых земляў немцы не высоўвалі тэрытарыяльных патрабаванняў да Расіі.

Нямецкая адміністрацыя на падлеглых ёй тэрыторыях спрабавала арганізаваць адносіны паміж асобнымі нацыянальнасцямі на раўнапраўнай аснове. Для гэтага ў снежні 1915 г. выйшла распараджэнне аб двухмоўных пашпартах — па-нямецку і на роднай мове ўладальніка, гэта значыць па-літоўску, па-польску, па-латышску і на ідыш. Аднак распараджэнне аб увядзенні нямецка-беларускіх пашпартоў генерал Э. Людэндорф выдаў толькі 27 сакавіка 1916 г.10. Абшар нямецкай акупацыі зведаў прымусовыя рэквізіцыі. Дзейнасць у гэтай галіне рэгулявалі адпаведныя распараджэнні: аб палявых і лясных зборах, аб металах, аб плаціне, аб драўніне, аб зброі і боепрыпасах, аб ложках, аб ваўняных коўдрах, аб конскім воласе11. Рэквізаваную маёмасць нямецкія ўлады высылалі галоўным чынам у Германію, часам яна служыла для забеспячэння войскаў, размешчаных на паўночным усходзе. На

8Turonek J. Bialorus pod okupacj^... S. 18; Туронак Ю. Веларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 15; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 518. Лічбы Ю. Туронкам прыводзяцца паводле: Das Land Ober-Ost. Stuttgart, 1917. S. 433.

9 Turonek J. Biatorus pod okupacja... S. 18; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 14—15; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 518.

10 Sukiennicki W East Central Europe during World War I: from Foreign Domination to National Independence I Red. M. Siekierski. Vol. 1. New York, 1984. R 159.

11 Glaser S. Okupacja niemiecka na Litwie... S. 131—141.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...113 жыхароў акупаваных тэрыторый таксама накладаліся кантрыбуцыі ў той ці іншай форме — надзвычайныя прымусовыя падаткі для ўтрымання адміністрацыі, падаткі, якія замянялі натуральныя падаткі на ўтрыманне войска. Карныя кантрыбуцыі (у тым ліку за падпал маёмасці, прызначанай для рэквізіцыі, недастатковую дапамогу падчас тушэння пажару, ухіленне ад рэквізіцыі і супраціўленне жаўнерам, за недастатковае супрацоўніцтва гміны з акупацыйнымі ўладамі) накладаліся на гміны ў якасці калектыўнай адказнасці за асобныя правіны.

Такім чынам, лінія фронту падзяліла беларускія землі. Частка з іх трапіла ў зону нямецкай акупацыі, уключаючы шматнацыянальную Вільню, важны асяродак культуры, у тым ліку і беларускай, а частка засталася пад расійскай уладай. Свабодныя кантакты з усходняй часткай Беларусі сталі немагчымымі з-за ўсталявання мяжы акупаваных тэрыторый. Тым самым для беларусаў ускладнялася ажыццяўленне скаардынаванай палітычнай дзейнасці.

Немцы выдалі шэраг распараджэнняў, якія рэгулявалі жыццё на занятых тэрыторыях. 28 ліпеня 1915 г. Паўль фон Гіндэнбург забараніў любую палітычную дзейнасць для ўсіх нацыянальных груп, у тым ліку сходы пад адкрытым небам, працэсіі, вулічныя маніфестацыі. Ен забараніў таксама арганізацыю паседжанняў у прыватных і публічных месцах. Сходы, дыскусіі, публічныя абмеркаванні маглі адбывацца выключна са згоды павятовых улад. Такія рашэнні перакрэслівалі магчымасць функцыянавання ранейшых таварыстваў і саюзаў, мэтай якіх была палітыка, а таксама забаранялі стварэнне новых. На пачатку наступнага года гэтыя правілы адкарэктавалі ў бок спрашчэння — была дазволена дзейнасць таварыстваў пры ўмове абавязковага атрымання згоды на гэта павятовых улад12. Адносна свабодна маглі функцыянаваць камітэтьі дапамогі ахвярам вайны, якія ўзніклі адразу пасля яе пачатку, яшчэ за часамі расійскай улады. Да сярэдзіны 1917 г. яны былі адзінай формай легальнай грамадскай дзейнасці мясцовага насельніцтва. Нічога дзіўнага, што яны выконвалі прадстаўнічую функцыю ў вачах акупацыйных улад — рэпрэзентавалі нацыянальныя групы і перадавалі іх прапановы адносна асветніцкіх, культурных і сацыяльных спраў.

Яшчэ перад адыходам з Літвы і Беларусі расійцаў са згоды губернскіх улад у красавіку 1915 г. у Вільні было створана Беларускае таварыства дапамогі ахвярам вайны (БТДАВ). Яго ўзначаліў Вацлаў Іваноўскі, a намеснікамі сталі Антон Луцкевіч і Вацлаў Ластоўскі. Аддзелы Таварыства былі створаныя ў Менску, Вілейцы, Друскеніках, Полацку і Г орадні. Іх мэтай была дапамога асобам, якія страцілі маёмасць, сям’ю альбо здароўе падчас ваенных дзеянняў. Пры магчымасці, не зусім згодна са статутам, аддзяленні Таварыства займаліся нацыянальнай дзейнасцю. Гэта была адзіная пляцоўка для такога роду дзейнасці, бо пасля пачатку вайны расійцы, баючыся лакальных вынікаў дзейнасці нацыянальных асяродкаў, спынілі працу ўсіх нацыянальных таварыстваў, нават культурніцкіх. Перад прыходам немцаў частка дзеячаў БТДАВ, у тым

12 Glaser S. Okupacja niemiecka na Litwie... S. 128—130.

ліку В. Іваноўскі, эвакуавалася ў глыб Расіі і там працягвала дзейнасць сярод бежанцаў. У Вільні працай кіраваў А. Луцкевіч, а разам з ім дзейнічалі драматург Францішак Аляхновіч, паэтка Алаіза Пашкевіч, Вацлаў Ластоўскі, Іван Луцкевіч і яго нявеста Юльяна Мэнке, а таксама Вінцэнт Святаполк-Мірскі і кс. Уладзіслаў Талочка. Гэты асяродак займаўся галоўным чынам асветніцкімі справамі. Сябры Таварыства арганізавалі курсы для настаўнікаў і першую ў гісторыі афіцыйную беларускую школу, адкрытую ў канцы 1915 г.13.

Беларуская асветніцкая дзейнасць была магчымай дзякуючы ўвядзенню на акупаванай тэрыторьгі прынцыпу роўнасці нацыянальных моў без прывілеяванага становішча якой-небудзь адной нацыянальнай групы. Распараджэнні Паўля фон Гіндэнбурга ад 22 снежня 1916 г. забаранялі выкладанне ў школах на расійскай мове і ўводзілі абавязковае рэлігійнае навучанне на роднай мове. Мовай выкладання была нямецкая, прычым вучоба ў школе не стала абавязковай. У выніку ў кастрычніку 1916 г. на тэрыторыях Обер-Осту (без Курляндыі) функцыянавала 8 беларускіх школ, 385 польскіх і 260 літоўскіх. У снежні наступнага года колькасць беларускіх школ вырасла да 50, літоўскіх — да 542, польскіх школ было на той час 291. У красавіку 1918 г. беларускіх школ стала 89, літоўскіх — 710, а польскіх — 29914. На працягу толькі аднаго года колькасць дзяцей, што навучаліся ў беларускіх школах, павялічылася ажно ў пяць разоў — з 641 вучня напрыканцы 1916 г. да 3266 у 1917. Гэта было эфектам павышэння ўзроўню нацыянальнай свядомасці, а таксама з’яўлення магчымасці навучання на роднай мове, на якой дзеці размаўлялі дома.

Упершыню беларуская мова была вынесеная на ўзровень мовы навучання, на якім раней знаходзіліся толькі расійская і польская, якія лічыліся мовамі эліты. Аднак падаецца, што былі і іншыя прычыны, па якіх бацькі пасылалі дзяцей у беларускія школы. Адной з іх дакладна была забарона расійскамоўнай школы, а значыць — адсутнасць выбару. Праваслаўнае насельніцтва не бачыла прычыны, каб аддаваць дзяцей у польскія школы. Меў таксама сваё значэнне кірылічны алфавіт беларускай мовы, які быў графічна падобны да расійскай кірыліцы. Расійская ж мова да нядаўняга часу была афіцыйнай мовай. Напэўна, і гэтым таксама трэба тлумачыць папулярнасць беларускіх школ сярод праваслаўнага насельніцтва. У каталіцкіх асяродках было створана толькі пяць беларускіх школ15. Гэтаму моцна супраціўлялася каталіцкае духавенства, агітуючы за польскую нацыянальную самасвядомасць і лічачы каталікоў-беларусаў палякамі. Здараліся выпадкі, што ксяндзы адмаўлялі ў споведзі і камуніі бацькам, якія пасылалі дзяцей

13 Turonek J. Biatorus pod окйрадд.. S. 20—21; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 16; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 519.

14 Turonek J. Biatorus pod okupacjq... S. 24; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 18; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 521.

15 Turonek J. Biatorus pod okupacjq... S. 23; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 19; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 521—522.

у беларускія школы. Павелічэнне колькасці такіх школ было звязана таксама з тым, што нямецкая адміністрацыя набывала веды адносна колькасці беларусаў на тэрыторыі Обер-Осту, асабліва ў прыфрантавой зоне, больш аднастайнай паводле канфесійнай прыкметы. Як піша ў сваіх вельмі цікавых успамінах Ю. Мэнке, па мужу Дубейкаўская, немцы ведалі

рускіх, палякаў, яўрэяў, часткова літоўцаў, а беларусы для іх былі нечым новым. Колькі пісьмовых помнікаў з гістарычнымі даведкамі трэба было даследаваць, каб зразумець жаданні і патрэбы беларусаў!16.

Апрача арганізацыі беларускіх пачатковых школ, заняліся таксама і падрыхтоўкай настаўніцкіх кадраў. У кастрычніку 1916 г. пачаліся заняткі ў першай беларускай настаўніцкай семінарьгі ў Свіслачы. Будучыя педагогі навучаліся таксама на курсах беларусазнаўства. У чэрвені 1916 г. у Вільні быў заснаваны Беларускі клуб, а пры ім тэатр, які ўжо на пачатку наступнага года меў уласную сцэну і трупу17.

Распараджэнні, што датычылі прэсы, рэгулявалі выхад часопісаў і газет. На тэрыторыі Обер-Осту распаўсюджваліся мясцовыя перыёдыкі: у Пінску — «Pinsker Zeitung» (па-нямецку і па-расійску), пачынаючы з канца верасня 1915 г.; у Горадні — «Grodnoer Zeitung» па-нямецку, папольску і па-яўрэйску; пачынаючы з 1916 г. у Вільні выходзілі «Wilnaer Zeitung» па-нямецку і «Dziennik Wilenski» па-польску; у Беластоку — «Bialystoker Zeitung» па-нямецку, па-польску і на ідыш; у Сувалках з красавіка 1916 г. — «Suwalkier Zeitung» па-нямецку, па-польску і на ідыш18.

Немцы, разлічваючы на тое, што ім удасца прабіцца са сваёй антырасійскай прапагандай да шматнацыянальнага грамадства ОберОсту, дазволілі таксама прэсу на нацыянальных мовах, але толькі па адным выданні. Старонкі гэтых газет нацыянальныя дзеячы выкарыстоўвалі ў якасці форуму для прэзентацыі ўласных нацыянальных культур. У Вільні ад канца студзеня 1916 г. выходзіла яўрэйская «Bilderschau Letze Nai’s» («Апошнія навіны»), а ад пачатку верасня 1917 г. па-літоўску тры разы на тыдзень выдавалася «Lietuvos Aidas» («Рэха Літвы»).

Такой магчымасцю скарысталіся таксама віленскія беларусы. Пад рэдакцыяй Вацлава Ластоўскага і братоў Луцкевічаў два разы на тыдзень ад 15 лютага 1916 г. у Вільні выходзіла беларуская газета «Гоман», якая сваёй назвай указвала на пераемнасць з пецярбургскай газетай беларускіх народнікаў. «Гоман», гэтаксама як і перадваенная «Наша Ніва», стараўся кансалідаваць беларусаў абодвух веравызнанняў ва-

16 Вітан Кветка. Беларуская дзейнасьць пад першай нямецкай акупацыяй II Запісы Беларускага Інстытута Навукі і Мастацтва. Кн. 12. Нью-Ёрк, 1974. С. 60.

17 Turonek J. Bialorus pod okupacja... S. 22; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 17; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 520.

18 Glaser S. Okupacja niemiecka na Litwie... S. 178.

кол нацыянальнай ідэі. Таму газету, якую напачатку выдавалі толькі лацінкай, ад 1 верасня 1916 г. пачалі вьшускаць таксама і кірыліцай. Перыядычнае выданне інфармавала пра ваенныя дзеянні на асобных франтах і пра бягучыя палітычныя падзеі. Апрача гэтага, рэдакцыя газеты размяшчала артыкулы, прысвечаныя гісторыі беларускіх земляў ад часоў Кіеўскай Русі, Вялікага Княства Літоўскага, перыяду прыналежнасці да Расіі, ажно да самых апошніх падзей. Шмат месца займалі публікацыі з галіны гісторыі культуры і літаратуры. У грамадскай публіцыстыцы на першае месца высоўвалася аграрнае пытанне, прычым аўтары некаторых тэкстаў прапаноўвалі досыць радыкальныя метады яго вырашэння. Нічога дзіўнага, што газета не выклікала сімпатыі з боку палякаў, якія абвінавачвалі нямецкія акупацыйныя ўлады (хоць хутчэй беспадстаўна) у арганізацыі беларускага руху19.

Газета «Гоман» стала выдатнай трыбунай для дыскусіі на тэму палітычнай будучыні Беларусі і Літвы. Асноўныя публіцысты газеты, браты Луцкевічы, паводле сваіх перакананняў былі краёўцамі і прапагандавалі найбольш ім у той час блізкую ідэю аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага як самастойнага дзяржаўнага арганізма, складзенага з земляў этнаграфічнай Літвы і Беларусі з агульным урадам.

Пасля выбуху вайны браты Луцкевічы стараліся працягваць супрацоўніцтва з прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей на сацыяльна-грамадскім грунце. У ноч з 17 на 18 верасня 1915 г. віленскі губернатар Пётр Вяроўкін зацвердзіў склад Віленска-Ковенскага грамадзянскага камітэта, мэтай якога была рэпрэзентацыя краю перад немцамі, якія займалі Літву і Беларусь20. Сябры камітэта, у большасці краёўцы, павінны былі дбаць пра інтарэсы чатырох народаў гістарычнай Літвы. Палякаў прадстаўлялі журналіст Вітольд Абрамовіч, Зыгмунт Юндзіл, адвакат Браніслаў Кшыжаноўскі, лекар Ян Багушэўскі, сацыяліст Эйдукевіч, Аляксандр Ілінскі-Кашоўскі, Станіслаў Кагнавіцкі, Станіслаў Монтвіл, Ян Пілсудскі, Казімір Свянтэцкі, Вітольд Вянслаўскі, Аляксандр Звяжынскі. Літоўскімі справамі займаліся кіраўнік літоўскіх сацыял-дэмакратаў інжынер Стэпанас Кайрыс, Ёнас Кімонтас, В. Сташынскас, Юргіс Шаўліс, дэмакрат Енас Вілейшыс. Інтарэсы яўрэяў прадстаўлялі дэмакратычны дзеяч і лекар Цэмах Шабад, лекар Якаў Выгодскі, Ю. Ізбіцкі і Літаўэр. Прадстаўнікамі беларусаў былі браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі і Аляксандр Заштаўт21. Камітэт быў прызнаны ў якасці прадстаўнічага органа ротмістрам фон Бекератам, начальнікам нямецкай адміністрацыі ў Вільні.

19 Litwa za rzadöw ks. Isenburga. Krakow, 1919. S. 94—95.

20 Karp M. J. W poszukiwaniu wspdtpracy mi^dzy narodami bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego podczas I wojny swiatowej Ц Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. The Foundations of Historical and Cultural Traditions in East Central Europe. International Conference Rome, 28 April — 6 May 1990 / Red. J. Kloczowski. Lublin, 1994. R 411.

21 Sukiennicki W. Poczqtki Ober-Ostu i sprawa Konfederacji W. K. Litewskiego 1915— 1916 // Zeszyty Historyczne. Z. 28. Paryz, 1974. S. 99—104.

Камітэт, арганізаваны пад шыльдай грамадскай арганізацыі, не здолеў, аднак, супрацьстаяць нарастаючым сярод яго ўдзельнікаў палітычным і нацыянальным супярэчнасцям. Непасрэднай прычынай яго развалу стаў, на думку Марэка Карпа, падзел грашовых сродкаў, прызначаных для ахвяр вайны. Яны былі прывезеныя ў Вільню ў лістападзе 1915 г. Браніславам Кшыжаноўскім і Юргісам Шаўлісам з Познані і Берліна. Фінансавыя сродкі паходзілі ў тым ліку з камітэта ў швейцарскім Веве ад Генрыка Сянкевіча. Жаданнем ахвярадаўцаў быў падзел грошай паміж усімі нацыянальнымі групамі — палякамі, літоўцамі і беларусамі, каб такім чынам стварыць давер да польскай справы на гістарычнай Літве. Аднак польскія сябры Віленскага камітэта змаўчалі пра існаванне такіх пажаданняў і атрыманыя сродкі вырашылі выдаткоўваць выключна на патрэбы польскага насельніцтва. Усё гэта стала вядома, калі грошы праходзілі праз орган нямецкай адміністрацьгі («Zivilverwaltung») Вільні. Вынікам гэтай досыць прыкрай інтрыгі быў недавер з боку няпольскіх сяброў камітэта, які стаў прычынай яго хуткага распаду і пошукаў уласных шляхоў рэалізацыі палітычных і нацыянальных планаў.

Спробай захавання краёвай ідэалогіі з боку часткі віленскіх беларусаў быў «Універсал Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага», выдадзены на чатырох мовах: беларускай, літоўскай, польскай і ідьпп. Пад ім падпісалася Часовая рада Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага. Яна абвяшчала, што 19 снежня 1915 г. сябры літоўскіх, польскіх, беларускіх і яўрэйскіх арганізацый стварылі Канфедэрацыю Вялікага Княства Літоўскага з мэтай самавызначэння занятых нямецкімі войскамі літоўскіх і беларускіх земляў, якія раней уваходзілі ў склад ВКЛ. Самавызначэнне названых земляў бачылася ў выглядзе дзяржаўнай адзінкі пры гарантаванні поўных правоў для ўсіх нацыянальнасцей, што насялялі яе тэрыторыю22. Адначасова ўтрымліваўся заклік да ўсіх грамадзян Краю, каб узвысіліся над усімі падзеламі і перакананнямі для карысці супольнай Айчыны і далучыліся да Канфедэрацыі ВКЛ. Універсал выйшаў з-пад пяра I. Луцкевіча, хоць, хутчэй за ўсё, абмяркоўваўся з яго братам Антонам23. У лютым 1916 г., на гэты раз хаваючыся пад шыльдай Рады Канфедэрацыі ВКЛ, браты выдалі чарговую адозву «Да грамадзян Літвы і Беларусі». Галоўнай мэтай яны прызналі самастойнасць Літвы і Беларусі як агульнага дзяржаўнага арганізма. Абодва Луцкевічы, як, зрэшты, і большасць жыхароў гістарычнай Літвы, трактавалі гэтыя землі як адно цэлае. Тады яшчэ не бралі пад увагу магчымасць падзелу этнічнымі межамі гэтай тэрыторыі, злучанай некалькімі стагоддзямі супольнай мінуўшчыны. Толькі пазнейшыя

22 Uniwersat Konfederacji Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego (przedruk) // Karp M. J. W poszukiwaniu wspötpracy... S. 414.

23 Аўтарства ў польскай гістарыяграфіі даказаў: Karp М. J. W poszukiwaniu wspoipracy... S. 411—419. У беларускай гістарыяграфіі погляд, што аўтарамі ідэі Канфедэрацыі ВКЛ былі Луцкевічы, існуе даўно; гл.: Stankiewicz А. Da historyi bietaruskaha palitycnaha wyzwalennia. Wilnia, 1934. S. 83; перадрук: Станкевіч A. 3 Богам да Беларусі: Збор твораў. Вільня, 2008. С. 193.

118 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці падзеі — развал расійскай манархіі, рэвалюцыя і хуткае развіццё канцэпцыі нацыянальнай дзяржавы, а таксама балыпавіцкая пагроза пачалі змяняць погляд на палітычную будучыню гэтых земляў.

Адозва мела антырасійскую скіраванасць, а яе аўтары падкрэслівалі, што пецярбургскі ўрад не падтрымае ніякіх нацыянальных і дзяржаўных памкненняў на Літве і Беларусі, бо працягвае трактаваць гэтыя тэрыторьгі як частку Расійскай дзяржавы. Таму разумення ідэі самастойнасці ВКЛ варта шукаць сярод цэнтральнаеўрапейскіх дзяржаў, зацікаўленых у існаванні «муру», які агародзіць іх ад Расіі. Хоць такія патэнцыйныя сябры не называліся, было зразумела, што гаворка вядзецца пра Германію і яе саюзнікаў. Луцкевічы дапускалі, што ў выпадку іх перамогі ў вайне польскія, літоўска-беларускія і прыбалтыйскія землі аддзеляцца ад Расіі і створаць асобныя дзяржаўныя адзінкі альбо адзін арганізм у нейкай канфігурацыі з гэтымі «цэнтральнаеўрапейскімі дзяржавамі». Канфедэрацыя ВКЛ, з аднаго боку, была спробай ажыўлення краёвай ідэі, a з другога — з’яўлялася адказам на нямецкую канцэпцыю «Сярэдняй Еўропы», асновы якой прадставіў Фрыдрых Наўман у выдадзенай у 1915 г. працы «Mitteleuropa^. Прыхільнікамі гэтай ідэі былі Артур Цымерман, намеснік міністра замежных спраў Готліб фон Ягава, які ў 1916 г. заняў яго месца, і Паўль Рорбах, адзін з уплывовых творцаў усходняй палітыкі Германіі. Пажаданні, абвешчаныя Радай Канфедэрацыі, абапіраліся на праграму краёўцаў. Яны зводзіліся да таго, каб літоўскабеларускія землі ў выніку новых сацыяльна-палітычных падзелаў сталі самастойнай дзяржаўнай адзінкай з соймам у Вільні. Тэрыторыя дзяржавы павінна была ахапіць «прынамсі землі, занятыя цяпер нямецкімі войскамі», а значыць — Ковенскую і Віленскую губерні, частку Сувалкаўскай і Гарадзенскай губерняў, населеных літоўцамі і беларусамі, «літоўскую» частку Курляндскай губерні з доступам да мора, а таксама кавалак Менскай губерні. Паслоў у сейм павінны былі вызначаць выбары на падставе агульнага, роўнага, наўпроставага і таемнага галасавання з гарантаваннем усіх правоў усім нацыянальнасцям. Лад гэтай беларуска-літоўскай дзяржавы, а таксама асноўныя законы павінен быў вызначыць Устаноўчы сейм у Вільні, які збіраўся засядаць без удзелу нямецкай адміністрацыі25.

Хоць подпісы пад адозвай азначалі існаванне пэўных фармалізаваных ініцыятыўных груп, аказалася, што браты Луцкевічы дзейнічалі з уласнай ініцыятывы. Здзіўленне адносна праекта выказалі палякі — краёвец Людвік Абрамовіч і нацыянал-дэмакрат Уладзіслаў Студніцкі; над аўтарствам адозвы задумаліся ўплывовыя літоўскія партьгі і прадстаўнікі Бунда26. Магчыма, здзіўленне праектам Луцкевічаў было крыху ўдаваным, бо гэта ўяўлялася палітычна больш выгадным, чым прыняцце адназначнага стаўлення да «Універсала» і звязанае з гэтым раскрыццё

24 Naumann F. Mitteleuropa. Berlin, 1915.

25 Lietuvos mokslq akademijos Vrublevskiu biblioteka. Rankrasciu skyrius (LMAVB RS). F. 21. Ap. 1. B. 85 (Odezwa Rady Konfederacji Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, luty 1916).

26 Karp M. J. W poszukiwaniu wspolpracy... S. 413.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...119 карт. Арыентаваліся перадусім на тое, што гэты праект з’яўляецца спробай вырашэння нацыянальных праблем і скіраваны супраць жадання [адной з нацыянальных груп. —Рэд.] авалодаць Вільняй і Віленіпчынай. Сябрамі Рады Канфедэрацьгі былі перадусім краёўцы: Дамінік Сямашка, Вацлаў Ластоўскі, Юргіс Шаўліс, Ёнас Вілейшыс, Аўгусцінас Янулайціс, Аляксандр Заштаўт, Цэмах Шабад і адвакат Сімон Разенбаум27. Магчыма, мае рацыю Зяновіюш Панарскі, які сцвярджае, што ананімнасць і таямнічасць, якая атачала з’яўленне «Універсала», была вынікам таго, што рашэнне аб напісанні дакумента ўзнікла ў асяродку масонаў, да якіх належалі віленскія дэмакраты — літоўцы, беларусы і яўрэі28. У той час палякі, якужо адзначалася, пакінулі віленскія масонскія ложы, уступаючы ў сувязь з ложамі на тэрыторыі Каралеўства Польскага.

Аднаўленне ВКЛ прадугледжвала магчымасць ахопу нават тых тэрыторый, што ляжалі далёка на ўсходзе: Смаленскай, Чарнігаўскай і Северскай земляў, што некалі ўваходзілі ў склад гэтай дзяржавы, a пазней былі занятыя Масквой. Гэта было этнічнае беларуска-расійскае і беларуска-ўкраінскае памежжа, дзе на пачатку XX ст. яшчэ жывыя былі беларуская мова і абраднасць.

Ідэя аднаўлення ВКЛ леглаў асновучарговага плана, распрацаванага братамі Луцкевічамі, а менавіта — стварэння Злучаных Штатаў ад Балтыйскага да Чорнага мора. Гэтая канцэпцыя была сфармулявана ў рэфераце I. Луцкевіча да III з’езда народаў, які быў арганізаваны 27— 29 чэрвеня 1916 г. у швейцарскай Лазане. У ім узялі ўдзел прадстаўнікі дваццаці трох нацыянальнасцей: жыхары Расіі (у тым ліку фіны, эстонцы, латышы, літоўцы, беларусы, украінцы, палякі, грузіны, татары, туркмены), а таксама прадстаўнікі Заходняй Еўропы і Паўночнай Афрыкі (баскі, каталонцы, егіпцяне, ірландцы, тунісцы, бёльгійцы). З’ездам кіраваў бельгіец, юрыст Паўль Отлет, стваральнік асноў навуковай бібліяграфіі29. З’езд прайшоў пад лозунгам, які дэклараваў, што кожны народ павінен быць гаспадаром на сваёй зямлі. Канферэнцыя адбылася пры сакрэтнай падтрымцы Германіі, якая спадзявалася ажывіць нацыянальныя і сепаратысцкія рухі сярод народаў варожых сабе дзяржаў. Нацыянальныя дэлегацыі з тэрыторый, што нядаўна ўваходзілі ў склад Расіі, а зараз былі акупаваныя Германіяй, вельмі асцярожна выказваліся ў справе сваёй будучыні і не высоўвалі наперад лозунг незалежнасці30.

Беларусаў прадстаўлялі I. Луцкевіч і В. Ластоўскі. Будучыню Усходняй Еўропы яны бачылі ў якасці канфедэрацыі незалежных дзяржаў —

27 Мікніс Р. Веларуска-літоўскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненні Ц Бёларусіка=Albaruthenica 6: Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы шжнацыянальнага, міжрэлігійнага і міжкультурнагаўзаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 2 / Рэд. У. Конан і інш. Мінск, 1997. С. 253.

28 Ponarski Z. Konfederacja Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego 1915—1916 Ц Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 10. Bialystok, 1998. S. 56—67.

29 Relacja ab zjezdzi u Lozannie // Homan. 1916. 11 zniünia. № 52. S. 2—3; 15 zniünia. № 53. S. 3.

,3° Sukiennicki W East Central Europe... P 232—239.

Беларусі, Літвы, Латвіі і Украіны, якія павінны былі выдзеліцца з тэрыторыі былой Расійскай імперыі31. У той час было складана ўявіць магчымасць узнікнення малых нацыянальных дзяржаў, а яшчэ складаней — працяглае ўтрыманне імі сваёй незалежнасці. Таму грунтаваліся не на вядомых мадэлях, якімі былі шматнацыянальныя дзяржаўныя арганізмы. Такое бачанне, тым не менш, было крокам наперад у параўнанні з расійскай імперскай сістэмай, бо прадугледжвала ўтварэнне нацыянальных дзяржаў, злучаных канфедэрацыяй ды палітычным і гаспадарчым саюзам. Спадзяваліся, што малыя «негістарычныя» нацьгі не будуць старацца дамінаваць адна над адной у культурным сэнсе. Затое іх канфедэрацыя абароніць беларусаў, літоўцаў, латышоў і ўкраінцаў ад культурнай і палітычнай гегемоніі Польшчы і Расіі. Меркавалася, што такім чынам будзе магчыма перарваць паланізацыйныя і русіфікацыйныя працэсы, якім падвяргаліся ўдзельнікі гэтага квартэта. Галоўнымі палітычнымі партнёрамі Луцкевічы лічылі літоўцаў, што было звязана з агульнай, больш чым шасцісотгадовай гісторыяй, агульнай культурнай спадчынай і традыцыяй ВКЛ, да якой апелявалі абодва народы. На карысць саюзу беларусаў, літоўцаў і латьппоў гаварылі таксама цесныя гандлёвыя сувязі. Гандаль беларускіх земляў на працягу стагоддзяў ажыццяўляўся па водных шляхах Нёмана і Дзвіны, якія вялі да портаў Балтыйскага мора. Гэтыя сувязі сталі яшчэ больш цеснымі ў XIX ст., калі былі пабудаваныя чыгуначныя лініі для транспарціроўкі прадуктаў у порты Лібавы і Рыгі. 3 гэтай прычыны гаспадарчыя патрэбы будучай Беларусі, пазбаўленай доступу да мора, схілялі яе да магчымай федэрацыі з Латвіяй і Літвой. У сваю чаргу, палітычны саюз з Украінай мог забяспечыць Беларусі і прыбалтыйскім дзяржавам доступ да чарнаморскіх портаў і выкарыстанне старога воднага шляху праз Дняпро і яго прытокі — Сож, Бярэзіну і Прыпяць. У святле гэтага варта было шукаць падтрымкі для ідэі канфедэрацыі таксама і сярод украінцаў, блізкіх беларусам па гісторьгі, культуры і мове. Хоць саюз чатырох народаў павінен быў стаць колам у горле двум магутным суседзям — расійцам і палякам — Луцкевічы, як краёўцы і дэмакраты паводле перакананняў, гарантавалі таксама свабоднае культурнае развіццё палякам і яўрэям. Нягледзячы на тое, што канцэпцыя «балтыйска-чарнаморскай ідэі» мела на ўвазе выдзяленне Літвы і Беларусі ў якасці незалежных дзяржаў, паміж імі і надалей павінна была захавацца сетка цесных сувязяў. У рэфераце пакуль не ўдакладнялася, на якіх умовах павінна было адбывацца адасабленне састаўных частак гэтай Канфедэрацыі.

У чэрвені 1916 г. сітуацыя выглядала, аднак, значна менш ідэалістычна. Абшар, на якім, пры зацікаўленні Германіі, планавалася распачаць стварэнне беларускіх дзяржаўных структур, складаў невялікую тэрыторыю нямецкай акупацыі, якая ахоплівала Гарадзеншчыну, паўднёвую Віленіпчыну і часткова Менскую акругу (без Менска). Для рэалізацыі прапанаванага Луцкевічамі плана не хапала таксама згоды магчымых партнёраў. Як хутка выявілася, найважнейшы элемент

31 Луцкевіч А. Варацьба за вызваленьне... С. 121—124.

Раздзел ІЦ. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» да Беларускай Народнай...121 гэтай сістэмы — літоўцы — прасунуліся на крок далей у развіцці сваёй палітычнай канцэпцыі, цалкам зд.зівіўшы беларускіх удзельнікаў Лазанскай канферэнцыі. Літоўская дэлегацыя, прадстаўленая ў тым ліку Ю. Шаўлісам, што дагэтуль прытрымліваўся краёвых поглядаў, раптам абвясціла пра намер дамагчыся ўтварэння незалежнай і аб’яднанай Літвы.

На змену пазіцыі літоўскай дэлегацыі аказала ўплыў літоўская эміграцыя. У Швейцарыі ўжо даўно дзейнічала група літоўцаў на чале з Юозасам Габрысам-Парашайцісам з Літоўскай дэмакратычнай партыі (ЛДП). На мяжы лютага і сакавіка 1916 г. ён арганізаваў у Берне Літоўскую канферэнцыю, удзельнікі якой негатыўна паставіліся да ідэі аднаўлення уніі ВКЛ і Полыпчы. Праз месяц, на красавіцкім з’ездзе ў Гаазе, літоўскія эмігранты абвясцілі пра неабходнасць аддзялення ад Расіі і абвяшчэння незалежнасці Літвы. У траўні і чэрвені 1916 г. у Лазане адбыліся дзве канферэнцыі літоўцаў, на якія прыехалі таксама і эмігранты з Амерыкі. Была створана Найвышэйшая нацыянальная літоўская рада. Ідэю стварэння незалежнай літоўскай дзяржавы прапагандавала выданне «Pro Lithuania», якое выходзіла ў свет дзякуючы намаганням Літоўскага інфармацыйнага прэсавага бюро, заснаванага яіпчэ ў 1911 г. Ю. Габрысам-Парашайцісам дзякуючы фінансавай падтрымцы амерыканскіх літоўцаў. Пасля пачатку вайны Бюро з Парыжа пераехала ў нейтральную Швейцарыю.

Ад гэтых дзеянняў заставаўся толькі крок да абвяшчэння незалежнасці Літвы без аглядкі на беларусаў. Літоўцы падчас канферэнцыі ў Лазане адмовіліся ад супольнага беларуска-літоўскага выступлення і наважыліся прадставіць новую, самастойную пазіцыю ў пытанні літоўскіх нацыянальных патрэб. Такім чынам, выступ, падрыхтаваны беларускімі дэлегатамі, страціў актуальнасць. У зачытаным рэфераце беларускія дэлегаты абмежаваліся азнаямленнем удзельнікаў з гісторыяй і культурнай спадчынай беларускага народа. Яны спадзяваліся на падтрымку з боку заходнееўрапейскіх дзяржаў палітычных і культурных правоў беларусаў, каб яны маглі здабыць духоўныя і матэрыяльныя падставы для развіцця і ператварэння ў суверэнных гаспадароў Беларусі32. Першапачатковы тэкст выступу, падрыхтаванага I. Луцкевічам, быў апублікаваны ў віленскім «Гомане»33.

На думку А. Луцкевіча, які праз гады ацэньваў развіццё беларускага нацыянальнага руху, паводзіны літоўцаў у Лазане былі першым сімптомам разрыву сувязяў з беларусамі34. Нягледзячы на гэта, абодва бакі і надалей стараліся захаваць бачнасць салідарнасці. Яшчэ ў канцы 1916 г. беларускі і літоўскі нацыянальныя камітэты пачалі праводзіць паміж сабой патаемныя размовы пра магчымасць пабудовы супольнай дзяржаўнай структуры, заснаванай на раўнапраўным саюзе двух суб’ектаў — літоўскага і беларускага — у адной дзяржаве.

32 Relacja ab zjezdzi u Lozannie...

33 Тамсама.

34 Собственноручные показання А. Н. Луцкевнча (30 октября 1939 г.) II Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху... С. 192 (2-е выд. — с. 231).

Але нават пры такім варыянце беларусам было складана патадзіцца з прапановай літоўцаў пра тое, каб сталіца гэтай літоўска-беларускай дзяржавы — Вільня — знаходзілася на літоўскай частцы, нават калі беларусам Віленшчьшы гарантуюць роўныя правы35. Хоць літоўцы яшчэ працягвалі дамаўляцца з беларусамі, іх позіркі, аднак, ужо паварочваліся ў бок нямецкіх улад Обер-Осту. Немцы паволі будавалі свае тэрытарыяльныя планы на ўсходзе і хацелі ўключыць у іх літоўцаў, у той час як беларусам не давалі ніякіх абяцанняў.

Чарговая трэшчына ў беларуска-літоўскіх адносінах з’явілася праз паўгода. Арганізацыйнае бюро з’езда народаў у Берліне пад кіраўніцтвам барона Фрыдрыха Ропа запланавала чарговыя пасяджэнні, на гэты раз у Стакгольме ў лютым 1917 г. Арганізатары запрасілі ажно трох прадстаўнікоў літоўцаў — Юргіса Шаўліса, Антанаса Смятону, Стэпонаса Кайрыса, кіраўніка літоўскіх сацыял-дэмакратаў, — і толькі аднаго прадстаўніка беларусаў — Антона Луцкевіча. Абедзве дэлегацыі разам выправіліся ў дарогу. Падчас падарожжа да іх дайшла навіна аб адмене з’езда з-за пачатку Лютаўскай рэвалюцыі ў Расіі. Нягледзячы на гэта, удзельнікі вьшравы працягвалі падарожжа, каб у Берліне атрымаць аўдыенцыю ў канцлера Германіі Тэабальда фон Бэтмана-Гольвега і ўручыць яму дэкларацыі з нацыянальнымі пастулатамі. Чаканне сустрэчы зацягнулася, і Антон Луцкевіч сваю ноту пакінуў членам літоўскай дэлегацыі, а сам, не маючы магчымасці болып чакаць, выехаў з Берліна і вярнуўся ў Вільню. Больш паспяховай аказалася літоўская дэлегацыя, якая назаўтра пасля яго ад’езду трапіла да канцлера і здолела прадставіць свае погляды на незалежнасць Літвы. Невядома, ці літоўскія дэлегаты ўвогуле перадалі канцлеру Германіі просьбу Антона Луцкевіча аб гарантаванні беларусам правоў на падставе парытэту ў будучай дзяржаве.

Напрыканцы 1917 г. літоўцы рашуча адмовіліся ад намеру стварэння супольнай літоўска-беларускай дзяржавы. Перамена іх пазіцыі была выклікана галоўным чынам атрыманнем нямецкай падтрымкі для літоўскага нацыянальнага руху і планаў пабудовы літоўскай дзяржавы. У якасці роўнай дзяржаватворчай сілы беларусы болып не разглядаліся.

Узніклая з краёвага руху ідэя аднаўлення ВКЛ была падтрыманая тады толькі ў сферы ўплыву братоў Луцкевічаў. Яе падзялялі сябры Веларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай групы (ВСДРГ), створанай у 1915 г. А. Луцкевічам і Алаізай Пашкевіч. Гэтая суполка з’явілася ў выніку разыходжання ў поглядах паміж сябрамі Беларускай сацыялістычнай грамады — народнікамі і марксістамі — адносна тактыкі дзеянняў у справе будаўніцтва нацыянальнай і дзяржаўнай будучыні. За аднаўленне ВКЛ выступаў Беларускі народны камітэт, заснаваны ў Вільні ў 1915 г. таксама А. Луцкевічам з прадстаўнікоў БСДРГ, Віленскага камітэта БСГ і БТДАВ. Камітэт ствараўся з думкай аб каардынаванні працы беларускіх арганізацый. Аднак яго актыўнасць

35 Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Ф. 510. Bon. 1. Спр. 108. Арк. 111 (машынапіс, с. 118).

абмежавалася выданнем мемарандумаў да нямецкіхулад і прапагандай ідэі канфедэрацыі. Насуперак чаканням, ні канцэпцыя аднаўлення ВКЛ, ні «балтыйска-чарнаморская» ідэя не сустрэлі зацікаўленасці ў нямецкіх улад. Хоць Германія акупавала вялікую частку абшару гэтай меркаванай канфедэрацыі, аднак яна яіпчэ не мела аніякіх канкрэтных планаўу дачыненні да палітычнай і тэрытарыяльнай будучыні Усходняй Еўропы і тым больш Беларусі.

У 1917 г. праекту аднаўлення ВКЛ была супрацыіастаўленая «нацыянальная» канцэпцыя, гэта значыць уз’яднанне беларускіх земляў з абодвух бакоў фронту. Яе прапанавалі Вацлаў Ластоўскі, Вінцэнт Святаполк-Мірскі і Казімір Шафнагель, сябры Сувязі незалежнасці і непадзельнасці Беларусі (СНіНБ), якая ўзнікла ў Вільні перад траўнем 1916 г. і дзейнічала да 1918 г.36. Магчыма, гэтая арганізацыя была створана на ўзор Саюза вызвалення Украіны, які з Берліна даслаў ліст у рэдакцыю газеты «Гоман», кіраванай В. Ластоўскім. 21 траўня 1916 г. ад імя СНіНБ, а таксама нібыта будучы ўпаўнаважаным нарадай беларускіх арганізацый, Ластоўскі адказаў на гэты ліст. Ен паінфармаваў украінцаў пра нацыянальную сітуацыю на гістарычнай Літве і адносіны паміж беларусамі, літоўцамі, палякамі і яўрэямі, а таксама падзякаваў украінскім сябрам за дапамогу ў клопатах пра беларускіх ваеннапалонных, што знаходзіліся ў нямецкіх лагерах. Ён таксама звярнуўся са зваротам даўкраінскага народа, падкрэсліваючы неабходнасць барацьбы з Расіяй за вызваленне і дэкларуючы адзінства з ім37.

Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі адстойвала неабходнасць стварэння незалежнай Беларускай рэспублікі, правядзенне беларусізацыі школ, наданне правоў нацыянальным меншасцям. Яна дамагалася таксама, каб на запланаванай мірнай канферэнцыі былі прадстаўленыя беларусы з абодвух бакоў нямецка-расійскага фронту і каб астатнія ўдзельнікі перамоў санкцыянавалі стварэнне беларускай дзяржавы, а таксама выступала за федэратыўныя сувязі з суседзямі. Аднак незалежніцкія праекты СНіНБ у той час не былі яіпчэ падтрыманыя большасцю беларускіх арганізацый на тэрыторыі нямецкай акупацыі, а варта памятаць, што значная іх частка заставалася пад уплывам Луцкевічаў. Магчыма, што менавіта тады прарасло зерне недаверу абодвух братоў да Вацлава Ластоўскага, западозранага ў спробе ўзурпацыі правоў на кіраванне беларускім рухам. Акрамя гэтага, ідэя Ластоўскага пярэчыла апекаванай братамі Луцкевічамі ідэі аднаўлення ВКЛ. На беларускай канферэнцыі, арганізаванай у Вільні 25—28 студзеня 1918 г., перамагла ідэя дуалістычнай беларускалітоўскай дзяржавы, створанай з дзвюх аўтаномных тэрыторый, што функцыянуюць на раўнапраўнай аснове. Але менавіта пад уплывам

36 Сідарэвіч А. Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Веларусі Ц ЭГБ. Т. 6. Ч. 1. Мінск, 2001. С. 439. Аўтар падае годам заснавання 1917 г., аднак Сувязь існавала ўжо ў красавіку 1916 г.

37 Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 256. Арк. 29—30.

СНіНБ было прызнана, што ў склад канфедэрацыі ВКЛ як беларускалітоўскай дзяржавы, складзенай з дзвюх аўтаномных частак, павінны ўвайсці ўсе беларускія землі, у тым ліку і тыя, што знаходзіліся па ўсходнім баку фронту.

Ідэі сяброў СНіНБ на працягу некалькіх наступных месяцаў былі ўключаныя ў праграмы віленскага БНК, БСДРГ і БСГ. Першай асобай, якая вылучыла лозунг аб’яднання абедзвюх частак Беларусі і абвяшчэння незалежнасці, быў Вацлаў Ластоўскі.

Вынікам канферэнцыі было ўтварэнне Віленскай Беларускай рады, якой належала прадстаўляць беларусаў і быць каардынацыйным цэнтрам беларускага руху на тэрыторыі нямецкай акупацыі. Яе ўзначаліў Антон Луцкевіч.

Палітычная дзейнасць беларусаў па заходнім баку фронту адбывалася галоўным чынам у Вільні і Горадні, а аб іх актыўнасці на іншых частках тэрыторыі, занятай немцамі, напрыклад, у Пінскім, Берасцейскім, Кобрынскім, Пружанскім, Слонімскім, Наваградскім, Ашмянскім, Беластоцкім і Сакольскім паветах, вядома мала.

3.2 На ўсходнім баку фронту

Распараджэнні нямецкіх акупацыйных улад абмяжоўвалі беларускую палітычную і культурніцкую дзейнасць, аднак яіпчэ горшай была сітуацыя па другі бок фронту, бо ўсходняя і цэнтральная часткі Беларусі ператварыліся ў расійскі абарончы лагер. Тры арміі Заходняга фронту (3-я, 10-я і 2-я) на пачатку лютага 1917 г. налічвалі разам болып за 1,6 млн чалавек38. Гэтыя арміі набіраліся галоўным чынам па-за беларускімі губернямі. У расійскую армію мабілізавалі больш за палову мужчынскага вясковага насельніцтва з беларускіх губерняў, а значыць — амаль выключна беларусаў. Усяго (разам з палякамі і яўрэямі) з усходніх губерняў — Менскай, Магілёўскай і Віцебскай — у войска трапіла каля 634 тысяч мужчын39. Найбольшая іх колькасць была выслана на далёкі Румынскі фронт.

Беларускія гарады і мястэчкі запоўніліся салдатамі і бежанцамі. На працягу года колькасць жыхароў Менска павялічылася са 100 да 250 тысяч. Прамысловасць перакваліфікавалі на вайсковыя патрэбы. 3 нуля была арганізаваная вайсковая прамысловасць у Гомелі, Менску, Магілёве. Там былі занятыя не толькі мясцовыя жыхары, але таксама і работнікі з прамысловых цэнтраў унутранай Расіі, пераведзеныя ў прыфрантавую зону. Тым самым колькасць рабочых у гарадах павялічылася. У Магілёве іх было 7 тысяч, у Віцебску — 18, у Менску — 20, а ў Гомелі, размешчаным на стыку беларускіх і ўкраінскіх земляў, — каля 25 тысяч40. Гэта азначала наплыў на тэрыторыю Беларусі

38 Рудовіч С. Час выбару... С. 40.

39 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 36; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 33.

40 Тамсама.

расійцаў і расійскамоўнага насельніцтва. Адначасова ажно да пачатку Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. з прычыны вайсковых абвастрэнняў любая беларуская дзейнасць палітычнага альбо сацыяльнага характару была немагчымай. Расійцы баяліся дэстабілізацыйнай ролі нацыянальных рухаў. Складана пагадзіцца з тэзісам пра інтэнсіфікацыю беларускага руху пад уплывам ваенных падзей і рэвалюцыі. Палітычная сітуацыя ва ўсходняй частцы Беларусі хутчэй прывяла да застою і тармажэння нацыянальнай дзейнасці, а радыкалізаваліся хіба што сацыяльныя патрабаванні.

Дазволена працаваць было толькі Менскаму аддзелу БТДАВ пад кіраўніцтвам В. Чавусава, які займаўся некаторай культурнай і сацыяльнай дзейнасцю сярод бежанцаў з Беларусі. Да актыўных дзеячаў належалі Антон Лявіцкі, Зоська Верас, Усевалад Фальскі, Павел Аляксюк, Аркадзь Смоліч, Максім Багдановіч. 3 іх ініцыятывы ў Ратамцы, у маёнтку Карпілаўка, які належаў А. Лявіцкаму, узнік прытулак для дзяцей з беларускай школай, а ў Менску — дзве бясплатныя сталоўкі і адна платная. Была таксама арганізаваная ткацкая вытворчасць і курсы па пашыўцы абмундзіравання. У Менску запрашалі на беларускія вячоркі, а таксама на сельскагаспадарчыя і агародніцкія курсы.

Другім асяродкам беларускай дзейнасці на расійскім баку фронту быў Петраград. Ад лета 1916 г. там знаходзіўся кіраўнік віленскага БТДАВ В. Іваноўскі, а таксама Лявон Дубейкаўскі. У горадзе на Няве пражывалі Эдвард Будзька, Клаўдзій Дуж-Душэўскі, Зміцер Жылуновіч, Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Аляксандр Ярэміч, Браніслаў Тарашкевіч, Тамаш Грыб, Палута Бадунова, Аляксандр Чарвякоў, кс. Адам Станкевіч, кс. Вінцэнт Гадлеўскі. Яны займаліся грамадскай працай у Беларускім таварыстве ў Петраградзе па аказанні дапамогі пацярпелым ад вайны, стараючыся арганізаваць матэрыяльную і медыцынскую дапамогу бежанцам. Апрача гэтага, яны займаліся культурніцкай дзейнасцю, арганізоўвалі тэатральныя выступы, вячоркі, літаратурныя сустрэчы. Ад лістапада 1916 г. функцыянавала беларуская школа, выходзілі беларускія газеты «Swietac» (каталіцкая) пад рэдакцыяй Эдварда Будзькі і «Дзянніца», ачоленая Змітром Жылуновічам. Сярод бежанцаўу розныхчастках Расіі пачалі ўзнікаць беларускія гурткі і таварыствы, якія паасобку займаліся грамадскай і культурніцкай дзейнасцю41.

Ад першых дзён вайны расійскі ўрад стараўся вырашыць польскае пытанне. Ужо 14 жніўня 1914 г. расійскі галоўнакамандуючы вялікі князь Мікалай Мікалаевіч выдаў адозву, у якой вялося аб перспектыве аб’яднання польскіх земляў пад патранатам расійскага імператара. Аднак ініцыятыва, аўтарам якой быў міністр замежных спраў Сяргей Сазонаў, сутыкнулася з непрыхільным стаўленнем з боку бюракратаў і вайскоўцаў. Неўзабаве ж польскае пытанне выпала з расійскіх рук42.

41 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 37; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 34.

42 Piszczkowski Т. Odbudowanie Polski 1914—1921. Historia i polityka. Londyn, 1969.

  1. 38—41.

Заступнікамі палякаў пазіцыянавалі сябе таксама немцы. 5 лістапада 1916 г. быў апублікаваны т. зв. акт двух імператараў [германскага і аўстра-венгерскага. — Рэд.] аб аднаўленні польскай дзяржаўнасці. У той самы дзень дайшло да абвяшчэння незалежнасці Полыпчы ў лагеры легіянераў пад Баранавічамі43. Дэкларацыю з гэтай нагоды зачытаў палкоўнік Юзаф Галер, які замяняў палкоўніка Станіслава Шаптыцкага. Польскія легіёны былі пераведзеныя з Валыні на Беларусь у пачатку кастрычніка 1916 г. і разам з нямецкімі аддзеламі стваралі раён Групы генерала Рэмуса фон Войрша. На той момант фронт праходзіў ля вытокаў Шчары. Мэтай канцэнтрацыі легіёнаў у гэтым раёне было правядзенне рэарганізацыі і перабудова іх у Польскі дапаможны корпус, а пазней — у польскую армію. У канцы лістапада 1916 г. легіёны былі пераведзеныя на тэрыторыю Каралеўства Польскага. Пасля сябе яны не пакінулі ніводнага арганізаванага органа, які працягваў бы гэты своеасаблівы незалежніцкі акт у цэнтры беларускіх земляў.

Лістападаўскі маніфест прымусіў расійцаў акрэсліць сваю пазіцьпо па польскім пытанні. Міністр замежных спраў С. Сазонаў разумеў неабходнасць незалежнасці Польшчы. Аднак яе дзяржаўную будучыню ён бачыў выключна пад расійскім пратэктаратам і ў этнаграфічных межах, пад якімі прызнаваў абшар Каралеўства Польскага, а таксама тэрыторыі так званых «прускага і аўстрыйскага забораў» (без Усходняй Галіччыны). Тэрыторыі, занятыя Расіяй у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай, г. зн. Літва, Беларусь і Усходняя Украіна разам з Падоллем, павінны былі застацца пад расійскай уладай. У чэрвені 1916 г. С. Сазонаў падрыхтаваў тэкст царскага маніфеста, які даваў палякам гарантьпо аб’яднання названых земляў, увядзення аўтаномнага ладу з двухпалатным сеймам, асобнымі краёвымі ўладамі і з імператарскім намеснікам на чале41. Мікалай II не пагадзіўся прыняць гэты праект, a С. Сазонава адправіў у адстаўку. Нягледзячы на гэта, у звароце да арміі і флоту 25 снежня 1916 г. імператар, гаворачы пра ваенныя мэты Расіі, узгадваў таксама пра незалежнасць Полыпчы, неабходнасць стварэння польскага парламента і арганізацыю польскіх вайсковых фармаванняў. Аднак Полыпча і надалей павінна была заставацца ў блізкай сувязі з Расіяй, звязаная персанальнай уніяй.

3 неабходнасцю ўзнікнення незалежнай Польшчы пагаджаўся таксама Часовы ўрад князя Георгія Львова. Перамовы ў гэтай справе працягваліся пастаянна. Нарэшце 30 сакавіка 1917 г. было заключана папярэдняе пагадненне, што Полыпча павінна складацца з усіх земляў, на якіх польскае насельніцтва з’яўляецца большасцю. Аднак адразу рабілася агаворка, што вырашальнае слова ў справе тэрытарыяльных змен Расійскай дзяржавы будзе належаць Устаноўчаму сходу Расіі. Большасць расійцаў не магла сабе, аднак, уявіць, каб па-за межамі Расіі засталіся Беларусь і Украіна разам з Усходняй Галіччыной — тэрыторыі,

43 Klimecki М. Legiony Polskie w Baranowiczach, pazdziernik—listopad 1916 // Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska. T. 1. Bialystok, 1988. S. 24—31.

44 Piszczkowski T. Odbudowanie Polski... S. 47—51.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...127 населеныя беларусамі і ўкраінцамі, г. зн. значнай часткай «рускага народа». Занятая расійскімі ўладнымі коламі пазіцыя ў справе стварэння польскай дзяржавы была разлічана хутчэй на абуджэнне нацыянальнай салідарнасці ў польскага насельніцтва Аўстрыі і Германіі.

Дэкларацыя Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў.ад 27 сакавіка 1917 г. прызнавала права нярускіх народаў на дзяржаўную самастойнасць. Датычыла гэта таксама і палякаў.

Напрыканцы лютага 1917 г. да Беларусі дайшла навіна пра пачатак рэвалюцыі і звяржэнне імператара Мікалая II, які на той момант знаходзіўся ў Стаўцы ў Магілёве. Уладу ў Расіі перанялі расійскія лібералы і сацыялісты, што было сустрэта жыхарамі гарадоў і салдатамі з энтузіязмам, а сялянамі — абыякава. У першыя дні сакавіка на вуліцах Менска, Гомеля, Магілёва і Віцебска прайшлі масавыя маніфестацыі ў гонар рэвалюцыі. Арганізоўвалі іх галоўным чынам вайскоўцы, у Гомелі — супольна з рабочымі. Таксама як і ў іншых частках дзяржавы, пачалося стварэнне паралельных органаў улады. Узнікалі Саветы салдацкіх, рабочых і сялянскіх дэпутатаў, а з ініцыятывы гарадскіх і земскіх дум арганізоўваліся мясцовая інтэлігенцыя і землеўласнікі, ствараючы грамадскія камітэты з мэтай аховы насельніцтва і вяртання парадку. Хоць на пачатку Часовы ўрад трактаваў іх як зародак дэмакратычнага самакіравання, яны не атрымалі з яго боку поўных паўнамоцтваў. Іх роля абмежавалася падтрымкай мясцовага апарату ўлады і прызначаных камісараў, якія замянілі сабой ранейшых губернатараў. Ужо 3 сакавіка грамадскім камендантам Менска быў прызначаны Б. Самойленка, старшыня губернскай земскай управы. Праз некалькі дзён быў утвораны Камітэт грамадскай бяспекі, у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі розных груп, у тым ліку і нацыянальных. Гарадскую ўправу ў Камітэце прадстаўлялі Мітрафан Д оўнар-Запольскі, Марыян Парафіяновіч, Вацлаў Цывінскі, Савет рабочых дэпутатаў — Міхаіл Фрунзэ, I. Шлегель, I. Тэўмін, яўрэяў — Я. Хургін і Абрагам Каплан, рускіх — Сяргей Кавалік, палякаў — В. Янчэўскі, а беларусаў — Павел Аляксюк45.

Падобныя грамадскія структуры, складзеныя з прадстаўнікоў асобных сацыяльных слаёў рознай палітычнай арыентацыі, узніклі таксама ў іншых гарадах — Віцебску, Магілёве, Гомелі, Оршы, Быхаве, Рагачове, Горы-Горках, Полацку і г. д. Характэрнай рысай такіх кааліцыйных камітэтаў было жаданне дамагчыся гарантаванай абароны інтарэсаў розных нацыянальных груп. У Віцебску з ініцыятывы членаў гарадской думы быў створаны гарадскі грамадскі камітэт, які прадстаўляў розныя прафесійныя, сацыяльныя і нацыянальныя групы, у тым ліку палякаў, яўрэяў, латышоў і літоўцаў. Беларусы ў ім не былі прадстаўленыя. Варта, аднак, дадаць, што часам такое прадстаўніцтва было звязанае не столькі з нацыянальнай структурай, колькі з канфесійнай. Напрыклад, у склад Выканаўчага камітэта ў Магілёве ўвайшлі прадстаўнікі трох «нацыянальнасцей»: польскай, яўрэйскай і «рускай». Такі падзел вызначаў

128 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці не нацыянальнасці, а канфесіі: каталікоў традыцыйна разглядалі як прадстаўнікоў «польскай» веры, усіх праваслаўных, у сваю чаргу як прыхільнікаў веры «рускай». Тым самым беларусаў, у залежнасці ад іх веравызнання, прадстаўляў член «польскай» альбо «рускай» групы.

У той час таксама прызначаліся губернскія камісары. На чале беларускіх губерняў сталі: Менскай — Б. Самойленка, Віцебскай — М. Карташоў, а пазней А. Ваўковіч; у Магілёўскай губерні камісарам стаў В. Судзілоўскі, хутка зменены Ф. Хамянтоўскім, а потым — князем М. Друцкім-Сакалінскім, які, у сваю чаріу, у ліпені 1917 г. з-за адсутнасці даверу да яго асобы з боку Саветаў быў вымушаны сысці на карысць Г. Пеўзнера. Віленскім камісарам у неакупаванай немцамі частцы Віленскай губерні (Ашмянскі, Дзісенскі і Вілейскі паветы) выбралі В. Балая, родам з сялянскай беларускай сям’і з Дзісенскага павета. Тым самым былі перакрэсленыя спробы Літоўскай нацыянальнай рады ў Петраградзе ўвесці на паўднёвай Віленшчыне літоўскае кіраванне. Сядзібай камісарыята была Дзісна46. У сувязі са скасаваннем пасады земскіх начальнікаў іх адміністрацыйныя функцыі былі перададзеныя павятовым камісарам, а судовыя — часовым суддзям. Таксама былі ўведзеныя валасныя камітэты.

Паралельна з названымі органамі кіравання з ініцыятывы эсэраў і сацыял-дэмакратаў, г. зн. левага крыла нядаўняй антыцарскай апазіцыі, пачалося стварэнне Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Такія органы ўзнікалі ў Менску, Гомелі, Барысаве, Бабруйску, Полацку, Оршы, Рагачове, Слуцку, Лепелі, Рэчыцы і г. д. У адрозненне ад іншых частак Расіі, арганізацыю Саветаў дэпутатаў на беларускіх землях ініцыявалі перадусім вайскоўцы, якія знаходзіліся тут у вялікай колькасці. Рэвалюцыйныя настроі арміі і яе пазіцыя ў адносінах да падзей пакінулі свой адбітак таксама і на грамадска-палітычных поглядах жыхароў Беларусі ў той важны для яе дзяржаўнай будучыні перыяд.

4—8 сакавіка 1917 г. сфармаваўся Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў у Менску на чале з Б. Позернам, які дэклараваў падтрымку Часоваму ўраду. У Віцебску, дзе знаходзіўся штаб Дзвінскай вайсковай акругі, фармаванне Саветаў — салдацкіх і сялянскіх — адбывалася пры ўдзеле прадстаўніка Петраградскага Савета. У Магілёве Саветы арганізоўваліся пад уплывам вайскоўцаў са Стаўкі галоўнакамандуючага.

7—17 красавіка 1917 г. адбыўся I з’езд вайсковых і рабочых дэпутатаў армій і тылу Заходняга фронту, у якім дамінантны ўплыў мелі эсэры і меншавікі. Яны пераважалі таксама ў складзе дэлегатаў, высланых на з’езд рабочых і салдацкіх Саветаў Заходняй вобласці, які адбыўся ў Менску 22—23 траўня (4—7 чэрвеня) 1917 г. На ім сабралася сорак дэлегатаў, якія прадстаўлялі Саветы Менскай, Магілёўскай і Віленскай губерняў (з Менска, Гомеля, Бабруйска, Барысава, Замір’я, Маладзечна, Нясвіжа, Мазыра, Рэчыцы, Дзісны, Веткі, Івенца, Смаленска)47. Абодва з’езды падтрымалі Часовы ўрад і супрацівіліся лозунгу бальшавікоў аб

46 Рудовіч С. Час выбару... С. 35.

47 Тамсама. С. 38.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...129 перадачы ўсёй улады ў рукі Саветаў. Хоць дэлегаты выказаліся за прынцып самавызначэння нацый, але дыскусіі на тэму палітычнай будучыні Беларусі не было, абмяркоўвалася толькі арганізацыя Савета Заходняй вобласці і далучэнне да яе Віцебскай і Смаленскай губерняў. Аднак адносіны да дзяржаўнай ідэі вызначыла назва з’езда, якая трактавала беларускія землі як заходнюю частку Расійскай дзяржавы.

Мясцовыя салдацкія і рабочыя Саветы напачатку дастаткова пасіўна ставіліся да нацыянальнай праблематыкі. Лютаўская рэвалюцыя, аднак, дала штуршок для такой дзейнасці, і на Заходнім фронце з’явіліся нацыяналыіыя гурткі культурна-асветніцкага і палітычнага характару — літоўскія, украінскія, польскія і беларускія. Вясной 1917 г. у Менску адбыліся з’езды вайскоўцаў — палякаў, літоўцаў і ўкраінцаў. Паступова выспявала ідэя пра стварэнне асобых фармаванняў з вайскоўцаў адной нацыянальнасці. На ўсіх франтах ствараліся беларускія вайсковыя гурткі. Беларусізацыю вайсковых адзінак пачалі на Румынскім фронце48. Толькі актыўнасць у нацыянальным пытанні звярнула на сябе ўвагу салдацкіх і рабочых Саветаў. У Віцебску іх члены стараліся дыскрэдытаваць віцебскіх прыхільнікаў БСГ абвінавачаннямі ў правых, а нават і «чарнасоценскіх» перакананнях49. Толькі ў Бабруйску стараннямі Фабіяна Шантыра, сябра мясцовага салдацкага Савета і адначасова заснавальніка Бабруйскай арганізацыі Беларускай сацыялістычнай грамады, была апублікаваная агульная адозва пад назвай «Таварышы сяляне, працаўнікі і салдаты-беларусы». На больш працяглы перыяд, аднак, саюз бальшавікоў з беларускімі нацыянальнымі актывістамі быў немагчымы.

У літаратуры замацаваўся погляд, што беларускі рух не здолеў зацікавіць сялян, хоць дакладных даследаванняў нацыянальнай самасвядомасці гэтай сацыяльнай групы ў акрэслены перыяд не праводзілася. Падаецца, што погляды гэтага слоя на пытанні не толькі сацыяльныя, але і нацыянальныя змяняліся разам з развіццём палітычнай сітуацыі і распадам расійскай дзяржавы. Перад вайной гэтая група была вельмі моцна прывязана да расійскай манархіі і агульнарасійскіх ідэалаў. Уплыў на сялян мелі шматгадовыя стасункі з расійскім войскам. Нічога дзіўнага, што калі наступіла радыкалізацыя сацыяльных поглядаў падчас першых месяцаў рэвалюцыі, найбольшы ўплыў на гэты сацыяльны слой мелі не беларускія, а агульнарасійскія сацыялістычныя партыі. Сярод іх пры гэтым галоўную ролю адыгрывалі эсэры, што з’яўляліся сюды з глыбіні Расіі і знаходзілі апірышча ў адміністрацыі і тылавых інстытуцыях, створаных на патрэбы Заходняга фронту. Яны адыгрывалі дамінантную ролю на з’ездах сялянскіх дэпутатаў. 3 іх ініцыятывы ад красавіка да ліпеня 1917 г. на Беларусі ўзніклі чатыры губернскія сялянскія Саветы, дваццаць шэсць павя-

48 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 47—48; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 41—42.

49 Жылуновіч 3. Люты—Кастрычнік у беларускім нацыянальным руху Ц Веларусь: Нарысы гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Менск, 1924. С. 185.

товых і болып за дзесяць валасных50. Больш выразна нацыянальныя пытанні былі акрэсленыя на I Усерасійскім з’ездзе сялянскіх дэпутатаў, які адбыўся ў траўні 1917 г. Прадстаўнікі з Украіны стварылі Раду ўкраінскіх сялянскіх дэпутатаў. Семдзесят сем сялянскіх дэпутатаў з беларускіх земляў таксама аб’ядналіся, аднак хутчэй вакол ідэі тэрытарыяльнай супольнасці, чым нацыянальнай. Яны выступалі ад імя Беларускай вобласці і выказваліся за прарасійскую арыентацыю51, прычым большасць пасланцоў ад беларускіх сялян аддзяляла сябе ад беларускага нацыянальнага руху і з абурэннем прымала выступленні сяброў БСГ52. Тым не менш Усерасійскі сялянскі з’езд заклікаў працоўных сялян, каб на Устаноўчым сходзе яны дамагаліся ўсталявання ў Расіі федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі і прызнання ўсім народам права на самастойнае кіраванне сваімі ўнутранымі справамі. Была прынятая рэзалюцыя аб перабудове Расіі ў дэмакратычную рэспубліку.

Hi Часовы ўрад, ні Петраградскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў у сваіх першых дакументах не заняліся пытаннямі, істотнымі для нярускіх жыхароў дзяржавы. He разглядалася рэформа палітычнай структуры Расіі ў такім кірунку, каб былі прынятыя пад увагу жаданні іншых народаў Расіі. На нацыянальнае самавызначэнне ў бок дзяржаўнай самастойнасці з непрыхільнасцю глядзелі агульнарасійскія партыі амаль усіх арыентацый. Яны здабылі асабліва моцныя ўплывы ў прыфрантавых частках Беларусі на расійскім баку фронту, бо валодалі кадрамі, арганізацыйнымі структурамі і фінансавымі сродкамі, якія рабілі магчымай адпаведную агітацыю і друкаванне прапагандысцкіх матэрыялаў. Іх узначальвалі галоўным чынам велікаросы, якія такім чынам рэалізоўвалі ў той альбо іншы спосаб велікарускія ідэі. Крайне правыя партыі стаялі на пазіцыях непадзельнай Расіі ў якасці самадзяржаўнай манархіі з абавязковым падпарадкаваннем меншых народаў велікарусам як стваральнікам Расійскай дзяржавы. Яны з нежаданнем успрымалі магчымы распад славянскай супольнасці, падкрэсліваючы, што сіла Расіі была ў адзінстве велікаросаў, маларосаў і беларусаў. У распадзе гэтага адзінства абвінавачвалі Германію. Супраць ідэі федэрацыі выступаў правы «Саюз 17 кастрычніка». Яго члены пагаджаліся адно на вылучэнне т. зв. беларускіх губерняў у асобную Паўночна-Заходнюю вобласць — аднак адміністрацыйнага, а не нацыянальнага характару. Яны не дапускалі думкі аб існаванні асобных беларускай і ўкраінскай нацый, не разумелі таксама неабходнасці прызнання самастойнасці іх моў і развіцця на іх аснове асветы і літаратуры. Беларускі нацыянальны рух прызнаваўся шкодным, створаным палякамі для таго, каб прыцягнуць беларусаў у Рымска-каталіцкі касцёл. Праўда, з прычыны радыкалізацыі грамадскага руху на беларускіх землях уплывы гэтай партыі пасля Лютаўскай рэвалюцыі значна аслаблі.

50 Рудовіч С. Час выбару... С. 43.

51 Тамсама. С. 44.

52 Жылуновіч 3. Уступамі да Акцябра // Полымя. 1923. № 5—6. С. 148.

Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя, галоўная партыя расійскіх лібералаў (сябрамі якой былі перадусім расійскія інтэлігенты), распачала дыскусію па нацыянальным пытанні і аб рэарганізацыі дзяржавы на сваім VII з’ездзе ў сакавіку 1917 г. VIII з’езд кадэтаў (травень 1917 г.) прыняў рэзалюцыю, якая дапускала мясцовае самакіраванне і аўтаномію, але толькі ў рамках наяўных адміністрацыйнатэрытарыяльных адзінак. Прапанову нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі для Літвы, Украіны, Беларусі, а таксама праект утварэння федэрацыі ліберальная інтэлігенцыя рашуча адкінула. Як прыклад непажаданых міжнацыянальных разборак быў прыведзены беларускалітоўскі канфлікт з-за Вільні і часткі Віленшчыны53. Падобную пазіцыю занялі мясцовыя кадэцкія арганізацьгі на Беларусі, якія ўзніклі ў 1917 г. у Віцебску, Гарадзецкім і Гомельскім паветах, Менску, Горы-Горках. Яны рашуча выступілі супраць беларускага нацыянальнага руху.

Пасля Лютаўскай рэвалюцьгі была поўнасцю легалізаваная расійская Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Яна хутка стала найбольшай партыяй у Расіі. Вясной яе структуры ўзнікалі таксама і на беларускіх землях: у Менску, Віцебску, Оршы, Полацку, Магілёве, Вілейцы, Мазыры, Бабруйску, Слуцку. Гэтыя аддзелы разам з арміямі Заходняга фронту налічвалі 30 тысяч чалавек54. У траўні 1917 г. у Менску адбылася I канферэнцыя эсэраў Заходняга фронту і прылеглых губерняў, якая выбрала абласны камітэт расійскіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Гэтай арганізацыі сімпатызавалі сяляне, сярэдняе мяшчанства, дэмакратьгчная інтэлігенцыя, а таксама рабочыя. Ha III з’ездзе партыі ў траўні— чэрвені 1917 г. у Маскве эсэры выказаліся за пераўтварэнне Расіі ў дэмакратычную федэратыўную рэспубліку, а таксама за ўвядзенне тэрытарыяльна-нацыянальнай аўтаноміі для народаў, якія пражывалі на акрэсленых тэрыторыях, такіх як Украіна, Беларусь, Літва, Латвія, Эстонія, Грузія, Арменія і Азербайджан. Расцярушаным народам, напрыклад, яўрэям, прапаноўвалася персанальная аўтаномія і права на экстэрытарыяльныя саюзы з мясцовымі і агульнадзяржаўнымі органамі.

Гэтыя погляды былі прадметам дыскусіі па нацыянальным пытанні яіпчэ перад пачаткам вайны. Меншавікі звярталі ўваіу на тое, што народы, якія насялялі Расію, жывуць у расцярушанні, а значыць, акрэсліць іх этнічныя межы ад пачатку немагчыма. Затое дапушчальная персанальная культурная аўтаномія альбо вольны выбар нацыянальнасці і права наўдзел у нацыянальнай культуры і асвеце. Такія канцэпцыі нарадзіліся пад уплывам марксістаў Карла Рэнера і Ота Баўэра, якія нацыянальнае пытанне аналізавалі на прыкладзе манархіі Габсбургаў. Яны адмаўлялі неабходнасць існавання нацыянальнай тэрытарыяльнай аўтаноміі як асновы нацыянальнай дзяржавы, бо ўсе падобныя структуры не спрыялі цэнтралізацыі пралетарыяту. Супольнасць «усяго культурнага свету», якая павінна была з’явіцца ў будучыні пасля крушэння капіталізму, на думку К. Рэнера, павінна была абапірацца не на дзяржавы, а на нацыі,

53 Рудовіч С. Час выбару... С. 49—53.

54 Тамсама. С. 56.

якія ён разумеў як духоўную і культурную супольнасць56. У траўні 1917 г. на сваёй агульнарасійскай канферэнцыі меншавікі распрацавалі праект рэзалюцыі, у якім нацыянальныя рухі кваліфікаваліся як сепаратызм, што разбурае адзінства сіл пралетарыяту і нясе пагрозу для рэвалюцьгі56.

Погляды расійскіх бальшавікоў развіваліся пад уплывам Уладзіміра Леніна, які прызнаваў права нацый на самавызначэнне, але на практыцы аказвалася, што гэты падыход быў вельмі выбарачным. На яго думку, верагоднае аддзяленне ад Расіі некаторых народаў, у тым ліку палякаў і фінаў, не ўяўляла пагрозы ўтрыманню ўлады бальшавікамі67. Гэта, аднак, не было тое самае, што прызнанне права на аўтаномію народаў, якія павінны былі застацца ў Расійскай дзяржаве. Для іх бальшавікі не прапаноўвалі нічога. Ленін, прыхільнік цэнтралізацыі і наднацыянальнага інтэрнацыяналізму, не быў адначасова энтузіястам пабудовы дзяржавы, заснаванай на нацыянальна-тэрытарыяльнай федэрацыі. Ен дапускаў толькі магчымасць адміністрацыйна-тэрытарыяльнай аўтаноміі як агульнага правіла пабудовы структуры дэмакратычных дзяржаў.

Летам 1917 г. колькасць прыхільнікаў РСДРП на Беларусі (меншавікоў, балыпавікоў, бундаўцаў, польскіх і латышскіх сацыялдэмакратаў, злучаных у «аб’яднаныя» арганізацыі) налічвалася каля 18 тысяч. Яны дзейнічалі ў Бабруйску, Рагачове, Полацку, Оршы, Клімавічах, Слуцку, Барысаве, Валожыне і сярод салдат Заходняга фронту58.

У апошнія дні ліпеня 1917 г. распачаўся VI з’езд РСДРП (бальшавікоў). Яны былі адзінымі сярод левых партый, хто адмовіўся падтрымаць Часовы ўрад. Адначасова бальшавікі наважыліся выйсці з «аб’яднаных» сацыял-дэмакратычных структур. Ужо раней на беларускіх землях узнікалі самастойныя балыпавіцкія арганізацыі. Першая—у Гомелі — з’явілася 6 красавіка 1917 г., следам за ёй арганізацыі РСДРП(б) узніклі ў Менску, Віцебску і Полацку. На пачатку ліпеня агулам яны налічвалі каля 4 тысяч сяброў59. Гэта былі галоўным чынам найбяднейшыя сяляне і салдаты з нізкім узроўнем адукацыі, ахвочыя да простых, папулісцкіх лозунгаў.

Сярод прадстаўнікоў нерасійскіх нацый досыць распаўсюджаным было перакананне, што новая ўлада аўтаматычна гарантуе ўсім народам Расіі гграва на свабоднае развіццё. У той жачас бальшавікі, выдзяляючы народы паводле нацыянальных патрабаванняў, на першае месца ставілі палякаў, фінаў, украінцаў, а часам таксама яўрэяў, армян і грузін. Hi бальшавікі, ні якая-небудзь іншая агульнарасійская партыя не бралі пад

5S Waidenberg М. Narody zalezne і mniejszosci narodowe w Europie SrodkowoWschodniej. Dzieje konfliktöw i idei. Warszawa, 2000. S. 264.

56 Рудовіч C. Час выбару... C. 65—66.

57 Waidenberg M. Narody zalezne i mniejszosci... S. 296.

58 Рудовіч C. Перамога Лютаўскай рэвалюцыі. Грамадскі pyx (люты—чэрвень 1917 г.) Ц Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4. С. 469.

59 Рудовіч С. Час выбару... С. 69.

увагу нацыянальныя інтарэсы беларусаў, бо не разглядалі іх як самастойную нацыю. Таксама, як і раней, у беларусах жадалі бачыць толькі этнічную супольнасць, якая адно з этнаграфічнага пункту гледжання адрознівалася ад велікаросаў, а ідэалагічна была звязаная з Расіяй. У кантэксце дэмаграфіі шматнацыянальнай Расіі наяўнасць беларусаў і ўкраінцаў была пажаданай і нават неабходнай, каб атрымаць перавагу над неславянскімі жыхарамі гэтай вялізнай тэрыторыі.

Тым часам Лютаўская рэвалюцыя прынесла ажыўленне ўсіх нацыянальных асяродкаў наўскраінах Расіі. Сепаратысцкія настроі ахапілі палітычныя эліты блізкіх суседзяў беларусаў, што вымушала іх прыняць нейкую пазіцыю, каб не апынуцца па-за нацыянальна-палітычным рухам.

Літоўцы, што знаходзіліся ў Расіі, стварылі Літоўскую нацыянальную раду, якая 9 чэрвеня 1917 г. склікала ў Петраградзе з’езд, названы Літоўскім сеймам. Падчас паседжанняў правыя дзеячы выказваліся за поўнае адарванне ад Расіі і стварэнне незалежнай літоўскай дзяржавы. Левыя дзеячы будучыню Літвы надалей звязвалі з Расіяй, толькі што з Расіяй дэмакратычнай, федэратыўнай, складзенай з аўтаномных абласцей. У выніку перамагла правая канцэпцыя. У сваю чаріу, Найвышэйшая нацыянальная літоўская рада, створаная ў Варонежы, выказалася за адарванне Літвы ад Расіі. Такога кшталту лозунгі гучалі таксама на з’ездзе літоўскіх вайскоўцаў, які адбыўся ў Петраградзе ў чэрвені 1917 г. На карысць незалежнасці Літвы дзейнічалі таксама літоўскія дэпутаты ў прускім ландтагу — Вілюс Гайгалайціс і Маціяс Эрцбергер. Падобныя лозунгі з’яўляліся і на абшары нямецкай акупацыі. Са згоды нямецкай уладыў Вільні 18—22 верасня 1917 г. удалося арганізаваць Літоўскую канферэнцыю. Аргкамітэт склаў спіс з 264 дэлегатаў. Спосаб арганізацыі гэтай канферэнцыі, прызначэнне дэлегатаў, а не іх выбар праз сходы, пазней быў раскрытыкаваны беларускім асяродкам. Літоўцаў абвінавацілі ў тым, што рашэнні канферэнцыі былі прынятыя ўдзельнікамі, якія не прадстаўлялі ўсіх жыхароў гістарычнай Літвы, у тым ліку беларусаў.

21 верасня 1917 г. Літоўская канферэнцыя ў Вільні прыняла пастанову аб неабходнасці ўтварэння дэмакратычнай Літвы. Хоць яны выступалі перадусім за тэрыторыю, якая адпавядала літоўскаму этнічнаму абшару, аднак адзначалася, што ўстаноўленыя межы павінны забяспечваць гаспадарчае развіццё дзяржавы. Нацыянальным меншасцям дэклараваліся гарантыі культурнага развіцця. Пытанне тэрыторыі незалежнай дзяржавы і яе адносін з суседзямі было адкладзена да рашэння Устаноўчага сейма, які планавалася склікаць у Вільні. Была таксама вызначаная дваццаціасабовая Літоўская рада (Тарыба), якая складалася з хрысціянскіх дэмакратаў, сацыял-дэмакратаў, народнікаў і беспартыйных. Яе ўзначаліў вядомы віленскі нацыянальны дзеяч Антанас Смятона з ЛДП, публіцыст і заснавальнік газеты «Viltis» («Надзея»).

Меркаванне пра абмежаванне тэрыторыі Літвы этнаграфічнай часткай падзялялі таксама літоўскія дзеячы з расійскага боку фронту.

У красавіку 1917 г. справа дайшла да дзвюх сустрэч сяброў беларускай дэлегацыі да Часовага ўрада з прадстаўнікамі Літоўскага камітэта, які дзейнічаў у Петраградзе. Літоўцы негатыўна паставіліся да прапановы аднаўлення Вялікага Княства Літоўскага60.

11 снежня 1917 г. Тарыба дэкларавала «аднаўленне незалежнай Літоўскай дзяржавы са сталіцай у Вільні і скасаванне ўсіх дзяржаўных сувязяў, якія існавалі паміж імі і іншымі народамі»61.

Актыўную нацыянальную дзейнасць распачалі таксама ўкраінцы. 17 сакавіка 1917 г. у Кіеве была створана Украінская Цэнтральная Рада, якая прадстаўляла розныя палітычныя, грамадскія і культурніцкія ўкраінскія арганізацыі. Узначаліў яе вядомы гісторык і кіраўнік нацыянальнага ўкраінскага руху Міхайла Грушэўскі. Мэтай Рады было прадстаўніцтва інтарэсаў украінцаў перад Часовым урадам. Двоеўладдзе, характэрнае для цэнтральнай Расіі, на Украіне не атрымала распаўсюджання (акрамя Данбаса, дзе ў сярэдзіне 1917 г. узнікла 70% ад колькасці ўсіх Саветаў на Украіне)62. У сярэдзіне траўня ў Кіеве адбыліся з’езды — вайсковы і сялянскі — якія заклікалі Цэнтральную Раду сфармуляваць пазіцыю ў справе аўтаноміі Украіны. Пад уплывам пануючых настрояў Цэнтральная Рада 23 чэрвеня 1917 г. выдала свой Першы Універсал, у якім абвясціла аўтаномію Украіны. Хутка быў створаны таксама Генеральны Сакратарыят як правобраз першага ўрада. Яго ўзначаліў Уладзімір Віннічэнка, вядомы яшчэ па працы ў Рэвалюцыйнай украінскай партыі. Абвяшчэнне аўтаноміі Украіны выклікала напружанасць ва ўкраінска-расійскіх адносінах, а кіраўнікі левых партый прызналі гэта здрадай. Часовы ўрад заклікаў адкласці пытанне палітычнай будучыні Украіны да рашэння Устаноўчага сходу.

У сярэдзіне ліпеня быў дасягнуты кампраміс. Часовы ўрад прызнаў законнасць Цэнтральнай Рады і Генеральнага Сакратарыята, а таксама права ствараць украінскія вайсковыя адзінкі ўзамен на адмову ад планаў самачыннага ўвядзення нацыянальнай і тэрытарыяльнай аўтаноміі. Вынікам заключанай дамоўленасці быў Другі Універсал, апублікаваны Цэнтральнай Радай 16 ліпеня 1917 г. Склад Рады быў павялічаны за кошт прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей. Яе стараліся зрабіць органам Часовага ўрада, які б прадстаўляў усіх жыхароў украінскіх земляў63. Грамадскую аснову Цэнтральнай Рады складалі перадусім украінскія сацыялісты розных кірункаў: сацыялісты-рэвалюцыянеры, сацыялісты-федэралісты, сацыял-дэмакраты. Згодна з іх падыходамі, будучая Украінская дзяржава павінна была функцыянаваць на аснове

60 Latyszonek О. Biatoruskie formacje wojskowe... S. 85; Латышонак A. ЖаўнерыБНР... C. 73 (3-e выд. — c. 72).

61 Цыт. паводле: Ochmanski J. Historia Litwy. Wyd. trzecie, poprawione i uzupelnione. Wroclaw—Warszawa—Krakow, 1990. S. 270.

62 Hiycak J. Historia Ukrainy... S. 125.

63 Другнй Універсал Центральноі Радн // Украінська Центральна Рада. Документы н матеріалн у 2 томах / Ред. В. Ф. Верстюк н др. Т. 1. Кнів, 1996. № 64. С. 164—168.

сацыялістычнага ладу. 3 недаверам яны ставіліся да прадстаўнікоў вышэйшых сацыяльных слаёў, якія не падзялялі энтузіязму сацыялістаў у справе радыкальных палітычных і сацыяльных перамен. Нічога дзіўнага, што пазіцыя нацыянальных украінскіх лідараў адштурхоўвала ад іх чыноўнікаў папярэдняй сістэмы, землеўласнікаў і афіцэраў, г. зн. усіх тых, хто меў палітычны і адміністрацыйны досвед. Затое вялікім дасягненнем Цэнтральнай Рады была мабілізацыя ўкраінскай вёскі і змяншэнне там уплыву расійскіх палітычных партый. На выбарах ва Усерасійскі Устаноўчы сход позняй восенню 1917 г. украінскія партыі атрымалі 5 млн галасоў, перамогшы ўсе расійскія партыі64. Пасля бальшавісцкага перавароту ў Петраградзе і звяржэння Часовага ўрада Цэнтральная Рада 7 лістапада 1917 г. абнародавала Трэці Універсал. У ім абвяіпчалася Украінская Народная Рэспубліка (УНР) у федэрацыі з Расіяй. Адначасова Універсал заклікаў да барацьбы за гэтую новую форму ўкраінскай і расійскай дзяржаўнасці. Тэрыторыя УНР павінна была ахопліваць Кіеўшчыну, Падолле, Валынь і наступныя губерні: Чарнігаўскую, Палтаўскую, Харкаўскую, Екацярынаслаўскую, Херсонскую, а таксама Таўрыдскую (без Крыма). Пытанне прыналежнасці часткі Курскай губерні, а таксама Холмскай, Варонежскай і паветаў суседніх губерняў павінны былі вырашыць іх жыхары65. Меркавалася, што і яны трапяць у межы Украіны, бо ўкраінцы складалі ў іх значны працэнт.

25 студзеня 1918 г. (11 студзеня паводле старога стылю) падчас перапынку ў берасцейскіх перамовах Цэнтральная Рада выдала Чацвёрты Універсал, які абвяшчаў незалежнасць Украінскай Народнай Рэспублікі. У ім не акрэсліваліся межы Украіны, а толькі называліся суседнія дзяржавы — Расія, Полыпча, Аўстрыя, Румынія, Турцыя. Адсутнасць Беларусі сярод паўночна-заходніх суседзяў Украіны была вельмі характэрнай66.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі актывізаваўся латышскі нацыянальны рух. Прадстаўнікі латышскай інтэлігенцыі, аб’яднаныя вакол газеты «Dzimtenes Atbalss» («РэхаАйчыны») — Яніс Акуратэрс, Віктарс Эгліціс і Карліс Упіціс — заснавалі Латышскую нацыянальна-дэмакратычную партьпо, якая напачатку стаяла на пазіцыях шырокай аўтаноміі для Латвіі ў межах Расійскай федэратыўнай рэспублікі, трымаючыся лозунга «Вольная Латвія ў вольнай Расіі». Тэрыторыю Латвіі павінны былі скласці тры рэгіёны: Курляндыя, Відзэме і Латгалія. 30 ліпеня (12 жніўня) 1917 г. у Рыгу з’ехаліся прадстаўнікі дзесяці розных арганізацый і палітычных партый, якія прынялі т. зв. дэкларацыю аб незалежнай Латвіі. Яна мела шэсць пунктаў, у тым ліку чацвёрты пункт гаварыў пра палітычную аўтаномію Латвіі ў складзе Расійскай рэспублікі.

64 Hrycak J. Historia Ukrainy... S. 127.

65 Третій Універсал Украінськоі Центральноі Радн //Украінська Центральна Рада... № 187. С. 398—401.

66 Четвертнй Універсал Украінськоі Центральноі Рада // Тамсама. № 49. С. 102—104.

Латышская пазіцыя радыкалізавалася, калі выявілася, што Часовы ўрад абсалютна ігнаруе жаданні латышоў. У той час з’явіліся і іншыя прапановы, напрыклад, прапагандаваная літоўскім дзеячам Ёнасам Шлюпасам ідэя стварэння літоўска-латышскай дзяржаўнай федэрацыі67. Восенню 1917 г., пасля заняцця Рыгі нямецкімі войскамі і чарговых паражэнняў расійскай арміі, сярод латышскіх дзеячаў распаўсюдзілася перакананне, што Расію чакае развал, а не працэс палітычнага абнаўлення. Многіх непакоіла магчымасць падзелу латышскіх земляў паміж Расіяй і Германіяй. Агульная палітычная сітуацыя падштурхоўвала латышскіх дзеячаў у бок Захаду.

У справе фармавання ідэі незалежнасці Латвіі найважнейшую ролю адыгрывалі дзве арганізацыі, што ўзніклі восенню 1917 г. Першая з іх — Латвійская Часовая нацыянальная рада — згрупавала сяброў усіх найбольш уплывовых грамадскіх арганізацый і палітычных партый. Другая — Дэмакратычны блок — была прадстаўлена сярод іншых сацыял-дэмакратамі Паўлсам Калныньшам і Фрыцысым Мендэрсам, а таксама прадстаўнікамі Сялянскага саюза Карлісам Улманісам і Мікелісам Валтэрсам. Абедзве арганізацьгі, незалежна адна ад адной, выказаліся за незалежнасць Латвіі і распачалі дзеянні, каб дасягнуць гэтай мэты ва ўмовах нямецкай акупацыі. Латвійская Часовая нацыянальная рада на сваёй сесіі ў Валку 19 лістапада (2 снежня) 1917 г. выдала дэкларацыю «Да ўсіх латышоў», у якой заклікала да пачатку самастойных дзеянняў на карысць незалежнасці Латвіі. Гэтая дэкларацыя часам інтэрпрэтуецца як першы акт абвяшчэння самастойнай Латвійскай дзяржавы68. Падчас сесіі Латвійская Часовая нацыянальная рада таксама назвала сябе найвышэйшым органам улады будучай Латвіі.

Берасцейскі мір 3 сакавіка 1918 г. падзяліў тэрыторыі, населеныя латышамі, паміж Расіяй і Германіяй. Першай дасталася Латгалія, другой — Курляндыя і Рыга. У руках немцаў знаходзіўся таксама заняты імі яшчэ ў 1917 г. востраў Эзэль [цяпер — Саарэмаа, Эстонская Рэспубліка. — Рэд.], што ляжыць ля берагоў Эстоніі. Нявырашаным заставалася пытанне прыналежнасці Відзэме і Эстоніі. Толькі дамовай ад 27 жніўня 1918 г. Расія адмовілася ад «вярхоўнай улады» над гэтымі тэрыторыямі на карысць Германіі69.

Напачатку ў Берліне вагаліся, якую пазіцыю займаць у адносінах да латышскіх і эстонскіх дзяржаўных памкненняў. Толькі 22 верасня 1918 г. Вільгельм II прызнаў Прыбалтыку ў якасці незалежнай і самастойнай вобласці. Такая палітыка Германіі была нават выгаднай для нацыянальных латышскіх дзеячаў, бо спрыяла рэалізацыі ідэі незалежнай Латвійскай дзяржавы і пачатку ўласнай дыпламатычнай гульні. Выкарыстоўваючы гэтую сітуацыю, сябра Рады Зігфрыдс Мееровіцс распачаў дыпламатычную дзейнасць у Лондане, дзе размаўляў з міністрам замежных спраў Вялікабрытаніі Артурам Джэймсам Балфу-

67 йсторня Латвнн: XX век / Д. Блейере, й. Бутулнс, А. Зунда н др. Рпга, 2005. С. 110.

68 Тамсама. С. 113.

69 Тамсама. С. 115.

рам. Гэта прывяло да прызнання англійскім урадам 23 кастрычніка 1918 г. Латвійскай нацыянальнай рады ў якасці ўрада Латвіі. Латышскія палітыкі ўспрынялі гэтую дэкларацыю як прызнанне дэ факта Латвіі Вялікабрытаніяй, аднак 3. Мееровіцс 30 кастрычніка накіраваў ліст з просьбай пацвердзіць прызнанне незалежнасці Латвіі. У адказе 11 лістапада А. Д. Балфур паведаміў, што ўрад Вялікабрытаніі зноў пацвярджае гатоўнасць да часовага прызнання дэ факта Латвійскай нацыянальнай рады як незалежнага ўрада.

17 лістапада 1918 г. з ініцыятывы Дэмакратычнага блока была створаная Народная Рада Латвіі. Яна ўзнікла замест Латвійскай нацыянальнай рады, якую абвінавачвалі ў вельмі вузкай рэпрэзентацыі грамадства. Новая Рада павінна была быць народным прадстаўніцтвам, заснаваным на значна болып шырокай сацыяльнай базе. У яе склад увайшлі дэлегаты Сялянскага саюза, Латышскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі, Радыкальна-дэмакратычнай партыі, Нацыянальна-дэмакратычнай партыі, Рэспубліканскай партыі, а таксама Партыі незалежнасці. Першы латвійскі ўрад узначаліў Карліс Улманіс, заснавальнік Латышскага народнага саюза, па адукацыі аграном, a міністрам замежных спраў стаў Зігфрыдс Мееровіцс70.

18 лістапада 1918 г. Народная Рада Латвіі абвясціла незалежнасць Латвіі. Латышы прэтэндавалі на Курляндыю, Відзэме і Латгалію. Апошні край, пасля Аліўскага міру 1660 г. называны таксама Польскімі Інфлянтамі, у значнай ступені быў населены беларусамі пераважна рымска-каталіцкага веравызнання. Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай ён быў уключаны ў склад Расіі і названы Беларускай губерняй, якую пазней перайменавалі ў Віцебскую. Паводле даследаванняў Яўхіма Карскага, паўднёвая частка Латгаліі ляжала ў межах распаўсюджання беларускай мовы. Зрэшты, адтуль паходзіла шмат беларускіх дзеячаў, у тым ліку менавіта там выхоўваўся Канстанцін Езавітаў. Таму на частку Латгаліі з Дзвінскам прэтэндавалі таксама беларусы, жадаючы ўключыць яе ў склад Беларускай Народнай Рэспублікі.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі актывізаваў сваю дзейнасць таксама і беларускі рух, хоць ён і заставаўся хутчэй у цяні палітычных падзей у Расіі. Ад сакавіка да лістапада 1917 г. на Беларусі, паводле меркавання У. Ладысева і П. Брыгадзіна, дзейнічалі 26 партый і палітычных арганізацый, у тым ліку 14 беларускіх71. Сярод апошніх да ліку найважнейшых належалі: Беларускі саюз землеўласнікаў, Беларускі народны

70 Нсторня Латвнн... С. 118—119.

71 Пададзеныя лічбы, методыка атрымання якіх не паказана, відавочна завышаныя. Частка з пералічаных ніжэй партый і грамадска-палітычных арганізацый (Магілёўскі Беларускі нацыянальны камітэт, Гомельскі Саюз беларускай дэмакратыі) мела толькі лакальны абсяг дзейнасці, некаторыя ў пераліку прадубляваныя (напрыклад, Беларускі народны саюз і Віцебскі Беларускі саюз — адна і тая ж арганізацыя), іншыя (Саюз беларускага праваслаўнага духавенства, Беларуская партыя нацыянальных сацыялістаў або Беларуская партыя аграрыяў) наогул з’яўляюцца плёнам фантазіі асобных беларускіх гісторыкаў (Заўв. pad.).

саюз, Саюз беларускага праваслаўнага духавенства, Заходнярускае таварыства, Магілёўскі Беларускі нацыянальны камітэт, Гомельскі Саюз беларускай дэмакратыі, Віцебскі Беларускі саюз, Аршанскі беларускі нацыянальны камітэт, Хрысціянска-дэмакратычная злучанасць, Беларуская партыя аграрыяў, Беларуская партыя нацыянальных сацыялістаў, Беларуская сацыялістычная грамада, Беларуская народная грамада72.

На тэму будучыні сваёй дзяржаўнасці беларусы выказваліся значна асцярожней, чым суседзі. Гэта было вынікам слабейшай кансалідацыі нацыянальнага руху; аднак, з другога боку, нельга не заўважыць, што тагачасныя беларускія дзеячы адэкватна ацэньвалі свае палітычныя шанцы, суадносячы жаданні з магчымасцямі і палітычнай сітуацыяй, у якой аказаліся беларускія землі. На той момант найбольш рацыянальнай дзяржаўнай формай, якую гатовае было прыняць беларускае грамадства, была федэрацыя з Расіяй і патэнцыйная барацьба за палітычную аўтаномію ў межах гэтага саюзу.

У сакавіку 1917 г. аднавіласваю дзейнасць Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ), асабліва актыўная ў сярэдніх слаях грамадства, якія былі зацікаўленыя ў дэмакратызацыі жыцця без гвалтоўнай радыкалізацыі грамадскіх адносін. У сакавіку 1917 г. у Менску адбылася канферэнцыя БСГ. Яе ўдзельнікі падтрымалі Часовы ўрад, прапанавалі лозунг аўтаноміі Беларусі ў складзе федэратыўнай Расійскай рэспублікі. Яны выказаліся таксама за агульнанародную ўласнасць на зямлю і перадачу яе ў карыстанне сялянам згодна з працоўнай нормай. Канчатковае рашэнне сялянскага пытання было пакінута, аднак, у кампетэнцыі будучага сойма аўтаномнай Беларусі. Адначасова сяляне заклікаліся ўстрымацца ад удзелу ў неарганізаваных выступленнях і анархічных інцыдэнтах.

Працу распачала таксама Беларуская народная партыя сацыялістаў (БНПС). Яна прытрымлівалася болып правай, чым БСГ, праграмы, што, верагодна, паўплывала на яе болып павольнае развіццё.

25—27 сакавіка (7—9 красавіка) 1917 г. у Менску адбыўся з’езд беларускіх нацыянальных арганізацый, у якім узялі ўдзел каля 150 дэлегатаў з розных беларускіх суполак73. На з’ездзе сярод іншых былі прадстаўленыя БТДАВ у Петраградзе (Эдвард Будзька), Бабруйскі Беларускі камітэт (Кілчэўскі), Гурток настаўнікаў — супрацоўнікаў Менскага настаўніцкага інстытута, эвакуаванага ў 1915 г. у Яраслаўль (Парэчын), Менскі Савет салдацкіх і рабочых дэпутатаў (Кузьміцкі), БСГ (Аркадзь Смоліч), Каталіцкая дэмакратычная партыя (кс. Вінцэнт Гадлеўскі), Народная дэмакратычная партыя (Рамуальд Зямкевіч). У якасці кіраўніка з’езда быў абраны доктар Кастравіцкі74, а яго

72 Ладысеў У. Ф., Врыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 5.

73 LCVA. Е 582. Ap.l. В. 1. L. 48—49 v.

74 Відавочна, старшынёй з’езда быў абраны брат Казіміра Кастравіцкага (паэта Каруся Каганда) Амброжы Кастравіцкі — выпускнік медыцынскага факультэта Маскоўскага ўніверсітэта. Гл.: Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 253 (Заўв. рэд.).

намеснікамі — юрыст Павел Аляксюк і павятовы чыноўнік Мятлін. Гэты апошні прадстаўляў кансерватыўныя і прарасійскія колы. Ен даводзіў, што беларускі рух не з’яўляецца натуральным, і выказваўся за адзіную і непадзельную Расію. He знайшоўшы разумення, Мятлін пакінуў з’езд разам са сваімі прыхільнікамі. Тыя, хто застаўся, заняліся дыскусіяй пра новыя кірункі дзейнасці беларускага нацыянальнага руху ў змененай палітычнай сітуацыі.

Удзельнікі з’езда выказаліся за аўтаномію Беларусі ў складзе федэратыўнай Расіі. Для стасункаў з Часовым урадам быў выбраны Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), які павінен быў стаць найвышэйшым органам улады ў краіне да часу ўтварэння Беларускай краёвай рады75. 3 яго складу быў абраны пяціасабовы Выканаўчы камітэт. БНК таксама павінен быў прадстаўляць усе беларускія нацыянальныя арганізацыі, згуртаваныя вакол дзяржаўніцкай праграмы.

Кіраўніком Беларускага нацыянальнага камітэта, з увагі на яго палітычны досвед у I Думе і знаёмствы ў асяродку расійскай палітычнай эліты, быў выбраны землеўласнік Раман Скірмунт. Р. Скірмунт нарадзіўся ў 1868 г. і выхоўваўся ў сямейным маёнтку Парэчча на Піншчыне ў духу пазітывізму76. На ніве грамадскай дзейнасці ён з’явіўся як старшыня Таварыства па распрацоўцы сельскагаспадарчых і эканамічных патрэб Палесся. Пайшоўшы шляхам бацькі, ён стаў таксама сябрам Менскага таварыства сельскай гаспадаркі. Ужо на пачатку сваёй грамадскай і палітычнай дзейнасці выступаў прыхільнікам краёвай ідэі, лічачы сябе палякам з геапалітычнай прасторы былой Рэчы Паспалітай, а адначасова літвінам — грамадзянінам Вялікага Княства Літоўскага — і беларусам — гаспадаром той зямлі, на якой нарадзіўся. Р. Скірмунт стаў вядомым перадусім пасля выдатных прамоў у расійскай Думе, у якую быў выбраны ў 1906 г. Ён выказваўся за дэмакратызацыю палітычнага жыцця, роўнасць грамадзян перад законам, нацыянальнае раўнапраўе і адукацыю на роднай мове. У II Думу ён не трапіў з-за ўплываў непрыхільных да яго польскіх землеўласнікаў нацыянальнадэмакратычнай арыентацыі. У 1911 г. быў выбраны ў Менскае губернскае земства. У перыяд распаду краёвай ідэі зрабіў рашучы выбар на карысць беларускага руху. У 1917 г. стаў старшынёй Менскага аддзела БТДАВ, а потым пачаў стварэнне кіраўнічага органа для ўсіх плыняў беларускага нацыянальнага руху.

У склад БНК трапіла яшчэ 17 асоб: вядомы дзеяч культуры Усевалад Фальскі і юрыст Павел Аляксюк — у якасці намеснікаў, кандыдат філалогіі Браніслаў Тарашкевіч, сакратар Менскага аддзела Усерасійскага земскага саюза Лявон Заяц, аграном Аркадзь Смоліч, сябра БТДАВ у Петраградзе Эдвард Будзька, кс. Вінцэнт Гадлеўскі, эканаміст Яўсей Канчар, паўнамоцны дэлегат з Кіева ад Саюза гарадоў

76 Пратакол зьезду беларускіх нацыанальных арганізацый у Менску 25—27 марца 1917 г. // LCVA. F. 582. Ар. 1. В. 1. L. 49 v.

76 Рудовіч С. «Беларускі дзеяч з вялікіх паноў». Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта II Гістарычны альманах. Т. 2. Гародня, 1999. С. 20—32.

Паўднёва-Заходняга фронту Іван Краскоўскі, супрацоўнік Народнага банка ў Маскве Аляксандр Бурбіс, Казімір Кастравіцкі (паэт Карусь Каганец), настаўнік гімназіі Бабарыкін, адвакат Фабіян Шантыр, рэдактар газеты «Могнлевскнй вестннк» Міхал Кахановіч, Вацлаў Іваноўскі, інжынер і архітэктар Лявон Дубейкаўскі, рабочы і паэт Зміцер Жылуновіч. Большасць з іх належала да Беларускай сацыялістычнай грамады, але вектар дзейнасці БНК вызначала вузкае кола кіраўнікоў — Р. Скірмунт, П. Аляксюк, Б. Тарашкевіч, У. Фальскі, Л. Заяц.

Раман Скірмунт, які менавіта і стаў кіраўніком усяго нацыянальнага беларускага руху на ўсход ад лініі фронту, паставіў сабе мэту аб’яднаць усе арганізацыі і выпрацаваць агульную дзяржаўніцкую праграму77. Да БНК маглі далучацца новыя беларускія арганізацыі, якія падзялялі яго мэты. Меркавалася, што БНК разам з Часовым урадам выпрацуе асновы аўтаноміі Беларусі ў складзе Расійскай федэратыўнай рэспублікі і падрыхтуе выбары ў Беларускую краёвую раду. Друкаваным органам БНК была газета «Вольная Беларусь». Беларускі нацыянальны камітэт намерваўся таксама правесці агітацыйную кампанію на выбарах ва Усерасійскі Устаноўчы сход у падтрымку ідэі федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі, а таксама выпрацаваць канстытуцыю Беларускага краёвага ўрада ў супрацоўніцтве з прадстаўнікамі ўсіх народаў Беларусі.

Падчас з’езда былі ўтвораны камісіі, якія павінны былі акрэсліць сітуацыю і патрабаванні беларусаў у розных сферах жыцця. На падставе іх ацэнак меркавалася прымаць важныя рашэнні, у тым ліку адносна вызначэння этнічных межаў Беларусі, увядзення навучання на беларускай мове і арганізацыі вывучэння беларусазнаўчых прадметаў, такіх як геаграфія і гісторыя Беларусі, гісторыя беларускай літаратуры.

Ад моманту стварэння БНК Менск стаў найважнейшым цэнтрам беларускага палітычнага жыцця. Паводле сваіх задач БНК павінен быў падтрымліваць цесны кантакт з Часовым урадам. Для наладжвання адносін з ім у сярэдзіне красавіка 1917 г. у Петраград накіравалася дэлегацыя ў складзе кіраўніка БНК Р. Скірмунта, вядомага і шанаванага ў палітычных салонах былога Пецярбурга, а таксама П. Алексюка, Э. Будзькі, Я. Канчара, М. Кахановіча і I. Краскоўскага.

Раман Скірмунт перадаў у рукі князя Георгія Львова, які пасля адрачэння ад трона Мікалая II з сярэдзіны сакавіка 1917 г. кіраваў расійскім Часовым урадам, рэзалюцыю з’езда беларускіх нацыянальных арганізацый. У ёй гаварылася пра неабходнасць пераўтварэння Расіі ў дэмакратычную федэратыўную рэспубліку, пачатак дзеянняў у кірунку дэмакратызацыі органаў мясцовай улады і самакіравання. Прапаноўвалася таксама ўвядзенне ў школах беларускай мовы і іншых беларусазнаўчых дысцыплін — гісторыі, краязнаўства і геаграфіі Беларусі — у якасці асобных прадметаў.

77 Smalanczuk А. Ewolucja ideologii krajowej w spoleczno-politycznej dzialalnosci Romana Skirmunta (1905—1921) Ц Krajowosc — tradycje zgody narodow w dobie nacjonalizmow / Red. J. Jurkiewicz. Poznan, 1999. S. 114—115.

Прапановы БНК, аднак, не сустрэлі зацікаўлення з боку расійскіхурадавых колаў. У дадатак кіраўніцтва БНК не атрымала падтрымкі на Беларусі. Яго дзейнасць хутка разышлася з чаканнямі сяброў БСГ у сферы сацыяльнай палітыкі. Раман Скірмунт у тагачаснай сітуацыі не наважыўся на ўвязванне дзяржаўніцкай праграмы з сацыяльнай і вылучэнне радыкальных пастулатаў у аграрных справах, чаго, у сваю чаргу, чакалі ніжэйшыя сацыяльныя слаі. Паводле яго перакананняў, рэалізацыя дзяржаўніцкай праграмы выключала апераванне радыкальнымі лозунгамі, якія, зрэшты, землеўласніку Скірмунту былі чужыя. Яго план уключаў кансалідацыю насельніцтва беларускіх земляў вакол беларускай дзяржаўніцкай ідэі. Ён быў адрасаваны ў тым ліку і да землеўласнікаў, якія ў значнай частцы выраслі пад уплывам краёвай ідэі. Асцярожнасць у сацыяльнай сферы не дадавала яму прыхільнікаў з ліку беларускіх сацыялістаў. Апошнія былі незадаволеныя запрашэннем да супрацоўніцтва з БНК землеўласнікаў і арыстакратаў: Эдварда Вайніловіча, княгіні Магдалены Радзівіл, князя Гераніма Друцкага-Дюбецкага з Лунінца. 3 Раманам Скірмунтам таксама кантактаваў Станіслаў Радзівіл са Століна. Гэтыя землеўласнікі прыхільна ставіліся да беларускага руху, абяцаючы падтрымку і ўдзел у пабудове беларускай палітычнай аўтаноміі. Аднак іх сімпатыя да нацыянальнага руху і жаданне працаваць на гэтай ніве не сустрэлі зацікаўленасці сацыялістаў, а нават былі прынятыя імі з варожасцю, як яіпчэ адна праява класавага кантролю. Раману Скірмунту закідаліся шляхецкі радавод, адсутнасць жадання рэалізаваць сацыяльныя пераўтварэнні, а ўрэшце рэшт было высунута сур’ёзнае абвінавачванне ў спрыянні польскім і літоўскім інтарэсам78. Усё гэта разам наклалася на падазрэнні ў пранямецкай арыентацьгі Р. Скірмунта, непапулярнай як сярод партыйных дзеячаў, так і сярод грамадскасці, якая памятала антьшямецкую прапаганду 1915 г. і вялікую колькасць бежанцаў на ўсход. Адсюль быў ужо толькі крок да занепакоенасці, што прысутнасць у нацыянальным руху такіх людзей, як Скірмунт, сведчыць пра знаходжанне беларускай нацыянальнай дзейнасці пад уплывам польскіх землеўласнікаў, адзінай мэтай якіх з’яўляецца адарванне беларускіх земляў ад Расіі і атрыманне іх ва ўласнасць.

Такім чынам, радыкальныя дзеячы левага крыла стараліся маргіналізаваць і адсунуць ад прыняцця палітычных рашэнняў вельмі дасведчанага палітыка і беларуса паводле перакананняў. Адначасова ад супрацоўніцтва ад штурхоўвалі тое вузкае кола асоб, якія маглі фінансаваць беларускі палітычны рух. Складана пазбавіццаўражання, што прыхільнікі сацыяльнага радыкалізму ў патрэбны момант не здолелі падняць беларускія палітычныя інтарэсы над сацыяльнымі. 3 вялікімі цяжкасцямі даводзілася пазбаўляцца прадузятасці (часта толькі амбіцыйнай) адносна ідэі палітычнай аўтаноміі для Беларусі і пераконваць у неабходнасці гэтага тую частку грамадства, якая праяўляла прарасійскія сімпатыі.

Занепакоенасць вялікай часткі жыхароў Беларусі пастаянна выклікалі лозунгі змянення палітычнага статусу беларускіх земляў і нават распачатая акцыя па ўвядзенні беларускай мовы ў навучанне.

78 Турук Ф. Велорусское двнженне. 2-е нзд. Мннск, 1994. С. 33.

Прыкладам могуць быць рашэнні, прынятыя на I з’ездзе сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскай губерняў у красавіку 1917 г. і на з’ездзе настаўнікаў Менскай губерні ў траўні 1917 г. Абодва з’езды выказаліся за дзяржаўны саюз з Расіяй, прызнаючы Беларусь яе неадлучнай часткай. Іхудзельнікі не толькі не пагадзіліся на павышэнне палітычнага статусу Беларусі, але выказаліся нават супраць беларусізацыі культуры і асветы. Хоць большасць сабраных настаўнікаў прызнала права беларусаў на культурнае развіццё, аднак супраціўлялася ўвядзенню ў адукацыйных установах беларускай мовы, прызнаючы яе дыялектам расійскай, а не асобнай. Вялікая колькасць прысутных на з’ездзе педагогаў выступіла з пазіцыі «заходнерусізму». Да гэтага асяродка ў той час належаў нават Васіль Рагуля, пазнейшы беларускі дэпутат у парламенце міжваеннай Полыпчы, які ў дакладзе пад назвай «Самавызначэнне Беларусі і мова выкладання ў беларускай школе» даказваў, што Беларусь не мае права на самастойнае існаванне, а таму ўвядзенне беларускай мовы ў школах — шкоднае79. Прысутны на тым з’ездзе Р. Зямкевіч, характарызуючы асобу В. Рагулі ў рапарце для II аддзела Генеральнага штаба Войска Польскага, пададзеным праз некалькі гадоў, так апісваў падзеі:

Васіль Рагуля, б. народны настаўнік, родам з Наваградскага павета, у 1917 годзе, адразу ж пасля рэвалюцыі, у выніку абвешчанай свабоды з’явіўся на з’езд настаўнікаў-беларусаў у Менск у траўні месяцы.

З’езд быў скліканы беларускімі дзеячамі, каб скансалідаваць беларускія сілы і распачаць энергічную нацыянальную працу ў новых, спрыяльных умовах. Гэты з’езд, аднак, праявіў няздольнасць да такой працы, бо ўсе гэтыя беларусынастаўнікі, з малымі выключэннямі, аказаліся настолькі зрусіфікаванымі, што іх варожыя адносіны да беларускага народа не давалі ніякай надзеі на працу ў арганізацыі, задуманай патрыётамі-нацыяналамі. Рагуля ў той час выступаў нечувана азартна і варожа ў дачыненні да беларускай ідэі. На Аркадзя Смоліча ён накінуўся, што той падтрымоўвае і пашырае гэту польскую інтрыгу, якой з’яўляецца ўздыманне і падпітванне беларускага руху. Беларускую мову ён называў жаргонам, сумессю польскай, літоўскай і габрэйскай і даводзіў, што злачынствам з’яўляецца адкіданне дзяржаўнай расейскай мовы, такой развітай і багатай, з пудоўнай літаратурай агульнасусветнага значэння.

He дапамагло прафесійнае абвяржэнне Рагулі прысутным там інж. Зямкевічам, які апеляваў да аўтарытэту прафесара і акадэміка Карскага. Рагуля, нягледзячы на публічнае выяўленне яго некампетэнтнасці ў гэтых справах, застаўся пры сваёй думцы, павёў за сабою рэшту сваіх таварышаў-настаўнікаў і гэтым давёў з’езд да расколу і заканчэння пасяджэнняў без рэзалюцый80.

79 Рудовіч С. Час выбару... С. 128.

80Michaluk D. «Jestern przyjacielem Bialorusinow...» — raporty wywiadowcze Romualda Ziemkiewicza do II Oddziahi Sztabu Generainego WP z lat 1922—1923 // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 25. Bialystok, 2006. S. 237—238; беларускамоўная версія: Рапарты P. Зямкевіча ў II аддзел Генеральнага штаба польскага войска за 1922 г. / Публікацыя A. В. Пашкевіча і A. М. Чарнякевіча Ц Веларускі археаграфічны штогоднік. Вып. 6. Мінск, 2005. С. 255.

Ранняй вясной 1917 г., апрача партый і арганізацый, згуртаваных вакол БНК, пастулаты аўтаноміі Беларусі вылучаў яшчэ і права-клерыкальны Беларускі народны саюз, утвораны ў Віцебску і ўзначалены Ф. Грыгаровічам, Б. Бялыніцкім-Бірулем і Г. Палонскім81. Правыя партыі памешчыцка-клерыкальнага характару — Беларускі народны саюз, Заходнярускае таварыства ў Петраградзе, Саюз беларускага праваслаўнага духавенства, Беларускі саюз землеўласнікаў — не мелі адназначнага погляду на беларускае нацыянальнае пытанне82. Увогуле, аднак, яны стаялі на пазіцыях радыкальнага «заходнерусізму» і выказваліся за непадзельнасць Расіі, ігнаравалі лозунгі нацыянальнага самавызначэння, прызнаючы беларускія землі неадлучнай часткай Расіі. Некаторую сімпатыю выклікалаў іх толькі ідэя адміністрацыйнагаспадарчай самастойнасці Беларусі, натуральна, у межах Расійскай дзяржавы.

У траўні 1917 г. колькасць беларускіх нацыянальных арганізацый павялічылася, пашыраючы БНК за кошт новых прадстаўнікоў. У Петраградзе з’явілася Хрысціянска-дэмакратычная злучнасць (з сярэдзіны 1920-х гг. — Беларуская хрысціянская дэмакратыя), заснаваная ксяндзамі Фабіянам Абрантовічам і Люцыянам Хвецькам83. У БНК Хрысціянска-дэмакратычную злучнасць прадстаўляў кс. В. Гадлеўскі. У Маскве ў асяроддзі бежанцаў з Беларусі дзейнічала Беларуская народная грамада, узначаленая Аляксандрам Цвікевічам, Язэпам Васілевічам і Фёдарам Туруком. Палітычнай дзейнасцю займаліся таксама культурніцкія арганізацыі, напрыклад, Беларускае культурна-асветніцкае таварыства ў Бабруйску84. Рознага кшталту беларускія арганізацыі ўзнікалі таксама сярод бежанцаў, якія з Беларусі трапілі на Украіну. Лічыцца, што ў Кіеве і ў Адэскай акрузе на пачатку 1918 г. было каля 120 тысяч беларусаў85. У снежні 1917 г. адбыліся з’езды беларускіх вайскоўцаў Румынскага фронту — у Адэсе, а Паўднёва-Заходняга — у Кіеве. Ад снежня 1917 г. у Адэсе дзейнічала культурна-асветніцкая беларуская нацыянальная арганізацыя «Беларускі гай», узначаленая Я. Трафімавым, паручнікам Антонам Баліцкім, паручнікам Сцяпанам Некрашэвічам. Вакол яе іуртавалася каля 500 сяброў, што дзейнічалі ў розных секцыях, у якіх былі арганізаваныя штотыднёвыя лекцыі на тэму беларускай культуры. Сярод сяброў і вайскоўцаў-беларусаў распаўсюджвалася праграма

81 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 42; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 37—38.

82 Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 5—6.

83 Moroz М. «Кгупіса». Ideologia і przywödcy bialoruskiego katolicyzmu. Bialystok, 2001. S. 63.

84 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 42; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 38.

85 Latyszonek O. Dzialalnosc bialoruskich wojskowych na terytorium Ukrainy w latach 1917—1919 // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 5. Bialystok, 1996. S. 113—117; беларускамоўная версія: Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 236—238 (3-е выд. — с. 227—229).

144 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Лч вытокаў беларускай дзяржаўшісці беларускіх эсэраў і вялася прапаганда ў кірунку нацыянальнага самавызначэння. Друкаваным органам «Беларускага гаю» была выдаваная па-расійску газета «Белорусы в Одессе»86.

Вясной 1917 г. таксама павялічылася актыўнасць беларускага каталіцкага духавенства. 24—25 траўня ў кафедральным касцёле ў Менску адбыўся з’езд, скліканы ксяндзамі-беларусамі Л. Хвецькам, В. Гадлеўскім, Аляксандрам Астрамовічам і Андрэем Цікотам. На іх запрашэнне, у якім гаварылася аб неабходнасці арганізацыі беларускага каталіцкага духавенства, адгукнулася каля 30 святароў. З’езд павінен быў выпрацаваць супольны гілан дзеянняў у справе абароны беларускай нацыянальнай і каталіцкай справы на Беларусі. Удзельнікі з’езда прынялі рэзалюцыю, дамагаючыся аўтаноміі Беларусі ў межах федэратыўнай Расійскай дзяржавы, увядзення беларускай мовы ў школы і правядзення казанняў і дадатковых набажэнстваў па-беларуску. Беларускія ксяндзы намерваліся таксама звярнуцца да праваслаўнага мітрапаліта, каб той даў згоду на выкладанне беларускай мовы і гісторыі Беларусі ў Духоўнай акадэміі і ў Праваслаўнай духоўнай семінарыі ў Петраградзе. З’езд выказаўся таксама за вяфтанне ў беларускія парафіі тых ксяндзоў, якія былі высланыя на працу ў іншыя дыяцэзіі, далёка ад роднага краю87.

Лютаўская рэвалюцыя паўплывала на актывізацыю нацыянальнай дзейнасці ў войску. Ад траўня 1917 г. наўсіх франтахузнікалібеларускія гурткі і вайсковыя арганізацыі. Яны складаліся перадусім з прызванай на вайсковую службу беларускай інтэлігенцьгі, галоўным чынам настаўнікаў народных школ. У значнай частцы гэта былі прыхільнікі БСГ. Першы беларускі вайсковы гурток заснаваў у Рызе 8 траўня афіцэр 24-й асобнай тэлеграфнай роты 12-й арміі Язэп Мамонька88.15 траўня ў Менску ўзнікла Беларуская вайсковая арганізацыя, створаная пры падтрымцы БНК. Упершыню вайсковую праграму сфармулявала Арганізацыя беларускіх аўтанамістаў, заснаваная ў Петраградзе. Яна дамагалася мабілізацыі беларусаў у беларускія аддзелы на Беларусі і прызначэння ў іх беларускіх камандных кадраў. Аднак гэтая арганізацыя не ажыццявіла ніякіх далейшых крокаў для рэалізацыі сваёй праграмы і хутка спыніла існаванне89.

Найхутчэй у Менску развівалася БСГ, якая аднавіла дзейнасць у сакавіку 1917 г. дзякуючы Аркадзю Смолічу, Аляксавдру Бурбісу, Змітру Жылуновічу і Вячаславу Адамовічу. У першыя месяцы рэвалюцыі яна пашырыла свае ўплывы не толькі сярод жыхароў Менска, але таксама і іншых гарадоў — Петраграда, Масквы, Бабруйска, Слуцка, Віцебска, Гомеля, Буда-Кашалёва, дасягнуўшы ў сярэдзіне 1917 г. колькасці 5 тысяч сяброў і прыхільнікаў. Друкаваным органам партыі была газета «Грамада». У чэрвені ў Петраградзе адбылася другая канферэнцыя БСГ,

86 Шумейка М. Ф. Веларускі гай // ЭГВ. Т. 1. С. 425.

87 Moroz М. «Кгупіса». Ideologia і przywodcy... S. 60—61.

88 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 46; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 40.

89 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 46; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 41.

якая радыкалізавала праграму партыі. Сваёй галоўнай мэтай партыя прызнала ўвядзенне сацыялістычнага ладу праз развіццё класавай барацьбы і сацыяльную рэвалюцыю. Пазіцыя адносна палітычнатэрытарыяльнага пытання, аднак, не зведала змен. Партыя працягвала выступаць за нацыянальна-тэрытарыяльную аўтаномію Беларусі ў складзе дэмакратычнай расійскай федэрацыі і за нацыянальна-персанальную аўтаномію для нацыянальных меншасцей. Прарасійскія сімпатыі сягалі настолькі глыбока, што на канферэнцыі ў чэрвені 1917 г. БСГ выказалася таксама супраць фармавання нацыянальнай беларускай арміі, пры гэтым пратэстуючы і супраць вярбоўкі беларусаў у нацыянальныя польскія і літоўскія часткі. У склад часовага ЦК БСГ, які ўзначаліў Зміцер Жылуновіч, увайшлі Палута Бадунова, К. ДужДушэўскі і інш. Радыкалізуючы сваю сацыяльную праграму, дзеячы БСГ крытыкавалі дзейнасць БНК. На канферэнцыі БНК, скліканай 13— 15 траўня 1917 г., справа дайшла да дыскусіі ліберальна-дэмакратычных дзеячаў з прадстаўнікамі БСГ. Яе прадметам было жаданне сацыялістаў звязаць нацыянальна-культурніцкую палітыку, што праводзіў БНК, з радыкальнай сацыяльнай праграмай. Сацыялісты дамагаліся таксама пашырэння складу БНК за кошт прадстаўнікоў болып левых поглядаў.

Абедзве гэтыя прапановы былі заблакаваныя землеўласнікамі: княгіняй М. Радзівіл, Э. Вайніловічам і князем Друцкім-Любецкім, якіх запрасілі для ўдзелу ў дыскусіі. Яе ўдзельнікі прынялі дэкларацыю, у якой пацвердзілі імкненне да стварэння аўтаномнай беларускай рэспублікі ў складзе расійскай федэрацыі, пры гэтым вырашылі адмежавацца ад прапольскай арыентацыі. Сябры БНК не наважыліся на абвяшчэнне аграрнай праграмы. Таксама, як і раней, гэтая праблема пакідалася на вырашэнне Усерасійскага Устаноўчага сходу і Беларускай краёвай рады. Удзельнікі канферэнцыі выказаліся за мір без анексій і кантрыбуцый на падставе права народаў на самавызначэнне, а таксама за далучэнне да Беларусі рэшты населеных беларусамі земляў, што на той момант знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй. 24—25 чэрвеня 1917 г. БНК у Менску і ў Магілёве арганізаваў Дні вольнай Беларусі90.

У ліпені 1917 г. адбылося няўдалае наступленне войскаў ПаўднёваЗаходняга фронту пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Аляксея Гутара. Хутка пасля гэтага расійцы былі выкінутыя з Галіччыны і Букавіны. Франтавыя няўдачы выклікалі пашырэнне антываенных настрояў. У сярэдзіне месяца ў Петраградзе адбыліся антываенныя дэманстрацыі, у якіх побач з рабочымі ўзялі ўдзел таксама салдаты і маракі Балтыйскага флоту. Сімпатыі расійскага грамадства рашуча скіроўваліся ўлева. Пасля адстаўкі князя Георгія Львова 8 (21) ліпеня 1917 г. Часовы ўрад узначаліў Аляксандр Керанскі. Па патрабаванні эсэраў і меншавікоў Цэнтральны выканаўчы камітэт саветаў падтрымаў кабінет А. Керанскага, прызнаўшы яго ўрадам выратавання рэвалюцыі.

Весткі з Петраграда даходзілі да Менска, дзе менавіта 8—10 (21— 23) ліпеня 1917 г. БНК склікаў чарговы з’езд беларускіх нацыянальных

90 Рудовіч С. Беларускі нацыянальны камітэт Ц ЭГБ. Т. 1. С. 448—449.

арганізацый і партый. Яго ініцыятарамі былі прадстаўнікі БСГ, якія ў БКН мелі дзесяць мандатаў. БСГ выкарыстала на з’ездзе свае ўплывы, каб пазбавіцца ад кіраўніка камітэта Р. Скірмунта. Сацыялісты левага крыла разам з радыкалізацыяй сваёй праграмы імкнуліся перахапіць кіраўніцтва над беларускім нацыянальным рухам. Ужо ў першы дзень пасяджэнняў сябры БСГ вылучылі шэраг абвінавачанняў у дрэннай працы БНК. Галоўнай мэтай атакі было жаданне распусціць камітэт. Гэтай мэты ўдалося дасягнуць досыць лёгка, бо частка дэлегатаў, што не пагаджаліся з поглядамі прадстаўнікоў БСГ, на знак пратэсту пакінула паседжанне. Першымі гэта зрабілі сябры Беларускага народнага саюза з Віцебска, а следам за імі — таксама дэлегаты Беларускай партыі народных сацыялістаў. У апошні дзень з’езда замест распушчанага БНК была створаная Цэнтральная Рада беларускіх арганізацый і партый, якая імкнулася да кіравання беларускім рухам. У склад яе Выканаўчага камітэта ўвайшлі дзеячы БСГ Язэп Лёсік, Язэп Дыла, Палута Бадунова, С. Курчановіч-Сяўрук, Ф. Галавач, Фабіян Шантыр, Зміцер Жылуновіч91. Кіраўніцтва Рады на самой справе знаходзілася ў руках дзеяча БСГ Аркадзя Смоліча.

Апрача правядзення змен у кіраўніцтве руху, на з’ездзе былі праведзеныя таксама дыскусіі над будучыняй Беларусі. Пазіцыі делегатаў у гэтым пытанні падзяліліся паміж ранейшай інтэграцыяй беларускіх земляў з Расіяй і пабудовай палітычнай аўтаноміі ў федэратыўным саюзе з Расійскай дзяржавай. Паказальнай тут з’ўляецца прамова аднаго з найболып праніклівых беларускіх дзеячаў А. Цвікевіча, які стараўся выпрацаваць кампраміс. Ен лічыў, што Беларусь яшчэ не гатовая да поўнай палітычнай аўтаноміі. На яго думку, у той час не было магчыма таксама стварэнне агульнабеларускага прадстаўніцтва, бо частка беларускіх земляў знаходзілася за лініяй фронту пад нямецкай акупацыяй. У гэтай сітуацьгі ён прапанаваў сканцэнтравацца на пабудове тэрытарыяльна-гаспадарчай аўтаноміі92. Гэтая прапанова была адкінутая, бо большасць прысутных выказалася за палітычную аўтаномію Беларусі, супраціўляючыся таксама ідэі цеснай інтэграцыі з Расіяй.

На сесіі Цэнтральнай Рады 5—6 жніўня 1917 г. было пастаноўлена, што яна будзе прадстаўляць выключна «дэмакратычныя» групоўкі. У разуменні ўдзельнікаў сесіі гэта былі такія сілы, якія імкнуліся да правядзення радыкальнай зямельнай рэформы (перадачы зямлі [працоўнаму народу. —Рэд.] без выкупу) і стаялі на пазіцыях абароны інтарэсаў рабочых. Па сутнасці, гэтая абвешчаная «дэмакратызацыя» каардынацыйнага і прадстаўнічага органа беларускага руху азначала не пашырэнне, a сцісканне абшару дзейнасці. Рада стала прадстаўніком выключна такіх партый і арганізацый, якіх аб’ядноўвала супольная радыкальная сацыяльная праграма. Тым самым нацыянальныя дзеячы вельмі паспешліва адмовіліся ад кансалідацыі розных беларускіх грамадскіх і палітычных сіл і закляймілі ўсіх тых дзеячаў, якія стаялі на ліберальна-дэмакратычных

91 Рудовіч С. Час выбару... С. 131.

92 Тамсама. С. 130; Вольная Беларусь. 1917. 30 ліпеня.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...147 пазіцыях. У тагачаснай сітуацьгі, калі неабходна было аб’яднанне сіл вакол хаця б сурагату дзяржаўнай ідэі, гэткая дзейнасць была самазабойствам. Варта пагадзіцца з негатыўнай ацэнкай дзейнасці сяброў БСГ, якую выказалі А. Латышонак і Ю. Туронак93. Калі дадаць да гэтага прынятую на чэрвеньскай канферэнцыі БСГ рэзалюцыю, накіраваную супраць стварэння беларускага войска і на спрыянне ў аднаўленні парадку ў Расіі, становіцца выразна бачным, што дзеячы БСГ выступалі за захаванне цэласнасці Расійскай дзяржавы, а беларускія нацыянальныя мэты адсоўвалі на задні план. На першае месца яны ставілі рэалізацыю сацыяльнай праграмы, безвынікова канкуруючы на гэтым полі з папулісцкімі лозунгамі балыпавікоў. Увязваючыся ў барацьбу за кіраўніцтва нацыянальным беларускім лагерам, адначасова яны намагаліся стрымліваць усё больш актыўныя нацыянальныя памкненні. 1917 год быў годам выбару, але шанцы, што вынікалі з імклівага змянення палітычнай сітуацыі ў той частцы Еўропы, былі ўпушчаныя беларускімі дзеячамі, якія ў імя вельмі вузка зразуметых інтарэсаў давялі да расколу паўстаючы нацыянальны лагер. Такая сітуацыя паўтаралася яшчэ некалькі разоў.

У ліпені 1917 г., будучы ў стане поўнага разброду, дзеячы беларускага руху прынялі ўдзел у муніцыпальных выбарах. У Менску БСГ і БНПС выставілі супольны з яўрэйскімі, літоўскімі і ўкраінскімі арганізацыямі спіс, атрымаўшы па адным месцы для А. Смоліча з БСГ і Л. Зайца з БНПС. Пэўны поспех атрымалі арганізацыі з заходнярускай арыентацыяй. Беларускі народны саюз атрымаў 7 месцаў са 102 мандатаў у гарадской думе Віцебска. Саюз беларускай дэмакратыі (у блоку з настаўніцкай арганізацыяй) атрымаў у Гомелі 5 месцаў са 101, БНК у Магілёве атрымаў 6 месцаў з 6494. Выбары скончыліся перамогай агульнарасійскіх сацыялістычных партый: эсэраў і сацыял-дэмакратаў, а таксама сацыялістычных яўрэйскіх партый. Бальшавікі атрымалі толькі 16% месцаў у Віцебску і па 5% у Менску і ў Гомелі96. На такі вынік выбараў паўплывалі палітычныя сімпатыі жыхароў гарадоў, а таксама невялікая колькасць беларусаў сярод гараджан. Падобная сітуацыя была, зрэшты, падчас выбараў і на ўкраінскіх землях. На выбарах у думы шасцідзесяці сямі тамтэйшых гарадоў блок украінскіх сацыялістычных арганізацый набраў 5,5% галасоў, украінскія сацыялісты-федэралісты — 1,1%, аўкраінскія сацыял-дэмакраты — толькі 0,9%. Перамогу атрымалі агульнарасійскія сацыялістычныя партыі. Нацыянальныя праграмы ў той час не карысталіся поспехам у жыхароў гарадоў. Нацыянальныя арганізацыі ў 264 гарадах усёй Расійскай дзяржавы атрымалі толькі 3,7% мандатаў у губернскіх асяродках і 5,7% — у павятовых96.

93 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 44; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 39; Turonek J. Waclaw Iwanowski... S. 72; Туронак Ю. Вацлаў Іваноўскі... С. 89; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 197—198.

94 Рудовіч С. Час выбару... С. 132.

95 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 44; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 39.

96 Рудовіч С. Час выбару... С. 132.

Пад канец лета 1917 г. унутраная сітуацыя ў Расіі значна пагоршылася — не толькі ў сацыяльна-эканамічнай сферы, але таксама ў палітычнай. Вярхоўны галоўнакамандуючы генерал Лаўр Карнілаў, падтрыманы кансерватыўнымі коламі, ажыццявіў спробу путчу. Часовы ўрад з цяжкасцю авалодаў сітуацыяй, але крызіс спрыяў росту ўплыву балыпавікоў.

Палітычная сітуацыя ў краіне таксама заўважна ўздзейнічала на беларускі рух. У верасні з БСГ выйшла каля 500 яе сяброў у Петраградзе, галоўным чынам — рабочых, што ўтваралі арганізацыю БСГ у Нарве. Яны заснавалі Беларускую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (БСДРП), арыентаваную на бальшавікоў. Да яе таксама далучылася Гельсінгфорская арганізацыя БСГ, у якую ўваходзіла прыкладна 200 маракоў Балтыйскага флоту. У выканаўчы камітэт БСДРП увайшлі Аляксандр Чарвякоў, I. Лагун, Я. Памецка, У. Скарынка, А. Усціловіч97.

14—25 кастрычніка 1917 г. адбыўся III з’езд БСГ, на якім была зацверджаная абноўленая праграма партьгі98. Найважнейшымі мэтамі ўдзельнікі з’езда прызналі імкненне да роўнасці ўсіх грамадзян без адрозненняў паводле полу, сацыяльнага паходжання, нацыянальнасці і канфесійнай прыналежнасці, пераўтварэнне Расіі ў дэмакратычную федэратыўную рэспубліку, атрыманне тэрытарыяльнай і персанальнай аўтаноміі ўсімі нацыянальнасцямі, наданне аўтаноміі абласцям, якія адрозніваліся эканамічнымі і сацыяльнымі ўмовамі. Т аксама было пацверджана імкненне да поўнай палітычнай аўтаноміі Беларусі і ўтварэння Беларускай краёвай рады ў якасці заканадаўчага органа шляхам усеагульных, роўных, прамых, таемных і прапарцыйных выбараў. Было прапанаванаўвядзенне апалчэння на падставе прызыву, заснаванага на тэрытарыяльна-нацыянальнай сістэме. У параўнанні з нядаўнім негатыўным стаўленнем да прапановы аб арганізацьгі беларускага войска гэта быў хоць нейкі крок наперад. З’езд таксама прызнаў неабходным стварэнне ўмоў для свабоднага развіцця беларускай нацыянальнай культуры і агульнага павышэння ўзроўню жыцця ў Беларусі. Нарэшце, наважыліся таксама на патрабаванне юрыдычнага прызнання беларускай мовы і распаўсюджвання яе ў школах, судах, адміністрацыйных і грамадскіх установах Беларусі. Былі зробленыя таксама жэсты насустрач асобам, варожа настроеным да рэалізацыі нацыянальнага праекта. Гэта выявілася ў пастулаце недапушчальнасці мытных межаў паміж Беларуссю і іншымі часткамі Расійскай Федэрацыі, а таксама ў гарантыях поўнага палітычнага і эканамічнага раўнагграўя для ўсіх нацыянальнасцей, што пражывалі на тэрыторьгі Беларусі.

Удзельнікі з’езда пачыналі арыентавацца направа. У Цэнтральны камітэт БСГ не прайшоў ніводзін прадстаўнік Петраградскай арганізацыі, бо іх атаясамлівалі з бальшавікамі. Хоць старшынёй ЦК выбралі Я. Дылу — постаць з левага фланга палітычнай сцэны, яго намеснікамі сталі памяркоўныя дзеячы А. Прушынскі і А. Смоліч".

97 Скалабан В. Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя // ЭГБ. Т. 1. С. 409.

98 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 4—7.

99 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 45; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 40.

Вылучэнне дзеячамі БСГ новых мэт аўтаматычна выклікала змены ў кірунках працы Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый і партый, якая,—як памятаем заставалася пад уплывам БСГ. 15—24 кастрычніка (28 кастрычніка—6 лістапада) 1917 г. у Менску адбылася II сесія Цэнтральнай Рады, падчас якой яна была рэарганізавана ў Вялікую Беларускую Раду (ВБР). У яе склад увайшлі прадстаўнікі палітычных, вайсковых, культурнаасветніцкіх, грамадскіх арганізацый, а таксама бежанцаў. Болыпасць складалі сябры БСГ. Выканаўчы камітэт ВБР налічваў 24 чалавекі, сярод якіх былі: Аляксандр Прушынскі, аграном Аркадзь Смоліч, паэтка Зоська Верас, А. Сакалоўскі, настаўнік Сымон Рак-Міхайлоўскі, Ігнат Дварчанін, Аляксандр Уласаў, Эдвард Будзька, Мікола Шыла, настаўніца Палута Бадунова, Васіль Захарка, Антон Лявіцкі, Язэп Мамонька, адвакат Павел Аляксюк. Старшынёй выканаўчага камітэта ВБР стаў Вячаслаў Адамовіч, а яго намеснікамі — А. Прушынскі і А. Смоліч. Прысутнасць у выканкаме Вялікай Беларускай Рады прадстаўнікоў БНПС у асобах А. Лявіцкага і П. Алексюка, а таксама Э. Будзькі з БХД паказвае на тое, што было прынята запозненае рашэнне дзейнічаць у кірунку кансалідацыі беларускага руху. У той жа час дэлегаты ад арыентаваных налева аддзелаў БСГ з Бабруйска і Петраграда выказалі сваю незадаволенасць і пакінулі сесію100.

У кантакце з выканаўчым камітэтам ВБР знаходзіліся дзевяць генеральных камісараў, адказных за розныя сферы публічнага жыцця: Язэп Варонка — камісар юстыцьгі і ўнутраных спраў, Браніслаў Тарашкевіч — камісар асветы, Зміцер Жылуновіч — камісар працы і забеспячэння, Уладзіслаў Сталыгва — камісар фінансаў, прамысловасці і гандлю, Генадзь Багдановіч — камісар апекі над бежанцамі, Язэп Д ыла—камісар у Маскве, Іван Краскоўскі—камісар у Кіеве. Выканаўчы камітэт і камісары ўтваралі т. зв. Малую Раду, па колькасці яе ўдзельнікаў вядомую таксама пад назвай «Рада 33-х». Вялікая Беларуская Рада павінна была стаць ядром дзяржаўнага органа Беларусі як аўтаномнай палітычнай структуры ў межах Расійскай федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі. У сувязі з такой функцыяй у склад ВБР планавалася таксама ўвесці дэлегатаў ад гарадскіх дум, павятовых і валасных земстваў і прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей (расійскай, польскай, яўрэйскай, татарскай і іншых, што пражывалі на беларускіх землях)101.

У адпаведнасці з пастановай з’езда беларускіх нацыянальных арганізацый і партый 8—10 ліпеня 1917 г. у Менску фармаванне арміі было адкладзена на болып спрыяльны момант. Цэнтральная Рада беларускіх арганізацый і партый лічыла стварэнне беларускіх вайсковых фармаванняў шкодным для беларускага руху. Існавала боязь таго, што рашэнне аб стварэнні нацыянальнай арміі нрывядзе да непатрабнага наііружання ў адносінах з Часовым урадам, ад якога Рада чакала рэалізацыі прапанаваных «справядлівых» жаданняў. Ліпеньскі з’езд утварыў толькі арганізацыйнае бюро вайскоўцаўбеларусаў і прызначыў дэлегата М. Кахановіча палітычным прадстаўніком Цэнтральнай Рады пры Стаўцы Вярхоўнага галоўнакамандуючага.

'“Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 45; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 40.

101 Рудовіч С. Вялікая Беларуская Рада IIЭГБ. Т. 1. С. 435.

Тым часам лета прайшло пад знакам стварэння на франтах гурткоў і арганізацый вайскоўцаў рознай нацыянальнай афарбоўкі, у тым ліку і беларускай. Восемсот чалавек налічвала беларуская вайсковая арганізацыя на Балтыйскім флоце. Удзельнічаў у ёй сярод іншых і генерал Канстанцін Аляксееўскі. У ліпені на Паўночным фронце ў Валку на латышска-эстонскім памежжы быў створаны Часовы выканаўчы камітэт беларусаў-вайскоўцаў 12-й арміі, у які ўваходзілі каля тысячы сяброў102. Гурткі беларускіх вайскоўцаў узнікалі таксама на Заходнім, Паўднёва-Заходнім, Румынскім франтах і на Каўказе103.

Беларускі вайсковы рух быў запознены ў параўнанні з падобнымі арганізацыямі вайскоўцаў іншых нацыянальнасцей. Упершыню пастулат стварэння беларускага войска беларусы афіцыйна дэкларавалі восенню 1917 г. на т. зв. Дэмакратычнай нарадзе ў Петраградзе104. Зрабіў гэта прадстаўнік Цэнтральнай Рады, кіраўнік Беларускай вайсковай арганізацыі ў Петраградзе Д. Сабалеўскі.

Стварэнне беларускіх цэнтральных вайсковых арганізацый стала магчымым толькі пасля распаду расійскага войска. Прычынай было не столькі разбурэнне структур узброеных сіл, колькі страта беларусамі веры ў Часовы ўрад і ў баявы дух расійскага войска. Змена стаўлення беларусаў да ўласнай дзяржаўнасці і палітычнай будучыні была хутчэй рэакцыяй на бягучыя падзеі. Да іх павольна даходзіла разуменне непазбежнага заняпаду Расіі і звязанай з гэтым няздольнасці расійскай арміі вызваліць беларускія землі ад нямецкай акупацыі, утаймаваць нарастаючую анархію, а таксама абараніць людзей ад марадзёраў і бандытаў.

Страх у беларускага насельніцтва выклікала таксама прысутнасць польскіх фармаванняў на Беларусі. Вясной 1917 г. адбыліся з’езды палякаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Рэжыцы і Заходняга фронту ў Менску105. У чэрвені ў Петраградзе прайшоў агульнарасійскі з’езд палякаў-вайскоўцаў. Утварыўся таксама Галоўны польскі вайсковы камітэт (Начполь) пад кіраўніцтвам харужага Уладзіслава Рачкевіча. Вярхоўны галоўнакамандуючы расійскага войска генерал Лаўр Карнілаў пагадзіўся на стварэнне I Польскага корпуса пад камандаваннем генерала Юзафа Доўбара-Мусніцкага, чые часткі ў канцы верасня — пачатку кастрычніка размяшчаліся ва Усходняй Беларусі: 1-я дывізія стральцоў у Старым Быхаве, 1-ы полк крэхавецкіх уланаў — у Дукоры пад Менскам, артылерыя — у раёне Віцебска, інжынерны полк — у Дуброўне пад Оршай. У снежні былі створаныя 3-і Уланскі полк у Чырвоным Бары, размешчаным паміж Жлобінам і Бабруйскам. У Ельні Смаленскай губерні размясцілася 3-я стралковая дывізія стральцоў. На Падоллі быў сфармаваны 2-і Уланскі полк. У Менску фармаваўся Афіцэрскі легіён, які

102 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 47; Латышонак A. Жаўнеры БНР...С. 41.

103 Найдзюк Я., Касяк I. Беларусь учора і сяньня. Менск, 1993. С. 152—153.

104 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 48; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 42.

105 Baginski Н. Wojsko Polskie na Wschodzie 1914—1920. Warszawa, 1921. S. 126.

складаўся з адной пяхотнай роты, дывізіёна артылерыі і кавалерыйскага эскадрона. Сядзіба штаба 1-га Польскага корпуса размяшчалася ў Менску.

У вялікіх гарадах рэгіёна—Менску, Магілёве, Навазыбкаве—узніклі аддзелы Таварыства сяброў польскага жаўнера. Прапагандзе на карысць уступлення ў польскія фармаванні спрыяла таксама дзейнасць менскага Гуртка полек, патронам якога быў абраны князь Юзаф Панятоўскі.

Восенню 1917 г. узмацніліся рабаванні і напады на маёнткі польскіх землеўласнікаў, у сувязі з чым з’езд польскіх вайскоўцаў з франтоў, армій і акруг 22 кастрычніка абавязаў Начполь абараняць жыццё, культурныя дасягненні і ўласнасць польскага насельніцтва на “Усходніх Крэсах” і надзяліў яго правам выкарыстоўваць польскія фармаванні106. У рэчаіснасці гэта азначала барацьбу з схільным да анархіі беларускім сялянствам і дзеянні, якія часта пераўзыходзілі звычайнае ўсталяванне парадку.

У кастрычніку расійскі Часовы ўрад і Стаўка на прапанову генерала Мікалая Духоніна, выканаўцы абавязкаў Вярхоўнага галоўнакамандуючага, прыступілі да перафармавання арміі на нацыянальнатэрытарыяльных асновах. У сувязі з гэтым было дазволена арганізаваць 18—24 кастрычнікаў Менску з’езд беларусаў-вайскоўцаў Заходняга фронту. У з’ездзе ўзялі таксамаўдзел дэлегаты 12-й арміі, Балтыйскага флоту і Румьінскага фронту. Прысутныя выказаліся за пераўтварэнне Расійскай дзяржавы ў федэратыўную дэмакратычную рэспубліку, а арганізацыю беларускага войска прызналі справай найбольшай важнасці107Стварэнне беларускіх фармаванняў меркавалася ажыццяўляць такім чынам, каб не аслабіць баявыя здольнасці франтавых частак. Арганізацыяй беларускага войска павінна была заняцца створаная на з’ездзе Цэнтральная Беларуская вайсковая рада (ЦБВР). Яе часовы выканаўчы камітэт узначаліў старшы унтэр-афіцэр 24-га транспарту 5-га абознага батальёна С. РакМіхайлоўскі. Яго намеснікамі сталі паручнік К. Езавітаў (таксама, як і старшыня, у цывільным жыцці настаўнік) і Я. Мамонька, малодшы унтэрафіцэр 24-й асобнай тэлеграфнай роты 12-й арміі, дасведчаны беларускі дзеяч. У першыя дні снежня апошняга замяніў студэнт Тамаш Грыб108.

Цэнтральная Беларуская вайсковая рада стала таксама аўтаномнай часткай створанай Вялікай Беларускай Рады. Сябры выканаўчага камітэта ЦБВР увайшлі ў склад выканкама ВБР. На працягу некалькіх наступных тыдняў пачалі працаваць аддзелы ЦБВР: агітацыі, палітыкі, фінансаў, культурна-асветніцкі і гаспадарчы. Найважнейшы, вайсковы аддзел узначаліў генерал Кіпрыян Кандратовіч — расійскі афіцэр, удзельнік руска-турэцкай вайны 1877—1878 гг. і вайсковы тэарэтык109.

106 Baginski Н. Wojsko Polskie... S. 126—127.

107Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Цэнтральная Рада//Крывіч. 1924. № 1. С. 39,42.

108 tatyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 57; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 49.

109 Больш пра асобу генерала Кандратовіча гл.: Лаўрэш Л., Круцікаў У., Сліўкін В. Генерал Кіпрыян Кандратовіч // Спадчына. 2002. № 1. С. 161—166; Лаўрэш Л. Міністр Беларускай Народнай Рэспублікі генерал ад інфантэрыі Кіпрыян Кандратовіч. Ліда, 2007.

3.3 Усебеларускі з’езд

У той час, калі ў Менску нарэшце кансалідаваўся беларускі незалежніцкі рух і ствараліся яго каардынацыйныя органы, 25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 г. у Петраградзе адбываўся балыпавіцкі пераварот. Ужо на наступны дзень Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў таксама пераняў уладу і прыступіў да фармавання ўласных узброеных частак. Быў створаны 1-ы рэвалюцыйны полк імя Менскага Савета, а таксама ўзброеныя чыгуначнікі, якія павінны былі пільнаваць рух на станцыях і чыгунках. На бок балыпавікоў перайшлі 37-ы і 289-ы запасныя пяхотныя палкі, быў арганізаваны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту110. Аднак частка фармаванняў Заходняга фронту працівілася бальшавікам. Пры падтрымцы Выканаўчага камітэта Заходняга фронту ўзнік Камітэт выратавання рэвалюцьгі111, якому ўдалося пераняць уладу ў Менску. Аднак камітэт не выкарыстаў сваёй перавагі ў вайсковай сіле і заключыў з бальшавікамі кампраміс. Балыпавікі выкарысталі гэта для ўзмацнення сваіх сіл і — не азіраючыся на заключаныя дамоўленасці — 2 лістапада зноў захапілі ўладу ў Менску. Падобнае адбывалася і ў іншых гарадах Беларусі. Толькі ў Магілёве з прычыны знаходжання там Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага яшчэ на працягу некалькіх тыдняў сітуацыя выглядала іначай. 9 лістапада генерал М. Духонін быў адхілены ад пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага, а на яго месца бальшавікі паставілі прапаршчыка Мікалая Крыленка. У войску на пэўны момант склалася сітуацыя двоеўладдзя, бо генерал Духонін не падпарадкаваўся гэтаму рашэнню і ажно да дня сваёй смерці ад рук бальшавікоў, гэта значыць да 20 лістапада 1917 г., заставаўся ў Стаўцы.

Менавіта ў гэты перыяд беларусы з мэтай папаўнення складу ЦБВР арганізавалі свае франтавыя, армейскія, карпусныя і акруговыя вайсковыя з’езды. Удзельнікі гэтых з’ездаў выказваліся за права беларусаў на самавызначэнне, стварэнне расійскай федэрацыі, дэмакратычную форму кіравання і за фармаванне беларускага войска. Падчас з’езда беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту ў Віцебску 15—20 лістапада ў горадзе затрымаўся М. Крыленка, новы Вярхоўны галоўнакамандуючы расійскай арміі. 3 ім сустрэлася адмыслова выбраная дэлегацыя пад кіраўніцтвам Івана Серады, патрабуючы пацверджання загада генерала М. Духоніна аб дазволе фармавання I Беларускага корпуса на ўзор I Польскага корпуса. Крыленка спачатку адмаўляў у гэтым, аднак пазней пагадзіўся, хоць афіцыйны дакумент, які дазваляў фармаванне ў Менску беларускага палка, выдаў толькі 24 лістапада112. Праз чатыры

110 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 51; Латышонак A. Жаўнерьі БНР... С. 44.

111 Небальшавіцкі; складаўся з эсэраў, меншавікоў, бундаўцаў (Заўв. рэд.).

112 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 54; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 46.

дні ён падпісаў загад аб стварэнні нацыянальных адзінак у расійскім войску. Адносна іх «нацыяналізацьгі» салдаты павінны былі выказацца шляхам галасавання. Такія аддзелы не маглі быць апалітычнымі, яны павінны былі падтрымліваць бальшавікоў. Ужо само хадайніцтва перад М. Крыленкам аб пацвярджэнні загада М. Духоніна было прызнаннем бальшавіцкага вяршэнства над беларускім вайсковым рухам.

20 лістападаў Менску адбыўся II з’езд вайскоўцаў Заходняга фронту, якім кіравалі бальшавікі. На ім выбралі новы франтавы камітэт і новага камандуючага Заходнім фронтам — армяніна Аляксандра Мяснікова (Мяснікяна). У канцы лістапада быў арганізаваны Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах). Яго прэзідыум складаўся выключна з вайскоўцаў, і ў кіраўніцтве, як сцвярджае Іларыён Ігнаценка, не было аніводнага беларуса113. На думку гэтага гісторыка, Заходняя вобласць і фронт былі дзяржаўным утварэннем з уласным урадам у выглядзе Савета народных камісараў. Калі пагадзіцца з такой гіпотэзай, то варта падкрэсліць, што гэтая структура была створана вайскоўцамі, якія паходзілі не з Беларусі, і без удзелу цывільнага насельніцтва114. Абшар, кантраляваны камісарамі Заходняй вобласці і фронту, ахопліваў толькі тэрыторыю Менскай губерні і не акупаванай немцамі часткі Віленскай губерні. Уладу Аблвыкамзаха не прызнавалі нават бальшавіцкія Саветы рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Віцебскай і Магілёўскай губерняў115.

Дом менскага губернатара занялі Цэнтральная Беларуская вайсковая рада і Вялікая Беларуская Рада. Наколькі гэтыя органы моўчкі прызналі цэнтральнае бальшавіцкае вяршэнства, настолькі яны не маглі пагадзіцца з навязваннем улады з боку мясцовага Аблвыкамзаха. Праз два дні пасля падзей у Петраградзе, 27 кастрычніка (9 лістапада) 1917 г. абедзве Рады выступілі з супольнай заявай, падпісанай таксама Беларускім камітэтам Заходняга фронту, адрасаванай «Да ўсяго беларускага народа»116. У ёй яны пацвердзілі сваю пазіцыю адносна таго, каб з беларускіх земляў стварыць дэмакратычную рэспубліку, звязаную з Расіяй на падставе федэрацыі. Яе тэрыторыю павінны былі скласці Віленская, Віцебская, Гарадзенская, Менская, Магілёўская, заходнія паветы Смаленскай і паўночныя паветы Чарнігаўскай губерняў. Падкрэслівалася, што ў «наяўных умовах», г. зн. пасля роспуску Часовага ўрада, на падтрымку і рашэнні якога ўжо нельга было азіраода, беларусы пакінутыя самі сабе і вымушаныя самастойна выявіць волю да існавання і абараніць свой нацыянальны лёс. У новай рэчаіснасці былі вызначаныя найболып пільныя мэты: атрыманне без выкупу памешчыцкай, царкоўнай, касцёльнай, манастырскай, дзяржаўнай зямлі

113 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцяя н самоопределеняе Белорусснн. Мннск, 1992. С. 43.

114 На гэта звяртае ўвагу Алег Латышонак. Гл.: Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 55; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 47.

115 Тамсама.

116 Ко всему народу белорусскому // Турук Ф. Белорусское двнженяе... С. 97—100.

і перадача яе «сялянскаму народу беларускаму» з дапамогай выбарных зямельных камітэтаў. Выказвалася таксама пазіцыя адносна вестак, што даходзілі з мірных перамоў у Берасці паміж немцамі (і іх саюзнікамі) і балыпавікамі. Трывогу выклікалі планы падзелу беларускіх земляў на дзве часткі паміж абодвума бакамі, а таксама пабудова структур балыпавіцкай улады на тэрыторыі, падпарадкаванай Аблвыкамзаху. Падкрэслівалася неабходнасць забяспечыць адзінства беларускіх земляў, чым выказваўся пратэст супраць магчымай перадачы часткі Беларусі балыпавікам. Дамагаліся таксама ігрысутнасці беларускага прадстаўніка на мірнай канферэнцыі ў Берасці. Гучалі выказванні з заклікамі да стварэння беларускага войска. 14 лістапада 1917 г. было прынята рашэнне аб скліканні 5 снежня Усебеларускага з’езда, на якім меркавалася прыняць важныя рашэнні ў справе будучыні Беларусі.

Страх перад падзелам Беларусі і перадачы немцамі яе земляў палякам і балыпавікам, а таксама прэтэнзіі на частку памежных паветаў з боку ўкраінцаў і літоўцаў далі імпульс і для дзейнасці сяброў Беларускага абласнога камітэта (БАК) у Петраградзе, які ўзнік пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў. У склад БАК увайшлі прадстаўнікі беларускіх губерняў, выбраныя на двух усерасійскіх з’ездах сялянскіх дэпутатаў, скліканых у лістападзе і ў снежні 1917 г., прадстаўнікі вайсковых і сялянскіх арганізацый, а таксама дэпутаты ад беларускіх губерняў, што прыехалі на Усерасійскі Устаноўчы сход. У іх асяродку панаваў эсэраўскі радыкалізм і прывязанасць да Расіі. Урэшце рэшт, аднак, і ў гэтых колах зразумелі непазбежнасць распаду Расіі і адсутнасць магчымасці захавання адзінства дзяржавы. Згуртаваныя ў БАК дзеячы лічылі, аднак, што Беларусь заслабая для таго, каб на ўзор Украіны альбо Літвы вызначыць свае гістарьгчныя межы і выдзеліццаў асобную дзяржаву. Іх неспакой будзіла перспектыва падзелу Беларусі паміж суседзямі117. Таму БАК, арганізаваны ў Петраградзе пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў, улічваючы

магчымасць гібелі сваёй радзімы і заваёў [Лютаўскай. —Д. М.] рэвалюцыі, узяў на сябе вялікі, гістарычна адказны пачын у арганізацыі беларускага працоўнага сялянства вакол ідэі стварэння аўтаномна-свабоднай Беларусі як часткі Расійскай Федэратыўнай Рэспублікі^.

Дэкларацыю 17 лістапада 1917 г., апрача кіраўніка БАК Яўсея Канчара і сакратара Аляксандра Кусэ-Цюза, падпісалі таксама прадстаўнікі сялян з Магілёўскай, Менскай і Віцебскай губерняў, а таксама прадстаўнікі вайскоўцаў з 2-й, 3-й, 5-й, 7-й, 10-й, 12-й расійскіх армій. Гэтаксама як і выканкам ВБР, дзеячы БАК у Петраградзе прынялі рашэнне аб неабходнасці склікання Беларускага з’езда з удзелам прадстаўнікоў беларускіх арганізацый розных кірункаў і асяродкаў. Гэтае рашэнне,

117 Декларацня Велорусского областного комнтета прн Всероснйском Совете крестьянскнх депутатов Ц Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 101—104.

118 Тамсама. С. 104.

праўдападобна, было ініцыяванае кіраўніцтвам Абласнога выканкама Заходняй вобласці і фронту, бо А. Мяснікоў не дапускаў магчымасці арганізацыі незалежных сходаў на тэрыторыях, якія павінны былі яму падпарадкоўвацца. Таму бальшавікі Заходняга фронту збіраліся арганізаваць 15 (28) снежня 1918 г. цалкам падкантрольны сабе з’езд беларускіх арганізацый у правінцыйным Рагачове, а падрыхтаваны ў Менску Усебеларускі з’езд хацелі абвясціць незаконным119. Спадзяваліся яны перадусім на падтрымку вайскоўцаў, якіх шмат уваходзіла ў склад БАК120.

Трэцім ініцыятарам склікання агульнага з’езда была Беларуская народная грамада ў Маскве, якую падтрымлівалі беларускія арганізацыі Гомеля, Магілёва і Оршы. Яна планавала скліканне з’езда на 5 снежня 1918 г. у Магілёве. Мэтай форуму вызначалася ўтварэнне часовай Беларускай народнай рады для правядзення выбараў у Беларускую краёвую думу. Аднак, даведаўшыся пра захады ВБР і БАК па скліканні Усебеларускага з’езда, ад ранейшых планаў яны адмовіліся і прыступілі да працы разам з імі.

Да склікання Усебеларускага з’езда падступалася таксама Краёвае арганізацыйнае бюро, створанае ў лістападзе 1917 г. у Менску. У яго склад уваходзілі прадстаўнікі Савета сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскай губерняў, саюзаў настаўнікаў, паштовых чыноўнікаў. Звязвала іх прарасійская арыентацыя і болып правыя погляды121. Разуменне такой колькасцю асяродкаў неабходнасці склікання агульнага з’езда сведчыць пра тое, што яны пад ціскам палітычнай сітуацьгі ўрэшце рэшт даспелі да дыскусіі аб перспектывах Беларусі ў эпоху вялікіх перамен.

У канчатковым выніку арганізацыяй з’езда заняліся два асяродкі: БАК і ВБР, якія адрозніваліся паміж сабой адносінамі да палітычнай будучыні Беларусі, хоць абедзве арганізацыі выказваліся за яе самастойнасць у пэўных межах. ВБР стаяла на пазіцыях пераўтварэння Расіі ў федэратыўную дзяржаву і абвяшчэння Беларусі народнай рэспублікай у роўным саюзе з Расіяй і іншымі рэспублікамі. БАК падкрэсліваў абавязковасць трансфармацыі Расіі ў дэмакратычную рэспубліку, аднак не лічыў неабходным стварэнне федэрацыі раўнапраўных рэспублік, a толькі адзінай Расійскай рэспублікі. Тым самым, прапануючы лозунг стварэння аўтаномнай Беларусі, сябры БАК разумелі пад гэтым выключна яе палітычную і культурную самастойнасць у складзе Расійскай рэспублікі; беларускія землі павінны былі заставацца яе часткай, рэгіёнам.

Тым часам бальшавікі замацаваліся ва ўладзе, у чым дапамагло падпісанне перамір’я з Германіяй, і ўсё менш нрыхільна ставіліся да праяў беларускага нацыянальнага жыцця. 2 снежня 1917 г. пленум бальшавіцкага Аблвыкамзаха прыняў рашэнне аб роспуску польскіх

119 Захарка В. Галоўныя мамэнты беларускага руху (урывак) // Спадчына. 1997. № 5. С. 8—9.

120 Ладысеў У. Ф., Врыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 25—26.

121 Рудовіч С. Час выбару... С. 167—168.

аддзелаў і аб забароне на стварэнне беларускіх фармаванняў. Праз тры дні кіраўнік Савета народных камісараў Заходняй вобласці і фронту латышскі бальшавік Карл Ландар зачытаў рэферат аб варожай дзейнасці беларускіх буржуазных нацыяналістаў. Пад яго ўплывам СНК прыняў рашэнне аб роспуску ЦБРВ, а яе кіраўнікоў збіраўся судзіць Рэвалюцыйным трыбуналам122. Такі выпад быў разлічаны на тое, каб запалохаць беларускіх незалежніцкіх дзеячаў, якія ў той дзень збіраліся на Усебеларускі з’езд. Гэта павінна было таксама надаць упэўненасці балыпавікам у барацьбе з прыхільнікамі ВБР. Згуртаваныя ў ёй дзеячы, хоць і прызнавалі цэнтральныя бальшавіцкія ўлады, не збіраліся падпарадкоўвацца мясцоваму бальшавіцкаму Аблвыкамзаху, тым больш што ні яго кіраўнік (са студзеня 1918 г.) А. Мяснікоў123, ні іншыя правадыры, апрача франтавой дарогі, нічога супольнага з Беларуссю не мелі. Выступ К. Ландара быў прадвеснікам драматычных падзей, якія мусілі адбыцца ўжо праз некалькі дзён.

Першы Усебеларускі з’езд склікаўся 5 снежня 1917 г., г. зн. ужо больш чым ітраз месяц пасля бальшавіцкага перавароту ў Петраградзе. Яго ўдзельнікі павінны былі абмеркаваць дзяржаўны лад Беларусі як аўтаномнай часткі Расіі.

1 снежня віцэ-старшыня БАК П. Караткевіч звярнуўся да Савета народных камісараў у Петраградзе з просьбай пра згоду на скліканне беларускага з’езда ў Рагачове і пра фінансавую дапамогу ў памеры 55 195 рублёў. У лісце да Іосіфа Сталіна, камісара па справах нацыянальнасцей, ён тлумачыў, што з’ездам будзе ўтвораны мясцовы Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў згодна з лозунгам самавызначэння народаў. Караткевіч інфармаваў камісара па справах нацыянальнасцяў, што БАК мае сялянскі характар, выступае за канфіскацыю прыватнай зямлі, прызнае цэнтральную ўладу балыпавікоў, і пераконваў, што запланаваны «сялянскі» з’езд умацуе ўладу балыпавікоў на тэрыторыі Беларусі124. Пры гэтым ніякіх праектаў дзяржаўнай будучыні Беларусі не падавалася. У якасці арганізатараў з’езда былі прадстаўленыя Беларускі абласны камітэт і Аблвыкамзах. Пры гэтым у лісце да цэнтральных бальшавіцкіх улад не гаварылася, што арганізатарам з’езда таксама з’яўляецца Вялікая Беларуская Рада, — таму што з’езд, які склікаўся БАК, планаваўся як канкурэнцыя з’езду, падрыхтаванаму ВБР. Ужо на наступны дзень Уладзімір Ленін даў згоду на выдзяленне БАК пяцідзесяці тысяч рублёў. Таксама ён паабяцаў вольны доступ да тэлеграфа і радыё, што таксама хутка было выкарыстана.

5 снежня 1917 г. зала гарадскога тэатра ў Менску пачала запаўняцца дэлегатамі I Усебеларускага з’езда, якія прыбывалі з розных куткоў Беларусі. Мала хто з іх ведаў, што месца сходу было сімвалічным, бо ў

122 Сташкевнч Н. Прнговор революцнн. Крушенне антнсоветского двнження в Белорусснн 1917—1925. Мннск, 1985. С. 57.

123 Да 17 (30) студзеня 1918 г. А. Мяснікоў фармальна не з’яўляўся кіраўніком Аблвыкамзаха; старшынёй яго прэзідыума ў гэты час быў М. Рагазінскі (Заўв. рэд.).

124 Лгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 47.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...157 сярэдзіне ліпеня на сцэне гэтага тэатра была пастаўлена палітычная п’еса Янкі Купалы «Раскіданае гняздо», а са сцэны гучалі заклікі да аб’яднання беларусаў вакол нацыянальнай справы128.

Першы дзень прынёс расчараванне — сабралася толькі трыста з запланаваных дзевяцісот дэлегатаў. 3 адкрыццём паседжання было вырашана пачакаць яшчэ два дні. Былі высланыя тэлеграмы, якія ўзнаўлялі запрашэнні на з’езд126. Тым часам затрымка выкарыстоўвалася для падрыхтоўчых прац127. Выдзяляліся прафесійныя групы і арганізацыі, якія мусілі быць прадстаўленыя ў Радзе з’езда. Дзве асобы прадстаўлялі камітэты бежанцаў, па тры — БЦВР, губернскія і павятовыя земствы кожнай губерні, а таксама саветы сялянскіх дэпутатаў, па адным прадстаўніку мелі БАК, ВБР і франты: Паўночны, Румынскі, Паўднёва-Заходні, тыл і тылавыя ўстановы, флот, саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў, чыгуначнікі, працаўнікі пошты і тэлеграфа, гарадскія самакіраванні, настаўнікі, Краёвае бюро, Камісія 2-га маскоўскага беларускага з’езда128, БСГ, Фінляндскі флот, БНПС, Беларуская народная грамада, Часовы вайсковы савет Менскай вайсковай акругі, кааператывы129.

Удзельнікі з’езда павінны былі працаваць у некалькіх секцыях130. У першай секцыі, палітьічна-нацыянальнай, збіраліся абмеркаваць актуальныя падзеі міжнароднай палітыкі — справы вайны і міру, сітуацыю ў Расіі, бягучае становііпча і перспектывы Беларусі, ацаніць нацыянальнае адзінства беларусаў і магчымасць самавызначэння. Галоўнай сярод усіх праблем была зямельная справа. Найбольш складаныя пытанні: прынцыпы перадачы зямлі народу, формы зямельнай уласнасці, спосабы паляпшэння сялянскай гаспадаркі — павінна была абмяркоўваць аграрная секцыя. 3 зямельным пытаннем былі звязаныя эканамічна-фінансавыя праблемы, якія планавала ўзняць трэцяя секцыя. Д ыскусія мусіла закрануць эканамічны заняпад Беларусі і вяртанне да нармальнага гаспадарчага жыцця ў краіне, магчымасць аднаўлення разбураных падчас ваенных дзеянняў сялянскіх гаспадарак, фінансаў Беларусі, а таксама эканамічнага супрацоўніцтва. Чацвёртая секцыя, культурна-асветніцкая, павінна была ацаніць стан культуры і асветы на Беларусі, а таксама магчымасці працы на гэтай ніве з пункту гледжання развіцця культуры і асветы.

Тры наступныя секцыі павінны былі працаваць над пытаннямі палітычнай будучыні Беларусі. Пятая секцыя збіралася правесці дыскусію

125 Скалабан В. Усебеларускі з’езд 1917 года... С. 66.

126 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 19—20 (0050. Пратакол № 6 паседжаньня Рады Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 6.12.1917).

127 Тамсама. С. 15 (0045. Пратакол № 1 прыватнае нарады сяброў Усебеларускага Зьезду ў Менску 5.12.1917).

128 Маецца на ўвазе 2-і з’езд бежанцаў з Беларусі, праведзены ў Маскве Беларускай народнай грамадой 19—21 лістапада 1917 г. (1-ы аналагічны з’езд бежанцаў-беларусаў адбыўся ў Маскве 24—27 верасня 1917 г.) (Заўв. рэд.).

129 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 18 (0049. Пратакол № 5 прыватнае нарады сяброў Усебеларускага Зьезду ў Менску 6.12.1917).

130 Тамсама. С. 18—19.

158 Беларуская Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Ля вытпокаў беларускай дзяржаўнасці аб арганізацьгі часовай улады, фармаванні краёвага прадстаўнічага і вышэйшых судовых органаў. Удзельнікі шостай секцыі, дзяржаўнаправавой, мелі на мэце абмеркаваць юрыдычныя і дзяржаўныя перспектывы Беларусі. Задачай сёмай секцыі была ацэнка магчымасцей арганізацыі беларускага войска, а апошняй, восьмай — дыскусія пра патрэбы бежанцаў і ахвяр вайны. Тэмы, якія былі выбраныя для абмеркавання, сведчаць пра тагачасныя погляды на дзяржаўнасць Беларусі асоб, якія лічыліся беларускай палітычнай элітай. Размаўляць збіраліся пра аўтаномію Беларусі і федэратыўны лад Расійскай рэспублікі, пра правы і свабоды беларускага народа і нацыянальных меншасцей, пра магчымасці склікання Устаноўчага сходу Беларусі. Ніхто, аднак, не зрабіў прапановы разгледзець пытанне незалежнасці Беларусі.

Апоўдні 7 (20) снежня было нарэшце вырашана ўрачыста адкрыць паседжанні. Колькасць дэлегатаў складала ўжо каля 500 чалавек. Хоць і раздаваліся галасы, якія ставілі пад пытанне колькасць прысутных і ўзровень іх палітычнай свядомасці, але большасцю галасоў з’езд быў прызнаны правамоцным і ўпаўнаважаным прымаць рашэнні131. У той самы дзень познім вечарам у зале гарадскога тэатра адбылося ўрачыстае, старанна адрэжысіраванае адкрыццё I Усебеларускага з’езда132. Падчас яго стараліся стварыць атмасферу салідарнасці і нацыянальнага адзінства, разлічаную на эмацыйную кансалідацыю прысутных. Да сабраных звярнуўся старшыня з’езда С. Рак-Міхайлоўскі, прадстаўнік ЦБВР. Сэрцы слухачоў павінна была ўзрушыць яго прамова, у якой ён антрапамарфізаваў Беларусь, прадстаўляючы яе ў вобразе журботнай, заплаканай жанчыны і звязваючы яе будучыню з рашэннямі ўдзельнікаў форуму.

Вечар прайшоў у слуханнях прамоў, прывітанняў і лістоў, што прыходзілі ад розных арганізацый, партый, нацыянальных і прафесійных груп. Хор Першага Беларускага таварыства драмы і камедыі спяваў у нацыянальных касцюмах, аркестр іграў вайсковыя маршы, у тым ліку беларускі марш-плач «Ад веку мы спалі», а таксама песні, якія лічыліся тады гімнамі беларускага народа — «А хто там ідзе» і рэвалюцыйную «Кроў нашу льюць даўно ўжо каты». Час ад часу чуліся воклічы «Няхай жыве Беларуская рэспубліка!». Падкрэслівалася неабходнасць нацыянальнага адзінства і тэрытарыяльнай інтэграцьгі, а таксама далучэння да будучай рэспублікі земляў, акупаваных Германіяй. Авацыямі віталі пасланне «Хай беларусы [будуць] поўнымі гаспадарамі ў сваім краі» ад прадстаўніка польскіх дэмакратаў133.

На наступны дзень у падобным стылі выказаліся дэлегацыі палякаў. Харужы Солтык ад імя Найвышэйшага польскага вайсковага камітэта

131 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 21—22 (0053. Пратакол № 9 прыватнае нарады сяброў Усебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

132 Белорусская Рада. 1917. 10 декабря. № 7; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 23-—28 (0056. Пратакол № 12 адкрыцьця паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

133 АВНР. Т. 1. Кн. 1. № 56. С. 26 (0056. Пратакол № 12 адкрыцьця паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

дэклараваў падтрымку для вольнай Беларусі як суседкі Польшчы. Падобны характар мела прамова дэлегата ад з’езда польскіх вайскоўцаў Заходняга фронту134. 3 выказванняў прадстаўнікоў польскіх арганізацый, што выступілі на з’ездзе, вынікала, што яны трактавалі Беларусь ужо як суверэнны суб’ект. Іх галасы былі выслуханыя з увагай, бо палякі хоць і былі на Беларусі меншасцю, але ўспрымаліся як заможны слой грамадства. Падтрымка беларускіх планаў як палякамі з Беларусі, так і палякамі з былога Каралеўства Польскага была асабліва важнай, хоць, натуральна, беларускія дзеячы разумелі, што гэта толькі выраз поглядаў часткі польскага грамадства.

Атмасферу энтузіязму сапсавалі два здарэнні. Перад адкрыццём з’езда да яго Рады дайшлі весткі аб арышце бальшавікамі прадстаўнікоў Украінскага камітэта Заходняга фронту. Афіцыйна было вырашана прызнаць гэта выпадковым непаразуменнем135. Вечарам нейкі ўкраінскі вайсковец публічна пракаментаваў гэта наступным чынам:

Дэмакратыя абвясціла лозунг «самавызначэнне», але фактычна не дае нам ажыццявіць гэта. Нам навязваюць бальшавіцкае самавызначэнне. Абвясцілі нам вайну. Трое ўкраінцаў, прадстаўнікоў Франтавога камітэта ў Менску, сёння арыштаваныя. Як цяжка, што на вашай зямлі, у вольнай Беларусі арыштоўваюць нас136.

Ягоны выступ паклаў пачатак шэрагу наступных падзей. Прысутны ў зале прадстаўнік Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы падтрымаў дзеянні бальшавікоў і выказаў надзею, што такі самы лёс сустрэне «буржуазную» Украінскую Цэнтральную Раду ў Кіеве. На хвалі ўсеагульнага абурэння голас узяў Людвіг Рэзаускі, прадстаўнік Латышскай секцыі пры Менскім камітэце РСДРП. Ен выказаўся за братэрства ўсіх народаў без нацыянальных падзелаў, пасля чаго, паказваючы на беларускі нацыянальны сімвал, бел-чырвона-белы сцяг, заклікаў яго прыбраць. Яго паводзіны і патрабаванні выклікалі велізарнае ўзбуджэнне ў прысутных. На адрас Л. Рэзаускага пасьшаліся крыўдныя заўвагі. Да сцяга падышоў і з шанаваннем пацалаваў яго генерал К. Аляксееўскі. Гэты ўчынак вельмі ўразіў прысутных і не-

134 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 30 (0058. Пратакол № 14 агульнага паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 8.12.1917); Tarasiuk D. Kwestia bialoruska w poglqdach minskich Polakow (1917—1918) // Нацыянальныя пытанні: Матэрыялы III Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый» (Мінск, 21—25 мая, 4—7 снежня 2000 г.) / Рэдкал.: Э. Дубянецкі (гал. рэд.) і інш. (Беларусіка=А1Ьагй1Ьепіса; Кн. 22). Мінск, 2001. С. 187.

135 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 23 (0055. Пратакол № 11 паседжаньня Рады Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

136 Тамсама. С. 26 (0056. Пратакол № 12 адкрыцьця паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

чакана аб’яднаў усіх вакол нацыянальных каштоўнасцей137. Акрамя таго, ён пасеяў таксама зерне падазронасці ў адносінах да намераў бальшавікоў138.

Тым часам ВБР праводзіла перамовы з БАК пра адмену запланаванага ў Рагачове з’езда і арганізацыі супольнага форуму ў Менску. БАК, убачыўшы, што ВБР адкрыла з’езд у Менску, пагадзіўся на такую прапанову, за што атрымаў дзесяць месцаўу Радзе з’езда139. Можна разглядаць некалькі матываў учынку сяброў БАК. Відаць, было прызнана, што перашкодзіць з’езду ў Менску, які пазіцыянаваўся як агульнанацыянальны форум, не ўдасца, і тым самым з’езд у правінцыйным Рагачове траціў сэнс. Лідары БАК разлічвалі таксама захапіць кіраўніцтва і'паўплываць на рэзалюцыі Усебеларускага з’езда. Для дзеячаў ВБР далучэнне БАК таксама мела сваю карысць. Па-першае, гэта павялічвала аўтарытэт з’езда сярод сялянства, дзе БАК меў свае ўплывы, а дзеячам ВБР дзейнічаць было складана. Па-другое, адмена з’езда ў Рагачове ліквідавала магчымую канкурэнцыю. Нарэшце, удзел БАК ва Усебеларускім з’езде ў якасці аднаго з арганізатараў даваў шанцы на легальнасць паседжанняў, бо БАК меў згоду на сваё мерапрыемства ад цэнтральных балыпавіцкіх улад. Апошняй прычынай было фінансавае пытанне. БАК, як ужо адзначалася, валодаў сродкамі, атрыманымі ад Леніна. У выніку агульным рашэннем пастанавілі нанова адкрыць Усебеларускі з’езд 15 снежня. Ен павінен быў засядаць як Усебеларускі з’езд сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў.

Разам з прыездам новых дэлегатаў, што прадстаўлялі БАК і яго прыхільнікаў, неабходна было выбраць новы прэзідыум. З’езд падзяліўся на розныя фракцыі: беспартыйная, складзеная галоўным чынам з прадстаўнікоў земскага самакіравання шасці губерняў, блок сацыялістычных партый, сацыялісты-рэвалюцыянеры (правыя і левыя), сацыял-дэмакраты, меншавікі і бальшавікі, сябры БСГ, Беларускай народнай партьгі сацыялістаў, Беларускай партьгі хрысціянскіх дэмакратаў. Кожная фракцыя мела свайго прадстаўніка ў Радзе з’езда. 14 снежня адбыліся выбары новага прэзідыума Рады. Старшынёй адзінагалосна быў выбраны I. Серада, лекар-ветэрынар, а яго намеснікамі — журналіст А. Прушынскі і студэнт А. Вазіла, сакратарамі — настаўнік Калядка і штабны пісар Шаўчук, памочнікамі — чыіуначнік Гушча і студэнт Т. Грыб140. Ганаровымі старшынямі з’езда дэлегаты выбралі Анатоля Бонч-

137 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 28 (0055. Пратакол № 11 паседжаньня Рады Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917); Красковскнй й. Открытне Всебелорусского сьезда П Велорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8. С. 2—3.

138 АБНР. Т. 1. Кн. 1. № 55. С. 28 (0055. Пратакол № 11 паседжаньня Рады Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917), 30 (0056. Пратакол № 14 агульнага паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 8.12.1917).

139 Запруднік Я. Да Першага Ўсебеларускага Зьезду 1917 г. Д акумэнты і матар’ялы // Annals Whiteruthenian (Belorussian) Institute of Arts and Science. Vol. 3. Munich, 1964. P 146—148.

140 Белорусская Рада. 1917. 14 декабря. № 9. Ф. Турук сцвярджае, што Шаўчук быў

Асмалоўскага, аднаго з нешматлікіх прысутных у зале памешчыкаў, які, зрэшты, быў вядомым і заслужаным народнікам, а таксама даследчыка беларускай мовы прафесара Яўхіма Карскага. 13 снежня былі праведзеныя выбары ў Раду Усебеларускага з’езда, якая налічвала каля шасцідзесяці чалавек141. У яе склад увайшоў прэзідыум і прадстаўнікі розных арганізацый і прафесійных груп: 12 сялян (па два ад кожнай губерні — Віленскай, Гарадзенскай, Магілёўскай, Віцебскай, Менскай, Смаленскай), па 2 прадстаўнікі ад кожнага фронту і флоту, па 1 прадстаўніку ад Выканкама ВБР, Выканкама БЦВР, БАК, Выканаўчай камісіі 2-га беларускага з’езда ў Маскве і ад Краёвага бюро. Апрача таго, у Раду з’езда ўвайшлі прадстаўнікі фракцый палітычных партый, прысутных на з’ездзе, 3 прадстаўнікі чыгуначнікаў, па 1 прадстаўніку земска-гарадской групы, кааператыўна-харчовай групы, паштова-тэлеграфных служачых, настаўнікаў, арганізацый бежанцаў. Рада з’езда павінна была спраўна працаваць і прымаць рашэнні, бо мела паўнамоцтвы ад сваіх выбаршчыкаў. Пасля разгону з’езда яна засталася адзіным легальным органам і ўзяла на сябе абавязак выканання волі з’езда.

У 1921 г. Я. Варонка змог успомніць прозвіпгчы трыццаці шасці найболып актыўных сяброў Рады I Усебеларускага з’езда. Гэта былі: Я. Варонка; А. Прушынскі; прафесар Я. Карскі, ганаровы старіпыня з’езда; К. Аляксееўскі, генерал артылерыі; А. Бонч-Асмалоўскі, ганаровы ўдзельнік з’езда; Я. Дыла, банкаўскі служачы; А. Бурбіс, банкаўскі служачы; А. Смоліч, аграном, гласны Менскай гарадской думы; Т. Грыб, пісар з’езда; П. Бадунова, народная настаўніца; С. Рак-Міхайлоўскі, педагог; А. Цвікевіч, адвакат; Я. Мамонька, тэхнік-электрык; Л. Заяц, юрыст, гласны Менскай гарадской думы; Макар Касцевіч (Макар Краўцоў), народны настаўнік; Ф. Хатэнка, журналіст; сяляне П. Хахолка, С. Нямковіч, А. Дубавік, В. Саханоўскі, П. Міронаў, К. Нядбайлік, А. Курганскі і М. Храпкін; капітан Яўген Ладноў; А. Акаловіч, студэнт; Ц. Салановіч, домаўласнік; Г. Астроўскі і Д. Ганчарэнка, народныя настаўнікі; А. Кусэ-Цюз, юрыст; В. Захарка, артылерыйскі чыноўнік; Н. Козіч, народны настаўнік; I. Лагун, рабочы; Язэп Сушынскі, настаўнік рэальнага вучылішча і міравы суддзя; Пётра Крачэўскі, інспектар кааперацыі; Б. Шымко — паштовы чыноўнік142.

Паседжанні адбываліся ў Доме дваранскай зборні (называным таксама Дваранскім домам), бо гарадскі тэатр не мог змясціць усіх дэлегатаў, што бралі ўдзел у паседжаннях камісій. Сустрэчы камісій адбываліся таксама ў іншых месцах143.

У чаканні на паўторнае адкрыццё з’езда было выдадзена 1872 мандаты, у тым ліку 1167 з правам вырашальнага голасу і 705 з правам

памочнікам, а Гуіпча — сакратаром. Гл.: Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 38.

141 Белорусская Рада 1917. 16 декабря. № 10.

142 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 37—38 (0065. Сьпіс сяброў Рады 1-га ЎсебеларускагаЗьезду).

143 Тамсама. С. 25 (0056. Пратакол № 12 адкрыцьця паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917), 36—37 (0064. Пратакол № 19 агульнага паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 10.12.1917).

162 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці дарадчага голасу144. Дэлегаты прыбылі з усіх частак Беларусі, з Менскай, Магілёўскай, Смаленскай, Віцебскай, Гарадзенскай і Віленскай губерняў. Натуральна, па прычыне наяўнасці памежнага кардона ў Менск не змаглі прыехаць беларусы з Обер-Осту, але ў з’ездзе ўзялі ўдзел прадстаўнікі арганізацый бежанцаў з гэтых губерняў, створаных у глыбіні Расіі. Цывільным асобам было выдадзена 1156 мандатаў (812 з правам вырашальнага голасу і 344 з правам дарадчага голасу), трэцюю частку з’езда (716 асоб) складалі вайскоўцы (355 з правам вырашальнага голасу, 361 з правам дарадчага голасу), 455 дэлегатаў былі прадстаўнікамі мясцовых органаў самакіравання, а астатнія — розных партыйных, прафесійных і грамадскіх арганізацый145.

Сацыяльнае становішча ўдзельнікаў з’езда было збольшага аднастайным — у ім удзельнічалі ў асноўным прадстаўнікі ніжэйшых і сярэдніх слаёў грамадства (амаль на 90%)146. Выключэннем быў А. БончАсмалоўскі, памешчык, але рэвалюцыянер эсэраўскіх поглядаў паводле перакананняў. Большасць сабраных сімпатызавала агульнарасійскім альбо беларускім партыям радыкальна-сацыялістычнага характару (эсэры, БСГ, народныя сацыялісты). Вялікая частка прысутных падтрымлівала балыпавікоў. Дэлегаты ліберальных поглядаў складалі меншасць, а прадстаўнікі кансерватыўных партый і груповак не прысутнічалі147. Таму можна дапусціць, што з’езд прадстаўляў выключна левае крыло беларускага нацыянальнага руху. Гэта дазволіла хутка паразумецца ў сацыяльных пытаннях, бо ўсе пагаджаліся з неабходнасцю правядзення аграрнай рэформы і перадачы зямлі без выкупу зямельным камітэтам, а таксама ў справе перадачы ўлады на Беларусі ў рукі працоўных і неадкладнага спынення вайны148. Аднак удзельнікаў з’езда падзяляла стаўленне да палітычнай будучыні Беларусі, а таксама арганізацыі і характару ўлады. На гэтай глебе нават сярод прадстаўнікоў левых былі розныя погляды, вымалёўваліся розныя прапановы, прычым палітычная арыентацыя сабраных падвяргалася хуткай палярызацыі і пераменнасці149. Некаторыя сябры БАК з пазіцый «заходнерусізму» і агульнарасійскіх партый народных сацыялістаў і сацыялістаў-рэвалюцыянераў эвалюцыянавалі ў бок беларускай нацыянальнай ідэі. Так было ў выпадку сяброў БАК Я. Кан-

144 Гэтыялічбы найбольш часта фігуруюць у літаратуры. Аднак удзельнікі з’езда падаюць розную колькасць усіх дэлегатаў: Я. Канчар — 1915, Я. Варонка — 1900, Т. Грыб, А. Станкевіч, Ф. Турук — 1872, а таксама колькасць дэлегатаў з правам вырашальнага голасу: Я. Канчар — 1175, Т. Грыб, А. Станкевіч, Ф. Турук — 1167. Даныя параўналі: Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 27.

145 Рудовіч С. Час выбару... С. 177—178.

146 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 105. Арк. 8.

147 Рудовіч С. Час выбару... С. 179.

148 Всебелорусскнй сьезд Ц Белорусская Рада. 1917. 16 декабря. № 10. С. 1—2.

149 Езавітаў К. Першы Усебеларускі Кангрэс // Беларуская мінуўшчына. 1993. № 1. С. 25—29; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 33 (0060. Пратакол № 16 агульнага паседжаньня Усебеларускага Зьезду ў Менску 9.12.1917).

чара, А. Кусэ-Цюза, Ф. Караткевіча і А. Аноіпкі150. Спрачаліся перадусім адносна спосабу арганізацыі ўлады на Беларусі. З’езд жадаў выдзеліць орган улады ў складзе асоб, якія прадстаўлялі б па магчымасці розныя палітычныя плыні, а значыць — заснаваны на шырэйшай палітычнай платформе, чым гэта планавалі зрабіць бальшавікі. Апошнія настойвалі на фармаванні ўлады без удзелу Усебеларускага з’езда, выключна з прадстаўнікоў мясцовых бальшавіцкіх Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў151.

На правым крыле з’езда апынуліся прыхільнікі БСГ і дэлегаты, запрошаныя ВБР. Яны згуртаваліся ў сацыялістычны блок пад кіраўніцтвам С. Рак-Міхайлоўскага, Т. Грыба і А. Бурбіса. Галоўнай мэтай гэтага крыла было падвесці з’езд да прыняцця рэзалюцыі аб неабходнасці ўсталявання краёвай улады праз агульнае дэмакратычнае галасаванне Беларускага Устаноўчага сходу. 3 ліку ўдзельнікаў Усебеларускага з’езда планавалася выбраць сяброў часовага заканадаўчага органа, які б здзяйсняў уладу на Беларусі да пачатку першай сесіі Устаноўчага сходу. Гэты краёвы орган планавалася арганізаваць па ўзоры балыпавіцкіх Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, аднак ён павінен быў быць пашыраны за кошт прадстаўнікоў іншых тэрытарыяльных арганізацый.

Левае крыло з’езда стварала фракцыя, складзеная з левых беларускіх эсэраў, а таксама сяброў РСДРП. Яе лідарамі былі малады грамадскі дзеяч Ф. Шантыр, У. Фальскі, М. Касцевіч, А. Акаловіч. Ужо падчас выбараў у прэзідыум, дзякуючы агітацыі Ф. Шантыра, левая фракцыя сабрала амаль палову галасоў. Кантакты з прадстаўнікамі гэтай фракцыі падтрымлівалі менскія бальшавікі, якія стараліся справакаваць раскол з’езда. Аднак перашкодай для стварэння супольнага блока беларускіх эсэраў і сацыял-дэмакратаў з бальшавікамі Заходняй вобласці і фронту аказалася рознае стаўленне да Беларусі і арганізацыі ўлады, якое вынікала з пачуцця беларускага патрыятызму і жадання супрацьстаяць культурнай дэнацыяналізацыі. Беларускія левыя дзеячы, у адрозненне ад балыпавікоў, прызнавалі асіміляцьпо роўнай рабству і лічылі, што нельга адмаўляцца ад нацыянальнага адраджэння152. Хоць беларускія бальшавікі выступалі за ўвядзенне бальшавіцкіх Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, але іх канцэпцыя прадугледжвала стварэнне бальшавіцкіх Саветаў як органаў мясцовай, беларускай улады. Гэта значыць, што ў іх склад павінны былі ўваходзіць пераважна людзі мясцовыя, звязаныя з Беларуссю, а не накіраваныя сюды цэнтральнай бальшавіцкай уладай з іншых тэрыторый. Такія органы былі б падпарадкаваныя аіульнарасійскім бальшавіцкім органам. Гэтая фракцыя дамагалася, каб да часу склікання Беларускага Устаноўчага сходу і ўтварэння Саветаў кіраванне Беларуссю ажыццяўляў Часовы

150 Рудовіч С. Час выбару... С. 169.

151 Всебелорусскнй сьезд... С. 1—2.

152 АБНР. Т. 1. Кн. 1. № 56. С. 27 (0056. Пратакол № 12 адкрьгцьця паседжаньня

Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917).

Выканаўчы камітэт, выбраны на Усебеларускім з’ездзе. Знаходзячыся на такіх пазіцыях і разумеючы прынцып самавызначэння народаў як магчымасць кіраваць сабой на сваёй зямлі, Ф. Шантыр звярнуўся да бальшавікоў Заходняга фронту з прапановай пра стварэнне супольнай палітычнай платформы. Такая прапанова была імі ўспрынятая амаль як абраза, і яе катэгарычна адкінулі183. Гэта паўплывалана актыўнасць Шантыра на з’ездзе, і як вынік — на змяншэнне ўплыву яго фракцыі. Праз некалькі гадоў гэты дзеяч, які дэклараваў лозунгі нацыянальнага беларускага адраджэння, быў расстраляны, стаўшы такім чынам адной з першых ахвяр бальшавіцкіх рэпрэсій154.

У цэнтры палітычнага спектра з’езда размясціліся прыхільнікі БАК, галоўным чынам прадстаўнікі сялянства, земскія дзеячы з усходняй часткі Беларусі, з Магілёўскай і Смаленскай губерняў, мясцовыя (гэта значыць беларускія) сябры расійскай партыі эсэраў, народныя сацыялісты, а таксама меншавікі. Узначальвалі гэтае крыло Я. Канчар, М. Г ольман і А. Вазіла. Прыхільнікі захавання беларускіх земляў у якасці расійскай правінцыі згуртавалі вакол сябе сялянскіх дэлегатаў з няразвітай нацыянальнай свядомасцю, якія былі закаранелымі прыхільнікамі агульнарасійскай імперыі. У той час моцную, агульнарасійскую ўладу прадстаўлялі бальшавікі, а значыць, на іх аўтаматьгчна былі перанесеныя сімпатьгі прыхільнікаў непарыўнага саюзу з Расіяй. Учынкі і метады дзейнасці балыпавікоў япічэ не былі спазнаныя шырокімі коламі грамадства.

Актыўны ўдзельнік з’езда К. Езавітаў пазней адзначаў, што падчас дыскусій вымалёўваліся чатыры канцэпцыі палітычнай будучыні Беларусі155. Першая прадугледжвалаўтварэнне Беларусі як дэмакратычнай рэспублікі ў федэрацыі з Расіяй (прыхільнікамі такога рашэння сталі дзеячы, звязаныя з Беларускай сацыялістычнай грамадой, Беларускім вайсковым камітэтам Петраградскага гарнізона, Беларускім камітэтам маракоў Балтыйскага флоту, Беларускім бежанскім камітэтам, а таксама з Беларускай культурна-асветніцкай і выдавецкай суполкай «Загляне сонца і ў наша аконца»). Друіую групу стваралі беларускія аўтанамісты, якія хоць і баяліся адрыву ад Расіі, будучыню Беларусі бачылі ў выглядзе шырокай палітычнай аўтаноміі з уласнай адміністрацыяй і Беларускай краёвай радай. Такі варыянт падтрымлівалі ў тым ліку беларускія вайскоўцы з 442-га пяхотнага палка і 2-га палявога аддзела дывізіі цяжкой артылерыі, якія прыбылі на з’езд з інструкцыямі галасаваць за аўтаномію і арганізацыю беларускага войска156. Частка дэлегатаў, перадусім з Магілёўіпчыны і Смаленшчыны, а сярод іх галоўным чынам дзеячы БАК, схілялася да трэцяга варыянта і была гатовая задаволіцца стварэннем Беларускай вобласці ў межах расійскай дзяржавы і спыніцца на культурнай альбо «нацыянальна-этнаграфічнай» аўтаноміі. У гэтую

163 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 79.

164 Шантыр Ф. Патрэбнасьць нацыанальнаго жыцьця для беларусаў і самаадзначэньня народу. Слуцк, 1918.

155 Езавітаў К. Першы Ўсебеларускі Кангрэс. С. 28.

156 Велорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8.

групу ўваходзілі таксама беларускія бальшавікі начале з Ф. Шантырам157. Ужо падчас адкрыцця з’езда яна супрацівілася поўнаму зліццю Беларусі з Расіяй, прапанаванаму так званай групай асімілятараў, якая змагалася з беларускім палітычным рухам. Яе прыхільнікамі былі дзве варожыя адна адной групоўкі — бальшавікі і манархісты.

Насуперак таму, што праз гады напішуць К. Езавітаў, Я. Варонка, П. Крачэўскі, Я. Канчар і іншыя ўдзельнікі з’езда, падчас паседжанняў ніхто не прапаноўваў ідэю поўнай незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі158. «Незалежнікі» — Я. Варонка, Т. Грыб, А. Бурбіс, Я. Дыла, Я. Сушынскі, П. Аляксюк, К. Езавітаў, М. Касцевіч, Я. Ладноў — падчас сваіх выступаў гаварылі выключна пра неабходнасць абвяіпчэння Беларускай рэспублікі ў федэрацыі з іншымі рэспублікамі Расіі159. Тады ніхто яшчэ не наважыўся пайсці далей і выступіць за поўны разрыў сувязяў з Расіяй. Гэта пацвярджаюць словы А. Цвікевіча, які прыгадваў:

На Усебеларускім Зьезьдзе думка аб незалежнасьці Беларусі ня мела сусьпеху: агульна лунала наўсіх сходах і камісыях толькі формула «фэдэратыўнай Расеі», прычым Беларусь мысьлілася як частка яе. Нязнайства фэдэратыўнай сыстэмы было нагэтулькі вялікае, што прапазыцыя назваць Беларусь рэспублікай, хоць бы і ў складзе Расейскай фэдэрацыі, выклікала сярод дэпутатаў абурэньне, супярэчкі і варожыя адносіны. Трэба адзначыць, што супраць гэтае прапазыцыі найболып былі настроены прадстаўнікі валасных земстваў, вёскі і наагул сялянскія дэпутаты, палітычна мала сьвядомыя і знайходзіўшыяся пад уплывам расійскіх с.-эраў. Што датыча прадстаўнікоў ад войска, дык яны, як больш маладыя, сьвядомыя і рэвалюцыйныя, супроць формулы «Беларуская Рэспубліка» нічога ня мелі, а некаторыя групы сярод іх зусім ясна вычувалі думку аб дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі. Усё ж большасьць гэтага кроку баялася, баялася, каб падобным крокам не пашкодзіць «адзінаму фронту расійскай рэвалюцыі»160.

У выніку само жаданне абвясціць Беларусь рэспублікай выклікала ўзрастанне тэмпературы дэбатаў і супраціўлення з боку тых, хто заставаўся прыхільнікам захавання Расіі ў нязменным выглядзе і надання Беларусі толькі культурнай аўтаноміі. Яны абвінавачвалі прыхільнікаў незалежнасці ў прадажнасці і падпарадкаванні заходнім уплывам. Усебеларускі з’езд у пэўным сэнсе быў форумам, дзе сутыкнуліся дзве канцэпцыі пабудовы дзяржавы, якія ўзніклі з дзвюх розных традыцый — старэючай формуле шматнацыянальнай імперыі было супрацыіастаўленае сучаснае вырашэнне, якое палягала на пабудове нацыянальнай дзяржавы161.

157 Белорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8.

158 Езавітаў К. Першы Усебеларускі Кангрэс...; Канчер Я. Белорусскнй вопрос. Петроград, 1919; ВаронкаЯ. Беларускі рух ад 1917 да 1920 г. Кароткі агляд. Коўна, 1920.

159 Белорусская Рада. 1917. 10—16 декабря. № 7—10.

160ГальшецА. [Цвікевіч А.].Чатырыгады: 1918—1922//Спадчына. 1996.№З.С. 140—141.

161 Рудовіч С. Час выбару... С. 182.

9 снежня ў Берасці распачаліся мірныя перамовы паміж бальшавікамі і немцамі. Да Менска даходзілі розныя, вельмі часта супярэчлівыя звесткі. Асабліва непакоіў удзельнікаў з’езда лёс акупаваных немцамі Віленіпчыны і Гарадзеншчыны, бо з’яўляліся чуткі пра хуткую перадачу гэтых тэрыторый Полыпчы альбо Літве. Яны выклікалі трывогу з пуйкту гледжання захавання цэласнасці беларускіх земляў і непакоілі таксама асяродкі бежанцаў, якія збіраліся вяртацца з Расіі ў родны край. Гэта дало непасрэдную падставу ўсталяваць тэлефонны кантакт з камісарам па справах нацыянальнасцей I. Сталіным. 3 размовы вынікала, што падчас бальшавіцка-нямецкіх перамоў у Берасці аб нацыянальных і дзяржаўных інтарэсах беларусаў дыскусіі не вялося. Сапраўды, тэму Беларусі як палітычнага суб’екта абодва бакі не ўздымалі. Гаворка ішла толькі пра беларускія землі як частку Расійскай дзяржавы. У размове з удзельнікамі з’езда I. Сталін выразна ўхіляўся ад катэгарычных адказаў на тэму будучыні Беларусі, ствараючы ўражанне, што гэтая праблема для яго з’яўляецца нечаканай і новай. Агулам ён гаварыў пра права ўсіх нацый на самавызначэнне шляхам правядзення рэферэндуму і заспакойваў А. Савіча, які ад імя ўдзельнікаў з’езда размаўляў з ім па тэлефоне. Той непакоіўся, што расійскі Устаноўчы сход можа адкінуць прапанову ўваходжання Беларусі ў федэратыўны саюз з Расіяй, бо не захоча прызнаць яе ў якасці партнёра. Адказваючы на гэта, I. Сталін падкрэсліваў, што Устаноўчы сход не можа забараніць беларусам нацыянальнага самавызначэння. Выказванні бальшавіцкага камісара па нацыянальных справах былі прынятыя слухачамі з вялікімі авацыямі. I толькі прафесар Я. Карскі, ганаровы старшыня Усебеларускага з’езда, звярнуў увагу на шматзачнасць і неканкрэтнасць выказвання бальшавіцкага камісара. Асаблівыя сумненні разбудзіла ў ім абяцанне Сталіна, якое тычылася правядзення плебісцыту. На думку Я. Карскага, гэта не было лепшым вырашэннем, бо рэферэндум быў бы праведзены сярод насельніцтва са слабай нацыянальнай свядомасцю, а праз гэта з’яўлялася верагоднасць таго, што рэспандэнты могуць памылкова суадносіць сваю нацыянальнасць з веравызнаннем162.

Размова з I. Сталіным, бальшавіцка-нямецкія перамовы ў Берасці, a таксама агульная палітычная сітуацыя мабілізавалі дэлегатаў да непасрэднага разгляду пытання пра будучыню Беларусі і вызначэнне сваёй прысутнасці на міжнароднай арэне. У першую чаргу было прызнана неабходным паслаць дэлегацыю на перамовы ў Берасце з паўнамоцтвамі ад жыхароў Беларусі. Перад гэтым, аднак, патрабавалася вырашыць, павінна Беларусь застацца часткай Расіі, стаць рэспублікай, сфедэраванай з Расіяй, ці абвясціць незалежнасць.

Адначасова з Усебеларускім з’ездам адбываліся карпусныя, армейскія, франтавыя з’езды беларусаў-вайскоўцаў: 3-га корпуса Заходняга фронту, 2-й арміі таго ж фронту ў Нясвіжы, Румынскага фронту ў Адэсе, Паўднёва-Заходняга фронту ў Кіеве, а таксама з’езд

162 Белорусская Рада. 1917. 16 декабря. № 10.

вайсковай акругі ў Смаленску163. Іх удзельнікі выслалі ў прэзідыум Усебеларускага з’езда і ЦБВР дэкларацыі ў падтрымку палітычнай аўтаноміі Беларусі і яе раўнапраўнага саюзу з федэратыўнай Расійскай рэспублікай, а таксама ў падтрымку намаганняў па стварэнні беларускага войска. Падобныя просьбы высоўвалі бальшавіцкія арганізацыі з Магілёўскай губерні, баючыся дзеянняў размешчаных там польскіх вайсковых аддзелаў генерала Доўбара-Мусніцкага164. Няспрытнага генерала К. Кандратовіча, кіраўніка [вайсковага аддзела. — Рэд.] ЦБВР, які зацягваў са стварэннем войска, замяніў яго энергічны намеснік паручнік К. Езавітаў. Актыўнасць вайскоўцаў польскага і ўкраінскага паходжання выклікала рэакцыю Вярхоўнага галоўнакамандуючага М. Крыленкі, які выдаў загад спыніць нацыяналізацыю арміі і забараніў скліканне нацыянальных з’ездаў у прыфрантавой паласе. Бальшавіцкі камісар А. Мяснікоў вырашыў выкарыстаць гэтую сітуацыю для расправы з беларускімі вайскоўцамі. Першым крокам было ўключэнне салдат 1-га беларускага палка ў Менску ў склад 289-га запаснога пяхотнага палка. Гэта адбылося 8 снежня, г. зн. адразу пасля шумнага адкрыцця Усебеларускага з’езда. Дзеянням бальшавікоў працівілася Беларуская вайсковая рада 12-й арміі, якая жадала аднавіць нацыяналізацыю вайсковых адзінак.

Пра праблемы ў арганізацыі беларускага войска дыскутавалі на паседжанні вайсковай секцьгі Усебеларускага з’езда 11 снежня 1917 г. Карыстаючыся тым, што на гэтае паседжанне прыбыла большая частка сяброў ЦБВР, па прапанове П. Алексюка яно было пераўтворана ў сесію ЦБВР, на якой было прынята рашэнне аб неабходнасці стварэння беларускіх вайсковых адзінак. Прысутныя, на ўзор вайскоўцаў 12-й арміі, пастанавілі дамагацца адмены загадаў, што забаранялі нацыяналізацыю вайсковых адзінак, і вяртання атрыманай раней згоды на фармаванне беларускіх аддзелаў165.

Вечарам 17 снежня ў зале Дваранскага дома, дзе адбывалася частка паседжанняў, пасля бурлівай дыскусіі распачалася працэдура прыняцця канчатковай рэзалюцыі з’езда. 3 цяжкасцямі ўдалося адрэдагаваць першы пункт рэзалюцыі, што датычыў арганізацыі ўлады. Гэта было вялікай заслугай А. Цвікевіча, які ўмела выкарыстаў свой юрыдычны досвед. Уступ да ўсяго дакумента, а таксама першы яго пункт гучалі наступным чынам:

163 Белорусская Рада. 1917. 10 декабря. № 7; Latyszonek О. Bialoniskie formacje wojskowe... S. 58—59; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 49—50.

164 Падобныя пастановы былі прынятыя не партыйнымі бальшавіцкімі арганізацыямі, а выканаўчымі камітэтамі Магілёўскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў і Магілёўскага губернскага Савета сялянскіх дэпутатаў. У абодвух гэтых органах бальшавікі яшчэ не мелі поўнай перавагі, прычым старшынёй выканкама губернскага Савета сялянскіх дэпутатаў з’яўляўся левы эсэр М. Гольман — намеснік старшыні БАК і адзін з найбольш актыўных удзельнікаў Усебеларускага з’езда (Заўв. рэд.).

165 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 61; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 51—52.

Усебеларускі з’езд колькасцю звыш тысячы чалавек, прадстаўленых сялянствам, салдатамі, рабочымі і ўсімі дэмакратычнымі арганізацыямі цэлага краю, абмеркаваўшы цяжкі стан Расійскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Рэспублікі і асабліва крытычны момант для Беларусі, прызнаў неабходным: Замацоўваючы сваё права на самавызначэнне, абвешчанае Расійскай рэвалюцыяй, і сцвярджаючы рэспубліканскі лад у межах Беларускай зямлі, для выратавання роднага краю ад падзелу і адрыву ад Расійскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Рэспублікі, 1-ы Усебеларускі з’езд пастанаўляе: неадкладна ўтварыць са свайго складу орган краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў, які часова становіцца на чале кіравання краем, уступаючы ў справавыя дачыненні з цэнтральнай уладай, адказнай перад Саветам рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў166.

Было вырашана неадкладна вылучыць са складу з’езда орган часовай улады, якім павінен быў стаць Усебеларускі Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, які ствараўся, акрамя ўсяго іншага, з мэтай захавання сувязі Беларусі з Расіяй. Ен павінен быў вызначыць свае правы, абавязкі і бягучыя мэты, а пры выпрацоўцы іграграмы ўзяць пад увагу пастановы, выпрацаваныя на з’ездзе. Для вырашэння найбольш пільных задач, што датычылі кіравання Беларуссю, Усебеларускі Савет дэпутатаў павінен быў склікаць II Усебеларускі з’езд. Незалежна ад гэтага ён з першага дня кіравання мусіў прыкладаць намаганні па скліканні Беларускага Устаноўчага сходу, якому належала вырашаць лёс беларускага народа. Пасля легалізацьгі Усебеларускі Савет дэпутатаў павінен быў сабраць у сваіх руках усе функцыі кіравання краінай, пераймаючы абавязкі, якія дагэтуль належалі розным арганізацыям. Разам з цэнтральнай уладай яму належала ажыццявіць неадкладныя крокі па вываду за межы Беларусі «польскіх легіёнаў» (так называлі I Польскі корпус) і дамагчыся іх расфармавання. Была таксама прынятая пастанова аб неадкладнай арганізацыі беларускіх тэрытарыяльных войскаў на дэмакратычных асновах, улічваючы, аднак, што пры гэтым неабходна захаваць парадак на ваенных франтах.

Чарговы пункт рэзалюцыі датычыў спосабу рэпрэзентацыі Беларусі ў цэнтральньгх органах. Выканаўчы орган часовай краёвай улады павінен быў дэлегаваць сваіх прадстаўнікоў у цэнтральны ўсерасійскі ўрад, а таксама ў іншыя рэспублікі Расійскай федэрацьгі. Прадстаўнікі Усебеларускага Савета дэпутатаў павінны былі накіравацца ў Берасце, каб узяць там удзел у мірных перамовах, абараніць непадзельнасць Беларусі і задэклараваць яе неразрыўнасць з Расіяй.

Збіраліся таксама прыняць рэзалюцыі па сацыяльных пытаннях, якія павінны былі датычыць перадачы сялянам усёй зямлі без выкупу праз зямельныя камітэты, а таксама ўзяцця лясоў пад загад мясцовых органаў народнай улады. Меўся намер абавязаць Усебеларускі Савет дэпутатаў прыцягнуць да адказнасці прыватных асоб, якія захапілі і растрачвалі нацыянальныя багацці. Усебеларускаму Савету дэпутатаў

166 Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 106—108.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...169 збіраліся таксама даверыць кантроль над вытворчасцю і гандлем, нагляд за органамі гарадскога і земскага самакіравання, кіраўніцтва эканамічна-гаспадарчым і бежанскім камітэтамі. Савету даручалася прыняць захады, каб пры ліквідацыі наступстваў вайны вайсковая маёмасць засталася на тэрыторыі Беларусі.

Змест рэзалюцыі быў вынікам кампрамісу паміж «рэспубліканскім» блокам і прыхільнікамі ідэі захавання Беларусі ў дзяржаўнай структуры Расй. Хоць-і прадугледжвалася ўтварэнне часовага органа беларускай улады, ён мусіў узнікнуць як Усебеларускі Савет сялянскіх, рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Ужо ў першым пункце рэзалюцьгі падкрэслівалася, што гэты орган часовай улады ствараецца для ліквідацыі пагрозы аддзялення Беларусі ад Расіі. У рэзалюцыі не было тэрмінаў «Беларуская рэспубліка», а тым болып «Беларуская Народная Рэспубліка». Гаворка ішла толькі пра Беларусь, на тэрыторыі якой планавалася ўвесці рэспубліканскі лад. Цэнтр краёвай улады ўзнікаў як орган савецкай улады, толькі што ў адпаведнасці з тагачасным разуменнем прынцыпу самавызначэння народаў — з уласнай волі, праз упаўнаважаны для гэтага форум, якім лічыўся Усебеларускі з’езд. Усебеларускі Савет дэпутатаў павінен быў стаць органам выключна часовым, які меў паклапаціцца пра скліканне Устаноўчага сходу. Апошняму належала прыняць канчатковую рэзалюцыю аб самавызначэнні і аб утварэнні пастаяннага органа ўлады шляхам дэмакратычных выбараў паводле выбарчага заканадаўства. У выніку ўлада на Беларусі паходзіла б з выбараў, а не была б навязанай сілавымі метадамі, да чаго імкнуліся бальшавікі. Тэарэтычна быў магчымы, а нават цалкам праўдападобны ўдзел бальшавікоў у сфармаваным такім чынам урадзе. Аднак яны выбралі зусім іншую лінію паводзін.

А 2-й гадзіне ночы 18 снежня ў гарадскім тэатры пачалі зачытваць рэзалюцыю і падрыхтаваліся вынесці на галасаванне яе пункты. У гэты час будынак атачылі вайскоўцы. Дыскусія была перапынена, бо ў зале з’явіліся, падобна што п’яныя, балыпавіцкія камісары Мікалай Крывашэін — начальнік гарадскога гарнізона і Л. Рэзаускі з СНК Заходняй вобласці і фронту. Іх патрабаванне неадкладнага закрыцця з’езда было прынятае прысутнымі як замах на асноўныя правы і як гвалт чужынцаў, што хочуць валадарыць не ў сваёй краіне. 3 гэтай прычыны дэлегаты пачалі прыкрываць доступ да сяброў прэзідыума, якія паспешліва зачытвалі тэкст рэзалюцьгі. Пачуццё еднасці ўзрасло да такой ступені, што першы яе пункт быў прыняты адзінагалосна. Адразу пасля гэтага ў залу ўварваліся ўзброеныя салдаты пад камандаваннем М. Крывашэіна і Л. Рэзаускага і арыштавалі прэзідыум. Хоць быў абраны склад наступнага, паседжанні ўжо не ўдалося аднавіць. Пасля некалькіх гадзін тузаніны з тэатра выгналі апошніх дэлегатаў167.

Адзін з дэлегатаў — селянін са Смаленшчыны, выведзены героем апавядання пра з’езд у газеце «Беларускі звон» (падпісанага крыптанімам Я. С.), атмасферу той ночы запомніў так:

167 Белорусская Рада. 1917. 21 декабря. № 12; Цвнкевнч А. Краткнй очерк возннкновення Велорусской Народной Республнкн. Кнев, 1919. С. 9—10.

Быў гэта астатні дзень з’езда. Позна ўжо, ноч, а ў нас у тым тэатры, ну вось якраз як на Вялікадні ў царкве. Неяк і радасна, і смутна, і хто ведае, што з табою робіцца, хрыстосавацца хочацца з усім народам. Гэта ж не жарты: рэспубліку сваю, Беларусь няшчасную на ногі ставім, зараз правіцельства народнае выбіраць будзем. Ажно тут і крыкні нехта: бальшавікі прыехалі нас разганяць. Што за ліха, •— думаем сабе, — здаецца ж супроць іх нічога не пастанаўлялі, контррэвалюцыянераў сярод нас няма: усё мужыкі, салдаты, народныя людзі з мужыкоў. Хочам, каб усё пайшло народу, і зямля, і лясы, і ўласць — за што ж яны будуць разганяць нас? Па-іхнаму ж хочам, толькі каб без непарадку, без глуму. Мы ж на сваёй зямельцы, а сярод іх — усякія прыблуды, што чужога краю не шчадзяць, без патрэбы нішчуць. Вядома, за вайну сабралася іх на фронце розных, ня столькі добрых, як нягодных168.

Пададзеныя ўспаміны добра адлюстроўваюць дэзарыентаванасць часткі ўдзельнікаў з’езда. Сабраныя не вельмі добра ведалі, іпто насамрэч адбываецца, чаму паседжанні былі так брутальна перарваныя. У курсе падзей былі, верагодна, арганізатары паседжанняў. Яны павінны былі разумець, якія вынікі можа прынесці арганізацыя Усебеларускага з’езда пад бокам у бальшавіцкага Аблвыкамзаха. Склікаючы з’езд у Менску, яны маглі прадбачыць канфрантацыю, а магчыма, што і самі яе правакавалі.

Заходняя вобласць і фронт былі досыць дзіўным спалучэннем тэрытарыяльнай і вайсковай адміністрацыі, якая намагалася стварыць дзяржаўную структуру169. Вакол гэтай адміністрацыіўзніклі: Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту, Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту і Савет народных камісараў Заходняй вобласці і фронту. Усе гэтыя органы ствараліся ў франтавых умовах, іх складалі перадусім салдаты і вайсковыя чыноўнікі, цывільных асоб было мала. Удзельнікі з’езда лічылі, што Аблвыкамзах займаецца арганізацыяй улады на фронце і не цікавіцца правядзеннем рэформаў на тэрыторыі губерні. Уладу вайскоўцаў-бальшавікоў ВБР і БАК трактавалі як ча-

168 Я. С. Усебеларускі зьезд 1917 г. Ц Беларускі звон. 1922. 1 верасня. № 17.

Беларускія літаратуразнаўцы і гісторыкі лічаць, што аўтарам апавядання, які падпісаўся крыптанімам Я. С., быў Максім Гарэцкі. Гл.: Скалабан В. У. Проза Максіма Гарэцкага як гістарычная крыніца (на матэрыяле апавядання «Усебеларускі з’езд 1917 г.») // Гуманітарна-эканамічны веснік. 1997. № 3. С. 33—35 (Заўв. рэд.).

169 йгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 87.

Падобная сітуацыя ў 1917—1918 гг. мела месца і ў іншых рэгіёнах былой Расійскай імперыі. Напрыклад, у траўні 1917 г. у Адэсе быў утвораны Цэнтральны выканаўчы камітэт Саветаў Румынскага фронту, Чарнаморскага флоту і Адэскай вобласці (апошняя ўключалаХерсонскую, Бесарабскую, Таўрыдскую, часткі Падольскай і Валынскай іуберняў) — скароч. Румчерод, які пасля перавыбараўу снежні 1917 г. разглядаўся як вышэйшы орган бальшавіцкай улады на Румынскім фронце, Чарнаморскім флоце, а таксама на тэрыторыі Малдовы і паўднёва-заходняй Украіны, г. зн. уяўляў з сябе спалучэнне вайсковай і тэрытарыяльнай адміністрацыі (Заўв. рэд.).

совую, абмежаваную толькі тэрыторыяй, занятай арміяй і не маючай упаўнаважання з боку жыхароў Беларусі. У гэтым пераконваў старшыня БАК Я. Канчар, які гаварыў, што сялянскае насельніцтва Магілёўскай, Віцебскай, Смаленскай і Чарнігаўскай губерняў не мела ніякага прадстаўніцтва ў названых бальшавіцкіх органах170. У Магілёўскай губерні балыпавіцкія Саветы дэпутатаў толькі ствараліся171. Іх не існавала ў Віленскай і Гарадзенскай губернях, акупаваных немцамі. Таму нельга трымацца тэзіса (як гэта рабілі бальшавікі, а потым ахвотна пераняла савецкая гістарыяграфія), быццам Усебеларускі з’езд збіраўся ажыццявіць пераварот і перахапіць уладу. На самой справе Заходняя вобласць Расіі яшчэ не існавала цалкам, а ўлада на тых тэрыторыях не была сфармаванай. Жаданнем арганізатараў з’езда была хутчэй легітымізацыя савецкай улады, але на аснове нацыянальнага самавызначэння. Hi прыхільнікі рэспублікі, ні прыхільнікі аўтаноміі не жадалі, каб палітычнае кіраўніцтва на Беларусі трапіла ў рукі тых, хто ніякім чынам (акрамя знаходжання на фронце) не быў з ёй звязаны і не разумеў яе найважнейшых праблем. Такім чынам, ніводны з чужынцаў — латышы Л. Рэзаускі і К. Ландар альбо армянін А. Мяснікоў — не маглі лічыцца асобамі, адпаведнымі для будаўніцтва ўлады на беларускіх землях. Чаканні беларускіх дзеячаў ясна выказаў яшчэ на пачатку кастрычніка 1917 г. публіцыст Язэп Лёсік на старонках газеты «Вольная Беларусь»:

Мы хочам, каб у нашым краі будавалі сваё жыццё нашы людзі і каб у нашы беларускія справы не мяшалася цэнтральная ўласць з Масквы ці Петраграду. Мы хочам, каб знікла нарэшце тая абрыдлая, да смерці шкадлівая розніца паміж дзяржаўнаю і недзяржаўнаю нацыяй, каторая высмоктвала з нас усе нашы сілы. Мы хочам, каб усе народы былі дзяржаўнымі на сваёй зямлі172.

Як ужо адзначалася, важным пытаннем былі таксама адносіны балыпавікоў да інтэграцыі беларускіх земляў. Беларусы імкнуліся да аб’яднання ў адно цэлае абедзвюх частак, падзеленых лініяй фронту. Бальшавікі, у сваю чаргу, не азіраліся на беларускія патрэбы і праводзілі з Германіяй палітычную гульню, сасдупаючы ёй на час Віленшчыну і Гарадзеншчыну. Без гэтых тэрыторый беларусам цяжка было ўявіць сабе Беларускую рэспубліку.

Упэўненасці арганізатарам Усебеларускага з’езда надавала перакананне ў абароне з боку бальшавіцкіх цэнтральных улад, якім яны былі схільныя цалкам падпарадкавацца. Натуральна, згоду на правядзенне з’езда меў толькі БАК, але калі ён стаў адным з арганізатараў з’езда, ВБР прызнала, што паседжанні адбываюцца са згоды цэнтральных улад. У якасці знакаў прыхільнасці ўлады да ўдзельнікаў з’езда лічылася згода на яго арганізацыю, фінансавая падтрымка, а таксама згаданая

170 Турук Ф. Велорусское двнженне... С. 52.

171 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 84.

172 Вольная Беларусь. 1917. 4 кастрычніка. № 22.

тэлефонная размова з I. Сталіным. Такім жа чынам трактавалася і тэлеграма з прывітаннямі і запэўніваннямі беларусаў у іх праве на самавызначэнне, якую даслаў Леў Троцкі 14 снежня 1917 г. Пра тое, што на той момант у вачах петраградскіх таварышаў з’езд быў легальным, сведчыць асабістае ўказанне Сталіна вызваліць арыштаваных членаў прэзідыума і яго выбачэнні за «памылкі і грубасці» Аблвыкамзаха173. Промахам арганізатараў была поўная адсутнасць вайсковай аховы, нягледзячы на ўдзел у з’ездзе вялікай колькасці салдат і афіцэраў. He былі зробленыя таксама высновы з аналагічных падзей у Кіеве, нават арышт у Менску сяброў Украінскага камітэта Заходняга фронту ў дзень адкрыцця Усебеларускага з’езда не схіліў яго арганізатараў да болыпай пільнасці. Гэта можна патлумачыць як яшчэ адзін доказ даверу цэнтральным уладам і дэманстрацьпо шчырых намераў.

Трэба прызнаць, што, разганяючы з’езд, мясцовыя бальшавікі дзейнічалі з уласнай ініцыятывы. З’езд не быў ддя іх нечаканасцю, хоць у ініцыятывах беларускага руху камісары з Аблвыкамзаха не вельмі добра арыентаваліся. Міма іх увагі прайшло спалучэнне абодвух з’ездаў. Нават пасля разгону дэлегатаў яны лічылі, што былі скліканыя два асобныя з’езды: адзін — нелегальны — Вялікай Беларускай Радай 5 снежня, а другі — з іх згоды Беларускім абласным камітэтам 15 снежня. На гэтую апошнюю дату прьшаў пачатак паседжанняў пасля аб’яднання арганізатараў174.

Карл Ландар і Людвіг Рэзаускі ўжо з першага дня працы з’езда намагаліся дэзынтэграваць яго знутры. Аднак іх дзейнасць, якая адмаўляла беларусам права на нацыянальнае самавызначэнне, а таксама пагардлівае стаўленне да нацыянальных сімвалаў толькі раздражнілі ўдзельнікаў з’езда175. Беларусаў ужо не ўдавалася стрымаць, і яны збіраліся ўхваліць канчатковую рэзалюцыю, якая ў вачах балыпавікоў была спробай перахапіць уладу ў краіне. Спосаб мыслення бальшавікоў з Аблвыкамзаха дасканала дэманструе данясенне, высланае К. Ландарам I. Сталіну, дзе ён тлумачыў прычыны разгону з’езда:

Кіраўнікі беларускіх рад склікалі на 1 і 15 снежня ўсебеларускія з’езды і пад уплывам шавіністычных, нацыяналістычных элементаў аб’явіліў краі новую ўладу, адхіліўшы і абвясціўшы скінутым і самазваным выбраны з’ездам рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Абласны цэнтральны камітэт саветаў і вылучаны ім орган — Савет народных камісараў Заходняй вобласці. З’езд пятнаццатага скліканы з парушэннем умоў пагаднення з таварышам Сталіным176.

Варта дапусціць, што настолькі гвалтоўнае вырашэнне справы з беларускім сходам мела таксама ідэалагічную прьгчыну, а менавіта —

173 йгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 77, 88.

174 Турук Ф. Белорусское двнженпе... С. 109.

175 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 27—28 (0056. Пратакол № 12 адкрыцьця паседжаньня Ўсебеларускага Зьезду ў Менску 7.12.1917); Красковскнй Н. Открытне Всебелорусского с-ьезда // Белорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8. С. 2—3.

176 Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 108 (прнложенне № 16).

нежаданне прызнаць беларусаў асобнай нацыяй, нават этнаграфічныя асаблівасці якой, паводле слоў іншага вядомага бальшавіцкага дзеяча, латыша Вільгельма Кнорына, павінны былі быць ліквідаваныя177.

Яшчэ ў тую самую ноч А. Мяснікоў загадаў выгнаць з Губернатарскага дома размеіпчаныя там беларускія арганізацыі: ВБР, Выканаўчы камітэт ЦБВР, Цэнтральны камітэт БСГ. Аднак яны не спынілі сваёй дзейнасці. Вайсковыя арганізацыі перанесліся ў новыя сядзібы, а ВБР перадала сваю кампетэнцыю Радзе з’езда.

20 снежня А. Мяснікоў арганізаваў у Менску парад перамогі178. Перамога гэтая, аднак, не была поўнай. Адусюль у бальшавіцкія цэнтральныя органы беларускія арганізацыі высылалі пратэсты, арганізоўваліся сходы ў падтрымку ўдзельнікаў Усебеларускага з’езда, выказвалася абурэнне179. Іосіф Сталін, паінфармаваны Я. Канчарам пра падзеі ў Менску, неадкладна перагаварыў праз тэлефон з А. Мясніковым. Ён загадаў выпусціць арыштаваных і прабачыўся [перад Я. Канчарам. — РэдД за памылкі з боку Аблвыкамзаха. Прычыны разгону Усебеларускага з’езда высвятляліся на адмысловым сходзе, у якім таксама ўдзельнічалі Я. Канчар, М. Фрунзэ і вінаватыя ў здарэнні—А. Мяснікоў, К. Ландар і М. Крывашэін180. Цэнтральныя ўлады стараліся супакоіць беларускія арганізацыі ў Петраградзе і Маскве, тлумачачы, што Савет народных камісараў прызнае права народаў на самавызначэнне. Выканкаму Рады з’езда былі перададзеныя словы спачування. Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму М. Крыленку, які не прысутнічаў на паседжанні, выдалі распараджэнне правесці перамовы з ЦБВР181. Падаецца, што бальшавіцкія ўлады ў Петраградзе пакуль што не хацелі канфлікту з прыхільнай да сябе Радай з’езда, асабліва тады, калі ў Берасці, на беларускіх землях, праводзіліся перамовы з Германіяй, што акрамя ўсяго іншага датычылі таксама Беларусі і яе жыхароў. Таму тлумачэнні А. Мяснікова пра нацыяналістычныя памкненні арганізатараў з’езда, супярэчныя дактрыне бальшавікоў, не знайшлі падтрымкі. Цэнтральныя бальшавіцкія ўлады стараліся справу замяць і звесці да ўзроўню мясцовага непаразумення ў справе ўладнай кампетэнцыі паміж бальшавікамі Заходняй вобласці і фронту і мясцовымі палітычнымі дзеячамі. Аднак тое, што вінаватыя ў разгоне беларускага з’езда засталіся на сваіх пасадах, прынесла расчараванне і недавер да дзеянняў бальшавікоў.

Несумненным дасягненнем з’езда быў пералом у часткі яго ўдзельнікаў традыцыйнага погляду на беларускія землі і беларусаў. Дагэтуль

177 Звезда. 1918. 12 сентября; цыт. паводле: йгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 93.

178 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 63; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 53.

179 Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Цэнтральная Рада П Крывіч. 1924. № 1.

С. 44—45; 1925. № 1. С. 80—81.

180 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 88.

181 Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Цэнтральная Рада II Крывіч. 1925. № 1. С. 82—83.

Беларусь, якая нават не разглядалася як асобная тэрытарыяльная адзінка, была часткай расійскай дзяржавы, а беларусы вылучаліся з расійскага народа толькі з пункту гледжання этнаграфіі. Беларускія нацыянальныя дзеячы паказалі і іншую магчымасць пабудовы беларускарасійскіх адносін; зрэшты, іх да гэтага падахвоцілі лозунгі рэвалюцыі і распаўсюджванне тэорыі аб самавызначэнні народаў. Гэтай іншай магчымасцю было стварэнне Беларускай рэспублікі, злучанай з Расіяй і іншымі народамі федэратыўным саюзам. Хоць і не было вырашана адносна поўнага разрыву стасункаў, тым не менш, рабіўся вельмі значны крок наперад на шляху да нацыянальнай кансалідацыі і развіцця дзяржаўнай свядомасці. Да гэтага міжволі спрычыніліся самі бальшавікі, уздымаючы руку на беларускія нацыянальныя сімвалы і разганяючы сход. Пасля Усебеларускага з’езда да ідэі стварэння з беларускіх земляў рэспублікі былі вымушаныя акрэсліць свае адносіны ўсе беларускія палітычныя дзеячы і, як паказала будучыня, таксама суседзі Беларусі.

Важным дасягненнем з’езда было пашырэнне беларускай нацыянальнай ідэі. Гэтаму спрыяла прысутнасць дэлегатаў з розных частак Беларусі, а таксама атмасфера з’езда, якая давала пачуццё значнасці падзей. Дэлегаты, раскіданыя па розных частках Менска, слухалі дыскусіі на розныя тэмы, а таксама падрыхтаваныя з гэтай нагоды навуковыя даклады пра беларускую гісторыю, мову і этнаграфію. Сярод дэлегатаў быў ксёндз В. Гадлеўскі, які распавёў пра гісторыю Полацкага княства, а прафесар Я. Карскі прадставіў этнічную тэрыторыю Беларусі на падставе распаўсюджання беларускай мовы182.

Наколькі мясцовым бальшавікам не спадабалася ідэя выбрання Усебеларускага Савета дэпутатаў у якасці краёвага прадстаўніцтва і часовай адміністрацыі Беларусі, настолькі значная частка сялянскага насельніцтва, традыцыйна прыхільная да болып цеснага кантакту з Расіяй, дыстанцыявалася ад з’езда па прычыне ідэі стварэння Беларускай рэспублікі. Падобную пазіцыю заняў III з’езд Саветаў сялянскіх дэпутатаў Менскай і Віленскай губерняў, а таксама Выканаўчы камітэт Савета сялянскіх дэпутатаў Магілёўскай губерні. Некаторыя павятовыя сялянскія з’езды Магілёўскай і Віцебскай іуберняў, Слуцкага павета Менскай губерні адклікалі сваіх дэлегатаў яшчэ падчас працы Усебеларускага з’езда. Супраць стварэння мясцовага органа ўлады, пабудаванага на «паразуменні з буржуазіяй», выступіў Віцебскі губернскі з’езд сялянскіх, салдацкіх, рабочых і батрацкіх дэпутатаў183. Прычынай такіх дзеянняў была прапаганда з боку Аблвыкамзаха і Паўночна-Заходняга абласнога камітэта РСДРП (бальшавікоў)184.

Раніцай 18 снежня збітыя ўдзельнікі з’езда правялі марш пратэсту, спяваючы жалобныя песні; частка разышлася па сваіх кватэрах, іншыя раз’ехаліся па дамах. Кіраўнікі з’езда, якія засталіся ў Менску, сабраліся

182 Белорусская Рада. 1917. 10—21 декабря. № 7—12.

183 Нгнатенко.Н. М. Октябрьская революцня... С. 85.

184 Тамсама. С. 84, 86.

Раздзел III. Ад «Вялікага Княства Літоўскага» da Беларускай Народнай...175 ў доме Вячаслава Адамовіча. Вялікі сход дэлегатаў быў скліканы ў Клубе чыгуначнікаў Лібава-Роменскай чыгункі. Прысутныя сябры Рады Усебеларускага з’езда прызналі, што ён быў разагнаны сілай, яго паседжанні не скончыліся, што азначала неканчатковасць прынятых на з’ездзе рашэнняў. Такім спосабам Рада з’езда адкрыла сабе магчымасць дзейнічаць аўтаномна, прызнала сябе выканаўчым органам з’езда, пакінула за сабой права кааптацыі новых сяброў і, што самае галоўнае, абвясціла сябе беларускім краёвым прадстаўніцтвам, вылучаным воляй удзельнікаў Усебеларускага з’езда. Было прынята рашэнне як мага хутчэй склікаць II Усебеларускі з’езд. Цэнтральная Беларуская вайсковая рада падпарадкавалася Радзе з’езда, захоўваючы, аднак, аўтаномію. Свае паўнамоцтвы Радзе перадалі таксама Беларускі абласны камітэт пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў, маскоўская Выканаўчая камісія, Вялікая Беларуская Рада, а таксама Часовае краёвае бюро, адначасова спыняючы сваю дзейнасць185.

Палітычная сітуацыя ў перыяд Першай сусветнай вайны несумненна паўплывала на беларускі нацыянальны рух. Аднак тое, што ўвоіуле лічыцца нацыянальнай актыўнасцю, урэшце рэшт вынікала хутчэй з дынамікі сацыяльных працэсаў. Праз ваенныя абвастрэнні беларускі нацыянальны рух з абодвух бакоў фронту не мог развівацца натуральным чынам. У яго дзейнасці і падтрымцы не былі зацікаўленыя немцы, хоць яны і ажыццяўлялі палітычную апеку латышоў, літоўцаў і ўкраінцаў. Беларускім дзеячам на тэрыторыі Обер-Осту з цяжкасцю даводзілася пераконваць акупацыйныя ўлады ў існаванні асобнага беларускага народа, адрознага ад палякаў і расійцаў. Іх дзейнасць прывяла да развіцця беларускага школьніцтва і друку, аднак не настолькі, каб немцы сур’ёзна ставіліся да іх палітычных памкненняў. Марнымі аказаліся таксама надзеі на аднаўленне Вялікага Княства Літоўскага з дапамогай Германіі, тым болып што літоўцы былі болып схільныя будаваць літоўскую нацыянальную дзяржаву, чым рэалізоўваць канцэпцыю дуалістычнай беларуска-літоўскай дзяржавы. Таму яны хутка рассталіся з такой папулярнай, асабліва сярод беларусаў каталіцкага веравызнання, краёвай ідэяй і літоўска-беларускай культурнай і эканамічнай традыцыяй.

3 другога боку нямецка-расійскага фронту дзейнасць беларускага нацыянальнага руху была забароненая з-за боязі расійскага камандавання магчымасці пашырэння на памежжы небяспечных сепаратысцкіх уплываў. Таму амаль трохгадовы застой у нацыянальнай дзейнасці быў пераломлены толькі пасля Лютаўскай рэвалюцьгі. Беларускі рух кансалідаваўся, аднак, вельмі павольна ў параўнанні з актыўнасцю суседзяў і не мог выпрацаваць агульнаграмадскага паразумення. Наадварот, левае крыло старалася нават адштурхнуць частку добразычліва настроеных землеўласнікаў толькі з-за сваіх комплексаў і вынясення пытанняў сацыяльных перамен на ўзровень вышэйшы, чым дзяржаўніцкая праграма. 3 цяжкасцю расставаліся таксама з прарасійскай арыентацыяй, цешачыся магчымасці заставацца ў бя-

186 Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 110 (прнложенне № 17).

спечным зацішшы Расійскай дзяржавы. Шмат перашкод трэба было адолець у палітычнай свядомасці нават актыўных на нацыянальнай ніве дзеячаў, каб вынікам лозунгаў культурнай і палітычнай аўтаноміі ўрэшце рэшт стаў лозунг Беларускай рэспублікі з краёвым урадам. Але яшчэ нават у снежні 1917 г. усе падстрахоўваліся федэратыўным саюзам з Расіяй. Толькі заняпад Расіі, развал вайсковых структур, хаос пасля бальшавіцкага перавароту і цалкам рэальная пагроза падзелу Беларусі давялі беларускім дзеячам, што засталося вельмі мала часу на прыняцце рашэнняў і пытанні палітычнай будучыні праз хвіліну могуць выслізнуць з іх рук. Менавіта ў апошні момант удалося склікаць I Усебеларускі з’езд, які, аднак, прадстаўляў перадусім левае крыло палітычнага руху Беларусі. Толькі ў снежні 1917 г. мацней загучаў лозунг неабходнасці стварэння Беларускай рэспублікі, але ўсё ж не быў зроблены апошні крок. Болыпасць прысутных на з’ездзе яшчэ спадзявалася, што з хаосу паўстане новая Расія — федэратыўная і дэмакратычная рэспубліка, якая пад свае крылы прыме таксама Беларусь. У той жа час смелая ідэя стварэння Беларускай рэспублікі ў рамках гэтай федэрацыі спаткала шмат ворагаў — не толькі з боку расійскіх манархістаў, але таксама сярод расійскіх бальшавікоў. Праціўнікаў палітычных перамен трэба было таксама шукаць сярод жыхароў Беларусі, бо не ўсе падзялялі веру ў магчымасць пабудовы беларускай дзяржаўнасці альбо папросту такой дзяржавы не жадалі. Менскія беларускія дзеячы, аднак, рушылі шляхам, выбраным суседзямі.

Пасля Лютаўскай рэвалюцьгі беларускі нацыянальны рух з усходняга боку нямецка-расійскага фронту адрадзіўся і вярнуўся да нацыянальнай працы з большай сілай. Вільгельм Кнорын, аналізуючы дзейнасць РСДРП(б) на Беларусі ў 1917 г., са шкадаваннем канстатаваў: «На працягу года спецыфічная беларуская работа праходзіла міма партыі і зрабілася сігравай чужых для партыі элементаў»186. Улічваючы падыходы балыпавікоў, гэтыя словы не абяцалі для беларускіх нацыянальных дзеячаў нічога добрага.

186 Цыт. паводле: Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 16.

Раздзел IV

Абвяптчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі.

Канцэпцыя межаў і дзяржаўная сімволіка

4.1 Берасцейскі мір

Калі ў Менску праходзілі паседжанні Усебеларускага з’езда, у Берасці працягваліся бальшавіцка-нямецкія мірныя перамовы. Іх інспіратарам быў Уладзімір Ленін, перакананы, што калі Расія неадкладна не заключыць перамір’я з Германіяй, то няма шанцаў на ўтрыманне бальшавікоў пры ўладзе. Ен разлічваў на тое, што падпісанне асобнага перамір’я, а потым мірнай дамовы адкрые перад бальшавікамі дарогу да ідэалагічнага скарэння Еўропы. Насуперак таму, што ён публічна абвяшчаў, Ленін кіраваўся зусім не жаданнем усталяваць паўсюдны мір. Стабілізацыя на міжнароднай арэне ўскладніла б развязванне еўрапейскай грамадзянскай вайны. Ленін болып клапаціўся пра тое, каб абараніць бальшавіцкі пераварот, таму ён быў гатовы прыняць усе ўмовы, пастаўленыя цэнтральнымі дзяржавамі. У кантактах з іх прадстаўнікамі ён павінен быў дзейнічаць вельмі далікатна, бо ад пачатку вайны расійскае Галоўнакамандаванне распаўсюджвала моцную антынямецкую прапаганду. Гэта выклікала велізарны недавер грамадства да немцаў, у тым ліку таксама да нямецкага насельніцтва, якое пражывала ў прыбалтыйскіх губернях — паўсюль шукалі нямецкіх шпіёнаў1.

Ленін, каб не быць абвінавачаным у шпіёнстве, стараўся дзейнічаць вельмі асцярожна. 8 лістапада (26 кастрычніка) 1917 г. II Усерасійскі з’езд Саветаў, у якім удзельнічалі галоўным чынам бальшавікі, прыняў Дэкрэт аб міры, які прапаноўваў неадкладна скласці зброю і распачаць мірныя перамовы. Гэта была ўжо чацвёртая ініцыятыва такога кшталту. 3 падобнай прапановай у снежні 1916 г. выступіў Томас Вудра Вільсан, у ліпені 1917 г. мірную рэзалюцыю ггрыняў Рэйхстаг, а ў жніўні такую прапанову зрабіў папа Бенядзікт XV Усе гэтыя дзеянні не далі чаканых вынікаў. Мяркуючы, што і яго прапанова будзе адкінутая, Ленін выслаў 21 (8) лістапада 1917 г. Дэкрэт аб міры паслам дзяржаў Антанты. Адбылося так, як ён і чакаў, пасля чаго Леў Троцкі звярнуўся да цэнтральных

1 Бахтурнна А. Окрапны Росснйской нмпернн: государственное управленне н нацнональная полнтнка в годы Первой мнровой войны 1914—1917. Москва, 2004. С. 99—101.

дзяржаў з прапановай прыступіць да мірных перамоў. 27 (14) лістапада Германія пагадзілася на афіцыйныя перамовы. Спыненне вайны з Расіяй было асабліва патрэбнае нямецкім вайсковым колам з ваенных прычын. Заключэнне міру на ўсходзе дазваляла перавесці болыпасць нямецкіх войскаў на захад Еўропы. Пасля падпісання перамір’я з Расіяй таксама і ўрад Аўстра-Венгрыі мог бы больш вынікова супрацьстаяць дзяржавам Антанты, якія лічылі неабходнай дэцэнтралізацыю шматнацыянальнай манархіі Габсбургаў. Таксама трагічным было эканамічнае становішча цэнтральных дзяржаў. Як у Германіі, так і ў Аўстра-Венгрыі чакалі хуткага вычарпання запасаў збожжа, а ў выніку — яшчэ большага ўзмацнення рэвалюцыйных настрояў сярод стомленага вайной насельніцтва гэтых дзяржаў. Падтрымка з боку ўлад пахіснулася з-за балыпавіцкай прапаганды, якая ўдала выкарыстоўвала абяцанні міру. Завяршэння вайны таксама чакала насельніцтва Расіі. Бальшавіцкі пераварот, узрастанне рэвалюцыйных настрояў, а таксама агульная дэстабілізацыя на франтах уплывалі на маральны стан арміі, якая ўсё менш разумела мэты вайны.

Мірныя перамовы распачаліся 3 снежня (20 лістапада) 1917 г. у Берасці, дзе размяшчаўся штаб нямецкага камандавання Усходнім фронтам. Абодва бакі ўзгаднілі спыненне ваенных дзеянняў на адзінаццаць дзён ад 6 снежня (25 лістапада), якое адразу падоўжылі да Новага года па старым календары, г. зн. да 14 студзеня 1918 г., даючы сабе час на выпрацоўку рашэння.

Чарговы тур перамоў распачаўся 22 (9) снежня 1917 г.2. Нямецкую дэлегацыю ўзначаліў Рыхард фон Кульман, а аўстрыйскі бок прадстаўляў міністр замежных спраў гр. Атакар Чэрнін. Прысутнічалі таксама міністры замежных спраў Балгарыі і Турцыі. Расійскай дэлегацыяй кіраваў Адольф Іофе, а дапамагалі яму Леў Каменеў і гісторык прафесар Міхаіл Пакроўскі. Напачатку вытрыманым еўрапейскім палітыкам расійцы не падаліся вартымі праціўнікамі. Хоць яны і былі выдатна адукаваныя пасля доўгага побыту ў Заходняй Еўропе, цудоўна валодалі як мінімум адной замежнай мовай, аднак не мелі дыпламатычнай хваткі. Але хутка выявілася, што бальшавікам яна не вельмі моцна патрэбная. У Берасці яны прэзентавалі новы спосаб вядзення замежнай палітыкі — замест даверлівай дыпламатыі ў вузкім коле яны звярталіся да міжнароднай супольнасці, абмінаючы ўрады асобных дзяржаў. Бальшавіцкая дэлегацыя ператварыла залу паседжанняў у трыбуну для прапаганды ідэй рэвалюцыі, чаму служыла адкрытасць перамоў, прынятая па іх жаданні. 3 кожнага паседжання прэсе выдавалі інфармацыю, вызначаную агульным пратаколам.

Уступная нямецкая прапанова прадугледжвала спыненне ваенных дзеянняў, заключэнне мірнай дамовы і захаванне межаў акупацыі. Пры згодзе абодвух бакоў дамову можна было падпісаць на працягу некалькіх

2 Siedlecki К. «Brzesc Litewski» — rokowania pokojowe i traktaty. Cz. 1—3 II Bellona. T. 15. 1924. Z. 8. S. 113—136; Z. 9. S. 239—258; T. 16. 1925. Z. 10. S. 16—19.

гадзін, аднак А. Іофе рабіўусё, што мог, каб перамовы зацягнуліся''. Ён аіучыў контрпрапанову, якая заклікала да міру без анексій і кантрыбуцый, а таксама высунуў пастулат самавызначэння народаў. Пасля правядзення кулуарных размоў з расійскімі вайскоўцамі генерал Макс Гофман зразумеў, што абодва бакі цалкам адваротна разумеюць прапанаваныя пастулаты. Мір без анексій і кантрыбуцый у разуменні расійцаў азначаў адступленне нямецкіх аддзелаў за былую расійскую мяжу 1914 г. Германія, у сваю чаріу, мірам без анексій лічыла захаванне наяўнага статус кво. Высвятленне нямецкай пазіцьгі выклікала расчараванне ў членаў бальшавіцкай дэлегацыі. Паводле слоў генерала М. Гофмана, «Пакроўскі, ускрыкваючы ад гневу, заявіў, што нельга гаварыць пра мір без анексій, калі ад Расійскай дзяржавы павінна аддзяліцца 18 іуберняў»4. Гэтае выказванне яскрава сведчыла пра адносіны бапыпавікоў да незалежніцкіх памкненняў нярускіх народаў.

Хоць нямецкія ўсходнія планы фармаваліся на працягу вайны, яшчэ перад яе пачаткам існавалі розныя геапалітычныя намеры. У нямецкай палітычнай думцы тэма панавання Германіі ва Усходняй Еўропе не была новай. Асаблівую цікавасць выклікаў прыбалтыйскі рэгіён, населены ў значнай ступені нямецкім насельніцтвам, а таксама Украіна, багатая гаспадарчай сыравінай і маючая добрыя ўмовы для вядзення сельскай гаспадаркі. Напрыклад, ужо ў жніўні 1914 г. Адольф Бартэльс, младанямецкі паэт і гісторык літаратуры, які на зыходзе XIX ст. пачаў прапагандаваць (і быў аўтарам назвы) літаратурную плынь «Heimatkunst» (мастацтва малых айчын), напісаў палітычнае пасланне пад назвай «Кошт перамогі: Нямецкая Заходняя Расія». У ім ён прапанаваў абмежаваць Расію этнічнымі тэрыторыямі Велікаросіі, a наўскраінах былой імперыі Раманавых стварыць сатэлітныя дзяржавы пад валадараннем прадстаўнікоў нямецкіх дынастый. Яны павінны былі насіць наступныя назвы: Польскі пратэктарат (тэрыторыя Каралеўства Польскага без Сувалкаўскай губерні, далучанай да Усходняй Прусіі, Вялікае Княства Інфлянцкае (Інфлянты і Эстонія), Курляндскае княства (Курляндская і Ковенская губерні) і Валынскае княства. У яго праекце было таксама стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. Што цікава, яго абшарамі А. Бартэльс лічыў тэрыторыі, населеныя пяцімільённым насельніцтвам, галоўным чынам беларусамі. На поўдні, пад пратэктаратам Аўстрыі, павінны былі ўзнікнуць буферныя Падольская, Херсонская і Кіеўская дзяржавы, якімі павінны былі кіраваць прадстаўнікі Габсбургскай дынастыі. Славянскае насельніцтва з тэрыторый, ахопленых нямецкім пратэктаратам, — беларусы, расійцы і ўкраінцы мусіла быць паступова пераселенае ў азіяцкую частку Расіі, a яўрэйскае насельніцтва — у Турцыю альбо Палесціну. Іх месца, у сваю чаргу, павінны былі заняць нямецкія каланісты5.

3 Hoffman М. Wspomnienia. Wojna wsrod nie wyzyskanych sposobnosci. Warszawa, 1925. S. 158.

4Тамсама. S. 168—169.

5 Sukiennicki W. East Central Europe during World War I: from Foreign Dominantion to National Independence / Red. M. Siekierski. T. 1. New York, 1984. P 140—141.

Іншая праграма, якая прадугледжвала стварэнне вакол Расіі дзяржаў, залежных ад Германіі — Полыпчы, Украіны і Грузіі, а таксама анексію прыбалтыйскіх правінцый, прапанаваў яшчэ перад вайной публіцыст Паўль Рорбах. Ягоныя погляды выклікалі асаблівую цікавасць сярод нямецкіх вайскоўцаў6.

Уплыў на палітычную свядомасць, як ужо згадвалася, аказала таксама папулярная кніга Фрыдрыха Наўмана «Mitteleuropa», у якой аўтар прапагандаваў стварэнне ў Еўропе гаспадарча-палітычнага саюзу пад кіраўніцтвам Германіі. У верасні 1914 г. для канцлера Германіі Тэабальда Бэтман-Гольвега адной з ваенных мэт было адарванне Украіны ад Расіі7. Магчымасць аддзялення ад Расіі часткі ўкраінскіх земляў і стварэнне ў межах Габсбургскай манархіі рускага кароннага краю браў пад увагу таксама ўрад Аўстра-Венгрыі.

Вайна скарэктавала нямецкі погляд на Усходнюю Еўропу як тэрыторыю выключна геаграфічную і гаспадарчую. Падчас вайны Германія пачала трактаваць Украіну як асобны ад расійскага этнічны абшар. Гэта вынікала з атрыманых ведаў пра развіццё ўкраінскага нацыянальнага руху і пра моц нацыянальных пастулатаў, заяўленых насельніцтвам, што міжволі аказалася на тэрыторыі ваенных дзеянняў. Нацыянальную дзейнасць на гэтым абшары немцы пільна адсочвалі, бо ўсе сепаратысцкія рухі давалі ім магчымасць аслабіць расійскага суперніка. Аналізавалася таксама развіццё ўкраінскага нацыянальнага руху і пашырэнне сферы ўкраінскай аўтаноміі пасля Лютаўскай рэвалюцьгі. Германія ад пачатку вайны падтрымлівала Саюз вызвалення Украіны. Яго заснавальнікамі былі ўкраінскія дзеячы Дзмітро Данцоў, Уладзімір Дарашэнка і Яўген Лявіцкі, якія з восені 1914 г. знаходзіліся ў Германіі і Аўстра-Венгрьгі. Іх мэтай была арганізацыя антырасійскага ўкраінскага незалежніцкага руху, а таксама клопат пра ўкраінцаў, што знаходзіліся ў лагерах для ваеннапалонных на тэрыторыях цэнтральных дзяржаў і разгортванне сярод іх нацыянальнай прапаганды, а таксама папулярызацыя ўкраінскага пытання ў Германіі і Аўстра-Венгрыі. Саюз заснаваў у Берліне Украінскае прэс-бюро пад кіраўніцтвам Д. Д анцова, а ўзаемнымі сувязямі павінна было заняцца нямецка-ўкраінскае таварыства «Украіна»8.

Дзейнасць украінскіх эмігрантаў і іх палітычная актыўнасць на ўкраінскіх землях выклікалі зацікаўленасць украінскім нацыянальным рухам з боку цэнтральных дзяржаў. У жніўні 1917 г., калі найважнейшай мэтай было хуткае заканчэнне вайны, падчас супольнай дыскусіі новы канцлер Германіі Георг фон Гертлінг, генерал Эрых Людэндорф, а таксама міністр замежных спраў Аўстра-Венгрыі Атакар Чэрнін разглядалі пытанне, як можна выкарыстаць нацыянальныя памкненні ўкраінцаў ва ўласных мэтах і звязаць Украіну з Германіяй. Унутраная

6 Pipes R. Rewolucja rosyjska. Warszawa, 1994. S. 453.

7 M^drzecki W. Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku. Warszawa, 2000. S. 18.

8 Тамсама. S. 19-—20.

сітуацыя ва Украіне, зрэшты, спрыяламагчымай нямецкай інтэрвенцыі. Пасля абвяшчэння III Універсала Цэнтральная Рада выслала ноты ва ўсе наваствораныя ўрады на тэрыторыі былой Расійскай імперыі з прапановай стварыць супольны сацыялістычны ўрад. Гэты дакумент атрымаў таксама бальшавіцкі ўрад у Петраградзе, аднак толькі кіраўніцтва Вобласці Войска Данскога падтрымала гэты праект. Саюз Украіны з данскімі казакамі, якія 5 чэрвеня 1918 г. абвесцяць Данскую Рэспубліку, нёс пагрозу балыпавікам, бо не толькі перашкаджаў распаўсюджванню ідэй балыпавізму, але таксама адсякаў балыпавікоў ад радовішчаў нафты на Каўказе і вугалю ў Данецкім басейне, a таксама ад сельскагаспадарчых абшараў Украіны над Донам. Галоўны ваенны ўдар балыпавікоў на пераломе 1917 і 1918 гг. быў накіраваны супраць Украіны. Падрыхтаваны імі ў канцы 1917 г. пераварот у Кіеве скончыўся, аднак, паразай.

Цэнтральная Рада Украінскай Народнай Рэспублікі (УНР) абвясціла неабходнасць заключэння агульнага міру і допуску яе на мірныя перамовы. У снежні 1917 г. украінская дэлегацыя з’явілася на канферэнцыі ў Берасці. Дэлегацыю Савецкай Расіі яна патрактавала выключна як прадстаўніцтва Велікаросіі, а не як агульнарасійскі ўрад, і адмовіла бальшавікам у праве выступаць ад імя Украіны на міжнародным форуме9. Украіну на канферэнцыі прадстаўлялі Усевалад Галубовіч, Мікола Порш, Косць Мацэвіч, Мікола Лявіцкі, Мікола Любынскі, Аляксандр Сяўрук і эксперты ў эканамічных, фінансавых і гандлёвых справах10.

Хоць удзельнікі дэлегацыі пад кіраўніцтвам У. Галубовіча былі вельмі маладымі (М. Лявіцкі і А. Сяўрук толькі-толькі скончылі навучанне) і не мелі дыпламатычнага досведу, іх гатоўнасць заключыць сепаратны мір і канкрэтныя ўмовы, на якіх гэта магло адбыцца, давалі прадстаўнікам цэнтральных дзяржаў шанцы на перадоленне тупіка, створанага бальшавікамі11. Украінцы дамагаліся прызнання УНР на абшары, вызначаным III Універсалам, а таксама далучэння населеных украінцамі частак Аўстра-Венгрыі і тэрыторый, занятых ёй падчас ваенных дзеянняў: Холмшчыны, часткі Падляшша і земляў, што ляжалі ў вярхоўях Сана. Гэтыя тэрыторыі прызнаваліся ўкраінскімі з этнічнага пункту гледжання. Падпісанне асобнай мірнай дамовы з цэнтральнымі дзяржавамі патрабавала, каб Украіна цалкам аддзялілася ад Расіі ў якасці суверэннага дзяржаўнага арганізма. Таму 12 (25) студзеня 1918 г. цэнтральныя дзяржавы прызналі дэ факта і дэ юрэ Украінскую Цэнтральную Раду паўнамоцным урадам гэтай краіны12. Бальшавікі

9 Украінська Центральна Рада. Документы н матеріалн: У 2 т. / Ред. В. Ф. Верстюк н др. Т. 1. Кнів, 1996. № 248—249: Протоколн засідань Малоі Радн. С. 525—526.

10 Тамсама. Т. 2. Кйів, 1997. № 3—4: Протоколн засідань Генерального Секретаріату. С. 12—16.

11 M^drzecki W. Niemiecka interwencja militarna... S.37.

12 Siedlecki K. «Brzesc Litewski»... Ц Bellona. T. 15.1924. Z. 8. S. 113—136; T. 16. 1925. Z. 10. S. 16—19.

адмовіліся ратыфікаваць гэты акт і, парушаючы права народаў на самавызначэнне, выслалі войска, каб скінуць Цэнтральную Раду.

5 (18) студзеня 1918 г., акурат у той дзень, калі ў Берасце дайшлі весткі пра падзеі на Украіне (наступленне бальшавікоў і немагчымасць арганізацыі Украінскага Устаноўчага сходу, прызначанага Цэнтральнай Радай на 27 снежня 1917 г. (9 студзеня 1918 г.), Леў Троцкі заявіў, што найлепшым спосабам выявіць волю народа, які перад вайной не меў дзяржаўнасці, адносна абвяшчэння дзяржавы ёсць рэферэндум. Гэтае сцверджанне супадала з асноўнымі пазіцыямі бальшавікоў на перамовах, агалошанымі А. Іофе на пачатку канферэнцыі13, аднак на практыцы справа выглядала цалкам адваротна. Генерал М. Гофман паказаў, у тым ліку на прыкладзе беларусаў, прыёмы палітыкі бальшавікоў і іх маніпуляванне нацыянальнымі лозунгамі:

Я паказаў расійцам, як на самай справе выглядае сітуацыя, якая розніца паміж іх балбатнёй і дзеяннямі і як шмат яны гавораць аб свабодзе перакананняў, свабодзе слова, праве народаў на самавызначэнне і іншых прыгожых рэчах, а насамрэч не церпяць на абшары сваёй улады ніякага імкнення да свабоды. Так, яны спачатку разагналі штыкамі законны ўладны орган, які не адпавядаў іх інтарэсам, потым у Менску — таксама са зброяй у руках, прадстаўнікоў беларускага народа, а зараз — Украінскую раду, створаную ў выніку свабодных выбараў. Пытанне памежных дзяржаў нямецкае Галоўнае камандаванне лічыць вырашаным — лічым, што правамоцныя прадстаўніцтвы гэтых дзяржаў выказаліся за аддзяленне ад савецкай Расіі, таму новае галасаванне не мае сэнсу14.

25 студзеня 1918 г. Цэнтральная Рада выдала Універсал, у якім дэкларавала незалежнасць Украінскай Народнай Рэспублікі. Гэтае рашэнне не было прынята на агульным форуме, бо скліканне Нацыянальнага сходу ў тых умовах не было магчымым. Аднак факт абвяшчэння быў прызнаны цэнтральнымі дзяржавамі. Быў прыняты закон аб нацыянальнай і персанальнай аўтаноміі, які гарантаваў правы нацыянальным меншасцям Украіны: рускім, палякам і яўрэям. Нягледзячы на гэта, яна не прынесла Цэнтральнай Радзе лаяльнасці з боку гэтых найбольшых нацыянальных груп.

9 лютага 1918 г. у Берасцейскай крэпасці была падпісана мірная дамова паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і краінамі Чацвярнога саюза: Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Балгарыяй і Турцыяй. Дамовай вызначалася таксама заходняя мяжа УНР з Аўстра-Венгрыяй: ёю павінна была стаць мяжа Расіі з манархіяй Габсбургаў да 1914 г., праведзеная да Выганаўскага возера. Далейшыя паўночныя межы планавалася вызначыць пазней на падставе этнаграфічнага крытэрыю. Аўстра-Венгрыя пагадзілася перадаць Украіне Холмшчыну, Палессе да лініі Ясельды і заходнюю Валынь. Як мага хутчэй пасля падпісання

13 Siedlecki К. «Brzesc Litewski»... // Bellona. Т. 15. 1924. Z. 8. S. 126—127.

14 Hoffman M. Wspomnienia... S. 174.

дамовы павінна была адбыцца працэдура абмену дыпламатьгчнымі прадстаўнікамі, а пасля яе ратыфікацыі — усталяванне афіцыйных адносін з урадам у Кіеве. УНР і Аўстра-Венгрыя адмаўляліся ад ваенных кампенсацый, была атрыманая згода на абмен ваеннапалоннымі і вызначаліся падставы гаспадарчага супрацоўніцтва.

Бальшавікі і дзяржавы Антанты выступілі супраць дамовы, затое грамадская думка ў Германіі і Аўстра-Венгрыі ўспрыняла яе з вялікім энтузіязмам. Усе спадзяваліся на хуткі канец вайны. Таксама важным быў гаспадарчы аспект і надзеі на пастаўкі збожжа з Украіны ў цэнтральныя дзяржавы (у 1909—1913 гг. украінскія губерні займалі першае месца ў свеце па вытворчасці збожжа, апярэджваючы нават Аргенціну і Злучаныя Штаты. Ураджай дасягаў 4300 мільёнаў тон пшаніцы штогод, у той час як у вялікарасійскіх тубернях — толькі 100 мільёнаў тон)15. Як можна было прадказаць, пастановы ў справе Холміпчыны сутыкнуліся з рашучым супраціўленнем палякаў. Амаль усе польскія палітычныя групоўкі ў сваіх праграмах заклікалі не дапусціць аддзялення гэтага рэгіёна ад Полыпчы16. Мяжа паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і Каралеўствам Польскім павінна была праходзіць па лініі Білгарай, Шчабжэшын, Красныстаў, Пухачаў, Радзынь, Мендзыжац, Мельнік. Да УНР збіраліся далучыць наступныя паветы: Тамашоўскі, Грубешаўскі, Уладаўскі, Бела-Падляскі, а таксама вялікія абшары Канстанцінаўскага, Білгарайскага, Радзыньскага, Холмскага, Красныстаўскага і Замойскага паветаў разам з Замосцем.

Перад падпісаннем мірнай дамовы ў Берасці Цэнтральная Рада высылала ў Берасце тэлеграмы, што пацвярджалі існаванне ў Кіеве ўкраінскай улады. Аднак на самай справе становішча Цэнтральнай Рады было трагічным, бо да горада набліжаліся бальшавікі. Кіеў яны занялі ў дзень падпісання мірнай дамовы — 9 лютага 1918 г. — і адразу пачалі ўсталёўваць свае парадкі. Леў Троцкі інфармаваў удзельнікаў берасцейскай канферэнцьгі і міжнародную грамадскасць пра пераможны паход бальшавіцкіх войскаў на Украіну, пра стварэнне савецкага Цэнтральнага выканаўчага камітэта Саветаў Украіны, які пераняў уладу і ўхваліў федэрацыю Украіны з Расіяй. Ен намагаўся пераканаць у тым, што ўлада Цэнтральнай Рады УНР абмяжоўваецца выключна занятым нямецкай арміяй Берасцем (які, паводле заключанай дамовы, павінен быў належаць Украіне)17. Троцкі нават прывёз з сабой на канферэнцыю прадстаўнікоў першага савецкага ўрада Украіны, створанага ў Харкаве 24—25 снежня 1917 г. пасля няўдалай спробы перавароту. Нягледзячы на гэтыя крокі бальшавіцкай дэлегацыі, цэнтральныя дзяржавы выказаліся за Украінскую Народную Рэспубліку. Прадстаўляючы становішча Цэнтральнай Рады, Троцкі ўвогуле не разыходзіўся з

15 Horak S. М. The First Treaty of World War I. Ukraine’s Treaty with the Central Powers of February 9, 1918. New York, 1988. P 101.

16 M^drzecki W. Niemiecka interwencja militarna... S. 46.

17 Trocki L. Moje zycie. Warszawa, 1930. S. 419; расійскамоўная версія: Троцкнй Л. Д. Моя жнзнь. Москва, 2006. С. 370.

праўдай. Адразу пасля заключэння міру ўкраінская дэлегацыя была вымушаная паведаміць, што становішча ўрада УНР безнадзейнае, і адкрыта звярнулася да Германіі па дапамогу18.

Ў той самы дзень, калі дзяржавы Чацвярнога саюза падпісалі мірную дамову з Украінай, імператар Вільгельм II пад уплывам нямецкіх вайсковых колаў выслаў тэлеграму, у якой загадваў паставіць перад бальшавікаміўльтыматум аб неадкладным заключэнні міру на нямецкіх умовах. Падзеленае ў сваіх меркаваннях бальшавіцкае кіраўніцтва не пагадзілася на тое, каб іх прыняць, нягледзячы на патрабаванні Леніна, які баяўся, што калі не будзе неадкладна падпісаны сепаратны мір на ўмовах анексіі, то бальшавікі страцяць уладу. Тым часам фельдмаршал Паўль Гіндэнбург, галоўнакамандуючы нямецкімі войскамі на Усходнім фронце, і генерал Э. Людэндорф, начальнік штаба, намерваліся канчаткова вырашыць сітуацыю наўсходзе перад пачаткам заходняй кампаніі. Яны нават планавалі заняць Петраград, скінуць там бальшавікоў і стварыць урад, якія б спрыяў нямецкім планам. Пад іх уплывам Вільгельм II наважыўся распачаць радыкальныя дзеянні і аднавіць ваенныя аперацыі супраць рускіх. У выніку было нарэшце вырашана нямецкія ўмовы прыняць, хоць гэта пагражала стратай адзінства ў бальшавіцкіх кіраўнічых колах. Адпаведная дэпеша ў Берлін ужо, аднак, не магла затрымаць паходу нямецкіх войскаў, якія рушылі на ўсход 18 лютага. На поўначы немцы занялі Інфлянты і падышлі да Пскова, на цэнтральным участку — увайшлі ў Менск; на поўдні прасоўваліся аўстра-венгерскія войскі.

23 лютага бальшавіцкае кіраўніцтва атрымала нямецкі ўльтыматум з патрабаваннем адмовіцца ад тэрыторый, занятых Германіяй у 1915 г., а таксама падчас ваенных дзеянняў, ажыццёўленых у апошнія дні. Расійцы павінны былі адступіць з Украіны і Фінляндыі, а таксама дэмабілізаваць армію. Адказ патрабаваўся на працяіу 48 гадзін, а на працягу наступных сутак чакалася падпісанне мірнай дамовы. Уладзімір Ленін прыгразіў, што пойдзе ў адстаўку, калі нямецкія ўмовы не будуць неадкладна ігрынятыя Цэнтральным выканаўчым камітэтам (ЦВК), які не жадаў яго падтрымаць. Леніну ўдалося адолець апазіцыю толькі таму, што праціўнікі капітуляцыі з бальшавіцкай фракцыі раней пакінулі залу паседжанняў. 24 лютага 1918 г. бальшавіцкая дэлегацыя пад кіраўніцтвам Рыгора Сакольнікава ў складзе Рыгора Пятроўскага, Георгія Чычэрына, Льва Карахана выехала ў Берасце. Леў Троцкі і Адольф Іофе катэгарычна адмовіліся кіраваць дэлегацыяй. Падпісанне мірнай дамовы сутыкнулася з супраціўленнем з боку Маскоўскага абласнога бюро бальшавіцкай партьгі, якое абвінаваціла Цэнтральны камітэт у здрадзе.

Тым часам нямецкія войскі імкнуліся дасягнуць лініі, пазначанай камандаваннем, і працягвалі паход. 24 лютага яны занялі Юр’еў і Пскоў, праз дзень Рэвель і Барысаў. Аўстра-венгерскія войскі прасоўваліся на поўдні, 28 лютага заняўшы Бярдзічаў. У першы дзень сакавіка ў

18 Hoffman М. Wspomnienia... S. 177, 180.

Берасце прыбыла расійская дэлегацыя. Аднак немцы не спыніліся і яшчэ ў той жа самы дзень занялі Гомель, а неўзабаве — Чарнігаў і Магілёў. 2 сакавіка нямецкія самалёты абстралялі Петраград. Праз дзень, 3 сакавіка 1918 г., быў падпісаны мір паміж Германіяй, АўстраВенгрыяй, Турцыяй і Балгарыяй — з аднаго боку, і Савецкай Расіяй — з другога. Лінія заходняй мяжы Расіі павінна была ісці ад Рыжскага заліва на ўсход ад Рыгі, затым уздоўж Дзвіны, на ўсход ад чыгункі Дзвінск—Вільня—Ліда і ўздоўж Нёмана да Мастоў у Гарадзенскай губерні, далей на поўдзень да Пружанаў і на ўсход да Ракітна. Пасля заключэння Берасцейскага трактата і падпісання 7 траўня 1918 г. мірнай дамовы ў Бухарэсце з багатаю нафтай Румыніяй падавалася, што нямецкае бачанне «Сярэдняй Еўропы» блізкае да рэалізацыі. Пад нямецкай уладай апынуліся польскія, фінскія, эстонскія, латышскія, літоўскія, частка беларускіх земляў і Закаўказзе.

Нягледзячы на падпісанне мірных дамоўленасцей, праз чатыры дні У. Ленін арганізаваў эвакуацыю савецкага ўрада ў Маскву і схаваўся ў Крамлі. Савецкая Расія павінна была прызнаць незалежнасць Украіны. Ад 23 траўня да 7 жніўня 1918 г. у Кіеве адбываліся мірныя перамовы паміж дэлегацыяй Украінскай дзяржавы пад кіраўніцтвам міністра юстыцыі Сяргея Шалухіна з дэлегацыяй Савецкай Расіі, узначаленай Хрысціянам Ракоўскім — народжаным у Паўднёвай Дабруджы інтэрнацыяналістам, які ўжо з 1890 г. быў звязаны з расійскім левым рухам. Падчас перамоў размаўлялі, сярод іншага, пра дзяржаўны статус Украіны, пра ўмовы, на якіх яна можа ўвайсці ў склад Расійскай Федэрацыі, пра дэлімітацыю мяжы паміж Украінай і Расіяй. 12 чэрвеня 1918 г. урад Савецкай Расіі і ўрад Украінскай дзяржавы прынялі папярэднія ўмовы мірнага пагаднення19. Услед за гэтым павінны былі адбыцца канчатковыя мірныя перамовы і падпісанне выніковага акта, чаго, аднак, ніколі не здзейснілася.

Прыняцце рашэння пра пашырэнне нямецкай акупацыі генерал Э. Людэндорф каментаваў у сваіх успамінах наступным чынам:

Калі б мы тады сышлі з акупаваных тэрыторый, то расійскія бальшавікі ўжо даўно б стаялі са зброяй у руках на нямецкай зямлі. Бальшавікам не было ніякай справы да права на самавызначэнне, яны імкнуліся толькі яшчэ далей пашырыць сваё панаванне. Яны прытрымліваліся палітыкі гвалту і разлічвалі на тое, што безабаронны край адразу ж апынецца пад іх пятой. Але адначасова ў іх адчуваўся і нацыяналізм, бо яны лічылі аддзяленне Курляндыі, Літвы і Полыпчы, нягледзячы наўсе правы на самавызначэнне, варожым мерапрыемствам супраць Расіі20.

19 Мнрні переговорн між Украінською державою та РСФРР 1918 р. Протоколн і стенограмн пленарннх засідань. Збірннк документів і матеріалів / Упор. Ю. Аввакумов, О. Гайова. Кшв—Нью-Йорк—Філадельфія, 1999. С. 63—314.

20 Людендорф Э. Мон воспомннання о войне 1914—1918 гг. Москва—Мннск, 2005.

С. 558.

Акрамя гэтага, завяршэнне кампаніі на ўсходзе і поўдні дазволіла Германіі сканцэнтраваць увагу на захадзе Еўропы.

Пытанне беларускай дзяржаўнасці падчас берасцейскіх перамоў не разглядалася, хоць Выканаўчы камітэт Рады I Усебеларускага з’езда выслаў на канферэнцыю дэлегацьпо ў складзе Сымона Рак-Міхайлоўскага, Аляксандра Цвікевіча і Івана Серады. Удзельнікі беларускай дэлегацыі мелі на руках дэкларацыю, якую прыняў 19 студзеня 1918 г. Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда, папоўнены «рэвалюцыйнымі дэмакратамі» з ліку прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей Беларусі. Сярод іх называліся прадстаўнікі Краёвага камітэта Партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў, Аб’яднанай яўрэйскай сацыялістычнай рабочай партыі (сацыялісты-сіяністы і яўрэйскія сацыялісты), а таксама Яўрэйскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі «Паалей Цыён». Дакумент быў падпісаны старшынёй Выканаўчага камітэта Рады I Усебеларускага з’езда Язэпам Варонкам21. Дэкларацыя абвяшчала, што Беларусь з’яўляецца непадзельнай і ў цэласці ўваходзіць у склад Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі. Прадстаўнікі яўрэйскіх партый, хутчэй за ўсё, былі аўтарамі таго пункта дэкларацьгі, у якім гаварылася, што нацыянальным меншасцям павінна быць гарантавана нацыянальнаперсанальная аўтаномія. Існавалі таксама патрабаванні, каб акругі, занятыя акупацыйнымі войскамі, былі далучаныя да аўтаномнай Беларусі. Яны дамагаліся таксама стварэння міжнароднага фонду, за кошт якога вярнуліся б на Беларусь бежанцы 1915 г., а таксама былі б адбудаваныя зруйнаваныя гаспадаркі і выплачаныя кампенсацыі ўсім пацярпелым ад вайны. Агаворвалася таксама, што магчымы плебісцыт адносна дзяржаўнай прыналежнасці тэрыторый Заходняй Беларусі можна праводзіць толькі пасля вяртання з глыбіні Расіі бежанцаў.

Беларускія дэлегаты былі затрыманыя бальшавікамі перад лініяй фронту і толькі акружной дарогай, праз Украіну, трапілі ў Берасце22. У паседжаннях яны не ўдзельнічалі, бо на гэта не пагадзіўся Леў Троцкі, тлумачачы адмову тым, што Беларусь не прызнаная Савецкай Расіяй, а значыць — складае частку Расіі23. У гэтай сітуацыі беларусы маглі ўзяць удзел у канферэнцыі выключна ў якасці назіральнікаў з украінскага боку24. Іх галоўнай мэтай павінна была стаць абарона нацыянальных правоў беларусаў падчас падпісання мірнай дамовы, асабліва — недапушчэнне падзелу беларускіх земляў. Прадстаўнікі Рады з’езда дэкларавалі пры гэтым непарыўнасць сувязяў Беларусі з Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікай, а значыць, у прынцьше выступалі на баку расійскай дэлегацьгі.

21АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 40—42 (0072. Дэклярацыя беларускай дэлегацыі на мірных перамовах у Берасьці за 19.01.1918).

22 АБНР. Т. 1. Ч. 1. С. 82 (0186. Мэмарыял Народнага Сакратарыяту БНР Імперскаму Канцлеру Нямеччыны за 5.04.1918).

23 Селіванаў П., Ціхаміраў А. Брэсцкі мір 1918 Ц ЭГБ. Т. 2. Мінск, 1994. С. 102.

24 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 40—42 (0072. Дэклярацыя беларускай дэлегацыі на мірных перамоваху Берасьці за 19.01.1918).

Пры аналізе падзей узнікае неадольнае ўражанне, што сябры Рады Усебеларускага з’езда трактавалі канферэнцыю ў Берасці як канчатковае завяршэнне вайны ва Усходняй Еўропе. Значыць, мір — паводле іх перакананняў — павінен быў быць заключаны без анексій і кантрыбуцый пры прызнанні права народаў на самавызначэнне. Прапаноўвалася, каб удзельнікі паседжанняў прынялі наступныя абавязальніцтвы: аб аднаўленні гаспадаркі Беларусі з дапамогай міжнароднага фонду, аб агульным раззбраенні, аб скасаванні таемных дамоўленасцей, аб ратыфікацыі ўсіх заключаных дамоў дэмакратычнымі нацыянальнымі сходамі тых краін, якіх яны датычылі, аб ліквідацыі абмежаванняў па нацыянальнай і канфесійнай прыкмеце ва ўсіх краінах, аб заснаванні Лігі Нацый для рэгулявання нацыянальных спраў, аб увядзенні міжнароднага арбітражу, аб праве на эміграцыю, аб недапушчэнні міждзяржаўных хаўрусаў, скіраваных на эканамічную ізаляцыю адной або некалькіх краін, аб скасаванні мытнага пратэкцыянізму і аб вольным гандлі. Пастановы мірнай канферэнцыі мусілі быць актуальнымі толькі тады, калі іх зацвердзяць нацыянальныя сходы ўсіх падпісантаў, у тым ліку таксама і прадстаўнікі недзяржаўных народаў і нейтральных краін. У апошнім пункце дэкларацыі было запісана, што нацыя, якая палічыць сябе пакрыўджанай, будзе мець права на рэвізію дамовы падчас падпісання агульнага міру.

Беларуская дэлегацыя, пэўна ж, старалася перадаць удзельнікам Берасцейскай канферэнцыі свае пастулаты і выказаць сваю пазіцыю ў справе будучыні Беларусі. Аднак усё гэта не было ўзята пад увагу Германіяй, галоўным стваральнікам Берасцейскага трактата. Паводле яго пастаноў, тэрыторыя Беларусі была падзелена паміж Савецкай Расіяй і Германіяй па лініі Дзвінск—Свянцяны—Ліда—Пружаны— Берасце. Масква і Берлін збіраліся стварыць Літоўскую дзяржаву, далучыўшы да яе Гарадзеншчыну і Віленшчыну. Усходняя частка Беларусі заставалася пад уладай Савецкай Расіі, а землі на поўдні, заселеныя беларусамі — Заходняе Палессе з Пінскам і Берасцем, а таксама паўднёвае Падляшша, — былі перададзеныя Украіне. Беларускае насельніцтва не атрымала ніякай кампенсацыі за ваенныя страты.

4.2 Беларускі нацыянальпы рух пасля разгону Усебеларускага з’езда

Поспехі ўкраінскай дэлегацыі на канферэнцыі ў Берасці аказаліся выклікам для беларускай, якая на падставе назіранняў за падзеямі хутка рабіла высновы. Для бальшавікоў пазіцыя ўкраінцаў была чарговым папярэджаннем і выклікала нежаданне падтрымліваць нацыянальныя рухі з-за боязі таго, што яны могуць лёгка выйсці з-пад кантролю. Гэта стала прычынай абвастрэння і без таго напружаных адносін паміж Радай Усебеларускага з’езда і бальшавікамі.

Пасля крытыкі цэнтральнымі бальшавіцкімі ўладамі рашэння аб разгоне Усебеларускага з’езда ў снежні 1917 г. Вярхоўны галоўнакамандуючы М. Крыленка, вярнуўшыся ў Стаўку, навязаў кантакты з К. Езавітавым і I. Серадой — прадстаўнікамі ЦБВР. Былі вызначаныя шляхі фармавання беларускіх аддзелаў у складзе арганізаванай Чырвонай Арміі25. Яны павінны былі называцца Беларускай нацыянальнай чырвонай гвардыяй альбо Беларускай народна-сацыялістычнай нацыянальнай гвардыяй. Іх арганізацыю планавалася распачаць на Заходнім фронце ў раёне гарадоў Менск, Бабруйск, Рагачоў, Магілёў і Барысаў. Рэкрутацыя павінна была пачынацца нанова, бо ўжо наяўным беларускім аддзелам не давяралі. У тым ліку і па гэтай прычыне сфармаваны пераважна з беларусаў 289-ы запасны полк, які паглынуў таксама 1-ы Менскі беларускі полк, бальшавікі расцярушылі ўздоўж чыгуначнай лініі Менск—Віцебск— Арол. Гэты полк не адыграў ніякай важнай ролі, бо яго салдаты пазней разьппліся па дамах26. Арганізацыя гвардьгі не павінна была ахапіць ужо сфармаваных аддзелаў у Смаленску, Віцебску, Оршы, Адэсе, а таксама беларусізаваных аддзелаў Румынскага фронту.

Імкненні да ліквідацыі праяў нацыянальнай дзейнасці на расійскім Заходнім фронце датычылі не толькі беларусаў. Пад канец 1917 г. М. Крыленка выдаў загад арыштаваць сяброў Галоўнага польскага вайсковага камітэта, якія, аднак, здолелі своечасова ўцячы ў Кіеў. Бальшавікі (сярод якіх таксама былі і палякі) пачалі затрымліваць, раззбройваць і нават расстрэльваць афіцэраў з вайсковых канвояў, што рухаліся ў I Польскі корпус у раён трохкутніка Рагачоў—Бабруйск— Жлобін27. (Гэты абшар са згоды М. Крыленкі павінен быў стаць месцам дыслакацыі аддзелаў генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага28.) Генерал намагаўся супрацьдзейнічаць такога кшталту акцыям і не збіраўся прызнаваць вайсковую ўладу бальшавікоў. 11 студзеня 1918 г. ён выслаў ім ультыматум і папярэдзіў, што ўсе спробы раззбраення польскіх аддзелаў выклічуць адказ з іх боку. Так і атрымалася, аў сувязі з тым, што польскія і балыпавіцкія аддзелы былі перамяшаныя паміж сабой, то баі ахапілі ўвесь абшар, на якім размяшчаліся войскі генерала Ю. ДоўбараМусніцкага. У Бабруйскай крэпасці, якая закрывала дарогі на ўсход з боку Палесся да Барысава, знаходзіліся запасы амуніцыі і зброі29. 20 студзеня 1918 г. крэпасць была занятая аддзеламі I Польскага корпуса, бальшавікі намагаліся яе адбіць, але безвынікова. Незалежна ад бальшавікоў і без дамоўленасці з імі здабыць крэпасць, апярэдзіўшы палякаў, спрабавалі і

20 Eatyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 63; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 53.

26 Eatyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 64; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 54.

27 Wrzosek M. Konflikt Korpusu generala Dowbora-Musnickiego z wladzq radzieck^ (listopad 1917 — luty 1918) Ц Przeglqd Historyczny. T. 58. 1967. Z. 4. S. 648—663.

28 Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia. Warszawa, 2003. S. 125—126, 171.

29 Тамсама. S. 175.

Раздзел IV Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі...189 беларусы. Аднак яны не здолелі выканаць распараджэнняў К. Езавітава і накіраваць у раён крэпасці большай колькасці беларускіх салдат. У баях з палякамі ўдзельнічаў толькі беларускі эскадрон ротмістра Р. Якубені30.

Збройны чын, распачаты беларусамі, і ўвогуле іх адносіны да жаўнераў I Польскага корпуса ў пэўным сэнсе былі вынікам балыпавіцкай прапаганды, якая распаўсюджвала інфармацыю пра намер далучэння Беларусі да Полыпчы аддзеламі генерала Ю. Д оўбараМусніцкага. На самай справе галоўнай мэтай гэтага камандзіра, як ён пісаў ва ўспамінах, было як мага хутчэй пакінуць тэрыторыю Беларусі, з якой яго не звязвалі ніякія эмацыйныя сувязі, і трапіць на тэрыторыю Польшчы, каб змагацца за яе незалежнасць31.

Негатыўныя адносіны беларусаў да аддзелаў I Польскага корпуса мелі яшчэ адну прычыну. Жаўнеры гэтага корпуса здабылі дрэнную славу сярод беларускіх сялян, якія абвінавачвалі іх у гвалце і нападах, а нават у збіцці і забойствах, без усялякай прычыны, часта па неправераных абвінавачваннях у бальшавізме32. Скаргі аб рабунках і непрыстойных паводзінах вайкоўцаў накіроўвалі генералу нават землеўласнікі. Так, княгіня Магдалена Радзівіл у снежні 1917 г. прасіла вывесці аддзелы польскага войска з яе маёнтка Жорнаўкаў Ігуменскім павеце, зазначаючы, што, будучы беларускай, яна трактуе іх як чужую армію. У лісце да генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага княгіня пісала:

У сувязі з запэўніваннямі, што вы размяшчаецеся толькі там, дзе вас прымаюць, прыйшла мне думка, што, магчыма, гэта без маёй волі адміністратар маёнтка, вялікі баязлівец, асабліва для гэтага пастараўся, бо яго ўчынкі ад часу катастрофы з’яўляюцца падазронымі. Калі гэта так, то для таго, каб пазбегнуць усялякага непаразумення, зазначаю, што я ў сябе польскага войска не хачу, што размяшчэнне яго ў мяне лічу гвалтам і іграіпу яго адклікаць. Мне гавораць, што ёсць шмат грамадзян, якія лічаць сябе палякамі і прагнуць прысутнасці ў сябе польскай арміі, але паколькі я полькай не з’яўляюся, то няма прычын карыстацца непатрэбнай мне апекай, якой я не прагну33.

Магдалена была дачкой землеўласніка Яна Кежгайлы-Завішы, нашчадка старых і вядомых на Беларусі родаў. Сімпатыі княгіні да беларусаў павялічыў яе друті муж, князь Мікалай Радзівіл, які лічыў сябе беларусам, а ў вачах сучаснікаў быў «хлопаманам»34. Гэта стала

30 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 66; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 55.

31 Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia... S. 286.

32 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 104—105 (0245. Тэксты радыёграмаў Дэлегацыі HC БНР y справе замежных перамоваў (Кіеў), дасланых 18.04.1918).

33 Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia... S. 499 (zalqcznik 223: List M. Radziwill do gen.

  1. Dowbora-Musnickiego, z dnia 13.12.1917).

34 Latyszonek O., Zi^ba A. A. Radziwillowa z Zawiszow Ц PSB. T. 30. Krakow, 1987.

  1. 398—399; беларускамоўная версія: Латышонак A. Нацыянальнасьць — Беларус... С. 462—464 (2-е выд. — с. 514—516).

прычынай для яго астракізму з боку палякаў, асабліва нелітоўскіх і небеларускіх. Ад таго часу павялічылася таксама ізаляцыя ад іх абоіх сужэнцаў. М. Радзівіл, як асоба вельмі рэлігійная, была звязаная з хрысціянскай дэмакратыяй, аднак не цуралася падтрымліваць і іншыя беларускія палітычныя рухі, маючы сімпатыі і прызнанне з боку большасці дзеячаў35.

Паводзіны жаўнераў I Польскага корпуса з пункту гледжання мясцовага насельніцтва апісаў таксама ўраджэнец гэтых тэрыторый Мельхіёр Ваньковіч у кнізе «Фрагменты эпапеі»36. Найчасцей у якасці прыкладу негатыўнага абыходжання з беларускім населыгіцтвам фігуруе спаленне вёсак Вялікія і Малыя Бортнікі Бабруйскага павета, а таксама расстрэл некаторых жыхароў37. Гэтыя вёскі, размешчаныя па суседстве з Бірчай, дзе дыслакаваўся штаб I корпуса, былі занятыя батальёнам бальшавіцкіх сапёраў. Жаўнеры корпуса абстралялі абедзве вёскі, не зважаючы на тое, што там знаходзілася і цывільнае насельніцтва38.

Загады Езавітава, паводле якіх належала павялічваць канцэнтрацыю беларускіх аддзелаў пад Бабруйскам, трапілі ў рукі бальшавікоў. Савет народных камісараў Заходняй вобласці і фронту інтэрпрэтаваў іх пасвойму і 30 сіудзеня 1918 г. прыняў рашэнне распусціць ЦБВР і затрымаць яе кіраўнікоў па абвінавачанні ў супрацоўніцтве з польскай арміяй. Матросы, прысланыя са Стаўкі Вярхоўнага Галоўнакамандавання, і мясцовыя чэкісты ў ноч з 31 студзеня на 1 лютага затрымалі К. Езавітава, В. Захарку, а потым таксама Я. Мамоньку і трох іншых асоб. Недавер з боку бальшавікоў выклікала тое, што тыя самыя асобы, арыштаваныя імі два тыдні таму, здолелі ўцячы і трапіць у Дукору, дзе размяшчаліся аддзелы I Польскага корпуса39.

На гэты раз. аднак, затрыманне беларускіх дзеячаў было часткай больш важнага плана, падрыхтаванага бальшавіцкімі цэнтральнымі ўладамі. 30 студзеня, праз пяць дзён пасля абвяшчэння незалежнасці Украіны, пры Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей быў утвораны Беларускі нацыянальны камісарыят. Цэнтральныя бальшавіцкія ўлады наважыліся на ўласнае вырашэнне беларускага пытання, каб не страціць Беларусь такім жа чынам, як Украіну. Беларускі нацыянальны рух яны падтрымліваць не збіраліся. Затрыманне сяброў ЦБВР выклікала пратэст беларускіх цывільных і вайсковых арганізацый, у Віцебску справа дайшла нават да ўзброенай

35 Надсан А. Княгіня Радзівіл і справа адраджэння Уніі ў Веларусі. Мінск, 2006. С. 6—14.

36 Wankowicz М. Strz^py ерореі. Opowiadania. Warszawa, 1923; каментар да ягонай працы гл.: Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia... S. 185, 199—200.

37 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 216. Арк. 211—211.

38 Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia... S. 174. Ва ўспамінах генерал даводзіць, што канфлікт быў вырашаны мірным шляхам, але гэта няпраўда.

39 tatyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 66—67; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 56. Сцвярджэнне савецкай гістарыяграфіі пра супрацоўніцтва беларускіх дзеячаў з палякамі I корпуса было заклікана апраўдаць дзеянні бальшавікоў.

сутычкі паміж балыпавікамі і Беларускай вайсковай радай Паўночнага фронту, якая ўзялаўладу ў горадзе. Аднак беларуская ўлада трымалася ў Віцебску нядоўга. Там размяшчаўся польскі аддзел Чырвонай гвардыі, які таксама называлі Чырвоным Варшаўскім дывізіёнам. Ен складаўся з 350 жаўнераў пад камандаваннем Стэфана Чарнецкага, камісара па польскіх пытаннях у Віцебску. Галоўнай задачай Чырвонага дывізіёна было раззбраенне аддзелаў I Польскага корпуса, але ён прыдаўся бальшавікам і для іншай мэты. Жаўнеры раззброілі і арыштавалі ў Віцебску Беларускую вайсковую раду Паўночнага фронту. Зброю мусілі таксама скласці вайскоўцы беларускага эскадрона, якія з Оршы спяпіаліся на дапамогу ЦБВР у Менску. Разбіць бальшавікоў не здолеў і беларускі аддзел у Смаленску40.

Па-за сферай кантролю бальшавікоў Заходняй вобласці і фронту адбывалася беларусізацыя вайсковых частак. На пачатку 1918 г. Віленская дружына, якая размяшчалася ў Віцебску, была перайменаваная ў Беларускі полк, мабілізацыю ў які самавольна абвясціў паручнік Лапо. Найболып хутка гэты працэс адбываўся на Румынскім фронце, галоўным чынам дзякуючы генерал-маёру Пажарскаму, які кіраваў у Беларускай вайсковай камісіі, што ўзнікла 9 студзеня 1918 г., пытаннямі арганізацыі беларускіх вайсковых адзінак41. У межах гэтага 6-ы Таўрогінскі конны полк быў перайменаваны ў 1-ы гусарскі беларускі нацыянальны полк. У канцы студзеня 1918 г. камандуючы Румынскім фронтам выдаў загад аб «беларусізацыі» IV армейскага корпуса, 43-й пяхотнай дывізіі, 357-й Віцебскай дружыны і 401-й Менскай дружыны42. Гэтыя часткі, аднак, ніколі не здолелі дайсці да Беларусі; пасля заключэння Германіяй мірнай дамовы з Румыніяй яны былі інтэрнаваныя, а пазней — расфармаваныя.

18 лютага 1918 г., пасля зрыву перамоў у Берасці балыпавіцкай дэлегацыяй, Германія распачала наступленне на Усходнім фронце супраць Савецкай Расіі. Каб прадухіліць страту ўласнай арміі, Савет народных камісараў Заходняй вобласці і фронту ў ноч з 18 на 19 лютага вырашыў не супраціўляцца немцам і здаць Менск. Ужо на наступны дзень балыпавіцкія камісары спешна пакідалі горад, які трапляў у рукі сяброў беларускіх і польскіх вайсковых арганізацый. Чыгункай эвакуаваўся Карл Ландар, пакідаючы гатэль «Еўропа», дзе размяшчаўся балыпавіцкі Аблвыкамзах, ЧК і штаб Чырвонай гвардыі. Той дзень ён пазней узгадваў так:

У горадзе распачаўся рух «беларусаў», якія рыхтавалі выступленне супраць нас. На вуліцах распачаліся дробныя сутычкі, раздаваліся стрэлы. Калі т[аварыш] Пятроў, камендант Савета, вечарам выводзіў мяне з Савета

40 Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Центральная Рада// Крывіч. 1925. № 1. С. 90—91; Baginski Н. Wojsko Polskie na Wschodzie 1914—1920. Warszawa, 1921. S. 192—197.

41 ABHP. T. 1. Кн. 1. C. 38—39 (0068. Загад расейскім войскам Румынскага фронту за 9.01.1918).

42 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 64—65; Латышонак A. Жаўнеры

БНР... С. 54—55.

чорным ходам, праз парадны ўжо ўварваліся ўзброеныя банды [вайскоўцаўбеларусаў], што шукалі мяне і таварьппаў. На станцыі нас усялякімі спосабамі стараліся затрымаць, падбухторваючы на нас рабочых-чыгуначнікаў, і ўрэшце ўчынілі крушэнне нашага цягніка — два вагоны перавярнуліся, мой сышоў з рэек. Гэта рабілася з мэтай выйтраць час да прыходу немцаў альбо палякаў43.

Пасля таго як кіраўнікоў ЦБВР выпусцілі з турмы, камендантам горада стаў К. Езавітаў. Пад канец дня беларускія аддзелы кантралявалі найважнейшыя аб’екты Менска. Яны занялі арсенал на вуліцы Маскоўскай, Дом губернатара і гатэль «Еўропа». Менск, свабодны ад бальшавікоў, стаў месцам супрацьстаяння паміж дзеячамі Цэнтральнай Беларускай вайсковай рады і Польскай вайсковай арганізацыі, якую падтрымлівалі польскія аддзелы генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага. Польскім камендантам горада быў прызначаны капітан Ігнацій Матушэўскі. Вечарам 19 лютага польскія аддзелы здабылі арсенал са зброяй на вуліцы Скобелеўскай, а каля апоўначы адабралі ў беларусаў склад зброі на вуліцы Маскоўскай. Хоць польска-беларускія адносіны станавіліся ўсё больш напружанымі, абодвум бакам удалося пазбегнуць сутычак, і шляхам паразумення Менск быў падзелены на дзве зоны: беларусы кантралявалі паўночна-заходнюю частку з плоіпчай Свабоды, а палякі — паўднёва-ўсходні сектар: вуліцы Бабруйскую, Паліцэйскую, Гандлёвую, Захар’еўскую, Петрапаўлаўскую, Верхнюю і Ніжнюю Ляхаўкі, Лібава-Роменскі вакзал44. Беларуская адміністрацыя горада вызначыла дэмаркацыйную лінію з польскай зонай уздоўж Койданаўскага тракту, вуліц Захар’еўскай і Маскоўскай, а таксама Гомельскага тракту. У ноч з 20 на 21 лютага польскія аддзелы занялі Аляксандраўскі вакзал, які знаходзіўся ў «беларускай зоне».

20 лютага беларускія аддзелы былі арганізаваныя ў I Менскі беларускі полк, камандаванне над ім атрымаў I. Рачкевіч, а конныя аддзелы ўзначалілі Нямкевіч і Мядзведзеў. На чале міліцыі стаў Фларыян Ждановіч46. Абурэнне беларускай камендатуры выклікала патрабаванне аб перадачы кантролю над парадкам у горадзе палякам да падыходу аддзелаў I Польскага корпуса і аб неабходнасці падпарадкавання ўсіх нацыянальных арганізацый генералу Ю. Доўбару-Мусніцкаму. Веларускае камандаванне крытычна паставілася да такога рашэння, выслаўшы запыт аб правамоцнасці дзеянняў. Па прычыне пагрозы з боку I Польскага корпуса беларускі камендант выклікаў беларускія аддзелы з Віцебска, а калі чаканая дапамога не падышла, выслаў чыгуначны састаў na IV армейскі корпус Румынскага фронту46. Аднак

43 Октябрь 1917 н судьбы полнтнческой оппознцнн. Ч. 2 / Ред. Н. Сташкевнч н др. Гомель, 1993. С. 93.

44 Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Цэнтральная Рада // Крывіч. 1925. № 1. С. 91—92.

45 Тамсама. С. 92.

46 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 72; Латышонак A. Жаўнеры

BHP... С. 60.

ні польскія, ні беларускія аддзелы не здолелі дайсці да Менска. Першымі раніцай 21 лютага 1918 г. у горад увайшлі немцы.

Ініцыятыва беларускіх вайскоўцаў пры пераняцці ўлады ў Менску была адной з першых удалых акцый беларускіх дзеячаў, хоць варта заўважыць, што адпор бальшавікоў не быў вельмі моцным. Беларускія дзеячы лічылі Менск галоўным палітычным цэнтрам Беларусі і разлічвалі размясціць тут сядзібу ўрада рэспублікі.

4.3 Дзейнасць беларусаў у віленскім асяродку

На пачатку XX ст. культурнае беларускае жыццё перанеслася з Менска ў Вільню, галоўным чынам з-за лепшых умоў для дзейнасці беларусаў. Вільня, былая сталіца ВКЛ, заўсёды была важным цэнтрам, у якім развівалася руская культура, і няма нічога дзіўнага ў тым, што яна прыцягвала беларусаў. Пасля 1905 г. у Вільні запанавала большая палітычная свабода, і таму сваю нацыянальную дзейнасць маглі развіваць тут менчукі, якія на віленскіх пагорках знайшлі прыдатны грунт і зацікаўленасць у сваёй працы сярод мясцовых беларусаў. У Вільню пераехалі браты Луцкевічы. У1906 г. тут выйшаў першы нумар «Нашай Нівы», які распачаў новы літаратурны перыяд («нашаніўскі»). Вільня ажно да пачатку вайны была цэнтрам беларускага культурнага і палітычнага жыцця, хоць і з’яўлялася адначасова важным цэнтрам польскай, яўрэйскай і літоўскай культуры, у якім узаемныя ўплывы перамешваліся вельмі глыбока. Калі б атрымаў поспех праект аўтаноміі гістарычнай Літвы, што ахоплівала Літву і Беларусь, то Вільня магла б стаць са згоды літоўцаў, беларусаў і палякаў сядзібай краёвага сойма. Аднак пасля Лютаўскай рэвалюцыі Менск, а не Вільня, стаў галоўным палітычным цэнтрам Беларусі. Яго значэнне акрэслілася, калі там пачалі арганізоўвацца беларускія палітычныя структуры.

Паход нямецкіх войскаў на ўсход меў вынікам аб’яднанне абедзвюх частак Беларусі, якія да гэтага часу былі падзеленыя лініяй нямецкарасійскага фронту, пад адзінай акупацыйнай уладай (акрамя самай усходняй часткі). Тым самым упершыню ад жніўня 1915 г. сталі магчымымі кантакты насельніцтва з абедзвюх частак краіны.

Пасля падпісання мірнай дамовы з бальшавікамі ў Берасці немцы пачалі змяняць адносіны да нерасійскіх народаў на акупаваных тэрыторыях. Іх усё большая ўпэўненасць у сабе, аднак, занепакоіла літоўцаў. Таму Тарыба, каб захаваць свае дасягненні, 11 снежня 1917 г., як ужо адзначалася, прыняла пастанову аб аднаўленні літоўскай дзяржавы са сталіцай у Вільні і разрыве сувязяў з іншымі дзяржавамі і нацыямі. Яна таксама звярнулася да нямецкага ўрада з просьбай аб дапамозе і ахове, a таксама дэкларавала жаданне заключыць з Германіяй саюз, рэалізаваны праз вайсковую, камунікацыйную, мытную і манетарную канвенцыю47. Такая лаяльная ў адносінах да Германіі пазіцыя сутыкнулася з адпорам унугры самой Тарыбы. Нежаданне яе прымаць павялічылася яшчэ больш,

47 Lossowski Р Litwa. Warszawa, 2001. S. 64, 66.

8 Зак. 326

калі выявілася, што, нягледзячы на запэўніванні немцаў у лаяльнасці, літоўская дэлегацыя не была запрошаная на мірную канферэнцыю ў Берасце. На кампраміс з Германіяй пагадзілася большасць членаў Тарыбы, толькі чатыры парламентарьгі ў знак пратэсту пакінулі яе шэрагі. Аднак гэтая іх пазіцыя паспрыяла прыняццю незалежніцкіх пазіцый, на карысць чаго склалася палітычная сітуацыя: зрыў перамоў у Берасці і страйкі ў Берліне. 16 лютага 1918 г. члены Тарыбы, ужо дамовіўшыся, адзінагалосна ўхвалілі дэкларацыю аб незалежнасці. У ёй гаварылася пра аднаўленне незалежнай Літвы на дэмакратычнай аснове, са сталіцай у Вільні, а таксама пра разрыў усіх сувязяў, якія ў мінулым злучалі Літву з іншымі нацыямі. Такім чынам, яшчэ раз быў дэклараваны адыход ад ідэі аднаўлення ВКЛ. Дэкларацыю трэба было разумець як адмову ад саюзаў не толькі з расійцамі і палякамі, але таксама і з беларусамі альбо немцамі. Апошнім, зрэшты, даволі абцякальна тлумачылася, што дэкларацыя ад 16 лютага 1918 г. засноўваецца на дэкларацыі ад 11 снежня 1917 г., а яе пастановы, што тычыліся адносін з Германіяй, застаюццаў сіле. Літоўская дэлегацыя старалася атрымаць аўдыенцыю ў канцлераў Берліне і натыфікаваць новы акт, але адказ на афіцыйны запыт выклікаў расчараванне. Імператарскі акт прызнання, атрыманы 23 сакавіка 1918 г., тычыўся акта ад 11 снежня і ў гэтым кантэксце пацвярджаў блізкія адносіны Германіі і Літвы. Адначасова нямецкія кіраўнічыя органы на акупацыйным абшары сталі праводзіць больш цвёрдую палітыку ў адносінах да Тарыбы і іншых нацыянальных прадстаўніцтваў, што жадалі пераняць уладу. Абвяшчэнне Літвой незалежнасці 16 лютага, змена палітычнай сітуацыі і адыход баЛьшавікоў вымусілі беларускіх нацыянальных дзеячаў таксама прадпрымаць пэўныя крокі.

Віленская Беларуская рада (ВБР), якая каардынавала дзейнасць беларускіх арганізацый на тэрыторыі нямецкай акупацыі, хутка адрэагавала на вестку аб перамяшчэнні нямецкай арміі на ўсход. 3 прычыны падзення расійскага кіравання і адыходу бальшавікоў падавалася, што наступаючыя без адпору немцы будуць доўга раздаваць карты ў гэтай частцы Еўропы. Пасля заняцця нямецкім войскам новых тэрыторый цэнтральнай Беларусі ВБР мусіла адкрыць новы раздзел у беларуска-нямецкіх адносінах. Яшчэ 18 лютага 1918 г., г. зн. у той дзень, калі распачалося наступленне немцаў, сябры ВБР прынялі рэзалюцыю аб неабходнасці аб’яднання абедзвюх частак Беларусі, якія трапілі пад нямецкую адміністрацыю. Пры гэтым крытыкавалася ранейшая расійская ўлада, асабліва запозненае ўтварэнне беларускіх фармаванняў у складзе расійскай арміі, з-за чаго Беларусь апынулася ў небяспецы.

Пазіцыя бальшавіцкай дэлегацыі на канферэнцыі ў Берасці стала прычынай узрастання недаверу да ўрада У. Леніна. Асабліва негатыўную рэакцыю выклікала недапушчэнне на перамовы беларускай дэлегацыі. Усё болып выразным для беларускіх нацыянальных дзеячаў станавілася тое, што балыпавіцкі ўрад трактуе Беларусь як частку Расіі, а беларусаў не ўспрымае ў якасці асобнага народа. Лозунг самавызначэння народаў

аказаўся ў гэтым выпадку папулісцкай фразай, бо на рэальную падтрымку незалежнасці Беларусі з боку ўрада У. Леніна нельга было разлічваць.

Пашырэнне нямецкай акупацьгі на ўсход прынесла беларусам новыя магчымасці, а прыклад Украіны надаваў адвагі, Перадусім, аднак, пачаць рашучыя крокі беларускіх дзеячаў вымусіла нечаканае для іх рашэнне Тарыбы. Абвяшчэнне незалежнасці Літвы 16 лютага 1918 г. наносілаўдар па канцэпцыі беларуска-літоўскай дзяржавы, прынятай на студзеньскай Беларускай канферэнцыі ў Вільні. Гэта быў крок супраць прапагандаванай Луцкевічамі (і іншымі краёўцамі) ідэі аднаўлення ВКЛ, таму кіраваная імі ВБР напачатку не падтрымала паўторнага абвяшчэння незалежнасці Літвы. Такім чынам ВБР жадала таксама падкрэсліць той факт, што Акт 16 лютага быў абвеіпчаны Тарыбай без яе ўдзелу. ВБР лічыла сябе органам, роўным з Тарыбай на тэрыторыі гістарычнай Літвы, і жадала несці адказнасць за рашэнні, звязаныя з яе абшарам і будучыняй. Віленская Беларуская рада адмаўляла Тарыбе ў праве заключэння дамоў ад імя гісгарычнай Літвы, пакуль ёю не будзе прызнаны прадстаўнічы орган беларусаў і іншых нацыянальнасцей, што пражывалі на гэтых тэрыторыях. Адначасова пад уплывам узніклай сітуацьгі ВБР выказалася за пабудову незалежнай беларускай дзяржавы і выступіла з пратэстам супраць далучэння да літоўскай дзяржавы земляў, населеных беларусамі. 18 лютага 1918 г. ВБР прыняла рэзалюцыю аб разрыве сувязяў паміж Беларуссю і Расіяй.

Незалежна ад гэтага ўжо ў сакавіку 1918 г. сябры ВБР накіравалі канцлеру Германіі ліст, у якім дзякавалі за прызнанне незалежнасці Літвы. Варта падкрэсліць, што ў рашэнні Германіі кіраўнікі ВБР хацелі бачыць першы крок у кірунку аднаўлення ВКЛ і паўстання дуалістычнай беларуска-літоўскай дзяржавы. Разлічвалі яны таксама на тое, што Германія прыме падобнае рашэнне і ў адносінах да Беларусі. Ад нямецкага ўрада яны дамагаліся таксама аб’яднання ў адно цэлае беларускіх земляў, падзеленых Берасцейскім трактатам48. Адказ з Берліна на ліст ВБР не прыйшоў, толькі доктар Кюглер, кіраўнік нацыянальнай палітыкі ў акрузе Літва, заспакойваў сяброў беларускага прадстаўніцтва (хоць, мабыць, няіпчыра), што пытанне стварэння беларускай «сялянскай дзяржавы» сур’ёзна разглядаецца і хутка будуць прынятыя рашэнні па гэтай справе49.

4.4    Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі

Разам з адыходам бальшавікоў пачалі праяўляць актыўнасць беларусы Менска — выйшаў з падполля Выканкам Усебеларускага з’езда. Ён абвясціў сябе найвышэйшым органам улады на Беларусі — беларускім краёвым прадстаўніцтвам. 3 яго складу быў выдзелены

48 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 51 (0098. Ліст Віленскай Веларускай Рады (Вільня) Рэйхсканцлеру Нямеччыны (Бэрлін) за ??.0?.1918).

49 Собственноручные показання А. й. Луцкевнча... С. 195 (2-е выд. — с. 233).

першы беларускі ўрад — Народны Сакратарыят Беларусі, які ўзначаліў вельмі малады Язэп Варонка, народжаны ў 1891 г. у Сакольскім павеце Гарадзенскай губерні, дзеяч БСГ. Ён адвучыўся некалькі семестраў на юрыдычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта, аднак з-за немагчымасці аплачваць навучанне быў адлічаны з вучобы і да пачатку вайны падпрацоўваў публікацыямі ў пецярбургскіх газетах. Падчас вайны, ажно да снежня 1917 г., Я. Варонка быў сябрам БТДАВ у Петраградзе. У чэрвені стаў сябрам прэзідыума БСГ. Па прычыне таго, што сярод беларускіх актывістаў было няіпмат юрыстаў, Я. Варонку даверылі кіраванне юрыдычнымі пытаннямі Вялікай Беларускай Рады. У верасні 1917 г. ён браў удзел ва Усерасійскай Дэмакратычнай нарадзе ў Пецярбургу, а праз некалькі месяцаў стаў дэлегатам ад Беларускага выканаўчага камітэта Петраградскага гарнізона на I Усебеларускім з’ездзе. Хоць пазней ён прыпісваў сабе ініцыятыву фарсіравання незалежніцкай праграмы, але падчас I Усебеларускага з’езда ў снежні 1917 г., і гэта варта падкрэсліць, лозунгі аб незалежнасці Беларусі з трыбун не гучалі50. Першай асобай, якая ўголас выказалася за незалежнасць Беларусі, быў, як ужо адзначалася, Вацлаў Ластоўскі.

21 лютага 1918 г. Выканкам Рады з’езда выдаў Першую Устаўную грамату. Яна ўтрымлівала заклік да беларускага народа, каб перад пагрозай нямецкай акупацыі ён узяў у свае рукі ўладу над краем і паклапаціўся ііра сваю будучыню. Неабходнасць узяцця ўлады беларускім народам абгрунтоўвалася яго правам на самавызначэнне. У гэтым кароткім дакуменце шмат месца прысвячалася таксама іншым нацыям, што насялялі Беларусь. Ім гарантавалася права на нацыянальнаперсанальную аўтаномію, якая прадугледжвала выкарыстанне роднай мовы, свабоду веравызнання і палітычнай дзейнасці, аднак не давала магчымасці стварэння ў дзяржаве аўтаномных тэрыторый. Хоць не ўдакладнялася, якія менавіта нацыянальныя меншасці маюцца на ўвазе, варта меркаваць, што гэта тычылася яўрэяў, палякаў і, магчыма, расійцаў. Іх прадстаўнікі, але толькі тыя, што паходзілі з колаў рэвалюцыйных дэмакратаў, павінны былі ўвайсці ў склад Выканкама Рады Усебеларускага з’езда. Сканструяваны такім чынам камітэт абвяшчаў сябе часовай уладай на Беларусі ажно да моманту склікання Усебеларускага Устаноўчага сходу, які мусіў быць абраны шляхам усеаіульных, прамых, роўных, таемных і прапарцыйных выбараў. Выбарчае права мусіла быць нададзена ўсім жыхарам Беларусі з улікам іх узросту без увагі на нацыянальнасць, рэлігію і пол. Тым самым адмаўляліся ад курыяльных выбараў і ад абмежаванняў, што вынікалі з маёмаснага цэнзу. Выбарчае права надавалася тым, хто дагэтуль быў яго пазбаўлены: жанчынам, беднаму яўрэйскаму і сялянскаму насельніцтву51. Аўтары I Граматы ніводным

50 Рудовіч С. Варонка Язэп Н ЭГБ. Т. 2. С. 223—224; Собственноручные показання А. й. Луцкевнча... С. 195 (2-е выд. — с. 233—234).

51 На тэрыторыі Беларусі з усходняга боку расійска-германскага фронту пералічаныя катэгорьгі насельніцтва атрымалі выбарчыя правы паводле названых дэмакратычных прынцыпаў ужо ў 1917 г. — пры Часовым урадзе Расіі (Заўв. рэд.).

словам не згадалі ні пра дзяржаўную незалежнасць, ні пра аўтаномію Беларусі. Увага акцэнтавалася на сацыяльных пытаннях, а галоўнай мэтай прызнавалася абарона і рэалізацыя здабыткаў рэвалюцыі52.

3 абвяшчэннем I Устаўной граматы Народны Сакратарыят Беларусі як часовую ўладу падтрымала Менская гарадская дума. Яна нефармальна выконвала функцыі рэпрэзентацыі краю, будучы стала дзеючай структурай самакіравання. Яе члены пры гэтым выказалі перакананне, што дэмакратычны лад, які будзе ўведзены на Беларусі, гарантуе ўсе правы і магчымасці вольнага развіцця ўсім нацыям, што насяляюць Беларусь «у цесным саюзе з дэмакратычнай Расіяй»53. Гэта была завуаляваная перасцярога, што ад моманту першых крокаў у бок незалежнасці Беларусі Менская гарадская дума адмовіцца ад падтрымкі.

Напачатку Народны Сакратарыят складаўся з дванаццаці сакратароў і двух самастойных упаўнаважаных. Пяць пасад занялі сябры ЦБВР: П. Крачэўскі, I. Серада, Т. Грыб, К. Езавітаў. Тры апошнія былі сябрамі БСГ. Я. Бялевіч узначаліў Народны Сакратарыят юстыцыі, Я. Серада — Народны Сакратарыят гаспадаркі, a Т. Грыб, дэлегат Усебеларускага з’езда ад вайсковых арганізацый, павінен быў кіраваць Народным Сакратарыятам земляробства. Упаўнаважаным па вайсковых пытаннях стаў вельмі актыўны на гэтай ніве К. Езавітаў, які ў якасці члена прэзідыума з’езда беларускіх вайскоўцаў Паўночнага фронту быў дэлегаваны на I Усебеларускі з’езд, дзе адкрыта дамагаўся стварэння беларускіх вайсковых фармаванняў. П. Крачэўскі павінен быў арганізаваць Народны Сакратарыят кантролю, асветай мусіў заняцца А. Смоліч, Народным Сакратарыятам пошты і тэлеграфа — Аляксандр Карач, а шляхі зносін павінны былі падлягаць В. Рэдзьку. Народны Сакратарыят апекі павінна былаўзначаліць адзіная жанчына ў гэтым урадзе — П. Бадунова, ангажаваная ў дзейнасць левага крыла БСГ. Бягучымі справамі належала займацца сакратару Л. Зайцу — выпускніку Пецярбургскага ўніверсітэта, сябру Рады Усебеларускага з’езда. Важныя ведамствы былі давераныя расійскім эсэрам: Народны Сакратарыят унутраных спраў (I. Макрэеў), Народны Сакратарыят велікарускіх спраў (Павел Злобін), а таксама Народны Сакратарыят фінансаў (Г. Белкінд)54.

У дзень абвяшчэння I Устаўной граматы, 21 лютага 1918 г., у Менску з’явіліся немцы, а праз некалькі дзён, 25 лютага, яны перанялі ўладу ў горадзе. Як хутка выявілася, адсутнасць абвяшчэння незалежнасці ў I Устаўной грамаце стала фатальнай памылкай. Праўда, у тагачаснай сітуацыі, калі немцы праходзілі праз Менск, прыняць такое рашэнне было вельмі складана, бо гэта магло прывесці да абвінавачванняў Народнага Сакратарыята менскімі прарасійскімі арганізацыямі ў

52 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 46—47 (0084. [I-я] Ўстаўная грамата да народаў Беларусі Выканаўчага Камітэту Рады Першага Усебеларускага Зьезду за 21.02.1918).

63 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 47 (0085. Журнал паседжаньня Менскай Гарадзкой Думы 21.02.1918).

64 LCVA. Е 582, ар. 2, Ь. 19,1. 3, 8.

198 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці здрадзе і нават зрабіць немагчымай яго легітымізацыю. 3 другога боку, з’яўленне новага органа з прэтэнзіямі на ўладу ў Беларусі і ўпартае падкрэсліванне сувязяў з Расіяй магло выклікаць у вачах уступаючых у Менск немцаў падазрэнні ў тым, што гэта — орган праціўніка. Немцы, зрэшты, напачатку былі ў гэтым перакананыя, бо не прызналі беларускага ўрада, выгналі Народны Сакратарыят з яго сядзібы ў Доме губернатара, скінулі з будынка бел-чырвона-белы сцяг і канфіскавалі фінансавыя сродкі, якіх ніколі не вярнулі. Толькі праз некалькі дзён адбылося паразуменне паміж немцамі і беларускімі дзеячамі. Нямецкая вайсковая адміністрацыя 28 лютага 1918 г. дазволіла дзейнасць Народнага Сакратарыята ў якасці беларускага нацыянальнага прадстаўніцтва. Ён перамясціўся ў новыя памяшканні на вуліцы Захар’еўскай, 43.

Праз няпоўныя два тыдні пасля абвяшчэння I Устаўной граматы, 3 сакавіка 1918 г., Савецкая Расія падпісала з Германіяй і яе саюзнікамі мірную дамову. Як ужо згадвалася, населеныя беларусамі тэрыторыі былі падзеленыя. Немцам дасталася паўночна-заходняя частка, a таксама Падляшша, і менавіта ім належала вырашаць будучыню гэтага абшару. Цэнтральная частка і Усходняя Беларусь ажно за Дняпро, дакуль размяшчаліся нямецкія войскі, мела быць аддадзена Савецкай Расіі, але толькі пасля выплаты кантрыбуцыі золатам, збожжам і іншымі таварамі. У руках бальшавікоў засталіся Смаленіпчына, частка Магілёўшчыны і Віцебшчыны, куды дайшлі нямецкія войскі, але адразу адступілі. У склад Украінскай Народнай Рэспублікі павінны былі ўвайсці Берасцейскі, Пінскі, Рэчыцкі, Мазырскі і Гомельскі паветы. Балыпавікам удалося дамагчыся таго, што Германія паабяцала не прызнаваць ніякіх новых дзяржаў, якія хацелі б пасля падпісання 3 сакавіка 1918 г. мірнай дамовы абвясціць пра сваю незалежнасць на тэрыторыі былой Расійскай імперыі55. Тым самым дзяржаўніцкія памкненні беларусаў знаходзіліся пад двухбаковай пагрозай: новага падзелу тэрыторыі і нямецка-бальшавіцкай дамовы аб недапушчальнасці падтрымкі новых дзяржаў. Гэта выклікала чарговае ажыўленне з боку Выканкама Рады Усебеларускага з’езда, сябры якога даспелі да абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі.

Яе ўтварэнне было абвешчана 9 сакавіка 1918 г. у II Устаўной грамаце, скіраванай да ўсіх нацыянальнасцей, што насялялі Беларусь. Абшар Беларускай Народнай Рэспублікі быў акрэслены вельмі агульна, дзяржава павінна была ўзнікнуць «у рубяжох рассялення і лічбеннай перавагі беларускага народа»56. Аўтары васьміпунктавага дакумента зноў фармулявалі дэмакратычныя прынцыпы выбараў Устаноўчага сходу, але не вызначалі пакуль даты яго склікання. Да часу першага паседжання Сходу заканадаўчую ўладу павінна была ажыццяўляць

56 Пералічаныя ўмовы германа-расійскіх пагадненняў былі вызначаны не толькі Верасцейскім трактатам ад 3 сакавіка 1918 г., але і Дадатковай дамовай паміж Германіяй і Савецкай Расіяй, заключанай у Верліне 27 жніўня 1918 г. (Заўв. рэдЗ.

56 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 52 (№ 0101).

Рада Усебеларускага з’езда, папоўненая прадстаўнікамі нацыянальных меншасцей. Органам выканаўчай і адміністрацыйнай улады вызначаўся Народны Сакратарыят Беларусі, які вылучаўся Радай і быў адказны перад ёй. Дзяржаўны лад павінен быў грунтавацца на дэмакратычных прынцыпах. У межах БНР абвяшчалася свабода слова, друку, сходаў, хаўрусаў, свабода сумлення, недатыкальнасць асобы і недатыкальнасць жылля. Прадстаўнікам усіх нацыянальных меншасцей, што жылі на Беларусі, гарантавалася персанальная аўтаномія і роўныя правы для ўсіх ужываных на гэтых тэрыторыях моў. Апошнія два пункты датычылі сацыяльных пытанняў і ясна паказвалі, ад якіх сацыяльных слаёў чакалася падтрымка для Беларускай Народнай Рэспублікі. Творцы БНР наважыліся скасаваць прыватную ўласнасць на зямлю і перадаць яе без выкупу ўсім, хто сам на ёй працуе. Лясы, азёры і карысныя выкапні павінны былі стаць дзяржаўнай уласнасцю.

Выражанае ў II Устаўной грамаце дэклараванне вельмі шырокіх прывілей нацыянальнай аўтаноміі адрасавалася перадусім яўрэйскаму і польскаму насельніцтву, а таксама, магчыма, русіфікаваным беларусам. Беларуская мова не атрымала прыярытэтнага статусу. Гарантаванне пры гэтым роўных правоў для ўсіх моў народаў Беларусі было даволі непрадуманым крокам. Увядзенне гэтай пастановы ў жыццё магло негатыўна адбіцца на распаўсюджанні беларускай мовы, якая мела найболып слабую асветніцкую базу. Памылковымі былі таксама пункты аб нацыяналізацыі зямельнай уласнасці, бо гэта аўтаматычна адштурхоўвала ад ідэі Беларускай Народнай Рэспублікі прадстаўнікоў вышэйшых і багацейшых сацыяльных слаёў.

Няма нічога дзіўнага ў тым, што Менская гарадская дума вельмі асцярожна паставілася да палажэнняў II Устаўной граматы, асабліва ў пытанні стварэння Беларускай Народнай Рэспублікі. 18 сакавіка адбыўся яе сход, падчас якога прадстаўнікі Рады БНР прасілі аб падтрымцы і фінансавай дапамозе. А. Цвікевіч даказваў неабходнасць пабудовы ўласнай беларускай дзяржаўнасці. Асабліва ён падкрэсліў наяўнасць тэрытарыяльных прэтэнзій на беларускія землі з боку суседзяў: літоўцы замахваліся на тэрыторыі, што ляжалі далёка ад іх этнічных межаў, украінцы імкнуліся перахапіць чыгуначную лінію Гомель—Бранск, a палякі выказвалі прэтэнзіі амаль на ўсе беларускія землі. Аляксандр Цвікевіч пераконваў, што стварэнне беларускай дзяржавы ў гэтай сітуацыі неабходнае, бо ў супрацьлеглым выпадку беларускія землі будуць разарваныя паміж суседзямі. Выступ А. Цвікевіча быў настолькі пераканаўчы, што гласныя Менскай думы падтрымалі абвяіпчэнне БНР, хоць некаторыя агаворвалі, што робяць гэта выключна з прычыны ўзніклых палітычных акалічнасцей. Шмат з іх не хавала і голасна выказвала надзею, што ў будучыні «ўсе часткі Расіі аб’яднаюцца ў федэратыўнай расійскай рэспубліцы». Утварэнне беларускай дзяржаўнасці падтрымаў таксама прадстаўнік польскай фракцыі ў Менскай гарадской думе Канстанцін Дземідэцкі-Дземідовіч, кажучы пры гэтым, што «палякі

заўсёды прызнавалі беларускі народ гаспадаром гэтай краіны»57. Аднак не ўсе гласныя Менскай думы меркавалі гэтаксама. У выніку II Устаўную грамату падтрымаў 41 гласны, 7 было супраць, a 17 устрымаліся ад прыняцця рашэння. Затое адзінагалосна ўсе прагаласавалі за рашэнне аб уключэнні прадстаўнікоў Менскай думы ў склад Рады Усебеларускага з’езда. Такім чынам, у яе склад увайшлі наступныя асобы: А. Вайнштэйн, А. Алыпук, П. Каіпчэнка, М. Мар’ясін, X. Хургін, I. Бергер, С. Занеўскі, В. Янчэўскі, В. Корзан, А. Фамін58.18 сакавіка Рада павялічылася таксама за кошт некалькіх сяброў Віленскай Беларускай рады (ВБР), сярод якіх былі браты Луцкевічы, Д. Сямашка, Я. Туркевіч, В. Ластоўскі59. Адначасова была адкінутая прапанова Тарыбы ўключыць у яе склад беларусаў у якасці прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай меншасці ў Літоўскай дзяржаве.

Рада Усебеларускага з’езда была перайменаваная ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі (Раду Рэспублікі). Віленская Беларуская рада перадала ёй усе свае паўнамоцтвы. Была адкінутая прапанова прыняць назву «Усебеларускі Савет сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў», якую для беларускага прадстаўнічага органа прапанаваў Усебеларускі з’езд. Гэта быў разрыў не толькі з назвай, але таксама і з намерам звязаць беларускі асяродак улады з цэнтральнымі бальшавіцкімі ўладамі. Уваходжанне ў склад Рады Рэспублікі прадстаўнікоў віленскага асяродка змяніла суадносіны сіл сярод кіраўніцтва беларускага руху. Падтрымку атрымалі прыхільнікі незалежнасці.

У выніку акупацыі Германіяй цэнтральнай часткі Беларусі пасля амаль трохгадовага перыяду знікла, а дакладней перамясцілася на ўсход, франтавая зона. Тым самым адрадзіліся камунікацыйныя сувязі і стала магчымым перамяшчэнне насельніцтва. 23 сакавіка ў Менск прыбыла дэлегацыя ВБР на чале з братамі Луцкевічамі. Віленскія дзеячы правялі некалькі сустрэч з прадстаўнікамі Народнага Сакратарыята, падчас якіх падзяліліся назіраннямі наконт тагачаснай сітуацьгі ў беларускім руху і яго становішча на працягу трох мінулых гадоў. У выніку размоў было вырашана дамагацца аб’яднання беларускіх земляў, падзеленых Берасцейскім трактатам, і пратэставаць супраць яго пастаноў. Урэшце рэшт было таксама прынята рашэнне аб абвяшчэнні незалежнасці БНР, разрыве палітычных сувязяў з Савецкай Расіяй і наладжванні саюзніцкіх адносін з Германіяй. Луцкевічам не было складана паразумецца па гэтых пытаннях з прадстаўнікамі Народнага Сакратарыята, бо яны самастойна дайшлі да такіх жа самых высноў яшчэ перад прыездам віленскай дэлегацьгі60. Гэта быў адзіны шлях, якім можна было пайсці, прыняўшы на веру, што разам з абвяшчэннем незалежнасці беларусы атрымаюць падтрымку з боку Германіі і здолеюць екасаваць пастановы Берасцейскага

57 LCVA. F. 582, ар. 2, Ь. 6,1. 53—54v.

58 Тамсама. L. 60—60 v.

59 Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох... С. 36; Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 75; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 62.

60 Собственноручные показання A. Н. Луцкевнча... С. 196 (2-е выд. — с. 234).

трактата. Абвяшчэнне ўтварэння БНР без пракламавання яе незалежнасці і дэклараванне гатоўнасці да федэрацыі з дэмакратычнай Расіяй, калі болыпая частка Беларусі была занятая немцамі, ставіла Народны Сакратарыят у складанае становішча. У такой сітуацыі немагчыма было б распачаць супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі і пераканаць іх у неабходнасці парушыць дамову з балыпавікамі аб недапупічальнасці падтрымкі новых дзяржаў. Без кантакту з імі складана было будаваць дзяржаўныя структуры на тэрыторыі, занятай войскамі Германіі. Акалічнасці патрабавалі рашучых дзеянняў, тым болып, што сябры Народнага Сакратарыята імкнуліся да яснага акрэслення сваёй пазіцыі адносна пастаноў Берасцейскага трактата, Германіі, балыпавіцкай Расіі і іншых суседзяў.

Прыезд Луцкевічаў у Менск узмацніў незалежніцкі лагер і волю да ажыццяўлення чарговага важнага палітычнага кроку. Намаганні менскіх і віленскіх дзеячаў нарэшце змаглі быць аб’яднанымі, што падкрэслівалася 24 сакавіка падчас трэцяга ўрачыстага паседжання II сесіі Рады БНР пры ўдзеле Луцкевічаў і Адама Станкевіча. Гасцей прынялі з энтузіязмам. Я. Варонка зачытаў рэферат пра значэнне Вільні ў беларускім руху і пра заслугі ў яго развіцці братоў Луцкевічаў. Скончыў ён словамі: «Беларусы, сёння ў нас Вялікдзень. Сёння зноў духоўна аб’ядналіся Вільня і Менск — душа і цела. Сёння беларус уваскрос»61. Антон Луцкевіч апісаў сітуацыю з беларускімі арганізацыямі на Віленшчыне і Гарадзеншчыне, а таксама іх дзейнасць на працяіу апошніх трох гадоў. Напрыканцы А. Смоліч ад імя фракцыі БСГ унёс і абгрунтаваў ідэю аб неабходнасці абвяшчэння незалежнасці Беларусі62. Пры гэтым не абышлося без бурлівай дыскусіі. Выступіла ажно 26 прамоўцаў, бо такая прапанова выклікала пратэст часткі сяброў Рады Рэспублікі.

Атмасфера наэлектрызавалася. Надышоў вырашальны момант, — запісаў сакратар сходу. — Рэзалюцыя, прапанаваная незалежніцкім лагерам, агалошвала: «Рада Беларускай Народнай Рэспублікі абвяшчае Рэспубліку незалежнай, аб чым заяўляе ў адпаведнай Устаўной грамаце»63.

Akt незалежнасці БНР быў прыняты 25 сакавіка 1918 г. а шостай гадзіне раніцы большасцю галасоў. Яго адзінагалосна падтрымалі сябры былой Рады I Усебеларускага з’езда і Віленскай Беларускай рады. Аднак галасаванне не было цалкам адзінагалосным, як у выпадку абвяшчэння незалежнасці Літвы альбо Латвіі. Супраць выступілі прадстаўнікі Бунда і расійскай Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (П. Злобін, П.

61 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 118 (пратакол 3-га ўрачыстага паседжаньня II сэсіі Рады БНР, 24 сакавіка 1918 г.).

62 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 67 (0148. Афіцыйнае паведамленьне Бюро Друку пры Радзе Беларускай Народнай Рэспублікі за 29.03.1918). К. Езавітаў абвяргаў інфармацыю аб тым, што ініцыятываналежалаВБР. Гл.: НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 118—119 (пратакол 3-га ўрачыстага паседжаньня II сэсіі Рады БНР, 24 сакавіка 1918 г.).

63 Тамсама.

Кашчэнка, I. Макрэеў). Пад іхуплывам супраць незалежнасці выказаліся прадстаўнікі земскага і гарадскога самакіравання Менскай губерні (у тым ліку Міканор Ярашэвіч). Дзевяць членаў расійскай Партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў (у тым ліку Злобін, Ярашэвіч, Мацюш, Шыманскі, Жылінскі, Мілановіч) яшчэ ў той самы дзень пакінулі Раду БНР. Прадстаўнікі Бунда, хоць і негатыўна ставіліся да акта аб незалежнасці, вырашылі застацца. Ад галасавання ўстрымаліся члены Аб’яднанай яўрэйскай сацыялістычнай рабочай партыі (сацыялісты-сіяністы і яўрэйскія сацыялісты), а таксама Яўрэйская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя «Паалей Цыён»64. У красавіку яны ўвогуле пакінулі Раду ў знак пратэсту супраць разрыву сувязяў Беларусі з Расіяй65.

Актам абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі стала III Устаўная грамата, абнародаваная 25 сакавіка 1918 г.:

Год назад народы Беларусі разам з народамі Расіі скінулі ярмо Расійскага царызму, які найцяжэй прыціснуў быў Беларусь; не пытаючыся народу, ён кінуў наш край у пажар вайны, якая чыста зруйнавала гарады і вёскі беларускія. Цяпер мы, Рада Беларускай Народнай Рэспублікі, скідаем з роднага краю апошняе ярмо дзяржаўнай залежнасьці, якое гвалтам накінулі расійскія цары на наш вольны і незалежны край.

Ад гэтага часу Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчаецца Незалежнай і Вольнай Дзяржавай. Самі народы Беларусі ў асобе свайго Устаноўчага Сойму пастановяць аб будучых дзяржаўных зьвязях Беларусі.

На моцы гэтага трацяць сілу ўсе старыя дзяржаўныя зьвязі, якія далі магчымасьць чужому ўраду падпісаць і за Беларусь трактат у Берасьці, што забівае на сьмерць беларускі народ, дзелячы зямлю яго на часткі.

На моцы гэтага ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі мае ўвайсьці ў адносіны з зацікаўленымі старанамі, прапануючы ім перагледзець тую часьціну Берасьцейскага Трактату, якая датычыць Беларусі, і падпісаць мірвую ўмову з усімі ваяваўшымі дзяржавамі.

Беларуская Народная Рэспубліка павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічбенную перавагу беларускі народ, а ласьне: Магілёўшчыну, беларускія часьці Меншчыны, Гарадзеншчыны (з Гродняй, Беластокам і інш.), Віленшчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часьці суседніх губерняў, заселеныя беларусамі.

Беларуская Народная Рэспубліка падцьверджвае ўсе тыя правы і вольнасьці грамадзян і народаў Беларусі, якія абвешчаныя Устаўной Граматай ад 9 сакавіка 1918 року.

Абвяшчаючы аб незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі, Рада яе пакладае свае надзеі на тое, што ўсе любячыя волю народы дапамогуць беларускаму народу ў поўнай меры зьдзейсьніць яго палітычна-дзяржаўныя ідэалы66.

64 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 67.

65 Герасімава I. Ідея гэбрайскай аўтаноміі і БНР // Спадчына. 2000. № 5—6. С. 32.

86 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 62—63 (0130. [ІІІ-я] Ўстаўная грамата Рады Беларускай Народнай Рэспублікі за 25.03.1918).

III Устаўной граматай Рада БНР разрывала ўсе сувязі з Расіяй, а таксама негатыўна ацэньвала пастановы Берасцейскага трактата адносна Беларусі. У сферы грамадзянскіх свабод яна паўтарала палажэнні II Устаўной граматы ад 9 сакавіка. Хоць межы Беларусі павінны былі ахапіць беларускую этнічную тэрыторыю, аднак звяртае на сябе ўвагу далёка прасунутая заклапочанасць аб раўнапраўі іншых нацыянальнасцей, што засялялі Беларусь, і трактаванне яе як шматнацыянальнай дзяржавы.

Да часу склікання Устаноўчага сходу функцыі заканадаўчага органа павінна была выконваць Рада БНР. Выканаўчуюўладу даверылі Народнаму Сакратарыяту. Было вырашана, што Рада Рэспублікі будзе збірацца на штомесячныя сесіі кожнага 20 чысла альбо на надзвычайныя сходы паводле бягучых патрэб, скліканыя па ініцыятыве Прэзідыума, Народнага Сакратарыята альбо сяброў Рады Рэспублікі (асоб, якія маглі б выступіць з такой прапановай, мусіла быць больш за 24). Рада БНР павінна была адлюстроўваць сацыяльны, нацыянальны і прафесійны зрэз беларускага грамадства. У яе склад, апрача ўсіх сяброў Рады I Усебеларускага з’езда, павінны былі ўвайсці таксама прадстаўнікі: тэрытарыяльных беларускіх рад, земскага і гарадскога самакіравання (па 10 мандатаў); саветаў вышэйшых школ, беларускіх рэлігійных і культурніцкіх арганізацый, праваслаўнага духавенства (4 мандаты); каталіцкага духавенства (па 1 прадстаўніку ад кожнай каігітулы на тэрыторыі Беларусі); нацыянальных меншасцей (па 1 мандаце, апрача Польскай рады Менскай зямлі, якой было аддадзена 4 мандаты, і яўрэйскага прадстаўніцтва, якое атрымала 7 мандатаў); землеўласнікаў і сялянскіх арганізацый (3 мандаты), гандлёвых і прамысловых арганізацый (па 3 мандаты), саюзаў кааператываў (5 мандатаў), прафесійных саюзаў (3 мандаты), саюза чыгуначнікаў (тры мандаты), чыноўнікаў пошт і тэлеграфаў (3 мандаты), Беларускага настаўніцкага саюза (5 мандатаў), Беларускай хрысціянскай злучнасці (4 мандаты). Двух прадстаўнікоў мелі дэлегаваць цэнтральныя органы беларускіх палітычных партый. Да моманту правядзення правамоцных выбараў пералічаныя вышэй арганізацыі з тэрыторыі ўсёй Беларусі павінны былі быць рэпрэзентаваныя ў Радзе Рэспублікі прадстаўнікамі арганізацый з Менскай іуберні. Да склікання Усебеларускага земскага з’езда і правядзення выбараў земскае самакіраванне павінны былі рэпрэзентаваць прадстаўнікі функцыянуючых структур земскага самакіравання, а гарадское—па 5 прадстаўнікоў ад Менскай і Магілёўскай гарадскіх дум67. У той час планавалася, што Рада БНР будзе складацца з 71 сябра, і толькі пазней іх колькасць яшчэ павялічылася68.

67 НАРВ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 118—123 (Аб вярхоўнай уладзе БНР).

68 АБНР. Т. 1. Кн. 1. № 131. С. 63 (0131. Схема прадстаўніцтва ў Радзе Веларускай Народнай Рэспублікі ў дзень прыняцьця пастановы аб незалежнасьці 25.03.1918), 64 (0136. Ліст Народнага Сакратарыяту БНР сябру Выканаўчага Камітэту Рады 1-га Ўсебеларускага Зьезду Аляксандру Прыстару за 25.03.1918 (вых. № 133) з паведамленьнем, што польскай меншасьці выдзеленаў Радзе БНР чатыры месцы).

Абвяшчэнне незалежнасці БНР адбылося без згоды немцаў, таму, даведаўшыся пра гэта, яны разагналі Раду БНР і Народны Сакратарыят БНР, але нікога не арыштавалі. Толькі ў наступныя дні ўзаемныя адносіны склаліся настолькі, што акупацыйныя нямецкія ўлады пагадзіліся прызнаць Раду БНР у якасці нацыянальнага прадстаўніцтва. Аднак Народнаму Сакратарыяту было дазволена кіраваць толькі народнай асветай, культурай і сацыяльнай апекай.

4.5 Стварэнне найвышэйшых органаў улады: Рады Рэспублікі і Сеньёрэн-канвента

Адразу пасля абвяшчэння 25 сакавіка 1918 г. Акта незалежнасці БНР выявілася, што ўрад Я. Варонкі і Рада Рэспублікі супрацьстаяць не толькі знешнім праблемам, але і ўнутранай апазіцыі. Пакуль дэкларавалася, што БНР будзе звязана з Расіяй на падставе федэрацыі, ініцыятывы беларускіх дзеячаў знаходзілі падтрымку сярод прыхільнікаў прарасійскай арыентацыі, якіх, як вядома, на Беларусі было нямала. Аднак крок у бок поўнай незалежнасці, абвяіпчэнне Акта незалежнасці БНР і спроба рашучага аддзялення ад Расіі выклікалі крытыку і сталі ігрычынай адмовы ў падтрымцы Рады Рэспублікі і Народнага Сакратарыята з боку расійскіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў, часткі яўрэйскіх арганізацый і некаторых членаў земскага самакіравання, што мелі моцныя прарасійскія сімпатьгі. Расійскія эсэры бачылі будучыню ў Расіі бальшавіцкай, а тыя, хто сядзеў у самакіраванні, хоць і не сумавалі па ўрадзе Леніна, аднак жадалі стварэння моцнай дэмакратычнай Расіі. Незалежна ад палітычнай арыентацыі, яны былі аб’яднаныя нежаданнем бачыць самастойную Беларусь па-за межамі Расіі. Гэта разглядалася як змяншэнне моцы і парушэнне інтэгральнасці апошняй. Сваю будучыню яны звязвалі з Расійскай дзяржавай, а адзінай саступкай з іх боку была згода на стварэнне БНР у адзінай федэратыўнай структуры з Расіяй.

Хоць ідэя абвяшчэння Беларусі незалежнай дзяржавай выходзіла з колаў Рады Усебеларускага з’езда, аднак не ўсе яе сябры падзялялі гэтую пазіцыю. Ужо на чарговым, чацвёртым паседжанні II сесіі Рады БНР (на трэцім была абвешчаная незалежнасць), скліканым 29 сакавіка 1918 г. пад старшынствам Я. Варонкі, сем яе сяброў зноў прапанавалі абмеркаваць неабходнасць федэрацыі з Расіяй, Украінай і Літвой69. Гэтая прапанова была адкінутая, і таму праз два дні Менскі абласны камітэт Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў адмовіўся падтрымаць Дэкларацыю аб незалежнасці БНР і пастанавіў адклікаць сваіх прадстаўнікоў з Народнага Сакратарыята Беларусі70.

69 АБНР. Т. 1. С. 66—67 (0147. Кароткая справаздача з 4-га паседжання II сэсіі Рады Веларускае Народнае Рэспублікі за 29.03.1918).

70 Тамсама. С. 69 (0157. Ліст Менскага Абласнога Камітэту Партыі СацыялістаўРэвалюцыянэраў старшыні Рады 1-га Усебеларускага Зьезду за 01.04.1918 з паведамленьнем аб пастанове Камітэту за 31.03.1918 у справе ўдзелу сяброў партыі ў Народным Сакратарыяце (увах. № 60)).

Раздзел IV. Абвяшчэнне незалежнасці Веларускай Народнай Рэспублікі...205 3 красавіка месца Макрэева ў якасці выканаўцы абавязкаў народнага сакратара ўнутраных спраў заняў К. Езавітаў, а Белкінда ў Народным сакратарыяце фінансаў замяніў Пётра Крачэўскі. У склад Рады Рэспублікі быў уключаны дэлегат Бабруйскай павятовай рады Антон Аўсянік71. Пачалася таксама арганізацыя Прэзідыума Рады Рэспублікі, Сеньёрэн-канвента і стварэнне камісій72. Рашэнні аб гэтым былі прынятыя ўжо на сходзе Рады Рэспублікі 29 сакавіка. Адзінагалосна было прынята, што сяміасабовы Прэзідыум Рады БНР павінен прадстаўляць асноўныя нацыянальнасці, што насялялі Беларусь. Тым самым падкрэслівалася, што Рада Рэспублікі збіраецца адстойваць нацыянальныя патрэбы ўсіх жыхароў Беларусі і таксама, у духу краёвай ідэалогіі, трактаваць правы нацыянальных меншасцей. Выбар беларуса старшынёй Прэзідыума быў бездыскусійным, а яго намеснікі павінны былі рэпрэзентаваць беларусаў, палякаў і яўрэяў. Сакратаром Прэзідыума павінен быў стаць таксама беларус, а яго намеснікамі — беларус і расіец (што можна было зразумець па-рознаму: расіец з глыбіні вялікарасійскіх губерняў альбо мясцовы беларус, што атаясамляе сябе з расійскай культурай).

Рада Рэспублікі вырашыла таксама выбраць са свайго складу Сеньёрэн-канвент (Раду старэйшын), які мусіў адлюстроўваць яе палітычны склад. Членаў гэтага органа планавалася выбіраць у залежнасці ад велічыні асобных фракцый, што ўваходзілі ў склад Рады Рэспублікі: пяціасабовыя групы вылучалі па адным прадстаўніку, да дзесяці — па два, 10—20-асабовыя — па тры, а фракцыі, болыпыя за 20 чалавек, — па чатыры прадстаўнікі73. Выбранне Сеньёрэн-канвента сталася, аднак, не такім пільным, як фармаванне Прэзідыума Рады Рэспублікі, Народнага Сакратарыята і стварэнне камісій, таму яго арганізацыя адкладалася са сходу на сход. Сеньёрэн-канвент быў створаны толькі на пачатку траўня 1918 г. У яго склад увайшло дванаццаць чалавек: апрача Я. Варонкі таксама I. Серада, А. Аўсянік, М. Касцевіч з Прэзідыума Рады БНР; А. Смоліч і Я. Лёсік як прадстаўнікі фракцыі беларускіх сацыялістаў; Т. Грыб і Мікола Пашковіч, што прадстаўлялі фракцыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў; а таксама чатыры прадстаўнікі цэнтра Рады — Р. Скірмунт, А. Уласаў, кс. В. Гадлеўскі і П. Аляксюк74. Гэтыя людзі з’яўляліся найбольш актыўнымі дзеячамі і ўвогуле пастаянна знаходзіліся ў Менску. Варта дапусціць, што за стварэннем такога органа хавалася жаданне наладзіць працу Рады Рэспублікі ў перыяд, калі яе скліканне ў поўным складзе ў акупацыйнай рэчаіснасці магло быць складаным. Акрамя гэтага, невялікая колькасць сяброў з вялікімі паўнамоцтвамі давала надзею на хуткае прыняцце

71АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 73 (0173. Хроніка для газетаў [за 03.04.1918]); С. 107 (Абвестка Народнага Сакратарыяту Беларусі за 19.04.1918).

72 Тамсама. С. 66—67 (0147. Кароткая справаздача з 4-га паседжаньня II сэсіі Рады Беларускае Народнае Рэспублікі за 29.03.1918).

73 Тамсама.

74 НАРВ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 3.

206 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці рашэнняў і аднастайнасць пазіцыі ва ўмовах, калі кожны дзень быў важным. Першае пасяджэнне Сеньёрэн-канвента адбылося 7 траўня.

На сходзе Рады Рэспублікі 6 красавіка быў вызначаны тэрмін склікання Устаноўчага сходу — 1 снежня 1918 г.75. У сакавіку Рада Рэспублікі стварыла некалькі наступных камісій: знешніх спраў, фінансаў, асветы, народнай гаспадаркі, сувязі і выдавецкую76.

Пад шыльдай Рады Рэспублікі 3 красавіка ў Менску адкрыліся курсы беларусазнаўства. Беларуская мова была абвешчаная дзяржаўнай і абавязковай, з магчымасцю выкарыстання нацыянальных моў прадстаўнікамі нацыянальных меншасцей у выпадку пісьмовых зваротаў даўлад. Чыноўнікі, аднак, у сваіх лістах павінны былі выкарыстоўваць выключна беларускую мову77. Прызначэнне ўрэшце рэшт беларускай мовы як прыярытэтнай было праявай упэўненасці ў сваіх сілах сяброў Рады. Яшчэ на пачатку сакавіка, у першых Устаўных граматах, яны стараліся выклікаць прыхільнасць нацыянальных меншасцей да ідэі беларускай дзяржавы, прапануючы ім раўнапраўе моў.

Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі выклікала водгук у некаторых польскіх асяродках. 3 красавіка Я. Варонку быў пададзены дакумент, што змяшчаў умовы, на якіх у склад Рады БНР можа ўвайсці Польская рада Менскай зямлі. Зварот падпісалі Эдмунд Івашкевіч, Чэслаў Крупскі, Канстанцін Гардзялкоўскі78. Польская рада Менскай зямлі запэўнівала, што імкнецца да стварэння самастойнай Беларусі, аднак абавязковай умовай пры пабудове дзяржаўнасці лічыць дапамогу суседніх заходніх дзяржаў. Яе члены выказваліся за незалежную Беларусь, але разлічвалі на яе саюз з Полыпчай79. Тым самым цалкам адкідаўся варыянт федэрацыі з Расіяй і прарасійская арыентацыя. Як можна было прадбачыць, Польская рада Менскай зямлі адмаўлялася прызнаць створаны ўрад, а таксама абвешчаную Устаўнымі граматамі нацыяналізацыю зямлі. Яе члены лічылі, што вызначыць форму ўлады на Беларусі і прыняць рашэнне аб правядзенні сацыяльных і аграрных рэформаў у будучыні павінен Устаноўчы сход. Тым не менш, Польская рада Менскай зямлі акрэсліла сваю пазіцыю адносна складу Рады БНР. Яна прапаноўвала, каб гэты орган складаўся з прадстаўнікоў нацыянальнасцей і мясцовых органаў самакіравання, прычым права нацыянальнага прадстаўніцтва павінны мець нацыянальнасці, што налічваюць не менш за адзін працэнт ад усяго насельніцтва краю. Прадстаўніцтва земскага і гарадскога

75 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 120.

76 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 66—67 (0147. Кароткая справаздача з 4-га паседжаньня II сэсіі Рады Беларускае Народнае Рэспублікі за 29.03.1918).

77 Тамсама. С. 74—75 (0173. Хроніка для газетаў [за 03.04.1918]).

78 Тамсама. С. 72 (0167. Варункі, на якіх Рада Польская Зямлі Менскай хоча ўвайсьці ў склад Рады БНР, пададзеныя старшыні Народнага Сакратарыяту Язэпу Варонку 3.04.1918).

79 Tarasiuk D. Kwestia bialoruska... S. 186—193; Смалянчук A. Палякі Міншчыны і беларускі нацыянальны рух//Нацыянальныя пытанні... С. 171—185.

Раздзел IV Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі...207 самакіравання павінна адпавядаць прапарцыйным суадносінам гарадскога і вясковага насельніцтва. Краёвая пазіцыя Польскай рады Менскай зямлі праяўлялася таксама ў пастулаце, каб выканаўчыя органы складаліся з людзей, звязаных з Беларуссю. Прадстаўнікі Польскай рады Менскай зямлі прасілі даць ёй дзесяць месцаў у Радзе БНР, а ў выпадку павелічэння колькасці сяброў апошняй да больш чым сямідзесяці адпаведна павялічыць польскае прадстаўніцтва. Гэта матывавалася тым, што наданне палякам меншай колькасці месцаў зробіць немагчымым прадстаўніцтва розных кірункаў польскай грамадскай думкі і ўсіх раёнаў Беларусі. Звярталася ўвага на эканамічнае значэнне палякаў і развіццё польскай культуры. Палякі жадалі таксама атрымаць для сябе права на ўдзел у сакратарыяце міжнародных і ўнутраных спраў.

Напярэдадні абвяшчэння незалежнасці Рада БНР складалася з сямідзесяці сямі дэлегатаў, аднак гэтая колькасць павялічвалася па меры ўключэння прадстаўнікоў новых арганізацый. Хоць меркавалася, што Рада БНР да часу склікання Устаноўчага сходу будзе выконваць функцыі заканадаўчага органа, а Народны Сакратарыят будзе ўладай выканаўчай, такога падзелу ўлады не прытрымліваліся. Сябры Рады, ды нават і намеснік старшыні і сакратар (А. Смоліч і В. Захарка) былі адначасова міністрамі. У Радзе БНР пераважала фракцыя БСГ, а яе сябры трактавалі Раду як перадпарламент. Па меры набліжэння да завяршэння вайны і ўзрастання пагрозы з боку бальшавікоў вакол Рады БНР пачалі канцэнтравацца антыбальшавіцкія сілы. У канцы верасня 1918 г. у яе склад увайшлі прадстаўнікі менскага праваслаўнага духавенства і Менскага праваслаўнага брацтва.

4.6 Фармаванне канцэпцыі межаў Беларускай Народнай Рэспублікі

Адной з найважнейшых задач, якія паўсталі перад беларускімі нацыянальнымі дзеячамі, было вызначэнне тэрыторыі Беларускай Народнай Рэспублікі. Гэта было істотнае пытанне, незалежна ад таго, увойдзе Беларусь у федэратыўны саюз з іншымі дзяржавамі ці стане самастойным суб’ектам міжнароднага права.

Упершыню праблему вызначэння межаў Беларусі, спачатку як аўтаномнай адзінкі ў складзе Расійскай федэрацыі, узнялі на з’ездзе беларускіх нацыянальных арганізацый, які адбыўся ў Менску 25— 27 сакавіка 1917 г. Тады было вырашана сфармаваць адмысловую камісію, складзеную з прызнаных навуковых аўтарытэтаў у галіне этнаграфіі і гісторыі80. Меркавалася, што ў яе склад увойдуць прафесары М. Любаўскі — рэктар Маскоўскага ўніверсітэта, аўтар прац пра адміністрацыйныя падзелы ВКЛ і яго палітычную гісторыю, Аляксей

80 Пратакол з’езда беларускіх нацыянальных арганізацый у Менску 25—27 марца 1917 г. Ц LCVA. Е 582. Ар. 1. В. 1. L. 49.

Шахматаў — вядомы расійскі філолаг, акадэмік Пецярбургскай акадэміі навук, даследчык гісторыі ўкраінскай мовы, які ў свой час выступаў за адмену забароны друкаваць кнігі па-ўкраінску, Яўхім Карскі з Пецярбургскай акадэміі навук, раней — прафесар і рэктар Варшаўскага ўніверсітэта. У склад камісіі таксама быў запрошаны прафесар М. Доўнар-Запольскі з Кіеўскага ўніверсітэта. Мэтай гэтай групы было вызначэнне этнаграфічных межаў Беларусі. Тады яшчэ планавалася, што гэта будуць межы беларускай аўтаноміі ў складзе Расіі. Аднак, як падаецца, гэтая камісія працу над акрэсленнем межаў так і не распачала.

Дэкларуючы незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі, III Устаўная грамата ад 25 сакавіка 1918 г. сцвярджала, што гэтая дзяржава павінна ахапіць сваімі межамі абшар рассялення і колькаснай перавагі беларускага народа: Магілёўшчыну і беларускія часткі Меншчыны, Гарадзеншчыны (з Горадняй і Беластокам), Віленшчыны (з Вільняй), Віцебіпчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і «сумежныя часьці суседніх губерняў, заселеныя беларусамі»81. Такое вельмі агульнае апісанне спасылалася на «Этнографнческую карту белорусского племенн», складзеную Я. Карскім, якая адлюстроўвала сферу распаўсюджвання беларускай мовы (карта 1). Карта была далучаная да яго працы пра беларускую мову «Белорусы: Введенне в нзученне языка н народной словесностн»82. Хоць карта, паводле тагачаснай манеры, была названа этнаграфічнай, этнічныя межы Беларусі Я. Карскі вызначыў выключна на падставе моўнага крытэрыю, без уліку іншых фактараў, такіх, як, напрыклад, фальклор. Галоўным зместам карты быў падзел беларускай мовы на дыялекты, праведзены на падставе найважнейшых рыс гэтай мовы, гэта значыць спосабу вымаўлення цвёрдага «р» і т. зв. «дзекання».

Яўхім Карскі залічваў у склад Беларусі наступныя тэрыторыі: паўднёвую частку Аўгустоўскага павета Сувалкаўскай губерні; паўночную частку Гарадзенскай губерні, Гарадзенскі, Скідзельскі, Сакольскі паветы, усходнюю частку Беластоцкага павета, невялічкую паўночную частку Бельскага павета (толькі да ракі Нарвы, без горада Бельска), Ваўкавыскі і Слонімскі паветы, паўночную частку Пружанскага павета (але без павятовага цэнтра); паўднёвую частку Свянцянскага павета (без Свянцянаў), Дзісенскі павет; усходнюю частку Новааляксандраўскага павета (Езяросы) Ковенскай губерні; Ілуксцкі павет у Курляндскай губерні; Менскую губерню (агграча паўднёвай часткі Мазырскага павета і большай часткі Пінскага павета разам з Пінскам); цалкам Магілёўскую губерню, Віцебскую губерню (за выключэннем паўночна-заходніхчастак Дзвінскага, Рэжыцкага і Люцынскага паветаў); паўднёвыя часткі Апочацкага, Велікалуцкага і Таропецкага паветаў Пскоўскай губерні; паўднёвыя часткі Ржэўскага і Асташкаўскага паветаў Цвярской іуберні; большасць паветаў Смаленскай губерні: Бельскі, Парэцкі, Смаленскі,

81 АБНР. Т.1. Ч. 1. С. 62—63 (0130. fIII-я] Ўстаўная грамата Рады Беларускай Народнай Рэспублікі за 25.03.1918).

82 Этнографйческая карта белорусского племенн //Карскнй Е. Ф. Велорусы: Введнне в нзученне языка н народной словесностн. Варшава, 1903.

Дарагабужскі, Краснінскі, Ельнінскі, Рослаўскі; заходнюю частку Трубчэўскага павета Арлоўскай губерні; а таксама паветы Чарнігаўскай губерні: Мглінскі, Суражскі, Старадубскі, Навазыбкаўскі, Гараднянскі (без яго ўсходняй часткі).

У гады Першай сусветнай вайны тагачасныя нацыянальныя карты набывалі новае палітычнае значэнне, бо на падставе іх зместу планаваліся новыя палітычныя падзелы ў Еўропе. Разам з ростам зацікаўлення ўласным народам і яго будучыняй атрымлівала папулярнасць таксама і карта Я. Карскага. У 1917 г. выйшла яе абноўленая версія ў маштабе 1:1600000 з невялікімі папраўкамі (карта 2)83. Прафесар Карскі згладзіў востры выступ на ўчастку Ліпск—Лунін—Лунінец і далучыў да беларускага абшару невялікі кавалак звонку той лініі; падкараціў участак Гаробічы—Ноўгарад-Северскі і Гарадзец—Выгонічы на ўзроўні Бранска, што, аднак, паменшыла беларускую этнаграфічную тэрыторыю ў гэтым месцы. Але найважнейшай пераменай у змесце карты было акцэнтаванне знешняй мяжы ўсяго абшару, які Я. Карскі лічыў беларускімі этнічнымі землямі. Карскі адмовіўся ад унутраных падзелаў і ад паказу дыялектаў беларускай мовы. Новае выданне карты павінна было выконваць перадусім палітычную функцыю і ў меншай ступені — навуковую.

Карта Я. Карскага была першай лінгвістычнай картай, якая трактавала беларускую мову як самастойную. Але падчас вайны з’явіліся дзве іншыя моўныя карты, што датычылі Еўропы і здабылі значную папулярнасць (таксама і ў палітычнай сферы). Адна з іх — «Дналектологнческая карта русского языка в Европе», створаная ў 1914 г. групай сяброў Маскоўскай дыялекталагічнай камісіі Імператарскай акадэміі навук. У склад камісіі ўваходзілі М. Дурнаво, М. Сокаў і Д. Ушакоў (карта З)84. Вельмі папулярнай у той перыяд была тасама карта 1918 г., падрыхтаваная нямецкім даследчыкам прафесарам Дзітрыхам Шэферам, «Землі і народы Еўропы», якая паказвала народы Еўропы і іх мовы (карта 4)85. Аднак аўтарамі абедзвюх гэтых картаў беларусы разглядаліся як этнаграфічная частка расійскага народа, а беларуская мова — як адна з яго гаворак. Пад канец вайны пачалі з’яўляцца таксама нацыянальныя карты асобных народаў, што імкнуліся да незалежнасці.

Ажно да позняй вясны 1918 г. беларусы дакладна не апісалі межаў Беларусі — ні як дзяржавы ў складзе федэрацыі, ні як суверэннага суб’екта міжнароднага права. He падвяргаўся абмеркаванню толькі прынцып вызначэння тэрыторыі, бо збіраліся кіравацца пераважна этнаграфічным крытэрыем, а таксама прынцыпам самавызначэння нацый, верачы, што такі прынцьш прымуць суседнія народы.

83 Дзякую прафесару, доктару габілітаванаму Станіславу Александровічу за доступ да «Этнографнческой карты белорусского племенн» Яўхіма Карскага 1917 г. з яго картаграфічных збораў.

84 Дналектологйческая карта русского языка в Европе Ц Шнряев Е. Е. Русь Белая, Русь Черная н Лнтва в картах. Мннск, 1991. С. 54.

85 Schäffer D. Länder-und Völkerkarte Europas, 1918 //Шнряев E. E. Русь Белая... C. 58.

У траўні 1918 г. Народны Сакратарыят замежных спраў БНР стварыў адмысловую камісію, мэтай якой было апісанне межаў БНР і прадстаўленне іх з дапамогай картаграфіі. Групу ўзначаліў палкоўнік былога расійскага Г енеральнага штаба Д змітрый Бетхер. У склад групы ўвайшлі палкоўнікі Аляксандр Брандт, Аляксей Гоерц, Іван Беніксан, Рыгор Янушкоўскі86. Гэта былі вайскоўцы,

якія ўсю вайну правялі на тэрыторыі Беларусі і выдатна ведалі не толькі таямніцы, вайсковае апісанне рэгіёна, але таксама дзякуючы сваёй працы на былым расійскім Заходнім фронце ведалі жыццё яго жыхароў87.

Група ўжо напачатку сустрэлася з шэрагам складанасцей, пра што палкоўнік Д. Бетхер пісаў 1 жніўня 1918 г. у Народны Сакратарыят з просьбай вызначыць найважнейшыя мэты і задачы88. Запланаваныя працы працягваліся павольна. Палкоўнік Бетхер сцвярджаў, што перад чаканым надыходам немцаў была знішчана частка матэрыялаў, a дастаўка неабходных крыніц з «Велікаросіі і іншых раёнаў» сутыкалася з вялікімі складанасцямі. Значыць, даводзілася збіраць звесткі ў мясцовых архівах і бібліятэках Менска, а таксама карыстацца зборамі прыватных асоб, што засталіся ў гэтым горадзе.

He толькі праблемы тэхнічнага характару замаруджвалі працу, але таксама бясконцыя партыйныя дыскусіі. У дакуменце пад назвай «Межы БНР», створаным не раней позняга лета 1918 г., апісваліся межы рэспублікі з Польшчай, Літвой, Расіяй, Курляндыяй (!), Інфлянтамі (!) і Украінай89. Пры гэтым кіраваліся галоўным чынам поглядамі Беларускай партыі сацыялістаў-федэралістаў, якая займала ў Радзе Рэспублікі цэнтральнае месца і лічылася пераемніцай ідэй і пазіцый I Усебеларускага з’езда. У сваёй працы камісія абапіралася галоўным чынам на карту Я. Карскага ад 1917 г. і «апошніх нямецкіх картах, якія з’явіліся напрыканцы сакавіка ў Менску»90 (тут гаворка, хутчэй за ўсё, пра згаданую карту Д. Шэфера). Прадстаўляючы дакумент «Межы БНР» у Народным сакратарыяце замежных спраў, камісія зазначыла, што апісанне яшчэ мае вельмі агульны выгляд.

У разуменні камісіі, мяжа з Расіяй пачыналася ад чыгуначнай станцыі Корсаўка на лініі Петраград—Варшава на поўнач ад Рэжыцы ў Віцебскай губерні. 3 таго месца, дзе сыходзіліся межы Беларусі, Расіі і Ліфляндыі (Лівоніі, Шведскіх Інфлянтаў), мяжа роўнай лініяй

86 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 203 (0641. Сьпіс службоўцаў Народнага Сакратарыяту Беларускай Народнай Рэспублікі). В. Мазец памыляецца, мяркуючы, што гэта былі афіцэры нямецкай арміі. Гл.: Мазец В. Грамадзянства і межы БНР // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. Т. 15. Bialystok, 2001. S. 90—91. Гэта былі афіцэры расійскай арміі.

87 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 79—80.

88 Тамсама.

89 Тамсама. Спр. 21. Арк. 53—56.

90 Тамсама.

накіроўвалася на Вялікія Лукі ўздоўж мяжы Пскоўскай губерні. Потым яна пераходзіла на поўдзень ад гарадоў Апочка і Вялікія Лукі і ішла ў кірунку Смаленскай губерні, пасля чаго паварочвала на поўнач і праходзіла ўздоўж мяжы Смаленскай губерні. Ад мястэчка Рожна мяжа пераходзіла на тэрыторыю Цвярской губерні, займаючы паласу каля 30—40 вёрст, альбо 32—42 кіламетры, пасля чаго накіроўвалася на Ржэў і рэзка паварочвала на поўдзень, ідучы ўздоўж Д няпра ажно да месца, дзе раку пераразалачыгуначная лінія Смаленск—Вязьма. Адтуль шырокім паўколам, накіраваным на ўсход, мяжа праходзіла да скрыжавання з чыгункай Смаленск—Сухінічы ажно да Калужскай губерні і адтуль ішла ўздоўж яе мяжы, а потым па рацэ Дзясне да чыгуначнай станцыі Гарадзец на паўночны захад ад Бранска. У тым месцы лінія мяжы паварочвала проста на поўдзень і зноў праходзіла ўздоўж ракі Дзясна на працягу каля 80 вёрст, г. зн. каля 85 кіламетраў, ажно да месца, дзе рака сутыкалася з усходняй мяжой Чарнігаўскай губерні — менавіта тут пачыналася мяжа з Украінай.

Ад гэтага месца мяжа з Украінай праходзіла ўздоўж Дзясны на працягу дзесяці вёрст, альбо каля 15 кіламетраў, паварочвала на захад і, перасякаючы паўночную частку Чарнігаўскай іуберні, накіроўвалася ў бок Дняпра, з якім сутыкалася каля 35 кіламетраў ніжэй вусця ракі Сож каля вёсак Любеч і Лушыва. Далей лінія ішла Дняпром, потым уздоўж межаў Кіеўскай і Валынскай губерняў, а затым — уздоўж паўднёвых межаў Гарадзенскай губерні да мясцовасці Уладава, дзе сыходзіліся межы Беларусі, Украіны і Полыпчы. У апісанні дадавалася, што такі ход мяжы з Украінай падтрымліваюць сябры Рады Рэспублікі, абапіраючыся на працы гісторыкаў, а таксама на «сімпатыі палешукоў, якія, несумненна, больш беларусы, чым украінцы»91. У каментары прадстаўлялася таксама іншая пазіцыя, выпрацаваная пад уплывам ранейшых прац мовазнаўцаў, якую прэзентавалі:

прафесар Карскі, а таксама нямецкія і ўкраінскія карты, якія паказваюць, што мяжа Беларусі ідзе ўздоўж Валынскай губерні толькі да вёскі Скароднае, ад якой павінна падняцца ў кірунку Мазыра, потым уздоўж Прыпяці, затым ламанай лініяй, пакідаючы на баку Украіны Бярозу-Картузскую, Камянец-Літоўск, Высока-Літоўск, накіроўваецца да вёскі Мельнік на Бузе, дзе сыходзяцца тры мяжы: Украіны, Беларусі і Полыпчы92.

Такім чынам, Усходняе і Заходняе Палессе разам з Берасцейскай зямлёй (з Берасцем і Пружанамі) ляжала б на беларускім баку.

Канчатковы адыход сяброў Рады Рэспублікі ад канцэпцыі Я. Карскага адносна паўднёвай мяжы Беларусі адбыўся вясной 1918 г. 19—29 красавіка ў Кіеве прайшлі перамовы на тэму правядзення дзяржаўнай мяжы паміж Беларускай Народнай Рэспублікай і

91 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 53—56.

92 Тамсама. Арк. 54.

Украінскай Народнай Рэспублікай93. Беларускі бок прадстаўлялі сябры Рады БНР А. Цвікевіч (кіраўнік надзвычайнай дэлегацыі ў Кіеве) і С. Рак-Міхайлоўскі. Былі прыцягнутыя таксама кансультанты, якія, аднак, не бралі непасрэднага ўдзелу ў перамовах. Гэта былі дзеячы кіеўскай беларускай нацыянальнай арганізацыі «Зорка»: I. Курыловіч, Язэп Фарботка, Лявон Леўшчанка, а таксама Мітрафан ДоўнарЗапольскі і Іван Краскоўскі, што нарадзіўся паблізу Дубіч-Царкоўных каля Бельска-Падляшскага. Ён таксама з’яўляўся дзеячам беларускага нацыянальнага руху і таварышам народнага міністра ўнутраных спраў УНР, а пазней — амбасадарам УНР у Грузіі. Украінскі бок прадстаўлялі Анастас Ліхнякевіч, Мірон Пятрыўскі і Мікола Свідэрскі — сябры Цэнтральнай Рады УНР.

Паводле трактата, падпісанага 27 студзеня (9 лютага) 1918 г. паміж Германіяй, Турцыяй, Аўстра-Венгрыяй, Балгарыяй і Украінскай Народнай Рэспублікай, заходняя мяжа УНР павінна была праходзіць па граніцы паміж Аўстра-Венгрыяй і Расіяй перадваенных часоў. Д алей мяжа мусіла ісці па лініі Білгарай, Шчабжэшын, Красныстаў, Пухачаў, Радзынь, Мендзыжац, Сарнакі, Мельнік, Высока-Літоўск, КамянецЛітоўск, Пружаны, Выганаўскае возера94. Падрабязны ход мяжы павінна былаўзгадніць сумесная камісія на падставе этнаграфічнага крытэрыю. Такім чынам, у межы Украіны трапіла Заходняе Палессе (Берасцейскі і Пінскі паветы). Мяжа ад Выганаўскага возера на ўсход яшчэ не была вызначанай, адкрытым таксама заставалася пытанне прыналежнасці Усходняга Палесся (Рэчыцкі, Мазырскі, Гомельскі паветы).

Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі адбылося праз два месяцы пасля абвяшчэння незалежнасці Украіны, аднак ужо ў цалкам змененай палітычнай сітуацыі. 3 сакавіка 1918 г. бальшавіцкая Расія, Германія і яе саюзнікі—Аўстра-Венгрыя, Балгарыя і Турцыя — падпісалі ў Берасці мірную дамову. Беларусь, якая яіпчэ не існавала ў якасці самастойнай структуры, не была ў ім згадана ў якасці аднаго з бакоў. Беларускія землі, прызнаныя часткай Расіі, павінны былі заставацца пад нямецкай акупацыяй ажно да моманту атрымання за іх кантрыбуцыі. Германія, як ужо адзначалася, абавязвалася не прызнаваць ніякіх новых дзяржаў, створаных на былой тэрыторыі Расійскай імперыі пасля 3 сакавіка 1918 г. БНР пасля абвяшчэння незалежнасці не прызнала пастаноў Берасцейскага трактата, а ўрад Я. Варонкі і Рада Рэспублікі распачалі дзейнасць, каб дамагчыся прызнання новай дзяржаўнасці.

93 Гл.: Michalak D. Przebieg granicy miedzy Biatoruska Republik^ Ludowa a Ukrainska Republik^ Ludowa w koncepcjach akrainskich i bialoruskich dzialaczy narodowych w latach 1918.—1919 — przedstawienia kartograficzne I I Bialorus w XX stuleciu... S. 247—280; Michalak D. Rozmowy o przebiega granicy panstwowej pomi^dzy Bialoraska Republik^ Ludowa a Ukrainska Republik^ Ladow^ wiosna 1918 roka // Nad Battykiem. W kr^gu polityki, gospodarki, problemow narodowosciowych i spolecznych w XIX i XX wieka I Red. Z. Karpas, J. Klaczkow, M. Wolos. Toran, 2005. S. 891—911.

94 Украінська Центральна Рада. Документы н матеріалн у 2 т. / Ред. В. Ф. Верстюк

н др. Т. 2. Кйів, 1997. № 70. С. 138.

Як хутка выявілася, спрэчнай тэрыторыяй паміж Украінай і Беларуссю было Палессе — вельмі спецыфічны край: багністы, са шматлікімі азёрамі, з багатай прыродай, што ўзнікла на балотах і тарфяніках, з нізкім узроўнем развіцця сельскай гаспадаркі і прамысловасці (найбольш шырокае распаўсюджанне тут атрымалі вытворчасць гарэлкі, выраб свечак, ткацтва). Разам з тым Палессе мела велізарныя лясныя рэсурсы, якія і былі самым вялікім багаццем гэтай зямлі. Аўтары «Slownika geograficznego Krölestwa Polskiego i innych krajow slowianskich» на зыходзе XIX ст. пісалі:

Прыродныя багацці гэтай яшчэ некранутай краіны належаць будучыні, і калі сюды пранікнуць культура і цывілізацыя, то яны знойдуць тут невьгчарпальныя крыніцы для прамысловасці і сельскай гаспадаркі. На самай справе лясы пастаянна знікаюць, але ёсць яшчэ вялікія запасы і для будаўніцтва, і для паліва, скарбы ж у тарфяніках, у рыбалоўстве, у лутах, ворных землях і пашах сёння разлічыць немагчыма, і яны пакуль ляжаць нявыкарыстаныя95.

У 1871 г. была пабудавана чыгуначная лінія, што злучыла Берасце і Маскву. У 1885 г. была адкрытая яе ветка па лініі Берасце—Гомель праз Пінск і Рэчыцу, якая праходзіла ўздоўж Прыпяці. Гэта была адзіная магчымасць камунікацыі паміж заходняй і ўсходняй часткамі Палесся, бо з-за тарфянікаў і балот шашэйных дарог у гэтым рэгіёне амаль не існавала. Пасля пабудовы чыгуначнай лініі, што суправаджалася таксама стварэннем сеткі каналаў і асушэннем нізін, значэнне Палесся несувымерна ўзрасло як з пункту гледжання гаспадарчага, так і стратэгічнага. Усходняе Палессе, г. зн. Рэчыцкі, Гомельскі і Мазырскі паветы, Я. Карскі залічваў да беларускамоўнага абшару. У сваю чаріу, Заходняе Палессе — Берасцейскі, Пружанскі, Кобрынскі паветы — гэты даследчык, як і сябры Маскоўскай дыялекталагічнай камісіі і нямецкі картограф Д. Шэфер, трактаваў як землі з распаўсюджаннем маларускай (украінскай) мовы, далучаючы да яе гаворкі, якімі карысталіся палешукі.

У1917 г. у Львове выйшлакніга «Украіна нашріднйй край» аўтарства Сцяпана Рудніцкага — картографа, географа, даследчыка геаграфічнаэтнічных праблем з Львоўскага ўніверсітэта. Да кнігі прыкладалася «Оглядовая картаўкраінськйхземель», зробленаяўмаштабе 1:7 500 000. Праз год яна была апублікаваная ўжо ў выглядзе вялікай насценнай карты ў маштабе 1:5 000 00096. На карце чырвоным колерам былі пазначаныя абшары, заселеныя ўкраінцамі. Цікавая для нас паўночная мяжа гэтага рассялення была прадстаўленая наступным чынам: да этнічных украінскіх земляў С. Рудніцкі залічыў паўднёвую частку гістарычнага Падляшша на поўдзень ад ракі Нарва (Нараў), г. зн. частку Бельскага павета,

95 Slownik geograficzny Krölestwa Polskiego i innych krajow stewiankich / Red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W Walewski. T. 6. Warszawa, 1885. S. 469—482.

“Оглядовакартаукраінськнхземель, 1: 7 500000,1917, дадатакдакнігі: Рудннцькнй C. Украіна наш рідннй край. Львів, 1917.

Берасцейскі і Кобрынскі павет Гарадзенскай губерні. Канцэнтраванае ўкраінскае рассяленне на яго карце сягала абодвух бакоў Прыпяці, ахоплівала паўднёвую і цэнтральную частку Пінскага павета з Пінскам, а таксама паўднёвую частку Мазырскага павета з Мазыром. Кампактны абшар з пераважна ўкраінскім насельніцтвам, паводле даследчыка, складаўся з наступных паветаў: Гараднянскага, Навазыбкаўскага, Старадубскага, Суражскага, Мглінскага. Тэрыторыі вышэй Прыпяці, г. зн. паўднёвая частка Пружанскага павета, паўночныя рэшткі Пінскага павета, паўночная частка Мазырскага павета, увесь Рэчыцкі павет, Гомельскі павет, аўтар прызнаваў абшарам змешаным, беларускаўкраінскім, што і пазначыў на карце перарывістымі рыскамі ружовага колеру. У адрозненне ад картаў Д. Шэфера, Я. Карскага ці карты сяброў дыялекталагічнай камісіі, якія кваліфікавалі абшар Усходняга Палесся (у прыватнасці трохкутнік, вызначаны пунктамі Мазыр—Сакалоўка— Лоеў), а таксама паўднёва-заходнія ваколіцы Мгліна як беларускія, С. Рудніцкі прадбачліва пазначыў яго як абшар «мяшаны». Гэта быў першы крок у напрамку прылічвання гэтых тэрыторый да тэрыторыі Украіны, што таксама знайшло адлюстраванне на карце.

Варта таксама звярнуць увагу на размеіпчаныя на карце Рудніцкага назвы гістарычных рэгіёнаў: Палессе і Падляшша. Назва «Падляшша» на яго карце азначае толькі невялікія часткі сярэднявечнага Падляшскага ваяводства (якое тады ахоплівала Бельскую, Драгічынскую, Мельніцкую, Берасцейскую і Кобрынскую землі), нягледзячы на тое, што гэты рэгіён сягаў далёка на поўнач ажно да Аўгустова і Кнышына. Назва «Палессе» ўзнікла хутчэй у якасці вызначэння этнаграфічнага рэгіёна паабапал Прьшяці і яе шматлікіх дробных прытокаў. На карце С. Рудніцкага Палессе ахоплівае толькі правы бераг Прыпяці на ўчастку ад Пінска да Турава. Іншыя тэрыторыі — Германія, Польшча, Аўстра-Венгрыя і Расія (на карце «Московіцйна», каб не было найменшых сумненняў адносна яе тэрытарыяльнага абсягу) — былі пазначаныя чорнымі літарамі. Такім самым шрыфтам на поўнач ад Украіны, вышэй Прыпяці і размешчанага над ёй абшару, пазначанага як этнічна мяшаны, змяшчалася назва «Бйла Русь».

Падчас перамоў у Кіеве на дзвюх першых сустрэчах стараліся вызначыць пачатковыя пункты дэлімітацыі мяжы на захадзе і ўсходзе97. Беларусы прапанавалі, каб за пачатковы пункт размежавання на ўсходзе было прынята вусце ракі Судасць (ггры яе ўпадзенні ў Дзясну) каля мясцовасці Грамяч у Ноўгарад-Северскім павеце Чарнігаўскай губерні. Украінцы ў якасці такога пункта прапаноўвалі Мглін, што ляжаў значна далей на захад і быў павятовым цэнтрам Чарнігаўскай губерні, залічваючы такім чынам паўночныя паветы гэтай губерні ў

97 Центральннй державннй архів вшцнх органів владн та управління Украінн (ЦДАВОУ). Ф. 2592. On. 1. Спр. 62. Арк. 25—26 зв., 43—44 (пратаколы паседжанняў змешанай украінска-беларускай камісіі па справах граніцы); АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 112 (0263. Пратакол № 6 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 20.04.1918).

склад Украіны. Яны таксама прапанавалі два варыянты пралягання мяжы, вызначанай імі згодна з двума крытэрыямі: «этнаграфічным», паводле сваёй уласнай яго інтэрпрэтацыі, і «стратэгічным» (значэнне гэтага крытэрыю дакладна не тлумачылася, аднак з кантэксту размоў вынікала, што ён абумоўліваўся мілітарным, камунікацыйным і гаспадарчым фактарамі). Верагодна, што тады ж беларусам паказалі карту з пазначанымі на ёй двума варыянтамі мяжы.

Праект правядзення мяжы згодна з прапанаваным украінскім бокам «стратэгічным» крытэрыем быў катэгарычна адкінуты беларускім бокам. Тады ўкраінцы афіцыйна зрабілі прапанову, каб мяжа была вызначаная згодна з «этнаграфічным» крытэрыем. Аднак з гэтага пункту гледжання абодва бакі лічылі спрэчныя тэрыторыі сваімі: беларускімі альбо ўкраінскімі.

Карта, на якой украінская дэлегацыя падчас першых пасяджэнняў прэзентавала беларусам свой варыянт правядзення мяжы — гэта, найхутчэй, «Дорожная карта Укранны», якая захоўваецца ў зборах Цэнтральнага дзяржаўнага архіва вышэйшых органаў улады і кіравання Украіны ў Кіеве (фонд Міністэрства замежных спраў УНР)98 (Карта 6). Гэтая чорна-белая карта дарог Украіны была выдадзена ў сакавіку 1918 г. у Кіеве Картаграфічным аддзелам Галоўнага геадэзічнагаўпраўлення ў маштабе каля 1:1 000 000; памерамі: шырынёй 1,28 м, вышынёй 1,02 м. Назва карты, назвы мясцовасцей і рэк былі надрукаваныя па-расійску. Гэтая карта стала асновай для ліній дзяржаўных межаў, пазначаных уручную дэлегацыяй УНР. Гэтыя лініі былі апісаныя ў левым верхнім куце, вышэй рамкі карты. Сінім колерам былі пазначаныя межы паводле «стратэгічнага крытэрыю», чырвоным колерам — мяжа, праведзеная згодна з крытэрыем «этнаграфічным». Зыходным пунктам абедзвюх ліній, накіраваных наўсход, было возера Выганаўскае. Пра правядзенне размежавання на захад ад гэтага пункта ўкраінскі бок з беларускай дэлегацыяй увогуле не хацеў размаўляць. Ён апраўдваўся тым, што гэтае размежаванне павінна адпавядаць лініі, вызначанай берасцейскімі пагадненнямі паміж УНР і цэнтральнымі дзяржавамі, спасылаўся таксама на міжнародны характар падпісанай у Берасці дамовы і абавязак прытрымлівацца вызначаных ёю межаў. Чырвоная лінія, праведзеная паводле этнаграфічнага крытэрыю ў інтэрпрэтацыі ўкраінскай дэлегацыі, супадала з паказанай на картах Д. Шэфера і С. Рудніцкага паўночнай мяжой абшару з пераважнаўкраінскім насельніцтвам. Сіняя лінія (стратэгічная), праходзіла праз наступныя пункты: Выганаўскае возера, вёскі ў Слуцкім павеце — Ганцавічы і размешчаныя пры ўпадзенні Начы ў Лань Лактышы, праз Урэчча — мястэчка на рацэ Бярозаўка ў Бабруйскім павеце, праз Вярхуціна, Пасеку, праходзячы ўздоўж шашы недалёка на поўдзень ад Бабруйска і праз вёскі гэтага павета — Макарэвічы на прытоку Баравой, Глуск на Пцічы, Варосічы. Адтуль яна праходзіла паміж Жлобінам па правым беразе Дняпра, важным горадам на Лібава-Роменскай чыіунцы (уключаным у склад

Украіны) і Рагачовам у Магілёўскай губерні (пакінутым з беларускага боку мяжы), праз горад Гарадзец і вёску Рогін у Рагачоўскім павеце, Новыя Грамыкі і затым уздоўж усходняй і паўночнай мяжы Суражскага павета праз Балсуны, Выдранку, Мікалаеўку, а потым уздоўж паўночнай мяжы Мглінскага павета на поўдзень да Трубчэўска і Курска.

Алісаная мяжа была вызначаная значна вышэй этнаграфічнай мяжы, нават той, якую прапанаваў украінскі бок. Яна ахоплівала не толькі абшар, пазначаны на карце С. Рудніцкага як этнічна змешаны, але таксама заходзіла далёка ў беларускую этнічную тэрыторыю (праходзіла праз паўднёвую частку Слуцкага павета, паўднёвую і цэнтральную часткі Бабруйскага павета Менскай губерні, паўднёвую частку Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні, цалкам ахоплівала Суражскі і Мглінскі паветы Чарнігаўскай іуберні). Адлегласць паміж этнаграфічнай і стратэгічнай межамі, пазначанымі на карце, дасягала нават ста пяцідзесяці кіламетраў, але ў сярэднім складала пяцьдзясят кіламетраў. Правядзенне размежавання так далёка на поўнач пакідала на ўкраінскім баку ўжо не толькі ўсё рэчышча Прыпяці (Заходняе і Усходняе Палессе з Гомелем, Мазыром, Рэчыцай і Веткай), але таксама камунікацыйную чыгуначную лінію Берасце—Гомель і значныя абшары, размешчаныя на поўнач ад гэтых тэрыторый. Мяжа праходзіла непадалёк ад Бабруйска і Рагачова (пакінутых беларускаму боку), робячы магчымым таксама кантроль над важнай дарогай, якая злучала Берасце—Кобрын—Слуцк—Бабруйск—Рагачоў.

3 пункту гледжання беларускай дэлегацыі пры прымяненні этнаграфічнага крытэрыю мяжа, што падзяляла абодва абшары, павінна была быць праведзеная іначай: ад вусця ракі Судасць (пры ўпадзенні яе ў Дзясну) паблізу мясцовасці Грамячы, уздоўж Дзясны да Чарнігава, цэнтра губерні, затым — простай лініяй да вёскі Дзёрнавічы, размешчанай далей у паўднёвай частцы Рэчыцкага павета, затым — да горада Столін на Гарыні ў Пінскім павеце. Адтуль мяжа павінна была праходзіць да павятовага цэнтра Пінск, да горада Драгічын у Кобрынскім павеце, а потым — далей на захад, да межаў Гарадзенскай губерні. Пры такім размежаванні на беларускім баку заставалася рэчышча Прыпяці, чыгуначная лінія Берасце—Бранск, а таксама паўночныя паветы Чарнігаўскай губерні.

Нескладана заўважыць, што зробленыя кожным з бакоў прапановы наконт мяжы адрозніваліся адна ад адной дастаткова прынцыпова. Нічога дзіўнага, што на другой сустрэчы супольнай камісіі 20 красавіка адбылася ажыўленая дыскусія на тэму дзяржаўнай прыналежнасці басейна Прьшяці і Гомельшчыны". Сымон Рак-Міхайлоўскі спасылаўся на мовазнаўства і этнаграфію, даказваў, што ваколіцы Мгліна з’яўляюцца беларускімі, а мова жыхароў адрозніваецца характэрным для беларускай мовы дзеканнем. Супраць гэтага выстуігіў Мікола Свідэрскі, які намагаўся пераканаць беларусаў, скарыстаўшыся іх уласнай зброяй: дэманстраваў карту Я. Карскага 1903 г., на якой ваколіцы Мгліна былі

99 ЦДАВОУ. Ф. 2592. On. 1. Спр. 62. Арк. 42—44.

Раздзел IV Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі...217 пазначаныя як украінскія. П. Пятрыўскі выкарыстаў карту дыялектаў М. Дурнаво, М. Сокава і Д. Ушакова 1914 г., на якой мяжа ўкраінскага этнаграфічнага абшару заходзіла на поўначы далёка за лінію Прьшяці. Ен спасылаўся таксама на падобныя даследаванні Д. Шэфера. У сваю чаргу, А. Ліхнякевіч неабходнасць уключэння чыгуначнай лініі Пінск— Гомель у склад Украіны абгрунтоўваў стратэгічнымі прычынамі. Ён адкрыта даваў зразумець, што варта яе заняць, бо замацаванне дзяржаўнасці БНР знаходзіцца пад сумневам, а месца Беларусі на поўначы можа заняць небяспечны для Украіны сусед — Полыпча альбо Расія. Ён ацэньваў як малаверагодную рэальную магчымасць трывалага замацавання земляў на поўнач ад Выганаўскага возера за Літвой, якой гэтыя тэрыторыі павінна была перадаць Германія.

Аргументацыя беларускага боку выглядала хутчэй непераканаўча. Цвікевіч сваіх сцверджанняў пра тое, што Г омельскі, Рэчыцкі, Мазырскі паветы і Чарнігаўшчына бясспрэчна населеныя беларусамі, не падмацоўваў ніякімі статыстычнымі данымі альбо даследаваннямі. Ён пагаджаўся саступіць Украіне паўночна-ўсходнюю частку Чарнігаўскай губерні, але з умовай, што рэчышча Прыпяці ад яе ўпадзення ў Дняпро ажно да Уладавы ўвойдзе ў склад БНР. Асабліва цікавіла яго заходняя частка, бо ягоным родным горадам было Берасце. Рак-Міхайлоўскі тлумачыў, што мяжа ў версіі, прапанаванай украінскім бокам, пройдзе праз беларускую этнічную тэрыторыю, акрамя гэтага, такі яе варыянт не будзе карысным для развіцця гаспадаркі БНР. На яго погляд, для стратэгічных і камунікацыйных патрэб УНР варта было хаця б часова саступіць ёй чыгуначную лінію Бранск-—Берасце ў свабоднай беларуска-ўкраінскай зоне. Гэтая прапанова стварэння беларускаўкраінскага пратэктарату ў басейне Прыпяці, што — паводле слоў РакМіхайлоўскага — мела карані ў прапанове вольнай зоны, абвешчанай у 1903 г. на сустрэчы сацыялістычных дзеячаў, сутыкнулася з крытыкай М. Свідэрскага. Вызначэнне новых межаў і стварэнне рэгіёна, вольна звязанага з Украінай і эканамічна залежнага ад Беларусі, не адпавядала інтарэсам Украіны.

Як падаецца, беларуская дэлегацыя прыбыла ў Кіеў, не маючы падрыхтаванай канцэпцыі вызначэння мяжы. Пратаколы паседжанняў сведчаць пра тое, што яе ўдзельнікі да двухбаковых перамоў падышлі без папярэдняй дыскусіі з кансультантамі і без выпрацаванай агульнай пазіцыі. Варта дадаць, што, насуперак ранейшым дамоўленасцям, кансультанты не прысутнічалі на супольных паседжаннях з украінцамі. Аляксандр Цвікевіч, зрэшты, не хаваў свайго скептыцызму ў справе правядзення перамоў аб дзяржаўнай мяжы з прадстаўнікамі УНР. Ён лічыў, што пытанне новага палітычнага падзелу гэтай часткі кантынента будзе вырашана недзе на захадзе Еўропы. У перамовы ён уступіў, як падаецца, з дзвюх прычын: каб атрымаць прызнанне Беларускай Народнай Рэспублікі Украінскай Народнай Рэспублікай, a перадусім дзеля таго, каб здабыць саюзніка ў перамовах з прадстаўнікамі Савецкай Расіі ў справе дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі. У Кіеве

ініцыятыва ад пачатку належала ўкраінскаму боку, які адчуваў сябе ўпэўнена, маючы падтрымку Германіі.

Беларускія дэлегаты пазнаёмілі сваіх экспертаў I. Краскоўскага і М. Доўнар-Запольскага з вынікамі дзвюх першых сустрэч. 3 той прычыны, што яны адкінулі канцэпцыю размежавання, заснаваную на прапанаваным прадстаўнікамі Украіны «стратэгічным» крытэрыі, яны былі перакананыя, што ўкраінскі бок ад гэтага варыянта адмовіўся. Таму ў размовах з кансультантамі ні А. Цвікевіч, ні С. Рак-Міхайлоўскі не спыняліся адмыслова на гэтым пытанні, канцэнтруючы ўвагу на характарыстыцы мяжы, вызначанай украінцамі паводле этнаграфічнага крытэрыю. Абодва кансультанты выставілі шэраг прэтэнзій да такога спосабу вызначэння мяжы. Болып таго, яны таксама раскрытыкавалі прапанову лініі мяжы, якую зрабілі ўкраінскай дэлегацыі А. Цвікевіч і С. Рак-Міхайлоўскі100. Іван Краскоўскі заявіў, што яна не адпавядае ні этнічнай сітуацыі на тых тэрыторыях, ні гістарычнай мяжы, г. зн. паўднёвым межам Менскай і Гарадзенскай губерняў. Мітрафан Д оўнар-Запольскі запатрабаваў ад беларускіх дэлегатаў адмовіцца ад ужо зробленай прапановы паўднёвай мяжы БНР і ўключыць у аргументацыю беларускага боку таксама гістарычны крытэрый. Доўнар-Запольскі, у той час прафесар Кіеўскага ўніверсітэта, быў вельмі кампетэнтны менавітаў гістарычнай праблематыцы. Ен спецыялізаваўся на гісторыі гаспадаркі і палітычнай гісторыі ВКЛ, праводзіў таксама даследаванні мінулага беларускіх земляў у перыяд Сярэднявечча. Іншай сферай яго зацікаўленняў была этнаграфія, асабліва роднага Усходняга Палесся (ён паходзіў з Рэчыцы)101. У сакавіку 1917 г. Доўнар-Запольскі быў уключаны ў склад камісіі для вызначэння абшару этнічнага рассялення беларусаў.

Уключэнне М. Доўнар-Запольскагаў склад надзвычайнай дэлегацыі БНР у Кіеве выклікала змену кірунку яе дзейнасці102. Прафесар, які быў рашучым у выказванні сваіх поглядаў, добра ведаючы ўкраінскія рэаліі, дамагаўся адтэрміноўкі перамоў з прадстаўнікамі УНР і ўсталявання адносін з нямецкім бокам праз нямецкага пасла ў Кіеве Альфонса Мума фон Шварцэнштайна. У сваім асяродку, сярод членаў беларускай дэлегацыі, ён дзяліўся рознымі думкамі, у тым ліку наконт правядзення на Палессі плебісцыту, а таксама падачы пісьмовых заяў і пратэстаў супраць анексіі Украінай — як ён іх называў — палескіх паветаў103.

1М АБНР Т. 1.4.1. С. 108—113 (0263. Пратакол № 6 паседжаньня Дэлегацьгі НС БНР у справе перамоваў за 20.04.1918).

101 Сярод іншага, ён з’яўляецца аўтарам прац: Довнар-Запольскнй М. В. Белорусская свадьба н свадебные песнн. Кнев, 1888; Довнар-Запольскнй М. В. Белорусское Полесье: Сб. этногр. матерналов. Вьш. 1. Кнев, 1895; Довнар-Запольскнй М. В. Спорные вопросы в нсторнн Лнтовско-Русского сейма. Санкт-Петербург, 1901; Довнар-Запольскнй М. В. Лсторня русского народного хозяйства. Т. 1. Кнев, 1911.

102 ЦДАВОУ. Ф. 2592. On. 1. Спр. 62. Арк. 48—49 (пратакол № 3 паседжаньня Дэлегацыі УНР у справе перамоваў).

103 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 117—120 (0273. Пратакол № 7 паседжаньня Дэлегацыі НС

Мітрафан Доўнар-Запольскі заняў пазіцыю, паводле якой мяжа беларускай дзяржавы з Украінай павінна быць праведзеная ўздоўж паўднёвых межаў Пінскага, Мазырскага, Рэчыцкага паветаў Менскай губерні, а таксама ўздоўж паўднёвых межаў Гомельскага павета Магілёўскай губерні. Ён лічыў, што паўднёвае Падляшша разам з Берасцем, Пружанамі, Кобрынам, а таксама Усходняе і Заходняе Палессе па абодва бакі Прыпяці з Мазыром, Рэчыцай, Лоевам і Гомелем належаць Беларусі як з этнаграфічных прычын, так і з гістарычных. Даказваў ён гэта галоўным чынам прыналежнасцю названых тэрыторый да Вялікага Княства Літоўскага пасля заключэння Люблінскай уніі, спасылаўся таксама на ранейшы перыяд, калі абшар басейна Прыпяці ўваходзіў у склад Турава-Пінскага княства. Прафесар браў пад увагу таксама этнаграфічную блізкасць Палесся з іншымі рэгіёнамі Беларусі, прычым рабіў упор на падабенства фальклору, абраднасці і ментальнасці. Хоць характэрнай рысай жыхароў гэтага рэгіёна была адносна слаба развітая нацыянальная самасвядомасць, менавіта адсюль паходзіла шмат беларускіх дзеячаў нацыянальнага адраджэння, тут таксама было болып чытачоў беларускай прэсы, чым украінскай. Вартасць гэтага абшару М. Доўнар-Запольскі характарызаваў так:

На ўсходзе нашы беларусы абруселі. на захадзе значна апалячаны, а наша паўднёвая частка — самая каштоўная і ў нацыянальных, і ў эканамічных адносінах. 3 пункту гледжання і гісторыі, і этнаграфіі мы на поўдні нічога саступаць не павінны104.

Этнічную сітуацыю на Палессі ўсведамлялі і ўкраінцы. 3 аднаго боку, на словах яны дэкларавалі забеспячэнне беларусам персанальнай аўтаноміі і апеку над «беларускім П’емонтам», які павінны быліўтварыць Рэчыцкі, Гомельскі і Мазырскі паветы, а з другога—праводзілі палітыку прымусовай украінізацыі ў адміністрацыі і школьніцтве106.

Пад уплывам М. Доўнар-Запольскага і I. Краскоўскага на чарговай сустрэчы з украінцамі ўдзельнікі беларускай дэлегацыі зрабілі заяву, што абвешчаны імі варыянт мяжы (г. зн. паводле карты Я. Карскага) быў выключна ўступнай і неафіцыйнай прапановай. Гэтая заява была запісана ў пратаколе паседжання106. Сваёй новай пазіцыі ў справе беларуска-ўкраінскай мяжы беларуская дэлегацыя ўжо не паспела прадставіць. Сустрэча, запланаваная на 29 красавіка 1918 г., не адбылася з-за перавароту, ажыццёўленага Паўлом Скарападскім.

Новы ўкраінскі ўрад дэклараваў жаданне і надалей супрацоўнічаць з беларускай дэлегацыяй, што было пацверджана на сустрэчы з новым

БНР у справе перамоваў за 21.04.1918).

104 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 112 (0263. Пратакол № 6 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 20.04.1918).

105 Тамсама. С. 110.

106 Тамсама. № 279. С. 121—123 (0279. Пратакол № 8 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 23.04.1918).

прэм’ерам Фёдарам Лізагубам і міністрам замежных спраў Дзмітром Дарашэнкам107.

З’явіўся таксама шанц на вырашэнне некаторых праблем у беларуска-ўкраінскіх адносінах, якія не былі закранутыя папярэднім урадам (гл. Раздзел 5). Нягледзячы на дадзеныя абяцанні, да дыскусій адносна беларуска-ўкраінскай мяжы больш не вярталіся. Гэтую тэму не здолела ўзняць таксама дэлегацыя пад кіраўніцтвам А. Луцкевіча, накіраваная ў Кіеў у верасні 1918 г.108. He звяртаючы ўвагі ні на якія папярэджанні беларусаў, урад П. Скарападскага пачаў усталёўваць на тэрыторыі паўднёвага Падляшша, Заходняга і Усходняга Палесся ўкраінскую адміністрацыю і школьніцтва. У чэрвені распачалася таксама дзейнасць, накіраваная на адміністрацыйную інтэграцыю спрэчных абшараў у Украіну. У склад Валынскай губерні былі ўключаныя паветы: Пінскі (Менскай губерні), а таксама Берасцейскі і Кобрынскі (Гарадзенскай губерні); у склад Кіеўскай губерні — Мазырскі (Магілёўскай губерні) і Рэчыцкі (Менскай губерні); у склад Чарнігаўскай губерні — Гомельскі павет (Магілёўскай губерні). У адпаведныя адміністрацыйныя адзінкі былі ўключаныя таксама тыя часткі паветаў, якія павінны былі трапіць у склад Украіны: частка Пружанскага павета Гарадзенскай губерні ўвайшла ў склад Кобрынскага павета, часткі Бабруйскага і Слуцкага паветаў Менскай губерні ўвайшлі ў склад Рэчыцкага павета, частка Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні — у склад Гомельскага павета, частка Сеўскага (Сенненскага) павета Арлоўскай губерні — у склад Глухаўскага павета Чарнігаўскай губерні109.

Таксама былі канчаткова сфармуляваныя пазіцыі адносна тэрытарыяльнага пытання. Абодва бакі, гэтаксама як і іншыя нацыі Еўропы, рыхтаваліся да мірнай канферэнцыі, якая павінна была вызначыць новую палітычную карту кантынента. У гэтай барацьбе ў ход ішлі не толькі пёры, але і картаграфія.

У 1918 г. у картаграфічным выдавецтве «Freytag і Berndt» у Вене была апублікаваная каляровая «Карта Украінй» у маштабе 1:2 000 000 з пазначанымі дзяржаўнымі межамі110. На гэтай карце Украіна на поўначы суседнічала з Літвой і Беларуссю. Асноўную частку карты складала тэрыторыя, заселеная ўкраінскім насельніцтвам, якая была пазначаная памаранчавым колерам. Другім важным элементам карты былі новыя дзяржаўныя межы. У легендзе пазначаліся два тыпы такіх межаў.

107 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 147—148 (0369. Пратакол № 11 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 10.05.1918).

108 Пра яе працу я пісала ў артыкуле: Мнхалюк Д. Днпломатнчні зносннн Білоруськоі Народноі Республікн та Украінськоі Народноі Республікн і Гетманату ў світлі документів (березень—грудень 1918 р.) Ц Студіі з архівноі справн та документознавства. Т. 12 / Ред. I. Б. Матяш. Кшв, 2004. С. 107—114.

109 ЦДАВОУ. Ф. 3766. On. 1. Спр. 186. Арк. 15—19.

110 Карта захоўваеццаў зборы Украінскай нацыянальнай бібліятэкі імя Вярнадскага ў Кіеве.

Новыя вызначаныя межы былі пазначаныя тоўстай стужкай ружовага колеру. Так была пазначаная, між іншым, мяжа з Літвой: яна ішла ўздоўж лініі Мельнік—Высока-Літоўск—Камянец-Літоўск—Пружаны. Астатняя частка Гарадзенскай губерні ляжала ў граніцах Літвы (якой немцы перадалі гэтую тэрыторыю пад кіраванне). Для адлюстравання межаў, яшчэ не вызначаных, а толькі прапанаваных украінцамі, выкарыстоўвалася стужка ружовага колеру з чорнымі ромбамі. Так была пазначаная ў тым ліку і мяжа з Беларуссю, праведзеная гэтаксама, як стратэгічная мяжа — г. зн. па лініі ІПарашова, Пружаны, Косава, Выганаўскае возера, Любашава, Хорастаў, вёска Гарбацэвічы на правым беразе Бярэзіны ў Бабруйскім павеце, Кротаў, мястэчка Азарычы на паўднёвай ускраіне Бабруйскага павета, вёска Якімавічы над Іпай у паўночна-заходняй частцы Рэчыцкага павета, Оўруч, Горваль, Уваравічы на Узе ў Гомельскім павеце, па дарозе са Жлобіна да Гомеля, цэнтр павета Гомель, Касцюковічы — чыгуначная станцыя на ЛібаваРоменскай чыгунцы, Ветка і Свяцк на Сведзі ў Рэчыцкім павеце, Ятачкі, Забор’е, Глінна, Сураж, Ніўнае, Маладзькова, Мглін. Карта, што рэпрэзентавала межы Украіны такім чынам, была таксама апублікавана па-нямецку ў Вене ў 1918 г. {»Karte der Ukraine»)111.

Абедзве карты ілюстравалі напрацоўкі адмысловай камісіі пад кіраўніцтвам С. Шчарухіна. Яе задачай было вызначыць і апісаць межы Украінскай дзяржавы. Ход паўночнай мяжы С. Шчарухін прадставіў наступным чынам:

Пачынаючы ад захаду па лініі: Сарнакі, Мельнік, Высока-Літоўск, КамянецЛітоўск, Пружаны, воз. Выганаўскае, далей (у межах Менскай губерні) уздоўж ракі Шчары на Любашава, М. Круговічы, Локтышы, Чэпелі, Пагост, Урэчча, Пасека, Глуск, Варобы, Новы Стэп, далей (у межах Магілёўскай губерні) у кірунку ракі Дняпро (чатыры вярсты вышэй Жлобіна) на Рогін, Шапятовічы, уздоўж ракі Сож да рэчкі Бесядзь, далей на Свяцк, адтуль уздоўж адміністрацыйнай мяжы Чарнігаўскай губерні да Краснага Рога112, потым на Семен, Трубчэўск, уздоўж ракі Нярусы, уздоўж ракі Сівы, да ракі Тарына, на Аляшковічы і Арол113.

Рашэнне аб паўночнай дзяржаўнай мяжы Украіны, праведзенай паводле стратэгічнага крытэрыю, было прынята ўжо без узгаднення з прадстаўнікамі БНР. На самай справе перамовы прадстаўнікоў папярэдняга ўкраінскага ўрада з дэлегацыяй БНР былі перапыненыя і не скончыліся афармленнем канчатковага дакумента, аднак адсутнасць згоды беларускага боку на вызначэнне межаў паводле стратэгічнага крытэрыя ўкраінскаму боку была вядомая і ім запратакаляваная. Украіна, гэтаксама

111 Карта захоўваецца ў зборы Украінскай нацыянальнай бібліятэкі імя Вярнадскага ў Кіеве.

112 Чыгуначная станцыя ў Чарнігаўскай губерні паміж станцыямі Бранск і Почап.

113 ЦДАВОУ. Ф. 3696. On. 1. Спр. 178. Арк. 7 (Межі Украіні, внрослені комісіею під головуванням С. ІЦарухіна за гетмана Скоропадського).

як і іншыя нацыі гэтай часткі Еўропы, падчас падрыхтоўкі да агульнай канферэнцыі па тэрытарыяльных пытаннях збіралася рэалізаваць сваю ўласную канцэпцыю межаў, рыхтуючы максімальную праграму.

Для дэлегацыі БНР найбольш каштоўным дасягненнем дыскусіі аб межах была выпрацаваная, галоўным чынам пад уплывам М. ДоўнарЗапольскага, пазіцыя ў вызначэнні паўднёвай мяжы Беларусі. Ад часу перамоваў у Кіеве ў свядомасці сяброў Народнага Сакратарыята і Рады Рэспублікі замацавалася перакананне, што Заходняе і Усходняе Палессе разам з паўднёвым Падляшшам з’яўляюцца неадлучнымі часткамі Беларусі, а не Украіны. Гэты погляд з часам таксама распаўсюдзіўся сярод беларускага грамадства.

Варта таксама дадаць, што ўжо падчас красавіцкіх перамоў дзеячаў БНР і УНР украінскі бок браў, напэўна, пад увагу яшчэ адзін варыянт, якім, хутчэй за ўсё, не дзяліўся са сваімі беларускімі партнёрамі. Ён быў праілюстраваны на карце без назвы (памеры: вышыня — 94 см, шырыня — 74 см, маштаб 1:2 200 000), выдадзенай у невядомы час Тапаграфічным аддзелам пры Галоўным упраўленні расійскага Генеральнага штаба (карта 7). На гэтай чорна-белай карце, з даволі бедным зместам, якая прадстаўляла Украіну і суседнія тэрыторыі, уручную былі нанесеныя тры лініі114. Зялёным колерам была пазначана этнаграфічная мяжа, чырвоным — мяжа стратэгічная. Размяшчэнне гэтых ліній не адрознівалася ад апісаных вышэй — стратэгічнай і этнаграфічнай, пазначаных на дарожнай карце Украіны. Трэцяя лінія, жоўтая, — гэта, напэўна, мяжа з бальшавіцкай Расіяй і, магчыма, з Літвой, хоць іхдазвы на карце не пададзеныя. Жоўтая лінія пачыналася на поўначы, вышэй Менска і праходзіла праз Барысаў, ніжэй Оршы, на поўнач ад Горак, затым прыблізна ў сямідзесяці кіламетрах на ўсход ад чыгуначнай лініі Орша—Старадуб, паблізу Трубчэўска ажно да Ноўгарада-Северскага. Беларускія землі разам з Менскам траплялі ў межы Украіны. Варта дапусціць, што гэтая карта і «трэці варыянт» рыхтаваліся на канферэнцыю па вызначэнні межаўу Курску, дзе прадстаўнікі Украіны павінны былі сустрэцца з балыпавіцкай дэлегацыяй. Як адзначалася, удзелу ў ёй і падтрымкі з боку Украіны дамагаліся таксама прадстаўнікі БНР. Перамовы адбыліся ў чэрвені 1918 г., аднак без удзелу беларускага боку. Бальшавікі прапанавалі, каб украінска-расійская мяжа праходзіла праз Сураж, Старадуб, НоўгарадСеверскі, Глухаў, Рыльск, Калантаеўку, Суджу (павятовы горад у Харкаўскай губерні), што выклікала непрыняцце з украінскага боку115.

Мяжа Беларусі з Польшчай, у святле пазіцыі, распрацаванай Народным Сакратарыятам і зафіксаванай у «Апісанні межаў БНР», пачыналася ва Уладаве на Бугу, пасля чаго бегла ўздоўж ракі Буг ажно да вусця Нурца116. Затым яна накіроўвалася ўздоўж Нурца і разам з ракой

1X4 ЦДАВОУ. Ф. 2592. On. 1. Спр. 103.

115 Боечко В., Ганжа О., Захарчук В. Кордонн Украінн. Історнчна ретроспектнва та сучасннй стан. Кнів, 1994. С. 22.

116 НАРВ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 53—56.

паварочвала ў кірунку Бранска, адтуль паварочвала да Суража, што ляжыць на Нарве. Па Нарве мяжа ішла да ўпадзення ў яе р. Бобры, пасля чаго ўздоўж Бобры бегла ажно да Аўгустоўскага канала і Аўіустова, які, аднак, абмінала і дасягала Друскенік на Нёмане. У гэтым месцы павінны былі сыходзіцца межы Беларусі, Польшчы і Літвы. Правядзенне мяжы ўздоўж Нурца выключала з межаў Беларусі паўднёва-заходнюю частку Бельскага павета Гарадзенскай губерні з Цеханоўцам117 і нават з Драгічынам-на-Бугу, не зважаючы на праваслаўнае мінулае гэтага абшару і нацыянальны склад ваколіц. Такое рашэнне падаецца нелагічным, таму варта дапусціць, што ў вызначэнні заходняй мяжы БНР не бралі ўдзелу беларускія дзеячы падляшскага паходжання, як гэта было, напрыклад, у выпадку беларуска-ўкраінскай мяжы (М. ДоўнарЗапольскі) альбо беларуска-латыпіскай (К. Езавітаў).

Як згадвалася ў «Апісанні межаў. БНР», прадметам бясконцых спрэчак літоўскіх, беларускіх і нямецкіх этнографаў ды палітыкаў была дэлімітацыя мяжы з Літвой. Вялося галоўным чынам пра дзяржаўную прыналежнасць Вільні, якую беларусы лічылі важным цэнтрам беларускага культурніцкага і палітычнага руху. Пры апісанні межаў БНР з Літвой гаварылася, што за аснову была прынятая моўная мяжа, якую на сваёй карце вызначыў Я. Карскі:

Пачынаецца каля Друскенік, накіроўваецца на поўдзень ад г. Араны да Воранава, якое знаходзіцца на 30 вёрстаў [каля 31 км. —Д. М.] на поўнач ад Ліды, адгэтуль шырокаю дугою, ахопліваючы гарады Вільня і Новыя Трокі, праз вёскі: Алькенікі на Мерачанцы, Клечы, Высокі Двор, Кейтавішкі, Муснікі, Шырвінты і Дубнікі — падыходзіць да горада Свянцяны, адкуль цераз ст. Гадуцішкі, г. Відзы і возера Дрысвяты, — працягваецца да мястэчка Турмонты Новааляксандраўскага павета Ковенскай губ., якое з’яўляецца пунктам зыходжання межаў Літвы, Беларусі і Курляндыі118.

Таксама шматразова падкрэслівалася, што ход гэтай мяжы, асабліва ж прыналежнасць горада Вільні да Беларусі задавальняе «ўсіх» — г. зн. сяброў Рады БНР і Народнага Сакратарыята, незалежна ад партыйнай прыналежнасці, а таксама беларусаў як нацыю. Пры гэтым тлумачылася, што Вільня «спрадвеку з’яўляецца беларускім горадам і заўсёды была цэнтрам беларускага руху, што вызначаў усю беларускую палітыку».

Амаль да канца 1918 г. сябры Рады Рэспублікі належным чынам не бралі пад увагу трэці варыянт, а менавіта: заняцце Віленшчыны і Гарадзеншчыны палякамі. Хутчэй уяўлялася, што падзел былога ВКЛ (на дзяржаўную традыцьпо якога спасылаліся і Літва, і Беларусь) адбудзецца паміж гэтымі дзвюма дзяржавамі як незалежнымі ўтварэннямі альбо

117 Рака Нурэц, што цякла праз гэты горад, дзяліла яго на дзве часткі. Адна частка знаходзілася ў межах Гарадзенскай іуберні, другая — у Ломжынскай і належала Каралеўству Польскаму.

118 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 53—56.

аўтаномнымі адзінкамі супольнай Беларуска-Літоўскай дзяржавы. Якінебудзь падзел гістарычнай Літвы і правядзенне беларуска-літоўскай мяжы ў той час было вельмі складана ўявіць. Ад XIII ст., г. зн. ад далучэння Міндоўгам паўночных рускіх княстваў да Літвы, паміж літоўцамі і беларусамі не існавала дзяржаўнай мяжы. 3 таго моманту прайшло амаль 650 гадоў. За гэты перыяд цесна перапляліся лёсы абодвух народаў і адбылося ўзаемнае культурнае збліжэнне. Спачатку сярод віленскіх дзеячаў, асабліва пад уплывам краёўцаў Луцкевічаў, нараджаліся планы аднаўлення ВКЛ, а пазней нават пашырэння саюзу за кошт новых незалежных і дэмакратьгчных дзяржаў: апрача Літвы і Беларусі, меркавалася ўваходжанне ў яго склад Латвіі і Украіны, у выніку чаго ўтварыліся б Злучаныя Штаты ад Балтыйскага мора да Чорнага119. Урэшце з’явіўся пастулат стварэння супольнай Літоўска-Беларускай дзяржавы з унутраным падзелам на дзве раўнапраўныя аўтаноміі, праведзеным на падставе крытэрыю роднай мовы. Такі пастулат быў абвешчаны на арганізаванай 25—27 студзеня 1918 г. у Вільні Беларускай канферэнцыі. Аднак незалежна ад таго, была б Беларуская дзяржава аўтаномнай у складзе Літоўска-Беларускай дзяржавы, ці ўвогуле самастойнай дзяржаўнай структурай, Гарадзеншчыну, Аўгустоўскі павет (без Аўгустова), а таксама Віленшчыну з Вільняй беларускія дзеячы бачылі выключна ў межах Беларусі. Цікава, што з літоўскага боку мяжы пакідаўся Аўгустоў, які на карце Я. Карскага знаходзіўся ў беларускамоўнай вобласці (у ваколіцах горада па-беларуску размаўлялі яшчэ ў 70-х гг. XX ст.).

У траўні і наступных месяцах 1919 г. дыскусіі на тэму вызначэння беларуска-літоўскай мяжы спрабаваў распачаць Пётра Крачэўскі з дыпламатычнай місіі ў Коўне, упаўнаважаны для гэтага прэм’ерам БНР А. Луцкевічам. У чэрвені 1919 г. ён тройчы размаўляў на гэтую тэму з прэм’ерам Літвы М. Сляжавічусам, але тыя сустрэчы не прынеслі чаканых вынікаў (гл. Раздзел 7)120.

Паводле «Апісання межаў БНР», з паўночнага ўсходу дзяржава павінна была мець мяжу з Курляндыяй і Інфлянтамі (хоць не было вызначана, у склад якіх дзяржаў павінны былі ўвайсці гэтыя рэгіёны). У той час на Курляндьпо і Латгалію, якую таксама называлі Інфлянтамі, прэтэндавала Латвія. Мяжа з Курляндыяй праводзілася паводле даследаванняў Я. Карскага, г. зн. ад Турмонтаў бегла з паўночнага ўсходу ад Новааляксандраўска (Езяросаў) праз Ілуксту да ракі Дзвіны, да маёнтка Ліксна, і далей чатырнаццаць вёрст па цячэнні ніжэй Дзвінска, дзе пачыналася мяжа з Інфлянтамі. Яна мела праходзіць такім чынам, каб з беларускага боку пакінуць Дзвінск. Далей лінія мяжы бегла ракой Дзвіна да Друі і, паварочваючы пад простым вуглом, накіроўвалася на поўнач і праз Люцын ды Янаў даходзіла да чыгуначнай станцьгі Корсаўка.

119 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 121—124.

120 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 376—378 (1270. Справаздача паўнамоцнага прадстаўніка БНР для перамоваў зь Літвой Пятра Крачэўскага (Коўна) старшыні Рады Міністраў БНР Антону Луцкевічу (Парыж) за 7.07.1919).

Сггрэчным паміж Латвіяй і Беларуссю абшарам быў Дзвінск і яго ваколіцы, размешчаныя ў Латгаліі, дзе жылі беларусы. Размовы на тэму беларуска-латышскай мяжы ў 1919 г. распачаў К. Езавітаў, шэф Вайскова-дыпламатычнай місіі БНР у Латвіі. У сакавіку 1920 г. ён падрыхтаваў асновы вызначэння беларуска-латышскай мяжы121 і зрабіў нават першапачатковы праект дэлімітацыі мяжы, якая прынцыпова не адрознівалася ад паказанай на карце БНР.

Пад канец 1918 г. у Менску з’явілася невялікая, вельмі схематычная карта межаў Беларусі, якую распаўсюджвала тутэйшае Беларускае культурна-асветніцкае таварыства «Бацькаўшчына»122. Пазначаны на карце контур тэрыторыі адпавядаў канцэпцыі межаў Беларусі, прынятай Беларускай партыяй сацыялістаў-федэралістаў (БПСФ): абрыс межаў на захадзе, поўначы і ўсходзе адпавядаў карце Я. Карскага, на поўдні — канцэпцыі М. Доўнар-Запольскага (карта 9).

Выпрацоўка пазіцыі ў справе межаў будучай беларускай дзяржавы была неабходнай перад чаканай аіульнай мірнай канферэнцыяй. Суседзі беларусаў — літоўцы, украінцы, палякі — ужо даўно прапагандавалі свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі з дапамогай картаграфіі. Літоўскі нацыянальны дзеяч Е. Габрыс-Парашайціс заснаваў у 1911 г. у Парыжы Літоўскае інфармацыйнае бюро, якое ад 1915 да 1919 г. функцыянавала ў Лазане і ў гэты перыяд апублікавала некалькі картаў Літвы, у тым ліку каляровую «Carte de la Lituanie» («Карта Літвы»), якая паказвала тэрытарыяльнае развіццё ВКЛ і сучаснае рассяленне літоўцаў. Украінскі географ і картограф С. Рудніцкі, як ужо згадвалася, апублікаваў у 1918 г. у Вене вялікую карту «Оглядовая карта ўкраінськнх земель», якая стала асновай для вызначэння дзяржаўных межаў Украіны. За два гады да гэтага, у 1916 г., у Вене быў выдадзены «Geograficzno-statystyczny atlas Polski» Эўгеніюша Ромера, у якім сярод іншага размяшчаліся нацыянальныя карты, што прадстаўлялі Польшчу ў межах да 1772 г. разам з Сілезіяй. Вынікам створанага пры Польскай мірнай дэлегацьгі Бюро кангрэсавых прац сталі картаграфічныя даследаванні, якія сярод іншага паказвалі і нацыянальныя адносіны. Частка гэтых даследаванняў была пазней выдадзена Э. Ромерам як «Polski atlas Kongresowy» (Львоў—Варшава, 1921)123.

Рада БНР таксама рыхтавалася да мірнай канферэнцыі ў Парыжы. На мяжы 1918 і 1919 гг. беларусы канчаткова акрэслілі погляды на тэрытарыяльную канфігурацыю дзяржавы. У 1919 г. выдавецтва Вільгельма Гартмана ў Берліне апублікавала каляровую карту пад назвай «Картпа Беларускай Народнай Рэспублікі / Carte de la Republique

121 НАРБ. Ф. 335. Bon. 1. Спр. 114. Арк. 6.

122 LCVA. F. 582. Ap.l. В. 45. L. 20.

122 Падрабязней на гэтую тэму гл.: Lietuva zemelapiuose. Lithuania on the Map. Vilnius, 1999 (каталог выставы 26 верасня — 11 снежня 1999 г., выдадзены Вібліятэкай Літоўскага нацыянальнага музея); Cocoa П. I. Історія картографування тернторіі Украінн від найдавнішнх часів до 1920 р. Короткнй нарнс. Кпів, 2000. С. 154—155; Konopska В. Polskie atlasy historyczne. Koncepcje i realizacje. Warszawa, 1994; Romer E. Pami^tnik paryski 1918—1919 / Oprac. A. Garlicki, R. Swi^tek. Wroclaw, 1989.

Democratique Blanche-Ruthenienne» ў маштабе 1:2 000 000 (карта 10)124. Назва і легенда карты былі выкананыя па-беларуску і па-французску. Па-французску былі пазначаныя таксама назвы дзяржаў: Lettonie, Lithuanie, AUemagne, Pologne, Ukraine, Russie i Ruthenie Blanche.

Упершыню на карце былі пазначаныя межы беларускай дзяржавы — Беларускай Народнай Рэспублікі. Яе ўсходняя мяжа з Расіяй цалкам адпавядала этнаграфічнай, вызначанай Я. Карскім. Пачыналася на поўдні ў мясцовасці Грамяч на Дзясне НоўгарадСеверскага павета Чарнігаўскай губерні, у пункце, дзе сутыкаліся межы трох дзяржаў: Украіны, Расіі і Беларусі. Затым яна ішла праз заходнюю частку Трубчэўскага і Бранскага паветаў Арлоўскай губерні, потым уздоўж Калужскай губерні, захопліваючы ў ёй толькі невялікія часткі Масальскага і Жыздрынскага паветаў. У склад БНР была таксама ўключана ўся Смаленская губерня, акрамя Вяземскага павета, паўднёвая частка Цвярской губерні з паўднёвай часткай Асташкаўскага і Ржэўскага паветаў, а таксама паўднёвыя кавалкі Апочацкага, Велікалуцкага, Таропецкага паветаў Пскоўскай губерні. Затым лінія мяжы ішла па паўночнай частцы Невельскага і Себежскага паветаў Віцебскай губерні.  ,

На паўночным усходзе з Беларуссю суседнічалі Латвія і Літва. Мяжа з Латвіяй пачыналася на поўначы ў ваколіцах Корсаўкі Люцынскага павета Віцебскай губерні. Люцын заставаўся ў межах Латвіі, але паўднёва-заходняя частка былога павета, цэнтрам якога ён быў, знаходзілася ўжо на баку БНР. Затым мяжа праходзіла ўздоўж усходняга і паўднёвага рубяжоў былога Рэжыцкага павета Віцебскай губерні, які, аднак, аказваўся з латышскага боку. Затое ў склад Беларусі ўваходзіла паўднёвая частка Дзвінскага павета разам з Дзвінскам.

Паблізу Дзвінска, на поўдзень ад яго, пачыналася мяжа з Літвой. У межы Беларусі былі ўключаныя паўднёвая і цэнтральная часткі Віленскага павета разам з Вільняй, паўднёва-ўсходняя і паўднёвая часткі Троцкага павета і Гарадзенскі павет. Беларуска-літоўская дзяржаўная мяжа, паказаная на апісанай карце, была адсунутая далей на поўнач адносна моўнай мяжы, праведзенай Я. Карскім. Такім чынам, з беларускага боку мяжы засталася большая частка Свянцянскага павета разам са Свянцянамі (літоўцам была пакінута толькі невялікая яго паўночная частка), а таксама гарады Новыя Трокі, Еўе і Араны. Межы БНР ахапілі таксама паўночную частку Лідскага павета, Гарадзенскі павет, паўднёвую частку Сейненскага павета і паўднёвую частку Сувалкаўскага павета, аднак ужо без Сейнаў і Сувалкаў, якія, хоць і знаходзіліся на самай беларуска-літоўскай мяжы, пакідаліся літоўскаму боку. У выніку ў межы Беларусі траплялі абшары, заселеныя не толькі беларускамоўным насельніцтвам, але і такім, якое ў большасці карысталася літоўскай мовай.

124 Мапа Беларускай Народнай Рэспублікі / Carte de la Republique Democratique Blanche Ruthenienne // Downar-Zapolski M. Podstawy panstwowosci Bialorusi. Grodno, 1919.

Такое вызначэнне межаў было прадыктавана жаданнем уключыць у склад Беларусі ўчастак чыгуначнай лініі Варшава—Пецярбург. Яна злучала важныя чыгуначныя вузлы і гандлёвыя цэнтры: Дзвінск, Вільню, Горадню, Беласток. Пры такім вызначэнні мяжы ўчастак гэтай важнай чыіуначнай лініі паміж Горадняй і Дзвінскам цалкам заставаўся на тэрыторыі Беларусі, пралягаючы паблізу літоўска-беларускай мяжы. Гэта таксама ліквідавала клін, што глыбока ўваходзіў у тэрыторыю Беларусі (пазначаны Я. Карскім).

На паўночным захадзе суседам БНР была Германія. Мяжа на кароткім адрэзку праходзіла праз усходнюю частку Ломжынскай губерні, датыкаючыся заходняй мяжы Беластоцкага павета Гарадзенскай губерні. На тэрыторьгі Беларусі аказаліся гарады Граева і Шчучын, размешчаныя на абшары з відавочнай перавагай польскага насельніцтва, Штабін і крэпасць Асавец, а таксама чыгуначная лінія, якая злучала Беласток праз Граева і Элк, што знаходзіўся ўжо на тэрыторыі Усходняй Прусіі, са сталіцай гэтага рэгіёна — Кёнігсбергам.

На захадзе, на не вельмі працяглым участку мяжы, Беларусь суседнічала з Полыпчай. Мяжа праходзіла ўздоўж рубяжоў Граеўскага павета Ломжынскай губерні і заходняй мяжы Беластоцкага павета да чыгуначнай станцыі Лапы, размешчанай на польскім баку. Адтуль яна ішла простай лініяй на поўдзень праз цэнтр Бельскага павета да Мельніка на Бугу, дзе сыходзіліся межы Полыпчы, Беларусі і Украіны. Незразумела, як ужо адзначалася, чаму з польскага боку засталася паўднёва-заходняя частка Бельскага павета Гарадзенскай губерні разам з Цеханоўцам і Драгічынам-на-Бугу. Ход мяжы на карце застаецца выразна спрэчным з выказанымі раней і пазней поглядамі наконт прыналежнасці да тэрыторыі БНР усёй Гарадзенскай губерні (з Беластоцкім, Бельскім і Сакольскім паветамі)125.

Ад Мельніка пачыналася суседства з Украінай. Лінія размежавання праходзіла ўздоўж Буга праз Берасце да Уладавы, абапіраючыся на паўднёвую мяжу Гарадзенскай і Менскай губерняў. На паўднёвым усходзе тэрыторьгі Беларусі аказаліся: паўночная ўскраіна Гародненскага павета, Суражскі, Мглінскі, Старадубскі, Навазыбкаўскі паветы, a таксама паўночная частка Ноўгарад-Северскага павета Чарнігаўскай іуберні. Магілёўская губерня цалкам заставалася на тэрыторьгі Беларусі. Прадстаўлены на карце ход паўднёвай мяжы адпавядаў канцэпцыі М. Доўнар-Запольскага, бо Берасцейскі, Кобрынскі, Пінскі, Мазырскі, Гомельскі і Рэчыцкі паветы трапілі ў склад БНР.

Тэарэтычнае апісанне межаў БНР адбывалася паэтапна. Хутчэй без пярэчанняў у якасці лініі дзяржаўнай тэрыторыі была прынятая этнаграфічная мяжа на ўсходзе, вызначаная Я. Карскім. Яна таксама

125 Гл.: Downar-Zapolski М. Podstawy panstwowosci Bialorusi... S. 14. У 1921 г., рыхтуючы рэзалюцыю ў адказ на пастановы Рыжскага трактата, палітыкі БНР падкрэслівалі, што пад Гарадзеншчынай трэба разумець усю Гарадзенскую губерню ў межах 1914 г. разам з Сакольскім, Беластоцкім і Бельскім паветамі. Гл.: НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 96. Арк. 1—3.

з’яўлялася гістарычнай мяжой ВКЛ. Аўтарам правядзення мяжы на поўдні без сумневу быў М. Доўнар-Запольскі. Акрамя гэтага, ён прытрымліваўся намеру адцягнуць мяжу на захад адносна этнаграфічнай граніцы, вызначанай Я. Карскім.

Падыходы гэтыя, аднак, на карце БНР былі рэалізаваныя часткова: беларуска-польская мяжа не цалкам адпавядала канцэпцыям Я. Карскага і М. Доўнар-Запольскага. Нельга таксама абысці ўвагай ролі абодвух навукоўцаў у вызначэнні этнаграфічнай мяжы з Літвой. Аднак і на гэтым участку лінія тэрытарыяльнага падзелу была перасунутая на поўнач з увагі на стратэгічныя мэты. Паўночна-заходняя мяжа на карце ахапіла абшар Граеўскага павета Ломжынскай губерні, які нельга лічыць этнічна беларускім. Аднак толькі такім чынам БНР атрымлівала суседства з Германіяй ва Усходняй Прусіі. Такі варыянт мяжы не разглядаўся на карце Я. Карскага, не гаворыцца пра яго і ў брашуры М. Доўнар-Запольскага «Асновы дзяржаўнасці Беларусі», да якой была далучаная карта. Таксама няма такога варыянта ў «Апісанні межаў БНР», выдадзеным БПСФ. У такім вьшадку варта дапусціць, што канцэпцыя мяжы з’явілася адносна позна на аснове заключэння будучых саюзаў. Некаторыя дзеячы БНР у суседстве з Германіяй бачылі гарантыю бяспекі межаў патэнцыйнай дзяржавы і трактавалі Германію як галоўнага гандлёвага партнёра Беларусі. Расцягванне мяжы ажно да Усходняй Прусіі мела б вынікам тое, што ў межах Беларусі аказалася б частка важнай чыгуначнай лініі, якая злучала Беласток праз Граева з Кёнігсбергам. Беласток быў надзвычай важным чыгуначным вузлом, які знаходзіўся на перасячэнні ліній, што вялі з Варшавы да Пецярбурга і з паўднёвай Украіны праз Роўна, Ковель і Берасце да Кёнігсберга. Гэта зрабіла б магчымым развіццё праектаваных кантактаў паміж Беларуссю і Германіяй. Стратэгічным мэтам павінна было служыць перамяшчэнне на поўнач мяжы з Літвой і ўключэнне ўсяго ўчастка чьпуначнай лініі Беласток—Дзвінск у межы БНР.

Кім быў той трэці аўтар, ангажаваны ў стварэнне канцэпцыі межаў БНР, пакуль што невядома126, бо карта не была падпісаная. У дадзены момант можна вылучыць некалькі гіпотэз. Магчыма, ім быў Пётра Крачэўскі, прадстаўнік БНР у Коўне, адзін з лідараў БПСФ, які ў 1918 г. уваходзіў у склад урада БНР у якасці народнага сакратара фінансаў, а таксама народнага сакратара прамысловасці і гандлю. Ён здаўна арыентаваўся на сунрацоўніцтва з Германіяй, быўшы, напрыклад, сярод асоб, якія падпісалі і выслалі тэлеграму Вільгельму II у знак падзякі за вызваленне беларускіх земляў. Яму была знаёмая праблематыка дэлімітацыі межаў, бо ягонай задачай было правядзенне перамоў на гэтую тэму з літоўскім урадам вясной і летам 1919 г. Таксама Крачэўскі часта асабіста кантактаваў з Місіяй БНР у Берліне, а значыць — меў магчымасць на месцы завязаць кантакты з нямецкімі картографамі.

126 Падрабязней на гэтую тэму я пісала: Michalak D. Мару narodowosciowe Europy Wschodniej w dobie Kongresu Wersalskiego. Mapa Bialoruskiej Republik! Ludowej z 1919 roku tzw. Mitrofana Downar-Zapolskiego Ц V Міжнародныя Доўнараўскія чытанні. Рэчыца, 22—23 верасня 2005 г. / Рэд. В. Лебедзева. Гомель, 2005. С. 98—118.

He выключана, што карту БНР рыхтаваў нехта з былых афіцэраў расійскай арміі з камісіі палкоўніка Д. Бетхера, прызначанай Народным Сакратарыятам БНР вясной 1918 г. для апісання і вызначэння межаў Беларусі.

Магчыма, за канцэпцыяй беларуска-нямецкай мяжы стаяў Вальтэр Егер, які ў 1915—1918 гг. у якасці афіцэра 10-й нямецкай арміі знаходзіўся ў Вільні. Ён працаваў у рэдакцыі «Der Zeitung der 10. Ar­mee», стараючыся пазнаёміць нямецкіх жаўнераў з мінулым і культурай не вельмі добра вядомага краю. У Вільні Егер сустракаўся з беларускімі дзеячамі, згуртаванымі вакол I. Луцкевіча. Нявеста Івана, Юльяна Мэнке, пазнейшая жонка Лявона Вітан-Дубейкаўскага, праз шмат гадоў узгадвала пра дапамогу, якую яна аказвала В. Егеру ў перакладах тэкстаў на нямецкую мову127. У 1919 г. В. Егер апублікаваў у Берліне ў выдавецтве «Verlag Karl Curtius» кнігу «Weissruthenien. Land, Bewohner, Geschichte, Volkswirtschaft, Kultur, Dichtung Mit 93 Abbildungen und einer Karte» («Беларусь. Абшар, жыхары, гісторыя, народная гаспадарка, культура, паэзія з 93 ілюстрацыямі і картай»), стараючыся зрабіць больш зразумелымі нямецкаму чытачу беларускія справы, культуру, гісторыю, этнаграфію. Да кнігі В. Егера была далучаная карта БНР у зменшаным фармаце.

Карта таксама была далучаная да дзвюх іншых публікацый 1919 г. Яна найбольш часта асацьпоецца з брашурай «Асновы дзяржаўнасці Беларусі» М. Доўнар-Запольскага, выдадзенай у Горадні на некалькіх мовах з дапамогай Міністэрства беларускіх спраў пры ўрадзе Літвы. Яе аўтар абгрунтоўваў неабходнасць утварэння незалежнай беларускай дзяржавы ў форме дэмакратычнай рэспублікі. Карта БНР была таксама далучаная да петыцыі, падрыхтаванай для ўдзельнікаў мірнай канферэнцыі дэлегацыяй урада БНР на некалькіх мовах. У англамоўнай версіі яна мела назву «Petition presented by the Delegation of the Gouvernment of the White Ruthenian Democratic Republic» («Петыцыя дэлегацьгі ўрада Беларускай Дэмакратычнай Рэспублікі»). Свой подпіс пад ёй 22 студзеня 1919 г. у Горадні паставіў А. Луцкевіч, кіраўнік Рады Народных Міністраў БНР і міністр замежных спраў. У гэтым афіцыйным дакуменце, накіраваным урадам вялікіх дзяржаў, Луцкевіч паведамляў пра абставіны абвяіпчэння БНР, пра яе межы, а таксама пра дзяржаўніцкія памкненні беларусаў. Ен выказваўся за прызнанне незалежнасці рэспублікі і за дапушчэнне дэлегацьгі ўрада БНР да перамоў на мірнай канферэнцьгі, каб яна магла прэзентаваць свае пастулаты, што датычылі стварэння беларускай дзяржавы. Карта БНР была апублікаваная таксама цалкам асобна вялікім накладам у якасці насценнай карты.

Турботы з вызначэннем аўтарства карты БНР вынікаюць не толькі з-за адсутнасці подпісу, але і па прычыне таго, што на ёй не пазначаная дата стварэння. Адпаведнасць канфігурацыі паўднёвай мяжы, праведзенай на карце, канцэпцыі М. Доўнар-Запольскага сведчыць пра тое, што карта была створаная ўжо пасля перамоў у Кіеве ў красавіку 1918 г. і прыняцця

127 Вітан-Дубейкаўская Ю. Mae ўспаміны. Вільня, 1994. С. 53—55.

дэлегацыяй БНР, а пазней і Народным Сакратарыятам яго канцэпцыі паўднёвай мяжы. Калі б карта існавала ўжо падчас тых перамоў, то яна, без сумневу, была б прадстаўленая ўкраінскаму боку. Гэта, у сваю чаріу, знайшло б адлюстраванне ў пратаколах камісіі, якія захаваліся ў архіўных зборах у Вілыгі і Кіеве і даволі падрабязна апісваюць карты, якія на тых перамовах выкарыстоўваліся абодвума бакамі. Таксама нічога невядома пра тое, каб чарговая місія на чале з А. Луцкевічам, якая прыбыла ў верасні 1918 г. у Кіеў з мэтай правесці перамовы з новым украінскім урадам, мела з сабой карту з пазначанымі межамі БНР. У сваю чаріу В. Егер, называючы ў сваім даследаванні колькасць насельніцтва Беларусі, карыстаецца данымі на 1 студзеня 1919 г.128. Апісваючы тэрыторыю Беларусі, ён неаднаразова гаворыць пра карту. Відавочна, падчас напісання кнігі яна ўжо была вядомая, невядома, аднак, у форме публікацыі ці чарнавіка. В. Захарка, тагачасны намеснік кіраўніка Рады Народных Міністраў БНР, у лісце да А. Луцкевіча, напісаным 2 верасня 1919 г. у Берліне, паведамляў, што перасылае яму шэсцьдзясят асобнікаў карты БНР. а «ўсе астальныя экзэм[пляры] разасланы па ўсяму свету». Адначасова ён паведамляў пра тое, што кніга В. Егера «здана нам, і ўжо друкуецца і на днях будзе гатова»129. Паслядоўнасць выдання прац, да якіх была далучаная карта, уяўляецца наступнай: першай у студзені 1919 г. з’явілася петыцыя А. Луцкевіча, не пазней канца жніўня было апублікавана даследаванне М. ДоўнарЗапольскага. На пачатку верасня 1919 г. выйшла кніга В. Егера, але гэта зусім не выключае таго, што карта БНР магла быць апублікаваная раней.

Публікацыя карты БНР была прафінансаваная Дыпламатычнай місіяй БНР у Берліне, якую ўтварылі вясной 1919 г. Пра публікацыю карты Беларусі з «паляпшэннямі і дадаткамі» паведамляецца ў справаздачы Л. Зайца, прадстаўніка БНР у Берліне, на адным са сходаў, які адбыўся 10—12 лістапада 1919 г. з удзелам дэлегатаў БНР на Парыжскую мірную канферэнцыю. На сходзе прысутнічалі: Я. Ладноў у якасці міністра абароны і выканаўцы абавязкаў кіраўніка дэлегацыі, Я. Бялевіч — удзельнік парыжскай дэлегацыі і сябра Рады Рэспублікі, Л. Дубейкаўскі — дыпламатычны прадстаўнік БНР у Полыпчы, П. Крачэўскі — дыпламатычны прадстаўнік БНР у Літве і В. Захарка — выканаўца абавязкаў міністра фінансаў130. Падчас гаворкі пра захады, ажыццёўленыя берлінскай місіяй для прапагандавання ідэі незалежнасці, адзначалася таксама публікацыя кнігі пра Беларусь па-нямецку і паштовак з гербамі беларускіх ваяводстваў; апрача гэтага, згадвалася пра выдачу першых замежных пашпартоў БНР. Чакаліся публікацыі кніг А. Цвікевіча «Беларусь» і К. Езавітава «Беларусы і палякі», перакладзеных на нямецкую мову.

128 Jäger W. Weissruthenien. Land, Bewohner, Geschichte, Volkswirtschaft, Kultur. Berlin, 1919. S. 8.

129 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 424—425 (1342. Ліст часовага намесьніка старшьші Рады Народных Міністраў БНР Васіля Захаркі (Вэрлін) старшыні Рады Міністраў БНР Антону Луцкевічу (Варшава) за 2.09.1919).

130 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 49. Арк. 17—21.

«Кніга аб Беларусі па-нямецку», пра якуіо гаварылася ў справаздачы— гэта, хутчэй за ўсё, праца В. Егера, а «карта з паляпшэннямі і дадаткамі» — «Карта Беларускай Народнай Рэспублікі». Можна дапусціць, што інфармацыя пра паляпшэнні і дадаткі датычыць розніцы ў вызначэнні мяжы паміж гэтай картай і картай Я. Карскага (мяжа на поўдні, на поўначы і на захадзе)131.

У справаздачы берлінскай місіі БНР не гаворыцца пра брашуру М. Доўнар-Запольскага, бо яе выдала Міністэрства беларускіх спраў пры ўрадзе Літвы, а друкавалася яна ў Горадні. Аднак аўтарам карты БНР, хоць яна і не была падпісаная, часта лічыцца М. ДоўнарЗапольскі132. Прычынай гэтага з’яўляецца папулярнасць яго працы «Асновы дзяржаўнасці Беларусі», якая разам з гэтай картай даволі хутка трапіла ў рукі чытачоў, а пасля перакладаў на некалькі моў стала вядомай і ў некаторых іншых дзяржавах. Да сёння, зрэшты, без вялікіх складанасцей яе версіі на розных мовах можна знайсці ў бібліятэках Беларусі, Полыпчы, Украіны, Расіі, Літвы, Англіі. Ужо 1 верасня 1919 г. у 3-м томе ўкраінскага выдання «Воля», выдадзенага ў Вене, рэдакцыя змясціла рэцэнзію на нямецкамоўную брашуру М. Доўнар-Запольскага «Die Grundlagen des Staatswesens Weissrutheniens», якая выйшла ў Горадні ў 1919 г. Аўтар рэцэнзіі, напісанай па-ўкраінску, схаваўся за ініцыяламі A. X.133.

Можна меркаваць, што М. Доўнар-Запольскі цікавіўся пытаннем дзяржаўных межаў БНР, бо раней — у 1917 г., як памятаем — яго ўключылі ў склад картаграфічнай камісіі, якая была закліканая вызначыць этнаграфічныя межы Беларусі, у тым ліку з Літвой. Без сумневу, ён валодаў ведамі пра картаграфію, датычную гэтага абшару. У яго асабістых дакументах, якія знаходзяцца ў Кіеве, ёсць рукапісная копія нацыянальнай карты Эркерта. Аднак я перакананая, што ён не быў аўтарам карты БНР. Пэўнае ўяўленне пра погляды М. ДоўнарЗапольскага наконт межаў БНР дае досыць агульнае апісанне тэрыторый, што павінны былі ўвайсці ў склад беларускай дзяржавы, змеіпчанае ў яго брашуры «Асновы дзяржаўнасці Беларусі»:

Беларусь — гэта вялізазны край, каторы складаецца з губэрняў: Менскае, Магілёўскае і Смаленскае (цалком), блізу ўсяе Вітэбскае губ. (апрача Рэжыцкага і Люцынскага паветаў), блізу ўсяе Віленскае (апрача часьцей Троцкага, Віленскага і Сьвянцянскага пав.), Гародзенскае губерні, трох паўночных паветаў Чарнігаўскае губ., ды з сумежных валасцей губерняў: на заходзе — Сувалскае, на ўсходзе — Пскоўскае, Цверскае, Калускае і Арлоўскае. Усяго абшару Беларусь мае каля 258000 квадр. кілёмэтраў, на якім жыве 12 мільёнаў беларусаў і балей за 3 мільёны іншых нацыянальнасцяў — маскоўцаў, жыдоў, палякоў, татараў. Беларускі народ займае гэты абшар, седзячы на ім густой чарадой, у якую ўмешаны другія нацыі, каторыя

131 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 130. Арк. 90—90 адв., 130.

132 Казлоў Л., Цітоў А. Беларусь на сямі рубяжах. Мінск, 1993. С. 43.

133 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 419 (№ 1333).

прыйшлі сюды з чужых краёў і пераважна гуртуюцца па мястох і мястэчках134.

Гэтае апісанне дастаткова павярхоўнае, аднак на пэўныя моманты варта звярнуць увагу. Наколькі паўднёвая мяжа на карце адпавядае канцэпцыі М. Доўнар-Запольскага, настолькі на захадзе і паўночным усходзе гэтай адпаведнасці ўжо нельга знайсці. Так, Гарадзенская губерня, якая паводле М. Д оўнар-Запольскага павінна была цалкам увайсці ў межы БНР, на карце пазначаная, але без заходняй часткі Бельскага павета. He адпавядае апісанню прысутнасць на карце часткі Граеўскага павета Ломжынскай губерні на паўночным захадзе. Спрошчанасць апісання не дазваляе прааналізаваць ход мяжы з Літвой на поўначы.

Прымушае задумацца тое, што М. Доўнар-Запольскі ў «Асновах дзяржаўнасці Беларусі» аніводным словам не спасылаецца на карту, меркаваным аўтарам якой з’яўляецца. He згадвае пра яе таксама і А. Луцкевіч; складана таксама ацаніць, ці адпавядае апісанне межаў Беларусі, прадстаўленае ў яго мемарандуме, межам БНР на карце:

Ад Дзьвінску на поўнач ламанай лініяй да станцыі пры чыіунцы Корсаўка, адтуль на ўсход да Ржэва на Волзе блізка зусім простай лініяй, ад Ржэва граніца йдзе ў паўднёва-заходнім кірунку на Бранск і далей па Дзясьне, адтуль на Заход крывой лініяй на Грамяч, Ноўтарад-Северск, Гарадню, усьце Прыпяці (на паўдня ад іх), Буга і Нарэва да Беластоку. Акружаючы з заходу Беласток і Хорашч, якія знаходзяцца на Беларускай зямлі, граніца паднімаецца на поўнач, захоплівае места Аўгустоў і далей ламанай лініяй ідзе цераз Друскенікі, Эйшышкі, Новыя Трокі, Мусьнікі, Сьвянцяны — да Дзьвінску. Места Вільня стаіць на Беларускай зямлі, і літоўская граніца акружае яго паўкругам радзіусу 20—60 вёрст. На ўсім паказаным абшары беларусы становяць каля 75% насяленьня, жыды становяць тут каля 12%, a рэшта — палякі, велікарусы, украінцы, літвіны, татары і інш.135.

Абодва аўтары, аднак, увогуле не згадваюць пра існаванне карты БНР. Толькі ў працы В. Егера шматразова можна сустрэць спасылкі на карту, змешчаную ў канцы кнігі. Інфармацыя, што яна з’яўляецца дадаткам да гэтай працы, з’яўляецца ўжо ў назве: «Weissruthenien. Land, Bewohner, Geschichte, Volkswirtschaft, Kultur, Dichtung Mit 93 Abbildun­gen und einer Karte». Пра карту, якая паказвае этнаграфічныя межы Беларусі і з’яўляецца дадаткам да працы, В. Егер узгадвае таксама ва ўступе: «die dem Buche begigebene Karte verzeichnet die ethnograpischen Grenzen des Landes»136. Апісанне беларускіх земляў, змешчанае ў кнізе, у асноўным адпавядае зместу карты, аднак зноў з выключэннямі. Пры пераліку суседзяў Беларусі не згадваецца пра непасрэднае суседства

134 Доўнар-Запольскі М. В. Асновы Дзяржаўнасьці Беларусі. 2-е выд. Вільня, 1919. С. 3.

135 АБНР Т. 1. Ч. 1. С. 321—322 (1170. Мэмарыял Беларускага Ўраду старшыні Мірнай Канфэрэнцыі ў Парыжы (Горадня) за 22.01.1919 (вых. № 10/1970)).

136 Jäger W Weissruthenien. Land, Bewohner... S. 6.

Раздзел IV. Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі...233 з Германіяй, але ў раздзеле, прысвечаным тэрыторыі БНР, яго аўтар (відаць, В. Егер) даказваў неабходнасць уключэння ў склад Беларусі ўчастка чыгункі Беласток—Вільня—Дынабург і звязвання такім чынам гандлёвых цэнтраў Беларусі з гэтай дзяржавай137. Геаграфічныя назвы ў кнізе адпавядаюць запісам, пададзеным на карце, хоць ёсць і адрозненні. Напрыклад, Рагачоў на карце пазначаны як «Rogacew», a ў кнізе — «Rogatschew».

Вядома, што карта БНР распаўсюджвалася як самастойная публікацыя яшчэ перад выхадам кнігі В. Егера. Відаць, карта БНР (а разам з ёй канцэпцыя дзяржаўных межаў) была створаная ў першай палове 1919 г. Пазнейшае яе ўключэнне ў кнігу В. Егера, адлюстраванне гэтага ў назве і ў тэксце наводзіць на думку аб сувязі паміж асобамі, што рыхтавалі абедзве публікацыі, выдадзеныя ў адным месцы, па ініцыятыве тых самых людзей. He ўяўляецца праўдападобным, каб В. Егер, педантычна пазначыўшы аўтарства ўсіх раздзелаў, забыўся на аўтара карты. Магчыма, ранейшая публікацыя асобнікаў карты з матрыцы зрабіла магчымым далучэнне яе да тэкстаў М. Доўнар-Запольскага і А. Луцкевіча, не выдадзеных у Берліне. Усе тры працы павінны былі выконваць аднолькавую палітычную задачу — папулярызаваць на міжнароднай арэне беларускую праблему і неабходнасць утварэння незалежнай беларускай дзяржавы.

Дакладна, што ход мяжы з Полыпчай, уключэнне ў тэрыторыю БНР этнічных частак Полыпчы і Літвы на паўночным захадзе і поўначы мела сваё вайсковае і гаспадарчае значэнне. Толькі такім чынам Беларусь магла стаць суседкай Германіі і ўключыць у свае межы частку стратэгічнай чыіуначнай лініі Варшава—Пецярбург. «Карта Беларускай Народнай Рэспублікі» выражала дзяржаўныя інтарэсы беларускай палітычнай эліты і была адным з элементаў тагачаснай беларускай дзяржаўнай палітыкі. Асновай яе стварэння быў галоўным чынам крытэрый этнічнага рассялення беларусаў, але гэты рамантычны погляд аўтары карты здолелі пераадолець і ўзяць пад увагу таксама стратэгічныя і гаспадарчыя патрэбы праектаванай дзяржавы.

4.7        Дзяржаўная сімволіка Беларускай Народнай Рэспублікі

У сваёй гістарычнай традыцыі беларусы абаігіраліся на Вялікае Княства Літоўскае, бо, гэтаксама як і літоўцы, лічылі сябе яго нашчадкамі. ВКЛ, хоць і злучанае з Каралеўствам Польскім, было апошняй перад падзеламі дзяржаўнай структурай, якую беларускі незалежніцкі лагер лічыў уласнай дзяржавай беларусаў. Развіццём беларускай дзяржаўнай ідэалогіі, заснаванай на традыцыі ВКЛ, былі жыва зацікаўленыя браты Луцкевічы.

Гэтую тэму таксама ўздымаў прафесар М. Доўнар-Запольскі ў брашуры «Асновы дзяржаўнасці Беларусі», выдадзенай у Горадні

137 Jäger W. Weissruthenien. Land, Bewohner... S. 6—13.

ў 1919 г. па-беларуску, па-расійску, па-англійску, па-нямецку, пафранцузску і па-польску з надзеяй распаўсюдзіць яе сярод удзельнікаў мірнай канферэнцыі ў Парыжы. На старонках гэтай працы ён акрэсліў галоўныя пастулаты гістарычнай ідэалогіі, да якой звярталіся дзеячы БНР, адбіваючы закіды пра адсутнасць дзяржаўнай традыцыі ў беларусаў. Аналізуючы гэтае пытанне, аўтар спасылаўся на кароткі перыяд незалежнасці Полацкага княства ад Кіева ў 2-й палове X ст., на ўласную полацкую дынастыю Рагвалодавічаў, затым на традыцыі самастойных княстваў, якія ўзніклі ў перыяд феадальнай раздробленасці Кіеўскай Русі, і на ВКЛ. Мітрафан Доўнар-Запольскі звяртаў асаблівую ўвагу на ўнійны і добраахвотны характар саюзу ВКЛ і Полыпчы, але не падкрэсліваў дзяржаўнай традыцыі Рэчы Паспалітай. Насуперак устойлівай на Беларусі традыцыі «заходнерусізму», ён цалкам ігнараваў расійскую спадчыну і падкрэсліваў, што падзелы Рэчы Паспалітай паклалі канец існаванню ВКЛ як дзяржавы, мелі вынікам інкарпарацыю беларускіх земляў Расіяй ды русіфікацыю краіны і людзей. Таму пасля развалу расійскай манархіі Беларусь, як і яе суседка Літва, мае такія ж правы на аднаўленне ўласнага дзяржаўнага арганізма, што і Полыпча.

Тое, што Беларусь і Літва нейкі час былі ў уніі з Польшчаю, — пісаў ён, — не пазбаўляе іх гграва на адбудову гаспадарсцвеннае незалежнасці ў форме супольнага Беларуска-Літоўскага гаспадарства ці нават у форме асобных гаспадарсцвенных арганізацый, бо і на гэта і Беларусь і Літва маюць як агульнае права кожнай нацыянальнасці жыць незалежным жыццём, так і правы гістарычна-юрыдычныя138.

Са спасылкай на традыцыю ВКЛ у 1918 г. дзяржаўным гербам Беларускай Народнай Рэспублікі была прызнаная «Пагоня». «Пагоня» ў беларускай традыцыі мела, аднак, яшчэ глыбейіпую гістарычную і культурную аснову. Вершнік на кані атаясамліваўся з пагоняй, але гэтае слова ў славянскай мове азначала таксама балоцістую нізіну, a паганіцыя — бліскавіцу, світанак, зорку, ранішняе святло. У ім таксама дашукваліся славянскіх міфалагічных значэнняў: «Пагоня» мусіла сімвалізаваць зямлю, агонь, ваду, пачаткі існавання. Чырвоны вершнік на белым кані павінен быў увасабляць славянскага бога Ярылу альбо Перуна — бога агню, які раскідае маланкі і гром. Белы фон — гэта супрацьлеглая аснова, сімвал вады139. Пазней выява бога-вершніка стала элементам і хрысціянскага светаўспрымання.

Найболып ранняя з вядомых выяаў вершніка з узнесеным мячом захавалася на пячатцы полацкага князя Нарымонта-Глеба, прыкладзенай да акту дамовы Полацка з Рыгай у 1330 г.140. Вершнік на ёй

138 Доўнар-Запольскі М. В. Асновы Дзяржаўнасьці Беларусі... С. 10.

139 Чаропка В. Міф Пагоні Ц Скрыжалі Спадчыны. Грамадзка-асьветніцкі альманах. Т. 3. Менск, 1998. С. 38—41.

140 Latyszonek О. Symbolika panstwowa Bialoruskiej Republik! Ludowej Ц Bialorus w

павернуты ў левы бок. Падобную выяву мела пячатка Аляксандра Неўскага, што можа сведчыць пра старажытнарускае паходжанне герба. Такая ж постаць — вершнік з узнесеным мячом, накіраваным у левы бок, — існавала на пячатцы мсціслаўскага князя Лунгвена-Сямёна Альгердавіча (1388—1389). Але ўжо «Пагоня» Уладзіслава-Ягайлы павернутая ўправа, вершнік трымае шчыт з двукрыжжам. У другой палове XIV ст. «Пагоня» стала гербам ВКЛ.

На каларыстыцы «Пагоні» — белы вершнік на чырвоным фоне — грунтаваўся сцяг Беларусі. Яго праект, верагодна, стварыў у Петраградзе не пазней вясны 1917 г. К. Дуж-Душэўскі (1891—1959), які працаваўу тамтэйшым Беларускім таварыстве дапамогі ахвярам вайны141, а пазней дзейнічаў у складзе балтыйскіх місій БНР. Над уваходам у будынак, у якім месцілася БТДАВ у Петраградзе, вісеў бел-чырвона-белы штандар. К. Дуж-Душэўскі ў 1921 г. быў арьпптаваны палякамі, пасля вызвалення пераехаў у Літву і асеў у Коўне, дзе праславіўся ў якасці аўтара вялікай колькасці рэалізаваных архітэктурных праектаў.

Бел-чырвона-белая каларыстыка ў беларускай традыцыі была вядомая раней. Стужку такіх колераў нібыта насілі сябры Беларускага студэнцкага гуртка Пецярбургскага ўніверсітэта ўжо напрыканцы XIX ст.142, хоць гэтае сцверджанне падаецца малаверагодным і хутчэй з’яўляецца вынікам пазнейшай легенды. 12 сакавіка 1917 г. у Менску быў арганізаваны Дзень беларускага значка. На вуліцах раздавалі значкі бел-чырвона-белых колераў, а ў гэты час у будынку кінатэатра адбываўся сход, на якім дамагаліся аўтаноміі Беларусі143. Бел-чырвона-белы сцяг упрыгожваў улётку адэскай арганізацыі «Беларускі гай», створанай у снежні 1917 г. Названая ўлётка — самы ранні вядомы дакумент з такой выявай144.

Белы транспарант з надпісам «Няхай жыве вольная Беларусь» быў размешчаны над прэзідыумам падчас адкрыцця I Усебеларускага з’езда ў зале гарадскога тэатра. 3 правага боку ад стала стаяў чырвоны штандар БСГ, а з левага — бел-чырвона-белы штандар з дэвізам «За родны край, за вольную Беларусь». Як ужо гаварылася, падчас адкрыцця Усебеларускага з’езда бальшавіцкі камісар з Латвіі Л. Рэзаускі вусна зняважыў беларускі штандар, назваўшы яго «трохколернай анучай», і дамагаўся таго, каб яго прыбралі145. Рэакцыя прысутных сведчыла пра іх моцную эмацыйную сувязь з бел-чырвона-белымі колерамі, a таксама пра прызнанне іх нацыянальным сімвалам. Удзельнікі з’езда

XX stuleciu... S. 215; беларускамоўная версія: Латышонак А. Жаўнеры БНР... С. 303 (3-е выд. — с. 309).

141 Рудовіч С. Белы, чырвоны, белы... Ц Звязда. 1992. 25 сакавіка. № 61. С. 2.

142 Спаткай Л. Нацыянальны сцяг беларусаў Ц Наша слова. 2001. № 19. 9 траўня. С. 6—7.

143 Рудовіч С. Час выбару... С. 79—80.

144 Latyszonek О. Symbolika panstwowa... S. 217; Латышонак А. Жаўнеры БНР... С. 304 (3-е выд. — с. 310).

145 Белорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8.

236 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці супакоіліся толькі дзякуючы паводзінам дэлегата беларускіх вайскоўцаў генерала К. Аляксееўскага, які выйшаў перад дэлегатамі разам з мараком і жаўнерам, а потым пацалаваў штандар. Плішэвіч, селянін з Менскай губерні, апрануты ў сялянскую сярмягу, заклікаў сабраных: «Трэба абараняць сцяг і шанаваць яго!»146.

У Менску ўпершыню беларускі штандар быў вывешаны пасля адыходу бальшавікоў 19 лютага 1918 г. над будынкам палаца губернатара, у якім працавала Рада Усебеларускага з’езда147. Пасля заняцця горада 25 лютага 1918 г. немцы знялі штандар. Гэты інцыдэнт таксама часта ўзгадваўся і атаясамліваўся з непрыемным пачуццём паразы і расчаравання148.

Афіцыйнае зацверджанне бел-чырвона-белых колераў як дзяржаўных Народным Сакратарыятам БНР адбылося на паседжанні 5 жніўня 1918 г. Праз некалькі дзён, 11 жніўня, у газеце «Вольная Беларусь» Вацлаў Ластоўскі апублікаваў артыкул (які пазней выйшаў самастойнай брашуркай) «Sto treba wiedac kozdamu Bielarusu?» («Што трэба ведаць кожнаму беларусу?»). Простым спосабам, з дапамогай пытанняў і адказаў ён тлумачыў асновы нацыянальнай тоеснасці. На пытанне «Які нацыянальны беларускі колер?» адказваў: «Нацыянальны беларускі колер — бела-чырвоны. 3 гэтых колераў уложан і беларускі флаг, які складаецца з трох удоўжкі палос — белай, чырвонай, белай»149.

Прыняцце бел-чырвона-белых колераў і герба «Пагоня» ў якасці дзяржаўных мае шэраг адсылак да культурнай міфалогіі, якая мае карані ў гістарычнай мінуўіпчыне. «Пагоня» была на штандарах паўстанцаў з гістарычнай Літвы падчас паўстання 1863—1864 гг., у бой яны ішлі пад лозунгам «Побач з Арлом знак Пагоні». Тлумачачы выбар такіх колераў, часта спасылаюцца на колеры русінскіх аддзелаў пад Грунвальдам на чале з князем Вітаўтам, які ў гісторыі Беларусі займае важнае месца. Сувязь з традыцыяй Вітаўта, Грунвальдскай бітвай, г. зн. зноў са спадчынай ВКЛ, папулярызавалі браты Луцкевічы. У іх бібліятэчных зборах (а яны былі вядомымі бібліяфіламі і стваральнікамі Беларускага музея ў Вільні) нібыта знаходзіўся Аль-Кітаб, у якім браты знайшлі інфармацыю, што татарскія харугвы, прыведзеныя на Грунвальдскае поле князем Вітаўтам, змагаліся пад бел-чырвона-белым штандарам, прычым на чырвоным фоне знаходзілася выява белага месяца і зоркі150. Гэтая гісторыя аб’ядноўвае ў сабе некалькі элементаў: і татарскія карані Луцкевічаў, і легенду Вітаўта — гістарычнай постаці, шанаванай не толькі літоўцамі, але таксама беларусамі і літоўскімі татарамі, і традыцыю ВКЛ, і ўрэшце рэшт — жаданне аттрымаць беларускую

146 Latyszonek О. Symbolika panstwowa... S. 217; Латышонак А. Жаўнеры БНР... С. 304 (3-е выд. — с. 310).

147 Тамсама.

148 Тнхомнров А. Проблемы белорусско-германскнх отношеннй // Велорусскнй журнал международного права н международных отношеннй. 2002. № 4. С. 38.

149 Lastouski W. Sto treba wiedac kozdamu Bielarusu. Wilma, 1918. S. 15.

150 Спаткай Л. Нацыянальны сцяг беларусаў... С. 6.

дзяржаўнасць і нацыянальную незалежнасць. Згаданы Аль-Кітаб, як быццам бачаны яшчэ ў 30-х гг. XX ст., зараз не адшуканы. Магчыма, гэта быў толькі элемент пабудаванай Луцкевічамі гістарьгчнай легенды і папулярызацыі бел-чырвона-белых колераў. Невядома таксама, калі з’явілася алавяданне пра бітвы рускіх князёў (з тэрыторыі Беларусі). Ваяры вынеслі з поля бітвы свайго параненага князя і абвязалі яго галаву белай тканінай, якая пачала набрыньваць крывёю. Дружына параненага князя, аднак, пачала адступаць і саступаць ворагу. Пабачыўшы гэта, князь сабраў усе свае сілы, садраў з галавы прасякнутую кроўю тканіну і пад ёй, як пад бел-чырвона-белым штандарам, павёў у пераможны бой сваіх рыцараў151.

Каларыстыка тлумачыцца не толькі спасылкай на гісторыю, а часта таксама і зваротам да народнай культуры. Знакамітыя беларускія тканыя белыя ручнікі, ужываныя на вёсцы ў штодзённым жыцці і ў цыклічных народных абрадах, вышываліся чырвонымі ніткамі, a ўзоры мелі сімвалічнае значэнне. У інтэрпрэтацьгі Дуж-Душэўскага белчырвона-белыя колеры азначаюць таксама складанае жыццё беларусаў у цяжкасцях і барацьбе. Яны адпавядаюць каларыстыцы жыцця і сімвалізуюць пот, кроў і слёзы152. В. Ластоўскі ў колерах беларускага сцяга бачыў зварот да народнасці і выгляду беларускага селяніна:

Белыя нагавіцы, белая кашуля, белая світка, падперазаная чырвоным паясом — гэта сыльвэтка беларуса. Зразумела, што і нацыянальны сцяг беларусаў бел-чырвона-белы. Ен прыгадвае нам нашую белую світку з чырвоным паясом153.

«Пагоня» і бел-чырвона-белыя колеры ў якасці нашывак з’явіліся на мундзірах жаўнераў і афіцэраў беларускіх вайсковых фармаванняў, якія служылі пад польскім і літоўскім камандаваннем. Яны таксама ўпрыгожвалі пашпарты, выдадзеныя дыпламатычнымі пляцоўкамі БНР.

Пазней за ўсё быў уведзены нацыянальны гімн. Яго яшчэ не было падчас I Усебеларускага з’езда, хоць пры адкрыцці хор пад кіраўніцтвам Уладзіміра Тэраўскага выканаў ажно тры песні, падобныя на гімны. Іх выкананне апісвалася ў справаздачы наступным чынам:

«Ад веку мы спалі...» — згодна і складна заспяваў хор беларускую Марсельезу. Прыгожа палілася вольная песня беларускага пралетарыяту. Аніводнай фальшывай ноткі. Як быццам з адных грудзей выходзілі гэтыя дзівосныя гукі. Скончылі. Бурныя апладысменты пераходзяць у авацыю. Хор спявае

151 Спаткай Л. Нацыянальны сцяг беларусаў... С. 6.

162 Басаў A. Н., Куркоў I. М. Флагі Беларусі ўчора і сёння. Мінск, 1994. С. 18—19; Latyszonek О. Symbolika panstwowa... S. 218; Латышонак А. Жаўнеры БНР... С. 305 (3-е выд. — с. 311)

163 Цыт. паводле: Харэўскі С. Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг Ц Наша Ніва. 1998. 16 сакавіка. № 6. С. 15.

беларускі гімн «А хто там ідзе...». Велічны гімн ад сёння вольнага народа свабодна вырываецца з маладых грудзей. Зноў авацыі. Хор спявае беларускі рэвалюцыйны гімн «Кроў нашу льюць даўно ўжо каты...». Доўгія авацыі былі адказам хору154.

Такім чынам, у зале прагучалі тры папулярныя беларускія песні: так званая беларуская Марсельеза «Ад веку мы спалі» на словы А. Мікульчыка, гімн беларускага народа «А хто там ідзе» з музыкай, складзенай У. Тэраўскім на верш Янкі Купалы, і беларускі рэвалюцыйны гімн «Кроў нашу льюць даўно ўжо каты». Аднак ніводная з гэтых песень не стала дзяржаўным гімнам БНР. Гэтае месца заняў твор «Ваяцкі марш», напісаны 30 кастрычніка 1919 г.

Словы гімна Беларускай Народнай Рэспублікі гучалі так:

Ваяцкі марш

Мы выйдзем шчыльнымі радамі На вольны родны свой прастор. Хай воля вечна будзе з намі, А гвалту мы дамо адпор!

Няхай жыве магутны, сьмелы Наш беларускі вольны дух. Штандар наш бел-чырвона-белы, Пакрый сабой народны рух.

На бой! За шчасьце і за волю

Народу слаўнага свайго!

Браты, цярпелі мы даволі, На бой — усе да аднаго!

Імя і сілу беларуса

Няхай пачуе й убачыць той, Хто сьмее нам нясьці прымусы I першы выкліча на бой.

Браты, да шчасьця мы падходзім:

Хай гром грыміць яшчэ мацней! У крывавых муках мы народзім Жыцьцё Рэспублікі сваёй!

Гэтую песню спявалі жаўнеры 1-й Слуцкай брыгады стральцоў БНР, баронячы восенню 1920 г. Случчыну ад бальшавікоў155. Гэтыя падзеі

154 Белорусская Рада. 1917. № 7.

165 На тэму 1-й Слуцкай брыгады гл.: Karpus Z., Rezmer W Powstanie shickie 1920 r. w swietle polskich materialow wojskowych // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 5.

Раздзел IV Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі...239 ўвайшлі ў гісторыю Беларусі як т. зв. Слуцкае паўстанне, таму «Ваярскі марш» пачалі называць «Маршам Слуцкай брыгады»156.

Аўтар словаў гімна, Макар Касцевіч, нарадзіўся ў Баброўні Гарадзенскага павета ў 1891 г. Ен быў выпускніком Свіслацкай настаўніцкай семінарыі і да пачатку вайны працаваў настаўнікам, а потым ваяваў на Паўночна-Заходнім фронце і ў якасці вайскоўца стаў дэлегатам I Усебеларускага з’езда. Выкладаў таксама на курсах беларусазнаўства ў Менску. Музыку да песні напісаў Уладзімір Тэраўскі. Аўтар мелодыі нарадзіўся ў мястэчку Раманава Слуцкага павета Менскай губерні ў 1871 г. Пасля заканчэння духоўнай семінарыі ў Слуцку, у 1892—1895 гг., служачы ў войску, трапіў ажно на Урал, дзе пад канец стагоддзя кіраваў аматарскімі хорамі. Пасля вяртання ў Беларусь заснаваў у 1914 г. беларускі хор. Праз тры гады стаў сябрам Першага беларускага таварыства драмы і камедыі, а створаны ім хор выступаў на адкрыцці I Усебеларускага з’езда. Далейшыя жыццёвыя шляхі абодвух аўтараў гімна сімвалізуюць лёс тысяч беларусаў. Ад 1921 г. Макар Касцевіч пастаянна пражываў у Вільні, прымаючы ўдзел у беларускім нацыянальным руху. У1926 г. ён быў арыштаваны польскімі ўладамі, a ў 1939 г., пасля заняцця Вільні Чырвонай Арміяй, трапіў у рукі НКУС. Яго далейшы лёс невядомы. Уладзімір Тэраўскі застаўся ў Менску і працаваў там на ніве развіцця беларускай культуры. Як шмат іншых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, у 1938 г. ён быў арыштаваны і расстраляны НКУС.

Сімволіку Беларускай Народнай Рэспублікі ўзору 1917—1920 гг. выкарыстоўвалі беларусы, якія жылі ў межах міжваеннай Польшчы, Літвы і Латвіі, а таксама эмігранты. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка стварылаўласную, цалкам іншую сімволіку, якая адпавядала ідэалам камунізму.

[Bialystok], 1996. S. 75—81.

156 Latyszonek О. Symbolikapanstwowa... S. 215—221; Латышонак А. Жаўнеры БНР...

С. 303—306 (3-е выд. — с. 309—312).

Раздзел V

Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць у перыяд з сакавіка да кастрычніка 1918 г.

5.1  Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Язэпа Варонкі

Сакавік 1918 г. прайшоўу клопатах па стварэнні Народнага Сакратарыята БНР. Колькасць Сакратарыятаў была паменшаная і дастасаваная да самых важных патрэб. У сярэдзіне красавіка Народны Сакратарыят складаўся з дзесяці структурных адзінак, якія называлі аддзеламі (яны ў рэальнасці павінны былі выконваць функцыі міністэрстваў). Гэта былі Сакратарыяты ўнутраных спраў, замежных спраў, асветы, юстыцыі, народнай гаспадаркі, фінансаў, апекі, земляробства, а таксама пошты і тэлеграфа. Рашэнне аб поўнай незалежнасці Беларусі выклікала ліквідацыю Сакратарыята велікарускіх спраў пад кіраўніцтвам Паўла Злобіна, які разам з сыходам з Рады пакінуў таксама і Народны Сакратарыят. Па прычыне разрыву дзяржаўных сувязяў з Расіяй існаванне аддзела, які павінен быў займацца справамі саюзу дзвюх дзяржаў, падавалася сябрам Рады Рэспублікі непатрэбным. 3 Народнага Сакратарыята выйшлі таксама эсэр Г. Белкінд і В. Рэдзька.

Кім былі людзі, якім выпала роля кіраўніцтва першым у беларускай гісторыі ўрадам?

Узначаліў Народны Сакратарыят у якасці яго часовага старшыні Язэп Варонка (1891—1952), публіцыст і слухач права ў Пецярбургскім універсітэце, родам з Сакольскага павета Гарадзенскай іуберні. Гэты малады, аднак актыўны сябра БСГ павінен быў таксама выконваць функцыі народнага сакратара замежных спраў.

Кіраўніком Сакратарыята юстыцыі ў БНР быў Яўхім Бялевіч, дзеяч БЦВР, пазнейшы сябра кіраўніцтва БПСР1.

Сакратарыят народнай гаспадаркі ўзначаліў Іван Серада (1879— 1943?), які паходзіў з Наваградскага павета Менскай губерні. У 1903 г. скончыў Варшаўскі ветэрынарны інстытут. У 1905—1906 гг. у якасці ветэрынара служыў у войску і браў удзел у расійска-японскай вайне. Пазней, да 1911 г., працаваў у Менскай губерні і адначасова выкладаў

1 Пасля распаду ўлетку 1918 г. Беларускай сацыялістычнай грамады Я. Бялевіч далучыўся да Беларускай партыі сацыялістаў-федэралістаў (БПРФ), у Беларускую партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПСР) перайшоў у 1920 г. (Заўв. рэд.).

ветэрынарыю ў Мар’інагорскай сельскагаспадарчай вучэльні. Падчас Першай сусветнай вайны Іван Серада быў прызваны на службу ў якасці вайсковага ветэрынара. 3 1917 г. удзелыгічаў у беларускім нацыянальным руху, уваходзіў у БСГ і БЦВР, быў старшынёй прэзідыума Усебеларускага з’езда, а ад 1918 г. — Рады БНР2.

Горш падрыхтаваным да працы ў падначаленым яму сакратарыяце земляробства быў Тамаш Грыб (1895—1938). У ягоным прызначэнні ролю адыграла тое, што ён быў вельмі актыўны ў пытаннях аграрнай рэформы і сацыяльных перамен на вёсцы. Нарадзіўся Т. Грыб у небагатай сялянскай сям’і ў Свянцянскім павеце Віленскай губерні. Пасля заканчэння школы працягнуў навуку ў Нейралагічна-псіхіятрычным інстытуце ў Пецярбургу. Падчас Першай сусветнай вайны ваяваў на Паўночным фронце. У сталіцы звязаўся з беларускім рухам, але ў БСГ трапіў толькі пасля Лютаўскай рэвалюцыі. Быў сакратаром беларускай падкамісіі ў школьнай камісіі Менскай гарадской думы, таксама арганізоўваў БЦВР. У якасці дэлегата арганізацыі вайскоўцаў браў удзел ва Усебеларускім з’ездзе, быў выбраны ў прэзідыум Рады БНР3.

Пётра Крачэўскі (1879—1928), які ў выніку заняўся фінансамі БНР, паходзіў альбо з Кобрынскага павета, альбо, паводле іншых крыніц, з Дубна Гарадзенскага павета. У любым выпадку маладосць ён правёў у ваколіцах Кобрына, вучыўся ў Верхалескай школе. Затым навучаўся спачатку ў Жыровіцкай, потым у Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі, якую скончыў у 1902 г. Аднак стаў Крачэўскі не святаром, a школьным настаўнікам. Настаўнічаў у Беластоцкім і Ваўкавыскім паветах, з 1909 г. працаваў у Віленскім аддзяленні Дзяржаўнага банка. 3 пачатку Першай сусветнай вайны ваяваў у шэрагах расійскага войска. У 1917 г. стаў старшынёй Барысаўскага Савета салдацкіх і рабочых дэпутатаў, быў таксама сябрам БЦВР і дэлегатам Усебеларускага з’езда4.

Падчас месячнай працы па легалізацыі ўрада быў створаны Сакратарыят унутраных спраў. Яго ўзначаліў Канстанцін Езавітаў (1893—1946), народжаны ў Дзвінску на латышска-беларускім моўным памежжы ў сям’і вайскоўца, якога туды накіравалі на службу. Езавітаў адказваў за вайсковыя справы, якія найбольш яго цікавілі. Хоць паводле цывільных заняткаў ён быў настаўнікам у Дзвінску і ў Люцыне, падчас вайны скончыў з афіцэрскім званнем Паўлаўскую вайсковую школу. У якасці члена прэзідыума з’езда беларусаў-вайскоўцаў Паўночнага фронту быў делегаваны на I Усебеларускі з’езд, дзе адкрыта дамагаўся стварэння беларускіх вайсковых фармаванняў. Таксама Езавітаў быў намеснікам старшыні БЦВР у Менску і сябрам БСГ. У студзені 1918 г. пазбегнуў немінучага расстрэлу, уцёкшы з-пад арышту, пад які трапіў падчас начнога ўварвання чэкістаў у штаб Беларускай вайсковай рады’.

2 Васілеўскі Ю. Серада Янка// ЭГБ. Т. 6. Ч. 1. С. 291.

3 Чарнякевіч А. Постаці беларускага нацыянальнага руху ў Гродне 1909—1939 гг.: Віяграфічны даведнік. Гродна, 2003. С. 69—70.

4 Тамсама. С. 137—139.

5 Аўтабіяграфія Канстантына Барысавіча Езавітава // Полацак. 1992. № 5 (15). С. 16—23.

Аркадзь Смоліч (1891—1938), які ва ўрадзе павінен быў адказваць за асвету, нарадзіўся ў Бацэвічах Бабруйскага павета. У 1905 г. скончыў праваслаўную Менскую духоўную семінарыю, а ў 1916 г. — Нова-Аляксандраўскі інстытут сельскай гаспадаркі і лесаводства ў Пулавах. Вучыўся таксама ў Кіеўскім політэхнічным інстытуце. Яго сувязь з беларускім палітычным рухам пачалася ў 1910 г., калі Смоліч уступіў у БСГ. У сакавіку 1917 г. на з’ездзе беларускіх нацыянальных арганізацый быў выбраны ў склад БНК, ад чэрвеня ўваходзіў таксама ў кіраўніцтва БСГ. У ліпені 1917 г., пасля стварэння ЦРБАІП, увайшоў у склад прэзідыума і вызначаў накірунак яе дзейнасці, а ў кастрычніку, калі ЦРБАіП была рэарганізаваная ў Вялікую Беларускую Раду, стаў яе віцэ-старшынёй. У снежні актыўна працаваў на Усебеларускім з’ездзе6.

Адзіная жанчына ва ўрадзе Язэпа Варонкі, Палута Бадунова (1885— 1938), нарадзілася ў Навабеліцы тагачаснага Гомельскага павета. Была настаўніцай, а ў 1914—1917 гг. наведвала Вышэйшыя гістарычналітаратурныя курсы ў Петраградзе. Ад чэрвеня 1917 г. уваходзіла ў ЦК БСГ, была прыхільніцай левага крыла партыі. У БНР узначаліла Сакратарыят апекі, што, зрэшты, адпавядала кірунку яе грамадскай дзейнасці, бо ўжо на Усебеларускім з’ездзе Бадунова працавалаў камісіі па справах бежанцаў і ахвяр вайны7.

Народным сакратаром пошты і тэлеграфа стаў Аляксандр Карач (Карабач; 1878—?). Ен нарадзіўся ў вёсцы Вехатніца Ваўкавыскага павета, у 1910-х гг. вучыўся ў сярэдняй школе ў Вільні. Затым працаваў у паштова-тэлеграфных установах Вільні і Петраграда. Паводле некаторых звестак, перад Першай сусветнай вайной меў дачыненне да дзейнасці праўрадавага Беларускага таварыства (Белорусского обіцества) у Вілыгі, але ў 1915 г. далучыўся да беларускага нацыянальнага руху. У 1918 г. стаў сябрам Віленскай Беларускай рады, а таксама дзеячам БПСР і нават кіраўніком яе віленскага аддзела8.

Кіраваць справамі Народнага Сакратарыята мусіў Лявон Заяц (1890—1935), які паходзіў з Вілейскага павета і з’яўляўся выпускніком Пецярбургскагаўніверсітэта. Пазней ён далучыўся да БПСР. Быў добра падрыхтаваны да працы кіраўніка спраў, бо ў 1914—1916 гг. працаваў у Віленскім акцызным упраўленні. На працягу года займаў таксама пасаду адказнага сакратара Менскага аддзела Усерасійскага земскага саюза. На Усебеларускім з’ездзе быў выбраны ў склад Рады з’езда9.

Нескладана заўважыць, што члены кабінета Язэпа Варонкі — гэта былі, зарэдкім выключэннем, людзі маладыя, ваўзросце каля трыццаці гадоў. Яны паходзілі з розных тэрыторый, пераважна з мясцовасцей, якія знаходзіліся на польска-беларускім моўным і культурным памежжы,

6 Міхнюк У. Смоліч Аркадзь Ц ЭГБ. Т. 6. Ч. 1. С. 368.

' Лебедзева В. Пуцявінамі змагання і пакутаў: Палута Бадунова. Мінск, 2004. С. 7—18.

8 АБНР. Т. 1. Кн. 2. Вільня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. С. 1085 (2726. Асабістая анкета Аляксандра Карабача); Станкевіч Я. За родную мову й праўдзівы назоў. 2-е выд. Смаленск, 2013. С. 227.

9 Міхнюк У. Заяц Леанард Ц ЭГВ. Т. 3. С. 426.

г. зн. з той часткі Беларусі, якая была найбольш развітай з нацыянальнага пункту гледжання. Большасць з іх уступіла ў беларускі нацыянальны рух падчас навучання ў Пецярбургу. Гэта былі людзі з ніжэйшых сацыяльных пластоў — вясковых і дробнаместачковых, першае пакаленне беларускай інтэлігенцыі з сярэдняй і вышэйшай адукацыяй. Іх аб’ядноўвала вера ў рэалізацыю сацыялістычных ідэалаў і сацыяльныя пераўтварэнні. Некалькі чалавек з гэтага кола сярэднюю адукацыю атрымалі ў праваслаўных духоўных семінарыях. Праваслаўныя, зрэшты, пераважалі ў кабінеце Я. Варонкі. Гэта супярэчыць часта распаўсюджанаму тэзісу пра тое, што беларускім незалежніцкім рухам кіравалі выключна рыма-каталікі.

Перад Народным Сакратарыятам БНР узнікла шмат складаных задач, звязаных з пабудовай фундаменту дзяржаўнасці. Да ліку найважнейшых належала арганізацыя дзейснагаўрада і тэрытарыяльных структур БНР, а таксама наладжванне такіх адносін з Германіяй, каб яна прызнала беларускія цэнтральныя ўстановы і ў будучыні перадала ім усю ўладу на Беларусі. Мэтай Я. Варонкі было таксама навязванне міжнародных кантактаў і дасягненне прызнання БНР як незалежнай дзяржавы.

Заснаванне тэрытарыяльных структур і арганізацыя сеткі беларускіх рад адбывалася, як падаецца, з дазволу нямецкіх акупацыйных улад. Аднак варта зазначыць, што гэты дазвол не выходзіў за межы трактавання Народнага Сакратарыята і Рады БНР як нацыянальнага прадстаўніцтва; нямецкія ўлады не ўспрымалі іх як палітычныя органы. 29 красавіка 1918 г. Народны Сакратарыят выдаў «Часовы наказ мясцовым беларускім радам», у якім вызначаліся правілы выбараў мясцовых органаў БНР. Імі павінны былі стаць сельскія, местачковыя, гарадскія, павятовыя і губернскія рады, зацверджаныя Народным Сакратарыятам БНР. Ім належала рэалізоўваць наступныя задачы: прадстаўляць Беларускую Народную Рэспубліку, абараняць правы і інтарэсы беларусаў, а таксама іншых грамадзян Беларусі, што пражывалі ў дадзенай акрузе, пашыраць беларускую нацыянальную і дзяржаўную свядомасць, інфармаваць пра дзеянні беларускага ўрада, супрацоўнічаць з Радай Рэспублікі, назіраць за выкананнем пастаноў дзяржаўных органаў Беларусі, арганізоўваць беларускае культурнае, школьнае і навуковае жыццё. У сувязі з вызначанымі мэтамі ў рады рэкамендавалася выбіраць выключна свядомых беларусаў10.

Навіна пра стварэнне беларускага прадстаўніцтва і арганізацыю структур БНР хутка разыходзілася па краі. Напрыканцы сакавіка — пачатку красавіка 1918 г. у Менску адбываліся сустрэчы членаў урада Я. Варонкі з дэлегатамі з Барысава, Бабруйска, Слуцка, Нясвіжа, Радашковіч, Койданава, з Наваградскага павета, якія цікавіліся інфармацыяй пра стварэнне органаў улады БНР — Рады Рэспублікі і Народнага Сакратарыята — і прасілі інструкцый пра тое, як можна прадстаўляць іх на месцах11.

10 АБНР. Т. 1. Ч. 1. № 310. С. 134—136 (№ 0310).

11 Тамсама. С. 74 (0173. Хроніка для газэтаў).

У нататцы ад 6 чэрвеня 1918 г. пад назвай «Сфера ўплываў Народнага Сакратарыята» падкрэслівалася, што на працягу апошняга тыдня Народны Сакратарыят наведалі дэлегацыі з Магілёўскай і Віцебскай губерняў, з Гомелыпчыны, Палесся, з Вілейскага павета з просьбамі, каб у выніку стварэння рад, падпарадкаваных Радзе БНР, было ўрэгулявана жыццё на гэтых тэрыторыях12. Былі прызначаныя таксама асобы для заснавання структур БНР у ітравінцыі. У прыватнасці, у Вілейскім павеце Віленскай губерні іх арганізацыяй заняўся Станіслаў Заяц, а ў Магілёўскай губерні іх павінны былі засноўваць Аляксандр Астрамовіч, ксёндз у парафіі Абольцы Бобрскага павета13 (сам родам з Ашмянскага павета), а таксама Язэп Насовіч з вёскі Пазнякі Бабруйскага павета14. Абодва яны сутыкнуліся з супраціўленнем мясцовага насельніцтва. Сяляне ставіліся да іх з недаверам, а польскія памешчыкі перашкаджалі ў працы і нават пры дапамозе мясцовых акупацыйных улад адбіралі мандаты на арганізацыю рад15. У Мазырскі, Пінскі, Гомельскі паветы на беларуска-ўкраінскім памежжы збіраліся прызначыць свядомых з нацыянальнага пункту гледжання камісараў, каб яны маглі супрацьстаяць падобным дзеянням украінскай адміністрацыі16. Урад БНР цалкам падтрымалі беларускія павятовыя рады, створаныя раней — Бабруйская і Магілёўская17. Першая з іх на сходзе 2 красавіка 1918 г. прыняла рэзалюцыю аб прызнанні поўнай незалежнасці БНР ад суседзяў, дэкларавала таксама жаданне наладжвання супрацоўніцтва з Украінай і Літвой, а пасля перамен ва ўнутранай сітуацыі — і з дэмакратычнай Расіяй. Яны выказваліся пры гэтым за аб’яднанне ўсіх частак Беларусі, падзеленых пастановамі Берасцейскага трактата, а таксама за пашырэнне беларускай нацыянальнай самасвядомасці.

Хоць межы БНР павінны былі ахапіць дастаткова вялікую тэрыторыю, вясной 1918 г. рэальнасць была іншай. Народны Сакратарыят БНР мог функцыянаваць толькі на абшары, падпарадкаваным нямецкаму камандаванню Усходнім фронтам. Начальнік штаба 10-й арміі прапанаваў Я. Варонку, каб той накіраваў сваіх супрацоўнікаў з мэтай усталявання адносін паміж мясцовым насельніцтвам і нямецкай арміяй у наступныя мясцовасці: Менск, Пінск, Барысаў, Быхаў, Баранавічы, Будслаў, Берасце, Рагачоў, Гомель, Мазыр, Рэчыцу, Ваўкавыск, Ліду,

12 НАРБ. Ф. 62. Bon. 1. Спр. 191. Арк. 72.

13 Верагодна, пад згаданым у пёршакрыніцы Вобрскім паветам трэба разумець заходнюю, акупаваную немцамі частку Аршанскага павета, тэрыторыя якога была перарэзана савецка-германскай дэмаркацыйнай лініяй (Заўв. рэд.).

14 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 164,171 (0433—0436, 0479. Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР ксяндзу Аляксандру Астрамовічу, Язэпу Насовічу і Станіславу Зайцу).

15 Тамсама. С. 247 (0920. Вьшіска з журналу паседжаньняў Народнага Сакратарыяту ВНР за 3.09.1918 (вых. № 1392)).

16 Тамсама. С. 95 (0225. Пратакол № 5 паседжаньня Дэлегацыі HC ВНР у справе перамоваў за 14.04.1918).

17 Государственный архнв Росснйской Федерацнн (ГАРФ). Ф. 6063. On. 1. Д. 3. Л. 24—24 об.

Ашмяны, Слонім, Шклоў, Наваградак, Жлобін, Стоўбцы, Лунінец і Койданава18. Гэты абшар на ўсходзе не перасякаў лініі, якая аддзяліла Германію ад бальшавікоў, такім чынам Віцебшчына, Смаленшчына і частка Магілёўіпчыны заставаліся па-за ім.

Як адзначана вышэй, падтрымку інстытутам БНР дэкларавалі беларускія рады ў Бабруйску і Магілёве. Гэта была тэрыторыя, над якой ажыццяўляў кантроль I Польскі корпус генерала ДоўбараМусніцкага. I Польскі корпус фармальна на той час быў нейтральным, але ад 26 лютага 1918 г. падпарадкоўваўся нямецкаму камандаванню і прызнаваў палітычную апеку Рэгенцыйнай Рады ў Варшаве19. Таму можна дапусціць, што прыхільнасць, выказаная з боку Бабруйскай і Магілёўскай рад да Народнага Сакратарыята БНР, была ўзмоцненая прысутнасцю польскіх жаўнераў. Жыхары тэрыторый, на якіх размяшчаліся польскія аддзелы, бачылі ў беларускім урадзе абарону ад дзеянняў жаўнераў I Польскага корпуса, таму ў Народны Сакратарыят дасылаліся скаргі на вайсковыя рэквізіцыі, якія праводзіліся па вёсках (асабліва адчувальная адбылася ў Парычах). У сваю чаргу, Бабруйская беларуская рада прасіла Я. Варонку заклікаць начальніка штаба 10-й нямецкай арміі ўмяшацца ў справу расстрэлу і спалення польскімі жаўнерамі дзвюх вёсак — Вялікія і Малыя Бортнікі, а таксама дамагчыся як мага хутчэйшага вываду I Польскага корпуса з гэтай тэрыторыі. Народны Сакратарыят падтрымліваў гэтыя скаргі і звяртаўся ў штаб 10-й арміі20.

У Вільні інтарэсы Рады БНР прадстаўляла падпарадкаваная ёй Віленская Беларуская рада, якую Германія прызнавалаў якасці беларускага нацыянальнага прадстаўніцтва. Аднак варта памятаць, што ў той час частка тэрыторый так званага Обер-Осту, на якія прэтэндавала БНР, была прадметам абмеркавання паміж Германіяй і Літвой і пад эгідай Германіі ствараліся таксама літоўскія адміністрацыйныя структуры.

18 Мазец В. Грамадзянства і межы БНР... S. 89.

19 Wrzosek М. Polskie formacje wojskowe na Ukrainie i Bialorusi w 1918 r. // Bialostockie Teki Historyczne. T. 1. 1995. S. 114—115 (Dokument nr 6: Informacja o obj^ciu przez Rad«; Regencyjnq politycznej kurateli nad polskim wojskiem w Rosji, o zatwierdzeniu generate Jözefa Dowbora-Musnickiego na stanowisku dowödcy korpusu i o powierzeniu porucznikowi Wladysiawowi Raczkiewiczowi pelnomocnictwa nad polskim wojskiem w Rosji — 1918,10 marca, Warszawa).

20 АБНР. T. 1. Kh. 1. C. 155 (0395. Пратакол № 13 паседжаньня Дэлегацыі HC BHP y справе перамоваў за 20.05.1918), 165 (0445. Ліст Вабруйскай Павятовай Беларускай Рады Штаба X Арміі за 31.05.1918 з просьбай стварыць камісію для расьсьледаваньня расправы польскіх легіянэраўзжыхарамі вёсак Вялікіяй Малыя Бортнікі), 170 (0467. Ліст Бабруйскай Павятовай Беларускай Рады Радзе БНР за 5.06.1918 з просьбай хадайнічаць перад нямецкімі ўладамі аб найхутчэйшым раззбраеньні Польскага Корпуса (увах. № 200); 0468. Зварот Бабруйскай Павятовай Рады да Цэнтральнай Беларускай Рады за 5.06.1918 з просьбай ужыць перад нямецкім камандаваньнем усе захады дзеля раззбраеньня 1-га Польскага корпуса генэрала Доўбар-Мусьніцкага), 182 (0538. Ліст Народнага Сакратарыяту БНР X Арміі за 22.06.1918 (вых. № 740) з просьбай падтрымаць патрабаваньні Бабруйскай Павятовай Беларускай Рады).

У сваю чаргу, камісары БНР, накіраваныя на Усходняе Палессе, павінны былі лічыцца з тым, што сустрэнуцца тут з арганізацыяй мясцовых структур, падпарадкаваных ураду УНР. У траўні Народны Сакратарыят наведалі прадстаўнікі Рэчыцкага і Гомельскага паветаў, незадаволеныя ўключэннем гэтых тэрыторый у склад Украіны і жадаючыя далучыцца да Беларусі21. На Заходнім Палессі ўрад Я. Варонкі не распачынаў дзеянняў, накіраваных на стварэнне беларускіх рад, бо гэтыя тэрыторьгі, згодна з Берасцейскім трактатам, адыходзілі да Украіны, і нават самі беларусы афіцыйна на іх не прэтэндавалі (пачалі гэта рабіць толькі пачынаючы з канца красавіка 1918 г.).

Пра аб’ём уладных паўнамоцтваў і ступень уіілыву ўрада Я. Варонкі сведчылі таксама просьбы пра дапамогу ў атрыманні пасведчання пра месца жыхарства для нямецкіх улад, каб затым дамагчыся ад іх дазволу на перамяшчэнне па тэрыторыі Беларусі. Такія пасведчанні Народны Сакратарыят БНР выдаваў у тым ліку асобам з Вільні (якая разам з Віленшчынай лічылася інтэгральнай часткай беларускай дзяржавы), з Наваградскага, Ваўкавыскага, Пружанскага, Лепельскага, Слуцкага, Менскага і нават Чэрыкаўскага паветаў22. Гэтыя асобы атрымлівалі пасведчанні, што з’яўляюцца беларусамі з пункту гледжання грамадзянства. Так, Вацлаву Маліноўскаму было выдадзена пасведчанне, што ён з’яўляецца ўладальнікам маёнтка Беласточак у Заблудаўскай воласці Беластоцкага павета Гарадзенскай губерні23. Разумелася, што грамадзянінам БНР з’яўляецца кожная асоба, якая да 1914 г. пражывала на абшары, ахопленым межамі БНР, і якая карысталася раней правамі расійскага грамадзяніна. Такія асобы аўтаматычна станавіліся грамадзянамі БНР. Грамадзянства распаўсюджвалася таксама на ваеннапалонных і бежанцаў, якія ў 1915 г. былі эвакуаваныя з тэрыторыі Беларусі. Ужо пачынаючы з вясны 1918 г. выдаваліся пасведчанні аб грамадзянстве, а таксама пашпарты БНР (надрукаваныя ў выдавецтве Юзафа Галеўскага ў Берліне). Пашпарт БНР складаўся з дванаццаці старонак, на вокладцы была выява дзяржаўнага герба «Пагоня». Закон аб грамадзянстве Рада Рэспублікі прыняла толькі ў снежні 1918 г.24.

У Народным Сакратарыяце БНР жыхары Беларусі шукалі таксама абароны і дапамогі, просячы ўмяшацца ў справы рэквізіцый і арыштаў, якія здзяйснялі немцы. 3 такімі просьбамі звярталіся жыхары цэнтральнай Беларусі, напрыклад, з вёсак Нядрэскі і Лашаны, размешчаных у Заслаўскай воласці Менскага павета, з Івенца Менскага павета, з вёскі Крывок Барысаўскага павета. Такога кшталту скаргі даходзілі таксама з больш аддаленых тэрыторый, напрыклад, з вёскі Кавалі Вілейскага

21 Лебедзева В. БНР і Гомельшчына II Спадчына. 1996. № 4. С. 68.

22 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 77 (№ 0181), 100 (№ 0234—0235), 106 (№ 0249), 117 (№ 0268— 0269), 120 (№ 0276), 121 (№ 0278), 123 (№ 0281), 125 (№ 0289), 128 (№ 0291), 137 (№ 313), 138 (№ 0315—0318, 0321), 143 (№ 0347), 144 (№ 0359), 145 (№ 0363— 0365), 158—159 (№ 400—401).

23 Тамсама. С. 142 (№ 0343).

24 Мазец В. Грамадзянства і межы ВНР... S. 93.

павета Віленскай губерні25. Члены ўрада Я. Варонкі звярталіся да прадстаўніка штаба I Польскага корпуса ў Менску з просьбай выдачы дазволу на праезд з Бабруйска і Магілёва праз абшар, што знаходзіўся пад кантролем войска26.

Вялікім поспехам было тое, што ідэя Беларускай Народнай Рэспублікі знаходзіла сваіх прыхільнікаў таксама ў колах праваслаўнага духавенства. У ліпені 1918 г. протаіерэй Віленскай кафедральнагасабораМіхаіл Галянкевіч звярнуўся да праваслаўнага духавенства, якое вярталася з Расіі, з заклікам спыніць русіфікатарскую дзейнасць і падтрымаць нацыянальную беларускую культуру27.

27 сакавіка кабінет Я. Варонкі выдаў пастанову, якой падпарадкаваў сабе «ўсе без вынятку ўрадавыя ўстановы краю»28. У рэчаіснасці Народны Сакратарыят БНР пераняўуладу амаль выключна над інстытутамі, што пашыралі беларускую культуру і асвету, шмат якія з іх ствараючы з нуля. Пад яго кіраваннеў красавіку 1918 г. перайшла Вышэйшая музычная школа ў Менску, якая праз некалькі месяцаў была перайменаваная ў Беларускую кансерваторыю. Вясной была таксама ўтвораная камісія для заснавання ў Менску першага беларускага ўніверсітэта. У яе склад увайшлі ініцыятар гэтага пачынання прафесар М. Доўнар-Запольскі, народны сакратар асветы А. Смоліч, прафесар Я. Карскі і У. Самойла. Хоць і быў выпрацаваны статут Беларускагаўніверсітэта, абмеркаваныя кірункі навучання (на гістарычна-філасофскім, фізіка-матэматычным, юрыдычным, камерцыйна-эканамічным, медыцынскім і тэалагічным факультэтах) і нават праведзеныя папярэднія перамовы з прафесарамі, своечасова стварыць гэтую пляцоўку не ўдалося. У ліпені 1918 г. быў адкрыты Беларускі народны ўніверсітэт29. У планах стаяла стварэнне політэхнічнага інстытута і сельскагаспадарчай школы. Дзякуючы дзейнасці Народнага Сакратарыята БНР у Менску былі арганізаваныя бясплатныя курсы беларусазнаўства для настаўнікаў, прысвечаныя гісторыі, культуры і геаграфіі Беларусі.

Разам з пашырэннем зоны нямецкай акупацыі на ўсход пачалося развіццё беларускага школьніцтва на Меншчыне. Паводле Алены Глагоўскай, толькі ў Менску ў 1918 г. узніклі 20 беларускіх школ пачатковай ступені; паводле больш новага даследавання Уладзіміра Ляхоўскага, такіх школ было толькі дзевяць30. Пад шыльдай Сакратарыята асветы было таксама створана адмысловае бюро, мэтай якога з’яўлялася друкаванне падручнікаў. У 1918 г. выйшла ў свет адразу некалькі граматык беларускай мовы, найболып дасканалай сярод якіх была «Беларуская граматыка для школ», падрыхтаваная Браніславам Тарашкевічам —

26 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 138 (№ 322), 137 (№ 312), 144 (№ 357), 179 (№ 523).

26 Тамсама. С. 91 (№ 0212).

27 Тамсама. С. 204 (№ 0645).

28 Тамсама. С. 66 (№ 0146).

29 Glogowska Н. Bialorus 1914—1929... S. 40, 41, 43.

30 Тамсама. S. 40; Ляхоўскі У. Школьная адукацыя ў Беларусі падчас нямецкай акупацыі (1915—1918 г.). Вільня—Веласток, 2010. С. 203, 293—294.

выпускніком гістарычна-філалагічнага факультэта Пецярбургскага ўніверсітэта, які падчас навучання там далучыўся да беларускага нацыянальнага руху31. Былі таксама апублікаваныя падручнікі на беларускай мове па арыфметыцы і геаграфіі, а таксама некалькі брашур, што тычыліся палітычнай сітуацыі ва Усходняй Беларусі (занятай бальшавікамі). Выдаткоўваліся сродкі на аплату прапагандавання ідэі БНР у штотыднёвіках, якія выдаваліся ў Кіеве, Петраградзе, Віцебску, Смаленску, Магілёве, Горадні, Вільні, Беластоку, Пінску («напінчуцкай мове»), у Гомелі, Полацку і Менску32. У ліпені было заснавана Беларускае культурна-асветніцкае таварыства «Прасвета», якое брала на сябе абавязак развіваць беларускую культуру. Пры ім меркавалася стварыць кнігарню і шматмоўную бібліятэку. Як падавала «Хроніка для газет» за 29 ліпеня 1918 г., бібліятэка мусіла ўзнікнуць на базе кнігазбору Н. Зубакіна (магчыма, мелася на ўвазе бібліятэка С. П. Зубакіна, якая налічвала каля 10 тыс. тамоў)33.

На аснове збораў братоў Луцкевічаў у Вільні і Менску была арганізаваная выстава жывапісу. Пасля азнаямлення з калекцыямі нямецкі навуковец А. Іпель увёў у навуку паняцці «беларускі жывапіс» і «беларуская жывапісная школа», даючы тым самым пачатак даследаванням беларускага мастацтва34. Народны Сакратарыят БНР узяў пад сваю апеку створанае Фларыянам Ждановічам у красавіку 1917 г. Першае беларускае таварыства драмы і камедьгі. Кіраўніком хору быў У. Тэраўскі, a харэаграфіяй займаўся Ч. Родзевіч. На базе Таварыства ўзнік Д зяржаўны тэатр БНР, які меў сядзібу ў адкрытым у траўні 1918 г. Беларускім народным доме імя Максіма Багдановіча. Пад апеку Народнага Сакратарыята трапіў таксама клуб «Беларуская хатка». Таварыства «Прасвета» было рэарганізаванае Я. Варонкам, К. Езавітавым і Я. Лёсікам у Беларускае культурна-асветніцкае таварыства «Бацькаўшчына».

Але не толькі беларускія культурніцкія арганізацыі, таварыствы і школы разгортвалі сваю дзейнасць. У той час гэтак жа хутка ўзнікалі культурніцкія інстытуцыі палякаў і яўрэяў, бо такая актыўнасць дазвалялася ўмовамі нямецкай акупацыі.

Значна горш выглядалі ўплывы Народнага Сакратарыята на іншыя сферы жыцця і інстытуты. Яму ўдалося толькі здабыць некаторую вагу ва ўправе Менскай паштова-тэлеграфнай акругі — напэўна, дзякуючы А. Карабачу35.

Дзейнасць Народнага Сакратарыята БНР не была магчымай без фінансавай падтрымкі, таму прыкладаліся асаблівыя старанні,

31 Падрабязней гл.: Bergman А. Rzecz о Bronislawie Taraszkiewiczu. Warszawa, 1977; беларускамоўная версія: Бергман А. Слова пра Браніслава Тарашкевіча. Мінск, 1996.

32 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 188 (№ 0572), 74 (№ 0173), 147 (№ 0369), 165 (№ 0441), 165 (№ 0442).

33 Тамсама. С. 220 (№ 742); Богомолов С. Н. Росснйскнй кннжный знак. 1700—1918. Москва, 2010. С. 318.

34 Ippei А. Wilna—Minsk. Altertümer und Kunstgewerbe. Wilna, 1918.

35 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 144 (№ 0356).

Раздзел V Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць...249 каб атрымаць сродкі, якімі распараджаліся гарадское і земскае самакіраванні. Гэтыя органы, аднак, былі ўкамплектаваныя пераважна асобамі прарасійскай арыентацыі. Пасля абвяшчэння 9 сакавіка 1918 г. II Устаўной граматы фінансавую падтрымку дзейнасці і арганізацыі структур БНР аказалі менскія губернская і гарадская думы і прадстаўніцтва яўрэйскага самакіравання; пэўныя абяцанні дала таксама гарадская дума Быхава. У такой сітуацыі значнай фінансавай падтрымкай сталі 300 тысяч рублёў, атрыманых ад Міністэрства харчовых спраў Украіны ў траўні 1918 г. за прададзеную Украіне драўніну36.

Асабліва далікатна Я. Варонка мусіў дзейнічаць у сферы адносін з Германіяй. Кантактаў з нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй вымагала палітычная сітуацыя. Прысутнасць Германіі цягам некалькіх гадоў на землях Літвы і Беларусі дазволіла закласці пэўны фундамент пад беларуска-нямецкае супрацоўніцтва. Аднак калі на Віленшчыне ці Гарадзеншчыне кантакты беларускіх дзеячаў з нямецкай адміністрацыяй ужо не з’яўляліся навіной, то адносіны да Германіі жыхароў цэнтральнай Беларусі, занятай у лютым 1918 г., былі недаверлівымі або адкрыта варожымі. Сімпатыі скіроўваліся ў бок Расіі, і ўвогуле не ўсведамлялася магчымасць існавання па-за межамі Расійскай дзяржавы. Хаос, выкліканы падзеннем манархіі, анархію і звычайную разгубленасць насельніцтва здолелі выкарыстаць бальшавікі. Іх папулісцкія лозунгі траплялі на прыдатную глебу, бо людзі чакалі сацыяльных рэформаў і перабудовы сістэмы. Акрамя гэтага, шмат асоб звязвалі з бальшавіцкім урадам Леніна далейшае існаванне Расійскай дзяржавы. Іншыя разлічвалі на перамогу «белых» над «чырвонымі», і таму абвяшчэнне незалежнасці БНР 25 сакавіка 1918 г., што азначала разрыў сувязяў з Расіяй, у гэтых асяродках выклікала супраціўленне. Болып за тое: усе, хто стараўся знайсці падтрымку для беларускай незалежнасці з боку Германіі, падвяргаліся крытыцы і абвінавачванням у здрадзе.

Антынямецкія настроі вельмі добра выкарыстоўвала балыпавіцкая прапаганда, якая прадстаўляла беларускіх незалежніцкіх дзеячаў як здраднікаў. 3-за гэтага кожная спроба змяніць арыентацыю з прарасійскай на заходнееўрапейскую пры ўдзеле Германіі станавілася прычынай страты сімпатый з боку вялікай часткі грамадства на тэрыторыях, што да нядаўняга часу заставаліся на расійскім баку фронту, а зараз, пасля трох гадоў вайны, трапілі пад нямецкую акупацыю. Таму няма нічога дзіўнага, што кабінет Я. Варонкі трапіў у складаную сітуацыю. Ён не толькі мусіў клапаціцца пра прызнанне сваёй улады ў асяроддзі, якое не падтрымлівала ідэю незалежнасці БНР, але адначасова павінен быў разбудоўваць свае структуры, што, у сваю чаргу, было немагчыма без кантактаў з немцамі і без дазволу Германіі. У кампетэнцыі нямецкіх акупацыйных улад знаходзілася выдача дазволаў на арганізацыю беларускіх нацьіянальных рад, але сябры Народнага Сакратарыята і Рады БНР спадзяваліся на значна большае, дапускаю-

36 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 148 (№ 0369), 196 (№ 0596).

250 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытпокаў беларускай дзяржаўнасці чы, што незалежнасць БНР будзе фармальна прызнаная Берлінам, як гэта было ў выпадку Літвы і Украіны. 3-за пагрозы таго, што Беларусь застанецца без якой бы то ні было вайсковай абароны, Я. Варонка вымушаны быў прасіць у нямецкіх улад згоды на стварэнне беларускіх узброеных фармаванняў.

Рада БНР пры абвяшчэнні незалежнасці прызнала пастановы Берасцейскага трактата нядзейснымі. Інфармацыю пра ўтварэнне БНР і жаданне перагляду трактата Народны Сакратарыят БНР прадставіў нямецкаму ўраду. У адказе новы канцлер Райха Георг фон Гертлінг засведчыў, што Берлін ставіцца да Беларусі як да часткі Савецкай Расіі і, згодна з Берасцейскім трактатам, не можа без згоды ўрада У. Леніна прызнаць наваствораную Беларускую дзяржаву37. Крыху адрозную ад гэтага палітыку спрабавалі праводзіць на занятых тэрыторыях нямецкія вайсковыя ўлады, якія дазволілі дзейнасць Народнага Сакратарыята БНР у якасці нацыянальнага прадстаўніцтва. Гэтая згода была прадыктаваная адразу некалькімі прычынамі. Шляхам цярпімасці да мясцовага незалежніцкага беларускага руху немцы стараліся супакоіць мясцовае насельніцтва, бо нямецкім вайскоўцам важна было не выклікаць варожых да сябе настрояў, якія маглі актывізаваць прабальшавіцкія сімпатыі. Юры Туронак лічыць, што пры наданні беларускаму прадстаўніцтву некаторых паўнамоцтваў бралася пад увагу магчымасць стварэння пад пратэктаратам Германіі дзвюх незалежных дзяржаў — Літвы і Украіны. На яго думку, падтрымка ўрада Я. Варонкі і Рады БНР была звязана з падрыхтоўкай і да прызнання БНР, размешчанай паміж Літвой і Украінай. Гэта павінна было паслабіць пагрозу для Літвы і Украіны з боку Савецкай Расіі, калі б яна заняла беларускія землі38. У сапраўднасці, аднак, Германія была далёкай ад падтрымкі такой канцэпцыі. Беларускі рух яна кантралявала выключна для ўласных мэт, а беларускія землі хутчэй схілялася падзяліць паміж Літвой і Украінай. У жніўні 1918 г. украінцы стварылі камісію, якая павінна была вызначыць дзяржаўныя межы паміж Украінай і Літвой пры ўдзеле нямецкіх назіральнікаў39. He мелі таксама поспеху спробы К. Езавітава, які ўсімі сіламі стараўся пераканаць нямецкія ўлады ў неабходнасці стварэння беларускіх фармаванняў. I з гэтага пункту гледжання Германія захоўвала лаяльнасць да бальшавікоў. Пасля заняцця Менска 25 лютага 1918 г. немцы раззброілі нават тыя беларускія часткі, якія ўзялі ўдзел у вызваленні горада ад бальшавікоў. Нельга лічыць доказам падтрымкі дзейнасці БНР з боку штаба камандуючага 10-й арміі Эрыха фон Фалькенгайна, як хацеў бы гэта бачыць Ю. Туронак, змяшчэнне ў армейскім друкаваным органе «Der Zeitung der 10. Armee» адозвы Беларускага нацыяналь-

37 Варонка Я. Беларускі pyx... С. 11.

38 Turonek J. Bialorus pod okupacj^... S. 29; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй... С. 23; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 526.

39 ЦДАВОУ. Ф. 3766. On. 1. Спр. 18. Арк. 68—68 зв.

нага камітэта ад 17 сакавіка 1918 г.40 з пратэстам супраць літоўскіх, польскіх і ўкраінскіх тэрытарыяльных прэтэнзій на беларускія землі, што вынікалі з Берасцейскага трактата41. Гэтая публікацыя была хутчэй вынікам шматгадовага супрацоўніцтва і сяброўства рэдактара газеты В. Егера, афіцэра 10-й арміі, з I. Луцкевічам і Ю. Мэнке. Апрача таго, публікацыя выйшла перад абвяшчэннем незалежнасці Беларусі. Яшчэ праз тры месяцы пасля абвяшчэння незалежнасці БНР 25 сакавіка 1918 г. Я. Варонка скардзіўся А. Луцкевічу на нямецкую цэнзуру ў Менску, якая хоць і дазволіла публікацыю I і II Устаўных грамат у газеце «Вольная Беларусь», але не дала санкцыі на размяшчэнне там III Устаўной граматы, паводле якой Беларусь абвяшчалася незалежнай і разрывала стасункі з Расіяй42.

Народны Сакратарыят БНР ужываў розныя захады, каб зацікавіць Берлін беларускімі справамі і дамагчыся падтрымкі. 5 красавіка 1918 г. Я. Варонка выслаў канцлеру Германіі аб’ёмісты мемарандум, які рэпрэзентаваў гісторыю беларускага народа і беларускага руху, a таксама апісваў апошнія падзеі, якія скончыліся абвяшчэннем незалежнай БНР43. Берлін, аднак, апраўдваўся падпісанай з бальшавікамі дамовай аб непрызнанні новых дзяржаў. Падобны мемарандум 25 красавіка 1918 г. члены Надзвычайнай дэлегацыі БНР — А. Цвікевіч, прафесар М. Доўнар-Запольскі і доктар П. Трамповіч — падалі на імя нямецкага амбасадара ў Кіеве Альфонса Мума фон Шварцэнштайна. Ён быў шэфам Нямецкай гаспадарчай дэлегацыі, каардынаваў працу ўсіх нямецкіх цывільных структур ва Украіне, быў пасярэднікам у кантактах украінскіх улад з Райхам і адным з творцаў нямецкай палітыкі ў дачыненні да Украіны44. 3 асобай гэтага дасведчанага дыпламата (у свой час, між іншым, ён быў амбасадарам у Пекіне і Токіа) сябры Надзвычайнай дэлегацыі БНР звязвалі вялікія надзеі, але яны аказаліся марнымі. Хоць нямецкі амбасадар прыняў іх і выслухаў, аднак падчас сустрэчы нічога канкрэтнага не паабяцаў45. Спадзяваных вынікаў не прынёс таксама візіт А. Цвікевіча да Ёгана фон Форгаха, амбасадара Аўстра-Венгрыі ва Украіне.

На пачатку красавіка да Рады Рэспублікі дайшлі весткі, што Германія была б схільная прызнаць БНР у залежнасці ад таго, ці застануцца звязанымі з ёй Латвія і Эстонія. Хоць гэтыя весткі напоўнілі беларускіх

40 Мяркуючы па тым, што адозва была падпісана Р. Скірмунтам, Р. Зямкевічам і П. Алексюком, пад назвай «Беларускі нацыянальны камітэт» выступалаў дадзеным выпадку Менскае Беларускае прадстаўніцтва (гл. пра яго ніжэй) (Заўв. рэд.).

41 Turonek J. Biaiorus pod okupacjq... S. 28—29; Туронак Ю. Беларусь пад ыямецкай акупацыяй... С. 22—23; Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі... С. 526.

42 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 185—186 (0554. Ліст Язэпа Варонкі (Менск) Антону Луцкевічу (Вільня) за 23.06.1918).

43 Тамсама. С. 79—85 (№ 0186).

44 M^drzecki W. Niemiecka interwencja militarna... S. 128.

45 АБНР. T. 1. Kh. 1. C. 125—128 (0290. Копія мэмарыялу, пададзенага на аўдыенцыі ў нямецкага пасла пры Ўкраінскай Народнай Рэспубліцы 25.04.1918 у Кіеве).

252 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці палітыкаў надзеяй, яны былі праўдзівымі толькі часткова. Увага Берліна ў той час болып канцэнтравалася на заходнееўрапейскім тэатры ваенных дзеянняў, таму раздзьмухванне канфлікту з бальшавікамі, які абвастрыўся б з моманту разрыву дамоўленасцей ад 3 сакавіка 1918 г. і прызнання БНР, увогуле не адпавядала інтарэсам Германіі. 3 другога боку, нямецкія акупацыйныя ўлады так моцна непакоіліся наконт верагоднасці ўзрастання рэвалюцыйных настрояў на Беларусі, што пачалі шукаць магчымасці супрацоўніцтва з больш памяркоўнымі беларускімі дзеячамі. Адпаведна на ўрад Я. Варонкі немцы пачыналі глядзець з засцярогай, паколькі там былі выключна сацыялісты з радыкальнымі сацыяльнымі перакананнямі.

Такі склад Народнага Сакратарыята БНР прадвызначыла ў тым ліку II Устаўная грамата, паводле якой да склікання Устаноўчага сходу Беларусі Народны Сакратарыят прызначаўся Радай Усебеларускага з’езда, г. зн. перш за ўсё сацыялістамі. Прыняцце такой фармулёўкі ўскладняла ўдзел ва ўрадзе вялікай групе беларускіх нацыянальных дзеячаў з болып памяркоўнымі поглядамі і мела на мэце выдаленне з палітычнай сцэны Р. Скірмунта і яго прыхільнікаў. Аднак спробы беларускіх эсэраў і радыкальных левых дзеячаў БСГ не мелі поспеху. Ужо 25 лютага 1918 г. Р. Скірмунт ініцыяваў стварэнне Менскага Беларускага прадстаўніцтва (МБП), якое аб’яднала ўсіх выпхнутых сацыялістамі з БСГ сяброў БНПС, ХДЗ, Праваслаўнага брацтва святога Мікалая і іншых памяркоўных арганізацый. Галоўнай мэтай МБП абвяіпчалася стварэнне беларускай дзяржавы, якая ахоплівала б усе беларускія землі. Яно было першай у Менску беларускай арганізацыяй (а сярод усіх беларускіх арганізацый — другой), якая выразна дэкларавала абвяшчэнне незалежнасці Беларусі ў якасці сваёй галоўнай мэты. Як ужо згадвалася, такі пастулат упершыню абвясціла Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі, заснаваная ў Вільні ў 1916 г. Вацлавам Ластоўскім. Праграма МБП сцвярджала, што сапраўдным гаспадаром краіны з’яўляецца беларускі народ. Шанаванне правоў іншых народаў абумоўлівалася іх стаўленнем да беларускай дзяржаўнасці46. Хоць праект складу Рады БНР ад 9 сакавіка 1918 г. прадугледжваў для сяброў МБП дзевяць месцаў, аднак на працягу цэлага месяца іх не запрашалі на паседжанні Рады. Адначасовая дзейнасць МБП і Народнага Сакратарыята БНР, падтрыманага Радай Рэспублікі, у няпростай сітуацыі стваралаў беларускім асяродку адчуванне двоеўладдзя. Да таго ж памяркоўныя ў палітычных поглядах сябры МБП карысталіся значна болыпым даверам немцаў, чым «рэвалюцыйны» Народны Сакратарыят. Таму Рада Рэспублікі БНР, жадаючы захаваць існаванне Народнага Сакратарыята, звярнулася да Я. Варонкі з апісаннем усіх пагроз. Яго прасілі, каб у такіх акалічнасцях ён знайшоў «залатую сярэдзіну» паміж жаданнямі «народных мас» і патрабаваннямі палітычнай кан’юнктуры.

46 Smalanczuk А. Ewolucja ideologii krajowej w spoleczno-politycznej dzialalnosci Romana Skirmunta (1905—1921) Ц Krajowosc — tradycje zgody narodöw w dobie nacjonalizmow / Red. J. Jurkiewicz. Poznan, 1999. S. 114—115.

Варонка папярэджваўся, што «далейшыя выразныя сацыяльныя перамены могуць надаць Вам папулярнасці ў народных масах, але разам з тым могуць разбіць спробы дзяржаўнага будаўніцтва і вярнуць нас у межы Расійскай імперыі»47. Такой «залатой сярэдзінай» павінна было стаць стварэнне кааліцыйнага ўрада з удзелам сяброў МБП. Да гэтага кроку абодва бакі таксама заклікаў А. Луцкевіч, аўтарытэт беларускага руху. У Р. Скірмунце ён бачыў дасведчанага палітыка, які мог унесці «новы дух у Раду Рэспублікі — дух еўрапейскай дыпламатыі»48.

Пад уплывам сяброў Рады Рэспублікі і А. Луцкевіча, а таксама пагрозы існаванню кабінета Я. Варонкі, удалося заключыць кампраміс. Нягледзячы на супраціўленне левага крыла Рады БНР, на сходзе 12 красавіка 1918 г. яе перабудавалі ў кірунку палітычнага цэнтра шляхам уключэння дзесяці прадстаўнікоў МБП. Такім чынам, у Раду Рэспублікі трапілі яго прадстаўнікі Раман Скірмунт, Павел Аляксюк, Рамуальд Зямкевіч, Казімір Цвірка-Гадыцкі, Вільгельм Русецкі, ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, праваслаўныя святары Кульчыцкі і Васюкевіч, Аляксандр Уласаў, генерал Кіпрыян Кандратовіч49. Тым самым Рада Рэспублікі павялічыла сваю колькасць да 80 чалавек. Найбольш дэлегатаў прадстаўлялі I Усебеларускі з’езд. Гэта былі А. Прушынскі, А. Смоліч, Я. Варонка, Т. Грыб, П. Бадунова, С. Рак-Міхайлоўскі, А. Цвікевіч, Л. Заяц, М. Касцевіч, Ціт Салановіч, В. Захарка, Навум Козіч, Сцяпан Нямкевіч, П. Крачэўскі, Іван Кірэеў, Іван Серада, Кузьма Кірэеў, Іван Макрэеў. У Радзе засядалі таксама прадстаўнікі, дэлегаваныя Беларускай вайсковай радай (Мікола Шыла, Мікола Пашковіч, Язэп Красоўскі, К. Езавітаў, Юстын Мурашка, Шыбаловіч) і вайскоўцамі беларускай службы (штаб-ротмістр Якубеня, прапаріпчык Зянюк). У склад Рады ўвайшлі таксама прадстаўнікі нацыянальных меншасцей: яўрэі Гутман, Айзенштадт, Літвак, Розэнгаўз, Мац; паляк Аляксандр Прыстар з ППС (не звязаны з асяродкам менскіх палякаў); украінец Навахацкі і літовец Мачуліс. Беларуская сацыялістычная грамада накіравала Ванду Лявіцкую і Людвіку Сівіцкую, а беларускія правінцыйныя рады — Антона Аўсяніка. Сваіх прадстаўнікоў у Радзе мелі некаторыя прафесійныя групы. Раткевіч, Турчыновіч, Кузьміцкі, ксёндз Карольчык былі дэлегаваныя беларускімі кааператывамі; Акуліч, Галубок, Карэнка прадстаўлялі беларускіх чыгуначнікаў; Пупка — беларускіх гарадскіх чыноўнікаў; Пятрук Барташ і Аляксандр Карач — беларускіх чыноўнікаў пошты і тэлеграфа; Станіслаў Лянкоўскі, Лявіцкі і Тодар Вернікоўскі — Таварыства беларускай культуры. Протаіерэй Ачапоўскі выступаў ад імя праваслаўнага духавенства. Сваіх прадстаўнікоў мела таксама гарадское самакіраванне. Гэта былі палякі С. Занеўскі, В. Цывінскі і В. Корзан; яўрэі I. Бергер, X. Хургін, А. Вайнштэйн і М. Мар’ясін, велікарус А. Фамін. Земскае самакіраванне прадстаўлялі

47 Тнхомнров А. Проблемы белорусско-германскнх... С. 39.

48 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 87—88 (0195. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча (Вільня) [сябрам Менскага Беларускага Прадстаўніцтва] (Менск) за 7.04.1918).

49 Тамсама. С. 98 (0228. Сьпіс сяброў Рады Беларускае Народнае Рэпублікі).

Мілановіч, Мацюш, Канстанцін Дземідэцкі-Дземідовіч, Лапцэвіч, Шыманскі, Жылінскі, Пракаповіч, П. Злобін, М. Ярашэвіч50. У спісе Рады, складзеным у сярэдзіне красавіка, фігуруюць і тыя асобы, якія раней дэманстратыўна яе пакінулі — П. Злобін, М. Ярашэвіч, Мацюш, Шыманскі, Жылінскі, Мілановіч, I. Макрэеў. Варта дапусціць, што яны вярнуліся ў склад Рады БНР. Гэта пацвярджаецца згадкай у лісце Язэпа Варонкі да Антона Луцкевіча ад 5 красавіка 1918 г.: «Незалежнасць — цяжкая і адветная51 праца, а сіл у нас мала. Макрэеўцы, Злобінцы і кампанія ўсё яіпчэ бунтуюць»52. Тое, што яны не былі выключаныя з Рады БНР пасля сваіх дэманстрацыйных паводзінаў, хутчэй заўсё было звязана з тым, што яны прадстаўлялі земскае самакіраванне і валодалі рэсурсамі, у якіх меў вострую патрэбу кабінет Я. Варонкі.

Уключэнне прадстаўнікоў МБП з памяркоўнымі грамадскімі поглядамі прывяло да змен у іміджы Рады Рэспублікі, а таксама ліквідавала існуючы стан двоеўладдзя. Пры гэтым была прынята пастанова, што выканаўчай уладай і адміністрацыйным органам БНР з’яўляецца выключна Народны Сакратарыят, які адказвае перад Радай Рэспублікі. Тым самым падкрэслівалася, што МБП не з’яўляецца беларускім дзяржаўным нрадстаўніцтвам, а яго сябры «дзеля карысці дзяржаўнасці Беларусі» ўвойдуць у склад кааліцыйнага ўрада53. Партфелі міністраў атрымалі Раман Скірмунт і Павел Аляксюк. Планавалася змяніць кіраўніка Народнага Сакратарыята, прапанаваўшы на гэтую пасаду, апрача Я. Варонкі, тры новыя кандыдатуры — Я. Лёсіка, А. Луцкевіча альбо Р. Скірмунта, а на пасаду кіраўніка Рады Беларускай Народнай Рэспублікі — А. Уласава, А. Смоліча, А. Прушынскага альбо С. Рак-Міхайлоўскага54.

Аднак урэшце рэшт такіх далёкасяжных змен не адбылося. Пасля рэканструкцыі Народнага Сакратарыята яго часовым кіраўніком застаўся Я. Варонка, а Іван Серада — старшынёй Рады Рэспублікі. Праблема, аднак, заключалася ў тым, што Я. Варонка быў вымушаны супрацоўнічаць са Скірмунтам і яго прыхільнікамі, да якіх не меў і ценю сімпатыі. Перашкоду для ўсталявання болып-менш нармальных адносін уяўлялі не толькі ідэйныя рознагалоссі, але таксама і амбіцыі прэм’ера. Ужо праз некалькі дзён пасля перафармавання кабінета Я. Варонка скардзіўся ў лісце да А. Луцкевіча: «Работа неяк рыхтуецца, толькі з “панамі” не паразумеемся»58. Падаецца, што адсутнасць волі да наладжвання супрацоўніцтва праяўлялася перадусім з боку Я. Варонкі, які не ўмеў дзеля вышэйшых мэт адсунуць убок сваю ідэалагічную, a

50 АБНР. Т. 1. Кн. 1.. С. 97—99.

51 Адказная (Заўв. рэд).

52 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 78 (№ 0185).

53 Тамсама. С. 91—92 (0213. Кароткая справаздача з 5-га паседжаньня II сэсіі Рады Беларускае Народнае Рэспублікі за 12.04.1918).

54 Тамсама. С. 115—116 (0265. Хроніказа 12—20.04.1918).

55 Тамсама. С. 106 (0250. Запіска Язэпа Варонкі (Менск) Антону Луцкевічу (Вільня)

за 19.04.1918).

таксама асабістую прадузятасць і заняцца кансалідацыяй і разбудовай незалежніцкага лагера.

Антон Луцкевіч павінен быў добра разумець дваістасць ва ўлонні Народнага Сакратарыята, паколькі ліст з каментаром адносна нямецкай палітыкі ў дачыненні да беларусаў, напісаны ў Вільні 24 красавіка, адрасаваў адначасова Я. Варонку і Р. Скірмунту56. Магчыма, ён не меў таксама пэўнасці, хто з двух адрасатаў узначаліць Народны Сакратарыят на момант, калі яго ліст дойдзе да Менска. Навіна, якую Луцкевіч паведамляў, датычыла закулісных дзеянняў В. Ластоўскага, да нядаўняга часу блізкага супрацоўніка Луцкевічаў у Вільні. А. Луцкевіч дзяліўся сваімі падазрэннямі наконт супрацоўніцтва В. Ластоўскага з немцамі. Ён быў перакананы, што ім кіруе нямецкі агент Эдмунд Зуземіль, які афіцыйна займаўся цэнзураваннем публікацый, што змяшчаліся ў «Гомане», рэдагаваным В. Ластоўскім. Падазрэнні А. Луцкевіча нарадзіліся тады, калі В. Ластоўскі напісаў і апублікаваў у «Гомане» артыкул наконт планаў стварэння беларуска-ўкраінскай федэрацыі, пра што мелі размаўляць члены Надзвычайнай дэлегацыі БНР у Кіеве ў красавіку 1918 г. Гэтая непраўдзівая інфармацыя, на думку А. Луцкевіча, павінна была падрыхтаваць глебу для дзейнасці канцлера Райха Георга фон Гертлінга. Паводле звестак А. Луцкевіча, канцлер збіраўся падчас свайго выступу ў рэйхстагу пераконваць, што беларусы не зацікаўленыя ні саюзамі з новымі балтыйскімі дзяржавамі, ні празаходняй арыентацыяй і супрацоўніцтвам з Германіяй, а свае палітычныя планы звязваюць з Украінай і Венай. Такая прэзентацыя беларускіх мэт павінна была, на думку А. Луцкевіча, дазволіць Германіі падзяліць занятыя землі паводле сваіх уласных планаў, якія прадугледжвалі звязванне Беласточчыны з Усходняй Прусіяй, а Гарадзеншчыны і Віленшчыны — з Літвой.

Непрыязнае стаўленне Германіі да існавання беларускай дзяржаўнасці было вельмі выразным. Такая пазіцыя, пры адначасовых паведамленнях пра падтрымку дзяржаватворчых дзеянняў суседзяў, непакоіла менскіх дзеячаў. Яны стараліся ўвайсці ў арбіту зацікаўлення Берліна, прымаючы нават рызыкоўныя крокі. Беручы пад увагу тагачасныя непрыязныя да Германіі настроі грамадскасці на беларускіх землях, такім крокам відавочна было рашэнне накіраваць тэлеграму імператару Германіі Вільгельму II з падзякай за вызваленне Беларусі з-пад панавання Расіі і просьбай аб падтрымцы БНР у саюзе з Германскім Райхам57.

Пастанову адправіць тэлеграму сябры Рады БНР прынялі на сходзе 26 красавіка 1918 г. большасцю ў трыццаць адзін голас супраць чатырох. Тэлеграму выслалі на наступны дзень, падпісалі яе старшыня Рады БНРI. Серада, старшыня Народнага СакратарыятаЯ. Варонка, a таксама сябры Рады Р. Скірмунт, А. Аўсянік, П. Аляксюк, П. Крачэўскі і Я. Лёсік58. Гэтае рашэнне было прынята ў час, калі на Захадзе ад кан-

56 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 123—124 (№ 0283).

57 Тамсама. С. 129—130 (0295. Тэлеграма Рады ВНР Імпэратару Нямеччыны Вільгельму за 26.04.1918).

58 Тамсама.

256 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці ца сакавіка працягвалася вялікае нямецкае наступленне. Падавалася, што менавіта Германія пераможна скончыць вайну і ёй будзе належаць вырашальны голас на мірнай канферэнцыі. Таму такі крок падаваўся цалкам абгрунтаваным з палітычнага пункту гледжання. На думку ксяндза В. Гадлеўскага, ён быў здзейснены пад уплывам прадстаўніка Обер-Осту фон Мозэ59. Я. Варонка, А. Аўсянік і Р. Скірмунт сустрэліся з ім вечарам 26 красавіка60.

На рашэнне, каб з дапамогай тэлеграмы Вільгельму II дэклараваць жаданне блізкага супрацоўніцтва з Германіяй, паўплывала таксама становішча Цэнтральнай Рады ў Кіеве. Мозэ, хутчэй за ўсё, паінфармаваў сяброў Рады БНР пра апошнія падзеі і нават параіў, як не апынуцца ў падобнай сітуацыі. Пад канец красавіка 1918 г. нямецкія ўлады ў Кіеве схіляліся да падтрымкі перавароту Паўла Скарападскага, былога расійскага генерала, бачачы ў ім асобу з кансерватыўнымі поглядамі і болып прадказальнымі дзеяннямі, чым у членаўурада УНР. З’езд хлебаробаў, скліканы па ініцыятыве Украінскай дэмакратычнасялянскай партыі, які засядаў ад 24 красавіка ў Кіеве, адклікаў вотум даверу да Цэнтральнай Рады УНР, якая складалася галоўным чынам з эсэраў. У выніку перавароту 29 красавіка 1918 г. Цэнтральная Рада УНР была разагнаная, а ўлада перайшла ў рукі П. Скарападскага, якога абралі гетманам. Хоць украінскія сацыялістычныя партыі адмовілі ў падтрымцы новага кабінета, гэты ўрад здабыў падтрымку мясцовай нямецкай адміністрацыі. Спачатку пад уладай гетмана ўнутраная сйуацыя ў краіне пачала стабілізавацца. Пры гэтым была зменена назва дзяржавы з Украінскай Народнай Рэспублікі на Украінскую Дзяржаву61.

Жаданні ўлад Обер-Осту, каб з органаў улады УНР і БНР выключыць людзей з радыкальнымі левымі поглядамі і замяніць іх на болып памяркоўных палітыкаў, прыпалі на адзін і той жа перыяд. Нічога дзіўнага, што беларускія палітыкі распачалі дзеянні, якія на той момант лічылі адзіна правільным рашэннем. Аднак, паводле пазнейшых ацэнак, беларускія палітыкі (а за імі і гісторыкі) адказнасць за тэлеграму, атаясамленую з выбарам пранямецкай арыентацыі, усклалі выключна на Р. Скірмунта. Яго абвінавацілі нават у жаданні стварыць «Скірмунтаўпічыну на ўзор Скарападіпчыны на Украіне»82. Згадвалася, што ў якасці кіраўніка камісіі па міжнародных справах Р. Скірмунт праводзіў перамовы з камандуючым 10-й арміяй генералам фон Э. Фалькенгайнам і, напэўна, пад уплывам апошняга ініцыяваў рашэнне паслаць тэлеграму імператару Германіі83. Аднак кантакты Р. Скірмунта з немцамі не былі нечым новым. Народны Сакратарыят пад кіраўніцтвам Я. Варонкі яшчэ да супрацоўніцтва з Р. Скірмунтам

59 Гадлеўскі В. Зь беларускага жыцьця ў Менску ў 1917—1918 гг. // Спадчына. 1997. № 5. С. 34—37.

60 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 18—19.

61 Hrycak J. Historia Ukrainy... S. 134.

62 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 104. Арк. 44.

63 Тамсама. Арк. 42.

стараўся ўсталяваць кантакты з Германіяй. Нават болып — у лісце да А. Луцкевіча, напісаным пастфактум 27 красавіка, Я. Варонкаўзгадвае, што існавалі дзве версіі тэлеграмы імператару Вільгельму II. Варыянт, падрыхтаваны Р. Скірмунтам, не быў прыняты сябрамі Рады — яны прынялі прапанову Я. Варонкі64.

Непрадбачана негатыўная рэакцыя беларускіх дзеячаў левага крыла, а таксама прарасійска і антынямецка настроеных членаў гарадскога і земскага самакіраванняў у сувязі з высыланнем тэлеграмы паказвае на тое, што яна была хутчэй той апошняй кропляй, якая перапоўнілачапіу недаверу ў адносінах да дзейнасці Народнага Сакратарыята. Гэты працэс нарастаў ад моманту дэкларавання незалежнасці БНР 25 сакавіка 1918 г. і абвяіпчэння разрыву повязяў з Расіяй. У канцы траўня працу Народнага Сакратарыята востра раскрытыкавалі на земскім сходзе Менскай іуберні. Падкрэслівалася яго дэзарыентаванасць, няздольнасць абараніць інтарэсы беларускага народа і выбар замест гэтага тактыкі «віляння хвастом і паклонаў: то перад вялікім абшарнікам, то перад яго міласцю Леніным і ўрэшце рэшт стаянне на каленях перад адрасатам таемнай тэлеграмы»65.3 такой вострай крытыкай накінуліся тыя земскія дзеячы, якіх не задавальняла ні пашырэнне складу Рады БНР за кошт групы Р. Скірмунта (што ўвасабляла гэтых «вялікіх абшарнікаў»), ні прыярытэтнае трактаванне справы незалежнасці Беларусі. Варта таксама заўважыць, што крыніцай велізарнага абурэння ў меншай ступені з’яўляліся кантакты з нямецкімі ўладамі Обер-Осту, паколькі гэта было неабходным для супрацоўніцтва, а ў болыпай — накіраванне тэлеграмы імператару Вільгельму II. Такім чынам, канфлікт быў выкліканы выбарам адрасата, асобай імператара, які ўспрымаўся ўдвая негатыўна—і як прадстаўнік найвышэйшага класа, і як вораг, адказны за вайну супраць Расіі. Члены земстваў спалохаліся, што пасыланне тэлеграмы азначае спыненне прарасійскай арыентацыі і пошукі мецэната для беларускіх спраў у Берліне. Варта заўважыць, што пасля рэвалюцыі ў Германіі і арганізацьгі рэспубліканскага ўрада кантакты Народнага Сакратарыята з Германіяй ужо не будуць узбуджаць такіх эмоцый.

Уваходжанне прадстаўнікоў МБП у Раду БНР і высыланне тэлеграмы да Вільгельма II прывяло да вострага крызісу. Ен адбіўся не толькі на дзейнасці беларускіх органаў улады, але і на беларускім нацыянальным руху ўвогуле. Для радыкальных сацыялістаў асабліва непажаданай была асоба Р. Скірмунта, якога памылкова лічылі паланафілам, гэтаксама як і іншых сяброў МБП. Згода на іх прысутнасць у Радзе БНР трактавалася як парушэнне пастаноў Усебеларускага з’езда. Прынятыя тады пастановы, увасобленыя ў дзвюх першых Устаўных граматах, лічыліся непарушным канонам палітычнай дзейнасці, які не павінен быў змяняцца. Істотнай справай для дзеячаў з левага крыла Рады Рэспублікі было таксама сацыяльнае пытанне. Паводле іх перакананняў, глыбокая

64 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 132 (№ 0303).

65 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 161 (Журналы 7-го очередного Мннского Губернского Земского собрання 20.05.1918).

перабудова сацыяльнага ладу магла адбыцца толькі пры ўрадзе, складзеным з сацыялістаў і без удзелу землеўласнікаў.

Канфлікты поглядаў і няздольнасць да кампрамісу прывялі да таго, што ў Радзе БНР спачатку з’явілася пяціасабовая фракцыя беларускіх эсэраў, а неўзабаве адбыўся раскол БСГ на тры групоўкі: Беларускую партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў, Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю і Беларускую партыю сацыялістаў-федэралістаў. Адтуль было ўжо блізка да чарговага кроку — пачатку палітычнай барацьбы паміж імі. У момант, калі патрэбна была партыйная інтэграцыя вакол незалежніцкай праграмы і ўнутраная мабілізацыя, такое становішча стала сапраўднай катастрофай і сведчыла пра недаспеласць беларускіх палітыкаў.

Пра заснаванне Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПСР), набліжанай да левага фланга агульнарасійскіх партый, але салідарнай з праграмай БСГ у нацыянальным пытанні, было заяўлена ўжо ў студзені 1918 г. у Петраградзе66. Але гэта былі толькі пачаткі партыі, якая сваю дзейнасць на Беларусі насамрэч разгарнула толькі пасля распаду БСГ. У склад БПСР увайшлі сябры левага крыла БСГ, расійскія сацыялісты-рэвалюцыянеры і беларускія бальшавікі. Галоўнымі ініцыятарамі разрыву былі П. Бадунова і Т. Грыб, праціўнікі прыняцця пранямецкай арыентацыі. Іх падтрымалі такія актыўныя дзеячы, як Л. Заяц, Я. Мамонька, С. Некрашэвіч, Мікола Пашковіч, Янка Чарапук, М. Шыла, Ф. Шантыр, а пазней таксама В. Ластоўскі і А. Цвікевіч. Сувязь з Расіяй сябры БПСР бачылі хутчэй у кантэксце сусветнай федэрацыі нацый пасля перамогі сацыялістычнай рэвалюцыі. Галоўныя праграмныя мэты гэтай партыі былі прадстаўленыя ў брашуры «Чаго дамагаецца БПСР?». Сярод іх — стварэнне незалежнай Беларусі і скліканне Усебеларускага заканадаўчага сойма. Для рэалізацыі гэтых мэт абвяіпчаўся выбар «трэцяга шляху» — без падтрымкі «нямецкіх і маскоўска-бальшавіцкіх акупантаў»67. Але адабранне памешчыцкай зямлі «без выкупу», стварэнне нацыянальнага зямельнага фонду і потым падзел зямлі паміж сялянамі падавалася значна важнейшай мэтай, чым пабудова дзяржаўных структур, якія ставіліся на другое месца. Тое, што адрознівала беларускіх эсэраў ад балыпавікоў — гэта стаўленне да сялян, іх прыватнай уласнасці, а таксама іх ролі гегемона ў сусветнай рэвалюцьгі. Праграма беларускіх эсэраў была папулярная сярод жыхароў вёсак: у ліпені 1918 г. прыхільнікаў гэтай партыі налічвалася 20 тысяч, што пры колькасці членаў іншых дзвюх партый (прыкладна па 2 тысячы чалавек) было вялікай лічбай.

Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (БСДП) узнікла ў выніку аб’яднання цэнтра БСГ з Беларускай сацыял-дэмакратычнай работніцкай групай, што дзейнічала ў Вільні. Асновай яе была галоўным чынам інтэлігенцыя, адукаваныя сяляне, кваліфікаваныя рабочыя і рамеснікі68.

66 Белорусская Рада. 1918. № 3. 23 января.

67 НАРБ. Ф. 325, воп. 1, спр. 104, арк. 44.

68 Біч М., Рудовіч С. Беларуская сацыялістычная грамада IIЭГБ. Т. 1. С. 410—413.

Сярод актыўных сяброў гэтай партыі былі В. Іваноўскі, I. Краскоўскі, А. Луцкевіч, А. Смоліч, Б. Тарашкевіч. Яны выступалі за дзяржаўную незалежнасць Беларусі як дэмакратычнай рэспублікі. Іх праграма ў сацыяльна-эканамічнай сферы прадугледжвала нацыяналізацыю памешчыцкіх, царкоўных і манастырскіх зямельных уладанняў з частковай выплатай кампенсацыі дзяржавай і перадачу нацыяналізаванай зямлі ў карыстанне беззямельным і малазямельным сялянам. Лічылася, што пераход да сацыялізму можа адбыцца праз рэформы.

Цэнтральнае месца ў беларускім палітычным спектры заняла Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў (БПСФ), якую ўзначалілі А. Аўсянік, Я. Варонка, К. Езавітаў, В. Захарка, П. Крачэўскі, I. Серада, а напачатку таксама А. Цвікевіч. Як і БПСД, гэтая партыя мела прыхільнікаў пераважна сярод інтэлігенцыі, заможных сялян і чыноўнікаў. Галоўнай сваёй задачай яна прызнала захаванне раўнавагі паміж нацыянальным і сацыяльным пытаннямі. Яе сябры выказваліся за стварэнне незалежнай Беларусі ў цеснай федэрацыі з дэмакратычнай Расіяй. Пры гэтым яны не бачылі магчымасці супрацоўніцтва з бальшавікамі, якія разглядаліся выключна ў негатыўным святле. Пазіцыю партыі ў пытанні магчымага саюзу з Расіяй патлумачыў А. Цвікевіч. Паводле яго слоў, абвяшчэнне незалежнасці БНР і разрыў сувязяў з Савецкай Расіяй было спробай «адмежавацца ад Вялікарасіі і яе неразумнага ўрада, аб’явіць самастойнай дзяржавай і тым самым выратаваць будучае адзінага беларускага народа»69. Абвяшчэнне Беларусі незалежнай дзяржавай было выклікана неабходнасцю абароны будучыні беларускай нацыі, але, парываючы з «неразумным» урадам бальшавікоў, не перакрэслівалася магчымасць федэрацыі на роўных умовах з расійскім дэмакратычным урадам, так як гэта было вызначана I Усебеларускім з’ездам. Імкнучыся да незалежнасці Беларусі, сацыялісты-федэралісты выказваліся таксама за сусветную федэрацыю нацый на ўмовах роўнасці. Абвяшчаючы патрэбу федэрацьгі з суседзямі, яны рашуча перакрэслівалі магчымасць такога саюзу з Полыпчай. Пазней заняцце беларускіх земляў польскім войскам і спробы ўстанаўлення адносін з палякамі, ажыццёўленыя некаторымі беларускімі дзеячамі (А. Луцкевіч, П. Аляксюк), змусяць БПСФ зрушыцца на левы бок, у кірунку беларускіх эсэраў. У аграрным пытанні сацыялісты-федэралісты набліжаліся да беларускіх сацыял-дэмакратаў, выказваючыся за адмену буйной зямельнай уласнасці праз канфіскацыі і стварэнне з адабраных земляў нацыянальнага зямельнага фонду.

Адыход ад ідэі Усебеларускга з’езда, разрыў з федэратыўнай канцэпцыяй, абвяшчэнне незалежнасці БНР і пошук дапамогі ў Германіі выклікалі асуджэнне і з боку прарасійска настроеных гласных Менскай гарадской думы. Ужо праз некалькі дзён пасля накіравання тэлеграмы Вільгельму II, 29 красавіка, яны прынялі рашэнне спыніць фінансаванне дзейнасці Народнага Сакратарыята, перасталі падтрымліваць Раду

69 Цыт. паводле: Сташкевіч М. Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў // Тамсама. С. 397.

БНР, з якой адклікалі сваіх прадстаўнікоў70. Следам за Менскай гарадской думай 20 траўня такія ж крокі зрабілі члены Менскага іубернскага земскага сходу71. Вярнулася нежаданне прыняць самастойнасць Беларусі. Наколькі органы гарадскога і земскага самакіравання падтрымлівалі стварэнне БНР у якасці складовай часткі агульнарасійскай федэрацыі, настолькі неахвотна яны пагаджаліся на абвяпічэнне незалежнасці Беларусі. Таму спроба змены палітычнага кірунку і арыентацыя на Германію сталі зручнай падставай для крытыкі і адклікання сваёй падтрымкі. Члены Менскага губернскага земскага сходу выказаліся ў тым сэнсе, што невялікая група палітыкаў не можа ад імя народа прымаць рашэнне аб аддзяленні БНР ад Расіі. Разам з абвяшчэннем вотуму недаверу да Народнага Сакратарыята і Рады БНР Менскі губернскі земскі сход інспіраваў утварэнне новага нацыянальнага прадстаўніцтва. Да моманту склікання 1 снежня 1918 г. Устаноўчага сходу (які павінен быў паказаць, як насельніцтва ставіцца да дзяржаўнасці Беларусі) гэтыя функцыі належала выконваць з’езду прадстаўнікоў земскіх і гарадскіх самакіраванняў Беларускага краю. Было выбрана Арганізацыйнае бюро з’езда, якое павінна было заняцца галоўным чынам вывучэннем становішча гарадскога і земскага самакіравання на Беларусі і стварэннем адзінага цэнтральнага кіраўнічага органа. Да яго кампетэнцыі павінны былі адысці гаспадарчыя, медыцынскія і культурна-асветныя справы, г. зн. тыя, якімі дагэтуль займаўся Народны Сакратарыят БНР. Прынятая праграма дзеянняў пацвярджалася адмысловай рэзалюцыяй, прычым толькі яе апошні, 13-ы пункт, згадваў пра неабходнасць захавання кантактаў з Народным Сакратарыятам БНР. Гэта яскрава сведчыла пра тое, як да яго адносіліся прадстаўнікі самакіравання72.

Раскол БСГ і агульны крызіс у беларускім незалежніцкім лагеры наклаў свой адбітак на Раду БНР. Яе новым кіраўніком у траўні 1918 г. стаў Язэп Лёсік (1883—1940) — родам з Менскага павета, шматгадовы настаўнік, сасланы ў Сібір за ўдзел у рэвалюцыйньш руху, адкуль вярнуўся толькі пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Ён адносіўся да актыўных лідараў БСГ, увайшоў у склад БНК і ВБР, браў таксама ўдзел ва Усебеларускім з’ездзе, быў сярод ініцыятараў абвяшчэння незалежнасці Беларусі. Сярод іншага ён з’яўляўся дзядзькам слыннага беларускага паэта Якуба Коласа.

Разам са зменамі ў Радзе БНР у чарговы раз было вырашана ператасаваць склад Народнага Сакратарыята і правесці яго ўнутраную рэарганізацыю. Яго структура была захаваная толькі ў асноўных рысах. Стварылі два новыя аддзелы: нацыянальных спраў і кантролю. Сакратарыят пошты і тэлеграфа быў ліквідаваны73. Міжнародныя справы заставаліся ў кампетэнцыі прэм’ера, які адначасова выконваў функцыі міністра замежных спраў.

70 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 137 (№ 0311).

71 Тамсама. С. 157—158 (№ 0396).

72 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 162.

73 Тамсама. Арк. 120.

Імкненне дамагчыся прызнання БНР і яе ўрада былі адной з найважнейшых задач кабінета Я. Варонкі. Члены ўрада і Рады звярталіся перадусім да УНР, палітычна найбольш блізкай да БНР. Дзеячаў абедзвюх рэспублік аб’ядноўвалі сацыялістычны радавод, падабенства палітычных ідэй, аднолькавы погляд на сацыяльныя справы і падобная эвалюцыя нацыянальнага руху, якая вынікала з блізкіх гістарычных лёсаў і культуры. Таму натуральна, што дзеячы БНР, шукаючы падтрымкі для ўзнікаючай дзяржаўнасці БНР, звярталіся да Украіны. Зрэшты, падобна іучалі назвы абедзвюх дзяржаў, аналогіі можна знайсці таксама ў стварэнні цэнтральных рад, арганізацыі і назве Народнага Сакратарыята, у стварэнні Сеньёрэн-канвента (Савета старэйшын), які нагадваў украінскую Малую Раду. Наколькі беларускім віленскім дзеячам быў блізкі прыклад Літвы і Латвіі, паглыблены знаходжаннем у адной акупацыйнай зоне, настолькі менскія дзеячы да красавіка 1918 г. сімпатызавалі ўкраінцам. Такое разуменне агульных інтарэсаў мела вынікам прыняцце С. Рак-Міхайлоўскага і А. Цвікевіча ў кола назіральнікаў украінскай дэлегацыі падчас перамоў у Берасці. Вясной 1918 г. урад УНР быў адзіным, які прынамсі на словах дэклараваў падтрымку для БНР, дадаючы сабе вагі і значэння на міжнароднай арэне. УНР была прызнаная дзяржавамі Чацвярнога саюза, г. зн. Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Турцыяй і Балгарыяй, таму сябры Народнага Сакратарыята і Рады БНР спадзяваліся, што прадстаўнікі Цэнтральнай Рады УНР будуць пасярэднікамі для лабіравання інтарэсаў Беларусі ў кантактах з іншымі ўрадамі. Беларусы лічылі, што пры дапамозе прадстаўнікоў Цэнтральнай Рады УНР атрымаецца змяніць пазіцыю Германіі і бальшавіцкай Расіі адносна беларускіх дзяржаўніцкіх і незалежніцкіх памкненняў.

Усталяванне дыпламатычных адносін з УНР стала першаснай мэтай у сферы замежнай палітыкі БНР. Як ужо адзначалася, 22 сакавіка 1918 г. Рада БНР выслала ў Кіеў Надзвычайную дэлегацыю пад кіраўніцтвам А. Цвікевіча74. Апрача акрэслення беларуска-ўкраінскай мяжы, дэлегацыя павінна была афіцыйна паведаміць пра ўтварэнне БНР, а таксама арганізаваць абмен дыпламатычнымі прадстаўніцтвамі паміж Менскам і Кіевам76. Таксама беларуская дэлегацыя спадзявалася, што ўкраінцы дапусцяць беларусаў да сваіх тэлеграфных ліній, каб з іх дапамогай можна было паінфармаваць «усе нацыі» пра стварэнне БНР, і пагодзяцца на адкрыццё паміж Менскам і Кіевам «гарачай лініі» для непасрэдных і хуткіх кантактаў. Гэта яіпчэ раз пацвярджае, што Рада БНР разлічвала ў той час на арганізацыю супольнага з Цэнтральнай Радай УНР палітьгчнага фронту. Беларускі бок таксама разлічваў, што будзе магчымай арганізацыя гандлёвага абмену паміж БНР і УНР, заснаванне гандлёвых прадстаўніцтваў. Першым знакам наяўнасці такога супрацоўніцтва павінны былі стаць пастаўкі збожжа на вынішчаную вайной Беларусь. Накіраванне дэлегацыі БНР у Кіеў было звязана

74 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 69—70 (№ 0160), 71—72 (№ 0166), 75 (№ 0176).

75 Тамсама. С. 60—61 (№ 0122).

262 Беларуская Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці яшчэ з адной далікатнай місіяй, а менавіта з атрыманнем фінансавай дапамогі, прызначанай на разбудову структур БНР.

Толькі праз два тыдні, 5 красавіка 1918 г., беларуская дэлегацыя была прынятая на неафіцыйнай сустрэчы М. Грушэўскім — старшынёй Цэнтральнай Рады УНР, Аляксандрам Жукоўскім — міністрам вайсковых спраў УНР і Міколам Любынскім, які выконваў функцыі міністра замежных спраў УНР. На наступны дзень адбылася сустрэча з Міхайлам Ткачэнкам — міністрам унутраных спраў УНР76. Перамовы датычылі прызнання БНР, фінансавання разбудовы беларускіх дзяржаўных структур і магчымасці арганізацыі беларускіх вайсковых частак на тэрыторыі Украіны.

Як ужо гаварылася, падчас вайны на ўкраінскіх землях алынулася значная частка ўцекачоў з Беларусі, якія ратаваліся ў 1915 г. ад наступаючай нямецкай арміі, а таксама вайскоўцаў, якія змагаліся ў шэрагах расійскай арміі на Румынскім і Паўднёва-Заходнім франтах. Толькі ў Адэскай акрузе колькасць беларусаў напачатку 1918 г. дасягала ста тысяч. Гэта стварала добрыя ўмовы для арганізацыі беларускіх частак. Пасля сыходу балыпавікоў з Адэсы і ўсталявання там украінскай улады кіраўнікі беларускай нацыянальнай арганізацыі «Беларускі гай» і тамтэйшай Беларускай вайсковай рады Румынскага фронту на супольным паседжанні стварылі Беларускі нацыянальны камісарыят, які падпарадкоўваўся Народнаму Сакратарыяту БНР. У задачы камісарыята ўваходзіла: прадстаўленне БНР перад урадам Украіны на правах консульства да моманту прызначэння консула БНР у Адэсе, абарона інтарэсаў беларускіх уцекачоў у Адэсе і ваколіцах, а таксама фармаванне беларускіх частак на тэрыторыі Украіны, бо адразу з яго ўтварэннем была распушчаная Беларуская вайсковая рада Румынскага фронту77. Галоўнай мэтай сваёй дзейнасці БНК прызнаў атрыманне Беларуссю незалежнасці. У канцы студзеня 1918 г. у Адэсе быў створаны беларускі этапны канцэнтрацыйны пункт, на якім збіраліся рэгістраваць беларусаў. Ен функцыянаваў ажно да сярэдзіны верасня, калі консул БНР атрымаў ад кіраўніка ўкраінскай дэмабілізацыйнай камісіі Херсонскай акруті загад аб яго закрыцці78. Аднак вясной 1918 г. члены надзвычайнай дэлегацыі БНР спадзяваліся на адкрыццё беларускага канцэнтрацыйнага пункта таксама і ў Кіеве79.

Пасля абвяшчэння незалежнасці БНР 25 сакавіка 1918 г. Народны Сакратарыят стварыў адмысловую камісію па вайсковых справах, узначаленую капітанам К. Езавітавым. Нягледзячы на яго старанні, Германія рашуча адмовіла беларусам у згодзе на фармаванне беларускага войска і на перавод у Беларусь «беларусізаваных» адзінак Румынскага фронту, якія размяшчаліся ў Бесарабіі, занятай на мяжы 1917 і 1918 гг. нямецкімі войскамі.

76 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 85—86 (№ 0191).

77 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 31. Арк. 3. Спр. 32. Арк. 15; Довнар-Запольскнй М. В. Нсторня Белорусснн. Мннск, 2003. С. 562—563.

78 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 31. Арк. 11. Спр. 32. Арк. 21.

79 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 147 (№ 0369).

У красавіку 1918 г. Народны Сакратарыят БНР вызначыў свайго прадстаўніка ў Малдове і Румыніі, якім стаў К. Манцэвіч — беларускі камісар на Румынскім фронце і арганізатар беларускіх аддзелаў на поўдні Украіны і ў Малдове80. Згоду на арганізацыю беларускіх аддзелаў даў таксама ўрад Малдаўскай Рэспублікі, якая была створана пад пратэктаратам Румыніі. Яны павінны былі падпарадкоўвацца Беларускаму нацыянальнаму камісарыяту ў Адэсе, які валодаў некалькімі дзясяткамі тысяч жаўнераў і паловай маёмасці фронту (у тым ліку дзвюма тысячамі коней і васьмю сотнямі аўтамабіляў)81. Аддзелы гэтыя, аднак, ніколі не трапілі на Беларусь, бо пасля падпісання германска-румынскай мірнай дамовы і далучэння Малдовы да Румыніі ў красавіку 1918 г. беларускія аддзелы ў Ясах былі прымусова раззброеныя. Частка жаўнераў вярнулася дамоў, іншыя хутка забыліся пра намеры змагацца за незалежнасць Беларусі і перайшлі на бок балыпавікоў, прывабленыя лозунгамі аб інтэрнацыяналізме і перспектывай атрымання жалавання. He мелі таксама поспеху намаганні П. Манцэвіча, каб румынскі ўрад перадаў канфіскаваную маёмасць і ўзбраенне Народнаму Сакратарыяту БНР.

18 красавіка 1918 г. дзякуючы доступу даўрадавага тэлеграфаў Кіеве беларускай дэлегацьгі ўдалося паслаць у свет радыётэлеграму з паведамленнем пра ўтварэнне БНР і пра перамовы з прадстаўнікамі УНР, што ішлі ў Кіеве. Паведамлялася, што беларускі народ не прызнае пастаноў Берасцейскага міру, заключанага 3 сакавіка 1918 г. паміж Германіяй і петраградскім урадам народных камісараў у Берасці, якія насуперак волі беларускага народа падзялілі беларускія землі. Прымяняючы такое акрэсленне да бальшавіцкага органаўлады, палітыкі БНР змяншалі яго значэнне і давалі яму права выступаць выключна ад імя Савецкай Расіі, але не Беларусі. Ад імя апошняй дзейнічаць мог выключна ўрад БНР, які, паводле тэлеграмы, у найбліжэйшым часе павінен быў прыступіць да перамоў з урадамі суседніх краін на тэму сваіх межаў і ўсталявання ўзаемных адносін. Выказвалася таксама глыбокая надзея на тое, што суседнія з беларускім народы ўладкуюць свой будучы лёс «не на насіллі і пагрозе штыкоў, а на падставе святога права самавызначэння і ўзаемнай павагі народаў»82.

Істотнай праблемай ва ўстанаўленні беларуска-ўкраінскіх адносін быў II Польскі корпус, які фармаваўся на Украіне. Занепакоенасць з боку беларусаў узнікала пад уплывам чутак пра рашэнне выслаць польскія аддзелы з Украіны на Беларусь і аб’яднаць іх з размеіпчанымі ў паветах Магілёўскай губерні аддзеламі I Польскага корпуса генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага. За паўгода знаходжання на гэтых тэрыторыях, як ужо згадвалася, жаўнеры I корпуса займелі дрэнную славу сярод мясцовага беларускага населыгіцтва, якое абвінавачвала іх у прымяненні акупацыйных метадаў і абароне выключна польскіх інтарэсаў на

80 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 75 (№ 0173).

81 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 32. Арк. 1—7.

82 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 103 (0245. Тэксты радыёграмаў Дэлегацыі HC ВНР у справе замежных перамоваў (Кіеў), дасланых 18.04.1918).

ўсходзе. Таму высланне дадатковых польскіх аддзелаў з Украіны ў Беларусь успрымалася ўрадам Я. Варонкі як узмацненне польскай сілы на Беларусі і пагроза для паўстаючай беларускай дзяржаўнасці. Баяліся таксама, што напружаныя нацыянальныя і сацыяльныя адносіны на тэрыторыі Усходняй Беларусі могуць прывесці да непатрэбных польскабеларускіх канфліктаў.

Надзвычайная дэлегацыя паінфармавала міністра замежных спраў УНР, што ўсялякія дзеянні ў плане накіравання польскіх войскаў з Украіны на Беларусь будуць успрымацца як акт непрыхільнасці з боку Украіны. Тэлеграмы, што заклікалі да неадкладнага вываду I Польскага корпуса з Беларусі, былі высланыя таксама ў Рэгенцыйную Раду ў Варшаву і да канцлера Германіі83. Радыётэлеграмы гэтыя, хутчэй за ўсё, не зрабілі вялікага ўражання, тым не менш у канцы траўня 1918 г. Германія, згодна са сваімі планамі, раззброіла аддзелы I корпуса і прыняла яго акупацыйную зону пад свой кантроль. Польскія аддзелы на Украіне пасля прайгранай бітвы пад Каневам таксама былі раззброеныя Германіяй і інтэрнаваныя.

Самай важнай справай, якая дамінавала падчас першага візіту прадстаўнікоў БНР у Кіеў, былі намаганні, каб украінскі бок прызнаў незалежнасць БНР. Сярод членаў дэлегацыі вымаляваліся дзве пазіцыі адносна дьшламатычнай стратэгіі, якія ў далейшай перспектыве звязваліся з двума супрацьлеглымі кірункамі замежнай палітыкі і пошуку саюзнікаў БНР — на ўсходзе альбо на захадзе. Кансультант дэлегацыі прафесар М. Доўнар-Запольскі, які добра ведаў становішча ўрада УНР і яго залежнасць ад Германіі, пераконваў беларускую дэлегацыю ўсталяваць непасрэдны кантакт з Берлінам праз яго дыпламатычных прадстаўнікоў у Кіеве. Ён лічыў неабходным таксама наладжванне ў будучыні кантактаў з урадамі Францыі і Вялікабрытаніі, бо прадугледжваў, што ад іх будзе залежаць палітычная карта Еўропы. У сваю чаргу, А. Цвікевіч, кіраўнік дэлегацыі, прапаноўваў бадай што адмову ад пранямецкай арыентацыі і засяроджванне на адносінах з бальшавікамі. Ен лічыў, што Германія не выказвае сваёй зацікаўленасці да дзяржаўніцкіх памкненняў беларусаў, таму важнейшым з’яўляецца дамагчыся прызнання БНР бальшавіцкай Расіяй. Цвікевіч меркаваў, што ўмовай існавання БНР у якасці незалежнай дзяржавы мусіць быць прызнанне яе незалежнасці і межаў урадам Леніна. У гэтым пытанні ён разлічваў на пасярэдніцтва прадстаўнікоў УНР, якія павінны былі абмяркоўваць з бальшавікамі на канферэнцыі ў Курску справу ўласных дзяржаўных межаў. Беларусы таксама прагнулі ўзяць удзел у гэтай сустрэчы, а перад тым хацелі вызначыць праходжанне беларускаўкраінскай мяжы, каб разам з украінцамі стварыць супольны фронт і такім чынам атрымаць перавагу над бальшавікамі.

Падчас дыскусіі члены дэлегацыі адкінулі прапанову А. Цвікевіча спыніць пошук кантактаў з Германіяй і пастанавілі шукаць у яе дапамогі і падтрымкі для БНР з Гарадзенскай губерняй — на захадзе,

83 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 104—105.

Смаленскай — на ўсходзе, Віленскай разам з Вільняй — на поўначы. На поўдні мяжа дзяржавы павінна была ахопліваць Палессе з Пінскам, Мазыром, Рэчыцай, Гомелем і Берасцем, згодна з выпрацаванай М. Доўнар-Запольскім канцэпцыяй паўднёвай мяжы БНР. Хоць Народны Сакратарыят і Рада БНР прэтэндавалі таксама на Смаленшчыну, занятую бальшавікамі, не бачылася магчымасці далучыць яе мірным шляхам. Таму паўстала пытанне адносна звароту па нямецкую вайсковую дапамоіу. У тагачаснай сітуацыі гэты праект, аднак, быў цалкам нерэальны. Як ужо гаварылася, візіт членаў беларускай дэлегацыі 25 красавіка да Альфонса Мума фон Шварцэнштайна, нямецкага прадстаўніка ў Кіеве, не прынёс чаканых вынікаў. Гэтая сустрэча закончылася ў момант, калі Рада БНР прымала рашэнне аб накіраванні тэлеграмы імператару Германіі Вільгельму II з падзякай за вызваленне Беларусі з-пад расійскага панавання і з просьбай аб узмацненні беларускай дзяржаўнасці ў саюзе з нямецкім Райхам. Такое супадзенне наўрад ці было выпадковым. Варта меркаваць, што крокі беларускай дэлегацыі ў Кіеве былі ўзгодненыя з Менскам. Беларуска-ўкраінскія перамовы былі перапыненыя 29 красавіка пераваротам П. Скарападскага.

Беларуская дэлегацыя, якая ўжо рыхтавалася да ад’езду, засталася, аднак, у Кіеве, бо новы ўкраінскі ўрад нечакана выказаў жаданне супрацоўнічаць, што было пацверджана падчас сустрэчы з новым прэм’ерам Фёдарам Лізагубам і міністрам замежных спраў Дзмітром Дарашэнкам84. У хуткім тэмпе былі прынятыя важныя для беларусаў рашэнні па сацыяльных і эканамічных пытаннях: аказаная фінансавая дапамога Беларускай камісіі па справах бежанцаў, атрыманая згода на заснаванне Беларускага этапнага канцэнтрацыйнага пункта ў Кіеве для ўцекачоў, што вярталіся з Расіі. Новы ўрад зрабіў магчымым таксама стварэнне ў Кіеве Беларускай гандлёвай палаты, пра што даўно прасіў беларускі бок. У яе задачы ўваходзіла ўрэгуляванне гандлёвага абмену, бо з цэнтральных раёнаў Беларусі і з Палесся (якое ўкраінскі бок лічыў сваім) без заключэння якіх-небудзь дамоў на Украіну вывозілася драўніна і прадукты дрэваапрацоўкі. Беларускі бок быў вельмі зацікаўлены ў абмене сваіх тавараў на збожжа і цукар. Беларускай гандлёвай палаце быў перададзены будынак у Кіеве на Рыжскім праспекце, 4, а кіраўніцтва над ёй і арганізацыю даверылі прафесару М. Доўнар-Запольскаму, Рыгору Базарэвічу і Фёдару Бурчаку. Аднак ім не ўдалося падпісаць агульную дамову з украінскім Міністэрствам гандлю. Найбольшым поспехам за час дзейнасці палаты М. Доўнар-Запольскі прызнаў пазней атрыманне згоды на пастаўкі ўкраінскага збожжа і цукру ўзамен на драўніну85.

Былі распачатыя таксама крокі на дыпламатычнай глебе — урад П. Скарападскага прызначыў консула на Беларусі ў асобе А. Квасніцкага. Ён займаўся не толькі кантактамі паміж Менскам і Кіевам, але таксама апекай над ігрыбываючымі з глыбіні Расіі ў Менск бежанцамі 1915 г.,

84 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 146 (0369. Пратакол № 11 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 10.05.1918).

85 Довнар-Запольскнй М. В. Нсторня Белорусснн... С. 562—563.

якім немцы не дазвалялі праязджаць далей на Украіну86. 3 беларускага боку консулам БНР ва Украіне прызначылі Паўла Трамповіча, які 29 чэрвеня заняў гэтую пасаду. У жніўні беларускім консулам у Адэсе стаў Сцяпан Некрашэвіч87.

Галоўнай праблемай для беларускай дэлегацыі заставалася дзяржаўная прыналежнасць палескіх паветаў. He чакаючы на нейкія дадатковыя рашэнні, украінцы на тэрыторыі Пінскага, Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў пачалі ўсталёўваць украінскую адміністрацыю. Дзейнасць, распачатую ў гэтым кірунку Цэнтральнай Радай УНР, працягвала адміністрацыя П. Скарападскага. Павольна, але рашуча ажыццяўляліся крокі ў кірунку інтэграцыі спрэчных тэрыторый ва Украіну.

Сярод жыхароў Палесся мелі месца розныя арыентацыі ў справе дзяржаўнай прыналежнасці. Да ўрадаў УНР і БНР высылаліся лісты з просьбамі аб далучэнні да Беларусі альбо да Украіны. Вялікая частка жыхароў выяўляла жаданне федэрацыі з дэмакратычнай Расіяй, іншыя прапагандавалі бальшавіцкія ідэі альбо выказваліся за плебісцыт88. У канцы красавіка на адрас беларускай дэлегацыі быў накіраваны ліст старшыні Гомельскай гарадской управы П. Багданава з прапановай, каб у Гомельскім павеце быў арганізаваны плебісцыт, які пакажа, у склад якой дзяржавы хочуць увайсці жыхары гэтага рэгіёна89. У той самы час земскі сход Гомельскага павета дамагаўся права на самавызначэнне жыхароў рэгіёна. Як паведамлялася ў лісце, накіраваным старшыням украінскай і расійскай дэлегацый у Кіеве, удзельнікі земскага сходу пастанавілі

.. .выбраць дэлегацьпо з двух чалавек, упаўнаважыць іх дамагчыся на мірнай канферэнцыі ў Кіеве [sic]] прызнання за Гомельскім паветам правоў на самавызначэнне, і калі такія будуць дадзеныя, то хадайнічаць аб вызваленні павета ад адміністрацыйных і ваенных улад усіх дзяржаў90.

Прыкладна ў той самы час ва ўкраінскае Міністэрства замежных спраў прыйшоў ліст братоў Зямлянскіх, землеўласнікаў з Ігуменскага і Рэчыцкага паветаў, якія пераказвалі свае назіранні адносна палітычных і нацыянальных настрояў жыхароў Менскай губерні. На іх думку, сярод большай часткі сялян і гграваслаўных памешчыкаў дамінавала праўкраінская арыентацыя — яны хацелі далучыць да Украіны не толькі прыгранічныя паветы, але і ўсю Менскую губерню, бачачы ў гэтым выгаду гандлёвага абмену і гаспадарчага развіцця. Прапольскую

86 ЦДАВОУ. Ф. 3766. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 1—2 (справаздача аб працы консула Украіны ад 30 траўня 1918 г.); Спр. 139. Арк. 14—14 зв. (справаздача Беларускай гандлёвай палаты пра абмен таварамі з Украінай ад 17 жніўня 1918 г.).

87 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 75 (№ 0173).

88 Тамсама. С. 139 (№ 0323).

89 Тамсама.

99 Тамсама. С. 139 (№ 0324).

арыентацьпо дэманстравалі землеўласнікі-палякі, але дзеля аднаўлення гаспадаркі яны былі гатовыя далучыцца да пазіцыі большасці. Браты Зямлянскія пераконвалі, што сярод жыхароў Менскай губерні даўно ўжо згасла вера ў балыпавіцкія лозунгі, якія прынеслі ім толькі расчараванне, а замест гэтага з’явілася жаданне аддзялення і думка пра стварэнне ўласнай дзяржавы. Аднак, паводле ацэнкі аўтараў гэтага рапарта, большасць неадукаваных жыхароў гэтага рэгіёна была палітычна несвядомая і не была здольнай да стварэння ўласнай дзяржаўнасці. Таму браты Зямлянскія заклікалі ўкраінскі ўрад выкарыстаць сітуацыю і павялічыць сваю тэрыторыю91. Прыхільнасць да Украіны пацвярджалі і іншыя лісты, высланыя на адрас Міністэрства замежных спраў Украіны. Напрыклад, сход майстроў чыгуначнай станцыі Гомель паказаў іх прарасійскую арыентацыю — яны лічылі Гомелыпчыну часткай Расіі, аднак з увагі на палітычную сітуацыю на той тэрыторыі і пагрозу з боку балыпавікоў выбіралі ўкраінскую дзяржаўнасць.

Адначасова на тым самым абшары праяўляліся прабеларускія тэндэнцыі. Супраць далучэння ўсходняга Палесся да Украіны і праводзімай там нацыянальнай палітыкі выступалі беларусы, у тым ліку з Мазырскага павета. У Кіеў нават накіравалася дэлегацыя з гэтага павета і на адрас старшыні Рады Народных Міністраў УНР Усевалада Галубовіча перадала заяву, што ў Мазырскім павеце жывуць толькі беларусы92. 3 міністрам замежных спраў Украіны на гэтую тэму размаўляў таксама Ф. Мухаратаў, прадстаўнік Саюза зямельных уласнікаў Пінскага, Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў. Ад іх імя ён перадаў адрас, у якім сцвярджалася, што насельніцтва названых паветаў выразна выступае на баку Менска — цэнтра Беларусі — і не выказвае ніякіх схільнасцей, каб трапіць у склад Украінскай Д зяржавы. Саюз зямельных уласнікаў таксама прапанаваў, каб украінскія камісары былі адкліканыя і замененыя беларускімі, прызначанымі БНР са згоды жыхароў93. У сваю чаргу, Гомельская беларуская арганізацыя звярталася да Надзвычайнай дэлегацыі БНР у Кіеве з просьбай аб фінансавай падтрымцы павятовай рады ў Гомелі. Яе дзеячы давалі зразумець, што гэта можа мець вялікае значэнне ў Пінскім, Мазырскім і Рэчыцкім паветах для выбудоўвання беларускіх адміністрацыйных структур і супрацьстаяння ўкраінскім камісарам94.

У справе прыналежнасці Палесся выказаліся таксама польскія землеўласнікі, якія ўжо 12 снежня 1917 г. выслалі Рэгенцыйнай Радзе ў Варшаву «Дэкларацыю палякаў з польскай і польска-беларускай часткі Літвы» з просьбай аб уключэнні Палесся разам з усёй гістарычнай Літвой

91 Лебедева В. Велорусско-украннскне отношення в контексте становлення нацнональной государственностн (машынапіс аўтара).

92 Незалежная Беларусь Ц Гоман. 1918. 10 мая. № 38. С. 1.

93 Лебедева В. Белорусско-украннскне отношення...

94 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 156 (0395. Пратакол № 13 паседжаньня Дэлегацыі HC ВНР у справе перамоваў за 07.05.1918).

(да лініі Д звіны і Бярэзіны) у склад будучай польскай дзяржавы95. Пад ёй падпісаліся сярод іншых Генрык Дамброўскі, Міхал Федароўскі, Урсын Нямцэвіч (таксама і за графа Пуслоўскага), Багдан Орда, Медзяноўскі з Невеля на Палессі (цяпер у Пінскім раёне).

Ажыццяўляць супрацьдзеянне «ўкраінізацыі» палескіх паветаў раіла ўраду Я. Варонкі таксама беларуская дэлегацыя ў Кіеве, просячы паскорыць прызначэнне ў тыя паветы беларускіх чыноўнікаў96. На пачатку чэрвеня Я. Варонка прызначыў упаўнаважанага прадстаўніка ўрада БНР на «ўсю Гомелыпчыну і Палессе (паветы Менскай губерні Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі; Магілёўскай губерні — Гомельскі; Чарнігаўскай — Навазыбкаўскі, Ноўгарад-Северскі, Суражскі, Мглінскі і Арлоўскай губерні — Бранскі)»97. Ім стаў Язэп Няцецкі, энергічны і мабільны супрацоўнік упраўлення Лібава-Роменскай чьпункі. Паколькі ўкраінскія і балыпавіцкія адміністрацыйныя ўлады на той тэрыторыі трактаваліся як часовыя і акупацыйныя, было спадзяванне, што Я. Няцецкі ўвойдзе ў кантакт з гарадскімі самакіраваннямі і земствамі і закладзе асновы будучай беларускай адміністрацыі, што дасць падтрымку з боку беларускага насельніцтва98. У сваёй працы ён павінен быў абапірацца перадусім на бежанцаў з Беларусі, якія падчас вайны спыніліся на тэрыторьгі Украіны (іх налічвалі каля 200 тысяч). У Гомелі пад кіраўніцтвам Я. Няцецкага ўзнікла Беларуская камісія ў справах бежанцаў, якая дзейнічала паралельна з польскай і літоўскай. Сваю дзейнасць у якасці беларускага камісара Я. Няцецкі вёў толькі некалькі месяцаў, бо ў жніўні падчас страйку чыгуначнікаў быў арыштаваны немцамі.

Пасля перавароту П. Скарападскага перыяд чакання аднаўлення беларуска-ўкраінскіх перамоў у справе вызначэння мяжы працягваўся, а беларуская дэлегацыя ў Кіеве хутчэй пераўтварылася ў гаспадарчае прадстаўніцтва Беларусі на Украіне, чым была партнёрам па палітычных рашэннях. У дыскусіях беларускіх дэлегатаў, якія праводзіліся ў сваім коле, сталі выказвацца ўсё новыя мроі адносна палітычнай будучыні Беларусі. Усведамлялася яе слабасць, таму былі развагі пра магчымасць федэрацьгі з Літвой альбо Украінай, задумваліся таксама над дзеяннямі Германіі і планамі Савецкай Расіі. Начполю быў накіраваны праект размежавання ўлады ў паветах, занятых войскамі генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага99.

Паміж 2 і 7 траўня 1918 г. А. Цвікевіч быў прыняты амбасадарам Аўстра-Венгрыі на Украіне Еганам фон Форгахам100. Аднак сустрэчы з

95 Archiwum Paristwowe w Lublinie. Zbior afiszow i druköw ulotnych. Sygn. 15. Інтэрнэтверсія на старонцы: http://dziedzictwo.polska.pl.

96 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 147—148 (0369. Пратакол № 11 паседжаньня Дэлегацыі НС БНР у справе перамоваў за 10.05.1918).

97 Цыт. паводле: Лебедзева В. БНР і Гомелыпчына... С. 68—69.

98 Тамсама. С. 69.

99 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 151—152 (0385. Пратакол № 12 за 15.05.1918), 154—157 (0395. Пратакол № 12 за 20.05.1918), 166—168 (0450. Пратакол № 14 за 01.06.1918), 172—175 (0488. Пратакол № 15 за 10.06.1918).

100 Тамсама. С. 155 (0395. Пратакол № 13 за 20.05.1918).

Раздзел V Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць...269 прадстаўнікамі Германіі і Аўстра-Венгрыі не давалі вялікіх надзей на вырашэнне спраў у інтарэсах беларусаў, таму зноў вярнулася канцэпцыя ўсталявання кантактаў з бальшавікамі і высвятлення іх пазіцыі адносна БНР. Аляксандр Цвікевіч перасцерагаў ад недаацэнкі расійцаў, бо як рэаліст лічыў, што яны будуць старацца паўплываць на расклад палітычных адносін у рэгіёне. Па яго ініцыятыве 18 красавіка 1918 г. дэлегацыя БНР выслала з Кіева на адрас бальшавіцкага Савета народных камісараў тэлеграму, у якой паведамляла пра стварэнне беларускай дзяржавы, а таксама пра тое, што яе кіраўнічыя органы не прызналі тых пунктаў Берасцейскай дамовы ад 3 сакавіка 1918 г., якія датычылі тэрыторыі і інтарэсаў Беларусі. Гэтая тэлеграма была прамінутая маўчаннем, што выклікала абгрунтаваны неспакой. Карыстаючыся тым, што ў Кіеве знаходзіўся бальшавіцкі прадстаўнік Хрысціян Ракоўскі, А. Цвікевіч 29 траўня накіраваў яму ноту, у якой яшчэ раз паінфармаваў пра абвяіпчэнне БНР і прапанаваў падпісаць дамову аб межах з Савецкай Расіяй101. Гэта была ўжо апошняя ініцыятыва дэлегацыі БНР у Кіеве. Неўзабаве яна вярнулася ў Менск, дзе пачыналася фармаванне новага кабінета пасля доўгага ўнутранага палітычнага крызісу, выкліканага накіраваннем тэлеграмы на адрас германскага імператара.

Прыкладна ў той самы час, калі дэлегацыя БНР знаходзілася ў Кіеве, кіраўніцтва Віленскай Беларускай рады распачало перамовы з прадстаўнікамі літоўскай Тарыбы. 23 сакавіка 1918 г. Берлін пацвердзіў незалежнасць Літвы і перадаў ёй часткі тэрыторыі Обер-Осту ажно да мяжы з Украінай. Літоўцы мусілі паклапаціцца пра атрыманне падтрымкі для пабудовы літоўскай дзяржаўнасці з боку насельніцтва Віленшчыны і Гарадзеншчыны. Дапамогі яны шукалі перадусім у беларусаў. У канцы красавіка сябры ВБР А. Луцкевіч, Д. Сямашка і Янка Станкевіч сустрэліся ў Вільні з членамі Тарыбы Енасам Вілейшысам, Сцяпанасам Кайрысам і Аляксандрасам Стульгінскісам, якія ўгаворвалі беларусаў стварыць беларускае прадстаўніцтва ў Тарыбе. Тыя, аднак, засведчылі, што іх мэтай з’яўляецца адраджэнне ВКЛ як федэрацыі дзвюх дзяржаў—Літвы і Беларусі—у этнічных межах, г. зн. значна шырэйшых, чым прадугледжвалі літоўцы102. Прадстаўнікі ВБР прапанавалі ўмовы, якія неабходна выканаць, каб беларусы маглі супрацоўнічаць з літоўцамі. Было прапанавана, каб Тарыба адмовілася ад сваёй назвы «Літоўская Тарыба» і пераназвалася ў «Дзяржаўную Раду». Тады ў яе склад магло б увайсці беларускае прадстаўніцтва, створанае на прапарцыйнай аснове. Калі гэтыя патрабаванні ВБР адносіліся да колькасці і этнічнага складу насельніцтва ўсіх беларускіх земляў, то пры такім разліку колькасць беларускіх дэлегатаў была б значна большай, чым літоўскіх. Другой умовай была гарантыя з боку літоўцаў, што яны будуць дамагацца інтэгральнасці ўсіх беларускіх земляў, а не абмяжоўвацца

101 Турук Ф. Белорусское двнженне... С. 118—119.

102 Gimzauskas Е. Kai kurios 1918 m. laipkricio 27 d. Lietuviq ir gudu politinio susitarimo aplinkybes (lietuvuiq ir gudq santykiu raida 1917—1918 m.) П Lithuanistica. 1999. № 4. P 7.

толькі жаданнем далучыць абшар, што знаходзіўся пад першай нямецкай акупацыяй, г. зн. Віленшчыну і Гарадзеншчыну. Чарговым пунктам была згода на федэрацыю дзвюх дзяржаў, што было звязана з прызнаннем Тарыбай незалежнасці БНР. Сябры ВБР, якія падтрымлівалі Раду Рэспублікі, не мелі намеру ажыццяўляць некарысныя для яе дзеянні і пагаджацца на яшчэ адзін падзел Беларусі, а таксама ўваходзіць у нераўнапраўныя дамовы з літоўцамі, якія не прыносілі ніякай карысці для беларускай незалежніцкай ідэі.

Абвешчаныя ВБР пастулаты літоўскі бок не мог рэалізаваць. Літоўцы павінныя былі б перакрэсліць пастановы нямецка-балыпавіцкай дамовы і дапамагчы Беларусі вярнуць тэрыторыі ўсходняй і цэнтральнай Беларусі, а таксама Бельскага і Беластоцкага паветаў, і тым самым увайсці ў канфлікт са сваім нямецкім саюзнікам. Сярод літоўскіх дзеячаў пераважвала жаданне адкінуць краёвую ідэалогію на карысць пабудовы літоўскай дзяржавы, у якой адзіным гаспадаром быў бы літоўскі народ. Такой канцэпцыі літоўскай дзяржавы не магло змяніць нават далучэнне Віленскай і Гарадзенскай губерняў, толькі ў нязначнай ступені заселеных літоўцамі. Хоць беларусы на гэтых тэрыторыях складалі большасць, члены Тарыбы бачылі іх у якасці нацыянальнай меншасці, якой планавалі выдзеліць два мандаты ў Тарыбе і толькі давалі нічым не падмацаваныя абяцанні, што колькасць мандатаў зменіцца пасля вызначэння межаў і стане прапарцыйна дастасаванай да агульнай колькасці насельніцтва.

Уваходжанне беларусаўу склад Тарыбы па прынцыпе рэпрэзентацыі нацыянальнай меншасці было патрэбна літоўскім палітыкам, каб прадэманстраваць на міжнароднай арэне сваё прыхільнае да іх стаўленне і сваю здольнасць кіравацца абавязковымі ў адроджанай Еўропе дэмакратычнымі нормамі. Для беларусаў гэта было, аднак, непрымальна, і з-за недахопу пунктаў судакранання размовы былі перапыненыя.

5.2     Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Рамана Скірмунта

Пасля ўваходжання ў склад Рады Рэспублікі сяброў Менскага Беларускага прадстаўніцтва (МБП) склалася яе новая структура, якая потым зведвала далейшыя перамены. Вылучыліся новыя фракцыі. Крайне левае крыло заняла фракцыя беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Да яе адносіліся Т. Грыб, А. Карач, Л. Сівіцкая, М. Пашковіч, П. Бадунова, С. Нямкевіч, Кірэеў, М. Шыла. Найбольш іпматлікую фракцыю ўтварыў Аб’яднаны сацыялістычны блок, які скарочана называлі проста Блокам. У яго ўваходзілі Беларуская сацыялістычная грамада, сацыял-дэмакраты і незалежныя сацыялісты; да гэтай фракцыі далучыліся таксама сябры прэзідыума Рады з’езда, якія складалі свае паўнамоцтвы — I. Серада, Я. Варонка, А. Аўсянік, М. Касцевіч. У красавіку — ліпені фракцыю Блока ўтваралі: А. Прушынскі, А. Смоліч,

Я. Варонка, Л. Заяц, П. Крачэўскі, Ц. Салановіч, Н. Козіч, А. Аўсянік, Якубеня, I. Краскоўскі, К. Езавітаў, Зянюк, Ю. Мурашка, Шыбаловіч, А. Успенскі, А. Лявіцкі, Барташ, А. Прыстар, Я. Лёсік, С. Рак-Міхайлоўскі, I. Серада, А. Цвікевіч, М. Касцевіч, В. Захарка. Пасля выхаду з БСГ сацыялістаў-рэвалюцыянераў і ўтварэння ў Радзе Рэспублікі іх асобнай фракцыі Сацыялістычны блок перамясціўся ў бок цэнтра, але яшчэ ў сярэдзіне траўня аўтар справаздачы аб 10-м пасяджэнні II сесіі Рады Рэспублікі размяшчаў у цэнтры Менскае беларускае прадстаўніцтва, адзначаючы, што яно з’яўляецца яго асновай. МБП і кааператывы ўтваралі фракцыю, якая называлася ўласна Фракцыяй цэнтру; у яе склад уваходзілі К. Кандратовіч, А. Уласаў, Р. Скірмунт, В. Гадлеўскі, Кульчыцкі, Васюкевіч, П. Аляксюк, Вільгельм Русецкі, Раткевіч, Турчыновіч, Кузьміцкі, кс. Карольчык, К. Цвірка-Гадыцкі, Пупка, Тодар Вернікоўскі, Станіслаў Лянкоўскі, Ачапоўскі, Галубок. Пасля адхілення Народнага Сакратарыята Я. Варонкі яго групу ў Радзе Рэспублікі неафіцыйна і жартаўліва сталі называць «фракцыяй былых міністраў». Я. Варонка не ўтварыў, аднак, асобнай фракцыі, а ўвайшоў у склад Сацыялістычнага блока. МБП перамяпічалася на правае крыло. У справаздачы аб 12-м пасяджэнні II сесіі яно ў адным выпадку акрэсліваецца як Фракцыя цэнтра, у другім — як крайне правая групоўка Рады, што, мабыць, адлюстроўвае тое, як мянялася ўспрыманне гэтай групы па меры складвання новай структуры Рады і з’яўлення новых яе сяброў. Асобнай фракцыяй была група так званых беспартыйных: Акуліч, Карэнка, Зямкевіч, Яворскі, Мачуліс103.

14 траўня на 10-м паседжанні II сесіі Рады Рэспублікі быў выбраны яе новы старшыня, а таксама падсумаваная трохмесячная праца кабінета Я. Варонкі. Місію стварэння новага кабінета даверылі Р. Скірмунту. Першы кіраўнік Народнага Сакратарыята БНР ахарактарызаваў тры месяцы сваёй працы, папрасіў сяброў Рады Рэспублікі асудзіць памылкі, выказаў надзею, што пабудова беларускай дзяржаўнасці будзе працягнутая. На гэта Раман Скірмунт звярнуўся да яго са словамі: «Нас будуць судзіць гісторыкі. He судзіць, а дзякаваць мы павінны вам, першым носьбітам і выканаўцам ідэі незалежнай Беларусі»104. Нягледзячы на адчувальнае напружанне і адстаўку Я. Варонкі, прызначэнне старшыні новага кабінета адбылося ў атмасферы згоды. Хоць адстаўныя міністры ставіліся да новага кіраўніка ўрада досыць скептычна, аднак падчас гэтага сходу яны яшчэ не выказвалі ўголас ніякіх пярэчанняў.

Старшынёй Рады Рэспублікі стаў Я. Лёсік, яго намеснікамі — А. Смоліч і А. Уласаў, а сакратарамі — П. Крачэўскі і С. Лянкоўскі. Сыходзячыя сябры прэзідыума Рады (I. Серада, Я. Варонка, А. Аўсянік, М. Касцевіч) занялі месцы ў сектары Сацыялістычнага блока. Змены адбыліся таксама ў складзе прэзідыума Сеньёрэн-канвента. На сходзе 17 траўня 1918 г. была прынятая пастанова, што гэты орган

103 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 252. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 39—40, 82—84,85—87, 89—92, 96—98.

104 Тамсама. Спр. 8. Арк. 39—40.

будуць утвараць сябры новага прэзідыума Рады Рэспублікі. Апрача ранейшых сяброў, у Раду старэйшын увайшлі таксама прадстаўнікі Сацыялістычнага блока Я. Варонка, А. Аўсянік і I. Серада, а таксама — прадстаўнікі цэнтра Р. Скірмунт, В. Гадлеўскі, К. Цвірка-Гадыцкі і П. Аляксюк105.

Мэты працы новага кабінета Р. Скірмунт прадставіў 21 траўня106. Галоўнымі задачамі былі вызначаныя пабудова дзяржаўнасці і ўзмацненне аўтарытэту Рады Рэспублікі і Народнага Сакратарыята праз умацаванне кантактаў з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Найважнейшымі стратэгічнымі партнёрамі сярод суседзяў Беларусі Раман Скірмунт прызнаў Літву і Украіну. 3 іх прадстаўнікамі ён хацеў распачаць размовы пра межы, якія мусілі быць акрэсленыя паводле этнаграфічных крытэрыяў з улікам стратэгічных і эканамічных інтарэсаў, а таксама з шанаваннем гістарычных традыцый такім чынам, каб межы Беларусі ахапілі Віленшчыну, Гарадзеншчыну, Меншчыну, Палессе і Чарнігаўіпчыну. Ён збіраўся таксама адкрываць дыпламатычныя прадстаўніцтвы БНР.

Раман Скірмунт не бачыў памежных праблем з Полыпчай, лічыў, што мяжа паміж БНР і Полыпчай павінна адпавядаць усходняй мяжы Каралеўства Польскага:

Неабходна раз і назаўсёды падкрэсліць, што нашая мяжа з Полыпчай — гэта старая мяжа Каралеўства Польскага з Гарадзенскай губерняй, і паколькі палякі гэты факт прызналі, ніякіх спрэчак з імі надалей быць не можа107.

Такі погляд сведчыць, сярод іншага, пра тое, наколькі Р. Скірмунт быў перакананы наконт адрозненняў і адметнасці гістарычнага лёсу палякаў з Каралеўства Польскага (Кангрэсаўкі) і тэрыторый былога ВКЛ, а таксама — наколькі выразна ўсведамляў тады прававую адасобленасць абодвух гэтых абшараў. Значна болып складаным, паводле Скірмунта, было ўсталяванне адносін з Расіяй і высвятленне стаўлення яе ўрада да незалежнасці Беларусі. Урад Скірмунта абавязваўся атрымаць ад нямецкіх акупацыйных улад згоду на аб’яднанне абедзвюх частак Беларусі — старой і новай зон акупацыі — у адно цэлае з адміністрацыйнага і прававога гледзішча, а таксама — склікаць камісію для кадыфікацыі юрыдычных асноў існавання БНР. Мэтай урада Р. Скірмунта на ніве асветы было аднаўленне сеткі пачатковых школ у гарадах, падрыхтоўка настаўнікаў для працы ў беларускіх школах і стварэнне прымальных умоў для адукацыі дзяцей і моладзі дзеля ўмацавання ідэі «беларускага адраджэння». Збіраліся яны таксама заняцца выданнем кніг і падручнікаў на беларускай мове.

Раман Скірмунт прызнаваў неабходнасць змен у сферы адносін уласнасці і правядзення аграрнай рэформы з надзяленнем сялян зям-

105 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 41.

106 Тамсама. Спр. 15. Арк. 53—53 адв. (дэкларацыя Народнага Сакратарыята БНР).

107 Тамсама. Арк. 53.

лёй за кошт памяншэння буйных зямельных гаспадарак. У адрозненне ад беларускіх эсэраў, ён, аднак, прапаноўваў, каб гэта адбывалася не шляхам сацыялізацыі і рэвалюцыі, а згодна з літарай закона і мірным шляхам. Прыватная ўласнасць — як для сялян, так і для памешчыкаў — павінна была быць захаваная.

Пазіцыя новага прэм’ера ў аграрным пытанні і спрытнае абмінанне ім праблемы польска-беларускіх адносін не выклікала даверу левага крыла Рады, і таму справа стварэння ўрада сутыкнулася са значнымі цяжкасцямі. Раман Скірмунт не знайшоў падтрымкі сярод прадстаўнікоў БПСФ і БПСР, якія не захацелі ўвайсці ў склад стваранага кабінета. У такой сітуацыі 23 траўня ён рашыўся скласці давераны яму мандат на ўтварэнне Народнага Сакратарыята перад старшынёй Рады БНР Я. Лёсікам108. Аднак адстаўка не была прынятая, а Рада Рэспублікі падоўжыла час фармавання ўрада на месяц, пагаджаючыся на тое, каб ён быў створаны на базе цэнтрысцкіх груповак. У перыяд арганізацыі кабінета Р. Скірмунта выканаўчая ўлада заставалася ў руках урада Я. Варонкі109.

На 12-м паседжанні II сесіі Рады Рэспублікі 9 ліпеня 1918 г. Р. Скірмунт прадставіў склад новага ўрада і «Дэкларацыю намераў новага кабінета Народнага Сакратарыята»110. Ужо ў першым пункце ён пацвердзіў свой погляд, што найважнейшай задачай новага ўрада з’яўляецца ўсталяванне добрьгх адносін з нямецкай акупацыйнай уладай. Зрэшты, гэта не столькі было звязана з поглядамі Р. Скірмунта, колькі вынікала з палітычнага прагматызму. Прэм’ер хацеў, каб Народны Сакратарыят БНР стаў паўнавартасным органам цэнтральнай улады, вакол якога маглі б аб’яднацца ўжо наяўныя і ствараныя інстытуты, а таксама земскае і гарадское самакіраванне. Важнай задачай было таксама аднаўленне працы пошты і тэлеграфа і падпарадкаванне іх ураду БНР. У галіне замежнай палітыкі прыярытэтнай задачай было міжнароднае прызнанне БНР новымі дзяржавамі, што ўзнікалі на тэрыторыі былой Расійскай імперыі, а таксама дзяржавамі Чацвярнога саюза. Урад таксама жадаў працягваць перамовы з Украінай у справе вызначэння граніцы БНР уздоўж паўднёвых межаў Менскай і Гарадзенскай губерняў. Планавалася таксама вызначыць ход мяжы з Літвой на тэрыторыі Віленшчыны, а таксама з Польпгчай і Расіяй — на падставе этнічнага крытэрыю.

Урад намагаўся знайсці фінансы на ўласную дзейнасць. Напачатку гэта мусілі быць сродкі, атрыманыя пад заклад. Планавалася распачаць выпуск уласных дзяржаўных банкнот. Мэтай кабінета было таксама дамагчыся перадачы ўсіх дзяржаўных банкаў і фінансавых інстытутаў на Беларусі ў рукі ўрадавых прадстаўнікоў БНР. Сялянам абяцалі выдзяленне дапамогі з зямельна-парцэляцыйнага фонду, які пад патранатам урада павінен быў набываць зямлю, а затым на вы-

108 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 164.

109 Тамсама. Сігр. 8. Арк. 76—78 (Інфармацыйны лісток№ 27 за 29.05.1918).

110 Тамсама. Спр. 10. Арк. 77—77 адв.

значаных умовах перадаваць сялянам. Урад планаваў выпрацаваць дакумент, датычны зямельнага права і аграрнай рэформы, у якім адлюстраваліся б палажэнні аб добраахвотным выкупе зямлі і аб магчымым прымусовым пазбаўленні зямлі буйных землеўладальнікаў. Кабінет Р. Скірмунта намерваўся кантраляваць абарот зямлі і не дапусціць спекуляцый. Прэм’ер планаваў таксама стварыць беларускі орган юстыцыі і арганізаваць беларускі дзяржаўны суд, выпрацаваць беларускі кодэкс правасуддзя на падставе расійскага збору законаў, дапоўненага такім чынам, каб адпавядаць «духу і быту беларускага народа»111. У параўнанні з ранейшымі намерамі была пашыраная праграма ў сферы асветы. Прыярытэтамі ў гэтай галіне сталі стварэнне ў Менску дзяржаўнага ўніверсітэта, узмацненне не толькі пачатковых школ, але і сярэдніх, вяртанне ў Беларусь усіх эвакуаваных у 1915 г. школ і семінарый разам з абсталяваннем, падтрымка беларускай нацыянальнай культуры праз публікацыю беларускіх навуковых выданняў і літаратуры. Дэклараваўся таксама намер заняцца гаспадарчымі справамі, вяртаннем уцекачоў. Нарэшце, тлумачылася, што дзяржаўнай мовай Беларусі павінна быць выключна беларуская, паступова ўведзеная ва ўжытак ва ўстановах. Гаспадаром Беларусі, г. зн. дамінантнай нацыяй, прызнавалася беларуская. Пагадзіліся таксама ў справе прызнання правоў іншых народаў. Усе сумненні павінен быў развеяць запіс пра тое, што праца іх прадстаўнікоў на дзяржаўным узроўні з’яўляецца пажаданай, калі яны прызнаюць галоўнай мэтай пабудову беларускай дзяржаўнасці. Папярэджваючы пытанні беларускіх эсэраў, Р. Скірмунт тлумачыў, што ў дзяржаўных справах будзе трымацца незалежніцкага кірунку, рашэнне ж наконт магчымай федэрацыі, калі яна будзе патрэбная Беларусі, прыме Устаноўчы сойм. Рада Рэспублікі і Народны Сакратарыят прынялі таксама пастанову аб дзяржаўнай сімволіцы, прызнаючы, што гербам Беларусі з’яўляецца «Пагоня».

Прадстаўленыя задачы ў палітычнай і культурніцкай сферах былі ў значнай частцы працягам працы папярэдняга ўрада. Праграма Р. Скірмунта адрознівалася ў пытанні адносін уласнасці. Асцярожны падыход да аграрнай рэформы павінен быў прыцягнуць землеўласнікаў для падтрымкі ўрада, аднак яго не маглі прыняць радыкальныя групоўкі, бо гэта не гарантавала рэалізацыі іх чаканняў.

Новы склад кабінета быў зацверджаны на сесіі Рады БНР 9 ліпеня 1918 г. нязначнай колькасцю галасоў. Заўрад Р. Скірмунтапрагаласавалі дваццаць два чалавекі, восем (у тым ліку эсэры і беларускія сацыялістыфедэралісты) былі супраць, шэсць чалавек устрымаліся ад голасу. Новага старшыню ўрада падтрымалі сябры МБП, двое сяброў беларускіх рад, створаных у Ратамцы і Радашковічах, а таксама двое сяброў каталіцкай БХД112. Поспех МБП стаўся магчымым з прычыны адсутнасці на сесіі многіх беларускіх эсэраў.

111 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 77—77 адв.

112 Тамсама. Спр. 8. Арк. 84.

У склад Народнага Сакратарыята пад кіраўніцтвам Р. Скірмунта, які стаў таксама народным сакратаром замежных спраў, увайшлі галоўным чынам сябры МБП: Радаслаў Астроўскі стаў сакратаром асветы, Павел Аляксюк — кіраўніком спраў, генерал Кіпрыян Кандратовіч адказваў за ўнутраныя справы, Сакратарыят фінансаў пераняў Станіслаў Хржанстоўскі, які да 1917 г. узначальваў гарадское самакіраванне Менска113. Прызначаныя народныя сакратары рэпрэзентавалі болып памяркоўную палітычную лінію і былі выразна антыбальшавіцкімі. Радаслаў Астроўскі (1887—1976), ураджэнец Случчыны, ужо меў вопыт удзелу ў палітычных справах і за сваю актыўнасць быў выключаны са Слуцкай гімназіі. У 1905—1907 гг. браў удзел у рэвалюцыі, а ў 1911 г. быў арыштаваны і знаходзіўся ў турмах Пецярбурга і Пскова. Скончыў фізіка-матэматьгчны факультэт, навучаючыся спачатку ў Пецярбургскім універсітэце, а потым — у Юр’еве. Працаваў настаўнікам у Чанстахове, a потым — у Менскай гімназіі і Менскім настаўніцкім інстытуце. У верасні 1917 г. арганізаваў беларускую гімназію ў Слуцку, а ў снежні таго самага года з’яўляўся дэлегатам Усебеларускага з’езда. Ен вельмі выразна выказваўся за незалежнасць Беларусі114.

Добрую адукацыю меў таксама Павел Аляксюк (1892—?) з Гарадзеншчыны. Ен скончыў Гарадзенскую мужчынскую гімназію, а затым — юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Ад 1909 г. быў намеснікам старшыні Гарадзенскага гуртка беларускай моладзі, a ў 1915 — адным з заснавальнікаў БТДАВ у Вільні. 3 сакавіка 1917 г. быў намеснікам Р. Скірмунта ў БНК у Менску, а з кастрычніка таго самага года ўваходзіў у выканаўчыя камітэты ВБР і ЦБВР, адкуль у студзені 1918 г. быў выключаны з-за падазрэння ў растраце грошай, прызначаных на дзейнасць арганізацый116.

Біяграфія прэм’ера Рамана Скірмунта і двух новых міністраў, бадай, не пакідала сумненняў адносна іх ангажаванасці ў беларускі нацыянальны рух. Праблемай была трэцяя кандыдатура. Станіслаў Хржанстоўскі быў вядомым менскім юрыстам, вельмі актыўным у грамадскіх справах. Падчас першых свабодных выбараў у органы самакіравання ён увайшоў у склад земства Менскай губерні. У 1900 г. стаў гарадскім гласным, трапіўшы на гэтую пасаду з польскага спіса. Калі ён засядаў у тэатральнай камісіі, то выказваўся за публікацьпо тэатральных афіш на польскай мове. У 1909—1917 гг. на працягу двух тэрмінаў быў гарадскім галавой Менска. У чэрвеньскіх выбарах у 1917 г. стаў адным з дванаццаці радных Польскага выбарчага камітэта. Пасля ўваходу немцаў у Менск быў прызначаны камісарам горада да 31 траўня 1918 г.116.

113 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 83.

114 Васілеўскі Ю. Астроўскі Радаслаў Ц ЭГБ. Т. 1. С. 224—225.

115 Рудовіч С. Аляксюк Павел /I ЭГБ. Т. 1. С. 112—113.

116 Шыбека 3., Шыбека С. Менск. Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада. Мінск, 1994. С. 65—76; Tarasiuk D. Mi^dzy nadziej^ a niepokojem: dzialalnosc spoiecznokulturalna i polityczna Polakow na wschodniej Bialorusi w latach 1905—1918. Lublin, 2007. C. 48.

Прычыны ўключэння С. Хржанстоўскага ў кола асоб, адказных за выбудоўванне беларускіх структур улады, падаюцца зразумелымі. Скірмунт стараўся стварыць урад з асоб з адукацыяй, досведам арганізацыйнай працы і валодаючых уплывам на прадстаўнікоў розных сацыяльных груп, разлічваючы гэтым атрымаць падтрымку з боку землеўласнікаў. Аднак эсэры і фракцыя Сацыялістычнага блока бачылі ў Хржанстоўскім перадусім прадстаўніка палякаў і баяліся, што ў беларускі нацыянальны рух ён уступіў выключна для таго, каб рэалізаваць польскія мэты117. Яны падазрона трактавалі асоб, якія дагэтуль трымаліся здаля ад беларускага нацыянальнага руху і раптам да яго далучыліся. Я. Варонка перасцерагаў:

Для нас небяспечныя гэтыя перамаляваныя ў беларускія колеры людзі: адсутнасць польскіх легіёнаў і параза польскай палітыкі вымусіла іх «запісацца» беларусамі. Хацеў бы я ведаць, што б яны гаварылі аб беларускай дзяржаўнасці, калі б на вуліцах Менска ізноў з’явіліся польскія войскі. Дзейнічаем ад 20 лютага 1918 і вынеслі ўвесь цяжар польскай акупацыі (sic!), «узяцце Менска палякамі» і г. д., і нам добра вядома, што думае наша суседка Полыпча аб беларускай дзяржаўнасці. А хто даў ёй права так легкаважна і па-захопніцку думаць аб нас — польскія землеўласнікі з Беларусі, якія кормяць і ўзбройваюць сваіх легіянераў118.

Такім чынам, стваралася замкнёнае кола. 3 аднаго боку, беларускія сацыялісты — эсэры і федэралісты — не хацелі ўваходзіць у склад урада Р. Скірмунта, з другога — крытыкавалі выключна тых, хто мог надаць беларускаму ўраду і БНР болып прадстаўнічы характар. 3 аднаго боку, палякаў вінавацілі ў здзейсненых, на погляд беларусаў, злачынствах, а з другога — кожны іх крок у бок беларускага руху ўспрымаўся як няшчыры і зроблены з пэўнымі нядобрымі мэтамі.

Сітуацыя ўзаемнай адсутнасці даверу не магла прынесці добрых вынікаў. Частка беларускіх дзеячаў не брала пад увагу таго, што ў тагачаснай зменлівай палітычнай сітуацыі, таксама і ў асяроддзі «беларускіх палякаў», большасць якіх да нядаўняга часу прыхільна ставіліся да краёвай ідэі, распачаліся глыбокія змены самасвядомасці. Адмаўленне іх удзелу на баку беларускай дзяржаўніцкай ідэі было крыўдным і прыносіла беларускаму руху страты. Частка беларускіх дзеячаў, галоўным чынам эсэры і сябры фракцьп Сацыялістычнага блока, сярод якіх быў, на жаль, і Я. Варонка, намагалася вызначыць «сапраўднага беларуса» як асобу, што паходзіць з ніжэйшых, сялянскіх пластоў, і праваслаўную паводле канфесійнай прыналежнасці. Таму беларускія дзеячы каталіцкага веравызнання выклікалі ў іх недавер і боязь спрыяння прапольскай арыентацыі згодна з распаўсюджаным у праваслаўным асяроддзі стэрэатыпам, што каталік — гэта паляк. У такім сэнсе недавер выклікаў не толькі С. Хржанстоўскі, але таксама землеўладальнік

117 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 222—222 адв.

118 Тамсама. Спр. 8. Арк. 85—87.

Раздзел V Тры ўрады Беларускай Народнай Рэспублікі і іх дзейнасць...277 Р. Скірмунт, Р. Астроўскі і П. Аляксюк, якія хоць і былі заангажаваныя на працягу шматлікіх гадоў у беларускі рух, але ў вачах праваслаўных беларусаў выклікалі недавер праз тое, што былі каталікамі. Сітуацыя з Р. Астроўскім у вачах яго праціўнікаў была, напэўна, найгоршай — яго бацькі былі рыма-каталікамі, але ахрысцілі сына ў праваслаўе для таго, каб даць яму лепшую будучыню. Члены МБП таксама не хавалі сваёй непрыязнасці да Расіі, а значыць — аўтаматычна разглядаліся як прыхільнікі празаходняй і прапольскай арыентацыі.

Такі падыход з боку беларускіх левых выключаў ад удзелу ў стварэнні БНР значную частку мяшчанства, шляхты, сярэдняга класа як каталіцкага, так і праваслаўнага веравызнання. Успрыняцце беларускага народа як выключна ніжэйшых слаёў, адмаўленне прыналежнасці сярэдняга класа да беларускага нацыянальнага руху і пазбаўленне яго права на адказнасць за будучыню Беларусі не магло прынесці добрых вынікаў. Замест таго, каб кансалідаваць грамадства ўсіх слаёў і нацыянальнасцей вакол дзяржаўніцкай праграмы, частка беларускіх дзеячаў збіралася абаперціся на савецкі ўзор, выключаючы грамадскае паразуменне і збіраючыся будаваць аднакласавую дзяржаву, у дадзеным выпадку — «сялянскую».

Ад моманту стварэння дзейнасць урада Р. Скірмунта спатыкалася са складанасцямі. Спрыянне і прымальныя ўмовы дзейнасці павінна было яму забяспечыць МБП. Толькі такім чынам можна растлумачыць падачу яго сябрамі просьбы, каб Рада Рэспублікі зрабіла ў сваёй працы перапынак. Гэтая прапанова выклікала абурэнне з боку большасці сяброў Рады Рэспублікі — за выключэннем сяброў МБП. Астатнія не ўяўлялі сабе, як можна пакінуць урад аж да 15 верасня без заканадаўчага органа. Сапраўды, гэта было дзіўнае пажаданне, асабліва ва ўмовах няпэўнай палітычнай будучыні. Напрошваецца дапуіпчэнне, што ўрад Р. Скірмунта хацеў не толькі мець свабоду, але і пазбавіцца ад кантролю над сваёй дзейнасцю. Аднак падставай, якая выклікала зрыў сесіі Рады Рэспублікі 11 ліпеня, было забалатаванне сябрамі МБП прапановы эсэраў аб утварэнні Радаю некалькіх камісій. Адхіленне гэтай прапановы прывяло да таго, што залу моўчкі пакінулі сябры дзвюх фракцый — Сацыялістычнага блока і сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Пасля іх сыходу ўжо нішто не перашкаджала, каб абвясціць перапынак на вакацыі да 15 верасня119. Такім чынам, урад Р. Скірмунта меў гарантаваныя два месяцы адносна свабоднай дзейнасці. У якасці органа, што выконваў наглядную функцыю, заставаўся Сеньёрэн-канвент, складзены з найболып энергічных беларускіх дзеячаў.

Аднак абвяшчэнне парламенцкага перапынку выклікала раскол у Радзе БНР. Незадаволеныя такім паваротам справы былі эсэры і Блок сацыялістаў, у тым ліку прыхільнікі Я. Варонкі. Ужо на наступны дзень яны абвясцілі Універсал, адрасаваны ўсяму грамадству Беларусі, які меў сваёй мэтай дыскрэдытаваць кабінет Р. Скірмунта. Новых народных сакратароў прадставілі як праваднікоў інтарэсаў польскіх землеўласнікаў, а не беларускага народа. Пры гэтым намагаліся давесці, што большасць

119 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 224—225.

278 Беларуская Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Ля вытпокаўбеларускай дзяржаўнасці сакратароў маюць польскае паходжанне, звяртаючыся для гэтага да вельмі простага выстаўлення знака роўнасці паміж каталіцкім веравызнаннем і польскай нацыянальнасцю. Як вядома, насамрэч гэтымі «палякамі» ва ўрадзе Рамана Скірмунта былі перадусім адданыя беларускай справе беларусы-каталікі. Парадоксам было тое, што ва ўнутранай барацьбе супраць Скірмунта выкарыстоўваўся лозунг «каталік-паляк», супраць якога тыя ж людзі так актыўна пратэставалі, калі на Гарадзеншчыне і Віленшчьше палякі і літоўцы ставілі пад сумнеў беларускасць каталікоў.

Стварэнне ўрада Р. Скірмунта левае крыло Рады Рэспублікі амаль неадкладна пачало ўспрымаць як дзяржаўны пераварот. Нагняталася пагроза, каб адразу суцешыцца тым, што Я. Варонка не дазволіць функцыянаваць кабінету, складзенаму з неадпаведных асоб, і Народны Сакратарыят пад яго кіраўніцтвам будзе працягваць сваю дзейнасць. Сябры фракцыі Сацыялістычнага блока пры гэтым пераконвалі, што толькі сацыялісты-федэралісты ішлі шляхам, вызначаным на I Усебеларускім з’ездзе, і працавалі «ў згодзе з Гэнеральным Германскім камандаваннем»120. Сацыялісты-федэралісты паўнавартаснымі сябрамі Рады Рэспублікі лічылі толькі тых, хто супраціўляўся працы ўрада Р. Скірмунта. Нават болып таго: каб дасягнуць перавагі ў Радзе БНР, яны хацелі дапоўніць яе дэлегатамі земскага і гарадскога самакіравання. Такім чынам, у Радзе Рэспублікі аказаліся б прыхільнікі саюзу Беларусі з Расіяй і праціўнікі прапольскай арыентацыі і саюзу з Германіяй. Знішчыць урад Р. Скірмунта збіраліся, што здаецца неверагодным, з дапамогай нямецкіх адміністрацыйныхулад. Дэкларацыю супрацоўніцтва Я. Варонкі з нямецкімі ўладамі Обер-Осту варта ўспрымаць як недавер да дзейнасці Р. Скірмунта і П. Алексюка і пошуку імі падтрымкі для незалежнасці Беларусі сярод мясцовых палякаў. Жаданне былога старшыні ўрада звярнуцца па дапамогу да нямецкіх адміністрацыйных улад падаецца вельмі цікавым у кантэксце абвінавачванняў Скірмунта ў супрацоўніцтве з немцамі. Можна дапусціць, што гэтыя абвінавачванні маюць значна пазнейшую аснову і з’яўляюцца хутчэй вынікам савецкай прапаганды, якая імкнулася дыскрэдытаваць беларускі рух і асабіста Рамана Скірмунта. Варта падкрэсліць яшчэ раз, што прычынай непрымання яго асобы было не супрацоўніцтва з нямецкай адміністрацыяй і не накіраванне тэлеграмы Вільгельму II, а толькі імкненне Скірмунта стварыць шырокую грамадскую кааліцыю і спроба пераарыентацьгі Народнага Сакратарыята і Рады Рэспублікі на супрацоўніцтва з заходнімі партнёрамі, галоўным чынам з Полыпчай, а таксама разрыў з ідэяй саюзу з Расіяй. Апрача гэтага, беларускія эсэры асцерагаліся — зрэшты, слушна, — што іх палітычныя ўплывы будуць абмежаваныя.

Язэп Варонка намагаўся выканаць ролю вьгратавальніка дзяржавы, і 12 ліпеня 1918 г. у проціваіу Р. Скірмунту Рада Рэспублікі абвясціла аб стварэнні Беларускага часовага ўрада. Усе пастановы, прынятыя на яе пасяджэннях 9—11 ліпеня, былі ануляваныя, у тым ліку і зацвярджэнне новага складу Народнага Сакратарыята. Па сутнасці гэта

120 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 226—227.

было вяртанне да Народнага Сакратарыята пад кіраўніцтвам Варонкі, які пры гэтым спасылаўся на паўнамоцтвы, нібыта нададзеныя яму I Усебеларускім з’ездам. (На самай справе Народны Сакратарыят БНР узнік ужо пасля разгону ўдзельнікаў з’езда, са згоды яго Рады. Яе рашэнне, як бачна, прызнавалася працягам прынятах на з’езде пастаноў, хоць варта заўважыць, што гэта не рабілася паслядоўна121.)

Урад Р. Скірмунта займаў Юбілейны дом на Біскупскай (Архірэйскай) горцы, набыты і адрамантаваны Народным Сакратарыятам яіпчэ падчас кіраўніцтва Я. Варонкі. Там таксама размяшчалася МБП. У гэтай сітуацьгі Беларускі часовы ўрад, новы паводле назвы, але стары паводле складу, мусіў перайсці ў памяшканні, якія раней займала Рада БНР на вуліцы Захар’еўскай, 43122. Язэп Варонка, каб зрабіць немагчымай гграцу Р. Скірмунта, не перадаў яму архіў і пячатку Народнага Сакратарыята123. Рада Рэспублікі прыняла рашэнне пра стварэнне чарговага ўрада, на гэты раз пад кіраўніцтвам I. Серады. Таксама непасрэдна яму Я. Варонка перадаў свае паўнамоцтвы.

Хоць праграма, абвешчаная ўрадам Р. Скірмунта, выглядала рацыянальнай, прэм’еру не ўдалося яе ажыццявіць. Hi яго асоба, ні прызначаныя ім міністры не выклікалі даверу сярод левага крыла беларускіх сацыялістаў, якія цалкам адмовіліся ад супрацоўніцтва. Беларускія эсэры і сацыялісты-федэралісты баяліся адыходу ад ідэй Усебеларускага з’езда. Баяліся яны таксама разрыву адносін з Расіяй і змены палітычнай арыентацыі ў польскім кірунку, таму ажыццёўленая Раманам Скірмунтам спроба пабудаваць шырокую грамадзянскую і нацыянальную платформу другі раз скончылася фіяска. Разам з ёй была пахаваная ідэя пошуку прыхільнікаў незалежніцкай праграмы сярод прадстаўнікоў вышэйшага сацыяльнага класа. I гэты былі менавіта апошнія тыдні для распрацоўкі дзяржаўнай праграмы, якая б задаволіла ўсе сацыяльныя і нацыянальныя групы, а не канцэнтравалася б на гарантыі выканання інтарэсаў аднаго сацыяльнага слоя — сялянскага.

5.3 Народны Сакратарыят БНР пад кіраўніцтвам Івана Серады

Урад Івана Серады, ужо трэцяга старшыні Народнага Сакратарыята, быў зацверджаны Радай Рэспублікі 22 ліпеня 1918 г., нягледзячы на абвешчаны раней перапынак у яе працы124. Як я ўжо пісала, I. Серада быў вядомым і шанаваным дзеячам БСГ, а пасля яе расколу далучыўся да беларускіх сацыялістаў-федэралістаў. Хоць на пасадзе кіраўніка адбылася змена, народныя Сакратарыяты засталіся ў руках ранейшых народных сакратароў з кабінета Я. Варонкі.

121 НАРВ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 226—228.

122 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 189 (№ 0572).

123 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 229—231 (перадрук з газеты «Белорусская жнзнь» ад 14 ліпеня 1918 г.).

124 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 220 (№ 0742).

Галоўнай сваёй задачай новы ўрад лічыў узмацненне пазіцый БНР. У іншых праграмных пунктах ён збіраўся рэалізоўваць пастановы I Усебеларускага з’езда. Кабінет I. Серады працягваў спробы пабудовы структур унутранай адміністрацыі. Ен выпрацаваў правілы арганізацыі павятовых рад БНР, якія, нягледзячы на супраціўленне з боку землеўласнікаў, узнікалі ў правінцыі. У сферы культуры працягвалася палітыка папярэднікаў: збіраліся адчыніць Беларускі ўніверсітэт і Беларускую гімназію ў Будславе125.

На пачатку жніўня 1918 г. у Радзе БНР былі створаныя наступныя камісіі: культурна-асветніцкая на чале з А. Пруіпынскім, мандатная пад кіраўніцтвам А. Смоліча, юрыдычная — Я. Варонкі, аграрная — Т. Грыба, эканамічная — А. Уласава, па справах уцекачоў — Н. Козіча, рэвізійная — М. Касцевіча. Была таксама створаная камісія пад старшынствам Я. Варонкі для распрацоўкі палажэння аб выбарах дэлегатаў на Устаноўчы сход. Стварылі і камісію міжнародных сітраў. У яе склад увайшлі сябры МБП Р. Скірмунт і П. Аляксюк, а таксама прадстаўнікі Блока сацыялістаў Я. Варонка, Л. Заяц і Т. Грыб. П. Бадунова ўзначаліла камісію па справах нацыянальнага адзінства. На жаль, невядома, якім чынам гэтае нацыянальнае адзінства разумелася.

Прызначэнне новага ўрада адбылося тады, калі ініцыятыва на заходнееўрапейскім тэатры ваенных дзеянняў на працягу тыдня належала дзяржавам-саюзніцам. У жніўні і верасні 1918 г. французскія, англійскія і амерыканскія войскі займалі нямецкія пазіцыі. У гэтай сітуацыі 27 жніўня Германія заключыла з Савецкай Расіяй дадатковую дамову да Берасцейскага трактата, паводле якой згадзілася на адыход з занятых на ўсходзе тэрыторый і перадачу ўлады на ўсход ад Бярэзіны ў рукі балыпавікоў. Прэтэнзіі палітыкаў БНР увоіуле не разглядаліся. Нічога дзіўнага, што гэтая дамова прадвызначыла палітыку Рады БНР і ўрада I. Серады. Беларускія палітыкі вельмі стараліся паўплываць на змену рашэнняў адносна беларускіх земляў, перадусім намагаліся дамагчыся прызнання Германіяй незалежнасці і цэласнасці тэрыторыі БНР, а таксама неадкладных дзеянняў для яе абароны ад балыпавікоў. Таксама непакоіліся, што Германія перадасць частку земляў, на якія прэтэндавала БНР, Каралеўству Польскаму. Таму ўжо на наступны дзень пасля падпісання дадатковай нямецка-савецкай дамовы Я. Лёсік, старшыня Рады БНР, і I. Серада накіравалі канцлеру Германіі Г. фон Гертлінгу пратэст супраць планаў перадачы земляў, на якія прэтэндавала БНР, у рукі палякаў126.

Члены ўрада I. Серады і Рады Рэспублікі шукалі падтрымкі Германіі таксама праз пасярэдніцтва ўрада П. Скарападскага, схіляючы яго да стварэння супольнага беларуска-ўкраінскага палітычнага фронту. 19 верасня ў Кіеў накіравалася дэлегацыя БНР у складзе Ф. Бурчака, Аляксандра Капыстынскага, Я. Варонкі, А. Аўсяніка і Л. Леўшчанкі. На гэты раз кіраваў ёй А. Луцкевіч. У якасці экспертаў задзейнічалі пра-

125 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 229 (№ 0788), 230 (№ 0801).

126 Тамсама. С. 242 (№ 0897).

фесара Я. Карскага і консула БНР у Адэсе С. Некрашэвіча127. Галоўнай мэтай дэлегацыі было прызнанне незалежнасці БНР украінскім урадам. Для гэтага збіраліся таксама ўручыць ноты прадстаўніку Савецкай Расіі X. Ракоўскаму, пастаяннаму рэзідэнту на Украіне, і прадстаўнікам Аўстрыі, Германіі і Балгарыі.

У Кіеве А. Луцкевіч сустрэўся з міністрам замежных спраў Д. Дарашэнкам. Падчас размовы кіраўнік беларускай дэлегацыі вярнуўся да канцэпцыі балтыйска-чарнаморскага саюзу, пакуль што абмежаванага федэрацыяй Беларусі і Украіны. Ён прапанаваў усталяваць супольную мытную мяжу, сумесна арганізаваць войска пры захаванні дзвюх тэрытарыяльных армій, а таксама скаардынавана весці замежную палітыку128. А. Луцкевіч спадзяваўся, што такім чынам агрымаецца стварыць супольны фронт супраць балыпавікоў, якія, згодна з дадатковай дамовай з Германіяй ад 27 жніўня 1918 г., рыхтаваліся заняць усходнюю частку Беларусі. Для Украіны сітуацыя ў той час выглядала значна лепш, бо яна мела падтрымку Германіі. Прыняцце ёю плана беларуска-ўкраінскай федэрацыі магло ўвесці БНР у сферу зацікаўленасці Германіі. Але Д. Дарашэнка толькі запэўніў А. Луцкевіча пра прыхільнасць да БНР, абяцаў фінансавую і вайсковую дапамогу пры стварэнні беларускіх узброеных сіл. Пры гэтым ён даваў зразумець, што ўмовай прызнання незалежнасці БНР Украінай павінна быць папярэдняе атрыманне Менскам хаця б маўклівай згоды Германіі. Са свайго боку Дарашэнка прапанаваў пасярэдніцтва ў кантактах з нямецкім амбасадарам у Кіеве А. Шварцэнштайнам, а таксама нямецкім урадам у Берліне, куды накіроўвалася ўкраінская дэлегацыя. Абнадзеены такімі перспектывамі, А. Луцкевіч схіляў I. Сераду, каб ён выслаўу Берлін свайго прадстаўніка для перамоў з нямецкім урадам. Пры гэтым ён раіў выкарыстаць акружную дарогу праз Кіеў, каб пасланы прадстаўнік мог азнаёміцца з беларуска-ўкраінскімі і ўкраінска-нямецкімі адносінамі129.

Паводле рашэнняў канферэнцыі ў Берасці і згодна з украінскімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі Заходняе Палессе было ўключана ў межы Украіны. У сваю чаргу, усходняя частка гэтага рэгіёна стала разменнай картай у перамовах украінскага ўрада з Савецкай Расіяй у Курску. Гэтыя перамовы выявілі сапраўдныя адносіны ўкраінцаў да ўрада БНР і беларусаў, якія служылі ім прадметам гандлю з бальшавікамі. Паводле слоўХ. Ракоўскага, украінцы гразіліся прызнаць незалежнасць Беларусі ў тым выпадку, калі бальшавікі не аддадуць Украіне ўсходніх палескіх паветаў130. У гэты час беларуская дэлегацыя, якая знаходзіліся ў Кіеве, дамагалася ад Украінскай Дзяржавы, каб яна адмовілася ад прэтэнзій

127 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 258—259 (1006—1007. Пратаколы сходаў Надзвычайнай Дэлегацыі Рады БНР дзеля замежных перамоваў за 22.09.1918), 261—262 (1022. Пратакол сходу Надзвычайнай Д элегацыі Рады ВНР дзеля замежных перамоваў за 29.09.1918).

128 Тамсама. С. 269—270 (1038. Pro memoria Надзвычайнай Дэлегацыі Рады ВНР (Кіеў) Народнаму Сакратарыяту (Менск)).

129 Тамсама.

130 Тамсама. С. 193 (№ 0591).

на Заходняе Палессе і пагадзілася на ўключэнне яго ў межы БНР і ў ніякім выпадку не аддавала яго жыхароў у рукі балыпавікоў.

Пазіцыя бальшавікоў у справе незалежнасці Беларусі стала цалкам зразумелай пасля «шасці-сямі гутарак па дзве-тры гадзіны» А. Луцкевіча з X. Ракоўскім, праведзеных у верасні 1918 г. у Кіеве131. Ракоўскі не хаваў свайго непрыхільнага стаўлення да палітычнай незалежнасці Беларусі і нават запатрабаваў вяртання Беларусі ў межы Расіі. Пры гэтым ён запэўніваў, што ўрад Леніна прызнае грамадзянскія свабоды беларусаў у асветніцкіх, фінансавых і транспартных справах. Ён схіляў да пачатку афіцыйных перамоў з балыпавіцкім урадам аб атрыманні Беларуссю палітычнай аўтаноміі ў складзе Савецкай Расіі. Прадстаўнік ленінскага ўрада акрэсліў таксама прынцыпы паразумення паміж балыпавікамі і беларусамі. Умовай прызнання бальшавікамі незалежнасці БНР мусіла стаць адначасовае абвяшчэнне ёю федэрацыі з Савецкай Расіяй і ўвядзенне савецкай канстытуцыі. А. Луцкёвіч не пагадзіўся на такую прапанову і зажадаў адваротнага — спачатку хай урад Леніна прызнае ўрад БНР, а толькі потым будзе крок з боку Беларусі — федэрацыя БНР з Савецкай Расіяй. Гэтага, у сваю чаріу, не хацеў прыняць X. Ракоўскі, таму сустрэча скончылася толькі прадстаўленнем пазіцый. Ракоўскі збіраўся прапанаваць А. Луцкевічу супольны візіт з Кіева ў Маскву. Запрашэнне з яго боку, аднак, не прыйшло, і А. Луцкевіч зразумеў, што савецкія ўлады вырашылі праводзіць уласную палітыку ў дачыненні да Беларусі і не браць пад увагу ўрад БНР132.

Пасля сустрэч у Кіеве беларуская дэлегацыя зрабіла для сябе шэраг высноў, што тычыліся далейшых паводзін на міжнароднай арэне і ва ўнутранай палітыцы. Перадусім Народнаму Сакратарыяту прапаноўвалася папулярызаваць ідэю незалежнасці Беларусі сярод грамадства такім чынам, каб гэта знайшло свой адбітак у грамадскай думцы, што, у сваю чаріу, стала б заўважным для ўрадаў Украіны і Германіі, патэнцыйных саюзнікаў у гэтай справе. Іначай глядзелі на расійскіх манархістаў. У Кіеве стараліся ўсталяваць кантакты з былымі дэпутатамі Думы і членамі расійскіх арганізацый. Тут нават звярнулі ўвагу на магчымасць выкарыстання белагвардзейскіх аддзелаў супраць бальшавікоў і дасягнення «любымі спосабамі» іх добраахвотнага падпарадкавання беларускамуўраду. У гэтых дзеяннях адбіваліся ўсё больш рэальныя страхі перад бальшавікамі, а таксама назіранне за пачьшаннямі гетмана П. Скарападскага, які выкарыстоўваў ітравы бок палітычнай сцэны. Напэўна, украінскі прыклад чарговы раз паслужыў таму, што ў афіцыйных дакументах беларуская дэлегацыя замест наймення «БНР» пачала выкарыстоўваць тэрмін «Беларуская Дзяржава» — на ўзор гетманскай Украінскай Дзяржавы133.

131 Луцкевіч А. Варацьба за вызваленьне... С. 501.

132 Вакол згаданага візіту А. Луцкевіча ў Маскву нарасло шмат міфаў. Калі б А. Луцкевіч размаўляў з Леніным, то дакладна ўзгадаў бы пра гэты факт у пісьмовых паказаннях, складзеных для НКУС восенню 1939 г. Гл.: Собственноручные показання A. Н. Луцкевпча... С. 198 (2-е выд. — с. 235—236).

133АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 291 (1132. Нота Надзвычайнай Дэлегацыі Рады БНР міністру замежных спраў Украінскай Дзяржавы за 05.11.1918).

Размова Луцкевіча з Ракоўскім не пакідала ніякіх сумневаў адносна намераў бальшавікоў у справе Беларусі, тым больш што іх пазіцыя была ўзмоцненая дадатковымі нямецка-бальшавіцкімі пагадненнямі. Нягледзячы на гэта, I. Серада стараўся ўсталяваць з імі кантакты. Для гэтага 9 кастрычніка 1918 г. ён прызначыў сваім упаўнаважаным I. Краскоўскага, які павінен быў распачаць перамовы на тэму прызнання незалежнасці Беларусі бальшавікамі, а таксама ўсталявання ўзаемных дыпламатычных і гаспадарчых адносін134. Меркавалася таксама закрануць пытанне беларуска-ўкраінскай мяжы і вызначыць прыналежнасць палескіх паветаў.

У канцы верасня А. Луцкевіч нанёс чарговы візіт Д. Дарашэнку, які разам з украінскай дэлегацыяй накіроўваўся ў Берлін. Пры яго пасярэдніцтве ён хацеў перадаць мемарандум, у якім надзвычайная дэлегацыя Рады БНР старалася паказаць нямецкаму ўраду становііпча Беларусі, а таксама прасіла даць адказы на важныя для яе пытанні. У першую чаргу гэта датычыла высвятлення, ці прызнае нямецкі ўрад Устаўную грамату аб незалежнасці БНР, абвешчаную 25 сакавіка 1918 г., і тым самым ці пагаджаецца ён на дзяржаўную незалежнасць і непадзельнасць Беларусі ў яе этнаграфічна-гістарычных межах. У тым выпадку, калі афіцыйнае прызнанне незалежнасці Беларусі Германіяй было немагчымым, урад БНР прасіў пра высвятленне пазіцыі нямецкага ўрада ў справе пабудовы беларускай дзяржаўнасці ў будучыні. Наступным пытаннем была верыфікацыя Берасцейскага трактата і дадатковых нямецка-бальшавіцкіх пагадненняў. Беларусы таксама стараліся атрымаць згоду на стварэнне беларускіх аддзелаў самаабароны і іх фінансавую падтрымку. Д. Дарашэнку таксама даверылі азнаёміцца з поглядамі Берліна на адносіны Германіі з БНР, а таксама — на магчымасць супрацоўніцтва ўрада БНР з урадам Украінскай Дзяржавы, Тарыбай і Рэгенцыйнай Радай у Варшаве. Беларусы таксама хацелі ведаць, як нямецкі ўрад ацэньвае ўнутраную сітуацыю ў Беларусі. Украінскі міністр замежных спраў пагадзіўся пасярэднічаць у справе запрашэння ў Берлін беларускай дэлегацыі з некалькіх чалавек135.

Хоць украінскі ўрад дэклараваў у дачыненні да Беларусі прыхільныя адносіны, аднак афіцыйнага прызнання незалежнасці БНР Украінай не адбывалася. Новыя перспектывы з’явіліся толькі ў момант, калі 5 кастрычніка 1918 г. Максімільян, князь Бадэнскі, які ўзначаліў нямецкі ўрад, звярнуўся да прэзідэнта ЗША з просьбай аб заключэнні перамір’я і гарантыямі таго, што ўрад Райху стаіць на грунце Дэкларацыі 14 пунктаў, абвешчанай прэзідэнтам Вудра Вільсанам. Іх прызнанне новым нямецкім урадам, г. зн. і прынцыпу самавызначэння народаў, давалаўраду БНР надзею на ануляванне савецка-нямецкіх пагадненняў, у тым ліку і дамоўленасці паміж Германіяй і бальшавіцкай Расіяй аб непрызнанні новых дзяржаў на тэрыторыі нямецкай акупацыі. Важным

134 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 276 (№ 1060).

135 Тамсама. С. 262—263 (1023. Pro memoria Надзвычайнай Дэлегацьгі Рады ВНР (Кіеў) міністру замежных справаў Украіны Зьмітру Дарашэнку (Кіеў)).

было таксама захаванне цэласнасці Беларусі, таму ўжо 7 кастрычніка старшыня Рады Рэспублікі Я. Лёсік і прэм’ер Народнага Сакратарыята БНР Іван Серада накіравалі канцлеру Германіі пратэст супраць планаў адарвання і далучэння да Полыпчы Беластоцкага, Бельскага і Гарадзенскага паветаў Гарадзенскай губерні. Колькасць у іх беларускага насельніцтва складала значны працэнт136.

Няпэўная будучыня БНР вымусіла беларускую дэлегацыю ў Кіеве зноў ажыццявіць інтэнсіўныя крокі ў справе прызнання незалежнасці Беларусі Украінай — пакуль адзінай суседняй краінай, якая неафіцыйна прызнавала існаванне ўрада БНР. 9 кастрычніка 1918 г. дэлегацыю прыняў гетман П. Скарападскі, які пацвердзіў прызнанне незалежнасці Беларусі сваім урадам, але толькі на словах. Прызнання ўрада БНР урадам УНР і Гетманатам не адбылося, аднак, афіцыйным шляхам. Дзеянні, ажыццёўленыя Гетманатам у дачыненні да ўрада БНР, можна трактаваць як ускоснае яго прызнанне (гл. шырэй у Заканчэнні). П. Скарападскі абяцаў, што прыспешыць рашэнне аб фармальным прызнанні незалежнасці БНР украінскай Радай Міністраў137. Адносна неабходнасці хуткага афіцыйнага прызнання незалежнасці БНР А. Луцкевіч пераконваў таксама старшыню ўкраінскай Рады Міністраў Ф. Лізагуба і міністра замежных спраў Д. Дарашэнку138. Аднак, нягледзячы на ўсе высілкі, беларуская дэлегацыя не дачакалася рэалізацьгі дадзеных ёй абяцанняў і абвяшчэння афіцыйнага засведчання аб прызнанні незалежнасці Беларусі з боку Гетманата. Зразумеўшы беспаспяховасць сваіх дзеянняў на Украіне, члены дэлегацыі 4 лістапада 1918 г. прынялі рашэнне аб прыпыненні місіі і выездзе з Кіева ў Менск, тым больш што там распачаўся чарговы ўрадавы крызіс.

На пачатку кастрычніка, пасля вымушанага перапынку на «вакацьгі», сабралася Рада Рэспублікі і адразу адхіліла I. Сераду з пасады прэм’ера па абвінавачванні яго ў супольных з Менскім іубернскім земствам дзеяннях, некарысных для Рады Рэспублікі139. Справа фармавання новага ўрада была давераная 12 кастрычніка А. Луцкевічу, які заняў пасаду толькі ў лістападзе, пасля вяртання дэлегацыі БНР з Украіны.

Перад выездам з Кіева, 5 лістапада 1918 г., А. Луцкевіч пакінуў Д. Дарашэнку ўжо апошнюю ноту з просьбай аб як мага болып хуткім афіцыйным прызнанні незалежнасці Беларусі Украінай. Беларусы папярэджвалі, што пасіўнасць урада П. Скарападскага ў гэтай справе можа мець негатыўныя наступствы не толькі для Беларусі, але і для Украіны, і абедзве краіны будуць занятыя балыпавіцкай Расіяй, якая ўвойдзе сюды ўслед за сыходзячай нямецкай арміяй. Аднак зменлівая палітычная сітуацыя, выбух рэвалюцыі ў Германіі ў першыя дні лістапада 1918 г. і распад Аўстра-Венгрыі пазбавілі П. Скарападска-

136 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 273—274 (№ 1052).

137 Тамсама. С. 291 (1132: Нота Надзвычайнай Дэлегацыі Рады БНР міністру замежных спраў Украінскай Дзяржавы за 05.11.1918).

138 Тамсама.

139 Тамсама. С. 304 (№ 1146).

га падтрымкі. Яго ўладзе надыходзіў канец. Гетман яшчэ спрабаваў атрымаць падтрымку Антанты, таму 14 лістапада 1918 г. абвясціў, што Украіна адракаецца дзяржаўнай незалежнасці і стварае федэрацыю з небальшавіцкай Расіяй. Але ў ноч з 13 на 14 лістапада на таемным паседжанні Украінскага нацыянальнага саюза быў створаны новы ўрад — Дырэкторыя з Уладзімірам Віннічэнкам і Сымонам Пятлюрам на чале.

Як бачым, вынікі спроб усталявання дыпламатычных адносін паміж урадам Беларускай Народнай Рэспублікі і ўрадамі Украінскай Народнай Рэспублікі і Украінскай Дзяржавы былі далёкімі ад чаканняў беларускага боку. Галоўная мэта, якой было атрыманне прызнання незалежнасці Беларусі хаця б дэ факта, не была рэалізаваная. Абодва ўрады не наважыліся таксама на прыняцце рашэння ў справе фармавання беларускага войска. Прычына няўдач была перадусім у трагічным становішчы абедзвюх дзяржаў, якія толькі нараджаліся. Як Цэнтральная Рада УНР, так і потым урад Украінскай Дзяржавы павінны былі лічыцца з Германіяй, якая падтрымлівала гэтыя крохкія кабінеты. Германія, аднак, зусім не была зацікаўленая ў пераглядзе пагадненняў ад 3 сакавіка і ва ўмацаванні новых дзяржаўных арганізмаў на тэрыторыі сваёй акупацыі. Беларускіх дзяржаўніцкіх памкненняў немцы не ўспрымалі сур’ёзна, а беларускі нацыянальны рух выкарыстоўвалі толькі для ўласных, часовых мэт.

У сваю чаргу, палітычна нестабільная Украіна ўзрушвалася чарговымі пераваротамі і прыходам да ўлады новых грамадскіх сіл. Вясной на вачах беларускай дэлегацыі раскалолася Цэнтральная Рада УНР, восенню войскі, верныя Дырэкторыі, нанеслі паразу найлепшым аддзелам гетмана П. Скарападскага. Можна паставіць пытанне, наколькі сур’ёзна Кіеў успрымаў перамовы з беларускімі дэлегацыямі. Вясной на паседжаннях камісій у справе вызначэння межаў з беларускага боку ўзяді ўдзел сябры Народнага Сакратарыята і Рады БНР. Украінскі бок, за выключэннем А. Ліхнякевіча, прадстаўлялі малавядомыя ўкраінскія дзеячы, якія на самай справе не валодалі неабходнымі паўнамоцтвамі. Варта, аднак, дадаць, што на перамовы па пытаннях мяжы беларуская дэлегацыя на чале з А. Цвікевічам прыехала вельмі слаба падрыхтаваная і таму лёгка дапускала кардынальныя памылкі.

Як Цэнтральная Рада УНР, так і ўрад Украінскай Дзяржавы прызнавалі незалежнасць Беларусі толькі дэкларатыўна і не выдалі ніводнага афіцыйнага дакумента, датычнага гэтага. Абодва ўкраінскія ўрады былі звязаныя берасцейскімі дамоўленасцямі, няпэўнасцю сваёй будучыні і залежныя ад Германіі, таму толькі вусна выказвалі сваю падтрымку беларускай дзяржаўнасці. Беларусь не ўяўляла з сябе ніякай вайсковай сілы, аднак украінцы жадалі мець яе ў якасці патэнцыйнага саюзніка і не дапусціць заключэння Беларуссю пагадненняў з бальшавіцкай Расіяй.

Больш рашучую палітыку ў дачыненні да БНР праводзіў П. Скарападскі. Хоць ён распачаў энергічную дзейнасць у кірунку

інтэграцыі спрэчных палескіх паветаў у склад Украіны, аднак здолеў прыняць пазітыўныя рашэнні ў справах, якія не былі вырашаныя раней Цэнтральнай Радай УНР. Зародкам дыпламатычных адносін былі абмен консуламі і згода на заснаванне (таксама на падставе ўзаемнасці) Гандлёвых дамоў — Беларускага ў Кіеве і Украінскага ў Менску. Беларускім дзеячам гэта дало аргумент, каб гаварыць пра прызнанне незалежнасці Беларусі дэ факта. Такую сітуацыю можна прызнаць выразнай падтрымкай, аднак не пацверджанай пісьмова, а толькі вуснай заявай, зробленай украінскім прадстаўніком прадстаўніку ўрада Беларусі.

Такім чынам, праца трох першых Народных Сакратарыятаў БНР у перыяд ад сакавіка да кастрычніка 1918 г. прыпала на час пашырэння зоны нямецкай акупацыі. Немцы не наважыліся, аднак, на падтрымку незалежнасці БНР. Раду Рэспублікі яны трактавалі вельмі асцярожна, як нацыянальнае прадстаўніцтва, і не хацелі ламаць дамовы з балыпавікамі, заключанай 3 сакавіка 1918 г. Таму заснаванне дзяржаўных структур БНР на тэрыторыі Меншчыны, Віленшчыны, Гарадзеншчыны і Палесся адбывалася праз пасярэдніцтва тэрытарыяльных нацыянальных прадстаўніцтваў — беларускіх рад. Неаднаразова на тых самых тэрыторыях канкурыравалі паміж сабой украінцы, літоўцы і палякі, якія таксама стараліся закласці аснову пад дзяржаўнае будаўніцтва і мелі надзею на далучэнне гэтых тэрыторый да Украіны, Літвы альбо Полыпчы. Складана сказаць, ці дзейнічалі беларускія камісары, пасланцы Рады БНР, на тэрыторыі Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губерняў, занятых бальшавікамі. Там, аднак, адбываліся антыбальшавіцкія выступленні і сутычкі беларускіх аддзелаў з бальшавікамі.

Тры першыя ўрады стараліся атрымаць прызнанне незалежнасці Беларусі і знайсці палітычнага пратэктара і саюзнікаў. У першую чаргу партнёра шукалі ва Украіне. На баку гэтага рашэння было галоўным чынам тое, што Цэнтральная Рада і ўрад УНР складаліся з сацыялістаў і ставілі перад сабой аналагічныя палітычныя і сацыяльныя мэты. Падобным быў таксама вопыт ваеннага перыяду. Пасля перавароту П. Скарападскага дапамогі шукалі таксама ў новым украінскім урадзе. Аднак, акрамя вуснай падтрымкі, Кіеў не зрабіў афіцыйнага прызнання, хоць прызнаў незалежнасць БНР нефармальным чынам — абменьваючыся дыпламатычнымі прадстаўнікамі і выдаючы фінансавы крэдыт. Прызнання незалежнасці не ўдалося дамагчыся ні з боку Берліна і Вены, ні з боку балыпавікоў.

Перыяд функцыянавання трох першых урадаў не быў цалкам выкарыстаны для пабудовы шырокага грамадскага паразумення і ўключэння ў незалежніцкі рух той часткі землеўласнікаў, якая з вялікай сімпатыяй ставілася да ідэі беларускай дзяржаўнасці і выказвалася за незалежнасць Беларусі. Гэты праект гатовыя былі падтрымаць польскія землеўласнікі, згуртаваныя вакол Польскай рады Менскай зямлі, з умовай заключэння дзяржаўнага саюзу з Польшчай140. Толькі радыкалізацыя

140 Tarasiuk D. Kwestia bialoruska. . S. 186.

пазіцыі беларускіх дзеячаў і яўнае выказванне імі непрыхільнасці да землеўласнікаў і Полыпчы схіліла «беларускіх палякаў» да перагляду сваёй пазіцыі.

He ўдалося таксама дасягнуць кансалідацыі вакол незалежніцкай праграмы. Асяродак беларускіх дзеячаў не ўмеў, а па вялікім рахунку, і не хацеў перамагчы шматполюснасць, якая вынікала ў тым ліку і з канфесійнай дваістасці беларусаў. Праваслаўная частка схілялася да саюзу з дэмакратычнай Расіяй, хоць такой на той момант не існавала, a каталікі, якія заставаліся ў меншасці, выступалі за прыняцце празаходняй арыентацыі і за саюз з Полыпчай. Непрыхільнасць праваслаўных беларусаў да заходняга суседа і мясцовых палякаў вынікала таксама з працяглагаўздзеяння расійскай ідэалогіі і сувязі з расійскай культурай, што падавалася бліжэйшай, чым польская, якая атаясамлівалася са шляхтай. Цяжка было адмовіцца ад знаёмай і бяспечнай расійскай культуры, якая дагэтуль гарантавала праваслаўным беларусам сацыяльную ўладкаванасць, і скіравацца ў бок невядомай, а таму не выклікаючай даверу польскай культуры, якая асацыявалася з сацыяльнай няроўнасцю. Заключэнне кампрамісу паміж прыхільнікамі абедзвюх арыентацый выключалі не толькі гэтыя адрозныя сістэмы каштоўнасцей, але таксама падыход да пытання прыватнай уласнасці на Беларусі. У сітуацыі, калі Беларусь і беларускі народ не мелі прызнання на міжнароднай арэне, наяўнасць унутранай барацьбы і падзелу ў беларускім асяроддзі варта прызнаць ужо не проста самазабойствам, але і палітычнай бяздумнасцю.

Раздзел VI.

У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча на Беларусі

6.1 Праграма ўрада, кампетэнцыі Рады Міністраў і Рады Рэспублікі

Рада БНР 12 кастрычніка 1918 г. даверыла справу фармавання новага ўрада А. Луцкевічу, аднаму са стваральнікаў беларускага нацыянальнага руху. Арганізацьпо новага ўрада ён змог ажыццявіць толькі позняй восенню, калі разам з дэлегацыяй БНР вярнуўся з Кіева. Д а гэтага часу справамі БНР кіравала, як падаецца, Рада Рэспублікі. 20 кастрычніка 1918 г. яна накіравала да канцлера Германіі Максімільяна князя Бадэнскага дэлегацыю ў складзе Я. Лёсіка, Рамана Скірмунта, Канстанціна Савіча, Івана Луцкевіча і Сімона Разенбаума, узнаўляючы просьбу пра прызнанне незалежнасці БНР і пра згоду на фармаванне беларускай арміі1. Аднак канцлер Германіі не захацеў прыняць гэтую дэлегацыю. Адначасова Рада БНР вырашыла шукаць падтрымкі сярод дзяржаў Антанты. 22 кастрычніка 1918 г. ад яе імя Я. Лёсік, А. Смоліч і П. Крачэўскі звярнуліся да прэзідэнта Злучаных Штатаў Паўночнай Амерыкі з просьбай аб прызнанні БНР у якасці суверэннай дзяржавы, палітычнай падтрымцы і абароне тэрыторыі Беларусі пасля эвакуацыі нямецкай арміі. Яны прасілі згоды на тое, каб унутранай бяспекай занялася Рада грамадзянскага кіравання краем2. Назва гэтага органа з’явілася нечакана, і пра яго нічога болып не вядома.

Перад пагрозай з боку Савецкай Расіі, прыход якой чакаўся разам з эвакуацыяй нямецкай арміі, беларускія афіцэры рашыліся на арганізацыю і падрыхтоўку беларускіх аддзелаў нават без згоды нямецкіх акупацыйных улад, што скончылася арыштам К. Езавітава, галоўнага ініцыятара гэтага пачынання, і змяіпчэннем яго ў турму3.

На пачатку лістапада 1918 г. у Германіі пачалася рэвалюцыя. 9 лістапада Максімільян князь Бадэнскі абвясціў пра адрачэнне імператара Вільгельма II і перадаў канцлерскую пасаду Фрыдрыху Эберту з Сацыял-дэмакратычнай партьгі Германіі. Днём пазней рабочыя і салдацкія саветы Берліна выбралі новы рэспубліканскі ўрад, так званых народных упаўнаважаных, начале з Ф. Эбертам. 11 лістападаў чыгуначным вагоне ў Камп’енскім лесе было заключана перамір’е, якое

1 Тнхомнров А. Проблемы белорусско-германскнх... С. 40.

2 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 284 (№ 1095).

3 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 79; Латышонак A. Жаўнеры BHP...

С. 66.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 289 завяршыла Першую сусветную вайну. Таксама на пачатку лістапада, згодна з дадатковай дамовай, заключанай 27 жніўня 1918 г. паміж Савецкай Расіяй і Германіяй, бальшавікі пачалі займаць усходнія беларускія паветы: Аршанскі, Лепельскі, Магілёўскі, Полацкі, Сенненскі.

У такой палітьічнай сітуацыі А. Луцкевіч прыступіў да фармавання новага кабінета. Ен карыстаўся велізарным аўтарытэтам сярод дзеячаў беларускага нацыянальнага руху, адным са стваральнікаў і бясспрэчным лідарам якога ён быў. Усё сваё дарослае жыццё А. Луцкевіч прысвяціў працы на карысць беларускай нацыянальнай справы. Нарадзіўся ён у 1884 г. у Шаўлях Ковенскай іуберні ў шляхецкай сям’і герба «Навіна» (ад гэтага паходзіў псеўданім Навіна, якім ён часам карыстаўся ў пазнейшай публіцыстычнай дзейнасці). У 1902 г. скончыў гімназію ў Менску, затым навучаўся на фізіка-матэматычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта, а потым — на юрыдычным факультэце ўніверсітэта ў Юр’еве. Разам з братам Іванам з маладых гадоў закладаў асновы беларускай культурніцкай дзейнасці. У1903 г. з іх ініцыятывы была заснаваная Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ) і выпрацаваная яе праграма. У наступным годзе А. Луцкевіч быў арыштаваны за распаўсюд рэвалюцыйнай літаратуры, і паводле прысуду суда яму забаранілі выязджаць з Менска. У 1904 г. на II з’ездзе БРГ пад уплывам у тым ліку Луцкевічаў была зменена праграма партьгі і назва—на БСГ. Пасля рэвалюцыі 1905 г., у якой абодва браты бралі актыўны ўдзел, яны выехалі з Менскаў Вільню, дзе прасцей было займацца палітычнай і грамадскай дзейнасцю. У Вільні яны выдавалі газету «Наша Доля», а пазней — знакамітую «Нашу Ніву». У 1911 г. А. Луцкевіч, бібліяфіл і калекцыянер, стаў саўладальнікам віленскай бібліятэкі і чытальні «Веды» Б. Д аніловіча, а праз тры гады яна перайшла ў яго ўласнасць. У Вільні ён звязаўся з віленскімі дэмакратамі і стаў вялікім прыхільнікам краёвай ідэі, якую развіў пазней у ідэю Канфедэрацыі ВКЛ і Злучаных Штатаў ад Балтыйскага мора да Чорнага. У 1915 г. быў сузаснавальнікам БТДАВ. Падчас нямецкай акупацыі браўудзел у выданні газеты «Гоман» і стараўся па магчымасці займацца актыўнай палітычнай дзейнасцю. Быў адным з ініцыятараў стварэння Беларускага народнага камітэта і Беларускай сацыял-дэмакратычнай работніцкай групы, блізкай да марксісцкай плыні. У1918 г. на беларускай канферэнцыі А. Луцкевіч быў выбраны кіраўніком Віленскай Беларускай рады, якая мела стаць беларускім нацыянальным прадстаўніцтвам на тэрыторыі першай нямецкай акупацыі, раўназначным літоўскай Тарыбе. Пашырэнне зоны нямецкай акупацыі ў лютым 1918 г. зрабіла магчымымі кантакты паміж беларускімі палітычнымі асяродкамі Вільні і Менска — на той час найважнейшага для беларускага нацыянальнага руху горада. У сакавіку А. Луцкевіч прыехаў у Менск, каб сарыентавацца ў ходзе палітычнай працы ў гэтым горадзе. На сходзе 18 сакавіка 1918 г., як ужо гаварылася раней, ён далучыўся да Рады БНР, а прыбыццё віленскай групы дазволіла абвясціць незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. Пасля расколу БСГ А. Луцкевіч увайшоў у лік заснавалыгікаў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (БСДП).

Заслугі ў беларускім палітычным руху, велізарны аўтарытэт і павага ў асяроддзі гэтага руху рабілі А. Луцкевіча выдатным кандыдатам на пасаду прэм’ера. Рада БНР спадзявалася, што ён здолее скончыць партыйныя спрэчкі і ў чарговы раз прывесці беларусаў да кансалідацыі вакол незалежніцкай праграмы, атрымаўшы пры гэтым прыхільнасць прадстаўнікоў усіх кірункаў.

Да стварэння новага кабінета А. Луцкевіч прыступіў толькі пасля вяртання з Кіева ў лістападзе 1918 г.4. Аднак ужо на самым пачатку з’явіліся арганізацыйныя праблемы. Нягледзячы на заслугі А. Луцкевіча перад беларускім рухам і яго ролю ў ім, БПСФ адмовілася ўдзельнічаць у фармаванні ўрада. Я. Варонка, К. Езавітаў і В. Захарка напачатку не прынялі прапановы аб супрацоўніцтве, бо вінавацілі А. Луцкевіча ў падтрымцы сяброў МБП і крытыцы дзеянняў, якія прывялі да падзення ўрада Р. Скірмунта. Аднак А. Луцкевіч амбітна хацеў сфармаваць урад на як мага болып шырокай платформе, стварыўшы кааліцыю ўсіх беларускіх палітычных плыняў. Таму ён наноў звярнуўся да сацыялістаў-федэралістаў, якія ўрэшце пагадзіліся ўвайсці ў яго ўрад.

Рада БНР змяніла назву ўрада «Народны Сакратарыят» на «Раду Народных Міністраў БНР», ужывалася таксама назва «Рада Міністраў БНР». Паводле тлумачэння А. Луцкевіча, гэта было звязана з планамі кантактаў урада БНР з прадстаўнікамі заходніх дзяржаў, якіх беларусы не хацелі насцярожваць паралелямі з бальшавіцкім урадам народных камісараў6.

Правы і абавязкі новага кабінета сябры Рады Рэспублікі зацвердзілі на паседжанні 11 лістапада 1918 г.6. Паводле гэтых пастаноў, яны павінны былі са свайго складу выбраць прэм’ера і даверыць яму місію фармавання ўрада. У кампетэнцыі Рады Міністраў знаходзілася: выдаванне распараджэнняў і загадаў, неабходных для выканання законаў, выдаткаванне сродкаў на абарону Беларусі, заключэнне ад яе імя міжнародных дамоў, якія павінны былі ўступаць у сілу пасля ратыфікацыі Радай Рэспублікі. У неадкладных справах Рада Міністраў мела права выдаваць распараджэнне, маючае сілу закона, з неадкладным інфармаваннем пра гэта прэзідыума Рады Рэспублікі, якой належала яго зацвердзіць. Калі распараджэнне, выдадзенае па такой схеме, не было б ратыфікаванае, то яно траціла б юрыдычную сілу. Рада Міністраў магла прапаноўваць сябрам Рады Рэспублікі праекты законаў, а таксама па ўзгадненні з прэзідыумам Рады Рэспублікі склікаць яе надзвычайныя cedi.

Рада Народных Міністраў павінна была складацца з чатырнаццаці міністраў: дзесяці кіраўнікоў міністэрстваў і чатырох міністраў без партфеля, сярод якіх адзін павінен быў выконваць функцыі сакратара Рады Міністраў. Меліся быць створаныя народныя міністэрствы: замежных спраў; унутраных спраў; абароны; фінансаў, гандлю і прамысловасці;

4 НАРВ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 51.

5 Собственноручные показання A. Н. Луцкевнча... С. 200 (2-е выд. — с. 237).

6 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 295—296 (№ 1137).

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 291 шляхоў зносін, поштаў і тэлеграфаў; земляробства і маёмасці Рэспублікі; народнай асветы; працы; забеспячэння і харчавання; юстыцыі. Прадугледжвалася таксама ўстанаўленне пасады дзяржаўнага кантралёра, які з прычыны сваёй функцыі не ўваходзіў у склад урада.

Кабінет А. Луцкевіча, хоць выглядаў як кааліцыйны ўрад, уключаў выключна прадстаўнікоў трох беларускіх сацыялістычных партый: чатыры месцы занялі сацыял-дэмакраты, два — эсэры, адно — сацыялістыфедэралісты7. Урад складаўся з сямі чалавек. Намеснікам А. Луцкевіча і міністрам земляробства стаў А. Смоліч, міністрам асветы — прафесар В. Іваноўскі, міністрам юстыцыі — А. Цвікевіч. Абавязкі міністра ўнутраных спраў павінен быў выконваць Кузьма Цярэшчанка, a фінансаў — В. Захарка (які пазней стаў намеснікам прэм’ера). Л. Заяц заняў пасаду дзяржаўнага кантралёра. Міністрам без партфеля стаў Т. Грыб. У такім жа становішчы апынуўся Я. Варонка, які ў новым урадзе павінен быў адказваць за нацыянальныя справы і адначасова выконваць функцыі дзяржаўнага пісара. Ён, аднак, не атрымаў кіраўніцтва міністэрствам, што выразна сведчыла пра стаўленне А. Луцкевіча да гэтага амбітнага, але не вельмі зручнага палітыка. Расчараванне, якое яго напаткала, хутка абернецца супраць новага прэм’ера. У сваіх руках А. Луцкевіч утрымліваў найважнейшае на той момант ведамства — міністэрства замежных спраў. Сумяшчэнне пасады прэм’ера і міністра замежных спраў у тагачасных умовах, калі замежная палітыка падавалася найважнейшай, было зразумелым і неабходным для выніковай дзейнасці ўрада.

Хоць было імкненне да падзелу заканадаўчай і выканаўчай улады, сябры Рады БНР, нават намеснік яе старшыні і сакратар (А. Смоліч і В. Захарка), адначасова выконвалі і функцыі міністраў. Да ўвядзення заканадаўства Беларускай Народнай Рэспублікі справы, што падлягалі кампетэнцыі народных міністраў і дзяржаўнага кантралёра, павінны былі разглядацца па юрысдыкцыі Часовага ўрада Расійскай дзяржавы.

22 лістапада 1918 г. А. Луцкевіч абвясціў праграму ўрада. Найважнейшай задачай ён лічыў пабудову дзяржаўных структур і абарону незалежнасці БНР. У галіне замежнай палітыкі прэм’ер ставіў перад сабой наступныя задачы: дасягненне прызнання незалежнасці Беларусі і аб’яднання ўсіх земляў, на якія прэтэндавала БНР, плённы ўдзел беларускай дэлегацыі ў мірнай канферэнцыі, салідарнасць з навастворанымі дзяржавамі, федэрацыя з суседзямі на ўмовах гарантыі для Беларусі як мага большай незалежнасці і абароны яе інтарэсаў. Ваўнутранай палітыцы ўрад А. Луцкевіча планаваў: умацаванне беларускай дзяржаўнай улады і пераняцце кантролю над ранейшымі дзяржаўнымі інстьпутамі, увядзенне беларускіх рад у якасці органаў тэрытарыяльнай адміністрацыі, цеснае супрацоўніцтва з мясцовым самакіраваннем, арганізацыя службы аховы парадку — міліцьгі, стварэнне дзяржаўнай казны, вырашэнне праблем з забеспячэннем неабходнымі таварамі, дапамога ваеннапалонным, падрыхтоўка вяртання ўцекачоў і аднаўленне гаспадаркі.

7 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 300—301 (№ 1142).

Антон Луцкевіч разумеў непрыманне, якое ўзбуджалі сярод землеўласнікаў занадта радыкальныя лозунгі эсэраў, таму стараўся залагодзіць стаўленне да аграрнага пытання. Ён дыстанцыяваўся ад эсэраўскай праграмы аграрнай рэформы. Пры гэтым хоць ён і наблізіўся да пазіцыі Р. Скірмунта, у адрозненне ад яго не аспрэчваў тэзіс пра тое, што распараджэнне зямлёй павінна стаць прывілеем «народа», бо толькі ён можа быць гаспадаром нацыянальных багаццяў Беларусі. Гэтае палітычнае крэда вызначыла мэты ўрада ў аграрнай палітыцы, якімі былі прызнанне лясоў і прыродных багаццяў нацыянальнымі здабыткамі, увядзенне забароны на ігродаж лесу, правядзенне вопісу землеўладанняў, вызначэнне мінімальнага памеру сялянскага землеўладання і максімальнага памеру надзелаў буйных землеўласнікаў, арганізацыя нацыянальнага зямельнага фонду і выдзяленне з яго зямлі для малазямельных і беззямельных сялян, рэфармаванне дробных вясковых гаспадарак на сучасны лад, ахова нацыянальных багаццяў Беларусі.

Толькі адзін сказ у сваім дакладзе А. Луцкевіч прысвяціў рабочаму пытанню, прапануючы рабочае заканадаўства для рабочых у адпаведнасці з сацыял-дэмакратычнай праграмай. За гэтай адзінай фразай, аднак, хавалася жаданне вырашаць сацыяльныя праблемы на аснове прапаноў марксістаў.

Урад паставіў перад сабой важныя мэты ў нацыянальным пытанні. Яго задачай было забяспечыць беларусам развіццё нацыянальнай культуры. Хоць нідзе выразна не гучалі словы, што толькі яны павінны быць гаспадарамі дзяржавы, было зразумела, што менавіта беларусы будуць складаць у Беларусі палітычна і культурна дамінуючую нацыянальнасць. Аднак згодна з дэмакратычнымі прынцыпамі, іншым жыхарам Беларусі мусілі быць забяспечаныя свабоднае развіццё і роўныя правы, гарантаваныя нацыянальнай і асабістай аўтаноміяй. Усім нацыянальнасцям Беларусі гарантаваўся ўдзел іх прадстаўнікоў у паседжаннях Рады Міністраў.

Прэм’ер А. Луцкевіч дэклараваў таксама, што ягоны ўрад будзе імкнуцца да захавання дасягненняў Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. і ўсталяванага тады прававога парадку ажно да першага паседжання Устаноўчага сходу Беларусі, які мусіў быць скліканы на падставах агульнага, роўнага, непасрэднага, таемнага і прапарцыйнага выбарчага права8.

6.2 Палітычнае становішча БНР восенню 1918 г. Канцэпцыі бальшавікоў, Германіі, літоўцаў

і палякаў у дачыненні да Беларусі

Антон Луцкевіч прымаў урад, разумеючы, што сканчэнне вайны стане пачаткам вялікіх палітычных перамен ва Усходняй Еўропе, і сярод усяго гэтага таксама вымалёўваўся шанц атрымання ўласнай

8 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 300—302.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 293 дзяржаўнасці беларусамі. Хоць праз некалькі месяцаў, якія прайшлі ад 25 сакавіка, ніводная з дзяржаў не прызнала афіцыйна БНР, восенню 1918 г. Луцкевіч разлічваў, што гэта адбудзецца падчас мірнай канферэнцыі.

Тым часам восенню 1918 г. становііпча ўрада БНР не было найлепшым. Пасля падпісання 27 жніўня 1918 г. дадатковай дамовы да Берасцейскага трактата можна было чакаць, што пасля сыходу немцаў тэрыторыю Беларусі зоймуць балыпавікі. У момант заняцця пасады прэм’ера А. Луцкевічам пазіцыя апошніх адносна незалежнасці Беларусі была ўжо цалкам зразумелай — яны не прымалі і не збіраліся прымаць урада БНР і дзяржаўнай незалежнасці Беларусі.

Падобную пазіцыю займала і Германія. Хоць Рада БНР разлічвала на зацікаўленасць немцаў сваімі дзяржаўніцкімі амбіцыямі і на такую падтрымку, якая была аказаная літоўцам і ўкраінцам, палітыка Берліна ў дачыненні да Беларусі і яе суседзяў на поўдні і поўначы заставалася нязменна асіметрычнай. 20 кастрычніка 1918 г. канцлер Германіі прыняў дэлегацыю Тарыбы. Падчас перамоў ён пацвердзіў прызнанне незалежнасці літоўскай дзяржавы, а таксама дэклараваў жаданне перадаць адміністрацыйную ўладу ў рукі літоўскага ўрада. Урад быў створаны на чале з Аўгусцінасам Вальдэмарасам 11 лісталада 1918 г. Пры ім быў прызначаны нямецкі дыпламатычны прадстаўнік у рангу пасла Юліус фон Верды ду Вернойс і генеральны ўпаўнаважаны Людвіг Цымерле. Пад канец кастрычніка 1918 г. Германія выдала Тарыбе крэдыт памерам 110 мільёнаў марак9.

Дэлегацыя Рады БНР, якая ў той самы час, што і дэлегаты Тарыбы, старалася трапіць на аўдыенцыю да канцлера Германіі, не была прынятая. Яе ліст, перададзены канцлеру 20 кастрычніка 1918 г., г. зн. у той самы дзень, калі была прынятая літоўская дэлегацыя, застаўся без адказу. У ім закраналіся ключавыя для будучыні і бяспекі Беларусі справы: прызнанне незалежнасці Беларусі і дазвол на стварэнне беларускага войска, якое магло б абараніць краіну ад бальшавікоў10.

Межы Літвы мусілі быць вызначаныя паводле жадання мясцовых жыхароў. Аднак падчас візіту А. Вальдэмараса ў нямецкае МЗС 29 кастрычніка 1918 г. было вырашана, што да моманту прыняцця на мірнай канферэнцыі рашэння аб дзяржаўных межах Літвы тэрыторьгі так званай «першай нямецкай акупацыі», якія дагэтуль падпарадкоўваліся вайсковаму Галоўнакамандаванню на Усходзе, пяройдуць пад літоўскую адміністрацыю. Гэта былі дзве акругі — Літва і Беласток—Горадня (Літва-Поўнач і Літва-Поўдзень). Гэты абшар на поўдні дасягаў мяжы з Украінай, устаноўленай паводле трактата 9 лютага 1918 г., і адносіўся да тэрыторыі, на якую прэтэндавала БНР. У той жа час літоўцы ў межах сваёй дзяржавы бачылі Жамойць, Ковенскую губерню, Віленскую, паўночныя часткі Гарадзенскай і паўночна-ўсходнія часткі Сувалкаўскай

9 3 усяго краю // Гоман. 1918. 8 лістапада. № 88. С. 3.

10 Дэлегацыя Рады Беларускае Народнае Рэспублікі // Гоман. 1918. 5 лістапада.

№ 87. С. 1.

губерняў. На поўдні мяжа павінна была праходзіць па рацэ Нёман. Хоць рашэннем Германіі пад нямецкае кіраванне пераходзіла частка Гарадзенскай іуберні з Бельскім і Беластоцкім паветамі, члены Тарыбы ў сваёй большасці падзялялі погляд, што гэты абшар павінен застацца нейтральнай паласой ажно да моманту прыняцця рашэння на мірнай канферэнцыі11. Гэта павінна была быць абменнай манетай у дыпламатычнай вайне з палякамі за Вільню. У той жа час паводле дамовы ад 5 лютага 1919 г. былі размежаваныя нямецкая і польская зоны, a аддзелы Войска Польскага былі абавязаныя не перасякаць мяжы Беластоцкага павета. Ахова чыгуначнай лініі Чарна Весь — Саколка была перададзеная польскай міліцыі. У такой сітуацыі літоўцы не спяшаліся прызнаваць БНР, чакаючы развіцця падзей і магчымасці выкарыстаць беларускае пытанне ў сваёй палітыцы супраць палякаў.

Пазіцыя палякаў у дачыненні да абвяшчэння БНР не была аднароднай. У розных частках Беларусі па-рознаму ставіліся да беларускай дзяржаўнай палітыкі, іначай выглядалі гэтыя перспектывы з Варшавы, Менска, Горадні, Вільні альбо Віцебска. Пры гэтым адносіны гэтыя былі пераменлівыя ў часе і залежалі ад вялікай колькасці фактараў, такіх як палітычныя погляды, веды ў галіне нацыянальных працэсаў, вайсковы і рэвалюцыйны досвед, ступень пачуцця нацыянальнай і дзяржаўнай салідарнасці.

У кастрычніку 1918 г. у Варшаве быў створаны Камітэт па ўсходніх справах, у які ўвайшлі Вітольд Камянецкі, Стэфан Міцкевіч, Аляксандр Бабянскі, а таксама землеўласнікі, згуртаваныя ў Польскай радзе Менскай зямлі: Міраслаў Абязерскі, Леан Любенскі, Уладзіслаў Рыбінскі. Камітэт па ўсходніх справах выказваўся за аднаўленне ВКЛ і прызнанне роўных правоў трох гістарычных народаў — палякаў, літоўцаў і беларусаў12. Такая пазіцыя грунтавалася на краёвай ідэі, a краёўцы, хоць і выказваліся за аднаўленне уніі Полыпчы з гістарычнай Літвой, ролю Каралеўства Польскага бачылі толькі як падтрымку для рэалізацыі гэтых планаў. Аднак у сувязі з культурнымі, гістарычнымі, палітычнымі і гаспадарчымі адрозненнямі ад цэнтральных польскіх земляў узнікала неабходнасць стварэння ўласных адміністрацыйных улад гістарычнай Літвы, якія былі б выбраныя на ўсеагульных выбарах і ўлічвалі б інтарэсы ўсіх этнічных супольнасцей.

На фундаменце краёвай ідэі з’яўляліся розныя канцэпцыі арганізацыі гэтых земляў. Дэмакратычная партыя (Stronnictwo Demokratyczne) у Вільні дамагалася стварэння краёвага ўрада з прадстаўнікамі ўсіх нацыянальнасцей. Вітольд Камянецкі прасоўваў праект утварэння трох кантонаў. Польскі кантон павінен быў ахопліваць Вільню і Троцкі,

11 Gimzauskas Е. Baltarusiq veiksnys formuojantis lietuvos valstybei 1915—1923 m. Vilnius, 2003. S. 77—78, 80—85; беларускамоўная версія: Гімжаўскас Э. Веларускі фактар пры фармаванні літоўскай дзяржавы ў 1915—1923 гг. 2-е выд. Смаленск, 2013. С. 82, 93—98.

12 Gomötka К. Mi^dzy Polska a Rosj^... S. 26—27; Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй... С. 32—33.

Гарадзенскі, Лідскі, Ваўкавыскі, Беластоцкі, Бельскі, Сакольскі паветы. У Літоўскі кантон мусілі трапіць Коўна, а таксама Шаўлі, Целыпы, Тыльзіт, Расейны, Клайпеда і Лібава13. Беларускі кантон павінен быў ахапіць паветы Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў, г. зн. заселеныя галоўным чынам праваслаўным насельніцтвам. Такім чынам, праект прадугледжваў падзел беларускага насельніцтва паміж двума кантонамі — польскім і беларускім. Камянецкі абдумваў таксама канцэпцыю стварэння пяці аўтаномных адзінак, злучаных федэрацыяй наўзор швейцарскіх кантонаў з соймамі ў Коўне, Вільні, Беластоку, Менску і Пінску. Гэтая канцэпцыя В. Камянецкага збліжалася з усходнімі планамі Ігнація Падарэўскага, які актыўна цікавіўся будучыняй усходніх земляў (польскі прэм’ер нарадзіўся ў Курылаўцы на Валыні). Свае развагі на тэму новага палітычнага ўладкавання Усходняй Еўропы ён выказаў у мемарандуме ад 11 студзеня 1917 г., які быў уручаны прэзідэнту ЗША Вільсану. Вялікі піяніст спадзяваўся адрадзіць дзяржавыў выглядзе Злучаных Штатаў Полыпчы, якія б ахоплівалі апрача Галіцка-Падольскага каралеўства таксама каралеўствы Польшчы, Літвы, Палесся і Валыні14.

Адной з першых спроб усталявання адносін Менска з Варшавай быў візіт Надзвычайнай дэлегацыі Рады БНР на мяжы кастрычніка і лістапада 1918 г. У склад дэлегацыі ўваходзілі Я. Варонка, П. Андрэеў, А. Крэпскі, К. Петрусевіч. Аб ходзе сустрэч інфармаваў бюлетэнь Рады БНР за лістапад 1918 г. «Хроніка для газет», які выпускаўся для перадачы прэсе і грамадскай думцы інфармацыі пра дзейнасць Рады Рэспублікі, урада і іх дасягненнях на ніве дзяржаўнага будаўніцтва. Мэтай візіту было ўручэнне дэкларацыі на тэму стаўлення Рады БНР да пытання заходняй мяжы Беларусі і дэманстрацыя беларускіх прэтэнзій на Гарадзенскі, Бельскі і Сакольскі паветы.

Беларускія дэлегаты сустрэліся з прадстаўнікамі Камітэта па ўсходніх справах і польскіх палітычных партый, перадусім ППС. Яны размаўлялі з тымі асобамі, якія заўважалі існаванне беларускага руху, стараліся зразумець жаданні беларусаў, лічылі неабходным усталяваць узаемныя адносіны і, што галоўнае, маглі падтрымаць беларусаў. Пасланцы Рады Рэспублікі праводзілі перамовы з Марцэліем Гандэльсманам, Вітольдам Камянецкім, Аляксандрам Бабянскім, Стэфанам Міцкевічам, Вітольдам Абрамовічам, Нядзведскім, Аляксандрам Прыстарам, Раманам Кнолем, Дзявульскім, Тадэвушам Галуўкам, Навадворскім. Кіраўнік дэлегацыі Я. Варонка сустракаўся таксама з Янам Кухажэўскім, былым кіраўніком Рэгенцыйнай Рады, і Францішкам Пуласкім, маршалкам Рады дзяржавы, які неўзабаве павінен быў стаць кіраўніком польскага Бюро кангрэсавых прац у Парыжы. Апрача перамоў, праведзеных ад імя Рады БНР, Язэп Варонка абмеркаваў некаторыя справы ў якасці прадстаўніка фракцыі сацыялістаў-федэралістаў Рады з прадстаўніком

13 Kamieniecki W Panstwo litewskie. Warszawa, 1918. S. 11.

14 Wapinski R. Stosunki mi^dzy Ignacym Paderewskim a Jozefem Piteudskim w roku 1919 i ich nast^pstwa II Wladyslaw Sikorski — Ignacy Paderewski / Red. Cz. Bloch. Lublin, 1988. S. 109.

Польскай вайсковай арганізацыі. Падчас знаходжання ў Варшаве беларуская дэлегацыя, крыху апярэджваючы падзеі, пахвалялася поспехамі ў заснаванні дзяржаўных структур БНР. Паводле справаздачы беларускай дэлегацыі, палякі былі вельмі ўражаныя гэтымі крокамі беларусаў у Менску і нават выказвалі зайздрасць, што беларусыўжо маюць арганізаваны “перадпарламент” (гаворка ішла пра Раду Рэспублікі). Хоць дэлегацыя БНР не хавала, а магчыма нават падкрэслівала нацыянальныя аспекты, паводле яе ўдзельнікаў, у Варшаве іх дэкларацыя сустрэлася з больш прыхільным стаўленнем, чым з боку палякаў у Менску16.

Хутка пасля ад’езду Надзвычайнай дэлегацыі БНР, у сярэдзіне лістапада 1918 г. у Варшаве з’явілася дэлегацыя Польскай рады Менскай зямлі ў складзе М. Абязерскага, Л. Лубенскага, У. Рыбінскага і Я. Карсакоўны з Палесся. Падчас сустрэчы 14 лістапада з членамі Камітэта па ўсходніх справах М. Гандэльсманам, В. Камянецкім, А. Бабянскім дэлегацыя заняла пазіцыю, паводле якой польскі ўрад павінен усталяваць адносіны з Беларускай радай і Тарыбай. М. Абязерскі і Лубенскі пры гэтым запэўнівалі, што імкненнем палякаў з Беларусі з’яўляецца аднаўленне былога ВКЛ, адарванне ад Расіі і аднаўленне уніі з Полыпчай. Яны папярэджвалі, што калі польскі ўрад не распачне супрацоўніцтва з беларускім і літоўскім урадамі, Беларусь і Літва трапяць пад уплыў Расіі, якая іх паглыне, і за ўсходняй мяжой Полыпчы вырасце Расійская дзяржава16.

У выніку абедзвюх сустрэч з дэлегацыямі з Беларусі сябры Камітэта паўсходніх справах пагадзіліся, што варта падрыхтаваць польскую грамадскую думку да больш цеснага супрацоўніцтва з беларусамі і літоўцамі. Быў падтрыманы таксама праект аддзялення Беларусі і Літвы ад Расіі і пабудовы імі самастойных дзяржаўных структур. Было вырашана, каб у дэлегацыях, накіраваных да ўрад Літвы і Беларусі, прысутнічалі выключна палякі з цэнтральнай Полыпчы, а не з гістарычнай Літвы. Гэта павінна было супакоіць наяўнае нацыянальнае напружанне, перадусім пераламаць недавер і адсунуць падазрэнні ў тым, што за дзеяннямі Варшавы стаяць інтарэсы польскіх землеўласнікаў з Літвы і Беларусі. Польскі ўрад збіраўся пераконваць, што асновай яго палітыкі з’яўляецца правіла самавызначэння нацый17.

Нягледзячы на распачатыя абодвума бакамі намаганні, цеснага супрацоўніцтва паміж Варшавай і Менскам завязаць не ўдалося. Найболып уплывовая і багатая сацыяльная група з беларускіх тэрыторый, якая магла падтрымаць пабудову дзяржаўнасці на гэтых прасторах — землеўласнікі, — у асноўным выступала за краёвую ідэю. Пачатковая прыхільнасць некаторых землеўласнікаў да канцэпцыі БНР пад уплывам радыкальных сацыяльных лозунгаў даволі хутка замянілася на

15 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 294—295 (№ 1136).

16 Czarniakiewicz A. Ksztaitowanie si^ osrodka polonofilskiego w bialoruskim ruchu narodowym (listopad 1918 — grudzien 1919) // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 29. Bialystok, 2008. S. 27.

17 Тамсама. S. 27—28.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 297 непрыманне. У дадатак іх сімпатыі да беларускага нацыянальнага руху беларускімі сацыялістамі ўспрымаліся з недаверам і засцярогамі, што землеўласнікі жадаюць захаваць ранейшыя эканамічныя і сацыяльныя адносіны. Прапольская арыентацыя была адной з галоўных прычын паразы кансалідацыйнай праграмы. Калі на стварэнне беларускай дзяржавы пагаджаліся ўсе, то выбар галоўнага саюзніка быў вялікай праблемай. Польскія землеўласнікі прагнулі поўнага разрыву з Расіяй і збліжэння з Полыпчай, у сваю чаргу большасць беларускіх дзеячаў, хоць і не ўсе, бачылі беларускую дзяржаву ў цесным саюзе з дэмакратычнай Расіяй, а Полыпчу ўспрымалі з вялікай доляй недаверу і падазрэння.

Дзве супрацьлеглыя палітычныя дарогі, адсутнасць узаемнага даверу паміж асобнымі сацыяльнымі слаямі і пастаянны акцэнт на маёмасных адрозненнях не пакідалі Беларусі добрых перспектыў, тым больш што сімпатыі землеўласнікаў да палітычнага і грамадскага беларускага руху былі хутчэй выключэннем. Увогуле яны яго стараніліся, не бачачы сярод беларускіх дзеячаў адпаведных для сябе партнёраў. У той жа час яны ініцыявалі ўласныя ідэі арганізацыі беларускіх земляў і іх палітычнай прыналежнасці.

Пад канец Першай сусветнай вайны пачала вымалёўвацца праграма стварэння дзяржавы ў межах былога ВКЛ да 1772 г., звязанай уніяй з Полыпчай. На такое рашэнне «ўсходняга пытання» пагадзіліся ўсе польскія партыі, якія дзейнічалі ў Каралеўстве Польскім. Далейшыя палітычныя падзеі гэтую ідэю скарэктавалі, бо Полыпча павінна была лічыцца з нацыянальнымі прэтэнзіямі латышоў, літоўцаў, беларусаў і ўкраінцаў, якія цалкам ігнараваліся Польскім нацыянальным камітэтам у Парыжы18. У дачыненні да ўсходняй мяжы і будучыні беларускіх земляў выявіліся велізарныя праграмныя разыходжанні як сярод уплывовых груповак у краіне, так і паміж членамі польскай дэлегацыі, накіраванай на мірную канферэнцыю. Аднак увогуле аднаўленне мяжы 1772 г. станавілася маларэальнай і не здабыла сімпатый сярод асоб, што прымалі рашэнні аб будучым абліччы Полыпчы. Затое як прыхільнікі федэрацыі, так і прыхільнікі інкарпарацыі рэальным бачылі падзел беларускіх земляў і ўключэнне заходняй яе часткі ў склад Польпічы. Беларусаў-каталікоў, якія жылі там, значная частка палякаў трактавала як асоб з несфармаванай нацыянальнай свядомасцю, прыдатных для польскай культурнай асіміляцыі.

Тэрытарыяльная праграма землеўласнікаў з Беларусі была прадстаўленая 18 студзеня 1919 г. у палацы графа Генрыка Патоцкага ў Варшаве на нарадзе з амерыканскім вайсковым прадстаўніком капітанам Р. Ц. Фостэрам. У сустрэчы ўдзельнічалі Аляксандр Мэйштовіч і Эдвард Вайніловіч з Меншчыны, адзін з расчараваных прыхільнікаў беларускага руху. Сабраныя пазначалі на карце межы Літвы і Беларусі:

Мы прэтэндавалі [на тэрытрыі] да Дняпра і Дзвіны, — узгадваў Э. Вайніловіч, — ахопліваючы Польскія Інфлянты, а на поўдні — да Украіны,

18 Wasilewski L. Wschodnia granica Polski // Bellona. T. 17. 1925. Z. 2. S. 125—137.

абмяжоўваючыся межамі Менскай губерні. Капітан выказаў занепакоенасць, што, заходзячы так далёка на ўсход, мы інстынктыўна кіруемся імперыялізмам. Я спаслаўся на межы індывідуальнага валодання зямлёй, што адрознівала светапогляд Цэнтральнай Расіі і Белай Русі і найбольш адпавядала гістарычным межам 1772 г. і нашым патрабаванням. Націскаў галоўным чынам на немагчымасць прымянення ў гэтым выпадку прынцыпу Вільсана аб нацыянальным самавызначэнні з-за анархічнасці краіны, насычанасці ідэямі бальшавізму, якія пры саюзе з Расіяй пераважалі б сярод цёмных мас19.

Стваральнікам усходняй палітыкі Полыпчы, а тым самым і яе ўсходняй мяжы, быў Юзаф Пілсудскі. Паводле яго ўяўленняў, Польская дзяржава павінна была складацца з Каралеўства Польскага і ўсёй Галіччыны, а таксама быць «адпаведна пашыраная на ўсходзе»20. Як далёка павінна было заходзіць гэтае «пашырэнне», ніхто ў атачэнні Начальніка дзяржавы дакладна акрэсліць не мог, але, па ідэі, гэта павінна была быць частка беларускіх земляў з Менскам (пры ўмове, што іх уключэнне ў межы Полыпчы не адбудзецца коштам Вільні і заходніх земляў Каралеўства Польскага).

У адрозненне ад I. Падарэўскага, Ю. Пілсудскі не раскрываў сваіх тэрытарыяльных канцэпцый. Адзіным цэльным дакументам, у якім ён акрэсліў свае планы, датычныя ўсходняй палітыкі, з’яўляецца нататка, зробленая ў канцы лістапада 1918 г., якая, падобна, уяўляе сабой інструкцыю для Казіміра Длускага. Паводле гэтага запісу, усходняя мяжа Полыпчы павінна была праходзіць уздоўж лініі Калуш — Буг (Краснае) — вярхоўі Стыра, уздоўж Стыра да Луцка, ахопліваць Палессе, праходзіць паміж Стырам і Гарынню да яе вусця на Прыпяці, затым у кірунку Бярэзіны, пакідаючы Бабруйск з польскага боку, перасякаць Случчыну, сягаючы аж да Дзвіны, і ахопліваць Лепельскі павет21. Пастулат федэрацыі з Полыпчай у дачыненні да БНР не выказваўся. Затое падобныя планы датычылі Літвы, якая, аднак, супраціўлялася такому саюзу з Полыпчай.

Погляды на тэму ўсходняй мяжы Польшчы фармуляваў таксама Польскі нацыянальны камітэт. Яго старшыня Р. Дмоўскі, зыходзячы з меркавання, што беларусы (і ўкраінцы) — гэта нацыі «негістарычныя» і «слаба цывілізаваныя», абвясціў наступны пастулат пралягання ўсходняй мяжы: на поўнач ад Лібавы, далей — уздоўж Дзвіны, на поўдні — уздоўж ракі Гарынь. Хацеў далучыць да Польшчы Літву разам з Палангай і Лібавай, Ілуксцкі павет, Курляндыю, паўднёвую частку Польскіх Інфлянтаў, Дзісенскі і Полацкі паветы на правым беразе Дзвіны, Лепельскі павет, болыпую частку Валыні на захад ад лініі Оўруч—Звягель, уключаючы ў Польшчу Заслаўскі і Стараканстанцінаўскі паветы, частку Падолля (Праскураўскі, Камянецкі паветы і палову Ушыцкага).

19 Woynillowicz Е. Wspomnienia 1847—1928. Cz. 1. Wilno, 1931. S. 226.

20 Wasilewski L. Wschodnia granica Polski... S. 125.

21 J^drzejewicz W. Kronika zycia Jozefa Pilsudskiego (1867—1935). T. 1. Londyn, 1977.

  1. 398.

Інкарпарацыйныя планы ў дачыненні да Беларусі ахоплівалі Віленскую, Гарадзенскую іуберні, большую частку Менскай з Менскам і Слуцкам (без Рэчыцкага павета). Літоўцам на тэрыторыі Ковенскай, паўночназаходняй часткі Віленскай і Сувалкаўскай губерняў Р. Дмоўскі абяцаў аўтаномію22. Вялікае значэнне для збліжэння поглядаў эндэкаў і бельведэрскага лагера ў справе ўсходняй мяжы мелі перамовы Станіслава Грабскага з Юзафам Пілсудскім на пачатку снежня 1918 г. Грабскі ў той час прапаноўваў змусіць Германію перадаць польскім вайсковым уладам наступныя паветы: Бяла-Падляскі, Берасцейскі, Бельскі, Беластоцкі, Сакольскі, Гарадзенскі, Аўгустоўскі, Сейненскі, Сувалкаўскі. На наступным этапе прадугледжвалася перадача Кобрынскага, Пружанскага, Слонімскага, Ваўкавыскага, Наваградскага, Ашмянскага, Лідскага, Троцкага, Віленскага паветаў. На трэцім этапе планавалася заняць рэшту тэрыторыі Менскай і Віленскай губерняў, а таксама Езяроскага (тагачаснага Новааляксандраўскага) павета Ковенскай губерні23.

Планы Польскага нацыянальнага камітэта, якія прадугледжвалі падзел беларускіх земляў, не былі прынятыя Літоўскай камісіяй, што дзейнічала пасля 1917 г. у Варшаве (створаная пры Рэгенцыйнай Радзе). Яна выказала меркаванне, што адзінай магчымасцю з’яўляецца аднаўленне Польскай дзяржавы ў межах 1772 г. Указвалася на неабходнасць далучэння ўсёй Беларусі і надзялення яе аўтаноміяй24. Гэтую заяву падпісалі краёўцы Зыгмунт Юндзіл, Міраслаў Абязерскі і Уладзіслаў Завадскі. 3 такой пазіцыяй, аднак, не пагаджаліся землеўласнікі. Памешчыкі з Гарадзеншчыны і Віленшчыны ўсё часцей выказваліся за інкарпарацыю гэтых тэрыторый у склад Полыпчы без аглядкі на іншыя беларускія губерні.

Актыўнасць землеўласнікаў узрасла восенню 1918 г., калі была блізкай перспектыва эвакуацыі з Беларусі нямецкіх войскаў. Яны вельмі асцерагаліся бальшавікоў і радыкалізацыі настрояў сярод мясцовага насельніцтва. Менавіта ў той час пачалі ўзнікаць польскія нацыянальныя рады, выбраныя на павятовых з’ездах, у тым ліку Слонімская польская нацыянальная рада, у якой вялікую ролю адыгрываў кс. Яўстах Сапега, Польская нацыянальная рада Слуцкага павета пад кіраўніцтвам доктара Юльяна Марачэўскага, Польская галоўная рада Гарадзенскай зямлі са старшынёй кс. Леанам Жаброўскім, Польская рада Менскай зямлі на чале з Геранімам Кяневічам, Польская рада Магілёўскай зямлі са старшынёй Канстанцінам Гардзялкоўскім, Польская рада Віленскай зямлі пад кіраўніцтвам Вітольда Копця. У студзені 1919 г. гэтыя рады арганізаваліся ў Прэзідыум польскіх рад, які ўзначаліў Г. Кяневіч25.

Пад уплывам абяцанняў Германіі вывесці войскі з Літвы Польскі

22 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 38—39; Wasilewski L. Wschodnia granica Polski... S. 125—137.

23 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 58.

24 Gomolka K. Mi^dzy Polskq a Rosja... S. 34—35; Гамулка K. Паміж Польшчай i Расіяй... C. 40.

25 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 50.

камітэт у Вільні (створаны ў 1915 г. як польскае нацыянальнае прадстаўніцтва) 1 лістапада 1918 г. стварыў Камітэт грамадскай бяспекі пад кіраўніцтвам Банкоўскага26. У яго склад увайшлі: Людвік Абрамовіч у якасці віцэ-старшыні, Станіслаў Кагнавіцкі, Аляксандр Звяжынскі, Зыгмунт Нагродскі, Станіслаў Бабятынскі. У сярэдзіне лістапада ў Вільні адбыўся з’езд землеўласнікаў, які папоўніў Камітэт грамадскай бяспекі новымі прыхільнікамі. Пад іх уплывам былі ўсталяваныя кантакты з генералам Мікалаем Сулеўскім, начальнікам самаабароны Гарадзенскай зямлі. 22 снежня 1918 г. у Вільні была створана Часовая камісія кіравання Літвой з удзелам Ёітольда Абрамовіча, Стэфана Міцкевіча, Конрада Недзялкоўскага, Яна Пілсудскага, Станіслава Кагнавіцкага і Аляксандра Звяжынскага. 28—29 снежня 1918 г. у Вільні адбыўся Агульнапольскі з’езд Літвы, які звярнуўся да польскага ўрада ў Варшаве з просьбай як мага хутчэй выслаць у Літву ўзброеную дапамогу для супраціўлення балыпавікам. Пры гэтым гаварылася, што польскія вайсковыя сілы паслужаць жыхарам гэтых земляў аховай, а іх прысутнасць не будзе вырашаць палітычную будучыню краіны. У снежні 1918 г. землеўласнікі зажадалі прадстаўніцтва «крэсаў» ва Устаноўчым сейме. Гэты праект падтрымалі эндэкі, хрысціянская дэмакратыя і сялянская (ludowa) партыя, але толькі ў дачыненні да шаснаццаціасабовага прадстаўніцтва з тых беларуска-літоўскіх земляў, якія прадугледжвалася ўключыць у склад Полыпчы. Гэтая прапанова, аднак, не прайшла, бо яе раскрытыкавалі Польская сялянская партыя «Вызваленне» і ППС. Першыя лічылі, што выбары можна праводзіць толькі пасля далучэння Гарадзеніпчыны і Віленшчыны да Польшчы. У сваю чаргу, польскія сацыялісты прытрымліваліся думкі, што будучую Польскую дзяржаву можна будаваць выключна на асновах паразумення з іншымі нацыямі і пасля іх свабоднага волевыяўлення ў справе іх будучыні27.

Абяцанне эвакуацыі нямецкіх войскаў і перадачы Германіяй тэрыторыі так званай «першай нямецкай акупацыі» пад адміністрацыйную ўладу Літвы перасунула зацікаўленасць Менска кантактамі з Варшавай на другі план. У той час найважнейшым было высветліць адносіны з Тарыбай, тым больш што вымалёўваўся план рэалізацыі канцэпцыі, якая здаўна прысутнічалаў беларускай палітычнай думцы, а менавіта — канцэпцыі беларуска-літоўскай дзяржавы. Падтрыманне даверу з боку літоўцаў вымагала ахаладжэння кантактаў урада БНР з Варшавай, нават насуперак палітычнаму рэалізму. Паказальна, што на адным з апошніх пасяджэнняў Рады Рэспублікі ў Менску, 20 лістапада 1918 г., г. зн. незадоўга да заняцця горада балыпавікамі, было вырашана неадкладна распачаць спробы дамагчыся прызнання незалежнасці БНР урадамі Літвы, Латвіі, Францыі, Германіі,

26 Gierowska-KaHaur J. Zarzad Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 wrzesnia 1920). Warszawa, 2003. S. 41—45.

27 Gomötka K. Mi^dzy Polska a Rosj^... S. 55; Гамулка K. Паміж Полыпчай i Расіяй... C. 61.

Швейцарыі і Малдовы. У гэтых напрамках павінны былі выехаць дэлегацыі БНР, а з ініцыятывы беларускіх эсэраў — таксама да ўрада Леніна ў Маскве. Аднак у Варшаву прадстаўнік Рады БНР накіраваны не быў28. Магчыма, беларускія дзеячы не бачылі сэнсу ў яшчэ адным візіце да польскага ўрада, аднак больш праўдападобным падаецца тое, што такое рашэнне было прадыктаванае збліжэннем з Літвой. У некаторай ступені на адмову ад далейшых кантактаў з Варшавай маглі мець уплыў беларускія сацыялісты-рэвалюцыянеры, якія ясна выказвалі сваё непрыхільнае стаўленне як да мясцовых палякаў, так і да «караняжаў». У такім кантэксце ранейшы візіт Я. Варонкі і іншых дэлегатаў у Варшаву варта было б прызнаць хутчэй жаданнем засведчыць пра існаванне БНР і азнаёміцца з пазіцыяй Варшавы, аднак без намеру працягваць супрацоўніцтва.

6.3 Пагадненне Віленскай Беларускай рады з Тарыбай

3 моманту перадачы ўраду Літвы тэрыторый «першай нямецкай акупацыі», вызначэння літоўска-ўкраінскай мяжы і падзелу беларускіх земляў у палітыцы БНР на першы план выйшла пытанне адносін з літоўцамі. Рашэнне Германіі давала Тарыбе поўную ўладу таксама над тэрыторыямі, населенымі беларусамі, якія ўрад БНР лічыў часткай беларускай дзяржавы. Таму Рада БНР адрэагавала вельмі хутка. Ужо 22 кастрычніка 1918 г. яна ўпаўнаважыла Янку Станкевіча, сябра Віленскай Беларускай рады (ВБР), аднавіць перамовы з Тарыбай ад імя Рады БНР29. 1 лістапада дэлегацыя Рады БНР давяла да ведама літоўцаў пра абвяшчэнне незалежнасці Беларусі і яе тэрытарыяльныя прэтэнзіі30. Гэты мемарандум, відавочна, не быў добра сустрэты, бо праз два дні ВБР нагадала, што на абшары, перададзеным літоўскай адміністрацыі і акрэсленым назвай «Новая Літва», яна лічыць сябе органам, раўнапраўным з Тарыбай31. Сябры ВБР пры гэтым выразна акцэнтавалі ўвагу на тым, што, у адрозненне ад членаў Тарыбы, яны былі выбраныя ўдзельнікамі Беларускай канферэнцыі, якая рэпрэзентавала беларусаў з тэрыторый «першай нямецкай акупацыі». Таму яны лічылі, што маюць перавагу над Тарыбай, бо могуць спаслацца на прызнанне з боку вялікай часткі жыхароў гэтай тэрыторыі. Пры гэтым сябры ВБР поўнасцю прызнавалі вяршэнства Рады БНР.

Аднак непрызнанне Тарыбай урада БНР, а таксама рашэнне Германіі наконт тэрыторыі Беларусі прымусілі наладжваць адносіны з літоўцамі і абараняць праграму-мінімум. У гэтай сітуацыі беларусы

28 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 305 (1146. Хроніка для газет за 23.11.1918).

29 Тамсама. С. 288 (№ 1106).

30 Дэлегацыя Рады Беларускае Народнае Рэспублікі да Літоўскай Тарыбы Ц Гоман. 1918. 8 лістапада. № 88. С. 3.

31 LCVA. Е 582. Ар. 2. B.15. L. 5.

стараліся атрымаць гарантыі для беларускіх жыхароў Віленшчыны і Гарадзеніпчыны, прапаноўваючы літоўцам партнёрства. Тарыбу, якую ўспрымалі як літоўскае нацыянальнае прадстаўніцтва, ураўнаважвалі беларускім прадстаўніцтвам — Віленскай Беларускай радай. Аказанне падтрымкі дзяржаўнай дзейнасці літоўцаў мусіла стаць першым крокам у кірунку пабудовы дуалістычнай літоўска-беларускай дзяржавы ў этнічных межах.

3 лістапада 1918 г. ВБР выдала дэкларацыю, у якой заяўляла пра неабходнасць стварэння часовага літоўска-беларускага парламента з прапарцыйным удзелам нацыянальных меншасцей (у лік якіх, трэба разумець, ВБР беларусаў не ўключала). Гэтаму беларуска-літоўскаму парламенту належала сфармаваць Часовы ўрад. Сябры ВБР папярэджвалі: калі з літоўцамі дамовіцца не атрымаецца і аб’яднанне абодвух народаў у адной дзяржаве не адбудзецца, то беларусы Віленпічыны будуць мець поўнае права адмовіцца ад гэтага праекта і злучыцца з іншымі беларускімі землямі. Уваходжанне беларускіх прадстаўнікоў у склад Тарыбы было агавораначатырмаўмовамі. Па-першае, літоўцы павінны былі прызнаць заходнюю мяжу Гарадзеншчыны з Бельскам і з Беластокам мяжой літоўска-беларускай дзяржавы, г. зн. адмовіцца ад магчымага абмену гэтымі тэрыторыямі і абараняцца ад прэтэнзій палякаў. Наступнай умовай было забеспячэнне прапарцыйнага ўдзелу беларусаў у Тарыбе і ва ўрадзе. Трэцяя і чацвёртая ўмовы прадугледжвалі атрыманне беларускімі землямі шырокай аўтаноміі і арганізацьпо беларускага войска32.

Звязванне часткі Беларусі з Літвой у той час разглядалася як запасны варыянт на выпадак, калі б не ўдалося захаваць Беларускую дзяржаву. Скарыстацца гэтым варыянтам пераконвала рэдакцыя газеты «Гоман», бачачы ў ім магчымасць адрэзаць Беларусь ад расійскіх уплываў і абараніць ад уключэння ў склад Расіі:

Беларусы ніколі ня могуць адказацца ад жаданьня незалежнасці ўсяе Беларусі (з Літвой ці не — усё роўна), але, дабіваючыся незалежнасьці ўсяе Беларусі, беларусы павінны глядзець, каб ніводная частка Беларусі не была паняволена, і каб яна была арганізована дзяржаўна як беларуская часьць. Пры гэтым нацыянальныя і дзяржаўныя правы Беларускага Народу найляпей былі б забясьпечаны ў тэй часьці Беларусі, якая з Літвой тварыць адно гасударства. Палажэньне часьці Беларусі, злучанай з Літвой, ня можна нават прыраўнаваць да палажэньня тых часьцей, каторыя маглі бы быць гвалтам задзяржаны пры Маскоўшчыне або Украіне33.

Аўтар артыкула (хутчэй за ўсё, В. Ластоўскі) спасылаўся на прыклад Украінскай нацыянальнай рады, якая таксама была вымушаная выбіраць паміж барацьбой за захаванне інтэгральнасці ўкраінскіх земляў

32 Рэзалюцыі Беларускае Рады ў Вільні Ц Гоман. 1918. 8 лістапада. № 88. С. 1.

33 Вільня, 8 лістапада 1918 // Тамсама. С. 2.

і рэальнай украінскай дзяржаўнай уладай у Аўстра-Венгрыі на абшары Галіччыны, Закарпацця і Букавіны34.

Старшынёй ВБР, г. зн. органа, што дамаўляўся з Тарыбай, быў А. Луцкевіч, які апошні месяц займаў і пасаду прэм’ера БНР. Дзейнасць ВБР і згода, калі што, на падзел беларускіх земляў, супярэчылі, аднак, праграме яго ўрада, які сваёй мэтай ставіў ахоп межамі БНР усіх беларускіх земляў. Такую нелагічнасць можна растлумачыць дзвюма прычынамі. Найпраўдападобней сябры ВБР распачалі перамовы з Тарыбай яшчэ падчас адсутнасці ў Вільні А. Луцкевіча, які з Кіева накіраваўся ў Менск. Цяжка, аднак, уявіць сабе, каб кіраўнік ВБР не быў паінфармаваны пра дзейнасць падпарадкаванага яму органа, тым больш што ў ім дзейнічалі надзейныя людзі. Калі ж ён ведаў пра праект сяброў ВБР і іх дэкларацыі ад 3 лістапада, значыць мусіў пагадзіцца на такую праграму-мінімум. Калі так, то рабіў ён гэта ў перакананні, што палітычная сітуацыя ў Літве і Беларусі, вызначаная Германіяй, не зможа доўга ўтрымацца і ўсе літоўскія праекты павінны хутка змяніцца.

Пасля прыняцця 11 лістапада 1918 г. прысягі першым літоўскім урадам прэм’ер А. Вальдэмарас і Тарыба звярнуліся да грамадзян Літвы з заклікам ствараць парафіяльныя камітэты і арганізоўваць мясцовае самакіраванне і службу парадку — міліцыю. У той жа час распачаліся спробы літоўцаў атрымаць падтрымку ў справе пабудовы літоўскай дзяржаўнасці з боку беларусаў Віленшчыны і Гарадзеншчыны. Адной з прычын гэтых спроб было жаданне зрабіць Вільню сталіцай Літвы. Гэты горад быў населены перадусім яўрэямі і палякамі, але вакол Вільні ад поўдня кругам размяшчаліся вёскі, заселеныя беларускім насельніцтвам, дзе дамінавала беларуская мова і беларускія звычаі. Хоць на Вільню прэтэндавалі палякі, літоўцы і беларусы, аднак ніхто не мог быць упэўненым у прыналежнасці гэтага горада, калі б гэта вырашала насельніцтва Віленшчыны.

Літоўцы свае правы на Вільню маглі аргументаваць толькі з пункту гледжання гісторыі — як на сталіцу ВКЛ. Варта, аднак, памятаць, што тагачасная гістарыяграфія характарызавала ВКЛ як літоўска-рускую дзяржаву. Таму няма нічога дзіўнага, што літоўцы, якія толькі пазней запішуць у сваёй Канстытуцыі, што Літоўская Рэспубліка з’яўляецца выключным нашчадкам спадчыны ВКЛ, пакуль шукалі сярод беларусаў саюзніка супраць палякаў. Аб’яднанне гістарычнага і этнаграфічнага крытэрыяў магло быць у гэтай барацьбе моцным аргументам. Былі, аднак, яшчэ іншыя прычыны, з-за якіх літоўцы наважыліся на пашырэнне тэрыторыі Літвы за кошт земляў, населеных беларусамі ажно да ракі Нёман. Адной з іх было жаданне валодаць Горадняй — горадам, які адыгрываў важную ролю ў гісторыі ВКЛ, а другой — сумненні, ці

“Відавочна, маецца на ўвазе рашэнне Украінскай нацыянальнай рады, створанай у кастрычніку 1918 г. з санкцыі аўстра-венгерскага імператара Карла I у Львове, не аб’ядноўваць заходнеўкраінскія землі з Украінскай Дзяржавай гетмана П. Скарападскага, а застацца ў складзе Аўстра-Венгерскай манархіі на правах шырокай аўтаноміі (Заўв. рэд.).

304 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці здолее малая літоўская дзяржава, абмежаваная выключна этнічнай тэрыторыяй, пераканаць магутныя еўрапейскія краіны прызнаць яе незалежнасць. Варта таксама памятаць, што частка літоўскіх палітыкаў з краёвымі перакананнямі з цяжкасцю пагаджалася на адыход ад ідэі аднаўлення ВКЛ. На гэтым, праўдападобна, грунтавалася жаданне ўрада А. Вальдэмараса супрацоўнічаць з беларусамі.

Антон Луцкевіч, як я ўжо пісала, быў хутчэй перакананы ў часовасці сітуацыі, у якой восенню 1918 г. знаходзіліся Літва і Беларусь, а таму стараўся праводзіць у дачыненні да літоўцаў дваістую палітыку. 3 паразай Германіі ён спадзяваўся канца нямецкай акупацыі, а тым самым хуткай страты літоўцамі пратэктара. Ён верыў, што новы і справядлівы палітычны падзел Усходняй Еўропы ажыццявяць дзяржавы Антанты. Таму ў якасці ігрэм’ера БНР Луцкевіч не хацеў ангажавацца ў перамовы з дзвюх прычын. Па-першае, ён не мог гэтага рабіць, бо тое магло быць лёгка ўспрынятае як падтрымка ўрадам БНР Тарыбы ў справе ўключэння ў межы Літвы тэрыторый, населеных беларусамі, чаго Луцкевіч хацеў пазбегнуць. У гэтым моманце найважнейшым было прэзентаваць незалежніцкія памкненні беларускага ўрада і яго погляд на межы дзяржавы. Луцкевіч разлічваў таксама на тое, што БНР атрымае болып, калі не будзе ўспрымацца як саюзнік прайграўшай Германіі і яе сатэлітаў. Варта, аднак, пастаянна памятаць пра тое, што А. Луцкевіч здаўна быў вялікім прыхільнікам ідэі пабудовы незалежнай літоўска-беларускай дзяржавы і стварэння гаспадарчай супольнасці над Балтыйскім морам, да якога Беларусь без сувязі з Літвой і Латвіяй не мела доступу.

Да перамоў з Тарыбай зноў прыступіла ВБР, гэтым разам ужо дакладна са згоды А. Луцкевіча, які хоць і меў уласныя планы як прэм’ер БНР, але не хацеў губляць таксама шанцаў на магчымую літоўскабеларускую федэрацыю. Іншыя жаданні панавалі сярод віленскіх беларусаў. Яны разумелі слабае становішча БНР і адсутнасць у яе якой-небудзь падтрымкі, таму да перамоў іх падштурхоўваў таксама не толькі пошук у Літве саюзніка, але дбанне пра лёс Віленіпчыны і Гарадзенпічыны ў выпадку, калі б не адбылося прызнання незалежнасці БНР і ўключэння абедзвюх губерняў у склад Беларусі. У такой сітуацыі сябры ВБР павінны былі ўлічваць тры варыянты: далучэнне да Літвы, да Полыігчы альбо заняцце бальшавікамі. 3 пункту гледжання сяброў ВБР, значна лепшым вырашэннем было далучэнне абедзвюх губерняў да літоўскай дзяржавы, чым іх уключэнне ў склад Полыпчы ці Расіі. Перспектыва аднаўлення літоўска-беларускага «Вялікага Княства» на падставе раўнапраўя народаў, папулярызаваная ў публіцыстыцы краёўцаў, пазбаўляла, прынамсі, ад неабходнасці правядзення мяжы і вырашэння, па які бок ад яе будзе Вільня. Беларусы не баяліся супрацоўнічаць з літоўцамі, бо абодва народы мелі падобную сацыяльную структуру, прайшлі падобныя этапы ў развіцці нацыянальнага руху, падзялялі супольны гістарычны лёс, а іх культура ўзаемна перапляталася. Важна было, што абодва народы не мелі адзін да аднаго ніякіх комплексаў,

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 305 якія адчувалі ў адносінах да палякаў. 3 боку літоўцаў беларусам не пагражала непрадказальнасць, якую неслі ў сабе магчымыя кантакты з расійскімі бальшавікамі. Нельга недаацэньваць яшчэ адну прычыну, па якой віленскія беларусы пачалі дамаўляцца з Тарыбай. Ею была боязь, што адсутнасць перамоў стане прычынай страты ВБР уплыву на палітыку Літвы на тэрыторыях, перададзеных ёй Германіяй, а інтарэсы беларусаў у Тарыбе будуць прадстаўляць цалкам выпадковыя асобы.

Віленская Беларуская рада распачала перамовы з літоўцамі, разглядаючы два сцэнарьгі. Мінімальны план быў адказам на новую сітуацыю, у якой аказаліся беларусы пасля ўсталявання літоўскай адміністрацыйнай улады. Ен прадугледжваў увядзенне беларускай палітычнай аўтаноміі на тэрыторыі Віленскай і Гарадзенскай іуберняў, а таксама, па меры магчымасці, яе паступовае пашырэнне на іншыя тэрыторыі, населеныя беларусамі, з надзеяй на федэрацыю Літвы і Беларусі. Аднак не адмаўляўся і план-максімум, г. зн. стварэнне ў межах, прапанаваных Радай БНР, «вялікай» Беларусі, якая ўвайшла б у федэратыўны саюз з Літвой. Тым часам прапанова, зробленая членамі Тарыбы, адрознівалася ад погляду на літоўска-беларускія адносіны, які мелі сябры ВБР. Літоўцы прапаноўвалі менавіта стварэнне беларускага прадстаўніцтваў Тарыбе і ахоп беларускай аўтаноміяй пэўнага абшару, межаў якога пакуль не вызначалі. Перамовы распачаліся ў лістападзе 1918 г. 14 лістапада ВБР вылучыла новыя патрабаванні, а менавіта: перадачу ёй 25% агульнай колькасці месцаў у Тарыбе, аднаго міністэрства, калегій і Сакратарыята беларускіх спраў, а таксама выдзялення фінансавых сродкаў на пабудову беларускіх структур. На першым супольным беларуска-літоўскім сходзе, арганізаваным 15 лістапада, гэтыя пастулаты былі прынятыя літоўцамі, напэўна, тым болып ахвотна, што беларусы не ўзнавілі некаторых умоў, прадстаўленых у дэкларацыі ад 3 лістапада35. Літоўцы прызналі, што на сустрэчы 15 лістапада была заключаная літоўска-беларуская дамова.

Толькі праз тыдзень сябры ВБР зарыентаваліся, што дамова не поўнасцю адпавядае іх чаканням. Але яны зноў не паклапаціліся пра атрыманне гарантый рэалізацьгі пастулатаў, выстаўленых беларусамі на пачатку лістапада. Ім трэба было, каб літоўцы пацвердзілі, што яны будуць імкнуцца да таго, каб у межах літоўскай дзяржавы знаходзіліся Бельскі і Беластоцкі паветы, а іх заходнія рубяжы стануць заходняй мяжой дзяржавы, якая ў разуменні беларусаў павінна была быць заходняй мяжой абшару беларускай аўтаноміі. Акрамя гэтага, беларусы хацелі, каб літоўцы абавязаліся ахоўваць мяжу ад наступу палякаў, пагадзіліся арганізаваць асобную аўтаномную адзінку з дзяржаўнай беларускай мовай, перадалі Сакратарыяту беларускіх спраў усе паўнамоцтвы ў справе прызначэння на адміністрацыйныя пасады на абшары беларускай аўтаноміі, а таксама пачалі арганізоўваць беларускую школьную інспекцыю. Калі 21 лістапада 1918 г. ВБР папрасіла пацвердзіць, што літоўскі ўрад будзе рэалізоўваць гэтыя пастулаты, той пагадзіўся толькі

35 LCVA. F. 582. Ар. 2. В. 5. L. 5; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 296—297 (1139. Беларускалітоўскія ўмовы ў Вільні, 15.11— 08.12.1918).

на апошні, які прадугледжваў увядзенне для беларусаў адукацыі на беларускай мове. У адносінах да астатніх лістом ад 26 лістапада 1918 г. інфармавалася, што вылучэнне абшару беларускай аўтаноміі і стварэнне на гэтай тэрыторыі структур беларускай адміністрацыі немагчымае, бо «супярэчыць ужо заключанаму літоўска-беларускаму пагадненню»36. Рада Міністраў Літвы пры гэтым прызнала, што дзяржаўную прыналежнасць Бельска і Беластока вызначыць мірная канферэнцыя, на якую ўрад вышле сваіх дэлегатаў, у тым ліку і беларусаў. Назаўтра, 27 лістапада 1918 г., на паседжанні Тарыбы прэм’ер А. Вальдэмарас прадставіў вынікі перамоў з ВБР, пасля чаго была аднагалосна прынятая рэзалюцыя37. У ёй гаварылася пра тое, што ВБР выказваецца за незалежнасць Літвы і прагне супрацоўнічаць супольна з літоўскім урадам у справе аднаўлення літоўскай дзяржавы. Рэзалюцыя таксама абвяшчала, што на падставе заключанага пагаднення ў склад Тарыбы ўвойдуць шэсць беларускіх прадстаўнікоў. Такое рашэнне было прынятае без абмеркавання нацыянальнага парытэту. У рэзалюцыі асабліва падкрэслівалася, што названыя беларускія дэлегаты паходзяць з выбараў і прадстаўляюць усіх беларускіх жыхароў Літвы. Гэта было спрытным выкарыстаннем сцверджанняў сяброў ВБР, што яны, у адрозненне ад Тарыбы, былі выбраныя на Беларускай канферэнцыі ў 1918 г. Хоць гэты выбар не датычыў згоды на ўваходжанне сяброў ВБР у склад Тарыбы, рэзалюцыя дапускала, што яны маюць падтрымку беларускіх жыхароў Віленшчыны і Гарадзеншчыны і могуць засядаць у літоўскім органе ўлады. Уваходжанне беларускага прадстаўніцтваў склад Тарыбы яе члены падтрымалі 15 галасамі, 2 чалавекі ўстрымаліся, a 1 быў супраць. Тым самым склад Літоўскай рады пашырыўся за кошт наступных асоб: ксяндза У. Талочкі (віцэ-старшыня ВБР), I. Луцкевіча (скарбнік Рады), Д. Сямашкі (сакратар Рады), Я. Станкевіча, В. Ластоўскага і В. Святаполка-Мірскага.

Нягледзячы на тое, што на той момант гэтыя сябры ВБР не былі задаволеныя заключанай дамовай, яны пагадзіліся ўвайсці ў склад Тарыбы і тым самым узяць на сябе адказнасць за прадстаўленне перад ёю беларускіх спраў. Магчыма, яны не цалкам разумелі, што гэтым абавязваюцца таксама прадстаўляць Тарыбу перад беларускім насельніцтвам абшараў, уключаных у склад Літвы.

Ужо хутка выявілася, што няўважлівасць беларускай дэлегацыі вельмі дорага каштавала беларускім палітыкам. Літоўскі ўрад і Тарыба патрактавалі пагадненне з ВБР як згоду на далучэнне Віленшчыны і Гарадзеншчыны да літоўскай дзяржавы, а абяцаная падтрымка гэтага праекта з боку беларускага насельніцтва дадала літоўцам дадатковых аргументаў у справе Вільні. Узамен беларусы атрымалі вельмі мала. Адразу пасля заключэння дамовы літоўскі бок пакінуў пытанне беларускай аўтаноміі на вырашэнне літоўскага Устаноўчага сойма і абцякаль-

36 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 296—298 (1139. Беларуска-літоўскія ўмовы ў Вільні, 15.11— 08.12.1918).

37 Gimzauskas Е. Baltarusiq veiksnys... В 87; Гімжаўскас Э. Беларускі фактар... С. 100.

на патрактаваў патрабаванне, каб Беларускі Сакратарыят прыступіў да прызначэнняў на адміністрацыйныя пасады на Гарадзеншчыне і Віленіпчыне. 3 аднаго боку, Тарыба прызнавала гэта неабходным, але з іншага — не хацела пагадзіцца і засланялася бояззю пратэстаў з боку жывучых там палякаў38. Памылкай сяброў ВБР было таксама тое, што перад заключэннем пагаднення яны не ўзгаднілі, ні якім чынам будзе праходзіць унутраная мяжа беларускай аўтаноміі, ні які абшар беларускіх земляў літоўскі ўрад плануе ўключыць у склад праектаванай дзяржавы.

У такой сітуацыі В. Ластоўскі — напэўна, галоўны прыхільнік гэтага беларуска-літоўскага збліжэння, — стараючыся хоць трохі ратаваць сітуацыю, сказаў у Тарыбе вельмі стрыманую прамову. У ёй ён падкрэсліваў раўназначнасць Беларускай рады і Тарыбы ў справе стварэння супольнай літоўска-беларускай дзяржавы:

Беларуская рада, выбраная на канферэнцыі 25—27 студзеня 1918 г. прадстаўнікамі беларускага насялення на захад ад лініі старога фронту, абапіраючыся на пастановы названай канферэнцыі і маючы ідэалам утварэнне федэратыўнага Літоўска-Беларускага гаспадарства, дзеля важнасці перажыванага моманту знайшла патрэбным прыступіць да канкрэтнай работы з Літоўскай Тарыбай як адзіным цяпер існуючым літоўскім прадстаўніцтвам. Беларуская рада верыць, што два народы, злучаныя гістарычна і эканамічна, падаўшы адзін аднаму руку, патрапяць здабыць сабе вольнае і незалежнае жыццё, ідучы дарогай дэмакратычнага будаўніцтва агульнае дзяржавы39.

27 лістапада 1918 г. ВБР падала таксама прозвішча Я. Варонкі як кандыдатаў члены літоўскагаўрада40. У першыя дні снежня ён узначаліў створанае 1 снежня 1918 г. Міністэрства беларускіх спраў41. В. Захарка сцвярджае, што, выбіраючы гэтага чалавека, сябры ВБР хацелі знайсці кампраміс для двух супрацьлеглых лагераў у Літве: В. Ластоўскага і А. Луцкевіча, робячы немагчымым для кожнага з іх выстаўленне ўласнага кандыдата на пасаду міністра беларускіх спраў, што азначала б спробу ВБР весці за плячыма ўласнага кіраўніка асобнай палітыкі42. Прапанова ўзначаліць Міністэрства беларускіх спраў, прынятая ВБР, здавалася прывабнай і для Я. Варонкі, і для прэм’ера БНР. Першы, вельмі амбітны, спадзяваўся заняць болып уплывовае месцаў беларускім

38 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 298—299 (1139. Беларуска-літоўскія ўмовы ў Вільні, 15.11— 08.12.1918).

39 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў за 10 месяцаў існаваньня 01.12.1918 — 01.10.1919. Кароткі нарыс. Коўна, 1919. С. 1.

40 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 299—300 (1139. Беларуска-літоўскія ўмовы ў Вільні, 15.11— 08.12.1918).

41 Тамсама. С. 314 (1152. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР № 106 за 07.12.1918).

42 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 39.

палітычным жыцці43. У сваю чаргу, А. Луцкевіч пазбаўляўся ад палітыка, пра якога не быў добрай думкі, але разлічваў на яго дапамогу ў якасці міністра беларускіх спраў. Луцкевіч спадзяваўся, што дзякуючы гэтай пасадзе Я. Варонка будзе мець магчымасць арганізаваць беларускае насельніцтва вакол ідэі альбо дуалістычнай літоўска-беларускай дзяржавы, альбо таксама незалежнай беларускай. У абодвух выпадках варта было будаваць асновы беларускай адміністрацыі на Гарадзенпічыне і Віленшчыне. Тым часам літоўцы, аддаючы Міністэрства беларускіх спраў у рукі Я. Варонкі, рабілі гэта з пэўных прычын. Міністэрствам ва ўрадзе Літвы пачынаў кіраваць першы прэм’ер БНР. Тых, хто не вельмі добра арыентаваўся ў нюансах літоўска-беларускіх адносін, лёгка можна было пераканаць, што літоўцы маюць згоду беларускіх нацыянальных эліт на ўключэнне часткі беларускіх земляў у склад Літвы. Акрамя гэтага, трэба было схіліць праваслаўных жыхароў Віленскай і Гарадзенскай губерняў да прыняцця літоўскай дзяржаўнасці, што прасцей было зрабіць, паставіўшы на чале Міністэрства беларускіх спраў асобу гэтага веравызнання.

Увядзенне беларускага прадстаўніцтва ад «усёй Літвы» было несумненным поспехам літоўскага ўрада. Гэта было дасягнута малым коштам, бо ўмовы, на якіх беларусы пагадзіліся ўвайсці ў Тарыбу, адыходзілі ад іх ранейшых мэт. У снежні 1918 г. у склад Тарыбы ўвайшлі таксама прадстаўнікі яўрэйскага насельніцтва, таму літоўцы маглі заручыцца падтрымкай яшчэ адной нацыянальнай групы. Толькі палякі з Віленшчыны адмаўляліся ад стварэння свайго прадстаўніцтваў Тарыбе. Яны не хацелі аказваць падтрымкі літоўскай дзяржаве і рыхтаваліся да ўзброенага захопу гэтага абшару. Іх дзейнасць была ўсё больш рашучай з-за пагрозы з боку Чырвонай Арміі, якая ўслед за адыходзячымі нямецкімі войскамі займалаўсё новыя паветы, набліжаючыся да Вільні.

Пры заключэнні беларуска-літоўскага пагаднення бакі не падпісалі ніякай фармальнай дамовы, што дало падставу па-рознаму яго інтэрпрэтаваць. Беларусы сцвярджалі, што Тарыба прыняла пастулаты, прапанаваныя Віленскай Беларускай радай падчас размоў 11— 27 лістапада 1918 г., г. зн. пагадзілася на аўтаномію беларускіх земляў, а ў перспектыве — на дзеянні, скіраваныя на інтэграцыю беларускіх земляўу складзе дуалістычнай літоўска-беларускай дзяржавы44. Гэтаму сцверджанню пярэчыў пазней прэм’ер А. Вальдэмарас. Аднак у святле рэферата «Reports on frontiers claims and relations between Lithuania and frontier nations», высланага Г. Грантам-Ватсанам 13 траўня 1919 г. з Лібавы ў Міністэрства замежных спраў Вялікабрытаніі, інтэрпрэтацыя гэтага пагаднення беларусамі падаецца бліжэйшай да праўды45. Аўтар

43 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 106 (0250. Запіска Язэпа Варонкі (Менск) Антону Луцкевічу (Вільня) за 19.04.1918).

44 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 1—2.

45 Беларуская бібліятэка і музей імя Франціпіка Скарыны ў Лондане (ББМФС) (копія рапарта Г. Гранта-Ватсана ў МЗС Вялікабрытаніі ад 13 траўня 1919 г. «Reports on frontiers claims and relations between Lithuania and frontier nations»).

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 309 дакумента пацвярджае існаванне ранейшага літоўска-беларускага паразумення ў стварэнні супольнай дзяржавы на раўнапраўных умовах. Ён тлумачыць, што ад планаў далучэння Цэнтральнай і Усходняй Беларусі, г. зн. Віцебшчыны, Магілёўшчыны, Меншчыны і Смаленшчыны Тарыба адмовілася з-за таго, што баялася колькаснай перавагі беларусаў над літоўцамі і славянскіх уплываў. На яго думку, далучэнне да Літвы толькі паўночнай часткі Гарадзеншчыны і Віленшчыны (названых як «Small or Russian Lithuania») змяншала колькасць беларусаў да 2 мільёнаў. Гэта і так была вялікая лічба, асабліва калі ўлічыць, што аўтар «Reports of frontiers» ацэньваўколькасцьлітоўцаўу Змільёны. (Гэтыя падлікі падаюцца завышанымі. Перапіс 1897 г. зафіксаваў 1635,9 тыс. літоўцаў на абшары Ковенскай, Віленскай і Сувалкаўскай губерняў. У раёне Клайпеды, якая тады належала Прусіі, пражывала 67,8 тыс. літоўцаў46.) Адыход ад ранейшага варыянта, г. зн. стварэння літоўскабеларускай дзяржавы ў этнічных межах, аўтар рапарта тлумачыў жаданнем «пазбегнуць славянскіх уплываў». Пад гэтым паняццем, напэўна, хавалася праваслаўнае насельніцтва, якое ў пераважнай масе насяляла тэрыторыі Усходняй Беларусі. 3 пункту гледжання літоўскіх нацыянальных інтарэсаў лягчэй было далучыць толькі дзве правінцыі, населеныя каталікамі, спадзеючыся на іх паступовую культурную асіміляцыю. Аўтар рапарта своеасаблівым чынам акрэсліваў канфесійную і нацыянальную сітуацыю:

Гэтая лінія [мяжа нямецкай акупацыі 1915 г. —Д. М.] аддзяляе супольнасць літоўскіх каталікоў ад праваслаўных, хоць лінія падзелу паміж канфесіямі вельмі невыразная. Прапанаваная мяжа праходзіць праз паветы [Дзісенскі і Вілейскі. —Д. М.], у якіх размаўляюць на літоўскай, польскай і беларускай мовах і дзе розныя нацыянальнасці так перамяшаныя, што ніякая этнаграфічная мяжа вызначаная быць не можа. У кожным разе літоўцы жадаюць вызначэння ўсходняй мяжы [уздоўж мяжы першай нямецкай акупацыі. —Д. М.] у якасці выключна часовай, да моманту прыняцця рашэння ў справе будучыні беларусаў. Літоўцы і беларусы разумеюць, што мяжа канчаткова будзе вызначаная на двухбаковых перамовах паміж абедзвюма нацыямі. Паўднёва-ўсходняя мяжа пройдзе на захад ад Баранавічаў да Берасця-Літоўскага на поўдні47.

Віленская Беларуская рада на тэрыторьгі «першай нямецкай акупацыі» першапачаткова выступала ў якасці органа, раўнапраўнага з Тарыбай. Аднак пасля таго, як літоўцы не апраўдалі чаканняў беларусаў, а ў дадатак выкарысталі абяцаную падтрымку толькі для рэалізацыі ўласных мэт, сябры ВБР наважыліся на змену тактыкі. Яны пачалі пераконваць,

46 Eberhardt Е Mi^dzy Polska a Niemcami. Przemiany narodowosciowe w Europie Wschodniej w XX w. Warszawa, 1996. S. 33—35.

47 БВМФС (копія рапарта Г. Гранта-Ватсана ў МЗС Вялікабрытаніі ад 13 траўня 1919 г. «Reports on frontiers claims and relations between Lithuania and frontier nations»).

што ВБР рэпрэзентуе беларускае населыгіцтва толькі Віленскай губерні. Такім чынам яны хацелі перашкодзіць Тарыбе і змусіць яе шукаць падтрымку сярод беларусаў з іншых тэрыторый. Тым самым сябры ВБР не пагаджаліся на тое, каб літоўцы і надалей выкарыстоўвалі на міжнародным форуме гэтае няўдалае для беларусаў пагадненне. Аднак на той час Тарыба і прэм’ер літоўскага ўрада ўжо самі разважалі, ці варта трактаваць ВБР як поўнае прадстаўніцтва далучаных тэрыторый, што накладала на літоўцаў пэўныя абавязкі. У тым ліку і па гэтай прычыне яны задумаліся над памяншэннем яе ролі і пачалі шукаць падтрымкі для літоўскай дзяржаўнасці на тэрыторьгі паўночнай Гарадзеншчыны. Такім чынам можна было супрацьпаставіць беларусаў дзвюх губерняў, выкарыстоўваючы пры гэтым канфесійныя адрозненні.

Хутка пасля заключэння літоўска-беларускага пагаднення і ўсяго некалькіх тыдняў кіравання першы літоўскі ўрад А. Вальдэмараса пайшоў у адстаўку. Пасаду прэм’ера 26 снежня заняў М. Сляжавічус, які абяцаў, што на мірнай канферэнцьгі пастараецца абараніць канцэпцыю межаў Літвы са сталіцай у Вільні і доступам да мора48. У новым кабінеце не змяніўся толькі кадравы склад Міністэрства беларускіх спраў і Міністэрства яўрэйскіх спраў. Хоць новы прэм’ер заклікаў да супрацоўніцтва ўсіх жыхароў Літвы незалежна ад нацыянальнасці і веравызнання, у справе нелітоўскіх нацыянальнасцей меў даволі выразную пазіцыю: праектаваная літоўская дзяржава мусіць стаць дзяржавай нацыянальнай, а гаспадарамі ў ёй павінны быць літоўцы.

6.4 Урад Антона Луцкевіча падчас заняцця Менска і Вільні бальшавікамі

Праз два дні пасля падпісання дамовы ў Камп’енскім лесе Савецкая Расія прызнала неактуальнымі палажэнні Берасцейскага міру і ўсе дадатковыя да яго дамовы з нямецкім урадам. У канцы лістапада аддзелы Чырвонай Арміі распачалі марш на захад. Раней за іншыя разгарнулася насіупленне ў кірунку Эстоніі, a 22 лістапада аддзелы 6-й Дывізіі рушылі на Нарву з боку Ямбурга і да канца лістапада захапілі Востраў, Люцын і дасягнулі Бярэзіны.

Перад пагрозай усталявання на Беларусі бальшавіцкіх парадкаў найбольш актуальным пытаннем была арганізацыя беларускага войска. Першыя рашэнні ў гэтай справе былі прынятыя 9 лістапада, а праз некалькі дзён задачу стварыць 1-ы Беларускі пяхотны полк даверылі генералу К. Кандратовічу, К. Езавітаву і Тароцьку.

Генерал Кандратовіч паходзіў з Лідскага павета Віленскай губерні, быў дасведчаным вайскоўцам, выпускніком Мікалаеўскай акадэміі Генеральнага штаба. Званне генерал-лейтэнанта ён атрымаўу 1905 г. падчас руска-японскай вайны, на якой здабываў досвед у якасці камандзіра 9-й Сібірскай пяхотнай дывізіі. Падчас Першай сусветнай вайны

48 Lossowski Р Litwa. Warszawa, 2001. S. 73.

змагаўся пад камандаваннем генерала А. Самсонава49. Да беларускага нацыянальнага руху далучыўся ў 1917 г.50 і ў тым самым годзе на з’ездзе вайскоўцаў-беларусаў Заходняга фронту быў выбраны ў склад ЦБВР.

У 1918 г. генерал К. Кандратовіч на форуме Рады БНР прапанаваў наколькі амбітны, настолькі і мала рэалістычны праект стварэння арміі колькасцю ў дваццаць тысяч чалавек, пераконваючы, што сродкі на арганізацыю атрымае ад віленскіх банкіраў і землеўласнікаў61. Антон Луцкевіч стрымліваў гэтыя пачынанні, не верачы ў такі шырокі водіук, чым выказваў лепіпую арыентацыю ў справе. Нават польскія вайскоўцы, маючы значна болыпую падтрымку сярод землеўласнікаў Менскай губерні, скардзіліся ў той перыяд на малы памер дапамогі пры стварэнні аддзелаў Самаабароны Літвы і Беларусі з іх боку62. Тым часам для генерала К. Кандратовіча найбольшым пытаннем было атрыманне згоды немцаў, якія, не маючы прыхільнасці да ідэі стварэння беларускіх аддзелаў супраць балыпавікоў, засланяліся Берасцейскім мірам. Просьбы Луцкевіча, накіраваныя ў гэтай справе да вайсковых улад Обер-Осту, спатыкаліся з іх катэгарычнай адмовай і нават папярэджаннем генерала Э. фон Фалькенгайна, што немцы будуць страляць ва ўсе ўзброеныя аддзелы, якія з’явяцца ў полі іх бачання53. Падобным чынам былі патрактаваныя таксама палякі, якія хацелі атрымаць згоду Германіі на стварэнне атрад Самаабароны Літвы і Беларусі пад камандаваннем палкоўніка Фабіяна Каборды64. Толькі перад адыходам нямецкіх аддзелаў з Меншчыны немцы пагадзіліся на фармаванне супольнай для ўсіх нацыянальнасцей міліцыі пад камандаваннем генерала К. Кандратовіча. Гэтаму праекту, аднак, супраціўляліся палякі, бо баяліся, што не атрымаецца выпрацаваць правілаў супрацоўніцтва, якія б задавальнялі ўсе бакі. Дамовіцца ўдалося толькі падчас выпадковай сустрэчы ў цягніку генералаў К. Кандратовіча і Уладзіслава Вэйткі. Абодва вайскоўцы вызначылі, што «кожная нацыянальнасць будзе мець уласныя аддзелы на аўтаномных правах, але з агульным камандаваннем падчас аператыўных дзеянняў»55. Аднак неўзабаве на нарадзе ў болып шырокім складзе генерал К. Кандратовіч, паводле ўспамінаў У. Вэйткі, прапаноўваў ужо выкарыстоўваць у барацьбе з бальшавікамі выключна аддзелы, сфармаваныя палякамі, запрашаючы на пасаду начальніка свайго штаба палкоўніка Ф. Каборду. Згаданыя перамовы генерал В. Вэйтка запомніў як «супольную нараду палякаў і расійцаў», а не палякаў і беларусаў. Гэта цікава яшчэ і таму, што ён ведаў (бо прыгадваў у сваіх запісках), што генерал К. Кандратовіч лічыць сябе беларусам і з’яўляецца дзеячам беларускага нацыянальнага руху.

49 Kondratovicius Kiprijonas Ц Lietuvirj enciklopedija. Т. 12. Boston, 1957. В 318—119.

50 Лаўрэш Л. Міністр Беларускай Народнай Рэспублікі... Ліда, 2007. С. 9—23.

51 Собственноручные показання А. Н. Луцкевнча... С. 198—199 (2-е выд. — с. 236).

52 Wejtko W. Samoobrona Litwy і Bialorusi. Wilno, 1930. S. 14.

53 Собственноручные показання A. H. Луцкевнча... С. 199 (2-е выд. — с. 236).

54 Wejtko W Samoobrona Litwy і Bialorusi... S. 16.

55 Тамсама. S. 9, 11.

Нягледзячы на такую падрыхтоўку, супольнай абароны Менска, як і нейкай іншай, арганізаваць не ўдалося. Баёў з надыходзячымі аддзеламі Чырвонай Арміі не распачаў ніводны беларускі аддзел. 3 горада і ваколіц таксама без адпору адступіла Самаабарона Менскай зямлі, колькасцю ў 1929 жаўнераў і 200 коней. Замест таго, каб губляць жаўнераў, яе камандзіры вырашылі сабраць сілы, якімі потым узмацнілі Літоўска-Беларускую дывізію56. На пачатку снежня горад быў заняты II брыгадай 17-й дывізіі, якая ўваходзіла ў склад савецкай Заходняй арміі, a I брыгада той самай 17-й дывізіі заняла раён Вілейкі. У сярэдзіне снежня бальшавіцкая Заходняя армія дасягнула лініі Мадуцішкі—Смаргонь—Нясвіж57.

Заняцце Менска бальшавікамі вельмі дрэнна паўплывала на настрой беларускіх нацыянальных дзеячаў. У трывозе, што ідэя незалежнасці БНР блізкая да свайго канца, яны прынялі рашэнне ггра эвакуацыю ўрада і правядзенне дзейнасці далёка ад беларускай сталіцы.

Перад адыходам з Менска Рада Рэспублікі і Рада Міністраў выдалі адозву да беларускага народа з наступным зместам:

Народзе Беларускі і ўсе народы Беларускай зямлі!

Слухай голасу тваіх прадстаўнікоў, што працуюць тваім іменем і дзеля твайго шчасьця.

Шмат сотняў гадоў панавалі на Беларусі чужынцы, а працоўны народ наш гібеў у зьдзеку, няволі і цемнаце. Бесканечныя войны палівалі нашую старонку рэкамі крыві, а звадкі між народамі і верамі ў самой Беларусі атручвалі дух народны, зьнішчалі ўсе здабыткі культуры і не давалі тварыцца новым. Аж зразумелі ўрэшце лепшыя сыны Беларусі, што прычына ўсіх няіпчасьцяў — гэта палітычны заняпад народу Беларускага, яго няволя і пакора, і прагалосілі яны на ўсю Беларусь, што павінен устаць Беларускі народ, скінуць путы няволі і з парабка гаспадаром зрабіцца на сваёй зямлі. Разыйшоўся голас гэты па Беларусі і абудзіўся Народ. I на вялікі ўсенародны сход, які адбыўся ў сьнежні месяцы 1917 г. у Менску і называецца Усебеларускім Зьездам, прыслаў Народ Беларускі каля дзьвёх тысяч чалавек сваіх лепшых прадстаўнікоў з усіх частак, усіх валасьцей, усіх закуткаў Беларускай Зямлі. He збаяўшыся цёмных сіл, што тады панавалі на Беларусі, перад наведзенымі кулямётамі і навіслымі штыкамі сказаў Зьезд волю Народу Беларускага аб яго будучыні. Народ Беларускі выракаецца сваіх няпрошаных апекуноў. Ёнустанаўляе на сваёй зямлі Дэмакратычную Рэепубліку і хоча прамаўляць на сусьветным міравым кангрэсе вуснамі сваіх уласных прадстаўнікоў. Ен творыць войска для абароны свайго права і даручае ўладу ў Беларусі выбранай на Зьездзе Радзе і яе Спаўняючаму Камітэту.

Паны камісары разагналі Усебеларускі Зьезд і шукалі спосабу зьнішчыць Раду Зьезду. Ды не ўдалося гэта ім. Пасьля іхняга ўцёку з Менску ўлада перайшла да Спаўняючага Камітэту Рады Зьезду, і той стварыў тады першае

56 Wejtko W. Samoobrona Litwy і Bialorusi... S. C. 17.

57 Waligora B. Na przeiomie: zdarzenia na ziemiach Bialorusi i Litwy oraz w krajach baltyckich 1918—1919 П Bellona. T. 43. 1934. Z. 1. S. 15.

Міністэрства Беларускае — Народны Сакратарыят, а таксама пачаў тварыць беларускае Народнае войска.

Пасьдя вякоў няволі ізноў запанаваў на сваёй зямлі Беларускі Народ. Але нядоўтае было гэтае панаванне. Цераз тры дні прыйшлі ў Менск войскі нямецкага імпэратара. Яны гвалтам адабралі ад Народнага Сакратарыяту ўладу і спынілі яго работу. Патаемна мусіў пасьля таго зьбірацца Беларускі Урад, хаваючыся ад нямецкіх жандармаў, але ні на мінуту не забываўся ён аб вялікіх абавязках, на яго Народам узложаных. 9 сакавіка 1918 г. Спаўняючы Камітэт Рады Зьезду выдаў Устаўную Грамату, якая тлумачыла тыя правы працоўнага народу, што выдаў Усебеларускі Зьезд. A 25 сакавіка ён, злучыўшыся з прадстаўнікамі Земстваў і Гарадоў і ўтварыўшы разам Раду Беларускай Народнай Рэспублікі, абвесьціў Беларусь незалежнай і вольнай Дзяржаваю, каб не дазволіць далей чужынцам камандаваць Беларускім Народам, разрываць яго на часткі ды гандляваць Беларусьсю на сусьветным рынку. Так былі скінуты з Беларускага Народу апошнія путы няволі, якія ціснулі яго праз вякі.

Ішоў час, але не зьмяншаўся ўціск нямецкага імпэратарскага Ураду. 3 усяго краю надыходзілі да Рады Беларускай Народнай Рэспублікі скаргі і пратэсты проці гэтага ўціску, а Рада нічога не магла зрабіць, бо яшчэ не пасьпеў сабраць Беларускі Народ сілы свае і моцным плячом падперці сваю Раду. Ня маючы сілы, Рада Рэспублікі надзеялася хоць сваёю пакораю зьмягчыць цяжкае палажэнне Беларусі. Яна некалькі разоў зьвярталася да нямецкага ўраду, просячы, каб той прызнаў беларускі Народ вольным і незалежным і даў яму можнасьць самому ўпраўляць сваёю зямлёю. Нямецкі ўрад кожны раз адказваў адмоўна.

Тым часам у Нямеччыне сталася рэвалюцыя, і нямецкае войска ня хоча больш аставацца ў нашай зямлі, з якой гэтак несправядліва зрабіў яго даўнейшы імпэратарскі ўрад. Беларусь ізноў астаецца вольнаю, і яе ўрад мае абвесьціць выбары да Беларускаго Устаноўчага Сойму, які сваім голасам умацуе правы народаў і ўстановіць дзяржаўны лад Беларусі. Але хоць шмат зьмяніла рэвалюцыя, ды не зьмяніла яна нешчасьлівай долі Беларускай. Ня хочуць панаехаўшыя ў наш край чужынцы выпускаць са сваіх рук лейцаў, у якіх трымалі дагэтуль Беларускі Народ. У Менску, у Кіеве разам з нашымі адступнікамі яны твораць фальшывыя ўрады і крьгчаць аб сваім праве на панаваньне над Беларускім Народам, пра тое, што Беларусь ніяк ня можа быць вольная, а павінна канешне ісьці зноў у ярмо. Пры гэтым яны не шкадуюць выдумак, каб ачарніць Раду Рэспублікі і словамі сваімі апаганіць яе працу. Уся мэта гэтых людзей пасварыць беларусаў між сабою, а пасьля, абяссіліўшы іх, аддаць у даўнейшую няволю, пад панаванне новага цара і яго чыноўнікаў.

Рада Рэспублікі, аднак, верыць у сьветлы і здаровы розум народу Беларускага і ўсіх дэмакратычных народаў Беларусі, якія не дадуць сябе ашукаць хітрым ворагам Рэспублікі. Яна вядзе далей сваю працу, а для спаўненьня сваіх загадаў яна ўстанавіла новы склад Рады Беларускіх Народных Міністраў, які павінен вывесьці Беларусь на сьветлы лепшы шлях, абараніць праўдзівую яе незалежнасць і даць працоўнаму малазямельнаму народу

зямлюг а работнікам — дагаднейшыя варункі працы, і склікаць Устаноўчы Сойм Беларускай Народнай Рэспублікі.

Перад сьвітаннем новага дня, які суліць нашай Бацькаўшчыне культурны росквіт і дзяржаўную незалежнасць, навінны абудзіцца ўсе жывыя дэмакратычныя сілы Беларусі. Усе, хто хоча бачыць сваю многапакутную Бацькаўшчыну — Беларусь вольнай, багатай і шчасьлівай, усе, хто хоча, каб працоўны народ Беларусі ня знаў болып зьдзеку над сабою і няволі, няхай усюды злучаюць свае сілы, ствараючы на мяйсцох Беларускія Рады і зьвязуючы іх з Радаю Рэспублікі. Толькі ім, гэтым арганізацыям працоўнага Народу Беларусі, належыць цяпер, да сазыву Устаноўчага Сойму, улада на мяйсцох, а ня Земству, не чыноўнікам, ня ўсякім самазванцам і чужынцам. Толькі на іх павінен апірацца Беларускі Народны Урад у сваёй чыннасьці. Сам народ, абуджаны рэвалюцыяй, няхай бароніць сваю волю і незалежнасьць, права на сваю родную зямлю і мейсца на сьвеце сярод усіх Народаў. Чувайце, грамадзяне Беларускай Народнай Рэспублікі! Надыходзе гадзіна апошняга суду над народамі. Няхай жа не пагасьне ў сэрцах вашых жывы агонь замілаваньня да волі і аіульнаграмадзкага шчасьця.

Няхай жыве незалежная Беларуская Народная Рэспубліка!

Няхай жыве працоўны народ Беларусі і салідарнасьць вольных народаў!

Няхай растуць Беларускія сялянскія і работніцкія Рады па ўсёй Беларусі68.

Адозва, скіраваная да беларускага народа Радай Рэспублікі і Радай Міністраў, павінна была нагадаць пра найважнейшыя дзяржаватворчыя дасягненні апошніх месяцаў. Нягледзячы на выезд з Менска, органы БНР не спынілі сваю дзейнасць. Пры гэтым яны давалі зразумець, што поспех у рэалізацыі дзяржаўнай праграмы ў вялікай ступені залежыць ад пазіцыі жыхароў Беларусі і падтрымкі з іх боку ідэі БНР, Рады Рэспублікі і беларускага ўрада. Аднак перадусім аўтары адозвы перасцерагалі ад веры ў «фальшывых прарокаў», спрабуючы адбіць ахвоту падтрымліваць уладу надыходзячых бальшавікоў. Замест гэтага яны заклікалі да стварэння сялянскіх і работніцкіх рад, бо хацелі апярэдзіць у гэтым урад Савецкай Расіі і паказаць, што на Беларусі ўжо існуюць мясцовыя структуры, падпарадкаваныя Радзе Рэспублікі і ўраду БНР. Яны намерваліся стварыць органы на ўзор бальшавіцкіх саветаў, аднак нацыянальнага характару. Такім спосабам можна было спрабаваць пераконваць пасланцоў урада Савецкай Расіі ў тым, што на Беларусі ўжо арганізавалася вярхоўная ўлада, узніклая згодна з прынцыпам самавызначэння народаў. Хоць гэтыя органы былі нацыянальнымі, беларускімі, яны таксама з’яўляліся савецкімі, а значыць — не павінны былі ствараць пагрозы для балыпавікоў. Акрамя гэтага, заклік да таго, каб мясцовыя структуры падпарадкоўваліся Радзе БНР, павінен быў запэўніць жыхароў Беларусі, што цэнтральныя дзяржаўныя органы працягваюць дзейнасць, а таму яны не павінны пагаджацца на стварэнне нейкіх іншых мясцовых структур, акрамя беларускіх.

58 Krötki zarys zagadnienia biaioruskiego. Warszawa, 1928. S. 73—75 (машынапіс); беларускамоўная версія: Кароткі нарыс беларускага пытаньня. Менск, 2009. С. 73—75.

Аднак як члены ўрада, так і вялікая частка прэзідыума Рады Рэспублікі не хацелі рызыкаваць жыццём і заставацца ў Менску. Дзеля захавання незалежнасці ўрада патрабавалася пакінуць горад, бо намеры бальшавікоў былі дастаткова добра вядомыя для таго, каб ведаць, што яны зладзяць крывавую расправу з прадстаўнікамі БНР. У Менску заставалася невялікая група сяброў Рады Рэспублікі, якая пры ўладзе бальшавікоў хацела захаваць беларускі характар краіны і папулярызаваць ідэю БНР59. Сярод беларускіх дзеячаў, якія наважыліся застацца ў Менску, найбольш выбітнай постаццю быў Усевалад Ігнатоўскі, эсэр, які раней працаваў у Вільні настаўнікам гімназіі. Урад А. Луцкевіча на пачатку снежня 1918 г. дабраўся да Вільні, разам з ім у горад прыбылі К. Езавітаў і генерал К. Кандратовіч, якога прызначылі віцэ-міністрам абароны ва ўрадзе А. Вальдэмараса і даверылі яму стварэнне літоўскага войска60. Літоўцы ў той час не мелі ў сваіх шэрагах настолькі дасведчаных афіцэраў. Такое рашэнне было таксама наступствам літоўска-беларускага супрацоўніцтва, якое прадугледжвала і згоду на стварэнне беларускіх вайсковых адзінак. Гэтае пытанне ў сувязі з паходам бальшавікоў на захад станавілася надзвычай актуальным.

На Вільню ішлі дзве савецкія дывізіі: адна складалася з 1-га, 2-га і 3-га Пскоўскіх палкоў, а таксама 5-га Віленскага палка агульнай колькасцю 3 тысячы чалавек, другую дывізію ўтваралі 146-ы, 147-ы і 149-ы палкі. Задачу заняць Вільню і размясціцца на лініі Кашадары—Аліта—Араны атрымала Пскоўская дывізія разам з далучаным да яе 5-м Віленскім палком, батарэяй і эскадронам. 4-ы полк II брыгады з кірунку Падброддзя павінен быў заняць чыгуначную станцыю Новая Вілейка. 3 боку Маладзечна на Вільню прасоўваліся 144-ы і 146-ы палкі 17-й дывізіі і Асобны аддзел Заходняй арміі61.

Генерал К. Кандратовіч за такі кароткі час не здолеў мабілізаваць добраахвотнікаў на абарону горада. Літоўскі ўрад проста не меў у сваім распараджэнні сіл, якія маглі б абараніць Вільню ад балыпавікоў. Адно сімвалічным жэстам было вывешванне літоўскага сцяга на Замкавай гары. Літоўскія фармаванні былі толькі на стадыі стварэння, іх зародкі ствараліся ў Коўне, Аліце і Кейданах. Затое літоўскія аддзелы ўдзельнічалі ў баях на баку немцаў, якія, баючыся распаўсюду бальшавіцкіх уплываў таксама і на тэрыторыю Германіі, вырашылі не выходзіць з Коўна. У выніку контрнаступлення бальшавікі былі адкінутыя на ўсход ад чыгуначнай лініі Капіадары—Шаўлі—Мажэйкі. У ацэнцы М. Сляжавічуса, які на некалькі дзён перад нападам бальшавікоў на Вільню ўзначаліў кабінет, гэта было першай перамогай урада, якая паўплывала на далейшы лёс Літвы62.

59 Собственноручные показання А. й. Луцкевнча... С. 199 (2-е выд. — с. 236—237).

60 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 6.

61 Waligora В. Na przeiomie... S. 37, 44—47; Waligöra B. Walka o Wilno. Okupacja Litwy i Bialorusi w 1918—1919 r. przez Rosj^ Sowieckq. Wilno, 1938. S. 54.

62 tossowski B Litwa. S. 75.

Вільню абаранялі толькі польскія аддзелы. 29 снежня 1918 г. загадам № 1 была распушчаная Самаабарона Літвы і Беларусі і створаная Вайсковая акруга Літвы і Беларусі, камандуючым якой стаў генерал У. Вэйтка, аначальнікам штаба — капітан Клінгер. Былі сфармаваныя наступныя аддзелы: 1-ы Віленскі ўланскі полк пад камандаваннем ротмістра Уладзіслава Дамброўскага, 1-ы батальён пад камандаваннем падкапітана Шчарбіцкага, 2-і батальён падкапітана Зуевіча, 3-і батальён паручніка Качкоўскага, 4 батальён паручніка Галянбёўскага. Вайсковае камандаванне над Вільняй 1 студзеня 1919 г. пераняў генерал Стэфан Макрэцкі, які размясціў польскія аддзелы ў важнейшых пунктах горада. Суткі знаходзўся ў аблозе будынак на вуліцы Вароняй, дзе размяіпчаўся мясцовы балыпавіцкі Віленскі гарадскі Савет рабочых дэпутатаў, створаны 15 снежня 1918 г. Ён складаўся пераважна з мясцовых жыхароў розных нацыянальнасцей, хоць было тут і некалькі асоб, што прыехалі з па-за Вільні63. Яго старшынёй стаў Казімір Цыхоўскі, былы сакратар Петраградскай групы СДКПіЛ, а сакратаром прэзідыума — мясцовы паляк з Троцкага павета Ян Кулікоўскі, сябра СДКПіЛ і Камуністычнай рабочай партьгі Полыпчы (створанайу сярэдзіне снежня 1918 г.)64. Перш чым будынак быў заняты, частка камуністычных дзеячаў здзейсніла самазабойства, у тым ліку камендант народнай міліцыі Л. Чаплінскі і віленскі шавец Баніфацый Вярбіцкі.

Ужо 5 студзеня 1919 г. стала зразумелым, што, нягледзячы на супраціўленне, Вільню не ўдасца ўтрымаць, таму польскія аддзелы выйшлі з горада і сабраліся ў Белай Вацы. 1-ы, 2-і і 4-ы батальёны ў адпаведнасці з заключанай 6 студзеня польска-нямецкай дамовай накіраваліся чыгуначным транспартам у Лапы, а адтуль — у ОстраўМазавецкую, пазней увайшлі ў склад Літоўска-Беларускай дывізіі. У сваю чаргу, ротмістр У. Дамброўскі, камандзір 1-га Віленскага палка, папрасіў згоды прабірацца самастойна. Да яго далучыўся 3-і батальён і афіцэрскаі легіён65.

4 студзеня Заходняя армія атрымала загад распачаць наступленне на Коўна і Горадню. Галоўныя напрамкі наступлення савецкае камандаванне вызначыла 13 студзеня: 3-і Седлецкі стралковы полк павінен быў наступаць на напрамку Ліда — станцыя Масты — Горадня, a 4-ы Варшаўскі стралковы полк — у напрамку Слонім—Ваўкавыск— Баранавічы. Горадню, аднак, узяць не атрымалаея, але былі занятыя раёны Ліды, Слоніма і Баранавічаў66.

Пакуль аддзелы Войска Польскага займалі Вільню, літоўскі ўрад 1 студзеня 1919 г. пакінуў горад і выехаў цягніком у Коўна, якое заста-

63 Wejtko W. Samoobrona Litwy і Bialorusi... S. 40; Нз речн П. Эйдукявнчюса на первом заседаннн Внльнюсского городского совета рабочнх депутатов // Борьба за Советскую Власть в Лнтве в 1918—1920 гг. Сборннк документов / Ред. А. Гайлагайте н др. Внльнюс, 1967. № 6. С. 47.

64 Najdus W. Lewica polska w Kraju Rad 1918—1920. Warszawa, 1971. S. 233.

65 Waligöra B. Na przeiomie... S. 47—48.

66 Najdus W. Lewica polska... S. 202—203.

валася ў руках немцаў. Літоўцы асцерагаліся не толькі наступаючых бальшавікоў, але таксама таго, што пасля замацавання ў Вільні палякаў далейшая дзейнасць літоўскіх дзяржаўных органаў будзе немагчымай, у лепшым выпадку — вельмі абцяжаранай. Некалькімі днямі раней, 27 снежня, з Вільні ў Горадню, якая надалей заставалася пад нямецкім камандаваннем, выехаў прэм’ер БНР Антон Луцкевіч і некаторыя члены яго ўрада67.

Арганізаванасць мясцовых палякаў і актыўнасць аддзелаў Войска Польскага ўзбудзіла неспакой урада БНР. Таму 3 студзеня 1919 г. прэм’ер А. Луцкевіч выслаў Леану Васілеўскаму, польскаму міністру замежных спраў, ноту пратэсту ў справе абвяшчэння камандуючым Вайсковай акругі Літвы і Беларусі ўсеагульнай мабілізацыі, якая распаўсюджвалася таксама і на беларусаў68. Гэта не было праявай прабальшавіцкіх сімпатый ці непрымання абарончых крокаў. Гэты крок вынікаў хутчэй з жадання абазначыць тое, што ўрад БНР трактуе Віленіпчыну і Гарадзеніпчыну як інтэгральныя часткі сваёй дзяржавы, у сувязі з чым без згоды ўрада БНР на гэтым абшары не павінны распачынацца ніякія дзеянні ад імя іншай дзяржавы. Нягледзячы на гэта, у сітуацыі пагрозы з боку Чырвонай Арміі такая маніфестацыя з боку прэм’ера А. Луцкевіча магла быць успрынятая значнай часткай жыхароў гэтых тэрыторый непрыхільна. Чарговыя пратэсты А. Луцкевіча датычылі таксама прызначэння дэкрэтам ад 28 лістапада 1918 г. выбараў у польскі Устаноўчы сейм у Беластоцкім, Бельскім і Аўгустоўскім паветах. Прэм’ер БНР выступаў супраць такіх дзеянняў, накіроўваючы 14 снежня 1918 г. і 2 студзеня 1919 г. ноты ў польскія органы ўлады, а пазней — таксама да дыпламатычных прадстаўнікоў ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і Германіі69.

6.5 Знаходжанне Антона Луцкевіча ў Горадні

Горадня, цэнтр Гарадзенскай губерні, гэтаксама як і большасць гарадоў, размешчаных на этнічным памежжы, была горадам шматнацыянальным і шматканфесійным. Найболып тут пражывала яўрэяў, колькасць якіх дасягала 32 тыс., а паміж дзвюма хрысціянскімі веравызнаннямі да 1915 г. захоўвалася раўнавага: каталікі (палякі і беларусы) і праваслаўныя (рускія і беларусы) налічвалі прыкладна па 14 тыс. чалавек (без вайскоўцаў). Гэтая прапорцыя парушылася падчас вайны, галоўным чынам праз бежанства і мабілізацыю ў армію. У 1918 г. у Горадні пражывала 28 тыс. яўрэяў, 9 тыс. каталікоў — беларусаў і палякаў, а таксама каля 3 тыс. праваслаўных — беларусаў і расійцаў70.

67 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 489.

68 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 317 (№ 1161).

69 Тамсама. С. 314—315 (№ 1153), 317—318 (№ 1162), 319 (№ 1163).

70 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі Горадзеншчыны ў 1919—1921 г.г. [Б. м. в.], 1921. С. 43.

У Горадні, па прыкладзе Вільні і Менска, развіваўся беларускі культурны і палітычны рух, хоць да выбуху Першай сусветнай вайны ён не набыў вялікіх мапітабаў. На пачатку стагоддзя ў Г орадні антыўрадавую дзейнасць праводзіла Яніна Міхноўская, якая на прымітыўным памнажальным апараце складала брашуры на беларускай мове. У 1909 г. пробашч рымска-каталіцкай бернардынскай парафіі ксёндз Францішак Грынкевіч арганізаваў сярод сваіх парафіян Гарадзенскі гурток беларускай моладзі, які дзейнічаў да пачатку Першай сусветнай вайны71. Цікава, што ў гады вайны гэты ксёндз, які паходзіў з сялянскай сям’і з-пад Г орадні, змяніў свае погляды і стаў прыхільнікам польскай справы.

У сакавіку 1916 г. у Горадні пры Барысаглебскім праваслаўным манастыры была заснавана беларуская пачатковая школа. Яе настаўнікамі сталі Тэкля Станішэўская і Аляксандр Грыкоўскі, выпускнік настаўніцкай семінарыі ў Панявежы. Пасля 1915 г. на тэрыторыі Гарадзеніпчыны было створана 177 беларускіх школ, але ў канцы 1918 г., на схіле вайны, дзейнічала толькі 42, што А. Латышонак звязвае з рэвалюцыйным хаосам. Звесткі пра колькасць беларускіх школ на тэрыторыі «першай» нямецкай акупацыі апошнім часам паставіў пад сумнеў Уладзімір Ляхоўскі72.

Грыкоўскі быў адным з ініцыятараў і першым кіраўніком Гарадзенскага беларускага нацыянальнага камітэта, утворанага як орган Віленскай Беларускай рады. Аснову Гарадзенскага БНК складалі настаўнікі Андрэй Якубецкі і Янка Натусевіч, на працягу шматлікіх гадоў звязаны з беларускім рухам на Гарадзеншчыне (ужо ў 1911 г. быў сябрам Гарадзенскага іуртка беларускай моладзі), хутка да іх далучыўся Павел Аляксюк73.

3 прыездам у Горадню прэм’ера БНР і яго супрацоўнікаў беларускі рух ажывіўся не толькі з палітычнага пункту гледжання, але таксама і культурнага. У сярэдзіне лютага 1919 г. у горадзе быў адкрыты беларускі клуб «Беларуская хатка», заснаваны Тодарам Вернікоўскім з Менска. Узніклі дзве грамадска-культурніцкія арганізацьгі: «Лучына» і «Бацькаўшчына», якія мелі свае клубы і бібліятэкі. Выходзіла таксама, хоць і нерэіулярна, перыёдыка на беларускай мове: «Беларускі народ», «Бацькаўшчына», a пазней яшчэ і «Родны край», «Беларусь», «Голас Гродна», «Зорка».

Антон Луцкевіч выехаў з Вільні дзякуючы пашпарту, выдадзенаму літоўскім МЗС, а па прыездзе ў Горадню стараўся пераканаць мясцовых, што ён займае выключна пазіцыю назіральніка. Як перад нямецкімі ўладамі, так і перад літоўскім урадам ён не выступаў у якасці прэм’ера

71 Горадзенскі беларускі гурток 1913 г. (Успаміны) //Крывіч. 1924. № 1 (7). С. 65—65; Чарнякевіч А. Паміж грызнёй і барацьбой: Веларускі палітычны нацыяналізм у Горадні (канец 1918 — пачатак 1921 гг.) Ц Arche. 2009. № 3. С. 331—332.

72 Latyszonek О. Biatoruskie formacje wojskowe... S. 88; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 75 (3-е выд. — с. 74); Ляхоўскі У. Школьная адукацыя ў Веларусі падчас нямецкай акупацыі (1915—-1918 г.). С. 132—135.

73 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы: Беларускі нацыянальны рух у Гародні (1918—1920 гады). Гродна, [Б. д.]. С. 3.

БНР, тым болып, што ні немцы, ні абодва літоўскія кабінеты — А. Вальдэмараса і М. Сляжавічуса — не прызналі ўрада БНР і стараліся трактаваць А. Луцкевіча не вышэй, чым кіраўніка ВБР. Хоць, на першы погляд, неактыўны, на самай справе А. Луцкевіч быў вельмі заангажаваны ў кансалідацыю беларускага асяродка і аналіз бягучай палітычнай сітуацьгі. Перад мірнай канферэнцыяй, якая — як ён верыў — вырашыць праблему існавання БНР, Луцкевіч не хацеў дапусціць палітычных памылак. Таму ён не спяшаўся з налаДжваннем кантактаў з Германіяй, быў перакананы, што на мірнай канферэнцыі яна не будзе мець ніякага ўплыву на палітычную будучыню Усходняй Еўропы. Таксама ён пазбягаў звязваючых сябе дэкларацый адносна палякаў і літоўцаў. У той жа час Луцкевіч прадбачыў, што бальшавікі будуць надалей ісці на захад, а пасля польска-балыпавіцкай вайны (у якой перамога будзе належаць хутчэй бальшавікам) зменіцца расклад сіл. Таму ён стараўся сачыць за магчымым ходам падзей і заключыць дамовы з тымі, хто пераможа, а пры гэтым не страціць найболып каштоўнай вартасці — беларускай нацыянальнай ідэі.

Горадня ў той час нагадвала лінзу, у якой сканцэнтраваліся і перасякаліся інтарэсы розных палітычных арганізацый, а таксама нацыянальных і канфесійных груп, якія стараліся здабыць кантроль над тэрыторыяй. Актыўную палітычную дзейнасць праводзілі палякі, літоўцы, яўрэі, расійскія манархісты і бальшавікі. У снежні ў Горадню завітаў Я. Варонка разам з Міністэрствам беларускіх спраў. Тым самым горад стаў арэнай не толькі адрозных нацыянальных мэт, але, на жаль, таксама вострых спрэчак у беларускім асяродку.

Спрэчныя інтарэсы розных нацыянальнасцей адбіваліся на працы Часовага гарадскога камітэта, створанага па ініцыятыве барона Экендорфа, які стаяў на чале нямецкіх цывільных улад Обер-Осту ў Горадні. У яго склад былі запрошаныя прадстаўнікі ўсіх нацыянальнасцей горада: дванаццаць чалавек накіравала яўрэйская абшчына, дзевяць — Польскі нацыянальны камітэт, чатыры — Руская ўправа Г арадзенскай губерні. Беларусаў прадстаўлялі тры чалавекі: А. Грыкоўскі, Я. Натусевіч (абодва з Гарадзенскага БНК) і Зміцер Качан з Гарадзенскай павятовай рады74. Аляксандр Грыкоўскі быў хворы на туберкулёз, таму не мог удзельнічаць у сходах. Астатнія таксама не прыходзілі, таму А. Луцкевіч вырашыў замяніць іх іншымі асобамі. У першыя дні студзеня на два месцы, што належалі БНК, ён прызначыў Лявона Зайца і доктара Канстанціна Бялецкага — ардынатара ў Гарадзенскім павятовым шпіталі75. Старшынёй Часовага гарадскога камітэта быў Эдвард Лістоўскі, які перад вайной кіраваў Гарадзенскай гарадской думай. Ен, аднак, быў у той час заангажаваны ў дзейнасць падпольнай Польскай вайсковай арганізацыі, таму як кіраўнік Часовага гарадскога камітэта не займаў нейтральнай пазіцыі па нацыянальных пытаннях.

На ўсёй Гарадзеншчыне са згоды немцаў ствараліся сілы правапарадку і структуры самакіравання. Кантроль над гэтым абшарам хацелі

74 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы... С. 3.

75 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 494.

пераняць усе бакі, што спаборнічалі паміж сабой: літоўцы, палякі, беларусы, балыпавікі.

На беларускіх жыхароў Гарадзеншчыны была скіраваная дзейнасць некалькіх арганізацый, створаных са згоды немцаў: Рускай управы Гарадзенскай губерні (якую таксама называлі, пра што ніжэй, Беларускай управай Гарадзенскага краю), Гарадзенскага Беларускага нацыянальнага камітэта, Гарадзенскай павятовай рады і Міністэрства беларускіх спраў пры Тарыбе. Усе стараліся адыгрываць галоўную ролю ў Гарадзенскай губерні шляхам стварэння агульнагубернскага органа, сфармаванага з дапамогай выбарчага сходу. Сярод беларусаў каталіцкага веравызнання шукалі таксама падтрымкі польскія рады, што ўзнікалі як павятовыя органы самакіравання, у тым ліку Польская рада Гарадзенскай зямлі і Польская рада Ваўкавыскай зямлі. Яны збіралі сярод мясцовага насельніцтва подпісы за далучэнне Гарадзеншчыны да Полыпчы.

У перадваеннай Горадні моцнай групай была праваслаўная расійская і беларуская інтэлігенцыя, звязаная з расійскай культурай і дзяржавай. У новых умовах яна шукала свайго месца і такога дзяржаўнага праекта, які мог даць надзею на захаванне хаця б роўнай пазіцьгі і правоў расійскай мовы і праваслаўнага веравызнання на Гарадзеншчыне. У гэтым асяродку ў сярэдзіне кастрычніка 1918 г. з ініцыятывы праваслаўнага епіскапа Уладзіміра і Яўграфа Курлова, уладальніка маёнтка Навасёлкі Індурскай воласці, брата былога менскага губернатара, была ўтворана Руская ўправа Гарадзенскай губерні. Аднак адразу з папулісцкіх прычын назва была змененая на Беларускую ўправу Гарадзенскага краю (БУГК)76. Яе ўзначальвалі расійцы і беларусы прарасійскай арыентацыі. БУГК прэтэндавала на тое, каб пераняць функцыі былога губернскага праўлення, што існавала ў часы Расійскай дзяржавы. Напачатку ў яе склад увайшло некалькі беларускіх дзеячаў, якіх не варта падазраваць у прарасійскіх і манархічных поглядах: сярод іх згаданы ўжо А. Грыкоўскі, Валянцін фон Дзітман — гарадзенскі адвакат і перакладчык з нямецкай мовы Міністэрства замежных спраў БНР, а таксама Уладзімір Зянковіч, які перад вайной звязаў сябе з беларускім нацыянальным рухам, a ў Горадні быў сябрам управы клуба «Беларуская хатка». БУГК праз праваслаўнае духавенства мела ўплывы ва ўсіх праваслаўных прыходах губерні (апрача Пружанскага і Слонімскага паветаў). Дзякуючы гэтаму там узнікалі звязаныя з ёй мясцовыя расійскія камітэты для «абароны інтарэсаў нашай праваслаўнай веры і нашай рускай (беларускай) нацыянальнасці»77. Хоць іх арганізатары выступалі пад беларускімі лозунгамі, пра БНР не было і размовы, затое ахвотна ўжывалася назва «Гарадзенскі край».

Напачатку ў БУГК актыўна дзейнічала толькі васямнаццаць чалавек, сярод іх (апрача ўжо названых) гарадзенскі адвакат Усевалад Боеў у якасці віцэ-старшыні, Сяргей Ілавайскі — афіцэр расійскай арміі і дзеяч

76 ГАРФ. Ф. 5999. On. 1. Д. 1. Л. &-21.

77 Тамсама. Д. 2. Л. 3—23, 30—40.

Гарадзенскага бежанскага камітэта, выбраны сакратаром, К. Бялецкі, сяляне Г. Грышкевіч, Н. Скабелка, Стэфан Чарнецкі (неўзабаве арыштавацы Самаабаронай Літвы і Беларусі), I. Юргель — селянін з Сакольскага павета, Вера Краўцэвічанка — настаўніца беларускай школы, інжынер Мікалай Марозаў, Д. Махнач, Д. Малашэўскі, Л. Модль — адстаўны афіцэр з вельмі моцнымі манархічнымі перакананнямі, Сымон Якавюк — кіраўнік тэлеграфа на важнай чыгуначнай станцыі Жабінка, a таксама капітан расійскай арміі Ян Нарушэвіч.

У лістападзе ў праваслаўных прыходах у паветах, валасцях і гарадах Гарадзеншчыны адбыліся сходы, якія вызначылі прадстаўнікоў на агульны з’езд беларусаў Гарадзенскай губерні78. Сходы праходзілі пры вялікай колькасці ўдзельнікаў, бо патранавалі ім святары, якія прытрымліваліся лозунгаў праваслаўя і беларускасці. Арганізатары гэтых сходаў стараліся таксама прыцягнуць насельніцтва рымскакаталіцкага веравызнання.

Агульны з’езд адбыўся ў Горадні 1—2 снежня 1918 г. пад назвай Першага беларускага з’езда Гарадзенскай губерні79. Яго ўдзельнікі далі ацэнку палітычнаму становішчу Беларусі і Гарадзеншчыны. Арганізатары з’езда пераконвалі, што не варта падтрымліваць беларускі незалежніцкі рух, бо лічылі, што эканамічныя сувязі не дазваляюць існаваць незалежнай Беларусі. Яны цалкам слушна ацанілі, што няма шанцаў на тое, каб самастойнасць атрымаў Гарадзенскі край, таму выступілі за яго добраахвотнае далучэнне да некага з суседзяў. Дэлегаты разгледзелі некалькі магчымых варыянтаў. Яны адкінулі саюз з Расіяй, бо гэтая дзяржава была цалкам разбураная, а паразуменне з расійскімі бальшавікамі ўвогуле выключалася з-за іх светапогляду. Нейтральным падавалася пагадненне з Украінай, аднак і гэты варыянт быў перакрэслены, бо ўдзельнікі з’езда не давалі ёй вялікіх шанцаў на існаванне. Яны не хацелі ўваходзіць у саюз з Полыпчай, бо з яе боку адчувалася небяспека і спробы інкарпарацыі Гарадзенскай іуберні.

У гэтай сітуацыі адзіным магчымым выйсцем быў бліжэйшы саюз з літоўцамі. Таму з’езд прыняў пастанову аб заключэнні пагаднення з Тарыбай і далучэнні да Літвы Гарадзенскай губерні ў межах 1914 г., г. зн. таксама з паўднёвымі паветамі — Берасцейскім, Кобрынскім, Пружанскім, якія паводле рашэння Германіі трапілі ў склад Украіны80. Рашэнне аб пагадненні з Літвой стала прадметам дыскусіі, падчас якой прэзідыум з’езда, свядома альбо несвядома, увёў дэлегатаў у зман. Ен памылкова паінфармаваў, што Менская Беларуская рада (пад гэтай назвай варта разумець Раду БНР) ужо далучыла да Літвы Менскую губерню, а ВБР паразумелася з Тарыбай у пытанні далучэння Віленшчыны. Нягледзячы на тлумачэнні В. фон Дзітмана, якую ролю выконваюць адна адносна другой ВБР і Рада БНР, арганізатары з’езда патрактавалі іх як два самастойныя (і раўнапраўныя) прадстаўніцтвы дзвюх незалежных

78 ГАРФ. Ф. 5999. On. 1. Д. 6. Л. 1—199.

79 Тамсама. Д. 2. Л. 3—23, 30—40.

80 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 7, 43.

губерняў. У рэчаіснасці ВБР, як ужо гаварылася, была створаная для таго, каб прадстаўляць інтарэсы ўсіх беларусаў з тэрыторый «першай нямецкай акупацыі», у тым ліку і з Гарадзеншчыны. У сваю чаргу Рада БНР, гэтая «Менская Беларуская рада», як адзначалася на з’ездзе, выказвалася ад імя ўсёй тэрыторыі Беларусі, а ВБР прызнавала яе вяршэнства. Аднак дзякуючы такой маніпуляцыі арганізатары з’езда беларусаў Гарадзенскай губерні прызналі за сабой права на выключнае прадстаўніцтва Гарадзенскай губерні і абвяшчэнне далучэння да Літвы яшчэ адной правінцыі былога Паўночна-Заходняга краю. Выкарыстанне назвы «Менская Беларуская рада», а не «ўрад БНР», было зручным не толькі для таго, каб зменшыць тэрытарыяльны абшар дзейнасці Рады БНР да адной губерні, але таксама і для таго, каб увогуле паставіць пад сумнеў яе права прадстаўляць усе беларускія землі як адно цэлае.

Члены БУГК спадзяваліся, што на далучанай да Літвы Гарадзеншчыне будзе створана беларуская палітычная аўтаномія, а яе прадстаўнікі ўвойдуць у склад Тарыбы і будуць кіраваць справамі губерні. Разлічвалі яны таксама на тое, што будзе гарантаваная свабода праваслаўнага веравызнання і захавана на гэтай тэрыторыі роля Праваслаўнай царквы. Хоць БУГК складалася галоўным чынам з праваслаўных (каталікі былі ў меншасці), аднак яна вырашыла падтрымаць далучэнне Гарадзенскай губерні да каталіцкай Літвы. У вялікай ступені гэта вынікала са страху перад другім каталіцкім суседам — Польшчай. Страх будзіла магчымасць страты ранейшых пазіцый праваслаўных у мясцовым самакіраванні і парушэння наяўнага канфесійнага парадку, а таксама магчымая гаспадарчае і сацыяльнае дамінаванне палякаў. Як паказала блізкая будучыня, гэтая занепакоенасць мела пад сабой падставы.

Пастановы, прынятыя на з’ездзе, выступ ад імя беларусаў і настойлівае пераконванне, што прыметнік «рускі» ў дачыненні да мовы і нацыянальнасці на Гарадзеншчыне з’яўляецца сінонімам слова «беларускі», сустрэліся з супраціўленнем з боку сяброў Гарадзенскага БНК А. Якубецкага і Я. Натусевіча. Яны прапанавалі, каб беларусы пакінулі БУГК і разам з сябрамі Гарадзенскай беларускай павятовай сялянскай рады стварылі супольны орган — Гарадзенскую Беларускую ўправу, якая б прадстаўляла інтарэсы беларускага насельніцтва ўсёй губерні. Такім чынам, у БУГК засталіся б выключна расійцы. Гэтая ініцыятыва на гграцягу наступных дзён развілася ў некалькі мадыфікаванай версіі.

Гарадзенская беларуская павятовая сялянская рада была створаная на з’ездзе прадстаўнікоў беларускага сялянскага насельніцтва Гарадзенскай губерні і Аўгустоўскага павета, скліканым 15—16 снежня 1918 г. Гарадзенскім БНК. На гэтым сялянскім з’ездзе планавалася стварыць Гарадзенскую губернскую раду, якую можна было б супрацыіаставіць як БУГК, так і Польскай радзе Гарадзенскай зямлі. Аднак да стварэння губернскай беларускай рады справа не дайшла, відаць, таму, што з іншых паветаў прыбыло вельмі мала дэлегатаў81.

81 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы... С. 6.

Прысутнасць тых, хто дабраўся, дазволіла ўтварыць толькі павятовы орган — Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета. У яе склад увайшлі: Андрэй Якубецкі ў якасці старшыні, Янка Натусевіч, Уладзімір Курбскі родам з Крынак — сябра клуба «Беларуская хатка» і Гарадзенскага БНК, Зміцер Качан, Аляксандр Грыкоўскі, Лукаш Дзекуць-Малей, Яўгенія Алексючанка — сястра Паўла Алексюка, якая ў красавіку 1918 г. кіравала Бабруйскай павятовай радай БНР, а апрача гэтага — Антон Ламашэвіч, Янка Маліноўскі, Пётр Міськевіч, Міхаіл Сарока, афіцэр Рыгор Злоцкі, Аляксандр Сініла — былы афіцэр расійскай арміі, а з 1918 г. член валасной рады ў родных Берштах і ініцыятар заснавання там беларускай двухкласнай школы.

Сялянскі з’езд Гарадзенскай губерні прыняў рэзалюцыю, у якой сцвярджалася, што беларусы супольна з суседзямі, перадусім з літоўскім народам, будуць змагацца за свае правы. Такім чынам, гэта быў чарговы орган, які падтрымліваў саюз беларусаў з літоўскай дзяржавай. На тэрыторыі Гарадзеніпчыны Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета павінны былі прадстаўляць вясковыя і валасныя камітэты, якім даручалася правесці зямельны перапіс і падлічыць ваенныя страты. Яны таксама павінны былі пратэставаць супраць паланізацыйнай дзейнасці парафіяльных камітэтаў сярод каталіцкага насельніцтва.

Хоць невялікая колькасць дэлегатаў не дазволіла стварыць орган, які б прадстаўляў усю Гарадзенскую губерню, ад гэтага плана не адмовіліся. 3 ліку прысутных быў выбраны арганізацыйны камітэт для склікання 9 студзеня 1919 г. Беларускага краёвага з’езда Гарадзеншчыны. За гэта адказвала дзевяць асоб: настаўнік і псаломшчык Хведар Данілюк, які падчас вайны быў франтавым афіцэрам, а з 1917 г. браў удзел у з’ездзе беларусаў-вайскоўцаўу Маскве, Адольф Базель, Андрэй Якубецкі, Аляксандр Саўчыц, Лукаш Дзекуць-Малей, Яўгенія Алексючанка, Павел Якубецкі і Янка Натусевіч. Яны чарговы раз звярнуліся да беларусаў, што былі сябрамі БУГК, з заклікам пакінуць яе шэрагі і перайсці ў Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета. Адначасова гэтыя дзеячы імкнуліся да таго, каб з БУГК былі выключаныя расійскія манархісты. Гэтыя дзеянні мелі толькі частковы поспех. 31 снежня 1918 г. з БУГК выйшлі два ўплывовыя дзеячы з прарасійскімі поглядамі: епіскап Уладзімір і Л. Модль. Аднак не ўдалося змяніць кіраўніцтва — старшыню Я. Курлова (які неўзабаве быў забіты, найпраўдападобней — падчас грабежніцкага нападу), С. Ілавайскага і М. Марозава82. Нягледзячы на зробленыя спробы, БУГК засталася далёкай ад рэалізацыі беларускіх нацыянальных мэт, таму далейшае супрацоўніцтва з ёю Гарадзенскага БНК і Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета стала немагчымым. Беларусы выйшлі з шэрагаў управы, а Гарадзенскі БНК пачаў ставіцца да яе варожа.

Беларуская сялянская рада Гарадзенскага павета ўзнікла з намерам стварэння беларускіх мясцовых тэрытарыяльных структур і напаўнення іх людзьмі, звязанымі не з БУГК, а з Гарадзенскім БНК. Пад яго патрана-

82 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 489.

там беларускія сялянскія рады ўзнікалі ў валасцях і акругах, а ў паветах прызначаліся беларускія камісары. Такім чынам, Л. Дзекуць-Малей стаў камісарам у акрузе Крынкі—Лунна, М. Касцевіч—у Сакольскай акрузе, a К. Цвірка-Гадыцкі — у Наваградку. Сялянскія рады выбралі сваіх прадстаўнікоў у акрузе Плянты—Шчучын, а сяляне са Скідзельскага павета самі звярнуліся да Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета па інструкцыі, якім чынам яны павінны арганізавацца83. Гэтая актыўнасць не засталася без увагі А. Луцкевіча, і ён адразу пасля свайго прыезду ў Горадню сустрэўся з беларускімі камісарамі з Беластока і з Горадні84.

Ужо на пачатку беларуска-літоўскага супрацоўніцтва аказалася, што пагадненне не выконваецца нават на ўзроўні прызначэння мясцовай адміністрацыі на тэрыторыі, якая разглядалася як беларуская аўтаномія. Да канфлікту дайшло ў акрузе Белавежа, якой немцамі быў нададзены статус павета. Старшынёй мясцовай Беларускай сялянскай рады жыхары абралі лесніка Функа, аднак гэтая кандыдатура пад уплывам Тарыбы не была зацверджаная нямецкай адміністрацыяй. Літоўцы і немцы ў мясцовай адміністрацыі хацелі мець такіх асоб, якім давяралі, каб мець магчымасць кантраляваць эксплуатацыю Белавежскай пушчы, якая была каштоўнай крыніцай драўніны і магла прынесці высокія фінансавыя прыбыткі. Старшынёй сялянскай рады Белавежскага павета Тарыба зверху вызначыла даверанага немца з Прыбалтыкі, а яго сына прызначыла начальнікам міліцыі. У сваю чаргу, лесніка Функа немцы двойчы арыштоўвалі, аднойчы нават забраўшы яго непасрэдна з выбарчага сялянскага з’езда Белавежскага павета85.

На месцах беларускія рады сапернічалі з польскімі радамі, якія таксама імкнуліся атрымаць згоду немцаў на пабудову ўласных адміністрацыйных структур, арганізацьпо міліцыі і вайсковых аддзелаў у сувязі з чаканым адыходам немцаў. Тыя, у сваю чаргу, стараліся так падзяляць уладу, каб паміж радамі не даходзіла ні да супрацоўніцтва, ні да канфліктаў, а адыход нямецкіх войскаў адбываўся спраўна і без небяспекі. На пачатку студзеня 1919 г. нямецкая адміністрацыя забараніла беларускаму камісару акруті Крынкі—Лунна М. Касцевічу любыя дзеянні і падтрымала там выключна Польскую раду86. Таксама ў суседніх Крынках немцы цалкам прызналі Польскую раду і забаранілі беларусам ствараць на яе тэрыторыі беларускія структуры.

Цікавая сітуацыя ўзнікла ў Ваўкавыскім павеце. На пачатку снежня 1918 г. Камуністычная партыя Літвы і Беларусі (яе першы з’езд адбыўся 1—3 кастрычніка 1918 г.) планавала правесці на гэтай тэрыторыі II раённую канферэнцыю. Ваўкавыскі раён быў адным з шасці, у якіх да таго моманту былі арганізаваныя структуры гэтай партыі. Па колькасці іх удзельнікаў ён займаў апошняе месца пасля Віленскага, Ковенскага,

83 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 489—495, 499.

84 Тамсама. С. 489.

85 Тамсама. С. 493.

86 Тамсама.

Шаўляйскага, Панявежскага і Марыямпальскага раёнаў. Там павінна было працаваць трыццаць груп КПЛіБ, агулам трыста чалавек, звязаных галоўным чынам з камуністамі з тэрыторыі так званай Прускай Літвы. На пачатак снежня планавалася хутка арганізаваць II канферэнцыю Ваўкавыскага раёна, а тым часам на тэрыторыі Ваўкавыскага павета праводзілася актыўная агітацыйная дзейнасць87.

Кузьма Цярэшчанка, які ва ўрадзе А. Луцкевіча выконваў функцыі міністра, адказнага заўнутраныя справы (г. зн. таксама за арганізацыю мясцовых рад), на месцах прадстаўляўся як беларускі павятовы камісар, прызначаны Тарыбай. Ён выбраў сабе дарадцам Антона Борыка, які раней быў жаўнерам I корпуса генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага, а потым праз кантакты свайго брата з Я. Станкевічам далучыўся ў Вільні да беларускага нацыянальнага руху і стаў сябрам ВБР. Затым, таксама як і К. Цярэіпчанка, Борык далучыўся да БПСР. 3 яго дапамогай, a таксама з дапамогай Жабінскага і Ляхоўскага яны пачалі працу сярод членаў мясцовых сялянскіх саветаў, падгаворваючы іх да ўдзелу ў выбарчым з’ездзе беларускіх сялянскіх рад Ваўкавыскага павета, які самі арганізавалі. На гэтым з’ездзе была ўтворана Беларуская сялянская рада Ваўкавыскага павета, узначаленая Хведарам Данілюком. Нягледзячы на супраціўленне нямецкай адміністрацьп, гэтую Беларускую сялянскую раду К. Цярэшчанка арганізаваў наўзор бальшавіцкага Савета сялянскіх дэпутатаў, хоць, як сам прызнаваў, удзельнікі сходу не былі палітычна свядомымі і не арыентаваліся ў рэвалюцыйным руху. К. Цярэшчанка, аднак, грунтаваўся на настроях сялянскага насельніцтва, якое паддавалася на абяцанні і жадала перамен у сферы сацыяльных адносін на вёсцы. Пазней ён узгадваў:

Для хутчэйшай працы кое як здолелі надрукаваць нават адозву, якую пусьцілі па ўезду. На 2 студзеня 1919 г. быў назначаны зьезд павятовага Савету. Мне давялося пабываць у пяці валасьцях на выбарах, настрой быў нечаканы. Чулася моц народная; не было ні католікаў, ні праваслаўных, быў толькі селянін, які чуў, што і на яго вуліцы можа быць сьвята88.

Тактыка Цярэшчанкі, які з мэтай арганізацыі структур на ўзор бальшавіцкіх выкарыстоўваў адсутнасць у сялян арыентацыі ў палітычных пытаннях, затое будзіў іх сацыяльныя чаканні і надзеі, была не вельмі прыхільна ўспрынятая ў асяродку Гарадзенскага БНК. Затое А. Луцкевіч даў сябе пераканаць Цярэшчанку ў гэтай задуме, бо зусім не падазраваў яго тады ў прабальшавіцкіх сімпатыях. Хваліў за спрыт і думаў, што гэты метад прынясе вынікі, калі тэрыторыю зоймуць бальшавікі. Луцкевіч дапускаў, што лягчэй наладзіць з імі дыялог, калі

87 Борьба за советскую власть в Лнтве в 1918—1920 гг. Сборннк документов / Ред. А. Гайгалайте. Внльнюс, 1967. С. 43—44 (№ 14. Отчет о деятельностн ЦК Коммуннстнческой партнн Лнтвы н Белорусснн).

88 Цярэшчанка К. Мой удзел у беларускім руху / Падрыхтоўка да друку і камэнтары У. Ляхоўскага і А. Пашкевіча II Arche. 2011. № 11. С. 71.

ён будзе мець тэрытарыяльныя структуры, падобныя на бальшавіцкія, але падпарадкаваныя беларускаму ўраду. Напэўна, пад уплывам Цярэшчанкі ён прыйшоў да высновы, што Беларуская сялянская рада Ваўкавыскага павета, арганізаваная з беларусаў з прабальшавіцкімі сімпатыямі, будзе карыстацца даверам балыпавікоў, а ў рэчаіснасці, аднак, надалей будзе служыць беларускай справе. Так што калі на сустрэчы прэм’ера з прадстаўнікамі беларускіх сялянскіх саветаў (рад) Ваўкавыскага, Гарадзенскага і Шчучынскага паветаў у першы дзень новага 1919 г. выпрацоўвалі інструкцыю для беларускіх павятовых і валасных саветаў, гэты «савецкі» варыянт быў прызнаны найлепшым89.

Антон Луцкевіч, дапускаючы, што гэта беларусы кантралююць сітуацыю і адпаведным чынам рыхтуюцца да прыходу бальшавікоў, памыляўся. Было дакладна наадварот. Гэта бальшавікі стараліся пранікнуць у беларускія структуры і пераняць уладу, таемна перацягваючы на свой бок найболып актыўных асоб. Цярэшчанка даволі рана, яшчэ ў снежні 1918 г., усталяваў кантакт з Віленскім балыпавіцкім Саветам рабочых дэпутатаў (тым, які потым быў разагнаны ў студзені 1919 г.) і дзейнічаў паводле атрыманых інструкцый90.

Ад пачатку студзеня 1919 г. дзейнасць бальшавікоў у Заходняй Беларусі вельмі моцна інтэнсіфікавалася. Яны засноўвалі на гэтых тэрыторыях уласныя структуры, а таксама агітацыйныя пункты па вярбоўцы ў Заходнюю стралковую дывізію, III брыгада якой спачатку мела атрымаць назву Літоўска-Беларускай, а потым — Беларускай91. Цярэшчанка на загад балыпавікоў прыступіў у Горадні да заснавання партыі эсэраў. Пры пасярэдніцтве камуніста інжынера Клыша (псеўданім «Карліб»), пазней расстралянага палякамі ў Беластоку, ён атрымаў ад А. Мяснікова інструкцыі, паводле якіх павінен быў пранікнуць у беларускія арганізацыі, створаныя ў Горадні пад літоўскім наглядам. Раней Клыш узяў з Цярэшчанкі падпіску, што той стаіць на савецкім грунце і згаджаецца на супрацоўніцтва з камуністамі. Віленскі бальшавіцкі Савет рабочых дэпутатаў накіраваў яго на працу ў Ваўкавыскі павет. Нічога дзіўнага, што ён стараўся, каб Я. Варонка прызначыў яго туды камісарам, на што міністр нават спачатку даў згоду. Вельмі спрытна К. Цярэшчанка здабыў таксама давер сяброў Гарадзенскага БНК і самога А. Луцкевіча, які даверыў яму стратэгічную на той час задачу стварэння падвалін унутранай структуры БНР, прызначыўіпы яго выканаўцам абавязкаў міністра ўнутраных спраў. Гэткім чынам К. Цярэшчанка мог легалізаваць сваю дзейнасць і збіваць сабе капітал адразу пад шыльдамі Тарыбы, урада БНР і беларускіх арганізацый. Тым часам беларускія сялянскія рады (саветы) на тэрыторыі Ваўкавыскага павета, якія так цешылі Луцкевіча, не толькі знешне, але і насамрэч мелі быць бальшавіцкімі. Разам са стваранай К. Цярэшчанкам коннай міліцыяй іх збіраліся выкарыстаць у барацьбе з усімі ворагамі Савец-

89 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 491—492.

90 Цярэшчанка К. Мой удзел у беларускім руху... С. 72.

91 Najdus W. Lewica polska... S. 215—217.

кай Расіі і аблегчыць бальшавікам працэс пераняцця ўлады пасля чаканага заняцця Гарадзеніпчыны Чырвонай Арміяй. Але А. Луцкевіч зусім не ўсведамляў сапраўднага аблічча свайго падначаленага і яшчэ доўга, нягледзячы на папярэджанні, бачыў у ім аднаго з найлепшых сваіх супрацоўнікаў92. Цікава, што прэм’ер змог прадбачыць планы бальшавікоў адносна БУГК, аднак зусім не заўважаў падобных падкопаў у сваім найбліжэйшым атачэнні93.

Балыпавікі змаглі пранікнуць не толькі ў арганізацыйныя структуры БНР і Тарыбы, але таксама ахапіць сваімі ўплывамі БУГК. Антон Луцкевіч на старонках свайго дзённіка здзіўляўся, што ў працу гэтага органа заангажаваўся Сымон Якавюк, якога ведаў як актыўнага беларускага дзеяча. Тлумачыў ён гэта неадпаведнай ацэнкай сітуацыі і яго невялікім розумам94. Сапраўдныя памкненні С. Якавюка сталі вядомыя толькі пасля нядаўняга выкрыцця таго, што ён ужо ад верасня 1918 г. быў бальшавіцкім агентам95. Мэтай гэтага дзеяча, праўдападобна, было трапіць у структуры БУГК. Хаця б у адным А. Луцкевіч не памыляўся, калі сцвярджаў, што бальшавікі імкнуліся пазбыцца ў гэтай арганізацьгі ад манархістаў, каб падпарадкаваць яе сабе і выкарыстаць яе ўплывы на месцах для ўключэння ўласных прадстаўнікоў у сялянскія павятовыя і валасныя рады. Тады іх можна было б абвясціць бальшавіцкімі Саветамі сялянскіх дэпутатаў96. Праз У. Курбскага, А. Якубецкага і Курпіка ўплывы бальшавікоў ахапілі таксама Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета. Адразу пасля абвяшчэння 1 студзеня 1919 г. Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі А. Якубецкі і сябры Беларускай сялянскай рады Ваўкавыскага павета Хведар Данілюк і Антон Борык усталявалі кантакт з А. Мясніковым. Ён прадбачыў хуткае заняцце Гарадзеншчыны Чырвонай Арміяй і абяцаў дапамагчы беларускім саветам з боку Гарадзенскага рэвалюцыйнага камітэта, які ў той час меў сядзібу ў Слоніме97. Беларуская сялянская рада Гарадзенскага павета настолькі наблізілася да бальшавіцкага Гарадзенскага Савета рабочых дэпутатаў, што нават пераехала ў яго памяшканні. Гэта не прайшло міма немцаў, якія неадкладна зладзілі там ператрус.

Гарадзенскі Савет рабочых дэпутатаў падпарадкоўваўся Вацлаву Багуцкаму98. Спачатку ён быў кіраўніком Беластоцкага камітэта СДКПіЛ,

92 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 509—510.

93 Выкладзены тут погляд на ролю К. Цярэшчанкі ў беларускім незалежніцкім руху канца 1918 — пачатку 1919 гг. выклікаў пярэчанні з боку беларускіх даследчыкаў. Гл.: Ляхоўскі У., Чарнякевіч А. Кузьма Цярэшчанка: acta non verba Ц Arche. 2011. № 11. С. 23—64 (Заўв. рэд.).

94 Тамсама.

95 Вашкевіч А., Нарэль Д. Сымон Якавюк: адраджэнэц, спекулянт, манархіст і савецкі дыверсант//Arche. 2005. № 5. С. 178—229.

96 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 500.

97 Цярэшчанка К. Мойудзел у беларускім руху... С. 73.

98 Сярод 83 дэпутатаў Гарадзенскага савета, якія назвалі сваю партыйную прыналежнасць (з агульнай колькасці 103 дэпутат), камуністаў было 25, тых, хто спачуваў ім, — 6 чалавек. Гл.: ЭГБ. Т. 3. С. 140 (Заўв. рэд.).

затым — камітэта РКП(б) у Менску, адкуль быў вымушаны ўцякаць у Горадню ад нямецкага арышту". Адной з прычын, па якой бальшавікі без праблем трапілі ў беларускія павятовыя сялянскія рады, было пытанне фінансавання. У той час сродкі на арганізацыю беларусаў на месцах давалі толькі Тарыба і бальшавікі. Аднак з кожным тыднем літоўцы ўсё слабей падтрымлівалі Гарадзеніпчыну, бо ўсё болып усведамлялі, што пасля адступлення немцаў не змогуць утрымаць гэтай тэрыторыі ў складзе Літвы. Тым самым шанцы балыпавікоў узрасталі.

А. Луцкевіча расчаравала пазіцыя Я. Варонкі, які разам з Міністэрствам беларускіх спраў прыбыў у Горадню 3 студзеня 1919 г. Як я ўжо пісала, А. Луцкевіч пагадзіўся на тое, каб ён увайшоў у склад беларускага ўрада, бо спадзяваўся, што былы прэм’ер будзе прадстаўляць беларускія справы і падтрымліваць іх, а на месцах — супрацоўнічаць з Гарадзенскім БНК. Ен меркаваў таксама, што дзякуючы фінансавым сродкам літоўскага ўрада будзе прыспешана арганізацыя беларускіх структур самакіравання на Гарадзеншчыне, а праца Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета атрымае падтрымку. У будучыні гэтыя асновы адміністрацыі можна было б выкарыстаць пры стварэнні беларускай аўтаноміі альбо непасрэдна мясцовых структур БНР. Луцкевіч меў пава верыць, што Я. Варонка не адыдзе ад галоўнай мэты — незалежнасці Беларусі. Яго прысутнасць у літоўскім урадзе праз гэта была вельмі пажаданай. Меркавалася, што ён будзе пазітыўнаўплываць на рашэнні Тарыбы ў справе беларусаў і беларускіх незалежніцкіх арганізацый, а па магчымасці будзе пастаўляць прэм’еру БНР звесткі пра планы літоўцаў у адносінах да беларусаў.

Гэтыя чаканні сталіся памылковымі. Варонка адразу пасля прыняцця прысягі перад Тарыбай адчуў сябе перадусім літоўскім дзяржаўным чыноўнікам, які займаўся справамі беларусаў, а не тым, хто б адстойваў інтарэсы беларусаў перад літоўскім урадам100. Да здзіўлення знаёмых, нядаўні прэм’ер БНР у сваёй працы на месцах збіраўся абаперціся не на Гарадзенскі БНК, а на БУГК, якая зусім не рэпрэзентавала інтарэсаў беларусаў і не мела падтрымкі беларускіх нацыянальных дзеячаў. Болып за тое, як літоўскі чыноўнік, што дзейнічаў са згоды немцаў, Я. Варонка стараўся адабраць у Гарадзенскага БНК права на палітычную дзейнасць і дапускаў толькі яго актыўнасць на нацыянальна-культурніцкай глебе. Таксама ён ігнараваў звязаную з Гарадзенскім БНК Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета, якая ўжо ггрызначала беларускіх камісараў.

Выбар, які зрабіў Варонка, на самай справе азначаў перадачу фінансавых сродкаў Тарыбы БУГК і адсутнасць грошай для беларускіх арганізацый. Падаецца, што такая нечаканая пазіцыя актыўнага беларускага дзеяча вьпгікала з некалькіх прычын, сярод якіх — жаданне адыгрываць значную ролю ў палітыцы, прыняцце пралітоўскай арыентацыі,

99 Najdus W. Lewica polska... S. 231.

100 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 3—4; Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 502, 507.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 329 а таксама няздольнасць апанаваць уласныя крыўды101. Гэта пацвярджае яго гандаль з П. Алексюком, актыўным сябрам Гарадзенскага БНК, якога Варонка публічна абвінавачваў у тым, што ён забраў сабе першы крэдыт, выдадзены БНР украінскім урадам, хоць не меў ніякіх доказаў гэтага. Узаемныя абвінавачванні паставілі некалі блізкіх знаёмых на варожыя пазіцыі. Я. Варонку не падабаліся сувязі П. Алексюка з Р. Скірмунтам і іх крытычнае стаўленне да яго працы на пасадзе кіраўніка Народнага Сакратарыята БНР. He варта таксама недаацэньваць канфесійнай прыналежнасці. Варонка быў перакананы, што ў Гарадзенскім БНК гуртаваліся беларусы-каталікі. У сваю чаргу, БУГК адрасавала сваю дзейнасць галоўным чынам праваслаўным беларусам і падтрымлівала на тэрыторыі Гарадзеншчыны літоўскую дзяржаўнасць. Тым самым БУГК адпавядала патрабаванням Я. Варонкі, які мог перад літоўскім урадам прадставіць гэта як сваё дасягненне ў ролі міністра беларускіх спраў.

3 пункту гледжання Язэпа Варонкі, знаходжанне прэм’ера БНР у Горадні было непажаданым, бо такая двухсэнсоўная сітуацыя патрабавала правядзення ім досыць складанай гульні. Перад урадам Літвы ён стараўся ігнараваць асобу А. Луцкевіча, затое падкрэсліваў значэнне ўласнай асобы. У сваіх справаздачах аб дзейнасці Міністэрства беларускіх спраў Варонка трактаваў прэм’ера БНР як прыватную асобу, а сябе падаваў як адзінага прадстаўніка беларускіх інтарэсаў на Гарадзеншчыне102. Такім чынам, з аднаго боку ён дадаваў сабе прэстыжу, a з другога — спрабаваў пазбегнуць абвінавачванняў у супрацоўніцтве з прэм’ерам урада БНР, нязручным для Тарыбы. Аднак у рэчаіснасці Я. Варонка некалькі разоў сустракаўся ў Горадні з А. Луцкевічам, прасіў у яго парады і нават выслухоўваў крытычныя заўвагі на свой адрас103. Болып за тое, на пачатку 1919 г. накладам Міністэрства беларускіх спраў (т. зн. за грошы Тарыбы) выйшла публікацыя М. Доўнар-Запольскага «Асновы дзяржаўнасці Беларусі». Як яе змест, такі далучаная да яе карта БНР не адпавядалі тэрытарыяльным інтарэсам Літвы. Віленская губерня разам з Вільняй, а таксама Гарадзенская губерня з Горадняй, Беластокам і Бельскам на карце былі пазначаныя як тэрыторыя беларускай дзяржавы. У той жа час Я. Варонка пераконваў літоўцаў у сваёй лаяльнасці і прадстаўляў сябе як прыхільніка пабудовы літоўскай дзяржавы і стварэння ў яе межах беларускай аўтаноміі. Перад літоўскім урадам ён паўставаў як прыхільнік федэрацыі Літвы з суседзямі, у тым ліку і з Беларуссю (аднак без Гарадзеншчыны і Віленшчыны, якія павінны былі быць уключаныя ў склад літоўскай дзяржавы)104.

Праз тры тыдні пасля свайго прыезду ў Горадню, 20 студзеня 1919 г., Я. Варонка выдаў абвестку аб усталяванні ўлады літоўскай дзяржавы

101 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 39; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 106 (0250. Запіска Язэпа Варонкі (Менск) Антону Луцкевічу (Вільня) за 19.04.1918).

102 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 3—4; Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 501.

103 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 509.

104 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 3—4.

на абшары, названым ім, што паказальна, Паўднёвай Літвой. Яна ахоплівала наступныя акруті: Горадня, Аўгустоў, Саколка, Крынкі, Ліда, Ашмяны, Ваўкавыск, Слонім, Дзятлава, Беласток, Бельск, Белавежа, Берасце, Пружаны, Кобрын, Вільню, а таксама суседнія часткі акруг на поўначы і паўночным захадзе (Аўгустоўскі і частку Сувалкаўскага паветаў)105. Гэта павінен быў быць абшар той самай запраектаванай Я. Варонкам беларускай аўтаноміі ў літоўскай дзяржаве. Міністр беларускіх спраў папярэджваў, што на тых тэрыторыях ніхто не мае права выступаць ад імя ўкраінскага, велікарускага альбо польскага ўрад106. Варта заўважыць, што Я. Варонка не сказаў таго ж пра ўрад БНР, хоць яго дзейнасць супярэчыла прынятай гэтым урадам тактыцы непрызнання ітрыналежнасці беларускіх земляў да літоўскай дзяржавы.

У частцы тых акруг, як мы памятаем, ужо былі прызначаныя камісары Гарадзенскага БНК, адданага ідэі БНР, якія, аднак, павінны былі прадстаўляць на той момант інтарэсы Літвы. На практыцы, аднак, аказвалася, што беларускае насельніцтва не збіраецца прымаць чыноўнікаў літоўскай дзяржавы. У сярэдзіне лютага А. Луцкевіч на старонках свайго дзённіка пісаў:

Палажэнне прадстаўнікоў літоўскага ўрада паганае. Іх уласці ніхто не прызнае. Камісары за іх грошы працуюць ад імя Бел[арускай] На[роднай] Рэсп[ублікі], бо ім іначай галовы бы людзі паразбівалі107.

Усё гэта стараліся неяк выправіць. Напрыклад, 6 лютага 1919 г. абавязкі камісара ад імя Міністэрства ўнутраных спраў Літвы і Міністэрства беларускіх спраў у павеце Шчучын—Плянты пераняў К. Езавітаў (яго канцылярыя знаходзілася ў Астрыне), які энергічна, як рабіў гэта звычайна, прыступіў да арганізацыі павятовай міліцыі. Начальнік Драмовіч і яго намеснік Жукоўскі ўвялі пазнакі для міліцыянтаў — трохкаляровая бел-чырвона-белая стужка на левым рукаве, какарда на шапцы такіх самых колераў, а пад ёй — выява «Пагоні»108. Аднак не ўсе камісары, якія супрацоўнічалі з Гарадзенскім БНК, атрымалі ад Я. Варонкі неабходныя паўнамоцтвы. Ен, напрыклад, адмовіў К. Цярэшчанку ў прызначэнні ў Ваўкавыскі павет, a хутка ўвогуле дамогся разрыву супрацоўніцтва з ім (што, зрэшты, абурыла А. Луцкевіча), слушна абвінаваціўшы яго ў супрацоўніцтве з бальшавікамі. У сваіх абвінавачваннях, аднак, ён не быў паслядоўны, бо праз некаторы час прапанаваў К. Цярэшчанку пасаду камісара горада Горадні, якую той, у сваю чаргу, не прыняў109.

105 LCVA. F. 395. Ар. 1. В. 11. L. 127 (Временное положенне о Мнннстерстве Велорусскнх Дел Правнтельства Лнтовского Государства).

106 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 319—320 (1166. Грамата Міністэрства Беларускіх Справаў Часовага Літоўскага Ўраду за 20.01.1919 (Горадня)).

107 Луцкевіч А. Варацьба за вызваленьне... С. 511.

108 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 328 (№ 1175).

109 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 505, 507—508.

Незразумелыя прычыны, па якіх Я. Варонка затрымліваў прызначэнне трох іншых камісараў: Шварца, Маеўскага і Л. Дзекуця-Малея. А між тым у канцы студзеня, калі немцы перадавалі ўладу ў рукі часовых органаў адміністрацыі, іх прысутнасць у паветах з паўнамоцтвамі Тарыбы і міністра беларускіх спраў была асабліва неабходнай110. Прычынай такога спазнення магло быць жаданне замяніць гэтых дзеячаў даверанымі асобамі, якіх падтрымлівала БУГК. Аднак такіх Варонку не ўдавалася знайсці, большасць патэнцыйных кандыдатаў гуртавалася вакол Гарадзенскага БНК. Асобы, вылучаныя БУГК, не знаходзілі падтрымкі на месцах, а тыя, каго падтрымліваў Гарадзенскі БНК, не здабывалі дазволу ад Варонкі. Так стала, напрыклад, у выпадку П. Алексюка, якога выбралі ашмянскім і крынкаўскім камісарам111. Гэтая справа дайшла ажно да Тарыбы, якая дазволіла дзейнічаць П. Алексюку на гэтай пасадзе без згоды Міністэрства беларускіх спраў, што, зрэшты, выклікала хвалю абурэння з боку Я. Варонкі. Канфлікт быў вырашаны літоўскім міністрам унутраных спраў Е. Вілейшысам, да якога ў Коўне ў сярэдзіне лютага 1919 г. наведаўся П. Аляксюк, раздражнёны паводзінамі Я. Варонкі. Тады стала відавочным, што апошні маляваў літоўскаму ўраду дзейнасць Гарадзенскага БНК, Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета і беларускіх нацыянальных дзеячаў як прабалыпавіцкую і накіраваную супраць літоўскай дзяржаўнасці. У той жа час ён прасоўваў сяброў БУГК112. Алексюку ўдалося пераканаць міністра ўнутраных спраў Літвы, што асобы, згуртаваныя ў БУГК, для Літвы не ўяўляюць цікавасці, бо не маюць вялікага ўплыву на беларускае насельніцтва Гарадзеніпчыны. У выніку такога выкрыцця Тарыба захацела адклікаць вотум даверу гэтаму органу і спыніць яго фінансаванне. Гэта азначала таксама канец шматмесячнага супрацьстаяння паміж Гарадзенскім БНК і БУГК113.

Пазіцыя добра інфармаванага назіральніка давала А. Луцкевічу магчымасці і для іншых закулісных дзеянняў. Дзякуючы яго намаганням беларускія камісары з Гарадзеншчыны не ўзялі ўдзелу ў з’ездзе, арганізаваным 16 студзеня ў Коўне, на якім збіраліся папоўніць склад Тарыбы прадстаўнікамі Гарадзенскай губерні. Прэм’ер БНР асцерагаўся, што выбар прадстаўнікоў з гэтага абшару паслужыць літоўцам яшчэ адным доказам падтрымкі з боку беларускага насельніцтва114. Гэтую занепакоенасць пацвердзіў нават Я. Варонка, сустрэўшыся напярэдадні ковенскага з’езда з А. Луцкевічам. Ён скардзіўся, што літоўцы ўжо не жадаюць чуць пра беларускую аўтаномію, а пры падзеле сродкаў на першае месца ставяць этнічную Літву. У сувязі з гэтым у Коўна былі пасланыя толькі тры асобы. Такая малая колькасць не магла даць Тарыбе права трактаваць іх як прадстаўнікоў Гарадзеніпчыны, але не

110 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 505.

111 Тамсама. С. 510.

112 Тамсама. С. 511—512.

113 Тамсама.

114 Тамсама. С. 498.

прыводзіла да поўнага разрыву з ёй. Дэлегаты павінны былі давесці, што ні Гарадзенскі БНК, ні Беларуская сялянская рада Гарадзенскага павета не прызнаюць рэзалюцыі БУГК аб далучэнні да Літвы, бо гэты орган не рэпрэзентуе беларускага насельніцтва. Яны збіраліся таксама патлумачыць, што з прычыны камунікацыйных праблем не адбыўся запланаваны на 9 студзеня 1919 г. з’езд беларусаў Гарадзенскай іуберні, які мог выказацца ў гэтай справе. Пад уплывам А. Луцкевіча было прынята рашэнне, каб на вольныя месцы ў Тарыбе былі прызначаныя выключна беларусы з Віленшчыны. Дзякуючы гэтаму можна было цвёрда стаяць на тым, што лістападаўскае пагадненне ВБР з Тарыбай было заключанае толькі ад імя беларусаў з Віленіпчыны. Беларускія дзеячы мелі надзею, што гэткім чынам, з аднаго боку, не дадуць літоўскаму ўраду магчымасці выказвацца ад імя беларусаў Гарадзеншчыны, а з другога—не парушаць літоўска-беларускага супрацоўніцтва115. Падчас сустрэчы ў Коўне, на якой не прысутнічаў Я. Варонка, дайшло да вострага абмену думкамі паміж беларускімі і літоўскімі членамі Тарыбы116. Сітуацыю залагодзіў В. Ластоўскі, кіраўнік Беларускага Сакратарыята пры ўрадзе Літвы, які ўжо тады арыентаваўся ў літоўскіх справах. Ен угаворваў беларусаў, каб тыя падтрымалі Тарыбу.

Падаецца, што Я. Варонка пасля таго, як узначаліў Міністэрства беларускіх спраў, разіубіўся і настроіў супраць сябе некалькі асяродкаў. Беларускія нацыянальныя дзеячы вінавацілі яго ў расколе асяродка, у занядбанні арганізацыі беларускіх нацыянальных структур на месцах і нават у адыходзе ад ідэі БНР117. У гэтай сітуацыі неабдуманым крокам з яго боку быў артыкул, апублікаваны 20 студзеня 1919 г. у першым нумары газеты «Беларускі народ», у якім ён ганьбіў дзейнасць Гарадзенскага БНК і хваліў дзейнасць прэм’ера М. Сляжавічуса і міністра ўнутраных спраў Е. Вілейіпыса на ніве пабудовы дзяржаўнасці118. У якасці «літоўскага камісара» Я. Варонка таксама не атрымаў сімпатый палякаў. Ён быў нязручны для кантактаў з Часовым гарадскім камітэтам, давёўшы справу да канфлікту, які разгарэўся са знішчальнай сілай, калі Я. Варонка не пагадзіўся зацвердзіць выбраных на з’ездзе ў Горадні міравых суддзяў і прызначыў уласнага кандыдата119. У выніку літоўскі ўрад, не жадаючы раздражняць грамадства Гарадзеніпчыны, асабліва палякаў, зацвердзіў кандыдатуры суддзяў, выбраных на з’ездах у Сакольскім, Беластоцкім і Бельскім паветах, без удзелу міністра беларускіх спраў.

Спробы спадабацца літоўцам не прынеслі Варонку прызнання з іх боку. На пачатку 1919 г. Тарыба перастала дапамагаць беларусам на Гарадзенпічыне, бо не бачыла ўжо неабходнасці ў іх падтрымцы там120.

115 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 500.

116 Тамсама. С. 503.

117 Тамсама. С. 512.

118 Тамсама. С. 506—507.

119 Тамсама. С. 512.

120 Тамсама.

Тым самым становішча ўжо непатрэбнага Я. Варонкі змянілася, ён пачаў шукаць кантактаў з прэм’ерам БНР. Была яшчэ адна прычына для адраджэння гэтай сімпатыі. Нямецкія грамадзянскія ўлады паставілі перад Міністэрствам беларускіх спраў задачу арганізацыі апекі і дапамогі бежанцам, якія з 1915 г. масава вярталіся з Расіі на Гарадзеншчыну121. Варонка не мог распачаць такую дзейнасць без супрацоўніцтва з Гарадзенскім БНК. Луцкевіч прапанаваў яму дапамогу ў гэтым з боку Т. Вернікоўскага, які ўжо раней займаўся такімі справамі ў Менску, калі Я. Варонка быў старшынёй Народнага Сакратарыята БНР.

Міністр беларускіх спраў сваім самым вялікім дасягненнем лічыў арганізацыю 1-га Беларускага пяхотнага палка ў літоўскай арміі, стварэнне асноў выведкі, прапагандысцкую дзейнасць, спробы ўсталяваць адносіны з Германіяй па пытаннях адміністрацыі, камунікацыі (галоўным чынам у пытанні нагляду за чыгуначнымі лініямі)122.

Беларуска-літоўскае пагадненне прадугледжвала стварэнне беларускіх вайсковых адзінак пад літоўскім камандаваннем. Літоўская армія знаходзілася на этапе арганізацыі, а абшары, населеныя беларусамі, з’яўляліся выдатнай тэрыторыяй для рэкрутацыі жаўнераў. Беларускія вайсковыя фармаванні маглі прыцягнуць таксама старшых і малодшых афіцэраў, якіх бракавала ў літоўскай арміі. 1 снежня 1918 г. была створаная беларуская секцыя ў літоўскім Міністэрстве абароны краю, яе кіраўніком стаў капітан Рамішэўскі123. Віцэ-міністрам нацыянальнай абароны ва ўрадзе А. Вальдэмараса быў генерал К. Кандратовіч, але разам з гэтым урадам ён пайшоў у адстаўку пад канец года. У Вільні пачалося фармаванне 1-га Беларускага пяхотнага палка пад камандаваннем палкоўніка М. Лаўрэнцьева і штаба 2-га Беларускага пяхотнага палка. Камандзірамі батальёнаў сталі палкоўнік Ляніваў і падпалкоўнік Успенскі. Аднак перашкодай на шляху стварэння беларускіх аддзелаў у літоўскай арміі сталі немцы.

Беларускія жаўнеры не бралі ўдзелу ў абароне Вільні ад бальшавікоў у студзені 1919 г. Разам з Міністэрствам беларускіх спраў беларускія вайскоўцы перамясціліся ў Горадню. Туды ж трапіў генерал К. Кандратовіч, які не здолеў арганізаваць літоўскай і беларускай абароны Вільні. Перанос Міністэрства беларускіх спраў і беларускага войска ў Горадню, а не ў Коўна, разам з літоўскім урадам, падаваўся цалкам абгрунтаваным і лагічным. На не занятай Чырвонай арміяй Гарадзеншчыне можна было праводзіць набор у войска сярод беларускага насельніцтва абодвух веравызнанняў.

Камендантам Горадні і Гарадзенскай вайсковай акругі са згоды літоўскага ўрада стаў народжаны на тэрыторыі Гарадзенскай губерні паручнік Мікалай Дзямідаў. У 1914 г. ён скончыў Паўлаўскую вайсковую школу, пасля якой у якасці малодшага афіцэра змагаўся ў шэрагах

121 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 506—507.

122 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 3—4.

123 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 87; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 75 (3-е выд. — с. 74).

334 Беларуская Народнал Рэспубліка 1918—1920 гг.Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці расійскага войска на фронце. У 1917 г. у якасці паручніка 177-га пяхотнага палка запасу трапіў у нямецкі палон124. Пераведзеныя з Вільні ў Горадню беларускія аддзелы былі ў пачатковым стане арганізацыі, у сярэдзіне 1919 г. налічвалі толькі 21 афіцэра і дзесяць з лішнім жаўнераў, не мелі зброі і казармаў125.

29 студзеня 1919 г. Я. Варонка абвясціў мабілізацыю афіцэраў на Гарадзеншчыне, яшчэ перад афіцыйным дазволам нямецкіх улад. Такую згоду яны далі толькі праз некалькі дзён, і тады М. Дзямідаў загадам № 1 ад 1 лютага 1919 г. распачаў набор добраахвотнікаў з Гарадзенскай губерні ў склад 1-га Беларускага пяхотнага палка літоўскай арміі. Хутка колькасць беларускіх жаўнераў узрасла. У сярэдзіне лютага полк налічваў 80 афіцэраў і 63 жаўнеры. На працягу некалькіх тыдняў наплыў людзей павялічыўся. 1-ы Беларускі пяхотны полк пад камандаваннем палкоўніка М. Лаўрэнцьева, а потым К. Езавітава налічваў каля 800 чалавек. Начальнікам штаба стаў палкоўнік ШчэрбаРавіч, начальнікам вайсковай падрыхтоўкі — палкоўнік Успенскі, інтэндатуры — палкоўнік Юшкевіч. Напрыканцы лютага полк падзяляўся начатыры батальёны. Немцы выдзелілі ім казармы. У сваю чаргу, з афіцэрскага складу расфармаванага штаба 2-га Веларускага пяхотнага палка быў створаны батальён гарадзенскай камендатуры, які падпарадкоўваўся непасрэдна каменданту горада і налічваў каля 350 чалавек. Месца для яе выдзеліў у сваім палацы праваслаўны епіскап Уладзімір126. Батальён дапаўняла група грэнадзёраў пад камандаваннем паручніка Бандарука, эскадрон гусараў, які ўзначальваў ротмістр М. Глінскі, і вайсковы аркестр127. Вярбовачныя пункты былі адкрытыя ў Ваўкавыску, Беластоку, Слоніме, Радуні, Лідзе, Саколцы, Пружанах, Кобрыне, Берасці, Васілішках, Шчучыне, Друскеніках128. Аднак мабілізацыя ў склад беларускіх аддзелаў літоўскай арміі была абцяжараная дзейнасцю польскіх землеўласнікаў і каталіцкага духавенства, якія выступалі за мабілізацыю насельніцтва гэтых тэрыторый у склад Самаабароны Літвы і Беларусі. Узмоцненую прапагандысцкую дзейнасць палякаў выклікалі хаос, звязаны з адыходам немцаў, і пагроза з боку бальшавікоў. 3 Віленшчыны на Гарадзеншчьшу прыбыў аддзел пад камандаваннем ротмістра Уладзіслава Дамброўскага (а пазней — яго брата ротмістра Ежы Дамброўскага). Аддзел ротмістра У. Дамброўскага прайшоў шляхам ад Вільні праз Руднікі, Эйшышкі,

124 Росснйскнй государственный военный архнв (РГВА). Ф. 471. On. 1. Д. 200 (послужной спнсок прапоргцнка Н. Демндова, 20 марта 1917 г.).

125 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 90—91; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 77 (3-е выд. — с. 76). Мікалай Дзямідаў у момант пераходу на польскую службу меў званне паручніка, гэта таксама было яго апошняе званне ў літоўскай арміі.

126 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы... С. 21.

127 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 91; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 78 (3-е выд. — с. 77).

128 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 91; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 77 (3-е выд. — с. 76).

Канары, Новы Двор, Езяросы, Астрыну, Масты, Ружаны, Пружаны, Лінова ажно да Жабінкі, дзе была ўсталяваная сувязь з аддзеламі генерала Антонія Лістоўскага129. Сюды накіроўваліся добраахвотнікі з Лідскага павета — дружына самаабароны пад камандаваннем паручніка Ільцэвіча і конны ўзвод паручніка Конрада Ёткі, аддзелы лідскай і шчучынскай самаабароны. У другой палове студзеня польскі Генеральны штаб даў гэтай групоўцы назву Віленскі аддзел Войска Польскага.

Аддзел, што складаўся з некалькіх соцень чалавек, не выклікаў даверу ў беларускага насельніцтва сваімі паводзінамі. Да негатыўнага стаўлення прыводзілі рэквізіцыі маёмасці без выдачы ўзамен адмысловых квіткоў. На вынікі дзейнасці аддзела звяртаў увагу капітан Януш Гансяроўскі ў рапарце да Вярхоўнага камандавання Войска Польскага ад 16 студзеня 1919 г. Ён прасіў, каб у сваіх загадах камандаванне абавязала жаўнераў ротмістра Дамброўскага больш далікатна абыходзцца з мясцовым насельніцтвам, не дражніць яго і не выклікаць нянавісці да польскіх аддзелаў. Гэтую справу абмяркоўвалі нават падчас парламенцкіх дэбатаў у Варшаве. Мечыслаў Недзялкоўскі, адзін з кіраўнікоў ППС, у прамове ў Сейме 3 красавіка 1919 г. даў вельмі негатыўную характарыстыку аддзелу і яго камандзіру. Была створаная адмысловая сеймавая камісія для расследавання дзейнасці розных партызанскіх аддзелаў, але было вырашана распусціць толькі аддзел ротмістра Крулікоўскага, які «праславіўся» рабаваннямі і забойствамі ў беларускіх вёсках130. На той момант ад 13 сакавіка аддзел Дамброўскага быў ужо ў складзе Войска Польскага ў якасці Віленскага аддзела. Ён існаваў да чэрвеня 1919 г., пасля чаго на яго базе ўзніклі два палкі Войска Польскага — Лідскі стралковы полк і 13-ы полк віленскіх уланаў.

12 лістапада 1918 г., падчас арганізацыйнага сходу палякаўвайскоўцаў горада Горадні, была створаная Самаабарона Гарадзенскай зямлі131. Яе мэтай было ўтрыманне спакою ў Гарадзенскай губерні пасля адыходу адсюль немцаў і да прыбыцця польскай адміністрацыі з Каралеўства, дапамога ў перадачы ўлады, а таксама вярбоўка жаўнераў у польскія аддзелы. Прэзідыум Саюза польскіх вайскоўцаў горада Горадні атрымаў назву Вайсковай рады Гарадзенскай зямлі. Яе ўзначаліў генерал Мікалай Сулеўскі, былы афіцэр расійскай арміі, уладальнік размешчанага пад Горадняй маёнтка Грандзічы. Немцы пагадзіліся на стварэнне чатырнаццаці камендатур. Вярбоўка ў польскія аддзелы адбывалася ў навакольных мясцовасцях — у Сапоцкіне, Жабне, Адамовічах, Крынках, Кузніцы, Друскеніках, Бераставіцы, Індуры, Капцёўцы і ў Новым Двары, Лабне, Талочках, Гожы, Парэччы, Скалубаве, Лунне, Алекшыцах, Караліне132. Такім чынам былі створаныя асновы Беластоцкага

129 Waligöra В. Na przelomie... S. 52—56.

130 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 143—144.

131 Wejtko W. Samoobrona Litwy i Bialorusi... S. 81—83.

132 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 147.

336 Беларуская Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці стралковага палка і 81-га палка гарадзенскіх стральцоў133. Патэнцыйна гэта таксама была тэрыторыя, на якой можна было набіраць беларусаў, але ў тых умовах вярбоўка ў беларускія фармаванні была абмежаванай.

Арганізацыяй і фінансаваннем польскіх аддзелаў займаўся Камітэт абароны крэсаў (КАК), створаны па ініцыятыве Літоўскай камісіі, якая ўзнікла ў Варшаве ў 1918 г. і з’яўлялася дарадчым органам Дзяржаўнага дэпартамента, звязаным з Генеральным штабам Войска Польскага і польскім Міністэрствам замежных спраў. На яе чале стаў Яўстах Сапега, а Леан Васілеўскі працаваў як сакратар. КАК быў таксама важным інструментам ціску на грамадскую думку ў міжнароднай палітыцы ў якасці грамадскай думкі «крэсаў», пастаўляючы рэзалюцыі і сведчанні прыналежнасці гэтых тэрыторый да Полыпчы. Старшынёй КАК быў Яўстах Сапега, а ў яго склад увайшлі землеўласнікі Міхал Станіслаў Касакоўскі з Ковеншчыны, з Меншчыны—Уладзіслаў Рачкевіч, Ігнацій Віткевіч, Эдмунд Івашкевіч, Чэслаў Крупскі, Марыян Парафіяновіч, з Магілёўшчыны — Міраслаў і Міхал Абязерскія, Альгерд Гардзялкоўскі, Вацлаў Васілеўскі, Мечыслаў Багуслаўскі, з Гарадзеншчыны — Антоній Юндзіл, Чэслаў Красіцкі, Уладзіслаў Пуслоўскі. Пад патранатам КАК і за яго кошт з 16 лістапада 1918 г. фармавалася Літоўска-Беларуская дывізія пад камандаваннем генерала Вацлава Івапікевіча. У яе склад павінны былі ўваходзіць толькі добраахвотнікі з тэрыторыі Літвы і Беларусі. Дывізія была гэткім чынам названая дзеля таго, каб беларускае і літоўскае насельніцтва яе прыняло і нават уступала ў шэрагі Войска Польскага. У рэчаіснасці назва мела геаграфічны характар, а не нацыянальны, бо гэтая адзінка павінна была ўдзельнічаць у аперацыях на ўсходніх тэрыторыях. Болыпасць добраахвотнікаў гэтай дывізіі складалі палякі з Літвы і Беларусі, якія мелі надзею на аб’яднанне гэтых земляў з Полыпчай134. Заняцце Гарадзенскай іуберні аддзеламі Літоўска-Беларускай дывізіі перапьпгіла наплыў добраахвотнікаў у беларускія аддзелы ў Горадні. Беларускія афіцэры, што займаліся вярбоўкай, былі арыштаваныя палякамі. Такі лёс напаткаў штабс-капітана Хомчыка ў Супраслі, Гароша ў Паўднёвым Востраве, Юльяна Касценчыка і Аляксандра Кандрусіка ў Індуры138.

5 лютага 1919 г. у Беластоку была падпісаная польска-нямецкая дамова, згодна з якой польскія вайсковыя аддзелы маглі перамясціцца праз нямецкую зону акупацыі. У той час яна была ўжо вельмі абмежаваная, бо ў яе ўваходзіла толькі паласа, што праходзіла ўздоўж чыгуначнай лініі Ковель—Берасце—Чаромха—Беласток—Элк136.

133 Lisicki J. «Strzelcy Grodzieriscy»: 81 Pulk Strzelcow Grodzieriskich im. Kröla Stefana Batorego. Bialystok, 1995; Dabrowski J. Zarys histoiji wojennej 81-go Pulku Strzelcow Grodzieriskich. Warszawa, 1928; Gajewski M. Bialostocki Pulk Strzelcow 1918—1921. Bialystok, 2007.

134 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 150, 154; Gomolka K. Mi^dzy Polska a Rosjq... S. 53—54; Гамулка K. Паміж Полыіічай i Расіяй... C. 59—60.

135 Езовнтов K. Велорусы н полякн. Ковна, 1919. С. 55—56.

136 Umowa polsko-niemiecka z 5 lutego 1919 roku // Dokumenty i materiaiy do historii

stosunkow polsko-radzieckich / Red. N. Gqsiorowska-Grabowska, I. A. Chrienow i in.

  1. 2. Warszawa, 1961. S. 85.

3 моманту пачатку аперацыі Войска Польскага дэкрэт Начальніка дзяржавы ад 8 лютага 1919 г. уводзіў на ўсходніх тэрыторыях вайсковае кіраванне. У 1934 г. прафесар права Цэзарый Беразоўскі, аналізуючы магчымасць далучэння Літвы і Беларусі, тлумачыў, што ў дачыненні да гэтых тэрыторый той дэкрэт

падкрэсліваў, што акупаваныя тэрыторыі не належаць польскаму абшару, таму найбольш прыдатны тут варыянт вайсковай акупацыі. Генеральны штаб быў упаўнаважаны выдаваць распараджэнні, абавязковыя да выканання; імкненнем да захавання міжнародных нормаў, што рэгулявалі ваенную акупацыю, абумоўліваўся абавязак выдаваць распараджэнні сумесна з літоўска-беларускім дэпартаментам Міністэрства замежных спраў137.

Далейшы ход падзей прывёў да ўвядзення «стану нармальнай вайсковай акупацыі», у сувязі з чым Рада Міністраў 12 траўня 1919 г. ухваліла прынцьшы, зацверджаныя Начальнікам дзяржавы ў форме загада, які вызначаў арганізацыю грамадскай адміністрацыі наўсходніх тэрыторыях, занятых польскай арміяй. Грамадская адміністрацыя, як пісаў Ц. Беразоўскі, была часова ўсталяваная да моманту вызначэння прававога статусу гэтых абшараў.

12 лютага Варшава адказала на пратэст літоўскага ўрада ад 11 студзеня 1919 г. супраць заняцця ўсходніх земляў Войскам Польскім. На падставе права народаў на самавызначэнне польскі ўрад прызнаў, піто літоўскі ўрад не можа выступаць ад імя абшараў, населеных палякамі і беларусамі, якія не выказалі згоды на ўключэнне іх у склад літоўскай дзяржавы. Тым самым польскі ўрад не прызнаў літоўскай дзяржавы ў прапанаваных літоўцамі межах, засведчыўшы, што спачатку ў свабоднай форме павінны выказацца жыхары гэтых тэрыторый138.

Планы палякаў, незалежна ад федэратыўнай альбо інкарпаратыўнай канцэпцыі, прадугледжвалі ўключэнне Віленшчыны і Гарадзеніпчыны ў склад Полыпчы. Пры разглядзе магчымасці федэрацьгі Беларусі з Польшчай пад Беларуссю разумеліся выключна яе цэнтральная і ўсходняя часткі — Магілёўская, Віцебская, частка Менскай і частка Смаленскай губерняў, г. зн. тэрыторыі з перавагай беларускага праваслаўнага насельніцтва. У справе заходніх тэрыторый, заселеных беларусамікаталікамі, паміж прыхільнікамі федэратыўнай і інкарпаратыўнай канцэпцый існавала поўнае разуменне — яны павінны былі ляжаць у межах Польшчы. На гэта не маглі пагадзіцца беларускія дзеячы, якія імкнуліся да поўнай інтэграцыі ў адной дзяржаве земляў, населеных беларусамі. Аддзелы Войска Польскага павінны былі займаць тэрыторыі пасля адыходу немцаў з поўдня на поўнач. Аддзелы Літоўска-Беларускай дывізіі атрымалі загад заняць Ваўкавыскі і Пружанскі паветы. Аператыўная група Падляшша (у чэрвені 1919 г. была перайменаваная ў Палескую)

137 Berezowski С. Powstanie panstwa polskiego w swietle prawa narodow. Warszawa, 1934. S. 314.

138 Waligora B. Walka o Wilno... S. 67.

пад камандаваннем генерала А. Лістоўскага павінна была выйсці з Берасця ў кірунку Слоніма і Пінска.

3 пачаткам вайсковых аперацый Ю. Пілсудскі 8 лютага 1919 г. утварыў Вайсковую ўправу ўсходніх земляў. Распараджэнні павінен быў выдаваць Генеральны штаб Войска Польскага і Літоўска-Беларускі дэпартамент МЗС. Стараючыся залагодзіць вынікі ваеннага заняцця тэрыторый Літвы і Беларусі, 19 лютага 1919 г. Начальнік дзяржавы прызначыў Цывільную ўправу ўсходніх земляў (ЦУУЗ) пад кіраваннем Генеральнага камісара пры Вярхоўным камандаванні Войска Польскага139. Першым такім камісарам стаў прафесар доктар Людвік Калянкоўскі, кіраўнік Літоўска-Беларускага дэпартамента МЗС. Яму падпарадкоўваліся акруговыя камісары, якія дзейнічалі на тэрыторыях, занятых Войскам Польскім — Мацей Ямант пры камандаванні вайсковай групы генерала С. Шаптыцкагаў Беластоцкім, Бельскім, Сакольскім, Гарадзенскім і Ваўкавыскім паветах і Антоній Ваявудскі на тэрыторыях, падпарадкаваных генералу А. Лістоўскаму, у Берасцейскім, Пружанскім, Кобрынскім, Слонімскім і Пінскім паветах140.

Па меры авалодвання новымі абшарамі на ўсходзе і перамяіпчэння лініі польска-бальшавіцкага фронту пашыралася тэрыторыя, падпарадкаваная ЦУУЗ. Цэзарый Беразоўскі звяртаў уваіу на тое, што хоць занятыя тэрыторыі лічыліся абшарам польскай ваеннай акупацыі, але ў наменклатуры польскіх улад пазбягалі тэрмінаў, якія б падкрэслівалі асобны ад тэрыторыі Польскай дзяржавы статус занятых тэрыторый141. У кампетэнцыю камісара ЦУУЗ уваходзіла заканадаўства—г. зн. выданне часовых распараджэннў з сілай законаў — ва ўсіх галінах цывільнага кіравання, за выключэннем вайсковых спраў; адміністрацыйныя, судовыя, фінансавыя, праваахоўныя справы, а таксама пытанні выбараў.

Прыхільнікі федэратыўнай ідэі Ю. Пілсудскага стараліся выкарыстаць знаходжанне А. Луцкевіча ў Горадні. Кантакты з ім усталявалі праз Станіслава Іваноўскага — малодшага брата Вацлава Іваноўскага, які на працягу шматлікіх гадоў быў адданым беларускім дзеячам і знаёмым Луцкевічаў яшчэ з часоў студэнцтва. Браты Іваноўскія часта ўзгадваюцца ў літаратуры як прыклад лёсаў краёўцаў. Калі праграма віленскіх дэмакратаў пацярпела паражэнне і ўзнікла неабходнасць выбару нацыянальнасці і кірунку далейшай працы, браты выбралі тры розныя дарогі: Вацлаў звязаўся з беларускім рухам, Тадэвуш прыняў літоўскае грамадзянства, а Юрый і Станіслаў выбралі польскі шлях. Ад снежня 1918 г. апошні быў камісарам польскага ўрада ў Горадні.

Станіслаў Іваноўскі сустракаўся з А. Луцкевічам у Горадні некалькі разоў, праводзячы больш альбо менш афіцыйныя размовы. У сярэдзіне студзеня 1919 г. у Горадню накіраваўся кіраўнік Беларуска-Літоўскага дэпартамента польскага МЗС прафесар доктар Людвік Калянкоўскі (А. Луцкевіч у сваім дзённіку памылкова падае яго прозвііпча як

139 Gierowska-Kallaur J. Zarzqd Cywilny... S. 68—74.

140 Тамсама.

141 Berezowski C. Powstanie panstwa polskiego... S. 320.

Калянкевіч). Аднак уся група, у якую апрача Л. Калянкоўскага ўваходзілі маёр Стажэўскі з Генеральнага штаба Войска Польскага, яго ад’ютант паручнік Чарневіч, маёр Мечыслаў Мацкевіч, а таксама прадстаўнікі брытанскай дэлегацыі палкоўнік Вальдэ і паручнік Фостэр, была затрыманая немцамі на чыгуначнай станцыі ў Лапах і накіраваная назад142. Нягледзячы на гэта, 18 студзеня справа дайшла да арганізаванай С. Іваноўскім сустрэчы ў гатэлі «Раяль» у Горадні з польскімі вайскоўцамі. Адным з іх быў маёр М. Мацкевіч, шэф 6-га інфармацыйнага аддзела Генштаба Войска Польскага, аўтар рэферата «Аб арганізацьгі ў Літве і на Беларусі зародкаў патаемных вайсковых адцзелаў», у якім абгрунтаваў неабходнасць стварэння падпольнай арміі. Яе аддзелы павінны былі дзейнічаць у трох вайсковых акругах: Віленскай, Гарадзенскай і Менскай143. Першая размова не прынесла нічога вартага, a А. Луцкевіч успрыняў яе як спробу сарыентавацца ў яго поглядах перад мірнай канферэнцыяй. Прэм’ер толькі скарыстаўся з магчымасці выказаць сваю пазіцьпо адносна польскай палітыкі. Ен вызначыў яе як убіванне кліна паміж беларусамі з мэтай стварэння штучнага канфесійнага падзелу на «палякаў» і «рускіх». Пры гэтым Луцкевіч заўважыў, што беларускі народ

часцю праз дваістасць веры і праз гэта звязь з полыпчынай і маскоўшчынай, а перад усім праз сваё геаграфічнае палажэнне паміж Усходам і Захадам становіць сінтэз дзвюх культур і на гэтым мог бы абаперці сваю будучыню144.

Чарговая, амаль трохгадзінная сустрэча А. Луцкевіча з пасланцамі Генштаба Войска Польскага (якіх А. Луцкевіч памылкова лічыў супрацоўнікамі Літоўска-Беларускага дэпартамента польскага МЗС) адбылася праз дзень. Палякі выказалі дзве прапановы. Першая датычыла сумеснага выступу на мірнай канферэнцыі, другая — супрацоўніцтва супраць бальшавікоў. Антон Луцкевіч цалкам падзяляў меркаванне, што супрацоўніцтва палякаў і беларусаў на міжнародным форуме было б добрай справай. Аднак ён звярнуў увагу на тое, што гэта немагчыма, бо палякі ставяць пад пытанне незалежнасць Беларусі, утварыўшы Вайсковую акруіу Літвы і Беларусі, праводзячы на Віленшчыне мабілізацыю ў склад Войска Польскага і абвяіпчаючы ўключэнне ў склад Полыпчы Бельскага, Беластоцкага і Аўгустоўскага паветаў, дзе беларусы складаюць колькасна значную частку. Разам з тым, як ён сам прызнаваў у сваім дзённіку, падчас гэтай размовы Луцкевіч пазбягаў вызначэння сваёй пазіцыі ў справе польска-беларускага супрацоўніцтва супраць бальшавікоў145. Гэта вынікала з разумення, што іх супрацьстаянне з палякамі непазбежнае. У той час ён быў перакананы, што польскабалыпавіцкі канфлікт можа прынесці моцныя перамены ў раскладзе сіл на Беларусі, якія для беларусаў акажуцца карыснымі.

142 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 30.

143 Deruga A. Polityka wschodnia Polski... S. 128.

144 Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне... C. 502.

145 Тамсама.

Станіслаў Іваноўскі, разлічваючы на падтрымку А. Луцкевіча, паінфармаваў яго пра залланаванае заняцце Войскам Польскім Гарадзеніпчыны пасля адыходу немцаў. 28 студзеня 1919 г., за некалькі дзён перад аперацыяй, ён нанёс прэм’еру візіт, гэтым разам афіцыйны. Ад імя польскага ўрада Іваноўскі прапанаваў А. Луцкевічу выезд у Варшаву з мэтай правядзення афіцыйных перамоў на тэму «уніі» Беларусі з Польіпчай і падтрымкі прэм’ерам БНР рашэння аб заняцці Гарадзеншчыны Войскам Польскім з мэтай барацьбы з бальшавікамі. Антон Луцкевіч адмовіўся ехаць, тлумачачы гэта неабходнасцю азнаямлення з меркаваннем сяброў Рады Рэспублікі. Са свайго боку ён прасіў высветліць пазіцыю польскага ўрада ў дачыненні да высланых ім нот пратэсту, што датычылі правядзення выбараў і мабілізацьгі ў Самаабарону Літвы і Беларусі, на якія не было ніякага водіуку146. Прэм’ер БНР устрымаўся таксама ад вызначэння канкрэтнай пазіцыі ў справе стварэння супольнага антыбальшавіцкага фронту. У той жа час ён намагаўся давесці, што прабальшавіцкія сімпатыі нараджаюцца сярод беларусаў галоўным чынам у выніку паводзін аддзелаў Войска Польскага (названых мясцовым насельніцтвам «легіёнамі»), Найболып негатыўных ацэнак атрымаўужо згаданы аддзел У. Дамброўскага. Станіслаў Іваноўскі, які, паводле даручэння свайго кіраўніцтва, збіраў матэрыялы на тэму стаўлення польскіх жаўнераў да мясцовага насельніцтва, цалкам пацвердзіў гэтыя заўвагі147.

На пачатку лютага С. Іваноўскі сустрэўся ў Лапах з Л. Калянкоўскім, пасля чаго 6 лютага прадставіў Луцкевічу новыя прапановы. Паводле прэм’ера БНР, яны датычылі заключэння «уніі», г. зн. федэрацьгі Беларусі з Полыпчай. Ашсваючы гэтую сустрэчу ў асабістым дзённіку, Луцкевіч зазначаў: «Палякі “абязваюцца” заваяваць для нас і Вільню, і Менск, і Віцебск — адным словам, усё да граніц 1772 г.»148. Станіслаў Іваноўскі запэўніваў, што палякі падчас перамоў з літоўцамі не будуць прызнаваць іх права выступаць ад імя Беларусі, дэклараваў таксама падтрымку Гарадзенскага БНК у яго супрацьстаянні з Я. Варонкам і БУГК149. Гэтая падтрымка не абмяжоўвалася толькі словамі. Неўзабаве С. Іваноўскі дапамог вызваліць арыштаванага польскімі жаўнерамі Л. Дзекуця-Малея, беларускага камісара Крынак, якія на падставе польска-нямецкіх пагадненняў былі занятыя Войскам Польскім150. Прапанову С. Іваноўскага прэм’ер прадставіў на сходзе беларускіх арганізацый 9 лютага. У ім узялі ўдзел прадстаўнікі Рады БНР, Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета, ВБР і Гарадзенскага БНК: П. Крачэўскі, Т. Вернікоўскі, Л. Заяц, К. Цярэшчанка, А. Алексючанка, С. Качынскі, Л. Дзекуць-Малей. Яны пагадзіліся правесці перамовы з прадстаўнікамі польскага ўрада, але з умовай, што ён у гэтай справе афіцыйна звернецца да ўрада БНР, прызнаючы такім чынам яго існаванне151.

146 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 505—506.

147 Тамсама. С. 506.

148 Тамсама. С. 509.

149 Тамсама. С. 506—507, 510.

150 Тамсама. С. 511.

151 Тамсама. С. 510.

Гэтая ўмова аказалася непераадольнай, бо творцы польскай усходняй палітыкі не збіраліся падтрымліваць БНР. У дадатак той самы С. Іваноўскі ў афіцыйных рапартах пра сваю працу на пасадзе ўрадавага камісара ў Горадні ў якасці ініцыятара польска-беларускіх кантактаў падаваў беларускі бок. Са сваёй песпектывы ён ацэньваў А. Луцкевіча наступным чынам:

Неаднаразова прыходзіў да мяне з просьбай, каб я паразумеўся з Генеральным камісарам усходніх земляў з мэтай усталявання кантакту. Паінфармаваны мной Генеральны камісар выказаў згоду на перамовы непасрэдна з Беларускай радай, але з умовай, што гэтыя спадары прыедуць у Варшаву прыватна. Ен не пагаджаўся трактаваць іх як афіцыйных асоб. На гэтым мае адносіны з Беларускай радай разбіліся і сталі нават варожымі152.

Спробы польскіх палітыкаў атрымаць сімпатыі беларусаў зводзіліся перадусім да забеспячэння добрых польска-беларускіх адносін падчас аперацыі Войска Польскага на беларускіх землях, а таксама да ліквідацыі нявыгаднага літоўска-беларускага саюзу. Палітычныя ж патрабаванні беларускіх палітыкаў ігнараваліся, таму падазронасць А. Луцкевіча падчас перамоў з С. Іваноўскім была абгрунтаваная. Ён заняў пазіцыю чакання. Падаецца, што ў той час Луцкевіч спадзяваўся на перамогу балыпавікоў, таму як прэм’ер БНР намагаўся таксама падрыхтавацца да іх прыходу і новай раздачы палітычных картаў. Свае погляды ён выказаўу Горадні 1 студзеня 1919 г. на сходзе прадстаўнікоў беларускіх сялянскіх рад Ваўкавыскага, Гарадзенскага і ІПчучынскага паветаў. Тады Луцкевіч падтрымаў варыянт арганізацыі беларускіх саветаў паводле праекта, абвешчанага К. Цярэшчанкам, г. зн. набору людзей з ліку прыхільнікаў бальшавікоў і адначасова беларускай ідэі, што павінна было гарантаваць існаванне беларускага самакіравання падчас нашэсця з усходу153. Удзельнікі навагодняга сходу яшчэ не ведалі, што менавітаў той дзень была абвешчаная Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, і адбылося гэта пры ўдзеле людзей, якія яшчэ год таму былі праціўнікамі нават ідэі беларускай аўтаноміі.

Пазіцыя цэнтральных бальшавіцкіх улад у справе стварэння БССР змянялася з дня на дзень. ЦК РКП (б) прыняў пастанову 24 снежня 1918 г. На наступны дзень I. Сталін паведаміў А. Мяснікову ў Смаленск пра намеры арганізацыі беларускага савецкага ўрада. БССР павінны былі ўтвараць Менская, Гарадзенская і Смаленская губерні, а Ковенская і Віленская губерні павінны былі належаць Савецкай Літве154. Сярод іх не былі названыя дзве ўсходнія губерні — Магілёўская і Віцебская, што, напэўна, вынікала са спешнасці пры рэдагаванні тэлеграмы альбо з пераканання, што іх уваходжанне ў склад БССР з’яўляецца

152 Цыт. паводле: Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie зф osrodka... S. 31.

153 Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне... С. 492.

154 Круталевнч В. А. Нсторня Беларусн: становленне нацнональной державностн (1917—1922 гг.). Мннск, 2003. С. 108—109.

342 Беларуская Народная. Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці бездыскусійным. Арганізацыя беларускай савецкай дзяржаўнасці адбылася вельмі хутка і не была падрыхтаваная ніякай ранейшай прапагандысцкай дзейнасцю сярод беларусаў. Яшчэ нядаўна бальшавікі не хацелі бачыць у беларусах асобнага народа, а зараз раптам — з-за палітычнай неабходнасці — збіраліся арганізаваць беларускую дзяржаву. Яны намагаліся неяк сумясціць два ўзаемавыключальныя тэзісы: ранейшы, які яшчэ нядаўна прадугледжваў ігнараванне беларусаў як асобнай нацыі, з новым, які сцвярджаў неабходнасць пабудовы дзяржавы на аснове гэтага «няіснага» народа. Завяршальным звяном павінен быў стаць лозунг "Праз нацыяналізм да сацыялізму», які вынікаў з меркавання, што беларускі народ не ў стане прыняць сацыялізму, пакуль не адбудзецца яго нацыянальная кансалідацыя185.

Незалежна ад палітычных патрэб цэнтральных бальшавіцкіх улад думка пра стварэнне савецкай дзяржаўнасці выспявала, хоць з менш карыслівых памкненняў, таксама ў асяроддзі беларускіх камуністаў, тых самых, якія год таму ўдзельнічалі ў I Усебеларускім з’ездзе, аднак тады яіпчэ былі праціўнікамі стварэння беларускай дзяржавы. Гэтая праблема абмяркоўвалася на канферэнцыі беларускіх секцый РКП(б), што праходзіла 21—23 снежня 1918 г. у Маскве. Прысутныя прынялі тады рашэнне аб неабходнасці самавызначэння Беларусі, арганізацыі рабочасялянскага ўрада і нацыянальнай Чырвонай Арміі, а таксама склікання Усебеларускага з’езда, які б выказаў волю насельніцтва156. Пасля заняцця Менска аддзеламі балыпавіцкай Заходняй арміі 10 снежня 1918 г. быў створаны Менскі губернскі ваенна-рэвалюцыйны камітэт (ВРК), які «воляй рабочых і сялян Беларусі» абвясціў сябе найвышэйшым органам улады ў Менскай губерні. Пры гэтым мясцовыя камуністы не чакалі ініцыятывы з боку цэнтральных бальшавіцкіх улад, якія ўвогуле стваралі такія структуры ўласнымі актамі. ВРК адразу абвясціў вайну Радзе БНР, адмовіў ёй у якіх-небудзь правах на выкананне вярхоўнай улады і заявіў, што яе сябры падлягаюць арышту і неадкладнай перадачы ў рукі бальшавіцкіх ваенна-рэвалюцыйных камітэтаў157.

Праз тры дні пасля заняцця Менска аддзеламі Чырвонай Арміі старшыня Менскага губернскага ВРК Ісак Рэйнгольд накіраваў ПаўночнаЗаходняму абласному камітэту РКП(б) тэлеграму, у якой прасіў уключыць у парадак дня VI абласной партыйнай канферэнцыі пытанне аб утварэнні БССР158. He атрымаўшы адказу, 20 снежня 1918 г. Менскі ВРК выслаў тэлеграму Якаву Свярдлову, старшыні Усерасійскага цэнтральнага выканаўчага камітэта Саветаў — на той час фармальна найвышэйшаму кіраўніку бальшавіцкай дзяржавы. У тэлеграме прапаноўвалася стварыць Літоўска-Беларускую працоўную камуну, якая знаходзілася б у федэратыўнай сувязі з Савецкай Расіяй169. Аднак кіраўнік Паўночна-

155 йгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 173.

1бе Тамсама. С. 175.

157 Круталевнч В. А. Нсторня Беларусн... С. 110—111.

158 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 171.

159 Круталевнч В. А. Нсторня Веларусн... С. 111.

Заходняга абкама РКП(б) А. Мяснікоў у сваёй тэлеграме на адрас УЦВК дэзавуяваў акцыю Менскага губернскага ВРК, трактуючы яе як неістотную ініцыятыву невялікай групы менскіх работнікаў. Ён выразна не хацеў ні з кім дзяліцца ўладай на тэрыторыі Заходняй вобласці і фронту. Тым часам цэнтральныя ўлады мелі свой уласны погляд. Яны вырашылі не ігнараваць ініцыятывы беларускіх камуністаў і пастанавілі далучыць прадстаўнікоў ВРК да фармаванага ўрада БССР, каб стварыць хаця б ілюзію рэалізацыі жаданняў беларускага насельніцтва. Супрацоўніцтва паміж смаленскай групай А. Мяснікова і Менскім ВРК зноў, аднак, сутыкнулася з цяжкасцямі. Балыпавіцкі камісар любую такую дзейнасць успрымаў як канкурэнцыю і «здрадніцкі нацыяналізм». Тым не менш, наладзіць супрацоўніцтва паміж Паўночна-Заходнім абласным камітэтам РКП(б) і яго ўласнай крэатурай — Менскім ВРК было лягчэй, чым паміж смаленскай групоўкай Мяснікова і беларускімі нацыянал-камуністамі з Белнацкама і беларускіх секцый РКП(б), якія мелі прынцыпова іншае ўяўленне пра сваю ролю і спосаб фармавання ўлады ў краі.

Усё ж, нягледзячы на гэта, у выніку сустрэч беларускіх камуністаў з прадстаўнікамі цэнтральных бальшавіцкіх улад было дасягнута пагадненне, асновай якога сталі так званыя шэсць пунктаў I. Сталіна — у той час камісара па справах нацыянальнасцей. Было вызначана, што ў склад урада БССР увойдуць шаснаццаць чалавек, а таксама будзе створаны прэзідыум з трох чалавек. Тэрыторыя беларускай дзяржавы павінна была ахапіць пяць губерняў: Гарадзенскую, Менскую, Магілёўскую, Віцебскую, Смаленскую (прычым прыналежнасць гэтай апошняй павінна была вызначыцца рашэннем «менскіх таварышаў»)160. Паўночна-Заходні абласны камітэт РКП(б) збіраліся пераўтварыць у Цэнтральнае бюро Камуністычнай партыі Беларусі, а яго кіраўніка А. Мяснікова зрабіць упаўнаважаным прадстаўніком ЦК РКП(б) і ўрада Савецкай Расіі на тэрыторыі Беларусі. Менскі ВРК прапанаваў не спалучаць пасады кіраўніка беларускага ўрада і камісара замежных спраў і гэткім чынам павялічыць колькасць камісараў ва ўрадзе на адну асобу (агулам да сямнаццаці чалавек).

30 снежня з Масквы ў Смаленск выехалі дэлегаты беларускіх камуністычных секцый і Беларускага нацыянальнага камісарыята (створанага ў Петраградзе ў лютым 1918 г. паводле дэкрэта Савета народных камісараў РСФСР). 3 сабой яны везлі праект Маніфеста ўрада і ліст I. Сталіна, які, верагодна, утрымліваў спіс прозвішчаў членаў урада БССР161. 1 студзеня 1919 г. было абвеіпчана пра ўтварэнне БССР і яе ўрада, які атрымаў назву «Часовы рабоча-сялянскі ўрад Беларусі». Ужо ў першым Маніфесце ўрад БССР вызначыўся са сваім стаўленнем да Рады БНР, якую закляйміў як «паганую», «праднічую» і «буржуазную»162.

160 Круталевнч В. А. Нсторня Беларусн... С. 113.

161 Тамсама.

162 1 января 1919 года. Временное рабоче-крестьянское советское правнтельство Велорусснн. Документы н матерналы / Сост. В. Д. Селеменев н др. Мпнск, 2005. С. 20.

Пад Маніфестам падпісаліся 3. Жылуновіч — пісьменнік і грамадскі дзеяч, на працягу іпматлікіх гадоў звязаны з левым крылом беларускага нацыянальнага руху, а таксама А. Мяснікоў, С. Іваноў, А. Чарвякоў, I. Рэйнгольд.

Спрэчкі паміж «абласнікамі» і нацыянал-камуністамі датычылі прапорцыі абедзвюх груп ва ўрадзе, а таксама яго адносін з Цэнтральным бюро КП(б)Б. Атачэнне А. Мяснікова лічыла, што ўрад БССР павінен падпарадкоўвацца партыйнаму цэнтру рэспублікі. Іншага меркавання прытрымлівалася група 3. Жылуновіча, якая выступала за тое, каб ва ўрад не ўключалі трох бальшавіцкіх камісараў: Аляксандра Мяснікова, Майсея Калмановіча і Рычарда Пікеля, якія да Першай сусветнай вайны не былі звязаныя з Беларуссю. Сталін, аднак, выразна падтрымаў пазіцыю А. Мяснікова і запатрабаваў катэгарычнага адказу на пытанне, ці падпарадкоўваецца група 3. Жылуновіча дырэктывам ЦК РКП(б). Ніводная пастанова навастворанага беларускага савецкага ўрада не магла быць рэалізаваная без ухвалення РКП(б), г. зн. А. Мяснікова163.

Бальшавікі, якія сабраліся ў Смаленску на VI Паўночна-Заходнюю абласную канферэнцыю РКП(б), 30 снежня 1918 г. абвясцілі сябе I з’ездам Камуністычнай партыі (балыпавікоў) Беларусі164. У канферэнцыі ўзяў удзел 181 дэлегат ад 18 тысяч камуністаў беларускіх губерняў. Дэлегаты прызналі, што прадстаўляюць дастаткова вялікую колькасць жыхароў Беларусі, каб з’езд абвясціў неабходнасць стварэння БССР і ўсталявання ўлады рабоча-сялянскага ўрада ў Менскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гарадзенскай і Смаленскай губернях166.

Hi Свярдлоў, ні Сталін не збіраліся ўваходзіць у канфлікт з літоўскімі камуністамі, таму Віленскую губерню цалкам пакінулі для поля дзейнасці літоўцаў. Узамен за прызнанне іх права на Вільню яны разлічвалі на падтрымку ў барацьбе супраць палякаў. У выпадку стварэння савецкай беларускай дзяржаўнасці самавызначэнне жыхароў не мела значэння. Бальшавікі, стараючыся арганізаваць буферную дзяржаву з мэтай абароны Расіі ад Захаду, не збіраліся кансалідаваць беларусаў. Беларусь, хоць і была названая рэспублікай, у планах камуністаў заставалася заходняй вобласцю Расіі, а ад разнастайных праяў беларускасці сярод членаў урада, беларускіх камуністаў, збіраліся пазбаўляцца як ад нацыяналістычных і «буржуазных». Аднак пакуль што ў Маніфесце, што абвяшчаў узнікненне новага суб’екта, падкрэслівалася, што БССР ўзнікае як свабодная, незалежная і вольная, а беларусы з’яўляюцца незалежным і паўнапраўным гаспадаром у краіне. Хаця і не гаварылася пра нейкае падпарадкаванне дзяржаўным органам РСФСР, а толькі пра ажыццяўленне супольнай абароны падчас рэвалюцыйных дзеянняў, адразу ж, тым не менш, была створана адмысловая камісія, якая павінна была выпрацаваць умовы федэратыўнага саюза.

163 Круталевнч В. А. Нсторня Беларусн... С. 113—116.

164 Нгнатенко Н. М. Октябрьская революцня... С. 177.

166 Круталевнч В. А. Нсторня Веларусн... С. 115—116.

У апошнія дні 1918 г., япічэ перад абвяшчэннем БССР, быў вызначаны склад урада. Далёкія ад беларускасці людзі, прысланыя падчас вайны на Заходні фронт, узначалілі найважнейшыя камісарыяты БССР: вайсковых спраў — Аляксандр Мяснікоў, фінансаў — Ісак Рэйнгольд, народнай гаспадаркі — Рычард Пікель, земляробства — А. Андрэеў, унутраных спраў — Сямён Іваноў, шляхоў зносін — Іван Савіцкі, пошты і тэлеграфа — Карл Разэнталь, апарату бяспекі дзяржавы (Надзвычайнай камісіі па барацьбе з контррэвалюцыяй і сабатажам, ЧК) — Віктар Яркін, дзяржаўнага кантролю — Станіслаў Берсан, камісарыят па справах бежанцаў — Рыгор Найдзянкоў. Беларускія ж камуністы мусілі задаволіцца камісарыятамі з вельмі малым значэннем. Язэп Дыла, звязаны з Маскоўскай арганізацыяй БСГ, стаў камісарам працы; Аляксандр Чарвякоў, які восенню 1917 г. быў арганізатарам Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (бальшавіцкага кірунку) — камісарам асветы; Зміцер Чарнушэвіч са Случчыны, сакратар Слуцкага павятовага аб’яднання кааператываў — камісарам сацыяльнага забеспячэння; Фабіян Шантыр, хатні настаўнік, адвакат, сябра менскага клуба «Беларуская хатка», адзін з кіраўнікоў левага крыла БСГ — камісарам нацыянальных спраў, Іларыён Пузыроў — камісарам аховы здароўя; Аляксандр Квачанюк — камісарам юстыцыі. Нават саступка беларускім камуністам камісарыята замежных спраў, які ўзначаліў Усевалад Фальскі, была толькі нязначным жэстам у сітуацыі, калі замежнай палітыкай павінен быў кіраваць цэнтральны бальшавіцкі орган. Гульнёй прытворства з’яўлялася таксама перадача пасады кіраўніка над народнымі камісарамі БССР 3. Жылуновічу, які яшчэ перад вайной супрацоўнічаў з бальшавіцкімі газетамі, моцна паддаючыся ўплывам марксісцкай ідэалогіі, аднак не настолькі, каб пазбыцца нацыянальных пачуццяў.

Першы Усебеларускі з’езд Саветаў, скліканы на пачатку лютага 1919 г. у Менску, істотна змяніў склад урада. Яго ўзначаліў Мяснікоў, які абапіраўся на сваё бліжэйшае атачэнне — дзеячаў Аблвыкамзаха. Беларускія камуністы, у тым ліку Жылуновіч, ужо не былі дапушчаныя да ўлады. А. Мяснікоў мог святкаваць перамогу — тэрыторыя Заходняй вобласці і фронту з адміністрацыйнай часткі Савецкай Расіі ператварылася ў рэспубліку, ва ўрад якой увайшлі амаль выключна прыхільнікі яго поглядаў.

Праблемы пабудовы беларускай дзяржаўнасці, з якімі месяцамі змагаліся дзеячы БНР, былі хутка пераадоленыя дзякуючы падтрымцы Масквы, а таксама фінансавым сродкам, атрыманым ад цэнтральных балыпавіцкіх улад. Як аказалася, для стварэння дзяржавы не патрэбная была ні развітая нацыянальная свядомасць беларусаў, ні іх нацыянальная кансалідацыя. Абодва гэтыя пытанні часта паўстаюць, калі аналізуюцца прычыны паразы ідэі БНР. Яны павінны аргументаваць слабасць беларускай нацыянальнай свядомасці і беларускага палітычнага руху. У той жа час для рэалізацыі планаў беларусаў неабходнай была падтрымка звонку.

Стварэнне савецкіх рэспублік, абвеіпчаных як незалежныя ад Расіі, вынікала з рэалій палітычных патрэб апошняй на міжнароднай арэне. Новыя бальшавіцкія рэспублікі павінны былі паказаць, што ідэі Леніна знаходзяць прыхільнікаў. Невьшадкова таксама іх стваралі напярэдадні мірнай канферэнцыі ў Парыжы, на якой не вельмі моцныя ўрады натуральна ўзнікаючых рэспублік — Латвіі, Эстоніі, Літвы, Беларусі, Украіны, Грузіі — змагаліся за тое, каб выбавіцца з-пад уплываў Расіі і дамагчыся міжнароднага прызнання.

Закулісную дзейнасць Савецкай Расіі ў дачыненні да Беларусі прыадчыніў А. Іофе на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б 22 лютага 1919 у Менску. Ен заявіў, што прынцып самавызначэння народаў быў прапанаваны выключна з тактычных меркаванняў, бо ў 1917 г. нацыянальныя мэты ўзвысіліся над сацыяльна-палітычнымі, і гэта несла пагрозу рэвалюцыі. Лозунгам самавызначэння нацый прыкрываліся, каб упісацца ў патрэбы нацыянальных рухаў і прыцягнуць актывістаў іх левага крыла ў лагер бальшавікоў. Дзякуючы спалучэнню сацыяльнай барацьбы з нацыянальнай з’яўляўся шанц звязаць грамадства з бальшавікамі. А. Іофе тлумачыў, што пасля паразы Германіі на ўскраінах Расійскай дзяржавы пераважылі сепаратысцкія памкненні. Праз іх падтрымку і падтрымку нацыянальных урад заходнія краіны хочуць уплываць на Савецкую Расію, таму ЦК РКП(б) вырашыў стварыць буфер, які вытрымае першы ўдар «імперыялістаў» з польскага і ўкраінскага (пятлюраўскага) напрамкаў166. Гэтая пагроза была прычынай арганізацыі савецкіх рэспублік — Літоўскай і Беларускай, хоць сам А. Іофе лічыў згоду на іх стварэнне рызыкоўнай, звязанай з магчымасцю развіцця «нацыяналістычных элементаў». Ен меркаваў, што варта як мага хутчэй прадухіліць залішнюю актыўнасць нацыянальных дзеячаў і стрымаць працэс развіцця нацыянальнай свядомасці шляхам звязвання БССР з Савецкай Расіяй федэратыўнымі вузламі. Гэта павінна было адбыцца нават цаной адмаўлення ад выгады, якая вынікала з існавання рэспублік-буфераў. Цэнтральнаму бальшавіцкаму ўраду неабходна было ўзяць адказнасць за вядзенне замежнай палітыкі ад імя гэтых рэспублік. 3 аднаго боку, існаванне БССР для бальшавікоў не было карысным, бо магло выклікаць узрастанне нацыянальнай свядомасці і гэткім чынам пагражаць ідэі інтэрнацыяналізму. 3 другога — было пажаданым, бо пакідала яе ў першым шэрагу кантакту з заходнімі ворагамі бальшавізму. Такая сітуацыя давала Савецкай Расіі магчымасць выступаць у абарону звязаных з ёй рэспублік і фармаваць палітьгчны капітал. Стараючыся сумясціць гэтыя два спрэчныя планы, А. Іофе пераконваў, што няма сэнсу ахопліваць межамі БССР занадта вялікі абшар і ствараць «небяспеку» развіцця на ім нацыянальных тэндэнцый. Ён праектаваў, каб БССР складалі толькі дзве губерні — Менская і Гарадзенская, размеіпчаныя бліжэй да Полыпчы167.

166 Протокол № 10 заседання Центрального Бюро Коммуннстнческой партнн (большевнков) Белорусснн от 22 января 1919 года Ц 1 января 1919 года... С. 76.

167 Тамсама. С. 77.

Першапачаткова бальшавіцкія ўлады збіраліся далучыць беларускія землі да Расіі для таго, каб цалкам пакласці канец нацыянальнай свядомасці ў іх жыхароў. Гэтае рашэнне было зменена пад уплывам дзейнасці палякаў і спроб звязаць з Полыпчай новыя нацыянальныя дзяржавы наўскраінах Расіі. Польскім планам была супрацьпастаўленая беларуская буферная дзяржава савецкага характару, аднак з настолькі невялікай тэрыторыяй, каб жыхары ўсходніх частак Беларусі не былі ахопленыя праграмай нацыянальнай кансалідацыі. Прадухіліць гэта павінна было ўключэнне ўсходніх губерняў Беларусі непасрэдна ў склад Расіі.

Супраць «абразання» Беларусі выказаліся I. Рэйнгольд і С. Іваноў. Яны лічылі, што нельга знішчаць эканамічных сувязяў паміж беларускімі землямі і адразаць іх цэнтр ад усходніх губерняў (у тым ліку ад Смаленскай). На іх думку, рэалізацыя такога штучнага падзелу прынясе незадаволенасць жыхароў і выкліча нарастанне нацыяналістычных тэндэнцый. Супраць скарачэння тэрыторыі беларускай дзяржавы да мініяцюрных маштабаў выказаўся таксама А. Мяснікоў. Ен, аднак, кіраваўся зусім іншымі матывамі. Мяснікоў прагнуўутрымаць адзінства пяці беларускіх губерняў у якасці Заходняй вобласці Савецкай Расіі, таму што не хацеў страціць сваю ўладу, як таксама і таго, каб ва ўрадзе БССР заселі беларускія камуністы. Мяснікоў лічыў, што яны, кіруючы ўрадам, будуць развіваць нацыянальную ідэю, вынікам чаго стане сепаратызм Беларусі. Таксама ён сцвярджаў наўпрост, што да таго часу ўдавалася гэтага пазбегнуць, бо ў Аблвыкамзаху знаходзіліся не беларускія камуністы, якія змагаліся з такімі сепаратысцкімі нацыянальнымі тэндэнцыямі168.

Перамог дзяржаўны план-мінімум, згодна з якім было абвешчана ўтварэнне БССР. Расійскія бальшавікі, аднак, моцна непакоіліся, што нават невялікая беларуская дзяржава паўплывае на беларускі нацыянальны рух. Таму I Усебеларускі з’езд Саветаў падтрымаў рашэнне ЦК РКП(б) ад 16 студзеня 1919 г. аб адарванні ад Беларускай рэспублікі Смаленскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў.

Гэтыя тэрыторьгі былі ўключаныя ў склад Расіі. Згодна з канцэпцыяй А. Іофе было прызнана, што Менскай і Гарадзенскай губерняў, якімі абмяжоўвалася БССР, будзе цалкам дастаткова для выканання прызначаных ім функцый буфера169. Беларуская рэспубліка павінна была быць толькі геаграфічным паняццем, а яе жыхары — будаўнікамі сацыялізму. Бальшавікі не хацелі, каб побач з Савецкай Расіяй з’явілася Беларуская дзяржава, якая магла б ствараць нацыянальныя клопаты. Беларусаў нават У. Ленін з цяжкасцю лічыў народам, асобным ад расійскага.

Хутка бальшавікі распачалі наступныя крокі для таго, каб абараніць буферныя рэспублікі — Беларускую і Літоўскую — ад развіцця нацыянальных (г. зн. «буржуазных») тэндэнцый і аб’ядналі іх у адну — Літоўска-Беларускую ССР (ЛітБел ССР). Рашэнне па гэтым пытанні

168 Протокол № 10... С. 84—85.

169 Тамсама. С. 70—80.

3 лютага зацвердзіў I Усебеларускі з’езд Саветаў. Рэзалюцыю таксама падтрымала II канферэнцыя партыйных арганізацый Літвы і Заходняй Беларусі, якая адбылася ў Вільні 2—4 лютага 1919 г. У той час сцвярджалася, што мэтай камуністычнага руху з’яўляецца аб’яднанне розных краін і нацый, а Літва і Беларусь блізкія паводле сацыяльнай структуры і гаспадаркі і таксама могуць ствараць супольны фронт для барацьбы з Польшчай170. Абвяшчэнне дзвюх рэспублік было толькі тактычным крокам, разлічаным на атрыманне прыхільнасці з боку мясцовых камуністаў. Праўдападобна, жаданнем савецкай улады ад самага пачатку было стварэнне ЛітБел ССР, тым болып, што падрыхтоўка да атрымання з рук немцаў беларускіх земляў праводзілася ў Цэнтральным бюро камуністычных арганізацый акупаваных абласцей, якім кіраваў Я. Свярдлоў, а не ў Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей, якім кіраваў I. Сталін. Савецкія ўлады ўжо ад лета 1918 г. стваралі на базе Заходняй стралковай дывізіі супольнае беларуска-літоўскае фармаванне171.

27 лютага 1919 г. на сумесным пасяджэнні Цэнтральных Выканаўчых камітэтаў ЛітССР і БССР было прынята рашэнне аб аб’яднанні дзвюх рэспублік у Літоўска-Беларускую ССР. У яе склад увайшлі Менская, Гарадзенская, Віленская, Ковенская і частка Сувалкаўскай губерні (але не былі ўключаныя Віцебская, Магілёўская і Смаленская губерні). Урад узначаліў літоўскі журналіст, кіраўнік Камуністычнай партыі Літвы Вінцас Міцкявічус-Капсукас. 4—6 сакавіка 1919 г. у Вільні адбыўся таксама аб’яднаўчы з’езд Камуністычнай партьгі Літвы і Камуністычнай партыі Беларусі, у выніку якога ўзнікла Камуністычная партыя (бальшавікоў) Літвы і Беларусі. Яе ўзначаліў В. Міцкявічус-Капсукас, а ў склад прэзідыума ўвайшлі А. Мяснікоў, Вільгельм Кнорын, Казімір Цыхоўскі, Зігмантас Алекса-Ангарэціс, Я. Далецкі. Вільню планавалася зрабіць сталіцай гэтай дзяржавы, бо яна мела сувязь з усімі яе правінцыямі, а таму лічылася, што гэты горад будзе важным цэнтрам кіравання падчас будучых ваенных дзеянняў172.

Варта заўважыць, што беларускія і літоўскія камуністы былі вымупіаныя супрацоўнічаць у момант, калі члены Тарыбы і Рады БНР не змаглі наладзіць палітычнае супрацоўніцтва, а ідэя стварэння федэрацыі БНР і Літоўскай Рэспублікі на роўных умовах пацярпела паразу. Зыходзячы з таго, што гэты саюз літоўскіх і беларускіх камуністаў быў заключаны таксама супраць нацыянальных рухаў, сітуацыя не абяцала нічога добрага для будучыні ўрад БНР і Літоўскай Рэспублікі.

Інфармацыя пра стварэнне 1 студзеня 1919 г. БССР дайшла да Горадні толькі праз дзесяць дзён. Падаецца, што А. Луцкевіч успрыняў гэтую навіну са змешанымі пачуццямі, але не без своеасаблівага задавальнення, што беларуская нацыянальная ідэя, як ён меркаваў, ахапіла

1,0 Rezolucja о роЦсгепій Litwy z Bialorusiq // Waligöra B. Walka о Wilno... S. 175.

171 Latyszonek O. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 119; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 106 (3-e выд.—c. 104).

172 Протокол № 14 заседання ЦБ КПБ от ІДІ, Мннск // 1 января 1919 года... С. 99.

нават асяроддзе беларускіх камуністаў. Свае рэфлексіі на гэтую тэму ён выказаў на старонках дзённіка 26 студзеня 1919 г., калі апісваў адкрыццё з’езда сялянскіх дэпутатаў у Горадні:

У прывітаннях, у дэкларацыях партый не зыходзіла са сцэны ні на адзін мамэнт Беларусь і Літва, Weissrussland und Litauen. Барадаты левы максімаліст заяўляў: «мы будем бороться за Белорусско-Лнтовскую республнку, сфедернрованную с Россней». [...] Паслалі прывет: Совнаркому, Часоваму ўраду Беларусі і Літвы [савецкіх рэспублік. —Д.МД чырвонай арміі і нямецкаму пралетарыяту.  '

Ідэя Беларускай рэспублікі, як бачым, можа святкаваць пабеду. Аб ёй гавораць, за яе бяруцца бароцца тыя, хто яшчэ ўчора бароўся проці яе. I тыя ж бальшавікі, каторыя разганялі ўсебеларускі з’езд у снежні 1917 г., аб’явілі незалежную савецкую Беларусь у федэрацыі з Расеяй, а да ўрада яе ўвялі Жылуновіча, Дылу, Фальскага, Чарвякова і іншых праўдзівых беларусаў, часцю ўчаснікаў таго ж разагнанага кангрэсу.

Праўда, бальшавікі пераконаны, што яны гэтак умацоўваюць панаванне балыпавіцкай ідэі. Але яны шмат памыляюцца: бальшавізм, пасоўваючыся на Захад, моцна мяняе свае формы і перажывае глыбокую эвалюцыю. I далейшае пашырэнне бальшавізму суліць не пабеду сусветнага пралетарыяту, а аслабленне напружання барацьбы-73.

Іншым разам, 16 лютага 1919 г., Луцкевіч пісаў:

Ясна і бясспорна толькі адно: што на Гарадзеншчыну ідуць дзве хвалі — з усходу і з захаду, што разыграецца яшчэ адзін акт крывавай драмы, пачаўшайся ў 1914 г. I абедзве гэтыя хвалі нясуць нам руіны і знішчэнне не толькі матэрыяльнага багацця, але — і гэта найгорш — нашых палітычных ідэалаў, нашага дзяржаўнага будаўніцтва.

Праўда, у «саўдэпскай» часці нашага краю праводзіцца ў жыццё яшчэ адзін з нашых палітычных лозунгаў: аб’яднання Беларусі з Літвой. Але праводзіцца гэта чужымі рукамі — жыдамі і маскалямі — у імя інтарэсаў савецкага ўрада. Полыпча суліць нам унію. Але хто можа верыць, каб наш народ сапраўды прыстаў да яе. Нават між тымі абаламучанымі беларусамі-каталікамі, якія ўжо называюць сябе палякамі, пасля хвалебных гімнаў для пана і ксяндза пачуеш прыцішаным голасам сказанае пытанне: «паночку, а ці скора прыйдуць яны» — на што вам «яны»? «Бо зямлі нам дадуць».

Бальшавізм у нас немінучы, як здаецца, немінучы ён і ў Полыпчы. I чым хутчэй наш народ перапаліцца ў яго агні, тым лепш, тым хутчэй пачнецца творчаская работа — будаванне новай будучыні, дзе народ будзе запраўды гаспадаром на сваёй зямлі174.

Пазіцыя А. Луцкевічаў дачыненні да бальшавіцкіх ідэй была хутчэй скептычнай. Адно толькі надыход іхны ён лічыў амаль непазбежным,

трактуючы іх як ураган, які ахопіць Еўропу, абмяце і аслабне ўдалечыні ад ядра.

He толькі расійскія бальшавікі былі зацікаўленыя Беларуссю, але таксама і расійскія манархісты. 13 студзеня 1919 г. генерал К. Кандратовіч прывёў да А. Луцкевіча нейкага Бандарука з пасведчаннем ад Беларускай нацыянальнай рады, падпісаным Аляксандрам Бахановічам, які быў прадстаўлены як кіраўнік Часовага беларускага ўрада. Бандарук сцвярджаў, што ад імя А. Бахановіча быў накіраваны яа Гарадзеніпчыну з мэтай арганізаваць міліцыю і пазнаёміцца з агульнай сітуацыяй перад надыходам т. зв. Заходняй арміі. Часткі той арміі, называнай ім таксама Беларускай арміяй, паводле яго слоў, арганізоўваліся ў ваколіцах Адэсы з рэштак арміі генерала Антона Дзянікіна і павінны былі рушыць у напрамку Беларусі часткова праз Украіну, часткова морам праз Лібаву175.

Аляксандр Бахановіч, паручнік інжынерных войскаў, у 1917 г. кіраваў Цэнтральным камітэтам грамадскіх арганізацый Гарадзенскай губерні ў Петраградзе, які разагналі бальшавікі176. Тады А. Бахановіч пераехаў на Украіну, у Адэсу і навязаў кантакты з мясцовым Беларускім нацыянальным камісарыятам, які аб’ядноўваў у тым ліку прадстаўнікоў чыгуначнікаў, уцекачоў, а таксама групу беларусаў-інтэлігентаў177. Дзякуючы дапамозе БНК, у верасні 1918 г. узнікла консульства БНР на чале з С. Некрашэвічам178.

У Адэсе пад апекай французскага экспедыцыйнага корпуса шукалі прытулку расійскія манархісты. Сюды з’язджаліся члены кіеўскай Нарады беларускіх палітычных дзеячаў, якая ўзнікла восенню 1918 г. Пад гэтай шыльдай сабраліся галоўным чынам расійскія афіцэры манархічных поглядаў, якія шукалі кантакту з генералам А. Дзянікіным і французскімі вайскоўцамі. Сярод іх былі барон Розэн, палкоўнік Бяляеў, Кадыгробаў, Лютамірскі, Гартынскі, генерал Андрыеўскі, Карташоў і ўласна А. Бахановіч179. Спробы адыгрываць болыпую ролю ў асяродку адэскіх беларусаў і выкарыстання беларускага пытання ва ўласных мэтах сустрэлі адпор з боку консула С. Некрашэвіча і Беларускай нацыянальнай рады ў Адэсе. У гэтай сітуацыі быў прапанаваны кампраміс, якім павінна было стаць стварэнне супольнага Беларускага нацыянальнага цэнтра. У яго склад увайшлі сябры адэскай Беларускай нацыянальнай рады, кіеўскіх арганізацый, Камітэта аб’яднаных арганізацый Гарадзеншчыны, а таксама дэлегаты Усебеларускага з’езда, прадстаўнікі Рады БНР, іубернскіх і павятовых рад, земстваў, гарадоў, кааператываў, былыя дэпутаты Дзяржаўнай думы і члены Дзяржаўнага савета. Працай БНЦ на пачатку кіраваў консул БНР ва Украіне С. Некрашэвіч, потым яго месца заняў А. Бахановіч, яшчэ пазней — Грамыка, сябра адэскай

1,5 Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне... С. 499.

176 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 226; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 218 (3-е выд. — с. 202).

177 Белорусское Эхо (Кнев). 1918. 17 (30) мая.

178 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 21. Арк. 3. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 32. Арк. 13.

179 АБНР. Т. 1 Кн. 1. С. 547—549 (№ 1590).

Беларускай нацыянальнай рады. На адным з паседжанняў былі выбраныя тры дэлегаты на мірную канферэнцыю: А. Бахановіч, Рыгор Базарэвіч і С. Некрашэвіч. Адразу пасля гэтага А. Бахановіч прапанаваў, каб дэлегацыя на мірных перамовах выступіла не ад імя БНЦ, а ў якасці прадстаўніцтва беларускага краёвага ўрада, які належала ўтварыць у Адэсе. Гэтую прапанову падтрымалі манархісты, але большасць членаў на чале з С. Некрашэвічам працівілася стварэнню ўрада, які б канкураваў з урадам БНР. Бахановіч выйшаў са складу дэлегацыі БНЦ, а чарговыя выбары вызначылі яе новы склад: С. Некрашэвіч, Я. Ладноў, які працаваў у французскай місіі ў Адэсе, і Ігнацьеў, былы маршалак шляхты Мазырскага павета. Перад паездкай у Парыж дэлегацыя сустрэлася з французскімі вайскоўцамі. Генерал д’Ансэльма, камандуючы французскім экспедыцыйным корпусам у Адэсе, і Эўген дэ Вуліч з Французскай вайсковай місіі запэўнілі, што ў Адэсе будуць падтрымліваць выключна пазіцыю БНЦ.

Аднак праз некалькі дзён у БНЦ зноў з’явіўся Бахановіч, на гэты раз з дакументам, паводле якога з’езд прадстаўнікоў беларускіх губерняў у Слоніме даверыў Камітэту аб’яднаных грамадскіх арганізацый Гарадзеншчыны місію стварэння ўрада ў форме пяціасабовай Дырэкторыі ў складзе А. Бахановіча (старшыня ўрада), Бандарука, С. Ілавайскага з Беларускай управы Гарадзенскага краю і яшчэ дзвюх асоб. Гэта былі людзі з прарасійскімі поглядамі, якія не ўдзельнічалі ў беларускім нацыянальным руху. Усё было б падобным на нязначную авантуру, калі б у газетах не была надрукаваная тэлеграма А. Дзянікіна, у якой ён выказваў падтрымку Беларускаму краёваму ўраду, становячыся пратэктарам дзейнасці А. Бахановіча. Дзянікін меў намер перадаць генералу Гальфтэру грошы на арганізацыю так званай Заходняй арміі, якая павінна была падтрымліваць гэты ўрад, а насамрэч — змагацца за ўтрыманне Беларусі ў складзе Расіі. Некрашэвіч намагаўся процідзейнічаць гэтым акцыям, змяшчаючы ў адэскіх газетах аб’явы, што адзіным легальна дзеючым прадстаўніцтвам Беларусі з’яўляецца Рада БНР, выбраная Усебеларускім з’ездам. Падобныя заявы былі разасланыя французскай вайсковай місіі і ўкраінскаму ўраду, дзе, падобна, былі сустрэтыя з разуменнем і прызнаннем урада А. Бахановіча нелегітымным180. Падавалася, што праблемы, звязаныя з яго асобай, ужо мінулі, але гэта было памылкай, бо А. Бахановіч нечакана з’явіўся на мірнай канферэнцыі ў Парыжы.

У сярэдзіне лютага 1919 г. доктар Людвіг Цымерле, які пасля ліквідацыі цывільнага кіравання Обер-Осту стаў «прадстаўніком нямецкага ўрада» ў Коўне, паінфармаваў Я. Варонку, што немцы пад ціскам краін Антанты павінны перадаць Горадню палякам. У горад пачалі прыбываць місіі саюзнікаў, з якімі сустракаўся таксама і А. Луцкевіч, аднак не ў якасці прэм’ера, а як адзін з кіраўнікоў беларускага нацыянальнага руху181. У лютым у Горадню прыехаў амерыканскі дэлегат,

180АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 549.

181 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 13.

352 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля выпюкаў беларускай дзяржаўнасці палкоўнік У. Гроў, a 19—20 сакавіка 1919 г. тут знаходзіўся маёр Рос, прадстаўнік першай адмысловай місіі Антанты з Амерыканскай камісіі па забеспячэнні182. Прадстаўнікі беларускіх арганізацый перадалі ім просьбы аб падтрымцы сваёй палітычнай дзейнасці, а таксама рапарты пра становішча беларусаў на Гарадзеншчыне. Аднак яны засталіся без адказу.

Разам з адступленнем немцаў і надыходам аддзелаў Войска Польскага на Гарадзеншчыну інстытуты, падпарадкаваныя Міністэрству беларускіх спраў, у сакавіку 1919 г. пачалі пераязджацьу Коўна. Раней, у канцы лютага 1919 г., пасля атрымання весткі аб пагаршэнні стану здароўя брата Івана, Антон Луцкевіч падводамі дабраўся ў Вільню, занятую Чырвонай Арміяй. Побыт у горадзе, непасрэднае сутыкненне з уладай балыпавікоў, а таксама размовы на гэтую тэму з братам сталі прьгчынай таго, што А. Луцкевіч перайшоў на рашуча антыбалыпавіцкія пазіцыі. Ен не пагадзіўся на сустрэчу з Іосіфам Уншліхтам, народным камісарам па ваенных справах ва ўрадзе Літоўска-Беларускай ССР, які ў Вільні запрашаў яго на размовы183.

Праз некалькі дзён знаходжання А. Луцкевіча ў Вільні да яго дайіпла навіна, якая адкрывала новыя перспектывы. Дэлегацыі БНР на Украіне ўдалося атрымаць ад урада УНР крэдыт памерам 4 мільёны карбованцаў. Грошы былі перасланыя на прозвішча А. Луцкевіча ў нямецкія банкі ў Берліне (1,5 мільёнаў карбованцаў, альбо 166 600 нямецкіх марак) і Вене (1,5 мільёнаў карбованцаў, альбо 3 мільёны крон). Рэшту сумы павінен быў прывезці з Роўна, дзе знаходзілася беларуская дэлегацыя пры ўкраінскім урадзе, у Горадню штабс-капітан Барыс Шымковіч. Гэтыя грошы павінны былі дазволіць прэм’еру выехаць у Парыж, а беларускім арганізацыям — дзейнічаць на месцы. Аднак кур’ер не дабраўся да Горадні, бо быў арыштаваны палякамі на чыгуначнай станцьгі Лапы. Усё сведчыць пра тое, што палякі ведалі пра яго місію. Толькі ў сярэдзіне сакавіка члены дэлегацыі — А. Цвікевіч, А. Смоліч і В. Захарка — праз Берлін і Коўна трапілі ў Горадню з часткай грошай. Атрыманыя сродкі дазволілі рэалізаваць названыя мэты, а таксама зрабілі прэм’ера БНР незалежным ад міністра беларускіх спраў, Тарыбы і літоўскага ўрада. Літоўцы ад самага пачатку стараліся тарпедаваць пачынанні ўрада БНР, таму адмовілі ў выдачы крэдыту на выезд беларускай дэлегацыі на мірную канферэнцыю.

Прэм’ер БНР ажыў духам і напоўніўся ідэямі, а фінансавыя сродкі дазвалялі кансалідаваць беларускі асяродак у Горадні. Адразу пасля прыезду А. Луцкевіча з Вільні, 16 сакавіка 1919 г., адбыўся першы агульны сход прадстаўнікоў да нядаўняга часу канфліктуючых арганізацый. Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю прадстаўляў А. Луцкевіч, беларускіх эсэраў — А. Борык, Беларускую народную партыю сацыялістаў — П. Аляксюк, Беларускую сялянскую раду Гарадзенскага павета — настаўнік Г арадзенскай беларускай школы, сябра

182 Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў... С. 8, 10.

183 Луцкевіч А. Варацьба за вызваленьне... С. 512.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 353 клуба «Беларуская хатка» Станіслаў Качынскі, а таксама А. Якубецкі і 3. Качан, Гарадзенскі БНК — Я. Натусевіч, Гарадзенскі камітэт бежанцаў — Т. Вернікоўскі і А. Фохт, Беларускі саюз настаўнікаў — Б. Квасьніцкі, В. Краўцэвічанка і I. Антонаў, Беларускі саюз студэнтаў — В. Міцкевіч, Віленскую Беларускую раду — Кузьма Цярэіпчанка, БУГК — У. Зянковіч, С. Якавюк і Я. Казлоў. На сходзе выбралі Цэнтральную Беларускую раду Гарадзеншчыны, яе старшынёй стаў П. Аляксюк, а віцэ-старшынямі А. Якубецкі і Б. Квасьніцкі. У склад Выканаўчага камітэта ўключылі таксама прадстаўнікоў Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета Макарэвіча і Т. Вернікоўскага184.

Фінансавае забеспячэнне напоўніла прэм’ера і яго атачэнне новымі надзеямі, што адбілася на актыўнасці беларускіх дзеячаў. Грошы ад украінскага ўрада, перспектыва ўдзелу ў мірнай канферэнцыі, магчымасць разрыву з літоўцамі, а таксама іх слабеючае значэнне на Гарадзеніпчыне сталі прычынай таго, што А. Луцкевіч вярнуў уплыў у гарадзенскім асяродку Я. Варонкі. 14 сакавіка 1919 г. ён зацвердзіў на пасадзе камандзіра 1-га Беларускага пяхотнага палка К. Езавітава, кандыдатура якога ўжо раней была забракаваная літоўскімі ўладамі. Праўдападобна, што ўжо тады, а не праз месяц, як лічыць А. Латышонак, 1-ы Беларускі пяхотны полк як мінімум часткова перайшоў з літоўскай службы на службу БНР185. Гэта патлумачыла б прызначэнне ў красавіку 1919 г. Коўнам новага каменданта Горадні. Ім стаў расійскі капітан Леанід Калугін, афіцэр 1-га Беларускага пяхотнага палка, але М. Дзямідаў, ранейшы камендант горада, не сышоў з пасады.

15—21 сакавіка ў Горадні адбыліся паседжанні Рады Міністраў БНР. А. Луцкевіч, які па-ранейшаму не ўсведамляў падвойную ролю К. Цярэшчанкі, прызначыў яго на пасаду міністра ўнутраных спраў (дагэтуль ён толькі выконваў абавязкі міністра), спадзяючыся, што той будзе кіраваць арганізацыйнай працай на месцах. Перш чым Цярэшчанка прыняў гэтую прапанову, ён паінфармаваў пра тое Клыша. Той параіў яму заняць прапанаваную пасаду, бачачы ў тым, напэўна, магчымасць кантралявання дзеянняў прэм’ера БНР186. Беларускі незалежніцкі рух узбуджаў цікавасць з боку савецкага ўрада, таму не павінна здзіўляць, што балыпавіцкія агенты стараліся кантраляваць пачынанні прэм’ера і ўрада БНР. Выглядае, што Луцкевіч не арыентаваўся ў кантактах Цярэшчанкі з Клышам і не здаваў сабе справы з несамастойнасці яго дзеянняў.

Перад сваім ад’ездам А. Луцкевіч намагаўся пакінуць на Беларусі зародкі органаў мясцовай адміністрацыі. Для працы на кіраўнічых пасадах ён прызначыў асоб, чые паслугі аплочваліся з дзяржаўнага бюджэту. Ад імя ўрада БНР павінны былі дзейнічаць губернскія камісары разам з

184 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы... С. 19.

185 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 82 (3-е выд. — с. 81).

186АБНР.Т. І.Кн. 1. С. 331 (1183. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР № 108 за 16.03.1919).

памочнікам і сакратаром, задачай якіх было стварэнне мясцовых структур. 3 камісарамі павінны былі супрацоўнічаць беларускія губернскія камісарыяты, складзеныя з беларускіх павятовых камісараў, прадстаўнікоў нацыянальных арганізацый і тых палітычных партый, якія падзялялі ідэю незалежнай беларускай дзяржавы. Арганізацыйна яны павінны былі падпарадкоўвацца міністру ўнутраных спраў, г. зн. Цярэшчанку. На пасаду камісара Гарадзенскай губерні А. Луцкевіч прызначыў П. Алексюка, а яго намеснікам зрабіў А. Якубецкага. Баляслаў Квяцінскі стаў кіраўніком кулыурніцка-асветнага аддзела камісарыята. На арганізацыю Беларускага камісарыята Гарадзенскай губерні Рада Міністраў БНР выдаткавала 10 тыс. марак. Прызначыла яна таксама беларускага камісара Віленшчыны, якім стаў I. Луцкевіч. Палітычнымі справамі павінен быў кіраваць Я. Станкевіч, кулвтурна-асветнымі — Міхал Кахановіч187. Прызначэнне беларускіх камісараў і прыняцце імі прысягі на вернасць ураду БНР мусіла адбыцца таксама і ў іншых губернях, якія павінны былі ўтвараць БНР. Аднак на той момант гэтага яшчэ не сталася, затое быў прыняты «Часовы статут аб губернскіх камісарах», распрацаваны К. Цярэшчанкам188.

Перад ад’ездам з Горадні прэм’ер БНР зацвердзіў таксама кандыдатуры замежных дыпламатычных прадстаўнікоў БНР. Найважнейшым было прызнана стварэнне Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне. У сталіцы Германіі можна было чакаць дазволу на выезд у Францьпо, а таксама праводзіць адтуль дзейнасць сярод расійскіх ваеннапалонных, схіляючы іх уступаць у беларускія вайсковыя фармаванні. Гэтая магчымасць адрасавалася перадусім асобам, якія называлі сябе беларусамі. Збіраліся таксама знайсці саюзнікаў ідэі БНР сярод нямецкіх сацыялістаў. Таму ў Берлін накіравалася вялікая група беларускіх дзеячаў, якая павінна была прадстаўляць інтарэсы БНР у Германіі. Гэта былі члены ўрада А. Смоліч і Л. Заяц, а таксама яго прадстаўнік Л. Баркоў, аташэ па справах ваеннапалонных А. Борык. Акрамя таго, былі яшчэ В. фон Дзітман і Казлоўскі, якія павінны былі стаць сакратарамі місіі, Бруна Мілер, прызначаны на пасаду юрыдьгчнага кансультанта, і Я. Натусевіч — дыпламатьгчны кур’ер. Ужо 4 траўня 1919 г. нямецкія ўлады зарэгістравалі Дьшламатычную місію БНР і выдалі яе ўдзельнікам карткі на харчаванне189.

Антон Луцкевіч таксама выслаў чарговую дэлегацыю да ўкраінскага ўрада з мэтай атрымаць яшчэ адзін крэдыт. У яе склад увайшлі А. Цвікевіч — кіраўнік, а таксама Аляксандр Галавінскі і Юрка Камарынец. Было вырашана таксама распачаць спробы стварэння Г енеральнага консульства БНР у Варшаве. Гэтую задачу прэм’ер БНР даверыў Л. Дубейкаўскаму, які стаў упаўнаважаным урада. Падтрымліваць яго павінен быў Б. Тарашкевіч і прызначаны дарадцам і сакратаром

187 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 331—332.

188 Тамсама. С. 334 (1186. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў ВНР № 109 за 18.03.1919), 336 (1188. Часовы статут аб губэрнскіх камісарах БНР).

189 Сакалоўскі У. Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне II Спадчына. 1998. № 1. С. 169—170.

Я. Матусевіч. Былі таксама выдаткаваныя сродкі на дзейнасць Дыпламатычнай місіі БНР у Коўне, якая ўжо фактычна функцыянавала пад кіраўніцтвам П. Крачэўскага. Абмяркоўвалася магчымасць накіравання дэлегацыі ў Злучаныя Штаты, але гэтая справа спынілася на абмеркаванні, нічога канкрэтнага не было вызначана190.

17 сакавіка 1919 г. у Беларускім клубе на вуліцы Саборнай, 23 прадстаўнікі беларускіх арганізацый і цэнтральных камітэтаў беларускіх сацыялістычных партый урачыста праводзілі прэм’ера БНР, які выязджаў на мірную канферэнцыю з надзеяй, што яе пастановы прынясуць Беларусі незалежнасць. Антон Луцкевіч накіраваўся ў дарогу 22 сакавіка 1919 г. і затрымаўся ў Берлше191. Разам з ім у сталіцу Германіі выехала частка міністраў, а астатнія члены ўрада БНР накіраваліся ў Коўна, каб там займацца паіпырэннем місіі БНР і праводзіць далейшую палітычную дзейнасць, якая магла быць ускладненай пасля заняцця Горадні Войскам Польскім.

6.6 Беларускі нацыянальны рух на Гарадзеншчыне і Віленшчыне пасля ад’езду Антона Луцкевіча на мірную канферэнцыю

Выезд А. Луцкевіча ў Парыж не азначаў спынення кантактаў прадстаўнікоў польскіх палітыкаў з беларускімі, а магчыма, нават іх палегчыў. Ужо 26 сакавіка 1919 г., г. зн. усяго праз тры дні пасля ад’езду прэм’ера, П. Аляксюк і Л. Дзекуць-Малей былі запрошаныя на перамовы з польскай дэлегацыяй, у складзе якой, па словах П. Алексюка, былі прадстаўнікі польскай выведкі, а таксама рэдактар газеты «Echo» («Рэха»)192.

Нарады з беларускімі дзеячамі таксама праводзіў, цалкам незалежна ад перамоў з А. Луцкевічам, С. Іваноўскі. Ён намагаўся схіліць іх да супрацоўніцтва. Удалую спробу гэты дзеяч зрабіў адносна К. ЦвіркіГадыцкага і палкоўніка Аляксандра Янсана, камандзіра роты I Беларускага пяхотнага палка. Абодва яны заставаліся на перыферыі беларускага нацыянальнага жыцця. Цвірка-Гадыцкі быў дэпутатам Менскага земскага губернскага сходу, а ў снежні 1917 г. удзельнічаў у I Усебеларускім з’ездзе. У Менску працаваў у беларускіх выдавецкіх таварыствах «Заранка» і «Бацькаўпічына», быў сябрам фінансавай камісіі БНР193. У палітычным руху займаў правы фланг, быў звязаны

190 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 330 (1182. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР № 107 за 15.03.1919), 331 (1183. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР № 110 за 21.03.1919), 336 (1187. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР № 108 за 16.03.1919).

191 Тамсама. С. 332 (№ 1185).

192 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si? osrodka... S. 32.

193 tatyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 93; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 79 (3-e выд. — c. 78); Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si? osrodka... S. 32—33.

з Р. Скірмунтам праз Менскае Беларускае прадстаўніцтва. Разам з яго групай у красавіку 1918 г. увайшоў у склад Рады БНР. На прыхільнасць яго да палякаў паўплывалі таксама тры гады, праведзеныя ў тэхнічнай школе ў Кракаве. У снежні 1918 г. К. Цвірка-Гадыцкі разам з урадам А. Луцкевіча трапіў у Горадню. Прэм’ер збіраўся даць яму паўнамоцтвы на арганізацыю беларускага войска. Аднак ужо праз месяц К. ЦвіркаГадыцкі выдаўу гарадзенскай газеце «Наше утро» нечаканую абвестку, што не мае нічога агульнага з фармаваннем беларускіх аддзелаў. Магчыма, такім чынам ён хацеў падкрэсліць свой адыход ад Я. Варонкі і пралітоўскай арыентацьгі. Са сваіх кантактаў з палякамі Цвірка-Гадыцкі не рабіў таямніцы, аднак у сувязі з тым, што палітыкай не асабліва цікавіўся, яго пазіцыя ў беларускім руху была хутчэй слабой, беларусы не ўспрымалі яго асобу вельмі сур’ёзна.

На пачатку 1919 г. С. Іваноўскі схіліў К. Цвірку-Гадьшкага да таго, каб той ад імя Беларускага з’езда Наваградчыны (наконт якога з’явіліся абгрунтаваныя падазрэнні, ці адбыўся ён увогуле) напісаў фіктыўны мемарандум адносна беларускай справы194. У той дзень, калі А. Луцкевіч выязджаў з Горадні, у Варшаве К. Цвірка-Гадыцкі і А. Янсан перадавалі на імя I. Падарэўскага «Зварот членаў Беларускай краёвай рады»195. У ім гаварылася, што Беларускі краёвы з’езд (скліканы як II Усебеларускі з’езд), які адбыўся 28—30 сіудзеня 1919 г. у занятым бальшавікамі Наваградку, выбраў з ліку дэлегатаў беларускіх грамадскіх і дзяржаўных арганізацый, сялянскіх саветаў, а таксама сяброў былой (!) Рады БНР Беларускую краёвую раду. Гэтая Беларускай краёвая рада, выконваючы пастановы з’езда, звярталася да прэзідэнта і міністраў Полыпчы з рэзалюцыяй, у якой сцвярджалася, што існаванне незалежнай беларускай дзяржавы з’яўляецца немагчымым, а беларускі народ з эканамічных і палітычных прычын павінен увайсці ў цесны саюз з адным са сваіх суседзяў. Расійская дзяржава пад уваіу не бралася. Яна была пагружаная ў анархію—амаль не існавала. У сваю чаріу, Украіна і Літва знаходзіліся пад чужымі ўплывамі, а іх нестабільная дзяржаўнасць не магла даць беларускаму народу пачуцця бяспекі і магчымасці рэалізацыі яго патрэб. У вьпгіву паслядоўнага выключэння заставаўся толькі саюз з адроджанай Полыпчай, а праз яе — з Захадам, таму Беларускі краёвы з’езд пастанавіў, што:

1) Беларусь у сваіх этнаграфічных межах, з захаваннем цэласнасці беларускага народа, увойдзе ў цесны саюз з Польскай Рэспублікай, якая гарантуе ёй свабоду культурнага і гаспадарчага развіцця, 2) правядзенне ў жыццё пастаноў Беларускага краёвага з’езда даручаецца выбранай на з’ездзе Беларускай краёвай нацыянальнай радзе згодна з нададзенымі ёй паўнамоцтвамі196.

194 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 93; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 79 (3-е выд. — с. 78). Іншае бачанне: Gierowska-Kaitaur J. Zarz^d Cywilny... S. 268.

195 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si§ osrodka... S. 34.

196 Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego. T. 5: 1909—1941 / Oprac. W. Stankiewicz, A. Piber. Warszawa, 2001. S. 31-—32.

3 мемарандума вынікала, што Рада БНР ужо перастала існаваць, але пры ўдзеле яе былых сяброў быў створаны новы орган краёвай улады — Беларуская нацыянальная краёвая рада. Дэлегаты з’езда нібыта прызналі, што толькі саюз з Полыпчай гарантуе незалежнасць Краю. Гэты тэрмін быў тут ужыты невыпадкова, бо гаворка вялася менавіта пра край, а не пра дзяржаву. Беларусы павінны былі задаволіцца канстытуцыйнай гарантыяй сваіх правоў у вузкім разуменні — культурніцкіх і гаспадарчых. Пра палітычныя ж памкненні і ўтварэнне беларускага ўрада ў рэзалюцыі наогул не гаварылася.

Станіслаў Іваноўскі, выбіраючы К. Цвірку-Гадыцкага—беларускага дзеяча, цалкам пазбаўленага аўтарытэту ў беларускім асяроддзі, але звязанага з Радай БНР, — спрытна дапамагаў рэалізаваць мэты тых асоб, што тварылі польскую ўсходнюю палітыку. Цвірка-Гадыцкі, перадаючы рэзалюцыю на імя I. Падарэўскага, павінен быў засведчыць перад грамадскай думкай існаванне беларуска-польскага супрацоўніцтва і апраўдаць ангажаванасць Варшавы ў справы беларускіх земляў. Дэкларацыя так званага Беларускага з’езда Наваградчыны была выкарыстаная як доказ узрастання прапольскіх настрояў сярод беларускага насельніцтва, а таксама як падтрымка інкарпарацыйных планаў. На гэтую рэзалюцыю ўжо 3 красавіка 1919 г. спаслаўся ў сваім выступе ў Сейме Станіслаў Грабскі, віцэ-старшыня Нацыянальна-дэмакратычнай партыі:

Нядаўна на Беларусі адбыўся з’езд, натуральна таемны, бо ўжо пад уладай бальшавікоў. З’езд не польскі, а беларускі, і той з’езд накіраваў у Варшаву сваіх прадстаўнікоў і даслаў рэзалюцыю для перадачы польскаму ўраду і саюзніцкай місй, якая тут знаходзілася. Гэтая рэзалюцыя выразна гаворыць, што беларускае насельніцтва павінна аб’яднацца з адной з суседніх дзяржаў. У выпадку, калі для развіцця культуры і цывілізацыі Беларусі аб’яднанне тых земляў з Расіяй альбо Украінай было б небяспечным і шкодным, беларускае насельніцтва дамагаецца таксама далучэння гэтых земляў да Полыпчы197.

Дэкларацыя Беларускага краёвага з’езда была апублікаваная ў варшаўскіх газетах і адыграла сваю ролю на канферэнцыі ў Парыжы. Польская дэлегацыя, спасылаючыся на яе, паставіла пад пытанне права А. Луцкевіча прадстаўляць беларусаў і ўрад БНР.

Хоць для беларускага асяроддзя асоба К. Цвіркі-Гадыцкага практычна не мела значэння, факт абнародавання варшаўскімі газетамі яго дзейнасці ад імя беларусаў і інфармаванне кепска арыентаванай у палітычнай гульні польскай грамадскай думкі тым болып патрабавалі неадкладнай рэакцыі. Навіну пра тое, што Цвірка-Гадыцкі надаў сабе права прадстаўляць беларускае асяроддзе і спрабуе далучыць Беларусь да Польшчы, у Горадню прывёз ужо 2 красавіка капітан Я. Бялевіч,

197 Sejm Ustawodawczy. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzenia z dnia 3 kwietnia 1919 r. L. XXIV/11.

які вьшадкова сустрэў К. Цвірку-Гадыцкага ў Варшаве ў коле польскіх афіцэраў198. На навіну пра гэта 5 красавіка адрэагаваў В. Захарка, адзіны член урада, які на той момант знаходзіўся ў Горадні. Ад імя Рады Міністраў БНР ён выдаў ноту пратэсту адносна «Звароту», складзенага ў Варшаве так званай «беларускай» дэлегацыяй. Таму няма нічога дзіўнага, што адразу па вяртанні з Варшавы ў Горадню К. Цвірка-Гадыцкі ў ноч з 6 на 7 красавіка быў арыштаваны паводле загада беларускага каменданта Горадні М. Дзямідава і пасаджаны ў гарадзенскую турму. В. Захарка, апярэджваючы пэўныя крокі польскага боку, звярнуўся таксама да нямецкай адміністрацыі горада, каб у гэтай справе пакінулі беларусам свабоду дзеянняў. Ен пераконваў немцаў, што гэта ўнутраная беларуская справа, а на К. Цвірку-Гадыцкім ляжыць абвінавачанне ў здрадзе дзяржаве199. Баючыся кампраметацыі і раскрыцця палітычнай інтрыгі, С. Іваноўскі арганізаваў акцыю вызвалення арыштанта, калі яго вялі пад канвоем беларускіх гусараў праз узброены гарадзенскі аддзел Польскай вайсковай арганізацыі200. Аднак неўзабаве К. Цвірка-Гадыцкі быў зноў арыштаваны і правёў сем месяцаў у ковенскай турме, дзе чакаў прадэсу. Суд адбыўся 16 снежня 1919 г., а сведкамі на працэсе выступілі К. Езавітаў, Я. Бялевіч і П. Крачэўскі. Абвінавачаны прадставіў дэталі таго таямнічага з’езда ў Наваградку. Ён сцвярджаў, што на ім сабралася 114 асоб, якія прадстаўлялі ўсю Беларусь, а паседжанні былі арганізаваныя ў Наваградку таму, што яго жыхары няшмат ведалі пра існаванне Рады БНР (хоць яе сябры павінны былі ўдзельнічаць у гэтым з’ездзе). Абвінавачаны не змог патлумачыць, чаму не былі запрошаныя К. Езавітаў, Я. Бялевіч, П. Крачэўскі, хоць паседжанні праходзілі як II Усебеларускі з’езд. На пытанне, як гэта магчыма, што з’езд быў арганізаваны ў Наваградку, занятым на той час Чырвонай Арміяй, адказваў, што савецкія ўлады дазволілі яго, бо меркавалі, што з’езд мае культурна-асветніцкі характар. Хоць абвінавачаны не хацеў называць прозвішчаў арганізатараў з’езда, сябе ў якасці арганізатара ён таксама не разглядаў. Пярэчыў і таму, што выступіў з рэзалюцыяй аб далучэнні Беларусі да Польпічы. Справа не была высветленая, і пасля нарады суддзяў К. Цвірка-Гадыцкі быў вызвалены з-пад арышту. Праўдападобна, вялікая заслуга ў гэтым належала П. Крачэўскаму, які меркаваў, што абвінавачаны дзейнічаў з добрай волі і, не разумеючы наступстваў, узяў удзел у інтрызе, падрыхтаванай С. Іваноўскім201.

Дзеянні С. Іваноўскага і асоб, адказных за польскую палітыку ў дачыненні да беларусаў, былі ажыццёўленыя напярэдадні віленскай аперацыі Войска Польскага. «Зварот» К. Цвіркі-Гадыцкага, накіраваны ўраду Полыпчы, павінен быў апраўдаць вайсковыя дзеянні на абшары, які не з’яўляўся тэрыторыяй былога Каралеўства Польскага. Як пагроза

198 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 35.

199 БДАМЛМ. Ф. 3. Bon. 1. Cnp. 283. Арк. 1—8 адв.

200 Чарнякевіч A. Постаці беларускага нацыянальнага руху... С. 248—250.

201 БДАМЛМ. Ф. 3. Bon. 1. Спр. 283. Арк. 7.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 359 заняцця тэрыторыі Гарадзеншчыны рэгулярнымі аддзеламі Войска Польскага, так і непадкантрольная ўраду БНР дзейнасць К. ЦвіркіГадыцкага ў Варшаве сталі дадатковымі прычынамі прыспешвання рашэння аб арганізацыі ў сталіцы Полыпчы беларускага дыпламатычнага прадстаўніцтва. У першай палове красавіка 1919 г. А. Смоліч быў дэлегаваны з Берлінаў Горадню, каб сарыентавацца ў палітычнай сітуацыі і ў якасці ўпаўнаважанага ўрада БНР накіравацца ў Варшаву для ўсталявання дьшламатычных кантактаў з урадам Полыпчы202.

У пачатку красавіка 1919 г. пачалася эвакуацыя нямецкіх войскаў з Горадні і падрыхтоўка да заняцця горада Войскам Польскім. Разам з літоўскімі аддзеламі адыходзіла частка беларускіх вайсковых адзінак. У сярэдзіне месяца без аніякіх перашкод з боку Беларускага палка праз горад прайшлі польскія аддзелы, якія накіроўваліся на Вільню. Дзямідаў для ўзмацнення свайго гарнізона перавёў з Коўна 5-ю Беларускую роту. 3 польскага боку камандаванне крэпасцю перайшло да генерала Войцеха Фалевіча. У красавіку ў Варшаву разам з літоўскай дэлегацыяй, узначаленай Ю. Шаўлісам, накіраваліся міністр беларускіх спраў Я. Варонка і К. Езавітаў. Падчас адсутнасці апошняга ў Горадні 1-м Беларускім пяхотным палком камандаваў палкоўнік Успенскі. 23 красавіка 1919 г. ён са згоды літоўскага міністра нацыянальнай абароны Антанаса Мяркіса падпісаў з польскім камандаваннем дамову. У ёй гаварылася, што 1-ы Беларускі пяхотны полк застанеццаў складзе літоўскага войска і будзе падпарадкаваны загадам генерала Сільвестраса Жукаўскаса, які можа перавесці яго ў любое месца. Польскае ж камандаванне магло выкарыстаць полк толькі для абароны фартоў крэпасці Горадні203. К. Езавітаў, вярнуўшыся з Варшавы, не прызнаў дамовы і захацеў вывесці полк з Горадні. Аднак яго стрымалі рашэнні літоўскіх і нямецкіх улад. Таму Езавітаў перадаў камандаванне палкоўніку I. Антонаву, а сам выехаў у Коўна. Ужо 27 красавіка найважнейшыя пункты Горадні спрабавала ўзяць пад кантроль Польская вайсковая арганізацыя, а на наступны дзень горад быў заняты аддзеламі Войска Польскага. Часткі ПВА раззброілі беларускі эскадрон гусараў, а афіцэраў і жаўнераў вывезлі ў маёнтак Станіславова204.

У першыя дні знаходжання польскіх аддзелаў у Горадні польскія ўлады стараліся наладзіць адносіны з мясцовым насельніцтвам. Змены ўлады найболып баяліся яўрэі; старэйшыяўвоіуле былі артадаксальнымі, маладзейшыя ж прыхільна глядзелі на камунізм. Аднак усе яны хутчэй з падазрэннем ставіліся да «пазнанякаў» і «варшавякаў», бо баяліся праяў антысемітызму і непрыхільнасці з іх боку. Неспакой у яўрэйскім асяроддзі быў настолькі вялікі, што перад прыходам аддзелаў ВП у газетах з’явіліся заспакойваючыя артыкулы. У сваю чаргу беларусы, паводле ўспамінаў праваслаўнага М. Дзямідава, падзяліліся на дзве

202 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si§ osrodka... S. 38.

203 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 15.

204 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 95; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 80—81 (3-е выд. — с. 79—80).

360 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці групы ў залежнасці ад веравызнання. Большасць каталікоў ставілася з сімпатыяй да новапрыбылых, праваслаўныя ж успрынялі прыход Войска Польскага як «вялікае нацыянальнае няіпчасце»205.

Нягледзячы на ранейшыя засцярогі, напачатку польска-беларускія ўзаемаадносіны, за выключэннем інцыдэнту з раззбраеннем беларускага эскадрона гусараў, складваліся добра. У горадзе праходзілі сустрэчы з удзелам прадстаўнікоў беларускіх арганізацый і беларускіх афіцэраў. 3 траўня 1919 г. адбыўся парад польскіх і беларускіх аддзелаў, а вечарам — банкет, арганізаваны па ініцыятыве Гарадзенскай гарадской думы ў гонар польскіх вайсковых улад. Хоць у горадзе віселі плакаты, якія інфармавалі, што Войска Польскае ўвайшло ў горад з намерам змагацца з бальшавікамі, а не з мэтай далучэння гэтых тэрыторый да Полыпчы, ужо падчас арганізацыі банкету ўзніклі сумневы, вітаць палякаў як часовых гасцей ці ў якасці вярнуўшыхся гаспадароў. Гэтае незразумелае стаўленне дало сябе адчуць падчас вячэры, калі мясцовы рабін, якога папрасілі выступіць з прамовай, тройчы падкрэсліў, што палякі на гэтай зямлі з’яўляюцца гасцямі. Калі вымаўляліся гэтыя словы, кожны раз афіцэр польскай жандармерыі, які стаяў побач з рабінам, лічыў абавязкам голасна папраўляць — «гаспадарамі»206. Гучнае братанне на гэтым раўце польскіх і беларускіх афіцэраў, палітычных дзеячаў і нават гарадзенскага дэкана Рымска-каталіцкага касцёла з гарадзенскім праваслаўным епіскапам Уладзімірам прывяло ў тым ліку да вызвалення праз два дні беларускага эскадрона гусараў, які неадкладна накіраваўся ў Друскенікі, а адтуль — у Коўна207. Праўдападобна, у другой палове красавіка, калі Вярхоўнае камандаванне Войска Польскага рыхтавалася заняць Горадню, альбо неўзабаве пасля гэтага А. Смоліч як прадстаўнік урада БНР звярнуўся пісьмова да польскага ўрада з просьбай прызнаць незалежнасць БНР і ўсталяваць з ёй сталыя дьшламатычныя адносіны. Ен таксама спадзяваўся папярэдзіць польскі ўрад пра тое, што на тэрыторыях, занятых Войскам Польскім, была абвешчаная БНР. Смоліч інфармаваў пра акалічнасці абвяшчэння БНР, а таксама пра перашкоды ў арганізацыі дзяржавы падчас нямецкай акупацыі і асабліва пасля заняцця Беларусі бальшавікамі. Падкрэслівалася, што апошнія абвясцілі ўраду БНР зацятую вайну, ачленаў урада паставілі па-за законам, і таму беларускі ўрад пакінуў Менск, а потым Вільню і накіраваўся ў Горадню і Коўна. Выказвалася таксама надзея, што польская вайсковая аперацыя на беларускіх землях згодна з заявамі польскага ўрада будзе мець характар выключна стратэгічны і часовы і што яна прынясе свабоду для ўсіх народаў гістарычнай Літвы. У заключэнні дакумента пісалася:

Адвечныя связі і сімпатьгі, якія існуюць паміж польскім і беларускім народамі, даюць права надзеяцца, што адносіны польскага ўрада да Беларускай На-

205 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 16.

206 Тамсама. С. 18—20.

207 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 82 (3-е выд. — с. 81).

роднай Рэспублікі будуць шмат прыхільнейшымі ад адносін папярэдніх акупантаў.

Цяпер як ніколі польскі ўрад мае і поўную магчымасць на справе выявіць свае адносіны да беларускай дзяржаўнасці. 3 боку фармальнага таму няма перашкодаў. Народ беларускі выразна заявіў аб сваім праве на дзяржаўнае існаванне. Акт самавызначэння стаўся. Беларускі ўрад просіць цяпер толькі аб узнанні гэтага акту і ўсіх выплываючых з яго вынікаў208.

Гэты мемарандум застаўся без адказу, хоць заняцце Горадні і Вільні Войскам Польскім і змяншэнне небяспекі з боку бальшавікоў адкрывалі новую старонку ў польска-беларускіх адносінах. 22 красавіка 1919 г. Юзаф Пілсудскі звярнуўся са зваротам «Да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага», запэўніваючы ў прыхільным і мірным стаўленні Войска Польскага, мэтай якога з’яўляецца вызваленне жыхароў былога ВКЛ з-пад балыпавіцкай акупацыі209. Адозва прадугледжвала магчымасць свабоднага самавызначэння жыхароў у справе іх будучыні без удзелу Польшчы, а таксама ўтварэнне прадстаўніцтва шляхам дэмакратычных, усеагульных, таемных, роўных, прамых выбараў, у якіх возьмуць удзел мужчыны і жанчыны. Абяцалася дапамога ў забеспячэнні харчаваннем і гарантаванне бяспекі. Таксама прадугледжвалася стварэнне Цывільнай управы ўсходніх земляў, якой належала функцыянаваць да моманту правядзення мясцовых выбараў. У адозве Ю. Пілсудскага выразна зазначалася, што ён будзе падтрымліваць усіх мясцовых жыхароў незалежна ад іх нацыянальнасці і веравызнання.

Акрамя такіх агульных дэкларацый, разлічаных на атрыманне падтрымкі няпольскага насельніцтва, у адозве Ю. Пілсудскага не ўтрымлівалася ніякіх абяцанняў адносна палітычнай будучыні гэтых земляў. У лісце да I. Падарэўскага ад 4 траўня Ю. Пілсудскі скардзіўся, што не мог стварыць

нечага больш шырокага пасля заняцця Вілыгі. I палякі, і літоўцы, і беларусы пры перамовах з намі азіраліся — адныя на Варшаву, другія на Коўна альбо Менск, куды эмігравала большасць іх прадстаўнікоў. Я не мог прывесці іх ні да якога рашэння. У выніку гэтага спыніўся на такім рашэнні, якое не закрывала б дарогі ў любым кірунку. Агульна запэўніў у неабходнасці выказвання ў справе лёсу краіны самога насельніцтва і ўтварыў Цывільны камісарыят, першай мэтай якога будзе забяспечыць магчымасць менавіта такога выказвання210.

208 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 343—344 (1203. Зварот паўнамоцнага прадстаўніка Ураду БНР у Варшаве да Ураду Польскай Дзяржавы).

209 Odezwa do mieszkancow bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego I I Pilsudski J. Pisma zbiorowe. T. 5 / Oprac. K. Switalski. Warszawa, 1990. S. 75.

210 Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie. Archiwum I. Paderewskiego. Sygn. 777 (ліставанне паміж Ю. Пілсудскім і I. Падарэўскім за красавік—кастрычнік 1919 г.). К. 6, 11.

Юзаф Пілсудскі знайшоў беларусаў настроенымі хутчэй прымірэнча, але падзеленымі Тарыбай і Германіяй. Ён меркаваў, што, каб атрымаць іх падтрымку ў супрацьстаянні з літоўцамі, варта адмовіцца ад падзелу Беларусі, бо такое вырашэнне ўжо прапануе Тарыба — падзел Беларусі паміж Літвой і Расіяй. Палякі не могуць прапаноўваць падобнага падзелу толькі з той розніцай, што на месцы Літвы будзе Полыпча.

Тым часам не ўдалося стварыць гарадскую раду Вільні з удзелам усіх нацыянальнасцей. Такі намер вельмі прыхільна ўспрыняў А. Смоліч, які разам з С. Рак-Міхайлоўскім прызначыў кандыдата. Супольная рада не была, аднак, створаная з прычыны негатыўнага стаўлення да гэтай ідэі літоўцаў211. Генеральны камісар ЦУУЗ, якім пасля сыходу Л. Калянкоўскага з 15 красавіка быў Ежы Асмалоўскі, правёў перамовы з уплывовымі беларускімі дзеячамі Я. Лёсікам, П. Алексюком, ксяндзом Андрэем Цікотам, каб прыцягнуць іх для правядзення плебісцыту на занятых тэрыторыях. Беларускія дзеячы выступалі за адтэрміноўку плебісцыту, бо спадзяваліся, што яго вынік зменіцца на іх карысць пасля вяртання з Расіі праваслаўных бежанцаў 1915 г., якія вярталіся хвалямі, праходзячы па некалькі тыдняў каранцін, пасля чаго атрымлівалі магчымасць уехаць на тэрыторыі, ахопленыя польскім кіраваннем.

Стрыманасць адносна дзеянняў Пілсудскага сведчыла пра заклапочанасць усіх нацыянальных груп гэтай тэрыторыі сваім будучым лёсам. Польскія нацыянальныя дэмакраты схільныя былі дапускаць, што згодна з дэкларацыямі заняцце Віленшчыны з’яўляецца толькі часовым, таму 27 красавіка прынялі рэзалюцыю аб як мага болып хуткім далучэнні занятых земляў да Польшчы і паскарэнні тэрміну выбараў паслоў ва Устаноўчы сейм. Сярод іншага па ініцыятыве польскіх нацыянальных арганізацый з вясны 1919 г. на Беларусі пачалі стварацца гурткі Стражы крэсовай (фармальна заснаванай у красавіку 1918 г. на тэрыторыі Галіччыны). 3 часам узнікла тэрытарыяльная структура, якая ахоплівала Беластоцкую, Менскую, Гарадзенскую, Віленскую і Берасцейскую акругі. Гэтыя арганізацыі ставілі сваёй мэтай адраджэнне польскага культурнага, гаспадарчага і палітычнага жыцця на «ўсходніх крэсах». Пад іх апекай адкрываліся польскія школы, чыталып, кааператывы, ствараліся дружыны скаўтаў. Актывізавала сваю дзейнасць Польскае пікольнае таварыства: у траўні 1919 г. у Вілыгі была закладзена яго філія. Таксама ажыццяўлялася выдавецкая дзейнасць, прычым прапаганда вялася ў тым ліку і па-беларуску.

Крэсовыя землеўласнікі, асабліва з усходніх тэрыторый, яіпчэ занятых бальшавікамі, спадзяваліся, што будзе магчыма вярнуць межы з часоў перад падзеламі Рэчы Паспалітай; землеўласнікі Мазырскага павета абвясцілі, што ахвяруюць дзеля гэтага частку сваіх маёнткаў. У сваю чаргу, дэмакраты-краёўцы ацанілі «Адозву» Пілсудскага як абяцанне рэалізаваць краёвую ідэю. Найболыпую занепакоенасць намеры Варшавы выклікалі сярод літоўцаў, якія ў прысутнасці Войска Польскага ў сталіцы былога ВКЛ бачылі праяву захопніцкіх планаў Полыпчы.

211 Gom&ka К. Mi^dzy Polskq a Rosjq... S. 57—58; Гамулка K. Паміж Полыігчай і Расіяй... С. 63—64.

Падобная падазронасць была ўласцівая і беларускім палітычным дзеячам, аднак іх адносіны да палякаў не былі ні адназначнымі, ні аднадушнымі. Хоць планы Начальніка дзяржавы адносна беларусаў не былі выразна акрэсленымі, частка з іх разумела «Адозву» як абяцанне стварэння беларускай дзяржавы. Віленская Беларуская рада, адказваючы на зварот Ю. Пілсудскага, у мемарандуме ад 26 красавіка прасіла ва ўсіх справах, што датычылі беларусаў, звяртацца выключна да яе, a таксама дазволіць усталяванне кантактаў з беларускімі арганізацыямі з па-за межаў Вільні і разгледзець магчымасць склікання Рады БНР212. Гэткім чынам, адразу выявіліся нераўнапраўныя адносіны паміж прыбыўшымі палякамі і беларусамі, якія не адважыліся выступіць ад імя ўрада БНР, каб акцэнтаваць свае правы на занятыя тэрыторыі. Гэта было відавочна, бо ў момант, калі закладаліся падваліны пад арганізацыю польскай ЦУУЗ на Беларусі, члены беларускага ўрада аказаліся расцярушанымі паміж Берлінам і Коўнам. Тыя, хто застаўся, пачыналі займацца палітыканствам дзеля ўласных патрэб і ўсталёўваць кантакты з палякамі паводле ўласных меркаванняў. А. Луцкевіч у далёкім Берліне добра разумеў пагрозу такой сітуацыі, непакоячыся:

He ведаю, нашто мы прынімалі вядомыя пастановы і ехалі за граніцу: загранічная палітыка без унутранай працы — гэта будаванне дома на пяску! I здаецца, што нашы старанні тут разаб’юцца аб безнадзейнае палажэнне ў самой Беларусі...213.

Гэтая ацэнка сітуацыі не была перабольшаннем, тым болып што польскі ўрад у Варшаве, як і кіраўнік ЦУУЗ, не хацелі прызнаваць факт існавання ўрада БНР, робячы стаўку хутчэй на стварэнне падпарадкаванага ім новага беларускага нацыянальнага прадстаўніцтва, якое абвясціла б аб далучэнні Беларусі да Польшчы. Такая дэкларацыя была патрэбная Варшаве па многіх.прычынах. Па-першае, яна легалізавала б прысутнасць аддзелаў ВП у гістарычнай Літве, якія з пункту гледжання тагачаснага міжнароднага права знаходзіліся там на правах акупантаў214. Па-другое, гэта адабрала б козыры ад літоўскага ўрада як у беларускай справе, так і ў пытанні прыналежнасці Вільні і Віленпічыны, дзе беларусаў было колькасна болып, чым літоўцаў. Па-трэцяе, маючы падтрымку беларусаў у краіне, можна было б ігнараваць самастойную дзейнасць урада БНР і беларускай дэлегацыі на мірнай канферэнцыі, якая хоць была і не вельмі ўплывовай, але дадавала пытанняў у праблему будучыні беларускіх земляў.

Новая раздача картаў у гульні за Вільню вяла да палярызацыі поглядаў сярод найслабейшых у гэтай гульні — беларусаў. Паўставала неабходнасць прыняць бок палякаў альбо літоўцаў. Пры гэтым як Коўна,

212 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 39.

213 Лісты Антона Луцкевіча... C. 65 (ліст ад 6 траўня 1919 г.).

214 Berezowski С. Powstanie panstwa polskiego... S. 314.

364 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці так і Варшава займалі ў адносінах да беларусаў падобную пазіцьпо — не прызнавалі ўрада БНР, не выказваліся за цэласнасць і непадзельнасць Беларусі, а наадварот — дамагаліся ўключэння тэрыторый, населеных беларусамі-каталікамі, у склад Літвы альбо Польшчы і пакідалі Усходнюю Беларусь на волю лёсу.

Хоць А. Луцкевічу надзвычай складана было кантраляваць сітуацыю з беларускім рухам на Беларусі, знаходзячыся далёка ад яе, гэта ад яго імя на месцах павінны былі дзейнічаць два давераныя камісары — Павел Аляксюк на Гарадзенпічыне і Іван Луцкевіч на Віленшчыне. Варта дапусціць, што А. Смоліч, накіраваны А. Луцкевічам з Берлінаў Беларусь як прадстаўнік урада БНР, сустракаўся з I. Луцкевічам і П. Алексюком. Хутчэй за ўсё, ён інфармаваў іх, якую пазіцыю займае прэм’ер і яго найбліжэйшае атачэнне ў справе бягучай палітычнай сітуацыі. I. Луцкевіч, які знаходзіўся на апошняй стадыі сухотаў, ужо амаль не прымаў удзелу ў беларускім руху. Затое вельмі актыўным палітыкам стаў П. Аляксюк, які часта ажыццяўляў самастойныя дзеянні. 10 траўня ў якасці кіраўніка Цэнтральнай Беларускай рады Гарадзеншчыны ён нанёс візіт Е. Асмалоўскаму, прадставіўшыся прадстаўніком болып за дзясятка беларускіх грамадскіх і дабрачынных арганізацый, у тым ліку «Беларускай хаткі», «Бацькаўшчыны», Беларускай сялянскай рады Гарадзенскага павета, БУГК, Гарадзенскага БНК, Беларускага камітэта па справах бежанцаў, Саюза беларускіх студэнтаў, БСГ, БЛПС і БПСР. Падчас сустрэчы, на якой прысутнічалі таксама Уладзімір Зянковіч і Тодар Вернікоўскі, яны перадалі камісару ЦУУЗ мемарандум аб становішчы і патрэбах беларускага насельніцтва. Ад імя названых партый, клубаў і камітэтаў было зазначана, што неабходна пакінуць ужо арганізаваныя структуры сялянскага самакіравання (г. зн. мясцовыя беларускія рады, заснаваныя ад імя БНР). Яны прасілі таксама камісара ЦУУЗ аб магчымасці ўсталявання кантактаў з іншымі беларускімі асяродкамі, аб забеспячэнні развіцця беларускай пачатковай адукацыі, дапамозе бежанцам, што вярталіся дахаты, і пачатку аднаўлення гаспадаркі. Вялася таксама гаворка пра скліканне чарговага з’езда беларусаў. Большасць з прадстаўленых пажаданняў, у тым ліку датычных беларускай пачатковай адукацыі, свабоды сходаў і з’ездаў, апекі над праваслаўным духавенствам і рэгістрацьгі шкоды, нанесенай вайскоўцамі, былі прынятыя Е. Асмалоўскім. Абодва бакі, аднак, не ўзнялі найбольш хвалюючага пытання — аб палітычнай будучыні Беларусі215.

Дэкларацыя П. Алексюка паспрыяла таму, што Ю. Пілсудскі палічыў беларускую пазіцыю схільнай да згодніцтва, антылітоўскай і лёгкай для падпарадкавання. Гэта было памылковае меркаванне. Збліжэнне П. Алексюка, Т. Вернікоўскага і У. Зянковіча з палякамі неадкладна раскрытыкавалі адразу чатырнаццаць беларускіх арганізацый, ад імя якіх гэтыя дзеячы нібыта выступалі. Дзейнасць Алексюка яны прызналі самавольнай і адмовілі Цэнтральнай Беларускай радзе Гарадзеншчыны ў праве на далейшыя крокі ва ўсталяванні адносін паміж беларускім

215 Gierowska-Kafiaur J. Zarz^d Cywilny... S. 270—273; Gomolka K. Mi^dzy Polsk^ a Rosjq... S. 67; Гамулка K. Паміж Полыпчай i Расіяй... C. 72—73.

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі. Дзейнасць урада Антона Луцкевіча... 365 насельніцтвам Гарадзеншчыны і «акупуючым яе войскам польскага ўрада»216.

8 траўня 1919 г. Рада Народных Міністраў БНР накіравала Жоржу Клемансо — старшыні Парыжскай мірнай канферэнцыі — ноту пратэсту супраць увядзення польскай адміністрацыі на Гарадзеншчыне і Віленшчыне. Крытыцы быў падвергнуты намер правядзення на гэтай тэрыторыі выбараў у польскі Устаноўчы сейм, пакуль тут размяшчаліся аддзелы Войска Польскага. 3-за боязі прадказальнага выніку была вылучана прапанова, каб выбары адбыліся ў болып нейтральных умовах217.

Цяжка дапусціць, каб П. Аляксюк выступіў ад імя найважнейшых беларускіх арганізацый, ведаючы, што не мае іх падтрымкі. Магчыма, ён лічыў, што здзейсніць такія крокі яму дазваляе пасада камісара Гарадзеншчыны, на якую ён быў прызначаны А. Луцкевічам. Прэм’ер жа павінен быў добра ведаць пра прапольскія сімпатыі Алексюка, якіх той ніколі не хаваў. У любым выпадку, П. Аляксюк наведаў Е. Асмалоўскага, хутчэй за ўсё, без згоды К. Цярэшчанкі, які неўзабаве ажыццявіў крокі, каб зняць Алексюка з пасады камісара. Спадчына П. Алексюка вельмі мала вядомая, таму цяжка сказаць, ці арыентаваўся ён у кантактах К. Цярэшчанкі з бальшавікамі і ці ігнараваў па гэтай прычыне яго больш высокую пасаду міністра ўнутраных спраў. За прапольскую арыентацыю П. Аляксюк быў прызнаны здраднікам беларускіх нацыянальных інтарэсаў. Аднак варта заўважыць, што ў дачыненнях з палякамі (у тым ліку і ў Горадні) ён выступаў не ад імя ўрада БНР (якога ўсё ж не ігнараваў), а толькі як прадстаўнік беларускіх арганізацый. Таму ён пакідаў А. Луцкевічу поле для дзейнасці.

У той перыяд беларуская палітыка праходзіла па трох розных кірунках. Дэлегацыя БНР у Парыжы старалася прадстаўляць беларускія дзяржаўныя інтарэсы, выступаючы як мага болып незалежна. Частка беларускіх дзеячаў, у тым ліку Я. Варонка, В. Ластоўскі, П. Крачэўскі, прымала літоўскую арыентацыю, шукаючы ў Коўне падтрымкі ў супрацьстаянні з палякамі. Нарэшце, трэці кірунак — бадай, найменш аднародны — арыентаваўся на супрацоўніцтва з палякамі. У гэтым асяродку былі П. Аляксюк, Т. Вернікоўскі і прыбыўшы з Менска Б. Тарашкевіч. Такую лінію рэпрэзентавалі таксама ўпаўнаважаны А. Луцкевіча ў Полыпчы А. Смоліч, які схіліў Л. Дубейкоўскага да таго, каб ён узначаліў Беларускі камітэт у Варшаве — фактычнае прадстаўніцтва БНР. Па ініцыятыве гэтага апошняга ўжо 31 траўня ў Варшаве адбылося першае паседжанне Польска-беларускага таварыства218. Яно мела сваёй мэтай прапагандаваць ідэю вызвалення ўсіх беларускіх земляў з-пад улады бальшавікоў і аб’яднання іх з Полыпчай.

20 траўня 1919 г. А. Смоліч, просячы ад імя ўрада БНР аўдыенцыі ў прэм’ера I. Падарэўскага, падаў яго супрацоўніку Вітольду Едку-

216 Czarniakiewicz A. Ksztaitowanie si^ osrodka... S. 42—43.

217 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 344—345 (№ 1206).

218 Gomölka K. Mi^dzy Polsk^ a Rosj^... S. 77; Гамулка K. Паміж Полыпчай i Расіяй... C. 82—83.

Наркевічу праект польска-беларускага пагаднення. Ен прадугледжваў, што пасля прызнання польскім урадам беларускага ўрада высветляцца адносіны акупанта да акупаванага. На гэтай аснове быў бы створаны ўрад Літоўска-Беларускай рэспублікі, які б складаўся з дэлегатаў ад беларускага і літоўскага ўрадаў і, магчыма, ад польскіх правінцый Беларусі. Беларускі ўрад мог бы ствараць войска і адміністрацыю пад кантролем Полыпчы і пры яе фінансавай падтрымцы. Калі б на гэта не пагадзіліся літоўцы — урад быў бы створаны без Літвы219. Праект з’яўляўся мадыфікаванай версіяй ідэі аднаўлення ВКЛ, так блізкай А. Луцкевічу, таму можна дапусціць, іпто быў пададзены з яго ведама, хоць дакладна гэта цяжка ўстанавіць. Магчыма, гэта была чарговая спроба высветліць стаўленне палякаў даўрада БНР і атрымаць іх дьшламатычнае прызнанне напярэдадні выезду А. Луцкевіча з Берліна ў Парыж. Такі акт быў вельмі патрэбны беларускай дэлегацыі перад з’яўленнем на мірнай канферэнцыі. Калі б прэм’ер БНР быў ініцыятарам гэтага праекта, то яго дваістыя дзеянні ў святле дыпламатычных адносін варта было б прызнаць класічнымі, якія нагадвалі спробы дамовіцца з літоўцамі. У пэўным сэнсе праектаванне стварэння літоўска-беларускай дзяржавы было рэалізаванае таксама ў савецкай Літоўска-Беларускай Рэспубліцы.

Павел Аляксюк і Браніслаў Тарашкевіч, галоўныя прыхільнікі супрацоўніцтва з Польшчай, атрымалі згоду ЦУУЗ і фінансавыя сродкі на арганізацыю з’езда жыхароў Віленшчыны і Гарадзеншчыны220. Частка размоў адносна яго арганізацыі вялася з Валерыем Славэкам, кіраўніком віленскай экспазітуры II аддзела Генеральнага штаба Войска Польскага221. Андрэй Чарнякевіч мяркуе, што гэта менавіта ён паўплываў на змену характару прадпрыемства, якое да таго моманту мусіла быць скіраванае не толькі на літоўскі ўрад, але і на ўрад БНР. Чакалася, што выбраная на гэтым з’ездзе новая Беларуская рада будзе новым беларускім прадстаўніцтвам з паўнамоцтвамі ўрада, які аднагалосна ўхваліць далучэнне Беларусі да Полыпчы. Узначаліць гэтую Беларускую раду павінен быў Раман Скірмунт альбо Уладзімір Зянковіч.

У такой сітуацыі 21 траўня сябры Рады Міністраў БНР, прысутныя ў Берліне, у тым ліку прэм’ер А. Луцкевіч, рашыліся адмовіцца ад адкрыцця прадстаўніцтва БНР у Варшаве з прычыны, як было адзначана, «варожых адносін польскага ўрада да БНР»222. Напэўна, вьшадковасцю было тое, што гэтае рашэнне прынялі праз дзень пасля сустрэчы А. Смоліча з В. Едкам-Наркевічам. Тэлеграма, высланая Л. Зайцам з Берлінаў Коўна аб маючым адбыцца ў Вільні з’ездзе беларусаў Віленшчыны і Гарадзеншчыны, змусіла міністраў БНР дзейнічаць яіпчэ больш актыўна. На нарадзе ў Коўне 3 чэрвеня было прынята рашэнне аб выездзе ў Вільню

219 Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego. T. 2: 1919—1921 / Oprac. W. Stankie­wicz, A. Piber. Wroclaw, 1974. S. 162.

220 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 25.

221 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si§ osrodka... S. 46—50.

222 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 348 (№ 1210).

Раздзел VI. У чаканні мірнай канферэнцыі.. Дзейнасць урада АнтонаЛуцкевіча... 367 членаў урада — К. Цярэшчанкі, К. Езавітава, П. Крачэўскага, Я. Бялевіча і Т. Грыба. На з’ездзе яны павінны былі бараніць непадзельнасць і незалежнасць Беларусі, выступіць супраць ідэі далучэння Гарадзенскай і Віленскай губерняў да Полыпчы, а таксама змагацца з польскімі ўплывамі ў беларускім асяродку223. На той жа нарадзе вырашылі таксама ўтварыць пры Міністэрстве ўнутраных спраў Агітацыйна-палітычны аддзел, на чале якога стаў Т. Грыб. Ён атрымаў паўнамоцтвы на магчымае пазбаўленне пасад беларускіх павятовых і губернскіх камісараў і прызначэнне на іх месцы новых. Такая акцыя мела быць скіраванай перадусім супраць П. Алексюка, дзейнасць якога К. Цярэшчанка павінен быў прызнаць найболып небяспечнай для сваіх куратараў224.

Напярэдадні з’езда беларусаў Віленшчыны і Гарадзеншчыны пачалі псавацца польска-беларускія адносіны ў Горадні, што ўплывала на агульную сітуацыю. Да непасрэднага канфлікту дайшло з прычыны I Беларускага пяхотнага палка. 30 траўня генерал В. Фалевіч перадаў камандзіру палка палкоўніку I. Антонаву загад генерала Станіслава Шаптыцкага, камандуючага Літоўска-Беларускім фронтам, паводле якога полк павінен быў выйсці маршам у Слонім і далучыцца да рэзервовай групы генерала С. Макрэцкага. Камандзір палка адмовіўся выконваць загад, спасылаючыся на падпісаную дамову і распараджэнне літоўскага галоўнакамандуючага генерала Жукаўскаса, згодна з якімі I Беларускі пяхотны полк павінен быў бараніць крэпасць Горадню. У гэтай сітуацыі камендант генерал В. Фалевіч загадаў раззброіць жаўнераў і ўзяць іх пад варту225. 3 камендатуры былі знятыя беларускія і літоўскія сцягі, а таксама герб з Пагоняй226. А. Чарнякевіч адназначна вінаваціць у роспуску I Беларускага пяхотнага палка польскае камандаванне, якое вырашыла, што полк не з’яўляецца беларускім227. Аднак рацыю мае, напэўна, А. Латышонак у тым, што прынцыповыя памылкі дапусцілі самі беларусы, не ўмеючы рашуча выбраць саюзніка пасля заняцця Горадні Войскам Польскім228. Складана ўявіць, каб польскае камандаванне цярпела прысутнасць на занятым абшары чужой вайсковай адзінкі, да якой не мела даверу. I Беларускі полк не ўзяў удзелу ў вайсковых аперацыях і быў хутчэй прадметам палітычнай гульні для зацікаўленых бакоў: беларускага, польскага і літоўскага229.

Сітуацыю спрабаваў залагодзіць сам Ю. Пілсудскі, які прыехаў у Горадню 3 чэрвеня, г. зн. за тыдзень да запланаванага ў Вільні

223 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 354—355 (№ 1222).

224 Тамсама. С. 355—356 (№ 1224).

225 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 82 (3-е выд. — с. 81).

226 Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы... С. 27.

227 Тамсама. С. 25.

228 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 98; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 83 (3-е выд. — с. 82).

229 Jureviciüte А. Белорусскне военные формацнн в лнтовской армнн 1918—1923 гг. // Biaiorus w XX stuleciu... S. 281—307.

368 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці з’езда беларусаў Гарадзеніпчыны і Віленшчыны. Перад яго візітам была прыбраная варта з-пад казармаў, дзе пільнавалі раззброеных афіцэраў і жаўнераў, і ім дазволілі вольна перамяшчацца па горадзе230. Прывітаць Начальніка дзяржавы з’ехаліся ў Горадню землеўласнікі з ваколіц, быў арганізаваны вайсковы парад з аркестрам і штандарамі, у якім удзельнічалі настаўнікі і вучні польскіх і яўрэйскіх школ (вучні беларускай школы ўдзелу ва ўрачыстасцях не ўзялі)231. Вечарам у замку адбыўся ўрачысты банкет з удзелам Ю. Пілсудскага, а сярод гасцей быў таксама гарадзенскі праваслаўны епіскап Уладзімір. У той самы час у горадзе здарыўся чарговы дзёрзкі інцыдэнт з удзелам польскай жандармерыі — падчас адсутнасці епіскапа Уладзіміра ў яго сядзібе быў праведзены невялікі ператрус232. Усе гэтыя падзеі змяншалі аўтарытэт палякаў і не выклікалі сімпатыі з боку беларусаў. У гарадзенскім замку Ю. Пілсудскі прыняў з аўдыенцыяй палкоўніка Яўгена Гайдукевіча, якога пераконваў, што I Беларускі пяхотны полк сам вінаваты ва ўзніклай сітуацыі, бо адмовіўся выконваць загад генерала Станіслава Шаптыцкага233. На працягу тыдня беларускіх жаўнераў не распускалі, чакаючы выніку з’езда беларусаў Гарадзеншчыны і Віленшчыны.

Паседжанні адбыліся ў Вільні 9—10 чэрвеня 1919 г. з удзелам прыблізна сямідзесяці дэлегатаў, а таксама некалькіх дзясяткаў назіральнікаў з польскага боку234. Паводле першапачатковай задумы, у з’ездзе павінны былі ўдзельнічаць гградстаўнікі ад кожнага павета, але на практыцы гэта аказалася немагчымым. Адсутнічалі дэлегаты з Ашмянскага і Свянцянскага паветаў, затое шырока быў прадстаўлены Слонімскі павет (замест чаканага аднаго дэлегата прыбыло дваццаць). На з’ездзе сутыкнуліся дзве арыентацыі — польская і літоўская, прычым абодва бакі выказваліся за незалежнасць і непадзельнасць Беларусі і беларускай нацыі. П. Аляксюк рабіў упор на магчымасць аддзялення ад Расіі праз кантакты з Полыпчай, Я. Станкевіч прапанаваў выслаць тэлеграму А. Луцкевічу з поўнай падтрымкай дзеянняў урада БНР і яго дэлегацыі ў Парыжы. Т. Грыб не крытыкаваў супрацоўніцтва з Польшчай, але закрануў сваю ўлюбёную тэму — аграрнае пытанне, чарговы раз кідаючы эсэраўскі лозунг экспрапрыяцыі землеўласнікаў і перадачы ўсёй зямлі сялянам. Канцэпцыя П. Алексюка — палітычна звязаць Беларусь з Полыпчай — не атрымала падтрымкі. Прысутныя вырашылі пайсці на кампраміс паміж дзвюма арыентацыямі. У прэзідыум створанай на з’ездзе Цэнтральнай Беларускай рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны (ЦБРВіГ) выбралі прыхільнікаў абе-

230 Latyszonek О. Biaioruskie formacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 82 (3-е выд. — с. 81).

231 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 22.

232 Тамсама. С. 22—23.

233LatyszonekО. Bialoruskieformacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. ЖаўнерыБНР... C. 82 (3-e выд. — c. 81); Чарнякевіч A. Гарадзенскія Апосталы... C. 27.

234 Ляхоўскі У. Беларуская справа падчас польскай акупацыі 1919—1920 гг. Ц Спадчына. 1994. № 6. С. 53; Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si§ osrodka... S. 49—57.

дзвюх канцэпцый — пралітоўска настроенага К. Дуж-Душэўскага на пасаду старшыні, а таксама прадстаўнікоў прапольскай арыентацыі П. Алексюка, М. Кахановіча і Б. Тарашкевіча (які не ўдзельнічаў у паседжаннях). У складзе прэзідыума апынуўся таксама Я. Станкевіч у якасці віцэ-старшыні. Ен адстойваў незалежнасць БНР. У склад ЦБРВіГ увайшлі Т. Грыб, Я. Чарапук, А. Фохт, Юстын Мурашка — сакратар, Бондар-Нарушэвіч, Фалькевіч, Маркевіч, кс. Пятроўскі. З’езд выказаўся за цэласнасць беларускіх земляў, аднаўленне працы Рады БНР, аднаўленне літоўска-беларускай дзяржавы, а таксама ўстанаўленне цеснага гаспадарчага супрацоўніцтва з латышскім народам і пачатак арганізацыі беларускага войска. У сферы культуры дамагаліся права друку на беларускай мове і ўвядзення беларускай мовы ў казанні ў Каталіцкім касцёле і Праваслаўнай царкве. Было таксама вырашана, што ЦБРВіГ у будучыні аб’яднаецца з Радай БНР. Такім чынам, з’езд адназначна выказаўся за ідэю пабудовы БНР, як і за добра вядомую ідэю аднаўлення ВКЛ у выглядзе беларуска-літоўска-латышскай федэрацыі. Гаварылася пра неабходнасць раўнавагі ўсіх нацый, не прымалася вяршэнства Літвы, якое стараўся навязаць беларусам літоўскі ўрад. Пры гэтым не была закрытая дарога да супрацоўніцтва з Полыпчай, бо выказвалася надзея, што дэкларацыі Ю. Пілсудскага з’явяцца гарантыяй аднаўлення літоўска-беларускай дзяржавы, а польская прысутнасць не прынясе крыўды інтарэсам беларускага народа. Вынік з’ездаўказваў на тое, як моцна беларусаў непакоіла несіметрычнасць польска-беларускіх адносін і патэнцыйныя імперскія памкненні з боку Полыпчы. Рэзалюцыя, выпрацаваная з’ездам, была праграмай, якую даўно абвясціў А. Луцкевіч, таму можна прызнаць, што беларуская палітыка пасля кароткага павароту вярнулася на ранейшы шлях.

У канцы чэрвеня 1919 г. старшыня ЦБРВіГ К. Дуж-Душэўскі і П. Аляксюк былі прынятыя Ю. Пілсудскім у Варшаве. Падчас сустрэчы яны выказалі жаданне, каб беларускія землі захавалі сваю цэласнасць у саюзе з Полыпчай235. Са свайго боку, Начальнік дзяржавы абяцаў адмяніць распараджэнне аб абавязковым веданні польскай мовы на «крэсах» для чыноўнікаў і прыступіць да арганізацыі беларускіх вайсковых фармаванняў236. Ен паклапаціўся, аднак, пра тое, каб іх арганізацыя праходзіла пад поўным кантролем польскага камандавання. 11 чэрвеня быў распушчаны I Беларускі пяхотны полк, жаўнеры рымскакаталіцкага веравызнання былі накіраваныя ў польскія казармы, a астатнія (праваслаўныя і яўрэі) дэмабілізаваныя. Афіцэраў затрымалі ў рэзерве. М. Дзямідава арыштавалі. На кароткі час арыштавалі таксама палкоўніка Успенскага. Афіцэрам, нягледзячы на старанні палкоўніка Антонава, не дазволілі выехаць у Коўна237, а яго самога арыштавалі ў

235 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 121; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 110 (3-е выд. — с. 108).

236 Czarniakiewic A. Ksztaitowanie si^ osrodka polonofilskiego. S. 54.

237 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 97; Латышонак A. Жаўнеры BHP... C. 82 (3-e выд. — c. 81).

сярэдзіне ліпеня238. Яшчэ раней былі інтэрнаваныя афіцэры і чыноўнікі былой расійскай арміі. 14 чэрвеня 1919 г. была ўтворана Беларуская вайсковая арганізацыя, падпарадкаваная загадам польскага камандавання. Такім чынам літоўскі ўрад пазбавілі якога-небудзь уплыву на беларускія вайсковыя справы. Спосаб, якім палякі гэтага дамагліся, выклікаўчарговую хвалю недаверу і негатыўнага стаўлення да палякаў. Аднак нельга пазбавіцца ўражання, што гэта было рэакцыяй на рашэнні ЦБРВіГ і прынятую рэзалюцьпо аб захаванні літоўска-беларускага супрацоўніцтва.

Нягледзячы на зробленую спробу кансалідацыі беларускага палітычнага руху, дзеячы БНР, раскіданыя паміж Коўнам, Берлінам, Парыжам, Горадняй, Вільняй і Варшавай, мелі праблемы з сувяззю і каардынацыяй сваіх крокаў. He было адназначнага плана дзеянняў, a асяроддзе беларускіх палітыкаў характарызавалася рознымі палітычнымі арыентацыямі і чаканнямі, што спрыяла вядзенню ў дачыненні да іх гульні прадстаўнікамі польскага, літоўскага і савецкага ўрад. Нічога дзіўнага, што нарастала атмасфера ўзаемнай падазронасці, і было лёгка дайсці да непаразумення. Недахоп сувязі станавіўся прычынай таго, што пра крокі сваіх калег сябры Рады Міністраў у Берліне часта даведваліся з артыкулаў у прэсе, а гэтая інфармацыя не заўсёды была праўдзівай. Перапалох сярод членаў урада БНР, што знаходзіліся ў Берліне, выклікала інфармацыя з прэсы аб з’ездзе ў Вільні, а таксама данясенні пра візіты вядучых беларускіх дзеячаў у Варшаву: К. Дуж-Душэўскага — да Ю. Пілсудскага; у сядзібы ППС і Польскай народнай партыі «Вызваленне», а таксамаў польскае МЗС—Я. Станкевіча, Р. Скірмунта, П. Алексюка і нават самога Івана Луцкевіча, якія нібыта дамагаліся далучэння Беларусі да Полыпчы239. Усё гэта выклікала эмоцыі ў праціўнікаў усталявання добрых адносін з Полыпчай і адбівалася на працы ўрада.

У гэтым усім губляўся таксама П. Крачэўскі ў Коўне, які перакладаў на французскую мову дакументы на патрэбы беларускай дэлегацыі ў Парыжы. У лісце ад 28 чэрвеня да В. Захаркі ў Берлін ён у роспачы патрабаваў, каб той як мага хутчэй усталяваў кантакты і супрацоўніцтва з Парыжам і паінфармаваў А. Луцкевіча пра падзеі на Беларусі. На заканчэнне ён нават даходзіў да пагроз, што калі на працягу тыдня не атрымае якога-небудзь адказу з тлумачэннем сітуацьгі, то распачне такія дзеянні, якія яму дыктуе сэрца. Гэта мела быць помста «здраднікам беларускага народа» і заклік да барацьбы з «апекунамі ў панскай шкуры»240. У гэтым і наступным лісце ад 30 чэрвеня, таксама адрасаваным В. Захарку, Крачэўскі дамагаўся як найхутчэйшага адклікання з Варшавы А. Смоліча, бо лічыў, што яго збліжэнне з польскімі палітыкамі кампраметуе ўрад БНР і парушае супольна выпрацаваную палітычную лінію. Пры гэтым ён раскрываў уласны погляд на прапольскую арыентацыю і палітычныя перспектывы Беларусі ўвогуле:

238 Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацьгі... С. 28—29.

239 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 367—368 (1251. Ліст Пятра Крэчэўскага (Коўна) Васілю Захарку (Бэрлін) за 28.06.1919).

240 Тамсама. С. 367—368.

Што датычыць Смоліча, то яго трэба адцягнуць ад Полыігчы, каб ён выехаў у Берлін, яго нават існаванне там ужо шкодна для нашай справы. Калі робіць што Аляксюк чы іншыя, то гэта можна дапусціць, але калі там сядзіць прадстаўнік урада, і ўсім збоку здаецца, што гэтым кіруе беларускі ўрад, то гэта ўжо шкодна, як бы ні глядзець. Гэта адно, апроч таго, рэальна ніякія добрыя стасункі з палякамі не будуць нам карысныя. Як бы Антанта не старалася зрабіць сцяну паміж Расеяй і Немцамі — гэта ёй не ўдасца, і ніякая сцяна не ўтрымаецца, калі на яе напруць і адны і другія — тады паляціць усё польскае, а за імі і мы, калі будзем у згодзе з імі — трэба арыентавацца на штось мацнейшае і болып пэўнае, якое зразумела бы наша становішча і памагло бы нам адбудаваць нашу Бацькаўшчыну. Нават ад рэальнай помачы палякаў, не толькі ад гутарак з імі — бо ўсё роўна абмануць, я ні цяпер, ні ў будучыні не бачу карысці для Беларусі, а дзеля таго прапаную проста скасаваць усю працу ў Полыпчы і лічыцца з імі толькі як з ворагамі — акупантамі — каб абараніцца ад іх далікатнасці на словах і разбою на дзеле241.

У той самы час адбывалася таксама дыпламатычная гульня паміж Полыпчай і Літвой. У Коўне вяліся польска-літоўскія перамовы на тэму ўмоў выбараў у Літоўскі сейм у Вільні. Пасля навіны пра гэта ЦБРВіГ выдала 25 жніўня 1919 г. адмысловую заяву, у якой у чарговы раз выказалася за стварэнне непадзельнай і незалежнай Беларусі і акрэсліла межы дзяржавы. Яны трохі адрозніваліся ад паказаных на «Карце БНР», якая, як адсюль вынікае, не была вядомая аўтарам заявы. Межы мусілі ахапіць тэрыторыі з перавагай беларусаў — Віленскую губерню з Вільняй (за выключэннем часткі на захад ад Вільні); Гарадзенскую губерню (апрача заходняй часткі Бельскага павета і паўднёвых паветаў); цалкам Менскую і Магілёўскую губерні; Віцебскую губерню (апрача часткі Люцынскага і Рэжыцкага паветаў); Смаленскую губерню да лініі Дарагабужа; паўночна-заходнюю частку Чарнігаўскай зямлі; a таксама невялікія кавалкі суседніх з Беларуссю губерняў — Пскоўскай, Цвярской, Калужскай, Арлоўскай, Сувалкаўскай, Ковенскай. Такім чынам, гэта зноў быў абшар этнаграфічных межаў Беларусі, акрэслены Я. Карскім. ЦБРВіГ, акрамя гэтага, заявіла, што права склікання Усебеларускага Устаноўчага сойма належыць выключна Радзе БНР, якая патэнцыйна можа гэта абмеркаваць з польскім урадам, «чыё войска акупіравала Беларусь»242. У сваю чаргу, скліканне Устаноўчага сойма ад імя жыхароў усіх земляў былога ВКЛ можа адбыцца выключна са згоды беларускага і літоўскага ўрад. Адначасова ЦБРВіГ падкрэслівала, што польска-літоўскія перамовы ў Коўне без удзелу прадстаўнікоў беларускага насельніцтва лічыць парушэннем яго палітычных правоў. Увогуле беларускія дзеячы пагаджаліся на вырашэнне пытання аб прыналежнасці «памежжа Беларусі», г. зн. паўночнай Гарадзенпічыны і паўднёвай Віленшчыны, шляхам плебісцыту. Ен мог быць праведзены,

241 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 368—370.

242 Nasz Kraj. 1919. 25 sierpnia. Nr 105.

аднак, толькі тады, калі з Расіі вернуцца ўцекачы, а са спрэчных тэрыторый будзе выведзеная польская цывільная і вайсковая адміністрацыя. У процілеглым вьшадку ЦБРВіГ лічыла выбары ва Устаноўчы сейм немагчымымі.

Падсумоўваючы першы перыяд кіравання Антона Луцкевіча ўрадам БНР, трэба заўважыць, што ён прыняў кабінет у вельмі складаны перыяд, за некалькі тьідняў да адыходу немцаў і заняцця беларускіх земляў бальшавікамі. Перад пагрозай крывавай расправы з сябрамі ўрада БНР ён быў вымушаны пакінуць Менск, які разглядаўся ў якасці сядзібы найвышэйшых органаў беларускай улады, а потым таксама Вільню. Апошнім прытулкам прэм’ера стала Горадня, аднак магчымасці для дзейнасці ўрада БНР былі вельмі абмежаваныя, бо Гарадзеншчыну і Віленшчыну немцы перадалі Літве. Паміж Літвой і Полыпчай пачалася закулісная гульня адносна падтрымкі беларусаў. Аднак, нягледзячы на вялікія чаканні, ніводзін з бакоў не падтрымаў урад БНР, а толькі стараўся заключыць лакальныя саюзы з беларускімі арганізацыямі. Адсутнасць перспектыў дэструктыўнаўплывала на кансалідацыю беларускага нацыянальнага руху, падзеленага на розныя кірункі, і схіляла да падтрымання польскай альбо літоўскай арыентацьгі. Пад беларускай шыльдай узнікалі таксама ініцыятывы балыпавікоў, палякаў і мясцовай праваслаўнай інтэлігенцыі, якія шукалі найлепшага для сябе рашэння. Выбар лагера ў вялікай ступені залежаў ад сацыяльных чаканняў і боязі згубіць ранейшыя пазіцьгі. Вынікам быў палітычны падзел беларусаў на некалькі востра канкурэнтных паміж сабой груп, што падрывала беларускую дзяржаўніцкую ідэю. Прэм’ер БНР стараўся не выступаць на баку аніводнага імавернага саюзніка, лічачы, што палітычная сітуацыя хутка зменіцца пад уплывам непазбежнага польска-бальшавіцкага канфлікту. Заняцце Гарадзеншчыны і Віленіпчыны аддзеламі Войска Польскага азначала ўжо поўную страту тэрыторыі, на якую прэтэндавала БНР. А. Луцкевіч, аднак, працягваў спадзявацца, што на мірнай канферэнцыі ў Парыжы будуць прынятыя рашэнні, карысныя для існавання незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі.

Раздзел VII.

Урад Антона Луцкевіча на міжнароднай арэне

7.1 Падрыхтоўка Антона Луцкевіча да мірнай канферэнцыі

18 студзеня 1919 г. пачаліся перамовы на міжнароднай мірнай канферэнцыі, мэтай якой было заключыць мірныя дамовы і скласці новую палітычную карту Еўропы. Асновай новага парадку павінны былі стаць прынцып самавызначэння народаў і дэкларацыя з 14 пунктаў, прапанаваная прэзідэнтам ЗША Вудра Вільсанам. Гэта абуджала надзеі на прыняцце да ўвагі дзяржаўных інтарэсаў тых народаў, якія да нядаўняга часу насялялі шматнацыянальныя імперыі. Аднак прынцып самавызначэння народаў не быў выразна вызначаны прэзідэнтам Вільсанам, што неаднойчы прыводзіла да неадназначных і супярэчлівых інтэрпрэтацый1. Хоць сам прэзідэнт не прапаноўваў праводзіць плебісцыты, шмат хто разлічваў, што яны будуць праведзеныя. Аднак з’явілася шмат праблем, такіх, як вызначэнне асоб упаўнаважаных, умоў, перадусім метадаў ці крытэрыяў, якія варта было браць пад увагу на розных спрэчных этнічных абшарах сярод грамадстваў, недасведчаных з пункту гледжання ўдзелу ў грамадзянскім жыцці. На Беларусі, напрыклад, пытанне аб нацыянальнасці магло злучацца з выбарам веравызнання альбо палітычнай прыналежнасцю. Нягледзячы на гэта, словы «самавызначэнне народаў» і «плебісцыт» былі ў той час на вуснах шмат каго з еўрапейскіх нацыянальных дзеячаў, прыносячы адначасова надзею і трывоіу.

Апошнія пункты дэкларацыі адносіліся да Цэнтральнай Еўропы і гаварылі пра неабходнасць узнікнення новых дзяржаў, а асобны пункт датычыў утварэння Полыпчы на абшары, які прызнаваўся польскімі этнічнымі землямі. Сярод народаў былой Расійскай імперьгі, нацыянальныя памкненні якіх збіраліся падтрымаць, былі фіны, літоўцы і латышы, абмяркоўвалася таксама пытанне пра ўкраінцаў. Хоць у дакуменце не называліся ні эстонцы, ні беларусы, гэта яшчэ не перакрэслівала іх дзяржаўнай будучыні, пра што сведчыць хаця б пазнейшае прызнанне незалежнасці Эстоніі. Вялікія еўрапейскія дзяржавы мелі розныя погляды на палітычную будучыню Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Новыя народы, што імкнуліся да незалежнасці, стараліся звярнуць на сябе ўвагу, каб атрымаць неабходную падтрымку. Абавязковай умовай для гэтага была прысутнасць дэлегацый асобных народаў сярод удзельнікаў мірнай канферэнцыі.

1 Macmillan М. Paris 1919. Six Months that Changed the World. New York, 2001. S. 11—15.

Задачу рэпрэзентавання беларускіх незалежніцкіх памкненняў выпала выконваць Антону Луцкевічу, прэм’еру БНР і адначасова міністру замежных спраў. 22 студзеня ў Горадні ён паставіў свой подпіс пад «Мемарыялам беларускага ўрада старшыні мірнай канферэнцыі»2. У гэтым дакуменце беларускі ўрад прасіў міжнароднай даламогі ў справе пабудовы беларускай дзяржаўнасці, допуску дэлегатаў БНР да ўдзелу ў мірнай канферэнцыі з мэтай самастойнага прадстаўлення беларускіх інтарэсаў, перадусім для таго, каб беларуская справа не трактавалася як унутраная справа Расіі. Падобныя дакументы падрьгхтавалі таксама прадстаўнікі іншых народаў, якія імкнуліся дамагчыся незалежнасці. Аднак параўнанне мемарандума беларусаў з аднатыпным дакументам, створаным прадстаўнікамі, напрыклад, латышскага ўрада, выяўляе некаторыя недахопы першага. Антон Луцкевіч вельмі мала месца прысвяціўу ім характарыстыцы Беларусі як патэнцыйнай дзяржавы: не хапала аналізу структурных пытанняў, стану гаспадаркі, ацэнкі адносін беларусаў з суседзямі3. Затое асноўны ўпор рабіўся на доказах існавання беларускага народа і прадстаўленні яго гістарычнай традыцыі. Пры гэтым паведамлялася пра слабую нацыянальную самасвядомасць, рэлігійныя падзелы сярод беларусаў, культурную і палітычную пагрозу з боку Расіі і Полыпчы. Прэм’ер характарызаваў галоўныя праблемы беларускага нацыянальнага руху і падзеі апошніх месяцаў, якія прывялі да абвяшчэння незалежнасці БНР. Дэманстрацыя сваіх слабых бакоў была не найлепшай тактыкай і не схіляла да крокаў на карысць БНР. Пры гэтым выразна бачна, як моцна верыў Антон Луцкевіч на першым этапе перамоў у прыхільнасць вялікіх дзяржаў і ў прынцып самавызначэння народаў, які разумеў як прызнанне за народамі неадлучнага права на стварэнне асноў дзяржавы на этнічнай тэрыторыі. Пры гэтым варта заўважыць, што такая, як падаецца, палітычная наіўнасць не была выключнай. Падобным чынам у свой час дзейнічаў А. Вальдэмарас, прэм’ер і міністр замежных спраў у першым літоўскім урадзе, які таксама напачатку займаў пасіўнае становішча, а рашэнні ў справе будучыні Літвы пакідаў хутчэй еўрапейскім дзяржавам4. Іншую пазіцьпо заняў наступны літоўскі прэм’ер М. Сляжавічус. Той жа А. Вальдэмарас, калі трапіў у Парыж у складзе літоўскай дэлегацыі, перайшоў да вельмі актыўнай дзейнасці.

Перад палітыкамі Рады БНР паўстала складаная задача — пераканаць міжнародную думку ў існаванні беларускага народа і пазнаёміць з яго гісторыяй такім чынам, каб сталі магчымымі перамовы пра яго будучыню. Гэта не была лёгкая задача, калі прызнаць, што большасць жыхароў заходнееўрапейскіх краін няшмат ведалі пра гэтую частку Еўропы. Вельмі няўдалым крокам стала выкарыстанне моўнай калькі

2 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 321—327 (1170. Мэмарыял Беларускага Ўраду старшыні Мірнай Канфэрэнцыі ў Парыжы за 22.01.1919).

3 LCVA. F. 582. Ар. 2. В. 36. L. 51v — 65.

4 Rudis G. Lithuania’s Search for International Support to Resist Russian Aggression in 1918 r. // Lithuanian Historical Studies. T. 5. [Vilnius], 2000. S. 171.

пры перакладзе назвы Беларусь на замежныя мовы. Замест ужывання болып нейтральнай назвы «Беларусь» у афіцыйных дакументах дзеячы БНР выкарыстоўвалі тэрміны White Russia, Weissruthenien, RussieBlanche. Таму напачатку заходнія палітыкі губляліся ў разуменні, чым гэтая Белая Русь з’яўляецца — часткай Расіі, палітычным утварэннем расійскіх манархістаў? Толькі пазней яны зарыентаваліся ў незалежніцкіх памкненнях гэтага малавядомага народа.

Тагачасная беларуская гістарычная ідэалогія была выкладзеная ў брашуры М. Доўнар-Запольскага пад назвай «Асновы дзяржаўнасці Беларусі». У ёй прафесар акрэсліў тэрытарыяльнае размяшчэнне беларусаў, развіццё іх нацыянальнага працэсу, прычыны, якія яго дэтэрмінавалі, а таксама іх палітычную і культурную дзейнасць. На старонках гэтай працы былі сфармуляваныя галоўныя пункты тагачаснай беларускай гістарычнай ідэалогіі, на якую спасылаліся дзеячы БНР, адкідваючы абвінавачванні ў адсутнасці існавання дзяржаўнай традыцыі ў беларусаў. Аналізуючы гэтае пытанне, аўтар звяртаўся да кароткачасовай незалежнасці Полацкага княства ў Сярэднявеччы, да полацкай дынастыі Рагвалодавічаў, а таксама сягаў да дзяржаўнай традыцыі перадунійнага Вялікага Княства Літоўскага. Тагачасная расійская гістарыяграфія моцна падкрэслівала, што ВКЛ да Люблінскай уніі было дзяржавай літоўска-рускай, пабудаванай на падставе добраахвотнай федэрацыі княстваў. М. Доўнар-Запольскі пайшоў яшчэ далей і прыметнік «рускі» замяніў на «беларускі», а ў дачыненні да ВКЛ выкарыстоўваў вызначэнне дзяржавы як «літоўска-беларуская». Такі крок быў прадыктаваны перадусім патрабаваннем часу, і гэтая палітычная брапіура не мела сваёй мэтай глыбокі аналіз этнагенезу беларусаў. Выкарыстоўваючы такое вызначэнне, прафесар ствараў чытэльны вобраз, які сведчыў пра тое, што беларусы ў такой жа самай ступені, як і літоўцы, могуць спасылацца на дзяржаўную традыцыю ВКЛ.

Прафесар рабіў асаблівы ўпор на тое, што ВКЛ было дзяржавай, звязанай з Каронай толькі уніяй. Пры гэтым ён не спасылаўся на традыцыю Рэчы Паспалітай. Гэта, зрэшты, было зразумелаў сітуацыі, калі аднаўлення мяжы з часу, што папярэднічаў падзелам, прагнула частка польскіх палітыкаў. Доўнар-Запольскі падкрэсліваў, што ВКЛ было апошняй дзяржаўнай структурай, якую беларусы маглі разглядаць як уласную дзяржаву. Яго знішчэнне прынеслі падзелы Рэчы Паспалітай, што негатыўна адбілася на жыхарах беларускіх земляў, якія зведалі русіфікацыю. Варта звярнуць увагу на тое, што прафесар у разгляданай брашуры цалкам адмаўляў традыцыю расійскай дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі і ні ў якім выпадку не прызнаваў яе элементам, які можа быць выкарыстаны для пабудовы беларускай гістарычнай ідэалогіі.

Высновы М. Доўнар-Запольскага на тэму беларускай дзяржаўнай традыцыі прыводзілі да сцверджання, што Беларусь і яе суседка Літва маюць такія самыя правы на дзяржаўнае ўладкаванне, як і Полыпча:

Тое, што Беларусь і Літва нейкі час былі ў уніі з Полыпчаю, не пазбаўляе іх права на адбудову гаспадарсцвеннае незалежнасці ў форме супольнага Беларуска-Літоўскага гаспадарства ці нават у форме асобных гаспадарсцвенных арганізацый, бо і на гэта і Беларусь і Літва маюць як агульнае права кожнай нацыянальнасці жыць незалежным жыццём, так і правы гістарычна-юрыдычныя5.

Элементам беларускай гістарычнай ідэалогіі павінны былі стаць таксама дэмакратычныя традыцыі беларусаў. У якасці адной з іх праяў разглядалася веча, якое, на думку М. Доўнар-Запольскага, функцыянавала ў рускіх княствах ажно да XIV ст. Нават дзяржаўны лад ВКЛ прафесар вызначаў як рэспубліканскі, у якасці доказу прыводзячы выбарнасць вялікага князя. Пры гэтым выразна бачны ўплыў думкі Іахіма Лялевеля і яго польскіх наступнікаў, калі аўтар брашуры піша пра магчымасць увядзення ў Беларусі рэспубліканскага ладу і ўваскрашэнне ідэі народаўладдзя (лялевелеўскае «gminowladztwo»).

Апошняй праблемай, разгледжанай М. Доўнар-Запольскім, былі дасягненні беларускай культуры. Перадусім ён назваў галоўныя постаці мінуўшчыны: тураўскага епіскапа Кірылу (1113—1190), народжанага ў Смаленску кіеўскага мітрапаліта Клімента Смаляціча і яго вучня, летапісца Аўраама Смаленскага, полацкую князёўну Еўфрасінню (1101—1167) — святую алякунку Беларусі, выдаўца Васіля Цяпінскага, гуманіста, доктара медыцыны, тэолага і друкара Францішка Скарыну (1490 — каля 1551). Ён пісаў пра выкарыстанне беларускай мовы ў якасці афіцыйнай мовы канцылярыі вялікага князя літоўскага і Статутаў ВКЛ. Таксама навуковец нагадаў, што з тэрыторыі Беларусі паходзілі Уладзіслаў Сыракомля, Юзаф Ігнацій Крашэўскі, Адам Міцкевіч, якія хоць і пісалі па-польску, але выкарыстоўвалі мясцовыя беларускія матывы, а іх творчасць легла ў аснову польскай культуры.

Апошняй высновай М. Доўнар-Запольскага было сцверджанне, што народ, меўшы праз некалькі сталеццяў сваю гаспадарсцвенную незалежнасць, народ, каторы мае вытвараную вякамі культуру і літаратуру, свае яркія асобеннасці этнаграфіі і языка, — такі народ мае і цяпер усе правы на гаспадарсцвенную незалежнасць. I гэтае права тым большай справядлівасцю павінна быць паддзержанаў той мамэнт, калі ўваскрасаюць і прызываюцца да новага жыцця другія нацыянальнасці, незалежны быт каторых не быў ані гэткі даўгі, ані гэткі абасоблены6.

Існаванне беларускага народа не ставілі пад пытанне суседзі, у тым ліку латышы і ўкраінцы, якія знаходзіліся ў падобнай сітуацыі. Розныя пазіцыі, у залежнасці ад выкарыстанага вызначэння і чаканай палітычнай выгады, займалі літоўцы. Расійскія манархісты, згодна з

5 Доўнар-Запольскі М. В. Асновы Дзяржаўнасыц Беларусі... С. 10.

6 Тамсама. С. 14.

ідэалогіяй заходнерусізму, г. зн. трыадзінага расійскага народа, падзеленага на тры галіны: велікарусаў, маларусаў і беларусаў, — ставілі пад пытанне нацыянальную самастойнасць беларусаў. Такі погляд зыходзіў з жадання адрадзіць «адзіную і непадзельную Расію» і папулярнай у гэтым асяроддзі ідэі ўсходнеславянскага адзінства. Падобным чынам бачылі гэтую праблему і расійскія бальшавікі, які разглядалі беларусаў як прыладу для дасягнення пастаўленых мэт сусветнай рэвалюцыі. Палякі, як трапна заўважылі брытанскія дыпламаты, у адносінах да беларусаў выкарыстоўвалі падвойныя стандарты: яны ахвотна падтрымлівалі незалежнасць беларусаў на тэрыторыі Усходняй Беларусі, занятай бальшавікамі, затое на тэрыторыях, на якія прэтэндавалі самі (Віленшчына і Гарадзеніпчына), стараліся тармазіць праявы памкнення да нацыянальнай незалежнасці7. Інакш кажучы, яны прапагандавалі пастулат, што беларусы не з’яўляюцца народам, a гэтыя тэрыторыі насяляе маса праваслаўных сялян, яшчэ пазбаўленых нацыянальнай свядомасці; у дачыненні ж да беларускіх каталікоў ажыццяўлялі паланізацыйныя дзеянні.

7.2 Дэлегацыя БНР на мірнай канферэнцыі

Дэлегацыя ўрада БНР на мірную канферэнцыю была выбрана толькі 21 сакавіка 1919 г. У сталіцу Францыі павінны былі паехаць Антон Луцкевіч, Аляксандр Цвікевіч, Раман Скірмунт, які меў парламенцкі досвед і замежныя кантакты, Кіпрыян Кандратовіч, Я. Янкоўскі, Аляксандр Галавінскі, Леанід Баркоў і Юрка Камарынец у якасці кур’ера. Да дэлегацыі таксама далучыўся Аляксей Азнабішын, былы дэпутат IV Думы, выбраны ад Гарадзеншчыны, які папрасіў уключыць яго ў склад дэлегацыі8.

У канцы сакавіка А. Луцкевіч пакінуў Горадню і накіраваўся ў Парыж, затрымаўшыся па дарозе ў Берліне, дзе арганізоўвалася Дыпламатычная місія БНР і куды з’язджаліся сябры ўрада, якія не бачылі магчымасці працы ў Беларусі пасля заняцця Менска і Вільні бальшавікамі, а Горадні — палякамі. У Берліне затрымаліся таксама і члены дэлегацыі на мірную Парыжскую канферэнцыю і тут чакалі згоды на выезд у Францыю. Збор у Берліне такой вялікай колькасці беларускіх дзеячаў меў вынікам тое, што вакол тамтэйшай Дыпламатычнай місіі БНР узнік цэнтр беларускага палітычнага жыцця. Дзякуючы свайму становішчу берлінская пляцоўка павінна была падтрымліваць сувязь з беларускай дэлегацыяй у Парыжы і Місіяй БНР у Коўне, каб каардынаваць палітычныя крокі членаў урада і Рады Рэспублікі.

4 траўня Дыпламатычная місія БНР у складзе Л. Баркова, А. Борыка, В. фон Дзітмана, Б. Мілера і Паўлоўскага была зарэгістраваная

7 ББМФС (копія рапарта Г. Гранта-Ватсана ў МЗС Вялікабрытаніі ад 13 траўня 1919 г. «Reports on frontiers claims and relations between Lithuania and frontier nations»).

8 АБНР. T. 1. Kh. 1. C. 336 (1187. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі за 21.03.1919).

нямецкімі ўладамі. Хутка яна павялічылася і складалася з трох аддзелаў: консульскага, вайсковага і аддзела прэсы. 27 кастрычніка А. Луцкевіч прызначыў Баркова на пасаду беларускага консула ў Берліне. Члены Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне праводзілі набор у беларускія аддзелы сярод былых вайскоўцаў расійскай арміі, што паходзілі з беларускіх тэрыторый і знаходзіліся ў лагерах для ваенналалонных на тэрыторьгі Германіі. Яны займаліся таксама рэгістрацыяй беларусаў — іх колькасць, паводле слоў Л. Зайца, з вясны да пачатку лістапада 1919 г. дасягнула 10 тысяч9. Вялікім дасягненнем лічылася атрыманне згоды нямецкага МЗС на выдачу пашпартоў БНР. У гэтым бачылася прызнанне беларускай дзяржавы нямецкім урадам. Сябры Дыпламатычнай місіі ўсталёўвалі кантакты з нямецкай прэсай і на яе старонках змяшчалі артыкулы на беларускую тэматыку, пра ўрад БНР і дзейнасць суседзяў з пункту гледжання беларусаў. Беларускае прэсавае бюро, заснаванае ў Берліне на Кайзер-алеі, 209, пастаўляла матэрыялы ў нямецкія і беларускія газеты, а таксама ў нямецкае МЗС і ў прэсавае агенцтва «Presse-Varte»10.

Перашкодай для адначасовага выезду ўсіх дэлегатаў на мірную канферэнцыю ў Парыж стала адсутнасць фінансавых сродкаў на падарожжа, арганізацыю бюро і побыт. He атрымалася зняць грошы, прысланыя ўрадам УНР, з рахунку ў берлінскім банку, бо яны аказаліся заблакаваныя немцамі. Тады на Украіну паехаў А. Цвікевіч, каб папрасіць пра перавод грошай на рахунак у Вене. Для гэтага на Украіну таксама ездзіла, двойчы пераходзячы лінію фронту, Яўгенія Алексючанка, сястра Паўла Алексюка11, У сярэдзіне красавіка А. Луцкевіч накіраваўся з Берліна ў Прагу за чарговым траншам крэдыту ад украінскага ўрада, пераведзенага на рахунак венскага банка. Апрача гэтага, знаходжанне ў Празе ён выкарыстаў для некалькіх сустрэч, прызначаных раней А. Цвікевічам. Луцкевіч размаўляў там з дыпламатычным прадстаўніком Францыі, з амбасадарам Украіны ў Празе Аляксандрам Славінскім, а таксама Вячаславам Ліпінскім, якога П. Скарападскі прызначыў прадстаўніком Украінскай дзяржавы ў Вене, Міколам Васількам, прадстаўніком Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі ў Вене, а таксама Уладзімірам Сінгалевічам, які ў сваю чаргу прадстаўляў у Вене Заходнеўкраінскую вобласць Украінскай Народнай Рэспублікі (такую назву атрымала Заходняя Украіна пасля падпісання з Д ырэкторыяй УНР трактата аб аб’яднанні дзвюх дзяржаў і абвяшчэння акта злукі 22 студзеня 1919 г.). Ад прадстаўнікоў усіх украінскіх урадаў А. Луцкевіч атрымаў запэўніванні аб іх гатоўнасці падтрымаць БНР12.

9 Сакалоўскі У. Надзвычайная дыпляматычная місія... С. 169—170, 191—192.

10 Тамсама. С. 169—192; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 430 (№ 1353), 433 (№ 1359), 451 (№ 1393).

11 АБНР. Т. 1; Кн. 1. С. 410 (1316. Ліст Аляксандра Цьвікевіча (Варшава) Аркадзю Смолічу (Менск) за 24.08.1919).

12 Тамсама. С. 346 —347 (1210. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 21.05.1919).

Аднак самай важнай сустрэчай, на яго думку, быў візіт 17 красавіка 1919 г. да Томаша Масарыка. Гэтую гадзінную сустрэчу з кіраўніком чэхаславацкай дзяржавы Луцкевіч ацаніў вельмі пазітыўна і нават праз гады надаваў ёй вялікае значэнне. Ён дапускаў, што ў асобе Т. Масарыка знайшоў саюзніка і падтрымку не толькі для незалежнасці БНР, але таксама для балтыйска-чарнаморскай ідэі. Масарык выступаў прыхільнікам саюза наваствораных дзяржаў не толькі ва Усходняй Еўропе, але таксама і ў Цэнтральнай, і ў Паўднёвай (уключна з Балканамі). Занепакоенасць у Луцкевіча выклікала ўключэнне ў гэтыя планы Полыпчы. Ён не хаваў сваіх засцярог наконт таго, што Полыпча — гэта «дзяржава імпэрыялістычная з захватнымі апэтытамі»13. Абодва палітыкі прыйшлі да згоды адносна намераў Расіі і падобна ацэньвалі яе пазіцыю, a таксама жаданне аднавіць тэрыторыю на захадзе за кошт беларусаў і ўкраінцаў. Са слоў Луцкевіча вядома, што падчас той сустрэчы з боку Т. Масарыка было выказана абяцанне падтрымкі беларускай дэлегацыі на мірнай канферэнцыі праз дэлегата Чэхаславакіі Эдварда Бенеша, міністра замежных спраў і дзеяча Чэшскай сацыялістычнанацыянальнай партыі. Масарык таксама раіў усталяваць адносіны з прэм’ерам Карэлам Крамаржам, хоць і папярэдзіў, што той русафіл і яму, магчыма, будзе складана падзяліць погляды А. Луцкевіча на незалежнасць Беларусі ад Расіі. Сапраўды, К. Крамарж быў прыхільнікам існавання адзінай і непадзельнай Расіі. Нацыянальныя рухі, якія ахапілі яе ўскраіны, ён трактаваў як сепаратысцкую дзейнасць, а новаствораныя ўрады Літвы, Беларусі, Украіны, Латвіі, Эстоніі лічыў палітычнай авантурай. Масарык, натуральна, ведаў пра погляды К. Крамаржа на тэму Расіі і нацыянальных урадаў і нават часткова іх падзяляў. Таму накіраванне А. Луцкевіча да прэм’ера было хутчэй спробай адштурхнуць ад сябе беларускую праблему.

Паводле слоў А. Луцкевіча, падчас сустрэчы Т. Масарык дэклараваў прыхільнасць да незалежнасці Беларусі і нават пагадзіўся на прапанову абмену дыпламатьгчнымі прадстаўнікамі БНР у Празе і чэхаславацкага ў Горадні. У Празе на самай справе праз некалькі месяцаў атрымалася стварыць дыпламатычную пляцоўку БНР на чале з Міколам Вяршыніным. Аднак стварэнне чэхаславацкага прадстаўніцтва ў Горадні не было магчымым, бо горад знаходзіўся ў руках польскай Цывільнай управы ўсходніх земляў.

Антон Луцкевіч надзвычай пазітыўна ацэньваў размову з чэшскім палітыкам, які зрабіў на яго вельмі моцнае ўражанне. У той жа час для Т. Масарыка гэта была, напэўна, адна са шматлікіх неафіцыйных сустрэч, якая не была нават пазначаная ў кнізе візітаў у чэшскага прэзідэнта на Градчанах14.

13 Лісты Антона Луцкевіча... С. 63—64 (лістчленам беларускай дэлегацыіў Парыжы ад 4 траўня 1919 г.).

14 За гэтую інфармацыю дзякую доктару Малгажаце Ачытка з Беластоцкага ўніверсітэта, якая прагледзела запісы ў: Archiv Kancelafe Prezidenta Republiki (Praha). Inventar Audience 1919 h.

Падчас сустрэчы двух нацыянальных лідараў не прагучала, аднак, выразнага прызнання незалежнасці Беларусі чэхаславацкім кіраўніком. Бо нельга такім чынам трактаваць словы падтрымкі БНР, якія прагучалі з вуснаў Т. Масарыка і якія прэм’ер БНР інтэрпрэтаваў як дэ факта прызнанне Чэхаславакіяй беларускага ўрада. Масарык да спраў Усходняй Еўропы падыходзіў хутчэй асцярожна і ангажаваўся ў іх толькі тады, калі яны станавіліся часткай яго палітычнай дзейнасці і канцэпцыі.

Грошы з украінскага крэдыту, якія А. Луцкевіч здолеў атрымаць у аддзеле венскага банка ў Празе, зрабілі нарэшце магчымым выезд дэлегацыі БНР на мірную канферэнцыю. Аднак 29 красавіка 1919 г. у Парыж выехалі толькі тры яе члены — тыя, хто атрымаў ад французскіх улад згоду на ўезд у Францыю: генерал К. Кандратовіч, А. Азнабішын і Л. Баркоў15. Ужо на месцы да дэлегацыі далучыўся палкоўнік Яўген Ладноў з беларускага асяродка ў Адэсе. Перад выхадам дэлегацыі на перамовы Луцкевіч уручыў яе членам адмысловую інструкцыю, якая фармулявала найбольш важныя задачы. У іх лік уваходзіла перадача старшыні мірнай канферэнцыі, прэм’еру Францыі Жоржу Клемансо мемарандума ўрада БНР аб незалежнасці і непадзельнасці беларускай тэрыторыі. Інструкцыя была падрыхтаваная пасля заняцця Войскам Польскім Горадні і праз некалькі дзён пасля заняцця Вільні, таму прэм’ер БНР прасіў, каб было высветлена, якімі з’яўляюцца планы палякаў у дачыненні да Беларусі. Ён прапанаваў таксама звярнуць увагу на тое, што Полыпча пад выглядам барацьбы з бальшавізмам ажыццяўляе дзеянні з мэтай анексіі часткі беларускіх земляў. Шукаючы падтрымкі ў заходніх дзяржаў, А. Луцкевіч спадзяваўся на салідарнасць і саюз з невялікімі народамі, якія былі ў падобнай на беларускую сітуацыі. Таму ён прапанаваў усталяваць кантакты з дэлегацыямі Украіны, Чэхаславакіі, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі. Беларуская дэлегацыя ехала таксама з прапановай усталявання вайсковага саюзу паміж урадамі названых краін, які б скіраваў сваё вастрыё галоўным чынам супраць бальшавіцкай Расіі. Баючыся польскага дамінавання, прэм’ер БНР не хацеў, каб у яго ўвайшла Польшча, хоць яна і была зацікаўленая ў пабудове антыбальшавіцкай кааліцыі і адзіная валодала адпаведнымі ўзброенымі сіламі. У Парыжы таксама збіраліся прасіць аб дапамозе ў арганізацыі беларускай самаабароны і беларускіх вайсковых фармаванняў. Асабліва цесны кантакт А. Луцкевіч планаваў падтрымліваць з украінцамі і нават разлічваў замацаваць гэта асобным саюзам.

Перад паездкай дэлегацыі ў Парыж А. Луцкевіч разумеў, што будзе вымушаны прадставіць сваё стаўленне да Расіі. Тэарэтычна ён дапускаў канцэпцыю федэрацыі з гэтай дзяржавай, ставячы, аднак, умовай удзел у такім саюзе балтыйскіх краін. У адваротным выпадку саюз Беларусі толькі з Расіяй разыходзіўся з мэтай. Гэта азначала б пазбаўленне доступу да Балтыйскага мора праз пасярэдніцтва балтыйскіх дзяржаў

15 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 346—348 (1210. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 21.05.1919).

і разрыў з-за гэтага традыцыйных сувязяў гаспадарчых суб’ектаў беларускіх земляў з балтыйскімі партамі16.

У працы канферэнцыі ў Парыжы непасрэдна ўдзельнічалі дэлегаты дваццаці сямі дзяржаў, якія бралі ўдзел у вайне на баку Антанты. Пленарныя паседжанні склікаліся рэдка, дэбаты ішлі ў некалькіх дзясятках камісій. Вырашальныя галасы належалі Вялікабрытаніі, Злучаным Штатам Амерыкі, Францыі, Італіі і Японіі. Галоўным органам канферэнцыі была Найвышэйшая Рада. Напачатку ад колькасці засядаючых у ёй асоб яна называлася Радай дзесяці, калі ў яе склад уваходзілі пяць прэм’ераў і пяць міністраў замежных спраў вядучых дзяржаў. Пасля выключэння з яе складу міністраў замежных спраў ператварылася ў Раду пяці, а пазней, калі ў знак пратэсту супраць дзеянняў дэлегацыі Злучаных Штатаў з Рады выйшла італьянская дэлегацыя, паседжанні праходзілі ў паменшаным складзе ў якасці Рады чатырох.

Антон Луцкевіч вельмі позна атрымаў згоду на ўезд у Францыю і прыбыў у Парыж толькі пад канец траўня 1919 г., праз пяць месяцаў пасля адкрыцця канферэнцыі. Д а гэтага часу яе ўдзельнікі прынялі мемарандумы двух беларускіх суседзяў — Польшчы і Літвы — і выслухалі галасы іх дэлегацый. Яны прыступілі таксама да папярэдніх пастаноў адносна ўсходняй мяжы Польшчы, з той агаворкай, што болып падрабязна абмяркуюць гэта толькі тады, калі ў Расіі ўзнікне дэмакратычны ўрад, прызнаны заходнімі дзяржавамі. Непрыемным для Беларусі было ўсталяванне заходнімі дзяржавамі кантактаў з урадам адмірала Аляксандра Калчака і прызнанне яго права на рэпрэзентацыю Расіі. 18 лістапада 1918 г. адмірал Калчак здзейсніў пераварот у антыбальшавіцкім урадзе ў Омску, у якім быў ваенным і марскім міністрам, і абвясціў сябе вярхоўным правіцелем Расійскай дзяржавы. Створаная ім армія заняла частку Сібіры ажно да Урала. Гэты ўрад разглядаў беларускае і ўкраінскае пытанні як унутраную справу Расіі і грунтаваўся на тым, што беларусы і ўкраінцы не маюць права на самастойнае нацыянальнае існаванне. Такі пункт гледжання ахвотна прымалі заходнія дзяржавы, асабліва Францыя.

Беларуская дэлегацыя не брала асаблівага ўдзелу ў перамовах. Дзейнічаць яна магла на падставе дванаццатага пункта рэгламенту канферэнцыі, які казаў пра абавязковасць збірання і класіфікацыі ўсіх мемарандумаў і петыцый. Дэлегаты ўсталёўвалі кантакты з прэсай, праводзілі кулуарныя размовы і шукалі палітычнай і фінансавай падтрымкі. Яны стараліся завязаць саюз з народамі былой Расійскай імперыі, якія знаходзіліся ў сітуацыі, падобнай на беларускую. Аналізаваліся галасы, якія даходзілі з залы паседжанняў. У жніўні 1919 г., калі ў кулуарах распаўсюдзіліся чуткі аб непрызнанні Беларусі і Украіны, узнік праект заключэння паміж Беларуссю і Украінай пагаднення аб супольных дзеяннях. Нягледзячы на гэта, яіпчэ восенню 1919 г. А. Луцкевіч ацэньваў, што «наша справа на міжнародным

16 Лісты Антона Луцкевіча... С. 62—63 (інструкцыя для дыпламатычнай дэлегацыі на мірную канферэнцыю ў Парыжы, 24 красавіка 1919 г.).

палітычным рынку стаіць не горш за ўкраінскую»17. Логіка такіх разважанняў абапіралася на аналіз эканамічнага значэння Беларусі. Яе нельга было параўнаць з гаспадаркай і рэсурсамі Украіны, тым самым згода на самастойнасць Беларусі не прынесла б Расіі вялікіх эканамічных страт. Антон Луцкевіч дапускаў, што і заходнія дзяржавы «ясна разумеюць, што без Украіны няма Расеі, а без Беларусі яна жыць можа»18. Беларуская дэлегацыя звярнулася да дэлегацый новаствораных рэспублік — Украіны, Латвіі, Эстоніі, Грузіі, Азербайджана, Літвы і Горскай рэспублікі Паўночнага Каўказа — з прапановай арганізаваць супольны палітычны фронт супраць расійскай дэлегацыі і яе спроб вярнуць даваенныя межы Расіі19. Гэты нефармальны саюз удалося стварыць, аднак без удзелу Літвы, якая не прызнавала БНР, таму рашуча адасаблялася ад беларускай дэлегацыі і ігнаравала яе дзейнасць.

Ацэньваючы свой удзел у мірнай канферэнцыі, А. Луцкевіч падкрэсліваў, што ад першых дзён працы Парыжскай канферэнцыі беларуская дэлегацыя старалася аб далучэнні да ліку балтыйскіх дзяржаў, а таксама аб атрыманні дапамогі ад Вялікабрытаніі, якая пачала праводзіць уласную палітычную гульню ў гэтым рэгіёне. Заняцце такіх пазіцый беларускай дэлегацыяй, на думку прэм’ера БНР, у той час было адзіна магчымым вырашэннем праблемы, бо «масквафільства або паланафільства ўсіх французскіх выдатнейшых палітычных дзеячаў і ўрадавых кругоў ясна паказвала, чаго беларусам дзяржацца»20.

Антон Луцкевіч усведамляў, што становішча БНР у той час было вельмі нявыгадным і не давала яму дастатковых козыраў. Тэрыторыя БНР знаходзілася ў руках у балыпавікоў і палякаў, не дзейнічалі беларускія адміністрацыйныя структуры ў Менску, меркаванай сталіцы дзяржавы, слабай была сетка мясцовай адміністрацыі, не арганізоўвалася беларускае войска, не было капіталаў. У сувязі з гэтым Луцкевіч папярэджваў, што калі Рада і ўрад БНР не выявяць здольнасці да дзяржаўнага жыцця, то адбудзецца «раздзел Беларусі, смерць палітычная, а пры благіх варунках і нацыянальная [летаргія]...»21.

Дэлегацыі, што сабраліся ў Парыжы, ахвотна разыгрывалі беларускую карту, раз-пораз какетнічаючы з беларускай дэлегацыяй і даючы абяцанні за кошт падтрымкі іх інтарэсаў. Пытаннем прыналежнасці беларускіх земляў найбольш былі зацікаўленыя расійцы, літоўцы і палякі. Усе ахвотна бачылі іх цалкам або часткова ў складзе сваіх дзяржаў. Тым самым падтрымка БНР не ўваходзіла ў іх інтарэсы, хіба што ўвязвалася з рэалізацыяй іх уласных планаў.

Вельмі вострую гульню з беларусамі на міжнародным форуме праводзілі літоўцы. Змена кірунку іх палітыкі наступіла пасля фарма-

17АБНР.Т. І.Кн. 1.С.464(1424.ЧарнавіклістаАЛуцкевічаЯзэпуЛёсікуза 29.10.1919).

18 Тамсама.

19 Тамсама. С. 631—636 (1788. Справаздача МЗС ВНР за 1919 г., складзеная міністрам Антонам Луцкевічам 28.01.1920).

20 Тамсама. С. 634.

21 Тамсама. С. 464 (1424. Чарнавік ліста А. Луцкевіча Язэпу Лёсіку за 29.10.1919).

вання ў снежні 1918 г. новага ўрада М. Сляжавічуса, г. зн. усяго праз месяц пасля заключэння беларуска-літоўскай дамовы, у якой гаварылася пра імкненне стварыць беларуска-літоўскую дзяржаву22. На Парыжскай канферэнцыі літоўцы не толькі адышлі ад думкі выступіць у супольным блоку з урадам БНР, але нават не захавалі прыхільнай нейтральнасці.

Першапачаткова А. Луцкевіч меркаваў, што паводзіны літоўскай дэлегацыі на Парыжскай канферэнцьгі — самапраўныя. Яшчэ ў лісце ад 14 траўня, адпраўленым з Берліна, ён прапаноўваў членам беларускай дэлегацьгі, каб яны пачалі перамовы з Разенбаумам з літоўскай дэлегацыі, якога ён ведаў як краёўца, прыхільніка ідэі канфедэрацьгі ВКЛ і чалавека, добразычлівага да беларусаў. На гэтай падставе Луцкевіч меркаваў, што можна будзе пераканаць яго заключыць палітычны саюз з урадам БНР, а таксама схіліць да стварэння супольнай арміі, здольнай супрацьстаяць Войску Польскаму. Ён лічыў, што з увагі на сваю колькасць беларусы маюць лепшыя мабілізацыйныя магчымасці, чым літоўцы, абшар рэкрутацыі якіх, на яго думку, быў абмежаваны дзвюма губернямі. Такая ацэнка была вельмі суб’ектыўнай і адыходзячай ад рэчаіснасці. У той час літоўцы мелі лепшыя тылы, а «мабілізацыйны абшар беларусаў» знаходзіўся пад кантролем палякаў і балыпавікоў. Цяжка сабе ўявіць, каб яны пагадзіліся на рэкрутацьпо ў вайсковыя фармаванні, варожыя іх узброеным сілам. Тым не менш, Луцкевіч трактаваў адказ літоўцаў на сваю прапанову як паказальнік узаемных адносін:

Калі ж літвіны і цяпер не пойдуць з намі, то гэта будзе знак, што яны знюхаліся з палякамі і нас прадаюць, карыстаючы фармальна з тых дакументаў, якія ім дала Гарадзенская Беларуская Управа, прызнаўшая сябе за суверэнную ўласць «Гарадзенскага краю» і, як такая, аддаўшая на паперы Гарадзеншчыну ў поўную залежнасць ад літоўскага правіцельства! У такім прьшадку Вам прыдзецца самым вострым спосабам выступіць проці літвіноў і іх палітыкі!23.

На той момант А. Луцкевіч ужо выразна разумеў памылкі, дапушчаныя беларусамі ў дачыненні да літоўцаў. Аднак цікава, што адказнасць за памылковую палітыку ён ускладаў на Я. Варонку і БУГК, а таксама крытыкаваў прынятыя імі пастановы аб далучэнні Гарадзеншчыны да Літвы без папярэдніх гарантый аўтаноміі Беларусі24. У той жа час ён не меў ніякіх падобных абвінавачанняў на адрас ВБР. Падаецца, што гэта яшчэ раз пацвярджае тэзіс пра тое, што А. Луцкевіч і ВБР былі перакананыя, што падчас падпісання дамовы ў лістападзе 1918 г. беларусам гарантавалася дзяржаўнае раўнапраўе.

Адносіны паміж беларусамі і літоўцамі канчаткова высветліліся ў чэрвені 1919 г. Беларуская дэлегацыя атрымала вельмі адчувальны ўдар, які быў вынікам сувязі Тарыбы з ВБР і БУГК, а ў пэўным сэнсе таксама

22 ББМФС (копія рэферата Вінцэнта Чапінскага, прадстаўніка Літвы ў Лондане, складзены для МЗС Вялікабрытаніі 28 красавіка 1919 г.).

23 Лісты Антона Луцкевіча... С. 68 (ліст з Берліна за 4 траўня 1919 г.).

24 Тамсама. С. 65 (ліст з Берліна за 6 траўня 1919 г.).

і лістападаўскай дамовы, наступствы якой, аднак, цалкам выйшлі з-пад кантролю ўрада БНР. У склад дэлегацыі на мірную канферэнцыю быў уключаны сябра Тарыбы і ВБР беларус Дамінік Сямашка, які саслужыў вельмі кепскую службу дзеячам БНР. У чэрвені ён накіраваў удзельнікам мірнай канферэнцыі мемарандум, запэўніваючы ў ім аб падтрымцы з боку беларусаў у справе стварэння літоўскай дзяржавы з Віленіпчынай і Гарадзеншчынай25. Пры гэтым існаванне ўрада БНР Сямашка абмінуў маўчаннем. Галоўным прадстаўнічым органам беларусаў ён прызнаў Вялікую Беларускую Раду (названую ім Беларускай нацыянальнай радай), якая дэлегавалаў склад Тарыбы шэсць прадстаўнікоў і заключыла лістападаўскае пагадненне з урадам Літвы. Пры гэтым ён не дадаў, што гэта адбылося са згоды і нават з ініцыятывы А. Луцкевіча, які быў кіраўніком ВБР і адначасова прэм’ерам БНР. Змяняючы сэнс заключаных дамоўленасцей, Д. Сямашка даводзіў згоду беларусаў на стварэнне літоўскай дзяржавы і падтрымку барацьбы за яе незалежнасць. Аднак пры гэтым ён не згадваў пра тое, што беларускі бок выказваў падтрымку Літве з агаворкай, што аб’яднанне з ёй усіх беларускіх земляў (г. зн. таксама Менпічыны і Усходняй Беларусі) адбудзецца на падставе раўназначнасці. Сямашка таксама непраўдзіва сцвярджаў, што ў беларускія паветы Гарадзенскай і Віленскай губерняў чыноўнікі будуць прызначацца выключна са згоды беларускіх арганізацый.

Выступ Д. Сямашкі быў сустрэты членамі беларускай дэлегацыі вельмі непрыхільна. Яго ўспрынялі як здраду нацыянальным інтарэсам і дзейнасць супраць урада БНР. Ужо ніхто не сумняваўся ў памкненнях літоўскага ўрада, які спрытна разыгрываў карту паміж самімі беларусамі. Дадаткам да гэтай гульні сталі таксама рэфераты на тэму нацыянальнай сітуацыі, якія літоўцы раздавалі ўдзельнікам мірнай канферэнцыі і прадстаўнікам замежных місій і ў якіх стараліся пераканаць, што беларусы не з’яўляюцца народам, а іх жаданне стварыць дзяржаву не павінна брацца пад увагу заходнімі дзяржавамі26.

Выкарыстанне ў беларуска-польска-літоўскай гульні Д. Сямашкі выклікала спыненне беларуска-літоўскіх адносін у Парыжы. Апагей наступіў 18 чэрвеня 1919 г. Гэтую дату ўказвае ў сваім лісце А. Луцкевіч, калі піша, што ад гэтага дня перамовы з літоўцамі больш не праводзяцца. Што праўда, ён яшчэ меў надзею палравіць узаемаадносіны з дапамогай дэлегацыі каталіцкіх ксяндзоў, якая накіроўвалася ў Парыж з Літвы і была прыхільная да беларусаў. Луцкевіч спадзяваўся, што духоўнікі заменяць Аўгусцінаса Вальдэмараса і Марцінаса Ічаса ў літоўскай дэлегацыі і возьмуць бок беларусаў27. Аднак да беларуска-літоўскага збліжэння справа ўжо так і не дайшла. Хутка выявілася, што дзейнасць літоўскай дэлегацыі ў Парыжы адпавядае інструкцыям іх урада.

25 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 352—353 (1220. Мэмарандум у справе беларусаў у Літоўскай Дзяржаве, пададзены Дамінікам Сямашкам Мірнай канферэнцыі ў Парыжы).

26 ББМФС (копія рэферата Вінцэнта Чапінскага, прадстаўніка Літвы ў Лондане, складзены для МЗС Вялікабрытаніі 28 красавіка 1919 г.).

27 Лісты Антона Луцкевіча... С. 69—71 (ліст з Верліна за 19 чэрвеня 1919 г.).

Чаканых вырашэнняў не прынеслі перамовы, якія праходзілі ад сакавіка да ліпеня ў Коўне паміж А. Смолічам і А. Смятонам, прэзідэнтам Літоўскай Рэспублікі, а ў Варшаве — паміж В. Захаркам і Ю. Шаўлісам, прадстаўніком літоўскага ўрада ў Полыпчы. 3 цяжкасцямі знаходзіў паразуменне з літоўскімі палітыкамі Пётр Крачэўскі, які ў Коўне працаваў над пацвярджэннем трох важных пытанняў: запэўнівання, што літоўскі ўрад у сваёй замежнай палітыцы салідарызуецца з урадам БНР; выдзялення абшару паміж Шаўлямі і Таўрогамі ў якасці базы для беларускага войска і сумеснай арганізацыі беларускіх узброеных сіл; вызначэння заходняй і паўднёвай мяжы літоўскай дзяржавы, якая адначасова была б мяжой беларускай тэрыторыі28. Крачэўскі стараўся дабіцца ад літоўцаў абяцання, што яны не адмовяцца ад паўднёвых і заходніх паветаў Гарадзенскай губерні на карысць Польшчы і будуць старацца, каб яна цалкам увайшла ў межы іх дзяржавы. На працягу першых двух тыдняўчэрвеня 1919 г. ён здолеў тройчы паразмаўляць на гэтую тэму з прэм’ерам Літвы, аднак гэта не мела ніякіх вынікаў. Таму 14 чэрвеня на імя М. Сляжавічуса ён накіраваў ноту, якая ўтрымлівала названыя пытанні. Аднак гэтая нота засталася без адказу. Раззлаваны сітуацыяй, 12 ліпеня Крачэўскі напісаў чарговы ліст. На гэты раз ён, як прызвычаіўся, не хаваў вострага і рашучага тону і задаваў пытанні, не губляючы сіл на куртуазную дыпламатыю: ці насамрэч літоўскі ўрад збіраецца анексаваць Гарадзеншчыну і Віленіпчыну, якія рэальныя гарантыі прыхільнасці літоўскага ўрада да БНР, якую форму саюзу (федэрацыя, канфедэрацыя альбо іншае) ён бачыць. Канкрэтны характар гэтай ноты выклікаў даволі хуткую рэакцыю літоўскага ўрада, які, аднак, не даў адказу на гэты апошні ліст, а спаслаўся на ранейшую ноту Крачэўскага ад 14 чэрвеня. Сляжавічус у якасці міністра замежных спраў Літвы сцвярджаў, што літоўскі ўрад пазітыўна разглядае беларускую дзяржаўнасць і прыхільна паставіцца да стварэння беларускай арміі. Гэтыя заявы, асабліва пра беларускую армію, гучалі, аднак, крыху іранічна, бо далей у гэтым жа самым дакуменце міністр замежных спраў ад імя ўрада адмовіў у дапамозе па яе арганізацыі і выдзяленні тэрыторыі для мабілізацыі, спасылаючыся на спустапіэнне краіны і недахоп харчавання29. Пытанні, што датычылі Гарадзеншчыны і Віленшчыны, а таксама паўднёвай і заходняй мяжы дзяржавы, былі праігнараваныя.

Раззлаваны зацягваннем часу літоўцамі, П. Крачэўскі, ацэньваючы ў лісце да А. Луцкевіча, які знаходзіўся ў Парыжы, вынік перамоў, горка канстатаваў:

28 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 380—381 (1274. Нота паўнамоцнага прадстаўніка ВНР для перамоў зь Літвой Пятра Крэчэўскага Радзе Міністраў Літоўскай Рэспублікі за 12.07.1919).

29 Тамсама. С. 382 (1278. Ліст Міністэрства Замежных Справаў Літоўскай Рэспублікі паўнамоцнаму прадстаўніку БНР для перамоў зь Літвой Пятру Крэчэўскаму за 21.07.1919).

Яны [літоўцы] усе гавораць, што з ахвотай будуць бараніць незалежную Веларусь і незалежную Літву, а як толькі запытаешся: «у якіх граніцах», так адразу і відаць, чаго яны хочуць. Цяпер кажуць — у тых, што намі адзначаны — з Пінскам, Навагрудкам, Дзіснай і Дзвінскам, а потым мы, як добрыя суседзі, разлічымся, но я казаў: пасля ўжо будзе позна разлічывацца, калі граніцы правядуць, а на гэты граніцы, як дзелячыя Беларусь на дзве часткі, ні адзін беларус ня пойдзе. Прыйдзецца, калі вы так моцна стаіце на малой Літве, зрабіць яе яшчэ меншай і вагнаць чуць не ў вадну Ковенскую губерню. Аб Вільні, што яна этнаграфічна належыць да Беларусі, і слухаць ня хочуць, но на супольную працу, каб зрабіць Вільню агульнай сталіцай з сумесным соймам, ня ідуць.

3 гэтага відна, што супольнай загранічнай працы з літвінамі ў нас быць ня можа30.

На літоўскі ўрад намагаліся таксама ціснуць беларусы, якія засядалі ў Тарыбе. Яны ў той час працавалі ў камісіі па выпрацоўцы парадку правядзення выбараў у літоўскі Устаноўчы сойм. Абураныя крокамі Д. Сямашкі і здрадай беларускіх інтарэсаў, яны накіравалі ў Тарыбу ноту пратэсту, якую ад іх імя 27 чэрвеня 1919 г. падпісаў В. Ластоўскі. У гэтай ноце паведамлялася, што беларускія дзеячы ўстрымаюцца ад удзелу ў працы камісіі, бо літоўскі ўрад і Тарыба адступілі ад лістападаўскай дамовы 1918 г. і тым самым зменшылі ўплыў беларусаў. Пярэчанні выклікала таксама выкарыстанне дзяржаўнай сімволікі выключна на літоўскай мове, а не як спадзяваліся — на абедзвюх, раз ужо, паводле іх пераканання, дзяржава павінна была быць літоўска-беларускай. Таксама і Тарыба абвінавачвалася ў тым, што не разглядала беларускага праекта дачыненняў паміж беларускай і літоўскай часткамі Літвы, а таксама не давала адказу на складзены беларусамі пратэст адносна мемарандума Д. Сямашкі. Аднак галоўнай прычынай спынення іграцы беларускіх прадстаўнікоў у Тарыбе былі непрыхаваныя намеры інкарпарацыі Віленіпчыны і часткі Гарадзеншчыны ў склад Літвы і поўны адыход ад пабудовы дуалістычнай Беларуска-Літоўскай дзяржавы31.

У сувязі з мемарандумам Д. Сямашкі 2 ліпеня 1919 г. В. Ластоўскі, як старшыня Беларускага прадстаўніцтва, перадаў на імя прэм’ера Літвы пратэст. У ім ён цалкам адмяжоўваўся ад тэзісаў, што выказваліся ў мемарандуме, а таксама адмаўляў права Д. Сямапікі надалей высіупаць на мірнай канферэнцыі ад імя беларусаў і Беларускага прадстаўніцтва ў Тарыбе32.

На любыя дзеянні літоўцаў, якія супярэчылі інтарэсам беларусаў, рэагаваў таксама А. Луцкевіч. 4 жніўня 1919 г. ён выступіў з пратэстам супраць эксплуатацыі Літвой Белавежскай пуіпчы, якая раз-

30 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 377 (1270. Справаздача паўнамоцнага прадстаўніка БНР для перамоў зь Літвой Пятра Крачэўскага (Коўна) старшыні Рады Міністраў БНР Антону Луцкевічу (Парыж) за 07.07.1919).

31 Тамсама. С. 367—368 (1251. Ліст Пятра Крэчэўскага Васілю Захарку за 28.06.1919).

32 Тамсама. С. 373—374 (1262. Заява Беларускага Прадстаўніцтва ў Літоўскай Тарыбе Старшыні Рады Міністраў Літоўскай Рэслублікі за 02.07.1919).

мяшчалася на тэрыторыі Гарадзенскай губерні. Гэты абшар, паводле Берасцейскага міру, пераходзіў пад літоўскую адміністрацыю, але, як зазначаў А. Луцкевіч, гэтае рашэнне, падобна як і іншыя пастановы, было ануляванае Версальскім мірам33. Белавежская пушча павінна была ўвайсці ў склад БНР альбо стаць часткай беларускай аўтаноміі ў Беларуска-Літоўскай дзяржаве, таму ўсе самастойныя дзеянні літоўскай адміністрацыі на той тэрыторыі парушалі беларуска-літоўскую дамову.

Выступленні А. Луцкевіча былі скаардынаваныя з агульнымі палажэннямі ўрада БНР у дачыненні да літоўцаў, прынятымі на пачатку жніўня на паседжанні Надзвьгчайнай дэлегацыі БНР у Берліне. Падчас яго было вырашана адклікаць П. Крачэўскага з Літвы. У Коўне заставаўся толькі К. Езавітаў. Збіраліся таксама ліквідаваць Міністэрства беларускіх спраў пры Тарыбе і адклікаць Я. Варонку. Такое рашэнне, аднак, было па-за межамі кампетэнцыі ўрада БНР, бо фармальна гэтае міністэрства падпарадкоўвалася прэм’еру літоўскага ўрада, гэтаксама, зрэшты, як і Варонка34. Сябры ўрада БНР маглі толькі адклікаць беларускіх прадстаўнікоў з Тарыбы, да чаго, аднак, нягледзячы на папярэджанні, не дайшло.

У той самы час, калі (паводле пераканання палітыкаў БНР) члены Тарыбы здрадзілі ідэі беларуска-літоўскай федэрацыі і цалкам адмовіліся ад падтрымкі ўрада БНР, на мірнай канферэнцыі былі прынятыя чарговыя рашэнні. Яны былі важныя і з усіх бакоў нявыгадныя беларусам. 30 чэрвеня на сходзе дэлегацый Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Грузіі, Літвы і Украіны распаўсюдзіліся чуткі, што Украіна і іншыя дзяржавы, якія ўзніклі на тэрыторыі былой Расіі, не будуць прызнаныя дзяржавамі —удзельніцамі канферэнцьгі35. Пытанне будучыні беларускіх земляў увязвалася з Расіяй і павінна было быць вырашана адначасова. Быў прадстаўлены праект аднаўлення Расіі, якая павінна была стаць федэратыўнай дзяржавай. Дыскусія ў Радзе чатырох закранала, сярод іншага, пытанне — з кім звязаць Беларусь: з Полыпчай ці Расіяй — што выклікала ў пачатку ліпеня шум вакол беларускай дэлегацыі. Прадстаўнікіўрада А. Калчака і некаторыячлены польскай дэлегацыі сталі імкнуцца атрымаць прыхільнасць беларусаў. Антон Луцкевіч распачаў дзеянні, каб застрахавацца «і ад пажару, і ад патопу»36. Выбар саюзніка абумоўліваўся тым, хто дасць больш пэўнасці, што беларусы захаваюць незалежнасць у як мага шырэйшых межах37. Інфармуючы Дьшламатычную місію ў Берліне пра спробу прадстаўнікоў урада Калчака 8 ліпеня ўступіць у перамовы з дэлегацыяй БНР, прэм’ер здрадзіў уласнай тактыцы:

33 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 396 (1298. Нота Дэлегацыі БНР Мірнай Канфэрэнцьгі ў Парыжы за 04.08.1919).

34 Тамсама. С. 390—392 (1296. Пратакол паседжаньня Надзвычайнай Дыпламатычнай Місіі БНР у Бэрліне за 04.08.1919).

35 Тамсама. С. 370 (1256. Нататкі А. Луцкевіча (Парыж) за 30.06.1919).

36 Лісты Антона Луцкевіча... С. 71 (ліст з Парыжа за 8 ліпеня 1919 г.).

37 Тамсама. С. 77 (ліст з Парыжа за 24 ліпеня 1919 г.).

Паўтараю, мы гаварылі і будзем гаварыць з усімі, будзем таргавацца на ўсе бакі, каб вытаргаваць для нашага краю калі не незалежнасьць, дык прынамсі фэдэрацыю з тым ці іншым сільнейшым суседам38.

Гэта быў дазвол на ітравядзенне перамоў не толькі з Расіяй, але і з Полыпчай, а таксама сведчанне палітычнага рэалізму і разумення таго, што пасля страты Літвы ў якасці саюзніка і тэарэтычнага партнёра поле для манеўраў вельмі звузілася.

Да плана ўключэння беларускіх земляў у склад Расіі палітыкі БНР ставіліся вельмі скептычна, бо ўрад Калчака спачатку не прызнаваў нацыянальных інтарэсаў беларусаў. Толькі федэратыўныя прапановы палякаў, якія паходзілі з колаў польскага прэм’ера I. Падарэўскага, вымусілі расійскіх палітыкаў да часовай рэвізіі поглядаў. Сяргей Сазонаў, тагачасны міністр замежных спраў ва ўрадзе А. Калчака, стараўся заахвоціць нярускія народы да падтрымкі шматнацыянальнай расійскай дзяржавы. Польскай федэратыўнай ідэі ён супрацьпаставіў ідэю аўтаноміі народаў Расіі. Сярод іх упершыню назваў і беларусаў у якасці асобнага народа, а не этнічнай групы39.

А. Луцкевіч яіпчэ ў чэрвені 1919 г. падрыхтаваў для ўдзельнікаў мірнай канферэнцыі рэферат пра адносіны Беларусі і Расіі. У ім разглядаліся ўмовы, пры якіх беларусы маглі б падтрымаць стварэнне небальшавіцкага расійскага ўрада (уключаючы ўрад А. Калчака). Луцкевіч прадугледжваў дзве магчымасці. Першая мела на ўвазе ўтварэнне ўрада Велікаросіі на тэрыторыі Расіі і Сібіры і ўзнікненне незалежных дзяржаў на ўскраінах. Другі варыянт дапускаў фармаванне ўрада, які прэтэндаваў бы на прадстаўніцтва Расіі ў яе ранейшых межах40. На думку А. Луцкевіча, найважнейшай праблемай для новаўзніклых дзяржаў на тэрыторыі былой Расіі было выбудоўванне іх дзяржаўных структур і стварэнне супольнага фронту супраць балыпавікоў, каб засцерагчы іх жыхароў ад знііпчэння гаспадарчага і культурнага жыцця. Пры гэтым ён не выключаў згоды народаў Усходняй Еўропы на ўтварэнне з Расіяй федэрацыі, нават Расійскай Федэрацыі. Адносіны ўрада БНР да федэрацыі вынікалі б з гаспадарчых інтарэсаў і патрэб Беларусі. На першым месцы пры фармаванні магчымых саюзаў з суседзямі А. Луцкевіч, як ужо адзначалася, ставіў атрыманыя свабоды і эканамічныя патрэбы беларускай дзяржавы, а перадусім — магчымасць выкарыстання балтыйскіх партоў. Таму сярод партнёраў па магчымай федэрацьгі з Беларуссю ў першым шэраіу ён указваў Літву і Латвію, якія мелі б доступ да Балтыйскага мора, а ў другім — Украіну з яе чарнаморскімі партамі. (Праект федэрацыі з Украінай асабліва моцна падтрымліваў А. Цвікевіч, які падчас місіі ва Украіне наладзіў шматлікія

38 Лісты Антона Луцкевіча... С. 71 (ліст з Парыжа за 8 ліпеня 1919 г.).

39 «Хіба гэта не смешна і не сумна адначасова», — каментаваў сітуацыю А. Цвікевіч у лісце да А. Смоліча ад 24 жніўня 1919 г. Гл.: АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 410 (№ 1316).

40 Тамсама. С. 356—358 (1228. Мэмарыял аб стаўленьні беларусаў да магчымае фэдэрацьгі на Усходзе Эўропы).

палітычныя кантакты41.) На думку А. Луцкевіча, саюз гэтых дзяржаў быў бы таксама бар’ерам, які б ахоўваў ад Савецкай Расіі. У федэрацыю з Расіяй беларусы маглі б уступіць выключна пасля ўсталявання там дэмакратычнага ўрада на аснове добраахвотнай дамовы і атрымання гарантый, што будзе захаваная роўнасць асобных дзяржаў і Расіі42.

Кантакты з беларускай дэлегацыяй усталявалі чацвёра членаў расійскай дэлегацыі: Сяргей Сазонаў, Барыс Савінкаў, Васіль Маклакоў і Мікалай Чайкоўскі. Вынікам перамоў была заява Маклакова, у якой ён на больш шырокім форуме канферэнцыі абараняў цэласнасць Беларусі і захаванне яе заходняй мяжы, што было накіравана супраць Полыпчы. У сваю чаргу, Сазонаў на старонках англійскай прэсы пачаў падтрымліваць аўтаномію Беларусі.

Нягледзячы на кантакты з расійцамі, А. Луцкевіч быў далёкі ад заключэння якіх-небудзь саюзаў з лагерам «белых», бо баяўся, што адраджэнне Расіі ў ранейшай тэрытарыяльнай форме будзе азначаць паглынанне Беларусі без гарантый партнёрства, а ў далейшым — гегемонію расійцаў і расійскай культуры. Сацыяліст і беларускі патрыёт на такі стан рэчаў пагадзіцца не мог. Таму — хоць і варта зазначыць, што вельмі неахвотна — ён наважыўся разгледзець яшчэ адзін варыянт, да якога змушвалі палітычныя акалічнасці, а менавіта — супрацоўніцтва з Польшчай. 25 чэрвеня Луцкевіч выслаў ліст I. Падарэўскаму, каб той не саступаў расійцам у справе Гарадзеншчыны, a 3 ліпеня прапанаваў сфармаваць супольны антыбальшавіцкі фронт43. Польская дэлегацыя зразумела гэтыя крокі як прыхільнасць прэм’ера БНР да польскай федэратыўнай канцэпцыі. Хутка пасля гэтага (паводле вызначэння Рыгора Лазько, каля 20 ліпеня) у Парыжы адбылася сустрэча А. Луцкевіча з I. Падарэўскім, прэм’ерам польскага ўрада44. Перамовы абодвух прэм’ераў датычылі магчымасці федэрацыі Беларусі і Полыпчы45. Сустрэча адбылася пры пасярэдніцтве асоб з французскіх вайсковых колаў, у тым ліку Эўгена дэ Вуліча, які раней быў членам Французскай вайсковай місіі ў Адэсе. Там ён пазнаёміўся з Я. Ладновым, якога зноў сустрэў у Парыжы ўжо ў якасці члена дэлегацьгі БНР і міністра ва ўрадзе А. Луцкевіча. Э. дэ Вуліча хутка прыцягнулі да супрацы з беларускай дэлегацыяй у Парыжы, якая выконвала там таксама функцыі дыпламатычнага прадстаўніцтва. Ён стаў кіраўніком аддзела, які займаўся рэгістрацыяй ваеннапалонных з Беларусі46.

41 АВНР. Т. 1. Кн. 1. С. 411 (1316. Ліст А. Цьвікевіча (Варшава) Аркадзю Смолічу (Менск) за 24.08.1919).

42 Тамсама. С. 356—358 (1228. Мэмарыял аб стаўленьні беларусаў да магчымае фэдэрацыі на Усходзе Эўропы).

43 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si$ osrodka... S. 58.

44 Лазько P. Спробы заключэння беларуска-польскага саюза ў 1919 II Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 15. Bialystok, 2001. S. 117.

45 Собственноручные показання A. H. Луцкевнча... С. 203—204 (2-е выд. — с. 239— 240).

46 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 542—543 (1576. Склад супрацоўнікаў МЗС БНР).

Антон Луцкевіч схіляўся да праекта федэрацыі з умовай, што будзе захаваны прынцьш дзяржаўнай роўнасці БНР і Полыпчы. На яго думку, у першую чаргу ўступіць у федэрацыю з Польшчай варта было тым землям, якія былі занятыя Войскам Польскім, але пазней федэрацыя павінна была ахапіць таксама Усходнюю Беларусь, што знаходзілася пад уладай бальшавікоў47. Магчыма, ужо падчас сустрэчы ў Парыжы ў рукі I. Падарэўскага трапіў праект дамовы паміж БНР і Полыпчай, падрыхтаваны 1 ліпеня 1919 г. Ен прадугледжваў стварэнне наўмовах роўнасці Саюза незалежных і суверэнных дзяржаў, кіраваных уласнымі заканадаўчымі і выканаўчымі органамі. Прапаноўвалася, каб найвышэйшым органам Саюза была Саюзная рада, складзеная з роўнай колькасці прадстаўнікоў абедзвюх дзяржаў. Для каардынацыі супольнай замежнай палітыкі быў бы арганізаваны Дзяржаўны Сакратарыят замежных спраў. Планавалася стварэнне самастойных армій пад агульным камандаваннем для абароны цэласнасці і незалежнасці абедзвюх дзяржаў. Заключэнне Мытнай канвенцыі зрабіла б магчымым адмену мытнай мяжы паміж Полыпчай і Беларуссю, свабодны транзіт і ўніфікацьпо гандлёвай палітыкі. Нацыянальныя правы грамадзян польскай нацыянальнасці ў БНР і грамадзян беларускай нацыянальнасці ў Польшчы былі б абароненыя на падставе прынцыпу ўзаемнай роўнасці. Планавалася, што дамова была б рэалізаваная пасля ратыфікацыі ўстаноўчымі соймамі абедзвюх дзяржаў. Да праекта галоўнай дамовы быў далучаны таксама праект дадатковай дамовы. Гэта былі галоўным чынам абавязальніцтвы польскага ўрада аб аказанні ўзброенай дапамогі БНР з мэтай вызвалення беларускіх земляў ад чужых войскаў, дапамога ў арганізацыі беларускай арміі і ва ўвядзенні беларускай адміністрацыі. Адным з пунктаў была ўзаемная падтрымка пры вырашэнні памежных канфліктаў з суседзямі. Гаварылася, акрамя іншага, пра ануляванне нявыгадных для Беларусі пастаноў Берасцейскага міру, г. зн. прадугледжвалася аказанне дапамогі ў тэрытарыяльных спрэчках паміж Беларуссю і Літвой, а таксама паміж Беларуссю і Украінай. За аснову размежавання належала прыняць этнічны крытэрый з улікам эканамічньіх патрэб, а ў вельмі складаных выпадках рашэнне павінен быў вынесці плебісцыт.

Праект гэты, хутчэй за ўсё, выйшаў з-пад пяра А. Луцкевіча. Пра гэта сведчыць змест дакумента: умовы, на якіх Беларусь можа ўступіць у федэрацьпо з Полыпчай, а таксама шэраг абавязальніцтваў з боку Полыпчы, якія былі не вельмі для яе выгаднымі. Калі б аўтарства гэтага праекта належала польскаму боку, некаторыя пункты ўвогуле б не з’явіліся. Напрыклад, пытанне аб вельмі выгаднай для Беларусі мытнай канвенцыі, безумоўная гарантыя роўнасці абедзвюх дзяржаў, абавязальніцтва аб аказанні дапамогі ў вырашэнні канфліктаў з суседзямі. У той час польскі бок валодаў значна болыпай перавагай, чым А. Луцкевіч, таму ён не мусіў выстаўляць умоў, якія б настолькі прыцягвалі беларускі бок да супрацоўніцтва. Праект беларуска-польскага саюза трапіў затым у архіў I. Падарэўскага, які захоўваецца зараз у Архіве новых актаў у Варша-

47 Собственноручные показання A. Н. Луцкевнча... С. 203—204 (2-е выд. — с. 239—240).

ве48. Гэты дакумент упершыню ў навуковай літаратуры апублікавала К. Гамулка, прызнаная даследчыца праблематыкі польска-беларускіх адносін49. Аднак аўтарства федэратыўнага праекта БНР і Полыпчы яна прыпісала польскаму прэм’еру. На такую выснову паўплывала, хутчэй за ўсё, тое, што гэты дакумент знаходзіўся ў зборы I. Падарэўскага як бы ў няпоўным выглядзе: у ім заставаліся свабодныя месцы для прозвішчаў асоб, якія гэтую дамову будуць заключаць. Тым часам адзінай сувяззю I. Падарэўскага з гэтым праектам была, магчыма, прапанова даты падпісання польска-беларускага саюза, г. зн. 1 ліпеня 1919 г., на якую прьшадала 350-я гадавіна Люблінскай уніі. Тым не менш, сустрэча з А. Луцкевічам упісвалася ў тагачасную федэратыўную канцэпцыю I. Падарэўскага і агульную лінію польскага МЗС, хоць варта дадаць, што польскія дзеянні ў беларускім пытанні не былі аднастайнымі і падлягалі зменам у адпаведнасці з развіццём палітычнай сітуацыі на Усходзе.

7.3 Беларускія палітыкі і заняцце Менска Войскам Польскім

Амаль адначасова крокі ў дачыненні да беларусаў распачало ў Варшаве польскае МЗС, збіраючыся рэалізаваць, аднак, крьгху іншую канцэпцыю. На пачатку ліпеня на сустрэчу быў запрошаны Раман Скірмунт, 9 ліпеня 1919 г. ён удзелыіічаў таксамаў перамовах з Юзафам Пілсудскім. Р. Скірмунт, нягледзячы на тое, што быў афіцыйна прызначаны членам дэлегацыі на канферэнцыю, на вялікі жаль А. Луцкевіча, туды не трапіў. Спачатку ён не хацеў ехаць у Парыж праз Берлін, каб не сапсаваць сваю рэпутацыю, будучы і так ужо абвінавачаным у германафільстве, а пазней, верагодна, перашкодай сталі яго новыя планы50. Праўдападобна, на той час ён меў намер стварыць новы беларускі ўрад пад сваім кіраўніцтвам, але на гэты праект не пагадзіўся Ю. Пілсудскі, які стаяў на той пазіцыі, што спачатку трэба было правесці выбары®1. Урад гэты, відаць, кшталту краёвага прадстаўніцтва, меў быць утвораны пад фірмай БНР, але пры гэтым мусіў цесна супрацоўнічаць з польскімі арганізацыямі. Пра гэты праект пазней узгадваў Браніслаў Тарашкевіч, які яго ініцыятараў бачыў адназначна сярод беларусаў. На старонках часопіса «Przymierze» праз год ён пісаў:

Беларускія прадстаўнікі прапанавалі стварэнне краёвага ўрада (пакуль без этнаграфічнай Літвы) у паразуменні з мясцовымі польскімі арганізацыямі. У нейкім сэнсе гэты ўрад атрымліваў бы санкцыі Рады Беларускай Народнай Рэспублікі — адзінага да гэтага праўнага прадстаўніка беларускага народа.

48 AAN. Archiwum I. Paderewskiego. Sygn. 948.

49 Gomölka K. Mi^dzy Polskq a Rosjq... S. 75—76; Гамулка K. Паміж Полыпчай i Расіяй... C. 81—82.

50 Лісты Антона Луцкевіча... С. 65 (ліст з Верліна членам беларускай дэлегацыі ў Парыжы ад 4 траўня 1919 г.).

51 Czarniakiewicz A. Ksztahowanie si^ osrodka... S. 59, 63.

Краёвы ўрад павінен быў бы ўсталяваць законнасць і неадкладна стварыць армію для барацьбы з Савецкай Расіяй. Зразумелаю справаю з’яўлялася, што Беларусь пайшла б рука ў руку і звязала свой лёс з тым, хто б у гэтак важны момант аказаў ёй рашучую дапамогу. На жаль... справу ўвесь час адкладалі. Нібыта да моманту заняцця Менска52.

Прысутнасць Войска Польскага на Віленпічыне і Гарадзеншчыне і незразумелая будучыня Беларусі падштурхоўвалі да дзеянняў беларускіх эсэраў. Сваю антыпольскую пазіцыю яны выклалі ў газеце «Родны край», якая ад пачатку ліпеня 1919 г. выдавалася ў Горадні Т. Грыбам як орган Цэнтральнай Беларускай рады Віленіпчыны і Гарадзеншчыны. У 10-м нумары быў апублікаваны артыкул Янкі Чарапука «Правам альбо мячом». Аўтар у негатыўным святле прадстаўляў дзейнасць палякаў і балыпавікоў, заклікаючы распачынаць з імі барацьбу53. Публікацыя выклікала вострую рэакцыю польскіх улад, якія выкарысталі сітуацыю для таго, каб расправіцца не толькі з беларускімі эсэрамі, але таксама і з прыхільнікамі пралітоўскай арыентацыі. Такім чынам перад пачаткам вайсковай аперацыі па выгнанні з Менска балыпавікоў пазбаўляліся ад падазроных асоб, якія маглі ўяўляць пагрозу для яе поспеху. Польскія адміністрацыйныя ўлады арыштавалі ў Горадні і Вільні дзеячаў партыі эсэраў, у тым ліку Тамаша Грыба, які ажно да восені іграсядзеў у турме, яго жонку Паўліну Мядзёлку, Падгайскага, рэдактара газеты «Беларуская Думка»54. Сярод затрыманых у Горадні 79 асоб былі таксама расійскія манархісты, праваслаўныя святары, сябры БУГК, якія за паўгода да гэтага абвяшчалі пра жаданне далучэння Гарадзеншчыны да Літвы: Усевалад Боеў, протаіерэй Іван Карчынскі, генераліха Пурыхава, Самсонаў, Якімовіч, М. Марозаў, С. Якавюк, уладальнік рэстарана Грыцук, святар А. Аглоблін, а таксама камандзір беларускага палка палкоўнік Антонаў85. Частку арыштаваных адправілі ў розныя лагеры, у тым ліку ў Домбе пад Кракавам, а астатнім загадалі выехаць з Горадні. Сітуацыя вакол газеты і эсэраў адбілася на працы беларускіх арганізацый, бо польскія ўлады падазрона і пільна сачылі за іх дзейнасцю. Таму нічога дзіўнага, што артыкул «Правам альбо мячом» і антыпольская дзейнасць сацыялістаў-рэвалюцыянераў сустрэліся з крытыкай з боку дзеячаў іншых беларускіх партый і арганізацый56.

У гэтай сітуацыі ўзмацніліся пазіцыі П. Алексюка і тых дзеяяаў, якія прадстаўлялі прапольскую арыентацыю. У сярэдзіне ліпеня 1919 г. месца К. Дуж-Душэўскага на пасадзе кіраўніка ЦБРВіГ заняў прапольска ары-

52 Taraszkiewicz В. Bialoruskie postulaty polityczne // Przymierze. 1920. 12 wrzesnia. Nr 5. S. 7; цыт. паводле: Czarniakiewicz A. Ksztahowanie si^ osrodka... S. 63.

53 Родны край. 1919. № 10.

54 Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця. Мінск, 1974. С. 190; АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 398—399 (№ 1302).

5S Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі... С. 28—29.

56 Звон. 1919. 1 верасня. № 4.

ентаваны Б.Тараіпкевіч57. У сваю чаріу, на чале Беларускай вайсковай арганізацьгі, у якой пачаліся персанальныя канфлікты, стаў П. Аляксюк. Яму ўдалося легалізаваць гэтую арганізацыю ў польскіх улад і пачаць грашовыя выплаты жаўнерам беларускага палка. Аляксюк перад менскай аперацыяй узяў вайсковыя справы ў свае рукі, заклікаў Вярхоўнае камандаванне Войска Польскага да супрацоўніцтва з беларускімі аддзеламі і стараўся паскорыць рашэнне аб арганізацыі беларускага войска. Аднак палякі былі вельмі асцярожныя. Яны баяліся, што беларускае войска можа выступіць супраць польскіх фармаванняў і перайсці на бок Bopa­ra. Таму Ю. Пілсудскі быў схільны бачыць на чале беларускіх аддзелаў палкоўніка Корчыца, які гарантаваў бы, што яны будуць «утрымліваць багата палякаў», а значыць, не будуць мець расійскага характару; камандуючы ж павінен «добра прыкідвацца беларусам»68.

12 ліпеня Беларуская вайсковая арганізацыя (БВА) звярнулася да ЦБРВіГ у справе стварэння беларускіх фармаванняў59. Праз два тыдні, 28 ліленя, прадстаўнікі гэтай арганізацыі — Б. Тарашкевіч, П. Аляксюк, М. Кахановіч і М. Кушнёў — узнялі дадзенае пытанне падчас сустрэчы з Ю. Пілсудскім у Варшаве. На імя Начальніка дзяржавы яны склалі дэкларацыю, просячы пра ўтварэнне Беларускай вайсковай камісіі пры Вярхоўным камандаванні Войска Польскага. Камандуючага і афіцэраў збіраліся прызначаць са згоды БВК, яна павінна была таксама заняцца выхаваннем жаўнераў у нацыянальным, беларускім духу. Юзаф Пілсудскі паабяцаў дапамагчы ў арганізацыі беларускай арміі60.

Цэнтральная Беларуская рада Віленшчыны і Гарадзеніпчыны пры пасярэдніцтве польскай прэсы звярнулася таксама да польскага народа. У апублікаванай адозве гаварылася пра права беларускага народа на самастойнасць і дзяржаўную незалежнасць, а таксама пра супольныя з польскім народам інтарэсы, якімі была барацьба з «маскоўскімі захопнікамі». Гэтая супольная справа станавілася платформай для жаданага і карыснага абодвум народам пагаднення, якое павінна было быць заключанае ў імя супольнай абароны на падставе «прызнання польскім народам незалежнасці і непадзельнасці Беларусі, звязанай з Польскай Рэспублікай»61. Дапаўненнем гэтага польска-беларускага братэрства стаў банкет, арганізаваны Варшаўскім БНК пасля сустрэчы з Ю. Пілсудскім. Гаспадар сустрэчы Л. Дубейкаўскі ўзносіў пахвальныя словы ў гонар Начальніка дзяржавы і прапанаваў сувязь адзінай і непадзельнай Беларусі з Полыпчай на падставе роўнага партнёрства, як «вольнага з вольным і роўнага з роўным»62.

57 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 399 (№ 1302).

58 Gomötka К. Mi^dzy Polskq a Rosjq... S. 81; Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй... С. 86.

59 Bielaruskaje zyccio. 1919. № 6. S. 3.

60 Bielaruskaje zyccio. 1919. № 9. S. 1—2.

61 Taraszkiewicz B. Bialoruskie postulaty... S. 6; цыт. паводле: Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 64.

62 WoyniHowicz E. Wspomnienia 1847—1928. Cz. 1. Wilno, 1931. S. 255—256.

Сустрэчы адбываліся за некалькі дзён перад менскай аперацыяй Войска Польскага, таму намерам палякаў было атрыманне прыхільнасці беларусаў і іх падтрымка гэтай кампаніі. У сваю чаргу, беларусы, якія вялі перамовы з польскімі палітыкамі, спадзяваліся на вызваленне Менска, які планавалі зрабіць сталіцай Беларусі, ад бальшавікоў, а таксама выканання дадзеных абяцанняў. Пакуль што заўважным эфектам варшаўскіх перамоў было зацвярджэнне статута Польска-Беларускага таварыства, якое ўзнікла яшчэ ў маі 1919 г. Яго старшынёй быў прызначаны краёвец М. Абязерскі.

На пачатку жніўня пры ЦБРВіГ была створана Беларуская вайсковая камісія (БВК), якую ўзначалілі П. Аляксюк, Я. Станкевіч, А. Галавінскі і Францішак Кушаль63. На сустрэчы з Ю. Пілсудскім у Вільні 9 жніўня, праз дзень пасля заняцця Менска, ЦБРВіГ зноў выступіла з просьбай пра садзеянне ў арганізацыі войска, беларускай сістэмы адукацыі і пра дапамогу праваслаўнаму духавенству64.

Войска Польскае заняло Менск 8 жніўня. За некалькі дзён да гэтага была ўтворана Менская акруга, начальнікам якой стаў Уладзіслаў Рачкевіч. Адносіны беларускага насельніцтва да наступаючых аддзелаў ВП у вялікай ступені залежалі ад таго, што яно зведала ад стасункаў з бальшавікамі. Яшчэ пад канец 1918 г. на Гарадзеншчыне і Віленшчыне некаторыя чакалі, што разам з прыходам Чырвонай Арміі адбудуцца пазітыўныя змены і рэалізацыя такіх спакуслівых бальшавіцкіх абяцанак. Праз некалькі месяцаў прысутнасці савецкай улады ва Усходняй Беларусі адносіны да яе з боку мясцовага насельніцтва былі ўжо цалкам пазбаўленыя ілюзій, а адпор перарос у партызанскія дзеянні. Сяляне нападалі на прадстаўнікоў савецкіх улад падчас наступу польскіх войскаўу Гомельскім, Рэчыцкім, Рагачоўскім, Барысаўскім, Аріпанскім, Полацкім, Дзісенскім, Слуцкім і Нясвіжскім паветах. Начале мясцовых паўстанняў часта стаялі беларускія вайскоўцы. На Браслаўшчыне гэта былі капітан Бондар-Нарушэвіч і афіцэр Пётр Гірдзюк, пад Барысавам паўстанне на тэрыторьгі трох валасцей (Халопеніцкай, Красналуцкай і Зачысценскай) арганізаваў капітан Лукаш Семянюк (Сяменік). На польскі бок таксама перайшоў з Полацкім палком яго камандзір, вядомы беларускі дзеяч капітан Вячаслаў Адамовіч (старэйшы). Дзейнічалі аддзелы капітана А. Янсана і конны атрад Я. Сямашкі65. Камандзіры аддзелаў шукалі кантактаў з беларускімі арганізацыямі, а таксама з польскім камандаваннем.

Пасля выгнання з Менска бальшавікоў у горад пачалі з’язджацца беларускія дзеячы. Менск зноў станавіўся асяродкам палітычнага жыцця беларусаў. 10 жніўня пад кіраўніцтвам паэта А. Прушынскага (Гаруна) узнік Часовы Беларускі нацыянальны камітэт, які пачаў выконваць функцьгі нацыянальнага прадстаўніцтва (пазней яго ўзначаліў

63 Bielaruskaje zyccio. 1919. № 9. S. 1—2.

64 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si? osrodka... S. 66.

65 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 122; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. Ill (3-e выд. — c. 109).

К. Цярэшчанка). Вакол ЧБНК згуртаваліся дзеячы розных беларускіх арганізацый: А. Грыневіч, А. Данілевіч, Г. Бандарчук, кнігалюб Р. Зямкевіч, гісторык У. Ігнатоўскі, М. Касцевіч, Т. Козіч, Я. Лёсік, паэт і драматург Я. Купала, С. Рак-Міхайлоўскі, Я. Фарботка. Да іх таксама далучыліся прадстаўнікі БХД: ксёндз Ф. Абрантовіч, ксёндз А. Цікота, Антон Крэпскі, Мірановіч. Сябры камітэта не адкідалі магчымасці ідэі федэрацыі з Полыпчай, але ў якасці ўмовы выставілі ігрызнанне ёю незалежнасці БНР і аднаўленне дзейнасці Рады Рэспублікі.

7.4 Дыпламатычная дзейнасць А. Луцкевіча ў Варшаве

Такая мабілізацыя беларускіх актывістаў і паспешлівае збіранне абяцанняў з боку Варшавы былі выкліканыя ўпэўненасцю ў тым, што польская прысутнасць на Беларусі працягнецца доўга. На паведамленне пра заняцце Менска Войскам Польскім А. Луцкевіч у лісце, напісаным 14 жніўня сваім міністрам, якія пастаянна знаходзіліся ў Берліне, пісаў:

Надыходзяць станоўчыя дні. Акупацыя нашага краю палякамі [сталася фактам], і трэба з гэтым лічыцца. Трэба лічыць, што гэта акупацыя пратрывае не менш 2—3 гадоў, калі бальшавікам не ўдасца раней выперці палякаў. Трэба разумець, што без сільнай арміі, у якую пайшлі бы нашы народныя масы — арміі нацыянальнай беларускай — паварот балыпавікоў будзе заўсёды магчымы. I дзеля ўсяго гэтага, дзеля карысьці нашае справы і спасеньня тыхжа палякаў, трэба за ўсялякую цану знайсці супольны язык з палякамі і згаварыцца з імі аб арміі66.

У тым самым лісце А. Луцкевіч паведамляў, што прадстаўнікі ўрада А. Калчака паінфармавалі, што ў вайсковым пытанні не могуць дапамагчы беларусам, бо не маюць для гэтага фінансавых сродкаў. Адчуваючы падтрымку Францыі, якая бачыла Беларусь у межах Расіі, а таксама падмацаваныя данясеннямі аб перамогах войскаў «белых», яны пагаджаліся ў адносінах да беларусаў толькі на адну саступку, якой была прапанова стварэння беларускай аўтаноміі ў межах Расійскай дзяржавы. Прытым такое вырашэнне не гарантавалася наперад, а толькі прапаноўвалася пакінуць яго для абмеркавання членам расійскага Устаноўчага сходу. Вынік мог быць цалкам адваротны ад праектаванага. У сітуацыі, калі і ўрад Савецкай Расіі, і прадстаўнікі ўрада А. Калчака хацелі ўключыць Беларусь назад у межы Расійскай дзяржавы, а літоўцы адмаўляліся ад партнёрскай падтрымкі, А. Луцкевічу заставаліся толькі далейшыя перамовы з польскім урадам з мэтай прызнання ўрада БНР і заключэння якіх-небудзь супольных пагадненняў у справе будучыні Беларусі. Перад ажыццяўленнем такога кроку прэм’ер параіўся з Я. Ладновым і міністрам Я. Бялевічам, якія цалкам падзялялі яго меркаванне. Больш за тое, лісты

66 Лісты Антона Луцкевіча... С. 75 (ліст з Парыжа ад 14 жніўня 1919 г.).

і меркаванні берлінскіх калег, перададзеныя праз Я. Бялевіча, давалі прэм’еру падставы дапускаць, што яго погляды блізкія таксама іншым членам урада і дыпламатычнай місіі ў Германіі і ў Літве.

Перакананы, што «ўсе нашыя стаяць на тым самым грунце», А. Луцкевіч рушыў у Варшаву на сустрэчу з прэм’ерам I. Падарэўскім67. Гэты крок не быў нечаканасцю для членаў дэлегацыі ў Парыжы і для міністраў урада БНР, якія знаходзіліся ў Берліне. Прэм’ер БНР пастаянна інфармаваў іх пра свае кантакты з прэм’ерам польскага ўрада. У лісце, датаваным 29 ліпеня 1919 г., ён узгадваў пра сустрэчы з ім для вызначэння абшараў мабілізацыі бедарускага войска на Гарадзеншчыне68. Лістом ад 24 жніўня Луцкевіч папярэдзіў членаў урада БНР пра ад’езд па запрашэнні I. Падарэўскага ў Варшаву з мэтай правядзення палітычных перамоў69.

Антон Луцкевіч выехаў з Парыжа 25 жніўня, перакананы, што едзе ў Варшаву з урадавай місіяй і што яго чакае I. Падарэўскі. 3 польскага боку сустрэчай займаўся граф Міхал Тышкевіч70. Прэм’ер БНР меркаваў, што здолее атрымаць падтрымку польскага ўрада для БНР і згоду на арганізацыю беларускіх узброеных сіл.

Паводле яго ўласнага сведчання, А. Луцкевіч прыбыў у Варшаву 1 верасня, але планаваная ім сустрэча з польскім прэм’ерам не адбылася, бо I. Падарэўскі якраз у той самы час выехаў у Парыж, верагодна, не папярэджаны пра прыезд А. Луцкевіча71. У Варшаве не халала каардынацыі польскай замежнай палітыкі паміж прэм’ерам, МЗС і камісарам Цывільнай управы ўсходніх земляў. Міхал Касакоўскі, прадстаўнік Начальніка дзяржавы падчас таемных польска-савецкіх перамоў, у сваім дзённіку ў якасці прыкладу недахопу камунікацыі паміж гэтымі асяродкамі падаваў менавіта прыклад А. Луцкевіча:

Найчасцей гэта нараканні на Падарэўскага, а значыць, на ўласнага міністра. Вось хоць бы з той справай запрашэння Луцкевіча. Хто, калі і ў якой форме падказаў Падарэўскаму, што варта запрасіць з Парыжа вядомага Луцкевіча, марнага «беларуса», які строіць падкопы супраць Полыпчы ў «Тарыбах», беларускіх радах, менскіх і парыжскіх — не ведаю. Дастаткова, што дэпеша гэтая была высланая.

Прыехаў Луцкевіч і аб’явіўся ў Замку [каралеўскі замак у Варшаве на той час быў сядзібай прэм’ера. —Д. М.] — не прынялі яго. Прыйшоў у міністэрства, там ні пра што не ведалі. Пайшоў зноўу Замак, аднак даведаўся, што міністр

67 Лісты Антона Луцкевіча...

68 Тамсама. С. 72.

89 Тамсама. С. 77.

70 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 459—460 (1415. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча Ігнацыю Падэрэўскаму за 27.10.1919).

71 Тамсама. С. 459—460 (1415. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча (Варшава) прэм’ерміністру Польскай Дзяржавы Ігнацыю Падэрэўскаму (Парыж) за 27.10.1919), 631—636 (1788. Справаздача Міністэрства Замежных Справаў БНР за 1919 год (28.01.1920)).

Падарэўскі выехаў у Парыж. Таму зноў вярнуўся ў Міністэрства замежных спраў раз’юшаны, абражаны, і тады міністэрства звярнулася да генеральнага камісара [ЦУУЗ] з просьбай параіць, як ад яго пазбавіцца. Бо міністр высылае дэпешу, а міністэрства нічога не ведае. Ажыццяўляюцца важныя палітычныя дзеянні ў дачыненні да беларусаў, жыхароў усходніх земляў, a Генеральны камісар аб тым нічога не ведае і г. д.72.

Хутка выявілася, што вяртанне А. Луцкевіча ў Парыж немагчымае. Польскае МЗС не прызнала пашпарт БНР (хоць ён дзейнічаў на тэрыторыі іншых дзяржаў) і адмовіла ў выдачы дыпламатычнай візы73. Прэм’ер успрыняў дзеянні польскага ўрада і МЗС як запланаванае выманьванне яго ў Варшаву пад выглядам наладжвання супрацоўніцтва, з далейшым інтэрнаваннем, каб ён не мог дзейнічаць сярод удзельнікаў мірнай канферэнцыі ў Парыжы.

Шкадаванне А. Луцкевіча наконт паводзінаў прэм’ера Падарэўскага было зразумелым. Аднак варта памятаць пра тое, што палітычная сітуацыя на Усходзе пастаянна змянялася, а федэратыўныя планы I. Падарэўскага не знайшлі разумення ні ў Полыпчы, ні сярод некаторых членаў польскай дэлегацыі ў Парыжы74. 3 другога боку, памылкай Луцкевіча было тое, што ён не ўзгадніў даты свайго візіту ў Варшаву. Зрэшты, папярэднія дамоўленасці, дасягнутыя падчас сустрэчы з I. Падарэўскім, і так не маглі абавязваць, бо асобай, якая вызначала ў той момант польскую ўсходнюю палітыку, быў Юзаф Пілсудскі, і перш за ўсё з ім варта было размаўляць. Антон Луцкевіч мусіў пра гэта ведаць, бо дамагаўся таксама сустрэчы і з Начальнікам дзяржавы. Сустрэча адбылася ў Варшаве на самым пачатку верасня, магчыма, ужо 1 верасня, г. зн. перад самым ад’ездам Ю. Пілсудскага ў Горадню і Менск, але яна не прынесла чаканых вьшікаў75. Змест размовы Ю. Пілсудскі перадаў

72 Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Material/ archiwalne i dokumenty / Oprac. W. Gostynska. Warszawa, 1986. S. 110.

73 АБНР. T. 1. Kh. 1. C. 459—460 (1415. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча Ігнацыю Падэрэўскаму за 27.10.1919).

74 Сакалоўскі У. Дакумэнты дыпляматычнае чыннасьці БНР у Нямеччыне II Спадчына. 1998. № 1. С. 189.

75 Дату першай з трох размоў А. Луцкевіча з Ю. Пілсудскім Э. Ліпецкі і У. Міхнюк, а за імі А. Латышонак памылкова вызначаюць як 22 кастрьгчніка, суадносячы яе з падпісаннем дэкрэта аб арганізацьгі беларускага войска. Гл.: Latyszonek О. Rozmowy Jözefa Pilsudskiego z Antonim Luckiewiczem. Przyczynek do dziejow stosunkow polskobialoruskich II Europa Orientalis. Polska i jej wschodni s^siedzi od sredniowiecza po wspöiczesnosc / Red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk. Torun, 1996. S. 448—449. Ha думку C. Шупы i A. Чарнякевіча, яна адбылася да 14 верасня. Гл.: АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 460 (1415. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча Ігнацыю Падэрэўскаму за 27.10.1919). В. ЕнджаевічіЯ. Цісэк падаюць дату 1 верасня, хоць яна не абапіраецца на непасрэдныя крыніцы. Гл.: J^drzejewicz W., Cisek J. Kalendarium zycia Jozefa Pilsudskiego 1867—1935. T. 2:1918—1926. Wroclaw—Warszawa—Krakow, 1994. S. 103. Дэталі сустрэч вядомыя з апублікаваных прызнанняў А. Цвікевіча і А. Луцкевіча на допытах у НКУС. Гл.: Собственноручные показання А. Н. Луцкевнча... С. 177—221

у лісце да Е. Асмалоўскага ад 21 верасня, г. зн. напісаным ужо пасля вяртання і сустрэч з беларускімі палітыкамі ў Горадні і Вільні:

Я акрэсліў яму [А. Луцкевічу] міжнародную сітуацыю, у якой зараз справы, што маюць большую вартасць, як, напрыклад, пытанне ўкраінскае або прыбалтыйскае, застаюцца няпэўнымі і раней часу ўзнятыя быць не могуць. А што ўжо казаць пра самае слабае з гэтых пытанняў, найменш падрыхтаванае, з найменшымі традыцыямі — беларускае пытанне. Таму я параіў засяродзіцца цяпер на арганізацыйнай працы, каб стварыць нешта накшталт беларускага П’емонта, і пачакаць часова з любымі выступленнямі ў высокім стылі, якія зараз могуць толькі зашкодзіць справе. Запэўніў, што з моманту, калі адпаведныя справы выпрастаюць крылы і стануць моцна на ногі, гэта значыць Украіна і Балтыя, створацца ўмовы і для адпаведнай пастаноўкі беларускай справы; тады настане час на самыя розныя палітычныя выступы. Да таго часу павінен быць гатовы трамплін хоць бы ў выглядзе малога П’емонта для адбудовы76.

Юзаф Пілсудскі, аднак, не рабіў ніякіх абяцанняўу справе падтрымкі БНР. Ен надалей не даваў згоды на скліканне Рады Рэспублікі, якая магла б прадставіць сябе беларусам і палякам як найвышэйшы орган дзяржаўнай улады, а магчыма, таксама і распачаць стварэнне гэтага «беларускага П’емонта». Адносіны Пілсудскага да беларускіх нацыянальных памкненняў мяняліся разам з развіццём палітычнай сітуацыі, а таксама па меры азнаямлення з патэнцыялам беларускага нацыянальнага руху. У той час увага Начальніка дзяржавы канцэнтравалася на Украіне, акрамя гэтага яго пасланцы таемна праводзілі перамовы з дэлегацыяй Савецкай Расіі.

Генеза польска-савецкіх перамоў сягала да вясны 1919 г., калі вельмі паспяхова развівалася наступленне войскаў генерала Калчака ў напрамку Масквы, што магло паставіць польскую дзяржаву ў вельмі складанае становішча. Адступленне бальшавіцкіх войскаў, што змагаліся супраць войскаў генерала Антона Д зянікіна і генерала Мікалая Юдзеніча, а таксама перавод іх на ўральскі фронт маглі пагражаць пераходам кантролю над абшарамі Беларусі і Украіны да «белых» генералаў і прывесці да польска-расійскага супрацьстаяння. Юзаф Пілсудскі паставіў сабе мэтай аслабіць абедзве сілы, што змагаліся ў Грамадзянскай вайне. Аднак больш непрыхільна ён ставіўся да «белых» і лічыў, што меншым злом, чым перамога контррэвалюцыйнай арміі, будзе перамога бальшавікоў. Таму ён зацікавіўся прапановай польска-савецкіх перамоў, якую

(2-е выд. — с. 222—250); А. Цвікевіч. Ліквідацыя БНР не была манеўрам. Візіт да Пілсудскага / Рэд. Э. Ліпецкі, У. Міхнюк Ц Маладасць. 1993. № 1. С. 211—240. Гэтая крыніца, аднак, з улікам яе характару — вымушаных успамінаў на тэму палітычнага жыцця і працы — не з’яўляецца цалкам вартай даверу. Трэба асцярожна падыходзіць да пададзеных у ёй падрабязнасцей, бо некаторыя сведчанні, у тым ліку і датычныя Ю. Пілсудскага, могуць адносіцца да пазнейшага часу альбо быць прыдуманымі.

76 J^drzejwicz W, Cisek J. Kalendarium zycia... S. 106.

зрабіў Юльян Мархлеўскі, дзеяч камуністычнага руху, які нелегальна знаходзіўся ў Варшаве. Уступам да іх была дэкларацыя пра тое, што Полыпча не будзе ажыццяўляць дзеянні на ўсходнім фронце, калі вырашацца пытанні, датычныя польскай усходняй мяжы, а Чырвоная Армія не будзе парушаць дасягнутыя дамоўленасці77.

Летам, 22 ліпеня 1919 г,, у Белавежы пачаліся неафіцыйныя, таемныя польска-савецкія перамовы. Польскі бок прадстаўлялі Аляксандр Вянцкоўскі, а таксама Ежы Асмалоўскі, камісар ЦУУЗ, у сваю чаргу балыпавіцкі бок — галоўны ініцыятар перамоў Ю. Мархлеўскі, упаўнаважаны для гэтага ЦК РКП(б) і Народным камісарыятам замежных спраў РСФСР. Перад пачаткам дыскусіі балыпавіцкія ўлады вырашылі 16 ліпеня распусціць урад ЛітБел ССР, які эвакуаваўся з Вільні ў Менск. Тым самым гэтае штучнае дзяржаўнае ўтварэнне перастала існаваць78.

Уладзімір Ленін дапускаў, што рашэнне палякаў аб спыненні баявых дзеянняў можа быць абумоўлена атрыманнем з боку Масквы згоды на правядзенне ў Літве і Беларусі плебісцыту або перадачай Усходняй Беларусі палякам. А таму ён папярэдзіў Ю. Мархлеўскага, што можа на гэта пагадзіцца. Аднак у Белавежы толькі ў невялікай ступені абмяркоўваліся палітычныя справы, не было прынята ніякага рашэння ў дзяржаўных пытаннях. Абгаворваліся толькі праблемы, што тычыліся ваеннапалонных. Абодва бакі прызналі гэтыя сустрэчы, што ітрацягваліся некалькі дзён, прэлімінарным абменам поглядаў перад афіцыйнымі перамовамі79.

He жадаючы дапамагаць генералу Дзянікіну, Пілсудскі ў верасні 1919 г. прыпыніў наступленне на Літоўска-Беларускім фронце. 12 кастрычніка дайшла справа да перамоў паміж М. Касакоўскім і Ю. Мархлеўскім, якія афіцыйна прадстаўлялі дэлегацьгі Чьгрвонага Крыжа. Месцам перамоў прызначылі Мікашэвічы, каля Лунінца на Палессі80. Ад імя Ю. Пілсудскага з Ю. Мархлеўскім размаўляў капітан Ігнацій Бёрнэр. Дамоўленасці прадугледжвалі спыненне ўсіх ваенных дзеянняў Войскам Польскім і рабілі магчымым перакіданне бальшавіцкіх войскаў да месцаў баёў з войскамі генерала Дзянікіна, дзякуючы чаму Чырвонай Арміі ўдалося разбіць «белых» пад Варонежам і Кастрамой. 3 лістапада Ю. Пілсудскі прапанаваў перамір’е і прыпыніў марш ВП на лініі Наваград-Валынскі (Звягель) — станцыя Валкоўня — Алеўск (на лініі Сарны—Ковель) — рака Пціч — рака Бярэзіна — рака Сыргуч — рака Ула — рака Дзвіна. У руках палякаў заставаўся таксама адрэзак Бярэзіна—Бабруйск з плацдармам81. Двухмесячныя перамовы

77 Materski W. Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietöw 1918—1943. Warszawa, 2005. S. 46.

78 Тамсама. S. 51—57.

79 Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006. С. 74—75.

80 Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. S. 150—314 (дакументы № 56—106).

81 Тамсама. S. 251 (№ 91: Z pami^tnika I. Boernera. Odpowiedz rz^du radzieckiego na propozycje rozejmowe J. Pilsudskiego z 3 listopada 1919 r.).

ў Мікашэвічах прынеслі важныя вынікі для абодвух урадаў, што вырашальным чынам дапамагло бальшавікам перамагчы «белых» і схіліць шалі перамогі ў грамадзянскай вайне на свой бок. Праясніліся таксама тагачасныя погляды Савецкай Расіі на тэму магчымага размежавання з Польшчай. Мяжа павінна была праходзіць па так званай «лініі Леніна», якая была адкарэктаванай лініяй падзелу, прапанаванай Ю. Пілсудскім. Яна праходзіла значна далей на ўсход, чым памежная лінія, прапанаваная Антантай 8 снежня 1919 г., што дало потым аріументы польскаму боку на мірнай канферэнцыі ў Рызе82.

Прыезд Луцкевіча ў Полыпчу ўзбудзіў энтузіязм у асяродку менскіх беларусаў, ужо праз месяц расчараваных у нацыянальнай палітыцы, якую праводзіў камісар Менскай акругі Уладзіслаў Рачкевіч са сваім намеснікам Альгердам Яленскім83. Радасці не хаваў А. Смоліч, які спадзяваўся, што аўтарытэт прэм’ера спрычыніцца да вырашэння беларускіх палітычных спраў згодна з беларускім поглядам. Важна было, каб Варшава акрэсліла сваё стаўленне да ўрада БНР, Рады Рэспублікі і незалежнасці Беларусі. Тым часам улады Менскай акругі займаліся галоўным чынам рэалізацыяй асветніцкіх пастулатаў беларусаў: засноўвалі беларускія школы, адкрывалі курсы беларусазнаўства, пад кіраўніцтвам С. Рак-Міхайлоўскага была створаная Беларуская цэнтральная школьная рада. Падтрымка развіцця беларускай культуры і асветы не была цалкам бескарыслівай. Юзаф Пілсудскі не хаваў, што ішла гаворка не толькі пра вызваленне Беларусі «ад палітычнага панавання бальшавіцкай, царскай альбо дэмакратычнай Расіі, але таксама пра змяншэнне ўплыву расійскай культуры»84.

Пасля амаль гадавога перапынку, 6 верасня 1919 г., у Менску змог сабрацца Канвент сеньёраў (Сеньёрэн-канвент) Рады БНР85. Яго сябры спадзяваліся, што прысутнасць прэм’ера БНР у Варшаве дапаможа ўсталяваць беларуска-польскія адносіны, аднак іх напаткала вялікае расчараванне. На працягу двух месяцаў, якія прайшлі ад першай размовы А. Луцкевіча з I. Падарэўскім, змянілася палітычная канфігурацыя, і беларускае пытанне, якое і ніколі не было прыярытэтам, зусім адышло на задні план. Мінула ўжо болып за чатыры месяцы ад заняцця Вільні палякамі і месяц ад выгнання з Менска бальшавікоў. У гэты час разгарнулася дзейнасць Цывільнай управы ўсходніх земляў і Вайсковай управы ўсходніх земляў, а ўсё большае азнаямленне з беларускім асяродкам прыносіла веды пра стан беларускага нацыянальнага руху. З’яўляліся ўсё новыя ідэі наконт усталявання польска-беларускіх адносін і гэтаксама хутка.знікалі. Прыхільнікі яе беларускай аўтаноміі, так і інкарпарацыі жадалі падзелу беларускіх земляў. Пры рэалізацыі абедзвюх канцэпцый усё менш патрэбны быў незалежны ўрад БНР, які дамагаўся цэласнасці ўсіх земляў і прызнання незалежнасці. Болып

82 Materski W. Na widecie... S. 57.

83 АБНР. T. 1. Кн. 1. С. 429—430 (1351. Ліст АркадзяСмолічадаБэрліназа 06.09.1919).

84 Latyszonek О. Rozmowy Jozefa Pilsudskiego... S. 447—453.

85 Czarniakiewicz A. Ksztattowanie si^ osrodka... S. 80.

прыдатным было беларускае краёвае прадстаўніцтва, схільнае да поўнай пакоры і прыняцця польскіх умоў.

Вельмі магчымым станавілася далучэнне Віленшчыны і Гарадзенпічыны да Полыпчы. Такі ход падзей ніякім чынам не мог быць прыняты ўрадам БНР і арганізацыямі, якія яго падтрымлівалі. 17 верасня 1919 г., г. зн. перад прыездам Ю. Пілсудскагаў Менск, ЦБРВіГ прыняла рэзалюцыю, у якой польская палітыкаў адносінах да Беларусі акрэслівалася як інкарпарацыйная і непрыхільная да стварэння незалежнай дзяржавы. Таксама было прызнана неабходным скліканне Рады БНР і наладжванне супрацоўніцтва з іншымі нацыянальнасцямі ў краіне, каб распачаць дзейнасць супраць планаў анексіі з боку суседзяў Беларусі.

Падчас знаходжання ў Менску 18—19 верасня Ю. Пілсудскі публічна прадставіў свае планы адносна Беларусі. Візіт каардынаваўся начальнікам Менскай акругі У. Рачкевічам, і яго ход хутчэй за ўсё быў узгоднены з Начальнікам дзяржавы. Таму вельмі сімвалічным было тое, што Ю. Пілсудскага адным з першых прывітаў старшыня Беларускага нацыянальнага камітэта А. Прушынскі. Ён падзякаваў за вызваленне Беларусі ад бальшавікоў, а таксама выказаў надзеі беларусаў на прызнанне БНР, спадзеючыся,

што разам з вольным Менскам, Вільняй і сівой Горадняй вольнымі і шчаслівымі будуць у вольнай і незалежнай Беларускай Рэспубліцы нашыя адвечныя астрогі на рубяжох Масквы — Віцебск і Магілёў, і стары Смаленск86.

Пасля апоўдня Пілсудскі сустрэўся з некалькімі дзясяткамі дэлегацый усіх нацыянальнасцей, палітычнымі і грамадскімі арганізацыямі Меншчыны87. Прадстаўнікі Менскага сельскагаспадарчага таварыства і прэзідыум Польскай рады Менскай зямлі таксама падзякавалі за вызваленне Менска і не хавалі сваіх чаканняў на аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.88. Ва ўрачыстасцях узялі ўдзел святары ўсіх веравызнанняў: рымска-каталіцкі біскуп менскі Зыгмунт Лазінскі, праваслаўны епіскап менскі і слуцкі Мельхісэдэк, рабін і татарскі мула. 19 верасня ў Шляхецкім доме Ю. Пілсудскі прыняў таксама дэлегацыю Канвента сеньёраў Рады БНР у складзе старшыні Рады Рэспублікі Я. Лёсіка, А. Смоліча, А. Аўсяніка, кс. Ф. Абрантовіча, М. Шылы, Я. Мамонькі і А. Прушынскага89. Яны звярнуліся да Пілсудскага з просьбай прызнаць БНР і яе цэласнасць і тым самым аднавіць працу яе органаў на тэрыторыі Беларусі, занятай Войскам Польскім. Прасілі таксама дазволіць працу Рады Рэспублікі і паступовую пера-

86 Астрога В., Скалабан В. Пілсудскі ў Менску. Хроніка аднаго візіту // Спадчына. 1998. № 4. С. 7—38.

87 Тамсама. С. 41—51.

88 Gomölka К. Mi^dzy Polskq a Rosjq... S. 74; Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй... С. 79—80.

89 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 433—435 (1360. Пратакол прыняцьця дэлегацыі СэньёрэнКанвэнту Рады БНР у Ю. Пілсудзкага 19.09.1919).

дачу беларускаму ўраду грамадзянскай улады, асветы, адміністрацьгі і гаспадаркі. Яшчэ яны хадайнічалі пра выдаткаванне беларускаму ўраду крэдыту, арганізацыі беларускага войска, якое супрацоўнічала б з Вярхоўным камандаваннем ВП, а таксама пра пачатак супольных дзеянняў па выгнанні бальшавікоў з Усходняй Беларусі. Аднак з вуснаў Ю. Пілсудскага не прагучалі ніякія абяцанні, якія яго абавязвалі б. Ен не прызнаў БНР, не выказаўся таксама на тэму яе межаў і патлумачыў, што Полыпча не можа прызнаць незалежнасці Беларусі, пакуль наваствораных дзяржаў не ігрызнае Савет пяці. У гэтым пытанні ён абяцаў беларусам толькі дапамогу ў перамовах з дзяржавамі Заходняй Еўропы, а таксама з мясцовымі палякамі і расійцамі. У адказе на пытанне пра арганізацыю беларускай арміі параіў, каб гэтай справай занялася Беларуская вайсковая арганізацыя. Пілсудскі не хаваў таксама, што яго дыстанцыяванне ад утварэння беларускіх вайсковых фармаванняў звязанае з занепакоенасцю, што яны могуць займець расійскі характар, а не беларускі. Магчыма, ён сумняваўся ў тым, што іх удасца ўтрымаць у вайсковым саюзе з Полыпчай. Затое Ю. Пілсудскі паабяцаў, што беларуская мова стане дзяржаўнай на адным узроўні з польскай. Прысутны пры размове Е. Асмалоўскі дэклараваў фінансавую падтрымку для беларускай асветы, але згадаў пра клопат з пошукамі беларусаў, ахвотных працаваць у польскай адміністрацыі.

Увядзенне беларускай мовы ў якасці дзяржаўнай мусіла датычыць толькі Усходняй Беларусі, якая, паводле тагачасных планаў Ю. Пілсудскага, мусіла стаць беларускай аўтаноміяй. Галоўным яе цэнтрам павінен быў быць Менск, Вільня ж адыходзіла да Полыпчы і станавілася найважнейшым польскім асяродкам на Усходзе90. Такім чынам з Літвы і Беларусі выцясняліся расійскія ўплывы. Асветніцкая праграма Ю. Пілсудскага ўстрывожыла, аднак, значную частку жыхароў Меншчыны. Вельмі крытычна да гэтай ідэі аднесліся асобы, заангажаваныя ў сферу расійскай кулыуры. Публічна выступіў, напрыклад, Міканор Ярашэвіч, гласны Менскага губернскага земства, які ўжо на самым пачатку візіту Ю. Пілсудскага адкрыта абвінаваціў палякаў у акупацыі Беларусі. Пазней ён даводзіў, што беларуская мова паўсюдна прызнаецца «сялянскай» і далёкай ад канонаў літаратурнай мовы. У той жа час Ярашэвіч падкрэсліваў значэнне расійскай мовы як ужыванай адукаванымі беларусамі і вядомай большай частцы беларускага грамадства. Інакш кажучы, пытанне пра тое, якая з моў — беларуская альбо расійская — стане публічнай мовай беларусаў, павінна быць дэмакратьгчна вырашана жыхарамі, а не распараджэннямі зверху.

Абяцанні стварэння беларускай аўтаноміі на тэрыторыі Усходняй Беларусі і аддзяленне ад Полыпчы Меншчыны прынесла расчараванне мясцовым палякам, якія пасля месяцаў чакання польскага войска спадзяваліся на нешта большае. Дрэнна ўспрынялі яны тое, што Ю. Пілсудскі афіцыйнае падсумаванне візіту сам абвясціў пабеларуску, а не па-польску, падкрэсліваючы такім чынам, каго лічыць

90 Астрога В., Скалабан В. Пілсудскі ў Менску... С. 50.

гаспадаром гэтай зямлі. Далёкім ад польскіх чаканняў было абяцанне, што Беларусь ніхто ні да чаго гвалтоўна не змусіць, а яе палітычную будучыню вызначаць выбары91. Але словы Пілсудскага не задаволілі і беларускіх палітыкаў, бо тыя таксама спадзяваліся на больш станоўчыя крокі і прызнанне незалежнасці БНР. Больш прыхільна да абяцанняў Ю. Пілсудскага паставіліся беларусы прапольскай арыентацыі, хоць і яны заўважылі, што гэтыя абяцанні стварэння беларускай аўтаноміі рабіліся ў дачыненні да Меншчыны і Усходняй Беларусі, якая заставалася ў руках балыпавікоў, а памкненні сяброў Рады Рэспублікі датычылі таксама і Гарадзеншчыны з Віленшчынай. Таму, распавядаючы ў лісце да А. Луцкевіча пра ход гэтай сустрэчы, А. Аўсянік горка пісаў:

3 палякамі (Асмалоўскім) дагаварыліся, каб яны для справы выбараў далі 1 мільён марак. Усё гэта добра, але ці добра мы робім, што бяром ад іх грошы тагды, калі нашы адносіны яшчэ не выяснены? Лічу, што мы робім дрэнную справу. Мы, менскія працаўнікі, бязсільны — не маем ніякіх дырэктыў ад Вас як ад асобы, голас каторай будзе аўтарытэтным для нас усіх.

Што рабіць, як трымацца з палякамі?

Ведаеце, таварышу, што нізы — вёска — чакае сесій Рады Рэспублікі. Чакае свайго войска32. Моладзь рвецца ў нашу армію. Цяпер настаў самы лепшы час, калі маглі б, карыстаючыся з настрою нашага селянства, стварыць запраўды армію. Думаю, што з палякамі трэ канечне зараз-жа33 згаварыцца аб нашай нац[ыянальнай] арміі. Можам пайсці на кампраміс: няхай будзе іх вышэйшае камандаванне. Можна з імі гаварыць і аб федэр[ац]ыі, — трэ ісці на кампрамісы, памятаючы адно — усё мы робім для незалежнай Беларусі. Камень за пазухай трэба трымаць... Вы разумееце мяне, мабыць94.

Рэальным вынікам намаганняў беларускіх палітыкаў было дадзенае Пілсудскім абяцанне стварыць беларускія вайсковыя фармаванні пад польскім камандаваннем. Дэкрэт пра гэта ён падігісаў 22 кастрычніка 1919 г.95. Хоць у сваіх успамінах А. Луцкевіч даваў зразумець, што гэта было вынікам яго візіту да Начальніка дзяржавы, але варта падкрэсліць, што старанні аб утварэнні беларускіх фармаванняў прыкладала таксама Беларуская вайсковая камісія. На пачатку кастрычніка яна прадставіла польскім уладам праект арганізацыі адной беларускай дывізіі. Апрача загада, які дазваляў ствараць узброеныя фармаванні, Ю. Пілсудскі зацвердзіў таксама прапанаваны склад Беларускай вайсковай камісіі. У яе ўвайшлі П. Аляксюк, А. Якубецкі, А. Аўсянік, Ф. Кушаль, Ю. Мурашка,

91 Rdultowski К. Jozef Pitsudski w Minsku // Zeszyty Historyczne. T. 22. Paryz, 1972. S. 124.

92 Вылучана ў арыгінале (Заўв. рэд. ).

93 Вылучана ў арыгінале (Заўв. рэд.).

94 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 439-440 (№ 1371).

95 Собственноручные показання A. II. Луцкевнча... С. 205—206 (2-е выд. — с. 241); АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 459—460 (1415. Чарнавік ліста Антона Луцкевіча Ігнацыю Падэрэўскаму за 27.10.1919).

А. Прушынскі і С. Рак-Міхайлоўскі, а таксама Г. Канапацкі і Д. Якубоўскі ў якасці вайсковых спецыялістаў96. Старшынёй камісіі стаў П. Аляксюк, аднак у сувязі з яго пастаянным знаходжаннем у Варшаве цяжар арганізацыі ўзяў на сябе А. Прушынскі. Іншыя планы, а менавіта—стварэнне ў Слоніме беларускай падафіцэрскай школы і арганізацыя беларускагаўзводаў школе падхаружых у Варшаве — рэалізаваць не ўдалося97.

Фармаванне беларускага войска праходзіла вельмі павольна. Адказнасць за гэта беларускія дзеячы ўскладалі на супрацоўнікаў польскай адміністрацыі. Такія абвінавачванні не былі беспадстаўнымі — БВК з цяжкасцю засноўвала вярбовачныя пункты, бо прызначаных для гэтага людзей затрымлівалі і пераследавалі. Толькі ўмяшальніцтва камісара ЦУУЗ Е. Асмалоўскага дазволіла іх вызваліць98. Аднак непрыязнае стаўленне ўлад да БВК адпуджвала мясцовае насельніцтва ад уступлення ў армію. Апрача таго, 2-і аддзел выведкі Генштаба Войска Польскага выстаўляў на адрас супрацоўнікаў БВК А. Якубецкага, Ф. Кушаля, С. Рак-Міхайлоўскага, А. Аўсяніка, А. Прушынскага абвінавачванні ў супрацоўніцтве з эсэрамі". Хоць бальшавікі і эсэры сапраўды цікавіліся БВК і хацелі пранікнуць у яе структуры, каб узняць сярод беларусаў антыпольскае паўстанне, акурат абвінавачванне названых асоб не знаходзіла ніякага пацверджання100. Усё гэта, аднак, паказвала, які недавер атачаў супрацоўніцтва беларусаў і палякаў.

7.5 «Беларусь — гэта Прыбалтыка».

Спробы ўцягнуць Беларусь у брытанскую сферу ўплываў

Усё слабейшая роля Расіі, бальшавіцкая пагроза і планы Германіі выклікалі ўзрастанне цікавасці да Усходняй Еўропы ў Вялікабрытаніі і Францьгі. Урады абедзвюх краін па-рознаму разглядалі пытанне будучыні земляў, якія да нядаўняга часу ўтваралі заходнюю ўскраіну Расійскай імперыі. Урады абедзвюх краін падтрымлівалі антыбальшавіцкія ўзброеныя групоўкі вайскова, фінансава і палітычна. Аднак Францыя стала на пазіцыю захавання цэласнасці Расійскай дзяржавы. Непрыхільна да польскіх планаў на Усходзе ставіўся старшыня мірнай канферэнцыі прэм’ер Францыі Жорж Клемансо. На паведамленне пра праект польска-беларускай федэрацыі ён ударыў пальцам у карту ў

96 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 126; Латьппонак A. Жаўнеры БНР... С. 113 (3-е выд. — с. 111).

97 Karpus Z. Wschodni sojusznicy Polski... S. 161.

98 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 128; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 115 (3-е выд. — с. 113).

99 Krotki zarys... S. 92—93; Кароткі нарыс... С. 89.

100Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 132—133; Латышонак A. Жаўнеры BHP... C. 118—119 (3-e выд. — c. 116—117).

месца, дзе знаходзілася Беларусь, і рашуча заявіў: «Там будзе Расія»101. Лондан жа вырашыў падтрымаць незалежніцкія памкненні народаў Прыбалтыкі — латышоў і эстонцаў. Мэтай гэтага было стварэнне незалежных ад Расіі дэмакратычных прыбалтыйскіх дзяржаў, звязаных з Вялікабрытаніяй. Пашырэнне сферы ўплыву на ўсходняе ўзбярэжжа Балтыйскага мора дазволіла б Вялікабрытаніі ахапіць сваім кантролем значную частку гандлю. Дзеянні кааліцьгі ў дачыненні да балтыйскіх дзяржаў вынікалі таксама са страху перад магчымым пагадненнм Германіі з Савецкай Расіяй. Кантакты ўзмацніліся, калі ў сакавіку 1919 г. у Германіі з’явіліся міратворчыя тэндэнцыі. Саюзнікі стараліся не дапусціць аднаўлення ўплываў Берліна ў балтыйскім рэгіёне і ўтрымаць кіраванне антыбальшавіцкімі рухамі. У балтыйскія краіны высылалі вайсковыя і палітычныя місіі. Брытанская місія прыбыла ў Лібаву на пачатку 1919 г. Яе задачай была падтрымка прасаюзніцкіх сіл, згуртаваных вакол латышскага ўрада Карліса Улманіса. Узначаліў місію Герберт А. Грант-Ватсан. Вайсковымі справамі кіраваў маёр Георг Кенан, а затым — генерал Альфрэд Берт. Гаспадарчымі справамі павінна была заняцца спецыяльная місія палкоўніка Стэфана Талентса102. Місіі саюзнікаў пачалі інтэнсіўную кампанію ўзмацнення ўрадаў балтыйскіх рэспублік у палітычнай і вайсковай сферы. Заангажаванасць Вялікабрытаніі ў Прыбалтыцы давала шанцы латышскім і эстонскім палітыкам знайсці падтрымку з боку заходніх дзяржаў, што яны і выкарысталі. Ужо 29 красавіка 1919 г. Найвышэйшая Радамірнай канферэнцьгі наважылася прызнаць de facto ўрады Эстоніі і Латвіі.

Латвія, таксама як раней УНР, заняла прыязную пазіцыю адносна беларускіх незалежніцкіх планаў, што таксама было акцэнтавана на міжнародным форуме. У мемарандуме мірнай канферэнцыі ў Парыжы ў красавіку 1919 г. дэлегацыя Латвійскай Рэспублікі падкрэсліла супольнасць гістарычных лёсаў абодвух народаў, асаблівую ўвагу звярнула на розніцу ў этнагенезе беларусаў і велікаросаў. Адзначалася актыўнасць беларускага нацыянальнага руху, прыязнасць і дапамога латышскіх дзеячаў справе нацыянальнага адраджэння беларусаў. Канстатавалася таксама, што мэтай Латвіі з’яўляецца падтрыманне прыязных адносін з гэтай краінай103.

Назіраючы за палітычным змаганнем у Прыбалтыцы, беларускія дзеячы зрабілі для сябе пэўныя высновы. Яны намерыліся зацікавіць Англію Беларуссю і вырваць яе са сферы ўплыву Францыі. На паседжанні Рады Народных Міністраў у Берліне 21 траўня 1919 г. А. Луцкевіч, А. Цвікевіч, В. Захарка, Л. Заяц і П. Крачэўскі вырашылі накіраваць у Латвію прадстаўнікоў БНР104. Першым пад канец ліпеня 1919 г. з місіяй да латышскага ўрада, а таксама ў Эстонію і Фінляндыю

101 Собственноручные показання А. й. Луцкевнча... С. 204 (2-е выд. — с. 240).

102 Pahiszynski Т. Walka о niepodleglosc Lotwy 1914—1921. Warszawa, 1999. S. 179.

103 АБНР. T. 1. Кн. 1. С. 338 (№ 1195).

104 Тамсама. С. 348 (1210. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 21.05.1919).

накіраваўся не хто іншы, як К. Цярэшчанка105. У апошні дзень ліпеня ён перадаў на імя прэм’ера Латвіі К. Улманіса мемарандум з просьбай адкрыць консульства БНР у Рызе і аказаць дапамогу беларусам у барацьбе з бальшавікамі. Складана вызначыць, што насамрэч хавалася за той місіяй і якія былі яго памкненні, калі стараўся дамагчыся, каб на тэрыторыі ЛаТвіі ўзнікла база для фармавання беларускага войска106. Ён прасіў таксама выдзеліць участак фронту ў такім месцы, каб пасля перамогі над бальшавікамі можна было выйсці на тэрыторыю Беларусі107. У супрацоўніцтве з Латвіяй і Эстоніяй беларускі ўрад спадзяваўся атрымаць прызнанне незалежнасці БНР і падтрымку для яе на міжнародным форуме.

Падчас сваёй місіі К. Цярэшчанка хутчэй з уласнай ініцыятывы праводзіў перамовы з Анатолем фон Лівэнам, камандзірам расійскіх добраахвотнікаў, якіх арганізоўвалі немцы ў Латвіі. Як ён сам сцвярджаў — дамагаўся фармавання беларускіх аддзелаў у яго корпусе108. Магчыма, што пры гэтым Цярэшчанка рэалізоўваў таксама нейкія задачы, пастаўленыя ягонымі бальшавіцкімі начальнікамі. Кантакты Цярэшчанкі з расійцамі, a таксама прысутнасць пры беларускіх дзеячах былых расійскіх вайскоўцаў Давыдава і К. Кандратовіча ўзбудзілі ў супрацоўнікаў Міністэрства абароны Латвіі падазрэнне ў тым, што ўрад БНР выяўляе прарасійскую арыентацыю109. Негатыўнаўплываў тут прыклад расійскіх аддзелаў Паўла Берманта-Авалава, якія, хоць і павінны былі змагацца з бальшавікамі, але пагражалі незалежнасці Латвіі. Гэтыя падазрэнні, аднак, удалося развеяць на карысць беларусаў, і ў канцы жніўня 1919 г. у Рызе і Рэвелі была створана Беларуская вайскова-дыпламатычная місія. Аднак фактычна абедзве пляцоўкі пачалі функцыянаваць толькі ў верасні, калі ў Рызе з’явіўся энергічны і заангажаваны ў беларускія справы палкоўнік К. Езавітаў110. У сталіцы Латвіі было адкрыта таксама консульства БНР, а абавязкі першага консула даверылі паручніку артылерьгі Барысу Шьшковічу111. Беларуская місія хоць і знаходзілася ў Рызе, сваёй дзейнасцю ахоплівала таксама Эстонію і Фінляндыю.

На працягу першых тыдняў гтрацы К. Езавітаў усталяваў шматлікія кантакты. Ён перадаў даверчыя граматы прафесару Антсу Пііпу, міністру

105 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 379—380 (1272. Пратакол нарады сяброў Ураду ВНР і прадстаўнікоў загранічных місіяў у Коўне 9.07.1919).

106 Тамсама. С, 388—389 (№ 1288).

107 Тамсама. С. 406—407 (1312. Справаздача дыпляматычнага прадстаўніка БНР К. Цярэшчанкі Радзе Народных Міністраў БНР за 20.08.1919).

108 Тамсама. С. 404—406 (1311. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 20.08.1919), 406—407 (1312. Справаздача дыпляматычнага прадстаўніка БНР К. Цярэшчанкі Радзе Народных Міністраў БНР за 20.08.1919).

109 Тамсама. С. 407.

110 Тамсама. С. 414—415 (1328. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 29.08.1919).

111 Тамсама. С. 406 (1311. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 20.08.1919).

замежных спраў Эстоніі, які акрэдытаваў Вайскова-дапламатычную місію БНР пры эстонскім урадзе. Падчас аўдыенцыі Езавітаў размаўляў з ім на тэму беларускіх спраў і гісторыі нацыянальнага руху. Міністр запэўніў, што ўрад Эстоніі падтрымае старанні БНР адносна ўступлення Беларусі ў Саюз балтыйскіх дзяржаў і, хутчэй за ўсё, прызнае незалежнасць Беларусі. У Рэвелі Езавітаў адкрыў пашпартна-рэгістрацыйны аддзел і арганізаваў там асяродак беларусаў. Падчас знаходжання ў Эстоніі ён сустрэўся са Сцяпанам Ліянозавым, прэм’ерам расійскага Паўночна-Заходнягаўрада. Гэта быў адзін з найбагацейшых расійскіх прамыслоўцаў нафтавай галіны, які ўзначальваў праантантаўскі дэмакратычны расійскі ўрад112. Ён быў створаны ў жніўні 1921 г. па ініцыятыве і на замову Вялікабрытаніі ў асяродку расійцаў, сабраных вакол Паўночна-Заходняй арміі генерала М. Юдзеніча. Гэта мусіла быць супрацьвагай Заходнерасійскаму савету, створанаму германафіламі. Генерал М. Юдзеніч саступіў пад ціскам Лондана і пагадзіўся на фармаванне такога ўрада без узгаднення з адміралам А. Калчаком. Хоць фармальна ён прызнаваў урад адмірала Калчака, які саюзнікі называлі сібірскім, у кабінеце С. Ліянозава Юдзеніч стаў міністрам вайсковых спраў. Лондан прымусіў урад С. Ліянозава прызнаць балтыйскія краіны — Эстонію, Латвію і Літву. Адным з першых крокаў кабінета было заключэнне вайсковага саюзу з Эстоніяй у жніўні 1919 г. Падчас перамоў з Езавітавым С. Ліянозаў зацікавіўся беларускімі справамі, але на прапанову падтрымкі незалежнасці БНР даў абцякальныя адказы.

Пад канец кастрычніка К. Езавітаў накіраваўся далей, у Хельсінкі113. Адразу пасля прыезду 27 кастрычніка 1919 г. ён сустрэўся з Рудольфам Хольсці, міністрам замежных спраў Фінляндьгі, якому прадставіў найважнейшыя палітычныя пытанні, датычныя Беларусі. У Хельсінкі ў яго атачэнні з’явіўся расійскі генерал Алег Корчак-Крыніца-Васількоўскі. Ен выклікаў такі давер, што К. Езавітаў нават надаў яму паўнамоцтвы па арганізацыі беларускіх фармаванняў на тэрыторыі Фінляндыі. Ініцыятыва гэтая, аднак, была пасля занядбаная114.

Аднак асноўную дзейнасць К. Езавітаў распачаў на тэрыторыі Латвіі, якая, дзякуючы суседству з Беларуссю, магла стаць яе найбліжэйшым саюзнікам. Ен кантактаваў з латвійскім урадам у Рызе, а таксама прапагандаваў ідэю незалежнасці беларускай дзяржавы. Для гэтага Езавітаў арганізаваў Беларускае прэс-бюро, якое размяшчала артыкулы ў латвійскай прэсе. Ён займаўся таксама пошукам прыхільнікаў сярод тамтэйшай вялікай беларускай калоніі, вынікам чаго было заснаванне ў студзені 1920 г. Камісіі для фінансавання БНР115. Алрача

112 Nowak-Kielbikowa М. Polityka Wielkiej Brytanii wobec Europy srodkowowschodniej w latach 1918—1921 H Studia i materialy z dziejow ZSRR i Europy Srodkowej. T. 6. Warszawa, 1970. S. 95—97; Paluszynski T. Walka o niepodlegtosc Lotwy... S. 237.

113 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 477 (1448. Рапарт шэфа Вайскова-Дыпламатычнай Midi БНР Кастуся Езавітава Антону Луцкевічу за 06.11.1919).

114 Тамсама. С. 478.

116 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 101. Арк. 225.

408 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці гэтага, К. Езавітаў заснаваў у Рызе рэгістрацыйна-пашпартны аддзел, у якім асобы, што дэкларавалі беларускае грамадзянства, атрымлівалі пашпарт БНР116. Колькасць ахвотных аказалася вялікай, хоць гэта было звязана не так з колькасцю беларусаў на тых тэрыторыях, як з цалкам безыдэйнымі, прагматычнымі прычынамі. Выявілася, што ўладальнікі пашпарта БНР не падпадалі пад мабілізацыю ў латвійскую армію, таму атрымаць грамадзянства БНР старалася вельмі шмат прадстаўнікоў яўрэйскага насельніцтва117. Палкоўнік займаўся таксама рассыланнем лістоў урадам розных краін з просьбай прызнаць БНР, у тым ліку ўрадам Швецыі, Нарвегіі, Японіі, ЗІПА118.

Канстанцін Езавітаў меў магчымасць на практыцы пераканацца ў палітычнай і вайсковай дапамозе, якую аказвала Латвіі і Літве Вялікабрытанія119. Ён спадзяваўся, што можна будзе схіліць Лондан да аказання такой дапамогі і БНР. Аднак кантакты з членамі Брытанскай місіі ў Рызе дазволілі яму зразумець, што вельмі моцнай перашкодай з’яўляецца абсалютная адсутнасць арыентацыі ўрада Вялікабрытаніі ў міжнацыянальных адносінах ва Усходняй Еўропе, а таксама няведанне пра існаванне беларускага народа і яго дзяржаўніцкія памкненні120. Таму ў канцы снежня 1919 г. К. Езавітаў звяртаўся да прэм’ера БНР А. Луцкевіча ў справе як мага хутчэйшай арганізацыі беларускага прадстаўніцтва ў Англіі і ЗША, і нават прапаноўваў сябе на пасаду амбасадара ў гэтых краінах121. У Рызе К. Езавітаў усталяваў таксама кантакты з генералам Альфрэдам Несэлем, шэфам міжсаюзніцкай місіі па эвакуацыі нямецка-расійскіх войскаў з прыбалтыйскіх краін.

Галоўнай мэтай актыўнасці прадстаўніка ўрада БНР была арганізацыя беларускіх узброеных сіл у Латвіі і атрыманне згоды на мабілізацыю ў армію беларусаў з этнічнага беларуска-латышскага памежжа. Несумненным поспехам К. Езавітава было ўсталяванне супрацоўніцтва з генералам Станіславам Булак-Балаховічам. Вакол яго асобы ўзнікла легенда. Адны лічылі яго ашуканцам, іншыя — нацыянальным беларускім героем. Нарадзіўся ён у 1883 г. у сялянскай сям’і ў Ковенскай іуберні. 3 пачаткам Першай сусветнай вайны ўступіў добраахвотнікам у 2-гі Курляндскі ўланскі полк расійскай арміі на

116 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 559—561 (1606. Рапарт шэфа Вайскова-Дыпламатычнай Місіі БНР К. Езавітава Кляўдыюшу Душэўскаму за 27.12.1919).

117 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 58. Арк. 174.

118 Тамсама. Спр. 101.

119 У першую вайсковую пастаўку ў сакавіку 1919 г. брытанцы перадалі 5000 карабінаў, 50 кулямётаў, 5 мільёнаў патронаў. У друіую ў красавіку 1919 г. — 20 тысяч карабінаў, 6 гаўбіц, 12 гармат і 20 грузавікоў. Гл.: Paluszynski Т. Walka о niepodleglosc Lotwy... S. 180.

120 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 564 (1613. Рапарт шэфа Вайскова-Дыпламатычнай Місіі БНР К. Езавітава А. Луцкевічу за 27.12.1919).

121 Тамсама.

Паўночна-Заходнім фронце122. Змагаўся ў лартызанскіх аддзелах генерала Пуніна. У 1915 г. атрымаў званне прапаршчыка, аў 1917 г. яго павысілі ў званні да ротмістра. Пры Чудскім возеры падчас наступлення немцаў быў паранены і накіраваны на лячэнне ў Петраград. Пасля дэмабілізацыі старой расійскай арміі ўступіў у Чырвоную Армію, каб захаваць свой партызанскі аддзел. Троцкі прапанаваў яму ўзначаліць інспекцыю кавалерыі Чырвонай Арміі, але С. Булак-Балаховіч на гэта не пагадзіўся. Затое са згоды Троцкага вясной 1918 г. ён пачаў фармаваць 1-ы Лужскі конны полк, неўзабаве перайменаваны ў 3-ці Петраградскі полк. На пачатку лістапада 1918 г. разам са сваім палком перайшоў на бок белых. Пасля адыходу немцаў полк С. БулакБалаховіча ў складзе паўднёвай групы Паўночна-Заходняй арміі абараняў Эстонію ад бальшавікоў. У сярэдзіне траўня 1919 г. жаўнеры гэтай часткі занялі Гдоў, за што камандзір спачатку атрымаў званне палкоўніка, а ў канцы месяца пасля заняцця Пскова — генерал-маёра. У жніўні 1919 г. генерал М. Юдзеніч прызначыў генерала С. БулакБалаховіча камандзірам 2-га корпуса Паўночна-Заходняй арміі. Аднак адносіны паміж абодвума генераламі не былі добрымі. Генерал Юдзеніч падазраваў генерала Булак-Балаховіча ў сімпатыях да эсэраў і загадаў яго арыштаваць. Канфлікт меў не толькі сацыяльную глебу, але вынікаў таксама з розніцы меркаванняў пра будучыню Расіі. Генерал С. БулакБалаховіч падтрымліваў адмову ад ідэі пабудовы вялікай Расіі на карысць незалежных дзяржаў на яе ўскраінах. He чакаючы затрымання, С. Булак-Балаховіч выехаў з Пскова і накіраваўся на фронт. Забягаючы наперад, варта дадаць, што пасля паражэння Паўночна-Заходняй арміі ў студзені 1920 г. менавіта генерал С. Булак-Балаховіч арыштаваў генерала Юдзеніча, якога адпусціў пад ціскам кіраўніка Брытанскай місіі ў Эстоніі.

Змагаючыся з бальшавікамі, генерал С. Булак-Балаховіч усталяваў кантакты з эстонскім і латвійскім урадамі. Урад БНР звярнуў на яго ўвагу ўжо восенню 1918 г., пасля пераходу генерала на бок белых, аднак не меў тады ніякай магчымасці ўсталяваць з ім кантакты123. Толькі праз год, 30 кастрычніка 1919 г., на Канферэнцыі балтыйскіх краін у Юр’еве адбылася сустрэча К. Езавітава з пасланцом аддзела генерала С. БулакБалаховіча. Перад гэтым К. Езавітаў стараўся даведацца пра нацыянальную прыналежнасць генерала, сям’я якога паходзіла з Браслаўшчыны, з латышска-беларускага памежжа. Яго маці была рымска-каталіцкага веравызнання, і таму ўсе ў тых краях лічылі яе полькай. Булак-Балаховіч,

122 Instytut Jozefa Pilsudskiego w Londynie. Pud. 114. Dok. 6424 (жыццяпіс генерала C. Булак-Балаховіча); Hryckiewicz A. General Stanislaw Bulak-Balachowicz jako wojskowy dowodca i dzialacz polityczny (lata 1918—1920) // Europa Orientalis... S. 437—446; Latyszonek O. Spod czerwonej gwiazdy pod bialy krzyz Ц Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska. T. 6. Bialystok, 1992. S. 41—49; беларускамоўная версія: Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 277—282 (3-е выд. — с. 249—254).

123 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 147; Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 134 (3-е выд. — с. 132).

як было данесена кіраўніку беларускай місіі, «хацеў бы быць бліжэй да Бацькаўшчыны (Вільня). Лічыў адзін раз сябе літвінам, але цяпер даведаўся аб беларусах і сам не ведае, хто ён»124. Генерал заявіў, што ён ведае беларускую мову і пазітыўна ставіцца да беларускага народа. Аднак найважнейшым было яго жаданне супрацоўнічаць з урадам БНР.

Паводле падлікаў, сілы «балахоўцаў» складаліся з палка кавалерыі, палка пяхоты і палка артылерыі і налічвалі каля 1200 чалавек. Генерал Юдзеніч, хоць і не супраціўляўся пераходу самога генерала БулакБалаховіча, але не хацеў пагаджацца на тое, каб ён забраў з сабой цэлы конны аддзел, што значна аслабляла баявую моц «белых». Аднак позняй восенню Паўночна-Заходняя армія пачала распадацца, і генерал БулакБалаховіч выйшаў з яе шэрагаў, забраўшы з сабой палкі кавалерыі і пяхоты125.

Канстанцін Езавітаў ад імя прэм’ера БНР прызначыў БулакБалаховіча камандзірам Асобнага аддзела БНР у Эстоніі. Размяшчэнне аддзела на яе тэрыторьгі ён узгадніў раней з эстонскім урадам. Перамовы ў гэтай справе праводзіў таксама К. Дуж-Душэўскі, упаўнаважаны БНР у балтыйскіх краінах. Урад Эстоніі ўзяў на сябе ўтрыманне Асобнага аддзела ў межах крэдыту, выдаткаванага для БНР. Ен таксама пагадзіўся выдзеліць яму ўчастак фронту пад Ізборскам, дзе той павінен быў змагацца супраць балыпавікоў. He ўдалося, аднак, атрымаць дазволу на правядзенне мабілізацьгі ў аддзелы Булак-Балаховіча на тэрыторьгі Эстоніі.

Пераход Булак-Балаховіча на бок БНР узбудзіў сярод беларускіх дзеячаў надзею на стварэнне ўласнай арміі, якая з боку Латвіі магла б увайсці ў Беларусь і змагацца за яе незалежнасць. Булак-Балаховіч і К. Езавітаў планавалі заняць Дзвінск і далучыць яго да Беларусі. Іх апярэдзілі палякі, якія распачалі вайсковыя дзеянні ў гэтым напрамку і занялі горад. Д звінск, размешчаны на беларуска-латышскім этнічным памежжы, быў важным камунікацыйным і гандлёвым асяродкам, таму латвійскі ўрад бачыў яго ў межах Латвіі. Правядзенне латвійска-беларускай мяжы патрабавала двухбаковай дыскусіі. Да такіх перамоў падрыхтаваўся К. Езавітаў і нават зрабіў першапачатковы накід мяжы, якая, у прынцыпе, не адрознівалася ад той, што была пазначана на карце БНР.

Актыўнасць Вялікабрытаніі ў Прыбалтыцы прывяла да таго, што восенню 1919 г. беларускім палітыкам, сканцэнтраваным вакол дыпламатычных місій у Рызе і ў Берліне, падавалася, што рашэнні, якія датычылі Усходняй Еўропы, будуць залежаць ад палітыкі Лондана і рэгіянальнай дзейнасці. Да такога пераканання схіляла палітыка балтыйскіх дзяржаў — Латвіі, Эстоніі, Літвы і Фінляндьгі, якія спрабавалі акрэсліць супольныя палітычныя мэты на першай Балтыйскай канферэнцыі, арганізаванай у Юр’еве 29 верасня 1919 г. Да ўдзелу ў ёй запрасілі таксама прэм’ера БНР, які, аднак, не прыехаў, таму Беларусь неафіцыйна

124 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 479 (1448. Рапарт шэфа Вайскова-Дьшламатычнай Місіі ВНР К. Езавітава (Рэвель) А. Луцкевічу (Варшава) за 06.11.1919).

125LatyszonekО. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 148—149; ЛатышонакА. Жаўнеры БНР... С. 135 (3-е выд. — с. 133).

прадстаўляў К. Езавітаў126. Яго занепакоенасць узбудзіла пазіцыя Літвы, прадстаўнікі якой учынялі антыбеларускія дзеянні не толькі на Парыжскай канферэнцыі. Яны непрыхільна паставіліся таксама да прыняцця Беларусі ў Балтыйскае Entente Cordiale і запрашэння яе на Юр’еўскую канферэнцыю.

На паседжаннях літоўская дэлегацыя дамагалася прызнання незалежнасці Літвы, а таксама перадачы ёй Вільні і Віленшчыны, што асабліва моцна абурыла К. Езавітава. Незалежнасць Літвы была de facto прызнаная Вялікабрытаніяй за некалькі дзён да канферэнцыі, таму прыхільнасць да гэтай ідэі выказалі таксама ўдзельнікі перамоў. Дыскусія на канферэнцыі праходзіла, аднак, галоўным чынам вакол выбудоўвання супольнага фронту супраць Савецкай Расіі. Удзельнікі разглядалі таксама магчымасць заключэння з ёй прэлімінарнага трактата. Для беларускіх палітыкаў істотным было тое, што прапаноўвалася ахапіць нейтральнай паласой таксама Усходнюю Беларусь, якую кантралявалі бальшавікі. Калі б так сталася, на гэтых тэрыторыях можна было правесці плебісцыт, які б вызначыў, каму яны павінны належаць127. На Канферэнцыю балтыйскіх дзяржаў у Юр’еве быў запрошаны не толькі прадстаўнік Беларусі, але таксама і Украіны — Мікола Залізняк. 3 ім сустрэўся К. Езавітаў і зафіксаваў супольную пазіцыю ў адносінах з урадамі Эстоніі, Латвіі і Фінляндыі.

Тым часам урад А. Луцкевіча, пазбаўлены поспехаў і са ўсё меншымі шанцамі на існаванне, быў блізкі да расколу. Гэта адбывалася паступова і вызначалася палітычнай сітуацыяй. Ад’езд А. Луцкевіча ў Варшаву, каб праводзіць там перамовы пра будучыню БНР, адбыўся са згоды членаў урада БНР, якія знаходзіліся ў Берліне. Пасля ад’езду прэм’ера 29 жніўня адбыўся сход Рады Народных Міністраў БНР, у якім удзельнічалі В. Захарка (часовы намеснік прэм’ера), К. Цярэшчанка, Л. Заяц, П. Крачэўскі, а таксама госць А. Якубецкі, намеснік беларускага камісара Гарадзеншчыны П. Алексюка, і падпалкоўнік Р. Шаўковы128. Галоўнай тэмай сустрэчы было падсумаванне беларуска-літоўскіх адносін. Прысутныя канстатавалі, што ўрад Літвы праводзіць палітыку, непрыхільную да беларусаў, і ў яго планах — далучэнне Віленшчыны і Гарадзеншчыны. У чарговы раз паразважалі пра разрыў сувязяў з Літвой. У выніку ўсё ж было вырашана, што варта падтрымліваць афіцыйныя адносіны з літоўскім урадам, але неабходна іградухіліць яго выступленне ад імя беларусаў Гарадзеншчыны і Віленшчыны на міжнародным форуме. Пастанавілі пакінуць дыпламатычную місію БНР у Літве, але дэнансаваць пагадненне ад лістапада 1918 г., адклікаць беларусаў з Тарыбы і ліквідаваць Міністэрства беларускіх спраў. На думку прысутных, такія крокі ў дачыненні да Літвы магла праводзіць

126 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 449—450 (1391. Даклад Я. Чарапука (Рыга) Радзе Народных Міністраў БНР за 09.10.1919).

127 Тамсама. С. 449—450.

128 Тамсама. С. 414—416 (1328. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 29.08.1919).

толькі ЦБРВіГ. Члены ўрада БНР не маглі ўмешвацца ў справы, якія адносіліся да літоўскай юрысдыкцыі.

Дыскусія адбывалася пры К. Цярэшчанку, які прыехаў у Берлін, каб зрабіць справаздачу па сваёй місіі ў балтыйскіх краінах. На пачатку верасня ён рушыў з Германіі ў дарогу да Вільні, аднак у Троках быў затрыманы палякамі і перавезены ў Варшаву. Паінфармаваны пра гэта А. Луцкевіч зрабіў усё магчымае, каб яго вызваліць, што адбылося ў сярэдзіне верасня129. Аднак сустрэча прэм’ера БНР з міністрам унутраных спраў, якога ён працягваў лічыць адным з найболып вартых свайго даверу паплечнікаў, прынесла нечаканыя вынікі і стала пачаткам катастрофы.

Гэта К. Цярэшчанка паінфармаваў А. Луцкевіча пра тое, што В. Захарка, Л. Заяц і П. Крачэўскі не захавалі ў таямніцы мэты ад’езду А. Луцкевіча ў Варшаву. Праз прысутнага на сходзе ў Берліне А. Якубецкага пра планы перамоў з польскім урадам даведаліся Я. Варонка і К. Езавітаў, прыхільнікі пралітоўскай арыентацыі, якія непрыязна ставіліся да сувязі Беларусі з Полыпчай130. Ha А. Луцкевіча чарговая інфармацыя ад міністра ўнутраных спраў зрабіла вельмі дрэннае ўражанне. Ён даведаўся пра тое, што на сходзе 31 жніўня В. Захарка прапанаваў кандыдатуру Я. Варонкі на пасаду прадстаўніка БНР у Лондане131. К. Цярэшчанка, мабыць, свядома робячы падкопы пад узаемны давер членаў урада, усю справу павінен быў прадставіць вельмі пераканаўча, бо далейшыя паводзіны А. Луцкевіча сведчылі пра тое, што ён прыняў версію Цярэшчанкі за праўду. Ён падумаў, што за яго плячыма дайшла справа да саюзу членаў урада БНР з прыхільнікамі супрацоўніцтва з Літвой, таму ўжо 18 верасня запатрабаваў, каб яго намеснік В. Захарка прыехаў у Варшаву з тлумачэннямі132. Аднак той не прыехаў, таму 3 кастрычніка атрымаў паведамленне аб адстаўцы. Абражаны словамі пра дзяржаўную здраду і здзіўлены, В. Захарка намагаўся высветліць непаразуменне. Адказнасць за гэты нечаканы канфлікт ён ускладаў на К. Цярэшчанку133. Абвінаваціў ён у памылках і А. Луцкевіча. Сярод іх найважнейшымі Захарка назваў складанасць камунікацыі паміж асяродкам у Берліне і дэлегацыяй БНР у Парыжы, прызначэнне міністраў урада на пасады дыпламатычных прадстаўнікоў у розных місіях і знішчэнне такім чынам каардынацыйнага цэнтра, што пры адсутнасці інструкцый ад прэм’ера выклікала інтуітыўныя і часта хаатычныя крокі, прадпрыманыя ў розных месцах. Шкадаваў таксама пра тое, што намеснікам прэм’ера быў хутчэй фармальна, бо прэм’ер не аказваў яму належнага даверу і не вызначыў яго кампетэнцый.

129 Цярэшчанка К. Мой удзел у беларускім руху... С. 76—77.

130 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 53. Арк. 63.

131АВНР. Т. 1. Кн. 1. С. 417 (1331. Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў БНР за 29.08.1919); Лісты Антона Луцкевіча... С. 80—81 (ліст з Варшавы ад 23 кастрычніка 1919 г.).

132 Лісты Антона Луцкевіча... С. 78 (ліст з Варшавы ад 18 верасня 1919 г.).

133 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 51—65.

Гэтае непаразуменне здолеў патлумачыць прэм’еру болып здзіўлены, чым абражаны Л. Заяц. У доўгім лісце ад 11 кастрычніка 1919 г. ён абараняў В. Захарку і запэўніваў у ягонай абсалютнай лаяльнасці да поглядаў А. Луцкевіча. Віну на інтрыгі паміж прэм’ерам і яго міністрамі Заяц ускладаў на К. Цярэшчанку. Пры гэтым ён тлумачыў, што прапанова аб накіраванні Я. Варонкі ў Лондан абмяркоўвалася выключна тэарэтычна, і ніхто без згоды прэм’ера не прыняў бы такога рашэння134. Ацэньваючы пазней гэты эпізод, В. Захарка не шкадаваў слоў крытыкі на адрас К. Цярэшчанкі:

Hi да чаго не здольны, апрача інтрыг, уносіў падзел паміж беларускімі дзеячамі, ён увесь час дэзарганізоўваў і дэзарганізуе беларускую прапу на ўсіх кірунках. [...] Гэты злы геній, невядома адкуль узяты, увесь час уносіў і падаграваў напружанне паміж беларускімі дзеячамі, чым спрычыніўся да вялікай шкоды ў нашай нацыянальнай дзяржаўнай працы. Абсалютна не магу патлумачыць, каму і навошта быў патрэбны створаны К. Цярэшчанкам падзел135.

Абвінавачанні з боку Луцкевіча на адрас членаў Дыпламатычнай місіі БНР у Берліне былі хутчэй беспадстаўныя. Варта дапусціць, што К. Цярэшчанка мусіў дзейнічаць свядома, стараючыся перасварыць беларускі асяродак. Яго становішча ва ўрадзе БНР і вынікі дзейнасці наводзяць на пытанне: ці не рэалізоўваў гэты дзеяч задачы, пастаўленыя перад ім прадстаўнікамі Савецкай Расіі? Поўны давер да К. Цярэшчанкі і яўнае выказванне недаверу прэм’ера БНР да асяродка беларускіх сацыялістаў-федэралістаў не маглі прынесці добрых вынікаў.

Напружанне ў кабінеце А. Луцкевіча, незычлівае стаўленне да прэм’ера БНР з боку польскіх палітыкаў, а таксама паведамленні з Рыгі пра стварэнне блока балтыйскіх дзяржаў (што адбывалася, зрэшты, пры шырокім удзеле Полыпчы) і аб абяцанай падтрымцы для БНР з боку Латвіі і Эстоніі праверылі адносіны палітыкаў, сабраных вакол Місіі БНР у Берліне, да абранай палітычнай лініі. Негатыўнае ўражанне аказала на іх тое, што прэм’ер упарта заставаўся ў Варшаве і не паехаў на канферэнцыю ў Юр’еве, дзе, як ім падавалася, былі ггрынятыя важныя рашэнні. На змену адносін да А. Луцкевіча паўплывалі таксама прадстаўнікі тых самых пралітоўскіх поглядаў, асабліва антыпольска арыентаваны П. Крачэўскі. Набліжэнне чарговага з’езда прэм’ераў балтыйскіх краін у Рызе, прызначанага на 25 кастрычніка 1919 г., было прычынай таго, што К. Езавітаў і Л. Заяц слалі тэлеграмы і лісты А. Луцкевічу, амаль упрошваючы яго, каб ехаў у Латвію. П. Крачэўскі ў адносінах да прэм’ера апускаўся нават да пісьмовых пагроз. У лісце, высланым яму з Берліна 9 кастрычніка 1919 г., ён раззлавана пісаў:

Як член Прэзыдыюму Рады і Сакратар, я патрабую, каб у такі адпаведны час для Беларусі Вы зараз жа выехалі ў Бэрлін для стварэньня цэнтру палітычнай

134 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 451—453 (№ 1394).

136 НАРБ. Ф. 325. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 53—54, 65.

працы іў Рыгу на канфэрэнцыю Старшынь Рады Міністраў 25 кастрычніка, а калі гэта не будзе зроблена, то ўсю адпаведнасьць за блізарувую палітыку я ўзлажу на Вас перад Радай Рэспублікі; каб ня быць вінаватым у тым, што я ў свой час не зрабіў таго, што мусіў зрабіць згодна са сваім становішчам, я і пішу Вам гэты ліст.

Трэба, каб Вы зараз жа выехалі сюды і паехалі ў Рыіу, а Рада Міністраў выбрала і паслала паслоў у Англію, Швецыю, Нарвегію і Фінляндыю. Ваша адсутнасьць — сьмерці падобна136.

Нягледзячы на гэты ціск, А. Луцкевіч не з’явіўся ні ў Берліне, ні ў Рызе. Ен трымаўся вызначанай раней палітычнай лініі. Знаходжанне ў Варшаве пераканала яго ў тым, што будучыня Беларусі звязаная з пазіцыяй кіраўнікоў польскай усходняй палітыкі і іх недаверлівымі адносінамі да Расіі. Прэм’ер БНР лічыў, што ў Варшаве тады сыходзіліся ўсе кірункі замежнай палітыкі, неабходныя ў той момант Беларусі. Тут гаворка ішла не толькі пра Расію «белых» і «чырвоных», у Варшаву пачалі прыязджаць палітыкі з Латвіі і Украіны. Прэм’ер стараўся выкарыстаць іх візіты для сустрэч і дыскусій пра Беларусь.

Перад перамовамі ў Рызе ў Варшаву прыехаў Зігфрыдс Мееровіцс, міністр замежных спраў Латвіі, з якім Луцкевіч таксама сустрэўся. У размове яны закранулі справу прыналежнасці Вілыгі, магчымасць стварэння федэрацыі Літвы, Латвіі і Беларусі і адкрыцця латвійскага дыпламатычнага прадстаўніцтва ў Менску. У верасні ў Варшаву прыехала дэлегацыя УНР на чале з Андрэем Лявіцкім, міністрам замежных спраў, з мэтай пачаць перамовы адносна польска-ўкраінскага вайсковага саюзу. Так што Луцкевіч меў магчымасць сустрэцца ў Варшаве і з прадстаўніком урада С. Пятлюры.

Здзіўлены нападкамі П. Крачэўскага і заклікамі прыехаць у Берлін, прэм’ер БНР адказваў:

Я наагул не разумею, на што Вы спадзяецеся ў Бэрліне. Хіба ж выпадкі ў Латвіі і Літве Вас нічога не наўчылі137. Ці мо с[ацыялісты]-ф[эдэралісты] хочуць ісьці на «фэдэрацыю» з Дзянікіным? Няўжо ж гэткая наіўнасьць? [...] Нааіул жа гэта Варшава, а ня ваш Бэрлін становіцца цэнтрам разьвязкі ўсходняга пытаньня. У гэтым зусім салідарны з намі і латышы, і ўкраінцы. Ідзе аб рэальныя сілы, а не аб пустыя фразы, на якія так шчодры палітыкі Варонкаўскага тьшу. Намячаецца комплекс дзяржаў між Балтыкай і Чорным морам разам з Полыпчай, — але так, каб не было польскай супрэмацыі138'139.

Антон Луцкевіч быў перакананы, што менавіта за пасярэдніцтвам Варшавы будзе рэалізаваная ідэя канфедэрацьгі дзяржаў ад Балтыкі

136 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 450—451 (№ 1392).

137 Маецца на ўвазе спроба дзяржаўнага перавароту, учыненая часцямі корпуса П. Бермант-Авалава (Заўв. рэд.\

138 Перавагі, вяршэнства (Заўв. рэд.).

139 Лісты Антона Луцкевіча... С. 80 (ліст з Варшавы ад 23 кастрычніка 1919 г.).

да Чорнага мора, якой ён даўно прытрымліваўся і якой быў адданы. Ен прапагандаваў яе шмат гадоў разам з братам Іванам, які памёр у Закапаным у сярэдзіне жніўня 1919 г., за тыдзень да прыезду ў Польіпчу Антона. Таму хаця б у памяць пра брата ітрэм’ер БНР гатовы быў удзельнічаць у планах палякаў, тым болып што Іван у апошнія тыдні жыцця пераконваў яго распачаць перамовы з Ю. Пілсудскім. Аднак прэм’ерам Беларусі кіравалі не толькі сантыменты, але таксама і палітычны рэалізм.

У той жа час удзельнікі Канферэнцыі балтыйскіх дзяржаў у Рызе прыхільна паставіліся да ідэі незалежнасці БНР, пра што з трыумфам дакладваў А. Луцкевічу Канстанцін Езавітаў у тэлеграме ад 25 лістапада 1919 г.140. Д алей за іншых пайшоў урад Фінляндыі, які ў снежні 1919 г. de facto прызнаў урад БНР141. Вялікая заслуга ў гэтым была К. Дуж-Душэўскага, прадстаўніка БНР у балтыйскіх дзяржавах. Гэты поспех стаўся, аднак, кароткачасовым. Ужо ў лістападзе і снежні адбылося збліжэнне паміж Латвіяй і Полыпчай, якая жадала адыгрываць важную палітычную ролю ў балтыйскім рэгіёне. Яна старалася ўплываць на форму Саюза балтыйскіх дзяржаў. Хутка таксама аказалася, што Варшава можа паспяхова канкураваць нават з Лонданам, бо брытанцы пасля паразы генерала М. Юдзеніча ў баях з Чырвонай Арміяй у лістападзе 1919 г. усё больш схіляліся да рашэнняў, якія б улічвалі пазіцыю Масквы. Прапанова палякаў была для балтыйскіх рэспублік больш цікавай. Яны заклікалі да супольнага вайсковага выступлення супраць балыпавікоў, а словы падтрымалі дзеяннямі — часткі Войска Польскага ўзялі ўдзел у вызваленні Латгаліі ад бальшавікоў. Плёнам ваеннага саюзу стала далейшае супрацоўніцтва і чарговыя прапановы з польскага боку, якія тычыліся сярод іншага непарушнасці тэрыторыі латвійскай дзяржавы, адмаўлення ад гістарычнага права на Латгалію, прызнання de iure Латвіі пасля канстатацыі яе поўнага desinteressement у справе адносін Полыпчы да Літвы, Беларусі, Украіны, Эстоніі, Фінляндыі, Румыніі і заходніх краін142.

7.6 Апошняя спроба кансалідацыі беларускага нацыянальнага руху

У канцы кастрычніка 1919 г. у Варшаву прыехала Палута Бадунова, якая пасля арышту Т. Грыба адыгрывала ў кіраўніцтве БПСР галоўную ролю. Сярод польскіх сацыялістаў яна шукала дапамогі для арыштаванага, які быў не толькі яе партыйным сябрам, але таксама неўзаемным каханнем. Пра вызваленне Т. Грыба яна размаўляла з Енджэем Марачэўскім, кіраўніком ППС, паслом і віцэ-маршалкам

140 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 516 (№ 1517).

141 ББМФС (копія нататкі Лорда Эктана з Хельсінкі для МЗС Вялікабрытаніі ад 17 снежня 1919 г.).

142 Paluszynski Т. Walka о niepodleglosc Lotwy... S. 348.

польскага Сейма, а таксама з камісарам ЦУУЗ Ежы Асмалоўскім. У сталіцы Полыпчы Бадунова сустрэлася таксама з беларускімі дзеячамі А. Луцкевічам, Б. Тарашкевічам і П. Алексюком. Усе пагадзіліся з тым, што ў імя супольных мэт варта як мага хутчэй адкінуць асабістыя крыўды і пераламаць недавер паміж эсэрамі і паланафільскім крылом беларускага асяродка143. Палута Бадунова была прыхільніцай пабудовы беларускага палітычнага асяродка ў Менску, а не дзесьці на чужыне—у Берліне альбо Коўне. Падчас падарожжа ў Варшаву яна затрымалася ў Горадні і запатрабавала, каб сябры БПСР як мага хутчэй з’явіліся ў сталіцы беларускіх земляў. Такія погляды падзяляў таксама А. Луцкевіч, таму вынікам варшаўскай сустрэчы з П. Бадуновай быў іх супольны ліст, падпісаны таксама Я. Мамонькам і Б. Тарашкевічам. Ен заклікаў членаў урада вярнуцца з Коўна і Берліна ў Менск144. Натуральна, што прэм’ер не збіраўся ліквідоўваць дыпламатычныя кантактыў Германіі, таму 27 кастрычніка 1919 г. прызначыў Л. Баркова прадстаўніком БНР у Берліне. Яго задачай было арганізаваць там консульства БНР, якому належала апекавацца і весці асветніцкую працу сярод беларусаў, што знаходзіліся ў Германіі, а таксама дамагацца таго, каб нямецкі ўрад прызнаў незалежнасць і цэласнасць Беларусі і не пагаджаўся на спробы падзелу беларускіх земляў паміж Полыпчай, Літвой, Украінай і Расіяй145.

Ліст А. Луцкевіча, які заклікаў П. Крачэўскага, Л. Зайца, В. Захарку вярнуцца з Берліна, асабіста даставіў Л. Дубейкаўскі. Напэўна, яго закідалі пытаннямі пра агульную палітычную сітуацыю. Таксама Дубейкаўскі мусіў выслухаць скаргі на К. Цярэшчанку. Тлумачэнні і заявы членаў урада пра лаяльнасць да А. Луцкевіча павінны былі прагучаць вельмі пераканаўча, боў тэлеграме ад 11 лістапада ён запэўніваў прэм’ера: «Дакументальнаўбядзіўся, што ўсе тут стаялі [і] стаяць цьвёрда [на] нашым грунце. Авантуры каля Вас, а ня тут»146.

Падаецца, што палітыкі БНР, згуртаваныя вакол берлінскага асяродка, яшчэ пасля ад’езду А. Луцкевіча ў Варшаву падтрымлівалі яго палітычную лінію. Аднак весткі пра крокі прэм’ера, а таксама інтрыгі К. Цярэшчанкі маглі выклікаць у іх сумненні ў слушнасці здзейсненых крокаў. Гэта, напэўна, разумеў прэм’ер БНР, склікаючы ўсіх членаў урада ў Менск. Праз пошту, тэлеграф і тым болып на падставе розных сумнеўных меркаванняў нельга было праводзіць сапраўднай палітыкі. Без падтрымкі міністраў уласнага кабінета і прадстаўнікоў некалькіх палітычных плыняў нельга было таксама заключаць дамоўленасці з Варшавай, a А. Луцкевіч меў такія планы. 27 кастрычніка 1919 г. ён даслаў ліст I. Падарэўскаму, у якім прасіў адназначна патлумачыць, якім з’яўляецца стаўленне польскага ўрада да беларускай справы і ці надалей

143 Лебедзева В. Пуцявінамі змагання і пакутаў... С. 22.

144 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si$ osrodka... S. 80.

145 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 460—461 (1417. Паўнамоцтва Антона Луцкевіча Леаніду Баркову, выпісанае ў Варшаве 27.10.1919 (вых. № 1-200)), 462 (1422. Інструкцыя Антона Луцкевіча в. а. консула Леаніду Баркову за 28.10.1919).

146 Тамсама. С. 486 (№ 1464).

актуальныя прапановы, зробленыя прэм’еру БНР вясной 1919 г.147 Ён хацеў таксама давесці справу да супольнага спаткання членаў урада з Радай БНР, каб яна актыўней падтрымлівала дзейнасць беларускай дэлегацыі ў Парыжы. Заклік да членаў урада вярнуцца ў Менск быў звязаны таксама з пытаннем далейшага фінансавання беларускай палітыкі. Грошы з украінскага крэдыту знаходзіліся ў распараджэнні членаў урада ў Берліне.

У той жа час пасеяны недавер нараджаў падазрэнні і расхістваў аўтарытэт А. Луцкевіча. У дадатак паглыбіліся разыходжанні паміж беларускімі сацыялістамі, падзеленымі на тры галіны, прычым сацыялісты-федэралісты і сацыялісты-рэвалюцыянеры пачалі шукаць св.ой уласны палітычны шлях. Восенню з польскай турмы выйшаў лідар эсэраў Т. Грыб, аднак з той умовай, што ён цаселіцца ў Лодзі і не будзе прыязджаць у Беларусь148. У высылцы яго антыпольская пазіцыя яшчэ болып паглыбілася. Пад яго ўплывам змяніліся погляды сяброў БПСР, а перадусім Палуты Бадуновай, у справе супрацоўніцтва з палякамі. Хутка эсэры абвясцілі сябе «трэцяй сілай», якая змагаецца з «польскай акупацыяй» і з расійскімі манархістамі. Пры гэтым яны не збіраліся супрацьпастаўляць сябе балыпавікам. 3 боку апошніх чакалася падтрымка ў справе пабудовы беларускай сацыялістычнай рэспублікі і дапамога ў стварэнні ўрада. У лістападзе 1919 г. Я. Мамонька і П. Бадунова падпісалі ў Смаленску дамову з бальшавікамі, якая гарантавала беларускім эсэрам удзел ва ўладзе149. Раней кантакты з імі абарваліся, бо беларускія эсэры катэгарычна адмаўляліся падтрымліваць ЛітБелССР, абвешчаную 27 лютага 1919 г.150.

Свае меркаванні на тэму дамоўленасцей з палякамі меў А. Цвікевіч, таксама сябра БПСР. Ен іпмат разоў ездзіў у складзе місій да ўкраінскіх урадаў і лічыў, іпто Беларусь павіннаўвайсці ў федэрацыю з Украінай і Расіяй. Цвікевіч разглядаў гэта як значна меншае зло, чым федэрацыю з Польшчай151. Свае погляды ён раскрыў у канцы жніўня 1919 г. у прыватным лісце да А. Смоліча, але адзначыў пры гэтым, што яго лаяльнасць да А. Луцкевіча патрабуе захавання нейтральнай пазіцыі. Зрэшты, погляды А. Цвікевіча ў дачыненні да выбару прапольскай арыентацыі эвалюцыянавалі (гэтаксама, як і ва ўсіх іншых беларускіх палітыкаў).

У той жа час А. Луцкевіч, перакананы, што мае падтрымку БПСР, БПСФ і членаў свайго ўрада, імкнуўся склікаць Раду Рэспублікі. На агульным форуме ён жадаў разгледзець становііпча ўрада БНР у новай палітычнай сітуацыі і выпрацаваць далейшую тактыку. Ен разумеў

147 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 459—460 (1415. Чарнавік ліста А. Луцкевіча I. Падэрэўскаму за 27.10.1919).

148 Лебедзева В. Пуцявінамі змагання і пакутаў... С. 21; Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si§ osrodka... S. 84.

149 Latyszonek O. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 130; Латышонак A. Жаўнеры БНР... C. 117 (3-e выд. — c. 115).

150 Лебедзева B. Пуцявінамі змагання i пакутаў... C. 21.

151 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 411 (№ 1316).

таксама, што калі не будзе бачна выразных поспехаў яго дзейнасці, можа адбыцца раскол беларускага асяродка. Хоць Л. Дубейкаўскі слаў прэм’еру супакойваючыя тэлеграмы, яго знаходжанне ў Берліне зусім не залагоджвала напружанне паміж А. Луцкевічам і сябрамі ўрада ды дыпламатычнай місіі БНР у Берліне. Падчас афіцыйных паседжанняў 10—12 лістапада Дубейкаўскі выказваўся пра сітуацыю, у якую патрапілі беларусы, не шкадуючы крытыкі на адрас не толькі польскіх дзеячаў Нацыянальнай дэмакратыі, але таксама і польскіх сацыялістаў. Ён абвінавачваў іх у недастатковасці дзеянняў на карысць Беларусі152. Магчыма, Л. Дубейкаўскі, які лічыўся прапольскім дзеячам, сам не арыентаваўся, на якую спрыяльную глебу падаюць яго словы, скіраваныя асобам, што не ведалі сітуацыі ў краі. Сярод міністраў, пераважна сацыялістаў-федэралістаў, узрастала нежаданне прымаць польскую ўсходнюю палітыку, а таксама негатыўнае стаўленне да крокаў ігрэм’ера з БСДП. Былі неабходныя пазітыўныя змены, якія б падштурхнулі падзеленых беларускіх дзеячаў у кірунку кансалідацьгі і канструктыўнай палітычнай працы. Таму нічога дзіўнага, што А. Луцкевіч націскаў на польскія ўлады, каб яны выдалі нарэшце дазвол на скліканне Рады Рэспублікі. Відавочна, рэальна ацэньваючы сітуацыю, ён папярэджваў таксама, што калі яго ўрад не атрымае неабходнага прызнання з боку Варшавы, то справа дойдзе да стварэння другога беларускага ўрада, які будзе арыентаваны на Расію153.

Згоду на скліканне Рады Рэспублікі, найвышэйшага органа БНР, на тэрыторыі, падначаленай польскай цывільнай і вайсковай адміністрацыі, мог даць толькі Начальнік дзяржавы — Юзаф Пілсудскі. Яе ўдалося атрымаць толькі ў першай дэкадзе лістапада. На думку А. Чарнякевіча, гэта стала магчымым дзякуючы пасярэдніцтву Сільвестра Ваявудскага, афіцэра менскай пляцоўкі II аддзела Генеральнага штаба Войска Польскага, які вельмі прыхільна ставіўся да беларусаў184. Калі за дамоўленасцю паміж польскімі палітыкамі і А. Луцкевічам ды Я. Лёсікам сапраўды стаяла польская разведка, то гэта было сведчаннем жахлівага стану не толькі тагачасных беларускіх эліт, але таксама і польскай усходняй палітыкі.

Такое доўгачаканае паседжанне Рады Рэспублікі спачатку было прызначана на 9 лістапада, але пазней перанесена на 12 лістапада. Ужо падчас адкрыцця паседжання далі сябе адчуць супярэчнасці паміж беларускімі палітыкамі і разгубленасць, звязаная з немагчымасцю праводзіць самастойную дзяржаўную палітыку, а таксама неабходнасць выбару саюзніка: палякаў, бальшавікоў альбо літоўцаў. Адной з першых, цалкам нечакана, узяла слова Палута Бадунова, якая ад імя фракцыі БПСР выступіла з антыпольскімі заявамі, прапануючы ўхваліць дэкларацьпо пра тое, што Рада пацвярджае пастановы аб поўнай незалежнасці

152 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si? osrodka... S. 83; Сакалоўскі У. Дакумэнты дыпляматычнае чьшнасьці... С. 23.

153 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si? osrodka... S. 83.

154 Тамсама. S. 80—83.

і непадзельнасці Беларусі ў яе этнічных межах, прынятыя 25 сакавіка 1918 г.155. Беларускія эсэры запрацівіліся таксама накіраванню тэлеграмы Ю. Пілсудскаму з вітаннямі ад імя сяброў Рады Рэспублікі. Абодва гэтыя здарэнні сталі для палякаў індыкатарам сімпатый беларускага асяродка. Насуперак чаканням Уладзіслава Рачкевіча, польскага камісара Менскай акруті, удзельнікі сходу не абвясцілі адназначна прапольскай пазіцыі. Таму ён досыць скептьгчна паставіўся да рэзалюцыі Рады БНР, якая звярнулася да Рады Міністраў БНР з прапановай неадкладна правесці перамовы з польскім бокам аб прызнанні незалежнасці Беларусі. У гэтай сітуацыі У. Рачкевіч абвінаваціў старшыню Рады Рэспублікі Я. Лёсіка ў тым, што той не атрымаў згоды на скліканне сесіі. Тым самым сход Рады Рэспублікі быў прызнаны нелегальным, a прынятыя рэзалюцыі фармальна сталі незаконнымі. Рашэнне камісара Менскай акругі выклікала ўмяшальніцтва С. Ваявудскага, які таксама пільна сачыў за паседжаннямі. Ён звярнуў увагу У. Рачкевіча на тое, што Ю. Пілсудскі распарадзіўся не перашкаджаць сябрам Рады БНР у правядзенні сходаў156. Аднак, відаць, і ён спадзяваўся на тое, што ўдзельнікі сходу выкажуцца за супрацоўніцтва з Полыпчай.

20 лістапада дайшло да чарговай сустрэчы прэм’ера А. Луцкевіча з Ю. Пілсудскім, на якой Начальнік дзяржавы распавёў, якой бачыць найбліжэйшую будучыню беларусаў. Ен раіў прэм’еру А. Луцкевічу адмовіцца ад дзяржаўніцкіх амбіцый і ператварыць Раду БНР у Беларускую нацыянальную раду, г. зн. змяніць статус з дзяржаўнага прадстаўніцтва на нацыянальнае. Беларусы павінны былі адмовіцца ад прэтэнзій не толькі на незалежнасць, але нават і на палітычную аўтаномію. Юзаф Пілсудскі ў чарговы раз прапанаваў пачаць працу над стварэннем культурніцкай аўтаноміі і беларускага «П’емонта». Адначасова ён не пазбаўляў А. Луцкевіча надзеі на незалежнасць Беларусі, схіляючы яго, аднак, да таго, каб барацьбу за яе беларусы адклалі да моманту выраіпэння палякамі прыбалтыйскіх і ўкраінскіх пытанняў. Гэтую заўвагу, а таксама параду дасягнуць згоды з крэсовымі землеўласнікамі па аграрным пытанні А. Луцкевіч зразумеў як прапанову пачаць будову шырокай грамадзянскай платформы для падтрымкі ідэі стварэння беларускай дзяржавы157.

Размова гэтая была далёкай ад пічырасці з абодвух бакоў. Падаецца, што хоць А. Луцкевіч нібыта пагадзіўся на прапанову Ю. Пілсудскага аб пераўтварэнні Рады Рэспублікі ў нацыянальнае прадстаўніцтва, аднак згода на гэта з яго боку была хутчэй ветлівасцю і вымушанай неабходнасцю. Дзякуючы такой пазіцыі ён атрымаў дазвол Ю. Пілсудскага на скліканне пленарнага паседжання Рады БНР 12 снежня 1919 г. Луцкевіч павінен быў разумець, што калі можна было праводзіць дваістую

155 Лебедзева В. Пуцявінамі змагання і пакутаў... С. 23.

156 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 83.

157 Luckiewicz A. Polska okupacja na Bialorusi. Wilno, 1920. S. 17—18; беларускамоўная версія: Луцкевіч A. Барацьба за вызваленьне... С. 203—204; Latyszonek О. Rozmowy Jozefa Pilsudskiego... S. 450—451.

420 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці палітыку ў дачыненні да літоўцаў (аднак, як аказалася, безвынікова), то ў дачыненні да палякаў гэта хутчэй было немагчыма.

На запланаваную сесію Рады БНР урэшце прыбылі прадстаўнікі берлінскай місіі, лідары сацыялістаў-рэвалюцыянераў П. Крачэўскі, В. Захарка, Я. Бялевіч. 30 лістапада разам з А. Луцкевічам яны выехалі з Варшавы ў Менск. У іх узаемаадносінах з’явіліся новыя рысы. Недавер узбудзілі дзве размовы прэм’ера БНР з Пілсудскім у верасні і ў лістападзе 1919 г. Апрача таго, непасрэдныя кантакты членаў Дыпламатычнай місіі ў Берліне з беларускімі дзеячамі ў Варшаве, Горадні і Менску далі магчымасць ацаніць сітуацыю, а таксама пазнаёміцца з рэаліямі польска-беларускіх адносін. Гэтая ацэнка выглядала негатыўна, таму ў антыпольскім лагеры аказаліся таксама члены БПСФ. Нечакана ў кола праціўнікаў палітыкі А. Луцкевіча трапіў таксама В. Ластоўскі, які прыбыў з Коўна і дагэтуль быў вядомы як каталіцка-клерыкальны дзеяч і палякамі ўспрымаўся як іх прыхільнік158. Аднак да канчатковага паразумення паміж эсэрамі і сацыялістамі-федэралістамі дайшло толькі за некалькі гадзін да пачатку паседжанняў, на кватэры П. Бадуновай, дзе сабраліся апаненты прапольскай арыентацыі, якія крытыкавалі працу прэм’ера159.

Уладзіслаў Рачкевіч і Сільвестр Ваявудскі спадзяваліся, што чарговае паседжанне Рады БНР адбудзецца паводле прагназаванага сцэнарыя, які прадугледжваў, што А. Луцкевіч прывядзе Раду БНР да ліквідацыі. Замест яе павінна было быць створайа беларускае нацыянальнае прадстаўніцтва, якое мусіла абвясціць дэкларацыю аб жаданні супрацоўнічаць з Полыпчай160. Аднак саюз эсэраў і сацыялістаўфедэралістаў цалкам змяніў сітуацыю, пакідаючы А. Луцкевіча і паланафільскую плынь без шанцаў.

У момант адкрыцця паседжанняў Антон Луцкевіч, аднак, не прадбачыў драматычнага канца. Ен не меркаваў, што найболып моцныя абвінавачванні ўпадуць на яго з боку тых, з кім даўно супрацоўнічаў і развіваў беларускі нацыянальны рух. На паседжанне прыйшло некалькі дзясяткаў сяброў Рады Рэспублікі: 26 эсэраў, 13 сацыял-дэмакратаў, 13 прадстаўнікоў цэнтра, пяць прадстаўнікоў БХДЗ, пяць сацыялістаўфедэралістаў, двое сяброў ППС, чацвёра сяброў Народнай партьгі161, два беспартыйныя і адзін народны сацыяліст. У Раду БНР прынялі дзевяць новых чалавек, сведчанні падтрымкі якіх беларускімі інстытуцыямі былі відавочнымі. 3 другога боку, з залы паседжанняў выдалілі 16 асоб, якіх падтрымлівалі беларускія эсэры. Прэзідыум не пацвердзіў іх паўнамоцтваў, таму што яны прэтэндавалі на прадстаўніцтва ад няісных арганізацый162.

158 AAN. Teki Leona Wasilewskiego. Sygn. 40. К. 22—23 (рапарт пра канфлікт у Веларускай Радзе).

159 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 87.

160 Тамсама. S. 86.

161 Так y дакуменце (Заўв. рэд.).

162 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 622—623 (1761. ЛістВ. Ластоўскага К. Езавітавуза 24.01.1920).

На першым паседжанні Рады БНР13 снежня 1919 г. ацэньвалася праца кабінета А. Луцкевіча. Прадстаўнік цэнтра П. Аляксюк абвінаваціў Раду Міністраў у тым, што тая вельмі мала працавала над прызнаннем БНР. Ён крытыкаваў, што дагэтуль не створаныя прадстаўніцтвы БНР у Англіі, Італіі і ў 3 лучаных Штатах Паўночнай Амерыкі. Бараніць Раду Народных Міністраў стаў беларускі сацыял-дэмакрат С. Рак-Міхайлоўскі. На яго думку, галоўнай прычынай недапрацовак было тое, што ўрад не мог працаваць у Беларусі. Асабліва моцна ён падкрэсліў, што працу ўскладняў сабатаж некаторых членаў кабінета, і выразна паказваў на дзеячаў берлінскага і ковенскага асяродкаў. Аднак увоіуле прысутныя даволі прыхільна паставіліся да дзейнасці ўрада. Праўда, хутка падзеі паскорыліся, прыводзячы А. Луцкевіча і яго прыхільнікаў да нечаканага фіналу.

У сувязі з наяўнай палітычнай сітуацыяй А. Луцкевіч сфармуляваў найважнейшыя задачы. Ён даводзіў, што заняцце Беларусі палякамі, небяспека з боку балыпавікоў і палітыка Коўна схіляюць да пошуку паразумення з польскім урадам, асабліва да працы з групай Ю. Пілсудскага, а таксама з дзеячамі ППС, якія, як ён пераконваў, выказваюцца за незалежнасць Беларусі, а не за яе ўключэнне ў межы Польшчы. Гэтую ідэю падхапіў П. Аляксюк разам са сваімі прыхільнікамі, якія прапанавалі стварыць дырэкторыю з пяці чалавек для правядзення перамоў з польскім урадам. Гэтая прапанова, аднак, была адкінутая сацыялістаміфедэралістамі і эсэрамі.

На наступны дзень у зале паседжанняў з’явіліся тыя, каго не прынялі ў Раду Рэспублікі. Разам з імі апазіцыйны блок меў большасць галасоў — 41. Таму кожная рэзалюцыя магла быць прынятая так, як хацелі эсэры і сацыялісты-федэралісты. Аднак прэзідыум Рады адмовіўся рэгістраваць новых членаў, што выклікала супраціў і агульны гармідар, які рабіў немагчымай далейшую працу. Таму сябры Рады БНР пакінулі залу паседжанняў. Меркавалася, што гэта спыніць іх праціўнікаў. Аднак так не сталася. Тыя, хто застаўся — а гэта былі восем эсэраў і трое сацыялістаў-федэралістаў, а таксама тыя выпадковыя кандыдаты ў дэпутаты Рады Рэспублікі — сфармавалі новую Раду, якая, аднак, захавала старую назву — Народная Рада БНР. У склад прэзідыума ўвайшлі галоўныя ініцыятары перавароту — П. Крачэўскі, В. Захарка, П. Бадунова, Я. Мамонька і Н. Козіч163. Эсэры, якія не мелі ў сваім коле аніводнага выбітнага палітыка, выбралі сваім лідарам В. Ластоўскага і паставілі яго на чале ўрада з сумнеўнай легальнасцю. Напачатку гэтаму працівіліся сацыялісты-федэралісты В. Захарка і П. Крачэўскі, але іх супраціўленне працягвалася нядоўга. Быў вызначаны склад новага кабінета. Міністраў выбралі завочна і без іх згоды, бо яны не прысутнічалі ў Менску. Сярод іх аказаліся Т. Грыб (у якасці міністра ўнутраных спраў), якому быў забаронены прыезд у Менск, Я. Ладноў, які ў той час у адсутнасць А. Луцкевіча кіраваў дэлегацыяй у Парыжы, Л. Заяц, які, нягледзячы на пажаданні А. Луцкевіча, застаўся ў Берліне. Выбралі таксама эсэра А. Цвікевіча, хоць і ён не

163 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 87.

прысутнічаў, бо працягваў курсіраваць па Украіне, К. Езавітава (у якасці міністра вайсковых спраў) і К. Дуж-Душэўскага, які прадстаўляў БНР у прыбалтыйскіх дзяржавах. Згоду на ўваходжанне ў склад новага ўрада выказалі прысутныя на паседжанні М. Шыла і Я. Бялевіч, а таксама А. Красоўскі (міністр асветы) і А. Станкевіч (міністр веравызнанняў)164. Такім чынам, новы ўрад В. Ластоўскага ўзнікаў з удзелам палітыкаў, якія працівіліся прапольскай арыентацыі. Завочна ў ім аказаліся некалькі міністраў з кабінета А. Луцкевіча, якія пакуль не ведалі пра пераварот, і невядома было, як бы паставіліся да гэтай справы.

Пад уплывам эсэраў новая Народная Рада прыняла выніковую рэзалюцыю, якая ўжо адназначна вызначыла антыпольскі характар яе працы. У рэзалюцыі выказваўся пратэст супраць польскай акупацыі Беларусі і арганізацыі плебісцыту, што было прызнана гвалтам над правамі беларускага народа165. Верагодна, толькі эсэры дакладна разумелі, што пераварот быў крокам у кірунку Савецкай Расіі. Сацыялісты-федэралісты, а таксама В. Ластоўскі, мабыць, не ведалі пра іх таемныя дамоўленасці з урадам Леніна і ў сваёй дзейнасці хацелі абаперціся на літоўскі ўрад. Той, у сваю чаргу, выдатна ўмеў выкарыстоўваць беларускіх палітыкаў ва ўласнай палітычнай гульні. Паводзіны сацыялістаў-федэралістаў, а таксама эсэраў і іх антыпольскія пазіцыі давалі аргументы ў рукі ўсім тым польскім палітыкам, якія ў беларусах не бачылі палітычнай і нацыянальнай сілы.

Іншыя ўдзелыгікі пасежання пад кіраўніцтвам А. Луцкевіча пакінулі будынак, каб працягваць працу на прыватнай кватэры Аляксандра Уласава, цалкам ігнаруючы дзейнасць апазіцыі. Яны выбралі Найвышэйшую Раду БНР, якая складалася з пяці чалавек: I. Серады (старшыня), С. РакМіхайлоўскага, К. Цярэіпчанкі, Я. Лёсіка і А. Уласава. Яна павінна была наладзіць працу Рады Рэспублікі і падтрымаць замежныя дзеянні ўрада. Ёй надалі права высіупаць ад імя ранейшай Рады БНР. Гэта павінна было паскорыць прьіняцце рашэнняў тады, калі сходы сяброў Рады Рэспублікі ў поўным складзе маглі сутыкнуцца з арганізацыйнымі праблемамі166.

Найвышэйшая Рада не прыняла аніводнай дэкларацыі аб пераўтварэнні ў нацыянальнае прадстаўніцтва альбо адмаўленні ад ідэі незалежнасці БНР, як таго чакаў Ю. Пілсудскі. Гэта было звязана хіба што з нечаканым развіццём падзей на сесіі. У сітуацыі расколу адназначны пераход сяброў Найвышэйшай Рады на бок Полыпчы быў бы крокам, які б пацвердзіў абвінавачванні апазіцыі. Гэта, зрэшты, было б, мабыць, на руку Антону Луцкевічу, які ніколі не любіў станоўчых рэзалюцый, a да супрацоўніцтва з Полыпчай таксама не быў цалкам прыхільны. Прысутныя абавязалі А. Луцкевіча і надалей выконваць абавязкі прэм’ера. Таксама не было ўнесена змен у склад яго кабінета.

164 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 599 (1700. Ліст А. Луцкевіча К. Езавітаву за 13.01.1920); Ковкель Н., Сташкевнч Н. Почему не состоялась БНР?... С. 43.

165 Czarniakiewicz A. Ksztaltowanie si^ osrodka... S. 88.

166 АБНР. T. 1. Кн. 1. C. 534—535 (1561. Пратакол надзвычайнага сходу Рады БНР за 13.12.1919).

7.7 Раскол сярод прыхільнікаў беларускай незалежнасці

Канфлікт сярод беларускіх палітыкаў прывёў да раздваення ўлады: апрача ўрада А. Луцкевіча ўзнік кабінет В. Ластоўскага, а апрача Найвышэйшай Рады і Рады БНР пад старшынствам Я. Лёсіка—новая Народная Рада на чале з П. Крачэўскім. Прыхільнікі як В. Ластоўскага, так і А. Луцкевіча ўзаемна абвінавачвалі адны другіх у пошуках падтрымкі ў палякаў. I без таго ўжо не вельмі добрая рэпутацыя А. Луцкевіча ў вачах «апазіцыянераў» была яшчэ больш падарваная тым, што польская жандармерыя затрымала В. Ластоўскага, П. Крачэўскага і некалькі іншых чалавек. Арыштаваныя меркавалі, што гэта адбылося са згоды А. Луцкевіча. Аднак гэта былі хутчэй незалежныя дзеянні, распачатыя У. Рачкевічам, які апрача таго заблакаваў ход тэлеграмам, якія В. Ластоўскі накіраваў у Прагу, Парыж, Варшаву і Горадню167.

Частка беларускага асяродку і сам А. Луцкевіч спрабавалі трактаваць усё здарэнне як малазначную палітычную мітусню. Тарашкевіч пісаў з Варшавы 16 снежня: «Авантура само сабою — дужа блага: ім нічога не ўдасца зрабіць, але псаваць могуць. Дужа шкода, што так зрабілася»168. Ён запэўніваў таксама, што гэткім жа чынам здарэнне ацэньваў А. Цвікевіч, хоць яго і прызначылі членам новага ўрада. Ён з’явіўся ў Варшаве разам з Сымонам Пятлюрам і Андрэем Лявіцкім, украінскай дэлегацыяй да Начальніка дзяржавы і польскага ўрада. Падобным чынам менскія падзеі ўспрымаў Я. Ладноў, які тэлеграфаваў А. Луцкевічу з Парыжа, заклікаючы яго як мага хутчэй вярнуцца на мірную канферэнцыю.

Напачатку падзел у беларускім асяродку не парушыў кантактаў А. Луцкевіча з замежнымі пляцоўкамі БНР. На адрас прэм’ера, як быццам нічога і не здарылася, надалей прысылаліся справаздачы аб працы консульстваў і замежных місій. Апісанні сваёй дзейнасці і палітычныя аналізы перадавалі С. Некрашэвіч і А. Цвікевіч з Украіны, а таксама К. Езавітаў з Латвіі, які хоць і не падзяляў палітычнай лініі А. Луцкевіча, аднак стараўся захаваць вернасць і лаяльнасць да яго.

Данясенні кіраўніка Вайскова-дыпламатычнай місіі БНР у Рызе ў іншай сітуацыі маглі абудзіць новыя надзеі. У лісце ад 27 снежня 1919 г. ён паведамляў прэм’еру, што генерал С. Булак-Балаховіч прызнаў урад БНР, пагадзіўся перайсці на беларускую службу і змагацца з бальшавікамі за яе вызваленне169. Гэта адбылося ў той час, калі эстонскі ўрад пачаў перамовы з Савецкай Расіяй і ў сувязі з гэтым мусіў пазбавіцца антыбальшавіцкіх аддзелаў. 3 пункту гледжання інтарэсаў

167 AAN. Akta Leona Wasilewskiego. Sygn. 40. K. 19 (рапарт У. Рачкевіча да Е. Асмалоўскага).

168 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 541—542 (№ 1575).

169 Тамсама. С. 563 (1611. Рапарт шэфа Вайскова-Дыпламатычнай Місіі БНР К. Езавітава А. Луцкевічу за 27.12.1919); Paluszynski Т. Walka о niepodleglosc Estonii 1914—1920. Poznan, 2007. S. 410—411.

424 Беларуская Народная Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці урада А. Луцкевіча рашэнне генерала С. Булак-Балаховіча было запозненым. Прэм’ер ужо не мог выкарыстаць гэтага ні ў адносінах з палякамі, ні з «узбунтаванымі» беларускімі дзеячамі. Хоць А. Луцкевіч афіцыйна прыняў Асобны атрад у склад войскаў БНР 22 студзеня 1920 г., аднак не мог яму нічым рэальна дапамагчы. Планы К. Езавітава і С. БулакБалаховіча пра ўзброенае ўступленне атрада на тэрыторыю Беларусі і дэманстрацыю сілы перад палякамі аказаліся мрояй.

Далейшае існаванне Асобнага атрада было звязана са згодай Вярхоўнага камандавання ВП на супрацоўніцтва з генералам БулакБалаховічам, бо беларускія землі ад Горадні да Менска знаходзіліся пад кантролем польскіх цывільных і вайсковых улад, а не ўрада БНР. На пачатку 1920 г. дзейнасць урада А. Луцкевіча стала ўжо зусім немагчымай, і гэта не прэм’ер, a К. Езавітаў 8 лютага 1920 г. звярнуўся да Ю. Пілсудскага з просьбай аб выдзяленні Асобнаму атраду генерала С. Булак-Балаховіча ўчастка фронту на левым флангу польскіх войскаў, якія змагаліся з бальшавікамі, а таксама аб вызначэнні ўмоў яго пераходу ў склад беларускіх фармаванняў, што ўзнікалі па дамоўленасці з палякамі170.

Дзейнасць, якую распачаў К. Езавітаў, не мела ўжо вялікага значэння, бо ў той час Вярхоўнае камандаванне Войска Польскага праводзіла ўласныя перамовы з С. Булак-Балаховічам на тэму яго пераходу. Яны завяршыліся ў лютым 1920 г., а заключаная дамова прадугледжвала выкарыстанне атрада ў баях з бальшавікамі не на Паўночным фронце на тэрыторыі Усходняй Беларусі, а на Падоллі. Украіна і саюз з С. Пятлюрам з’яўляліся ў той час найважнейшым кірункам польскай усходняй палітыкі. Рашэнне ад пераводзе войскаў С. Булак-Балаховіча на поўдзень азначала адначасовае выключэнне яго з беларускіх спраў. Гэта, праўдападобна, вынікала з засцярогі, каб генерал з няпэўнай палітычнай пазіцыяй і яго не вельмі дысцыплінаваная армія не выклікалі яіпчэ большай сумятні ў польска-беларускіх адносінах. Д зеля гэтага быў прызначаны амаль трохмесячны каранцін у Берасцейскай крэпасці. Такім чынам Асобны атрад намагаліся ізаляваць ад кантактаў з беларускімі эсэрамі, якія па дамоўленасці з бальшавікамі рыхтавалі паўстанне супраць палякаў171. Наколькі вялікую асцярожнасць выяўлялі палякі ў адносінах з С. Булак-Балаховічам, бачна з таго, што яго не ггрызначылі камандуючым беларускімі фармаваннямі нават пасля таго, як палкоўнік Г. Канапацкі адмовіўся ад гэтай функцыі.

Раскол беларускага асяродку цалкам перакрэсліваў магчымасць далейшых намаганняў у справе прызнання незалежнасці БНР і аслабляў пазіцыі беларускіх палітыкаў не толькі ў вачах Варшавы, але і ў вачах іншых суседзяў. Нягледзячы на гэта, А. Луцкевіч і Найвышэйшая Рада БНР не збіраліся цалкам адмаўляцца ад палітычных патрабаванняў.

170 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 150; Латышонак A. Жаўнеры BHP... С. 136 (3-е выд. — с. 134).

171 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 152; Латышонак A. Жаўнеры BHP... C. 138 (3-e выд. — c. 136).

План-макісум, ці жаданне прызнання ўрада БНР, непадзельнасці тэрыторыі і межаў Беларусі, не мог быць рэалізаваны. Але ад гэтых ідэй не адмаўляліся. Сітуацыя, у якую трапіў урад А. Луцкевіча, змушала, аднак, да разважлівасці і засяроджванні на плане-мінімум — г. зн. на жаданні стварэння беларускай аўтаноміі. Праблема заключалася ў тым, што такая прапанова з боку Ю. Пілсудскага падчас перамоў з А. Луцкевічам у верасні і лістападзе не прагучала. А калі беларускі прэм’ер такім чынам зразумеў словы Ю. Пілсудскага — то памыляўся. Праблема беларуска-польскіх адносін таго часу заключалася ў тым, што ніводзін з бакоў не наважыўся на шчырую дыскусію. Калі наўпрост пра свае планы ў дачыненні да беларусаў не хацеў гаварыць Ю. Пілсудскі, то тым болып асцярожны, скрытны і схільны да чакання прэм’ер А. Луцкевіч не адкрываў сваіх картаў. Падчас перамоў з Начальнікам дзяржавы А. Луцкевіч не наважыўся пагадзіцца з адмовай Ю. Пілсудскага ад прызнання незалежнасці БНР і сысці на ніжэйшы ўзровень, каб канкрэтна абмеркаваць варыянт стварэння беларускай тэрытарыяльнай аўтаноміі. Падаецца, што абодва бакі чакалі нейкага кроку ў гэтай справе адзін ад аднаго. Начальнік дзяржавы замест канкрэтнай размовы апераваў шматзначным паняццем беларускага П’емонта. Падчас сустрэчы з Л. Васілеўскім у апошні дзень снежня 1919 г., негатыўна ацэньваючы падрыхтаванасць беларусаў да палітычнага жыцця, ён патлумачыў, што гэты беларускі П’емонт павінен быць створаны ў Польшчы да часу з’яўлення спрыяльнай для Беларусі кан’юнктуры172. У яго разуменні гэта павінна была быць згода на палітычнае і культурнае «выхаванне» пад патранатам Полыпчы, аднак без атрымання Беларуссю тэрытарыяльнай аўтаноміі. Гэтая «спрыяльная кан’юнктура» павінна была наступіць пасля перамогі над бальшавікамі і ўмацавання беларускага ўрада ва Усходняй Беларусі—у Магілёўскай, Віцебскай, Менскай, часткова Смаленскай губернях. Таму ён абяцаў перадаць беларусам тэрыторьгі, якія (акрамя Менскай губерні) знаходзіліся ў руках балыпавікоў і былі па-за юрысдыкцыяй ЦУУЗ. Уваходжанне ў склад беларускай дзяржавы Гарадзеніпчыны і Віленшчыны ўвогуле не абмяркоўвалася, бо Ю. Пілсудскі лічыў іх часткай Полыпчы.

Наколькі Начальнік дзяржавы падкрэсліваў ролю беларускай мовы на абшары Меншчыны і нават загадваў уводзіць яе ў адукацыю і адміністрацыю, настолькі іначай польскія ўлады падыходзілі да гэтай праблемы на тэрыторыі Віленшчыны і Гарадзеншчыны, стараючыся ўключыць іх у склад польскай дзяржавы. Да восені 1919 г. са 150 беларускіх дзяржаўных школ, якія дзейнічалі падчас нямецкай акупацыі, засталося толькі дваццаць173. Польскія ўлады зачынілі беларускія гімназіі ў Будславе і Горадні, а ў Слуцку і Вільні абмежавалі

172 Wasilewski L. Jozef Pilsudski jakim Go znalem. Warszawa, 1935. S. 216.

173 Ляхоўскі У. Беларуская справа падчас польскай акупацыі 1919—1920 гг. II Спадчына. 1994. № 6 (108). С. 52—53. Там таксама апублікаваныя лісты беларускіх настаўнікаў у ЦВРВіГ. Гл.: НАРБ. Ф. 604. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 7. Ф. 368. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 12, 24, 27, 40, 43.

іх дзейнасць. Па прычыне адсутнасці матэрыяльнай дапамогі сваю дзейнасць перапынілі настаўніцкія семінарыі ў Нясвіжы і Барысаве. Хоць, з іншага боку, варта звярнуць увагу на тое, што польскія ўлады ў сваю чаргу давалі сродкі на арганізацыю беларускіх настаўніцкіх курсаў першай і другой ступені ў Вільні, аднак агульныя адносіны польскай адміністрацыі да беларускага школьніцтва, прадэманстраваныя на Віленпічыне і Гарадзеншчыне ўжо ў 1919 г., не спрыялі пашырэнню згаданага П’емонта, патронам якога збіраўся выступіць Ю. Пілсудскі.

Па-іншаму ідэю беларускага П’емонта пад апекай Полыпчы разумеў А. Луцкевіч, які ўвесь час настойваў на ідэі непадзельнасці Беларусі. Ён упарта хацеў разумець яе як згоду Ю. Пілсудскага на стварэнне беларускай тэрытарыяльнай і палітычнай аўтаноміі. Ён уяўляў сабе, што яна будзе створаная на тэрыторыях, пераважна заселеных беларусамі, г. зн. на абшары, на які прэтэндаваў урад БНР. Тым часам прапановы Ю. Пілсудскага не заходзілі так далёка, а разгортванне перад А. Луцкевічам такіх далёкіх планаў хутчэй мела мэтай атрыманне з яго дапамогай беларускай падтрымкі для польскай палітыкі на Усходзе. Таксама складана ацаніць, наколькі іпчыра А. Луцкевіч успрымаў словы Ю. Пілсудскага і наколькі гэта была тактычная гульня. Падаецца, аднак, што ў снежні 1919 г. з’явіўся нейкі шанц наўсталяванне польскабеларускіх адносін. Новую раздачу картаў магла прынесці дэкларацыя Рады ў дачыненні да Варшавы. Аднак моцная антыпольская фракцыя ў Радзе Рэспублікі, як ужо пісалася вышэй, зрабіла немагчымым такі крок, а Найвышэйшая Рада на такі крок не наважвалася, бо ў той сітуацыі ён быў бы палітычным самазабойствам.

Д ля польскіх улад Менскай акругі і творцаў усходняй палітыкі раскол у беларускім асяродку быў нечаканым і выклікаў здзіўленне. Яны болып спадзяваліся на аўтарытэт А. Луцкевіча, а між тым ён за кароткі час быў моцна падарваны. Задаволенае такім ходам падзей было хутчэй правае крыло польскай палітычнай сцэны, якое працівілася дамоўленасцям з беларусамі. Затое прыхільнікі польска-беларускага супрацоўніцтва негатыўна ацэньвалі падзел беларускага асяродка. Прычыну гэтага яны бачылі таксама і ў паляках, не шкадуючы абвінавачванняў у адсутнасці выпрацаванай і выніковай палітыкі ў дачыненні да беларусаў, а праз гэта — у страце іх даверу і пошуках іншага саюзніка. Пра такі ход падзей папярэджваў раней і А. Луцкевіч. Ён гаварыў пра яго таксама падчас апошняй сустрэчы з Ю. Пілсудскім, якая адбылася 3 студзеня 1920 г. у прысутнасці Л. Дубейкаўскага, прадстаўніка БНР у Варшаве174. Луцкевіч тлумачыў, што прыязнае стаўленне беларусаў да Польшчы не прынесла беларускім палітыкам аніякіх жаданых рашэнняў і падтрымкі іх дзяржаўніцкіх планаў. Таму, калі напачатку праціўнікамі беларускага ўрада былі прыхільнікі прарасійскай і манархічнай арыентацыі, то праз некалькі месяцаў прысутнасці польскіх вайсковых і цывільных структур у Беларусі нават у асяроддзі беларусаў — прыхільнікаў незалежнасці

1,4 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 575—576 (1654. Пратакол аўдыенцыі А. Луцкевіча й Л. Дубейкаўскага ў Ю. Пілсудзкага ў Варшаве 3.01.1920).

з’явіліся сімпатыі да Савецкай Расіі. У яе падтрымцы бачыўся чарговы шанц для рэалізацьгі дзяржаўнай праграмы. Антон Луцкевіч хацеў даведацца ў Начальніка дзяржавы, ці ў гэтай новай сітуацыі, у якой аказаўся яго ўрад, дэкларацыя Найвышэйшай Рады надалей патрэбная польскаму боку, г. зн. ці можна спадзявацца на запланаванае польска-беларускае супрацоўніцтва. Тым часам Ю. Пілсудскі настолькі негатыўна ацэньваў палітычную сталасць беларусаў, а таксама, верагодна, і аўтарытэт А. Луцкевіча, што не пагадзіўся ні на якія дэкларацыі з боку беларусаў і на далейшае супрацоўніцтва. Ен прыкрыўся сваім хуткім ад’ездам у Вільню і адсутнасцю ў Полыпчы міністра замежных спраў Станіслава Патэка і паабяцаў, што вернецца да абмеркавання праблемы пасля ягонага вяртання. Тым не менш, ён зноў даў А. Луцкевічу некаторыя надзеі, паведаміўшы, што яму ўдалося атрымаць згоду ад прадстаўнікоў заходніх дзяржаў на тое, каб у магчымым плебісцыце ў Беларусі ўзялі ўдзел таксама жыхары Віцебіпчыны і Магілёўшчыны.

Тым часам неадназначнае стаўленне да незалежніцкіх і палітычных памкненняў беларусаў і недаацэнка Варшавай праблемы прынеслі негатыўныя вынікі не толькі беларусам, але таксама і Польшчы. Бакамі, якія скарысталіся з такой сітуацыі, г. зн. са сваркі паміж самімі беларусамі і адсутнасцю паразумення паміж палякамі і беларусамі па асноўных пытаннях, аказаліся Літва і бальшавікі. Ластоўскі пасля кароткага арышту выехаў спачатку ў Рыгу, а пазней ягоны ўрад прыняў запрашэнне Тарыбы і накіраваўся ў Літву, каб пры літоўскім урадзе праводзіць палітычную дзейнасць антыпольскага характару, накіраваную таксама супраць беларускіх палітыкаў прапольскай арыентацыі175.

З’яўленне паралельнага ўрада БНР аслабіла і так не вельмі моцныя пазіцыі А. Луцкевіча як кіраўніка беларускай дэлегацыі на мірнай канферэнцыі ў найважнейшы для будучыні Беларусі момант. 3 яго сыходам зніклі мінімальныя шанцы зацікавіць еўрапейскія дзяржавы беларускімі справамі на міжнародным форуме176. Ужо 17 снежня 1919 г. П. Крачэўскі і В. Захарка выслалі ад імя Рады БНР ноту, накіраваную ў Раду пяцёх у Парыжы з інфармацыяй пра тое, што новым прэм’ерам урада БНР з’яўляецца В. Ластоўскі177. Новаму прэм’еру падпарадкаваліся ўсе члены дэлегацыі, апрача Я. Ладнова, які застаўся верным А. Луцкевічу, тым больш што быў прыхільнікам супрацоўніцтва з Полыпчай.

Прыезд у Парыж яшчэ адной дэлегацыі, якая выступала ад імя БНР, і барацьба паміж імі выклікалі хаос і поўнае ігнараванне беларускай справы. Таму Я. Ладноў з болем канстатаваў у лісце да А. Луцкевіча: «Наша дэлегацыя — жывы труп. Ніводнага сказу для друку, ні слова для грамадскасці, ніякіх абсалютна сувязяў ні з кім»178. Прэм’ер з пры-

175 Ліпецкі Э., Міхнюк У. Аляксандр Цвікевіч... С. 215.

176 AAN. Ministerstwo Spraw Zagranicznych 1918—1939. Sygn. 5326. K. 27.

177 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 546 (№ 1584).

178 Тамсама. С. 659 (1849. Ліст А. Ладнова А. Луцкевічу за 9—12.02.1920).

чыны інтэрнавання палякамі перадаў яму свае функцыі кіраўніцтва дэлегацыяй БНР у Парыжы. Ад імя ўрада БНР Я. Ладноў 24 лютага 1920 г. звярнуўся да ўдзельнікаў мірнай канферэнцыі з мемарандумам. Ён запатрабаваў удзелу прадстаўнікоў БНР у мірных перамовах, што тычыліся беларускіх земляў, у сувязі з неафіцыйным усталяваннем усходняй мяжы Полыпчы. Гаворка ішла пра лінію, абвешчаную 8 снежня 1919 г. дзяржавамі Антанты. Яе прыняцце азначала, што тры паветы (Бельскі, Беластоцкі і Сакольскі), на якія прэтэндавала Беларусь, трапілі б у межы Полыпчы. Акрамя гэтага, Я. Ладноў прасіў прызнаць незалежнасць Беларусі і распачаць вайсковыя дзеянні, мэтай якіх было б вызваленне ад балыпавікоў яе ўсходніх тэрыторый — Смаленшчыны, Магілёўшчыны і Віцебіпчыны179. У выдадзенай на наступны дзень заяве Я. Ладноў ахарактарызаваў дзеянні польскай адміністрацыі ў адносінах да беларусаў на тэрыторыях, занятых Войскам Польскім: скардзіўся на ўвядзенне польскай адміністрацыі, польскай адукацыі, закрыццё беларускіх школ, эксплуатацыю натуральных багаццяў Беларусі, a таксама на непрыхільнае стаўленне палякаў да беларусаў. Акрамя таго, ён дамагаўся прызнання незалежнасці БНР і беларускага ўрада, прызначэння для Беларусі міжнароднай камісіі, якая магла б кантраляваць польскую адміністрацыю і дапамагла б беларускаму ўраду аднавіць зруйнаваную гаспадарку. Таксама ён хацеў дамагчыся дапушчэння прадстаўніка ўрада БНР з правам голасу на ўсе мірныя перамовы, якія тычыліся Беларусі180. Такая цвёрдая заява не мела ніякага ўплыву на пастановы мірнай канферэнцыі.

Пад канец 1919 г. на канферэнцыі ў Парыжы дзейнічалі нават не два, а тры беларускія прадстаўніцтвы: не толькі А. Луцкевіча і В. Ластоўскага, але таксама А. Бахановіча, які выступаў ад імя Часовага беларускага ўрада, створанага ў Адэсе. Як ужо гаварылася, Аляксандр Бахановіч напярэдадні з’езда ЦБРВіГ летам 1919 г. быў арыштаваны ў Горадні разам з асобамі, якіх падазравалі ў дапамозе эсэрам і манархістам. 3 турмы ён выйшаў толькі 13 снежня, аў супадзенні гэтай даты са скліканнем Рады Рэспублікі ў Менску Я. Ладноў убачыў задуму і жаданне паглыбіць бязладдзе вакол беларускіх спраў181. У Парыжы да А. Бахановіча далучыўся А. Азнабішын, які быў звязаны з беларускімі палітыкамі даволі ўскосна182. Варта дапусціць, што гэты былы дэпутат IV Думы значна болып сімпатызаваў расійцам, чым ідэі БНР. Таму каліў Парыжы з’явіўся А. Бахановіч, намагаючыся атрымаць сімпатыі беларусаў у справе аднаўлення Расіі ў былых тэрытарыяльных межах, А. Азнабішын вырашыў прадстаўляць Часовы беларускі ўрад, адначасова не адмаўляючыся ад працы і ў дэлегацыі БНР (!)183. Яіпчэ падчас

179 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 678 (№ 1896).

180 Тамсама. С. 679—684 (№ 1897).

181 Тамсама. С. 655 (1849. Ліст А. Ладнова А. Луцкевічу за 9—12.02.1920).

182 Пратакол паседжаньня Рады Народных Міністраў ВНР за 06.04.1919 II Тамсама. № 1197. С. 339—340.

183 Тамсама.

знаходжання ў Парыжы А. Луцкевіч слушна падазраваў, што Азнабішын таемна супрацоўнічае з урадам А. Калчака.

Варта яшчэ ўзгадаць, што на мірнай канферэнцыі беларускія справы прадстаўляў таксама К. Цвірка-Гадыцкі, кіраваны польскай дэлегацыяй184. Ен выказваўся за ўключэнне Беларусі ў склад Полыпчы.

Такая вялікая колькасць прадстаўніцтваў, што выступалі ў Парыжы ад імя беларусаў, надавала іх прадстаўнікам рысы камізму. Пры гэтым трэба памятаць, што вартасць беларусаў пастаянна ставілі пад сумнеў таксама прэтэндуючыя на беларускія землі польская, літоўская і расійская дэлегацыі. Таму інтрыгі паміж беларускімі дзеячамі, лёгкасць, з якой яны пераходзілі на бок мацнейшага канкурэнта, не схілялі да таго, каб успрымаць іх сур’ёзна.

Ацэньваючы дасягненні дэлегацыі БНР у Парыжы пад кіраўніцтвам А. Луцкевіча і час яго кіравання ўрадам, варта падкрэсліць, што ў сітуацыі, калі на міжнародным форуме яму прызначалася роля статыста, ён стараўся годна прадстаўляць урад БНР і рэагаваць на зменлівую палітычную сітуацыю. Да сусветнай грамадскай думкі даводзілася інфармацыя пра беларускі народ і яго дзяржаўніцкія памкненні. Слабым бокам дэлегацыі быў яе малы склад і прэстыж. He было людзей, якія разбіраліся ў дыпламатыі і міжнароднай палітыцы. У Парыжы беларусы былі пазбаўленыя тылу, сябры Рады Рэспублікі ў Менску паводзілі сябе пасіўна, маўчала беларускае грамадства. У гэтым выявіўся не толькі слабы стан грамадзянскай самасвядомасці беларусаў у краі, але таксама немагчымасць разгортвання актыўных дзеянняў на карысць незалежнасці БНР, калі палітычная дзейнасць кантралявалася з аднаго боку бальшавікамі, а з другога — польскімі ўладамі. Антону Луцкевічу не ўдалося выпрацаваць адзінай супольнай лініі паводзін і сканцэнтраваць вакол сябе дзеячаў розных кірункаў і нават членаў уласнага ўрада. Занадта часта яны прымалі самастойныя рашэнні, у выніку чаго распачыналіся дзеянні, супярэчныя палітычнай лініі прэм’ера. Адсутнасць інфармацыі і каардынацыі паміж прэм’ерам і сябрамі ўрада, расцярушанымі паміж Парыжам, Берлінам, Коўнам, Менскам, Рыгай, Варшавай і Украінай, прыводзіла да скажонага разумення ўзаемных намераў. У дадатак члены асобных беларускіх дыпламатычных місій хацелі праводзіць палітыку самастойна, лёгка падпадаючы пад уплыў чужых урадаў альбо ілюзій пра тое, што гэты ўплыў будзе спрыяльным для будучыні Беларусі. Так, А. Цвікевіч, грунтуючыся наўкраінскіх кантактах, найбольш ахвотна бачыў БНР у палітычным саюзе з Украінай, К. Езавітаў пасля ўсталявання кантактаў у Латвіі і Эстоніі выказваўся за супрацоўніцтва з урадамі балтыйскіх краін. У сваю чаргу, А. Смоліч і Б. Тарашкевіч схіляліся да Варшавы. Кантакты П. Бадуновай прывялі яе да выбару найболып небяспечнага для Беларусі варыянта — апоры на Савецкую Расію. Антон Луцкевіч быў прыхільнікам шырока трактаванай федэрацыі ва Усходняй Еўропе і з цяжкасцю расставаўся з ідэяй беларуска-літоўскага саюзу на карысць супрацоўніцтва з Полыпчай.

184 Ціхаміраў A. В. Беларусь у сістэме... С. 158.

Хоць літоўскі ўрад не хацеў пагаджацца на такі саюз, прэм’ер БНР працягваў верыць, што стварэнне Літоўска-Беларускай дзяржавы магчымае хаця б на падставе рашэння мірнай канферэнцыі. Аднак падаецца, што пад канец 1919 г. А. Луцкевіч рэальна ацаніў суадносіны сіл у гэтай частцы Еўропы, прызнаючы, што будучыню Беларусі будуць вырашаць Варшава і Масква.

Беларускія палітыкі пастаянна адчувалі недахоп сродкаў на палітычную дзейнасць, што таксама адбівалася на прэзентацыі Беларусі за мяжой. Фінансавыя цяжкасці не дазволілі ім прыехаць у Парыж раней, калі завязваліся першыя міжнародныя кантакты. Магчыма, матэрыяльная сітуацыя ўрада БНР не была б настолькі дрэннай, калі б частка беларускіх дзеячаў сваімі радыкальнымі сацыяльнымі лозунгамі не адштурхнула ад беларускага руху прадстаўнікоў вышэйшых сацыяльных пластоў Беларусі, якія маглі падтрымаць незалежніцкую дзейнасць. Урэшце рэшт расчараваўся і Раман Скірмунт, які хоць і быў выбраны ў склад дэлегацыі, аднак у Парыж не паехаў. А шкада, бо яго палітычны досвед, вопыт працы ў Думе, выдатнае веданне замежных моў, шырокія знаёмствы і салонныя манеры дакладна б палегчылі дзейнасць дэлегацыі БНР.

He бачачы далейшых магчымасцей для дзейнасці, 25 лютага 1919 г. А. Луцкевіч пайшоў у адстаўку як міністр замежных спраў185, a 28 лютага перастаў выконваць і функцыі прэм’ера186. У якасці прычыны свайго нечаканага рашэння ён назваў інтэрнаванне яго польскімі ўладамі. Яшчэ ў канцы студзеня прэм’ер не збіраўся гэтага рабіць. Тады ён прыняў рашэнне аб прызначэнні з 1 лютага 1920 г. прадстаўніком урада БНР у Празе М. Вяршыніна і арганізацыі там консульства187. Стварэнне беларускага асяродка ў Празе было звязана з дэклараванай Т. Масарыкам прыхільнасцю да Беларусі, таму А. Луцкевіч яіпчэ восенню 1919 г. схіляў членаў урада пакінуць Берлін і выехаць у Прагу, што тлумачылася таксама доступам да фінансавых сродкаў, якія знаходзіліся ў аддзелах Венскага банка ў Празе. Нягледзячы на заклікі прэм’ера, Л. Заяц застаўся ў Берліне, а разам з ім неабходныя на дзяржаўную дзейнасць урадавыя грошы. Рашэнне А. Луцкевіча аб спьшенні дзейнасці прымусіла кіраўнікоў усіх беларускіх дыпламатычных місій падпарадкавацца ўраду В. Ластоўскага. Яўген Ладноў, які павінен быў выконваць абавязкі А. Луцкевіча на мірнай канферэнцыі, урэшце рэшт таксама ўвайшоў у склад беларускай дэлегацыі, падпарадкаванай новаму ўраду. Аднак ужо ў красавіку 1920 г. ён пачаў супрацоўнічаць з II аддзелам Вярхоўнага камандавання Войска Польскага188.

Падзенне ўрада А. Луцкевіча было вынікам распаду Рады БНР. Збег разнастайных акалічнасцей прывёў да глыбокага крызісу ў беларускім

185 АБНР. Т. 1. Кн. 1. С. 688 (№ 1900), 688—689 (№ 1901).

186 Тамсама. С. 692 (1909. Ліст А. Луцкевіча А. Смолічу за 28.02.1920).

187 Тамсама. С. 641—642 (1804. Ліст А. Луцкевіча Міколу Вяршыніну за 31.01.1920).

188 Gomolka К. Mi^dzy Polsk^ a Rosjq... S. 125; Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй... С. 114—115.

палітычным руху, з чаго немагчыма было самастойна выйсці. Скончыўся важны этап незалежніцкай палітычнай працы беларусаў. Пасля роспуску ўрада А. Луцкевіча наступіў доўгі перыяд алатыі. Правядзенне ўласнай, незалежнай палітыкі ў сітуацьгі, калі ўрад БНР быў пазбаўлены тэрыторыі і нават надзеі на аўтаномію, было немагчыма. Разбіты асяродак не спрабаваў кансалідавацца наноў, не здолеў выпрацаваць супольнай платформы. Падзел беларускіх земляў варожымі адна да другой дзяржавамі прывёў да таго, што беларуская праблема, хоць і не першарадная ў іх палітыцы, стала прадметам гульні паміж урадамі Савецкай Расіі, Літвы і Польшчы. На пачатку 1920 г. вельмі актуальным стала пытанне, хто з іх зможа зрабіць беларускім палітыкам такую прапанову, каб пагадзіліся за ім пайсці і выбраць яго сваім патронам. У першыя месяцы новага года адкрытым заставалася пытанне, як бальшавікі, літоўцы і палякі выкарыстаюць ва ўласных мэтах незадаволенасць беларусаў і іх няспраўджаныя дзяржаўніцкія патрабаванні. Палітычныя дзеянні ў адносінах да беларусаў з меншым ці болыпым поспехам ажыццяўляліся на працяіу ўсяго міжваеннага перыяду. 3 іх пункту гледжання найбольш трагічным вынікам было не толькі тое, што беларусы не здабылі незалежнасці, але і тое, што яны што трапілі ў межы варожа настроеных да сябе дзяржаў.

Заняпад першапачатковай ідэі БНР і асноў дзяржаўнасці на пачатку 1920 г. стаў фактам. На іх аскепках пад шыльдай БНР узнікалі ўзаемна непрызнаныя органы ўлады. Дзяржаўную пераемнасць стараліся маніфеставаць урад В. Ластоўскага і Народная Рада БНР. Да ідэі БНР апеляваў таксама генерал С. Булак-Балаховіч, які выйшаў на Палессе, змагаючыся з бальшавікамі. У сярэдзіне кастрычніка 1920 г. ён заключыў дамову з Беларускім палітьгчным камітэтам (БПК), які восенню ралтам з’явіўся на сцэне. У яго склад уваходзілі Павел Аляксюк, Вячаслаў Адамовіч (старэйшы), Яўген Міткевіч, Антон Лявіцкі, Радаслаў Астроўскі і палкоўнік Бяляеў189. БПК абавязваўся дапамагчы генералу С. Вулак-Балаховічу арганізаваць беларускую армію, а той павінен быў перадаць БПК цывільную ўладу над узятымі пад кантроль тэрыторыямі. У той час С. Булак-Балаховіч падтрымліваў цесныя кантакты з Ю. Пілсудскім, які вярнуўся да ідэі федэрацыі і стварэння дзяржаў-сатэлітаў, звязаных з Полыпчай. Крокам у гэтым напрамку было стварэнне Сярэдняй Літвы пасля заняцця Вільні генералам Люцыянам Жалігоўскім. Згода С. Булак-Балаховіча на разгортванне дзеянняў супраць бальшавікоў была звязана са спробай стварэння беларускай дзяржавы са сталіцай у Менску. Гэты план падтрымаў таксама Барыс Савінкаў, спадзеючыся, што генерал С. Булак-Балаховіч дапаможа яму стварыць так званую «Трэцюю Расію», вольную ад улады бальшавікоў і манархістаў. 7 лістапада 1920 г. у Тураве генерал С. Булак-Балаховіч урачыста перадаў цывільную ўладу «над вызваленай зямлёй Беларускай Народнай Рэспублікі» БПК, які ўзначаліў В. Адамовіч (старэйшы), a

189 Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe... S. 163; Латыпіонак A. Жаўнеры БНР... С. 146 (3-е выд. — с. 144).

432 Беларуская Народная Ржпубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці функцыі віцэ-старшыні перайшлі да П. Алексюка. Варта зазначыць, што генерал С. Булак-Балаховіч, хоць і выступаў у той момант ад імя БНР, цалкам адарваўся ад урада В. Ластоўскага і яго літоўскіх патронаў.

Няшчасцем аслабленага беларускага нацыянальнага лагера было тое, што ён трапіў паміж трыма сіламі, што змагаліся адна з адной за прыналежнасць беларускіх земляў і ўплывы сярод іх жыхароў. Весці барацьбу за незалежнасць уласнымі сіламі было немагчыма, таму беларускія дзеячы мусілі далучацца да нейкага з бакоў, а выбар палітычнага саюзніка ў такім выпадку звязваўся з грамадскай думкай. Правая і памяркоўная плыні беларускага руху выбралі супрацоўніцтва з Полыпчай, а крайне левыя сябры БПСР выказаліся за неадкладную барацьбу не толькі за незалежнасць БНР, але таксама за глыбокія сацыяльныя і палітычныя перамены. Радыкальная сацыяльная праграма гэтай групы не магла быць рэалізаваная ў саюзе з Польшчай, таму нейкія палітычныя арыентацыі беларускіх дзеячаў у гэтым кірунку сустракалі іх адпор. Антыпольскія настроі і радыкальныя сацыяльныя перакананні эсэраў сталі прычынай таго, што яны станавіліся патэнцыйнымі саюзнікамі балыпавікоў і лёгка паддаваліся на іх маніпуляцыі. Яны намерваліся таксама апанаваць Беларускую вайсковую камісію190. Вясной 1920 г. эсэры адмовіліся ад барацьбы з савецкай уладай, хоць яна шмат зрабіла, каб знявечыць беларускі нацыянальны рух. Вырашальнае значэнне тут мела перадусім падабенства сацыяльных праграм і супольная непрыязнасць да Полыпчы. Выбар «трэцяй» дарогі, з такім энтузіязмам абвешчаны эсэрамі, стаўся для іх дарогай у Курапаты.

Польскія палітыкі таксама не наважыліся падтрымаць незалежніцкія памкненні беларусаў, а іх надзеі на ўласную дзяржаву выкарыстоўвалі ва ўласных мэтах. Аднак, з іншага боку, яны не хацелі давесці справу да сітуацыі, калі беларускія палітыкі будуць шукаць падтрымкі ў Савецкай Расіі, тым больш што не было вырашана пытанне польскай усходняй мяжы. Незадоўга перад пачаткам Кіеўскай аперацыі, 20—24 сакавіка 1920 г., па ініцыятыве Ю. Пілсудскага ў Менску адбыліся перамовы Леана Васілеўскага з беларускім колам, якое прадстаўлялі В. Іваноўскі, Я. Лёсік, кс. А. Станкевіч, А. Смоліч, А. Уласаў, С. Рак-Міхайлоўскі, К. Цярэшчанка, I. Серада. Хоць беларускія дэлегаты паходзілі з розных партыйных асяродкаў, на сустрэчы яны былі абавязаныя кіравацца рэзалюцыямі, прынятымі сябрамі ЦБРВіГ 20 траўня 1920 г. У іх гаварылася пра неабходнасць удзелу беларускага прадстаўніцтва ў мірнай канферэнцьгі ў Парыжы, а таксама пра рэалізацыю беларускіх палітычных, асветніцкіх і культурных пастулатаў. Найважнейшым сярод іх было патрабаванне пацвердзіць, што польскі ўрад выступіць у абарону цэласнасці земляў Белай Русі і прызнае волю беларускага насельніцтва ў пытанні палітычнай будучыні Беларусі. Акрамя таго, яны дамагаліся раўнапраўя для беларускай мовы, стварэння ўтраквістычных191 школ, у якіх вучні незалежна ад нацыянальнасці будуць вывучаць абедзве

190 Krotki zarys... S. 89; Кароткі нарыс... С. 89.

191 У дадзеным кантэксце: польска-беларускіх (Заўв. рэд.).

мовы — беларускую і польскую, надання беларускім школам аўтаноміі і фінансавых датацый для школ і Праваслаўнай царквы192.

Сярод прапанаваных беларусамі пастулатаў палякі пагадзіліся рэалізаваць толькі некаторыя. Дыскусія скончылася падпісаннем канчатковых дамоўленасцей В. Іваноўскім і А. Смолічам з беларускага боку, а з польскага — Л. Васілеўскім і У. Рачкевічам, аднымі з галоўных архітэктараў польскай усходняй палітыкі. Беларускія палітыкі падкрэслілі, што настойваюць на непадзельнасці і незалежнасці БНР, але будучыню краіны бачаць у саюзе з Польшчай. Гэтая сустрэча дазволіла Полыпчы дамовіцца толькі з часткай беларускіх дзеячаў. Большасць з іх не адчувала задаволенасці. На канферэнцыі сацыялістычных партый у Рэвелі 29—31 сакавіка 1920 г. Я. Чарапук і Л. Дубейкаўскі востра крытыкавалі дзейнасць польскіх улад і папярэджвалі пра небяспеку любых падзелаў беларускіх земляў паміж Полыпчай і Расіяй193. Напярэдадні польскай вайсковай аперацыі мелі месца старанні атрымаць прыхільнасць мясцовага насельніцтва абяцаннямі рэформаў і ўвядзеннем беларускай школы. Міраслаў Арцішэўскі, які аб’ездзіў Беларусь, даследуючы агульную нацыянальную сітуацыю і настроі беларусаў пасля пачатку польска-балыпавіцкай вайны, у рапарце польскаму МЗС пісаў, што большасць беларусаў, за выключэннем эсэраў, прыхільна ставіцца да польскіх улад194. Далейшыя падзеі на міжнароднай арэне, суадносіны сіл у гэтай частцы Еўропы і ў Полыпчы звялі беларускае пытанне да ўзроўню рэгіянальнай палітыкі.

192 AAN. Akta Leona Wasilewskiego. Sygn. 38.

193 Gomölka K. Mi^dzy Polska a Rosja... S. 116; Гамулка K. Паміж Полыпчай i Расіяй...

  1. 104. Аўтарка памылкова падае ініцыял Чарапука як «П.».

194 Gomölka К. Mi$dzy Polska a Rosja... S. 124; Гамулка K. Паміж Полыпчай і Расіяй...

С. 113—114.

16 3ак. 326

Заканчэнне

Першая сусветная вайна і рэвалюцыя ў Расіі парушылі палітычны ўклад ва Усходняй Еўропе, вызначаны ў 1815 г. на Венскім кангрэсе. Распад шматнацьіянальных манархій адным народам прынёс надзею на пабудову самастойнага дзяржаўнага быцця, іншыя ж змусіў да прыняцця палітычных рашэнняў, што не заўсёды супадалі з іх чаканнямі. У такой сітуацыі знаходзіліся і беларусы, якія доўга ўяўлялі сваю палітычную будучыню ў саюзе з Расіяй альбо ў федэрацыі з Літвой. Абвяшчэнне незалежнасці БНР 25 сакавіка 1918 г. у пэўным сэнсе было вымушанае акалічнасцямі, у тым ліку абвяшчэннем незалежнасці Літвы, Украіны і іншых суседніх народаў, а таксама пагрозай падзелу Беларусі пасля Берасцейскага міру, заключанага 3 сакавіка 1918 г. паміж урадам Леніна і Германіяй ды яе саюзнікамі. Асабліва небяспечным для будучыні беларусаў было заключэнне 27 жніўня 1918 г. дадатковай дамовы паміж Савецкай Расіяй і Германіяй, у якой Берлін абавязваўся не прызнаваць новыя дзяржавы, штоўзнікалі наўскраінах былой расійскай дзяржавы.

Далейшы ход падзей у Еўропе прывёў да мірнай канферэнцыі ў Парыжы, на якой вырашальны голас мелі пераможцы — дзяржавы Антанты. Удзельнікі паседжанняў скасавалі пастановы заключанага ў Берасці міру і пры складанні новай палітычнай карты Еўропы абвясцілі прынцьш самавызначэння народаў. Прыняцце гэтага правіла не азначала, аднак, прызнання імі неабходнасці існавання Беларусі ў якасці самастойнага дзяржаўнага арганізма, тым болып што пра існаванне беларускага народа тады толькі пачыналі даведвацца.

Урад БНР, хоць і быў пазбаўлены падтрымкі з боку якой-небудзь з заходніх дзяржаў, нягледзячы на ўсё, стараўся знайсці апору для незалежнасці БНР, а таксама дамагаўся прызнання ўрада і Рады Рэспублікі ў якасці органаў вярхоўнай улады, што ажыццяўляюць суверэнітэт над беларускай тэрыторыяй і яе насельніцтвам. Гэтага дамагалася дэлегацыя БНР на мірнай канферэнцыі ў Парыжы, а таксама надзвычайныя місіі БНР, накіраваныя да ўрад розных дзяржаў (сталых і наваствораных): Украіны, Літвы, Латвіі, Эстоніі, Грузіі, Данской Рэспублікі, Германіі, Вялікабрытаніі, Злучаных Штатаў, Францыі, Полыпчы. Пад прызнаннем новага ўрада разумеўся прававы акт, у якім дзяржава альбо група дзяржаў сцвярджае, што палітычная ўлада, узніклая не ў адпаведнасці з канстытуцыяй раней існуючай дзяржавы, выконвае сваю кампетэнцыю і мае права прадстаўляць дадзены суб’ект за мяжой. Ужо ў XIX ст. у міжнароднай практыцы ў якасці асновы прызнання ўрада пачалі прымяняць прынцып крытэрыю эфектыўнасці, г. зн. прызнанне такогаўрада, які з’яўляецца стабільным і ажыццяўляе эфектыўную ўладу над тэрыторыяй і ўзброенымі сіламі1. Паняцце эфектыўнасці ўключала наступныя пытанні: ці ўрад на самай справе

1 Dynia Е. Uznanie rzqdu w prawie mi^dzynarodowym. Lublin, 1997. S. 25—27.

кантралюе тэрыторыю краіны і валодае дзяржаўным апаратам; ці ўрад мае падтрымку і санкцыю грамадства на ажыццяўленне ўлады без выразнага супраціўлення апошняга; ці новы ўрад выказвае гатоўнасць да выканання ўсіх абавязальніцтваў і міжнародных дамоў2. Паводле першага правіла нельга прызнаць урад да таго, як ён пачне кантраляваць тэрыторыю, альбо не павінна працягвацца прызнанне пасля страты новым урадам такога кантролю. Аднак у разуменні міжнароднага права складовыя элементы эфектыўнасці ўрада не з’яўляюцца пастаяннымі і эвалюцыянуюць. Ёсць шмат прыкладаў стварэння ўрад пры ўдзеле, умяшальніцтве альбо пад апекай іншай дзяржавы. Каб далёка не шукаць прыкладу, вартаўзгадаць; як была створаная БССР і як сфармаваны яе ўрад, ці хаця б зусім нядаўні прыклад Косава. Кастрычніцкая рэвалюцыя і ўзнікненне Савецкай Расіі прывялі да таго, што пасля 1917 г., калі змена ўрад часта была звязаная са зменай грамадскага ладу, у многіх выпадках адбываўся адыход ад крытэрьпо эфектыўнасці. Прызнанне эфектыўных урад аўтаматычна не гарантавалася; прыкладам можа служыць якраз непрызнанне на працяіу доўгага часу ўрада Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік.

Умовай эфектыўнасці новага ўрада з’яўляецца таксама атрыманне згоды і падтрымкі з боку насельніцтва. У выпадку ўзнікнення такога ўрада важным было тое, ці фактычна адпавядае ён пажаданням большасці насельніцтва і ці забяспечвае яго стабільнасць і трываласць. Легітымізацыя новага парадку не абавязкова мусіла ажыццяўляцца шляхам плебісцыту альбо свабодных выбараў, дастаткова было пасіўнай згоды. З’явілася таксама паняцце мяркуемай падтрымкі з боку грамадства ў выпадку адсутнасці рашучага супраціўлення новаму ўраду, прьгчым гэтая мяркуемая падтрымка павінна была ўключаць у сябе выразныя прыкметы выказванняў на карысць новай улады.

Падчас Першай сусветнай вайны папулярызаваўся прынцып самавызначэння як выяўлення волі насельніцтва. Хоць гэты прынцып не быў дакладна вызначаны, яго ўвогуле разумелі як права на стварэнне ўласнай нацыянальнай дзяржавы, рэалізаванае ў выпадку спрэчных тэрыторый шляхам плебісцыту.

На заканчэнне варта паразважаць, наколькі эфектыўнымі былі чатыры першыя ўрады БНР, ці была яна дзяржавай альбо толькі «папяровай рэспублікай», як яе называюць некаторыя крытыкі3.

Абвяшчэнне БНР 9 сакавіка 1918 г. адбылося пасля падзення Часовага ўрада Расіі ва ўмовах хаосу грамадзянскай вайны. Большая частка Беларусі знаходзілася ў той час пад нямецкай акупацыяй, якая лічылася часовай. БНР стваралася як рэспубліка з тым разлікам, што яна застанецца ў дзяржаўным саюзе з дэмакратычнай Расіяй. Такое рашэнне мела падтрымку большасці ўдзельнікаў Усебеларускага з’езда.

2 Dynia Е. Uznanie rz^du.. .■ S. 32—33.

3 Гнгнн В. Бумажная республнка. Нз нсторнн БНР 1918 года II Нёман. 2005. № 2. С. 141—154; Резннк A. Н. К вопросу о государственностн БНР, ллн так была лн БНР государством? Мннск, 2002.

Іншым было стаўленне да абвяпічэння незалежнасці БНР і разрыву з Расіяй, што адбылося пасля акта 25 сакавіка 1918 г. Гэта адбылося пры ўдзеле сяброў Рады Усебеларускага з’езда (перайменаванага ў Раду Рэспублікі, якая пазней лічылася формай Устаноўчага сходу, называнай Перадпарламентам).

У адрозненне ад суседзяў (напрыклад — Літвы, Латвіі, Эстоніі) Akt аб незалежнасці БНР не быў падтрыманы адзінагалосна. За яго прыняцце выказалася 29 (альбо 31) сяброў Рады Рэспублікі супраць 21,'устрымаліся 7 чалавек. Праціўнікамі былі прадстаўнікі Бунда (але з Рады сваіх прадстаўнікоў не адклікалі), расійскія эсэры, а таксама прадстаўнікі земскага і гарадскога самакіравання Менскай губерні. Ад галасавання ўстрымаліся яўрэйскія партыі: Аб’яднаная яўрэйская сацыялістычная рабочая партыя (сацыялісты-сіяністы і яўрэйскія сацыялісты) і Яўрэйская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя «Паалей Цыён». Рэпрэзентацыя, якая абвясціла акт 25 сакавіка, была слаба дыферэнцыяванай з палітычнага пункту гледжання і не вельмі шматлікай. Яе ўтварала толькі частка сяброў Рады Усебеларускага з’езда, прысутных у сакавіку 1918 г. у Менску, якая, падобна як і ўвесь з’езд, прадстаўляла перадусім левыя групоўкі.

Частка палітычных груповак не падтрымала Акта незалежнасці; сярод іх болып папулярнай была ідэя стварэння аўтаномнай Беларусі як рэспублікі ў складзе федэратыўнай Расіі. Таму, выступаючы супраць разрыву з Расіяй, яны спасылаліся на Першую і Другую Устаўныя граматы. Хоць у гэтых дакументах непасрэдна не было гаворкі пра захаванне саюзу Беларусі і Расіі, але іх змест можна было так трактаваць, паколькі яны апелявалі да рашэнняў Усебеларускага з’езда, які сапраўды выказаўся супраць аддзялення Беларусі ад Расіі. Польская рада Менскай зямлі напачатку падтрымала стварэнне БНР, аднак з агаворкай, што павінны знікнуць усе дзяржаўныя сувязі з Расіяй і Беларусь павінна шукаць саюзнікаў на Захадзе і ў Варшаве.

Існаванне ўрада БНР, абнародаванае сярод іншага ў прэсе, мела пэўны грамадскі розгалас. 3 тэрыторыі, прызнанай за абшар БНР, накіроўваліся ў Народны Сакратарыят лісты з просьбай абараніць яе інтарэсы перад нямецкімі акупацыйнымі ўладамі і войскам генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага. Адбываліся сходы рад, якія выказвалі падтрымку БНР і яе ўраду. Дыпламатычныя місіі БНР у Рызе, Рэвелі, Лібаве, Варшаве, Коўне пацвярджалі беларускае грамадзянства і выдавалі пашпарты.

Ацэньваючы грамадскую падтрымку ідэі незалежнасці БНР, варта памятаць пра тое, што праваслаўныя жыхары Заходняй Беларусі, г. зн. тых тэрыторый, дзе найбольш хутка развівалася нацыянальная і палітычная самасвядомасць, не прысутнічалі ў той момант, калі вырашалася будучыня Беларусі. У 1914—1915 гг. у расійскае воска было прызвана больш за палову мужчынскай часткі беларусаў рэпрадукцыйнага ўзросту. Летам 1915 г., баючыся нямецкага войска, на ўсход пачалі масава сыходзіць жыхары вёсак і мястэчак з тэрыторый

Заходняй Беларусі, галоўным чынам праваслаўныя. Лічыцца, што ў траўні 1918 г. на тэрыторыі Расіі знаходзілася 2,3 мільёны бежанцаў з беларускіх губерняў, г. зн. амаль пятая частка ад агульнай колькасці жыхароў Беларусі. Паводле падлікаў Статыстычнага аддзела ЦУУЗ, да 1919 г. колькасць насельніцтва зменшылася ў Берасцейскай акрузе на 68%, у Менскай — на 34,1%; найменш — у Слуцкім павеце — толькі на 4,6%4. Таму не было выпадковасцю, што беларускае насельніцтва гэтага павета аказалася найбольш здольным да самаарганізацыі і абароны, у імя незалежнасці БНР змагаючыся з балыпавікамі. Аналіз сітуацыі ў Слуцкім павеце прыводзіць да высновы, што калі б праваслаўныя беларусы не скіраваліся масава на ўсход, то, верагодна, маглі б падтрымаць ідэю незалежнасці БНР і арганізавалі б узброеныя сілы.

Фармаванне ўрадавых органаў БНР адбывалася ва ўмовах нямецкай акупацыі. У адрозненне ад савецкіх гісторыкаў, я не шукала б у гэтым факце пранямецкай арыентацыі. Абвяшчэнне БНР было свайго роду запозненым пратэстам супраць пастаноў Берасцейскага міру і меркаванага падзелу Беларусі паміж Украінай, Літвой і Савецкай Расіяй. Паколькі немцы ажыццяўлялі адміністрацыйную ўладу, беларусы разлічвалі атрымаць падтрымку перадусім ад іх. Разлік на нямецкі ўрад, які падтрымаў незалежнасць Літвы, Латвіі, Украіны, a таксама Рэгенцыйную Раду ў Варшаве, падаваўся тады натуральным і палітычна абгрунтаваным. Варта падкрэсліць, што тагачасныя расійскія палітычныя групоўкі правага крыла і цэнтра, а таксама і левыя, не бачылі магчымасці існавання незалежнай і самастойнай Беларусі, і нават малаверагодна, што пагадзіліся б на яе палітычную аўтаномію. Згода савецкіх улад на стварэнне беларускай дзяржавы ў форме БССР альбо выкарыстанне лозунга аўтаноміі Беларусі дэлегацыяй урада Аляксандра Калчака наступілі позна і ў абодвух выпадках былі звязаныя з жаданнем разбіць нацыянальны лагер і адцягнуць беларускіх лідараў ад саюзу з Полыпчай. Арыентацыя беларускіх палітыкаў на Берлін была бесперспектыўнай, тым болып што нямецкая палітычная эліта не разумела неабходнасці стварэння незалежнай беларускай дзяржавы і ўрада БНР не падтрымлівала. Немцы ўспрымалі Народны Сакратарыят БНР хутчэй як нацыянальнае прадстаўніцтва (а не дзяржаўнае) на тэрыторыі акупацыі, і супрацоўніцтва з ім выкарыстоўвалі для пасярэдніцтва ў кантактах паміж мясцовым насельніцтвам і нямецкай адміністрацыяй Обер-Осту на Беларусі.

Беларуская Народная Рэспубліка, незалежнасць якой была абвешчаная 25 сакавіка 1918 г. Трэцяй Устаўной граматай, сваімі межамі павінна была ахапіць абшар рассялення і лічэбнай перавагі беларускага народа. Беларускімі этнаграфічнымі землямі прызнаваліся Магілёўская, частка Віленскай губерні (з Вільняй), Менская іуберня, Гарадзенская (з Горадняй і Беластокам), часткі Віцебскай, Смаленскай, Чарнігаўскай губерняў, а таксама памежныя часткі суседніх губерняў, населеныя беларусамі.

4 AAN. Akta Leona Wasilewskiego. Sygn. 40. K. 15 (нататка «Абязлюдненне на Беларусі»).

У момант абвяпічэння незалежнасці тэрыторыі, на якіх маглі дзейнічаць інстытуты БНР, былі невялікімі і вызначаліся гарадамі: Менскам, Пінскам, Быхавам, Барысавам, Баранавічамі, Берасцем, Рагачовам, Гомелем, Мазыром, Рэчыцай, Ваўкавыскам, Лідай, Ашмянамі, Слонімам, Шкловам, Наваградкам, Жлобінам, Стоўбцамі, Лунінцам, Койданавам. Гэты абшар на ўсходзе не перасягаў лініі, якая падзяляла немцаў і бальшавікоў, таму Віцебшчына, Смаленшчына, частка Магілёўшчыны заставаліся па-за ахопам БНР. Тэрыторыі ад Магілёва да вусця Бярэзіны з горадам Старобінам былі занятыя войскамі I Польскага корпуса генерала Ю. Доўбара-Мусніцкага, падпарадкаванага польскай Рэгенцыйнай Радзе, які, аднак, вясной 1918 г. сышоў з гэтых земляў. На Чарнігаўскую і паўднёвыя часткі Гарадзенскай і Менскай губерняў прэтэндавала абвешчаная ў студзені 1918 г. Украінская Народная Рэспубліка. Тэрьггорьгі Заходняга Палесся знаходзіліся пад нямецкай адміністрацыяй з цэнтрам у Кіеве, што дадаткова ўскладняла ўвядзенне беларускага кіравання на гэтых тэрыторыях. На Гарадзенскую і Віленскую губерні прэтэндавалі Літва і Полыпча. Абшар т. зв. першай нямецкай акупацыі, г. зн. Віленшчыну і частку паўночнай Гарадзеншчыны, Германія планавала перадаць пад кіраванне Літвы, хоць поруч з Тарыбай там узнікла таксама Віленская Беларуская рада (якая падпарадкоўвалася Радзе БНР). Адбудаваць Расію ў былых межах жадалі расійскія манархісты і бальшавікі. Латышы намагаліся ўключыць у склад Латвіі Дзвінскі павет з Дзвінскам. На тэрыторыях этнічнага памежжа, на якія прэтэндавала БНР, амаль адначасова ўзнікалі беларускія, літоўскія, балыпавіцкія, украінскія і польскія адміністрацыйныя структуры.

У разгляданы перыяд існавання БНР, г. зн. ад сакавіка 1918 да пачатку 1920 г., беларускія землі перайшлі ў рукі бальшавікоў, а пазней былі занятыя Войскам Польскім (за выключэннем усходніх губерняў). Таму можна было б дапусціць, што БНР страціла сваю тэрыторыю, калі б не тое, што заняты Войскам Польскім абшар напачатку трактаваўся самімі палякамі як тэрыторыя пад часовай ваеннай акупацыяй5. Урад БНР не пагаджаўся на правядзенне выбараў і пабудову польскіх адміністрацыйных структур у Аўгустоўскім, Сакольскім, Беластоцкім і Бельскім паветах. Дзеячы БНР чакалі рашэнняў, прынятых на падставе пастаноў міжнароднай мірнай канферэнцыі.

У момант абвяшчэння незалежнасці БНР агулам была вызначаная толькі канцэпцыя межаў, якая фармавалася ажно да канца 1918 г. Межы, на якія прэтэндавала БНР, былі пазначаныя на карце пад назвай «Карта Беларускай Народнай Рэспублікі», падрыхтаванай для мірнай канферэнцыі на дзвюх мовах — беларускай і французскай. На тэму дэлімітацыі вясной 1918 г. праводзіліся перамовы з прадстаўнікамі УНР, планавалася таксама распачаць перамовы з латышскім урадам.

Ад абвяшчэння незалежнасці БНР у 1918 г. да апошняга падзелу беларускага незалежніцкага лагера ў лютым 1920 г. дзейнічалі чатыры

5 Berezowski С. Powstanie panstwa polskiego w swietle prawa narodow. Warszawa, 1934. S. 314.

ўрады — Язэпа Варонкі, Рамана Скірмунта, Івана Серады і Антона Луцкевіча.

Асноўнай задачай урад у сферы ўнутранай палітыкі была пабудова органаў вярхоўнай улады і структур яе мясцовай адміністрацыі. Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з’езда ўтварыў Народны Сакратарыят, які павінен быў выконваць функцыі Рады Міністраў. Рэальнай патрэбай было атрыманне падтрымкі для БНР з боку ўсіх народаў Беларусі. Шматэтнічны склад грамадства беларускіх земляў браўся пад увагу пры вызначэнні спосабу выбрання Прэзідыума Рады БНР (які таксама называлі Канвентам сеньёраў). Было вырашана, што гэты орган павінен прадстаўляць асноўныя нацыянальнасці, што засялялі Беларусь, даючы тым самым сведчанне дэмакратьгі, якая вырасла з краёвай ідэі. Сяміасабовы Прэзідыум павінен быў складацца са старшыні — беларуса, трох яго таварышаў (намеснікаў) — беларуса, паляка і яўрэя, сакратара — беларуса і двух яго таварышаў — беларуса і расійца (апошняе можна было разумець па-рознаму — як расійца з глыбіні Расіі альбо як тутэйшага, які атаясамляў сябе з Расіяй і расійскай культурай). Канвент сеньёраў павінен быў адлюстроўваць склад усёй Рады і абірацца ў залежнасці ад колькасці ўваходзячых у яе асобных фракцый. Хоць урад Я. Варонкі выдаў пастанову аб падпарадкаванні сабе ўсіх урадавых інстытутаў на Беларусі, але ў рэчаіснасці Народны Сакратарыят здолеў падпарадкаваць сабе амаль выключна тыя ўстановы, якія займаліся беларускай культурай.

Язэпу Варонку не ўдалося ўсталяваць кантактаў з найбольш уплывовай групай, якая магла фінансаваць узнікненне незалежнай Беларусі. Хоць у той час польскія землеўласнікі з гістарычнай Літвы ў значнай частцы былі ітрыхільнікамі краёвай ідэі, разумеючы адрозненне Краю (г. зн. Літвы і Беларусі) ад Каралеўства Польскага, іх расчароўваў сацыяльны радыкалізм кіраўнікоў БНР, частка якіх, зрэшты, яўна паказвала, што не жадае ўдзелу гэтага сацыяльнага і нацыянальнага слоя ў іх дзяржаўных структурах. 3 другога боку, пагроза ад балыпавікоў схіляла польскіх землеўласнікаў да пошукаў падтрымкі ў Варшаве. Было зразумела, што яны абвяшчалі свае палітычныя праграмы ў дачыненні да Беларусі з апорай на Польшчу, імкнучыся адгарадзіцца ад Расіі, якая ў тагачаснай унутранай палітыцы моцна абмяжоўвала іх правы. У сваю чаріу, якінебудзь крок Народнага Сакратарыята ў бок прапольскай арыентацьгі (г. зн. таксама ў бок польскіх землеўласнікаў) азначаў канец фінансавай падтрымкі Рады Рэспублікі з боку гарадскіх і земскіх самакіраванняў беларускіх губерняў. Пасля абвяшчэння Другой Устаўной граматы ад 9 сакавіка 1918 г. сродкі на арганізацыю структур БНР выдаткавалі менскія губернская і гарадская ўправы, а таксама прадстаўніцтва яўрэйскага самакіравання. Пасля дапушчэння ў Раду Рэспублікі Менскага Беларускага прадстаўніцтва Р. Скірмунта і выслання тэлеграмы Вільгельму II мясцовыя самакіраванні адмовілі ў фінансаванні БНР. Яны непакоіліся, што адбудзецца поўны разрыў сувязяў з Расіяй і паварот у бок Заходняй Еўропы іграз пасярэдніцтва Полыпчы. Такія змены частка людзей,

што падтрымлівала ідэю БНР, лічыла супярэчнымі Першай і Другой Устаўным граматам, у якіх хацелі бачыць гарантыю сувязі Беларусі з Расіяй. У фінансавай дапамозе БНР адмовіла Літва. Адзінай крыніцай фінансавай падтрымкі былі ўкраінскія ўрадавыя крэдыты, а таксама прыбытак ад прададзенай Украіне драўніны.

Урад Рамана Скірмунта, які прапанаваў кансалідацыю палітычных сіл вакол дзяржаўніцкай праграмы, не здолеў развіць дзейнасць, бо на гэта не пагадзіліся беларускія эсэры, а таксама сацыялісты-федэралісты. На першае месца яны паставілі тады не пабудову дэмакратычнай дзяржавы, а правядзенне радыкальнай аграрнай рэформы. Р. Скірмунт, хоць і разумеў неабходнасць правядзення змен у гэтай сферы і нават іх планаваў, не збіраўся ні ў якім выпадку нацыяналізаваць зямлю. Разам з падзеннем яго кабінета былі перакрэсленыя шанцы на падтрымку з боку польскіх землеўласнікаў і ўключэнне іх у кола будаўнікоў беларускай дзяржаўнасці. Апазіцыя радыкальных беларускіх сацыялістаў у дачыненні да ўрада Р. Скірмунта была звязана не толькі з сацыяльным пытаннем, але таксама з выбарам палітычнай арыентацыі — апорай на Расію (дэмакратычную) ці на Полыпчу, што ў сваю чаргу выклікала неабходнасць вызначэння культурнага кантэксту. Урад Р. Скірмунта меў найбольшыя шанцы на тое, каб быць успрынятым на міжнароднай арэне. На жаль, яго недаспелыя калегі па кааліцыі выбралі ролю народных трыбунаў, а не сапраўдных дзяржаўных дзеячаў.

Яшчэ ўрадам Язэпа Варонкі быў выпрацаваны «Часовы наказ мяісцовым беларускім радам», які вызначаў правілы выбараў мясцовых органаў БНР. Інструкцыя прадугледжвала стварэнне валасных, гарадскіх, павятовых і губернскіх рад. Пабудову мясцовых структур працягвалі і наступныя ўрады. Аднак камісары, што працавалі на месцах, сустракаліся з вялікім супраціўленнем з боку балыпавікоў, палякаў, літоўскай і ўкраінскай адміністрацыі, якія таксама стваралі свае органы. Часам такія ініцыятывы падаўлялі польскія землеўласнікі. Прыклад дзейнасці К. Цярэіпчанкі на Гарадзеншчыне сведчыць пра тое, што мясцовыя рады таксама фільтраваліся бальшавікамі, якія пад крылом БНР хацелі атрымаць кантроль над тэрыторыяй.

Ад восені 1918 г. тэрыторыя, на якую прэтэндавала БНР, пачала яшчэ больш скарачацца пад ціскам балыпавікоў, якія занялі Менск, a потым — Вільню. Урад А. Луцкевіча пакінуў Менск — горад, які планавалася зрабіць будучай сталіцай дзяржавы, і накіраваўся ў Вільню, што лічылася беларусамі культурнай сталіцай. Калі балыпавіцкая пагроза дайшла і туды, ён рушыў у Горадню, адзіны вялікі цэнтр Беларусі, які заставаўся ў руках немцаў і на некалькі тыдняў стаў сапраўдным цэнтрам палітычнага жытіця беларусаў. Аднак адыход немцаў і заключаная імі раней дамова з палякамі прывялі да таго, што горад перайшоў у рукі Войска Польскага. Такім чынам, беларускі ўрад страціў апошнюю тэрыторыю, дзе мог дзейнічаць з дапамогай органаў нацыянальнага прадстаўніцтва. Нягледзячы на гэта, А. Луцкевіч ажно да лютага 1920 г. імкнуўся рэалізоўваць ускладзеныя на яго задачы і кансалідаваць вакол

сябе нацыянальны рух. Напачатку яго мэтай было стварэнне на парытэтнай аснове Літоўска-Беларускай дзяржавы альбо болып шырокай федэрацыі новых дзяржаў на абшары ад Балтыйскага мора да Чорнага. Аднак ужо ў першыя месяцы яго кіравання аказалася, што заключанае ў лістападзе 1918 г. пагадненне ВБР з Тарыбай па-рознаму трактуецца абодвума бакамі. Хоць урад БНР не мог пахваліцца міжнароднай падтрымкай ці нават прызнаннем з боку часткі жыхароў Беларусі, прэм’ер А. Луцкевіч верыў, што яму ўдасца атрымаць падтрымку для БНР на міжнароднай мірнай канферэнцыі і насуперак супраціўленню літоўцаў і палякаў прыйсці да незалежнасці БНР.

Хоць міжнароднае права не патрабуе, каб прызнанне адбылося вызначаным чынам, але ў міжнароднай практыцы выпрацаваліся два спосабы прызнання: непасрэдны і ўскосны. Непасрэднае прызнанне адбываецца ў выпадку, калі дзяржава адназначна пастанаўляе, што прызнае дадзены ўрад. Гэта можа адбывацца ў форме, напрыклад, заявы ў парламенце альбо камюніке для прэсы, фармальнага запісу аб прызнанні праз дыпламатычную ноту, супольнага камюніке прызнаючага і прызнаванага ўрад альбо вуснага пацверджання прызнання ў дачыненні да дыпламатычнага прадстаўніка прызнаванага ўрада з боку дыпламатычнага прадстаўніка ўрада прызнаючай дзяржавы. У сваю чаргу, ускоснае прызнанне выяўляецца ў пэўных кроках прызнаючай дзяржавы, з якіх вынікае дапушчэнне, што дзяржава ўсталявала адносіны з прадметам прызнання. У выпадку з ускосным прызнаннем прызнаючы бок не фармулюе афіцыйна і выразна сваёй волі адносна прадмета прызнання, а толькі паводзіць сябе на міжнароднай арэне такім чынам, што дадзены прадмет прызнае і падтрымлівае з ім пэўныя міжнародныя адносіны. Ускоснае прызнанне новага ўрада можа адбыцца праз прызнанне новай дзяржавы, наладжванне дыпламатычных, консульскіх адносін, заключэнне міжнароднай дамовы, якая ў шырокім сэнсе рэгулюе адносіны бакоў (гэта можа быць саюзная альбо гандлёвая дамова). Але прызнанне не адбываецца, калі адна дзяржава ўдзельнічае супольна з непрызнанай дзяржавай у міжнароднай канферэнцыі, праводзіць з ёй перамовы, разам з ёй падпісвае шматбаковую дамову альбо ўдзельнічае ў міжнароднай арганізацыі. Прызнанне навастворанай дзяржавы раўназначнае прызнанню яе ўрада6.

Міжнародная практыка ведае два тыпы непасрэднага прызнання: прызнанне de facto і de iure дзяржавы і ўрада. Першы тып, прызнанне de facto, азначае прызнанне няпоўнае, неканчатковае, такое, якое магчыма адмяніць. Яно выкарыстоўваецца тады, калі існуе сумнеў у працягласці існавання ўрада альбо дзяржавы. Такое прызнанне часта адбываецца ў сітуацыі, калі прызнаючая дзяржава жадае ўсталяваць адносіны з наваствораным урадам, але адначасова імкнецца пазбегнуць адказнасці, звязанай з прызнаннем de iure. Такое прызнанне можа быць адмененае. Прызнанне ж de iure мае характар афіцыйны, безумоўны і з’яўляецца прызнаннем поўным, яго нельга адмяніць.

6Dynia Е. Uznanie rzqdu... S. 57—60.

Прыводзячы вызначэнні спосабаў і тьшаў прызнання, варта памятаць, што ў перыяд, пра які мы гаворым (1917—1920 гг.), юрыдычныя нормы хоць ужо і прымяняліся, аднак не былі дакладна сфармуляваныя. Пытанні гэтыя былі ўрэгуляваныя толькі Канвенцыяй аб правах і абавязках дзяржаў ад 1933 г., прынятай у Монтэвідэа7.

Пра ўзнікненне новай дзяржавы сведчыць з’яўленне новай дзяржаўнай улады на пэўнай тэрыторыі, што раўназначна са знікненнем папярэдняй улады. Нараджэнне новай суверэннасці звязана з першай праявай новых дзяржаўных органаў. Аднак дзяржава, якая жадае атрымаць міжнароднае прызнанне, павінна адпавядаць пэўным умовам, з якіх асноўнымі лічацца тэрыторыя, насельніцтва гэтай тэрыторыі, a таксама вярхоўная ўлада, г. зн. урад, які ажыццяўляе эфектыўную ўладу.

Дасягненні на гэтай ніве А. Луцкевіч пералічваў у лісце да Я. Лёсіка ад 29 кастрычніка 1919 г. 3 яго пункту гледжання, мела месца прызнанне de facto незалежнасці Беларусі ўрадам УНР і ўзмацненне гэтага крэдытамі, дадзенымі ўраду БНР; маўклівае прызнанне БНР нямецкім урадам, што выявілася ў прызнанні права на дыпламатычную візу і афіцыйных адносінах з беларускім урадам і яго прадстаўніцтвам у Берліне; прызнанне БНР дэ факта прэзідэнтам Чэхаславакіі Т. Масарыкам, неафіцыйны прыём прадстаўніка БНР (А. Луцкевіча) у Празе і прызнанне ўрада БНР; прызнанне de facto Латвіяй, акрэдытацыя Вайскова-дыпламатычнай місіі БНР у Рызе, абяцанне выслаць у Менск дыпламатычнага прадстаўніка ўрада Латвійскай Рэспублікі і згода на арганізацыю беларускіх войскаў у Латвіі; прызнанне Беларусі de facto ўрадам Эстоніі.

Хоць А. Луцкевіч лічыў, што ўрады Украіны, Германіі, Латвіі і Чэхаславакіі прызналі Беларускую Народную Рэспубліку de facto, у рэчаіснасці ніводзін з гэтых урад не выдаў адпаведнай ноты, афіцыйна і пісьмова пацвярджаючы прызнанне БНР. Прадстаўнікі ўрада УНР, гетман Паўло Скарападскі, Томаш Масарык, Карліс Улманіс толькі на словах запэўнівалі аб прызнанні БНР, але не падмацавалі гэтага пісьмовым дакументам. Ангажаванасць урад Украіны ў беларускія справы, перадусім П. Скарападскага, які вусна праінфармаваў прадстаўніка БНР аб прызнанні і пагадзіўся абмяняцца консуламі, можна разумець як непасрэднае прызнанне. Аднак дзеянні іншых урад у разгляданы мною перыяд, што выявіліся ў згодзе на арганізацыю дыпламатычных прадстаўніцтваў БНР на тэрыторыі Латвіі, Літвы, Германіі, Украіны, Чэхаславакіі, у святле міжнароднага права маглі ўспрымацца хутчэй як прызнанне ўскоснае.

Дыпламатычнае прадстаўніцтва БНР было таксама і ў Варшаве, a некаторыя польскія палітыкі напачатку (але непаслядоўна) стараліся весці перамовы з А. Луцкевічам як прэм’ерам БНР, таму і ў гэтым выпадку можна прыняць, што яны ўскосным чынам прызнавалі ўрад БНР. Аднак афіцыйнага прызнання de facto не адбывалася, не кажучы ўжо пра прызнанне de iure. Грузія, Азербайджан, Данская Рэспубліка і

7 Dynia Е. Uznanie rz^du... S. 65.

прыбалтыйскія дзяржавы ў разгляданы мною перыяд заключылі з БНР палітычны саюз, што таксама можна лічыць ускосным прызнаннем урада БНР і дзяржавы. Адзінай дзяржавай, якая ў названы перыяд прызнала БНР de facto, была Фінляндыя. Аднак БНР не прызналі дзяржавы пераможнай кааліцыі, якія вызначалі новы расклад сіл у Еўропе: Вялікабрытанія, Францыя і ЗША.

Адным з паказчыкаў эфектыўнасці ўрада з’яўляецца валоданне ўласнымі ўзброенымі сіламі, якія кантралююць падпарадкаваную ўраду тэрыторыю. Тым часам і на гэтай ніве ўзніклі значныя складанасці. Нягледзячы на высілкі дзеячаў БНР падчас нямецкай акупацыі, Германія не лагадзілася на арганізацыю беларускіх вайсковых фармаванняў. Яны былі створаныя толькі пад літоўскім кіраваннем, а пасля заняцця беларускіх земляў Войскам Польскім — пад польскім камандаваннем. Пад канец 1919 г. К. Езавітаў, кіраўнік Вайскова-дыпламатычнай місіі БНР у Рызе, усталяваў кантакты з генералам С. Булак-Балаховічам, схіляючы яго, каб ён са сваім атрадам перайшоў на службу БНР. Асобны атрад генерала С. Булак-Балаховіча выйшаў з Эстоніі і накіраваўся на Беларусь, аднак ужо ў той момант, калі перастаў існаваць урад А. Луцкевіча, а большая частка Беларусі кантралявалася Войскам Польскім. Таму хутка С. Булак-Балаховіч разам з арміяй перайшоў пад польскі кантроль.

Колькасць вайскоўцаў у беларускіх аддзелах не была вялікай. У 1917—1923 гг. яны налічвалі ў суме каля 11 тысяч афіцэраў і жаўнераў, але гэта былі, што важна, выключна добраахвотнікі. Іх набіралі галоўным чынам са слоя багатых і сярэдніх сялян, якія падчас ваенных дзеянняў усвядомілі неабходнасць існавання ўласнай дзяржавы. Камандныя кадры складаліся з інтэлігентаў, якія атрымалі досвед на франтах Першай сусветнай вайны. Прафесійных вайскоўцаў было няшмат.

Адсутнасць адпаведных умоў для стварэння ўласнай беларускай арміі стала, відавочна, прычынай узнікнення беларускага партызанскага руху пад знакам «Зялёнага дуба», скіраванага супраць балыпавікоў. Колькасць «зялёных» партызанаў складана падлічыць. На рахунак беларусаў варта запісаць ініцыятыву пераняцця ўлады ў Менску, калі ў лютым 1918 г. адтуль выйшлі бальшавікі, а таксама баі беларускіх аддзелаў з бальшавікамі ў Віцебску. Годам пазней не атрымалася арганізаваць беларускай самаабароны Менска і Вільні, бо, нягледзячы на старанні ўрада БНР, Германія не пагадзілася на стварэнне беларускіх аддзелаў і вядзенне баёў супраць Чырвонай Арміі.

Цалкам самастойным выступленнем беларусаў з мэтай абароны сваёй краіны была абарона Случчыны восенню 1920 г. Гэтыя падзеі ўвайшлі ў гісторыю як Слуцкі збройны чын, а яго дата, 27 лістапада, з 1931 г. урачыста адзначаецца дзеячамі беларускага нацыянальнага руху.

Такім чынам, можна сцвярджаць, што чатыры апісаныя ў гэтай працы ўрады БНР не валодаліўласнымі ўзброенымі сіламі, якія кантралявалі б тэрыторыю Беларусі. Другараднай справай у гэтым выпадку з’яўляецца тое, што ўрад БНР стараўся стварыць вайсковыя фармаванні і меў

444 Беларуская Народная. Рэспубліка 1918—1920 гг. Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці для гэтага падтрымку грамадства, а таксама добраахвотнікаў, гатовых уступіць у беларускую армію. Праблема, аднак, заключалася ў тым, што на беларускіх землях размяшчаліся бальшавіцкія і польскія войскі, якія праводзілі сярод беларусаў мабілізацыю ва ўласныя аддзелы.

Разглядаючы складанасці рэалізацыі беларускай дзяржаўніцкай ідэі, трэба звярнуць увагу не толькі на знешнія фактары, агульную палітычную сітуацыю, але таксама і на розныя сістэмы вартасцей, што ўскладняла выпрацоўку адзінай дзяржаўнай праграмы чатырох першых урад. Пад уплывам палітычнага светапогляду нараджаліся розныя канцэпцыі адносна мадэлі дзяржаўнай і палітычнай арыентацьгі Беларусі. Гэты светапогляд быў выпрацаваны ў XIX стагоддзі дзвюма краёвымі ідэалогіямі — прарасійскай і прапольскай, а іх папулярнасць сярод беларусаў была звязаная таксама з веравызнаннем. Пад іх уплывам з’явіліся тры канцэпцыі адносна палітычных сувязяў Беларусі: федэрацыя Беларусі з Расіяй, федэрацыя з Полыпчай, а таксама федэрацыя новых дзяржаў (Літвы, Латвіі, Беларусі і Украіны) без дзяржаўных сувязяў з Польшчай і Расіяй, што вынікала з адмаўлення абедзвюх арыентацый.

Нягледзячы нахуткае развіццё пасля 1905 г., беларускі нацыянальны рух да пачатку Першай сусветнай вайны не здолеў настолькі выспець, каб думка пра ўласную беларускую дзяржаву ўспрымалася як фундаментальная каштоўнасць. У 1918—1919 гг., калі адбываліся змены на палітычнай карце Усходняй Еўропы, перамагла канцэпцыя левага крыла беларускіх сацыялістаў. Паводле іх праграмы, беларуская дзяржава павінна была стаць часткай сусветнай федэрацыі сацыялістычных рэспублік. Была адкінутая канцэпцыя такой дзяржавы, у якой не былі б рэалізаваныя ідэалы сацыяльнай рэвалюцьгі і быў бы разарваны кантакт з Расіяй. Асаблівую ролю ў той час адыграла БПСР, якая блакавала спробы стварэння незалежнай беларускай дзяржавы пры падтрымцы Германіі (у 1918 г.) і Польшчы (у 1919 г.). У дзяржаўнай палітыцы беларускія лідары левага крыла адкінулі дэмакратызацыю жыцця і не здолелі выбудаваць настолькі шырокай сацыяльнай платформы, каб ідэя беларускай дзяржаўнасці ахапіла ўсе грамадскія пласты. У выніку ідэя БНР адрасавалася ніжэйшым пластам з сацыялістычнымі настроямі, вышэйшыя ж пласты і прадстаўнікі іншага светапогляду былі выключаныя, з-за чаго яны не бачылі неабходнасці падтрымліваць дзяржаву такога характару.

Узніклае ядро БНР не змагло развіцца ў незалежную і прызнаную дзяржаву. Часта гэта тлумачыцца слабай кансалідацыяй беларускага нацыянальнага руху. Варта, аднак, заўважыць, што яго стан зусім не перашкодзіў стварэнню БССР. У сутыкненні з дзеяннямі бальшавіцкіх цэнтральных улад натуральны працэс пабудовы дзяржавы пацярпеў паражэнне. Беларускай Народнай Рэспубліцы (якую яны лічылі «буржуазнай») бальшавікі супрацьпаставілі канцэпцыю буфернай дзяржавы, цалкам кантраляванай бальшавіцкім цэнтральным урадам. Для стварэння БССР і яе ўрада не быў патрэбны беларускі pyx, а толькі

рэальная падтрымка звонку, у дадзеным выпадку — ад Савецкай Расіі. Абвяшчэнне БНР і пагроза, што яна ўвойдзе ў сферу ўплыву Полыпчы, схіліла бальшавікоў да стварэння буфернай дзяржавы. Памкненні бальшавікоў і беларускіх нацыянальных дзеячаў з 1917 г. уплывалі, зрэшты, на актыўнасць абодвух бакоў. Бальшавікі, стараючыся захапіць уладу на Беларусі, прыспешылі прыняцце рашэння аб незалежнасці БНР. Адсутнасць прызнання з іх боку для беларускага нацыянальнага руху і пабудовы дзяржавы па-за кантролем бальшавікоў змусілі, у сваю чаргу, беларускіх лідараў да пошукаў пратэктара беларускага руху сярод суседзяў. Нягледзячы на паказное ігнараванне, бальшавікі вельмі сур’ёзна ўспрымалі беларускі нацыянальны рух: Беларусь ляжала на шляху ў Заходнюю Еўропу, і страту такога плацдарма нельга было сабе дазволіць.

Эфектыўнасць чатырох урад БНР варта ацэньваць, беручы пад увагу не толькі ўсю складанасць тагачасных палітычных адносін, але таксама ўмовы, у якіх ім давялося працаваць.

Найбольшай свабодай дзеянняў у Беларусі, хоць таксама абмежаванай, валодалі ўрады Я. Варонкі і I. Серады. Гэтыя кабінеты выкарысталі сітуацыю, арганізуючы мясцовыя структуры і ажыццяўляючы дьшламатычныя крокі на Украіне, якія мелі вынікам адкрыццё консульстваў БНР у Кіеве і ў Адэсе, а таксама ўрадавы крэдыт. У сваю чаргу, урад А. Луцкевіча, які найменш кантраляваў тэрыторьпо БНР, ажыццявіў досыць амбітныя дзеянні на міжнароднай арэне: узніклі дыпламатычныя місіі БНР у Германіі, Латвіі, Эстоніі і Літве. Дэлегацыя БНР рэпрэзентавала таксама інтарэсы беларусаў на мірнай канферэнцыі ў Парыжы. Антон Луцкевіч з развіццём палітычнай сітуацыі, уплываць на якую мог у вельмі нязначнай ступені, перажыў значную эвалюцыю поглядаў. Часам ён прымаў памылковыя рашэнні — такім аказалася прымяненне дваістай палітыкі ў дачыненні да літоўцаў, што ў выніку абярнулася супраць яго намераў. Ен быў вымушаны развітацца з планамі аднаўлення ВКЛ у форме беларуска-літоўскай федэрацыі, вельмі неахвотна пагаджаўся з канцэпцыяй федэрацыі БНР і Полыйчы, але і тут ягоныя планы пабудовы раўнапраўнага саюзу не рэалізаваліся. Уяўная згода на ліквідацыю ўрада БНР і замену яго нацыянальным прадстаўніцтвам, якое супрацоўнічала б з Полыпчай супраць балыпавікоў, стала прычынай падзення аўтарытэту А. Луцкевіча і расколу ў незалежніцкім лагеры, а ў выніку — заняпаду асноватворнай ідэі БНР. Адной з прычын зніжэння папулярнасці А. Луцкевіча была яго падазронасць у дачыненні да старых палітычных дзеячаў, а з другога боку — неабгрунтаваны давер да неправераных асоб, што раптам з’яўляліся ў атачэнні прэм’ера. Менавіта такой постаццю быў К. Цярэшчанка, які ў вялікай ступені спрычыніўся да расколу асяродку, выконваючы задачы ў інтарэсах Савецкай Расіі. 3 падзеннем урада А. Луцкевіча завяршыўся першы этап існавання БНР. Хоць і фармаваліся чарговыя ўрады, але БНР існавала ўжо больш як незалежніцкая ідэя. Насуперак таму, што спрабуе давесці

Анатоль Рэзнік8, я лічу, што перыяд ад абвяшчэння незалежнасці да расколу нацыянальнага лагера ў лютым 1920 г. можна ахарактарызаваць як стварэнне падвалін беларускай дзяржаўнасці. Перакананая, што БНР была дзяржавай, але, на жаль, яе ўрады аказаліся малаэфектыўнымі. Спалучэнне некалькіх фактараў паўплывала на тое, што яна не здолела цалкам сцвердзіцца і ўтрымацца, тым не менш беларусы ажыццявілі важныя спробы, каб здабыць незалежнасць.

Задумваючыся над прычынамі паразы, варта таксама звярнуць увагу на выключна нявыгадную для беларускага нацыянальнага руху палітычную сітуацыю. Ужо з 1915 г. тэрыторыя Беларусі была падзеленая лініяй фронту. Ваенныя ўмовы рабілі немагчымымі кантакты паміж нацыянальнымі актывістамі з Усходняй і Заходняй Беларусі, становячыся перашкодай для палітычнай дзейнасці. Тэрыторыя, на якой імкнуліся дзейнічаць урады БНР, пастаянна была занятая чужымі войскамі: нямецкімі, бальшавіцкімі і польскімі. Рэальную падтрымку БНР аказвалі толькі наваствораныя ўрады Украіны, Латвіі, Эстоніі, якія знаходзіліся ў подобным трагічным становішчы. Урадам БНР складана было рэалізаваць свае мэты без міжнароднай падтрымкі, да таго ж ва ўмовах перашкод для іх дзейнасці з боку польскай і літоўскай дыпламатыі. Непрыхільна на беларускую незалежнасць глядзелі ўрад адмірала А. Калчака і ўрад У. Леніна. Патрэбы існавання незалежнай БНР не бачылі таксама дзяржавы, што вызначалі на мірнай канферэнцыі новы выгляд пасляваеннай Еўропы.

Хоць збег розных міжнародных чыннікаў не спрыяў прызнанню БНР у якасці суб’екта міжнароднага права, прычыны паражэння караніліся таксама ва ўнутрыпалітычнай сітуацыі. Некаторым беларускім палітычным дзеячам не хапала празорлівасці, здольнасці ісці на кампрамісы, гатоўнасці да салідарных дзеянняў, пры гэтым яны часта кіраваліся сацыяльным радыкалізмам і жаданнем абмежаваць дэмакратычныя праявы ў палітычным жыцці. Хоць тэрмін «дэмакратыя» пастаянна выкарыстоўваўся, аднак яго разумелі як допуск да кіравання выключна сацыялістаў, а асобы з іншай палітычнай арыентацыяй, як і некаторыя сацыяльныя групы, адштурхоўваліся. Значную ролю адыграла таксама розніца ў веравызнанні і светапоглядзе. Палітыканства для ўласнай выгады пры адсутнасці жадання супрацоўнічаць зрабіла немагчымай кансалідацыю вакол дзяржаўніцкай праграмы. Аўтарытэт Антона Луцкевіча, вакол якога гуртаваліся розныя асяродкі беларускага палітычнага жыцця, пасля смерці яго брата Івана аказаўся недастатковым.

Нягледзячы на ўсё гэта, падаецца, што нават пры такой неспрыяльнай палітычнай сітуацыі і адсутнасці натхняльных поспехаў унутранае адзінства прывяло б да іншага выніку. Хутчэй за ўсё не атрымалася б дасягнуць у той час незалежнасці, але калі б беларускі нацыянальны рух не раскалоўся, ён меў бы большую прабіўную сілу і магчымасць дасягнуць сваіх мэт у сферы палітыкі і асветы.

8 Резннк A. Н. К вопросу о государственностн БНР... С. 31—34.

Тым часам пасля падзення ўрада А. Луцкевіча наступілі доўгія месяцы апатыі, а пазней з’явілася некалькі незалежных адна ад адной ініцыятыў, якія апелявалі да ідэі БНР. Але ў той час Беларусь была ўжо толькі картай у палітычнай гульні паміж Полыпчай, Савецкай Расіяй і Літвой.

Сярод дзяржаў, што абвясцілі сваю незалежнасць на ўскраінах Расіі, змаглі сцвердзіцца толькі тыя, урады якіх атрымалі вялікую міжнародную дапамогу. Нават значна мацнейшая Украіна не змагла ў той час атрымаць прызнанне заходніх еўрапейскіх дзяржаў і здабыць незалежнасць9.

У ліпені 1920 г. Беларусь зноў была занятая аддзеламі Чырвонай Арміі. 12 ліпеня ўрад Савецкай Расіі падпісаў з літоўскім урадам пагадненне, паводле якога Гарадзеніпчына і Віленшчына перадаваліся Літве. Такім спосабам бальшавікі гарантавалі сабе нейтральнасць Літвы ў польска-савецкай вайне. 31 ліпеня 1920 г. ЦК КП(б)ЛіБ паўторна абвясціў БССР. Ролю савецкага беларускага ўрада выконваў Ваеннарэвалюцыйны камітэт, які ўзначалілі Аляксандр Чарвякоў, Вільгельм Кнорын і Язэп Адамовіч. Хоць было абвешчана пра стварэнне беларускай дзяржавы ў этнаграфічных межах, яе тэрыторыя абмяжоўвалася часткай Менскай і Гарадзенскай губерняў. У кастрычніку 1920 г. большасць тэрыторыі Беларусі разам з Менскам зноў была занятая Войскам Польскім. Пасля падпісання ў Рызе польска-бальшавіцкага прэлімінарнага міру БССР была абрэзаная да няпоўных шасці паветаў.

Падчас бальшавіцкага наступлення разам з польскім войскам адступілі Беларуская вайсковая камісія і беларусы, што супрацоўнічалі з Полыпчай. На польскім баку змагаўся генерал С. Булак-Балаховіч. У верасні 1920 г. яго аддзелы дзейнічалі ў тыле ў Чырвонай Арміі. 10 лістапада яны здабылі Мазыр, дзе ў чарговы раз была пракламаваная незалежнасць БНР, а Беларускі палітычны камітэт на чале з В. Адамовічам (старэйшым) і П. Алексюком абвясціў сябе ўрадам.

Незалежна ад дзейнасці генерала С. Булак-Балаховіча і П. Алексюка, а таксама В. Ластоўскага восенню 1920 г. барацьбу за незалежнасць Беларусі пачалі афіцэры са Слуцкага павета. На з’ездзе Случчыны ў лістападзе 1920 г. прадстаўнікі палітычных партый, валасных рад і грамадскіх арганізацый прызналі Случчыну часткай БНР і вырашылі абараняць яе незалежнасць. На працягу некалькіх дзён ім удалося стварыць два палкі стральцоў, а на іх аснове — Слуцкую брыгаду, якая налічвала амаль 4 тысячы чалавек. Яна ўступіла ў бой з Чырвонай Арміяй, які скончыўся паразай беларусаў. Большасць жаўнераў адступілі на тэрыторыю, кантраляваную Войскам Польскім, і былі там інтэрнаваныя. Засталіся партызанскія атрады, якія выступалі пад агульнай назвай «Зялёны дуб». Яны праводзілі акцыі ў прыфрантавой паласе пад сцягам барацьбы за незалежнасць Беларусі ў этнаграфічных межах. Партызанскія дзеянні вяліся пры падтрымцы польскай выведкі,

9 Яневськнй Д. Політнчні снстемн Украінн 1917—1920 років: Спробн творення і прнчннн поразкн. Кнів, 2003.

якая перадавала ім грошы на ўтрыманне і зброю. Пасля падпісання 18 сакавіка 1921 г. Рыжскай дамовы паміж Полыпчай і Савецкай Расіяй, якая дзяліла Беларусь на дзве часткі, а таксама ў сувязі з забаронай правядзення антыбальшавіцкіх дзеянняў на тэрыторыі Польшчы, частка камандзіраў «Зялёнага дуба» прызнала гэта здрадай і падпарадкавалася ўраду В. Ластоўскага.

У кастрычніку 1920 г. польскае войска пад камандаваннем генерала Л. Жалігоўскага заняло Віленіпчыну, абвясціўшы т. зв. Сярэднюю Літву. Браніслаў Тарашкевіч і Вацлаў Іваноўскі як кіраўнікі беларускага руху занялі высокія пасады ў Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы, але іх рашэнне выклікала негатыўную рэакцыю Віленскага БНК. Літоўскі ўрад, у сваю чаріу, падтрымаў урад БНР насуперак пал якам. 11 лістапад a 1920 г. беларускі прэм’ер В. Ластоўскі падпісаў з віцэ-міністрам замежных спраў Літвы Пятрасам Клімасам дамову аб узаемным саюзе і «барацьбе з польскім імперыялізмам», а за разгортванне антыпольскай дзейнасці атрымаў абяцанне падтрымкі на міжнароднай арэне.

Будучыню Беларусі вырашылі перамовы, што праходзілі з восені 1920 г. у Рызе10. Беларусаў там не прадстаўляў ніводны палітычны асяродак, бо беларуская дэлегацыя не была запрошаная на паседжанні. Урад Савецкай Расіі прапанаваў Полыпчы большасць Беларусі з Меншчынай, аднак польскі перамоўнік Станіслаў Грабскі, прадстаўнік Нацыянальнай дэмакратыі (эндэкаў), адмовіўся ад гэтых тэрыторый. Прычынай была боязь уключаць у склад Польскай Рэспублікі тэрыторьгі, населеныя праваслаўнымі беларусамі, і верагодныя цяжкасці з іх асіміляцыяй і паланізацыяй. Тым самым на дваццаць гадоў тэрыторыя Беларусі была падзеленая, а беларусы раздзеленыя паміж дзвюма дзяржавамі. Гэта стала прычынай новых канфліктаў, а лозунг аб’яднання Заходняй Беларусі з Усходняй быў выкарыстаны Сталіным, каб апраўдаць напад на Полыпчу 17 верасня 1939 г.

15 сакавіка 1923 г. Рада амбасадараў Лігі Нацый прызнала ўсходнія межы Польшчы з Савецкай Расіяй і Літвой. Калі перспектыва польскалітоўскай вайны стала нерэальнай, літоўскі ўрад страціў зацікаўленасць у падтрымцы беларускага асяродка ў Коўне, тым болып, што частка эсэраўскіх дзеячаў усталявала кантакты з савецкімі прадстаўнікамі з Менска і Масквы. У такой сітуацыі некаторыя дзеячы пераехалі ў Прагу і адтуль праводзілі палітычную дзейнасць. Але яшчэ да гэтага крызіс у Радзе БНР змусіў В. Ластоўскага сысці з пасады прэм’ера. Яго месца заняў А. Цвікевіч, але ў 1925 г. вырашыў вярнуцца з эміграцыі ў Менск, дзе на працягу некалькіх гадоў праводзілася палітыка беларусізацыі. Перад вяртаннем прадстаўнікі ўрад СССР і БССР угаварылі яго правесці 12—16 кастрычніка 1925 г. у Берліне Беларускую нацыянальнапалітычную канферэнцыю. Аляксандр Цвікевіч абвясціў на ёй, што адзіным цэнтрам адраджэння Беларусі з’яўляецца савецкі Менск, аўрад

10 Latyszonek О. Bialoruskie elity polityczne wobec traktatu ryskiego II Traktat ryski 1921 roku po 75 latach / Red. Z. Karpus, W Rezmer, M. Wojciechowski. Torun, 1998. S. 293—316; беларускамоўная версія: Латышонак A. Жаўнеры БНР... С. 321—323 (3-е выд. — с. 324—326).

БНР і Рада Рэспублікі павінны скончыць апазіцыйную і эміграцыйную дзейнасць. 3 такой рэзалюцыяй, прынятай на канферэнцьгі, не пагадзіўся Прэзідыум Рады БНР. Яго сябры засталіся вернымі Акту незалежнасці ад 25 сакавіка 1918 г. Пасля смерці П. Крачэўскага ў 1928 г., які пасля I. Серады і Я. Лёсіка кіраваў Радай БНР, гэтую пасаду — прызнаную прэзідэнцкай — па чарзе займалі Васіль Захарка (1928—1943), Мікола Абрамчык (1943—1970), Вінцэнт Жук-Грышкевіч (1970—1982), Язэп Сажыч (1982—1997). Зараз прэзідэнтам Беларускай Народнай Рэспублікі на эміграцыі з’яўляецца Івонка Шыманец-Сурвіла.

Абвяшчаючы на Берлінскай канферэнцыі пра ліквідацыю эмігранцкага цэнтра, А. Цвікевіч паверыў, што ў БССР былі рэалізаваныя палітычныя і сацыяльныя ідэалы беларускіх сацыялістаў. На пачатку 1920-х гг. палітычная сітуацыя ў БССР сагграўды выглядала прывабна. Савецкія ўлады ўвялі ў жыццё план беларусізацьгі краіны — беларуская мова стала дзяржаўнай і мовай выкладання ў школах; падтрымлівалася беларуская культура і навука: у 1921 г. у Менску быў адкрыты Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, праз год — Інстытут беларускай культуры, пазней пераўтвораны ў Беларускую акадэмію навук11. Амаль усе беларускія інтэлектуалы, якія змагаліся за БНР, выказаліся ў падтрымку савецкай улады. Створаная на пачатку 1920-х гадоў рэчаіснасць на самай справе недалёка адыходзіла ад іх ранейшых праграмных мэт. Умовы палітычнага жыцця ў рэспубліцы схілялі іншых дзеячаў БНР вяртацца з эміграцыі.

Але ўжо праз год пасля II Усебеларускай канферэнцыі ў Берліне і абвяшчэння А. Цвікевічам ліквідацыі эмігранцкага асяродка БНР пазначыўся перагляд ранейшай палітыкі. У сакавіку 1926 г. Цэнтральны камітэт Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі прыняў рэзалюцыю «Аб працы сярод інтэлігенцыі», якая дыферэнцыявана характарызавала розныя групы інтэлігенцьгі — ад найболып лаяльнай адносна савецкай улады да настроенай варожа. У наступным годзе два з’езды КПБ(б) распачалі адкрытую барацьбу з беларускай культурай, a таксама з інтэлігенцыяй, якую абвінавацілі ў нацыянал-дэмакратызме, г. зн. у імкненні захаваць беларускае культурнае аблічча рэспублікі. «Беларускія шавіністы» і «контррэвалюцыянеры», як іх закляймілі, сталі найбольшымі ворагамі савецкай улады. Кампанія супраць іх не на жарт разгарнулася ў 1929 г. звальненнямі з пасад, а праз год набыла форму арыштаў па абвінавачванні не толькі ў нацыянал-дэмакратызме, але таксама ў жаданні аднавіць капіталізм, шпіянажы на карысць Полыпчы і ў супрацыіастаўленні беларускай культуры расійскай. У чэрвені 1930 г. Галоўнае палітычнае ўпраўленне БССР пачало правакацыйную акцыю супраць т. зв. Саюза вызвалення Беларусі. Арыштавалі 108 чалавек, галоўным чынам беларускіх гуманітарыяў, якія ўдзельнічалі ў стварэнні БНР, аў 1920-х гг. у БССР пашыралі беларускую культуру. Абвінавачаныя былі прысуджаныя да шматгадовага зняволення ў лагерах. Аднак гэта быў не канец. У1937 г., калі сталінскія рэпрэсіі дасягнулі апагея, прысуды перагледзелі, і большасць абвінавачаных атрымалі смяротныя пакаранні.

11 Больш на тэму гл.: Glogowska Н. Bialorus 1914—1929...

Іх целы знаходзяцца ў месцы масавых пахаванняў у Курапатах пад Менскам альбо ў безымянных магілах на ўскраінах іншых гарадоў.

Лёс большасці герояў гэтай кнігі, творцаў Беларускай Народнай Рэспублікі, аказаўся трагічным. За мары пра ўласную дзяржаву ім давялося заплаціць самы вялікі кошт. У 1930 г. былі арыштаваныя: В. Ластоўскі, прэм’ер БНР, у 1927—1929 гг. дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея ў Менску, прыгавораны да лагераў, а ў 1938 г. пасля перагляду прыгавору расстраляны за антысавецкую дзейнасць; I. Серада, першы старшыня Рады БНР, супрацоўнік Інстытута беларускай культуры, шмат разоў прыгаворваўся да лагераў, памёр у 1943 г.; Я. Лёсік, старшыня Рады БНР, прафесар Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, паводле афіцыйнай версіі памёр у 1940 г. у турме ад сухотаў; А. Цвікевіч, прэм’ер БНР, навуковы супрацоўнік Беларускай акадэміі навук, пасля перагляду прысуду быў у 1937 г. расстраляны; А. Смоліч, супрацоўнік Інстытута беларускай культуры і Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, расстраляны пасля перагляду прысуду ў 1938 г.; С. Рак-Міхайлоўскі, з 1931 г. дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея, быў арыштаваны ў 1933 г. і расстраляны праз чатыры гады. Падобны лёс напаткаў Уладзіміра Тэраўскага, аўтара музыкі да нацыянальнага гімна «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», які загінуў ад рук НКУС у 1938 г. У Савецкую Беларусь вярнулася таксама Палута Бадунова, якая працавала настаўніцай на курсах беларусазнаўства ў Гомелі, у 1937 г. была арыштаваная і атрымала дзесяць гадоў лагераў, праз год прысуд замянілі на смяротнае пакаранне праз расстрэл. Пры невядомых акалічнасцях пайшоў з жыцця А. Аўсянік, пасол у Сейм міжваеннай Полыіічы, які ў пачатку 1930-х гг. эміграваў у БССР.

Рэпрэсій не пазбеглі і беларускія нацыянал-камуністы. Зміцер Жылуновіч, у 1919 г. старшыня першага ўрада БССР, у 1936 г. быў арыштаваны па абвінавачанні ў дзейнасці ад імя контррэвалюцыйнай арганізацьгі і праз год памёр у турме, закатаваны НКУС. Адной з першых бальшавіцкіх ахвяр быў Фабіян Шантыр, расстраляны ў Навазыбкаве яіпчэ ў красавіку 1920 г.

Частка стваральнікаў БНР засталася на тых землях, якія трапілі ў склад міжваеннай польскай дзяржавы. Найбольш трагічным аказаўся лёс Б. Тарашкевіча, кіраўніка Беларускай сялянска-работніцкай грамады. У Полыпчы ён быў абвінавачаны ў камунізме і супрацоўніцтве з Менскам. Яго абмянялі на іншага беларускага дзеяча, драматурга Ф. Аляхновіча з Вільні, які ў СССР адбываў пакаранне ў лагерах. Праз некалькі гадоў Б. Тарашкевіч быў абвінавачаны ў шпіянажы на карысць Полыпчы і ў 1938 г. расстраляны.

Да некаторых беларускіх дзеячаў савецкая ўлада дабралася пасля ўключэння Заходняй Беларусі ў склад СССР у верасні 1939 г. У 1939 г. у Вільні быў арыштаваны Антон Луцкевіч і — паводле найноўшых звестак даследчыка яго жыцця Анатоля Сідарэвіча — памёр на этапе ў горадзе Аткарск Саратаўскай вобласці ў сакавіку 1942 г.12. Невядома. пры якіх

12 Сідарэвіч А. Апошнія дні Антона Луцкевіча П Arche. 2006. № 10. С. 87.

акалічнасцях памёр арыштаваны разам з ім Макар Касцевіч, аўтар слоў да беларускага гімна. У Вілыгі НКУС арыштаваў таксама ксяндза Адама Станкевіча, стваральніка Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, беларускага пасла ў Сейм міжваеннай Польшчы. Вывезены ў Сібір, ён памёр у 1949 г.

Раман Скірмунт, прэм’ер БНР, быў забіты ў кастрычніку 1939 г. ва ўласным маёнтку Парэчча на Палессі. Хоць доўга меркавалася, што прычынай забойства стала палітыка, даследаванні Алеся Смалянчука гэтага не пацвердзілі. Гэта быў звычайны рабаўнічы напад, хоць ён і адбыўся падчас ваеннага хаосу.

He вельмі добра даследаваны лёс П. Алексюка, які ў беларускай літаратуры, на маю думку няслушна, лічыцца прапольскім рэнегатам. Гэты актыўныў свой час дзеяч у міжваенны перыяд займаўся выключна адвакацкай практыкай у Наваградку. Паводле некаторых звестак, ён памёр пасля Другой сусветнай вайны ў Тушыне пад Лоддзю.

Г енерал С. Булак-Балаховіч у 20-х гадах пасяліўся ў Белавежы, а разам з ім і некаторыя яго жаўнеры. Ен атрымаў дазвол на высечку дрэва. У1926 г. падтрымаў травеньскі пераварот Ю. Пілсудскага, у 1937 быў назіралыгікам у штабе генерала Франсіска Франка падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі. У верасні 1939 г. абараняў Варшаву, потым арганізаваў партызанскі руху Кэмпінскай пуіпчы. Паводле некаторых звестак, быў забіты гестапа ўжо ў 1940 г., іншыя сцвярджаюць, што ў 1943 г. трапіў у нямецкую аблаву на Саскай Кэмпе і застрэліўся, не жадаючы траігіць у рукі ворага13.

Жыццё К. Дуж-Душэўскага, здольнага архітэктара, было поўным арыштаў. У 1921 г. ён быў затрыманы польскімі ўладамі ў Вілыгі, пасля чаго выехаў у Коўна. Пасля ўключэння Літвы ў склад СССР на працяіу года знаходзіўся ў савецкай турме. У 1943 г. быў арыштаваны немцамі за дапамоіу яўрэям, а пасля вайны ў 1946 г. — савецкімі ўладамі, і за актыўную беларускую нацыянальную дзейнасць прыгавораны да 25 гадоў лагераў. Вызвалілі яго толькі праз два гады пасля смерці Сталіна, у 1955 г. Памёр праз чатыры гады ў Коўне, пакінуўшы пасля сябе шэраг рэалізаваных архітэктурных праектаў у гэтым горадзе, а таксама ў іншых гарадах Літвы.

Ксёндз Вінцэнт Гадлеўскі, дзеяч Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, шмат разоў арыштоўваўся польскімі ўладамі ў міжваенны перыяд за падбухторванне насельніцтва да антыпольскага паўстання і жаданне далучыць Заходнюю Беларусь да БССР. У 1941 г. звязаўся з заснаваным у Берліне Беларускім нацыянальным цэнтрам, якім кіраваў Мікола Шчорс. 3 яго згоды стаў школьным інспектарам пры Генеральным камісарыяце Беларусі. У 1942 г. быў закатаваны ў гестапа.

Вацлаў Іваноўскі, у міжваенны перыяд прафесар Варшаўскай палітэхнікі, падчас нямецкай акупацыі быў прызначаны на пасаду бурмістра Менска, кіраваў Беларускай радай даверу пры генеральным камісары Беларусі Вільгельме Кубэ, падтрымліваючы адначасова канспіратыўныя кантакты з Арміяй Краёвай. Загінуў у 1943 г.

Канстанцін Езавітаў з пачатку 20-х гадоў працаваў у беларускай асвеце ў Латвіі. 3 1924 г. некалькі разоў арыштоўваўся латвійскімі ўладамі

па абвінавачванні ў планах адарвання ад Латвіі некалькіх паветаў, у тым ліку Дзвінскага разам з павятовым цэнтрам (які па-латышску называецца Даўгаўпілс) і далучэння іх да БССР. У1941 г. падчас нямецкай акупацыі К. Езавітаў заснаваў у Рызе Беларускі цэнтральны камітэт. Перад заняццем Рыгі Чырвонай Арміяй у 1944 г. эвакуяваўся ўслед за немцамі ў Берлін. Хацеў перайсці ў зону амерыканскіх войскаў, аднак быў схоплены савецкай контрразведкай. Удзельнічаў у гэтым блізкі супрацоўнік К. Езавітава — Юркевіч, які аказаўся агентам Народнага камісарыята дзяржаўнай бяспекі СССР. Перавезены спачатку ў Маскву на Лубянку, а потым у Менск, К. Езавітаў, паводле афіцыйных даных, памёр ад сухотаў у турэмным шпіталі ў 1946 г.14.

Выжылі нешматлікія беларускія дзеячы, якія не паддаліся на расповеды пра «новае» жыццё пад савецкай уладай і засталіся на эміграцыі, у тым ліку Я. Варонка і В. Захарка.

Іван Луцкевіч памёр ад сухотаў у жніўні 1919 г., не зведаўшы палітычных расчараванняў. Аляксандр Прушынскі (Алесь Гарун) у 1920 г. скончыў жыццё ў Кракаве. Тамаш Грыб памёр у 1938 г. на эміграцыі ў Празе. Там таксама ў 1928 г. скончыў жыццё Пётра Крачэўскі. Лявон Дубейкаўскі правёў міжваенны час у Полыпчы, цяжка хворы памёр у 1940 г. у Вільні.

Разам з развязваннем хвалі рэпрэсій у дачыненні да беларускіх дзеячаў савецкім дзяржаўным апаратам дэвальвавалася роля БНР у гісторыі Беларусі. Прыхільнікаў БНР абвінавацілі ў пашырэнні нацыяналізму і антысавецкай дзейнасці, а ідэя БНР была прызнаная несумяшчальнай з афіцыйнай інтэрпрэтацыяй гісторыі, скампраметаваная як нямецкая авантура і выдаленая са старонак падручнікаў.

Пасля распаду СССР і абвяіпчэння ў 1991 г. незалежнай Рэспублікі Беларусь гэтая дзяржава апелявала да традыцыі БНР, абраўшы белчырвона-белыя колеры ў якасці нацыянальных, а «Пагоню» — у якасці герба. Аднак ужо праз некалькі месяцаў пасля заняцця прэзідэнцкай пасады Аляксандрам Лукашэнкам дзяржаўныя сімвалы былі замененыя шляхам правядзення рэспубліканскага рэферэндуму. Цяпер дзяржаўны герб і нацыянальныя колеры апелююць хутчэй да традыцыі БССР, a не да БНР.

Сёння ў Беларусі марна шукаць помнікі ці вуліцы, названыя ў памяць пра людзей, якія пасля Першай сусветнай вайны змагаліся за незалежнасць Беларусі. Затое ёсць шмат помнікаў у гонар творцаў савецкай улады. Адна з цэнтральных вуліц Менска сёння носіць імя Аляксандра Мяснікова, бальшавіка, які працівіўся ўтварэнню нават Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. На Беларусі ўжо шмат гадоў пад бел-чырвона-белым сцягам выступае беларуская апазіцыя, намагаючыся таксама вярнуць памяць пра стваральнікаў БНР.

14 Міхнюк У., Паўлаў Я. 3 архіваў КДБ. Як загінуў Езавітаў // Полацак. 1992. № 6. С. 37.

Крыніцы і літаратура

  1. Архіўныя крыніцы
  2. Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie
  3. a) Akta Leona Wasilewskiego (1890—1936)
  4. b) Ignacego Jana Paderewskiego (1919—1920)
  5. c) Ministerstwo Spraw

Zagranicznych (1918—1939)

  1. Archiv Kancelafe Prezidenta Republiki, Praha
  2. a) Inventar Audience 1919 h.
  3. Centraine Archiwum Wojskowe (CAW)
  4. a) Oddzial II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego
  5. Archiwum Panstwowe w Lublinie. Zbior afiszöw i drukow ulotnych. Sygn. 15 (інтэрнэт-рэсурс: http ://dz iedz ictwo.polska. pl).
  6. Беларуская бібліятэка i музей імя Францішка Скарыны ў Лондане

а)  Копіі дакументаў брытанскага Міністэрства замежных спраў (Foreign Office)

  1. Jozef Pilsudski Institute in London
  2. a) Adiutantura Naczelnego Wodza (мікрафішы)
  3. Lietuvos centrinis valstybes archyvas (LCVA)
  4. a) 582. Baltarusijos Liaudies Respublikos Ministry, Taryba (Pada Народных Міністраў Беларускай Народнай Рэспублікі)
  5. b) f Gudy Reikaly Ministerija (Міністэрства беларускіх спраў)
  6. Lietuvos mokslq akademijos Vrublevskiy biblioteka (LMAVB)
  7. a) f. 21. Vilniaus baltarusiy fondas (Віленскі беларускі фонд)
  8. Беларускі дзяржаўны архіўмузей літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ)

а) ф. 3. Беларускі музей імя Івана Луцкевіча ў Вільні

Ь)  ф. 389. Калекцыя фатаграфій да гісторыі беларускага культурнага руху, сабраная Язэпам Шнаркевічам (1888—1974)

  1. Государственный архнв Росснйской Федерацнн (ГАРФ)

Русскйй загранйчный йсторйческйй apxue в Праге

а)  ф. 5999. Гродненская губернская белорусская управа

Ь)    ф. 6063. Рада БНР в Мйнске

с) ф. 6218. Коллекцйя матерйалов, касаюй^йхся БНР

  1. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ)

а) ф. 325. Архіў Беларускай Народнай Рэспублікі (Вайскова-дыпламатычная місія БНР у Рызе; Дыпламатычнае прадстаўніцтва і Консульства БНР у Коўне; частка архіва Язэпа Варонкі; частка архіва Аляксандра Цвікевіча).

Ь)  ф. 60. Інсгпытут гістпорыі партыі пры ЦК КПБ

с) ф. 604. Беларуская цэнтральная школьная рада Меншчыны 1919—1920

  1. d) ф. 510. Калекцыя перакладаў дакументаў з часоў Вялікай Айчыннай вайны

е)  ф. 584. Калекцыя Канстанціна Езавітава

  1. Россяйскнй государственный военный архнв (РГВА)

а) ф. 471. Главное командованйе Войска Польского

  1. Центральннй державннй архів вшцнх органів владн і управління Украінн (ЦДАВОУ)

а) ф. 3766. Міністерство закордоннйх справ Украінськоі Державй

Ь)  ф. 2592. Народне міністерство закордоннйх справ УНР

с) ф. 3696. Закордоннйй департамент Міністерства закордоннйх справ

  1. Друкаваныя крыніцы: дакументы, публіцыстыка, успаміны

1 января 1919 года. Временное рабоче-крестьянское советское правнтельство Белорусснн. Документы н матерналы / Сост. В. Д. Селеменев н др. Мннск, 2005.

Антонаў I. Г. Успаміны аб польскай акупацыі Горадзеншчыны ў 1919—1921 г.г. [Б. м. в.], 1921.

Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі / Рэд. С. Шупа. Т. 1. Вільня— Нью Ёрк—Менск—Прага, 1998.

Аўтабіяграфія Канстантына Барысавіча Езавітава Ц Полацак. 1992. № 5 (15). С. 16—23.

Бобровскнй П. Гродненская губерння. Матерналы по географнн н статнстнке Росснн, собранные офнцерамн Генерального штаба. СанктПетербург, 1863.

Борьба за Советскую власть в Лнтве в 1918—1920 гг. Сборннк докумен-

тов / Ред. А. Гайлагайте н др. Внльнюс, 1967.

Варонка Я. Беларускі рух ад 1917 да 1920 г. Кароткі агляд. Коўна, 1920.

Варонка Я. Міністэрства беларускіх спраў за 10 месяцаў існаваньня 01.12.1918 — 01.10.1919. Кароткі нарыс. Коўна, 1919.

Вітан-Дубейкаўская Ю. Mae ўспаміны. Вільня, 1994.

Вітан Кветка. Беларуская дзейнасьць пад першай нямецкай акупацыяй // Запісы Беларускага Інстьпуіу Навукі і Мастаптва. Кн. 12. Ныо-Ёрк, 1974.

Гадлеўскі В. Зь беларускага жыцьця ў Менску ў 1917—1918 гг. // Спадчына. 1997. № 5. С. 34—37.

Галынец A. [А. Цьвікевіч]. Чатыры гады: 1918—1922 Ц Спадчына. 1996. № 3. С. 138—142.

Горадзенскі беларускі гурток 1913 г. (Успаміны) // Крывіч. 1924. № 1. С. 65—65.

Езавітаў К. Беларуская Вайсковая Цэнтральная Рада // Крывіч. 1924. № 1. С. 37—45; 1925. № 1. С. 80—93.

Езавітаў К. Першы Усебеларускі Кангрэс // Беларуская мінуўшчына. 1993. № 1. С. 25—29.

Езовнтов К. Белорусы н полякн. Ковна, 1919.

Жылуновіч 3. Люты—Кастрычнік у беларускім нацыянальным руху Ц Беларусь. Нарысы гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Мінск, 1924. С. 180—190.

Жылуновіч 3. Уступамі да Акцябра // Полымя. 1923. № 5—6. С. 141—149.

Запруднік Я. Да Першага Усебеларускага Зьезду 1917 г. Дакумэнты і матар’ялы // Annals Whiteruthenian (Belorussian) Institute of Arts and Science. Vol. 3. Munich, 1964. R 146—148.

Захарка B. Галоўныя мамэнты беларускага руху (урывак) Ц Спадчына. 1997. № 5. С. 3—17.

Каліноўскі К. Пісьмы з-пад шыбеніцы Ц Каліноўскі К. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Рэд. Г. Кісялёў. Мінск, 1999. С. 40—46.

Канчер Я. Белорусскнй вопрос. Петроград, 1919.

Ко всему Народу Белорусскому Ц Турук Ф. Белорусское двнженне. Москва, 1921. С. 96—100.

Кояловнч М. Народное двнженпе в Западной Росснн Ц Сборннк статей, раз’ьясняюгцнх дело по отношенню к Западной Росснн. Внльна, 1887.

Кояловнч М. О расселеннн племен Западного края Россйй. СанктПетербург, 1863.

Кояловнч М. Чтення по нсторнн Западной Росснн. Санкт-Петербург, 1884.

Красковскнй Н. Открытне Всебелорусского сьезда Ц Белорусская Рада. 1917. 12 декабря. № 8. С. 2—3.

Кто булы нашы найдавнійшн днды н якая ііх була доля до унін? Ц Заняпад і адраджэнне. Беларуская літаратура XIX стагоддзя / Укл. У. Казберука. Мінск, 2001. С. 320—326.

Лісты Антона Луцкевіча з часу Парыжскай мірнай канферэнцыі / Прадмова, каментары і публікацыя Р. Лазько // Arche. 2006. № 10. С. 54—81.

Луцкевіч А. Барацьба за вызваленьне. Беласток—Вільня, 2009.

Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху: Выбраныя творы / Укл. А. Сідарэвіч. Менск, 2003; выд. 2-е, дапоўненае і папраўленае. Беласток—Вільня, 2010.

Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903—1928). Вільня, 1928.

Луцкевіч А. Экономічная эволюція і беларускі рух Ц Гоман. 1917. 6 лістапада. № 89. С. 1—3; 9 лістапада. № 90. С. 2—3.

Людендорф Э. Мон воспомннання о войне 1914—1918 гг. Москва— Мннск 2005.

Міністэрства Беларускіх Спраў за 10 месяцаў існаваньня 01.12.1918— 01.10.1919. Кароткі нарыс. Коўна, 1919.

Мнрні переговорн між украінською державою та РСФРР 1918 р. Протоколн і стенограмн пленарннх засідань. Збірннк документів і матеріалів / Упор. Ю. Аввакумов, О. Тайова. Кйів—НьюЙорк—Філадельфія, 1999.

Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця. Мінск, 1974.

Новіна А. Краёвае становішчэ / Рэд. А. Смалянчук // Спадчына. 1996. № 1. С. 48—52.

Публпцйстнка белорусскнх народннков. Нелегальные нздання белорусскнх народннков (1881—1884) / Ред. С. X. Александровнч н й. С. Александровнч. Мннск, 1983.

Семянчук Г. Ведамасці аб этнаграфічным складзе насельніцтва Беластоцкага, Бельскага і Сакольскага ўездаў Гарадзенскай губерні за 1906 год Ц Biatoruskie Zeszyty Historyczne. Т. 6. Bialystok, 1996. S. 107—129; T. 7. Bialystok, 1997. S. 133—156.

Украінська Центральна Рада. Доіументы н матеріалн у двох томах / Ред. В. Ф. Верстюк і др. Т. 1—-2. Ктв, 1996.

Фрагменты дзённіка Міхала PoMapa, фр. 3 4(17).03.1915 II Смалянчук А. Адраджэнне вольнага мулярства на беларускіх і літоўскіх землях напачатку XX ст. Ц Вольныя муляры ў беларускай гісторыі, канец XVIII — пачатак XIX ст. / Рэд. А. Смалянчук. Вільня, 2005.

Цвнкевнч А. Краткнй очерк возннкновення Белорусской Народной Республнкн. Кнев, 1919.

Цвікевіч А. Ліквідацыя БНР не была манеўрам. Візіт да Пілсудскага / Рэд. Э. Ліпецкі, У. Міхнюк Ц Маладосць. 1993. № 1. С. 211—240.

Шантыр Ф. Патрэбнасьць нацыанальнаго жыцьця для беларусаў і самаадзначэньня народу. Слуцк, 1918.

Шпнлевскнй П. Путешествме по Полесью н Белорусскому краю. Мннск, 1992.

Шупа С. Беларуская Народная Рэспубліка і яе архівы Ц Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі / Рэд С. Шупа. Т. 1. Кн. 1. Вільня—Нью-Ёрк— Менск—Прага, 1998. С. V—XVII.

Я. С. Усебеларускі зьезд 1917 г. // Беларускі звон. 1922.1 верасня. № 17. С. 2—3.

Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego I Oprac. W Stankiewicz, A. Piber. T. 2: 1919—1921. Wroclaw, 1974; T. 5:1909—1941. Warszawa, 2001.

Dmowski R. Mysli nowoczesnego Polaka. Lwow, 1904.

Dokumenty i materialy do historii stosunkow polsko-radzieckich I Red. N. G^siorowska-Grabowska, I. A. Chrienow i in. T. 2. Warszawa, 1961.

Dowbor-Musnicki J. Wspomnienia. Warszawa, 2003.

Downar-Zapolski M. Podstawy panstwowosci Bialorusi. Grodno, 1919.

Hoffman M. Wspomnienia. Wojna wsrod nie wyzyskanych sposobnosci. Warszawa, 1925.

Korwin-Milewski H. Siedemdziesiqt lat wspomnien (1855—1925). Poznan, 1930.

Limanowski        B. Dzieje Litwy.

Krakow, 1917.

Ludendorff von E. Meine Kriegserinnerungen         1914—1918.

Berlin, 1922.

Lastouski W Sto treba wiedac kozdamu Bielarusu. Wilnia, 1918.

Mackiewicz J. Bunt rojstow. Wilno, 1938.

Obowi^zki Polaka w Kraju Zabranym // Noworocznik Litewski na rok 1904. R. 1. Wilno, 1904. S. 203—209.

Pilsudski J. Pisma zbiorowe. T. 5 / Oprac. K. Switalski. Warszawa,

1990.

Relacja ab zjezdzi u Lozannie Ц Homan. 1916. 11 zniünia. № 52. S. 2—3; 15 zniünia. № 53. S. 3.

Rezolucja o polaczeniu Litwy z Bialorusi^ Ц Waligora B. Walka o Wilno. Okupacja Litwy i Bialorusi w 1918—1919 przez Rosje Sowieckq. Wilno, 1938. S. 175.

Romer E. Pami^tnik paryski 1918— 1919 I Oprac. A. Garlicki, R. Swi^tek. Wroclaw, 1989.

Römer M. Litwa. Studyum o odrodzeniu narodu litewskiego. Lwow, 1908.

Skirmunt K. (Futurus). Spaczenie idei krajowej i poj^cie stronnictwa krajowego II Skirmunt K. (Futurus). Kartki krajowe w dalszym ciagu Kartek Politycznych. II reminiscencje z prasy wilenskiej 1906— 1913. Wilno, 1913. S. 81.

Sprawozdanie stenograficzne z Sejmu Ustawodawczego z dnia 3 kwietnia 1919 r. L. XXTV/11.

Tajne rokowania polsko-radzieckie w 1919 r. Materialy archiwalne i dokumenty / Red. W. Gostynska. Warszawa, 1986.

Trocki L. Moje zycie. Warszawa, 1930.

Uniwersal Konfederacji Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego // Karp M. J. W poszukiwaniu wspolpracy mi^dzy narodami bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego podczas I wojny swiatowej I I Belarus, Lithu­ania, Poland, Ukraine. The Foundations of Historical and Cultural Traditions in East Central Europe. International Confer­ence Rome, 28 April — 6 May 1990 / Red. J.Kloczowski. Lublin, 1994.

Wankowicz M. Strz^py epopei. Opowiadania. Warszawa, 1923.

Wasilewski L. Jozef Pilsudski jakim Go znalem. Warszawa, 1935.

Wasilewski L. Litwa i Biaiorus. Przeszlosc — terazniejszosc — tendencje rozwojowe. Krakow, [1912],

Woynillowicz E. Wspomnienia

1847—1928. Cz. 1. Wilno, 1931.

ІП. Прэса

Беларускае жыцьцё», 1917—1919.

«Беларускі звон», 1921.

«Белорусская рада», 1917.

«Белорусское эхо», 1918.

«Вольная Беларусь», 1917.

«Вперёд», 1878.

«Гоман», 1917, 1918.

«Гомон», 1884.

«Звезда», 1918.

«Звон», 1919.

«Крывіч», 1924, 1925.

«Мннское слово», 1906.

«Родны край», 1919.

«Muzyckaja Praüda», 1863

«Nasz Kraj», 1919.

«Przymierze», 1920.

IV  Картаграфічныя крыніцы

  1. «Дналектологнческая картарусского языка в Европе» М. Дурнаво, М. Сокава і Д. Ушакова, маштаб 1: 400 000, 1914. Змешчана ў: Шйряев Е. Е. Русь Белая, Русь Черная н Лнтва в картах. Мннск, 1991. С. 54.
  2. «Дорожная карта Укранны», маштаб 1:1000 000,1918. Захоўваецца: ПДАВОУ. Ф. 2592, on. 1, спр. 103.
  3. «Этнографнческая карта белорусского племенн» Я. Карскага, маштаб 1: 1 600 000, 1917 (2-е выд.). Змешчана ў: Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1—6. Мінск, 1993—2003.
  4. «Этнографнческая карта белорусского племенн» Я. Карскага, маштаб 1: 1 600 000, 1917, з картаграфічных збораў праф. С. Александровіча.
  5. «Карта Беларускай Народнай Рэспублікі», 1918, выд. Беларускага культурна-асветнага таварыства ў Менску.
  6. «Карта Беларускай Народнай Рэспублікі» («Carte de la Republique

Democratique Blanche-Ruthenienne »), маштаб 1: 2 000 000, канец 1918 ці пачатак 1919 г.). Змешчана ў: DownarZapolski М. Podstawy panstwowosci Bialorusi. Grodno, 1919.

  1. «Карта Украінн», маштаб 1:2 000 000. Са збораў Украінскай нацыянальнай бібліятэкі імя У. Вярнадскага ў Кіеве.
  2. Оглядовая карта украінськнх земель» Сцяпана Рудніцкага (фрагмент беларуска-ўкраінскага памежжа), маштаб 1: 7 500 000,1917. Змешчана ў: Рудннцькнй С. Украіна наш рідннй край. Львів, 1917.
  3. «Украіно-Лнтовська державна межа по Брестському мнрові, 1918. Захоўваецца: ЦДАВОУ. Ф. 3376, оп. 1, спр. 186, арк. 90.
  4. Шнряев Е. Е. Русь Белая, Русь Черная н Лнтва в картах. Мннск, 1991. С. 54.
  5. Фрагмент тапаграфічнай карты Украіны, 1: 2 200 000, 1918 г. Захоўваецца: ЦДАВОУ. Ф. 2592, оп. 1, спр. 103.
  6. «Karte der Ukraine», выдавецтва Г. Фрэйтагса. Са збораў Украінскай нацыянальнай бібліятэкі імя У. Вярнадскага ў Кіеве.
  7. «Länder und Völker karte Europas» Дзітрыха Шофэра, маштаб 1: 400 000, 1918 г. Змешчана ў: Шнряев Е. Е. Русь Белая, Русь Черная н Ллтва в картах. Мннск, 1991. С. 58.
  8. Lietuva zemelapiuose. Lithuania on the Map [каталог выставы 26.09.1999 — 11.12.1999, выдадзены бібліятэкай Літоўскага нацыянальнага музея].
  9. «Polski Atlas Kongresowy», апублікаваны Я. Ромэрам. Са збораў Галоўнай бібліятэкі Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні і Украінскай нацыянальнай бібліятэкі імя У. Вярнадскага ў Кіеве.

V  Даследаванні

Baginski Н. Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-—1920. Warszawa, 1921.

Bazylow L. Historia Rosji. Wroclaw—Warszawa—Krakow— Gdansk—Lodz, 1985.

Beauvois D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803—1832. T. 1: Uniwersytet Wilenski. Rzym—Lu­blin, 1991.

Berezowski C. Powstanie panstwa polskiego w swietle prawa narodow. Warszawa, 1934.

Bergman A. Rzecz o Bronislawie Taraszkiewiczu. Warszawa, 1974.

Bialokozowicz B. Mi^dzy Wschodem a Zachodem. Z dziejow formowania si$ bialoruskiej swiadomosci narodowej. Bialystok, 1998.

Bielinski J. Uniwersytet Wilenski (1579—1831). T. 3. Krakow, 1899— 1900.

Chlebowczyk J. O prawie do bytu malych i mlodych narodow. Kwestia narodowa i procesy narodotworcze we wschodniej Europie Srodkowej w dobie kapitalizmu (od schy&u XVIII do poczatkow XX w.). Warszawa—Krakow, 1983.

Chojnowski A. Ukraina. Warszawa, 1997.

Chwalba A. Historia Polski 1795— 1918. Krakow, 2000.

Czarniakiewicz A. Ksztaitowanie si$ osrodka polonofilskiego w bialoruskim ruchu narodowym (listopad 1918 — grudzien 1919) Ц Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 29. Bialystok, 2008. S. 23—90.

Czerepica W. Zwi^zki rewolucjonistow Bialorusi i Polski w latach 70.—80. XIX wieku. Warszawa, 1965.

Dabrowski J. Wielka Wojna 1914— 1918. Cz. 1. Warszawa, 1937. S. 137—179.

Dabrowski J. Zarys histoiji wojennej

81-go Puiku Strzelcow Grodzienskich. Warszawa, 1928.

Deruga A. Polityka wschodnia Pol­ski wobec Litwy, Bialorusi i Ukrainy (1918—1919). Warszawa, 1969.

Dokumenty i materialy do historii stosunkow polsko-radzieckich / Red. N. G^siorowska-Grabowska, I. A. Chrienow i in. T. 2. Warszawa, 1961.

Dynia E. Uznanie rz^du w prawie mi^dzynarodowym. Lublin, 1997.

Eberhardt P Miedzy Polskq a Niemcami. Przemiany narodowosciowe w Europie Wschodniej w XX w. Warsza­wa, 1996.

Eberhardt P Przemiany narodowosciowe na Bialorusi. [B.m.w i b.r.w.].

Gajewski M. Biaiostocki Pulk Strzelcow 1918—1921. Bialystok, 2007.

Gellner E. Narody i nacjonalizm. Warszawa, 1991.

Gierowska-Kallaur J. Zarz^d Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 wrzesnia 1920). Warszawa, 2003.

Gimzauskas E. Baltarusip veiksnys formuojantis lietuvos valstybei 1915— 1923 m. Vilnius, 2003.

Gimzauskas E. Kai kurios 1918 m. laipkricio 27 d. Lietuviq ir gudp politinio susitarimo aplinkybes (lietuvuiq ir gudp santykiq raida 1917—1918 m.) // Lithuanistica. 1999. № 4. P 3—14.

Glaser S. Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915—1918. Stosunki prawne. Lwow, 1929.

Glogowska H. Bialorus 1914—1929. Kultura pod presjq polityki. Bialystok, 1996.

Gomolka K. Miedzy Polsk^ a Rosjq. Bialorus w koncepcjach ugrupowan politycznych 1918—1922. Warszawa, 1994.

Heller M. Historia imperium rosyjskiego. Warszawa, 2000.

Horak S. M. The First Treaty of World War I. Ukraine’s Treaty with the

Central Powers of February 9, 1918. New York, 1988.

Hrycak J. Historia Ukrainy 1772— 1999. Narodziny nowoczesnego narodu. Lublin, 2000.

Hryckiewicz A. General Stanislaw Bulak-Balachowicz jako wojskowy dowodca i dzialacz polityczny (lata 1918—1920) // Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sasiedzi od sredniowiecza po wspolczesnosc I Red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk. Torun, 1996. S. 437—446.

Jäger W. Weissruthenien. Land, Be­wohner, Geschichte, Volkswirtschaft, Kultur. Berlin, 1919.

J^drzejewicz W, Cisek J. Kronika zycia Jözefa Pilsudskiego 1867—1935. T. 1. Londyn, 1977.

Jureviciüte A. Белорусскне военные формацнн в лнтовской армнн 1918—1923 гг. Ц Bialorus w XX stuleciu. W kr^gu kultury i polityki / Red. D. Michaluk. Torun, 2007. S. 281—307.

Jurkiewicz J. Rozwöj polskiej mysli politycznej na Litwie i Bialorusi w latach 1905—1922. Poznan, 1983.

Kamieniecki W Panstwo litewskie. Warszawa, 1918.

Karp M. J. W poszukiwaniu wspotpracy miedzy narodami bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego podczas I wojny swiatowej // Belarus, Lithu­ania, Poland, Ukraine. The Foundations of Historical and Cultural Traditions in East Central Europe. International Conference Rome, 28 April — 6 May 1990 / Red. J. Kloczowski. Lublin, 1994.

Karpus Z. Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddzialy wojskowe ukrainskie, rosyjskie, kozackie i bialoruskie w Polsce w latach 1919— 1920. Torun, 1999.

Karpus Z., Rezmer W Powstanie shickie 1920 r. w swietle polskich

materiaiow wojskowych // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 5. [Bialystok], 1996. S. 75—81.

Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608). Wojewoda kijowski i marszalek ziemi wolynskiej. Torun, 1997.

Klimecki M. Legiony Polskie w Baranowiczach, pazdziemik—listopad 1916 // Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska. T. 1. Bialystok, 1988. S. 24—31.

Kondratovicius Kiprijonas H Lietuviq enciklopedija. T. 12. Boston, 1957. P 318—119.

Konopska B. Polskie atlasy history­czne. Koncepcje i realizacje. Warszawa, 1994.

Korczak L. Litewska rada wielkoksiqzQca w XV wieku. Krakow, 1998.

Kozyrska A. Arcybiskup Edward Ropp. Zycie i dzialalnosc (1851—1939). Lublin, 2004.

Kozyrska A. J^zyk bialoruski w Kosciele rzymskokatolickim na Bialorusi na pocz^tku XX wieku // Stosunki polsko-biaioruskie. Historia i wspolczesnosc I Red. D. Michaluk [w druku, Wydawnictwo Avalon, Krakow].

Liedke M. Od prawoslawia do katolicyzmu. Ruscy mozni i szlachta Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego wobec wyznan reformacyjnych. Bialystok, 2004.

Limanowski B. Dzieje Litwy. Krakow, 1917.

Lisicki J. «Strzelcy Grodzienscy»: 81 Pulk Strzelcöw Grodziehskich im. Krola Stefana Batorego. Bialystok, 1995.

Litwa za rz^döw ks. Isenburga. Krakow, 1919.

Latyszonek O. Bialoruskie elity polityczne wobec traktatu ryskiego II Trak­tat ryski 1921 roku po 75 latach I Red. Z. Karpus, W Rezmer, M. Wojciechows­ki. Torun, 1998. S. 293—316.

Latyszonek О. Bialoruskie formacje wojskowe 1917—1923. Bialystok, 1996.

Latyszonek O. Bialoruskie Oswiecenie I I Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 2. Bialystok, 1994. S. 35—47.

Latyszonek O. Dzialalnosc bialoruskich wojskowych na terytorium Ukrainy w latach 1917—1919 // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 5. Bialystok, 1996. S. 113—117.

Latyszonek O. Krajowosc i «zapadno-rusizm». Tutejszosc zideologizowana // Krajowosc — tradycje zgody narodow w dobie nacjonalizmu / Red. J. Jurkiewicz. Poznan, 1999. S. 35—39.

Latyszonek O. Od Rusinow Bialych do Bialorusinow. U zrodel bialoruskiej idei narodowej. Bialystok, 2006.

Latyszonek O. Rozmowy Jozefa Pilsudskiego z Antonim Luckiewiczem. Przyczynek do dziejow stosunkow polsko-bialoruskich // Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sqsiedzi od sredniowiecza po wspolczesnosc I Red. Z. Karpus, T. Kempa, D. Michaluk. Torun, 1996. S. 447—453.

Latyszonek O. Spod czerwonej gwiazdy pod bialy krzyz // Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska. T. 6. Bialystok, 1992. S. 41—49.

Latyszonek O. Symbolika panstwowa Bialoruskiej Republiki Ludowej I I Bialorus w XX stuleciu. W kr^gu kultury i polityki I Red. D. Mi­chaluk. Torun, 2007. S. 215—224.

Latyszonek O., Mironowicz E. Historia Biatorusi. Bialystok, 2002.

Latyszonek O., Zi^ba A. A. Radziwillowa z Zawiszow Ц PSB. T. 30. Krakow, 1987. S. 398—399.

Lossowski P Litwa. Warszawa, 2001.

Luckiewicz A. Narodowolcy — Bialorusini i ich organ «Homon». Przy­czynek do ewolucji ideologji politycznej Bialorusinow w XIX wieku // Pami^tnik

VI Powszechnego Zjazdu historykow polskich w Wilnie 17—20 wrzesnia 1935 r.. T. 1: Referaty. Lwow, 1935. S. 87—99.

Luckiewicz A. Polska okupacja na Biatorusi. Wilno, 1920.

Lukawski Z. Koto Polskie w rosyjskiej Dumie Panstwowej w latach 1906—1909. Wroclaw, 1967.

Macmillan M. Paris 1919. Six Months that Changed the Word. New York, 2001.

Maliszewski E. Polacy i polskosc na Litwie i Rusi. Warszawa, 1916.

Materski W. Na widecie. II Rzecz­pospolita wobec Sowietow 1918—1943. Warszawa, 2005.

Medrzecki W Niemiecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku. Warszawa, 2000.

Michaluk D. Formowanie si§ podstaw panstwowych Bialoruskiej Repub­liki Ludowej w latach 1918—1919 Ц Lata Wielkiej Wojny. Dojrzewanie do niepodlegiosci 1914—1918 I Red. D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz. Bialystok, 2007. S. 93—111.

Michaluk D. Mapy narodowosciowe Europy Wschodniej w dobie Kongresu Wersalskiego. Mapa Bialoruskiej Re­publiki Ludowej z 1919 roku tzw. Mitrofana Downar Zapolskiego // V Міжнародныя Доўнараўскія чытанні. Рэчыца, 22—23 верасня 2005 г. Гомелью, 2005. С. 98—118.

Michaluk D. Na unip lubelska spojrzenie historiografii bialoruskiej XIX i XX w. I I Mi^dzy Zachodem a Wschodem. T. 2 / Red. J. B. Dybas, K. Mikulski, J. Porazinski, S. Roszak. Torun, 2003. S. 409—424.

Michaluk D. Poglqdy polskiej historiografii na unip Wielkiego Ksi^stwa i Korony Krolestwa Polskiego zawartq w 1569 roku Ц Проблемы славяноведення. Сборннк научных

статей н матерналов. Вып. 8. Брянск, 2006. С. 69—104.

Michaluk D. Przebieg granicy mi^dzy Bialoruskq Republik^ Ludowq a Ukrainsk^ Republik^ Ludow^ w koncepcjach ukrainskich i biatoruskich dzialaczy narodowych w latach 1918— 1919 — przedstawienia kartograficzne // Bialorus w XX stuleciu. W kr^gu kultury i polityki / Red. D. Michaluk. Torun, 2007. S. 247—280.

Michaluk D. Rozmowy o przebiegu granicy pahstwowej pomi^dzy Bialoruskq Republik^ Ludowa a Ukrairiska Republik^ Ludowq wiosna 1918 roku Ц Nad Baltykiem. W kr^gu polityki, gospodarki, problemow narodowosciowych i spolecznych w XIX i XX wieku I Red. Z. Karpus, J. Klaczkow, M. Wolos. Torun, 2005. S. 891—911.

Mironowicz A. Kosciol prawoslawny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej. Bialystok, 2001.

Mironowicz E. Bialorus. Wyd. I. Warszawa, 1999; wyd. II. Warszawa, 2007.

Mironowicz E., Tokc S., Radzik R. Zmiana struktury narodowosciowej na pograniczu polsko-bialoruskim w XX wieku. Bialystok, 2005.

Moroz M. «Krynica». Ideologia i przywodcy bialoruskiego katolicyzmu. Bialystok, 2001.

Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwie i Bialorusi w drugiej polowie XVII wieku. Poznan, 1965.

Najdus W Lewica polska w Kraju Rad 1918—1920. Warszawa, 1971. S. 231.

Nowak-Kielbikowa M. Polity­ka Wielkiej Brytanii wobec Europy srodkowowschodniej w latach 1918— 1921 Ц Studia i materialy z dziejow ZSRR i Europy Srodkowej. T. 6. Warszawa, 1970. S. 88—126.

Ochmanski J. Historia Litwy. Wyd. trzecie, poprawione i uzupelnione. Wroclaw—Warszawa—Krakow, 1990.

Paluszynski T. Walka o niepodleglosc Lotwy 1914—1921. Warszawa, 1999.

Paluszynski T. Walka o niepodleglosc Estonii 1914—1920. Poznan, 2007.

Pipes R. Rewolucja rosyjska. Warszawa, 1994.

Piszczkowski T. Odbudowanie Polski 1914—1921. Historia i polityka. Londyn, 1969.

Ponarski Z. Konfederacja Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego 1915—1916 Ц Bialoruskie Zeszyty Historyczne. T. 10. Bialystok, 1998. S. 56—67.

Radzik R. Mi^dzy zbiorowosci^ etnicznq a wspolnotq narodowq. Bialorusini na tie przemian narodowych w Europie Srodkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin, 2000.

Rdultowski K. Jozef Pilsudski w Minsku // Zeszyty Historyczne. T. 22. Paryz, 1972. 124—126.

Romanowski A. Pozytywizm na Lit­wie. Krakow, 2003.

Romer E. Atlas Polski. Warszawa— Krakow, 1916.

Rudis G. Lithuania’s Search for In­ternational Support to Resist Russian Aggression in 1918 r. Ц Lithuanian His­torical Studies. T. 5. [Vilnius], 2000.

Sahanowicz H. Historia Bialorusi do konca XVIII wieku. Lublin, 2001.

Sawicki J. Michal Römer a problemy narodowosciowe na ziemiach bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Toruh, 1998. S. 86.

Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich. T. 6 / Red. F. Sulimierski, B. Chlebows­ki, W. Walewski. Warszawa, 1885.

Siedlecki K. «Brzesc Litewski» — rokowania pokojowe i traktaty. Cz. 1—3 // Bellona. T. 15. 1924. Z. 8. S. 113—136; Z. 9. S. 239—258; T. 16. 1925. Z. 10. S. 16—19.

Smalanczuk A. Ewolucja ideologii krajowej w spoleczno-politycznej

dzialalnosci Romana Skirmunta (1905—1921) H Krajowosc — tradycje zgody narodow w dobie nacjonalizmow / Red. J. Jurkiewicz. Poznan, 1999. S. 109—117.

Solak Z. Mipdzy Polskq a Litwq. Zycie i dzialalnosc Michala Römera 1880—1920. Krakow, 2004.

Stankiewicz A. Da historyi bieiaruskaha palitycznaha wyzwalennia. Wilno, 1934.

Sukiennicki W East Central Europe during World War I: from Foreign Domi­nation to National Independence I Red. M. Siekierski. T. 1. New York, 1984.

Sukiennicki W. Poczqtki Ober-Ostu i sprawa Konfederacji W K. Litewskiego 1915— 1916 // Zeszyty Historyczne. Z. 28. Paryz, 1974. S. 99—104.

Szpoper D. Sukcesorzy Wielkiego KsiQstwa. Mysl polityczna i dzialalnosc konserwatystow polskich na ziemiach litewsko-bialoruskich w latach 1904— 1939. Gdansk, 1999.

Tarasiuk D. Kwestia bialoruska w poglqdach minskich Polakow (1917— 1918) Ц Нацыянальныя пытанні: Maтэрыялы III Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый» (Мінск, 21— 25 мая, 4—7 снежня 2000 г.) / Рэдкал.: Э. Дубянецкі (гал. рэд.) і інш. (Беларусіка=А1Ьагй1Ьепіса; Кн. 22). Мінск, 2001. С. 171—193.

Tarasiuk D. Mipdzy nadziejq a niepokojem: dzialalnosc spolecznokulturalna i polityczna Polakow na wschodniej Bialorusi w latach 1905— 1918. Lublin, 2007.

Tomaszewski J. Rzeczpospolita wielu narodow. Warszawa, 1985.

Turonek J. Bialorus pod okupacja niemieckq. Warszawa, 1993.

Turonek J. Glosa do artykuhi Jurija Kiturki I I Biuletyn Historii Pogranicza. Bialystok, 2000. № 1. S. 19.

Turonek J. PPS wobec bialoruskiego ruchu rewolucyjnego w latach 1902—1906 II Studia polsko-litewskobialoruskie I Red. J. Tomaszewski, E. Smulkowa, H. Majecki. Warszawa, 1988. S. 89—106.

Turonek J. Waclaw Iwanowski i odrodzenie Bialorusi. Warszawa, 1992.

Vakar N. R Belorussia. The Making of a Nation. Cambridge—Massachu­setts 1956.

Vakar W Rozwoj terytorialny narodowosci polskiej. Cz. Ill: Statystyka narodowosciowa Kresow Wschodnich. Kielce, 1917.

Waidenberg M. Narody zalezne i mniejszosci narodowe w Europie Srodkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktow i idei. Warszawa, 2000.

Waligora B. Na przelomie: zdarzenia na ziemiach Bialorusi i Litwy oraz w krajach baltyckich 1918—1919 Ц Bel­lona. T. 43. 1934. Z. 1. S. 1—56.

Waligora B. Walka o Wilno. Okupa­cja Litwy i Bialorusi w 1918—1919 r. przez Rosje. Wilno, 1938.

Wapinski R. Stosunki mi^dzy Ignacym Paderewskim a Jozefem Pilsudskim w roku 1919 i ich nastepstwa // Wladyslaw Sikorski — Ig­nacy Paderewski I Red. Cz. Bloch. Lub­lin, 1988. S. 99—131.

Wasilewski L. Wschodnia granica Polski Ц Bellona. T. 17. 1925. Z. 2. S. 125—137.

Wejtko W Samoobrona Litwy i Bialorusi. Szkic historyczny. Wilno, 1930.

Wrzosek M. Konflikt Korpusu generala Dowbora-Musnickiego z wladzg radzieckq (listopad 1917 — luty 1918) II Przeglad Historyczny. T. 58. 1967. Z. 4. S. 648—663.

Wrzosek M. Polskie formacje wojskowe na Ukrainie i Bialorusi w 1918 r. H Bialostockie Teki Historyczne. T. 1. 1995. S. 139—225.

Zasztowt L. Kresy 1832—1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. Warsza­wa, 1997.

Астрога B. Скалабан B. Пілсудскі ў Менску. Хроніка аднаго візіту Ц Спадчына. 1998. № 4. S. 32—53.

Басаў A. Н., Куркоў I. М. Флагі Беларусі ўчора і сёння. Мінск, 1994.

Бахтурнна А. Окранны Росснйской нмпернн: государственное управленне н нацнональная полнтнка в годы Первой мнровой войны 1914—1917. Москва, 2004.

Белы А. Хроніка Белай Русі. Chronicon Russiae Albae. Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Мінск, 2000.

Біч М. Беларускі нацыянальны рух у перыяд рэвалюцыі Ц Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд. В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 337—346.

Біч М. Грамадска-палітычная барацьба ў час адступлення рэвалюцыі // Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд. В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 326—337.

Біч М. Рудовіч С. Беларуская Сацыялістычная Грамада // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 410—413.

Боечко В. Ганжа О., Захарчук Б. Кордонн Украінн. Історнчна ретроспектнва та сучасннй стан. Кйів, 1994.

Булгакаў В. Гісторыя беларускага нацыяналізму. Вільня, 2006.

Васілеўскі Ю. Серада Янка Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 291.

Вашкевіч А., Нарэль Дз. Паміж Ласоснай і Чорнай Ганчай. Псторыя каталіцкіх парафій у паўднёва-ўсходняй Аўгустоўскай пушчы. Мінск, 2006.

Вашкевіч А., Нарэль Дз. Сымон Якавюк: адраджэнец, спекулянт,

манархіст і савецкі дыверсант // Arche. 2005. № 5. С. 178—229.

Вольныя муляры ў беларускай гісторыі канец XVIII—пачатак XIX ст. / Рэд. А. Смалянчук. Вільня, 2005. С. 157—244.

Гамулка К. Паміж Полыпчай і Расіяй: Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фармаванняў 1918—1922. Вільня, 2008.

Геллнер Э. Нацнн н нацноналнзм. Москва, 1991.

Герасімава I. Ідэя гэбрайскай аўтаноміі і БНР // Спадчына. 2000. № 5—6. С. 28—45.

Гнгнн В. Бумажная республнка. йз нсторнн БНР 1918 года Ц Нёман. 2005. № 2. С. 141—154.

Гімжаўскас Э. Беларускі фактар пры фармаванні літоўскай дзяржавы ў 1915—1923 гг. Беласток—Вільня, 2012; 2-е выд. Смаленск, 2013.

Грынфельд Л. Нацыяналізм і свядомасць // Arche. 2007. № 1—2. С. 76—86.

Довнар-Запольскнй М. В. йсторня Белорусснн. Мннск 2003.

Довнар-Запольскнй М. Песнн пннчуков. Кнев, 1895.

Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. Мінск, 2000.

Ёфэ Г. Беларусь: дзяржава, але яшчэ ня нацыя // Arche. 2007. № 4. С. 193—205.

Заняпад і адраджэнне. Беларуская літаратура XIX стагоддзя / Укл. У. Казберука. Мінск, 2001.

йгнатенко й. М. Октябрьская революцня н самоопределенне Белорусснн. Мннск, 1992.

йсторня Белорусской CCCR Т. 1 / Ред. Л. С. Абецедарскнй н др. Мннск, 1961.

йсторня Белорусской СССР / Ред. й. М. йгнатенко н др. Мннск, 1977.

йсторня Латвнн XX век / Ред. Д. Блейере н др. Рнга, 2005.

йсторня Первой шгровой войны 1914—1918. Т. 2 / Ред. й. й. Ростунов. Москва, 1975.

йсторня Росснн XIX — начала XX вв. / Ред. В. А. Федотов. Москва, 2000.

Казлоў Л., Цітоў А. Беларусь на сямі рубяжах. Мінск, 1993.

Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.) / Рэд. У. I. Навіцкі. Мінск, 1998.

Карев Д. В. Белорусская нсторнографня конца XVIII — нач. XX веков. Полнтнка царнзма н формнрованне нсторнческой наукн Беларусн // Наш радавод. Т. 2. Гродна, 1993. С. 234— 393.

Карскі Я. Беларусы / Рэд. Я. Янушкевіч, К. Цвірка. Мінск, 2001.

Карскі Я. Беларусы. Т. 1—3. Мінск, 2006.

Кітурка Ю. Беларуская праблематыка ў творах лідара эндэцыі Рамана Дмоўскага (к. XIX — п. XX ст.) Ц Biuletyn Historii Pogranicza. Bialystok, 2000. № 1. S. 7—9.

Кіштымаў A. Эканамічныя падставы беларускай дзяржаўнасці на пачатку 20 ст. // Гістарычны альманах. Т. 3. Гародня, 2000. С. 16—48.

Кіштымаў А. Пачатак індустрыялізацыі. Урбанізацыйныя працэсы Ц Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд. В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 360—369.

Кіштымаў А. Прамысловасць. Транспарт. Гандаль. Крэдыт Ц Гісторыя Беларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд. В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 205.

Конан У. «Наша Доля» Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 5. Мінск, 1999. С. 313—314.

Ковкель й., Сташкевйч Н. Почему не состоялась БНР? (йз нсторнн

полнтнческого банкротства нацноналнстнческой контрреволюцнн в Белоруссн 1918—1925 гг.). Мннск, 1980.

Крнх А. Йдентйчность н ндентнфнкацня выходцев нз Мннской іуберннн в деревнях Омского Пршіртышья (конец XIX— XX вв.) // Снбнрская деревня: нсторня, современное состоянне, перспектнвы развнтня. Ч. 1 / Ред. Н. А. Томнлов н др. Омск, 2008. С. 33—37.

Круталевнч В. А. йсторня Беларусн: становленне нацнональной державностн (1917—1922 гг.). Мннск, 2003.

Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. I. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.). Мінск, 1999.

Лазько Р. Спробы заключэння беларуска-польскага саюза ў 1919 Ц Bialoruskie Zeszyty Historyczne. Т. 15. Bialystok, 2001. S. 109—121.

Латышонак A. Жаўнеры БНР. Беласток—Вільня, 2009; выд. 3-е, папраўленае. Смаленск, 2014.

Латышонак А. Нацыянальнасьць — Беларус. Вільня—Беласток, 2009; 2-е выд., дапоўненае і папраўленае.          Вільня—Беласток,

2012.

Латышонак А. Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні» Ц Дзеяслоў. 2004. № 9 (2). С. 196—198.

Лаўрэш Л. Міністр Народнай Рэспублікі генерал ад інфантэрыі Кіпрыян Кандратовіч. Ліда 2007.

Лебедева В. Белорусско-украпнскне отношення в контексте становлення нацнональной государственностн (машынапіс з архіва аўтаркі).

Лебедзева В. БНР і Гомельшчына// Спадчына. 1996. № 4. С. 67—69.

Лебедзева В. Пуцявінамі змагання і пакутаў: Палута Бадунова. Мінск, 2004.

Лосннскнй Н. Б. Революцноннонародннческое двнженне в Белорусснн 1870—1884. Мннск, 1983.

Лаўрэш Л., Круцікаў У., Сліўкін В. Генерал Кіпрыян Кандратовіч // Спадчына. 2002. № 1. С. 161—166.

Ляхоўскі У. Беларуская справа пад час польскай акупацыі 1919—1920 гг. /7 Спадчына. 1994. № 6. С. 50—87.

Мазец В. Грамадзянства і межы БНР // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. Т. 15. Bialystok, 2001. S. 86—96.

Матяш I. Джерела до історіі Білорусі в XX ст. в украінськнх архівах Ц Biatorus w XX stuleciu. W kr^gu kultury i polityki / Red. D. Michaluk. Torun, 2007. S. 667—684.

Марплз Д. P. Ці ёсьць y Беларусі беларусы? I I Arche. 2007. № 5. C. 93—96.

Мелешко B. H. Очеркн аграрной нсторнн Восточной Белорусснн (вторая половнна XVII—XVIII в.). Мннск, 1975.

Мнхалюк Д. Белорусскне дорогн в Снбнрь (XIX—XX вв.). Проблема нацнональной ндентнфнкацнн в пернод формнровання нацнонального самосознання // Снбнрская деревня: нсторня, современное состоянне, перспектнвы развнтня. Ч. 1 / Ред. Н. А. Томллов н др. Омск, 2008. С. 56—62.

Мнхалюк Д. Днпломатнчні зносннн Білоруськоі Народноі Республікн та Украінськоі Народноі Республікн і Гетманату ў світлі документів (березень—грудень 1918 р.) Ц Студіі з архівноі справн та документознавства. Т. 12 / Ред. I. Б. Матяш. Кнів, 2004. С. 107—114.

Мікніс       Р. Беларуска-

літоўскія        гістарычна-культур-

ныя ўзаемадачыненні Ц БеларусіKa=Albaruthenica 6: Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнацыянальнага, міжрэлігійнага і міжкультурнага ўзаемадзеяння, дыя-

логу і сінтэзу. Ч. 2 / Рэд. У. Конан і інш. Мінск, 1997. С. 249—256.

Мірановіч Я. Найноўшая гісторыя Беларусі. Санкт-Пецярбург, 2003.

Міхнюк У. Заяц Леанард Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск, 1996. С. 426.

Міхнюк У. Смоліч Аркадзь // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 368.

Міхнюк У., Паўлаў Я. 3 архіваў КДБ. Як загінуў Езавітаў Ц Полацак. 1992. № 6. С. 37—40.

Надсан А. Княгіня Радзівіл і справа адраджэньня Уніі ў Беларусі. Мінск, 2006.

Найдзюк Я., Касяк I. Беларусь учора і сяньня. Менск, 1993.

Насытка Я. Этнадэмаграфічныя характарыстыкі Ц Гісторыя Беларусі. Т. 4 / Рэд. В. Яноўская, С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 222—233.

Нікалаеў М. Грыгаровіч Іван Іванавіч Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск, 1996. С. 162.

Октябрь 1917 н судьбы полнтнческой оппознцнн / Ред. Н. Стаіпкевнч н др. Ч. 2. Гомель, 1993.

Панюціч В. Сельская гаспадарка і аграрная рэформа П. Сталыпіна // Гісторыя Беларусі. Т. 4 /Рэд. В. Яноўская, С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 346—360.

Резннк A. Н. К вопросу о государственностн БНР, шш так была лн ВНР государством? Мннск, 2002.

Рудовіч С. Аляксюк Павел // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 112—113.

Рудовіч С. «Беларускі дзеяч з вялікіх паноў». Эпізоды палітычнай біяграфіі Рамана Скірмунта Ц Гістарычны альманах. Т. 2. Гародня, 1999. С. 20—57.

Рудовіч С. Беларускі нацыянальны камітэт Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 448—449.

Рудовіч С. Варонка Язэп Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1994. С. 223—224.

Рудовіч С. Вялікая Беларуская Рада Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 435.

Рудовіч С. Перамога Лютаўскай рэвалюцыі. Грамадскі рух (лютычэрвень 1917 г.) Ц Гісторыя Беларусі. Т. 4 / Рэд. В. Яноўская, С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 463—475.

Рудовіч С. Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мінск, 2001.

Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі. Ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мінск, 2001.

Сакалоўскі У. Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне II Спадчына. 1998. № 1. С. 164—180.

Сарбей В. Г. Національне відродженне Украінн. Т. 9. Кшв, 1999.

Селіванаў П., Ціхаміраў А. Брэсцкі мір 1918 II Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1992. С. 102.

Сідарэвіч А. Апошнія дні Антона Луцкевіча II Arche. 2006. № 10. С. 82—87.

Сідарэвіч А. 3 думай аб незалежнасці Ц Полымя. 1991. № 4. С. 205—214.

Сідарэвіч А. Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі II Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 439.

Скалабан В. У. Бежанцы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 339.

Скалабан В. Беларуская сацыялдэмакратычная рабочая партія Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1992. S. 409.

Скалабан В. Усебеларускі з’езд 1917 года: перспектывы вывучэння Ц Bialoruskie Zeszyty Historychne. Т. 15. Bialystok, 2001. S. 63—75.

Смалянчук A. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях 1864— люты 1917 г. Санкт-Пецярбург, 2004.

Смалянчук А. Палякі Мініпчыны і беларускі нацыянальны рух // Нацыянальныя пытанні: Матэрыялы III Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый» (Мінск, 21— 25 мая, 4—7 снежня 2000 г.) / Рэдкал.: Э. Дубянецкі (гал. рэд.) і інш. (Беларусіка = Albaruthenica: Кн. 22). Мінск, 2001. С. 171—185.

Смалянчук А. Плебейскія нацыі і імперскія перыферыі // Arche. 2006. № 11. С. 29—36.

Смоліч А. Геаграфія Беларусі. 4-е выд. Менск, 1993.

Снапкоўская С. В. Адукацыйная палітыка і школа на Беларусі ў канцы XIX — пачатку XX ст. Мінск, 1998.

Сосса П. I. Історія картографування терйторіі' Украінн від найдавнішнх часів до 1920 р. Короткнй нарнс. Кшв, 2000.

Спаткай Л. Нацыянальны сцяг беларусаў II Наша слова. 2001. 9 траўня. № 19. С. 6—7.

Сталюнас Д. Граннцы н погранмчье: Белорусы н этнолннгвнстнческая полнтнка Росснйской нмперші на западных окраннах в пернод велнкнх реформ H Ab Imperio. Т. 1. 2003. С. 261—291.

Станкевіч А. 3 Богам да Беларусі: Збор твораў. Вільня, 2008.

Сташкевіч М. Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 397.

Сташкевнч Н. Прнговор революцнн. Крушенне антнсоветского двюкеніія в Белоруснн 1917—1925. Мннск, 1985.

Сурмач Г. Беларускі Загранічны Архіў // Беларуская мінуўшчына. 1993. № 1. С. 18—23.

Талько-Грннцевнч Ю. К антропологнн народностей Лнтвы н Белорусснн // Труды антропологнческого обіцества прн Военно-меднцннской академнн. Т. 1. Москва, 1867.

Терешковнч П. Этннческая нсторня Беларусн XIX — начала XX в. в контексте Центрально-Восточной Европы. Мннск, 2004.

Тнхомнров А. Проблемы белорусско-германскнх отношеннй // Белорусскнй журнал международного права н международных отношеннй. 2002. № 4. С. 36—44.

Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мінск, 1993.

Туронак Ю. Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі. Мінск, 2006.

Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006.

Турук Ф. Белорусское двнженне. 2-е нзд. Мннск, 1994.

Улаіцнк Н. Грамотность в дореволюцнонной Белоруссші Ц Нсторня СССР. 1968. № 1. С. 106—116.

Харэўскі С. Клаўдзі ДужДушэўскі. Сьцяг Ц Наша Ніва. 1998. 16 сакавіка. № 6. С. 15.

Ціхаміраў A. В. Беларусь у сістэме міжнародных адносін перыяду пасляваеннага ўладкавання Еўропы і польска-савецкай вайны (1918—1921 гг.)_ Мінск, 2003.

Цьвікевіч А. «Западно-русснзм». Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі ў XIX і пачатку XX В. Менск, 1993.

Чарнякевіч А. Гарадзенскія Апосталы: Веларускі нацыянальны рух у Гародні (1918—1920 гады). Гродна, [Б. д.].

Чарнякевіч А. Паміж грызнёй і барацьбой: Беларускі палітычны

нацыяналізм у Горадні (канец 1918 — пачатак 1921 гг.) Ц Arche. 2009. № 3. С. 329—410.

Чарнякевіч А. Постаці беларускага нацыянальнага руху ў Гродне 1909—1939 гг.: Біяграфічны даведнік. Гродна, 2003.

Чаропка В. Міф Пагоні Ц Скрыжалі Спадчыны. Грамадзкаасьветніцкі альманах. Т. 3. Менск, 1998. С. 38—41.

Чобат А. Станіслаў БулакБалаховіч Ц Спадчына. 1995. № 3. С. 169—189.

Шумейка М. Ф. Беларускі Гай // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. С. 425.

Шыбека 3., Шыбека С. Мінск. Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага города. Мінск, 1994.

Эбэрхардт П. Дэмаграфічная сітуацыя на Беларусі: 1897—1989. Менск, 1997.

Эремнч й. Очеркн белорусского Полесья Ц Вестннк Западной Росснн. Вып. 8. Внльно, 1867.

Юхо I. Астроўскі Радаслаў Ц Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. Т. 1. С. 224—225.

Яневськнй Д. Політнчш снстемн Украінн 1917—1920 років: Спробн творення і прнчннн поразкн. Кшв, 2003.

Яноўская В. Усталяванне палітычнай рэакцыі Ц Гісторыя Веларусі ў 6-ці тамах. Т. 4 / Рэд. В. В. Яноўская, С. С. Рудовіч. Мінск, 2005. С. 385—394.

Янушкевіч Я. За архіўным парогам. Беларуская літаратура XIX— XX стагоддзяў у святле архіўных пошукаў. Мінск, 2002.

Іменны паказальнік

  1. X. 231

Абрамовіч Вітольд 79, 80,116, 295, 300

Абрамовіч Людвік 118, 300

Абрамчык Мікола 12,13, 449 Абрантовіч Фабіян 143, 395, 401

Абязерскі Міраслаў 294, 296, 299, 336, 394

Абязерскі Міхал 336

Аглоблін А. 392

Адамовіч Вячаслаў 144, 149, 175, 394, 431

Адамовіч Язэп 447

Ажэшка Эліза 71

Азнабішын Аляксей 377, 380, 428

Азэф Еўна 65

Айзенштадт 253

Акаловіч А. 161, 163

Аксельрод Павел 66

Акуліч 253, 271

Акуратэрс Яніс 135

Алекса-Ангарэціс Зігмантас 348

Александровіч Станіслаў 209 Алексючанка Яўгенія 323, 340, 378

Альгерд 22

Альшук А. 200

Аляксандр 128, 48

Аляксандр II 34, 38, 40, 86, 106

Аляксандр III 48, 80

Аляксандр Неўскі 235

Аляксееўскі Канстанцін 150, 159, 161, 236

Аляксей Міхайлавіч 24

Аляксюк Павел 125, 127, 139, 140, 149, 165, 167, 205, 251, 253—255, 259, 271, 272, 275, 277, 278, 280, 318, 323, 329, 331, 352—355, 362, 364—371, 378, 392—394, 403, 404, 411, 416, 421, 431, 432, 447, 451

Аляхновіч Францішак 114, 450 Анацэвіч Ігнат Жэгота 28

Андрыеўскі 350

Андрэеў А. 345

Андрэеў П. 295

АношкаА. 163

Антонаў Іван 353, 359, 367, 369, 392

Арол Мікалай (Пятэльскі Сцяпан) 98

Арцішэўскі Міраслаў 433

Асмалоўскі Ежы 362, 364, 365, 398, 399, 402^04, 416, 423

Астахевіч Казімір 79

Астрамовіч Аляксандр 144, 244

Астроўскі Г. 161

Астроўскі Радаслаў 275, 277, 431

Аўраам Смаленскі 376

Аўсянік Антон 205, 253, 255, 256, 259, 270—272, 280, 401, 403, 404, 450

Ачапоўскі 253, 271

Ачытка Малгажата 379

Бабарыкін 140

Баброўскі Міхал 28

Баброўскі Павел 51

Бабянскі Аляксандр 294—296

Бабятынскі Станіслаў 300

Багданаў П. 266

Багдановіч Адам 72

Багдановіч Генадзь 149

Багдановіч Максім 17, 98, 125, 248

Багуслаўскі Мечыслаў 336

Багуцкі Вацлаў 327

Багушэвіч Францішак (Бурачок

Мацей) 96

Багупіэўскі Ян 116

Бадунова Палута 125, 145, 146, 149, 161, 197, 242, 253, 258, 270, 280, 415^18, 420, 421, 429, 450

Бадэнскі Максімільян 283, 287

Базарэвіч Рыгор 265, 351

Базель Адольф 323

Бакунін Міхаіл 64

Балай В. 128

Баліцкі Антон 143

Балфур Артур Джэймс 136,137

Бандарук 334, 350, 351

Бандарчук Г. 395

Банкоўскі 300

Баравік Даніла 87, 88

Баркоў Леанід 354, 377, 378, 380, 416

Барташ Пятрук 253, 271

Бартэльс Адольф 179

Басанавічус Енас 82

Баўэр Ота 131

Бахановіч Аляксандр 350, 351, 428

Бекерат фон 116

Белкінд Г. 197, 205, 240

Бельскіс Вацлавас 80

Беляк Стэфан 75

Бенеш Эдвард 379

Беніксан Іван 210

Бенядзікт XV 177

Беразоўскі Цэзарый 337

Бергер I. 200, 253

Бермант-Авалаў Павел 406, 414

Берсан Станіслаў 345

Бетхер Дзмітрый 210, 229

Бёрнэр Ігнацій 399

Берт Альфрэд 405

Біржышка Міколас 79, 80

Боеў Уладзімір 320, 392

Бондар-Нарушэвіч 369, 394

Бонч-Асмалоўскі Анатоль 160—162

Борахаў Доў Бер 76

Борык Антон 325, 327, 352, 354, 377

Брандт Аляксандр 210

Бромсан Майсей 79, 80

Брыгадзін Пётр 10, 137

Брэшка-Брэшкоўская Кацярына 64

Бугалішкіс Пеліксас 80

Будзька Эдвард 125, 138, 139, 149

Булак-Балаховіч Станіслаў 15, 408—

410, 423, 424, 431, 432, 443, 447, 451

Булгак Язафат 26

Булгакаў Валер 8

Булотас Андрыюс 80

Бурачок Мацей гл. Багушэвіч

Францішак

Бурбіс Аляксандр 97, 140, 144, 161,

163, 165

Бурчак Фёдар 265, 280

Бэтман-Гольвег Тэабальд фон 122,

180

Бядуля Змітрок (Плаўнік Самуіл) 98 Бялевіч Яўхім 197, 230, 240, 357, 358, 366, 395, 396, 420, 422

Бялецкі Канстанцін 319, 321

Бялыніцкі-Біруля Б. 143

Бялыніцкі-Біруля Э. 51

Бяляеў 350, 431

Вазіла А. 160, 164

Вайніловіч Эдвард 81, 141, 145, 297

Вайнштэйн А. 200, 253

Валтэрс Мікеліс 136

Вальдэ 339

Вальдэмарас Аўгусцінас 293, 303— 305, 308, 310, 315, 319, 333, 374, 384 Ваньковіч Мельхіёр 190

Варонка Язэп 12, 13, 15, 16, 149, 161, 162, 165, 186, 196, 201, 204—206, 212, 240, 242—257, 259, 261, 264, 268, 270—273, 276—280, 290, 291, 295, 301, 307, 308, 319, 326, 328—330, 332—334, 340, 351, 353, 356, 359, 365, 383, 387, 412, 413, 439, 440, 445, 452 Варынскі Людвік 74 Васілевіч Язэп 143

Васілеўскі Вацлаў 336

Васілеўскі Леан 15, 85, 317, 425, 432,433

Васілька Мікола 378

Васюкевіч 253, 271

Ваўковіч А. 128

Ваявудскі Сільвестр 418—420

Вераніцын Канстанцін 30

Верас Зоська гл. Сівіцкая Людвіка Верды ду Вернойс Юліус фон 293 Вернікоўскі Тодар 253, 271, 318, 333, 340, 353, 364, 365

Вілейшыс Ёнас 80, 116, 119, 269, 331, 332

Вільгельм II136, 184, 228, 255—257, 259, 265, 278, 288, 439

Вільсан Вудра 177, 283, 295, 373 Віннічэнка Уладзімір 134, 285 Вітан-Дубейкаўскі Лявон гл.

Дубейкаўскі Лявон

Вітаўт Вялікі 17, 22, 236

Віткевіч Ігнацій 336

Вітэ Сяргей 70, 83

Войрш Рэмус фон 126

Вуліч Эўген дэ 351, 389

Выгодскі Якаў 116

Вэйтка Уладзіслаў 311, 316

Вялікі Анатоль 17

Вянслаўскі Вітольд 116

Вянцкоўскі Аляксандр 399

Вярбіцкі Баніфацый 316

Вяршынін Мікола 14, 379, 430

Вярыга-Дарэўскі Арцём 30

Габрыс-Парашайціс Юозас 121, 225

Габсбургі 131, 179, 182

Гадлеўскі Вінцэнт 125, 138, 139, 143, 144, 174, 205, 253, 256, 271, 272, 451

Гайгалайціс Вілюс 133

Гайдукевіч Яўген 368

Галавач Фелікс 146

Галавінскі Аляксандр 354, 377, 394

Галер Юзаф 126

Галеўскі Юзаф 246

Галубовіч Усевалад 181, 267

Галубок 253, 271

Галуўка Тадэвуш 295

Галянбёўскі 316

Галянкевіч Міхаіл 247

Гамулка Крыстына 11, 391

Гандэльсман Марцэлій 295, 296

Гансяроўскі Януш 335

ГанчарэнкаД. 161

Гардзялкоўскі Альгерд 336

Гардзялкоўскі Канстанцін 206, 299

Гартман Вільгельм 225

Гартынскі 350

Гарун Алесь гл. Прушынскі

Аляксандр

Гарэцкі Максім 170

Гедзімін 22

Гертлінг Георг фон 180, 250, 255, 280

Герцэн Аляксандр 40, 64

Гершуні Рыгор 65

Гесь Аляксандра 17

Гіндэнбург Паўль фон 111,113,114,184

Гірдзюк Пётр 394

Глагоўская Алена 11, 247

Гласка Ян 85, 86

Глінскі М. 334

Глогер Зыгмунт 72

Гоерц Аляксей 210

ГольманМ. 164, 167

Гофман Макс 179, 182

Гоц Міхаіл 64

Грабскі Станіслаў 299, 357, 448

Грамыка 350

Грант-Ватсан Герберт 308, 309, 377,405

Гроў У. 352

Грушэўскі Міхайла 84, 134, 262 Грыб Тамаш 14, 125,151, 160—163, 165, 197, 205, 241, 253, 258, 270, 280, 291, 367—369, 392, 415, 417, 421, 452 Грыгаровіч Іван 29

Грыгаровіч Ф. 143

Грыкоўскі Аляксандр 318, 319, 323

Грыневіч Антон 395

Грынявіцкі Ігнат 86, 87

Грыцук 392

Грышкевіч Г. 321

Гутар Аляксей 145

Гутман 253

Гучкоў Аляксандр 68

Гушча 160, 161

Давыдаў 406

Далецкі Я. 348

Дамброўскі Генрык 268

Дамброўскі Ежы 334

Дамброўскі Уладзіслаў 316,334,335,340

Данілевіч А. 395

Даніловіч Варыс 289

Даніловіч Ігнат 28

Данілюк Хведар 323, 325, 327 д’Ансэльма 351

Данцоў Дзмітро 180

Дарашэнка Дзмітро 220, 265, 281, 283, 284

Дарашэнка Уладзімір 180

Дварчанін Ігнат 149

Дзекуць-Малей Лукаш 323, 324, 331, 340, 355

Дземідэцкі-Дземідовіч Канстанцін 199, 254

Дзітман Валянцін фон 320, 321, 354, 377 Дзявульскі 295

ДзялянаўІван 36

Дзямідаў Мікалай 333, 334, 353, 359, 369

Дзянікін Антон 350, 351, 398, 399, 414 Дзяржынскі Фелікс 74

Дзяруга Алексы 11

Длускі Казімір 298

Дмоўскі Раман 71, 102, 298, 299 Доўбар-Мусніцкі Юзаф 150, 167, 188, 189, 192, 245, 263, 268, 325, 436, 438 Доўнар-Запольскі Мітрафан 50,127, 208, 212, 218, 219, 222, 223, 225, 227— 234, 247, 251, 264, 265, 329, 375, 376 Драмовіч 330

Друцкі-Любецкі Геранім 100,141, 145

Друцкі-Сакалінскі М. 128

Дубавік А. 161

Дубейкаўская Юльяна гл. Мэнке Юльяна

Дубейкаўскі (Вітан-Дубейкаўскі) Лявон 125, 140, 229, 230, 354, 365, 393, 416, 418, 426, 433, 452

Дубровін Аляксандр 69 Дуж-Душэўскі Клаўдзіў 125,145, 235, 237, 368—370, 392, 408, 410, 415, 422, 451

Дунін-Марцінкевіч Вінцэнт 30 Дурнаво Мікалай 50, 209, 217 Духонін Мікалай 151—153

Дыла Язэп 146, 148, 149, 161, 165, 345, 349

Егер Вальтэр 229—233, 251

Езавітаў Канстанцін 13—15,137,151, 164,165,167,188—190,192,197, 201, 205, 223, 225, 230, 241, 248, 250, 253, 259, 262, 271, 288, 290, 310, 315, 330, 334, 353, 358, 359, 366, 387, 406-413, 415, 422—424, 429, 443, 451, 452 Енджаевіч Вацлаў 397

Еўфрасіння Полацкая 376

Ёдка-Наркевіч Вітольд 365, 366

Ётка Конрад 335

Жаброўскі Леан 299

Жалігоўскі Люцыян 431, 448

Ждановіч Фларыян 192, 248

Жукаўскас Сільвестрас 359, 367

Жук-Грышкевіч Вінцэнт 449

Жукоўскі 330

Жукоўскі Аляксандр 262

Жылінскі 202, 254

Жылінскі Іосіф 43

Жылуновіч Зміцер 125, 140, 144— 146, 149, 344, 345, 349, 450

Завадскі Уладзіслаў 299

Залізняк Мікола 411

Занеўскі С. 200, 253

Запартыка Ганна 17

Запартыка Марына 17

Засуліч Вера 66

Захарка Васіль 12, 14, 149, 161, 190, 207, 230, 253, 259, 271, 290, 291, 307, .352, 358, 370, 385, 405, 411—413, 416, 420, 421, 427, 449, 452

Заштаўт Аляксандр 79, 116, 119 Заяц Лявон 12, 139, 140,147, 161, 197, 230, 242, 253, 258, 271, 280, 291, 319, 340, 354, 366, 378, 405, 411—413, 416, 421, 430

Заяц Станіслаў 244

Звяжынскі Аляксандр 116, 300

Здановіч Мечыслава 18

Злобін Павел 197, 201, 202, 254

Злоцкі Рыгор 323

Зубакін Н. 248

Зубакін С. П. 248

Зуевіч 316

Зуземіль Эдмунд 255

Зямкевіч Рамуальд 138, 142, 251, 253, 271, 395

Зянковіч Уладзімір 320, 353, 364, 366

Зянюк 253, 271

Іваноў Сямён 344, 345, 347

Іваноўскі Вацлаў 94, 95, 97, 113, 114,

125, 140, 259, 291, 338, 432, 433, 448, 451

Іваноўскі Станіслаў 338—341, 355— 358

Іваноўскі Тадэвуш 338

Іваноўскі Юрый 338

Івашкевіч Вацлаў 336

Івашкевіч Эдмунд 206, 336

Ігнатоўскі Уладзіслаў 315, 395

Ігнаценка Іларыён 153

Ігнацьеў 351

Ізбіцкі Ю. 116

Ілавайскі Сяргей 320, 323, 351

Ілінскі-Кашоўскі Аляксандр 116

Іофе Адольф 178, 179, 182, 184, 346, 347

Іпель А. 248

Ічас Марцінас 384

Каборда Фабіян 311

Кавалік Сяргей 127

Каганец Карусь гл. Кастравіцкі

Казімір

Кагнавіцкі Станіслаў 116, 300

Кадыгробаў 350

Казлоў Я. 353

Казлоўскі 354

Кайрыс Сцяпанас 116, 122, 269

Какоўцаў Уладзімір 105

Калімах 19

Каліноўскі Канстанцін (Кастусь) 31, 32

Калмановіч Майсей 344

Калныньш Паўлс 136

Калугін Леанід 353

Калчак Аляксандр 381, 387, 388, 395, 407, 429, 437, 446

Калядка 160

Калянкоўскі Людвік 338—340, 362

Камарынец Юрка 354, 377

Каменеў Леў 178

Камянецкі Вітольд 294—296

Канапацю Гасан 404, 424 Кандратовіч Кіпрыян 151, 167, 253, 271, 275, 310, 311, 315, 333, 350, 377, 380, 406

Кандратовіч Людвік Уладзіслаў гл.

Сыракомля Уладзіслаў

Кандрусік Аляксандр 336

Канчар Яўсей 139, 140, 154, 162—

165, 171, 173

Капернік Мікалай 8,18

Каплан Абрагам 127

Капыстынскі Аляксандр 280

Карабач (Карач) Аляксандр 197, 242, 248, 253, 270

Караткевіч П. 156, 163

Карахан Леў 184

Карл I 303

“Карліб” гл. Клыш

Карнілаў Лаўр 148, 150

Карольчык, кс. 253, 271

Карп Марэк 117

Карпус Збігнеў 11, 18

Карсакоўна Я. 296

Карскі Яўхім 50, 137, 142, 161, 166, 174, 208—211, 213, 214, 216, 219, 223—228, 231, 247, 281, 371

Карташоў 350

Карташоў М. 128

Карчынскі 392

Карэнка 253, 271

Касакоўскі Міхал Станіслаў 336, 396, 399

Кастравіцкі Амброжы 138

Кастравіцкі Казімір (Каганец Карусь) 97,138,140

Касцевіч (Краўцоў) Макар 161, 163, 165, 205, 239, 253, 270, 271, 280, 324, 395, 451

Касценчык Юльян 336

Каўка Аляксей 18

Кахановіч Міхал 140, 149, 354, 369, 393

Кацэнэлебоген Урыя 79

Кацярына II 29, 48, 78

Качан Зміцер 319, 323, 353

Качкоўскі 316

Качынскі Станіслаў 340, 353

Кашчэнка П. 200—202

Каяловіч Міхаіл 32, 33, 51

Квасніцкі А. 265

Квасьніцкі Б. 353

Квачанюк Аляксандр 345

Квяцінскі Баляслаў 354 Кежгайла-Завіша Ян 189

Кенан Георг 405

Керанскі Аляксандр 145

Кілчэўскі 138

Кімонтас Ёнас 116

Кіркене Гянуце 17

Кіркор Адам 30

Кірыла Тураўскі 376

Кірэеў Іван 253, 270

Кірэеў Кузьма 253

Кіштымаў Андрэй 46

Клемансо Жорж 365, 380, 404

Клімас Пятрас 448

Клімент Смаляціч 376

Клінгер 316

Клыш (“Карліб”) 326, 353

Кноль Раман 295

Кнорын Вільгельм 173,176, 348, 447 Козіч Навум 161,253,271,280,395,421

Колас Якуб (Міцкевіч Канстанцін) 98,260

Копаць Вітольд 299

Корвін-Мілеўскі Іпаліт 81

Корзан В. 200, 253

Корзан Тадэвуш 72

Корчак-Крыніца-Васількоўскі Алег 407

Корчыц 393

Коўкель Іван 10

Крамарж Карэл 379

Красіцкі Чэслаў 336

Краскоўскі Іван 80, 140, 149, 212, 218, 219, 259, 271, 283

Красоўскі А. 422

Красоўскі Язэп 253

Краўцоў Макар гл. Касцевіч Макар

Краўцэвічанка Вера 321, 353

Крачэўскі Пётра 12, 14, 161, 165, 197, 205, 224, 228, 230, 241, 253, 255, 259, 271, 288, 340, 355, 358, 365, 366, 370, 385—387, 405, 411—414, 416, 420, 421, 423, 427, 449, 452

Крашэўскі Юзаф Ігнацій 376

Кромер Марцін 19

Крулікоўскі 335

Крупскі Чэслаў 206, 336

Крэпскі Антон 295, 395

Крывашэін Мікалай 169, 173 Крыленка Мікалай 152, 153,167, 173, 188

Кубаля Людвік 72

Кубэ Вільгельм 451

Кузьміцкі 138, 253, 271

Кулікоўскі Ян 316

Кульман Рыхард фон 178

Кульчыцкі 253, 271

Купала Янка (Луцэвіч Іван) 98, 157, 238, 395

Курбскі Уладзімір 323, 327

Курганскі А. 161

Курлоў Яўграф 320, 323

Курпік 327

Курчановіч-Сяўрук С. 146

Курыловіч I. 212

Кусэ-Цюз Аляксандр 154, 161,163

Кухажэўскі Ян 295

Кушаль Францішак 394, 403, 404

Кушнёў Міхал 393

Кшыжаноўскі Браніслаў 79, 80, 116, 117

Кюглер 195

Кяневіч Геранім 299

Лагун I. 148, 161

Ладноў Яўген 13, 161, 165, 230, 351, 380, 389, 395, 421, 423, 427, 428, 430

Ладысеў Уладзімір 10, 137

Лазінскі Зыгмунт 401

Лазько Рыгор 13, 389

Ламашэвіч Антон 323

Ландар Карл 156, 171—173, 191

Ланцкаронскія 18

Лапа Іван 31

Лапо 191

Лапцэвіч 254

Ластоўскі Вацлаў 12, 13, 79, 113— 116, 119, 123, 124, 196, 200, 236, 237, 252, 255, 258, 302, 306, 307, 332, 365, 386, 420—423, 427, 428, 430—432, 447, 448, 450

Латышонак Алег 11, 18, 33, 147, 318, 353, 367, 397

Лаўроў Пётр 64 Лаўрэнцьеў М. 333, 334 Лебедзева Валянціна 17 Ленін Уладзімір 65, 66, 132, 156, 160, 177, 184, 185, 194, 195, 204, 249, 250, 257, 282, 399, 400, 422, 434, 446 Леў XIII 82

Леўшчанка Лявон 212, 280

Лёсік Язэп 14,15, 146, 171, 205, 248, 254, 255, 260, 271, 273, 280, 284, 288, 362, 382, 395, 401, 418, 419, 422, 423, 432, 442, 449, 450

Ліберман Аляксандр 64 Лівэн Анатоль фон 406 Лізагуб Фёдар 220, 265, 284 Ліманоўскі Баляслаў 74 Ліпецкі Эдуард 397 Ліпінскі Вячаслаў 378 Лістоўскі Антоній 335, 338 Лістоўскі Эдвард 319 Літаўэр 116 Літвак 253

Ліхнякевіч Анастас 212, 217, 285

Ліянозаў Сцяпан 407

Лубенскі Л. 296

Лукашэнка Аляксандр 10, 452 Лунгвен-Сямён Альгердавіч 235 Луцкевіч Антон 12, 13, 15—17, 46, 79—81, 86, 94, 95, 97, 113—123, 193, 200, 201, 220, 224, 229, 230, 232, 233, 236, 237, 248, 251, 253—255, 257, 259, 269, 280—284, 28&—293, 303, 304, 307, 308, 310, 311, 315, 317, 319, 324—333, 338—341, 348—357, 363— 366, 368—370, 372—374, 377—391, 395—398, 400, 403, 405, 407, 408, 410—431, 439—443, 445—447, 450 Луцкевіч Іван 13, 79—81, 94г—97, 114—123, 193, 200, 201, 224, 229, 233, 236, 237, 248, 251, 289, 306, 338, 352, 354, 364, 370, 415, 446, 452 Луцэвіч Іван гл. Купала Янка Львоў Георгій 126, 140, 145 Львоў Мікалай 68 Любаўскі Мацвей 31, 207 Любенскі Леан 294

Любынскі Мікола 181, 262

Людэндорф Эрых 110—112, 180, 184, 185

Люксембург Роза 74

Лютамірскі 350

Лявіцкая Ванда 253

Лявіцкі Андрэй 414, 423

Лявіцкі Антон 125, 149, 253, 271, 431

Лявіцкі Мікола 181

Лявіцкі Яўген 180

Лялевель Іахім 376

Ляніваў 333

Лянкоўскі Станіслаў 253, 271

Лясмайціс Гедымінас 18

Ляхоўскі Уладзімір 247, 318

Маеўскі 331

Мазец Валянцін 210

Макарэвіч 353

Маклакоў Васіль 389

Макоўская Наталля 18

Макрэеў Іван 197, 202, 205, 254

Макрэцкі Стэфан 316, 367

Малашэўскі Д. 321

Маліноўскі Вацлаў 246

Маліноўскі Янка 323

Мамонька Язэп 144, 149, 151, 161, 190, 258, 401, 416, 417, 421 Манцэвіч К. 263

Манюшка Станіслаў 30

Марачэўскі Енджэй 415

Марачэўскі Юльян 299

Маркевіч 369

Марозаў Мікалай 321, 323, 392

Мартаў Юлій (Цэдэрбаум Ілля) 66

Мархлеўскі Юльян 74, 399

Марчанка Аляксандр 89

Мар’ясін М. 200, 253

Масарык Томаш 379, 380, 430, 442

Маслаў Пётр 66

Матусевіч Я. 355

Матушэўскі Ігнацій 192

Матэрскі Войцех 11

Махнач Д. 321

Мац 253

Мацкевіч М. 339

Мацэвіч Косць 181

Мацюш 202, 254

Мацяевіч С. 104

Мацяш Ірына 18

Мачуліс Піюс 253, 271

Медзяноўскі 268

Мееровіцс Зігфрыдс 136, 137, 414

Мельхісэдэк 401

Мендэрс Фрыцыс 136

Мікалай, св. 252

Мікалай I 20, 25, 26, 29, 30, 48, 69, 89

Мікалай II 63, 68, 69, 78, 80, 96, 126, 127, 140

Мікалай Мікалаевіч 108, 125

Мікніс Рымантас 18

Мікульчык А. 238

Мілановіч 202, 254

Мілер Бруна 354, 377

Мілюкоў Павел і палітык 67, 70

Міндоўг 22, 224

Мірановіч 395

Мірановіч Яўтен 11

Міронаў П. 161

Міськевіч Пётр 323

Міткевіч Яўген 431

Міхаіл (Цемнарусаў Павел) 104

Міхноўская Яніна 318

Міхнюк Уладзімір 397

Міцкевіч Адам 376

Міцкевіч В. 353

Міцкевіч Канстанцін гл. Колас Якуб

Міцкевіч Стэфан 294, 295, 300

Міцкявічус-Капсукас Вінцас 348

Модль Л. 321, 323

Мозэ фон 256

Монтвіл Станіслаў 116

Монтвіл Юзаф 104

Мураўёў Міхаіл 34, 35

Мурашка Юстын 253, 271, 369, 403

Мухаратаў Ф. 267

Мэйштовіч Аляксандр 78, 297

Мэнке (Дубейкаўская) Юльяна 114, 115, 229, 251

Мядзведзеў 192

Мядзёлка.Паўліна 392

Мяркіс Антанас 359

Мяснікоў (Мяснікян) Аляксандр 153, 155, 156, 167, 171, 173, 327, 341, 343—345, 347, 348, 452

Мятлін 139

Навадворскі 295

Навахацкі 253

Нагродскі Зыгмунт 79, 80, 300

Надсан Аляксандр 18

Найдзянкоў Рыгор 345

Нарушэвіч Ян 321

Нарымонт-Глеб 234

Насовіч Язэп 244

Натансон Марк 64

Натусевіч Янка 318, 319, 322, 323, 353, 354

Наўман Фрыдрых 118, 180

Недзялкоўскі Конрад 300

Недзялкоўскі Мечыслаў 335 Некрашэвіч Сцяпан 143, 258, 266, 281, 350, 351, 423

Несэль Альфрэд 408

Нідэрле Любамір 50

Нядбайлік К. 161

Нядзведскі 295

Нямкевіч Сцяпан 192, 253, 270

Нямковіч С. 161

Нямцэвіч Урсын 268

Няцецкі Язэп 268

Нячаеў Сяргей 63

Орда Багдан 268

Отлет Паўль 119

Падарэўскі Ігнацій 15, 295, 298, 356, 357, 361, 365, 388—391, 396, 397, 400, 416, 417

Падгайскі 392

Пажарскі 191

Паклонскі Канстанцін 19

Пакроўскі Міхаіл 178

Палонскі Г. 143

Памецка Я. 148

Панарскі Зяновіюш 119

Панятоўскі Юзаф 151

Парафіяновіч Марыян 127, 336

Парэчын 138

Патоцкі Генрык 297

Патэк Станіслаў 427

Паўлоўскі 377

Пашкевіч Алаіза 95, 97, 114, 122

Пашкевіч Аляксандр 8

Пашковіч Мікола 205, 253, 258, 270

Петрусевіч Казімір 295

Пятэльскі Сцяпан гл. Арол Мікалай

Пеўзнер Г. 128

Пётр I 39

Пііп Антс 406

Пікель Рычард 344, 345

Пілецкі Алесь 8

Пілсудскі Юзаф 15,18, 75, 298, 299, 338, 361—364, 367—370, 391, 393, 394, 397—403, 415, 418—422, 424— 427, 431, 432, 451

Пілсудскі Ян 79, 116, 300

Плаўнік Самуіл гл. Бядуля Змітрок

Плішэвіч 236

Пляханаў Георгій 65, 66

Позерн Б. 128

Порш Мікола 181

Пракаповіч 254

Прозараў Іван 79, 80

Прушынскі Аляксандр (Гарун Алесь) 98, 148, 149, 160, 161, 253, 254, 270, 280, 394, 401, 404, 452

Прыстар Аляксандр 203, 253, 271, 295

Прэснаровіч Славамір 18

Пузыроў Іларыён 345

Пуласкі Францішак 295

Пунін Леанід 409

Пупка 253, 271

Пурыхава 392

Пурышкевіч Уладзімір 69, 70

Пуслоўскі 268

Пуслоўскі Уладзіслаў 336

Пярун 234

Пятлюра Сымон 285, 414, 423, 424

Пятроў 191

Пятроўскі, кс. 369

Пятроўскі Рыгор 184

Пятрыўскі Мірон 212, 217

Рагазінскі М. 156

Рагвалодавічы 234, 375

Рагуля Васіль 142

Радзівіл Магдалена 98, 141, 145, 189, 190

Радзівіл Мікалай 189

Радзівіл Станіслаў 141

Радзік Рышард 40

Разенбаум Сімон 119, 288

Разэнталь Карл 345

Рак-Міхайлоўскі Сымон 149, 151, 158, 161, 163, 186, 212, 216—218, 253, 254, 261, 271, 362, 395, 400, 404, 421, 422, 432, 450

Ракоўскі Хрысціян 185, 269, 281—283

Рамішэўскі 333

Раткевіч 253, 271

Ратнер Хаім 89

Рачкевіч I. 192

Рачкевіч Уладзіслаў 150, 336, 394, 400, 401, 419, 420, 423, 433

Родзевіч Часлаў 248

Розэн 350

Розэнгаўз 253

Ром Ілля 79

Ром Юрый 79, 80

Ромер Міхал 79—81

Ромер Эўгеніюш 225

Роп Фрыдрых 122

Роп Эдвард 26, 99

Рорбах Паўль 118, 180

Рос 352

Рудніцкі Сцяпан 50, 213—216, 225

Рудовіч Станіслаў 8, 46

Румянцаў Пётр 29

Русецкі Вільгельм 253, 271

Рыбінскі Уладзіслаў 294, 296

Рысінскі Саламон 23

Рыціх Аляксандр 50, 54

Рэдзька В. 197, 240

Рэзаускі Людвіг 159, 169, 171, 172, 235

Рэзмер Вальдэмар 18

Рэзнік Анатоль 446

Рэйнгольд Ісак 342, 344, 345, 347

Рэненкампф Паўль фон 108

Рэнер Карл 131

СабалеўскіД. 150

Савінкаў Барыс 65, 389, 431

Савіцкі Іван 345

Савіч А. 166

Савіч Канстанцін 288

Сажыч Язэп 449

Сазонаў Сяргей 125, 126, 388, 389

Сакалоўскі А. 149

Сакольнікаў Рыгор 184

Салановіч Ціт 161, 253, 271

Самойла Уладзімір 247

Самойленка Б. 127, 128

Самсонаў 392

Самсонаў Аляксандр 108, 311

Сангайла Антоній 100

Сапега Яўстах 299, 336

Сарока Міхаіл 323

Сарцэвічэне Ёліта 18

Саўчыц Аляксандр 323

Саханоўскі В. 161

Свідэрскі Мікола 212, 216, 217

Свянтэцкі Казімір 116

Свярдлоў Якаў 342, 344, 348

Святаполк-Мірскі Вінцэнт 114, 123, 306

Селяменеў Вячаслаў 17

Семянюк (Сяменік) Лукаш 394 Серада Іван 14,16, 152, 160, 184, 188, 197, 205, 240, 241, 253—255, 259, 270—272, 279—281, 283, 284, 422, 432, 439, 445, 449, 450

Сівіцкая Людвіка (Верас Зоська) 125, 149, 253, 270

Сідарэвіч Анатоль 450

Сінгалевіч Уладзімір 378

Сініла Аляксандр 323

Скабелка Н. 321

Скалабан Віталь 17

Скарападскі Паўло 219, 220, 256, 265, 266, 268, 280, 282, 284—286, 303, 378, 442

Скарына Францішак 15, 17,18, 376

Скарынка У. 148

Скірмунт Канстанцін 78

Скірмунт Канстанцыя 76, 77 Скірмунт Раман 16, 81, 100, 101, 139—141, 146, 205, 251—257, 270— 280, 288, 290, 292, 329, 356, 366, 370, 377, 391, 430, 439, 440, 451 Славінскі Аляксандр 378 Славэк Валеры 366

Сляжавічус Міколас 79, 80, 224, 310, 315, 319, 332, 374, 383, 385 Смалянчук Алесь 72, 81, 451 Смоліч Аркадзь 45, 125,138, 139, 142, 144, 146—149, 161,197, 201, 205, 207, 242, 247, 253, 254, 259, 270, 271, 280, 288, 291, 352, 354, 359, 360, 362, 364—366, 370, 371, 378, 385, 388, 389, 400, 401, 417, 429, 430, 432, 433, 450 Смятона Антанас 122, 133, 385 Снапкоўская Святлана 36, 37 Сокаў Мікалай 50, 209, 217 Солтык 158

Сразнеўскі 92 Стажэўскі 339 Сталін Іосіф 156, 166, 172, 173, 341, 343, 344, 348

Сталыгва Уладзіслаў 149

Сталыпін Пётр 38, 40, 43, 68, 70, 102, 105

Станішэўская Тэкля 318

Станкевіч Адам 125, 162, 201, 422, 432, 451

Станкевіч Янка 269, 301, 306, 325, 354, 368—370, 394

Стаіпкевіч Мікалай 10 Сташынскас В. 116 Струвэ Пётр 65 Студніцкі Вацлаў 118 Стульгінскіс Аляксандрас 169 Стэфан Баторый 19 Судзілоўскі В. 128

Сулеўскі Мікалай 300, 335

Сулкевіч Аляксандр 75 Сурмач Ганна 12 Сушынскі Язэп 161,165 Сыракомля Уладзіслаў (Кандратовіч Людвік Уладзіслаў) 30, 88, 376

Сямашка Дамінік 80, 119, 200, 269, 306, 384, 386

Сямашка Іосіф 26

Сямашка Я. 394

Сянкевіч Генрык 117

Сяўрук Аляксандр 181

Талентс Стэфан 405

Талочка Уладзіслаў 114, 306

Талька-Грынцэвіч Юльян 50 Тарашкевіч Браніслаў 125, 139, 140, 149, 247, 259, 354, 365, 366, 369, 391, 393, 416, 423, 429, 448,450

Тароцька 310

Татомір Люцыян 72

Ткачоў Пётр 64

Ткачэнка Міхайла 262

Трамповіч Павел 251, 266

Трафімаў Яўсей 143

Троцкі Леў 172, 177, 182—184, 186, 409

Трусевіч Станіслаў 74

Туркевіч Язэп 200

Туронак Юры 11, 71, 75, 112, 147, 250

Турук Фёдар 143, 162

Турчыновіч 253, 271

Турчыновіч Восіп 30, 31

Тышкевіч Антоній 78

Тышкевіч Міхал 396

Тышкевіч Юзаф 78

Тэраўскі Уладзімір 237—239, 450

Тэўмін I. 127

Увараў Сяргей 29, 35

Уладзімір, епіскап 320, 323, 334, 360, 368

Уладзіслаў гл. Ягайла

Уласаў Аляксандр 97, 98, 149, 205, 253, 254, 271, 280, 422, 432

Улашчык Мікола 36, 37

Улманіс Карліс 136, 137, 405, 406, 442

Умястоўскі Францішак 95, 97

Уншліхт Іосіф 352

Упіціс Карліс 135

Усціловіч А. 148

УспенскіА271, 333, 334, 369

Ушакоў Дзмітрый 50, 209, 217

Фалевіч Войцех 359, 367

Фалькевіч Казімір 369

Фалькенгайн Эрых фон 256, 311 Фальскі Усевалад 125, 139,140, 163, 345, 349

Фамін А. 200, 253

Фарботка Язэп 212, 395

Федароўскі Міхал 268

Форгах Ёган фон 251, 268

Фостэр Р. Ц. 297, 339

Фохт Аляксандр 353, 369

Франка Франсіска 451

Фрунзэ Міхаіл 127, 173

Функ 324

Хамянтоўскі Ф. 128

Хатэнка Ф. 161

Хахолка П. 161

Хвецька Люцыян 143, 144

Хлябоўчык Юзаф 46

Хмяльніцкі Багдан 19, 24

Ходзька Леанард 72

Хольсці Рудольф 407

Храпкін М. 161

Хржанстоўскі Станіслаў 275, 276

Хургін X. 200, 253

Хургін Я. 127

Цвікевіч Аляксандр 12, 14,15, 29, 32, 143, 146, 161, 165, 167, 184, 199, 212, 217, 218, 230, 251, 253, 258, 259, 261, 264, 268, 269, 271, 285, 291, 352, 354, 377, 378, 388, 389, 397, 405, 417, 421, 423, 429, 448—^150

Цвірка-Гадыцкі Казімір 253, 271, 272, 324, 355—359, 429 Цемнарусаў Павел гл. Міхаіл Церашковіч Павел 37, 55, 58, 60 Цікота Андрэй 144, 362, 395 Цісэк Януш 397

Ціхаміраў Аляксандр 10

Ціхаміраў Леў 91

Цывінскі Вацлаў 127, 253

Цывунеліс М. 104

Цымерле Людвіг 293, 351

Цымерман Артур 118

Цыхоўскі Казімір 316, 348

Цэдэрбаум Ілля гл. Мартаў Юлій

Цяпінскі Васіль 376

Цярэшчанка Кузьма 291, 325, 326, 330, 341, 353, 354, 365—367, 395, 406, 411^13, 416, 422, 432, 440, 445

Чавусаў В. 125

Чайкоўскі Мікалай 64, 389

Чапінскі Вінцэнт 383, 384

Чаплінскі Л. 316

Чарапук Янка 258, 369, 392, 411, 433

Чарвякоў Аляксандр 125, 148, 344, 345, 349, 447

Чаркоўскі Людвік 79

Чарневіч 339

Чарнецкі Стэфан, беларускі дзеяч 321

Чарнецкі Стэфан, польскі вайсковец 191, 321

Чарноў Віктар 64

Чарнушэвіч Зміцер 345

Чарнышэўскі Мікалай 40

Чарнякевіч Андрэй 366, 367, 397, 418

Чартарыйскі Адам Ежы 27

Чорны Самюэль 79

Чычэрын Георгій 184

Чэрнін Атакар 178, 180

Чэрніхаў Юзаф 79

Шабад Цэмах 116, 119

Шайноха Караль 72

Шалухін Сяргей 185

Шантыр Фабіян 15, 129, 140,146, 163—165, 258, 345, 450

Шаптыцкі Станіслаў 126, 338, 367, 368

Шарашэўскі 45

Шаўковы Раман 411

Шаўліс Юргіс 80, 116, 117, 119, 120,

122, 359, 385

Шаўчук 160

Шафнагель Казімір 81, 123

Шахматаў Аляксей 207—208

Шварц 331

Шварцэнштайн Альфонс Мума фон

218, 251, 265, 281

Шлегель I. 127

Шлюпас Ёнас 136

Шнаркевіч Язэп 14

Шпілеўскі Павел 51

Шупа Сяргей 12, 14, 397

Шчарбіцкі 316

Шчарухін С. 221

Шчорс Мікола 451

“Шчыры Беларус” 88

Шчэрба-Равіч 334

Шыбаловіч 253, 271

Шыла Мікалай 149, 253, 258, 270, 401, 422

Шыманец-Сурвіла Івонка 449

Шыманскі 202, 254

Шымко Б. 161

Шымковіч Барыс 352, 406

Шыпаў Дзмітрый 68

Шэфер Дзітрых 209, 210, 213—215, 217

Эберт Фрыдрых 288

Эверт Аляксей 111

Эгліціс Віктарс 135

Эйдукевіч 116

Эктан Лорд 415

Эпімах-Шыпіла Браніслаў 125

Эркерт 231

Эрцбергер Маціяс 133

Эрэміч I. 50

Юдзеніч Мікалай 398,407,409,410,415

Юндзіл Антоній 336

Юндзіл Зыгмунт 116, 299

Юргель I. 321

Юркевіч 452

Юрэвічуце Аўшра 17

Юшкевіч 334

Яворскі 271

Ягава Готліб фон 118

Ягайла (Уладзіслаў) 22, 235

Якавюк Сымон 321, 327, 353, 392

Якімовіч Мікалай 392

Якубеня Р. 189, 253, 271

Якубецкі Андрэй 318, 322, 323, 327, 353, 354, 403, 404, 411, 412

Якубоўскі Давыд 404

Яленскі Альгерд 400

Ямант Мацей 338

Ямкова Вольга 18

Ян з Чарнкава 19

Ян са Стабніцы 19

Янкоўскі Я. 377

Янсан Аляксандр 355, 356, 394

Янулайціс Аўгусцінас 119

Янушкоўскі Рыгор 210

Янчэўскі В. 127, 200

Ярашэвіч Міканор 202, 254, 402

Ярашэвіч Язэп 28

Яркін Віктар 345

Ярыла 234

Ярэміч Аляксандр 125

Я. С. 169,170

Геаграфічны паказальнік*

Абольцы, в. 244

Адамовічы, м. 335

Адэса, г. 14, 70, 75, 143,144, 166, 188, 262, 263, 266, 281, 350, 351, 380, 389, 428, 445

Адэская акруга 143, 262

Адэская вобласць 170

Азарычы, м. 221

Азербайджан 131, 382, 387, 442

Алекшыцкі павет 111

Алекшыцы, м. 335

Алеўск, г. 399

Аліта, г. 315

Аліцкі павет 111

Алькенікі, в. 223

Аляксандраўская воласць 53

Аляшковічы, в. 221

Амерыка 43, 121

Англія 231, 405, 408, 414, 421

Апочацкі павет 208, 226

Апочка, г. 211

Араны, г. 223, 226, 315

Аргенціна 41, 183

Арлоўская губерня 209, 220, 226, 231, 268, 371

Арлянская воласць 53

Арменія 131, 387

Арол, г. 188, 221

Архангельск, г. 70

Аршанскі павет 45, 289, 394

Асавец, крэпасць 227

Асташкаўскі павет 208, 226

Астрожскі павет 51

Астрына, м. 330, 335

Аткарск, г. 450

Аўтустоў, г. 108, 214, 223, 224, 232, 330

Аўтустоўскі канал 223

Аўгустоўскі павет 54, 58, 111, 224,

299, 317, 322, 330, 339, 438

Аўстра-Венгрыя (Аўстра-Венгерская манархія, Габсбургская манархія) 62, 74, 84, 178,180—183, 185, 212, 214, 251, 261, 268, 269, 284, 303

Аўстралія 41

Аўстрыя 127, 135, 179, 281

Ашмянскі павет 48, 54, 59, 111, 124, 128, 244, 299, 368

Ашмяны, г. 19, 112, 245, 330, 438

Баброўня, в. 239

Бабруйск, г. 36, 45, 48, 99, 128, 129, 131, 132, 143, 144, 149, 150, 188, 190, 215, 216, 243, 245, 247, 298, 399

Бабруйская крэпасць 188

Бабруйскі павет 49, 59,103, 190, 215, 216, 220, 221, 242, 244

Балгарыя 178,182, 185, 212, 261, 281

Балканы 379

Балсуны, в. 216

Балтыйскае мора (Балтыка) 16, 119, 120, 304, 380, 388, 405, 414, 441

Балтыя 398

Баравая, р. 215

Баранавічы, г. 44, 108, 111, 112, 126, 244, 309, 316, 438

Барысаў, г. 36, 45, 128,132, 184, 188, 222, 243, 244, 394, 426, 438

Барысаўскі павет 48, 49, 55, 59, 246, 394

Бацэвічы, в. 242

Белавежа, акруга 324, 330

Белавежа, м. 399, 451

Белавежская пушча 7, 324, 386, 387

Белавежскі павет 324

Бяла-Падляскі (Бяла-Падляскі) павет 183, 299

’ Пры стварэнні паказальніка не ўлічваліся назвы «Беларусь» і «Беларуская Народная Рэспубліка». Выкарыстоўваюццанаступныя скароты: г. — горад; м. — мястэчка; в. — вёска, ст. — станцыя; р. — рака; воз. — возера.

Беларуска-Літоўская дзяржава 224, 386, 387

Беларуская вобласць 164

Беларуская губерня 137

Беларуская дзяржава 282, 302, 347

Беларуская дыяцэзія 25

Беларуская зямля 232, 312

Беларуская рэспубліка 165, 169, 171, 174, 176, 401

Беларуская Савецкая

Сацыялістычная Рэспубліка (Беларуская ССР, БССР) 7, 21, 36, 37, 239, 327, 341, 343—348, 435, 437, 444, 447—452

Беларускі кантон 295

Беласток, г. 11, 18, 44, 45, 55, 74, 85, 111, 115, 202, 208, 227, 228, 232, 233, 248, 295, 302, 306, 324, 326, 329, 330, 334, 336, 437

Беласток—Горадня (ЛітваПоўдзень), акруга 111, 112, 293 Беластоцкая акруга Стражы Крэсовай 362

Беластоцкі павет 35, 45, 52, 53, 58, 111, 124, 208, 227, 241, 246, 270, 284, 294, 295, 299, 305, 317, 332, 338, 339, 428, 438

Беласточак, маёнтак 246 Беласточчына 20, 110, 112, 255 Белая Ваца, в. 316 Белая-Падляская, г. 51

Белая Русь 19, 77—78, 83, 85, 298, 375, 432

Бельская зямля 7, 214

Бельскі (Бельска-Падляшскі) павет 35, 48, 50, 52, 53, 58, 60, 97, 111, 208, 213, 223, 227, 232, 270, 284, 294, 295, 299, 305, 317, 332, 337—339, 371, 428, 438 Бельскі павет (Смаленшчына) 208 Бельск-Падляшскі (Бельск), г. 86, 208, 212, 302, 306, 329, 330 Бераставіца, м. 335

Берасце (Берасце-Літоўскае), г. 20, 48, 49, 59, 112, 154, 166, 168, 173, 177, 178, 181—187,191, 193,194, 211— 213, 215—217, 219, 227, 228, 244, 261,

263,    265, 281, 309, 330, 334, 336, 338, 434, 438

Берасцейская акруга Стражы Крэсовай 362

Берасцейская акруга Цэнтральнай управы ўсходніх земляў 437 Берасцейская дыяцэзія 25 Берасцейская зямля 7, 211, 214 Берасцейская крэпасць 182, 424 Берасцейскі павет 50—52, 59, 124, 198, 212—214, 220, 227, 299, 321, 338 Берлін, г. 12—14, 16, 117, 122, 123, 136, 180, 184, 187,194,195, 198, 228—230, 233, 246, 250—252, 255, 257, 264, 269, 281, 283, 286, 288, 293, 352, 354, 355, 359, 363, 364, 366, 370, 371, 377, 378, 383, 384, 387, 391, 395, 396, 400, 405, 410—414, 416—418, 420, 421, 429, 430, 434, 437, 442, 448, 449, 451, 452 Берн, г. 121 Бершты, в. 323 Бесарабія 262 Бесарабская губерня 170 Бесядзь, р. 221 Бжэзе, г. 18

Білгарай, г. 183, 212

Білгарайскі павет 183

Біржанскі павет 111

Бірча, в. 190

Бобра, р. 109, 223 Бобрскі павет 244 Бранск, г. Арлоўскай губерні 199, 209, 211, 216, 217, 221, 232 Бранск, г. на Падляшшы 223 Бранскі павет 226, 268 Браслаўшчына 394, 409 Броўскі павет 111

Брусель, г. 65

Буг, р. 20, 211, 222, 227, 232

Бут (Краснае) 298

Буда-Кашалёва, м. 144 Будслаў, м. 244, 280, 425 Букавіна 145, 303 Бухарэст, г. 185 Быхаў, г. 127, 244, 249, 438

Бяла-Падляскі павет гл. БелаПадляскі павет

Бялград, г. 14

Бярдзічаў, г. 184

Бяроза-Картузская, г. 211

Бярозаўка, р. 215

Бярэзіна, р. 120, 221, 268, 298, 310, 399, 438

Вайсковая акруга Літвы і Беларусі 339

Валк, г. 136

Валкоўня, ст. 399

Валожын, г. 132

Валынскае княства 179

Валынская іуберня 51,105,170,211,220 Валынь 19, 126,135, 182, 295, 298 Варобы, в. 221

Варонеж, г. 64, 133, 399 Варонежская губерня 135 Вароняя, вул. у Вільні 316 Варосічы, в. 215

Варшава, г. 14, 15, 74, 75, 109, 210, 227, 228, 230, 233, 245, 264, 267, 283, 294—296, 299—301, 335—337, 340, 341, 354, 356—359, 361—366, 369, 370, 385, 389—391, 393, 395—397, 399, 400, 404, 410-416, 418, 420, 423, 424, 426, 427, 429, 430, 436, 437, 439, 442, 451

Васілішкаўскі павет 111

Васілішкі, м. 334

Ваўкавыск, г. 44, 244, 316, 330, 334, 438

Ваўкавыская зямля 320

Ваўкавыскі павет 47, 48, 52, 59,111, 208, 241, 242, 246, 295, 299, 324—327, 330, 337, 338, 341

Ваўкавыскі раён 324, 325

Веве, г. 117

Вежайцкі павет 111

Велікалуцкі павет 208, 226 Велікаросія 48, 86, 91, 179, 181, 210, 259, 388

Вена, г. 220, 221, 225, 231, 255, 286, 352, 378

Ветка, г. 128, 216, 221

Вехатніца, в. 242

Відзы, г. 223 Відзэме 135—137 Вілейка, г. 113, 131, 312 Вілейскі павет 45, 48, 54, 59, 128, 242, 244, 246—247, 309

Віленская акруга Стражы Крэсовай 362

Віленская вайсковая акруга 339 Віленская іуберня 17, 20, 33, 35, 47, 49, 54, 55, 58, 59, 83, 84, 97, 100, 102—105, 109, 118, 128,142, 153, 155, 161, 162, 171, 174, 231, 241, 244, 247, 265, 270, 293, 299, 305, 308—310, 329, 341, 344, 348, 367, 371, 384, 437, 438 Віленская дыяцэзія 25 Віленская зямля 299

Віленская навучальная акруга 27 Віленскі павет 35, 54, 60, 111, 226, 231, 299

Віленскі раён 324

Віленшчына 7, 39, 42, 43, 49, 58, 60, 63, 82, 99, 110, 119, 120,122, 128, 131, 166, 171, 187, 201, 202, 208, 223, 224, 246, 249, 255, 269, 270, 272, 273, 278, 286, 299, 300, 302—304, 306—309, 317, 321, 329, 332, 334, 337, 339, 355, 362—368, 371, 372, 377, 384—386, 392—394, 401, 403, 411, 425, 426, 438, 447, 448

Вілкавішскі павет 111

Вількамірскі павет 111

Вільня, г. 7, 25, 28, 29, 31, 35, 44, 45, 49, 74—76, 78, 79, 82, 83, 85, 95—98, 101, 104, 109, 111,113—115, 117— 119, 122—124, 131, 133, 134, 185, 193—195, 201, 208, 223, 224, 226, 227, 229, 230, 232, 233, 236, 239, 242, 246, 248, 251—255, 258, 265, 269, 275, 289, 294, 295, 298, 300, 303, 304, 306, 307, 310, 315—317, 325, 329, 330, 333, 334, 340, 344, 348, 352, 359—363, 366— 368, 370—372, 377, 386, 392, 394, 398—401, 410—412, 414, 425-^27, 431, 437, 440, 443, 450—452

Віндаўскі павет 111

Віцебск, г. 20, 30, 44, 45, 48, 57, 59, 75, 80, 85, 124, 127—129, 131, 132, 143,144, 146,147, 150, 152, 188, 190—192, 248, 294, 340, 401, 443 Віцебская губерня 17, 20, 33, 35—38, 47, 49, 54, 55, 58, 59, 75, 76, 85, 100, 102—105, 109, 124, 128, 129,137, 153, 154, 161, 162,171,174, 208, 210, 226, 231, 244, 286, 295, 337, 341, 343, 344, 347, 348, 371, 425, 437

Віцебскі павет 47, 49, 54,103 Віцебшчына 42, 198, 202, 208, 245, 309, 427, 428, 438

Вішнева, м. 45

ВКЛ гл. Вялікае Княства Літоўскае Вобласць Войска Данскога 181 Волга, р. 232

Воранава, м. 223

Востраў, г. 310

Воўпа, м. 48

Выганаўскае возера 182, 212, 215, 217, 221

Выгонічы, м. 209

Выдранка, в. 216

Высока-Літоўск, м. 211, 212, 221 Высокі Двор, в. 223 Вяземскі павет 226

Вязьма, г. 211

Вяліжскі павет 54

Вялікабрытанія 136, 137, 264, 308, 309, 317, 377, 381—384, 404, 405, 407, 408, 410, 411, 415, 434, 443 Вялікае Княства Інфлянцкае 179 Вялікае Княсгва Літоўскае (ВКЛ) 16,19, 21—23, 26—28, 30—32, 40, 51, 72, 77, 78, 81,93,96,108,116—124,134,139,175, 179,193,195, 219, 223, 233—235, 269, 272,289,294,296,297,303,304,361,363, 369, 371,375,376,383,445 Вялікае Княства Маскоўскае 26 Вялікая Літва 83

Вялікі Ноўтарад (Ноўгарад), г. 19, 30 Вялікія Бортнікі, в. 190, 245 Вялікія Лукі, г. 211 Вярхуціна, в. 215

Гаага, г. 121

Габсбургская манархія гл. АўстраВенгрыя

Гадуцішкі, ст. 223

Газенпоцкі павет 111

Галіцка-Падольскае каралеўства 295 Галіччына 25, 71, 79, 84, 145, 298, 303, 362

Ганцавічы, в. 215

Гарадзенская акруга Стражы Крэсовай 362

Гарадзенская вайсковая акруга 333,339 Гарадзенская іуберня 17, 20, 33, 35—37, 43, 47, 49, 52, 54, 55, 58, 59, 83—85, 97, 100, 102—104, 109, 118, . 153, 161, 162, 171,185, 196, 211, 214, 216, 218, 220, 221, 223, 227, 231, 232, 240, 246, 264, 270, 272, 273, 284, 293, 294, 299, 305, 308, 317, 320—323, 329, 331—333, 335, 336, 341, 343, 344, 346—348, 350, 354, 367, 371, 384, 385, 387, 437, 438, 447

Гарадзенская зямля 299, 300, 320, 322, 335

Гарадзенскі край 320, 321, 351, 383 Гарадзенскі павет 47, 49, 51, 52, 55, 59, 103, 111, 226, 239, 241, 284, 295, 299, 323, 324, 326—328, 331, 332, 338, 340, 341, 352, 353, 364 Гарадзеншчына 7, 28, 31, 32, 39, 43, 49, 52, 54, 58, 60, 99, 110, 112, 120, 166, 171,187, 201, 202, 208, 223, 224, 227, 249, 255, 269, 270, 272, 275, 278, 286, 299, 300, 302—304, 306—310, 317—323, 327—329, 331—334, 336, 337, 340, 349—353, 355, 359, 364— 368, 371, 372, 377, 383—386, 389, 392—394, 396, 401, 403, 411, 425, 426, 438, 440, 447

Гарадзец, г. 209, 216

Гарадзец, ст. 211

Гарадзецкі павет 131

Гарадзішча, м. 111

Гараднянскі павет 58, 209, 214, 227

Гарадоцкі павет 54 Гарбацэвічы, в. 221

Гаробічы, в. 209

Гародле, замак 22

Гародня, г. 232

Гарынь, р. 216, 298

Гдоў, г. 409

Германія (Нямеччына, Немцы) 42, 46, 112, 118—120, 122, 123, 127, 130, 136, 155, 158, 171, 173,175,177—180, 182—187, 191, 193—195, 198, 200, 201, 212, 214, 217, 218, 227, 228, 233, 243, 245, 249—252, 255—257, 259— 265, 268, 269, 280—285, 288, 289, 292—294, 299—301, 303—305, 313, 317, 319, 321, 333, 346, 354, 355, 362, 371, 378, 396, 404, 405, 412, 416, 434, 438, 442—445

Глуск, м. 215, 221

Глухаў, м. 222

Глухаўскі павет 220

Гожа, м. 335

Голдзінгенскі павет 111

Гомель, г. 19, 20, 29, 36, 44, 45, 48, 70, 124, 127, 128, 132, 144, 147, 155, 185, 199, 213, 216, 217, 219, 221, 244, 248, 265, 267, 268, 450

Гомельскі павет 49, 131, 198, 212— 214, 217, 219—221, 227, 242, 244, 246, 266—268, 394

Гомелыпчына 45, 216, 244, 267, 268 Горадня (Гродня), г. 7, 44, 45, 48, 49, 59, 85, 99, 109, 113, 115, 124, 202, 208, 227, 229, 231—233, 248, 294, 303, 316—321, 324, 326, 328—330, 332—336, 338, 339, 341, 348, 349, 351—361, 365, 367, 368, 370, 372, 374, 377, 379, 380, 392, 397, 398, 401, 416, 420, 423—425, 428, 437, 440 Горваль, м. 221

Горская рэспубліка Паўночнага Каўказа 382

Горы-Горкі, г. 29, 35, 127, 131, 222 Градзіская воласць 53 Градчаны 379 Граева, г. 227, 228

Граеўскі павет 227, 228, 232 Грамяч, м. 214, 216, 226, 232

Грандзічы, маёнтак 335

Гробінскі павет 111

Грубешаўскі павет 183

Грузія 131, 180, 212, 346, 382, 387, 434, 442

Данбас (Данецкі басейн) 134, 181 Данская Рэспубліка 181, 434, 442 Дарагабуж, г. 371

Дарагабужскі павет 49, 209 Даўгаўпілс гл. Дзвінск

Дзвіна, р. 19, 29, 44, 120, 185, 224, 268, 297, 298, 399

Дзвінск (Даўгаўпілс, Дынабург), г. 7, 55, 109, 111, 137,185, 187, 224—228, 232, 233, 241, 386, 410, 438, 452 Дзвінская вайсковая акрута 128 Дзвінскі павет 54, 103, 208, 226, 438, 452

Дзёрнавічы, в. 216

Дзісенскі павет 47—49, 54, 59, 97, 128, 208, 298, 309, 394

Дзісна, г. 128, 386

Дзясна, р. 211, 214, 216, 226, 232

Дзятлава, м. 330

Дзятлаўскі павет 111

Дняпро, р. 19, 29, 120, 198, 211, 215, 217, 221, 297

Добленскі павет 111

Добруш, м. 45

Домбе, лагер 392

Дон, р. 181

Драгічын, г. на р. Буг 22, 223, 227

Драгічын, г. у Кобрынскім павеце 216

Драгічынская зямля 214

Друя, м. 224

Дрысвяты, воз. 223

Друскенікі, м. 113,223,232,334,335,360

Дрысенскі павет 48, 54, 59 Дубічы-Царкоўныя, в. 212 Дубна, в. 241

Дубнікі, в. 223

Дуброўна, м. 150

Дубяжынская воласць 53

Дукора, м. 150, 190

Духаўшчынскі павет 49

Езяроскі павет 47, 54, 299

Езяросы, г. 208, 224, 335

Екацярьшаслаўская губерня 135

Ельнінскі павет 49, 209

Ельня, г. 150

Еўе, г. 226

Еўропа 40, 78, 108, 177, 178, 180, 186, 194, 209, 217, 220, 222, 264, 270, 350, 373, 374, 430, 433, 434, 443, 446

Жабінка, ст. 44, 321, 335

Жабна, в. 335

Жамойць 82, 293

Жлобін, г. 150, 188, 215, 221, 245, 438

Жорнаўка, маёнтак 189

Жыздрынскі павет 226

Жыровічы, м. 25

Жытомір, г. 51

Жытомірскі павет 51

Заблудаў, г. 45

Заблудаўская воласць 246

Забор’е, в. 221

Закапанэ, г. 415

Закарпацце 303

Закаўказзе 185

Залатая Арда 22

Залессе, м. 45

Замір’е, м. 128

Замкавая гара ў Вільні 315

Замойскі павет 183

Замосце, г. 183

Запарожскае войска 19

Заслаўская воласць 246

Заслаўскі павет 298

Захад 33, 39, 136, 255, 339, 344, 349, 356, 436

Заходнеўкраінская вобласць 378

Заходнеўкраінская Народная

Рэспубліка 378

Заходні край 38

Заходні рэгіён 58—60

Заходні фронт 109, 111, 124, 128, 129, 131, 132, 150, 151, 153, 155, 156, 159, 163,164, 166, 169, 170, 173, 188, 190, 191, 311, 345

Заходняе Палессе 7, 52, 58—60, 187, 211—213, 216, 219, 220, 222, 246, 281, 282, 438

Заходняя Беларусь 60, 186, 326, 348, 436, 437, 446, 448, 450, 451

Заходняя вобласць 16, 128, 129, 153, 155, 156, 163, 169, 170—173, 190, 191, 343, 345, 347

Заходняя Еўропа 36, 57, 119, 178, 402, 439, 445

Заходняя Украіна 378

Зачысценская воласць 394

Звягель гл. Наваград-Валынскі Злучаныя Штаты ад Балтыйскага да

Чорнага мораў 119, 224, 289 Злучаныя Штаты Амерыкі (ЗША, Злучаныя Штаты, Злучаныя Штаты Паўночнай Амерыкі) 183, 288, 295, 317, 355, 373, 381, 408, 421, 434, 443 Злучаныя Штаты Польшчы 295

Івенец, м. 128, 246

Ігуменскі павет 55, 56, 59, 189, 266

Ізборск, г. 410

Ілукста, г. 224

Ілуксцкі павет 47, 54, 208, 298

Індура, м. 335, 336

Індурская воласць 320

Інфлянты 179, 184, 210, 224

Іпа, р. 221

Іспанія 451

Італія 317, 381, 421

Кавалі, в. 246

Казанская губерня 109

Калантаеўка, м. 222

Каліш, г. 109

Калужская губерня 109, 211, 226, 231, 371

Калуш, г. 298

Камп’енскі лес 288, 310

Камянецкі павет 298

Камянец-Літоўск, г. 211, 212, 221

Канада 41

Канары, м. 335

Кангрэсаўка гл. Каралеўства Польскае

Канеў, г. 264

Канстанцінаўскі павет 183 Капенгаген, г. 14 Капцёўка, в. 335

Каралеўства Польскае (Карона Польская, Карона, Кангрэсаўка) 23, 26, 31, 36, 44, 45, 70, 72—74, 77—80, 83, 100, 102, 108,109, 119, 126, 159, 179, 183, 223, 233, 272, 280, 294, 297, 298, 335, 358, 375, 439

Каралін, м. 335

Карона Польская гл. Каралеўства Польскае

Карпілаўка, маёнтак 125

Кастрама, г. 399

Касцюковічы, ст. 221

Каўказ 7, 102, 150, 181

Кашадарскі павет 111

Кашадары, г. 315

Кейданскі павет 111

Кейданы, г. 315

Кейтавішкі, в. 223

Кёнігсберг, г. 44, 227, 228

Кіеў, г. 14, 18, 19, 22, 29, 30, 39, 70, 84, 85, 134, 139, 143, 149, 159, 166, 172,181, 183, 185, 188, 189, 211, 212, 214, 215, 217, 218, 220, 222, 229—231, 234, 248, 251, 255, 256, 261—269, 280—286, 288, 290, 303, 313, 438, 445 Кіеўская губерня 51, 105, 211, 220 Кіеўская дзяржава 179 Кіеўская Русь 29, 116, 234 Кіеўіпчына 19, 135 Кішынёў, г. 70 Клайпеда, г. 295, 309 Кленіцкая воласць 53 Клечы, в. 223 Клімавічы, м. 132 Кнышын, г. 214

Кобрын, г. 216, 219, 241, 330, 334 Кобрынская зямля 214

Кобрынскі павет 50—52, 59, 124, 213, 214, 216, 220, 227, 241, 299, 321, 338 Ковель, г. 228, 336, 399

Ковельскі павет 51, 54

Ковенская губерня 20, 47, 83, 84, 101,

109, 118, 179, 208, 223, 289, 293, 299, 309, 341, 348, 371, 386, 408

Ковенскі павет 111

Ковенскі раён 324

Ковеншчына 336

Койданава, м. 45, 243, 245, 438

Корсаўка, ст. 210, 224, 226, 232

Косава, краіна 435

Косава, м. 221

Коўна, г. 14, 16, 75, 109, 224, 228, 235, 295, 315, 316, 331—333, 351—353, 355, 359—361, 363, 365, 366, 369— 371, 377, 385, 387, 406, 416, 420, 421, 429, 436, 448, 451

Кракаў, г. 96, 356, 392, 452

Крамянецкі павет 51

Красналуцкая воласць 394

Краснаполь, м. 108

Краснінскі павет 49, 209

Красны Рог, в. 221

Красныстаў, г. 183, 212

Красныстаўскі павет 183

Кротаў, в. 221

Крывок, в. 246

Крым 135

Крынкі, м. 48, 323, 324, 330, 335, 340

Крынкі—Лунна, акруга 324

Крыпнянская воласць 53

Крэмль 185

Крэва, м. 22

«Крэсы Усходнія» 151

Крэтынгскі павет 111

Кузніца, м. 335

Купішскі павет 111

Курапаты, урочышча 432, 450

Курляндскае княства 179 Курляндская губерня 47, 54, 83, 118, 179, 208

Курляндыя 84, 109, 111, 114, 135— 137, 185, 210, 223, 224, 298

Курск, г. 216, 222, 264, 281

Курская губерня 109, 135

Куршанскі павет 111

Курылаўка, в. 295

Кэмпінская пушча 451

Лабна, м. 335

Лазана, г. 119, 121, 225

Лактышы, в. 215

Лань, р. 215

Лапы, ст. 227, 316, 339, 340, 352

Ласінская воласць 53

Латвійская дзяржава 136

Латвійская Рэспубліка 405, 442 Латвія 7, 13, 37, 47, 83, 96, 120, 131, 135—137, 201, 224—226, 239, 251, 261, 301, 304, 346, 379, 380, 382, 388, 405—408, 410, 411, 413—415, 423, 429, 434, 436—438, 442, 444—446, 451, 452

Латгалія 135—137, 224, 225, 415

Лашаны, в. 246

Лепель, г. 128

Лепельскі павет 47,54,59,246,289,298 Лібава, г. 14, 44, 120, 295, 298, 308, 350, 405, 436

Лібава-Роменская чыгунка 44, 175, 215, 221, 268

Лібаўскі павет 111

Лівонія гл. Ліфляндыя

Ліда, г. 109, 185, 187, 223, 244, 316, 330, 334, 438

Лідскі гарадскі павет 111

Лідскі павет 48, 49, 54, 97, 226, 295, 299, 310, 335

Ліксна, маёнтак 224

Лінова, м. 335

Ліпск, в. 209

Літва 7, 12, 13, 17, 18, 20, 21, 23, 28, 29, 32, 34, 37, 42, 47, 48, 55, 70—85, 95, 96, 99—102, 108,109, 111, 113, 115—118, 120—123, 126, 131,133, 159, 166, 185, 193—195, 201, 204, 210, 217, 220—226, 228, 229, 231—236, 239, 244, 245, 249, 250, 255, 261, 267—269, 272, 273, 286, 293—298, 300—311, 315—317, 321, 322, 324, 328—332, 334, 336—340, 346, 348, 349, 356, 360, 362—364, 366, 369, 371, 372, 374—376, 379—388, 390—392, 396, 399, 402, 407, 408, 410—412, 414—416, 427, 431, 434, 436—140,

442, 444, 445, 447, 448, 451

Літва (Літва-Поўнач), акруга 112, 195, 293

Літоўска-Беларускае (БеларускаЛітоўскае) гаспадарства 307, 376 Літоўска-Беларуская дзяржава 430, 441

Літоўска-Беларуская працоўная камуна 342

Літоўска-Беларуская рэспубліка 366

Літоўска-Беларуская ССР (ЛітБел

ССР) 347, 348, 349, 352, 366, 399, 417

Літоўска-Беларускі фронт 367, 399

Літоўская дзяржава 187, 200, 384

Літоўская дыяцэзія 25

Літоўская Рэспубліка 75, 303, 348, 385, 386

Літоўская савецкая рэспубліка 346, 347

Літоўская ССР 10, 13, 348

Літоўскі кантон 295

Ліфляндыя (Лівонія, Шведскія

Інфлянты) 210

Лодзінскі рэгіён 45

Лодзь, г. 74, 417, 451

Лоеў, г. 214, 219

Локтышы, в. 221

Ломжынская губерня 223, 227, 228, 232

Лондан, г. 15, 18, 65,136, 308, 383, 384, 405, 407, 408, 410, 412, 413, 415 Лунін, в. 209

Лунінец, г. 44, 141, 209, 245, 399, 438

Лунна, м. 324, 335

Луцк, г. 298

Луцкая дыяцэзія 25

Луцкі павет 51

Лушыва, в. 211

Львоў, г. 213, 303

Любашава, м. 221

Любеч, в. 211

Люцын, г. 224, 226, 241, 310

Люцынскі павет 54, 208, 226, 231, 371

Ляйпцыг, г. 66

Магілёў, г. 19, 20, 25, 29, 48, 57, 59, 85, 99, 124, 127,131, 145, 147, 151, 152,155, 185, 188, 245, 247, 248, 438 Магілёўская губерня 17, 20, 29, 33, 35—38, 42, 47, 49, 55, 58, 61, 75, 76, 100,102, 103, 105, 109, 124, 128, 153, 154, 161, 162, 164,167, 171, 174, 208, 216, 219—221, 227, 231, 244, 263, 268, 286, 295, 337, 341, 343, 344, 347, 348, 371, 425, 437

Магілёўская зямля 299 Магілёўскі павет 103, 289 Магілёўшчына 34, 42, 164, 198, 202, 208, 245, 309, 336, 427, 428, 438 Мадуцішкі, м. 312

Мажэйкі, г. 315

Мазыр, г. 45, 99, 128, 131, 211, 214, 216, 219, 244, 265, 447

Мазырскі павет 25, 59, 198, 208, 212—214, 217, 219, 220, 227, 244, 266—268, 351, 362

Макарэвічы, в. 215

Маладзечна, г. 36, 128, 315 Маладзькова, в. 221 Маларосія 91, 92

Малая Літва 62, 83

Малдаўская Рэспубліка 263

Малдова 170, 263, 301

Мальяцкі павет 111

Малыя Бортнікі, в. 190, 245

Малыя Круговічы, в. 221 Маляшэўская воласць 53 Марыямпальскі павет 111 Марыямпальскі раён 325 Марыямполе, г. 108 Масальскі павет 226

Масква, г. 14, 15, 18, 24, 25, 30, 36, 45, 47, 48, 70, 85,110, 119, 131,140, 143,144,149, 155, 157,161,171, 173, 185, 187, 213, 282, 301, 323, 342, 343, 345, 398, 399, 401, 415, 430, 448, 452 Маскоўска-Берасцейская чыгунка 44 Маскоўская губерня 36

Маскоўская дзяржава 24 Маскоўшчына 302

Масты, г. 185, 316, 335

Мглін, г. 214, 216, 221

Мглінскі павет 47,209,214,216,227,268 Мельнік, в. 183, 211, 212, 221, 227 Мельніцкая зямля 214 Мендзыжац, г. 183, 212

Менск (Мінск), г. 10, 12—14, 17,19, 20, 30, 44, 45, 48, 49, 55, 57, 59, 65, 70, 75, 76, 80, 85, 95—97, 99, 102, 108, 109, 113,120, 124, 125, 127—129, 132, 138, 140, 142, 144, 145, 147, 149—153, 155, 156, 158—162, 166, 167, 170, 172—174, 177, 182, 184, 188, 191—193,195, 197, 198, 200, 201, 205—207, 210, 222, 225, 235, 236, 239, 241, 243, 244, 247, 248, 250—253, 255, 261, 265, 267, 269, 274—276, 281, 284, 286, 289, 294—296, 298—300, 303, 310, 312—315, 317, 318, 328, 329, 333, 340, 342, 345, 346, 355, 360, 361, 365, 372, 377, 382, 389, 391, 392, 394, 397, 399—402, 414, 416, 417, 420, 421, 424, 428, 429, 431, 432, 436, 438, 440, 442, 443, 447-452

Менская акруга 97, 120

Менская акруга Стражы Крэсовай 362 Менская акруга Цэнтральнай управы ўсходніх земляў 394, 400, 401, 419, 426, 437

Менская вайсковая акрута 339 Менская губерня 17, 20, 33, 35, 36— 38, 47, 49, 51, 55, 56, 59, 75, 76, 85, 97, 100—105, 109,118, 124, 128,131, 142, 153—155, 161, 162, 174, 202, 203, 208, 216, 218—221, 227, 231, 236, 239, 240, 257, 266—268, 273, 275, 295, 298, 299, 311, 321, 337, 341—344, 346—348, 371, 425, 436—138, 447

Менская зямля 203, 206, 207, 286, 296, 299, 312, 401, 436

Менскі павет 48,49, 56, 59,103, 246, 260 Меншчына 39, 58,102, 202, 208, 247, 272, 286, 297, 309, 311, 336, 384, 401—403, 425, 448 Мерачанка, р. 223 Мікалаеўка, в. 216 Мікаіпэвічы, м. 399, 400

Мілавіды, м. 48

Мітаўскі павет 111

Модлін, г. 109

Монтэвідэа, г. 442

Мсціслаўскае ваяводства 24

Муснікі, в. 223, 232

Навабеліца, м. 242

Наваградак (Навагрудак), г. 19, 20, 111, 245, 324, 356, 358, 386, 438, 451 Наваград-Валынскі, г. 51, 298, 399 Наваград-Валынскі павет 51

Наваградскі павет 124, 142, 240, 243, 246, 299

Наваградчына 356, 357

Навазыбкаў, г. 151, 450

Навазыбкаўскі павет 209, 214, 227, 268

Навасёлкі, маёнтак 320

Нарач, воз. 109

Нарва, г. 148, 310

Нарва (Нараў), р. 208, 213, 223, 232

Нарвегія 408, 414

Нача, р. 215

Невель, в. на Палессі 268

Невельскі павет 54, 226

Нёман, р. 20, 44, 120, 185, 223, 294, 303

Ніўнае, в. 221

Новааляксандраўск гл. Езяросы Новааляксандраўскі павет 47, 54, 208, 223, 299

Новабярозаўская воласць 53

Новая Вілейка, ст. 315

Новы Двор, м. 335

Новы Стэп, в. 221

Новыя Грамыкі, в. 216

Новыя Трокі, г. 223, 226, 232

Ноўгарад гл. Вялікі Ноўгарад Ноўгарад-Северскі, г. 209, 222, 232 Ноўтарад-Северскі павет 214, 226, 227, 268

Нурац, р. 222, 223

Нява, р. 125

Нядрэскі, в. 246

Нямеччына гл. Германія

Няруса, р. 221

Нясвіж, г. 36, 128, 166, 243, 312, 426 Нясвіжскі павет 394

Обер-Ост 111, 112, 114, 115, 122, 162, 175, 245, 256, 257, 269, 278, 311, 319, 351, 437

Омск, г. 381

Орша, г. 36, 127, 128,131, 132, 150, 188, 191, 222

Остраў-Мазавецкая, г. 316

Оўруцкі павет 51

Оўруч, м. 221

Оўруч, в. на Валыні 298

Пагост, в. 221

Падброддзе, м. 315

Падбродскі павет 111

Падляшскае ваяводства 214 Падляшша 19, 23, 28, 85, 181, 187, 198, 213, 214, 219, 220, 222

Падолле 126, 135, 150, 298, 424 Падольская губерня 105, 170 Падольская дзяржава 179

Пазнякі, в. 244

Паланга, г. 298

Палескія чыгункі 44

Палессе 41, 44, 45, 51, 60, 63, 85, 139, 182, 188, 213, 214, 218, 244, 265—268, 272, 286, 295, 296, 298, 399, 431, 451 Палесціна 75, 81, 179

Палтаўская губерня 135

Панізоўе 19

Панявеж, г. 318

Панявежскі павет 111

Паневежскі раён 325

Парыж, г. 13, 16, 74,121, 224, 225, 232, 234, 295, 297, 346, 351, 352, 355, 357, 365, 366, 368, 370, 372, 374, 378—382, 384—391, 396, 397, 405, 417, 421, 423, 427—430, 432, 434, 445 Парычы, м. 245

Парэцкі павет 49, 208

Парэчча, маёнтак 139, 451

Парэчча, м. 335

Пасека, в. 215, 221

Паставы, r. 111

Пасынкаўская воласць 53 Паўднёва-Заходні край 102 Паўднёва-Заходні фронт 140, 143, 145, 150, 157, 166, 262

Паўднёвая Віленшчына 112 Паўднёвая Дабруджа 185 Паўднёвая Еўропа 7, 21, 379 Паўднёвая Літва 330 Паўднёвы Востраў, м. 336 Паўночна-Заходняя вобласць 130 Паўночна-Заходні край 20, 21, 36— 38, 43, 53—55, 73, 78, 81, 83, 102, 322 Паўночна-Заходні фронт 109, 409 Паўночная Афрыка 119

Паўночны фронт 150, 152,157, 191, 241, 424

Паюжскі павет 111

Пекін, г. 251

Пецярбург (Петраград), г. 29,30,35, 36,39,45,48,63,64,85,86,88, 94—98, 109,110,125,128,133—135,138—140, 143—145,148—150,152—154,156,171, 173,181,184,185,196,210,227,228,233, 235,241—243,248,258,275,350,409 Пецярбургска-Варшаўская чыгунка 44 Пецярбургская губерня 36 П’емонт 219, 398, 419, 425, 426 Пільвішкі, м. 108

Пінск, г. 44, 45, 85, 99, 111, 112, 115, 187, 208, 213, 214, 216, 217, 244, 248, 265, 295, 338, 386, 438

Пінскі павет 25, 50—52, 56, 59, 124, 198, 208, 212, 214, 216, 219, 220, 227, 244, 266, 268, 338

Пінскі раён 268

Піншчына 85, 100, 139

Плянтаўскі павет 111

Плянты, м. 324

Плянты—Шчучын, акруга і павет 324, 330

Познань, г. 117

Полацк, г. 20, 25, 26, 36, 44, 113, 127, 128, 131, 132, 234, 248 Полацкае ваяводства 24

Полацкае княства 22, 31, 93,174, 234, 375

Полацкая дыяцэзія 25

Полацкі павет 47, 49, 54, 59, 289, 298, 394

Польская дзяржава 299, 300, 338 Польская Рэспубліка 74, 356, 393, 448

Польскі пратэктарат 179

Польскія Інфлянты 137, 297, 298 Польшча 7, 8, 10, 12, 19, 20, 22, 33, 38, 42, 46, 55, 64, 67, 70, 72, 74—76, 78, 81, 83, 91, 120, 121, 126, 135, 142, 159, 166, 180, 183, 185, 189, 206, 210, 211, 214, 217, 222, 223, 225, 227, 231, 233, 234, 239, 259, 272, 273, 276, 278, 284, 286, 287, 294—300, 304, 316, 320—322, 336, 337, 339, 340, 346—349, 356—376, 379—381, 385, 387—391, 393, 395—397, 399^02, 412—417, 419—422, 425^29, 431— 434, 437—440, 444, 445, 447—452 Почап, ст. 221

Правабярэжная Украіна 42 Прага, г. 14, 378, 379, 380, 423, 430, 442, 448, 452

Праскураўскі павет 298 Пружанскі павет 50,52,59,124,208, 213,214,220,246,299,320,321,337,338 Пружаны, г. 112, 185, 187, 211, 212, 219, 221, 330, 334, 335

Прусія 62, 74, 83, 309

Пруская Літва 325

Прыбалтыка 45, 136, 324, 404, 405, 410

Прыдняпроўе 84

Прыпяць, р. 22, 44, 120, 211, 213, 214, 216, 217, 219, 232, 298 Прытулянская воласць 53 Пскоў, г. 184, 275, 409

Пскоўская іуберня 208,211,226,231,371

Пулавы, г. 242

Пухачаў, г. 183, 212

Пціч, р. 215, 399

Рагачоў, г. 36, 127, 128, 132, 155, 156, 160, 188, 216, 233, 244, 438 Рагачоўскі павет 216, 220, 394

Радашковічы, м. 243, 274

Радзынь, г. 183, 212

Радзыньскі павет 183 Радомышльскі павет 51 Радунскі павет 111 Радунь, м. 334 Райская воласць 53 Ракітна, м. 185 Раманава, м. 239 Расейны, г. 295 Расейнскі павет 111 Расійская дзяржава 65,118,126,129, 130,146,147,151,166,176,179,204, 249, 291,296,320,346,356,381,395,404 Расійская Дэмакратычная Федэратыўная Рэспубліка 168,186 Расійская імперыя 7, 8, 20, 29, 38, 41—■44, 47, 62, 67, 99, 101, 108, 120, 132, 170, 181, 198, 212, 253, 273, 373, 381, 404

Расійская рэспубліка 135, 155, 158 Расійская федэратыўная рэспубліка 135, 138, 140, 154, 167

Расійская Федэратыўная Савецкая Рэспубліка 110

Расійская Федэрацыя 13, 148, 165, 168, 185, 207, 388

Расія 8, 10, 16, 17, 21, 27—30, 32—34, 36—42, 45, 46, 49, 55, 56, 62—64, 66—70, 73—76, 80, 81, 83, 84, 88, 89, 91—96, 99, 100, 105,109,110, 112, 116, 118—126, 128—143, 146—148, 150, 153—156, 162, 164—166, 168, 169, 171, 174, 176—183, 185, 186, 194, 195, 197—199, 201—204, 206, 208, 210, 212, 214, 217, 222, 226, 231, 234, 240, 244, 247, 249, 251, 255, 257, 259, 260, 264—267, 273, 277—279, 282— 285, 287, 296—298, 302, 304, 321, 333, 344, 346—348, 351, 357, 362, 368, 371, 372, 374, 375, 379—382, 387—389, 395, 400, 404, 405, 409, 414, 416-418, 428, 431, 433—440, 444, 445, 447 Ратамка, м. 124, 274

Ржэў, г. 211, 232

Ржэўскі павет 208, 226

Ровенскі павет 51

Рогін, в. 216, 221

Рожна, м. 211

Рокішскі павет 111

Рослаўскі павет 49, 209

Рось, м. 48

Роўна, г. 228, 352

РСФСР 343, 399

Руднікі, м. 334

Ружаны, м. 335

Румынія 135, 185, 191, 263, 415 Румынскі фронт 124,129,143,150,151, 157,166,170,188,191,192,262, 263

Русь 22, 23, 29, 48, 74, 83

Рыга, г. 12, 14, 16, 44, 120, 135, 136, 144, 185, 234, 400, 406-^08, 410, 413—415, 423, 427, 429, 436, 442, 443, 447, 448, 452

Рыжскі заліў 185

Рыльск, г. 222

Рэвель (Талін), г. 14 184, 406, 410, 433, 436

Рэжыца, г. 150, 210

Рэжыцкі павет 54, 208, 226, 231, 371 Рэспубліка Беларусь 8, 12—14, 17, 20, 21, 54, 452

Рэч Паспалітая 7, 20, 21, 23—29, 32, 40, 48, 49, 62, 70, 76, 83, 93, 126, 137, 139, 234, 362, 375, 401

Рэчыца, г. 45, 128, 213, 216, 218, 219, 244, 265

Рэчыцкі павет 25, 56, 59, 198, 212— 214, 216, 217, 219—221, 227, 246, 266—268, 299, 394

Саарэмаа гл. Эзэль

Саборная, вул. у Горадні 355

Савецкая Беларусь 36, 450

Савецкая Літва 341

Савецкая Расія 7,12,181,185—187, 191,198, 200, 217, 250, 263, 268, 269, 280—282, 288, 289, 310, 314, 326—327, 342, 343, 345—347, 389, 392, 395, 398, 400, 405, 411, 413, 422, 423, 427, 429, 431, 432, 434, 435, 437, 445, 447, 448 Сакалоўка, в. 214

Саколка, г. 53, 294, 330, 334

Сакольская акруга 324

Сакольскі павет 35, 52, 53, 58, 60, 111, 124, 196, 208, 227, 240, 295, 299, 321, 332, 338, 428, 438

Самарская губерня 109

Сан, р.

Сапоцкін, м. 335

Саратаўская вобласць 450

Саратаўская губерня 109

Сарнакі, в. 212, 221

Сарны, г. 399

Саская Кэмпа 451

Сафія, г. 14

Саюз балтыйскіх дзяржаў 407, 415

Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР) 7, 8, 435, 448, 450—452

Сведзь, р. 221

Свір, воз. 109

Свіслацкі павет 111

Свіслач, м. 36, 48, 115

Свянцянскі павет 54, 60, 104, 208, 226, 231, 241, 368

Свянцяны, г. 109, 187, 208, 223, 226, 232

Свяцк, в. 221

Себежскі павет 54, 226

Северская зямля 119

Сейненскі павет 111, 226, 299

Сейны, г. 226

Семен, в. 221

Сенненскі павет 49, 289

Сеўскі (Сенненскі) павет 220

Сібір 42, 43, 68, 260, 381, 388, 451

Сіва, р. 221

Сіён, гара 75

Сілгудзішскі павет 111

Сілезія 225

Сіняўка, м. 51

Скалубава, м. 335

Скароднае, в. 211

Скаўдвілскі павет 111

Скідзельскі павет 208, 324

Слонім, г. 45, 245, 316, 327, 330, 334, 338, 351, 367, 404, 438

Слонімскі павет 47, 48, 52, 55, 59, 124, 208, 299, 320, 338, 368

Слуцк, г. 85, 128, 131,132, 144 ,216, 239, 243, 275, 299, 425

Слуцкі павет 47,51,55,56,59,174,215, 216,220,239,246,299,394,437,447 Случчына 238, 275, 298, 345, 443, 447 Смаленск, г. 22, 128, 166, 188, 191, 211, 248, 341, 343, 344, 376, 401, 417 Смаленскае княства 22

Смаленская іуберня 20, 34, 47, 49, 58, 129, 150, 153, 161, 162, 164, 171, 208, 211, 226, 231, 265, 286, 337, 341, 343, 344, 347, 348, 371, 425, 437

Смаленская зямля 119

Смаленскі павет 49, 208 Смаленпічына 164, 169, 198, 202, 208, 245, 265, 309, 428, 438

Смаргонь, г. 312

Сож, р. 120, 211, 221

СССР гл. Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Стабніца, г. 19

Стакгольм, г. 122

Станіславова, маёнтак 359

Старадуб, г. 222

Старадубскі павет 209, 214, 227 Стараканстанцінаўскі павет 298

Старобін, г. 438

Стары Быхаў, г. 150

Столін, г. 141, 216

Стоўбцы, г. 245, 438

Стыр, р. 298

Сувалкаўская губерня 83, 84, 118, 179, 208, 231, 293, 299, 309, 348, 371 Сувалкаўскі павет 111, 226, 299, 330 Сувалкі, г. 115, 226

Судасць, р. 214, 216

Суджа, г. 222

Супрасль, м. 45, 336

Сураж, м. на Браншчыне'221, 222

Сураж, м. на Падляшшы 223 Суражскі павет 47,209,214,216,227,268

Сухінічы, м. 211

Сыргуч, р. 399

Сядскі павет 111

Сямяціцкая воласць 53 «Сярэдняя Еўропа» 118, 185 Сярэдняя Літва 431, 448

Талачын, г. 45

Талін гл. Рэвель

Талочкі, в. 335

Тальсенскі павет 111

Тамашоўскі павет 183

Тамбоўская губерня 109

Тамерфорс, г. 14

Таропецкі павет 208, 226

Тарына, р. 221

Таўрогі, г. 108, 385

Таўрыдская губерня 135, 170

Токіа, г. 251

Торунь, г. 7, 18

Трокі, г. 412

Троцкі павет 35, 79, 226, 231, 294, 299, 316

Трубчэўск, г. 216, 221, 222 Трубчэўскі павет 209, 226 Тукумскі павет 111 Тураў, м. 214, 431 Турава-Пінскае княства 219 Тураўскае княства 22 Турмонты, м. 223, 224 Турцыя 135, 178, 179, 182, 185, 212, 261

Тушын, г. 451

Тыльзіт, г, 295

Уваравічы, м. 221

Уза, р. 221

Украіна 15, 18, 23, 28, 37, 41, 47, 48, 50, 70, 74, 78, 83, 84, 109, 120, 123, 126, 130, 131, 134, 135, 143, 170, 179—187, 190, 195, 204, 210—222, 224—228, 231, 244, 246, 249—251, 255, 256, 261—269, 272, 273, 281, 282, 284—286, 293, 297, 302, 321, 346, 350, 352, 356, 357, 378—382, 387, 388, 390, 398, 411, 414—417, 422-^124, 429, 434, 437, 440, 442, 444—447 Украінская Дзяржава 14, 185, 221, 256, 267, 281—285, 303, 378

Украінская Народная Рэспубліка (УНР) 14,135, 181—184,198, 212, 215, 217, 222, 246, 256, 261—263, 266, 267, 284—286, 352, 378, 405, 414, 438, 442 Ула, р. 399

Уладава, г. 211, 217, 222, 227

Уладаўскі павет 183

Уладзімірскі павет 51

Уладзіславаўскі павет 111

Урал 43, 239, 381

Урэчча, м. 215, 221

Усход 33, 339, 391, 397, 402, 404, 426

Усходні рэгіён 58, 60

Усходні фронт 110, 111, 178, 184, 244

Усходняе Палессе 7, 58—60, 211— 214, 216, 218—220, 222, 246, 267

Усходняя Беларусь 150, 198, 248, 264, 309, 364, 377, 380, 384, 390, 394, 399, 402, 403, 411, 424, 425, 446, 448

Усходняя Галіччына 62, 126 Усходняя Еўропа 7, 8, 18, 22, 39, 119, 123, 179, 180, 187, 292, 295, 304, 319, 373, 379, 388, 389, 404, 408, 410, 429, 434, 444

Усходняя Прусія 108, 179, 227, 228, 255

Усходняя Украіна 126

Уцянскі павет 111

Ушыцкі павет 299

Фінляндыя 7, 67, 184, 380, 405—407, 410, 411, 414, 415, 443

Францыя 80, 264, 301, 317, 354, 377, 378, 380, 381, 395, 404, 405, 434, 443

Халопеніцкая воласць 394

Харкаў, г. 183

Харкаўская іуберня 135, 222

Хельсінкі, г. 14, 407, 415

Херсонская акруга 262

Херсонская губерня 135, 170

Херсонская дзяржава 179

Холм, г. 51

Холмская губерня 135

Холмскі павет 183

Холмшчына 181—183

Хорастаў, в. 221

Хорашч, м. 45, 232

Цвярская губерня 208, 211, 226, 231, 371

Цельшаўскі павет 111

Цельшы, г. 295

Цехановец, м. 223, 227

Цэнтральнабеларускі (Цэнтральны) рэгіён 58—60

Цэнтральнае Палессе 58—60

Цэнтральная Беларусь 309

Цэнтральная Еўропа 7, 21, 373, 379

Цэнтральная Русь 298

Чанстахова, г. 275

Чарна Весь, в. 294

Чарнігаў, г. 185, 216

Чарнігаўская губерня 47, 58,135, 153,171, 209, 211, 214, 216, 217, 220, 221, 226, 227, 231, 268, 437, 438

Чарнігаўская зямля 119, 371

Чарнігаўшчына 202, 208, 217, 272

Чарнкаў, г. 19

Чаромха, м. 336

Чорнае мора 16, 119, 414, 415, 441

Чудскае возера 409

Чырвоны Бор 150

Чэпелі, в. 221

Чэрыкаўскі павет 246

Чэхаславакія 379, 380, 442

Шакі, м. 108

Шапятовічы, в. 221

Шарашова, м. 221

Шаўлі, г. 289, 295, 315, 385

Шаўліскі павет 111

Шаўляйскі раён 325

Шведскія Інфлянты гл. Ліфляндыя

Швейцарыя 121, 301

Швецыя 24, 408, 414

ПІклоў, г. 245, 438

Шкурэцкая воласць 53

Штабін, г. 227

Шчабжэшын, г. 183, 212

Шчара, р. 126, 221

Шчучьш, г. на Падляшшы 227

Шчучын, м. на Гарадзеншчыне 324, 334

Шчучынскі павет 326, 341

Шырвінты, в. 223

Шырвінцкі павет 111

Эзэль (Саарэмаа), востр. 136

Эйшышкі, м. 232, 334

Элк, г. 227, 336

Эстонія 7, 13, 37, 47, 55, 131, 136, 179, 251, 310, 373, 379, 382, 405-Л07, 409-^11, 413, 415, 429, 434, 436, 442, 443, 445, 446

Эстонская Рэспубліка 136

Юр’еў, г. 29, 39, 85, 184, 275, 289, 410, 411, 413

Яганішкельскі павет 111

Якімавічы, в. 221

Ямбург, г. 310

Янаў, м. 224

Японія 381, 408

Яраслаўль, г. 70, 138

Ясвільская воласць 53

Ясельда, р. 182

Ясы, г. 263

Ятачкі, в. 221

Навуковае выданне

Міхалюк Дарота

БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ РЭСПУБЛІКА 1918—1920 ГГ.: ЛЯ ВЫТОКАЎ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ

Навуковы рэдактар: Станіслаў Рудовіч Пераклад з польскай мовы: Алесь Пілецкі Карэктар: Вераніка Гуйда Дызайн вокладкі: Антон Баранаў Адказны за выпуск: Аляксандр Пашкевіч

Падпісана ў друк: 11.03.2015. Фармат 60x90 1/16 Папера газетная. Друк афсетны. Гарігітура Школьная. Умоўн.-друк. арк. 39,99. Наклад 1000 асобнікаў. Замова 326.

Выдавец:

Таварыства з абмежаванай адказнасцю «Інбелкульт» АДРН 1136733002120 пас. Малкамбіната, д. 21, 216790 г. Рудня Смаленскай вобласці, Расійская Федэрацыя

Паліграфічнае выкананне:

Рэспубліканскае ўнітарнае гградпрыемства «Выдавецтва “Беларускі дом друку”» Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 2/102 ад 61.04.2014 г. пр. Незалежнасці, 79, 220013, г. Мінск

Белнтш

РЭСПУБЛІКН.

НЯРОДНЫ СЭКРЭТПРЫЯТ.

..fee трыЧ£Іка79/8 2.

 

Беларуская Народная Рэспубліка ў 1918-1920 гг.

Ля вытокаў беларускай дзяржаўнасці

Мая кніга апавядае пра спробу здабыцця беларусамі ўласнай дзяржаўнасці пасля Першай сусветнай вайны. У гэтай працы я намагалася як мага паўней прадставіць нараджэнне і развіццё бёларускай дзяржаўніцкай ідэі, а таксама дзейнасць, якая прывяла да стварэння і абвяшчэння незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. У маёй працы ставіцца шмат пытанняў, сярод іншага пра развіццё беларускай дзяржаўніцкай ідэі, утварэнне розных палітычньіх стратэгій і саюзаў.

Адно з галоўных пьітанняў — прычына няўдачы беларускіх дзяржаўных планаў: чаму беларусы не здолелі здабыць незалежнасць пасля Першай сусветнай вайны? Я, аднак, не даю на гэтае пытанне адназначнага адказу, бо ён утрымліваеода на етаронках усёй кнігі.

сьведчыць, што уласьнік гэта-

вап

н

го Алес

Д/Крьць Прэзас ШкольРады Беларускай

Наэоднай ®э^гблікд\-

  • f '

5»

Народны' Оэкрэтар»

Загадчык. Оправё^

Народнаго СэКрэтарў

Іідгп Хф:

Беларуская Народная . Рэспубліка ў 1918-1920 гг.

Ля вытокаў бёларускай дзяржаўнасці

BÄRTIGES AMT

ÄTSCHEN ІІЕІСЕ

Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Калі шукаеце нейкую пэўную кнігу, пішыце ў кантакты