Блукаючыя зоркі

 

ШОЛАМ-АЛЕЙХЕМ

БЛУКАЮЧЫЯ ЗОРКІ

 

 

Частка першая

АКЦЁРЫ

Раздзел першы

ВЫПЫРХНУЛА ПТАШАЧКА

У нядзелю на зары — было гэтаўжо ў канцы лета — Лея, жонкакантара*, прачнулася раней заўсіху домеіўспомніла пра базарны дзень. Зірнуўшьі ў акно і пераканаўшыся, што ўжо зусім развіднела, яна прабурчала сама сабе: “Ой, гора мне!” — спехам апранулася, памыла рукі, на хаду, нібы праглынула, прашаптала ранішнюю малітву і, схапіўшы кашолку, выбегла з дому так імкліва, быццам яе чакалі на базары Бог ведае якія важныя справы.

Раніца была цудоўная. Сонца шчодра абсыпала Галянешці золатам сваіх промняў. На базары Лея адразу адчула сябе, нібырыбаўвадзе. Абазарвыдаўся наславу. Малдаване навезлі безліч малака і масла, гародніны і пладоў. Кукуруза, зялёныя агуркі, цыбуля, часнок і іншае зяленіва — усё прадавалася ледзь не дарма. Лея накупляла поўную кашолку — усяго патрошку. А рыбу Бог паслаў ёй зусім за бясцэнак. Яна і не думала купляць тую рыбу, але ж яна сама трапіла ёй пад руку. Ды пра што там і гаварыць — рыба! Адна назва! Дробная рыбка — плотка і іншая кашчавая драбяза — жуй ды плюй. Але ж затое танная, такая танная, што і прызнавацца будзе сорамна — усё роўна не павераць... Так, шчаслівы выдаўся базар для Леі. Выйшла з аднымадзіным рублём, дык яшчэ і здачу дахаты прынясе. А раз так, то можна, бадай, дазволіць сабе раскошу — купіць кантару дзесятак свежых яец: “Ісроел будзе вельмі задаволены — яму ж хопіць на дзесятак гогаляў-могаляў. Набліжаюцца ж святы, гэта ж не так сабе! А дачцэ трэба купіць цукерак. Рэйзл любіць ласункі, асабліва цукеркі, яна ж у мяне страшэнная ласуха, дзіцятка маё любае! Эх, каб можна было купіць ёй яшчэ новыя чаравікі — старыя ж ушчэнт падраліся, нікуды не прыдатныя!”

3 такімі думкамі Лея яшчэ нейкі час сноўдалася ўздоўж

радоў. I толькітады, каліяеадзінырубельрастаў, якрастае снег паміж пальцаў, яна супакоілася і пайшла дахаты.

Падыходзячы пад дом, яна яшчэ здалёк пачула залівістыя мужавы спевы: “Каму-у-у ад агню-ю-ю, а каму ад вады-ы-ы загінуць...”* Знаёмы, мілы голас! Даўно ён гучыць у яе вушах і ніколі не надакучыць. Кантар Ісроел рыхтуе новыя варыяцыі навагодніх песнапенняў. Ён не з самых вядомых кантараў, не сусветная знакамітасць, але ў сябе ў Галянешці ён даволі вядомы. Мястэчка не прамяняе яго на самага лепшага “харальнага кантара”*, не прадасць яго нікому і за мільён. Усё гэтатак. Але каб Ісроел у дадатак не настаўнічаў пакрысе, то давялося б яму, чаго добрага, класці зубы на паліцу. На шчасце, ён вельмі добры знаўца старажытнаяўрэйскае мовы і Бібліі, да таго ж Бог адарыў яго цудоўным почыркам. Вось ён і набраў з дзесятак вучняў. Самыя багатыя бацькі, у тым ліку мясцовы багацей Беня Рафаловіч, давяраюць яму навучанне сваіх дзяцей. Дзве прафесіі — гэта ж вам не жартачкі! Праўда, і пры дзвюх прафесіях нярэдка бывае, што ў кантара Ісроела няма ніводнага граша на суботу. Але ж з голаду ўсё ж не памрэш, прамардуешся неяк.

Лея прыйшла дахаты ўся ў поце, з кашолкаю, поўнаю ўсяго ўсякага. Яна ніяк не магла зразумець, чаму яе не сустракае дачка, чаму не чуваць яе голасу. Звычайна, прыходзячы дахаты, яназаставала дачку адзетай, памытай і прьічасанай. Тая бегла ёй насустрач, пераварочвала ўсё ў кашолцы, шукала і дапытвалася:

— Мама, што ты мне прынесла?

— He спяшайся, табе ж яшчэ не гарыць! Дай спачатку прыгатаваць бацьку шклянку цыкоры, гэта ж табе не жартачкі!

Так было заўсёды. Але сёння ў хаце цішыня, дзіўная цішыня. Рэйзл не відаць і не чуваць, хоць дзверы і адчыненыя. Спіць яшчэ, ці што? А кантар усё заліваеццанадрыўна, на высокай актаве: “О-о-о, каму ад агню-ю-ю, а каму-у-у ад вадьі-ы-ы...” I зноў: “Каму-у-у ад вады...”

Нячутна, на дыбачках, уваходзіць Лея ў дом, ставіць кашолку ў куток, ціха, каб не перашкаджаць мужу, падыходзіць да печкі і не надта выразна пачынае шаптаць сама сабе:

— Гора мне, няўжо яна яшчэ спіць? Ах, якая дзяўчынка! Зараз збяруцца вучні ў хедар*, а яна будзе тут круціцца неапранутая на вачах у хлопчыкаў... Ёй усё яшчэ здаецца,

што янадзіця... Ісроел! Ісроел!.. Нечуе! Ну і разышоўся ж ён з “агнём і вадой”, Божа праведны! Можна падумаць, што золатам яго асьіпаюць за яго спевы. А Рэйзл ходзіць у стаптаных скрыўленых чаравіках, бедная мая дзяўчынка! Аднак да якое ж пары яна будзе спаць?! Трэба разбудзіць дачку. Дзе гэтачутна, каб..?

3 гэтымі словамі Лея хутка падыходзіць да фіранкі з белай прасціны, якой адгароджаны куточак для дачкі, з хвіліну прыслухоўваецца, затым ціхенька, двума пальцамі падымае прасціну, уважліва аглядае ложак і, кінуўшы позірк на адчыненае акно, нейкае імгненне стаіць моўчкі і нерухома, нібы скамянелая. Потым, нібы яе штосьці кальнула ў сэрца, яна ўздрьігвае і паварочвае галаву да мужа:

—Ісроел!

Гэта гаворыццатакім тонам, што кантар адразу ж абрывае свае спевы і, павярнуўшы галаву да жонкі, пытаецца:

— Што, Лея?

— Дзе Рэйзл?

— Як дзе? Хіба яна не спіць?..

He прайшло і з паўгадзіны, як усё мястэчка ўжо ведала пра няшчасце ў кантаравай сям’і. Адзін за адным павалілі ў яго дом людзі, трывожна пыталіся:

— Ну, што чуваць?.. Няма яе? Быць таго не можа! Як такое магло здарыцца?

Усюраніцу мястэчкахвалявалася, віравала, гудзела, як патрывожаны вулей:

— Чулі? Знікла дачка кантара.

— Што вы?! Знікла? Куды? Дзе ж яна?..

— Прапала, як у ваду канула.

А сам кантар — што з ім? He плача, ні слова не кажа. Стаіць пасярод пакоя нерухома, як статуй, і зазірае ўсім у вочы... Мабыць, з гора ён страціў і мову і розум... А кантарыха між тым не дрэмле: як ашалелая носіцца яна па мястэчку, б’е сябе па галаве і ўтрапёна лямантуе:

— Дачушка мая! Дзіцятка маё! Зрэнка вока майго!

За ёй услед ідзе натоўп жанчын і мужчын, якія дапамагаюць ёйу пошуках. Дзеянытолькі ні былі! I натым баку моста, і на могілках, і ва ўсіх валахскіх садоўнікаў, і каля рэчкі — няма і няма!

Ледзь жывую прывялі пад рукі кантарыху дахаты. Там было поўна народу. Ніхто ні пра што не гаварыў, а толькі пра гора, якое напаткала кантара і яго жонку. Хтосьці

падняў фіранку, зірнуў на ложак і на расчыненае акно і сказаў як бы сам сабе:

— Вось адсюль і выпырхнула пташачка.

Пачуццё гумару не пакідае галянешцінскага жыхара нават перад тварам чужога гора.

Раздзел другі

НЕПРЫТОМНАСЦЬ

У кожным яўрэйскім мястэчку, якое б яно ні было беднае і ўбогае, ёсць свой Ротшыльд.

Галянешцінскі Ротшыльд — Беня Рафаловіч.

Размалёўваць вам гэтага чалавека ва ўсёй яго велічы і багацці няма патрэбы — дастаткова будзе намаляваць вам карцінку абеду ў Бені. У яго штодзённа садзіцца за стол чалавек дваццаць з лішнім: сыны і дочкі, зяці і нявесткі — усе прыгожыя, здаровыя, сытыя, кроў з малаком; затым старая гаспадарова маці, якая безупынку матляе галавой сваё “не-не”; мамка, белая, як здобная булка, з румянцам наўсю шчаку, ды касір, таксама свой чалавек, сваячок Бені Рафаловіча. Імя касіра — Сімхе¹, але ўсе завуць яго “СоснВесімхе”². Празваліяго так зусім нетаму, што ён — вясёлае стварэнне, а, наадварот, менавіта таму, што ён — істота змрочная, змярцвелая, санлівая. Сам ён чарнявы, з блішчастымтварам, з выпуклымі вачыма, з тоўстай верхняй губой, пакрытай густой шчацінаю. Hoc у яго амаль заўжды заложаны і таму ён гугнявіць, гаворыць “м” і “н” у нос.

3 астатнімі членамі сям’і мьі яшчэ будзем мець выпадак пазнаёміцца. Алеўвогулетрэбасказаць, штогэта — багатая, вясёлая, жыццярадасная сям’я. Тут любяць добрапад’есці. Калі набліжаецца час абеду ці вячэры, у доме падымаецца такі шум і галас, такі аглушальны перазвон талерак, лыжак і відэльцаў, што можна аглухнуць. На самым ганаровым месцы за сталом сядзіць у царска-велічнай позе гаспадар, бесарабскі купец з самавітым брушкам. На матава-цёмным твары — густая барада, якая шьірока разраслася ўправа і ўлева і абсалютна не паддаецца грабеньчыку: раскінулася

¹ Сімхе — весялосць.

² Сосн-Весімхе — радасць і весялосць.

ў беспарадку ў розныя бакі і нічога з ёй не зробіш — хоць расчэсвай, хоць не расчэсвай!

Такая ўжо натура ў Бені Рафаловіча: калі ён есць, нічога іншага ён ведаць не хоча. Што творыцца навокал, яго зусім не тычыцца. Рабіць дзве нейкія справы адначасова ён не любіць. Сам ён скупы на словы, але іншым размаўляць не перашкаджае. Толькі зрэдку, калі за сталом робіцца занадта ўжо тлумна, ён вьібухае крыкам:

— Цішэй, шчанюкі! Лепш зазірайце ў малітоўнік і ўнікайце ў сутнасць.

Гэта абазначае: “Зазірайце ў талерку і ведайце, што вы ясцё”.

Такая ўжо ў Бені Рафаловіча звычка — гаварыць іншасказальна. Каня ён, напрыклад, называе “хлопцам”, грошы — “чарапкамі”, жонку — “няшчасцем”, сына — “наследнікам”, дачку — “нарывам”, хлеб — “ніткамі”, дом — “гарышчам”, пакой — “дзюркай” і г. д. У яго ўласны лексікон, з якога можна бьіло б скласці цэлы слоўнік.

Апошняе месца за сталом займае жонка Бені — Бейлка, маленькая, слабенькая, ціхенькая жанчына. Яе і не відаць і не чуваць. Зірнеш на яе і міжволі спытаеш у сябе: няўжо гэткая вось жанчына прывяла на свет усю гэтую плойму? I ўсё ж будзьце спакойныя за яе: гэтая маленькая, слабенькая істота нясе на плячах увесь цяжар хатніх клопатаў, унікае ва ўсе дробязі. Думае яна пра ўсё, і за ўсіх яе душа баліць. Ёй самой нічога не трэба — усё яе жыццё ў дзецях. Сваё ганаровае месца за сталом яна ўступіла старой свякрусе, якая бесперастанку матляе галавой “не-не”. Гэтая старая як быццам дзеля таго толькі і існуе, каб служыць жывым напамінам пратленнасць чалавечагаіснавання і непазбежнасць канца. Амаль усе пачуцці ў яе прьітупіліся, захаваўся ў поўнай меры адзін толькі зрок. Так, вока ў яе праніклівае — яна ўсё заўважае раней за ўсіх. I на гэты раз ніхто, апрача яе, не прыкмеціў, што за сталом, сярод незлічонай плоймы дзяцей, зяцёў і нявестак, не хапае самага малодшага сына Бені — Лейбла. Абшнарыўшы пільным позіркам стол, старая паківала галавой:

— Дзе Лейбл?

Толькі тады ўсе спахапіліся, што Лейбла сапраўды няма, і пачалі шукаць яго па ўсіх кутках:

— Куды падзеўся Лейбл?

Якая ні шматлікая сям’я ў Бені, аднак жа ніводнага р*азу яшчэ не здаралася, каб хто-небудзь з дзяцей не з’явіў-

ся на абед. Таму бацька раз’юшыўся і неіпматслоўна загадаў:

— Прывесці падсвінка са стада.

Гэта значыла: прывесці малодшага сына з хедара. Адразу ж быў пасланы чалавек у хедар да кантара Ісроела з даручэннем прывесці Лейбла дахаты на абед.

Да апошняй стравы — свежых папяшуяў — пасланы чалавек вярнуўся з паведамленнем, што Лейбл у хедары нават не паказваўся і што ў кантара з кантарыхай такая бяда надарылася, што не дай ты Божа: іхняя дачка, іхняя адзіная дачушка гэтай ноччу знікла, і ніхто не ведае, куды яна падзелася.

Нібы бомба ўзарвалася ў доме Рафаловічаў — так ашаламіла ўсіх прынесеная пасланцом вестка. Усе, хто сядзеў за сталом, здавалася, самлелі і пачалі збянтэжана пераглядвацца. Што кожны з іх думаў у тую хвіліну, цяжка сказаць: ніхто не асмельваўся выказаць услых тое, што ў яго было ў галаве. Толькі старая, якая прывыкла гаварьіць без хітрыкаў усё, што думала, вымавіла гучна, матляючы пры гэтым галавой:

— Зазірні ў шуфляду пісьмовага стала. Я магу паклясціся, што сёння ў поўнач, пакуль гэты дзяцюк — яна паказала рукою на Сімхе — хроп так, што мог бы разбудзіць нябожчыка, хтосьці ўпоцемках корпаўся каля касы.

Жахлівыя думкі прыходзяць у галаву старым людзям! Як так Сімхе хроп? Калі і муха праляціць, хіба ж ён не пачуе? Сон жа ў яго чуйны. I ўсё-такі заспаны касір вымушаны быў патурбавацца і падняцца з месца. Ён паволі вьіцер тоўстую, густа аброслую шчаціннем верхнюю губу, затым чорныя блішчастыя рукі, неахвотна выцягнуў з кішэні штаноў звязку ключоў, ціхенька, не спяшаючыся, адчыніў сярэднюю шуфлядку дубовага пісьмовага стала і, зірнуўшы ўнутр, атарапеў. Яго сонныя выпуклыя вочы ашклянелі. Ён не мог вымавіць ніводнага слова.

На дапамогу самлеламу касіру прыйшоў гаспадар:

— А ну, варухні языком! — загрымеў Беня.

Сімхе здрыгануўся. Дар слова вярнуўся да яго, але язык заплятаўся, і ён ледзь прагугнявіў:

— Вось тут у мяне былі ключы ўсю ноч, чуеце?.. Вось туту кішэні... Вачэй не заплюшчваў, вы разумееце?.. Самы маленькі шоргат, ітой, ведаеце... I вось, разумееце, у шуфлядзе пуста, хоць плюнь туды, ад усяе наяўнасці, разумееце, ну проста ні следу...

Прьі гэтых словах хтосьці з прьісутных выпусціў ціхі ўскрыкі, хіснуўшыся, абамлеў...

Гэта была маленькая, слабенькая, ціхенькая Бейлка...

Раздзеп тпрэці

ГАЛЯНЕШЦІ ХОДЫРАМ ХОДЗІЦЬ

Галянешці кіпіць, хвалюецца. Сапраўдны канец свету! Галянешці ходырам ходзіць.

Хіба ж гэта жартачкі, у адзін дзень столькі навін! Два скандалы адразу, ды яшчэ якія! I якое дзіўнае супадзенне: дачка бедняка кантара і сын галянешцінскага багацея! Што паміж імі агульнае? Проста розуму недаступна!

I мястэчка Галянешці ўскалыхнулася. Гандляры зачынілі крамы, меламеды* распусцілі сваіх вучняў, рамеснікі адклалі ўбок свае інструменты, жанчыны кінулі гаспадарку. Усе выйшлі з дому, пачалі збірацца кучкамі, запоўнілі вуліцы, нібы ў суботні дзень у час пасляабедзеннай прагулкі. I пайшлі погаласкі, плёткі, домьіслы ды ўсялякія здагадкі — бясконцыя здагадкі. Іх было так шмат, што няма мажлівасці пераказаць іх цалкам, таму што варта было аднаму выказаць сваю здагадку, як другі супрацьпастаўляў яму тры свае. Тадьі выступаў трэці і, збіваючы з панталыку абодвух, даказваў, што абодваяны аслы інічога неведаюць і не разумеюць. Яго доказы здаваліся даволі пераканаўчымі. Але тут, як на бяду, у спрэчку ўлазіў чацвёрты, які сцвярджаў, што яго папярэднікі разумеюць ва ўсім гэтым не больш, чым нябожчык. Ён жа ведае штосьці вельмі цікавае. Дайце толькі яму слова сказаць!

I пачьінаўся доўгі расповяд, праўда, у вьішэйшай ступені займальны, але цалкам заснаваньі не на фактах, а на тых жа здагадках і вывадах. Публіка, відаць, не зусім задаволена і гэтай версіяй. Вядома, цвяроза разважаючы, усё выходзіць як быццам гладка, але ў галаве гэта ўсё-такі неяк не ўкладваецца. I раптам нейкі рыжы чалавек з цьмянымі вачыма дае новы накірунак усім размовам сваім даволі мудрагелістым пытаннем:

— Паслухайце, людзі добрыя! Я ў вас пытаюся: з чаго гэта нашым двум малайцам уздумалася знікнуць якраз учора, у суботу вечарам, у тую самую ноч, калі яўрэйскі тэатр выехаў з нашага мястэчка?

— Hy i што ж 3 гэтага вынікае?

— He, вы слухайце, што вам кажуць: ціне маеўся гэтая гісторьія непасрэдных адносін да яўрэйскага тэатра і яўрэйскіх акцёрчыкаў?

— На дубе свіння гняздо звіла, а авечка прьійшла — яйцо знесла.

Выбух смеху. Рыжы з выцвілымі вачыма адчувае сябе кранутым за жывое:

— Можаце іржаць колькі душа жадае, можаце хоць лопнуць ад смеху. Але калі вы такія разумнікі, адкажыце, будзьце ласкавыя, яшчэ на адно пытанне: па якой такой справе прыходзілі акцёрчьікі на мінулым тыдні да кантара Ісроела? Можа, не верыце? Дык зрабіце ласку, папытайцеся ў самога кантара.

— Так мы і пабяжым верадзіць яму рану.

— Ну, тады не мяліце лухту і дайце мне вывесці вас на прамую дарогу. Вы ў мяне спытаецеся, і я дакладна скажу вам, што рабілі акцёрчыкі ў Ісроела-кантара: яны, ці разумееце вы, дазналіся, што ў кантара ёсць дачка, што гэтая дачка і сама вабная і спявае цудоўна, а так як ён, гэта значыць кантар, бядняк, якіх мала, то яны і прапанавалі яму, каб ён яе, дачку значыць, аддаў да іх у тэатр — яны, маўляў, ужо выведуць яе ў людзі. Ну як? Цяпер сцямілі?

— Сцяміць-то сцямілі, але што вьі скажаце пра сынка Бені Рафаловіча?

— Вось тут і закавыка! У мяне ў самога галава трашчыць ад розных думак. Дапусцім, што хлапчук Бені Рафаловіча, які вучыцца ў хедары ў Ісроела-кантара, завёў шуры-муры з дачкой настаўніка... Але ж гэта абсалютнае глупства! Хіба такі шчанюк здольны на гэта? А калі, скажам, дапусціць, што дзяўчынка сама збіла яго з тропу з дазволу бацькоў, дык жа мы ўсе ведаем кантара Ісроела — не такі ён чалавек... Хіба што кантарыха? Тут ужо іншая справа: ці мала на што жанчына здольная...

— Цішэй, дзеці, губернатар едзе! — усклікнуў нейкі жартаўнік, паказваючы рукою на прыстава, які стралой праімчаўся каля натоўпу ў новай скрыпучай брычцы, запрэжанай парай белых жвавых коней з мноствам бразготак. Усе адразу пазналі рысакоў Рафаловіча. Побач з прыставам сядзеў да смерці перапуджаны музьікант Ехіел, які, як усім было вядома, іграў у аркестры яўрэйскага тэатра.

Прамільгнуўшая перад вачыма брьічка з коньмі Рафаловіча, з музыкантам Ехіелам побач з прьіставам і сталатой

акалічнасцю, якая адразу высока ўзняла аўтарытэт рыжага чалавека з выцвілымі вачыма, і людзі міжволі пачалі набліжацца да яго ўсё бліжэй, усё больш уважліва прыслухоўваліся да яго слоў. Яго доказьі падаліся слухачам цалкам асэнсаванымі, даволі пераканаўчымі, якія маюць важкі грунт.

Паколькі галянешцінцы напалі на правільны след і скемілі нарэшце, што менавітаяўрэйскітэатр з’яўляецца ключом да разгадкі дзіўнай тайны, якая перапудзіла ўсё мястэчка, пакінем на нейкі час у спакоі абывацеляў мястэчка — няхай удасканальваюцца ў сваіх здагадках. Мы ж звернемся да нядаўняга мінулага — да таго часу, калі яўрэйскі тэатр толькі-толькі прыехаў у Галянешці, уперіпыню з таго часу як Галянешці — мястэчка, а Бесарабія — губерня.

Раздзел чацвёрты,

ПАЦЕХА

Яшчэ тыдні за тры да гэтае падзеі ў Галянешці пачалі пагаворваць, што сюды збіраецца прыехаць яўрэйскі тэатр. Але ніхто не чакаў, што ён тут так прыйдзецца даспадобьі.

— Ах якое дзіва! — гаманілі паміж сабой абывацелі. — Падумаеш, важная штука — тэатр! Акцёрчыкі, камедыянты! Каму яны патрэбныя?

He трэба, аднак, думаць, што галянешцінцы былі надта ўжо распешчаныя тэатрам. Наадварот, трэба прызнацца, што яньі тэатра і ў вочы не бачылі і не ведалі, з чым яго ядуць. Аднак з другога боку — якім гэта законам прадпісана, што чалавек павінен усё бачыць толькі сваімі вачыма? Дзеля чаго ж Бог даў чалавеку розум? Розумам, слава табе Божа, можна зразумець рэчы і куды болып мудрагелістыя...

Адным цудоўным ранкам на вуліцах Галянешці паявіўся нейкі чалавечак у паліто чырванавата-шэравата-зеленавата-блакітнага колеру, у скамечаным капялюшыку з пашарпаным чамаданчыкам у руцэ. Ён растлумачыў, што прыехаў сюды наняць памяшканне для тэатра. Усе збегліся паглядзець на гэтае дзіва — і не столькі таму, што сам гэты чалавек меў такі варты ўвагі выгляд (гэта ў сваю чаргу), колькі таму, што цікава ж было ведаць, што ён тут будзе рабіць.

Нізкарослы чалавек з брытым тварам акінуў шальмаватым позіркам мястэчка і яго насельнікаў і загаварыў дзіўным хрыплым голасам, прычым пакамечаны капялюшык увесь час падскокваў на яго галаве:

— Відаць, наколькі я магу меркаваць, наш прабацька Адам ні разу не спьіняўся тут на суботу.

Здавалася б, што асаблівага ён сказаў? Некалькі простых слоў, ці ж не праўда? Але паглядзелі б вы, які надзвычайньі эфект яны выклікалі! Слухачы схапіліся зажыватьі, нібы іх клешчамі сціснула, і грымнуў такі выбух смеху, што незнаёмец спачатку нават спужаўся. Ён памаўчаў з хвіліну, паглядзеў на галянешцінцаў так, нібы перад ім корчыліся нейкія прыдуркі, і, даўшы ім волю нарагатацца, спытаўся зусім сур’ёзна, адчуваючы пакутлівую пустату ў жьіваце (ён яшчэ ў дарозе адчуваў, што ў яго нясцерпна смокча пад дыхавіцай):

— Скажыце, людзі добрыя, Дзе б тут можна было спатоліць голад?

Здавалася б, у гэтым пытанні таксама не было нічога незвычайнага. Але як толькі ён вьімавіў гэтыя простыя словы, як літаральна ўсе затрэсліся ў сутаргах звонкага раскацістага смеху.

Тут ужо суб’ект у пакамечаным капялюшыку раззлаваўся не нажартыі сказаў яшчэ больш сур’ёзна, чым спачатку:

— Я не жартую. Проста хачу даведацца, дзе тут можна што-небудзь пажаваць.

Толькі гэтага і не ставала. Ад гэтых слоў ва ўсіх са смеху нібы спазмай здушыла жыватьі.

Праз паўгадзіны ўсё Галянешці паўтарала: “Дзе б тут можна было пажаваць...” — ха-ха-ха!

— Пацеха! — гаварыліў натоўпе, выціраючы слёзы, якія выступілі на вачах ад смеху. Сапраўды пацеха! Дзіўны чалавек у дзіўным паліто, у дзіўным капялюшыку, з дзіўнай манерай выказвацца. Лопнеш ад смеху!..

А Пацеха доўга між тым хадзіў яшчэ па вуліцах мястэчка, пакуль не знайшоў, нарэшце, тое, што яму было патрэбна, — заезны двор. Двор, праўда, не першаразрадны, затое цана даступная.

Паспытаўшы керчанскага селядца і запіўшы яго шклянкаю бесарабскага віна, незнаёмец з асалодай закурыў папяросу і, звярнуўшыся да гаспадыні, мілавіднай брунеткі Нехі, стаў у яе выпытваць, ці ёсць у яе муж, а мо яна ўдава ціразводка. АлеНеху душыўсмех, іянанеяк вышмыгнула

ад “нядбайніка”. А “нядбайнік”, узяўшы ў рукі палку, насунуў на лоб пакамечаны капялюшык, засунуў рукі ў кішэні і пайшоў гуляць па мястэчку, адначасова шукаючы памяшканне, прыдатнае для тэатра.

Ён ішоў паважна не адзін. Яго суправаджаў цэлы гурт босых і абадраных вулічных хлапчукоў, заўзятых аматараў яўрэйскага тэатра. Яны хадзілі за ім па пятах, пакуль ён не спыніўся, нарэшце, каля нейкага двара. Там яго ўвагу прывабіла велізарная пустая адрына, накрьітая жалезам.

— Вось гэта адрына самім Богам пры стварэнні свету была прызначана спецыяльна для яўрэйскага тэатра, — сказаў ён сам сабе і ўвайшоў у двор.

Гэта быў двор Бені Рафаловіча. Яму ж належала і адрына.

Раздзел пяты

СЯБРОЎСКАЯ ПЕРАПІСКА

Галянешцінцам нядоўга давялося чакаць прыбыцця яўрэйскага тэатра. Як толькі Пацеха дамовіўся з Бенем Рафаловічам пра цану, ён адразу ж напісаў тэатральнаму антрэпрэнёру ліст, які мытут перадаем словаў слова, літара ў літару:

“Мілы друг Альберт! Пішу табе пісьмо і з тым паведамляю, што я ў Галянешці — мястэчка такое ў Бесарабіі, гарадок з пазногцік, а людзі — звяры, жаруць мамалыгу і хлебчуць віно, як ваду. Але “Мойшэ”* паваліць у тэатр так, што чарцям будзе млосна. А тэатр я наняў, што і ў Лондане быў бы да твару нам, сцэна — можна на санях праехаць, дах жалезны, халера яго не возьме, не тое што дождж. Гаспадара тэатра завуць Беня Рафаловіч, і ён напханы грашыма, як чорт мякінай, а ўсё ж ён, парсюк, не пасаромеўся папрасіць задатак. Але я яму сказаў, каб ён пачакаў крыху, таму што я праз дзён колькі павінен атрымаць па пошце, сам ведаеш, — бал'ячку, а не грошы. А заезньі дом мне трапіўся —. лепш не трэба: гаспадыня — карцінка, так і просіцца: “Пацалуй мяне”, пі, еш на здароўе, а крэдыту — колькі душа зажадае. А таму не будзь ідыётам і не марудзь, а высылай зараз жа дэкарацыі і афішы, закладзі ўсё, што можна, і прыязджай хутчэй з усім сваім хедарам*. Богам малю, не адкладвай на доўгі час, таму што набліжаюцца дні

яўрэйскага посту, і тады мы з голаду падохнем. А дазвол тут можна атрымаць так жа лёгка, як у Гоцмаха кісласалодкае мяса нашча. I кланяйся яму ад майго імя, сто чарцей яго бабулі! I прайдзіся, мой ласкавы, да мяне на кватэру, я забыў там пад ложкам свае пакаёвыя туфлі ды пару цэнзураваных п’ес. I Богам прашу — высылай як найхутчэй афішы. Толькі ты не вельмі раз’юшвайся, што не пасылаю табе тэлеграму, таму што ў мяне засталіся ўсяго толькі дзве сцёртыя грыўні, ды і тыя з дзюрачкай. Ад мяне, твайго друга, які кожнаму з вас сардэчна кланяецца.

Шолам-Меер Мураўчык”.

Праз некалькі дзён Шолам-Меер Мураўчык атрымаў такое пісьмо ў адказ:

‘Тлыбокапаважаны друг Шолам-Меер, каб ты выпруціўся! Якога чорта табе собіла перахапіць у Брайндэле-козак пятнаццаць рублёўі сказаць ёй, што гэта за мой кошт? Якія такія рахункі, шэльма ты, у мяне могуць быць з Брайндэлекозак? Уся трупа яе любіць, як ячмень на воку, таму што яна дрыжыць над кожнай капейкай і ўздымае скандал з-за ломанага граша. А што тычыцца таго, што ты пішаш наконт дэкарацый, то я ніяк не ўцямлю, ці ты прыкідваешся здохлым, ці ты сапраўды скаціна бязмозглая. Тьі, здаецца, вельмі добра ведаеш, што дэкарацыі ўжо даўно закладзены, а дзе ўзяць грошы, каб іх выкупіць, калі дазволу тут не атрымаеш і за мільён, а калі яшчэ і маецца крышку золата і брыльянтаў, то для чужога чэрава я іх транжырыць не буду, не так ужо лёгка яны мне дасталіся, хіба што яны падпішуць мне кантракты чорным па беламу, каб было відаць, як на далоні, што болып яны нават не заікнуцца пра маркі* і долі, каб мне быць кампаньёнам у гэтай справе. Новыя кампаньёны на маю галаву! Гоцмах таксама кампаньён у мяне ў тэатры! He дачакацца яму, Гоцмаху, каб я з ім дзяліўся папалам. Хоць яны і пужаюць, што арганізуюць уласную кампанію — каб ім усе рэбры пераламалі! — але пляваць я на іх хацеў! Т Й'асылаю табе афішу і атрымай дазвол на восем спектакЛяўзбенефісам, А што ты апраўдваешся, шэльма, быццам(ўцябе засталіся толькідзве сцёртыя грыўні, ды і тыя з дзюрд,чкай, дыктьгжне хворы, каб закласці свой уласны гадзіннік, як я Свой. Усенава^іліся на мае плечы, адзін за ўсіх адКазвай, кожны стараецца атрымаць першыя ролі, а калі пп&'ад іх спатрэбіцца — на-

шых дома няма. Цяпер я зраблю апошнюю спробу: выгарыць справа ў Бесарабіі — добра, а калі не, то можаце хоць галавой аб сцяну біцца, а я магу дазволіць сабе пракаціцца па Румыніі і арганізаваць такі “хедар”, каб Богілюдзі зайздросцілі, а за адным махам пазбаўлюся ад сваёй шышкі — ад халеры-жонкі. А пакуль тое будзе, падрыхтуй усё, што патрэбна, ды толькі не рабі вялікіх расходаў, беражы капейку. Мы, з Божаю дапамогаю, прыедземусе ў пятніцу, у суботу вечарам прагонім рэпетыцыі, а ў нядзелю будзем іграць. I паведамляю табе, што твае пантофлі і цэнзураваньія п’есы даўно ўжо ляжаць на памыйніцы. 3 глыбокаю павагаю і пажаданнем шчасця — твой друг, дырэктар

Альберт Шчупак”.

Раздзел шосты

ГАЛЯНЕШЦІНСКІЯ ТЭАТРАЛЫ

П’яніцы, якія даўно не бралі ў рот хмельнага напітку, галодньія, якія даўно не бачылі скарынкі хлеба, не накінуліся б з такою прагнасцю на віно і ежу, з якой галянешцінцы накінуліся на яўрэйскі тэатр.

Да першага паказу не толькі двор Бені Рафаловіча, але і ўся вуліца так былі запоўнены народам, што яблыку не было дзе ўпасці. Усім хацелася паглядзець на тэатр хоць бы звонку. Ахвотнікаў зайсці ўнутр па многіх прычынах было значнаменш: па-першае, гэта, кажуць, павінна каштаваць грошай, а грошы ў Галянешці — рэдкая штука. Па-другое, не кожны ўвогуле можа сабе дазволіць пайсці ў тэатр — гэта да твару моладзі — юнакам, дзяўчатам, маладзіцам, але ніяк не паважным пажыльім людзям, бацькам, у якіх ужо ёсць дочкі на выданні. Але ў кожнага чалавека варушыцца ўнутры чарвяк-спакуснік — каб яму пуста было! — які точыць, точыць і нашэптвае на вуха: “Што за бяда, калі зазірнеш туды здалёк, хоць бы ў шчылінку, і сваімі вачыма ўбачыш, як іграюць у яўрэйскім тэатры?”

Такіх ахвотнікаў паглядзець у шчылінку знайшлося, аднак, у Галянешці занадта ўжо многа, так багата, што адміністрацыя тэатра была вымушана ў першую ж ноч пусціць у ход надзвычайны сродак — “пырскаўку”, спецыяльную машыну, якая аблівае струменямі халоднае вады. Дзейнічае

гэты сродак выдатна, у тысячу разоў лепш самай стараннай паліцыі. Танна і выйгрышна!

А прыдумаў “пырскаўку” не хто іншы, як наш стары знаёмы Шолам-Меер Мураўчык, Пацеха.

Пра яго ролю ў тэатрьі мы ўжо гаварылі. Ён — усё і нішто: бухгалтар, касір, кантралёр, білецёр, часам суфлёр, а іншы раз, калі не хапае акцёра на якую-небудзь ролю, ён жа і акцёр. Вялікім акцёрам назваць яго нельга — гэта было б перабольшваннем. Затое ён сумленны чалавек, служыць гаспадару верай і праўдаю, адданы яму, як сабака. Дырэктар Альберт Шчупак, з якім мы хутка пазнаёмімся бліжэй, ведае гэтыя ягоныя якасці і таму затыкае ім усе дзюркі: куды ні павярніся, усюды Шолам-Меер і ШоламМеер. Калі даводзіцца пусціць чалавека ў тэатр бясплатна, па кантрамарцы, — зноў жа Шолам-Меер. А прэтэндэнтаў на кантрамаркі ў Галянешці, не сурочыць бы, — хоць адбаўляй.

Па-першае, сям’я Рафаловіча, чалавек з дваццаць, калі не болып. Беня Рафаловіч, праўда, дастаткова багаты, і невялікая бяда была б, калі б ён заплаціў за білет. Але ж і ён па-свойму мае рацыю: з якой ласкі ён будзе плаціць за ўваход ва ўласную адрыну?

На першы спектакль Рафаловіч прыйшоў у тэатр з усёй сям’ёй, захапіўшы з сабой яшчэ сваяка-касіра, карміліцу і іншую чэлядзь. Уся гэтая плойма заняла, зразумела, самыя ганаровыя месцы — першьія дварады. Шолам-Меер падбег быў да іх і завёў гаворку пра білеты, Беня спачатку не ўдастоіў яго адказам. Калі ж Шолам-Меер сваім хрыплым голасам даў зразумець, што яны ж занялі ўсе лепшыя месцы, Беня зірнуў на яго адным вокам і абвясціў на сваім квяцістым іншасказальным жаргоне:

— Прымі адсюль, Пацеха, свае кароткія хадулі, а то я зараз жа змажу цябе па свежаабструганых дошчачках альбо загадаю сваім калатунам узяць цябе ў работу — тады ты хутка ператворышся ў мамалыгу.

Атрымаўшы такую красамоўную водпаведзь, ШоламМеер зразумеў, што тут ён грошай не атрымае, дарма толькі час патраціць.

А час паміж тым не чакае. Тэатр адкрьіты, народ валам валіць, а больш за ўсіх — кантрамарачнікі. Адзін толькі Ехіел-музьікант прывёў з сабою цэлую плойму. ШоламМеер нават не ўяўляў сабе, каб у музыканта — не сурочыць бы! — маглабыць такая вялікая сям’я. Адзе астатнія музы-

кі? Ацырульнік? Ацясляр? Каваль? Кравец? Шавец?.. Усе працуюць пры тэатры. Ва ўсіх, славатабе Божа наш, ёсць жонкі і дзеці, і ўсім належыць даваць кантрамаркі. Аяк — скажыце, будзьце літасцівыя! — бьіць з гаспадыняю заезнага дома, якую Шолам-Меер празваў “карцінкаю”? Ці вінаватая яна, што ў яе ёсць дзве малодшыя сястры дьі старая матуля, глухая, як цецярук? Мала таго, што янаіх корміць, дык яшчэ абавязана купляць ім білеты ў тэатр? Дзе ж справядлівасць? Альбо, напрыклад, рамізнік ШыменДовід і насільшчык Хаім-Бер, якія прывезлі дэкарацыі з чыгуначнай станцыі — хібаўіх не душа, авата?.. Дырэктар Альберт Шчупак пры размеркаванні кантрамарак можа вар’явацца, скрыгаць зубамі, шалець і вар’яцець, ён можа лопнуць ад злосці, — Шолам-Меер звяртае на яго столькі ж увагі, як на леташні снег. Каму трэба даць кантрамарку, таму ён дасць. А каму належыць увайсці ў тэатр без ніякіх кантрамарак, той увойдзе.

Сварыцца з публікаю няварта.

Раздзел сёмы

ВОЧЫ

Хай не памыліцца чьітач і не падумае, што ўся галянешцінская публіка цалкам складаецца з адных кантрамарачнікаў.

Ёсць і такія, што патрацілі апошні, абліваючыся потам зароблены рубель, заклалі якую-небудзь рэч альбо пазычылі ў сябра на некалькі дзён рубель-другі, каб купіць білеты для сваіх дзяцей.

I як жа сапраўды не даць дзецям такога задавальнення? Хіба ёсць нейкія іншыя забавы ў Галянешці? Яно ж сапраўды так, але што зробіш, каліўсё ж такі няма ні граша за душой, пазычыць нямаў каго, адзіця просіць, моліць, прагне паглядзець спектакль, проста чэзне з тугі?

Вось, напрыклад, Рэйзл, дачка кантара Ісроела. Чым яна горшая за іншых дзяцей? Трэба мець каменнае сэрца, каб не злітавацца над такою дзяўчынаю, як Рэйзл. Тым больш што яна — адзінае дзіця ў сваіх бацькоў, і яны маглі б сотні вёрст прайсціся пешкам, калі б гэта спатрэбілася, каб расстарацца што-небудзь неабходнае дзеля сваёй дачкі. А тут, як на злосць, якраз у той час, калі адчыніўся тэатр,

кантару Ісроелу не ўдалося атрымаць ні капейкі — ні за сваё кантарства, ні за сваё настаўніцтва. Ніхто не плаціць, нібы гэта не людзі, а камяні. Бедная кантарыха гойсала ва ўсе бакі — нямаі няма, хоць кладзіся ды памірай! Няхай злыя языкі балбочуць абы-што, хай кажуць, што кантарыха Лея занадта песціць сваю дачку, корміць яе цукеркамі, купляе дарагія чаравікі, хай!..

— Ну вядома ж, ім лёгка асуджаць! Былі б яны на маім месцы, была б у іх адна-адзіная дачка і разам з тым такая на рэдкасць удалая, як мая Рэйзл, не тое б яньі заспявалі пра цукеркі і чаравікі. Гэтаж падумаць толькі!..

Так разважала ўсльіх кантарыха Лея і ў рэшце рэшт ёй прыйшла ў галаву ўратавальная думка (чаго не зробіць маці дзеля свайго дзіцяці!): паколькі ў яе мужа навучаецца сынок багацея Рафаловіча і ўвесь “парад” адбываецца ў Рафаловічавым двары, то сам Бог распарадзіўся выкарыстаць гэта, — як той казаў, “тут табе міска, тут табе і лыжка”. I вось Лея спачатку паспрабавала ўзяць пад абстрэл мужа: няхай ён скажа Лейблу, каб Лейбл папрасіў маці, каб яна папрасіла бацьку, каб той загадаў прапусціць Рэйзл бясплатна ў тэатр.

Але з гэтага плана нічога не атрымалася. Кантар Ісроел малатаго, што бядняк, ён датагож, як набяду, яшчэі ганарлівец: яму, кажа, не да твару быць жабраком і кленчыць у сваіх жа вучняў. Тады Лея, адкінуўшы ўсё сваё самалюбства, узялася за ўсё гэта сама. Яна падпільнавала Лейбла ў зацішным куточку з вока на вока і сказала: “Лейбл, у мяне да цябе просьба”.

Лейбл спыніўся як укопаны: да яго? да Лейбла? просьба?.. Калі ён выслухаў яе просьбу, яго і да таго румяныя шчокі яшчэ болып зачырванеліся, і ён сапраўдьі абяцаў, што абавязкова пагаворыць з мамай, каб мама пагаварыла з татам, каб тата перагаварыў з мамай, каб мама перагаварыла з татам... Тфу, зусім заблытаўся! Адным словам, усё ўладзіцца.

I ў гэты момант вялікія цудоўныя вочы Лейбла сустрэліся з чорнымі цыганскімі вачыма Рэйзл, якая глядзела на яго здалёк з захапленнем і ўдзячнасцю. Здавалася, вочьі гэтыя гаварылі: “Ты слаўны хлопец: калі ты захочаш, я буду ў тэатры, я ў гэтым пераканана...”

I Лейбл апусціў вочы.

I ў той жа дзень паабедзе Лейбл прынёс у хедар радасную вестку: ён ужо гаварыў з мамай, мама пагаварыла з татам, і

тата сказаў, каб яна, гэта значыць Рэйзл, прыйшла сёння вечарам да іх дахаты, і яны возьмуць яе з сабою ў тэатр.

Ад гэтае добрае весткі мілы цыганскі тварык Рэйзл расчырванеўся і чорныя з павалокаю цыганскія вочы разгарэліся. Янакінулася дамаці, пачалаяе абдымаць, цалаваць, затым пачала спяваць, танцаваць і кружыцца, прымушаючы і маці паскакаць разам з ёю. Але Лея з ласкаваю ўсмешкаю адштурхнула яе:

— Звар’яцелаты, недайБожа! Пайдзітьілепшрасчашьі валасы, апраніся, а я табе касу запляту. Ты ж пойдзеш у дом да чужых людзей, дзе гэта чутна, каб!..

Вечарам Лея сама адвяла сваю Рэйзл да Рафаловічаў і перадала яе пад апеку Бейлкі, папрасіўшы паназіраць за дачкою:

— He забывайце, што яна ў мяне адна-адзіная.

Бейлка ўважліва агледзела кантараву дачку. Відаць, гэта чорнавалосая дзяўчынка ёй спадабалася.

— Будзьце спакойныя, — сказала яна кантарысе, — будзьце ўпэўнены... Як роднае дзіця...

I Лея пайшла дахатьі.

Нядобра адчувала сябе Рэйзл у багатым доме Рафаловічаў сярод усёй яго вялікай сям’і. Нядобра таму, што ўсе паглыналі яе вачыма. Дом сам па сабе ёй вельмі спадабаўся. Людзі таксама. Але ж гэтыя скіраваныя на яе позіркі столькіх вачэй! I кожнаму паасобку адказвай: “Як цябе завуць? Колькі табе гадоў? Ці ўмееш ты маліцца, чытаць, пісаць?..”

Рэйзл ніколі і не снілася такая вялікая багатая кватэра, столькі пакояў, ложкаў, сталоў, столікаў, люстраў і розных цацак. А колькі на стале шклянак і чарак, талерак і лыжачак, а якія горы ўсемажлівьіх фруктаў, варэння любых гатункаў! Шум, крыкіістолькі весялосці, смеху! — вось што значыць дом багацея!

Рэйзл ведала, што Лейбл, вучань яго бацькі, — сын багатых бацькоў, што яго бацька — багацей. Але што, зрэшты, такое — “багацей”? Гэтага яна яшчэ па-сапраўднаму не разумела. Што быць багацеем добра, а бедным кепска, яна чула ад маці сотні і тысячы разоў: “Галечы б пазбыцца, ды багацеем стаць...”, “Багацеямшчасце!”, “Багатаму інатым свеце добра..Такія выразы Рэйзл чула ад маці з дзяцінства ледзь не кожны дзень. Але толькі цяпер, седзячы за гэтым вялізным, вельмі багата прыбраным сталом, сярод гэтае шумнае весялосці, яна зразумела сапраўднае значэнне

багацця. I ніколі яшчэ ў яе не было такога моцнага жадання стаць багатай, як цяпер. Новае невядомае пачуццё — пачуццё зайздрасці — закралася ў яе душу. Але раптам яе зіхоткія чорныя цыганскія вочы сустрэліся з другой параю знаёмых вачэй — вялікіх, цудоўных, ласкавых вачэй, якія глядзелі на яе сарамліва, але прыязна і дружалюбна. Здавалася, гэтыя вочы гаварылі ёй: “Падабаецца табе ў нас? Ярад, штотабепадабаецца. Ярад, што табе хораша...” У яе забілася сэрца, ёй стала раптам цёпла, горача. Яна адчула, што шчокі яе гараць.

I яна апусціла вочы.

Раздзел восьмы

ЗАСЛОНА ПАДЫМАЕЦЦА

Рана пачала збірацца галянешцінская публіка на першы спектакль і хутка запоўніла тэатр. Кожны баяўся, каб, барані Божа, не спазніцца: ці мала што можа здарыцца? Было так цесна, што шпільцы не было куды ўпасці. Стаялі, шчыльна прыціснуўшыся адно да аднаго, а тыя, што сядзелі, трымалі ў сябе на каленях хто сваяка, хто знаёмага. Пашэнціла тым, хто прыйшоў першы: яньі захапілі лепшыя месцы, першыя рады. Тыя ж, хто прыйшоў крыху пазней, абураліся: яны заплацілі за месцы грошы, наяўныя грошы, а месцаў не мелі. Незадаволеныя ўзнялі шум, крык, ледзь не разнеслі тэатр. Добра, што Шолам-Меер, усюды паспяваючы Шолам-Меер, здагадаўся падміргнуць Ехіелу-музыканту, каб той ударыў танцавальную мелодыю. Пачуўшы музыку, публіка вырашыла, што пачынаецца спектакль, і сяк-так расселася. Усе супакоіліся.

Але публіка жорстка памылілася. Вось і музыка ўжо даўно адгрымела, а заслона ўсё яшчэ не падымалася. А па той бок заслоны чуліся крыкі, воклічы, лаянка, стук сякер і малаткоў. Штосьці там творыцца за заслонаю, але што менавіта — ніхто не ведае. Людзі сядзяць як на іголках, a пра моладзь і гаварыць няма чаго — яна проста з сябе выходзіць: хочацца хутчэй даведацца, што ж, нарэшце, будзе, калі падымецца гэтая заслона.

Сярод моладзі, якая з асаблівым нецярпеннем чакала пачатку спектакля, вылучалася на рэдкасць прьігожая юная парачка: хлопчык гадоў трынаццаці, з вялікімі, цудоўнымі,

ласгавымі вачыма, і дзяўчына гадоў чатырнаццаці-пятнаццаці з матава-чорнымі цыганскімі вачыма і чароўнымі ямачкамі на шчоках. Яны сядзелі, цесна прытуліўшыся адно да аднаго, хоць і вельмі далёкія былі адно ад аднаго па свай іу паходжанню, ён — сын багацея Рафаловіча, яна — дачі беднага кантара.

? то пасадзіў гэтую парачку так блізка адно да аднаго?

Г ожа, яны самі так уселіся? Між іншым, каму якая справа да іх у такой мітусні? Хто будзе звяртаць на іх увагу, калі позіркі ўсіх скіраваны туды — да заслоны, заслоньі, заслоны?!.

I вось упершыню за ўсё сваё кароткае жыццё юныя шчасліўцы — Лейбл і Рэйзл — сядзяць так блізка адно да аднаго і, бадай, упершыню бачаць адно аднаго па-сапраўднаму. Сустракаюцца яны, праўда, кожны дзень у доме яе бацькі, у хедары кантара Ісроела. Але што гэта за сустрэчы? Прыедзе Лейбл у хедар і адразу ж бярэцца альбо за кнігу, альбо за сшытак. Там няма ні часу для размоў, ды і месца не надта прыдатнае для гутаркі з дзяўчынаю, ды яшчэ з дачкой настаўніка, у якой яшчэ, дзякаваць Богу, маці, ды яшчэ якая маці! Яна пільна сочыць за сваёй дачкой, назірае за кожным яе крокам, не дазваляе ёй не тое, што паяўляцца ў хедары, калі там вучні, але нават зірнуць у той куток, дзе яны сядзяць.

— Дзяўчыне няма чаго рабіць сярод хлопчыкаў, таму што дзяўчына гэта дзяўчына, а хлопчыкі гэта хлопчыкі. Дзе гэтачутна, каб?..

ТакгаворыцькантарыхаЛея, аяеслова — закон. Нават голас падаць, праспяваць што-небудзь не дазваляе яна дачцы, пакуль хлопчыкі ў хедары. А ў Рэйзл — цудоўньі галасок, і яна вельмі любіць спяваць. Калі яна раптам заспявае, старэйшыя хлопчыкі прыслухоўваюцца з заміраннем сэрца, а потым дома, лежачы ў пасцелі, успамінаюць голас Рэйзл, ціхаўздыхаюць і, засынаючы, бачаць у сне дачку рэбе*.

Калі гэта здаралася і не з усімі старэйшымі хлопчыкамі, калі не ўсім ім Рэйзл з’яўлялася ў сне, то з сынком Бені Рафаловіча Лейблам гэта бывала часцяком. I не раз падчас вучобы ён задумваўся: трымае ў руках кнігу Талмуда, а ў вачах — Рэйзл.

I вось яны сядзяць цяпер так блізка адно да аднаго, што ён не толькі бачыць яе, не толькі чуе, але і адчувае, адчувае яе... Чуе біццё яе сэрца: цік-так, цік-так, — і сам не ведае,

чыё гэта сэрцайка так б’ецца: яго ўласнае, ці яе. А можа, і абодва сэрцайкі разам. Хутчэй за ўсё так, таму што і ён і яна раз-пораз глядзяць адно на аднаго і, сустракаючыся позіркамі, апускаюць вочы, і кожнаму хочацца штосьці сказаць, пра нешта паведаміць. Але і гаварыць яны не ў стане — ні ён, ні яна: не знаходзяць слоў.

I вось Лейбл успамінае, колькі разоў ён шукаў нагоды, каб апынуцца бліжэй да Рэйзл, чуць яе галасок, перакінуцца з ёю хоць бы некалькімі словамі. Але заўсёды ў такіх выпадках тут жа, знайшоўшы якую-небудзь прычыну, з’яўлялася маці — і няма больш Рэйзл... Рэйзл таксама ўспамінае, колькі разоў янатайком кідала позіркі ў бок бацькавых вучняў, адшукваючы сярод іх багацеевага сына: не таму, што ён сын багацея, а таму, што яе бацька, які ведае толк у людзях, вельмі высокае думкі пра Лейбла, хваліць яго на ўсе лады, прарочыць яму вучоную кар’еру.

Чуе пра гэта кантарыха Лея і вытлумачвае мужавы словы па-свойму:

— А то як жа! Багацеям ва ўсім шчасце, нават у дзецях, дзе гэта чутна, каб!..

Седзячы так блізка да Рэйзл, Лейбл злуецца на сябе, што менавіта цяпер не знаходзіць слоў, каб завесці з ёй размову. Рэйзл таксама не можа адважыцца: загаварыць з ім ці не? Ды як і пра што яна будзе з ім гаварыць? Абое думаюць адно пра аднаго і абое маўчаць.

Але вось пачынаюць тушыць лямпы. У тэатры ўсталёўваеццазмрок: хутка, значыць, пачнецца... 3 публікігучаць розныя воклічы:

— О-о-о-о!

— Цемра апраметная!

— Вой-вой-вой, мая нага!

— Так вам і трэба! Хто вінаваты? Калі ў вас лішняя нага, пакінулі б яе дома!

— Цішэй, каб вас чорт пабраў!

У публіцы ажыўленне. Лейбл і сам не разумее, як і калі гэта здарылася, але рука Рэйзл — мяккая, гладкая, цёплая ручка — раптам апынулася ў яго руцэ. 3 хвіліну ён проста трьімае гэтую ручку, затым моцна сціскае яе, нібы пытаючыся:

— Задаволена?

I яна адказвае яму такім жа моцным поціскам, нібы кажа: — Вельмі...

Заслона падымаецца.

Раздзел дзевяты

У PAI

Калі для іншых галянешцінскіх жыхароў яўрэйсканямецкі тэатр* быў нечаканай, якая нібы з неба звалілася, пацехаю, то для нашай юнай парачкі, зачараванай, на вышыні шчасця, для сына багача і дачкі кантара, ён быў раем, парог якога не ўсялякаму суджана пераступіць. Ім, сыну багачаідачцэкантара, пашанцавалабольш, чымусім астатнім: кожны вечар, так, кожны вечар бываюць яны ў тэатры, займаюць лепшыя месцы, бачаць і чуюць такія цуды, якія ім да гэтага часу і ў сне не сніліся.

Цэлы свет, новы свет адкрыўся іх вачам. Свет, дзе людзі пераапранаюцца, перайначваюцца, кружацца і круцяцца, гавораць дзіўныя словы, напалову яўрэйскія, напалову нямецкія, спяваюць і танцуюць, адпальваюць такія штучкі, што проста дзівішся: альбо такія смешныя, што лопнуць можна, альбо такія сумныя, што слязьмі абліваешся.

I ўсё гэта вытвараюць людзі? Звычайныя людзі?

He, не звычайныя людзі, такія, як мы з вамі, напрыклад. Гэта альбо чэрці, блазны, нячысцікі, альбо анёлы нябесныя. Іхні выхад на сцэну, іх постаць, паходка, манера гаварыць, кожны іхні рух — усё поўнае прывабнасці і чарадзейства. Усё навокал ахутана нейкімі чарамі, і абое яны — Лейбл і Рэйзл — з першай хвіліны, як толькі падымаецца заслона, пераносяцца ў новы зачараваны свет, у царства чарцей, блазнаў, д’яблаў і анёлаў... Апусцілася заслона — і канец чарадзейству, няма больш чарцей, блазнаў, д’яблаў, няма анёлаў! Зноў людзі, звычайныя людзі, зноў усё той жа, будзённы свет. Дзеці адчуваюць сябе так, нібы яны толькі што былі на сёмым небе і раптам іх зноў спусцілі на зямлю. I ім ад усяго сэрца шкада: чаму так адразу ўзялі ды скінулі іх з завоблачных вышынь? Але яны суцяшаюць сябе тым, што хутка зноў падьімецца заслона і зноў яны апынуцца на небе, у раі. I так будзе заўтра, паслязаўтра, кожны дзень...

Шчаслівыя дзеці!

Колькі галянешцінскіх хлопчыкаў зайздросцяць Лейблу: гэтае ж свята адбываецца ў двары яго бацькі.

Колькі галянешцінскіх дзяўчатак зайздросцяць Рэйзл, якая дзякуючы клопатам маці ўдастоілася высокага гонару трапіць у дом да Рафаловічаў. А піто ім, такім багачам, KamTye ўзяць з сабою яшчэ аднаго чалавека ў тэатр?

— Маё дзіця — не сурочыць бы! — вельмі спадабалася, вельмі прыйшлося да душы багацеям, толькі б не азмрочылася яе радасць!..

Так хваліцца кантарыха Лея перад суседкамі. I каб ніхто не падумаў, што яна, крый Божа, сама выкленчыла гэтую ласку для сваёй дачкі, яна дыпламатычна спяшаецца растлумачыць:

— Вы пытаецеся, як трапіла мая Рэйзл да багацеяў? Вось паслухайце. Іду я неяк на базар, а насустрач Бейлка, жонка Рафаловіча. “Добры дзень”. — “Добры дзень”. — “Што новенькае?” — пытаецца. “А у вас, — кажу, — што новенькае?” — “I не пытайцеся лепш. Сумятня, мітусня ў двары, тэатр жа! Цэлая падзея, свята для маёй сям’і. Ну, а ваша як пажывае?” — “Дзякуй, грэх наракаць”. — “Чаму б вам не прыслаць яе да мяне?” — “Дзякуй, а што ёй у вас рабіць?” — “Яна пазнаёміцца з маімі дочкамі і заадно пойдзе з імі ў тэатр”. — “Дзякуй, калі толькі яна захоча, я з задавальненнем яе пашлю”.

Так адмыслова пляла лухту кантарыха, не скупіўшьіся на відавочную хлусню, каб перагарадзіць шлях абгавору. Чаго не зробіць маці дзеля любага дзіцяці?

He таму, што мы хочам узяць кантарыху пад сваю абарону, а дзеля ісціны лічым неабходным дадаць, што Лея пусціла б дачку ў тэатр не з кожным.

Але з Рафаловічамі — чаму б не пусціць? 3 найвялікшым задавальненнем! Няхай усе бачаць, куды мае доступ яе дачка... А назаўтра пасля першага спектакля Л ея ў прысутнасці чужых раз-пораз пыталася і перапытвала ў дачкі:

— Дык чым жа частавалі цябе ўчора багачы?

Альбо:

— Рэйзл, якім часам ты ідзеш да багачоў?

Альбо:

— Калі, дачушка, цябе яшчэ запросяць у багачоў павячэраць, ты больш не адмаўляйся. Чаго тут саромецца, што ж тут такога?

Якое глупства! Рэйзл і не думае адмаўляцца. Чым далей, тым больш вольна адчувае яна сябе ў багатым доме. Яна спяшаецца туды ў прыўзнятым, святочным настроі, як на вялікую сямейную ўрачыстасць да блізкага друга.

Ды і не дзіва! Калі б Рэйзл ні прыходзіла туды, яна заўсёдьі жаданьі госць. У вялікім светлым доме багатага Рафаловіча яе заўсёды прымаюць прыязна, дружалюбна, са смехам, весялосцю, з шумам і гамам. I кожны раз усёй плоймай

адпраўляюцца ў тэатр і займаюць лепшыя месцы. I заўжды ёй даводзіцца сядзець поплеч з сынам Бені Рафаловіча, з Лейблам... I кожны раз, калі ў зале тухне святло і падымаецца заслона, яе рука апынаецца ў ягонай руцэ... I кожны раз яны абое адрываюцца ад зямлі і адчуваюць, што ў іх вырастаюць крылы, што яны нясуцца кудысьці высокавысока, на сёмае неба, у рай...

Раздзел дзесяты

ПАСЛЯ СПЕКТАКЛЯ

3 тэатра Рэйзл прыходзіць дахаты разгарачаная, з разрумяненымі шчокамі, з нейкім асаблівым бляскам у вачах, з сэрцам, да краёў перапоўненым радасцю. I здаецца ёй, нібы ўсё яшчэ гучаць у вушах словы людзей-анёлаў, гукі музыкі і раскацісты смех Рафаловічаў. Яна ўспамінае, як Лейбл ціха-ціха, амаль на вуха шапнуў ёй, моцна сціскаючы яе руку:

— Прыйдзеш заўтра зноў?

— Пра што гаворка!

Так адказвала яна, але не словамі, а, як звычайна, поціскам рукі.

Было гэта пры выхадзе з тэатра. Гледачы, як звычайна, паспешліва праціскаліся наперад. Таўкатня была страшэнная: галянешцінцы любяць бьіць першымі не толькі пры ўваходзе, але і пры вьіхадзе. Лейбла і Рэйзл так сціснулі, што на імгненне яны адчулі сябе як бы адзінай істотаю. Іх амаль вынеслі з тэатра.

Была чароўная месячная ноч, адна з тых светлых цёплых бесарабскіх начэй, калі не хочацца ісці дахаты і аддавацца сну. У такую ноч і сапраўды грэх спаць. Вочы міжвольна скіраваны наверх, да неба, да месяца, да зорак. Душа рвецца немаведама куды. Сэрца вабіць невядома да чаго. У душу закрадваецца нейкая незразумелая туга, немаведама пачым... Ціхаў Галянешці і спакойна. Астыла зямля пасля захаду гарачага бесарабскага сонца. Аблёг на зямлю пыл, які слупам стаяў увесь дзень, і ўжо можна падыхаць чыстыч паветрам. Вось аднекуль заляцеў лёгкі ветрык, як пр.інёс паклон ад бесарабскіх палёў і садоў, якія пахнуць не вострымі прыправамі, а хлебам і кукурузай, ябльікамі і грушамі. Здалёк даносяцца гукі жалейкі: гэта

пастух гоніць авечак на пашу. Усё цішэй і цішэй гучыць жалейка, гукі яе ледзь чутныя і паволі-паволі заміраюць...

Галянешцінцы вяртаюццазтэатра. 3 яўрэйскага тэатра. А калі галянешцінцы ідуць з тэатра, яны гамоняць, крычаць, махаюць рукамі — такая ўжо ў іх натура. Адзін расказвае другому, што ён бачыў і чуў, і кожнаму здаецца: тое, што бачыў ён, бачыў толькі ён адзін, тое, што ён чуў, чуў толькі ён адзін. Людзі напяваюць песенькі, якія пелі акцёры на сцане. Мацней за ўсіх гучаць галасы моладзі. Наперадзе ўсіх бяжыць дзетвара. I Галянешці прачынаецца. Парушана цішыня цудоўнае цёплае летняе ночы. Але ненадоўга. Галянешцінцы прыходзяць дахаты, шэпчуць малітву на сон, тушаць лямпы, і — добрай ночы!

У маленькай хатцы на “Божай вуліцы”* — тут жыве кантар Ісроел — яшчэ мігціць святло. Кантар з жонкаю таксама падрыхтаваліся спаць, але чакаюць дачку з тэатра. Прыйдзе Рэйзл — раскажа, што яна бачыла.

Кантар Ісроел — яшчэ малады і даволі прыгожы чалавек з чорнымі шаўкавістымі валасамі, сядзіць у белым “талескотне”*, напаўраспранены. Абмахваючыся ярмолкаю, як веерам, ён чытае перад сном малітву “Слухай, Ізраіль”. Жонка таксама амаль распранутая. Цень ад яе белае наміткі, на фоне якой так рэльефна выдзяляецца яе строгі цёмны твар і чорныя сярдзітыя вочы, гайдаецца на белаватажаўтаватай сцяне.

Але вось вярнулася, з Божае ласкі, з тэатра Рэйзл, і ледзь дачакаўшаяся яе Лея закідвае дачку пытаннямі: якія, маўляў, “акмедыі” сёння паказвалі? Хто там быў са знаёмых? Што падавалі ў багачоў да стала?..

I яшчэ пра нешта бубніць над вухам маці, канчаючы сваю гаворку такімі словамі:

— Што, хіба нетак? Ато якжа? Хібая неразумею, што можна, а чаго нельга. Іншы раз павінна быць “так”, а другі раз — “не”, дзе гэтачутна, каб?..

Але сэнс яе слоў не даходзіць да Рэйзл, яна чуе толькі адно: голас маці не змаўкаючы звініць у вушах, і сыплюцца, сыплюцца словы; бацька чытае малітву на сон і абмахваецца ярмолкаю. Які кантраст: тут і там\ Якая розніца паміж тым, што тут, і той весялосцю, жыццярадаснасцю, яркасцю, усім тым, што пануе там!.. I ўвогуле як цесна, змрочна і сумна ў іх пасля вечара, так цудоўна праведзенага спачатку ў Рафаловічаў у светлым, прыгожым, вясёлым доме, a затым у тэатры — у сапраўдным раі — і пасля, на зваротным

шляху з тэатра, пад чароўнасцю цёплай, светлай, цудоўнай летняй ночы!..

Кантарыха Лея ўсё яшчэ сыпле словамі, але раптам сцяміўшы, што яна занадта доўга гаворыць, а час жа ўжо позні, сама сябе перапыняе:

— Ой, паразімянегром! Вось загаварылася... Ужодаўно спаць пара, ая тут вушы ёй пратрубіла, гэтаж трэба... Ну, дачка, я тушу лямпу. Добрае ночы, спакойнага сну!

— Добрай ночы! — адказвае Рэйзл і, захутаўшыся ў коўдру, скручваецца абаранкам і закрывае вочы. Мроі падхопліваюць яе і адразу ж пераносяць з “Божай вуліцы” зноў туды, туды, у рай.

Раздзел адзінаццаты

ГАНАРОВЫЯ ГОСЦІ

Першай была выгнана з раю дачка кантара Рэйзл. Вось як гэта здарылася.

Аднойчы раніцай, калі кантар яшчэ быў у сінагозе, кантарыха на рынку, а вучні яшчэ не пачалі збірацца, Рэйзл сядзела на ложку каля адчыненага акна, напаўаголеная, з яшчэ не заплеценымі косамі, зашываючы кофтачку, якая распаролася па шве, і спявала цудоўную песеньку з аперэты “Шуламіс” (Суламіф), якую чула ў тэатры:

Козачка паехала далёка,

Каб купіць саберазынкі і міндаль. Будзе вось такім жа лёс і твой. Спі, праспіся, родненькі ты мой.

— Брава, кошачка, брава! — пачуўся хрыплаватьі голас за акном, дзе сядзела Рэйзл.

Гэта быў не хто іншы, як наш стары знаёмы, ІПоламМеер Мураўчык, Пацеха — з яўрэйскага тэатра.

Акрамя тысячы іншых абавязкаў у тэатры, на ШоламМееру ляжалі яшчэ клопаты пра хатнюю гаспадарку трупы. Ранняй раніцаю, калі ўсе акцёры яшчэ спалі, з кашолкаю ў руцэ ён выходзіў на базар купіць правізію для “дзяцей” (так ён называў акцёраў). I вось аднойчы, праходзячы па“Божай вуліцы”, ён пачуў знаёмую песеньку з рэпертуару тэатра. Хтосьці спяваў так сардэчна, так прыемна, так міла, што

ён спыніўся, быццам прыкуты да месца. Яму захацелася пабачыць, хто ж гэта так чароўна спявае. Ён падышоў да акна і ўбачыў чарнавокую дзяўчынку са свежым румяным колерам твару, амаль што дзіця: яна спявала і спявала, забыўшыся пра ўсё на свеце. Шолам-Меера яе спевы так захапілі, што ён, не маючы сілы ўстрымацца, пачаў апладзіраваць маладой спявачцы: “Брава, брава!”

Дзяўчынка, відаць, ненажартперапалохалася. Невялікая чырвоная хустачка, якая прыкрывала яе прыгожыя дзіцячыя плечыкі, саслізнула і прыадкрыла на хвілінку перад чужым позіркам аголенае цела, хутчэй дзявочае, чым дзіцячае. Гэта яшчэ болып падбухторыла нашага добрага Шолам-Меера, і, не маючы ніякусенькага жадання адысці ад акна, ён, не зводзячы вачэй са спявачкі, па сваёй звычцы балбатаў:

— Пташачка мая, чаго ты спужалася? Галасок у цябе, скажу я табе, саладзейшы за цукар. Траіх прымадоннаў я не ўзяў бы за цябе адну, дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдачы! Ацыферблацік у цябе цуд, люба глядзець! Пачакай. Калі я толькі не здзяцінеў, я сказаў бы, што твой твар мне як быццам знаёмы. Mary прысягнуць, што бачыў цябе ў тэатры, на адной лаўцы з пузыром Бені Рафаловіча. Хай лопнуць мае вочы, калі гэта не так! Ага, ты ўся зачырванелася, ці ж не праўда?.. стала чырванейшая за сваю хустачку. Смейся, смейся, дзяўчынка — калі смяешся, ты яшчэ прыгажэйшая! Ямачкі на шчоках робяцца яшчэ болып глыбокімі, а белыя зубкі так падыходзяць да тваіх чорных валасоў і цыганскіх вачэй, дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдачы!..

Рэйзл не так спужалася нахабнага языка і няўдалых кампліментаў (у іх яна яшчэ не надта разбіралася), колькі таго, што яна сядзіць вось так, можна сказаць амаль голая, а чужы чалавек, мужчына, стаіць у яе пад акном. Што скажа мама, калі яна раптам з’явіцца?..

Рэйзл адскочыла назад і паспешліва зачыніла акно.

Калі вечарам таго ж дня Рэйзл прыйшла з Рафаловічамі ў тэатр, Шолам-Меер Мураўчык здалёк прывітаў яе без слоў сваімі шальмоўскімі вачыма; Рэйзл зачырванелася, як захад сонца ў Бесарабіі... Пасля, у час першага антракту, калі Ехіел-музыкант захапляў сваім майстэрствам, іграючы нейкую яўрэйскую мелодыю, а публіка лузала арэхі, жавала грушы, гаманіла, рагатала і паўтарала ўслых

кожнае пачутае сасцэны слова, Рэйзл неяк заўважыла, што той самы суб’ект, які стаяў у яе пад акном сёння раніцаю, паказвае здалёк на яе пальцам дырэктару тэатра; а дырэктар, самавіты мужчына ў высокім цыліндры з неверагодна буйнымі брыльянтамі амаль на ўсіх пальцах, кідае на яе позірк сваіх мышыных чырвоных бязбровых вочак. I зноўку твар Рэйзл зачырванеўся, як макавы цвет...

На наступны дзень, ледзь толькі Ісроел адпусціў сваіх вучняў на абеді, памыўшы рукі, усеўся за стол з жонкаю і дачкою, раптам расчыніліся дзверы і ў пакой увайшлі двое: Шолам-Меер, Пацеха, і дырэктар тэатра, абодва свежапабрытыя, прыемна пахнучыя духмяным мылам і адэкалонам “Вер-а-Віалет”. На дырэктары быў цудоўны гальштук, упрыгожаны брыльянтаваю шпількай. Амаль наўсіх яго пальцах зіхацелі брыльянты, а на вялікім залатым ланцужку ад гадзінніка вісеў масіўны медальён, на якім красавалася манаграма з літар “А” і “Шч”, адмыслова складзеная з белых брыльянтаў, сініх сапфіраў, чырвоных рубінаў і зялёных смарагдаў. Каштоўныя камяні ўпрыгожвалі першыя літары высокашаноўнага імя “Альберт Шчупак”.

Усе гэтыя самацветы, залатыя кольцы і масіўньі медальён, якімі быў абвешаны дырэктар, маглі б шмат, вельмі шмат расказаць. Алетак як мы надтаі надтаспяшаемся, то не будзем на гэтым спыняцца. На старонках нашага рамана мы яшчэ не адзін раз, трэба думаць, сустрэнемся з гэтым суб’ектам. Скажам толькі сцісла (толькі з умоваю, каб гэта засталося паміж намі), што Шчупак, выстаўляючы свае брыльянты і золата напаказ, спрабаваў пераканаць усіх, быццам гэта — падарункі ад публікі, “артыстычныя трафеі”. У сапраўднасці ж ён сам спакваля набыў іх, купіў на свае “кроўныя грошыкі”, “сумленна” нажытыя працаю двух дзесяткаў паўжабрацкіх, вечна галодных, але заўсёды вясёлых стварэнняў... Справа ў тым, што Альберт Шчупак цвёрда прытрымліваўся думкі, што давяраць нікому нельга, нават сваёй жонцы. Таму ён трымаў сваё багацце пры сабе ў золаце і брыльянтах. Гэтак, каб вы ведалі, і людзям было на што паглядзець, і для кішэні болып надзейна...

Убачыўшы такіх паважаных гасцей, кантар Ісроел падняўся ім насустрач. Кантарыха Лея паднесла ім два крэслы і папрасіла сесці. А Рэйзл? Але пакінем яе лепш у спакоі, яшчэ хвіліна, і яна згарыць...

— Прыемнага... зваротнага... яктамяго, кчорту яго! —

пачаў дырэктар Альберт Шчупак, але адразу ж запнуўся, быццам напароўся на скалу: ні туды, ні сюды. Добра, што побач быў Шолам-Меер, які звычайна выручаў яго з усіх бедаў. Шолам-Меер перарваўяго хрыплым голасам і залапатаў на сваім квяцістым лексіконе:

— Прыемнага апетыту! Просім да стала! Ешце на здароўе! Ешце, глытайце без ніякай цырымоніі. Мы — людзі самыя простыя, звычайныя, таго ж семені, таго ж роду-племені, што і вы. Гэта мой прынцыпал, дырэктар тутэйшага яўрэйска-нямецкага тэатра, а я ў іх, як той казаў, у кожнай бочцы затычка: і шыю, і жну і на дудзе іграю. Іхняе імя — Альберт Шчупак, амяне завуць Шолам-Меер Мураўчык. А цяпер, калі мы, як той казаў, ужо пазнаёміліся бліжэй, мы былі б не супраць прапусціць з вамі чарачку, другую, калі ў вас знойдзецца. А калі не, пашліце, няхай прьінясуць. А закусім мы тым жа, што і вы. Я бачу, вы аплятаеце бурачкі са слівамі. Гэта такая страва, якой я ўжо не еў — як бы не схлусіць! — прынамсі гадоў сто, дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдач!

Раздзел дванаццаты

КАНТАР ІСРОЕЛ ЗАЛІВАЕЦЦА САЛАЎЁМ

Пакуль Шолам-Меер балакаў, а кантар з жонкаю і дачкою яго слухалі, дырэктар яўрэйска-нямецкага тэатра Альберт Шчупак сядзеў за сталом, моцна сцяўшы губы, гуляў медальёнам, выстаўляючы напаказ усе свае алмазы і брыльянты, і не спускаў з Рэйзл маленькіх чырвоных вачэй без броваў.

Пасля абеду, калі Шолам-Меер ужо нагаварыў цэлы мех, кантарыха прыбрала са стала, а кантар закончыў пасляабедзенную малітву, дырэктар Альберт Шчупак вырашыў, што пара і яму сказаць колькі слоў і распачаць справу, дзеля якой ён і з’явіўся сюды ў суправаджэнні Мураўчыка. Дырэктар тэатра перш за ўсё прыўзняў цыліндр, паказаўшы вялікую лысіну, абкладзеную з усіх бакоў гладкімі, густа напамаджанымі валасамі, затьім выцер пот з ілба і выпусціў на волю свой язык.

Альберт Шчупак, па сутнасці, чалавек маўклівы. Але калі ўжо ён загаворыць, спыніць яго цяжка. Язык яго пачынае заплятацца, часам зусім выходзіць з падпарадкаван-

ня і заводзіць яго ў чортведама якія нетры. Таму часта Шчупак гаворыць зусім не тое, што хоча сказаць. ШоламМеер Мураўчык, яго правая рукаі флігель-ад’ютант, ведае гэтую слабасць дырэктара, бесцырымонна перапыняе яго на першым жа слове і дагаворвае на сваім квяцістым лексіконе тое, чаго не здолеў сказаць Шчупак.

— Разумееце, мілы кантар, — пачаў Шчупак, — справа, бачьіце Вы, вось у чым. Я, разумееце, быў некалі ўсяго толькі пеўчым у кантара, гэта значыць выносіў вядро з памыямі... Вінаваты, я хацеў сказаць — спяваў. У мяне, разумееце, быў голас, што называецца сапрана, сапраўднае сапрана! I аплявухі я там нажываў... Вінаваты, дапамагаў кантару каля амбону. Потым я стаў гэтым, разумееце, гэтым... як яго... Ну, сам сабе гаспадар, значыць. Спявалі мы наўсіх вяселлях, наўсіх сямейных урачыстасцях, разумееце, песню майго ўласнага стварэння, гэта значыць я сам яе і стварыў, назьіваеццаяна“Хто святаахоўвае”. Паглядзелі б вы кніжку маіх песень, ведаеце, з маім партрэтам на вокладцьі. Там змешчана і песня “Хто свята ахоўвае”. Яна пачынаецца так (дьірэктар заспяваў брынклівым голасам):

“Хто святы ахоўвае?..” — Цыпкеле, жонка мая, “Дзень суботні...” — забі цябе гром,

“Як яму падыходзіць...” — гэтаю ж ноччу.

Альберт Шчупак, відаць, увайшоў у ролю і збіраўся праспяваць свой гімн да канца па ўсіх правілах мастацтва, але Шолам-Меер своечасова спыніў яго, убрыкнуўшы дырэктара нагою пад сталом, — так, маўляў, будзе лепш для яго самога — і сваёй квяцістай моваю пачаў тлумачыць кантару, дзеля чаго, уласна кажучы, яны прыйшлі сюды.

Так як пра кантара Ісроела як пра знакамітага спевака яны чулі даўно, яшчэ ў той час, калі яны і не марылі пра паездку ў Бесарабію, і так як му зыка — іхні хлеб надзённы, гэта значыць, уласна кажучы, іхні хлеб — тэатр, але тэатр і музыка — тое ж, што брат і сястра альбо муж і жонка, то было б, уласна кажучы, справядліва, каб кантар ім штонебудзь праспяваў.

— Што-небудзь, разумееце, такое-гэтакае, ну як бы вам сказаць? — сапраўднае яўрэйскае, з перцам... — дадаў Шчупак, жэстьікулюючы пальцамі і ўсміхаючыся сціснутымі губамі, прычым яго азызльі маршчыністы твар яшчэ болып зморшчыўся.

Кантар Ісроел адразу зразумеў, што ад яго хочуць. Праўда, спачатку ён крыху паманежыўся, прымушаючы сябе ўпрошваць, прыкідваўся, быццам у яго няма ніякае ахвоты спяваць: “Ці мала што гавораць! Гэта зусім не так! Людзі любяць пераўвялічваць”. I тут жа пачаў рьіхтавацца і настройваць свой “інструмент” (Ці быў калі выпадак, каб кантар альбо акцёр адмовіліся выступаць, калі іх так просяць?) Затым ён устаў з-за стала, выцер губы, адкашляўся і, прывёўшы да ладу свой “інструмент”, спытаўся дзеля прыліку:

— ІПто ж мне, зрэштьі, праспяваць?..

I не дачакаўшыся адказу, заспяваў адну з навагодніх мелодый. Ён рассыпаўся трэлямі, уздымаўся высока і раптам апускаўся на самую нізкую актаву. I зноў узносіўся ўгару, потым браў зноў нізкія тоны, адным словам, забаўляўся голасам на розныя лады.

Госці моўчкі пераглядваліся, падміргвалі, цмокалі губамі і смакавалі спевы, быццам смачную страву ці вельмі добрае віно, і гэтым падахвочвалі спевака куды ў большай меры, чым калі б асыпалі яго самымі спакуслівымі словамі. У беднага кантара галава закружылася. Калі ўжо на тое пайшло, ён ім пакажа, на што ён здольны. I ён спяваў адну мелодыю за другою... Але калі на заключэнне ён сабраўся праспяваць зусім новую штучку і прытым уласнае “кампазіцыі”, Шолам-Меер схапіў яго зарукаў: — Даруйце мне, мой мілы кантар, вы спяваеце так соладка, што ўсе кантары харальных сінагог з усяго свету з усімі сваімі пеўчымі не вартыя вашага мезенца. Паверце мне, калі б на нашай шыі не вісеў тэатр з акцёрамі, рэпетыцыямі і розньімі клопатамі і напасцямі, мы прасядзелі б тут у вас да канца асенніх святаў і нам бы ніколі не надаела слухаць вашы “штучкі”, дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдачы! Але, на жаль, вы ведаеце — справы. Часу няма, каб вы ведалі, заўтра мы ставім самую-самую новенькую п’есу “Куне-Лемель”*. Дык вось, бадай, вельмі было б міла з вашага боку, калі б перад адыходам вы пачаставалі нас закусачкай...

Кантар спыніўся ў разгубленасці:

— А менавіта якую, напрыклад, закусачку падаць вам? — Вось якую закусачку.

I Шолам-Меер паказаў пальцам на кантараву дачку, якая ўвесь час не спускала з яго вачэй. Ад гэтых апошніх слоў бедная Рэйзл змярцвела, а кантар з кантарыхаю навастрылі вушы. Тут дырэктар хацеў выступіць з тлума-

чэннямі, але Шолам-Меер, сігналізуючы яму нагой пад сталом, стаў тлумачыць, што, уласна, ён мае на ўвазе:

— Мы хацелі б, разумееце, каб яна, гэта значыць ваша дачушка, праспявала што-небудзь. У яе, кажуць, ёсць галасок і спявае яна, кажуць, песенькі так, што заткне за поястрыццаць Паці і семнаццаць Нельсан...

— Адкуль вы ведаеце, што мая дачка спявае песенькі? — не вытрывала кантарыха.

У беднай Рэйзл дух спёрла: яна баялася, што вось-вось няпрошаны госць раскажа, як учора гаварыў з ёй пад акном, а янаж маці нават не заікнулася пра гэта... Цяпер ёй здорава перападзе! Але лісіныя вочкі Шолам-Меера адразу прыкмецілі, як мяняецца колер твару ў дзяўчынкі, і ён адразу ж спрытна выблытаўся з казытлівага стану:

— Вось табе і на! Зямля ж чуткамі поўніцца. Адкуль увесь свет ведае, што ваш муж, дай яму, Бог, дажыць да ста дваццаці гадоў, валодае выдатнай “глоткай” і “калватурай?” Што ўсе дзівяцца, слухаючы яго? Пятнаццаць гадоў мы раз’язджаем па ўсім свеце з нашым яўрэйска-нямецкім тэатрам і нават не падазравалі, што існуе на свеце горад, які носіць імя Галянешці. А вось жа бачыце: пра кантара Ісроела чулі. Гэта ж не жарты: “Ісроел Галянешцінскі!” Ягоная ж слава грыміць па ўсім свеце. Ну, што вы на гэта скажаце, мілая кантарыха?

“Мілая кантарыха” нічога не можа на гэта адказаць. Яе ані не здзіўляе, што імя яе мужа грыміць па ўсім свеце. Але каб яе дачка раптам ні з чога ніякага стала спяваць у прысутнасці абсалютначужых мужчын, — кажыце што хочаце, але па яе жаночаму разуменню гэта... гэта... Яна сама не ведае, як гэта назваць...

—Вось так раптам здуру, нечакана-негадана, ні з сяго, ні з таго дзяўчына возьме ды пачне песенькі спяваць! Дзяўчынаж не хлопчык. Хлопчык гэта хлопчык, а дзяўчынагэта дзяўчына, дзе гэта чутна, каб!..

Раздзел трынаццаты

ДАЧКА КАНТАРА СПЯВАЕ “УЛАДЫКА НЯБЕСНЫ”

Зусім па-іншаму паставіўся да просьбы гасцей кантар Ісроел. Ёнглядзеўнаўсёгэтакудыпрасцей. Магчыма, жонка мае рацыю, сцвярджаючы, што “хлопчык гэтахлопчык,

а дзяўчына гэта дзяўчына...” Але ж адзін раз у сто гадоў, прытым дзеля такіх гасцей, што тут за грэх, калі б яна, скажам, праспявала разам з бацькам. Да таго ж і яму самому захацелася яшчэ крышачку паказаць сябе. Кантар, калі разыдзецца, — што навальнічны дождж: як пачне ліць, дык лье і лье бясконца — не суняць...

Кантар кінуў на жонку ўмольны позірк, нібы кажучы: “Ну што з табою зробіцца, калі дзіця праспявае?” Жонка зразумела гэты позірк. Калі ў кантара ўжо ўспьіхнуў гэты запал да спеваў, нічога не зробіш! I яна яму таксама адказала маўклівым позіркам, у якім кантар прачытаў: “Табе вельмі зажадалася? Ну што ж! Калі табе гэта так люба, то і мне міла, гэта ж не жартачкі!..” Твар кантара заззяў ад радасці. Адкашляўшыся, ён узяў тон і звярнуўся да дачкі:

— Калі просяць праспяваць, то нельга быць грубіянам, трэба спець што-небудзь. Але вось праблема: што б нам, да прьікладу, праспяваць? Можа быць, “Уладыка нябесны”. Ты будзеш спяваць, а я буду тураваць на нізкай “актабе”... Ну, Рэйзл, пачынай: ля-ля-ля...

Рэйзл, задаволеная тым, што ўчарашні інцыдэнт абышоўся шчасліва, гатова была спяваць колькі хочаце, тым больш спяваць яна з дзяцінства любіла, ды і цяпер гэта любоў зусім не аслабела. Яна была б рада спяваць з раніцы да вечара, калі б маці не забараняла. Але варта, бывала, Рэйзл узяць першыя ноткі, як маці адразу падьімае крык:

— Змоўкні, Рэйзл, колькі разоў я табе казала! Думаеш, мабыць, што ты ўсёяшчэ маленькая дзяўчынка, дзіцятка? А ты ж ужо дарослая, каб не сурочыць, гэта ж не жартачкі!

— Дарослая! — смяецца Рэйзл, а маці ўслед за ёю... Але спявацьдачцыянаўсё-такі не дазваляе, хібатолькі зрэдку, разам з бацькам, дьі і то, калі ў доме няма чужых людзей.

I вось Рэйзл стала побач з бацькам, заклаларукі назаді, закаціўшы вочы ўверх, заспявала мяккім, тонкім голасам, які гучаў так далікатна, працяглую тужлівую сапраўды народную песню на яўрэйскую сінагагальную мелодыю, і ў простых няхітрых словах гэтае песні чуліся адначасова і туга, і жальба, і слёзы:

Уладыка нябесны!

Уладыка нябесны!

Да цябе нашы позіркі і нашы маленні.

Табе я ўсю праўду скажу без сумнення.

Дакуль жа, дакуль жа ўсе нашы мучэнні?

Дакуль жа ўсе жорсткасці і прыгняценні?

Няма ў нас больш сілы выносіць ганенні. Даволі. Канчаецца наша цярпенне.

Нам больш непасільныя нашы мучэнні.

Абодва госці — і дырэктар, і яго “флігель-ад’ютант” — сядзелі як зачараваныя і пераглядваліся, шырока адкрыўшы раты, абодва былі не ў сабе ад засмучэння, што спевы так хутка скончыліся. Яньі не знаходзілі слоў для ўхвалы. Шолам-Меер, праўда, быў усклікнуў хрыплаватым голасам: “Брава! Брава! Брава! Біс!” — але адразу асекся, адчуўшы, што гэта “брава” тут зусім недарэчы, проста курам на смех: занадта журботная мелодыя, задужа чуллівыя словы, вельмі цудоўны малады дзявочы голас, які гучыць ласкава, як скрыпка, і задужа прывабная сваёй незямной прьігажосцю сама юная спявачка, па сутнасці зусім яшчэ дзіця.

А Альберт Шчупак — дырэктар яўрэйска-нямецкага тэатра!

Цяжка сказаць, што тварылася ў яго душы. Ён выняў з кішэні шаўковую, моцна надушаную хусцінку і стаў выціраць слёзы, якія наплылі на вочы, на яго маленькія чырвоныя бязбровыя вочкі.

У гэтай даўно ўжо высахлай ачарсцвелай істоце б’ецца яшчэ, мабыць, яўрэйскае сэрца, у якім цячэ яшчэ цёплая кроў і не згасла жыццёвая сіла. Відаць, пачуццё спагады яшчэ не да канца выпарылася з ягонае душы, калі з яго вачэй маглі вырваць слязу гора і смутак, якія вьіліліся ў народа-бадзягі ў гэтых простых сардэчных словах, у гэтай няхітрай чуллівай мелодыі, якая і камень можа разжаліць.

А, мажліва, прычынай гэтаму — чароўная сваёй незямною красою смуглявая дзяўчына, з ямачкамі на шчоках, з цудоўнымічорнымі цыганскімі вачыма, з прыемна-далікатным, які гучаў нібы скрыпка, голасам, які, вырываючыся з глыбінь яе сэрца, льецца вам проста ў душу і як бальзам расцякаеццапаўсіхжылах... Хто ведае? Хто можа адказаць на гэтае пытанне?

Чытач, які ўжо знаёмьі з дырэктарам яўрэйска-нямецкага тэатра па папярэдніх раздзелах, ведае, што Альберт Шчупак не быў майстрам весці размову. Калі спевы скончыліся, ён ускочыў з месца, падышоў да кантара, схапіў яго за рукі і са слязьмі на вачах ледзь выціснуў з сябе некалькі такіх вось слоў:

— Ды не быць мне Альбрэтам!.. (Трэба заўважыць, што ён і сам, на вялікі сорам наш, не ўмеў правільна вымавіць сваё імя і замест “Альберт” заўждьі гаварыў “Альбрэт”.)

— Чуеце? Ды не быць мне Альбрэтам!..

Гэта была самая найвялікшая ўхвала, якую калі-небудзь хто-небудзь чуў з вуснаў дырэктара яўрэйска-нямецкага тэатра Альберта Шчупака.

Раздзел чатырнаццаты

ШЧУПАК HE ПОМНІЦЬ СЯБЕ АД ЗАХАПЛЕННЯ

Калі б дырэктар яўрэйска-нямецкага тэатра абмежаваўся адным гэтым кампліментам (“Ды не быць мне Альбрэтам!”), усё абышлося б гладка і хораша і кожны па-свойму быў бы задаволены: госці панеслі б з сабою захапленне ад цудоўнага выканання “Уладыкі нябеснага” — такое выкананне рэдка каму-небудзь шчасціць пачуць. Рэйзл — дачка кантара, засталася б вельмі задаволеная поспехам свайго першага “выступлення” перад чужымі людзьмі, а кантар быў бы шчаслівы, што яго дачка зрабіла такое моцнае ўражанне на гасцей (які бацька не ўзрадуецца першаму поспеху свайго дзіцяці?). Чаго ж ужо тут болыпага? Нават кантарыха Лея, якая не хацела змірыцца з тым, што яе дачка спявае ў прысутнасці чужых мужчын, на гэты раз была такая расчуленая, што з грудзей яе міжволі вырваўся ціхі ўздых:

— Дзіцятка маё любае! Дай Бог папакутаваць за яе! На тое я і маці!

Але, відаць, было суджана, каб наяснае неба нахлынулі хмары і азмрочылі ўсіхняе шчасце. Ды і хто стаў гэтаму віной! Дырэктар яўрэйска-нямецкага тэатра Шчупак, яго, з дазволу сказаць, язычок, яго злашчасны, блага падвешаны язык. Гэта ж не жарты, калі чалавек захліпаецца ад захаплення!

Ці ад залішняга захаплення, ці таму, што гэтага вымагалі інтарэсы справы, але Шчупак зноў даў волю свайму язьіку і, зіхацеўшы каштоўнымі камянямі, якімі былі ўсыпаны яго пальцы, загаварыў:

— Вось дык галасок! Вось дык горлачка! Вось дык інструменцік! Ну-ну, паслухайцеж, мілы кантар: вы сядзіце тут у Галянепгці, разумееце, у гэтым глухім закутку, у гэтай

яме. Навошта? Дзеля чаго? Плюхаецеся вы ў гэтым балоце і ведаеце толькі кукурузу, мамалыгу, “Уладыка нябесны!” Хе-хе-хе... Шкада, сапраўды шкада, такі брыльянт! А які толк выйдзе тут з яе, гэта значыць з вашае дачкі, небаракі? Хто ведае?.. Мне здаецца, ды не быць мне Альбрэтам!..

Лея адразу зразумела, што гаворка ідзе пра кар’еру яе дачкі, і рэзка абарвала Шчупака, быццам нажом адрэзала:

— Няма чаго лічыць зубы ў чужым роце. У майго дзіцяці, дзякуй Богу, ёсць бацькі, — прадоўжы, Гасподзь, іхнія гады! — ёсць каму паклапаціцца пра яе...

Альберт Шчупак, відаць, не зразумеў намёку альбо зрабіў выгляд, што не разумее, і працягваў ісці проста да мэты, звяртаючыся толькі да кантара і нават не гледзячы ў бок яго жонкі:

— Дык што ж, такім чьінам, я хацеў сказаць, мой мілы кантар? Так, наконт таго, што вы — сляпыя людзі, блукаеце ў поцемках... Фанатызма вас адолела, ці Бог ведае што. Такі ўжо свет. У мяне, здаецца, вы б толькі паглядзелі, дзеці — золата! Дзяўчаткі — дай мне, Гасподзь, столькі здароўя — лялечкі! Агурочкі! Прымадонна таксама з прыстойнае сям’і. Нетакі тварык, яку вашай, затое галасок, каб вы зразумелі, хоць у самую вялікую оперу... Калі б яна паступіла да мяне, гэтазначыць ваша, то — штовам сказаць?.. праз тры-чатыры гады, вы разумееце, вось такой во шапкаю...

Пры гэтым Шчупак паказаў абедзвюма рукамі, якую шапку, поўную золата, іхняя дачка прынесла б дахаты, калі б паступіла да яго ў тэатр.

Ці зразумела гэта кантарыха як мае быць, ці не, цяжка сказаць. Алеянабачыла, што гэты суб’ект з высокайтрубой на галаве і недарэчнай брытай фізіяноміяй робіць яе дачцэ нейкую дзіўную, жудасную прапанову, пра якую нават слухаць моташна... Іўёй прачнуласямаці. Маці, створаная для таго, каб абараняць і зберагаць сваё дзіця, як “зрэнку вока свайго”. Маці, якая ледзь дачакалася шчасця бачыць дачку ўжо амаль дарослай. Маці, якая дрыжыць над ёй, як над кволай, прыгожай, дарагой шкляной пасудзінай. I, не жадаючы пускацца ў далейшьія развагі, яна яшчэ больш рэзка, чым раней, абарвала Шчупака:

— He дачакацца гэтага маім ворагам! Вьі што думаеце, што мьі з краўцоў ці шаўцоў, што адпусцім нашу крывіначку да камедыянтаў, акцёршчыкаў, бадзягаў? Дзе гэта чутна, каб?..

Усе гэтыя пахвальныя эпітэты, сказаныя Леяй без перадыху, відаць, не вельмі спадабаліся дырэктару яўрэйсканямецкага тэатра і закранулі яго за жывое. Яго недарэчны зморшчаны твар адразу пажаўцеў, затым пазелянеў, на лбе выступілі кроплі поту. Стуленыя губы неяк дзіўна сціснуліся, амаленькія бязбровыя вочкі наліліся крывёю. Альберт Шчупак набіраўся духу, каб прабраць кантарыху па заслугах. Якое нахабства з боку жанчыны гаварыць такім тонам з дырэктарам яўрэйска-нямецкага тэатра!

Бог ведае, да якога скандалу дайшло бтут... Альберт быўхуткі на расправу іў такіх выпадках прызнаваўтолькі два выйсці: “Альбо даваць аплявухі, альбо атрымліваць іх”.

На шчасце, тут сядзіць Шолам-Меер. Ён добра ведае, што за птушка яго гаспадар, і, наколькі гэта мажліва, утрымлівае яго ад скандалу. Ён прытрымліваецца такога погляду, што не варта ні даваць аплявух, ні атрымліваць іх. Ён лічыць, што дабром заўсёды болып надзейна даб’еіпся свайго... I флігель-ад’ютант пацягнуў свайго прынцьіпала за рукаў, хітравата падміргнуўшы яму пры гэтым адным вокам, ды так моцна пацягнуў, што капялюш падскочыў у таго на галаве. Потым ён звярнуўся да кантара:

— Ваша жонка абсалютна мае рацыю, дай мне, Бог, столькі здароўя. Якая выдатная кантарыха ў вас! Але ў іх адзін недахоп: яны крышку занадта гарачая жанчына. Яны не зразумелі, што дырэктар меў ласку тут гаварыць так сабе, без ніякіх задніх думак, што ёсць розныя прафесіі на свеце. Кожны хваліць сваю прафесію па прымаўцы: “Кожны сабака — гаспадар каля сваіх дзвярэй, і кожная свіння думае, што яе лужына — самая глыбокая...” Аўвогуле кажучы, нічога кепскага — Божа збаў! — яны, гэта значыць дырэктар, не думалі ні пра вас, ні пра вашага мужа, ні пра дачку. Зайшлі мы сюды, запэўніваю вас, толькі дзеля кантара, паслухаць яго спевы, хай пашле Гасподзь усім нам столькі радасці і ўдач! Мы б яшчэ сядзелі і сядзелі, але не хочам вам перашкаджаць. Да таго ж, я бачу, вашы вісусы ўжо пачынаюць збірацца ў хедар. Вам ужо пара пачынаць работу, як кажа прымаўка: “Тора — самая надзейная апора, разынкі з міндалём...” Будзьце здаровыя, і — з лёгкім ветрам!

— Галавой аб сцяну, а нагамі да дзвярэй! — блаславіла іх кантарыха, калі госці былі ўжо за парогам. Потым, звярнуўшыся да дачкі, сказала: — Ну, дачушка, можаш

развітацца з яўрэйскім тэатрам. Пакуль я яшчэ не ляжу ў сырой зямлі, твае вочы яго не ўбачаць...

Больш за ўсіх папала б ад Леі мужу (калі кантарыха выходзіла з сябе, яна ўмела даваць яму лупцоўку), але, на шчасце для кантара, яго выратавалі вучні, якія ўжо паселі вакол стала з раскрытымі кнігамі. Уласна кажучы, Ісроел і сам адчуваў сябе не ў сваёй талерцы пасля такое прапановы няпрошаных гасцей. Але ён авалодаў сабой, набраўся духу, зрабіў вясёлую міну і, паціраючы рукі, загаварыў працяжна, з талмудычным напевам:

— Памятайце ж, дзеткі! А ну, яшчэ раз! На чым, значыць, мы спыніліся? Та-а-ак...

Раздзел пятнаццаты

НОВЫ ПЕРСАНАЖ — ГОЦМАХ

Весела і ажыўлена на вялікім шырокім двары Бені Рафаловіча. Адрына, у якой выступае яўрэйскі тэатр, ніколі не зачыняецца — ні ўдзень, ні ўначы. Жыццё пачынаецца там насвітанку. Раз-пораз мільгацяць людзі. Адны ўваходзяць, другія выходзяць. Сталяры рамантуюць лаўкі, маляры пішуць дэкарацыі, насільшчыкі цягаюць скрыні, дошкі, дровы. Безупынку хтосьці стукае малаткамі, забівае цвікі, навешвае вяроўкі. Бесперапынны шум, гам, лаянка, крыкі.

Часцей і гучней за ўсе іншыя крыкі і воклічы чуецца: “Гоцмах! Гоцмах!”

— Гоцмах, каб цябе чорт узяў!

— Гоцмах, у цябе што — вочы на патыліцы?

— Гоцмах, паварушыся!

— Гоцмах, пачакай! Гоцмах, стой! Гоцмах, бяжы! Гоцмах, туды! Гоцмах, сюды!

Усюды — Гоцмах ды Гоцмах...

“Хто ён такі, гэты Гоцмах?” — падумаў сын Бені Рафаловіча Лейбл. I раніцаю, перад адыходам у хедар, стаў заходзіць на некалькі хвілін у адрыну. Цяпер Лейбл ужо ведае, хто такі Гоцмах.

Высокі, хударлявы, хваравіты, які вечнакашляе, пакутуеаддыхавіцы, збелым, пабітымвоспайтварам, звострым носам і завостранай галавой, навостранымі вушамі і вострымі, галоднымі, калючьімі вачыма, — такі Гоцмах...

Прозвішчаяго, зрэшты, Гольцман. Але дырэктар тэатра Шчупак ахрысціў яго імем “Гоцмах”, і яно засталося з ім назаўжды.

Сыну Бені Рафаловіча Лейблу Гоцмах спадабаўся з першай хвіліны знаёмства. А пазнаёміліся яны вельмі проста, без нейкіх там цырымоній і фармальнасцей.

Было гэтатак. Гоцмах, убачыўшы аднойчы Лейбла каля дзвярэй адрьіны, распачаў з ім гаворку здалёк:

— Гэй, маладзец! Ты што тут робіш?

— Нічога.

— Karo табе трэба?

— Нікога.

— Хто ты такі?

— Сын Бені Рафаловіча.

— Чаго ты стаіш, як жабрак на багатьім вяселлі? Падыдзі сюды, хлопчык! Ты ўжо курыш?

— Яшчэ не.

— Але ж твой тата курыць? Браты, чорт бы іх бацьку ўзяў, кураць? Ну, дык, значыць, ты можаш йрынесці мне папяросы.

На наступны дзень задыханы, потны і чырвоны Лейбл, пужліва азіраючыся па баках, падышоў да Гоцмаха і вывернуў кішэнь, набітую, колькі было мажліва, папяросамі. Гоцмах хутка згроб сваімі даўгімі кашчавымі пальцамі павысыпаныя папяросы і паклаў іх у кішэнь з такім выглядам, быццам яны былі не крадзеныя — Божа збаў! — а дадзены як гасцінец добрым сябрам. Затым, не паварушыўшы нават брывом, не падзякаваўшы, ён закурыў, зацягнуўся і, выпусціўшы два тонкія струменьчыкі дыму, сказаў:

— Хто гэта ў вас курыць такія дарагія папяросы?

— Старэйшы брат, — ледзь чутна адказаў Лейбл.

— Старэйшы брат, сто чарцей яго бацьку?! Ён ведае толк у папяросах! — гучна ўсклікнуў Гоцмах. — Скажы ж, пташачка мая, што, напрыклад, падаюць у вас раніцаю да кавы?

— Як калі: іншы раз масла, сыр, другіраз — яйкі, здобныя булачкі, пячэнне...

— Вось-вось-вось! — перарваў Гоцмах. — Пра гэта і гаворка. Прынясі, разумнік ты мой, пару здобных булачак, ды толькі свежанькіх. Чуеш, што табе кажуць? Свежанькіх!

Слова “свежанькіх” Гоцмах вымавіў так гучна, што

Лейбл задрыжаў ад страху: ён спужаўся, кабдоманепачулі.

Аднак наступнаю раніцаю ён паслухмяна прынёс у кішэні пару здобных булачак, калоцячыся пры гэтым усім целам: ён баяўся, каб пах булачак не выдаў яго... Але не паспеў ён агледзецца, як галодны Гоцмах схапіў абедзве булачкі, прапусціў іх праз сваё тонкае горла і мігам праглынуў.

— Пілюлі! — выгукнуў Гоцмах, аблізваючыся, як кот пасля снядання, і зацягнуўся адной з прынесеных Лейблам папярос, якія з першага ж разу яму так спадабаліся, што ён загадаў прыносіць іх часцей.

I Лейбл прыносіў усё, што заказваў Гоцмах і ў падзяку за паслугі меў свабодны доступ у тэатр не толькі вечарам, у час паказу спектакляў, але і днём, нарэпетыцыі. Яго пускалі нават па той бок заслоны, за кулісы, куды душа Лейбла рвалася даўно: яму так хацелася ведаць, што там адбываецца.

Ах, каб вы ведалі, што Лейбл там убачыў! Своеасаблівы свет, дзе людзі пераапранаюцца, перайначваюцца, намазваюцца і нафарбоўваюцца, адкуль выходзяць у абліччы блазнаў, чарцей, д’яблаў і анёлаў. Там жывецца, як у раі; там заўсёдырадасна, весела, ажыўлена; адзін спявае, другі танцуе, гэты аплятае за абедзве шчакі, той п’е проста з бутэлькі — буль-буль-буль, — а той вось курыць моўчкі, седзячы на кукішках у зацішным куточку, каб не бачыў дырэктар і не даў дыхту... Дырэктар строгі! Усе баяцца яго, як вылюдка, іўтой жа час насміхаюцца з яго, высмейваюць, за плячыма паказваюць яму язык, перадражніваюць, імітуюць яго паходку, манеру сядзець, гаварыць, паказваць свае брыльянтьі... Сапраўдныя чэрці, гэтыя акцёры!

Лепш за ўсіх імітуе дырэктара Гоцмах. Ён увогуле любога чалавека ўмее так адмыслова перадражніць, што можна лопнуць ад смеху. Вясёлая істота гэты Гоцмах! Лейбл ніяк не можа зразумець, адкуль бярэцца ў гэтага чалавека столькі весялосці. Ніхто, здаецца, так многа не працуе, як Гоцмах, ніхто столькі не ўвіхаецца, не бегае, не пакутуе, не галадае, не кашляе і не атрымлівае столькі аплявух, поўхаў і ўдараў па карку ад усіх і кожнага, колькі Гоцмах, і ў той жа час ніхто не смяецца так жыццярадасна, так весела, як Гоцмах. Толькішто, здаецца, дырэктар схапіўяго закаўнер і выкінуў з гардэробнай: “Гоцмах, каб цябе чорт забраў!” А Гоцмах ужо стаіць за плячыма ў дырэктара, крыху

прыгнуўшыся, схіліўшы галаву набок, сцяўшы губы, і калі вы зірнеце на яго спераду, вы ўбачыце бязглузды твар з маленькімі вочкамі — выліты Альберт. Шчупак!

Ну як не любіць такога чалавека?

Раздзел шаснаццаты

ГОЦМАХ ПІША ПІСЬМО

— Гэй ты, панскі казёл! Ты ж вучышся ў хедары, значыць, добра ўмееш пісаць. Прынясі сюды пяро, чарніла і лісток паперы з канвертам... ды за адньім махам і сямікапеечную марку.

3 такімі словамі звярнуўся адной цудоўнай раніцай да свайго юнага сябра Гоцмах, чысцячы боты акцёраў.

Праз некалькі хвілін усе пералічаныя рэчы былі ўжо ў адрыне, інакш кажучы, у тэатры, па той бок заслоны, за кулісамі.

На перакуленай скрыні каля трохногага століка сядзеў сын Рафаловіча Лейбл і пісаў пісьмо. Насупраць яго на падлозераспалажыўся Гоцмах з папяросай у зубах. Адклаўшы ўбок недачышчаныя боты, ён кашлянуў і з важнасцю пачаў дыктаваць:

— Пішы так, душа мая:

“Маёй дарагой любай маці Сора-Бросе ўсялякага шчасця! I майму дарагому любаму дзядзьку Залмену ўсялякага дастатку! I маёй дарагой любай сястры Златцы ўсялякага дабрабыту! I ўсім маім дарагім і любьім сябрам ўсялякага шчасця...”

— Гатова, душачка? Мялі далей!

“Па-першае, я спяшаюся вам паведаміць, што я, дзякаваць Богу, зусім здаровы, чаго жадаю і цяпер, і вечна, і ў любы час ад вас пачуць, амін!”

— Паставіў, каток, “амін”? Вось за гэта я цябе люблю! Мялі далей.

“Па-другое, спяшаюся паведаміць табе, мая ласкавая, дарагая матуля, што мы знаходзімся ў Бесарабіі, у краіне кукурузы, мамальігі і тоўстых жанчьін. I мы кожную ноч іграем у тэатры, і я спяшаюся табе паведаміць, што я іграю ўжо першыя ролі, і пасля асенніх святаў мы пачынаем працаваць на марках, гэта значыць напаях, апакулья працую нажалаванні, гэта значыць патыднёва, гэта значыць кожны

тыдзень я павінен атрымліваць тое, што мне належыць. He так ужо і шмат, каб аж галава трашчала, але, дзякаваць Богу, хоць не задарма. Я ведаю, што па сваёй працы заслугоўваю куды болып і, мажліва, я і атрымліваў бы болып, але ў нас ёсць махляр і жулік, завуць яго ШоламМеер — дык гэта такі Шолам-Меер, што не дай табе Божа! — хай Бог дасць быць яму выратавальнай ахвяраю за цябе, за мяне і за Златку! Гэта, каб ты ведала, чысты сабака на сене: сам не есць і іншым не дае. I высылаю табе тры рублі і прашу цябе, дарагая мама, не крыўдуй, што не высылаю трохсот. Гэта ўсё, што ў мяне ёсць. I купі сабе што-небудзь на свята, найбольш неабходнае, і Златцы, Богам прашу, купі пару чаравікаў, толькі абавязкова, без ніякіх адгаворак. I скажы дзядзьку Залмену, каб ён не дурыў мне галавы наконт прызыву, пляваць я хацеў на прызывы! Гэтым я ўжо даўно забяспечаны, за што я павінен падзякаваць яму, майму любаму дзядзечку Залмену... I прашу цябе, мая дарагая мама, калі будзеш мне пісаць, хай і Эля-меламед заадно напіша, калі гадавіна бацькавай смерці. У мінулым годзе яна прыпала якраз на пяты дзень свята “шатаў”. I пішы мне, ці працуеш ты на старой службе, і, чаго б гэта ні каштавала, Златцы купі чаравікі. А больш навін у мяне пакуль што няма. I будзь здаровая, дарагая матуля, ад мяне, твайго сьіна, які жадае табе шмат дабра і шчасця і цяпер, і навекі, і ў любы час ад цябе тое ж пачуць, амін”.

— Цяпер, пузыр, мая справа: дай жа мне пяро, і я прыкладу сваю руку.

Гоцмах закасаў рукаў на правай руцэ да самага локця і ўзяўся за работу: вывеў некалькі кручкоў і крамзоляў і спытаўся ў свайго сакратара Лейбла:

— Хіба тут не напісана Герш-Бер Гольцман?

Лейбл пільна ўзіраўся ў гэтыя іерогліфы, доўга шукаў, але ніяк не мог знайсці ні Герша, ні Бера, ні Гольцмана, ні ўвогуле нейкага падабенства якога-небудзь імя.

— Мой дарагі звярок, што ты прыглядваешся? — звярнуўся Гоцмах да свайго юнага сябра, узяўшыся за перарваную працу, за чьістку ботаў. — Табе, я бачу, быццам спадабаўся мой почырк. Гэта я сам навучыўся пісаць, дурненькі. Сваім розумам даўмеўся. Усё, што я ведаю, усяму я навучыўся сам. Усе кажуць, што ўмянебыў бы дзіўна прыгожы почырк, калі б мяне толькі вучьілі. Але дзе там!.. Калі я зусім яшчэ хлопчыкам застаўся сіратою, маці пайшла наймічкаю ў чужы дом, а мяне дзядзька Залмен прыняў да сябе

напрацу. Ён — кравец-латачнік, абсалютны калекаў сваёй справе, але вучняў біў, як сапраўдны майстар. I вось аднойчы за сталом ён мне, як той казаў, намякнуў... гарачым прасам у грудзі. Зтой пары ў мяне не спьіняецца кашаль... Ну, маці і забрала мяне ад дзядзькі-душагуба і аддала ў навуку да другога калекі. Але я ўжо не мог сядзець за работай, усё з-за таго праса, якім дзядзька мяне пачаставаў. Тады маці думала-думала і аддала мяне ў памочнікі да меламеда — мыць дзетак, паўтараць з імі ранішнюю малітву, насіць ім сняданак у хедар. Яно, вядома, насіць сняданкі — работка даволі-такі ніштаватая — там глыток, там кавалачак, можна сім-тым і паласавацца. Але вось бяда — калі на вуліцы непралазная гразь, даводзіцца цягаць дзетак на спіне, а дзе ўзяць на тое сілы? На маё шчасце, прыехаў у наш горад яўрэйскі тэатр. Яўрэйскі тэатр, гэта ж не жарты! Як жа так?! Усе бягуць у тэатр, а я буду дома сядзець? Ну, вядома, я сяк-так прабраўся туды, зразумела ж, без білета. I трэбаж было, на маё шчасце, здарыцца, што дырэктару, гэтаму самаму Шчупаку, уздумалася прайсціся парадах, праверыць білеты. Ну, само сабой, ён схапіў мяне за каўнер, накруціў добранька вушы і вышпурнуў вон. Гэта было б яшчэ паўбяды, калі б ён не садраў з мяне шапку. Як можна прыйсці дахаты без шапкі? Мама ж раскажа дзядзьку, а гэты разбойнік заб’е мяне да смерці. Вось я і пратырчаў увесь вечар на вуліцы на лютым марозе каля тэатра, пакуль публіка не разышлася. Тады я кінуўся да дырэктара, гэта значыць да Шчупака, плакаў, заліваўся слязьмі, цалаваў рукі, маліў аддаць шапку. Я расказаў яму ўсю праўду — што я ўсяго толькі сірата і што ў мяне дзядзька разбойнік... Выслухаў ён мяне, гэты Шчупак, агледзеў з галавы да ног сваімі маленькімі вочкамі, — каб яны яму на лоб выскачылі! — і кажа: “Ты, кажа, сірата, і табе няма дзе быць? Магчыма, кажа, ты паступіў бы да мяне ў тэатр? Я, кажа, зраблю цябе акцёрам”.

Раздзел семнаццаты

ЦУДОЎНАЕ ПЕРАТВАРЭННЕ Ў КОМІКА

Гоцмах закашляўся, перарваў на хвіліну чыстку ботаў, закурыў папяросу і, зацягнуўшыся некалькі разоў, працягваў свой аповяд. Ён пачаў расказваць свайму юнаму сябру пра тое, якім цудам ён стаў акцёрам.

— Ты, разумнік, вядома, думаеш, што маці была задаволеная маёй новай прафесіяй? Зусім не! I не столькі была незадаволеная яна, як дзядзька Залмен: “Паедзе ён з акцёрамі, дык адразу ж перастане чытаць памінальную малітву пра бацьку — нядбайнік гэтакі!” Гэтым дзядзька хацеў уздзейнічаць на маму. Але што мне дзядзька? Якая там памінальная малітва, калі я нечакана ўзняўся на такую вышыню? Спачатку, можаш сабе ўявіць, мне не так ужо і соладкажылося ў тэатры. Шчупак пачаў навучаць мяне на вельміжсвоеасаблівыманер. Найперш, ён пачаставаў мяне некалькімі раскацістымі аплявухамі за тое, што я не ўмеў чысціць боты. Хібатак, кажа, чысцяць? I выхапіўшы ў мяне з рук шчотку, пачаў паказваць, як гэта трэба рабіць, каб і боту стала люба... Затым стаў ганяць мяне, нібы сабакуганчака; даваў такія даручэнні, што трэба было мець сем галоў, каб усё запомніць і ўсюды паспець... А ледзь не дагодзіш — аплявуха... Такі ўжо шкодны характар у гэтага чалавека, каб у яго ручкі паадсыхалі. Праходзіць месяц, другі, трэці, чацвёрты, ая сцэны і не бачыў. Божа, што ж са мной будзе? Ці для гэтага я ўсім ахвяраваў?.. Спытацца ў яго, калі я буду мець гонар выступіць на сцэне, страшнавата: атрымаешпапатыліцы. Жаліцца акцёрам небяспечна: шэльма Шолам-Меер пра ўсё шэпча на вуха дырэктару, каб іх абодвух халера ўзяла! Адным словам, што тут зробіш? Трэба да пары да часу пакутаваць, каб яму самому так мучыцца, гэтаму Шчупаку! Я чакаў год, чакаў другі, але, нарэшце, дачакаўся. Прыйшлаі мая чарга. Здарьілася такое дзіва.

Тут Гоцмах надоўга закашляўся, суправаджаючы свой кашаль самай адборнай лаянкай: “Халера б яго пабрала, гэты кашаль пракляты! Праваліцца б яму скрозь зямлю! Пагібель на яго!”

Адкашляўшысяізвергнуўшы паток праклёнаў, Гоцмах крыху перадыхнуў, зацягнуўся некалькі разоў папяросаю, зноўку ўзяўся за шчотку і працягваў:

— Быў у нас акцёр, першы палюбоўнік, Ухватоўкерам яго звалі. Цудоўны, выключны першы палюбоўнік, іграў самыя лепшыя ролі, а шалапут быў незвычайны — як той казаў, “вялікі, моцны і страшны”*. Прьігажун хлопец, здаравенны, шыракаплечы. А горла ў яго было луджанае. Сапраўдны гартанны голас. I які ж быў языкасты, нават па-

нямецку гаварыў; адным словам, з палюбоўнікаў палюбоўнік!.. I штожтыдумаеш? ГэтыУхватоўкер узяў дыі злёг у пасцель, як быццам жартам, і раптам узяў ды і памёр ужо ўсур’ёз, па-сапраўднаму. Ну што ж тут зробіш? Памёр дык памёр. Мір праху ягонаму! Але як абысціся без палюбоўніка? Афішы ўжо расклеены, каса гандлюе і, як назло, білеты бяруць нарасхват. У майго Шчупака выгляд — лепшага ў дамавіну кладуць. “Гоцмах, — кажа ён мне, — ты сумеў бы сыграць палюбоўніка?” — “Дзіва што, кажу, чаму не сыграць?” I ўзяўся штудзіраваць ролю. Ігралі вельмі сур’ёзную п’есу “Дора, альбо Багаты жабрак’’ ПІэкспіра. Выпраўлена і пастаўлена мною, Альбертам Шчупаком”. Менавітатак і было надрукаванаў афішах. Перад пачаткам спектакля мяне вельмі хораша загрыміравалі пад палюбоўніка Рудольфа і выпусцілі на сцэну гладка прычэсанага, з нафарбаванымі шчокамі і чорнымі вусікамі. Апранулі мяне ў чорны пінжак, новыя штаны і пару чаравікаў далі — цалюткіх, каб ты ведаў. Адным словам, скажу я табе, Рудольф з мяне атрымаўся такі, што далей няма куды... Чаго тут доўга валаводзіць, маё дарагое птушанятка? Сам чорт не зразумее гэту публіку! 3 першае ж хвіліны, ледзь толькі я выйшаў на сцэну, рот раскрыць яшчэ не паспеў, публіка як пачала смяяцца, так да гэтага часу заліваецца. Няма чаго і гаварыць, што калі я падышоў да прымадонны, гэта значыць да Доры, і пачаў “размахваць бізуном”, гэта значыць іграць сваю ролю, узяў яе за руку і сказаў на чыстай нямецкай мове якраз, як Ухватоўкер, хай супакоіцца яго душа: “О дарагое дзіця, мы павінны ўзяць шлюб, бо пасля шлюбу каханне куды мацнейшае, чым да шлюбу”, — публіка пакацілася са смеху і рагатала каля паўгадзіны. Я думаў, што тэатр разнясуць. Чым мацней я іграў сваю ролю, тым больш смяялася публіка, нібы п’яны чорт у яе ўсяліўся... Адным словам, ледзь дачакаўшыся хвіліны, калі апусцілі заслону, я ўвесь у поце пабрыў, куды вочы глядзяць, ледзь перастаўляючы ногі і нічога перад сабою не бачачы. I раптам адчуў, што я ў Шчупака ў лапах. Аплявухі пасыпаліся градам: “Мярзотнік, чаму ты раней мне не сказаў, што ты комік?..” Божа літасцівы’ Мне б так не ведаць Шчупака, а яму сваіх дзвюх з паловаю жонак, як я тады не ведаў, што абазначае слова “комік”. I вось такім чынам я з таго часу

пайшоў у ход, пачаў “размахваць бізуном”, гэта значыць іграць лепшыя камічныя ролі, спачатку “Шмэндрыка”, потым “Цынгітанга”, затым “Куне-Лемеля”*, а за ім п’яніцу Нойяха са “Скрыпкі Давіда”* і нават Попуса з “БарКохбы”*. Ды што гаварыць — самога “Зэліка-музыку” з п’есы Латайнера прыйшлося неяк сыграць. Варта мне толькі выйсці і вымавіць віншавальныя словы: “Жаніх і нявеста, віншую ў добры час! Вось зараз я вам пакажу нешта небывалае: інквізіцыю, кампедрыцыю, не для чаго, чаго таго, як для іншага, другога”, — і ўжо публіка проста хапаецца за жывоцікі, памірае ад смеху... А ўжо калі я выступаю ў рваным каптане і танцую хасідскі танец, напяваючы песеньку:

Я чалавечак, Вясёлае стварэнне, Я чалавечак, Маё пакланенне. Я чалавечак, Весялун, I пяю сабе:

“Гоп-чык-чун...” —

тады літаральна ўвесь тэатр ходырам ходзіць. Ты ж разумееш, мне нямачаго выхваляцца перад такім хлопчыкам, як ты... Але я магу смела сказаць, што Гоцмах, дзякуй Богу, чалавек з імем. Шкада толькі, што не кожны вечар мяне выпускаюць на сцэну. А хто не пускае? Шчупак. Шкодны чалавек, каб ён выпруціўся! He дае роляў, пашлі яму, Божа, хворасць на ўсю зіму! Лепшыя ролі ён забірае сабе, таму што, барані Божа, апладзіруюць не яму, аіншаму, ён гатоў скрозьзямлюправаліцца. Восьякігэтадураньнабіты!.. Але каб яму так доўга жыць, як доўга я яшчэ буду яму боты чысціць. He трывожся, усё да пары да часу. Пасля вясенніх святаў мы, усеакцёрьі, зБожаеласкі, дагаворымся і будзем працаваць разам на марках, гэта значыць на паях. Калі ён не захоча — напляваць нам на яго, згуртуем сваю кампанію. Мы б ужо даўно гэта зрабілі, калі б не гэты шэльма ШоламМеер, пагібель на яго, тфу!..

Гэтым злосным пляўком — ён быў адрасаваны шчотцы для ботаў — Гоцмах закончыў сваю біяграфію і стаў з усіх сіл начышчаць боты.

Раздзел васемнаццаты

ЛЕЙБЛ ВЫЯЎЛЯЕ СВОЙ ДАР

Лейблу надзвьічай спадабалася біяграфія Гоцмаха. I не толькі біяграфія Гоцмаха, але ўсё, што тут ён бачыў і чуў, усё, што мела якія-небудзь адносіны да тэатра, набывала ў вачах нашагаюнага героя асаблівую прывабнасць, рабілася для яго святыняй.

3 Гоцмахам Лейбл сустракаўся часцяком, па некалькі разоў на дзень. Вяртаючыся са школы дахаты на абед, ён найперш зазіраў у адрыну: што там чуваць? Устаўшьі на досвітку, ён забягаў туды, захапіўшьі з сабою што-небудзь з ежы для Гоцмаха. А той быў у адрыне неадлучна: там ён еў, там ён піў, там ён і спаў.

— Тэатр нельга пакідаць без нагляду. У тэатры заўждьі хто-небудзь павінен знаходзіцца. Гэта ж не жарты — дэкарацыі, касцюмы, парьікі. А апрача ж мяне, Шчупак нікому свой набытак не даверыць.

Так хваліцца Гоцмах перад сваім юным сябрам Лейблам, і чым далей, тым болып мацнее іхняя дружба. Гоцмах знайшоў, каму выказацца, перад кім раскрыць душу. Яму ўвогуле падабаецца гэты “пузыр” з цудоўнымі, далікатнымі, добрымі, сур’ёзнымі вачыма, не кажучы ўжо пратое, што хлапчук сумленна забяспечвае яго лепшымі прысмакамі з бацькоўскага стала і забяспечвае папяросамі.

— Цяжка і горка, маё дарагое птушанятка, зарабляць хлеб надзённы, — жаліцца Гоцмах свайму сябруку, — калі даводзіцца быць акцёрам-комікам у такіх нікчэмных людзей, як Шчупак, каб іх гусцей сеялі ды радзей яны ўзьіходзілі! Жыццё ён нам атручвае, гэты крывапівец у брыльянтах, каб яны ў яго ўшчэнт разбіліся, Божа праведны!

Гоцмах закашляўся, затым працягваў:

— Дапусцім, і мы яму спуску не даем, дастаецца і яму ад нас: кожныя дзесяць дзён мы збіраемся з ім “разводзіцца”, пагражаем кінуць яго назусім і стварыць уласны тэатр. Калі б не яго флігель-ад’ютант, пракляты ШоламМеер, — каб на яго ліха! — мы ўжо даўно паставілі б на сваім. Ну іх абодвух к чорту! 3 мяне хопіць і таго, што я, Божаю ласкаю, яўрэйскі акцёр, хоць усяго толькі комік...

Прьі гэтым Гоцмах робіць вельмі сур’ёзны твар і вьіглядае яшчэ больш камічным, чым звьічайна. Лейбл глядзіць на яго з вялікаю павагаю, і комік Гоцмах працягвае:

— Разумееш, як толькі наступае вечар і ты выходзіш на сцэну, усе нягоды і маркоты адразу ж знікаюць, нібы дым. На сцэне я зусім іншы чалавек. Што мне Шчупак? Што мне Шолам-Меер? Пляваў я на іх з высокае столі! Калі я на сцэне, я не заўважаю нікога, а бачу толькі лямпачкі, людскія галовы, бачу лысіны, капелюшы, шапачкі — больш нічога. Хто мне тады раўня? Твой бацька з яго пузам? А ну, хай ён паспрабуе, дапусцім, прыкладна кажучы, прапанаваць мне гэтую адрыну з усім дваром і з усім багаццем, якое ў яго ёсць, і запатрабуе за гэта, каб я, скажам, саступіў яму сцэну хоць на адну ноч — пшэпрашам, пане!¹

Так хваліцца Гоцмах перад сваім юным сябрам Лейблам, а юны сябар Лейбл паглынае яго вачыма, прагна ловіць кожнае слова.

I Гоцмах, не перастаючы, хваліцца:

— Альбо, напрыклад, скажам, хай мне хто-небудзь напоўніць усю гэтую адрыну золатам аж да столі і дасць мне яшчэ ў прыдатак царэўну за жонку, каб я перастаў быць акцёрам-комікам і пайшоў служыць прадаўцом у краме альбо стаў займацца якім-небудзь іншым рамяством, — ды я такому чалавеку ў рыла наплюю! Чуеш, малы, ты яшчэ зусім шчанюк, маё дарагое птушанятка, ты яшчэ не ведаеш, якая страшная прыцягальная сіла тоіцца ў тэатры: цягне і цягне, як магніт, к чорту!..

— Тое ж самае адбываецца і са мной! — вырвалася ў Лейблаўтой момант, каліГоцмах, зрабіўшыпаўзу, закурыў папяросу.

I ён прызнаўся свайму сябру, што яго таксама цягне ў тэатр, даўно ўжо цягне, з той пары, як ён пачаў сёе-тое разумець. Яшчэ тады, калі ён і ўяўлення не меў пра існаванне тэатра, ён ужо разыгрываў з таварышамі “Продаж Іосіфа”, “Выхад з Егіпта”, “На гары Сінаі” і да таго падобныя біблейскія сцэны,якія яны самі выдумляліў хедары. I Лейбл пачаў падрабязна тлумачыць, як яны іх уяўлялі:

— Я ўваходжу, напрыклад, да фараона, цара егіпецкага, у яго палац, станаўлюся перад ім вось так і звяртаюся да яго з наступнымі словамі (Лейбл складвае рукі на грудзях і гаворыць спачатку ціха, затым усё гучней і гучней, з нарастаючым пафасам): “Маё імя Майсей, сын Аўрома... Мяне паслаў да цябе цар-гасудар, яўрэйскі Бог Аўраама, ІсаакаіЯкава, імя якому Іегова, з загадам, каб тывыпусціў

¹ Прабачце, пан! (польск.)

яго яўрэяў з тваёй краіны, з Егіпта. Дакуль пакутаваць ім? За што ты апалчыўся на іх? За што ты мучыш іх? За што забіваеш дзяцей іхніх, купаешся ў іхняй крыві? Жорсткі забойца! Вылюдак! Крывапівец! Ці ведаеш ты, з кім ты распачаў спрэчку? (Лейбл падымае руку.) Вось я падыму сваю правую руку, і ты ўгледзіш на свае вочы маю магутнасць!”

Вочы Л ейбл а зіхацяць агнём, шчокі гараць, твар выпраменьвае ззянне. Гоцмах у захапленні перапыняе яго.

— Моцная роля! — ускліквае ён і, схапіўшы свайго юнага сябра за плечы, пачынае яго трэсці. — Моцная роля! Праваліцца мне скрозь зямлю, калі хто-небудзь асмеліцца сказаць, што ты не акцёр! Сапраўдны акцёр, клянуся ўсім святым, акцёр, народжаны для сцэны. Ведаеш, што я табе скажу, пузыр?

У Гоцмаха няма сілы прадаўжаць: кашаль душыць яго. Схапіўшыся рукамі за слуп, ён доўга кашляе і кідае праклёны ва ўсе бакі.

— Калі ж скончыцца мой кашаль? Пагібель наяго, Божа праведны! Хай бы ён перабраўся да Шолам-Меера разам з маёй дыхавіцай! А гэтыя колікі ў баку, якія так мучаць мяне, я ахвотна падару Шчупаку на свята...

Калі прыступ праходзіць, да Гоцмаха зноў вяртаецца і жыццярадасньі настрой і ранейшы тон:

— Ведаеш, хлапчук, што я табе скажу?

Лейбл не зводзіць з Гоцмаха шырока раскрытых вачэй: што ж ён яму скажа?

— Вось што я табе скажу, маё дарагое птушанятка: я на тваім месцы плюнуў бы на ўсё. Татулю таўстамордага я адаслаў бы ў хедар, — хай лепш ёнтам сядзенне працірае. Пузатаму талмуду я сказаў бы: “даруй-бывай”! Настаўніку-кантару я загадаў бы спяваць “За грахі нашы”*. А сам бы я...

Але тут у адрыну ўвайшлі акцёры, што збіраліся на рэпетыцыю, і размова Гоцмаха з Лейблам была перарвана на самым цікавым месцы.

Раздзел дзевятнаццаты

ПІЛЬНАЕ ВОКА

Ніхто ў доме Рафаловіча не заўважыў бы, што папяросы некуды сплываюць, што хтосьці кожны дзень выносіць з дому здобныя булкі, а з цукарніцы знікае цукар, калі б не

старая бабуля, што матала галавою “не-не”, з яе вострым позіркам, якая бачыла за вярсту. Старая даўно ўжо прыкмеціла, што ў доме завёўся зладзюжка, і пачала высочваць, падглядваць, назіраць. I — падзяка Госпаду! — яе стараннасць увянчалася поспехам. Яна даведалася, што гэтыя махлярствы — справа рук маленькага свавольніка Лейбла.

Адно ёй незразумела: “Навошта хлопчыку булкі, цукар і папяросы? Куды ён іх цягне? Няўжо ў хедар? Каму? Таварышам? А можа быць, самому настаўніку?” I старая, працягваючы высочваць, заўважыла, што ранняй раніцаю, пакуль усе яшчэ спяць, ён, гэты паганы хлапчук, прачынаеццаі, скамячыўшымалітву, знікае... “Куды? Што хлапчуку рабіць у хедары ў такую рань, і'алі сам настаўнік яшчэ спіць?”

Старая прыкідваецца, быццам нічога не заўважае. Зрабіўшьі выгляд, што заглыбілася ў малітоўнік, яна ціха шэпча малітву і круціць галавою “не-не”, але вочы яе глядзяць і ўсё бачаць... I як толькі Лейбл выходзіць з хаты, старая адразу ж кідаецца ўслед за ім, назірае з ганку і бачыць, як ён прабіраецца ў адрыну. “Якія такія справы ў гэтага шчанюка ў адрыне, цікава было б ведаць?..”

Тое ж самае паўтараецца і наступнаю раніцаю. Старая не ведае спакою. Вочы глядзяць, сэрца кіпіць, галава ківаецца“не-не”, мазгіўзмоцненапрацуюць. Дзякуй Богу, яна ўжо ўсё даведалася: “Пракуда знюхаўся з адным з камедыянтшчыкаў, які начуеў адрыне. Добранькая кампанія, нечага сказаць: босыя, галодныя, абарваныя нядбайнікі, даруй, Божа, грахі нашы!..”

Цяпер засталося вырашыць пытанне: “Што рабіць далей? Абразуміць самога свавольніка, сказаць яму — навошта цягнеш? Куды цябе прэ? Але хіба ён паслухаецца? Цяпер дзеці пайшлі такія, што не дай Бог! Хіба ведаюць яны, што трэба паважаць старую бабулю, якой вось-вось стукне восемдзесят? А што ж рабіць? Сказаць нявестцы? Але Бейлка — якая ж гэта, з дазволу сказаць, маці? На выгляд добранькая, мяккасардэчная... Але якая карысць ад яе мяккасардэчнасці, якая карысць ад яе дабрыні, калі дзеці садзяцца ёй на галаву, робяць што хочуць і растуць, як пустазелле? He, не! Калі ўжо расказаць, дык, вядома, сыну, Беню... Беня, дзякуй Богу, бацька, — хай прадоўжыць Гасподзь яго гады! — а бацька — не маці. Бацька, калі трэба, прыкрыкне на сваё дзіця, прыгрозіць, пачастуе апля-

вухай альбо проста пакладзе на лавачку і ўсыпле куды трэба, каб надалей не панадна было...”

Як старая задумала, так яна і зрабіла. Але яна не абмежавалася простым даносам. Дабіцца, каб хлопчыка выхвасталі, — гэтага ёй было мала. He, трэба злавіць злодзея на месцы злачынства: няхай усе ўбачаць, як добрасардэчная мамуся песціць дзяцей, як яна іх распускае і канчаткова псуе.

Раздзел дваццаты

ЧАРВЯК СУМНЕННЯ

Старая спрытнаўладзіла сваю справу, так спрытна, што ніводная жывая душа пра гэта не даведалася. На дыбачках падышла да Бені і пад строгім сакрэтам паведаміла яму на вуха, чым займаецца яго малодшы сыночак, куды ён ходзіць, што цягне ў кішэнях і з кім знаецца...

Беня выслухаў яе, павярнуў да яе свой валасаты твар, паглядзеў цялячымі вачыма на старую маці і сказаў коратка і ясна:

— Карова ляцела над страхою і знесла яйцо...

Гэтазначыла, што ён не верыць. Беня неможадапусціць і думкі, што яго малодшы сын здольны на гэта. Лейбл — самы лепшы, самы ціхі, самы ўдалы з яго сыноў. Беня сам не Бог ведае які грамацей, не “важнецкі музыка”, як ён сам пра сябе кажа, але ён чуе, што іншыя кажуць пра сына: усе сцвярджаюць, што з Лейбла выйдзе толк. Толькі што днямі ён сустрэўся з яго настаўнікам, кантарам Ісроелам, і спытаўся: “Ну, як там пасвіцца мой падсвінак?” Ісроел так расхваліў хлопчыка, што ў бацькі галава закружылася. Кантар сказаў, што Лейбл — незвычайны хлопчык, што з яго выйдзе нешта такое-гэтакае... асаблівае. Астатняе кантар дагаворвае рукамі, а Беня сам заканчвае за яго:

— Засаўка да дзвярэй, загваздка для восі ці ўсяго толькі ўчарашні дзень?..

Але ў глыбіні душьі Беня трыумфуе, і сэрца яго напаўняецца гонарам. Бог блаславіў ягоную старасць добрым, удалым сынам... I гледзячы з захапленнем на хлопчыка, ён думае: “Што з яго выйдзе? Магчыма, рабін? А можа быць, і вышэй зарабіна? Хто ведае, можа быць, яму, Беню, суджана, дзякуючы сьіну, праславіцца на ўвесь свет. Дасюль,

толькі тут, у Галянешці, ведалі, што ёсць на свеце заможны гаспадар, якога завуць Беня, а ў будучым, магчыма, увесь свет пра яго даведаецца. 3 усіх канцоў свету пачнуць да яго прыязджаць людзі сюды, у Галянешці.

— Гэта вы бацька славутага Лейбла Рафаловіча?

I ён усім будзе адказваць:

— Славуты Лейбл Рафаловіч — мой родны сын.

Вось якія залатыя сны мроіліся Беню наяве. I раптам прыходзіць старая і атручвае яго сэрца сумненнямі. Гэты ўдалы, гэты выключны хлопчык усяго-толькі, чорт яго ведае што такое, — злодзей, просты зладзюжка. Беня разлютаваўся і, як раз’юшаны леў, цэлы дзень злосна гойсае па пакоі, спаганяючы злосць то на служачых, то на жонцы Бейлцы.

Бейлка ведае свайго мужа наскрозь і пытаецца, нібы між іншым:

— Што з табою?

Але ён не адказвае.

— Гаспадар ката праглынуў, — кажуць пра яго служачыя.

— Тата ўстаў з левай нагі, — кажуць дзеці.

Усе ў доме ходзяць на дыбачках. Ніхто не ведае, чаму і завошта, але ўсе адчуваюць — пахне порахам.

Уночы ў пасцелі Беня варочаецца з боку на бок, уздыхае, крэкча, як звязаны бык, вачэй не заплюшчвае.

— Ну і чарвяк! Вось дык чарвяк! Узялі і разнеслі ўсю маю пабудову...

Яго так і ўздымае з пасцелі. Хочацца што-небудзь зламаць, разбурыць, параскідаць ваўсе бакі, усё ператварыць у трэскі. Але паціху ён супакойваецца: “Магчыма, гэта ўсё толькі балбатня. Старая, чаго добрага, успрыняла казу за яблыню”.

I Беня засынае моцным сном, напаўняючьі пакой страшэнным храпам.

Раздзел дваццаць першы

ЗЛОЎЛЕНЫ НА МЕСЦЫ ЗЛАЧЫНСТВА

Гасподзь Бог яшчэ спачывае, а Беня Рафаловіч ужо на нагах.

Як заўсёдьі раніцаю, ён, у халаце і цяжкіх туфлях, падбітых цвікамі, выйшаў у двор агледзець гаспадарку,

упэўніцца, ці ўсё на месцы. Беня не любіць, каб яму “загіналі ярмолку” ці “свісталі ў пастронкі”. На яго мове гэта значыць, што ён не любіць, калі што-небудзь не ў парадку і калі яго загады не выкананы. Дровы павінны быць складзены ў штабелі, двор падмецены, смецце сабрана ў кучу, нават каровы і тыя павінны стаяць кожная на сваім месцы.

— Гэй ты, таўстазадая мяснічыха, зноў забралася ў госці да рабой рабінчыхі? Што за свята ў вас?

Так размаўляе Беня з каровамі, з якіх адна сапраўды тоўстая, брухатая, бессаромная, а другая — ціхая, спакойная, з невінаватым набёжным тварам, як у рабінчыхі. Схапіўшы ў рукі палку, ён частуе іх абедзвюх, але больш дастаецца, вядома, “мяснічысе”, якой Беня стараецца растлумачыць, за што яе б’юць:

— Паставілі табе міску, ну і лопай на здароўе! Чаго лезеш да чужой гаспадыні ў каструлю?

Ад кароў ён пераходзіць да коней, з якімі таксама гаворыць іншасказальна:

— Паслухай ты, мазгаўня з табачага гаршка! Калі будзеш душыць хлопцаў, то я табе пакажу, як вучоныя тлумачаць біблейскі афарызм: “Заб’ю”.

Коням, відаць, няўцям своеасаблівая гаворка гаспадара — конскія галовы, што тут скажаш! Яны паварочваюць да яго свае сімпатычныя морды і глядзяць хітравата-невінаватымі вачыма, нібы пытаючыся:

— Гэта вы наконт аўса?

Гаспадар торкае аднаго каня локцем у бок, другому казыча шыю, трэцяга гладзіць па грыве і затым адыходзіць да рабочых палаяцца крыху па-малдаванску: “Ала драко!” — кчорту!..”

I тут раптам нячыстая сіла прыносіць старую, якая матляе галавой “не-не”. Яна падміргвае Беню сваім ўсёвідушчым вокам: “Вось ён, твой малайчына, з поўнымі кішэнямі!” — і знікае.

Беня ўспомніў, што яна расказвала яму пра свіна, і сэрца ў яго ёкнула. Ён быў бы рад, калі б усе гэтыя “тары-бары” аказаліся выдумкай. На імгненне ў яго мільганула думка махнуць рукою на ўсю гэту прыгоду: “Ці мала што балбочуць? Лухта, бязглуздзіца! Сарока на хвасце вестку прынесла, бабскія плёткі”. Але тут Беня ўбачыў сына, які хутка крочыў да адрыны, і гневам распалілася яго бацькоўскае сэрца: якія такія справы ў гэтага юнага “падсвінка” з каме-

дыянтамі? Што спатрэбілася яму там у такую рань? Грамавым голасам ён паклікаў сынаі загадаў падысці...

Лейбл, заглыблены ў свае ўласныя думкі, пачуў грозны бацькаў голас і спыніўся ў нерашучасці: ісці ці не ісці? Але калі бацька кліча, трэба ісці.

— Куды так рана? — спытаўся бацька.

Лейбл, збянтэжаны нечаканаю сустрэчаю з бацькам, перапытаў:

— Рана?

— А што ж? Позна? Куды, скажы, калі ласка, ты ідзеш?

— Куды мне ісці?

— Адкуль я ведаю, куды табе ісці? Пра гэта я ў цябе і пытаюся.

У беднага Лейбла не бьіло нават дастатковага часу, каб прыдумаць больш-менш нядрэннае тлумачэнне. Ён моўчкі, з выглядам чалавека, у якога сумленне нячыстае, глядзеў у бацькавьі вочы.

— Што ты лупачы свае на мяне вытарэшчваеш? He пазнаў бацькі? Ты сёння маліўся ці яшчэ не?

— Так... He... Ага...

Лейбл заблытаўся, а бацька ўсё больш распальваўся.

— Маліўся ты ці не? Гавары з толкам! Я хачу ведаць: так ці не?

Лейбла кінула ў халодны пот.

— Ды яшчэ не. Я яшчэ не маліўся. Я вось і хацеў пайсці. Вось я і іду ў сінагогу... маліцца.

На імгненне бацьку палягчэла. Яму ад усяе душы хацелася верыць, што гэта праўда. Але па вачах Лейбла ён бачыў, што гэта хлусня, чыстая хлусня. I яго сэрца зноў распалілася гневам. Лепшы з усіх дзяцей... Ён падышоў бліжэй да сына і заўважыў, што той трымае абедзве рукі ў кішэнях: значыць, старая праўду сказала, што ён усё туды цягне.

I Беня кажа сыну:

— Ану, пакажы, што там у цябе боўтаецца ў кішэнях. Ты штосьці вельмі распух...

Такога ўдару Лейбл ніяк не чакаў. Ён стаяў як укопаны, не маючы сілы паварухнуцца...

— He хочаш паказаць? Давядзецца мне самому сваімі дзесяццю пальцамі заехаць у твае торбы.

I бацька запусціў рукі ў сынавы кішэні і павытрасаў адтуль цэлыя скарбы: свежыя здобныя булачкі, кавалкі пірага, чай, цукар, палавіну пупка ад смажанай гусі, а папярос, папярос, папярос — цэлую процьму...

Раздзел дваццаць другі

ГАНЕБНАЕ ПАКАРАННЕ

Сказаць, што Беня строгі бацька, нельга. Беня ўвогуле рэдка ўблытваецца ў сямейныя справы; увесь дом знаходзіцца пад апекаю яго жонкі — Бейлкі. Ён, Беня, ведае толькі адно: “Трэба падсыпаць аўса”. На яго мове гэта абазначае: трэба даваць на выдаткі. I Беня дае, колькі патрэбна, ніколі не таргуецца і не пытаецца, на што. Гэта яго не датычыцца. Дзеці таксама могуць рабіць усё, што ім уздумаецца, хоць насы адзін аднаму паадкусваць — яму да гэтага няма ніякае цікавасці. Аче ўжо калі хто з дзяцей так напракудзіць, што бацькава ўмяшанне робіцца неабходным, тады беражыся! Хмара насоўваецца на ўвесь дом. Тут і гром, і маланка, і праліўны дождж з градам! Усе ў доме ходзяць, апусціўшы галовы, хаваюцца па кутках. Больш за ўсіх перападае ў такія хвіліны беднай яго жонцы — маленькай, слабай, ціхай Бейлцьі.

Беня не задаволіўся тым, што тут жа, на месцы, пагарачыўшыся, уляпіў свайму на рэдкасць удаламу сыну ў шчокі дзве такія аглушальныя аплявухі, штоўтагоіскры з вачэй пасыпаліся. Ён узяў яго за руку, уцягнуў у дом, склікаў усю плойму і прымусіў сына расказаць перад усімі, што ён зрабіў і дзеля каго ён стаў злодзеем. Але і гэтага было мала. Беня вынес прысуд: хлопчыку трэба ўсыпаць як мае быць.

Як ні маліла яго слабая Бейлка, каб ён не ганьбіў беднае дзіця, хайлепш яе самуюрэжа на кавалкі; як ні заступалася за Лейбла ўся сям’я, як ні апраўдвала яго, што грэх яго невялікі; як ні маліў аб дараванні сам Лейбл, як ні кляўся, цалуючы бацькавы рукі, ніштонедапамагло: каліўжо Беня сказаў “усыпаць як мае быць”, значыць, быць таму!

Раздзел дваццаць трэці

ПАСЛЯ ЭКЗЕКУЦЫІ

Да вечара гнеў Бені згас і сэрца яго памякчэла (гэта заўсёдыўжотак: калібацькавыхвашчасына, сэрцаяго мякчэе), і ён аб’явіў сваю волю: усёй плойме ісці ў тэатр. I хоць пасля ганебнай ранішняй “экзекуцыі”, якую зведаў Лейбл,

у доме Рафаловічаў было не да тэатра, але раз бацька загадаў ісці, усім трэба падпарадкоўвацца.

Тэатр... быў, якзаўсёды, бітком набіты. Іграламузыка. Спяваліакцёры. Публіка, як звычайна, лузалаарэхі, гаманіла, весялілася. Адзін толькі Лейбл сядзеў самотны і абыякавы. Позірк яго блукаў. Галава яго стала цяжкай, нібы свінцом налітая. У грудзях яго бурліла пекла. Ніколі Лейбл не мог і ўявіць сабе такое ганьбы, такога здзеку з бацькавага боку: выхвастаць хлопца, які ўжо дасягнуў паўналецця*, лепшага вучня ў хедарьі і любімца сям’і, ды яшчэ на вачах усіх... Усё адбылося так нечакана, што ён не паспеў апрытомнець. I толькі пасля таго, як усё было скончана, бура гневу і пратэсту ўзнялася ў яго душы. Але гэта быў пратэст чарвяка супраць тытана, пратэст, які можа знайсці сваё выяўленне толькі ў слёзах. I Лейбл плакаў — плакаў доўга і горка.

Лейбл плакаў не адзін: разам з ім рыдала наўзрыд і маці. У беднае Бейлкі слоў не хапала, каб суцешыць свайго малодшага сына, свайго ўлюбёнца, і яна, глытаючы слёзы, лашчылаі цалавала сына, гладзіла яго валасы, не адступала ад яго ні на крок. У хедар у той дзень Лейбл не пайшоў. За сталом ён, праўда, сядзеў, але да ежы не дакранаўся. I ўвогуле ў той дзень у абед панавала цішыня. Усе сядзелі з апушчанымі вачыма, утаропіўшьіся ў свае талеркі. Толькі старая аглядвала родных пільным позіркам, як бы жадаючы сказаць: “На грэчку іх трэба было б пасадзіць усіх па чарзе”.

— “Буна дземяняца!” Добрай раніцы значыць, — крыкнуў Беня Рафаловіч, звяртаючыся да ўсёй сваёй плоймы, калі заўважыў, што за сталом з усіх членаў сям’і есць і п’е, можна сказаць, толькі ён адзін. — Што вы заселі з валамі пасярод балота? Падмажце калёсы і едзьце далей!..”

Але на гэты раз іншасказальная мова Бені не зрабіла звычайнага ўражання. Паабедалі моўчкі. Потым моўчкі разьішліся. Кожны ў свой куток. Усе разумелі, што зараз творыццаў душьі маленькага Лейбла, ітаму былі здзіўлены, убачыўшы, як ён ідзе разам з імі ў тэатр.

Аднак, па сутнасці, ніхто па-сапраўднаму не ведаў, што перажываў Лейбл. У той час як усе астатнія глядзелі на сцэну (тут Лейбл таксама не адставаў ад іх), думкі хлопчыка былі далёка... Яго юны дух не ведаў спакою. Юны мозг ліхаманкава працаваў, абдумваючы план, як адпомсціць бацьку за нечуваную ганьбу, як разлічыцца з ім за розгі. “Нічога, боль ад розгаў пройдзе, — думаў Лейбл, — але баць-

ку гэта абыдзецца дорага...” О, ён ужо ведае, што рабіць! Нездарма ж ён звязаўся з такім чалавекам, як Гоцмах. Учора ў яго была сур’ёзная размова з ім, і Гоцмах, па свайму звычаю, сказаў зусім пэўна (Гоцмах не любіць гаварыць намёкамі):

— Дурань ты, дурыла! Пакапайся ты ў татулевых кішэнях, захапі прыстойную манету і гайда разам з намі! Мы ў суботу ўночы выязджаем адсюль, і ты станеш акцёрам, ды яшчэ якім акцёрам! Праваліцца мне на гэтым месцы, калі гэта не так.

Лейбл і сам употай марыў пра тое, што Гоцмах выказаў так гучна. Але пры адной думцы, што трэба “пакапацца” ў татулевых кішэнях, яго кідала ў дрыжыкі. “Як? Гэта ж значыць — проста ўкрасці! Стаць злодзеем”. Так думаў моўчкі Лейбл. Ну, а тое, што ён кожны дзень цягне для Гоцмаха сняданак, абед, папяросьі, хіба гэта не крадзеж? “He, — апраўдваецца перад сабой Лейбл, — гэта не крадзеж. Чалавек галодны — я дзялюся з ім харчам. Чалавек хоча курыць — я прыношу яму папяросы. Што тут злачыннае? Але грошы! Красці ў бацькі грошы?..” Аднак сказаць Гоцмаху, што ён баіцца красці, Лейбл пасаромеўся. Ён знайшоў іншы доказ: што скажа бацька?

— Хіба бацька будзе маўчаць? — кажаЛейбл, аўсамога зуб на зуб не трапляе.

— Адкуль ён даведаецца, асёл? — адказвае Гоцмах.

— Ён спахопіцца, што мяне няма і пашле за мной пагоню.

— Так ён табе і насыпле солі на хвост! Ты хіба не ведаеш, асляня, што мы едзем у Бухарэст? А ці ведаеш ты, божая кароўка, дзе знаходзіцца Бухарэст? Ці ты ведаеш пра гэта не больш за пакойніка?

— Я ведаю, дзе знаходзіцца Бухарэст: у Румыніі. Я нават ведаю, што гэта недалёка адсюль, — адказваў Лейбл.

— Дык чаго ж ты лухту мелеш, наймудрэйшы з мудрых? Пераехаў мяжу — і баста! Там ужо бацька не мае над табой ніякае ўлады. Hi бацька, ні маці, ні хто б там ні быў. Там табе на ўсіх напляваць!.. Ходзіш сабе па Бухарэсту, залажыўшы рукі ў кішэні, і паказваеш фігу ўсяму свету. Вольная птушка! Зразумеў, што табе кажуць? Ці ўсё яшчэ не раскумекаў?

Лейбл цудоўна зразумеў — чаго тут не зразумець? Але Гоцмах успамянуў і маці, і Лейбл ухапіўся за гэты довад...

— А мама... мая мама? Як яна гэта перанясе?

— Ну, калі так, ідзі да сваёй мамы. Схавайся пад яе фартух, малышок, і хай яна табе дасць пернічак...

Лейбл шукаў усё новыя і новыя адгаворкі... Ён хоча, ён страшэнна жадае паехаць з акцёрамі, ён усёй душой імкнецца да гэтага, — што сапраўды можа быць лепш, чым быць акцёрам! Але ён вагаецца. Сумненні адольваюць яго.

Так было да экзекуцыі, да яго пакарання. Але цяпер, пасля такое ганьбы!.. Боль яму хоць бы што, але ганьба!.. Галоўнае, ганьба! He, цяпер іншая справа! Цяпер ужо Лейбл ні перад чым не спыніцца. Нават слёзы маціяго некрануць: хай плача. Хай, гледзячы на яе, плача і пакутуе ўся сям’я. А бацька нават заменіць гнеў на літасць. Першы час ён будзе вар’явацца, апаслястанегоркакаяцца. Ой, якёнраскаецца! Цішком, калі ніхто не бачыць, ён будзе плакаць, шукаць сына, клікаць яго; будзе біць сябе ў грудзі і стагнаць: “Дзе ты, Лейбл, мой дарагі, мой любы?” Але ён не знойдзе суцяшэння, падобна прабацьку Якаву, калі яму прынеслі акрываўленую сарочку і сказалі, што сына яго, Іосіфа, разадраў звер у полі... Альбо падобна цару Давіду, які пачуў журботную вестку, што яго любімы сын Авесалом памёр*.

“Памёр?.. Так!.. Восьзыход. Магчыма, лепшзаўсёбыло памерці... Памерці!.. Памерці! Трэба легчы і памерці”.

Раздзел дваццаць чацвёрты

ЛЕЙБЛ НА ЎЛАСНЫМ ПАХАВАННІ

Думкі пра смерць сталі самымі прывабнымі, і яго ўяўленне малявала Лейблу такую карціну. Ёнужопамёр. Як і ад чаго памёр, ён і сам не ведае. Важна толькі, што памёр. I вось ён, сынок Бені Рафаловіча, ляжыць мёртвы, халодны — на голай зямлі, пад чорным пакрывалам. У галавах гараць свечкі. Маці ў глыбокай непрытомнасці, і дактары прыводзяць яе да прытомнасці. Вось яна ачулася, а вось зноў траціць прытомнасць. А бацька? Бацька б’е сябе кулакаміпагалавеікрычыць: “Гораўмяне, людзі!Я, ясам, Беня Рафаловіч, уласнымі рукамі забіў сваё дзіця, сваё лепшае, самае прыгожае, самае любае дзіця!” Нават бабуля, самая старая бабуля, галава ў якой трасецца, і тая рыдае і наракае на Бога за тое, што той падсек такое маладое дрэўца, загубіў такое бязвіннае стварэнне, якому, здавалася б, па ўсіх законах справядлівасці трэба было б жыць

ды жыць. Box, лепш бы ён замест гэтага хлопчыка ўзяў да сябе яе, старую... I мамка б’ецца галавою аб сцяну і плача горкімі слязьмі. Нават пабочныя жанчыны, зусім чужыя, якіх Лейбл ніколі не бачыў і ніякага ўяўлення пра іх не меў, горка плачуць, заліваюцца слязьмі.

I вось пачынаецца пахаванне, пышнае, багатае пахаванне. Усё мястэчка сабралася на пахаванне Лейбла Рафаловіча. Плач, стогны, галашэнні, рыданні. Асабліва шчыруюць жанчыны. Аглухнуць можна ад іх стогнаў і енкаў.

— Цішэй, бабьі! Змоўкніце ж! Расступіцеся! Дайце дарогу членам пахавальнага брацтва!

Праціснуўшыся праз натоўп, уваходзяць служкі і членьі пахавальнага брацтва з катафалкам. Яны кладуць на яго труп Лейбла і выносяць юнага нябожчыка на вуліцу. Маці траціць прытомнасць, бацька б’е сябе кулакамі па галаве. Раздаецца злавесны звон дабрачыннае кружкі ў суправаджэнні воклічаў: “Міласціна ўратоўвае ад смерці. Міласціна ўратоўвае ад смерці”.

Ціха, з паніклымі галовамі, ідуць людзі за дамавінаю Лейбла. I ён сам, Лейбл, таксама ў натоўпе праводзячых. I дзіва дзіўнае! Яго гэта не толькі не кранае, але нават, наадварот, вельмі радуе, ён адчувае вялізнае задавальненне ад таго, што ён памёр, што яму наладзілі такое пышнае пахаванне, што ўсе знаёмыя, усе без выключэння, ідуць за яго дамавінаю. Тут і ўвесь хедар на чале з настаўнікам, кантарам Ісроелам, яго жонкай Леяй і дачкой Рэйзл...

— Рэйзл. Дзе яна? Што з ёй здарылася? Чаму яе няма ў тэатры? Менавіта сёння... Кожны вечар яна прыходзіць да іх і суправаджае іх у тэатр. А сёння яе няма... Чаму? Што здарылася?..

Няма больш смерці, няма пахавання, няма звону дабрачынных кружак. Цяпер Рэйзл завалодала ўяўленнем Лейбла, выціснуўшы з галавы ўсе іншыя думкі.

Раздзел дваццаць пяты

СЛЁЗЫ

Пасля візіту дырэктара і яго флігель-ад’ютанта кантарыха Лея не стала задумвацца над пытаннем, чаго прыходзіў да яе і чаго дабіваўся гэты лысы чалавек з брыльянтамі. Пажадаўшы ім (пасля іх адыходу) зламаць сабе галовы, яна заявіла коратка і выразна:

— Болып мая дачка ў яўрэйскі тэатр не пойдзе, калі нават свет перавернецца ўверх дном, хіба што мяне, Леі, не будзе жывой.

— Які ў гэтым сэнс? — нібы нехаця вырвалася з вуснаў кантара.

Але кантарыха адразу спыніла яго:

— Хочаш ведаць сэнс? Сэнс вельмі простьі: у чалавека павінна быць сёмая клёпка ў галаве. Ён павінен разумець, калі сказаць “так”, а калі — “не”. Іншы раз скажаш “ага”, а другі раз — “не”, дзе гэта чутна, каб..?

Рэйзл не зусім разумела, што, уласна, адбывалася, але са слоў маці ёй было ясна, што з тэатрам трэба развітацца навек. Янадобраведала сваюмаці: у яеслова святое. Цяжка толькі давесці яе да гэтага, але раз ужо яна дала слова, ды яшчэ змацавала яго клятваю, то тут ужо ніякія цары Усходу і Захаду не дапамогуць. Усяго можна дабіцца ад маці, але толькі не парушэння дадзенага слова. I ў Рэйзл раптам стала так цяжка на душы, нібы пасярод белага дня неспадзявана зайшло сонца і наступіла цемра. Штосьці ў яе адабралі, гвалтам вырвалі з грудзей. Слёзы душылі яе. Увесь дзень яна трымалася, старалася авалодаць сабой. “Ну што ж? Можна і не пайсці ў тэатр. Дзе гэта сказана, што кожны вечар трэба хадзіць у тэатр?..” Але калі настаў вечар, калі кантар адпусціў вучняў, кантарыха запаліла куродымную лямпачку і “Божую вуліцу” ахінула цёмная заслона, Рэйзл замітусілася ад тугі, не знаходзячы сабе месца. Сэрца яе балюча сціскалася. Яе цягнула ў тэатр. I нават не столькі ў тэатр, колькі даРафаловічаў, у іхні багаты, светлы, вясёльі палац, дзе жывуць жыццярадасныя, ветлівыя, вясёлыя людзі... Яна ўспомніла прыемныя словы, якія шапнуў ёй Лейбл пры вьіхадзе з тэатра:

— Заўтра зноў прыйдзеш?

Успомніла яна і тое, як наступным ранкам, калі Лейбл прыйшоў у хедар, як заўжды свежы, здаровы, прыгожы, чысценькі, яна прачытала ў яго добрых, пяшчотньіх, цудоўньіх вачах тое ж пытанне:

— Сёння зноў прыйдзеш?

I як яна здалёк адказала яму позіркам:

— Вядома, прыйду... Зразумелая рэч...

Рэйзл апусціла вочы, каб маці не ўбачыла, што яна глядзіць туды, у бок вучняў. Мама не любіць, калі яна глядзіць у той бок, дзе сядзяць хлопчыкі... Ах, мама! Яна і сапраўды думае, што Рэйзл цікавіцца гэтымі хлопчьікамі...

Зусім не... Але сярод іх ёсць адзін — сын багацея. Яго завуць Лейблам. О, што гэта за хлопчык! I не таму, што ён сын багача, а таму, што ў яго добрая, анёльская душа. Ах, хіба маці можа зразумець, што гэта за хлопчык, што за прыветлівы дом у Рафаловічаў, якая цудоўная гэта сям’я?

Так, бывала, думае моўчкі Рэйзл і чакае не дачакаецца, калі скончыцца дзень, надыдзе жаданы вечар і бацька адпусціць вучняў дахаты. Тады Рэйзл апране сваю адзіную святочную сукеначку, накіненаплечы чырвоную хустачку, возьме ў рукі паркалёвы парасон з махрамі, які ёй мама нядаўна купіла (эх, каб да гэтага ды яшчэ новыя чаравікі!), і пойдзе туды, у гэты велічэзны, багаты, светлы, вясёлы дом, да гэтых добрых, ласкавых, жыццярадасных людзей, a потым на ўвесь вечар у тэатр, у райскі прыстанак. I раптам усё пайшло прахам. Нячыстая сіла прыгнала гэтага дьірэктара! I навошта толькі яна адважылася спяваць перад чужымі людзьмі!.. Загэта яна выгнана з раю...

Прытуліўшыся галавою да падушкі, Рэйзл дае волю слязам. Рыдае доўга і моцна, аплакваючы сваю горкую долю, свой няшчасны лёс, сваё вялікае непазбыўнае гора. Скрозь плач яна чуе, як па той бок фіранкі шэпчуцца яе бацькі. Яныціхаспрачаюцца, відаць, з-заяе... Яначуеголас маці: “Калі кажуць “не”, значыць “не”, хібаж гэтажартачкі?..” Рэйзл захлынаецца ад рыдання. Бацька, кантар Ісроел, на дыбачках падыходзіць да яе ложка за фіранкаю, нахіляецца, гладзіць яе валасы і кажа ціха-ціха, так, каб жонка не пачула, называе яе самымі пяшчотньімі імёнамі:

— Рэйзл, Рэйзеле, Рэйзеню, ну, не плач...

Ён абяцае ёй самыя спакуслівыя гасцінцы: заўтра мама купіць ёй паркаль на сукенку, шарсцянку на кофтачку, чаравікі... Новыячаравікі... АлеРэйзл рыдаеяшчэ мацней, яна плача наўзрыд да таго часу, пакуль Лея, якая чула ўсю размову, не маючы болып сілы стрымацца, хапаецца за галаву і крычыць:

— Я зараз павешуся! Зарэжуся!..

Кантар Ісроел просіць яе змоўкнуць, a то збягуцца суседзі. I сапраўды, пачуўшы крьікі і лямант у доме кантара, ужо прыбеглі некалькі суседак і ўзнялі пярэпалах.

— Гасподзь з вамі, Леечка, што ў вас здарылася?

— Нічога, нічога.

— Хто ж у вас так крычаў?

— Крычаў? У нас? Божа збаў! Вам падалося. Мы тут смяяліся.

— Смяяліся? Добры смех!

— He падабаецца вам? Дык чаго ж вы прыйшлі?

— Па дружбе, Леечка, з прыхільнасці да вас. Мы пачулі крыкі і падумалі, што ў вас рэжуць кагосьці.

• — У мяне рэжуць кагосьці? Хай ворагаў маіх зарэжуць, Гасподзь літасцівы!

Суседзі выходзяць пакрыўджаныя, бразнуўшы дзвярыма так моцна, што ажно сцёклы дрыжаць.

— Галавой аб сцяну! — кідае ім услед Лея, і паток праклёнаў вырьіваецца з яе вуснаў. — Няма чаго сказаць, сябры! Дзе гэтачутна, каб..?

Рэйзл чуе ўсё, лежачы на ложку за фіранкаю, і ціха аплаквае свае маладыя гады, сваю змрочную, гарапашную долю. Горка і крыўдна ёй, што нарадзілася яна ў бедных бацькоў, якія не ў стане купіць ёй нават пару чаравікаў. Ёй суджана пражыць усё жыццё ў паўзмроку, пры цьмяным святле куродымнай лямпы, слухаць мацярынскую лаянку з суседзямі, якія толькі і робяць, што сварацца і мірацца і зноў сварацца, а пасля мірацца — і так з дня ў дзень. Атам? О, там светла, там веселаірадасна, там смяюцца, жывуць!.. Ды яшчэ як жывуць!.. Зараз яны ў тэатры. Якая там цяпер дзея? Можа, ужо канчаецца спектакль? Вось апусцілася заслонаі публіка апладзіруе, утрапёна крычыць: “Гоцмах! Гоцмах! Гоцмах!”

Натоўп не змаўкае датуль, пакуль не паяўляецца Гоцмах, змучаны і потны, змазаны мелам, і танцуе трэці раз “Хасідскі танец”. Музыка іграе, публіка пляскае ў далоні, а Гоцмах танцуе і спявае:

Я чалавечак,

Вясёлае стварэнне...

3 гэтаю вясёлай песенькай у вушах Рэйзл засынае.

Раздзел дваццаць шосты

ПАЖАР НА “БОЖАЙ ВУЛІЦЫ”

Было ўжо далёка за поўнач, калі ў абедзвюх цэрквах раптам зазванілі званы:

Бом-бом-бом...

Бум-бум-бум...

Тры мерныя ўдары царкоўнага звона ў Галянешці апавяшчаюць, што пачаўся пажар. А калі ў Галянешці нешта гарыць, то да месца пажару збягаюцца ўсе жыхары мястэчка: хто выносіць хатнія пажыткі пагарэльца, хто ратуе людзей — кожны дапамагае, чым можа. Пажарнікаў у Галянешці няма. Таму на месцы пажару бывае такая мітусня і таўкатня, што дзеля аднаго гэтага, бадай, варта пабываць у Галянешці на пажары: і людзей пабачыш і навіны пачуеш. Адным словам, забава!

У доме кантара першая пачула званы кантарыха Лея. Слёзы дачкі не давалі ёй спаць. I хоць сама Рэйзл даўно ўжо спала салодкім сном нявіннага дзіцяці, Лея не магла заплюшчыць вочы. Яна каялася, грызла сябе за тое, што дала зарок ды яшчэ падмацавала яго клятваю. Змрочныя думкі, як назойлівыя мухі, недавалі спакою, кідаліяетоўжар, то ў холад. Як толькі яна закрывала вочы, ёй здавалася, што Рэйзл, выскачыўшы з акна, бяжыць да ракітапіцца... Гасподзь, уратуй і памілуй!.. бедная маці ўскоквае, услухоўваеццаўцішынюночы: дзіця спіць... Тройчы адплёўваючыся і цяжка ўздыхаючы, яна зноў кладзецца, намагаецца заснуць, але не можа. Раптам трохкратнае “бом” гулка аддаеццаў яе вушах. Яшчэ іяшчэ... Янапаварочвае галаву да акна і бачыць зарыва. Імкліва саскочьіўшы з ложка, яна будзіць мужа, стараючыся не спужаць яго:

— Ісролік!Ісролік!Устань... Непужайся... Богзтабою... нічога асаблівага... гарыць.

— Гарыць? Дзе гарыць?

Ісроел ускоквае ні жывы ні мёртвы. Лея яго супакойвае:

— He пужайся! Гэта хоць і на нашай, на “Божай вуліцы”, але далёка ад нас. Баюся сказаць, але мне здаецца, што гарыць трэці дом ад разніка Бенцыёна, — кажа Лея і зноўку глядзіць у акно. — Ой, гром нябесны! Ідзі сюды, Ісроел. Што скажаш? Трэці дом ад Бенцыёна, недалёкаад сінагогі... Ці ж не праўда?

Ісроел пільна глядзіць у акно:

— Трэці дом, кажаш? Баюся, ці не другі.

— Ой, горанашавялікае! Ісроел, апранайся хутчэй! Прападзе сінагога, злітуйся, Гасподзь! Як жа мы тады? Хутчэй, Ісролік, хутчэй! Накінь на сябе маю хустку, aто прастудзіш горла. Хутчэй, хутчэй!

Лея дарэмна прыспешвае мужа. Ісроел і без таго ўжо амаль гатовы. Ён спехам памыў рукі, накінуў на сябе сурдут (ад жончынай хусткі ён адмовіўся — на вуліцы ж цёпла) і

стралою выскачыў з дому ратаваць разніка Бенцыёна, ратаваць сінагогу.

У тушэнні пажару кантару Ісроелу з Галянешці амаль няма роўных. Было б толькі ўдосталь памочнікаў, каб падаць вядро вады, лесвіцу, сякеру, вяроўку, — сам жа ён стрымгалоўкідаеццаўагонь, не ашчаджаючы сябе!.. У звычайным жыцці Ісроел — істота пяшчотная, слабая, як муха альбо бесцялесны дух... Але ў час пажару ён герой, асілак, Самсон-асілак. Яму нічога не значыць выбіць дзесятак шыб, парэзаўшы сабе пры гэтым рукі. Узлезці на страху, рызыкуючы кожную хвіліну зламаць сабе шыю, для яго проста дробязь. Лея гэта ведае і не адпускае яго аднаго. Яна ідзе ўслед за ім. Асабліва небяспечна адпусціць яго аднаго цяпер, калі агонь пагражае сінагозе. “Але як быць з дачкой?” — шэпча сама сабе кантарыха. Яна падыходзіць да Рэйзл. Глядзіць, як дзяўчынка салодка спіць, раскінуўшыся ў пасцелі, прыслухоўваецца да яе дыхання... Прыкрывае дачку коўдрай і ціха шэпча: “У адзежы заснула, нябога, дачушка мая дарагая — беражы яе Божа!” I бяжыць да месца пажару: “Толькі разок зірнуць, паўразочка — і назад...”

Лёгка сказаць — назад! Як адысціся з пажару, калі агонь бушуе і шугае, перакідваючыся з адной страхі на другую. Праўда, да халупы разніка Бенцыёна яшчэ даволі далёка, a да сінагогі тым болып. Пакуль што гарыць толькі хатка пекара Ошэра. Але хіба Ошэр не чалавек? Праўда, ён сам вінаваты. Колькіразоў яго папярэджвалі, каб ён быў болып асцярожным з галавешкамі і часцей чысціў комін, калі не хоча наклікаць бяду на ўсё мястэчка. Але хіба пекар паслухаецца? Вось і дагуляўся. Але Бог з ім, з пекарам. Яго хатку ўжо не ўратуеш: яна ахоплена полымем з усіх бакоў, гарыць, як свечка. Але як быць з суседзямі? Кругом, цесна папрыцісканыя адна да адной, стаяць драўляныя хаткі, крытыя саломай альбо драніцамі. Лёгкі подых ветрыка — і канец вуліцы, усёй “Божай вуліцы”.

I народ узяўся абараняць дамы, сумежныя з домам пекара Ошэра. Бегалі за вёдрамі, падносілі вяроўкі, сякеры, цягнулілесвіцы. Кантар Ісроел залез настрахудомамясніка Мойшэ-Бэраі адтуль камандаваў, як сапраўдны брандмаёр. Ён крычаў, каб яму неадкладна прыйшлі на дапамогу, таму што агонь ужо дабіраўся да дома мясніка, а адсюль ён мог лёгка перакінуцца на дом рабіна рэб Шмуела. Побач з домам рабіна — дом памочніка рабіна Нойяха, за ім — дом разніка

Бенцыёна, а побач з яго домам ужо сінагога. Нездарма гэта вуліца атрымала назву “Божай вуліцы”.

Але занадта шмат народу збеглася на пажар, і навокал стаяў такі крык і шум, такі галас, што голас кантара Ісроела, які камандаваў са страхі мясніка Мойшэ-Бэра, патанаў у гэтым гуле.

— Гора мне! — крычала здалёк кантару Лея, махаючы рукамі. — Што ты робіш, разбойнік? Ты ж, не дай Бог, падарвеш голас, без нажа сябе зарэжаш. Успомні, набліжаюцца святы...

Перасцярога кантара Ісроела неўзабаве спраўдзілася. He паспелі вынесці з дому мясніка Мойшэ-Бэра ўбогі скарб, як полымя ўжо перакінулася ад пекара Ошэра адразу на дом Мойшэ-Бэра, і з натоўпу пачуліся спалоханыя крыкі:

— Кантар! Кантар! Кантар!

Раздзел дваццаць сёмы

ШОЛАМ-МЕЕР ГАВОРЫЦЬ НАМЁКАМІ

3 чаго такая напасць на кантараву дачку Рэйзл? Узялі бедную дзеўчыну, звязалі рукі і ногі і ўцягнулі ў двор Бені Рафаловічаі паклалі на бярвенне. Анавокал безліч жанчын. Яны гойсаюць ва ўсе бакі, раз-пораз падыходзяць да бярвення, на якім ляжыць звязаная Рэйзл, нахіляюцца над ёй і, пільна гледзячы на яе, пытаюцца адна ў адной: “Што? Гарыць?” — “Так, гарыць, гарыць”.

Што б гэта абазначала? Няўжо яе збіраюцца спаліць? За што?.. Яна хоча ўстаць, але не мае сілы падняцца са звязанымі рукамі і нагамі. Яна ўжо чуе, як патрэсквае над ёй гарэлае бярвенне, багровае зарыва слепіць вочы. Напружваючы ўсе сілы, яна разрывае свае путы, устае і — прачынаецца... Яна ў сваёй пасцелі, ляжыць апранутая. Прыслухоўваецца: на вуліцы — беганіна і сумятня. Чуюцца крыкі “Гарыць! Гарыць!” Янапаварочваеццада акна: вуліца заліта багровым полымем, неба ярка пунсавее, людзі бягуць з усіх бакоў. Рэйзл кліча бацьку, маці — нікога няма. Што б гэта азначала... Яшчэ імгненне, і Рэйзл стрымгалоў кідаецца на вуліцу.

Як зачараваная спыняеццаянакаля дзвярэй. Аголенаю ручкаю прыкрьівае паўсонныя вочы. Чырвоная хустка саслізгвае з незаплеценых валасоў. 3-пад белае спаднічкі

выглядваюць зношаныя чаравікі. Асветленая чырвоным зарывам дзяўчына ззяе нейкай новай, вогненнай прыгажосцю. Але ў каго хопіць смеласці і ўмельства, каб паказаць ваўсёй красе аблітае багровым полымем казачна-цудоўнае аблічча юнай смуглянкі з распушчанымі пышнымі валасамі, з мілавіднымі прывабньімі шчочкамі, якія ярка разрумяніліся ў водблісках бушуючай вогненнай стыхіі, з чорньімі зіхатлівымі паўсоннымі цыганскімі вачыма, якія гараць і свецяцца на яе смуглым твары, як дзве зорачкі на цёмным небе... А дзе ўзяць фарбы, каб абмаляваць “Божую вуліцу”, якая ў гэтую ціхую цёплую летнюю ноч абвеяна подыхам непаўторнай прыгажосці? Хто апіша распасцёртае над мястэчкам крывава-чырвонае неба, якое азарае вартыя жалю халупы ды твары людзей, якія неспакойна гойсаюць па вуліцах, бегаюць, збіраюцца ў кучкі, крычаць, уздымаюць вэрхал, махаюць рукамі, як чэрці ў танцах.

— Добры вечар, кошачка! Зусім адна? Гора беднай маці! А дзе яна? Відаць, пайшла на пажар? Увесь горад там. Як толькі я даведаўся, што на “Божай вуліцы” пажар, я адразу ж вырашыў: трэбапайсці паглядзець, што чуваць у кантара. Дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдачьі!

Па своеасаблівай мове лёгка пазнаць нашага даўняга знаёмага Шолам-Меера Мураўчыка, флігель-ад’ютанта і правую руку Альберта Шчупака.

На гэты раз Рэйзл не толькі не спужалася, але, наадварот, наватузрадавалася, убачыўшызнаёмагачалавека: аможа, ён ведае, чый дом гарыць.

Але Шолам-Меер не можа адказаць ёй на такое пытанне:

— Знаць не знаю і ведаць не ведаю, не ведаць бы мне так ні гора, ні мукі, ні аза, ні букі! — кажа Шолам-Меер. — Ды і ці не ўсё роўна мне, хто гарыць, Берл альбо Шмерл, Ёкал ці Тодрас. Бачу — бягуць, і я бягу. Скажы ты мне лепш, дзяўчынка, чаму ты не была сёння ў нас ў тэатры? Я цябе шукаў вачыма, мая пташка, каля таго пузьіра, які заўсёды побач з табою, шукаў і не мог знайсці. Я ўжо быў падумаў, што ты, уратуй Божа, захварэла ці яшчэ якая-небудзь бяда з табою здарылася.

Толькі цяпер Рэйзл успомніла, які дзень перажыла, колькі слёз пралілаў гэты журботны, тужлівы вечар... Саманеведаючы чаму, яна адчула давер да гэтага чалавека. У некалькіх словах яна расказала яму ўсю праўду: гэта маці яе правучыла за штосьці, а за што менавіта, ёй зусім

няўцям. Магчыма, за тое, што яна з татам пела перад ім і дырэктарам “Уладыка нябесны”.

— I гэтаўсё? Ой, яўрэйскія прымхі! Ха-ха-ха! — пачуўся дробны, хрыплы смех Шолам-Меера Мураўчыка. Услед за тым твар яго імгненна змяніўся і прыняў сур’ёзны выраз. Ён спачувальна паківаў галавой і, глыбока ўздыхнуўшы, працягваў: — Што гэтазажыццё, скажыце, калі ласка, калі такі цудоўны брыльянт вымушаны валяцца ў гразі, у галянешцінскім балоце, сярод дзікіх людзей, якія не ўмеюць яго ацаніць, у сям’і фанатыкаў, якія самі не разумеюць, у чым шчасце іхняе дачкі...

Рэйзл збянтэжана ўзняла вочы: што, уласна кажучы, ён хоча гэтым сказаць?..

Шолам-Меер прадаўжаў туманна і іншасказальна:

— 3 тае хвіліны, калі я пачуў твой спеў, — помніш, надоечы раніцай, у гэтым самым пакоі ты пела “Разынку з міндалем”, — я тады ж адразу сказаў: вось яна, сапраўдная “прымадонна з краіны прымадоннаў”, дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдач!

Рэйзл усё яшчэ не зусім яго разумела. Ён працягваў:

— А калі ты разам з татам тваім заспявала “Уладыка нябесны”, то ўжо і казаць нямачаго, — ітут я адразу сказаў сабе: “Гэтая дзяўчына самім Богам створана для нашага тэатра”.

— Я?..

Рэйзл болып не магла вымавіць ніводнага слова. Яна адчула, што кроў хлынула ёй у твар.

— Я гэта адразу сказаў нашаму дырэктару. Нельга, кажу, дапусціць, каб такая выключная прымадонна прападала без дай прычыны. Трэба, кажу, выцягнуць яе сілаю адсюль.

— Сілаю?..

Рэйзл была ашаломлена. А Шолам-Меер працягваў малоць, не перастаючы:

— А як жа інакш? Хіба можна дапусціць, каб золата валялася ў гразі? Ці можна даць загінуць такому таленту? Я ўяўляю сабе тваё першае выступленне ў нас на сцэне ў ролі Суламіфьі альбо ў п’есе “Кветачка”, а то і ў п’есе “Царыцасубота”, — у кароценькай спаднічцы, у малюсенькіх туфліках... Ты спяваеш салодкім галаском цудоўныя песенькіГольдфадзена, Файнманаці Латайнера. Павер мне, публіка захлынецца ад захаплення і ўвесь тэатр разнясе. Альбо, скажам, напрыклад, ты пераапрануласяўхлопчыка,

з чорнымі кучаравымі валасамі, узняла ўверх свае вогненныя цьіганскія вочы і заспявала “Гарачыя піражкі”*, вось так, напрыклад (Шолам-Меер заспяваў сваім хрыплаватым голасам “Гарачыя піражкі” і ўтаропіўся на Рэйзл, намагаючыся прачытаць на яе твары зробленае ім уражанне):

Па вуліцы ціха началыгік ідзе.

Чым жа жыве ён, сям’я?

Ход.чіць нядбайнік, без мэты брыдзе...

Хіба ж не можа, як я,

Потам, крывёю свой хлеб здабываць, Так жа, як я, так надрыўна крычаць: “Гэй! Піражкі, ігіражкі!..”

Бог мой, з тваім галаском і тваім тварыкам узяць ды падарыць публіцы песеньку “Гарачыя піражкі”... Божа, дык жа народ памрэнамесцы ад захаплення. Хібажнетак, душачка мая?

Шолам-Меер добра бачыў, што яго словы не адлятаюць на вецер, што яны робяць на дзяўчыну пэўнае ўражанне. Ён падышоў да яе яшчэ бліжэй і, злёгку пагладзіўшы яе па ручцьі, працягваў сваім хрыплым голасам:

— Ведаеш, што я табе скажу, пташка мая? Мы павінны дзякаваць Богу за тое, што сустрэліся з табою. Наша цяперашняя прымадонна так жа, як і ты, з добрай, але беднай сям’і. Яназ маленькагапольскагамястэчка. Толькідзякуючы мне яна стала актрысаю ў нас у тэатры. Гэта я дапамог ёй збегчы з дому. Гэта цікавая гісторыя, варта паслухаць. Яе бацька быў усяго толькі...

Як ні шкада, але Шолам-Мееру давялося перарваць расповяд пра прымадонну. 3 бліжэйшага завулка паказалася чыясьці фігура, асвечаная водбліскам пажару. Хтосьці накіраваўся проста сюды, да дома кантара. Заставацца далей з дзяўчынкаю Шолам-Меер палічыў няёмкім: гэта магло парушыць увесь яго план, які ён ужо паспеў выпрацаваць тут жа на вуліцы. Ён паціснуў на развітанне руку Рэйзл і кінуў ёй некалькі слоў пад рыфму, шматзначна напяваючы:

Калі ты разумнаю зможаш дзеўкай быць, У сукенках новенькіх будзеш ты хадзіць...

Чалавек, які паявіўся з бліжэйшага завулка і накіроўваўся да кантаравага дома, быў не хто іншы, як наш юны герой, сын багацея Рафаловіча — Лейбл.

Раздзел дваццаць восьмы

АНТРАКТ — ПЯТНАЦЦАЦЬ ХВІЛІН

Мы пакінулі нашага юнага героя Лейбла на ўласньім пахаванні, гэта значыць у тэатрьі, агорнутага журботнымі развагамі пра сваю несвоечасовую смерць: ён чуў усеагульнае рыданне, бачыў засмучаны натоўп, які праводзіў яго да месца вечнага спачыну. I ўсё гэта ўяўлялася яму так выразна і так кранальна-тужліва, што ў яго зашчымела на сэрцы. Ён адчуў на губах салёны смак уласных слёз. Лейбл аплакваў Лейбла. Седзячы ў тэатры, ён не чуў і не бачыў, што робіцца на сцэне. Ён ачнуўся і апамятаўся толькі пасля таго, як публіка ўзняла страшэнны шум, рогат і пачаліся крыкі: “Гоцмах! Гоцмах!”

Гэтыя аглушальныя крыкі вывелі нашага юнага героя са свету журботных мрояў і вярнулі яго да жывога жыцця, у рэальны свет, дзе людзі цешацца тэатрам, радуюцца, рагочуць, крычаць, гамоняцьібурнавыяўляюць сваё адабрэнне.

“Антракт — пятнаццаць хвілін”. Так чорным па белым напісана на тэатральных афішах. Але публіка добра ведае (галянешцінцаў не ашукаеш!), што абазначаюць гэтыя пятнаццаць хвілін.

— Столькі б ім пухіроў на целе, на колькі гэта працягнецца звыш трыццаці, — кажа галянешцінская публіка. I гледачы пакідаюць захопленыя месцы і высыпаюць на вуліцу: хто пабалбатаць, хто падыхаць свежым паветрам, хто правесці ў тэатр без білета сваяка альбо знаёмага, а сёйтой — зазірнуць за кулісы.

Ёсць у Галянешці такія, якія любяць у час антрактаў прабірацца крадком за кулісы. Само сабой зразумела, што “прыстойны” чалавек туды не пойдзе. Зазірнуць за кулісы могуць асмеліцца тол ькі музыка ці рамеснік, ці ўвогуле якінебудзь бесшабашны малойчык, якому ў Галянешці няма чаго траціць. Сюды, як мы ўжо ведаем, зазіраў часцяком і гаспадароў сынок Лейбл, які трапляў за кулісы праз спецыяльныя дзверы, адчыненыя для яго аднаго.

I трапляючьі сюды, наш Лейбл кожны раз пачувае сябе так, нібы ён трапіў у нейкі новы, невядомьі свет. Ходзіць ён па дошках сцэны, якія дрьіжаць і хістаюцца, і яму здаецца, што ён не ідзе, а плыве, імчыць, лунае ў паветры. Пры выглядзе пераапранутых, намазаных акцёраў і актрыс, якія бягуць, скачуць, прытанцоўваюць, напяваюць песенькііна

хаду выпіваюць і закусваюць, яму ўяўляецца, што і ён, Лейбл, адзін з гэтых акцёраў. Ён міжволі пачынае пераймаць іхнюю хаду і манеры, іхнія гаворкі і грымасьі. I на другі дзень, прыйшоўшы ў хедар, паказвае таварышам такія штучкі, што яны пачынаюць зайздросціць яго акцёрскаму майстэрству яшчэ болып, чым таму, што ён сын багача.

Але на гэты раз нішто не забаўляла ў гэтым чароўным свеце кулісаў: ні сцэна, ні акцёры з іх мудрагелістымі звычкамі, ні прымадонна з вялікімі блакітнымі, моцна падмаляванымі вачыма і буйнымі меднымі завушніцамі, што боўталіся пад вушамі. Ён абыякава прайшоў каля групы акцёраў, якія адкусвалі па кавалачку ад аднаго яблыка, заходзіліся ад смеху. Нішто не цікавіла Лейбла ў гэтую хвіліну. Ён азіраўся па баках, шукаючы вачыма Гоцмаха.

Гоцмаха было цяжка пазнаць ў касцюме Капцнзона (у той вечар ішла знакамітая п’еса “Капцнзон і Хунгерман”*).

На ім быў стары зношаны фрак, пакамечаны і зморшчаны цыліндр, рваныя чаравікі, з якіх выглядвалі голыя пальцы, і старыя штаны з адных толькі латаў, а паміж латамі ігральная карта — званковы туз.

Гэты званковы туз выклікаў у галянешцінскае публікі такую весялосць, што з першай хвіліны паяўлення Гоцмаха на сцэне і да канца дзеі рогат не перапыняўся ні на адно імгненне. Людзі проста паміралі са смеху. Даруйце, але ўзяць старыя порткі і паставіць на іх лату са званковым тузам — дык гэта ж такі дзівосны трук, якога ў Галянешці і за тысячу гадоў ніхто б не прыдумаў! Публіка была перакананая, што трук гэты прыдуманы самім Гоцмахам (наіўныя людзі), і наладзіла свайму любімцу такую авацыю, што дырэктар яўрэйска-нямецкагатэатраАльберт Шчупак, які іграў ролю Хунгермана, ледзь не трэснуў ад зайздрасці.

Затое Гоцмах быў у прыўзнятым настроі. Ён адчуваў, што ў гэты вечар ён іграе выключна добра і што публіка ад яго ў захапленні.

Убачыўшы за кулісамі Лейбла, Гоцмах зразумеў, што тойшукаеяго: відаць, прыйшоўпадзякавацьзасённяшнюю ігру, а мажліва, прынёс з дому што-небудзь смачненькае. Гоцмах весела паклікаў яго:

— Гэй, пузыр, каго шукаеш? Учарашні дзень? Чаму цябе так доўга не было бачна, душа мая?

Падышоўшы да свайго сябра, Лейбл папрасіў яго нахіліцца, бо павінен паведаміць яму па сакрэту нешта вельмі важнае.

— Сакрэт на ўвесь свет? — спытаўся Гоцмах і нахіліўся ўсёй сваёй цыбатай фігурай да Лейбла, ледзь не пераламаўшыся пры гэтым напалам.

Выслухаўшы сакрэт, Гоцмах выпрастаўся. У яго вострых калючых вачах загарэўся агеньчык. Ён ляпнуў Лейбла па плячы.

— Вось за гэта люблю! Вось гэта я разумею — свой брат! А як жа? Хіба я не казаў? Я даўно казаў, што тваё месца тут. Праваліцца мне ў апраметную, калі гэта не так!

У гэтую хвіліну за спіною ў Гоцмаха вырас Хунгерман — Альберт Шчупак.

— Якое месца? Каб ты лопнуў на месцы, Гоцмах!

Пачуўшы голас дырэктара, Гоцмах павярнуўся да яго і задрыжаў ад страху. Але адразу ж спрытна выбльітаўся з цяжкага становішча. Паказаўшы пальцам на Лейбла, ён вымавіў:

— Гэты пузыр кажа, што хтосьці заняў там месца ў тэатры без білета...

Пачуўшы словы “без білета” дырэктар пачырванеў ад гневу. На Альберта Шчупака словы “без білета” дзейнічалі так, як на сельскага гаспадара словы “свіння ў агародзе!”

— Шолам-Меер! Дзе Шолам-Меер? Пагібель на яго! — зароў на ўсё горла Шчупак. Ён стаў шукаць вачыма Лейбла, але таго і след прастыў.

Раздзел дваццаць дзевяты

ПОМСТА, ПОМСТА, ПОМСТА!

У гэту ноч наш герой спаў, можна сказаць, як пасля лазні. А заснуў ён з гатовым планам помсты, жорсткай, бязлітаснай помсты. Трэба адпомсціць, адпомсціць, правучыць як след бацьку, разлічыцца за розгі, за ганьбу, за ўсё, за ўсё...

Лейбл раздумваў нядоўга. Пра што тут думаць? Усё здавалася яму такім простым, такім натуральным, што нічога не магло быць больш простым і натуральным.

Вось яго план, як на далоні.

Уночы, калі ўсе заснуць, ён ціхенька ўстане і на дыбач-

ках падыдзе да ложка касіра. Яны спяць у адным пакоі. А касір па мянушцы “Сосн-Весімхе” (“Радасць і весялосць”) — любіць паспаць. Ён, праўда, запэўнівае, што ў яго на дзіва чуткі сон: муха праляціць, і тую пачуе. Але ўсе ведаюць, што, калі “Сосн-Весімхе” засне, яго хоць разам з ложкам вынось, — ён нічога не пачуе, хіба толькі абліць яго халоднаю вадою.

Тым не менш касу яму можна спакойна даверыць. Папершае, ён свой чалавек, сваяк Бені Рафаловіча — ці то пляменнік, ці то стрыечны брат. Па-другое, ён увогуле вельмі сумленны хлопец, самаахвярна адданы гаспадару, і касу, гэта значыць стол, у якім захоўваюцца грошы, сцеражэ, як верньі сабака. Ключы ад пісьмовага стала ён заўсёды трымае ў кішэні штаноў. Перад тым, як класціся спаць, ён уважліва агледжвае вокны і аканіцы, правярае, ці грунтоўна яньі зачынены; зазірае пад ложкі, каб не схаваўся там злодзей. На ноч кладзе штаны сабе пад падушку. У дадатак у тым жа пакоі побач з ім гаспадароў сын Лейбл — што можа быць больш надзейным і бяспечным?

Сам Бог паслаў нашаму Лейблу такога касіра, інакш ён бы не змог здзейсніць тое, чаму навучыў яго Гоцмах, і выцягнуць з касы грошы. “Патрэбна звонкая манета, звонкая, — шапнуў Гоцмах Лейблу навуха. — Чымбольш звонкіх манет, тым лепш... ” I Лейбл, выпрацоўваючы свой тонка задуманы план, вьіразна ўявіў сабе, якім чынам “звонкія” з касьі “Сосн-Весімхе” перабяруцца у яго, Лейблавы, KimaHi. “Сосн-Весімхе” спіць, як забіты, храпе, як недарэзаны бык. А ён, Лейбл, у цемры падкрадаецца да яго ложка і з хвіліну абдумвае, як выцягнуць касіравы штаны з-пад яго ўзгалоўя; затым беражліва, ціхенька засоўвае руку пад падушку, выцягвае спачатку адну штаніну, потым другую і асцярожна вымае з кішэні вязку ключоў. Нячутна, на дыбачках, ідзе да стала. Пасля кожнага кроку спыняецца, баючьіся, каб яго не пачулі. А сэрца страшэнна б’ецца ў грудзях. Больш за ўсё Лейбл баіцца старой бабулі, якая спіць у суседнім пакоі. У старой сапраўды чуйны сон і вострае вока: яна бачыць скрозь сцяну, як іншы скрозь акуляры. 3 заміраннем сэрца адчьіняе ён шуфляду пісьмовага стала, дрыжачымі рукамі, ціха-ціха ўсовае руку і захоплівае важкі пачак крэдытак (“пабольіп крэдытак” — загадваў Гоцмах)... Затым цішком кладзе ключы ў кішэнь касіравых штаноў, штаны наранейшае месцаі, крадучыся, выходзіць навуліцу... Там ужочакаюцьяго коні — Гоцмах

загадзя пра гэта паклапаціўся. Яны спяшаюцца да вакзала... Каб пазбегнуць пагоні па гарачых слядах, Лейбл прыдумаў хітрамудры трук: ён пераапранецца ў чужое адзенне, а свой касцюмчык пакладзе на беразе ракі — хай падумаюць, што ён утапіўся... Яго, трэбадумаць, будуць шукаць у рэчцы, але як бы не так! Чорта лысага яны там знойдуць! Тады сям’я пачне спраўляць сямідзённую жалобу... Будуць аплакваць яго і гараваць па ім доўга-доўга, пакуль не пачнуць пакрысе забываць. Пройдзе, скажам, дзесяць ці дванаццаць гадоў. Вось Лейбл — ужо вядомы артыст, ёнраз’язджае па белым свеце са сваёй уласнай трупай, — тады ён знарок заверне ў Галянешці на некалькі спектакляў. Ён здыме (праз падстаўную асобу, вядома) адрыну ў свайго ж бацькі і дазволіць усім жыхарам бясплатна наведваць тэатр, — што ж, няхай усе ведаюць, што гэта такое — сапраўдная акцёрская ігра! Калі ўзнімеццазаслона, ён выйдзе на сцэну з усёй трупаю: усе пышна апранутыя, а ён, дырэктар, зіхаціць дыяментамі і брыльянтамі амаль так жа, як ІПчупак... I як толькі ён пакажацца на сцэне, яго, трэба думаць, адразу пазнаюць: гэта ён, Лейбл! Маці абамлее, бацька зарыкае сваім грамавым голасам: “Лейбл!” I з усіх бакоў загрымяць захопленыя воклічы:

— Лейбл! Лейбл! Лейбл!

Лейбл расплюшчвае вочы: каля яго ўзгалоўя стаіць касір.

— Сосн-Весімхе! Што здарылася?..

— Як што здарылася? Дзе гэта бачана, каб чалавек так моцна спаў? Будзяць яго, будзяць і ніяк не могуць дабудзіцца. Уставай, гарыць!..

— Што гарыць? Дзе гарыць?

— На “Божай вуліцы”. Усе пайшлі на пажар. Апранайся! Ужо добрую гадзіну бухаюць ва ўсе званы. Здаецца, нябожчык і той бы прачнуўся.

Так дакарае Лейбла Сосн-Весімхе, хоць і яго самога толькі што з найвялікай цяжкасцю пабудзілі, загадаўшы ні ў якім разе не адлучацца з дому.

Лёгка сказаць: “He адлучацца з дому”. Як можна ўседзець дома, калі ў горадзе пажар. Адданы свайму гаспадару касір Сосн-Весімхе разам з Лейблам выйшаў на адну хвіліну, толькі на адну хвіліначку, паглядзець, дзе гарыць. Але, выйшаўшы на вуліцу, убачыўшы залітае зарывам неба і пачуўшы, як звоняць званы, касір не вытрымаў спакусы і па-

бег туды, кудьі ў гэту ноч цягнула ўсіх, апрача хіба аднаго Лейбла.

Лейблацягнулаўіншыбок. Ёнзавярнуў направаі перш за ўсё накіраваўся ў хедар, каб паглядзець, ці не спіць кантарава сям’я, і, калі спіць, пастукаць у акно, пабудзіць іх і паведаміць, што на “Божай вуліцы” пажар.

Набліжаючыся да дома, Лейбл яшчэ здалёк убачыў кантараву дачку Рэйзл, якая стаяла ў дзвярах, асветленая крывава-чырвоным водбліскам пажару, а каля яе нейкага суб’екта, які мігам адышоў убок і, павярнуўшы налева, паспешна аддаліўся. Тады Лейбл так жа спешна, буйнымі крокамі, накіраваўся да дома кантара Ісроела.

Раздзел трыццаты.

НОЧ-ЧАРАЎНІЦА

Ніколі ў жыцці, калі яно нават прадоўжыцца да ста гадоў, не забыць нашаму юнаму герою той знамянальнай для яго ночы, калі бушаваў пажар на “Божай вуліцы”.

У лепшыя, як і ў горшыя, хвіліны свайго жыцця ён л юбіў вяртацца да ўспамінаў пра тую ноч... Ды і цяпер, калі ён застаецца сам-насам з сабою, для яго няма болыпае ўцехі, чым вярнуцца да гэтых прыемных успамінаў і, лежачы з заплюшчанымі вачыма, зноў і зноў перажываць зачараванне той шчаслівай, прывабнай, незабыўна-чароўнай ночы, калі ён, паўсонны, бег на “Божую вуліцу” паглядзець, дзе гарыць.

Усё неба, наколькі ахоплівала вока, бьіло афарбаванае ў яркі пурпур. Куды падзеліся зоркі? Яны кудысьці скрыліся, патанулі ў моры агню і зніклі. 3 супрацьлеглага канца вуліцы даносіўся аддалены гул: крыкі людзей, брэх сабак, трэск палаючых стрэх. На чырвоным фоне выразна ўдалечыні вылучаліся бясконцыя сілуэты. Перад ім стаяла, ахутаная пунсовым воблакам, дачкаяго настаўніка, цудоўная, чароўная царэўна гэтае ночы. Ніколі яшчэ яе чорныя валасы так не блішчалі, ніколі яе цёмна-пунсовыя шчокі так не палалі, ніколі яе вялікія чорныя цыганскія вочы так не зіхацелі, якутую ноч. I яму здавалася, што ўсяяна — польімя. Вось-вось уздымецца і разам з зоркамі патоне ў барвовым ззянні гэтае чароўнае ночы. I Лейбл адчуў, як яго неадольнаяна прьіваблівае...

Рэйзл яшчэ здалёк пазнала яго. Яна азірнулася навокал, ці няма дзе зблізку чужога вока, якое назірае за імі. He, кругом — ні аднае жывой душы. Нікога! Усе на пажары. Усё мястэчка збеглася туды.

Яна зрабіла некалькі крокаў насустрач, коратка расказала, як яна прачнулася... Адна-адзінюткаяўдоме... Усе на пажары.

— Дзе гарыць?

— Я і сам не ведаю,.дзе гарыць. Пабудзілі мяне, сказалі, што пажар на “Божай вуліцы”, я і пабег проста сюды.

Рэйзл зазірнула яму ў вочы.

— Проста сюды? Чаму ж проста сюды?

— Я і сам не ведаю, чаму... Але калі б пажар быў не на “Божай вуліцы”, я б таксама найперш пабег сюды...

Ён запнуўся. Адчуў, што ў яго вырвалася лішняе слова, і пачырванеў... Рэйзл не спускае з яго вачэй. Якім незвьічайна прыгожым здаецца ён пры святле ахопленага зарывам неба! Колькі абаяльнасці ў яго палаючых шчоках. Яго вялікія пяшчотныя вочы глядзяць на яе з такою любоўю і ласкаю, нібыта ён яе родны брат.

Лейбл, запінаючыся, тлумачыць, чаму ён прыбег пр сюды... Такая ноч! Дыішто яму рабіць на пажары? Чаго ен там не бачыў? Як гараць дамы на “Божай вуліцы”? Хай гараць. Няхай гарыць уся вуліца, хоць бы ўсё мястэчка. Што яму? Яму цяпер да Галянешці ніякае справы няма. Зусім ніякае! Яго сувязь з мястэчкам парвалася. Назаўжды! Ён ужо болып не галянешцінскі жыхар. Яшчэ дзень-другі...

Ён бярэ яе за руку.

— Пакляніся, што ўсё застанецца паміж намі, я табе сёетое скажу...

Лейбл цісне яе ручку сваёй вялікай цёплай рукою, якраз як тады ў тэатры. Ціхім і сур’ёзным, поўным тугі голасам ён кажа:

— Я выязджаю адсюль.

Яна шырока раскрывае вочы.

— Куды?

Куды? Ён і сам яшчэ не ведае. Але тое, што ён ад’язджае, гэта такая ж праўда, як і тое, што цяпер ноч на зямлі, як тое, што гэтае неба створана Богам.

Абое паднялі вочы да неба. Рэйзл стала жудасна ад гэтай нечаканай весткі. Яна падсунулася бліжэй да Лейбла, уважліва глянула на яго, прыслухалася да яго голасу і здзівілася сур’ёзнасці яго тону. Ніколі яшчэ не бачыла яна

яго такім сур’ёзным. Ён быццам вырас раптам, стаў дарослым. Голас яе дрыжаў, калі яна спыталася:

— Надоўга?

— Ці надоўга? Назаўсёды! Навекі!

— Навекі? Значыць, мы ніколі больш не ўбачымся?

— Ніколі...

У святле чырвонагазарываЛейбл заўважыў, як пабляднеў цудоўны смуглы твар Рэйзл. Ён зноў узяў яе руку, і яму здалося, што пальцы яе раптоўна пахаладзелі. Ён ужо быў гатовы пашкадаваць аб тым, што ад’язджае... Але нічога не зробіш. Усё ўжо вырашана канчаткова — не паправіш. I ён адважыўся даверыць ёй сваю тайну, расказаць, куды ён едзе, дзеля чаго едзе і з кім едзе... Рэйзл глядзіць яму ў вочы, слухае, ціхаўздыхае.

Лейбл глядзіць на яе, і позірк яго нібы кажа: “Ты не хочаш, каб я паехаў? Будзеш сумаваць? Скажы, ты будзеш сумаваць?”

Рэйзл чырванее. He, не тое, не тое! Але яна зайздросціць яму. Вось, скажам, яму захацелася выехаць з дому, ён узяў ды паехаў. А калі б, напрыклад, яна захацела падняцца і паехаць — хібаяназмаглаб? Аіёй жа, можабыць, хочацца выехацьздому. Вельмі хочацца. Ёндумае, штотолькіўяго хатнія непрыемнасці, што ён адзін пакутуе праз бацькоў. Ага!.. Калі добранькапалічыць, то акажацца, бадай, што ў яе такіх непрыемнасцяў не менш, а можа быць, і болып.

I яна расказала Лейблу ўсё. Падзялілася сваімі перажываннямі апошняга дня і гэтае ночы. Перадала змест размовы, якую яна толькі што мела з хрыплым суб’ектам, з тым самым, якога ў Галянешці завуць Пацехай. Расказала, як адгукнуўся дьірэктар на яе спевы... Адным словам, Рэйзл паведаміла Лейблу ўсё, нічога не ўтойвала.

Лейбл сам не разумее, як гэта здарылася. Ён помніць толькі, што яны сядзелі на парозе дома кантара Ісроела. Яе маленькая дзіцячая ручка ляжала ў яго руцэ. Ён гладзіў гэтую маленькую дзіцячую ручку, потым паднёс яе да сваіх гарачых вуснаў і цалаваў, цалаваў кончыкі пальцаў. Яна не адняла сваёй ручкі, але глядзела на яго расшыраньімі, спужанымі вачыма. Гэтыя вялікія чорныя цыганскія вочы зіхацелі: у іх гарэла чырвонае зарыва той цудоўнай, чароўнай ночы.

Якая сіла прыцягнула іх адно да аднаго, пасадзіла побач, прьісунула ўшчыльную, плячом да пляча? Якая сіла зблізіла гэтыя дзве дзіцячыя цнатлівыя душы і прымусіла іх

раскрыцца, паведаміць адно аднаму свае самыя запаветныя таямніцы? Якая сіла так раптоўна зрадніла і зблізіла іх, нібы яны ўжо многа-многа гадоў былі неразлучнымі сябрамі?

Гэта была таямнічая, чароўная сіла той дзівоснай, поўнай цудоўных чараў ночы.

Так, гэта была ноч, якая чаруе, — ноч-чараўніца.

'Раздзел трыццаць першы

ЗОРКІ HE ПАДАЮЦЬ, ЗОРКІ БЛУКАЮЦЬ

Тое, што Рэйзл расказала Лейблу ў тую чарадзейную ноч, седзячы з ім побач на парозе свайго дома, сталадляяго абсалютнай нечаканасцю і невыказна яго ўзрадавала. Яе галасок у тую выключна цудоўную, казачную ноч гучаў у яго вушах як чароўная музыка. Як шкада, што ён раней не ведаў гэтага. Хораша, што яна хоць цяпер расказала яму ўсё. Хораша, што ён ведае. Цяпер ён бачыць, што гэта ад Бога. Цяпер ужо зразумела, што так ім на раду напісана. Абодвум, відаць, выпала на долю цярпець і пакутаваць, несці на сабе ярмо местачковага прыгнёту і агульнымі сіл амі скінуць гэты прыгнёт. Яны павінны разам вырвацца адсюль, з гэтага цеснага, змрочнага, закінутага мястэчка разам пайсцітуды, у новысвет. О, там пачнецца дляіх абодвух іншае жыццё: новае, светлае, яркае! Абое яны выберуць адну і тую ж дарогу. Абое будуць вучыцца аднаму і таму ж: ён — іграць, яна — спяваць. Абое праславяцца наўвесь свет: ён — сваёю ігрою, яна — сваімі спевамі.

I Лейбл падаў ёй руку і паклікаў у сведкі неба і ноч. Гэтая ноч, гэтае чырвонае вогненнае неба хай будуць сведкамі, што яны ніколі-ніколі не расстануцца. У знак гэтага іхнія рукі злучыліся, змацоўваючы клятву... Бог ім за сведку, што з гэтага часу яны заўсёды будуць разам, ніколі і ні за што не расстануцца! Што б ні здарылася, куды б іх не закінуў лёс, яны будуць неразлучныя. Заўсёды і ўсюды разам. Нават калі вырастуць, стануць дарослымі, яны таксама ніколі не расстануцца. Ніколі! Ніколі! Заўсёды будуць працаваць у адным тэатры, разам будуць вандраваць па свеце. Авандруючы, як не заехаць у Галянешці? Само сабой, яны прыедуць сюды, абавязкова прыедуць. У госці да бацькоў прыедуць... Даведаецца пра іх прыезд мястэчка, і ўсе

збягуцца, як на цуд які, паглядзець на сына Бені Рафаловіча і на дачку кантара Ісроела. Ах, як хораша ім будзе тады! Усепачнуць ім зайздросціць, бегацьзаімі, пальцамі паказваць наіх: “Вось шчасліўцы, вось шчаслівая парачка!Яны будуць тады ўжо жаніхом і нявестаю... Чаму жаніхом і нявестаю? Нічога падобнага! Яньі ж ужо будуць тады мужам і жонкаю. Яны ж ужо даўно жаніх і нявеста — яшчэ з таго вечара, як іх упершыню пасадзілі побач у тэатры.

— Памятаеш, Рэйзл, той вечар, калі мы ўпершыню сядзелі разам? Ха-ха-ха!

Ці помніць яна? 0, яшчэ як!.. Ёй хацелася б вечна сядзець так. Хіба ёсць на свеце што-небудзь лепшае, прыемнейшае, мілейшае за тэатр, яўрэйскі тэатр?

Ах ты Гасподзь, Уладыка нябесны! Як быццам яны згаварыліся. Хіба не відаць, што так суджана самім Госпадам Богам! Гэта ён сам злітаваўся над імі і, пазіраючы на іх з вышыні нябеснае, паслаў кожнаму з іх свайго збавіцеля: ёй — лайдака Шолам-Меера, а яму — Гоцмаха.

Лейбл расказаў ёй усю гісторыю свайго знаёмства з Гоцмахам. Расказаўіпратое, як блізкаён сыіпоўся, як стаў яго неразлучным сябрам, як бацька злавіў яго і наклаў ганебную кару і як ён, Лейбл, даў слова разлічыцца з бацькам, расквітацца за сваё прьініжэнне, адпомсціць за сваю ганьбу...

Увесь план помсты, распрацаваны ім, ён ёй таксама раскрыў і нават растлумачыў ва ўсіх падрабязнасцях, нічога не стаіўшы, якім шляхам ён разлічвае раздабыць “звонкую манету”. Ён не баяўся даверыць сваю тайну Рэйзл. Чаго баяцца? Ён ведаў, адчуваў, што ён і яна з гэтае ночы сталі адзінаю істотаю. Яны ж далі адно аднаму слова: яе рука ў яго руцэ. Бог ім сведка. Ён высока ў небе, але ён чуе ўсё. Абсалютна ўсё.

Абое падымаюць вочы да неба. Яно ўжо не такое барвовае, як раней. Пажар з кожнай хвілінаю ідзе на спад, шум і галас сціхаюць. Вось ужо зноў паказаліся зоркі на небе: адна, другая, трэцяя, потым многа, бясконца многа... I раптам падалося, быццам зоркі мяняюцца месцамі: адна падымаецца, другая апускаецца. Вось яны падаюць, падаюць...

— Глядзі, глядзі, зоркі падаюць!.. —усклікнулаРэйзл. Яе голас дрыжаў, і сэрца білася ў трывозе.

Лейбл гучна засмяяўся.

Няўжо яна баіцца?

— He трэба баяцца, — супакойваў ён яе як старэйшы,

хоць ён быў маладзейшы за яе на цэлы год. — Чаго тут баяцца? Зоркі не падаюць, яны блукаюць. Зоркі блукаюць.

I ён тлумачыць Рэйзл, як дарослы, як старэйшы брат, чаму і як блукаюць зоркі. Ён жа вучыцца ў хедары, таму і ведае. Усё тут вельмі проста: “Кожная зорка — гэта душа чалавечая. А куды ідзе душа, тудыідзе і чалавек. Вось чаму нам уяўляецца, быццам зоркі падаюць”.

— Зоркі не падаюць, зоркі блукаюць, — паўтарыў Лейбл, гледзячы на неба, якое ўсё болып ачышчалася ад барвовага покрыва. Зарыва гасне. Толькі адзін далёкі край неба яшчэ зацягнуты светла-пунсовай заслонаю, але і тая робіцца ўсё больш бледнай, і мала-памалу пунсовы бляск яе радзее, растае, знікае зусім. Чорныя фігуры, якія толькі што, скупіўшыся ў кучу, тоўпіліся на месцы пажару, сталі пакрысе рассейвацца, разыходзячыся ў розныя бакі. Блізка загучалі галасы. Зараз вось, не паспееш азірнуцца, падыдуць бліжэй і заўважаць, як яны сядзяць тут побач, на парозе кантаравага дома... Нічога не зробіш, трэба ўставаць, трэба адыходзіць. Хоць надта ж не хочацца расставацца.

— Добрай ночы!

— Добрай ночы!

I адышоўшьі ад парога, Лейбл накіраваўся да месца пажару. Але раптам супыніўся і павярнуўся тварам да Рэйзл, каб яшчэ раз, хоць бьі яшчэ адзін раз пажадаць ёй:

— Добрай ночы!

— Добрай ночы!

Яшчэ імгненне і ён знікнуў у начной імгле.

Раздзел трыццаць другі

НА ЗЫХОДЗЕ СУБОТЫ

Субота на зыходзе.

Зніклі ўсе прыкметы мілай сэрцу царыцы-суботы. На “Панскай вуліцы” сціхлі галасы шьікоўньіх юнакоў і дзяўчат, якія гулялі тут увесь суботні дзень да позняга вечара і гаварылі паміж сабой па-руску (хай няправільна, з грубымі памылкамі, але затое па-руску).

He відаць больш на “Панскай вуліцы” ні яўрэяў, апранутых у суботнія сурдуты, ні яўрэяк з “брыльянтамі” ў вушах (хай сабе фальшывымі, але ўсё ж з брыльянтамі). He відаць і дзяцей, якія гулялі на вуліцы ў новую гульню — у

“яўрэйскітэатр”. Іх даўно ўжо загналідахаты. Даўно ва ўсім бляску і пышным харастве схавалася сонца. Згас апошні прамень ціхага, цёплага бесарабскага летняга дня, які саступіў месца цудоўнаму, ціхаму летняму бесарабскаму вечару. Там-сям замігацелі ў небе светлыя, зіхатлівыя зорачкі, што ўсміхаліся цёмнай, запыленай зямлі.

Набожныя жанчыны ўжо даўно адшапталі ў змроку вячэрнюю малітву “Бог Аўраама, Ісаака і Якава”, і дзіўная невядомая туга пачала рассцілацца па “мілай сэрцу адыходзячай субоце...” Жоўтыя агеньчыкі замігацелі ў вокнах.

Набожныя людзі ўжо зрабілі малітву, прысвечаную развітанню з суботаю і надыходу будняў. Адны паспелі нават праспяваць усе гімны, якія належыць спяваць у гэты вечар. Другія з захапленнем яшчэ спяваюць “Ты не бойся, раб мой Якаў” і іншыя песні, прысвечаныя развітанню з суботаю. Скрытая туга чуецца ў гэтых спевах, журботныя ноткі ўрываюцца нават у радасныя напевы.

Цяжка, вельмі цяжка расставацца з той найвышэйшай боскаю ласкаю, якая зыходзіць на набожнага яўрэя ў дарагі і мілы сэрцу дзень суботні, цяжка, вельмі цяжка расставацца з царыцай-суботаю!

Кантар Ісроел скончыў малітву і, цяжка ўздыхаючы, пажадаў жонцы і дачцэ шчаслівых будняў. Затым узяўся за песнапенні, праспяваў усе гімны, прысвечаныя развітанню з суботаю, напамяць, гучна, поўным голасам, з душою, з захапленнем. Пстрыкаючы пальцамі і гледзячы на Лею, ён са смуткам думаў: “Зараз пачнецца размова пра грошы, чаравікі і пра іншыя будзённыя патрэбы...”

— Шчаслівых, радасных будняў, — пажадала ў сваю чаргу Лея з такім жа глыбокім уздыхам. Але яна цяпер нават і не думае пра мужа. Яна вачэй не адводзіць ад дачкі, якая сядзіць у куточку, глыбока задумаўшыся.

“Пра што, пра што думае дзіця, дачушка мая любая, захавай яе, Божа”, — уздыхае Лея.

Сэрца Леі пакутліва ные. Яна ўжо і сама пашкадавала, што абышлася з дачкою занадта строга, занадта крута. Раскаянне грызе яе: “Нельгатак абыходзіцца з дзеўчынай, з адзінаю дачкою, над якою так дрыжым”. Яна ўсведамляе, што не павінна была так дзейнічаць. Але гэта ўжо справа мінулая — што зроблена, таго ўжо не вернеш, тым больіп што і тэатру ўжо канец. Сёння ноччу, кажуць, акцёршчыкі ад’язджаюць. На добрае здароўе!.. Яна, уласна кажучы,

хацеласказаць: “Хайвасчэрцізабяруць”, але ўстрымалася: навошта лаяць людзей напярэдадні тыдня?..

Леі і шкада, што яўрэйскі тэатр ад’язджае, і, зрэшты, нават радасна, што яго больш не будзе ў Галянешці. “Менш будзе мітусні ў мястэчку, — стараецца яна суцешыць сябе, — Галянешці абыходзілася дасюль без яўрэйскага тэатра, пражыве як-небудзь, трэба спадзявацца, без яго, дзе гэта чутна, каб?..” А дзіця, напэўна, забудзецца, што быў калісьцітэатр насвеце... Дзіця застаеццадзіцем. Яна, Лея, купіць дачцэ пару новых чаравікаў, і ўсе раны залечацца. А калі да таго ж, з Божаю дапамогаю, ёй удасца прынесці заўтра з базара цукеркі, мармелад і да таго падобныя слодычы, тады... о, тады... Ах, гора горкае! Заўтра нядзеля, дзень базарны, вялікі будзе базар, амаль што кірмаш, а ў яе — хоць бы залатоўка. Трэба перагаварьіць з Ісроелам. Наступае новы тыдзень, дзе гэта чутна, каб?..

Гэты роздум настроіў кантарыху на будзённы лад, і яна на хвіліну забылася пра крьіўду сваёй дачкі.

А Рэйзл? Пакіньце Рэйзл у спакоі! Яе тут няма. Яна далёка, далёка адсюль...

Вядома, яна пакуль што тут. Але дзе яна будзе заўтра? Заўтра? Заўтра? О, гэтага ніхто не ведае, абсалютна ніхто. Толькі яны ўдваіх — яна ды Лейбл... I яшчэ два чалавекі ведаюць іх таямніцу: дырэктар яўрэйскага тэатра і яго правая рука Шолам-Меер. Сёння раніцою, калі бацькі былі ў сінагозе, Шолам-Меер дамовіўся з ёю, што апоўначы, як толькі гадзіннік праб’е дванаццаць, яна павінна... О, яна ўжо ведае, добраведае, што будзе пасля дванаццаці... Толькі яна і ён, болып ніхто не ведае, ніхто на свеце...

Яе задавальняе думка, што яна ведае штосьці такое, пра што маці і не здагадваецца... Так ёй і трэба! Па заслугах! Меў рацыю Шолам-Меер, калі казаў: “Ахвота ж ёй было трымаць дачку дома адну-адзінюткую, пад замком, як птушачку ў клетцы”. Hi аднае хвіліны вольнае, галавы не дае падняць. “Перад чужымі не спявай! У тэатр не хадзі! Туды не глядзі! Тут не стой! Што ж ты, нявольніца ў бацькі і маці? У рабства імі прададзеная, ці што?” — так гаварыў Шолам-Меер. I яго праўда! Абсалютная праўда! Заўтра раніцою, з Божай дапамогаю, калі мама прачнецца і ўбачыць, што птушачка паляцела з клеткі, ай, як янабудзе каяцца! Вось тадьі ў яе будуць шчаслівыя будні, радасныя і шчаслівыя будні.

Балюча ёй толькі, што яна прынясе гора бацьку. Бедны,

бедны тата! Яго і сапраўды шкада. Ён так яе любіць. 3 ім яна заўжды была такая блізкая, не як дачка з бацькам, a амаль як сястра з братам. Хто будзе гуляць з ім у ваўчка на свята ханукі?* Хто ў час велікоднае трапезы ўкрадзе ў яго мацу з-пад падушкі?* Хто будзе рваць яму зеляніну да свята пяцідзесятніцы?* Хто пойдзе з ім у сінагогу ў апошні дзень свята шаты?* Хто будзе спяваць з ім свяшчэнныя гімны?

I ўспамінаецца ёй, як яшчэ зусім нядаў.на ў такія ж вечары, на зыходзе суботы, яна, бывала, спявала з бацькам песні, якім ён навучыў яе. А маці ў гэты час раздзьмухвала самавар і гатавала чай.

Адну песеньку ўспамінае Рэйзл — яна спявала яе разам з бацькам на зыходзе суботы, калі бацька быў у добрым настроі. У гэтай песеньцы былі пераблытаны яўрэйскія, старажытнаяўрэйскія і рускія словы. Канчаецца песенька прыпевам, які яна з бацькам выконваеразам у хуткім тэмпе:

Дзень радасці, дзень песнапення, Дзень радасці, дзень весялосці, Радасць і песналенне, радасць і весялосць, Любоў і братэрства.

Затым зноў паўтараўся той жа прыпеў:

Дзень радасці, дзень песнапення...

— Ці не пара вам скончыць вашы радасці і песнапенні? — перарывае іх, бывала, кантарыха, ставячы на стол самавар. — Вып’ем лепш па шкляначцы чаю, дзе гэтачутна, каб..?

Ах, як хораша, як светла і як радасна было тады на душы! Здаецца, так нядаўна гэта было і ўсё ж — так даўно, у незабыўныя часы!..

Ад гэтых думак Рэйзл ахоплівае страшэнная чорная туга. Неверагодны цяжар кладзецца ёй на сэрца. Дых займае. Яна сама не ведае, іпто з ёю. Вось-вось янаразрыдаецца. Бацька бачыць самотны твар дачкі, што адасобілася ў куточку пакоя, падыходзіць да яе, напяваючы песню і гладзячы яе цудоўныя чорньія валасы, нахіляецца над ёю:

— Што з табою, дачушка?

— Нічога, тата, жадаю табе шчаслівых будняў!

I прьіпаўшы гарачай галавою да яго грудзей, яна прыціскаецца да бацькі, абдымае і парывіста цалуе.

Раздзел трыццаць трэці

ЧАРЫ ЗОЛАТА

Беня Рафаловічтаксамаскончьіў малітву, прысвечаную развітанню з суботаю.

У Бені гэтая малітва праходзіць асабліва парадна і ўрачыста. Усявялізная сям’я — жонкаідзеці, стараямаці, касір, карміцелька, кухарка — усе да аднаго павінны прысутнічаць пры гэтым парадзе і ў адпаведныя моманты паўтараць: “Благаславёны Гасподзь, благаславёнае імя яго — амін”.

Калі Беня чытае малітву, прысвечаную развітанню з суботаю, — ёсць што паслухаць. Пачынае ён журботнаю мелодыяй. Але пасярэдзіне ён звычайна спатыкаецца, пачынае бльітаць тэкст, і грамавы спеў хутка пераходзіць ў ледзь чутнае мармытанне. Хутка ён зноў выбіраецца на гладкую дарогу і спявае на некалькі тонаў ніжэй; заканчвае ён голасна і працягла: “Благаславёны той, хто вызначыў мяжу паміж святым днём і будзённым”. Усе хорам адказваюць: “Амін!” Тадьі Беня тушыць свечку і рыкае аглушальна, як леў: “Шчаслівага тыдня вам!” I ўсе хорам паўтараюць: “Шчаслівага тыдня! Шчаслівага года!”

Так праходзіць парад развітання з суботаю ў Бені Рафаловіча.

Цырымонія закончана. Беня падае знак касіру, каб той пачаў падлічваць тыднёвую выручку і запісаў у кнігу прыходірасходзатыдзень. Закасаўшырукавы, касір“СоснВесімхе” вымае ключы з кішэні штаноў, адкрывае сярэднюю скрынку пісьмовага стала і пачынае лічыць грошы. Робіць ён гэта сур’ёзна, паважна, з натхненнем, амаль што з глыбокай пашанаю.

Спачатку на стале паяўляюцца крэдыткі, пачак за пачкам. Касір “Сосн-Весімхе” — майстар лічыць грошы. Штохвілінна сплёўваючы на тоўсты палец, ён спрытна адлічвае асігнацыі, якія з гучным шолахам так і пырхаюць у яго руках, так і мільгацяць перад вачыма. Спачатку ў яго ідуць “арыстакраты” — сторублёвыя білеты, альбо, як іх Беня назьівае, “прасцірадлы”. Затым белыя — “далікатныя” чацвяртныя білеты. Потым вогненна-чырвоныя дзесяткі і сінія пяцёркі. I ў канцы — розная “драбяза”: зялёныя выцвілыя трохрублёўкі і жоўтыя зашмальцаваныя рублі — іх шмат, вельмі многа.

Увесь час, пакуль касір лічыў грошы, Лейбл сядзеў крыху далей і, не выпускаючы з рук малітоўнік, рабіў выгляд, што шэпча малітву: пакачваючыся ўсім тулавам, ён пералістваў старонку за старонкаю, але ў думках разам з касірам здалёк лічыў грошы. Лічыў, лічыў і ніяк не мог падлічыць. Пакуль на стале ляжалі пачкі буйных асігнацый, Лейбл сяк-так яшчэ паспяваў сачыць за падлікам. Але калі чарга дайшла да “драбязы”, ён згубіў лік і зноў уткнуўся ў малітоўнік, па-ранейшаму ціха напяваючы. А пачкі асігнацый так і мільгацелі перад вачыма, ні на хвіліну не даючы яму спакою. “Дзе ж яны будуць сёння ў поўнач, гэтыя прыгожыя, акуратна складзеныя пачкі асігнацьій? — думаў ён. — Дзе ж, як не ў мяне! Вядома, у мяне, у мяне!”

Дрыжыкі прабеглі па ягоным целе, і ён пачаў пакачвацца яшчэ мацней, чытаючы малітву з яшчэ болыпай гарачнасцю.

Беня і яго касір, цалкам пагружаныя ў работу, не заўважалі Лейбла, не чулі ягоных малітваў. Затое маці Бейлка, якая сядзелапобач, усёбачылаічула. Янаглядзела і не магла наглядзецца, не магла нарадавацца на дарагога набожнага сына і ў думках благаслаўляла сваё мілае дзіцятка, жадаючы яму ўсялякіх даброт.

Пакутлівы, затоены глыбока ў грудзях боль пачаў малапамалу сціхаць, рана пачала залечвацца. “Чым, уласна, правінавацілася дзіця? — падумала яна. — Што кепскае ён зрабіў? Няўжо за тое, што хлопчык аддаў беднаму акцёру свой сняданак, варта было так жорстка караць яго, так ганьбіць няшчаснае дзіця! О, калі б Беня захацеў паглядзець на хлопчыка яе вачыма!.. Ах, што за цудоўны, светлы тварык!”

Але Беня, як на злосць, не хоча ні глядзець, ні слухаць ягоную малітву. Ён увесь з галавой увайшоў у падлік тыднёвай выручкі. Скончыўшы з крэдыткамі, Беня і касір узяліся за серабро. Тут касір Сімхе выяўляе непераўзыдзенае майстэрства. Хутка, прыгожа слізгацяць манеты ў яго спрытных руках. Ён раскладвае сярэбраныя манеты стосікамі, і стосікі ўсё растуць і растуць. Вось адзін, вось другі, трэці, пяты, дзесяты, і яшчэ, яшчэ, яшчэ. Нарэшце, чарга даходзіць да медзякоў. Тут касір выяўляе спрытнасць проста дзівосную. Медзякі звіняць і знікаюць паміж пальцамі з галавакружнаю хуткасцю, як у фокусніка. “Вьі мне ні да чога”, — падумаў Лейбл. Яму не патрэбньія ні серабро, ні

медзякі. Куды яму з такою дробяззю кешкацца? Яму хопіць вунь тых пачак з асігнацыямі, якія бацька трымае ў руках. Лейбл глядзіць адным вокам і бачыць, як бацька з любасцю пазірае на грошы, бярэ ў рукі пачку за пачкаю, шчупае, гладзіць і, называючы ўслых суму, перадае іх касіру, які складвае грошы ў скрынку ў стройным парадку: на першае месца, вядома, “арыстакраты” — сторублёўкі, заімі следам іншыя крэдыткі — драбяза, а пасля ўжо серабро і медзь.

Лейбл адным вокам глядзіць у малітоўнік, а другім туды, туды, у сярэднюю скрынку пісьмовагастала, куды касір складвае пачкі асігнацый. Туды, да той скрынкі, звернуты ўсе яго намеры і думкі, усе яго спадзяванні і надзеі. Усёй душою, усёй істотаю сваёй ён імкнецца да запаветнае скрынкі.

Што грошы — вялікая спакуса, гэта Лейбл ужо не аднойчы чуў і ад свайго настаўніка ў хедары і ад старэйшых. Што гэта спакуса незвычайна моцная і неадольная, гэта яму таксама неаднойчы даводзілася чуць. Але сапраўдны сэнс ён спасцігтолькі цяпер, у гэтыя хвіліны. Ён адчуў, як прага грошай захапіла яго цалкам і ўчэпіста трымае, не адпускаючы. I Лейбл ведае: не ўстаяць яму супраць спакусы, як бы ён ні стараўся! Ды ён і не спрабуе. Наадварот, ён шчыра моліць Бога, каб яго грэшная задума ўдалася, таму што — не дай Божа! — калі задуманае сарвецца... калі яго зловяць на месцы злачынства — Божа, уратуй і змілуйся! — тады ж і ён прападзе. Усё загіне для яго на гэтым свеце і на тым! Гоцмах ад’язджае. Тэатр выязджае. А ён? А Рэйзл? Што будзе з імі? He будзе тэатра! He будзе Рэйзл! Канец усім залатым марам, канец!..

— Тпррру, віншуем! Прыехалі “кумочкі” ачьішчаць адрыну ад “паскудства”, — усклікнуў Беня на сваёй іншасказальнай мове і падняўся з крэсла.

Чытач, які ўжо прывык да лексікона Бені Рафаловіча, вядома, здагадваецца, што гэтыя словы абазначаюць: прыехалі возчыкі, каб вывезці яўрэйскі тэатр.

Раздзел трыццаць чацвёрты

МАЁ ШАНАВАННЕ ВОЗЧЫКУ ШЫМЕН-ДОВІДУ

Калі б Беня мог, ён сам сабе надаваў бы аплявух, — такі ён злы на сябе за тое, што паквапіўся на некалькі “грошаў” і здаў такую светлую адрыну пад яўрэйскі тэатр. “Прыгнаць

бы сюды цэлае стада свіней ды пусціць іх у адрыну, — думаў Беня, — яны напэўна не забрудзілі б двор так, як спаганіў яго тэатр за гэтыя некалькі тыдняў”. Беня сам не ведаў чаму, але ён ненавідзіць гэтых галодных “лапцюжнікаў” (гэта значыць акцёраў), як набожны яўрэй свініну. I больш за ўсё ненавідзіць ён гэтага “расфуфыранага шчогаля-гогаля” з “павыскрэбванымі шчокамі” (так называе ён дырэктара тэатра Альберта Шчупака): ён проста спакойна глядзець на яго не можа.

Можна сказаць, што абодва яны — Беня Рафаловіч і Альберт Шчупак — узненавідзелі адзін аднаго з той хвіліны, калі пазнаёміліся. Абодва глядзелі адзін на другога зверху ўніз. Беня называў Шчупака за вочы не інакш, як “шмаравоз”. А Шчупак для Бені не меў іншае мянушкі, апрача “бесарабскае пуза”. Таму лёгка сабе ўявіць, як узрадаваўся Беня, калі ўбачыў у сябе на двары возчыка Шымен-Довіда, які пад’ехаў да варотаў на вялізным фургоне, за якім услед ехалі яшчэ калёсы і такі ж фургон, а за імі — велізарныя высокія калёсы, якія ў Бесарабіі называюць “арбой”. I Беня адразу завёў з Шымен-Довідам размову на сваёй мове:

— А, маё шанаванне, вось не чакаў. Госць прыехаў, Шымен-Довід. Скажьіты, зрабіласку, ПІымен-Довід-сэрца, колькі ты, для прыкладу, бярэш з гэтых “галадранцаў” за перавозку іхняе “здыхляціны”?

— “Блажэнны муж”, — пачаў Шымен-Довід выразам з псалмоў і пачаў жаліцца на сваю нешчаслівую долю. — “Блажэнны муж” — незайздросны лёс у возчыка: скаціну карміць трэба, чалавека трымай, а авёс дарагі, а калёсы падмазваць трэба, і мужыка наймай ды паглядвай...

Усё гэта Шымен-Довід пералічвае на пальцах. Але, бачачы, што хутка не хопіць пальцаў на руцэ, ён заканчвае размову выразам з псалма:

“У правай руцэ тваёй вечнасць” — хоць біся галавою аб сцяну.

Возчык ІПымен-Довід хутчэй гаспадар над рамізнікамі, чым возчык. У яго ўласны дом, тры пары коней, дзеці яго вучацца ў хедары, і сам ён таксама спакушаны ў кніжнай мудрасці: ведае ўсе псалмы на памяць і на кожным кроку — дарэчы і недарэчы — звяртаецца за дапамогай да няшчаснага псалтыра, сыплючьі вершамі.

Са Шчупаком Шымен-Довід дамовіўся як сапраўдны падрадчык: яго абавязак — перавезціўФачэшцідавакзала ў суботу вечарам, адразу пасля развітання з суботаю, увесь

яўрэйскі тэатр, з усімі артыстамі, дэкарацыямі, з усімі “пажыткамі, барахлом і хламам”, а самога Шчупака ён падручыўся абавязкова, без усялякіх агаворак, што б там ні здарылася, даставіць на досвітку, калі яшчэ і надзень не займалася, у Фачэшці і падвезці да вакзала. А адтуль ужо — “благаславі маю душу, алілуя, — Шчупак можа адправіцца хоць на санях проста ў краіну прабацькоў”.

Так сказаў сам Шымен-Довід, а Шымен-Довід свайму слову гаспадар: сказаў, як сякераю адсек.

Субота на зыходзе, наступіў вечар — няма Шымен-Довіда. Ужо даўно бліснулі зоркі на небе, у вокнах замігцелі агеньчыкі, а фурманак усё няма і няма. Шчупак паслаў Гоцмаха да балагола даведацца, у чым справа. Гоцмах заспеў Шымен-Довіда з вялікім малітоўнікам у руцэ, які гучна чытаў адну з малітваў, якую належыць чытаць у суботу вечарам.

— Рэб Шымен-Довід, ну?

Шымен-Довід паказаў яму адною рукою на свой рот, а другой на малітоўнік і коратка адказаў:

— Ну, ну!

Гэта значыць, што, пакуль Шымен-Довід не скончыць малітвы, і гаварыць няма пра што.

Гоцмах сеў і закурыў папяросу.

А Шчупак між тым месца сабе не знаходзіў ад трывогі і хвалявання. Ніколі ў сваім жьіцці Альберт Шчупак не быў у такім нервовым напружанні, як у гэты суботні вечар. Ён шаптаўся і шуіпукаў з Шолам-Меерам, ён мітусіўся і шоргаў з месца на месца, перасварыўся з усімі акцёрамі і актрысамі, прычым болып за ўсіх дасталося, як водзіцца, вечнаму казлу адпушчэння — Гоцмаху. Шчупак вельмі строга загадаў яму, суправаджаючы свой загад адборнай лаянкай, каб ён зараз жа прывёў возчыкаў з падводамі, а не — хай не будзе яго імя “Альбрэт”!..

— Што гэта з нашым дырэктарам? — перагаворваліся паміж сабою артысты ў адрыне за кулісамі.

— Нечапайцеяго, ён вар’яцее. Дырэктарыха прыязджае заўтра раніцай.

— Адкуль ты ведаеш?

— Атрымана тэлеграма.

— Будзе табе Шчупак жонкі баяцца!

— Хіба ў яго ёсць жонка?

— Віншуем. Тьі тутэйшы?

— Кажуць, што такі чалавек, як Шчупак, можа сабе дазволіць мець трох жонак.

— А я чуў, што з гэтаю ён развёўся.

— Нічога падобнага!

— Чаму ж ён так дагаджае прымадонне?

— Прымадонну пакіньце ў спакоі. Прымадонна на ўсіх вас плюе з вьісокае столі.

— Брайндэле-козак! Вы што за адвакат такі?..

— Трымалі б лепш язык за зубамі!

— Альбо праваліліся б скрозь зямлю!

— Дзе? Тут, у Бесарабіі, ці там, у Румыніі?

— Паглядзі на сябе ў люстэрка, малпа!

— Хопіць ужо вам языком мянціць!

— Як жа ўсё-такі ідуць справы з жонкамі ў Шчупака?

— Цішэй, дзеці! Здаецца, едуць!

— Едуць! Едуць!

— Трам-тарарам! Тарарам!

— Ерцам-перцам? Перл-вірл-верцам!

— Давай, давай, паддай пары!

— Пары, пары!

— Паддай, паддай!..

Пачуўшы, што пад’ехалі возчыкі, уся кампанія акцёраў і актрыс, як адзін чалавек, схамянулася, і ўсе адзін за адным са спевамі накіраваліся з адрыны ў двор “сустракаць жаніха”.

Раздзел трыццаць пяты

ШЫМЕН-ДОВІД КІРУЕ

У гонар яўрэйскага тэатра Шымен-Довід прывёў у двор цэлую плойму рамізнікаў, ледзь не ўсю галянешцінскую рамізніцкую біржу. Сабраліся старьія і маладыя, усе ў вялізных мазаных ботах, з доўгімі пугамі ўруках. Тут бьілі: Нойях Брымзаў рванай накідцы і плюшавым картузе; Нахмен Кокан, сярдзіты чалавек, з выгляду падобны на пеўня; Янкл Маметліва, заспаны хлопец з чырвонымі губамі; Гецл Галаган, цыбаты дзяцюк з адным вокам; Генех Кустай, каржакаваты, але дужы чалавечак; нарэшце, Карп Мундзік, малдаванін у футравай шапцы.

Карп насунуў шапку на лоб, заткнуў за пояс крыссе сваёй світкі і пачаў змазваць калёсы. Астатнія возчыкі

таксама старанна ўзяліся за работу: спехам пакавалі дэкарацыі, выносілі з адрыны карзіны і скрыні, цюкі і клункі і складвалі ўсё на вазы, не звяртаючы ніякае ўвагі на просьбы акцёраў, якія ішлі ўслед і малілі абыходзіцца з багажом як мага асцярожней, складваць яго “цішэй” дьі “трохі лягчэй”.

Як генерал стаяў пасярод двара Шымен-Довід, камандаваў, лаяўся і перасыпаў непрыстойныя словы вершамі з псалмоў, уперамежку з малдаўскімі словамі:

— Хадзі сюды, калбун, паршывец гэтакі! “Таму яны заблудзяцца, — затрымай калёсы, а то я табе пэцну па хары — бо зараз распаліцца гнеўяго” — так, што іскрыз вачэй пасыплюцца.

На возчыкаў, відаць, не робяць ніякага ўражання ні лаянка, ні падганянне Шымен-Довіда, ні выслоўі з псалтыра. Выносячы адну за адной цяжкія скрыні, яны перакідваюцца слоўцамі і жартамі, смяюцца і выскаляюцца і за адным разам заводзяць гаворку пра тое, што трэба было б чаго-небудзь паесці.

— Скажы, Маметліва-браток, ты б не супраць цяпер у гонар надыходу новага тыдня паспытаць малаі на гусіным сале?

— Ідзі прэч, аднавокі, з тваёй малаяй! Я ахвотней бы паеў харошы цымес...*

— I запіў бы куфлем сапраўднага вінаграднага віна “Памняк”! Ха-ха-ха!

— А то і свежаю брагаю.

Шымен-Довіду не па душы такая размова, і ён перарывае яе крыкам:

— “3 чаго гэша разбушаваліся народы”, — чаго раптам зайшла гаворка пра закуску, шэльмы?.. Вось я зараз дам такога “Памняку”, што забудзецеся пра закуску. Як той казаў: “Бранёй сваёй літасці ўвянчай нас”, аглобляй па патыліцы.

Крыкі і смех возчыкаў і лаянка Шымен-Довіда змешваюцца і зліваюцца з крыкамі і сваркамі акцёраў і актрыс, якія мітусяцца як учадзелыя, шумяць, крычаць адно на аднаго і ўсе разам на Гоцмаха:

— Гоцмах, каб цябечорт забраў! Гоцмах, бяжы! Гоцмах, стой! Гоцмах, пачакай! Гоцмах, сюды! Гоцмах, туды!..

I беднаму Гоцмаху даводзіцца выносіць на сваіх худых нехлямяжых плячах увесь цяжар непасільнае працы ў тэатры і ў дадатак выслухоі^іць бесперапынную лаянку і

праклёны, якія сыплюцца на яго з усіх бакоў. Ён кідаецца ва ўсе бакі, цягне рэчы, пры гэтым кашляе, і ўсё валіцца ў яго з рук, таму што над ім стаіць, бліскаючы ўсімі сваімі брыльянтамі, сам дырэктар яўрэйска-нямецкага тэатра Альберт Шчупак, які падганяе і падсцёбвае яго, лае і змешвае з гразёю.

Але што таму Гоцмаху да дырэктара? Пляваць ён хацеў на яго! Удалося б толькі абладзіць адну справу, якую ён задумаў. Толькі б гэты хлопчык раздабыў сёння ноччу “звонкую манету”, тады справа пойдзе...

I Гоцмах шнарыць вачьіма па ўсім двары, шукаючы Лейбла, аленіяк неможаяго знайсці. Усясям’яРафаловіча ўжо ў двары: сыны і дочкі, зяці і нявесткі, карміліца, касір “Сосн-Весімхе”, нават старая маці выйшла паглядзець, як збіраецца ў дарогу яўрэйскі тэатр, і, акідваючы ўвесь двор вострым позіркам, заадно зорка назірае за тым, як бы акцёры незнарок, памыліўшыся, не звезлі таго, што не належыць... Аднаго Лейбла няма. Гоцмах сам не свой: “Ці мала што здараецца! А раптам гэты шчанюк перадумаў?.. Харошанькі ён, Гоцмах, будзе тады! Дурань дурнем! Застанецца вечным чысцільшчыкам ботаў у ПІчупака. А можа быць, — барані Бог — яму яшчэ давядзецца жаніцца на гэтай халеры Этэль-Двойры, пагібель бьі прьійшла на ўсіх іх гэтай жа ноччу, Божа міласэрны! Каб ім не выехаць адсюль! А калі выедуць, то хай паламаюць сабе рэбры і косці на роўнай дарозе, чым прыедуць туды, куды едуць!”

— Гоцмах, якога чорта ты там бурчыш?

— Я не бурчу, я вучу сваю ролю.

— Знайшоўчасролю вучыць, кабты згарэў, ідыёт акаянны! Сюды ідзі!

“Амін, узаемна!” — Іду, іду! — адказвае Гоцмах, закашляўшыся, і азіраецца па баках, шукаючы вачыма Лейбла.

Раздзел трыццаць шосты

ШОЛАМ-МЕЕР МУРАЎЧЫК ГАВОРЫЦЬ ПРАМОВУ

Дарэмна галянешцінцы сабраліся ў гэты вечар каля двара Рафаловіча, каб наладзіць яўрэйскаму тэатру ўрачыстыя праводзіньі. Шолам-Меер неаднойчы папярэджваў іх у самай рэзкай форме, памянуўшы нават бацькоў, што дарма яны чакаюць, — усё роўна не дачакаюцца: трэба яшчэ многа

і доўга ўпакоўваць. Але галянешцінскія тэатралы і слухаць пра гэта не хацелі. Яны ведалі, што ўсё гэта пустыя размовы, усё ў жыцці так ці інакш канчаецца, а таму і пакаванне павінна рана ці позна скончыцца. Лухта! Што ты ні кажы, а тэатр жа абавязкова павінен выехаць сёння вечарам з двара, — якжаможнадапусціць, каб тэатр выехаў непрыкметна, — як той казаў, ні нам, ні вам, — і каб у крайнім выпадку палавіна мястэчка не выйшла яго праводзіць.

Гэта, аднак, не ўваходзілаў разлікі ні дырэктара яўрэйска-нямецкагатэатра, ніягонагафлігель-ад’ютанта ШоламМеера Мураўчыка. Па распрацаванаму імі плану трэба было, наадварот, каб ні адно пабочнае вока не было сведкам іхняга ад’езду. Што ж ім рабіць? Як прымусіць людзей разысціся? Што ім сказаць? Шолам-Меер ужо дастаткова доўга пераконваў іх. Распачынаць сварку з цэлым мястэчкам таксама не выпадае — можна нарвацца на скандал. Атрэба, кабусё абышлося ціха, абсалютнаціха, без ніякага шуму. Mae ж быць яшчэ надта далікатная аперацыя на “Божай вуліцы”.

I Шолам-Меера натхніла бліскучая ідэя (на тое ён і дыпламат). Узлезшы на высокія калёсьі, ён звярнуўся да публікі з прамоваю, поўнаю мудрагелістых зваротаў і слоў:

— Высокапаважаная публіка! Ласкавыя васпаны і васпані! Ад імя дырэктара яўрэйска-нямецкага тэатра і ад імя ўсяе трупы я маю гонар перадаць вам, шматпаважаная публіка, нашу самую глыбокую ўдзячнасць за аказаную вамі пашану і за вашу нязменную сімпатыю да нашага тэатра. За ўвесь час знаходжання ў вашым мястэчку наш тэатр, з гордасцю кажу вам пра гэта, ніколі не быў пусты. I нетолькізнутры, алеізвонку ягозаўсёдыасаджвалінатоўпы народу. Гэта даказвае, што вы ўмееце цаніць мастацтва і іпто яўрэйскі тэатр вам дарагі. Я лічу абавязкам прасіць у вас прабачэння за маё не цалкам далікатнае абыходжанне з вамі, гэта значыць, проста кажучы, я тысячу разоў прашу дараваць мне, калі я сяды-тады груба абышоўся з кімнебудзь, аблаяў каго-небудзь, выкінуў з тэатра ці акрапіў халоднай вадою. Чалавек жа не анёл... He ведаю, як вы, але магу вас запэўніць, што наш тэатр ніколі вас не забудзе. Паважаная публіка! Наш тэатр збіраецца выехаць адсюль і, можа бьіць, на працяглы час. Мы былі б дужа ўсцешаны, калі б вы зрабілі нам гонар сваімі праводзінамі. Мне вельмі балюча сказаць вам, што не ўсе сумеюць зрабіць гэта, таму што да світанку мы не кранемся з месца. Калі вы сапраўды

хочаце зрабіць нам гэты гонар, то ідзіце лепш дахаты спаць, а заўтра, з Божаю дапамогаю, на досвітку прыходзьце сюды. Мы будзем вельмі рады вас вітаць.

Эфект ягонай прамовы — асабліва апошняй фразьі, сказанай на нямецкай мове, перасягнуў усе спадзяванні. “Высокапаважаная публіка” наладзіла прамоўцу нечуваную авацыю. Пачулася аглушальнае “брава”, якоедоўга не змаўкала. Але аднаго “брава” публіцы падалося недастатковым і пачулася гучнае “ўра”. He задаволіўшыся, аднак, толькі “брава” ды “ўра”, народ раптам раз’юшана закрычаў, выклікаючы Гоцмаха:

— Гоцмах!.. “Хасідскую”!.. Гоцмах! Гоцмах!

Шолам-Меер Мураўчык яшчэ раз узлез на калёсы і папрасіў прабачэння ў паважаных гледачоў. Дарэмна яны крычаць і шалеюць, дарэмна скандаляць. Гоцмах болып не выступіць і не будзе спяваць і скакаць “Хасідскую” — тэатр зачынены.

Шум і крыкі ад гэтага не толькі не зменшыліся, а сталі нават болып аглушальныя. Воклічы “Гоцмах” і “Хасідскую” не перапыняліся.

Бачачы, што дабром нічога не зробіш, Шолам-Меер вымушаны быў ужыць стары выпрабаваны сродак, які выручаў яго ва ўсіх цяжкаватых выпадках, — сваю знакамітую “пырскаўку”. Давялося, закасаўшы рукавы, раскатурхаць складзеныя ўжо дэкарацыі, выцягнуць з-пад іх кішку і пусціць халодны струмень проста ў “высокапаважаную публіку”. Цудадзейны сродак! Праз нейкія дзве хвіліны плошча апусцела. Ад “высокапаважанай” публікі не засталося і следу.

Пасля гэтага Шолам-Меер Мураўчык прачакаў яшчэ гадзіны са дзве, і калі ў мястэчку ўсталявалася поўная цішыня, дырэктар Шчупак сабраў трупу, запрасіўшы таксама музыканта Ехіела з усёй яго кампаніяй, і ўсе разам накіраваліся ў адзін скляпок “сербануць” па шклянцы віна, закусіць гарохам і гульнуць крыху з задавальненнем, як Бог наказваў.

Трупа не магла надзівіцца: чаму дырэктар стаў раптам такі шчодры і лагодны? “Цуды ў рэшаце, дьі і толькі”. А Шчупак усё загадваў падаваць ды падліваць, піў сам і прасіў усіх прысутных піць, бармочучы, як звычайна, штосьці бязладнае:

— Што вам сказаць? Вось гэта віно, дзеці, піце і ліце...

У самы разгар папойкі Шолам-Меер Мураўчык раптам вышмыгнуў, знік некуды, пакінуўшы ўсю кампанію ў склепе. Ціхенька, як цень, ён слізгануў на “Божую вуліцу”.

Раздзел трыццаць сёмы

ДАРЭМНЫЯ СТРАХІ

Ісаака, сына прабацькі Аўраама, напэўна, не так калаціла, калі бацька вёў яго на пагібель, як нашага юнага героя ў тую суботнюю ноч, калі, седзячы на павозцы са сваім сябрам Гоцмахам, ён каціў да вакзала ў Фачэшці. Адсюль яны павінны былі паехаць ва Унгені, да румынскай граніцы. Божа, Божа, што ўжо будзе, калі, недай Бог, заім пашлюць пагоню, схопяць яго, вернуць назад у Галянешці і павыварочваюць у яго кішэні... Ох! Лейблу страшна нават падумаць пра гэта. He, лепш не дажыць да гэтага, лепш жывым кінуцца ў ваду!

I Лейбл прыслухоўваецца да тупату конскіх капытоў, стуку калёсаў, да грукатання павозкі. Яму здаецца, што хтосьці яго даганяе. Дрыжыкі прабягаюць па ўсім ягоным целе ад страху. Ды ці ад страху. А можа, зусім не ад страху, а ад гэтае дрогкае язды? Праклятая павозка! He паздаровіцца ад яе ні яму, ні Гоцмаху. Трасе так, што, глядзіш, і душу вытрасе. Гэта Шолам-Меер прыдумаў пасадзіць Гоцмаха на прыкметнае месца ў “арбе” з багажом, каб, не дай Бог, не папсаваліся ў дарозе дэкарацыі.

АлеГоцмаху цяпер хоцьбышто. Што яму Шолам-Меер, што яму дырэктар з яго дэкарацыямі і з усім тэатрам?.. Яны яго цікавяць не больш, чым леташні снег. Седзячы на калёсах, Гоцмах ужо бачыць сябе дырэктарам, у яго — свой тэатр і свае дэкарацьіі. У Гоцмаха, зразумейце, за пазухай ляжыць пачак чагосьці такога, што грэе і пячэ, улівае гаючы бальзам у кожную часцінку цела і напаўняе сэрца невыказнай радасцю.

Гэты пачак перадаў яму, ужо седзячы на калёсах, яго юны друг Лейбл. У тое імгненне ягоныя халодныя, як лёд, рукі дрыжалі, зуб на зуб не патрапляў і ўвесь ён калаціўся, як у ліхаманцьі.

— Колькі тут, міленькі? — ціха спытаўся Гоцмах, нахіліўшыся да яго вуха, каб возчьік не пачуў. Праўда, па таўшчьіні пачка ён здагадаўся, што тут даволі вялікая сума.

— Я і сам не ведаю, — шэпча на вуха Лейбл, і Гоцмах па ягоным дыханні адчувае, як ён увесь палае.

— Чаго ты так калоцішся, кацянятка? Табе холадна? — трывожна пьітаецца Гоцмах, і ў голасе яго чуецца пяшчотная клапатлівасць адданага старэйшага брата.

— Мне цёпла-а-а, — адказвае Лейбл, ляскаючы зубамі.

— Вось як? Табе цёпла-а-а? — перадражнівае яго Гоцмах. — Дьі цябе ж калоціць, як у ліхаманцы. Дай я надзену на цябе, міленькі, маю тэндавярэнду¹, ты проста аджьівеш. Мая тэндавярэнда грэе, як родная маці.

I Гоцмах кідаецца да багажу, развязвае вузел з рэчамі і выцягвае адтуль нейкія вартыя жалю рызманы.

Чаму яму ўздумалася даць такім рызманам такую звонкую назву? Вельмі мажліва, што ў тыя далёкія часы, калі гэтай рэччу валодаў яшчэ Шчупак, яна была адной з тых прылад туалету, якую і трэба назваць “тэндавярэндай”. Баюся, аднак, што гэта было ўжо даўно, вельмі даўно, напэўна, у тыя гады, калі наш дырэктар Шчупак яшчэ не быў дырэктарам, а простым акцёрам. А можа, яшчэ і раней, у той далёкі час — хай не паўторыцца ён болып! — калі Шчупак хадзіў па вяселлях і сямейных святах і спяваў “кожньі асвячоны”... Ва ўсякім выпадку, аддаючы Гоцмаху гэта старое ўбранне, ІПчупак некалькі разоў паўтарыў, што дарыць рэч назаўждьі, навекі, што гэта, так сказаць, дарунак ад яго Гоцмаху. Пры гэтым ён не прамінуў склікаць усіх артыстаў, каб паказаць ім, на што здольная, хе-хе-хе, яго шырокая натура, калі ён, Шчупак, хоча абдарыць чалавека. I ён пачаў паварочваць беднага Гоцмаха ва ўсе бакі, любуючыся і расчульваючыся ўласнай шчодрасцю і не змаўкаючы і вьіхваляючыся:

— Было, ведаеце, калісьці, рэдкае з цудоўным каўняром з сапраўднага аксаміту, і палярына была зверху, разумееце. Купіў, значыць, гатовае, танней крадзенага, задавальненне было глядзець, без рукавоў, хе-хе-хе, хай не будзе маё імя Альбрэт\

На чырвоных бязбровых вачах Шчупака бліснула нават сляза. А Гоцмах адзеўся ў гэта славутае ўбранне і тут жа на месцы, за спіною Шчупака, пачаў перадражніваць дырэктара з яго пачварнымі звьічкамі, нязграбным, зморшчаным, вартым жалю тварам, падкурчанымі губкамі і маленькімі

¹ Тэндавярэнда — скажонае: ратонда.

слязлівымі вочкамі. Усё гэта ён рабіў так адмыслова, што цяжка было пазнаць, хто з іх Шчупак, а хто Гоцмах.

Тым не менш тэндавярэнда служыла Гоцмаху, як родная маці. Яна замяняла яму і плашч, і падсцілку, і сяннік, і коўдру, і халат, іўсё, што хочаш. I нагэтыраз яназноўзрабіла яму паслугу: ён захутаў ёю “хлопца”, які ўсё яшчэ дрыжаў, як спужаная авечка, і, нахіліўшыся да яго, стаў шаптаць штосьці на вуха і супакойваць, як супакойваюць маленькае дзіця.

— Чаго ты баішся, дурніца? He паспееш азірнуцца, як мы ўжо будзем у Фачэшці. Там мы сядзем у цягнік і на досвітку апынемся натой бок мяжы, ваУнгенях. АадУнгеняў да Ясаў усяго паўгадзіны язды, не болып. Пакуль дома хопяцца, што цябе няма, мы ўжо будзем цю-цю дзе...

Ад гэтае вясёлае думкі Гоцмах ціха засмяяўся, закашляўся і пачаў непрыстойна лаяць свой кашаль.

Але Лейбл не чуе, што гаворыць Гоцмах. Ён увесь дрыжыць. Ён можа прысягнуць, што хтосьці бяжыць услед за калёсамі, моцна сапучы... Пераадольваючыстрах, ён высоўвае галаву з-пад тэндавярэндьі, азіраецца назад і бачыць старога сабаку Тэркуша... Як сюды трапіў Тэркуш? “Напэўна хто-небудзь з хатніх едзе ўслед, а Тэркуш бяжыць спераду..— думае Лейбл і халодны пот выступае ў яго на лобе. He паспеў ён яшчэ раз азірнуцца назад, як раптам чуе, што хтосьці з гікам і свістам, звонк,а ляскаючы пугай, даганяе іх. Вось ужо даносіцца да слыху свіст пугі. “Прапала!” — думае Лейбл, рыхтуючыся да самага горшага. Аказваецца, дарэмная трывога: гэта іх дагнаў Шымен-Довід і звярнуўся да возчыка з уласцівьім яму красамоўствам:

— Ты ўсё яшчэ пляцешся, асёл ты гэтакі, сонны чорт?.. А я думаў, што ты ўжо на паўдарозе ад Фачэшці. Брэ!¹ Намякні ты гэтаму вар’яцкаму рысаку выспяткам у бок альбо пугаю па нагах, што ён бяжьіць не так, як трэба.

I не чакаючьі выканання свайго загаду, Шымен-Довід сам ляскае каня пугаю па нагах і звяртаецца да фурмана:

— Брэ, калі прыедзеш у Фачэшці, скажы сваёй братве, што я загадаў накарміць коней і адразу ж ехаць назад, мяне нечакаць. Чуеш, штотабекажуць, ціспіш? Уё, дзеткі, ўё!..

I прыцмокнуўшы, Шымен-Довід звярнуў направа, a Лейбл выцер пот і падзякаваў Богу затое, што ён абышоўся толькі спалохам, што ўсё сышло добра. Высунуўшы ціхень-

¹ Гэй, ты! Слухай! (малд.).

кагалаву зтэндавярэнды, ён кінуўпозірк назад, ізфургона Шымен-Довіда яму насустрач бліснулі добра знаёмыя, чорныя, зіхоткія цыганскія вочы. Лейбл ускочыў, скінуў з сябе тэндавярэнду, і міжволі з яго грудзей вырваўся крык: “Рэйзл!” Але перш, чым гук яго голасу дасягнуў фургона Шымен-Довіда, той ужо звярнуў направа і з гікам, свістам і гучным лясканнем пугаю пакаціў па другой дарозе, вяртаючыся як быццам назад. Хуткафургон знік звачэй, пакінуўшьі ззаду сябе густы пыл ды змешаны пах конскага поту і дзёгцю.

Раздзел. трыццаць восьмы

ЗАГАДКІ, ЗАГАДКІ, ЗАГАДКІ!

“Калі на чалавека страх нападае, яму прыходзіць у галаву ўсялякая лухта, бязглуздзіца, Богведае што...” Так думаў наш юны герой, седзячы з Гоцмахам на калёсах на кучы дэкарацый. Як магла яму прыйсці ў галаву думка, што ў фурмана Шымен-Довіда ў фургоне сядзіць Рэйзл? Калі б гэта была Рэйзл, то можна спытацца: чаму яны павярнулі направа, зусім у іншы бок? Хіба яны не едуць у адно і тое ж месца?

Задаючы сабе такія пытанні, Лейбл павярнуў галаву назад, зноў кінуў позірк туды, кудьі знік фургон ШыменДовіда, і вочы яго сустрэліся з вачьіма яго друга Тэркуша, які ўсёяшчэ бег за калёсамі, высунуўшыязьік. “Восьдурны сабака”, — падумаў Лейбл. Сэрцаягосціснулася, шкодаяму стала старога адданага друга Тэркуша, які застаецца цяпер адзін-адзінюткі. “А беднае жарабя, — успомніў ён, — таксама ж застаецца адно”.

— Халера б іх абодвух пабрала! — перарваў яго развагі Гоцмах.

— Karo? — са здзіўленнем спытаў Лейбл.

— Karo ж, як не Шчупака з гэтым махляром ШоламМеерам? Зірні, як яны ўладкаваліся ў Шымен-Довіда ў фургоне, нібы ў Бога за пазухай.

Лейбл глянуў на Гоцмаха з яшчэ болыпым здзіўленнем: ён як быццам не заўважыў у фургоне Шымен-Довіда нікога, апрача Рэйзл. Што тут робіцца?

Але ў Гоцмаха сваё ў галаве. Яго цікавіць толькі Шчупак і яго флігель-ад’ютант Шолам-Меер, і ён разважае сам з сабою:

— Аднаго я не разумею, хоць галаву мне адсячы: якога чорта яны павярнулі назад? Трэба спытаць у гэтага соннага цецерука. Гэй, дзядзечка, уставай на раннюю малітву! — крыкнуў ён фурману. — Прабачце, што я патрывожыў ваш сон. Ці можаце вы мне сказаць, куды, напрыклад, вядзе тая дарога, на якую толькі што павярнуў Шымен-Довід?

— А?.. Той шлях? — спытаўся фурман, павярнуўшы да Гоцмаха заспаны твар. — Вунь тым шляхам едуцЬ, калі хочуць патрапіць у Наваселіцу.

— У Наваселіцу?

— А?.. у Наваселіцу.

— Пры чым тут Наваселіца? Хіба мы едзем у Наваселіцу? Мыж едзем у Унгені.

— А?.. Мы едзем у Фачэшці.

— Ведаю, — кажа Гоцмах, — што ў Фачэшці. Фачэшці — гэта станцыя, адкуль ідзе цягнік да Унгені. Унгені — на румынскай граніцы, а Наваселіца зусім на іншай граніцы.

Фурман нібы зноў прачнуўся.

— А?.. Вы кажаце — іншая граніца? Так, правільна, іншая граніца.

— Што ж вы кажаце, Наваселіца? — спытаўся Гоцмах ужо са злосцю.

— А?.. Гэты шлях, кажу я, вядзе ў Наваселіцу. Тым шляхам, кажу я, едуць, калі хочуць ехаць, кажу я, у Наваселіцу.

—У Наваселіцу? Як сюды трапіла Наваселіца? Хіба мы едзем у Наваселіцу? Мы ж едзем у Унгені, — крычыць Гоцмах з усяе сілы.

— А?.. Мы едзем у Фачэшці... едзем мы.

— А каб цябе каменем забіла! Я еду ў Унгені, а ён мне — Фачэшці. Май тут ласку дамовіцца з фурманам!

Гоцмах сплюнуў і ціха сказаў свайму сябру:

— Вось дубіна!

Але Л ейбл не слухаў. У галаве ў яго насілася роем безліч невырашальных пытанняў, з якіх самае галоўнае, асноўнае пытанне — дзе Рэйзл і што з ёю?

— Ведаеш, што я табе скажу, маё дарагое птушанятка? — загаварыў Гоцмах, — баюся, што мой Шчупак з гэтым жулікам Шолам-Меерам забыліся штосьці ў гасцініцы і вярнуліся ў Галянешці. Але тады хочацца спытацца (Гоцмах ссунуў капялюш на патыліцу і загаварыў зноў нібы сам з сабою): навошта Шымен-Довід загадаў астатнім возчыкам, каб яны не чакалі? Тут нейкая закавыка (ён пагладзіў рукой

падбародак, нібы ў яго была барада). Таму мы павінны тлумачыць гэтую незразумелую загадку ў такім сэнсе, што гэты чалавек — ён паказаў рукою на фурмана — мае рацыю, гэта значыць яны сапраўды паехалі кудысьці к чорту па той дарозе, што вядзе на Наваселіцу (гэтыя словы Гоцмах сказаў з талмудысцкім напевам і глыбакадумна пакруціў у паветры пальцам): навошта яны адаслалі ўсю трупу з дэкарацыямі да румынскай граніцы, а самі не інакш як з’ехалі з глузду (чаго я ім ад душы жадаю) і пусціліся немаведама кудьі? — Гоцмах з хвіліну памаўчаў, працягваючы глыбакадумна круціць у паветры тоўстым пальцам. Затым сам сабе адказаў з тым жа талмудысцкім напевам: — Загадка застаецца загадкай.

Раздзел трыццаць дзевяты

ГАЛЯНЕШЦІ HE ДРЭМЛЕ

Сярод усіх галянешцінскіх жыхароў, якіх так усхвалявала і ашаламіла загадкавае знікненне сына Рафаловіча і кантаравай дачкі, толькі адін чалавек захаваў поўную душэўную ўранаважанасць, — не плакаў, не вохкаў, не стагнаў, а адразу ж узяўся за справу.

Гэта быў Беня Рафаловіч.

Калі Беня ў гэтым хаосе стогнаў, крыкаў і галашэнняў улавіў, нарэшце, сутнасць справы, ён найперш коратка загадаў:

— Каб было ціха!

I стала ціха. Затым ён распарадзіўся запрэгчы коней і прывезці “кукарду”, што наяго іншасказальнай мове абазначала: прьівезці прыстава, з якім Беня быў на “ты”.

— Бяры колькі хочаш, — сказаў Беня прыставу, — апошнюю сарочку з мяне здымі, толькі адшукай мне сына!..

Цяжка нават уявіць сабе, каб чалавек мог у адзін дзень так змяніцца, як змяніўся Беня Рафаловіч. Яго заўсёды барвовыя шчокі пасінелі, пахудзелі і абвіслі. Вочы блукалі па баках, нібы шукаючы кагосьці. Нават жывот яго, тоўсты і круглы, як барабан, адразу апусціўся. Зусім не той Беня, якім яго ведалі да гэтага дня. Ён ужо не пакрыкваў на навакольных, не сыпаў громы і маланкі, не ламаў крэслаў. Ціха, нячутнымі крокамі хадзіў ён назад і наперад па пакоі, хмурны, як хмара. Ён нідзе не паказваўся, нават на двор не

выходзіў: нямілы стаў яму свет Божы. А тут яшчэ Бейлка, жонка, сур’ёзна захварэла. “У яе парок сэрца, — сказаў доктар, — трэбаяе супакоіць”. Лёгка сказаць — супакоіць! Чым можа Беня яесупакоіць, калі з яго самога знялі галаву, адабралі самае цудоўнае, самае дарагое і любае?

— Вазьмі, колькі хочаш, — паўтарыў ён “кукардзе”, — апошнюю кашулю з мяне здымі, але толькі вярні мне маё дзіця!..

“Кукарда” здзіўлена глядзіць на Беню. Ніколі яшчэ прыстаў не бачыў яго такім узбуджаным. Яму шчыра шкада Беню, ён кладзе яму руку на плячо і спрабуе супакоіць.

— Усё будзе добра. Загадай, Беня, Кідэш, — распарадзіся, каб далі што-небудзь выпіць.

Начальства з вялікай энергіяй узялося за следства. Вышуквала, высочвала, выпытвала, дабіраючыся да каранёў, да першакрыніцы. Начальства было такой думкі, што вінаваты ва ўсёй гэтай гісторыі “шэльма” кантар, ён то ўжо напэўна ведае, куды падзелася парачка, і толькі прыкідваецца дурненькім. Хай пасядзіць некалькі гадзін у “каменным мяшку”, пазнаёміцца крыху з мышамі, клапамі і іншымі істотамі, тады перастане строіць дурня і прыкідвацца, быццамнічоганеведае... Яшчэ крыху, ікантар Ісроел апынуўся б, няма сумнення, у “халоднай”, калі б не кантарыха Лея з яе мужчынскаю кемлівасцю.

Як толькі першая хваля трывогі пракацілася над галавой кантарыхі Леі, у яе нібы заслона з вачэй упала, і яна адразу здагадалася, што ўся гэта гісторыя так ці інакш звязана з яўрэйскім тэатрам, — сваім розумам дайшла да таго. У яе тысячы тысяч доказаў на тое. Каму яшчэ ведаць, як не маці. Сэрца маці — вяшчун. Сэрца маці — гора горкае ёй, няшчаснай — наперад адчувае бяду. Ужо ў першую хвіліну, калі тыя два скамарохі (Шчупак і Шолам-Меер) пераступілі парог яе дома, яна адчула — хай яе гром ударыць! — што яны прыйшлі за яе крывінкаю. Божа, Божа!.. Дзебыліяевочы? Зацямненне наяенайшло, ці што? Альбо гэта ад паганага вока? Пакаранне за яе вялікія грахі?.. Цяпер ёй усё зразумела. Ясна, як Божы дзень. У яе няшчасці вінавата многа, многа людзей. Па-першае, гэтая ханжа Неха, гаспадыня заезнага дома з яе дзвюма распуснымі сястрыцамі, якія намагаюцца фліртаваць з першымі сустрэчнымі: з усімі толькі хі-хі-хі ды ха-ха-ха!.. Яны то ўжо напэўна ўсё ведаюць: акцёры ж былі ў іх пастаяльцамі, з гэтымі шалапутамі ў іх заўсёды былі шуры-

муры. Ну а Ехіел-музыка? Чаму гэты шарлатан п’янстваваў з імі цэлую ноч у Генеха ў пограбе? А сам Генех таксама ханжа не абы-які: воўк у авечай шкуры. Хіба ў яго гады са тры таму назад не збегла старэйшая дачка са станавым пісарам? Яна, Лея, гатова паклясціся ўсім святым, што ўсе гэтыя людзі маюць дачыненне да яе гора. Чаму б не ўзяцца за іх, замест таго каб без дай прычыны прыставаць да яе мужа, які нічога не знае і ведаць не ведае? Дзе гэта чутна, каб?..

Гэтымі словамі кантарыха не толькі выратавала сябе і мужаадновай бяды, алеіадкрыла, можнасказаць, начальству вочы, дала зброю ў рукі, асвятліла шлях да пошукаў.

Само сабой зразумела, што ўсіх названых ёй людзей адразу ж затрымалі, як міленькіх, і зрабілі допыт з катаваннямі. Яньі, вядома, не на жарты спужаліся і баяліся, каб на іх не ўзвялі нагавору. Але, слава табе Божа, абышліся толькі перапудам. Начальствапатрабавала ад іх толькі аднаго: хай раскажуць усё, што ведаюць пра акцёраў яўрэйскага тэатра іпра збеглую парачку. Нашчасце, кожнызіхмограсказаць багата чаго.

Раздзел саракавы.

СВЕДКІ

Першы паявіўся насцэне гандляр віном Генех, чалавек ужо пажылы, сівы, як голуб, але з румянымі, пульхнымі, як у юнака, шчочкамі і з самавітым бесарабскім жывоцікам. Генех зорак з неба не хапаў, але ў яго ёсць адна вартасць: ён чалавек праўдзівы, ніколі не кажатаго, чаго не ведае, ніколі не стварае небыліц. I ён пачаў расказваць чыстую праўду, як перад Богам. А было ўсё так:

“У суботу вечарам — як ужо прывык спакон веку, з тае пары як я таргую віном, — я ўзяў свечку і спусціўся ў склеп паглядзець на свае запасьі, праверыць, якое віно павінна яшчэ брадзіць і якое трэба прапусціць праз фільтр. Якому віну трэба дадаць слодычьі і якому, наадварот, больш мацунку, таму што яно занадта ўжо салодкае. Ну, апрача таго, ёсць такое віно, якое неабходна разліць у бутэлькі і затачыць коркам, каб яно не броснела. А ёсць і такое віно, якому трэба даць выстаяцца, каб яно атрымала сапраўдны смак, салодкасць і мацунак. Да чаго ж, па сутнасці, зводзіцца асаблівасць віна?.

Тут Генехадавялося перарваць і растлумачыць яму, што ад яго хочуць даведацца не пра асаблівасці віна, а зусім пра другое. Пагаворваюць, што ў яго ўсю ноч п’янствавалі акцёры яўрэйскага тэатра.

Пачуўшы слова “п’янствавалі”, Генех нават разрагатаўся. “Ха-ха, п’янствавалі! Гэтаўвасназываеццап’янстваваць?

Вось дык п’янства! Яўрэі п’янствуюць!”

А было ўсё так: ён стаяў у сябе ў пограбе за працаю, гэта значыць за віном, як раптам прыходзяць і кажуць яму, што яўрэйскія акцёры прыйшлі піць віно. Ну ён, вядома, адразу ж кінуў работу. Думаў, вось дык будзе выпіўка, віно пальецца ракою! А ў рэшце рэшт выявілася, што ўсяго толькі і выпілі дзве з паловаю чацвярцінкі чырвонага і адну чвэртку белага віна. Адны толькі размовы пра віно, а Генех ужо па вопыту ведае: той, хто гаворыць пра віно, той не п’е віна, a той, хто п’е віно, той не гаворыць пра віно...

— Гэта ўсё праўда, — зноў давялося спыніць Генеха, — але ты лепш раскажы, што табе вядома пра збеглую парачку.

Выявілася, што якраз пра збеглую парачку Генех ведае не больш, чым яны, гэта значыць было ўсё так: “Я ўстаў раннім ранкам і перш чым спусціцца ў склеп паглядзець, што з віном...”

— Хопіць віна! — сказала начальства і, пакінуўшы Генеха ў спакоі, узялося за Ехіела-музыканта.

Ехіел-музыкант — чалавек з пышнаю шавялюраю і срэбным кальцом на пальцы, у палярыне і высокім капелюшы. Але здароўем ён пахваліцца не можа — з выгляду ён зусім як быццам неблагі, але заўжды ходзіць з завязанай шыяй і гаворыць незвычайна хрыплым голасам. Ехіел запэўнівае, што гэта ў яго ад скрыпкі. Але таварышы лічаць, што скрыпкатут ні прычым. Уся бядаўтым, што ён вялікі аматар “забароненага плода”: у яго “раманы” з усімі маладымі жанчынамі мястэчка. Кажуць, што ён валацуга, якіх мала на свеце. Праўда, жонка яго Хана-Перл добра ведае свайго мужычка з усімі ягонымі звычкамі і манерамі. Але ХанаПерл нелюбіць скандалаў. Вядома, дапары дачасу. Чалавек не камень і любому цярпенню ёсць мяжа. Таму здараецца (і прытым даволі часта), што янарасквітваеццаз мужам пасвойску, вядома, з вока на вока. Хана-Перл не любіць сканДалаў.

Цяпер зразумела, чаму Ехіел так спужаўся, калі яго

ўзялі ў пераплёт, патрабуючы, каб ён расказаў усю праўду і паведаміў усё, што ён ведае пра яўрэйскі тэатр. Ехіел адкашляўся, паправіў рукою шавялюру і пачаў гаварыць.

Ехіел, калі ён у гуморы, майстар гаварыць, чорт бы яго ўзяў! Але на гэты раз ён быў не ў настроі. Можа, таму, што Хана-Перл стаяла побач? Язык у яго заплятаўся. “Рэпетыцыі, аркестроўкі і партытуры, партытуры і аркестроўкі, a апрача гэтага я ні з кім нічога агульнага не меў — толькі і ведаў, што ноты, рэпетыцыі, аркестроўкі, рэпетыцыі, ноты... А што мае таварышы-музыканты выдумваюць пра мяне лухту, быццам я быў у блізкіх адносінах з прымадоннаю, то за гэта ім трэба ў твар плюнуць, усё гэта мана і паклёп, бязбожная выдумка, ніводнага слова праўды, дзікія выдумкі...”

— Добра, — перарвалі яго, — вельмі добра! Пра вашы адносіны з прымадоннаю гаворка будзе ісці наперадзе. Часу хапае. Магчыма, вы будзеце такім ласкавым і раскажаце, што вы ведаеце пра тую парачку, якая, як думаюць, гэтай ноччу збегла разам з акцёрамі яўрэйскага тэатра?

На гэта Ехіел-музыкант адказаў, што паняцця пра гэта не мае і кляўся такімі клятвамі, што самому чорту можна было б паверыць: ён “ведаць нічога не ведае і ведаць не хоча”.

— Нічога не ведаеш?

— Нічога.

— Зусім нічога?

— Зусім нічога...

— Нават гэтулькі?

— Нават гэтулькі.

— А можа, лжэш?

— Каб мне праваліцца скрозь зямлю! Ператварыцца мне ў гару! Хай у мяне выскачыць...

— Даволі, даволі, хопіць!..

Ехіел думаў, што ён ужо адкараскаўся. Ды не! Яго завялі ў асобны пакой, замкнулі і папрасілі пачакаць, пакуль яго выклічуць зноў, калі ён спатрэбіцца. А тым часам начальства ўзялося за гаспадыню заезнага дома Неху і яе дзвюх сястрычак, ітут выбухнуў неверагодны скандал.

Як нашы чытачы помняць, Неха, па атэстацыі ШоламМеера Мураўчыка, была“гаспадыня-карцінка”. Цяжкасказаць, чаму Неха была так абураная, калі яе выклікалі на допыт. Ці таму, што яна вельмі ўжо сумленная, чыстая душа і не можа, гаротніца, дапусціць, каб на яе — уратуй

Божа! — выпаў хоць які-небудь цень, ці па якой-небудзь іншай прычыне? Хто ведае? Ва ўсякім выпадку, калі ў яе спыталіся, што яна ведае пра парачку, якая знікла, вусны яе раскрыліся і з іх забіў цэлы фантан праклёнаў. Яна ўзняла такі крык, што немагчыма было яе ўціхамірыць. Яна сыпала громы і маланкі на сваіх ворагаў, якія зайздросцяць яе ўбогай долі, і кляла ўсіх, хто жадае ёй зла. “Каб у іх рот набок звярнула! Каб у іх язык адсох! Каб у іх вочы выкаціліся! Рукі і ногі каб у іх адваліліся! Каб ім на мыліцах кульгаць! Каб ім згубіць бацьку і маці! Каб ім не ўдастоіцца законнага пахавання! Каб ім хадзіць па хатах і жабраваць з роду ў род разам з дзецьмі, унукамі і праўнукамі да апошняга пакалення, бацька нябесны, Божа літасцівы і праведны”.

Раздзел сорак першы

ЯК МАСЛА Ў ВАДЗЕ

He дапамаглі Несе ні лаянка, ні праклёны. Сурова і пераканаўча ёй далі зразумець: калі яна скажа ўсё, што ведае, — ёй жа будзе лепш. А калі не скажа, яе адправяць туды, куды адправілі Ехіела-музыканта... Неха не на жарты спужалася і расказала доўгую-даўжэнную гісторыю. Гаварылаяна, як магла, па-руску, раз-пораз устаўляючы яўрэйскія словы.

Яна сама, Неха, не болып чым удава і ўтрымлівае заезны двор! Ха-ха-ха, з дазволу сказаць, смех гэта, а не заезны двор. Пуня, хлеў, ні тое ні сёе! Яна даўно закрыла б гэты заезньі двор, але што ж рабіць, калі яе муж, мір праху ягонаму, пакінуў ёй у спадчыну бомбу?

Начальства ўспудзілася.

— Якую бомбу?

— Ну, гэтую халупу. Хата не хата, а вартая жалю разваліна, якую ніхто не хоча купіць, хіба дарма аддай. Хто ні прыходзіць глядзець хату, усе аднагалосна сцвярджаюць: хата сама па сабе ніштаватая, але кепска, што яна стаіць не на базарнай плошчы. Што ж загадаеце рабіць? Узяць, значыць, хату на плечы і перанесці яе на базар?

— He, не тое! Хату пакінь да наступнага разу. Раскажы лепш тое, міленькая, што ты ведаеш пра сваіх пастаяльцаў, яўрэйскіх акцёраў.

Hexa не пакрыўдзілася, што яе перапынілі ў самым пачатку, і пачала расказваць пра акцёраў.

У суботу вечарам, толькі яна дачытала малітву “Бог Аўраама” і ўзялася раздзьмухваць самавар для гэтых нядбайнікаў, гэта значыць для акцёраў, паяўляецца раптам Пацеха, той самы, якога завуць Шолам-Меер, і звяртаецца да яе, Нехі: “Колькі вы хацелі б атрымаць за свой стары кашэчы бурнос і зімовы шалік? “Яна паглядзела на яго, як на вар’ята. “Нядбайнік, — сказала яна, — навошта вам жаночы шалік і кашэчы бурнос летам?” — “He вашага розуму справа, — адказаў ён. — Калі пытаюцца, значыць патрэбна”. Адным словам, што тут доўгарасказваць? Прыстаў як смала. Усе паганыя сны, што прысніліся ёй гэтай ноччу і мінулай ноччу, няхай збудуцца на ворагах яе! Што з ім зробіш? Давялося пайсці і прынесці яму стары кашэчы бурнос і зімовы шалік. “Колькі вы хочаце за гэтыя лахманы?” — спытаўся ён. “Што ж, калі гэта лахманы, навошта ж вы іх купляеце?” — “He вашага розуму справа”, — адказаў ён. А яна ўзяла ды заламала такую цану, што ён раз’юшыўся: “Вы звар’яцелі ці мазгі ў вас памутнелі?” А яна яму: “He купляйце!” Ён жа ёй: “Карцінка”. Яна яму: “Пацеха”. Спрачаліся датой пары, пакуль не сышлісяў цане і ён не паклаў грошы на стол. Атрымала яна грошы і падумала: “Божа літасцівы! Навошта спатрэбіліся гэтаму чалавеку стары жаночы бурнос і зімовы шалік? Ды яшчэ так нечакана, ні з таго ні з сяго, да таго ж перад самым ад’ездам?..” I яна, вядома, пачала сачыць, што будзе далей. А між тым прыйшлі з тэатра і астатнія камедьіянты, напіліся чаю і пачалі расплачвацца за стол і кватэру. Каб ім столькі балячак, колькі паўрублёў яны ёй не даплацілі! Потым яны пайшлі да Генеха піць віно.

Чаму раптам, ні з таго ні з сяго, перад самым ад’ездам віно? Так бы ёй ніколі гора не ведаць, як яна сама не ведае — чаму! Ды гэта яе не тычыцца. Хай п’юць на здароўе. He за яе ж грошы п’юць. У яе іншае ў галаве — яе свідруе думка пра бурнос і шалік: навошта пасярод лета зімовы шалік і цёплы бурнос, ды яшчэ жаночы. Але і гэта не ўсё. Хоць бы ўзяў гэтыя рэчы ды тут жа пазапакоўваў разам з іншымі, яна магла б дапусціць, што яму — чаго добрага! — ўздумалася прывезці каму-небудзь падарунак з Галянешці... Калі так, то яна ўжо шкадуе, што танна прадала, каб яго болькі прыдушылі. Але што ж аказваецца? Бярэ ён шалік і бурнос і кажа ёй: “Няхай павісіць у вас на сцяне да

апошняй хвіліны. Чуеце?” Толькі ўжо богведама як позна, каля поўначы, прыходзіць ён, гэты нядбайнік, забірае шалік і бурнос і кудысьці ідзе. “Куды?” — спыталася яна. “He ваша справа!” — адказаў ён. “Праваліцца б вам скрозь зямлю!” — агрызнулася яна і была сабралася легчы ў пасцель, але перадумала. Як яна ляжа спаць, калі нядбайнікі яшчэ дзесьці там, чорт ведае дзе, у Генеха ў склепе і павінны прыйсці развітацца. Як-ніяк пастаяльцы, жылі ў яе столькі часу... і раптам паедуць не развітаўшыся. He можа гэтага быць. Ужо далёка за поўнач, глядзіць яна: пад’язджае адна калымага, другая, трэцяя. Хто такія? Вядома, яны, гультаі. Уся кампанія. Едуць, значыць. “Будзьце здаровыя!” — “Шчаслівай дарогі!” На трэцяй, апошняй калымазе, у возчыка Шымен-Довіда, заўважае яна, паважна разваліўся малпа-дырэктар, а зусім усутыч каля яго нейкая жанчына, захутаная ў яе, Няхамы, стары кашэчы бурнос і зімовы шалік. Твару не відаць — але вочы! Знаёмыя вочы! Божа літасцівы! Хто б гэта мог быць? Усіх іх, акцёрак, янаведаеўтвар — крыварылыя пачвары! Адна за другую пачварнейшая. А гэта, відаць, прыгожанькая. Твару, уласна, не відаць, але вочы — чорныя цыганскія вочы — вельмі, вельмі ёй знаёмыя. Хто б гэта мог быць? Калі б гэтыя нядбайнікі спыніліся хоць на хвіліну, яна б ужо ўведала, хто гэта. Але ўсё гэта не працягвалася і хвіліны. Вось яны пад’ехалі, вось развіталіся, а вось ужо след іх прастыў. Цэлую ноч яна варочалася з боку на бок, не магла заснуць: “Божа, хто гэтая дзяўчына з такімі знаёмымі цыганскімі вачыма?”

Толькі ранкам, пачуўшы ўсхваляваўшую ўсіх навіну, яна схапілася за галаву, паклікала абедзвюх сястрычак і сказала ім: “Дайце мне жаваць салому і клічце мяне каровай!” Адным словам, неба і зямля пакляліся, што ніводная таямніца не павінна заставацца нераскрытай і праўда павінна ўсплыць, як масла на вадзе. Яна, Неха, і раней ведала, што так будзе, хай дапаможа ёй Бог! Чаму, на самай справе, нічога такога не здарылася з яе сястрычкамі? Хіба яе сястрычкі не хадзілі кожны вечар у тэатр? Чаму яе сястрычкі не строілі вочак гэтым нядбайнікам, як кантарава дачка?..

— Змоўкні, нягодніца! — пачуўся раптам дзікі лямант, і кантарыха Лея як раз’юшаны звер кінулася на ўладальніцу заезнага дома. Няшчасная маці была гатовая сцерці ў

парашок гэтую жанчыну за яе апошнія словы. На шчасце, іх своечасова разнялі, a то абавязкова адбылася б катастрофа.

Раздзел сорак другі

ПАГОНЯ ЗА ЎЦЕКАЧАМІ

Пасля ўсіх допытаў і расследаванняў было цвёрда выяўленаі запратакаліраванатолькі адно: “Сын Бені Рафаловіча Лейбл, чатырнаццаці гадоў, і дачка кантара Рэйзл Співак, пятнаццаці гадоў, ноччу з суботы на нядзелю збеглі з кампаніяй яўрэйскіх акцёраў да румынскай граніцы, прычым вышэйпамянёны сын Рафаловіча, Лейбл, выкраў у свайго вышэйпамянёнага бацькі, Бені Рафаловіча, з касы такую вось суму...”

А з гэтага выходзіць, што трэба па гарачых слядах кінуцца за імі наўздагон — а раптам удасца іх дагнаць.

Было вырашана сабраць пагоню і як мага хутчэй. Так і зрабілі.

Экспедыцыя складалася з двух чалавек — Рафаловічавагакасіра “Сосн-Весімхе” і аднаго з Бенявых сыноў — Аншла.

Аншл — малады чалавек, гадоў дваццаці двух, выпешчаны, укормлены, белатвары, з чырвоньімі, як вішня, губамі, з прыгожай падстрыжанай бародкай і з чорнымі блішчастымі кучаравымі валасамі.

Нельга сказаць, каб Аншл быў тупы ад прыроды, але ён упарта не хацеў вучыцца, хоць ты палі яго, хоць рэж на часткі.

— Мужчына! Што з цябе выйдзе? — дакараў яго бацька. — Сабак лавіць будзеш ці мядзведзяў па вуліцах вадзіць. Ці сумееш ты хоць прачытаць “кадзеш” па бацьку-маці? Ану, паязджай замной услед. Ну, пайшоў: “Няхай узвысіцца і асвяціцца...”

Але тут маленькая Бейлка не вытрымала і вымушана бьіла ўмяшацца:

— Звіхнуўся, ці што? Блёкату наеўся? Што за памінальная малітва ні з таго, ні з сяго? Мы, здаецца, яшчэ жывыя!

— Неразумная ты! — адказаў ёй Беня. — Дай нам, Божа, памерці не раней, чым гэты баран вывучьіць на памяць “кадзеш”.

Скончылася тым, што Аншла забралі з хедара.

— Вучыцца не хочаш, — сказаў бацька, — “кадзеш” прачытаць не ўмееш, умей хоць свіней пасвіць.

Гэта абазначала, што ён мае намер прывучыць сына да гаспадаркі. Аншл паказаў у гэтай справе вялікія здольнасці: ён добра ездзіў верхам, навучыўся гаварыць па-малдаўску, як заўзяты малдаванін, разбіраўся ў папяшуях і з першага погляду мог вызначыць, колькі дзелавой драўніны і колькі паліва можа выйсці з таго ці іншага дрэва. Адным словам, Аншл выявіў усе прыкметы сапраўднага гаспадара-купца.

Зусім нядаўна Беня сасватаў Аншла, абяцаючы яму шмат пасагу, знайшоў для яго дзяўчыну на выданні з горада Бельцы, хоць і непрыгожую, вельмі непрыгожую, з тварам зямлістага колеру, але затое з вельмі радавітай сям’і. Калі Аншл убачыў нарачоную, у яго пацямнела ў вачах. Але запярэчыць бацьку ён не асмеліўся. Беню вельмі хацелася парадніцца са знаццю, а калі Беню захочацца чаго-небудзь, то хто ж адважыцца яму пярэчыць!

3 разбітым сэрцам вярнуўся Аншл дамоў з Бельцаў. Хутка, аднак, ён суцешыўся з карміцелькай, якая жыла ў іх у доме, здаровай і прыгожай жанчынай. Праўда, мамка доўга супраціўлялася, клялася, што яна ўчыніць скандал на ўвесь горад. Але чаго баяцца сыну багацея, а тым больш такому хлопцу, як Аншл? Ва ўсім жа мястэчку амаль няма ніводнае дзяўчыны, якая не надавала б яму аплявух. Даведайся пра гэта Беня, узнялася б такая завіруха, што і падумаць страшна. Але хто станерасказваць Бенюпратакія рэчы? Ледзь узнікне скандал, яго адразу ж стараюцца уладкаваць, каб усё было шыта-крыта, каб бацька ні пра што не даведаўся.

Ва ўсім доме ёсць толькі адна істота, якая ведае пра ўсе скандальныя прыгоды Аншла, ведае, але маўчыць, стаіўшы боль глыбока ў сэрцы. Гэта — бедная маці, маленькая, ціхая, слабая Бейлка.

Маленькая Бейлка цягне на сваіх слабых плячах увесь цяжкі груз усіх сямейных звадак і непрыемнасцяў. Часта твар яе гарьіць ад сораму за Аншла. Яна гатовая жывой закапацца ў зямлю. Але што яна можа зрабіць? Яна толькі моліць Бога, каб ён як найхутчэй паслаў сыну нядрэнную жаніцьбу. Яму даўно пара б ажаніцца, таму што ўжо ў пятнаццаць-шаснаццаць гадоў у яго ўжо запушылася бародка, а з васемнаццаці гадоў пачаліся непрыемнасці адна за другой, бясконцыя непрыемнасці.

Такі быў сын Бені Рафаловіча Аншл, пасланы бацькам з наказам дагнаць, злавіць і прывезці дадому блуднага сына. У спадарожнікі яму Беня даў касіра, якога забяспечыў даволі вялікай сумай грошай, і даў наказ:

— Гайда! Едзьце і прывязіце падсвінка!

Касіру быў дадзены яшчэ адзін наказ — не шкадаваць “чарапкоў” (рублёў) і даваць каму трэба і колькі трэба. А калі спатрэбіцца яшчэ, хай напіша: будзе выслана яшчэ.

Беня забяспечыў таксама пасланую ім у пагоню экспедыцыю паперамі “за подпісамі і пячацямі”, з дапамогай якіх можна будзе прывезці назад уцекача, калі спатрэбіцца, нават у кайданах.

Але лепш па-добраму, — паўтарыў Беня Аншлу некалькі разоў.

А калі экспедыцыя была ўжо зусім гатовая, калі Аншл і касір сядзелі ўжо ў брычцы і коні крануліся, Беня яшчэ раз крьікнуў ім услед:

— Памятайце ж: дабром, толькі дабром!..

Раздзел сорак трэці

ЭКСПЕДЫЦЫЯ ЗА РАБОТАЙ

Пакуль Аншл Рафаловіч з касірам “Сосн-Весімхе” даехалі да Ясаў ды пакуль агледзеліся, нікога з акцёрскай кампаніі яны там ужо не заспелі. Яны даведаліся толькі, што тут сапраўды бадзяліся нейкія маладыя людзі, брытыя, у стаптаных ботах, відаць, акцёры, але куды падзеліся — невядома. 3 гэтага экспедыцыя зрабіла вывад, што трэба ехаць далей, і, нетрацячы часу, адразу кінулася ў далейшы шлях.

Так пераязджаючы з месца на месца, экспедыцыя дабралася да Бухарэста.

Апынуўшыся ў Бухарэсце, Аншл, прыводзячы самьія пераканаўчыя довады, стаў даказваць касіру, што трэба спыніцца ў лепшай гасцініцы.

— Сампамяркуй, — пераконваўён касіра. — Патрачана столькі грошай, не бяда, калі яшчэ патраціцца некалькі лішніх рублёў. Тым больш што бацька ледзь не сто разоў наказваў: грошай не шкадаваць, а калі не хопіць, ён прышле яшчэ.

Варта помніць, што для Аншла гэта быў першы выезд з дому, ды яшчэ ў такі вялікі горад, як Бухарэст. Даўно ўжо

яго душа знемагала ад тугі па іншым, шырокім і прывольным свеце, у сне і наяве мроіў ён пра прыгажосць і раздолле вялікіх гарадоў. Але з той пары, як ён стаў жаніхом гэтай зеленатварай дзяўчыны з радавітай сям’і, ён даў сабе зарок, што адразу ж пасля вяселля, як толькі крыху вызваліцца ад бацькоўскае апекі, ён паедзе ў цудоўны Бухарэст і зажыве там на ўсю моц, як Бог распарадзіўся...

Цяпер, калі лёс распарадзіўся, каб ён трапіў у цудоўны Бухарэст яшчэ да вяселля і апынуўся на волі без усялякага нагляду, да таго ж яшчэ і пры грашах, — яму, як той казаў, і карты ў рукі.

Праўда, ёсць маленькая закавыка — касір. Але, па-першае, касір яму не ўказчык. А па-другое, “Сосн-Весімхе” — таксамане статуй, а, як той казаў, жывая плоць і кроў, прытым халасцяк, да таго ж яшчэ паднявольны: што гаспадароваму сыну люба, тое і яму міла...

Спыніліся яны ў адной з самых фешэнебельных гасцініц Бухарэста, у атэлі “Дачыо”, на адной з прыгажэйшых вуліц горада — на “Страда Падэмагашуй”.

Гэта гасцініца вядомая, па-першае, тым, што ў ёй, кажуць, жыў у час руска-турэцкай вайны знакаміты Асманпаша, а па-другое, сваім кафэшантанам і вар’етэ “Парадызо”, дзе выступае праслаўленая румынская спявачка Марынеску-Міланеску, якая выконвае папулярныя рускія песні “Дзьмуць ветры буйныя” і “Я хачу вам расказаць, расказаць...”

Жыць у такой славутай гасцініцы з такімі кафэшантанам і вар’етэ, — ды хіба ж гэта не рай зямны? Праўда, знаходжанне ў гэтым раі каштуе грошай і нямала: дзе рай, там і кусаецца. Даведаўшыся, колькі трэба заплаціць за нумар, “Сосн-Весімхе” схапіўся за галаву.

— Дурны! — пераконваў яго Аншл. — Нельга жыць пасвінску, калі едзеш па такой справе.

Касір падумаў-падумаў і вырашыў: “Калі гаспадароваму сыну люба, то і мне міла”. Ён жа не больш чым паднявольны чалавек. I пачалася нястрымная гулянка. Загулялі напрапалую. Бачачы, як маладыя “рускія” мяняюць адзін сторублёвы білет за другім, усе ў гасцініцы вырашылі, што абодва яны, відаць, маладыя магнаты, якія толькі што атрымалі буйную спадчыну і прыехалі сюды марнатравіць жыццё. На зыходзе першага тыдня ім паднеслі такі рахунак, што з бедным касірам “Сосн-Весімхе” ледзь не

адбыўся ўдар. Але Аншлу зноў удалося супакоіць свойго спадарожніка:

— Дурніла ты несусветны! — сказаў ён касіру. — Якая тут можа быць размова пра грошы? Хіба ў іх справа? Гаворка ж ідзе пра жыццё чалавечае. Толькі б нам удалося знайсці таго, каго мы шукаем...

I яны рупліва ўзяліся за пошукі, нанялі экіпаж з пагадзіннай аплатаю і аб’ездзілі ўсе вуліцы, сады, музеі, карцінныя галерэі, тэатры, цыркі, кафэшантаны, кабарэі вар’етэ.

Аншл быў перакананы, што толькі ў такіх месцах і можна знайсці артыстаў. “Кафэшантан і тэатр, — разважаў ён, — нібы брат і сястра”. Аншл быў умудроны не столькі гадамі, колькі жыццёвым вопытам. “Сосн-Весімхе” проста надзівіцца не мог са свайго юнага гаспадара, які — не сурочыць бы! — ва ўсім толк ведае, як “дарослы”. I дзе б ён ні паяўляўся — усюды адчувае сябе, як дома, як у Галянешці...

Болып за ўсё палюбіўся Аншлу кафэшантан “Парадызо”. Там ён найбольш ахвотна праводзіў вечары.

— Хай маё імя не будзе Аншл! — сказаў ён касіру, — калі мы не застукаем іх тут, вось у гэтым самым месцы... Сядземтольківосьтам.у куточку, затойстолік. Там цудоўна. Адтуль усё бачна.

Аншл меў рацыю. Там і сапраўды было цудоўна. Адтуль можна было бачьіць усё — і аркестр, і сцэну, і арфістак, апранутых зусім аднолькава: наіх былі кароткія чырвоныя спаднічкі з залатымі махрамі, высокія чорныя чаравікі, зашнураваныя даверху, і маленькія чырвоныя з залатой аблямоўкаю шапачкі набакір. Аншл заказаў вячэру з віном і абодва пачалі з апетытам закусваць. На сэрцы было светла, радасна, святочна. Любата! Жыццё б’е крыніцаю. Людзі прыходзяцьівыходзяць. Усё блішчыць.усётрыумфуе. Гукі цудоўнае песні разносяцца па зале, жыватворным струменем абдае сэрцы слухачоў. Здаецца, быццам спявае шматгалосы жаночы хор, і не верыцца, што цудоўныя гукі гэтыя выдаюць не жывыя чалавечыя вусны, а медныя струны і драўляныя інструменты — арфы. Аншл пільна ўглядаецца ў спяваючыя арфы, глядзіць і наглядзецца не можа на арфістак, якія так па-майстэрску валодаюць сваім інструментам. Ён бачыць, як іх далікатныя тонкія пальчыкі перабіраюць медныя струны, як яньі пры гэтым ківаюць галоўкамі і ўсміхаюцца вочкамі. Каму яны ўсміхаюцца? Няўжо яму, Аншлу?

— Глянь, як яны ўсміхаюцца! Глядзі ж, глядзі! — крьічыць Аншл касіру, тармосячы яго за рукаў.

Але касіру не да арфістак. “Сосн-Весімхе” з цяжкасцю пераадольвае сон. Яму б толькі дабрацца да ложкаі храпануць, а Аншл дурыць яму галаву арфісткамі.

Але вось, зіхочучы брыльянтамі, паяўляецца на сцэне славутая Марынеску-Міланеску. Яна пачынае спяваць: “Я хачу вам расказаць, расказаць...” I ўся публіка падхоплівае: “Як мы з ім пайшлі гуляць, ішлі гуляць...” У зале робіцца ўсё больш і больш светла. Весялосць публікі даходзіць да мяжы. Любата! Рай зямны!

Раздзел. сорак чацвёрты.

НАТРАПІЛІ НА СЛЕД

Так кожную ноч экспедыцыя добрасумленна выконвала свае абавязкі па пошуку ўцекачоў, пакуль аднойчы не натыкнулася на іх выпадкова.

Быў цудоўны вечар. Абодва падарожнікі, Аншл Рафаловіч і касір “Сосн-Весімхе”, сядзелі за столікам у кафэшантане “Парадызо”, пілі “дульшатцу” — слаўную вадзіцу з нейкім варэннем — і слухалі музыку.

Аншл і гэтыраз быўу цудоўным настроі. “Сосн-Весімхе”, наадварот, быў, як заўжды, хмуры і прыгнечаны. Да болю шкада было грошай, якіятрацяццамарна, Бог ведае навошта і дзеля чаго. “Сядзі ў Бухарэсце і шукай ветру ў полі, a рублікі вылятаюць зусім дарэмна, як пёркі... Божа, Божаі Чым гэта ўсё скончыцца?”

Мы ўжо ведаем, што “Сосн-Весімхе”, нібы насуперак свайму вясёламу таварышу, быў чалавекам вельмі меланхалічнага складу. Усё яму ўяўлялася ў змрочных фарбах, усё здавалася самотным і бязрадасным. “Пілікае музыка, — думаў ён, — публіка ў захапленні. Падумаеш — радасць якая! П’юць, жаруць і пускаюць на вецер рублікі! Відаць, грошы для іх, хоць бы што. Чаго ім не стае? Галаўнога болю хіба!”

Ахопленьі такімі змрочнымі думкамі, сядзіць за столікам наш меланхалічны касір і час ад часу глядзіць заспанымі асавелымі вачыма на сцэну, на якой напераменку паяўляюццато арфісткі, то другая напасць — усемажлівыя жанчыны, дзіўна апранутыя, толькі напалову апранутыя і

амаль неапранутыя. А ў завяршэнне, як свайго роду салодкая страва, падаецца знакамітая Марынеску-Міланеску. Зіхочучы вачыма і брыльянтамі, яна запявае: “Я хачу вам расказаць, расказаць...” У зале робіцца яшчэ больш ажыўлена, Аншл падхоплівае: “Як мы з ім пайшлі гуляць, ішлі гуляць...” Спявачка кідае са сцэны позірк на Аншлаі падміргвае яму. Аншл з захапленнем адказвае тым жа. Вось, скончыўшы выступленне, Марынеску-Міланеску прайшла каля іхняга століка. Аншл падняўся. Яна падышла. Ён пасадзіў яе паміж сабой і касірам — упершыню так блізка. Яны чулі шорах шаўковых спадніц і ўдыхалі вострыя пахі духоў, якія дайшлі нават да вечна закладзенага касіравага носа. А паколькі ягоны нос да такіх пахаў не прывык, то ён не змог утрымацца і пачаў чхаць. “Расці на здароўе!” — адклікнуўся Аншл. Бедны касір не ведаў, куды яму падзець свой нос, які так недарэчы разачхаўся.

— “Домнулу, — звярнулася Марынеску-Міланеску да Аншла, б’ючы яго веерам па руцэ і бліскаючы ўсімі брыльянтамі, — такі “фармозо домнулу”, а п’е нейкую там “дульшатцу”.

На нашай мове гэта абазначае: ці да твару такому прыгожаму маладому чалавеку, як ён, піць салодкую вадзічку?

Як устаяць супраць такое спакусы? Хіба ж магло не растаяць, як снег, Аншлава сэрца ад такога камплімента? Аншл паклікаў кельнера і паглядзеў на Марынеску-Міланеску, як бы пытаючыся позіркам: што пажадае цудоўная царэўна? Цудоўнай царэўне хочацца шампанскага. Аншл заказаў шампанскае, а яго поўны захаплення позірк як бы пытаўся, чаго яшчэ пажадае цудоўная царэўна. Цудоўная царэўна пажадала смажанага фазана на закуску. Аншл загадаў падаць фазана і не зводзіў з яе зачараваных вачэй. “Чаго яшчэ пажадаеце?” Ей зажадалася выпіць чарачку лікёру! Іянаўжо сама заказвае лікёр, лепшы сорт лікёру — “Шартрэз” ці “Феферман”. Аншл паўтарае за ёй; “Шартрэз” і “Феферман”. Затым ёй захацелася ананасаў. “Ананасаў няма, усе скончыліся”, — сказаў кельнер. Аншл ускіпеў: “Што значыць, няма? Кажуцьтабе ананасы, значыць, давай ананасы! Хоць у самога чорта!..” Касір “Сосн-Весімхе” пацягнуў яго за рукаў: “Апомніся, гэта будзе каштаваць чорт ведае колькі...” Але Аншл рассмяяўся: “Дурыла, бачыш яе брыльянты? Колькі, па-твойму, яны каштуюць?..”

He, “Сосн-Весімхе” не ведае, колькі каштуюць яе брыльянты. Ён ведае толькі адно: наяўнасць у іхняй касе

растае з кожным днём. Сёння раніцай ён ужо сказаў пра гэта Аншлу, але той толькі раскрычаўся: “Асёл, чаго ж ты маўчыш? Напішы дахаты, што патрэбны яшчэ грошы — прышлюць”.

“Сосн-Весімхе” такі чалавек, што калі яму загадана напісаць, то ён напіша.

— Што ж мне пісаць? — пытаецца ён.

— Пішы, што мы ўжо натрапілі на след. Мы працуем, не складаючы рук, робім усё, што мажліва. Начэй не спім. Мы ўвесь час у раз’ездах і ўсё шукаем. Добрыя людзі нам дапамагаюць, але гэта каштуе грошай, процьму грошай. Дарма ніхто не хоча дапамагаць... Таму вышліце хутчэй грошы, абавязкова як мага хутчэй. I будзьце здаровыя, перадайце гарачыя прывітанні і гэтак далей...

Адаслаўшы такі ліст, Аншл адчуў сябе яшчэ больш прывольна, чым раней. Гара з плеч далоў! Панылы касір, наадварот, стаў яшчэ болып панурым: “Божа, чым усё гэта скончыцца?..”

Аншл працягваў заказваць віно, піў за здароўе Марынеску-Міланеску і прымушаў касіра піць з ім разам. “Непрыстойна ж сядзець, нібы статуй”. Аншл з усіх сіл стараўся вывесці касіра са змрочнага настрою, рабіў усё мажлівае, каб развесяліць яго, і ў рэшце рэшт гэта яму ўдалося. Меланхалічны касір мала-памалу ажывіўся. Лоб яго пачаў блішчаць. Тоўстая, пакрытая густой расліннасцю губапрыўзнялася, анавуснах паявілася нештападобнаена ўсмешку. Яго сонныя асавелыя вочы пачалі зліпацца, і ён пачаў аблізвацца — лепшая прыкмета, што ён ужо пад мухаю.

Можна сказаць, што ўпершыню заўсё сваёжыццё касір “Сосн-Весімхе” быў па-сапраўднаму вясёлы і жыццярадасны, упершыню яго настрой адпавядаў ягонай вясёлай мянушцы. Абодвух раптам ахапіланейкая бурная радасць, нястрымная весялосць. Абодва былі на вышыні шчасця. Ад паўнаты пачуццяў Аншл нават абняўся з Марынеску-Міланеску, як з роднаю сястрою, а касір “Сосн-Весімхе”, трымаючы выпіты бакал у руцэ, пакатваўся ад смеху, рагатаў да ўпаду, аж заходзіўся. Раптам смех яго рэзка абарваўся. Сонныя, асавельія вочы, раптам працверазеўшы, утаропіліся ў дзверы і застылі, нібы прыкаваныя да ix. I сам ён як быццам скамянеў і нерухома застыў з бакалам у руцэ.

Што здарылася? У тую хвіліну каля дзвярэй паявіліся два суб’екты: адзін высокага росту, другі трохі меншы.

Касіру падалося, што госці, якія ўвайшлі, кінулі позірк на яго і на Аншла і адступілі задам да дзвярэй. Але не паспеў касір павярнуць галавы да Аншла і крыкнуць: “Ён тут, чэснае слова!” — як абодва суб’екты зніклі, і след іх прастыў.

Дарма касір, як ашалелы, кінуўся за імі наўздагон. Дарэмна ён кляўся і бажыўся — дай Бог яму так жа бачыць усіх, хто яму мілы і дарагі, дай Божа яму так жа бачыць шчасце і радасць у жыцці, як ён сваімі вачыма толькі што бачыў каля дзвярэй Лейбла! Аншл не верыў. Аншл запэўніваў, што гэта касіру прыснілася. Вінаватае ва ўсім віно, шампанскае, ха-ха-ха!

Раздзел сорак пяты

ПТУШАЧКІ МЯНЯЮЦЬ АПЯРЭННЕ

He, “Сосн-Весімхе” не памыліўся: два суб’екты, што раптоўна паявіліся ў кафэшантане “Парадызо” і адразу ж зніклі, былі менавіта тыя, на пошукі якіх і была сабрана экспедыцыя. Гэта былі ўцекачы Лейбл Рафаловіч і наш даўні знаёмы Гоцмах (будзем іх так называць да таго часу, пакуль яны не зменяць свае імёны).

Абодва нашы героі першым часам таксама толькі тое і рабілі, што хадзілі па Бухарэсту і дзівіліся ягонай прыгажосцю. Абодва яны, што ні кажы, былі жывыя людзі, а ў Бухарэсце ёсць на што паглядзець. Чалавеку ж з артыстычнаю душою, які збіраецца стаць дьірэктарам тэатра і які ўмее глядзець на ўсё вачыма артыста, ёсць з чаго прыклад браць, чаму павучьіцца.

— Трэба вывучаць сцэну, маё дарагое птушанятка! — сказаў Гоцмах свайму юнаму другу. — Трэба пазнаёміцца з усімі тэатрамі, а затым узяцца за работу і адкрьіць свой тэатр. Гэта нядобра, душа мая, жыць на гатовым, нікуды не варта мяняць рубельчыкі ды пускаць іх на вецер, — трэба падумаць і пра заробкі...

Занадта простымі і празаічнымі падаліся Гоцмахавы словы нашаму юнаму герою. Лейблава душа таксама рвалася на сцэну, але сцэна цягнула яго не дзеля заробку, a дзеля чагосьці больш узвышанага, дзеля чаго менавіта — ён і сам яшчэ не цалкам выразна ўсвядоміў. Ён даражыў

кожным днём, кожнаю хвілінаю. Яму хацелася хутчэй апынуцца на сцэне, загрыміравацца і... іграць, іграць, іграць!.. Але раз Гоцмах кажа, што трэба вывучаць сцэну, значыць, трэба. Гоцмах ведае, што кажа. I абодва ўзяліся вывучаць сцэну ва ўсіх дэталях.

Пачалі яны даволі практычна: з самых бедных кварталаў, дзе яны наведвалі самыя танныя кафэ і балаганы. Затым, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй, яны пабывалі ў лепшых тэатрах, вар’етэ і кафэшантанах. I ўсюды Гоцмах знаходзіў што-небудзь цікавае і павучальнае для сябе.

— Ну, птушачка мая, прыгледзься добранька, як у іх абсталявана сцэна. А касцюмы! А сукенкі! А чаравічкі, a панчошкі! А ўсё ж гэта — грошы, чорт бы іх бацьку ўзяў! Нездарма ж сказана: “Золата і серабро — высакародны чараўнік”.

— “Робяць высакароднымі свіней”, — паправіў яго Лейбл.

— Хай будзе па-твойму, — пагадзіўся Гоцмах, шчупаючы сваю бакавую кішэню, — як бы ні сказаў, толькі б добра думаў. Добра, што мы трапілі ў такі горад. Нам гэта прыдасца. Вось убачыш, які “хедар”, з Божаю дапамогаю, арганізую. Бог і людзі будуць зайздросціць. Д’ябал возьме Шчупака з яго бацькам!

Зусім інакш успрымаў новыя ўражанні Лейбл. Ён літаральна еў вачыма кожнага ўбачанага ім на сцэне акцёра, лавіў кожнае ягонае слова. Яму здавалася, быццам ён і сам на сцэне. Яна цягнула яго як магніт, адрывала яго ад зямлі, падымалаўвышыню. Твар яго палаў, вочы зіхацелі, горла сціскалі спазмы. Ён толькі тое і рабіў, што глыбока ўздыхаў.

— Што з табою, міленькі? — пытаўся Гоцмах, — усё яшчэ баішся, каб цябе не пазналі. He сысці мне з гэтага месца, калі хто-небудзь скажа пра цябе, што ты гэта ты.

Так суцяшаў Гоцмах свайго юнага друга і па-свойму меў рацыю. Цяжка было пазнаць Лейбла. Абодва яны сталі амаль непазнавальныя, да таго яны змяніліся. Птушачкі скінулі старое апярэнне -— з ног да галавы апрануліся ў новае ўбранне.

Прыехаўшы ў Бухарэст, Гоцмах найперш пагаліўся, пакінуўшы толькі невялічкія бакенбарды, якія, як сведчыла люстэрка, былі яму да твару. Затым зайшоў у самы буйны канфекцыйны магазін Бухарэста і апрануўся па апошняй модзе, проста-такі па-царску: купіў высокі цы-

ліндр, прыгожую палачку з ручкаю са слановай косці, лакіраваныя чаравікі і жоўтыя пальчаткі.

— Ну? Што цяпер скажаш, мая дарагая птушачка? Пазнае хто-небудзь ува мне Гоцмаха?

— Ніхто на свеце! — згадзіўся Лейбл.

Лейбл ад усяе душы быў рад перамене, якая адбылася з Гоцмахам. Гоцмах, у сваю чаргу, гледзячы з захапленнем на свайго пераўтворанага друга, не ў меншай ступені любаваўся Лейблам, з якога ён зняў галянешцінскія строі, замяніўшы іх новым модным касцюмам. Лейбл разгульваў цяпер у кароткім пінжачку, маленькім капялюшыку, жоўтых пальчатках і з палачкаю ў руцэ.

Аглядваючы свайго юнага друга спераду, ззаду і з усіх бакоў, Гоцмах з зачараваннем усклікнуў:

— Дай Божа Шчупаку так жыць на свеце, як можна пазнаць, што ты гэтаты! I такога б мне шчасця, які ты прыгожы хлопчык! Ды і не хлопчык, а сапраўдны хлопец, клянуся Богам!

I абодва адчувалі сябе так лёгка і прывольна, быццам не па зямлі ступалі, а луналі ў паветры.

Раздзел сорак шосты

ГОЛЬЦМАН — РАФАЛЕСКУ

Аднойчы — было ўжо не рана, а каля поўдня, а яны ўсё ляжалі ў пасцелі, песцячыся і пацягваючыся, — Гоцмах звярнуўся да Лейбла:

— Можа, хопіць нам, душа мая, у пасцелі валяцца? Пара ўжо ўстаць ды перакусіць, выпіць па шклянцы духмянай турэцкае кавы са свежымі здобнымі булачкамі, пакуль грошы водзяцца, чорт бы іх бацьку ўзяў!

I абодва ўстаюць, мыюцца, апранаюць свае новыя касцюмы, гатовыя ўзяцца за работу — пайсці сноўдацца па Бухарэсту, любавацца цудоўнымі рэдкімі таварамі, якія выстаўлены ў вітрынах. Толькі паглядзець, палюбавацца, але не купляць, уратуй Божа. Шкада грошай. “Грошы ў нас не крадзеныя”, — кажа Гоцмах. Пазней яны зойдуць у рэстаранпаабедаць. Гоцмах наперад аблізваецца, уяўляючьі сабе, якія стравы ім пададуць. (Гоцмах так згаладаўся за сваё жыццё, што, колькі б ён ні еў, яму ўсё здаецца, што ён яшчэ не наеўся.) Пасля абеду яны прылягуць адпачыць.

(Гоцмах столькі працаваў на сваім вяку і так змардаваўся ад турботаў, што, колькі б ён ні адпачываў, яму ўсё здаецца, што ён не адпачыў...) А калі сцямнее, яны адправяцца ў тэатр, адтуль у які-небудзь кафэшантан — “вывучаць музыку, мастацтва і тэатр”.

Для вывучэння музыкі, мастацтва і тэатра самы зручны час — ноч. Да таго ж такім людзям, як Гоцмах і Лейбл, увогуле варта менш паказвацца на людзях днём. Лейбл гатовы паклясціся, што толькі ўчора бачыў брычку, якая праімчалася па вуліцы і ў якой сядзелі яго старэйшы брат Аншл і касір “Сосн-Весімхе”.

— Пакінь, пакінь, звярок бясхвосты! — высмеяў яго Гоцмах. — Табе ўсё сняцца браты ды касіры. Глупства. Калі б яны нават прыехалі сюды, дурненькі, у іх павінна быць васемнаццаць галоў, каб пазнаць цябе, а мяне і тым болып! Ведаеш, мой дарагі хлопчык, чаго нам яшчэ не стае?

— Чаго?

— Іншых імёнаў.

— He разумею.

— Вельмі проста. Я ўсю ноч пра гэта толькі і думаў: што ж з намі будзе нарэшце? He вечна ж нам тут бадзяцца без справы, не вечна ж сядзець, склаўшы рукі, ды праядаць грошыкі. Рана ці позна мы дойдзем да сваёй мэты, арганізуем свой хедар, заедзем у які-небудзь яўрэйскі гарадочак і пачнем даваць спектаклі. Дык вось падумай цяпер жа, якімі імёнамі нам назвацца, каб ніхто, будзь у яго лоб на сем пядзяў, не даведаўся, хто мы. Што тычыцца мяне, то я магу звацца сапраўдным імем Гольцман. “Бярнард Гольцман”. Дзе там хто-небудзь даведаецца, хто такі гэты Бярнард Гольцман. Да гэтага ж часу ўсе ведалі толькі аднаго Гоцмаха ды Гоцмаха.

— Абсалютна слушна! — згадзіўся Лейбл. — Гольцман на самай справе і прыгажэй, чым Гоцмах.

— Вось бачыш. Але што ж мне рабіць з табою, душа мая? Уяві сабе, што мы пачынаем раз’язджаць па свеце і раптам прыязджаем ў такі горад, дзе ведаюць твайго бацьку. Ці падыходзіць нам, каб ты зваўся Рафаловічам? Зразумеў ты ці не?

— А як жа мне звацца?

— Вось менавіта гэта і не дае мне спакойна спаць, усю ноч напралёт ляжу і думаю пра гэта. I вось якая думка прьійшла мне ў галаву: а чаму б табе не выбраць румынскае імя, на “еску”, як усе тут у Румыніі называюць сябе, напрыклад

Маргуліс — Маргулеску, Рафаловіч — Рафалеску. Разумееш, любка мая? Мы прыязджаем у які-небудзь горад, і я друкую велізарныя афішы: “Першы яўрэйска-румынскі тэатр Бярнарда Гольцмана і першы яўрэйска-румынскі артыст Рафалеску з Бухарэста”. Як табе падабаецца, маё дарагое птушанятка, такая думка? Ці ж не праўда, што Гоцмах — майстар на выдумкі? Што скажаш?

Само сабой зразумела, Лейблу спадабалася выдумка Гоцмаха, як і ўсё, што зыходзіла ад яго. А Гоцмах, задаволены сваёй вынаходлівасцю, схапіў юнага друга за руку і кінуўся з ім у скокі, напяваючы матыў з “Вядзьмаркі”*:

Гоцмах наш сляпы!

Якое ж тут дзіва?

Скажыце ўслед за мной:

Гоцмах наш сляпы...

3 той пары, як Лейбл дружыць з Гоцмахам, ён заўжды бачыць яго вясёлым, жыццярадасным, які не ведае тугі і адчаю. Нават у самыя сур’ёзньія і цяжкія хвіліны жыцця ён ніколі не сумуе. Ён нават амаль што перастаў кашляць і сварыцца. Рэдка-рэдка зрываюцца з ягоных вуснаў праклёны, і то толькі тады, калі яму прыходзяць да памяці Шчупак альбо Шолам-Меер Мураўчык. Тут ужо ён не можа ўтрымацца, каб не пажадаць ім “халеры”, “балячкі” альбо “пагібелі”...

— Помні ж, маё дарагое птушанятка, што я ўжо больш не Гоцмах. Я Гольцман. А цябе як завуць?

— Рафалеску, — адказвае Лейбл.

— Вось такім я цябе люблю, кацянятка маё!

Раздзел сорак сёмы

ПЕРАМЕНА МЕСЦА — ПЕРАМЕНА ШЧАСЦЯ

Вечарам таго ж дня нашы героі, Лейбл Рафаловіч і ToitMax, альбо, як цяпер сябе яны называлі, Гольцман і Рафалеску, сноўдаліся па вуліцах Бухарэста на гэты раз не дзеля вывучэння мастацтва, музыкі і тэатра, а проста дзеля “мацыёну”. Яны ўжо дастаткова вывучылі горад і пабывалі, як ім здавалася, ва ўсіх месцах, дзе працвітае “музыка, мастацтва ітэатр”. Гуляючы, яны апынуліся на вельмі прыго-

жай вуліцы “Страда Падэмагашуй” і раптам убачьілі вялікі ліхтар з велізарнымі электрычнымі літарамі “Парадызо”.

— Парадызо! Парадыз, здаецца, абазначае рай? Можа, завернем, міленькі, на хвілінку ў гэты рай? Як думаеш?

Так сказаў Гольцман свайму юнаму другу. Пры гэтым у яго і ў думках не было чакаць адказу, таму што ён загадзя ведаў, што Лейбл з ім ва ўсім пагодзіцца. Для Лейбла Рафалеску Гоцмах, альбо Гольцман, — Бог, а слова ягонае — закон. I яны спусціліся ў рай.

Мы кажам “спусціліся” таму, што пераступіць парог раю аказалася не так і проста. Перш чым трапіць туды, трэба было прайсці праз усе восем аддзяленняў пекла. Неабходна было перш за ўсё набыць уваходныя білеты, — так ужо заведзена ва ўсякім раі на нашай грэшнай планеце. Затым трэба было падняцца на некалькі прыступак і здаць у гардэроб верхняе адзенне і палачкі, заплаціўшы, колькі належыць, швейцару за паслугу. Пасля гэтага ім давялося зноў спусціцца на некалькі прыступак уніз і ўступіць у шырокі ярка асветлены калідор, і толькі там, пасля прад’яўлення ўваходных білетаў, перад імі адчыніліся дзверы раю.

Калі яньі ўвайшлі ў залу, іх асляпіў бляск мностваяркіх рознакаляровых электрычных агнёў. Яны ўбачылі элегантную публіку, паноў і дам, што сядзелі за белымі мармуровымі столікамі і вьіпівалі, закусвалі, весела смяяліся, як і належыць у раі.

Да гэтае вясёлае кафэшантаннае атмасферы нашы героі паспелі, шчыра кажучы, ужо крыху прывыкнуць. Аднак не настолькі, каб адразу заняць столік, пазваніць і крыкнуць працяжна, нараспеў: “Ке-ельнер!” — як робяць сапраўдньія джэнтльмены, сталыя наведвальнікі гэтых мясцін... Hi новая вопратка, ні замена імя не маглі так хутка змяніць правінцыйнае аблічча Гоцмаха і яго юнага друга, іхнія местачковыя манеры і звычкі. Мястэчка наклала на іх свой глыбокі адбітак, скоўвала іхнія рукі, адлюстроўвалася на іхніх тварах. He дзіўна таму, што яны спыніліся каля ўваходу і некалькі хвілін стаялі нерухома, азіраючы ярка асветленыя сцены, абабітыя чырвоным аксамітам ложы, белыя мармуровыя столікі і ў асаблівасці — шыкоўную, вясёлую, у найвышэйшай ступені элегантную публіку.

— Эх, грошы, чорт бы іх бацьку ўзяў! — выгукнуў Гольцман, і ўжо сабраўся быў заняць месца за адным са столікаў, як раптам Лейбл схапіў яго за руку і, дрыжучы ад страху, ледзь працадзіў праз зубьі:

— Вось яны!

— Хто?

— Мой брат Аншл з нашым...

— Кінь, кінь, звя...

Гольцман, відаць, хацеў абвясціць сваё улюбёнае “звярок бясхвосты”. Але, глянуўшьі туды, куды паказваў Лейбл, ён убачыў у куточку за столікам, застаўленым рознымі стравамі і напіткамі, нашых знаёмцаў. Гэта адбьілося якраз у тую высокаўрачыстую хвіліну, калі Аншл — Гоцмах пазнаў яго — па-брацку абдымаўся са славутай спявачкай Марынеску-Міланеску. I яшчэ аднаго чалавекаўбачыў Гоцмах за столікам: нейкага таўстагубага хлопца, які, трымаючыся за бакі, заходзіўся ад смеху.

Хутчэй чым можа ўявіць сабе чалавечая фантазія, літаральна ў адзін момант, героі нашы пакінулі залу, як той казаў, зніклі. Хвіліны дзве-тры яны не маглі вымавіць слова, у іх адняло мову. Уся іхняя энергія засяродзілася ў нагах, яны несліся, нібы на гумовых шынах.

Толькі на трэцяй вуліцы, калі сябры змяшаліся са шматлюдным натоўпам і пераканаліся, што небяспека мінула, Гольцман з уласцівай яму нахабнасцю вымавіў:

— Твой браток, відаць, добры гусь! Чорт бьі ўзяў бацьку твайго старэйшага брата! А хто той таўстагубы хлопец?

— He пазнаў яго? — прамармытаў Лейбл Рафалеску, у якога з перапалоху зуб на зуб не трапляў. — Гэта ж наш касір “Сосн-Весімхе”.

Гольцмах інстынктыўна схапіўся за кішэню і — дай Бог ногі!..

— Ах, каб яго громам забіла!.. А ведаеш, што я табе скажу, маё дарагое птушанятка? У мяне зусім ніякае ахвоты няма сустракацца з імі тут... Думаю — і ў цябе!.. Давай лепш пакінем іх туту Бухарэсце: хай адпачываюць у “раі”, а самі мы рушым далей.

— Куды?

— Куды вочы глядзяць! Як сказанаў “Пісанні”: “Змена месца — змена цеста”.

— Там сказана: “Змена месца — змена шчасця”, — паправіў яго Лейбл.

— Добра. Быць па-твойму. Сутнасць жаў тым, што нам неабходнаяк магахутчэй знікнуць. Мне, праўда, напляваць на іх усіх. Ды і табе таксама, трэба думаць. Але ў мяне ўвогуле няма ніякага жадання з імі сустракацца. He люблю я галянешцінскіх землякоў, хай даруе мне Гасподзь мае

грэшныя словы! Паслухай, міленькі, давай, прыбавім ходу. Ці не, пастой! Ведаеш што? Вунь рамізнік. Давай сядзем і папросім пагнаць каня так, каб пыл слупамі. Эх, грошы, чорт бы іх бацьку ўзяў!

He прайшло і дзвюх гадзін, як нашы малойчыкі сядзелі ўжо ў вагоне цягніка прамых зносін Бухарэст — Будапешт. Паколькі ноч была халаднаватая, а выехалі яны без багажу, то Гольцман выцягнуў сваю знакамітую хламіду, якую ён называў “палярынай”, і закутаў ёю свайго юнага друга Лейбла Рафалеску.

— Закутвайся, птушаняткамаё, вось так, як магалепш, a то яшчэ прастудзішся. Як, кажаш ты, напісана там: “Змена месца...”

— Змена шчасця.

— Здорава сказана, чэснае слова! — усклікнуў Гольцман.

Ён зноў пашчупаў бакавую кішэню, закашляўся, і град адчайных праклёнаў пасыпаўся на галовы Шчупака і Шолам-Меера.

Раздзел сорак восьмы

У ГАЛІЦЫІ

Хоць нашы героі Гоцмах і Лейбл Рафаловіч змянілі імёньі і прозвішчы і завуць іх цяпер Бярнард Гольцман і Лео Рафалеску, хоць яны ўвогуле змяніліся да непазнавальнасці, усёж яны не асмельваліся заставацца блізка ад Галянешці. 3 Румыніі яны махнулі ў Букавіну, а адтуль у Галіцыю, гастраліруючы ў розных гарадах з трупаю акцёраў, сабранай Гольцманам. На афішах красавалася вялікімі літарамі: “Славутая вандроўная трупа Бярнарда Гольцмана і К°”, а ўнізе яшчэ большымі літарамі значылася імя знакамітага маладога артыста: “Лео Рафалеску з Бухарэста”.

Хто гэты Рафалеску? Адкуль ён узяўся? Пра гэта ведалі нямногія. Алеўсечулі, штонейкая яўрэйскаятрупараз’язджае па Галіцыі з нейкім Рафалеску, пра якога газеты расказваюць цудьі і якогатаму вартапабачыць. Калі верыць газетам, Рафалеску — чысты чараўнік, які “ператварае снег у сырнікі”. I не толькі яўрэі, але і ўкраінцы, і палякі не маглі нахваліцца юным акцёрам, гаварьілі і пісалі ў газетах, што

расце другі Зоненталь, другі Посарт, другі Ірвінг, Росі, называлі імёны і іншых вялікіх артыстаў, з якімі параўноўвалі Рафалеску. А раз людзі, якія не ведаюць яўрэйскае мовы, так хваляць юнага артыста, то што ўжо гаварыць яўрэям! I ўсе хадзілі глядзець на славутага маладога чараўніка, усе захапляліся бліскучаю зоркаю, якая паявілася на гарызонце яўрэйскага тэатра.

Чым жа, уласна, юны артыст пакарыў публіку? Судзячы па рэцэнзіях, якія паявіліся ў прэсе, толькі адным: тым, “што ён заўсёды і ўсюды сур’ёзны, просты, да наіўнасці просты, праўдзівы як сама праўда, натуральны, як сама прырода".

“У ся яўрэйская вандроўная тру па цалкам, — пісаў адзін рэцэнзент, — не вартая і ломанага гроша. Яўрэйскі тэатр без Рафалеску падобны да ўсіх яўрэйскіх тэатраў, — не больш як балаган, іптукарства, апраметная цемра. Ён мёртвы, як могілкі. Але з той хвіліны, як на сцэне паяўляецца Рафалеску, адразуробіццасветлаваўсіхяекуточках. Светла, цёплаірадасна. Усёжыве, усёрухаецца. Гэтаўжобольш не сцэна, не тэатр. Гэта само жыццё”.

Так пісалі крытыкі, рэцэнзенты. Апубліка? Што казала публіка? Яўрэйская публіка, якая і да гэтага дня не вельмі спешчана ні добрым тэатрам, ні таленавітымі п’есамі, ні славутымі акцёрамі, ішла глядзець на гэту ўзыходзячую зорку, гэтага чараўніка Рафалеску, як ідуць глядзець на цуд. Публіка абложвала тэатр, білася за білеты і апладзіравала, адбіваючы сабе рукі. I публіка бегла ў тэатр не таму, што разбіралася ў тонкасцях мастацтва, а хутчэй таму, што ўвесь свет дзівіўся гэтаму цуду, а “свет, як кажуць, яшчэ не звар’яцеў”. Усё ж амаль кожны глядач, седзячыўтэатры, адчуваў, што бачыць нешта новае, адчуваў нейкую незвычайную сілу, нейкую невядомую скрытую моц. Выходзіць чалавек, гаворыць як быццам самыя звычайныя словы і прытым так проста, так натуральна, без фокусаў. Але ён закранае ўсе струны душы вашага сэрца, абуджае ў вас скрьітыя думкі, прыснулыя пачуцці, і лёгкі марозік прабягае ў вас па скуры, і вы адчуваеце разам з ім, перажываеце разам з ім, не маючы сілы адарваць ад яго вачэй. А калі ён пакідае сцэну, у вас міжволі вырываецца гучны вокліч: “Брава!”

He дзіўна таму, што публіка прагла даведацца, хто ён, гэты чараўнік, гэты малады артыст. Адкуль ён родам? Дзе вывучыўся? Адкуль у яго гэта сіла? Як ён выглядае ў жыц-

ці? Як яго сапраўднае імя? Ды ці мала яшчэ чаго хацелася б ведаць публіцы! Але колькі ні ламалі сабе галаву цікаўныя паклоннікі, колькі ні дапытваліся, ні распытвалі, яны не маглі даведацца нічога больш, апрача таго, што славутага артыста завуць Лео Рафалеску, што родам ён з Бухарэста і што ён зусім яшчэ малады, гадоў васемнаццаці-дзевятнаццаці.

Найбольш шумны поспех малады артыст, узыходзячая зорка Лео Рафалеску, меў у сталіцы Галіцыі — у Львове.

У Львове здаўна існуе яўрэйскі тэатр. Гаспадар гэтага тэатра — гэта значыць антрэпрэнёр, — асоба вядомая, з якой нам давядзецца пазнаёміцца. Завуць яго дзіўным імем: ‘Тецл бен-Гецл”¹.

Гецл бен-Гецл, дырэктар львоўскага яўрэйскага тэатра, нічым не адрозніваецца ад іншых дырэктараў яўрэйскіх тэатраў, якія кормяць публіку жахлівымі меладрамамі і трагедыямі, як, напрыклад: “Шміндзер Бягляк на Аутадафэ” “Крывавая інквізіцыя ў часы Сабескага", “Ізабела з тонкім станам", а таксама іншымі падобнымі да іх перламі, якія ствараюцца ў прыцемку такімі разбойнікамі пяра, як Шчупак з яго флігель-ад’ютантам Шолам-Меерам.

Гецл бен-Гецл не любіць новага рэпертуару і сучасньіх п’ес. Толькі апошнім часам ён пачаў сяды-тады ставіць “літаратурныя” п’есы, накшталт “Хінке-Пінке”*, “ІПлоймаГоргл”, “Скачы ў пасцель” альбо “Велвеле есць кампот”. Але незаўсёдыможнаставіць “літаратурныя” п’есы. Нельга занадта песціць публіку. Ёй жа што ні падай, яна ўсё роўна будзе пальчыкі аблізваць, крычаць на ўсю глотку “брава” і вар’явацца.

Пасля першага ж знаёмства з Гецл бен-Гецлам Гольцман заўважыў, што гэтая доўбня Ёкл бен-Флекл² — так ён ахрысціў яго — нават Шчупаковага падноска не варты. Зроду не сустракаў ён яшчэ такой дубіны. Лягчэй перанесці горад Львоў на іншае месца, чым дабіцца чаго-небудзь ад гэтага вярблюда.

Але Гольцман і сам вызначаўся ўпартасцю. Для яго гэта ўжо было справаю не столькі разліку, колькі самалюбства, амбіцыі. Таму і дазволіў гэтаму бервяну, гэтаму эксплуататару так прыціснуць сябе, пайшоў на такія ўмовы, на якія

¹ Бен — сын.

² Флекл — палка.

ён пры іншых абставінах не пагадзіўся б ні ў якім разе, хіба толькі, калі б з’ехаў з глузду.

Калі кантракт на першыя тры спектаклі быў ужо падпісаны і абодва дырэктары пайшлі ў “рэстаўрацыю”¹ закусіць і выпіць, Гольцман абсалютна сур’ёзным тонам спытаўся ў свайго кампаньёна:

— Скажыце, калі ласка, мой дарагі Ёкл бен-Флекл, ці здаралася калі-небудзь, каб да вас у Львоў незнарок забрыла халера?

— Да гэтага часу Бог мілаваў. А што?

— Шкада. Была б хоць нейкая надзея пазбавіцца ад вас...

Гэта заўвага Гольцмана не сапсавала адносін паміж дырэктарамі. Прыйшоўшы ў яўрэйскую “рэстаўрацыю”, яны выпілі па чарачцы добрага віна, закусілі гусінаю пячонкай і яшчэ сім-тым, закурылі танныя цыгары “Трафік” і паміж імі завязалася самая сяброўская бяседа. Але калі прыйшоў час расплачвацца за сняданак, Гецл бен-Гецл, як бы раптам спахапіўшыся, што ў яго няма пры сабе ніводнага гелера, спрабаваў ціхенька вышмыгнуць з рэстарана. Аднак Гольцман утрымаў яго:

— Пане дырэктар! Навошта вам турбавацца? Дырэктару, які мае тэатр у такім горадзе, як Львоў, не да твару выходзіць праз чорны ход.

Але Гольцман дапякаў дырэктара не толькі словамі. Ён добра ведаў, што пасля першых жа гастроляў Рафалеску Гецл бен-Гецлу будзе нанесены такі ўдар, што запомніць яго на ўсё жыццё, і Гольцман не памыліўся.

У Львове, як і ўсюды, Рафалеску з першага ж выступлення непадзельна завалодаў публікай. Львоўскія тэатралы, якія сваім густам не так ужо далёка адышлі ад галянешцінскай публікі, не маглі даць сабе адказу, чым, уласна, запаланіў іх Рафалеску? Здаецца, такі просты, такі натуральны, такі звычайны акцёр — спакойны, ціхі, задушэўны, не спявае, не скача, дзейнічае толькі сілаю слова — і ўсё ж такі незвычайны! Кожны крок, кожны рух, кожнае слова яго — простьія і натуральныя. I гаворыць ён быццам не так, як прынята гаварыць на сцэне, зусім не як акцёр, a як звычайны чалавек, як мы з вамі. I ўсё ж такі — дзіва дзіўнае! — хочацца глядзець і слухаць толькі яго аднаго, таму што астатнія побач з ім — лялькі, манекены, даўбешкі.

¹ Замест “рэстарацыя” — закусачная.

— Хто ён і адкуль? — пыталіся і дапытваліся ў публіцы. — Бог яго ведае! Нейкі Рафалеску з Бухарэста.

Гэта было ў першы вечар. Да другога спектакля тэатр быў бітком набіты, а на трэці немажліва ўжо было дастаць білетаў. У зале літаральна яблыку не было дзеўпасці. Гецл бен-Гецл праследаваў Гольцмана па пятах і з цяжкасцю ўпрасіў яго застацца са сваёй трупай яшчэ хоць на тры гастролі.

Абодва дырэктары, несумненна, ад усёй душы жадалі як мага хутчэй пазбавіцца адзін ад аднаго. Але абодва, як заўзятыя дыпламаты, хавалі пры сабе свае патаемныя задумы, стараліся перахітрыць, падмануць і абдурыць адзін аднаго.

Раздзел сорак дзевяты

ГЕНРЫЕТА ШВАЛБ

Гецл бен-Гецл назіраў, як дурная публіка, нібы стада авечак, валіць і валіць у тэатр, плацячы кроўныя грошыкі за тое, каб хоць раз убачыць і пачуць гэтага “пустазвона”. Трэба мець жалезныя нервы, каб спакойна ўсё гэта пераносіць! I хоць тры чвэрці ўсёй выручкі ішлі па дагавору ў яго кішэні, кожны лішні гульдэн, выручаны касай, прыносіў яму боль, каштаваў яму здароўя. Са змрочным выглядам злачынца сядзеў ён у касе, гледзячы, як натоўп шалее і з боем бярэ білеты. Спытацца б у іх, што яны там знайшлі харошае... Калі былі распрададзеньі білеты на ўсе месцы, уключаючы і запасныя крэслы, і тэатр быў бітком набіты, хоць задыхніся, Гецл бен-Гецл таксама вырашыў пацікавіцца, “чым дурныя людзі пацяшаюцца”.

Ён глядзеў у залу з-за кулісаў і зноў бачыў перад сабою “дурных людзей”, якія млелі ад захаплення, аблізвалі пальчыкі і ўтрапёна апладзіравалі. Галава ў яго закружылася — не ад ігры Рафалеску (на яго ён і не глядзеў), а ад перапоўненае залы. Дух захапіла... 3 той пары, як ён стаў дырэктарам тэатра, ён не помніць такога збору... Калі яго тэатр і сапраўды абавязаны такім поспехам гэтаму маладому чалавеку з Бухарэста, то трэба пастарацца пераманіць яго да сябе, чаго б гэта ні каштавала... Але як да яго падступіцца? Прапанаваць яму адразу шалёную цану — такую, каб чарцям стала млосна? А што калі ён, гэты ёлупень, возьме

ды раскажа пра ўсё свайму дырэктару? Будзе буйны скандал. Прычэпіцца гэты Гольцман, жыць не захочаш. Каму ахвота трапіць яму на язычок? He, у Гецла бен-Гецла іншы план: ён возьме юнага артыста на прыцэл з іншае зброі — пастараецца ўздзейнічаць на яго цераз сваю новую прымадонну Генрыету Швалб.

Хто такая Генрыета Швалб і як яна стала прымадоннай, пра гэта можна расказаць у некалькіх словах.

Аднойчы дырэктар Гецл бен-Гецл заўважыў у сябе ў тэатры бедна апранутую дзяўчыну “з пышным станам і велічнай фігураю” (так вьіказаўся сам дырэктар) і пачаў сачыць за ёй: мадьістка не мадьістка, пакаёўка не пакаёўка, але пісаная красуня.

Калі б мне раздабыць гэтую дзяўчыну ў тэатр, я зрабіў бы яе прымадоннаю, — сказаў Гецл бен-Гецл аднаму з адданых яму людзей. — Можа быць, ты ўжо разведаў, дзе яна служыць?

— Гэта красуня? — адказаў прыбліжаны. — Дзе яна служыць, я не ведаю, але з яе братам я знаёмы. Яго завуць Швалб. Хаім-Іцык Швалб. Ён папяроснік, гандлюе цыгарамі ў разнос.

— Гэта той ёлупень з чырвонай мордай? Вось табе і на! Я ж толькі на мінулым тыдні пачаставаў яго аплявухамі і выкінуў з тэатра за яго брыдкую звычку лезці за кулісы да актрыс і частаваць іх цыгарэткамі, калі ім трэба думаць зусім пра іншае.

— Невялікая бяда. Наадварот. Выходзіць, такім чынам, што вы ўжо старыя знаёмыя. Калі хочаце, я магу з ім пагаварыць.

— Што ж, пагавары. Але толькі так, каб ён не вельмі нос задраў. Разумееш, што табе кажуць?

— А што тут разумець? Даўбня я, ці што?

Пасля гэтай размовы Генрыета Швалб (тады яшчэ яе называлі проста Ентл) была прыведзена да дырэктара тэатра дахаты. Яе брат, Хаім-Іцык Швалб, пасля атрыманых ім аплявух не адважыўся ўвайсці да дырэктара ў дом і паслаў наперад сястру, а сам застаўся чакаць яе на вуліцы.

Гэта было днём, пасля абедзеннага сну, і дырэктар выйшаў да дзяўчыны босы. Ён папрасіў яе сесці, але яна адмовілася: нічога, маўляў, яна можа пастаяць. На пытанне, дзе яна служыць, яна пахвалілася, што ў яе вельмі харошая служба, “харошая і лёгкая”. Якое жалаванне яна атрымлівае? Усяго шаснаццаць гульдэнаў у месяц, апрача бяліз-

ны. За бялізну асобна дзесяць гульдэнаў. Ды і збоку перападае іншы раз чатыры, бывае, што і шэсць, а то і ўсе сем гульдэнаў.

— Колькі ж гэта ўвогуле выходзіць?

— Палічыце.

Басаногі дырэктар падняўся за алоўкам і папераю. Ён спытаўся ў яе, што было б, напрыклад, калі б ёй прапанавалі з самага пачатку паўсотні ў месяц? На гэта яна адказала — гэта ўвогуле вельмі прыстойнае жалаванне, але ўсё гледзячы па тым, якая будзе работа.

— Ніякай работы, толькі іграць у тэатры. Як вас завуць?

— Karo насі Мяне і майго брата?

— He, вас, вас адну.

— Мянеадну? Мянезваць Ентл, амаёпрозвішчаШвалб.

— Ентл? Фі! ІПто за імя Ентл-Энтл?¹ Генрыета куды прыгажэй. Генрыета Швалб. У вас, кажаце вы, ёсць брат? Дзе ваш брат?

— Ён на вуліцы, тут недалёка.

— Вось як. Пашліце яго сюды да мяне. Скажыце, што я прашу яго зайсці. Мы ўжо з ім як-небудзь паладзім.

Раздзел пяцідзесяты

ХАІМ-ІЦЫК ШВАЛБ

Гецл бен-Гецл жорстка памыляўся, думаючы, што з братам Ентл можна хутка паладзіць. Аказалася, што ХаімІцык — чалавек, якога не так ужо і лёгка ўламаць. Да таго ж папяросніка, як на грэх, самога заўсёды цягнула да тэатра. Хто б мог быць прарокам і прадугадаць, што ў гэтай таўстабрухай і каратканогай істоце, якую завуць Хаім-Іцык Швалб, хаваецца артыст? Хто б мог падумаць, што ў гэтым чалавеку з барвова-чырвоным тварам тоіцца далікатная душа, якая так заўзята імкнецца да тэатра, да музыкі, да ўсяго прыгожага?.. Нездарма папяроснік пастаянна аціраўся за кулісамі, аддаючы акцёрам апошні дзесятак папярос, толькі б яму дазволілі пастаяць тут і хоць здалёк паглядзець, як там іграюць. Чужая душа — цёмны лес. He заўсёды можна рабіць вывад пра чалавека па яго знешнасці.

Калі Хаім-Іцык Швалб даведаўся, чаго дабіваецца ды-

¹ Э н т л — качка (яўр.).

рэктар ад яго сястры, ён падумаў сам сабе: “Прыйшла і мая чарга”. Ён набраўся смеласці і паставіў такую ўмову: ён аддасць сваю сястру ў актрысы толькі ў тым выпадку, калі яго самога прымуць у акцёры.

— Які ж вы акцёр з такім тварам?

У Хаім-Іцыка абарвалася сэрца. Яму не раз казалі, што ў яго твар валацугі, а вочы — разбойніка з вялікай дарогі. Ён апусціў вочы і ціха спытаўся:

— Які ж у мяне твар?

— Твар... Я і сам не ведаю які.

Хаім-Іцык Швалб уздыхнуў.

— Хіба я ў такім выглядзе выйду на сцэну? Мяне ж загрыміруюць. — Папяроснік падняў вочы і молячы глянуў на дырэктара. — Вы думаеце, што я ў гэтым нічога не цямлю? Я нават іграў ужо некалі.

— Дзе вы ігралі?

— Дзе я іграў? 3 пурымшпілерамі' я іграў, гэта значыць я і цяпер іграю ў свята “пурым” . Ану, хай хто-небудзь сыграе Намана так, як я.

Разбойніцкія вочы Хаім-Іцыка загарэліся. Але дырэктар Гецл бен-Гецл перабіў яго:

— Можа быць. Вельмі можа быць. Ну, а з вашым пўзам што будзе?

Хаім-Іцык кінуў позірк на свой тоўсты жывот і кароткія ногі:

— Што ж? Я перацягну жывот, зашнуруюся. Вы думаеце, я так ужо нічога не разумею. Я бачыў у вас за кулісамі тое ж, што і ў нашых пурымшпілераў.

Дырэктар Гецл бен-Гецл быў шакіраваны: яго тэатр асмельваюцца параўноўваць з пурымшпілерамі! I ён перарваў папяросніка:

— А што вы зробіце са сваім вымаўленнем?

— А мне здаецца, у мяне вымаўленне не горшае, чым у іншых.

— Вам толькі так здаецца. Вы ж свішчаце, калі размаўляеце.

— Хто свішча? Я свішчу?

— А хто ж свішча? Я?

— Вы проста прыдзіраецеся. — Папяроснік падняўся. Твар яго стаў яшчэ больш барвовым. — Ну што ж, будзьце здаровы і шчаслівы! Раз я для вас не акцёр, то і сястра мая для вас не актрыса.

Што было рабіць? Дырэктар Гецл бен-Гецл гарэў жадан-

нем займець сястру папяросніка ў актрысы і ў рэшце рэшт вымушаны быў узяць разам з ёю і яе брата. Клопатаў з імі абаімі, як кажуць, поўны рот. Але каліГенрыета не выяўляла асаблівага таленту, ды і голас у яе быў не бог ведае які, затое валодала “пышнай таліяй і велічнай фігураю”. Але што было рабіць з такою доўбняй, як гэты папяроснік? Калі б ён пагадзіўся быць статыстам, статуем у тэатры — чорт з ім. Дзеля сястры яму варта было б плаціць якіх-небудзь дзесяць гульдэнаў у тыдзень. Але, як на бяду, яго цягнула на пярэдні план, на авансцэну, на самыя трагічныя ролі. Чаго, аднак, не зробіш дзеля хлеба надзённага? Справы ў Гецл бен-Гецла за апошні час моцна пахіснуліся. Публіка не хадзіла ў тэатр, хоць цягні яе сілаю. I калі такая актрыса, як Генрыета Швалб “з такім пышным станам і велічнай фігураю”, не паправіць становішча, значыць, няма Бога на свеце...

Так сказаў сабе Гецл бен-Гецл і выпусціў афішу, якая абвяшчала, што “ў хуткім часе прыязджае знакамітая спявачка з Буэнас-Айрэса, якая зачаравала ўвесь свет сваёй фігураю...”

Імя Генрыеты Швалб ён да пары да часу лічыў няёмкім памяшчаць на афішах з-за яе брата, які яшчэ ўчораразносіў папяросы па горадзе. А горад Буэнас-Айрэс ён назваў толькі таму, што пра больш аддаленыя гарады не чуў.

Адначасова ўзяліся за Генрьіету, тужачыся зрабіць з яе актрысу і спявачку: развучвалі з ёю ролі, навучылі спяваць некалькі ўбогіх песень ды пару двухсэнсоўных куплетаў, a галоўнае, навучылі яе апранацца так, каб яна адначасова была апранутая і не апранутая, голая і не голая... Калі яе, нарэшце, выпусцілі на сцэну, то яна вьіклікала такі фурор, што з галёркі выкліквалі: “Ластавачка”¹, “Пташачка”, “Кошачка“, “Кацянятка” і да таго падобныя ласкальнапяшчотныя слоўцы. Дырэктар Гецл бен-Гецл быў у невыказным захапленні — захліпаўся ад шчасця.

Затое яе брат Хаім-Іцык Швалб прыносіў яму шмат засмучэнняў. ‘Тэта блюзнерства выпускаць такога акцёра на сцэну”, — сказаў Гецл бен-Гецл сваёй трупе, і ўсе пагадзіліся. Трэба адзначыць, што яны былі не зусім справядлівыя: Хаім-Іцык працаваў, абліваючыся потам, і ведаў сваю ролю назубок, слова ў слова, цюцелька ў цюцельку. Атое, што ў яго была каша ў роце і гаворка ў яго выходзіла, як выказ-

¹ Швалб па-яўрэйску — ластаўка.

ваюцца акцёры, “скамечаная, як у цяляці з рота”, дык таму віной толькі яго вымаўленне. Чым ён вінаваты? Ды і ўвогуле ўсе да яго прыдзіраюцца, — ён, маўляў, не так стаіць і не так ходзіць па сцэне, як належыць. Чым ён вінаваты, скажыце, калі ласка, што ў яго ад прыроды такая паходка? Затое ён адчувае сябе непераможным у самых моцных трагічных ролях. Калі ён іграе ліхадзея, тырана альбо проста бандыта, на яго проста-такі глядзець страшна! Яго разбойніцкія вочы наліваюцца крывёю, як у сапраўднага разбойніка з вялікай дарогі, а барвовы твар, твар вылюдка, робіцца страшным. Нездарма ён карыстаўся такім поспехам у ролі Намана, калі іграў яшчэ — не цяпер будзь упамянута! — з пурымшпілерамі.

Раздзел пяцьдзесят першы

ПАКЛОННІКІ ПРЫМАДОННЫ

Ва ўсім трэба мець шчасце. Хаім-Іцык Швалб быў, па сутнасці, не такі ўжо кепскі трагік. Бываюць на свеце акцёры куды горшыя за яго. Ёсць комікі, якія думаюць, што яны харошыя трагікі, і ёсць трагікі, якія лічаць сябе надзвычайнымі комікамі. I нічога — усё праходзіць дарма.

“Без удачы чалавеку лепш зусім не радзіцца” — так кажа сам Хаім-Іцык. Ён ведае, што ўсе таварышы-акцёры яму кроўныя ворагі. Яны гатовы ўтапіць яго ў лыжцы вадьі. Яны высмейваюць яго, абзываюць яго “асталопам”, “дубінай”, “хламіднікам”, “бервяном” і датаго падобнымі “ласкавымі” мянушкамі. Ніхто не любіць яго. Але болып за ўсіх яго ненавідзіць дырэктар львоўскага яўрэйскага тэатра.

Аднойчы Гецл бен-Гецл прагаварыўся ў прысутнасці Хаім-Іцыка:

— Дзіва дзіўнае. Здаецца, родныя брат і сястра, адна маці нарадзіла. Аўсёж Генрыету я люблюўсёй душою, агэтага бандыта цярпець не магу...

Хаім-Іцыку толькі гэта і трэба было. Ён і сам ведаў, што дырэктару, як і ўсім акцёрам, яго сястра куды болып да душы, чым ён сам. Таму ён і глядзеў ва ўсе вочы за Генрыетай, сачыў, каб яна паводзіла сябе адпаведна таму, як належыць прыстойнай дзяўчыне. Гэта абазначала, што перад публікай яна можа выступаць хоць зусім голая. На сцэне (наможатанцаваць, скакаць, крыўляцца, вьікінуць любое

каленца, але па-за сцэнаю — Божа захавай! На тое ў яе ёсць адданы брат, “вельмі ўжо адданы...” Гэта ведалі ўсе, а хто не ведаў, таму ён даваў гэта адчуць так, каб і іншым непанадна было. “Ну іручачка ў гэтага “кастаправа”, каб яна ў яго адсохла сёння ж!” — гаварылі паміж сабой акцёры. Гэта не перашкаджала, аднак, ім усім, пачынаючы з апошняга акцёрчыка і канчаючы самім дырэктарам Гецл бен-Гецлам, круціцца каля прымадонны Генрыеты Швалб.

Так, Генрыетаўжопрымадонна. Ранейшая прымадонна павінна была з ганьбай і з болем у душы саступіць ёй дарогу толькі таму, што Генрыета прыгажэйшая за яе, хоць яна, ранейшая прымадонна, спявала значна лепш за Генрыету і яшчэ лепш за яе іграла. Але што зробіш? Харошанькі тварык у наш час усюды, кажуць, дапамагае рабіць кар’еру, нават у Парыжы. Такі цяпер свет, і яго не пераробіш.

Як бы там ні было, наша Ентл, ці Генрыета Швалб, стала прымадоннай яўрэйскага тэатра ў Львове. Зусім не пазнаць цяпер ранейшай Ентл. He, вы палюбуйцеся толькі на яе! Які ў яе капялюш! Сапраўдная панама са страусавымі пёрамі. He падробка, ратуй Божа, а сапраўднае страусавае пяро. I трымае яна сябе, як заўзятая прынцэса. На свае бенефісы яна атрымлівае ўжо не апельсіньі, як было раней, а падарункі коштам дваццаць-дваццаць пяць гульдэнаў, а то і ўсе трыццаць. Генрыета, кажуць, ужо трымае пакаёўку, якая носіць за ёй у тэатр яе гардэроб.

Праўда, калі ніхто не бачыць, Генрыета разам са сваёй служанкай мые і гладзіць бялізну.

Быў і такі выпадак: у Генрыеты прапаў каўнерык з манішкай, коштамнебольш запаўтары кроны. Тут наша прымадонна ўзняла страшэнны шум, накінулася на служанку, абвінаваціла яеў крадзяжы. Разыграўся скандал. Абедзве жанчыньі пачалі навыперадкі ганіць адна адну: Генрыета папракнула служанку ў тым, што яна занадта фамільярная зяебрацікам Швалбам. Гэтаўзарваладзяўчыну, іянастала абвінавачвацьГенрыетуўяшчэ больш цяжкіх грахах. Ледзь не дайшло да аплявух. Але, на шчасце, падаспеў брат Генрыеты. Аказалася, што каўнерык з манішкаю не прапаў — ён у яго, Швалба, ён іх знайшоў сярод кучы нот і перапісаных роляў. Як яны туды трапілі, — сам чорт не разбярэцца!

Пакаёўка разрыдалася. Швалб пачаў выпытваць, чаго яна ні з таго ні з сяго разрумзалася. Тая і расказала, як яе пакрыўдзіла Генрыета, і тут у нашым трагіку прачнуўся ранейшы “бандыт” Хаім-Іцык. Ён даў волю...

He! Лепш абыдзем маўчаннем фінал гэтае сцэны. Каму цікава ведаць, як паводзяць сябе артысты ў хатнім побыце?

Раздзел пяцьдзесят другі

ЗАКУЛІСНАЯ ПАЛІТЫКА

“Калі ёсць патрэбаў злодзеі, яго і з вісельні здымаюць”.

Гэтую прымаўку прымяніў на практыцы высокапаважаны дырэктар львоўскага тэатра Гецл бен-Гецл. Ён выклікаў да сябе “валацугу”, прымадоннінага брата Ізака ПІвалба (яго ўжо не завуць Хаім-Іцык), запёрся з ім у сябе ў пакоі і доўга гутарыў з вока на вока ад душы.

Швалб у гэты дзень чамусьці вельмі ўжо расхвальваў сваёй сястры маладога артыста з Бухарэста. Ён пераконваў яе трымацца як мага бліжэй да Рафалеску, быць з ім ветлівай і ласкавай, хоць ён яшчэ зусім шчанюк.

— Разумееш, Генрыета, трэба яму ўскружыць галаву, гэтаму шчанюку, каб ён не захацеў выехаць адсюль! Тады нам усім добра будзе, а чаму добра — не пытайся. Потым сама ўбачыш... Астатняе ты павінна сама скеміць, калі ў цябе мазгі варушацца...

Павучанне Швалба было, аднак, зусім непатрэбнае: наша прымадонна яшчэ раней узялася за гэтага юнака з бязвіннымі задумлівымі вачыма і цудоўнымі русымі валасамі. He таму, што яна была вельмі захоплена яго ігрой, a проста з пачуцця крыўды. Генрыеце, якая ўжо прывыкла датаго, каб усе ад яетрацілі розум, было крыўдна, што гэты маладзён не звяртае на яе ніякае ўвагі і як бьіццам нават яе не заўважае. I яна ўжыла ўсе сродкі, якія пускаюць у ход прыгажуні, каб запаланіць таго, чыё сэрца жадаюць наблізіць да сябе. Строіла яму вочкі і дарыла ўсмешкі. Вечна, дарэчьі і недарэчы, заходзілася смехам, каб паказаць, якія ў яе маленькія беленькія зубкі. Як пчала каля мёду, як матылёк вакол свечкі, як кажан у цёплы летні вечар, яна безупынна мільгала перад яго вачыма. Але ўсё гэта было ўпустую. Усё дарэмна, зусім дарэмна! Паўтаралася старажытная гісторыя з Іосіфам і жонкай Паціфара*, але не ў такой простай і наіўнай форме, як у Бібліі, таму што Генрыеце Швалб у рэшце рэшт так жа далёка было да жонкі Паціфара, як і Рафалеску да Іосіфа-цудоўнага.

Усе, апрача самога Рафалеску, бьілі зацікаўленыя ў тым,

каб паміж ім і Генрыетай распачаўся раман: у кожнага былі на гэта свае разлікі.

У дырэктара Гецл бен-Гецла, як мы ўжо ведаем, было толькі адно ў галаве: ён хацеў пры дапамозе прымадонны пераманіць да сябе “хлопца з Бухарэста”, таму што гэта было карысна для касы...

Сама прымадонна Генрыета ўзялася за гэту справу, калі можна так выказацца, перш за ўсё з чыста спартыўнага інтарэсу, каб паказаць, на што здольная прыгожая прымадонна. Як жа так! Столькі мужчын ад яе трацяць розум! Няўжо ж яна не ў стане пакарыць такога шчанюка? Выходзіць, такім чынам, што ні яе прыгожыя вочкі, ні яе шаўковыя бровы, ні цудоўныя валасы, ні талія, ні фігура, ні капялюш са страусавым пяром, нішто, нішто не робіць на яго аніякага ўражання, — уся яе краса ў яго вачах зусім нічога неварта. Гэта ж непарадак, сапраўднае сканчэннесвету! I Генрыета ўзялася за работу яшчэ болып настойліва.

У яе брата Ізака Швалба былі свае меркаванні: ён увогуле лічыў, што Рафалеску для яго сястры — нядрэннае замужжа. Занадта шмат гультаёў круціцца вакол яе. Яму надакучыла быць яе пільным вартавьім і “кастаправам”... Генрыеце пара ўжо зрабіць прыстойнае замужжа, таму што такая “дурніца” з прыгожым тварыкам, як яго сястра, можа яшчэ трапіць чорт ведае ў якія рукі. Таму Швалб першым чынам пачаў трымацца бліжэй да дьірэктара Гольцмана, стараючыся здабыць яго прыхільнасць то ліслівасцю, то бясплатнымі абедамі; адным словам, яны зажылі, як кажуць, душаў душу.

Гольцман, які быў настолькі разумны, як яны ўсе разам узятыя, а можа быць, яшчэ разумнейшы, вельмі добра бачыў, што тут творыцца, і ў душы смяяўся з усёй гэтай інтрыгі. Гольцман, уявіце сабе, быў больш праніклівы за іх усіх. Ёні сам быў не супрацьтаго, каб пераманіць прыгожуюпрымадонну з яе братам і яшчэ некалькімі “пеўчымі” з тэатра Гецл бен-Гецла. А чаму б і не? Чаму б яму не пакінуць гэтага тупіцу “Ёкл бен-Флекла” на бабах?.. Да таго ж, — будзем шчырымі да канца, — наш Гольцман сам меў пэўныя разлікі наГенрыету: можа бьіць, яна прывыкне даяго, даГольцмана, значыць, і з часам — чым чорт не жартуе... He вечна ж яму заставаццахаласцяком. Яна, праўда, даяго халаднаватая, але супраць гэтага таксама ёсць сродак: бенефіс, падаруначак, зноў бенефіс і зноў падаруначак. Галоўнае, каб было зашто плаціць, а грошай не шкада, чорт бы іх бацьку ўзяў...

Так думаў пра сябе Гольцман і ад душы радаваўся, што красуня какетнічае з ягоньім Рафалеску. He мог ён толькі аднаго зразумець: чаму гэты дурны “хлопчык” пазбягае прымадонны Генрыеты Швалб?.. I што увогуле з ім адбылося тут, у Львове? Чаму ён такі задумлівы, пануры і здаецца болып заклапочаным, чым заўсёды?

Раздзеп пяцьдзесят трэці БРАЙНДЭЛЕ-КОЗАК

У першыжвечар, калі Гольцман сасваёйтрупайпаявіўся ў Львове ў тэатры Гецл бен-Гецла, ён убачыў за кулісамі знаёмую фігуру жанчыны нізенькага росту. Паколькі кулісы львоўскага тэатра і да гэтае пары, кажуць, не асветлены электрычнасцю (там ледзь міргае адна-адзіная газавая лямпачка, якая курыцца і невыносна чадзіць), то ён не адразу здагадаўся, хто б гэта мог быць. 3 нейкую хвіліну яму здавалася, што гэта і сапраўды знаёмая, а потым ён падумаў, што гэта яму здалося. Але жанчына падышла да яго крыху бліжэй і засмяялася, шырока адкрыўшы рот. Значыць, яна яго пазнала. Тады ён ступіў да яе, уважліва ўгледзеўся і адскочыў:

— Брайндэле-козак?

— Гоцмах?

— Цы-ы-ыц! Ніхто не павінен ведаць, што мы знаёмыя... Божа, што з вамі здарылася? Вы так распаўнелі. Вы служыцетут, у гэтага цурбана Ёкл бен-Флекла? Даўно? Адзе наш ІПчупак? А мярзотнік Шолам-Меер Мураўчык? Халера б іх абодвух задушыла ў адзін дзень!..

— Амін, — адказала Брайндэле-козак, усміхаючыся.

Але ў той жа час пачуўся званок. А таму што артысты збіраліся на сцэну і рэжысёр прыспешваў іх, гнаў, можна сказаць, з усіх сіл — пара, маўляў, ужо падняць заслону, a то публікаразнясетэатр, — Гольцману іБрайндэле давялося расстацца да канца першага акта. Але яны паспелі дамовіцца, што ніхто — ні звер, ні птушка залётная, — ніхто не павінен ведаць пра тое, што яны былі раней знаёмыя.

Гольцман адразу ж пайшоў да свайго юнага друга ў прыбіральню і шапнуў яму на вуха, што ён толькі што сустрэўся з былой актрысаю Шчупака, мадам Чарняк, ці, як яе называюць, Брайндэле-козак. Рафалеску, відаць, помніць

яе па Галянешці. Маленькая такая, тоўсценькая. Пры гэтым Гольцман некалькі разоў паўтарыў Рафалеску, каб той пры сустрэчы з ёй за кулісамі зрабіў выгляд, быццам бачыць яе ўпершыню.

У прыбіральні, дзе пераапранаўся юны гастралёр, былі дні не святлей, чым за кулісамі. Да таго ж Рафалеску ў той час грыміраваўся, гледзячы ў закопчанае надтрэснутае люстэрка. Недзіватаму, што зоркаевокаГольцмананезаўважыла, як адразу змяніўся твар яго юнага друга. Нейкую хвіліну Рафалеску не мог сказаць ні слова. Дыханне стала цяжкім. Потым ён з прытворным раўнадушшам спытаўся ў Гольцмана, не перастаючы грыміравацца перад надтрэснутым люстэркам:

— Як, кажаш, яе звалі?

— Брайндэле-козак.

— Брайндэле-козак?Гм... Непомнютакой... Спадзяюся, што ты пазнаёміш мяне з ёй... Як табе падабаецца мой грым?

— Грым вельмі добры! Адразу ж пасля першага акта цябе пазнаёмяць з усімі акцёрамі і з ёй таксама, трэба думаць. Зрабі выгляд, піто бачыш яе ўпершыню. Разумееш? Навошта нам, каб хто-небудзь даведаўся, што і як?.. Разумееш ці не?

Вядома, ён разумее. Чаго тут не разумець? Каторая гадзіна? Пара ўжо? Чый выхад? Яго? Раз, два, тры!..

— 3 правай нагі! — кажа Гольцман, папраўляючы на ім парык.

У той вечар Рафалеску іграў сяк-так, горш, чым калі б тое ні было. Зрэшты, для публікі ён іграў добра, вельмі добра, цудоўна. Лепшы доказ таму — грамавыя апладысменты, аглушальныя выкрыкі “Брава!” і бурныя авацыі, якімі гледачы ўзнагародзілі бухарэсцкага госця. Але сам Рафалеску ведаў лепш за ўсіх, што ён сёння іграў як партач. Рукі, ногі варта было яму перабіць за такую ігру і ў салдаты аддаць. Многа слоў ён прапусціў, многа дадаў. Суфлёра не слухаў. Вельмі фальшывіў. Ледзь-ледзь, з вялікаю цяжкасцю, адбарабаніў першы акт. Збег са сцэны, вышмыгнуў ад публікі, якая, як назло, вар’явалася, шалела і не пераставала крычаць: “Ра-фа-лес-ку! Ра-фа-лес-ку!” Кінуўся да надтрэснутага люстэрка — вочы гараць... Ён увесь у гарачцьі. У прыбіральні цесната неверагодная, шпільцы няма дзе ўпасці. Уся трупа Гецл бен-Гецла сабралася сюды павіншаваць госця — хто шчьіра, а хто з пачуццём скрытай зайздрасці. Яму здаецца, што ён бачыць перад сабой не людзей, a

звяроў і птушак. Адзін як быццам вельмі падобны на казу, другі моцна напамінае пеўня, трэцяя — ён мог бы ў гэтым паклясціся — выглядаеякраз, як кошка: зялёныя кашэчыя вочы, і аблізваецца, як кошка...

Рафалеску адразу ж пазнаў Брайндэле-козак. Яна яго таксама пазнала, хоць ён вырас за гэты час і да таго ж быў загрыміраваны. Янаяго не раз бачылаў адрыне з Гоцмахам, калі яны ігралі ў Галянешці. “Няўжо гэта ён? Ай-яй-яй!” Як маланка, яе азарыла думка і маланкаю асвяціла перад ёй цэлы шэраг камбінацый, якія толькі што зарадзіліся ў яе галаве. У агульнай сумятні яна непрыкметна паклікала Гольцмана ўбок:

— Вось гэта твой Рафалеску з Бухарэста, ха-ха? Ды гэта ж сынок былога гаспадара адрыны з Галянешці...

— Цы-ы-ыц... — шапнуў Гольцман, наступаючы ёй на нагу, — ні слова... Пагаворым лепш пра іншае.

— Пра што, напрыклад?

Яна пільна зазірнула ў яго вострьія пранізлівыя вочы і падумала: “Як можа змяніцца чалавек! Паспрабуй угадай, што гэта той самы Гоцмах, які калісьці чысціў боты ў ПІчупакаі атрымліваў кухталі, нібы сабака ў мясной крамцы..

— Дзе ж у рэшце рэшт Шчупак, чорт бы яго забраў? А Шолам-Меер Мураўчык? Аіншыя свістуны?

I пытанні пасыпаліся адно за другім без перадыху. Яна не ведае, на што раней адказваць: не паспее яна адказаць на адно пытанне, як той ужо забягае наперад, засыпае яе дзесяткамі новых пытанняў. I ўсё гэта ён робіць спехам, не даючы ёй апамятацца. У яго ў галаве адзін толькі Шчупак, усё Шчупак ды ІПчупак. А ёй бы хацелася даведацца хутчэй, як трапіў сюды гэты “хлопчык”... I погляды абаіх скіраваны ў адну кропку — у бок Рафалеску...

’’Занадта шмат народу кружыцца вакол хлопца, — думае Гольцман. — Пакінуць яго аднаго сярод такой зграі ваўкоўакцёраў крыху небяспечна.

I размаўляючы з Брайндэле, ён вачэй не зводзіць з Рафалеску. Нягледзячы на пануючы ў прыбіральні паўзмрок, ён ясна бачыць, як усе праціскаюцца да госця, “маладога артыста з Бухарэста”. Кожнаму хочацца пабачыць яго бліжэй, паціснуць яму руку, пачуць ад яго слова. Але госць штосьці не схільны размаўляць, ён шукае кагосьці вачыма. Karo? Маленькую, тоўсценькую жанчыну, якую клічуць мадам Чарняк, альбо Брайндэле-козак. Ён бачыць яе ў куточку — яна стаіць побач з Гольцманам і размаўляе з ім. Рафалеску

хочападысцідаяе, але стрымліваецца. Нейкую хвіліну яму здаецца: вось ён скіне з сябе грым і пабяжыць да яе. “Ці чулі вы, ці сустракалі вы дзяўчыну, якую зваць Рэйзл? Вы, відаць, здагадваецеся, каго я маю на ўвазе— гэта дачка галянешцінскагакантара...” He, ён скажагэтанетолькі ёй адной цішком, ён спытаецца гучна, на ўвесь голас, так, каб усе пачулі. Ён адчувае, як словьі захрасаюць у яго ў горле, душаць яго, казычуць. А тут перад вачыма мільгацяць твары звяроў і птушак, якіх ён не хоча бачыць. Ён чуе словы кампліментаў, якія яму нецікава слухаць. Раптам ён заўважае, што даяго прабіраеццаскрозь натоўпнейкісуб’ект, нізенькі, у залатых акулярах, з трохвугольным чэрапам і дзіўнымі вялікімі зубамі, якія растуць адзін на адным. Твар гэтага чалавека зіхаціць. Вочы скрозь акуляры блішчаць. 3 усяе сілы праціскаецца ён скрозь натоўп. Акцёры і актрысы, убачыўшы яго здалёк, перашэптваюцца:

— Дзеці! Доктар Левіафан ідзе!..

А калі ён падыходзіць бліжэй, яны расступаюцца перад ім і ўскрыкваюць моцна:

— Асталопы, прапусціце доктара Левіуса!

Раздзел пяцьдзесят чацвёрты

ДОКТАР ЛЕВІУС-ЛЕВІАФАН

Гольцман, які ніколі і нідзе не спускаў вачэй з “хлonpa” — з Рафалеску, і на гэты раз увесь час, пакуль гаварыў з Брайндэле-козак, пільна глядзеў у бок свайго юнага друга. Заўважыў, што нейкі пабочны чалавек энергічна праціскаецца да Рафалеску, Гольцман хутка адышоў ад Брайндэле, імгненна вырас паміж Рафалеску і госцем і агледзеў прыблуду сваімі вострымі пранізлівымі вачыма: “Karo вам трэба? Што вам тут спатрэбілася?.— выпытваў яго погляд.

Убачыўшы элегантнага дырэктара з бакенбардамі, госць выняў візітную картачку: “Доктар Левіус”.

Гольцман кінуў позірк на картачку і, агледзеўшы з ног да галавы доктара Юліуса Левіуса з яго трохвугольным чэрапам і буйнымі белымі зубамі, што раслі адзін на адным, падумаў: “Гэта што яшчэ за чалавек?” Але тут адзін з акцёраў паклікаў яго ўбок і паведаміў па сакрэту, што гэта — доктар Левіус, якога акцёры празвалі “доктар Левіафан”.

Ён вядомы доктар, буйны вучоны, славуты мецэнат і заўзяты аматар яўрэйскага тэатра, да таго ж усяго — багач, шчаслівы ўладальнік ледзь не паўмільённага багацця.

Hi тытул доктара, ні мянушка“Левіафан”, ні слава вучонага, мецэната і аматара яўрэйскага тэатра не зрабілі на Гольцманатакога магічнагаўздзеяння, як напамін пратое, што доктар — багацей і шчаслівы ўладальнік ледзь не паўмільённагабагацця. Як толькі пачуў гэтыя словы — “багач, шчаслівы ўладальнік ледзь не паўмільённага багацця”, — Гольцман кінуўся да вучонага доктара, мецэната і аматара тэатра і так паважліва і лісліва яго вітаў, што доктара, ды і ўсіх прысутных, нават скаланула.

Доктар Левіус, ён жа “Левіафан”, вельмі ветліва звярнуўся да Гольцмана па-нямецку, паказаўшы пры гэтым свае вычварныя зубы, што выраслі адзін на адным, і спытаўся, ці не ён імпрэсарыо славутага гастралёра?

Магчьіма, што слова “імпрэсарыо” наш імпрэсарыо Гольцман (не ў крыўду хай будзе сказана!) пачуў сёння ўпершыню. I, відаць, не зусім дакладназразумеў. Ваўсякім выпадку ў адказ пачаў плявузгаць нейкую лухту. I размаўляў Гольцман з вучоным доктарам не па-яўрэйску, а на ломанай нямецкай мове, каверкаючы нібы на нямецкі лад звычайныя яўрэйскія словы. Ён расказаў доктару, што сам ён рускі, з “Расеі” значыць, але “хлопец”, Рафалеску значыць, з Бухарэста, значыць, уласна, не з самога Бухарэста, а за паўтары гадзіны ад Бухарэста...

Заўважыўшы, што ў нямецкай мове імпрэсарыо вельмі прыхрамвае, доктар Левіус пачаў гаварыць з ім па-яўрэйску. I як загаварыў! Натакойядранай народнай мове, што любы рускіяўрэй пазайздросціў бы яго гаворцы. Але бяда з гэтымі нямецкімі¹ яўрэямі: з першай жа сустрэчы пачынаюць шпарыць па-нямецку і забіваюць усім галаву...

Пачуўшы, што доктар “Левіафан” гаворыць па-яўрэйску, як “усе людзі”, наш Гольцман узрадаваўся ад усяе душы: значыць, яго, Гольцманаў, язык ужо не звязаны, і ён можа даць волю свайму красамоўству. I ён загаварыў, залапатаў, разышоўся на ўсю моц. Ён пачаў хваліцца перад доктарам, што гэта ён, Гольцман, вывеў “хлопца” ў людзі. Як гэта было? Было гэта ў Бухарэсце... Ён іграў там у тэатры... Пазнаёміўся з бедным рамеснікам... Убачыў у яго сына,

¹ Да канца першай сусветнай вайны Г аліцыя, як вядома, уваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі, і яўрэі, якіятам жылі, лічыліся “нямецкімі” яўрэямі.

таксама рамесніка... Хлопчык яму з першага погляду спадабаўся, і ён звярнуўся да яго бацькі: “Вашага хлопчыка, чаго б гэтані каштавала, я павінен зрабіць артыстам..Рамеснік вылупіў вочы: “Што значыць “артыстам”? Гэта што яшчэ за рамяство такое? Ха-ха-ха!”

I Гольцман зарагатаў так шчыра і з такім запалам, што доктар Левіус паверыў усім яго расповядам (немец так немцам і застанецца!). Доктар глядзеў яму ў рот і лавіў кожнае слова.

Наш Гольцман да таго ўсхадзіўся, што дабраўся ўжо да румынскага караля Карла... Адзін Бог ведае, як бы яму ўдалося пазбавіцца ад румынскага караля, калі б, на шчасце, у тую хвіліну не падбег запыханы, увесь у поце, рэжысёр:

— Цьфу! Усе мае дрэнныя, злавесныя сны хай збудуцца на вас! Там літаральна разбіваюць тэатр, а ім хоць бы што. Цешацца тут размовамі, нібы ў суботу пасля абеда...

Гольцмана, можна сказаць, з бяды выручылі. Ён з палёгкаю ўздыхнуў. Канец! Выблытаўся! Собіла ж яму ні з таго ні з сяго прыплесці к свайму юнаму другу румынскага караля Карла! I адкуль ён толькі зваліўся на яго галаву, гэты кароль?..

Раздзел пяцьдзесятп пяты

ХТО ВЯРХОМ, А ХТО ПЯШКОМ

Першая гастроль вандроўнай трупы “Гольцман і К°” скончылася ў Львове з такім жа трыумфам, як і ў іншых гарадах. He адзін раз апускалі, падымалі і зноў апускалі заслону, а вьікрьікі “Рафалеску! Рафалеску!” усё не перапыняліся. Акцёры ўжо знялі прыклееныя бароды, пераапранаюцца, шукаюць — хто каўнерык, хто другі чаравік. Пры гэтым яны альбо напяваюць песеньку, альбо абменьваюцца вострымі слоўцамі. А там, у зале, усё яшчэ гулам гудзіць: “Рафалеску! Рафалеску!”

— Крычаць бы вам ад зубнога болю! — усклікае адзін з акцёраў, чалавек з рабым тварам. Ён з усяе сілы стараецца апрануць на сябе пінжак і ніяк не можа, хоць трэсні з прыкрасці, — перашкаджае разадраная падкладка ў рукаве.

— Яшчэраз, цішто! — пытаеццаўГольцманарасчырванельі, абліты потам рэжысёр, трымаючыся рукамі за блок заслоны.

— Даволі! Хопіць ім за іхнія мізэрныя грошы! — кажа пагардліва Гольцман. Ён не любіць цырымоніцца з публікай.

Але нічога не зробіш. Бухарэсцкі госць вымушаны яшчэ хоць б‘ы адзін разок паявіцца перад публікай. Апошні раз узлятае заслона, Рафалеску паказваецца на сцэне, раскланьваецца, апублікаўсёяшчэшалее: “Рафалеску! Рафалеску!”

— Хопіць! Больш ні за што не выйду! — кажа Рафалеску тонам капрызнага дзіцяці, скідае парык, адклейвае вусікі і пачынае здымаць грым з твару, са свайго маладога, натхнёнага, свежага, белагатвару, апраўленага цудоўнымі русымі кудзерамі, якія спадаюць кольцамі на беламармуровую шыю. Артысты разглядваюць Рафалеску зблізку прагнымі, цікаўнымі вачыма і зайздросцяць усяму: яго незвычайнаму поспеху ў неразумнай публікі, якая ўзнагароджвае артыста грамавымі апладысментамі, яго валоданню сабой, яго маладому, цудоўнаму, свежаму твару, яго цудоўным бялявым валасам, што ўюцца ў беспарадку, беламармуровай шыі... Яны зайздросцяць яму і не могуць зразумець, чым, уласна кажучы, вылучыўся гэты малады акцёр. I чаму раздаюцца такія шалёныя апладысменты і крыкі: “Рафалеску, Рафалеску!” Раней, да таго як гастралёр з Бухарэста паказаўся на сцэне, яны чакалі ад яго бог ведае якіх цудаў. Яны думалі, што пачуюць магутны “львіны” голас, яны былі ўпэўнены, што сцены задрыжаць ад яго магутнае ігры, што з вуснаў яго раздадуцца нейкія незвычайныя, нечуваныя дасюль дзівосныя словы. А тут — нічога падобнага! Ён рухаецца, як звычайны чалавек, сядзіць, ходзіць і трьімае сябе на сцэне спакойна, натуральна і проста, так проста, як самы просты, самы звычайны чалавек! I гэта называецца іграць. Ха-ха-ха! Ёнжаігаворыць неяк акцёр, аяк просты, звычайны чалавек! Ад чаго ж публіка, — каб яе чэрці забралі! — прыходзіць у цялячае захапленне. Чаму яна наладжвае такія шалёныя авацыі? Бараны! Аслы! Быдла!

Усяму ў жыцці ёсць канец. Нават выклікі любімага акцёра не могуць доўжыцца бясконца. Бачачы, што заслона больш не падымаецца, публіка ў рэшце рэшт пакрысе ачышчае тэатр. Вось ужо і лямпьі пагаслі. Некалькі хвілін — і зала апусцела.

Адзін толькі чалавек застаўся чакаць артыстаў. Гэта быў доктар Левіус, альбо, як яго празвалі акцёры, “Левіафан”. Ён запрасіў абедзве трупы зараз жа пасля спектакля ў кафэ гульнуць за яго кошт.

Але львоўскія артысты добра ведаюць гэтага мецэната.

Яны ведаюць, што ў доктара “Левіафана” не такая ўжо шырокая натура, каб траціцца на яўрэйскіх акцёраў. Доктар Левіус шчодры на словы, на кампліменты, на ўсё, што хочаш, але толькі да той пары, пакуль справа не даходзіць да кішэні. Далей — ніводнага кроку!

Але калі доктар Левіус увогуле быў шчодры на ўхвалы, то нашага юнага героя ён проста засыпаў з галавы да ног кампліментамі. Як заўзяты мецэнат, ён пасля кожнага акта забягаўдаРафалескуўпрыбіральню, паціраўрукі, пацеўі, паказваючы такія свае недарэчныя зубы, дзякаваў юнаму госцю і ягонаму імпрэсарыо Гольцману амаль са слязьмі на вачах. Пасля трэцяга акта наш мецэнат прыйшоў у такое захапленне, што абшчапіў і расцалаваў маладога артыста. Затьім адазваў Гольцмана ўбок і штосьці з запалам даказваў яму, увесь час прыкладаючы руку да сэрца, як бьі жадаючьі гэтым сказаць: “Можаце быць упэўнены, паверце...”

Убачыўшы, што “немчык” проста “млее” ад захаплення, Гольцман падумаў: “Хоць бы гэты немец зрабіў нам прыстойны падарунак... выняў бы, скажам, і паклаў на стол некалькі тысяч крон... Альбо — чаго добрага! — чаму б яму не стаць кампаньёнам Гольцмана і не наняць сумесна з ім тэатр, — і прытым тэатр што трэба! 3 прымадоннаю і з усімі іншымі прыемнасцямі... Альбо чаму б яму не сказаць: “Ведаеш што, Гольцман, табе Бог паслаў клад — Рафалеску, а мне — грошы. Дык давай складзём кампанію...” Чаму б і не? Ці ж мала што можа прьійсці ў галаву мецэнату, аматару яўрэйскага тэатра, уладальніку ледзь не паўмільённага багацця?..”

Зусім іншыя думкі хвалявалі Рафалеску. Утрапёныя апладысменты публікі і кампліменты доктара Левіуса не настолькі ўскружылі яму галаву, каб ён хоць на хвіліну забыў пра Брайндэле-козак, пра гэтага адзінага чалавека, ад якога ён мог даведацца хоць што-небудзь пра кантараву дачку, пра Рэйзл.

Рэйзл! Рэйзл! Дзе б ён ні быў, што б ні рабіў, заўсёды ў яго перад вачыма Рэйзл. А сёння найбольш яскрава, чым калі б тое ні было. I сэрца яго ўжо трапеча ў прадчуванні весткі ад яе... Ён азіраецца па баках і шукае вачыма маленькую таўстушку, называную “Брайндэле-козак”. Вось яна сярод натоўпу. Глядзіць наяго загадкава-пранізлівымпозір-

кам, як быццам штосьці ведае... Апранутая яна вельмі дзіўна — на ёй чырвоная шырокая ратонда. I выгляд у яе такі, што вось-вось яна кінецца ў скокі. А сама яна, як бочка, ножкі кругленькія, кароценькія, тоўсценькія. Ручкі — пухнатыя, вочкі маленькія, японскія, але з густымі брывамі. Атвар белы і круглы, як талерка, як месяц. I вечна яна ўсміхаецца, шырока раскрьіваючы вялікі рот са здаровымі белымі зубамі. Паглядзіш на яе — і сам міжволі ўсміхаешся, як бы ні цяжка бьіло на душы. Дзіўная, смешная фігура гэтая Брайндэле-козак!

I ўсё ж юнаму Рафалеску яна ў гэту хвіліну здавалася даволі мілавіднай і нават прывабнай. Як бы яму хацелася, каб усе акцёры і актрысы абедзвюх труп хоць бы на кароткі час праваліліся скрозь зямлю ці пайшлі к чорту, а ён мог бы застацца сам-насам з гэтай смешнай і мілай асобаю і гаворыць з ёй пра Рэйзл, толькі пра Рэйзл... Але, як на грэх, усе яны стаяць нерухома, нібы іх нанялі спецьіяльна для гэтага, пакуль ён прывядзе сябе ў парадак, а затым усе разам адправяцца з доктарам Левіусам у кафэ. А пакуль яны ажыўлена гутараць, балабоняць, смяюцца. Вясёлая сямейка!

— Што ты сёння так валаводзішся? — кажа Гольцман, дапамагаючы Рафалеску апрануцца і беражліва захутваючы яму шыю шалікам, каб той не прастудзіўся.

Нарэшце Гольцман і Рафалеску выходзяць з тэатра. За імі следам з шумам, крыкам і смехам, нібы школьнікі, якія выбеглі з хедара пасля заканчэння заняткаў, высыпае ўся акцёрская брація.

Ціхая зорная ноч. Каля дзвярэй тэатра стаіць запрэжаная карэта — выпадак незвычайньі ў гісторыі львоўскага яўрэйскагатэатра. Акцёрская брація спыняеццаўразгубленасці. Чыя гэта карэта? Чые коні? Гэта доктар Левіус выклікаў свой экіпаж для сябе, для гастралёра Рафалеску і, само сабой зразумела, для яго імпрэсарыо Гольцмана. Усе трое садзяцца ў карэту. Гольцман не можа ўстрымацца, каб не ўсклікнуць: “Эх, грошы! Чорт бы вашага бацьку ўзяў!..” Доктар Левіус звяртаецца да ўсёй кампаніі:

— Дык вось, панове, у кафэ “Манаполь”?..

Акцёры з зайздрасцю глядзяць на шчаслівага Рафалеску. Яны з усмешкаю кажуць адзін аднаму:

— Як у малітве сказана: “Хто ў агні, а хто ў вадзе”, — іначай кажучы, хто вярхом, а хто пяшком.

Раздзел пяцьдзесят шосты,

ТОСТ — ЗА БЛУКАЮЧЫЯ ЗОРКІ

Акцёрьі абедзвюх труп увайшлі ў кафэ “Манаполь” з такім шумам і так урачыста расселіся вакол столікаў, як быццам збіраліся выпіць і з’есці ўсё, што там назапашана. Адразу ж, нібы з-пад зямлі, выраслі два кельнеры ў кароткіх фраках, з доўгімі насамі, і моўчкі сталі па абодва бакі прыйшоўшых у позе чакання, як бы пытаючыся: “Што прьікажаце, панове?” Аказалася, пакуль што “паны” нічога “не прыкажуць”, яны чакаюць яшчэ некалькіх іншых паноў. Каб прабавіць час, акцёры пачалі жартаваць над людзьмі, якіх чакалі, высмейваць іх. Болып за ўсіх перапала тут доктару “Левіафану”. Адзін вельмі па-майстэрску паказаў, як доктар трымае рукі ў кішэнях, глядзіць паверх акуляраў і пырскае слінаю падчас размовы. Другі паказаў, як мецэнат апладзіраваў Рафалеску і рукамі, і нагамі, і ўсім целам. Трэці прадэманставаў, як той абняў “хлопца” і стаў яго цалаваць і як бедны “хлопец” разгубіўся. I ўся кампанія рагатала да ўпаду.

Акцёры ўвогуле народ вясёлы. Нездарма называюць іх у народзе “камедыянтамі”. Ці ёсць нагода, ці няма, яны ўсё роўна смяюцца. Скажа хто-небудзь дасціпнае слоўца — смяюцца. Скажа глупства — тым больш нельга не пасмяяцца.

— Наш “Левіафан”, відаць, чытае ім у фаэтоне лекцыю пра мастацтва.

Акцёры нібы ў ваду глядзелі. Левіус загадаў фурману ехаць не проста ў кафэ “Манаполь”, а зрабіць спачатку маленькі тур па горадзе, каб падыхаць свежым паветрам. Мецэнат, які валодае капіталам, не вельмі цырымоніўся з жабрацкімі акцёрамі, асабліва з яўрэйскімі. Доктар Левіус прывык, каб акцёр трымаўся ад яго на значнай адлегласці. Такая ўжо сіла грошай. Ледзь толькі ён паявіўся ў кафэ, уся кампанія, як адзінчалавек, пачціва паднялася і ўступіла яму ганаровае месца. Ён заняў яго з пачуццём чалавека, які ведае сабе цану. Каля правай рукі доктар пасадзіў гастралёра Рафалеску, а злева — яго імпрэсарыо Гольцмана. Паседжанне адразу ж набыло ўрачысты характар. Настрой падняўся. Доктар Левіус пазваніў, і абодва кельнеры, у кароткіх фраках і з доўгімі насамі, зноў як з-пад зямлі выраслі, падбеглі проста да доктара Левіуса і ўтаропіліся на яго з такой цікавасцю і павагаю, нібы чакалі ад доктара

надзвычай важных выслоўяў, якія павінны мець немаведама якое значэнне не толькі для іх саміх і для кафэ, але і для лёсу ўсяго роду чалавечага. Абодва кельнеры прыгнуліся, адставіўшы рукі назад і стрымліваючы дыханне настолькі, наколькі гэта магчыма для жывой істоты. Але доктар Левіус не спяшаўся. Найперш за ўсё ён пагладзіў свой трохвугольны чэрап, зморшчыў лоб, прыплюшчыў вочы і доўга задумліва глядзеў праз акуляры ў адну кропку, як чалавек, які вырашае сусветную праблему. Нарэшце патрэбнае слова было сказана. Доктар Левіус папрасіў кельнераў быць ласкавымі і падаць кожнаму па кружцы піва і кашэрную каўбасу на закуску.

Кельнеры выпрасталіся і абодва разам кінуліся выконваць заказ з такой імклівасцю і з такімі зіхатлівымі тварамі, нібы спяшаліся паведаміць свету, што нейкі блізкі ім чалавек адкрьіў Паўночны полюс, альбо, сама меней, што кагосьці вызвалілі з турмы.

Піва было пададзена. Каўбаса была сустрэта з вялікай пашанаю, і для яе было ачышчана месца на стале. Пасля гэтага доктар Левіус падняўся, як прэзідэнт, і з салодкаю ўсмешкаю, якая разлілася па тоўстых губах і вялікіх вычварна выраслых белых зубах, пачаў доўгі напышлівы тост.

Гаварыў доктар Левіус, натуральна, нарытарычнай нямецкай мове (у афіцыйных выступленнях ён лічыў за лепшае карыстацца нямецкаю моваю).

Вось у агульных рьісах змест яго прамовы.

Доктар Левіус найперш за ўсё даў беглы агляд гісторыі тэатра ўвогуле. Ён гаварыў пра тое, як тэатральнае мастацтва развівалася ваўсіх народаў у розных краінах, пачынаючы ад вялікага Шэкспіра і да нашых дзён. Пры гэтым была, вядома, выяўлена незвычайная эрудыцыя. Назвы кніг і аўтараў градам сыпаліся на галовы згаладалых акцёраў, якія хітравата пазіралі ў бок пеністага ігрыстага піва і дружалюбна ўсміхаліся кашэрнай каўбасе, якая выдавала райскі водар вэнджанага мяса і нямецкага часнаку.

Акцёры ўжо пачалі пакрьіху прьікладвацца да піва, бо, мяркуючы па “кароткаму агляду”, яны разлічвалі, што пакуль доктар “Левіафан” справіцца з адным Шэкспірам, яны паспеюць тройчы справіцца з півам і каўбасой.

Але доктар Левіус, відаць, і сам заўважыў, што са сваім “кароткім аглядам” забраўся ў далёкія нетры і ўмела пераскочыў з Шэкспіра проста да “бацькі яўрэйскай сцэны” — да Гольдфадэна і яго паслядоўнікаў, пакуль, нарэшце,

паспяхова дабраўся да артыстаў яўрэйскага тэатраў Львове, а затым да артыстаў усіх астатніх тэатраў, што блукалі з горада ў горад і высока неслі сцяг яўрэйскага мастацтва.

— Адным з самых значных блукаючых акцёраў, — працягваў аратар, — з’яўляецца наш юны госць з Бухарэста, ужо славуты маэстра, таленавіты мастак Рафалеску, якога мы маем гонар вітаць тут у цесным коле артыстаў.

— Гэты малады артыст, ласкавыя васпаны і васпані, — звярнуўся доктар Левіус да акцёраў, паказваючы на Рафалеску, — гэты юны артыст мільгануў перад нашымі вачыма зусім нечакана, як іншы раз на небе нечакана для астраномаў мільгане яркая блукаючая зорка. Зусім нечакана паявілася ў нас гэта блукаючая зорка — Рафалеску — і азарыла асляпляльным святлом усё неба нашай яўрэйскай сцэны. Але не надоўга, ласкавыя васпаны і васпані, а, на жаль, толькі на кароткі час, як усе вялікія блукаючыя зоркі, якія то паяўляюцца, то знікаюць... Я падымаю келіх, ласкавыя васпаны і васпані, — закончыў доктар сваю прамову, — я п’ю за нашы яўрэйскія блукаючыя зоркі! Хох!

Трохкратным “хох” адгукнуліся артысты абедзвюх труп і, узнагародзіўшьі прамоўцу прыстойнай дозай апладысментаў, заўзята ўзяліся за піва і каўбасу.

— За нашы блукаючыя зоркі! — яшчэ раз выгукнуў доктар Левіус, выпіваючы астатак піва. Затым ён пазваніў кельнеру і, расплаціўшыся, развітаўся з усёй кампаніяй да наступнага спектакля — да заўтра.

— Да пабачэння!

— Благаславёны Гасподзь, выратаваўшы нас! — усклікнуў адзін з акцёраў пасля выхаду доктара.

— Усё добра, што добра канчаецца, — падхапіў другі.

— Нішто не вечнае пад месяцам, як кажа дон Педро.

— Асталоп! Які дон Педро? Гэта сказаў прарок Майсей.

— Ты хацеў сказаць: цар Саламон.

— Хай цар Саламон. Хлопцы, заработу! Ноч назыходзе!

Усе падняліся з месцаў і павалілі ў бакавы пакой, дзе можна бьіло перакінуцца ў картьі.

Раздзел пяцьдзесят сёмы

ЗА КАРТАМІ

Калі акцёры забіраюцца сюды, у маленькі карцёжны куточак кафэ “Манаполь”, яны перастаюць заўважаць, як праходзіць час.

Як толькі ўсядуцца за карты, адразу ж хто-небудзь робіцца ахвярным казлом, і на яго галаву градам сыплюцца вострыя жарты і непрыстойныя словы.

Часцей за ўсіх такім казлом адпушчэння бывае Швалб, знаёмы нам трагік Ізак Швалб.

На гэты раз Швалб гарачыцца за картамі больш, чым звычайна. Відаць, кошка яму дарогу перабегла. He шанцуе ды і толькі, хоць кладзіся і памірай. I ён, і яго сястра, прымадонна Гентрыета Швалб, раз-пораз мяняюць грошы, і шчокі ў абаіх палымнеюць пякельным полымем...

Пройгрыш сястры раздражняе Ізака Швалба яшчэ больш, чым уласны, і ён пры ўсіх папракае яе, што яна “спальвае” грошы. На гэтаяна адказвае, што спальвае свае ўласныягрошьі, ане ягоныя. Тадыён, раззлаваўшыся, крычыць: “Мый бялізну!” А яна яму: “Круці папяросы!” Слова за слова і сварка робіцца ў вышэйшай ступені займальнай. Ён ёй... Яна яму... У спрэчку ўмешваецца ўся акцёрская брація. Большасць выступае на абарону прымадонны, але ёсць і такія, што стаяць на баку яе брата і заступаюцца за яго. Такое заступніцтва яшчэ мацней раздражняе Швалба і ён узбуджана крычыць, што не мае патрэбы ў адвакатах і нікога не просіць умешвацца ў яго справьі. Весялосць разгараецца, усё часцей чуюцца насмешкі, усё мацней — усеагульны рогат.

Мала-памалу ўцягваюцца ў карцёжную гульню і абодва дырэктары: Гецл бен-Гецл і Бярнард Гольцман.

У якасці дырэктараў яны спачатку сядзяць і раўнадушна назіраюць, як гуляюць іншыя: цікава паглядзець, хто выйграе, а хто прайграе. Праз некаторы час і яны пачынаюць ставіць на карту. He дзеля выйгрышу, Божа барані. He, так сабе, дзеля жарту. Проста цікава паглядзець, чыя карта выйграе. А карта сляпая, і нашы дырэктары, як звычайна, прайграюць. Тадьі, вядома, хочацца адыграцца, і яны зноў церпяць няўдачу. Тут ужо яны пачьінаюць гарачыцца, усё болып і болып уцягваюццаў гульню і, увайшоўшы ў азарт, не бачаць ужо нічога, акрамя банкаўшчыка, грошай і картаў.

Карты ляцяць. Твары палымнеюць. Вочы гараць. Грошы звіняць. Крыкі ўсё мацнеюць і мацнеюць. Б’юцца за карту, рвуць з рук. Адны смяюцца, другім не да смеху. Адны задаволеныя, другія прыгнечаныя. Але ўзбуджа-

ныя ўсе. Кожны гатовы знішчыць другога, праглынуць жывым.

Толькі двое не прымаюць удзелу ў карцёжнай вакханаліі. Гэтыя двое — наш юны герой Рафалеску і Брайндл Чарняк, празваная “Брайндэле-козак”.

Нетое, каб яны, недай Божа, грэбавалікартамі. Наадварот, пра Брайндэле-козак усе гавораць, што яна ў карцёжнай гульні “трох мужчын за пояс заткне”. У яе, кажуць, выйграць грош усё роўна, што “са сцяны віно выцадзіць”. Калі Брайндэле-козак выйграе, яна, кажуць, хапае грошы, як хлопчыкі ярмолку з выйгранымі арэхамі, — і цю-цю, памінай як звалі. Так расказвае пра яе акцёрская брація. А Брайндэле — ведай нашых: выйграе — хавае выйгрыш як мага глыбей у кішэню, а не шанцуе — перастае гуляць. Такі ўжо чалавек Брайндэле-козак.

Рафалеску таксама не супраць таго, каб перакінуцца ў карты. Можна нават сказаць, што ён вельмі любіць гэты занятак, але гуляе ён неяк своеасабліва. Яго не столькі цікавіць выйгрыш альбо пройгрыш, колькі сама гульня: працэс карцёжнай гульні ўяўляецца яму вельмі ж займальным.

“Ха-ха! Ужо шосты раз я стаўлю на віновага караля і — дзіва дзіўнае! — хоць бы раз выйграў”.

Альбо: “Ха-ха! Што вы на гэта скажаце? Я ж зноў прайграў”.

На гэты раз абое, Рафалеску і Брайндэле-козак, вычакаўшы момант, калі шум і крыкі перайшлі ў суцэльны гул і ўвага ўсіх былапрыкавана дагульні, адышлі ўбок, і паміж імі завязалася інтымная гутарка.

“Калі я не памыляюся, я бачыў вас неяк у Галянешці?..” — He, вы не памыляецеся”. Круглы твар мадам Чарняк пачынае чырванець, верхняя губа пачынае пацець. “Я вас адразу ж пазнала, хоць вы і выраслі... сталі дарослым чалавекам. А ці не прысесці нам на хвілінку?”

Яны садзяцца за асобны столік і размова робіцца яшчэ больш бойкай. Раз-пораз чуецца: ‘Талянешці... Тэатр... Трупа... Шчупак...”

Ён пытаецца быццам неўзнарок:

— Дзе ж ён цяпер, гэты Шчупак?

— Шчупак дзе? Эге-ге-ге! — яна махнула рукой. — Мір праху яго!..

Рафалеску страпянуўся.

— Памёр?

Мадам Чарняк рассмяялася, выставіўшы напаказ свае зубы.

— Ха-ха! Шчупак памёр! He такі ён чалавек, каб зрабіць такое глупства. Сам жа ён здаровы, як парсюк. He кажучы ўжо пра тое, што ён бяды не абярэцца ад сваіх трох жонак, — гэты нядбайнік Шчупак дазваляе сабе мець ажно тры жонкі, тры нарывы яму ў горла! — ён атрымаў нядаўна такі ўдар, што запомніць яго на ўсё жыццё. Трэба спадзявацца, што цяпер яму канцы, што ён, дасць Бог, ніколі ўжо не ўваскрэсне.

Мадам Чарняк падсоўваецца бліжэй да Рафалеску і з натхненнем, разгарачыўшыся, жэстыкулюючы, расказвае пра Шчупака, пра ўсе бядоты, якія напаткалі яго, пра ўсе найцяжэйшыя ўдары, якія абрушыліся на яго. Хіба ж гэта жарты? Чалавек да таго выдаткаваўся, што яму давялося залажыць усе свае брыльянты. А хто ведаў Шчупака з яго брыльянтамі, той зразумее, што гэта для яго значыць... I на каго ён патраціўся? На дзяўчыну, якая, як ён уявіў сабе, будзе з часам яго апорай і аздобаю. Прымадоннай яна павінна была стаць у яго. Прымадоннай, з дапамогаю якой ён спадзяваўся сабраць сабе багацце, каб яму ўсе рэбры паперабіралі! Але аказваецца: ёсць, відаць, Бог на небе. I што ж прьісудзіў Усявышні? Трэба ж бьіло, каб гэта дзяўчына пазнаёмілася дзесьці на канцэрце з сусветнай славутасцю — спявачкай Марчэлай Эмбрых . Марчэла Эмбрых, пачуўшы яе спевы, прыйшла ў невыказнае захапленне, забрала яе да сябе і ўладзіла ў Венскую кансерваторыю. Ну, як тут Шчупаку не прыйсці ў адчай, не выжыць з розуму, калі губляеш такую прымадонну, такі клад? Вось дык прымадонначка!.. Шчупактоўжосабез-пад зямлівыкапае! Зусім яшчэ дзіця... Кроў з малаком! Прьігожая, як ясны дзень. А спявае, так спявае, што па ўсіх жылках разліваецца... Завуць яе Розай. Роза Співак.

— Рэйзл?!

Раздзел пяцьдзесят восьмы,

У КАГО РУМЯНЕЦ НА ШЧОКАХ, А Ў ЯЕ ГАЛАВА НА ПЛЯЧАХ

Пачуўшы вокліч “Рэйзл”, Брайндэле Чарняк, яна ж Брайндэле-козак, не магла больш стрымацца. Яна пляснула рукамі і сама сабе зрабіла камплімент:

— Ай-яй-яй! Ну?!.. У каго румянец на шчоках, аўмяне галава на плячах.

Так, яна можа пахваліцца, вока ў яе спрактыкаванае. У сім вачам вока! У першую ж хвіліну, як толькі яна ўбачыла за кулісамі гэтага “Лео Рафалеку з Бухарэста”, ёй адразу ж прыйшло ў галаву, што гэта “ён”... той самы, якога яна бачыла са Співак. I не адзін раз бачыла, а некалькі разоў, шмат разоў. Яна стала капацца ў сваёй памяці: “Гасподзь, Уладыка нябесны, дзе ж я магла бачыць яго разам з Розай Співак? Ну, само сабой зразумела, у Галянешці, у тэатры. Толькі сёння мне гэта сталаясна, як божы дзень! Акалітак, то многія загадкі вырашаны. Па-першае, мне цяпер ужо зразумела, чаму Роза Співак так пакутавала... О, такі малады чалавек сапраўды варты таго, каб па ім тужыць”.

— Ах, каб ты ведаў, як Роза па табе сумавала.

— Сумавала?..

Рафалеску адчувае, як яму дух сперла. Мадам Чарняк пляснула яго па руцэ. Палюбуйцеся на яго, якія невінаватыя вочкі строіць. Бедненькі! Бедненькі! Такі маладзенькі, а ўжо навучыўся хітраваць. Ай-яй-яй! Пытаецца: ці тужыла? — Туга ад тугі розніцца. Яна знемагала, згасала, як свечка! Месца сабе не знаходзіла... Адкуль ёй, Брайндэле, гэта вядома?.. Ха-ха-ха, вось табеі на! Яныж з Розаюжылі душа ў душу, як сёстры, як родныя сёстры. Хіба былі ў Розы якія-небудзь тайны ад яе?

Аднойчы здарылася... Пачакайце! Дзе гэта здарылася? Яна не памятае дакладна. Дзе яны толькі не пабывалі!.. Як цыганы, качавалі з гэтым Шчупаком — перакачаваць бы яму на той свет! — блукалі з краіны ў краіну, з горада ў горад. Тут дзень, атамноч. Заставаццадоўганаадныммесцы яму ніяк нельга было з-за жонак — яны гналіся за ім па пятах. Кожны раз паяўлялася ў яго новая жонка, каб у яго болькі паявіліся па ўсім целе! А трупа ў яго тады была — дай яму Богтакое шчасце! — дубіна на дубіне. Калі б не яна, Брайндл Чарняк, са сваёй ігрой, ды Роза Співак са сваімі спевамі, яму давялося б жабраваць з торбаю за плячыма ці закапацца жывым у зямлю. Толькі на іх, можна сказаць, і трымаўся ўвесь яго варты жалю тэатр, асабліва на Розе з яе песенькамі. Вось гэта былі спевы! Вось гэта былі песенькі! Яна, мадам Чарняк, яшчэ тады прадказвала, што дзяўчына з часам стане знакамітасцю, што яна то ўжо разумее толк у такіх рэчах... Чалавек бывалы! Чаго, чаго толькі яна не наглядзелася на сваім вяку, ой-ёй-ёй! Яна сама не раз казала

Розе, што тут ёй не месца. Ніхто не асмеліўся б так адкрыта, як яна, і нікому б Роза так не даверылася, як ёй, таму што ніхто не ведае, не, ніхто так не ведае Шчупака, — каб яму загінуць! — як яна... Так, яна ведала, чым гэта пахне. Адзінокая... Зусімяшчэдзіця... Кроўзмалаком... Перад пабочнымі людзьмі, праўда, Роза Співак лічылася сваячкай Шчупака, яго пляменніцай з Варшавы. Пляменніца з Варшавы — ха-ха-ха! Хай ён бабулі сваёй расказвае, а не ёй! Яна, Брайндл Чарняк, адразу пранюхала, што Роза яму такая ж пляменніца, як яна, Брайндэле, — каралева. Але калі ён хоча, каб была пляменніца, хай будзе пляменніца, чорт з ім!.. I яна пачала асочваць, разнюхваць, дапытвацца ў флігель-ад’ютанта Шчупака, Шолам-Меерам яго завуць.

О, Рафалеску яго помніць, добра помніць, чаму б яму не помніць? Маленькі, такі вясёлы. Пацеха!

— Пацеха? — выгукнула Брайндэле. — Валацуга, жулік, вырадак, нягоднік, якіх мала!.. Яшчэ болыпы мярзотнік, чым яго гаспадар... Як адданы сабака, служыць ён Шчупаку. Чорт іх ведае, чаго яны так трымаюцца адзін за аднаго. Дзе іх не сеюць, там яны растуць...

Яна не пераставала кідаць громы і маланкі на Шчупака і яго ад’ютанта, а Рафалеску лавіў кожнае яе слова. Яму хацелася б пачуць хоць што-небудзь, што мае адносіны да Рэйзл, а яна ўсё лапоча: Шчупак ды Шчупак. Нарэшце, сцяміўшы, што занадта ўжо многа гаворыць пра Шчупака, яна дала размове новы накірунак.

Так, на чым, гэта, яна спынілася? Ах так, на Розе Співак... Прыходзіць аднойчы да яе Роза і пытаецца, ці ўмее яна варажыць на картах. Чаму раптам варажьіць? Умець то яна ўмее, але яна ведае адну варажбітку, вось тая варожыць, дык ужо варожыць, роўнай ёй няма! Тут Роза кінулася ёй на шыю: “Душачка, міленькая, дарагая, завядзіце мяне да той варажбіткі!.. I зараз жа, зараз жа!..” — “Што табе так прьіспічыла, мая канарэечка?!.” — Так, маўляў, захацелася... Капрызная была дзяўчына, гэтая Співак, гарачая, агонь! Hi з таго ні з сяго, бывала, расплачацца, схаваегалавуўпадушку.ніесць, ніп’е і ніда чаго ёй справы няма. A то раптам схопіць вас і закружыць у скоках сярод белага дня. З’ехала з глузду ці што? Кранулася з розуму?.. А іншы раз як пачне спяваць — упынку няма: усё спявае дыспявае, салаўём заліваецца. Капрызная дзяўчына, гэтая Співак...

Так, начымжаянаспынілася?.. Ну вось, ідуць значыць,

яны да варажбіткі. Добра. Прыйшлі. Разумная, шэльма. Страшэнная прайдоха! Глядзіць Розе ў вочы, раскладвае карты. Выпадае бубновытуз, “любоў”, значыць... Азверху бубновы валет — “кавалер бландзін”... I шасцёрка, кожны раз шасцёрка — “шлях-дарога”, значыць. “Любоў”, “кавалер-бландзін” і “шлях-дарога”. Добра, варажбітка з яе вачэй не зводзіць і тлумачыць, што “кавалер-бландзін” пра яе думае. Бесперапынна. Дзень і ноч толькі пра яе думае гэты бландзін. Дзеньіноч. Ёнімкнеццадаяе, да Розы, значыць, целам і душой, усёй душою, усімі сваімі думкамі... Ён хоча, кажа яна, з табою бачыцца. Ён знемагае ад тугі, ён прагне сустрэчы з табою і не ведае, дзе і як... Таму, што абое вы, кажаяна, у “дарозе”, вечнаў дарозе... Вечна, вечнаў дарозе... Ён — туды, ты — сюды. Ён — сюды, ты — туды... Вы, кажа, любіце адно аднаго, вельмі кахаеце... Ён — цябе, ты — яго. I вы носіцеся па свеце насустрач адно аднаму, вы імкнецеся, вы рвецеся адно да аднаго, але вы вандруеце, блукаеце... Блукаеце, як зоркі, як светлыя зорачкі ў небе...

I яшчэ шмат чаго нагаварыла Розе гэтая варажбітка. Гаварыла, гаварыла бясконца. Брайндл ужо і не помніць, што менавіта. Памятае толькі, што, як толькі яньі выйшлі ад варажбіткі, Роза кінулася да яе на шыю, стала яе абдымаць, цалавацьі плакаць ад радасці... Капрызная дзяўчына, — падумала яна тады, — вельмі капрызная!.. А цяпер ёй ужо мно-о-гае зразумела, — заканчвае Брайндэле-козак нараспеў, і яе круглы твар ва ўсмешцы, у тлустай, самазадаволенай усмешцы.

Раздзел пяцьдзесят дзевяты

ЯМУ ХОЧАЦЦА СПЯВАЦЬ

Было ўжо далёка за поўнач, калі акцёрская брація спыніла гульню і разышлася ў розныя бакі, кожны дамоў — хто ў вясёлым настроі, хто пануры, хто з раскаяннем, хто з прьікрасцю, а хто і поўны злосці і гневу і на сябе, і на іншьіх, і на ўвесь свет.

Як назло, на вуліцьі не аказалася ніводнага рамізніка, і нашым героям, Гольцману і Рафалеску, давялося, як простым смертным, цягнуцца па львоўскіх вуліцах ад гасцініцы “Манаполь” да сваёй кватэры — не ў крыўду ім хай будзе сказана — пехатой.

Была асенняя ноч, адна з тых начэй, пра якія кажуць: “Hi зіма ні лета, ні цёпла, ні холадна”. Чаму ж, паўстае пытанне, у нашага юнага героя так хораша на душьі? Ад чаго яго грудзі напоўнены буйнай радасцю і нястрымнай весялосцю? Ад чаго ўсміхалася яму само неба? Чаму падміргвалі зоркі? Пра што спявалі вуліцы? Чым так прыемна пахла ноч? I чаму ён, Рафалеску, ляцеў, быццам на крылах? Чаму яму так хацелася спяваць? Чаму яму так карцела абняць свайго друга, свайго мілага, дарагога друга, расцалаваць яго менавіта тут, пасярод вуліцы? He, ён павінен абняць Гольцмана. Ён яго вельмі любіць. Любіць, і баста!..

Гольцман глядзіць на яго, як на звар’яцелага.

— Што на цябе найшло сёння, маё дарагое птушанятка?

Гольцман дараваць сабе не можа: сёння ноччу ён прайграўся ўшчэнт, як заядлы карцёжнік. Чорт яго пацягнуў да банка! Д’ябал спакусіў, прападзі ён пропадам! Убачыў ён, Гольцман, поўную талерку звонкіх манет, вось яго і разабрала. З’явілася ахвота гуляць. Грошы, чорт бы іх бацьку ўзяў!.. Спачатку ён быў выйграў. Хапайжаярмолку з арэхамі і гайда дахаты, паршывец гэтакі! Дык жа не, хочацца яшчэ і яшчэ. У чалавека вочы зайздрослівыя. Да таго ж ён не мог адмовіць дырэктару Гецлу.

— Халера на яго разам з маім кашлем!

Кепская прыкмета. Калі Гольцман кашляе і кляне пры гэтым свой кашаль, значыць, ён чымсьці незадаволены. А Рафалеску, наадварот, у найлепшым настроі, ён задаволеныўсім. Шчаслівы. Шчаслівы? He, нетое! Нямаадпаведнага слова. Хай будзе гэтая ноч блаславёная! Блаславёны гэты свет, гэты свет, гэты цудоўны, светлы, радасны свет!

Усю дарогу ад кафэ “Манаполь” да сваёй кватэры ён, не сціхаючы, размаўляў, смяяўся і спяваў.

“Што з хлопцам?..” Гольцман уважліва паглядзеў на Рафалеску: твар ззяе, вочы зіхацяць. “Відаць, кампліменты доктара “Левіафана” не на жарты закружылі яму галаву..

Прыйшлі да сябе на кватэру, калі ўжо пачынала світаць. Ледзь дазваніліся. Пачалі распранацца, рыхтуючыся да сну, а Рафалеску ўсё не перастае размаўляць і смяяцца, і Гольцману здаецца, што яго юны друг ляпеча нейкія дзіўныя, зусім недарэчныя словы...

— He, — крычыць ён, — мне абсалютна падабаецца горад Львоў. Цудоўны горад. Цудоўная назва — Львоў! А людзі! Проста залатыя! I тэатр таксама мне падабаецца. А акцёры — цудоўнейшыя людзі!

— А дырэктар Гецл бен-Гецл? — перапыняе яго Гольцман.

— Што ж? Вельмі слаўны чалавек гэты Гецл.

— Такое б шчасце яму! — ускліквае Гольцман і хоча патушыць свечку — пара, маўляў, спаць, але Рафалеску не дае. Яму хочацца яшчэ крыху пагавырць.

— 3 глузду ты з’ехаў, ці што? Ужо ж світае.

— Ну, яшчэ крышачку, — моліць яго Рафалеску і сам з сябе смяецца.

— Пра што табе хочацца пагаварыць? — пытаецца Гольцман.

Ён хоча пагутарыць найперш за ўсё пра доктара Левіуса.

— Што пра яго гаварыць? Мецэнат-немчура, балбатун, меле, што твой млын.

He, ён хоча даведацца, што думае Гольцман пра Вену. А пра паездку ў Вену? Крадзеныя ўіх грошы, ці што?.. Хай доктар “Левіафан” прыме ўдзел у выдатках, нябось не збяднее. У яго ледзь не паўмільённае багацце, нічога з ім не зробіцца, калі ён патраціцца на іх паездку.

Рафалеску задумаўся.

— Удзельнічаць у затратах? Чаму б і не? Вядома, ён будзе ўдзельнічаць. Чаму б яму не патраціцца? Залаты чалавек, гэтыдоктар. Золата! Недоктар, азолата, брыльянт!

— Усе ў цябе залатыя людзі. Усе брыльянтавыя. Але зараз трэбаспаць. Спаць! Спаць!

Гольцман выцягнуў з-пад коўдры сваю доўгую шыю, патушыў свечку, закрыў вочы і сабраўся ўжо паглыбіццаў сон, але Рафалеску не сунімаўся.

— Вось гэта маленькая, тоўсценькая, Брайндэле-козак, ці ж не праўда, слаўная?

Гольцман прыўзняўся ў пасцелі, абапіраючыся на вострыя локці сваіх худых, высахшых рук, і ўтаропіўся пранізлівым позіркам у цемру, якую ўжо прарэзвала тонкая блакітная паласа зары.

Да гэтае хвіліны Гольцману ніводнага разу не прыйшла на ўспамін Брайндэле-козак — ён пра яе і думаць забыўся. Цяпер ён успомніў, што яна ўвесь час сядзела з “хлопцам” у куточку. Пра што яны маглі гаварыць?

“Хто іх ведае? — падумаў ён. — Шмат ёсць на свеце скакуноў, спрьітных людзей, нягоднікаў...” He, ён дараваць сабе не можа, што занадта захапіўся картамі і амаль забьіў назіраць за “хлопцам”. Больш ён такога глупства не зробіць...

Гольцман ужо не мог заснуць. Ён закашляўся і слабьім паўсонным голасам стаўраспытваць Рафалеску, пра што ён, уласна, увесь час размаўляў з Брайндэле-козак.

Спакойны тон адказу Рафалеску развеяў трывогу, якая запанавала ў душы Гольцмана.

— Пра што нам было размаўляць? Пра тое, пра сёе. Дробязі, чыстае глупства... Так сабе, балбаталі, лапаталіпра што папала...

— Усё-такі?..

Рафалеску пачаўрасказваць. Ён выдумляў адну бязглуздзіцу за другой і сам з сябе смяяўся, сам здзіўляўся, што мана льецца з яго вуснаў так лёгка, так свабодна, што ўсё ідзе так гладка, як па маслу. I чым болып ён хлусіў, тым больш праўдападобна ў яго атрымлівалася.

Рафалеску адчуваў, што гаворыць не тое, што трэба, і сам сябе перарваў:

— Гэтая Брайндэле-козак, праўда, слаўная жанчына. Добрая душа. Залатое сэрца. I, відаць, добрая актрыса. Трэба меркаваць, цудоўна іграе. Усе акцёры тут цудоўна іграюць. Што, ці ж не так?

Ніхто яму не адказаў. Заснуў, ці што, Гольцман? Так яно і ёсць, заснуў.

Але сон ягоны цяжкі. Штосьці перакотваецца ў яго ў грудзях, штосьці хрыпіць, і ные, і рвецца вонкі, захрасае ў горле, і няма канца-краю яго безупыннаму храпенню. Часты кашаль душыць яго, і ён лаеццаў сне: “Халера!” Павярнуўшыся на другі бок, ён засынае, зноў пачынае храпці, але кашаль не пакідае яго ў спакоі. Зноў і зноў прачынаецца ён на хвіліну ад прыступаў кашлю, зноў бурчыць у сне “Халера!” і зноў засьінае неспакойным сном.

Як можна спаць у такую ноч? — гэтага Рафалеску ніяк не мог зразумець. Дзіўная, напалову зімняя цудоўная ноч. “Хай будзе блаславёная гэтая ноч!..” Рафалеску ўстаў з пасцелі. Расчыніў акно. Амаль да пояса высунуўся з яго, доўга ўдыхаў у сябе поўнымі грудзьмі свежае паветра. Акінуў позіркам неба. Звёзды пагаслі. Убаку вісіць бледны, затуманены месяц. Вось-вось ён схаваецца. Перадранішняя сінь мала-памалу шарэе. He паспееш азірнуцца, як прачнецца шумны дзень. Але нашаму герою ўсё роўна, ці дзень, ці ноч. Што б там ні бьіло, гэты свет цудоўны! Цудоўны, мілы, прыемны свет! Хай жа будзе блаславёны гэты свет! Як жа можна спаць, калі так хораша на душы? Як можна спаць, калі сэрца такое перапоўненае і хочацца спяваць? Так, яму хочацца спяваць, спяваць бясконца!..

Раздзел шасцідзесяты

ДЫПЛАМАТЫ

Востры птушыны нос Гольцмана пачуў, што дырэктар львоўскага тэатра, гэты цурбан Ёкл бен-Флекл, закідвае вудачкі на яго “хлопца”. У Гольцмана, дзякуй Богу, пільны позірк. Ён бачыў, што ўсе круцяцца каля Рафалеску, “танцуюць” вакол маладога артыста і глядзяць на яго, як кот на сала. Але ён прытварыўся, быццам нічога не заўважае. “Танцуйце, дзеткі, скачыце, вы танцуеце на сваім уласным вяселлі...” Так думаў Гольцман, робячы адзін “ход” за другім.

Па-першае, ён уступіў у змову з братам прымадонны, які ўжо занадта абходжваў “хлопца”, занадта ўжо падлізліва яму ўсміхаўся. I што тут казаць, Гольцман мог бы за пояс заткнуць з дзесятак такіх разумнікаў, як гэты “барабан” Швалб.

Аднойчы Гольцман запрасіў трагікаІзакаШвалбаў “рэстарацыю” і за куфлем піва з каўбасою стаў расхвальваць яго аж данябёсаў. Пашлі Гасподзь яму, Гольцману, столькі шчасця, колькі таленту ў Ізака Швалба. Лепшага акцёра ва ўсёй трупе не адшукаеш. Хіба гэты дырэктар “Ёкл бенФлекл”, — каб яму згінуць! — варты мець такога трагіка, як Ізак Швалб?

Гэтым Гольцман адразу падкупіў Ізака. Ён закрануў, можна сказаць, самыя чуллівьія струны ягонай душы. I Швалб прызнаўся, — вядома, пад строгім сакрэтам, — што ён ужо даўно паслаў бы к чорту гэтага эксплуататара, але, па-першае, ён звязаны кантрактам яшчэ на тры гады, a па-другое, “няма нітак”. Былі б у яго грошы — эге-ге-ге! Дзе б ён быў цяпер! Каб яму так доўга гніць у зямлі, гэтаму Гецл бен-Гецлу, як доўга бачьілі б яго ў Львове. Ён, Ізак Швалб, ведаў бы, куды ехаць з такою прымадонначкай, як яго сястрычка. Лондан, кажуць, крыху большы за Львоў, га?..

— Я думаю, — пагадзіўся Гольцман, глыбока ўздьіхнуўшы.

He, яшчэ больш таго: у Швалба ёсць брат у Лондане, родньі брат, таксама папяроснік. Больш дакладна, ён бьіў папяроснікам, але цяпер ужо “бізнесмен” — дзялок. Прыслаў нядаўна свой партрэт: дзяцюк вось з такім брушкам, з

залатым ланцужком, з брыльянтавым кальцом — зусім не пазнаць. Дык вось, брат піша яму, каб ён абавязкова прыехаў з сястрою ў Лондан, там яны спазнаюць, што значыць жыць, як мае быць.

Гольцман слухаў яго ўважліва.

Які разумнік гэты браток Швалба, праўда? А сам ён, Гольцман, хіба супраць таго, каб пракаціцца са сваім “хлопцам” у Лондан? Яго ўжо даўно, вельмі даўно цягне туды, у Лондан. Слаўны, кажуць, гарадок. Ён адчувае, што там можна справы рабіць! Галоўнае — сабраць трупу, як на падбор. Ён, Гольцман ведае, чаго яму не стае. Для ансамбля яму не хапае добрага трагіка на самыя моцныя ролі ды прыгожай прымадонны. Знайсці б яму такіх, тады яму і мора па калена, каб яго чорт!

Праз паўгадзіны, Гольцман і Швалб, выйшаўшы з рэстарана з тоўстымі пахучымі цыгарамі ў роце, чамусьці доўга і моцна паціскалі адзін аднаму рукі і неяк своеасабліва абменьваліся сяброўскімі ўсмешкамі, як людзі, якія зразумелі адзін аднаго з першага слова і заключылі цесны таварыскі саюз з самымі сур’ёзнымі намерамі.

Дачуўшыся, што “язва” (Гольцман) штосьці занадта ўжо знюхаўся з “барабанам” (Швалбам), сёй-той з акцёраў адразу ж шапнуў на вуха дырэктару Гецл бен-Гецлу: “Так вось і гэтак. Наш Іцыкл занадта ўжо запанібрата з гэтым свістуном з Бухарэста...”

Дырэктар выслухаў усе гэтыя “байкі” з прытворным здзіўленнем. Ён нават умела перамяніўся з твару, зрабіў выгляд, быццам надзвычай абураны паводзінамі “валацугі”, і загадаў паклікаць да яго папяросніка Швалба.

Калі Швалб увайшоў, дырэктар зачыніў дзверы і вокны, азірнуўся кругом, і паміж ім і папяроснікам адбылася доўгая, дужаінтымная і — галоўнае — зусім сакрэтная размова. Гаварылі яньі ціха, ледзь чутна. Ці мала што... Араптам хтосьці прыклаў вушка да дзвярной шчылінкі з таго боку і падслухоўвае. Вакол жа лжывыя, фальшывыя людзі, інтрыганы, нядбайнікі...

Калі пасля гэтай канфідэнцыяльнай размовы Швалб выйшаў з дырэктарскага кабінета, яго чырвоны твар “палымнеў, як пажар, і пацеў, як пасля лазні”.

“Мусіць, атрымаўдобрую праборку”, — падумалікалегі. I... глыбока памыліліся.

Раздзел, шэсцьдзесят першы

ГОЛЬЦМАН РОБІЦЬ ХОД ЗА ХОДАМ

Новыя клопаты зваліліся на галовы артыстаў львоўскага тэатра. Яны ламалі сабе галовы над новай загадкаю: з чаго гэта раптам бухарэсцкі дырэктар так падружыўся з Брайндэле-козак? Па сваім звычаі яны пачалі вьісмейваць гэтую парачку, перакідваючыся вострымі жартамі і крылатымі слоўцамі:

— Здружыліся, нібы адно да аднаго прыліплі.

— Хочаш сказаць — абое ўліплі?

— Так, знюхаліся, як чорт з ведзьмай.

— Значыць, хутка будуць спраўляць свой шабас?

— Цяпер абаім шабаш!

— 3 чым іх і віншуем! У добры час!

— Дай Божа, каб гэта быў іх апошні час!

Каму б магло прыйсці ў галаву, што Гольцман праз пасрэдніцтва Брайндэле-козак “пад’язджае” да прымадонны Генрыеты Швалб? Трэба было валодаць вострым носам Гольцмана, яго тонкім нюхам, каб так хутка пранюхаць, што Брайндэле-козак можа быць тут самым лепшым памочнікам. I ён узяўся за справу ўмела, разважліва, з энергіяй і азартам.

Пачалося, вядома, з простай размовы, сумеснай прагулкі, з візіту да яе дахаты на правах даўняга знаёмага. Чым далей, тым адносіны іх рабіліся ўсё болып прыязнымі. Ён ад усяе душы рад, што яму давялося з ёй сустрэцца. Шкада толькі, што Шчупакатут няма.

— А што было б? — спыталася яна, гледзячы яму ў вочы сваімі маленькімі японскімі вочкамі і намагаючыся ўгадаць, што ён мае ў намеры.

— Ён лопнуў бы з прыкрасці.

— Амін, дай Божа! 3 вашых бы вуснаў ды Богу ў вушы!..

Яна ледзь-ледзь была не сказала — “з тваіх вуснаў”, але своечасова спахапілася. Ёй пачынаў рабіцца агідньім зварот да яго на “вы”. Божа, як можа змяніцца чалавек! Быў бы Шчупак цяпер тут і паглядзеў бы ён на свайго “Гоцмаха”, ён і сапраўды лопнуў бы ад злосці.

I Брайндэле-козак глядзіць не наглядзіцца на Гольцмана. Прыслухоўваецца да яго слоў і не можа ўдосталь наслухацца. Зусім не той чалавек. Сапраўды ж, і гаворкі нетыя. Ён гаворыць ужо пра “справы”, пра “забяспечаную будучы-

ню”, пра “капіталік”. Гоцмах — і “капіталік”, ха-ха... Ён выхваляецца, што ў яго, дзякуй Богу, водзяцца грошыкі. He Бог ведае які капіталіст, але са Шчупаком ужо можа пацягацца. У таго брыльянты, а ў яго наяўныя грошы. Наяўныя грошы даражэйшыя за любыя брыльянты, чорт бы іх забраў!”

— Адчапіцеся ад Шчупака, — перарывае яго Брайндэлекозак. — У яго цяпер засмучэнні, а не брыльянты.

— He паверу, пакуль не ўбачу сваімі вачыма, і не супакоюся, пакуль Шчупак не будзе мне боты чысціць. Каб яго халера скруціла заадно з маім кашлем!

Варта яму загаварыць пра Шчупака, як ён адразу ж пачынае хвалявацца, а захваляваўшыся, выбухае працяглым кашлем. Адкашляўшыся, ён закладвае пальцы за камізэльку і пачынае крочыць узад і ўперад па пакойчыку мадам Чарняк, адмяраючы вялікія крокі тонкімі, доўгімі нагамі. Гледзячы на наскі чаравікаў, ён не перастае выхваляцца сваімі бліскучымі справамі і сваім багаццем. Раптам, спахапіўшыся, ён спыняецца каля субяседніцы і пачынае апраўдвацца: хай яна не здіўляецца, што ў яго ёсць грошы. Вельмі проста, сваёю працаю нажыў. Зарабляў, збіраў, не дазваляў сабе лішняга і зберагаў на чорны дзень.

Ох, і колькі ж напакутаваўся ён, колькі нацярпеўся, пакуль выбіўся ў людзі. Хай паможа яму Гасподзь!

— Амін! Дай Божа, чаму б і не? — згаджаецца мадам Чарняк.

Ёй няўцям, у чым, уласна, ён апраўдваецца. Хіба ганебна мець грошы? Ганебна, наадварот, быць такім галадранцам, жабраком, валацугам, як усе гэтыя прайдзісветы, якія ходзяць — даруйце за выраз! — без сарочкі і ведаюць толькі адно — рэзацца ў карты, шпурляць грошы на вецер, браць у доўг з тым, каб ніколі не аддаць... Яна імі проста пагарджае, гэтымі нікчэмнымі людзьмі, што грошы для іх хоць бы што... паміж пальцаў прасейваюцца. Фі-фу-фа!.. Падумаеш, хіба нельга быць добрым акцёрам і берагчы капеечку? Што такое, з дазволу сказаць, чалавек без грошай? Што?..

— Цела без душы, — паддаквае ёй у тон Гольцман. Ён памятае, што яшчэ ў часы Шчупака заўсёды ў яе была “скарбонка”. Пагаворвалі, што Брайндэле-козак такая ж багатая грашыма, як і гадамі.

— Чаму б, — казалі акцёры, — Богу не стварыць цуду і

не зрабіць так, каб зямля праглынула яе, як некалі біблейскага Карэя , а яны б засталіся яе спадкаемцамі.

Размова паміж Гольцманам і Брайндэле рабілася ўсё большдружалюбнай.усё болып інтымнай. Паступова, паціху ды памалу, Гольцман падабраўся да сутнасці справы. Ён загаварыў пра мэту жыцця, пра забяспечаную будучыню, пра справы, планы і да таго падобнае.

Да якой пары ёй вандраваць па белым свеце і быць у рабскім падпарадкаванні ў такога аспіда, як гэты Ёкл бенФлекл? Ці не лепш было б ёй пайсці поплеч з ім, з Гольцманам? Два такія чалавекі, як ён і яна, могуць сапраўды штонебудзь распачаць, стварыць вартую гэтага справу, ці ж не праўда? Яны ж стрэляныя вераб’і, ведаюць, “пачым фунт ліха...” I як сабраць капіталік — гэтаму таксамаіх вучьіць не даводзіцца. Трэба ўмець абрываць капейку, але, галоўнае — трэбаўмець запасіць грошы. Зарабіць капейку не так ужо і цяжка, як захаваць яе. Капейку трэба берагчы. Капейка рубель беражэ. Занадта шмат ахвотнікаў на кожную капейку. Хіба не так?

— Занадтамнога ахвотнікаў, — згаджаецца Брайндэле.

Мірна цячэ гутарка, інтымная і ў той жа час дзелавая, пакуль Гольцман, нарэшце, не дабіраецца да галоўнай мэты сваёй размовы — да прымадонны.

— Трэба, — кажа ён, — пераманіць у Ёкл бен-Флекла гэтую прыгожую цялушку. '

— Прыгожую цялушку, ха-ха! — паўтарае Брайндэлекозак.

Па яе тлустым, круглым месяцападобным твары расплываецца ўсмешка, якая выяўляе белыя зубы. Па ўсім відаць, што яна задаволена: па-першае, тым, што яна ўгадала, каго ён мае на мэце, па-другое, тым, што ён назваў прымадонну яе сапраўдным імем. Апа-трэцяе, янаўвогуле задаволена ўсёй гэтай размовай. Гольцман пранізвае яе наскрозь сваім вострым, калючым позіркам і тлумачыць напаўсур’ёзна, паўжартам, чаму неабходна пераманіць да сябе “прыгожую цялушку”.

— Харошанькая прымадонна, ці разумееце, будзь яна дурная, як цялё, для справы сапраўдны скарб.

— Сапраўдны скарб, ха-ха! — пагаджаецца Брайндэле.

— Благаславенне Божае, — працягвае Гольцман тым жа напаўсур’ёзным, паўжартаўлівым тонам.

— Сапраўды благаславенне Божае! — падхоплівае Брайндэле, какетліва ўдарыўшы яго сваёй кароценькай

пухнатайручкай. Яетлусты, круглы, падобны намесяцтвар ад шчасця пакрыўся потам, а маленькія японскія вочкі звузіліся да таго, што іх стала амаль не відаць.

Раздзел шэсцьдзесят другі

РАМАНЫ БРАЙНДЭЛЕ-КОЗАК

Як магла не зразумець Брайндэле-козак намёкі Гольцмана “ісці з ім поплеч”? I як было не абрадавацца гэтым словамтакой адзінокай, беспрьітульнай, блукаючай душы, якая столькі гадоў вандравала з горада ў горад, з краіны ў краіну, з тэатра ў тэатр?.. Калі Гольцман быў яшчэ ў Шчупака і называўся Гоцмахам, тады была іншая гаворка. Але цяпер, калі Гоцмах стаў Гольцманам і дырэктарам уласнага тэатра, калі ён валодае такім скарбам, як гэты “хлопец” Рафалеску, з-заякогаўсе гатовы пабіцца, калі, датаго ж, у яго маецца сякі-такі капіталік, — цяпер зусім іншая гаворка! Калі б яны, як ён выказваецца, пайшлі поплеч, дьі калі б ёй удалося пераманіць “прыгожую цялушку” Генрыету, а затым учацвярых, разам з прымадоннай і гэтым “хлопцам”, паехаць па белым свеце, — о, тады ім і сам чорт не брат!

3 такімі прыемнымі думкамі наша Брайндэле-козак ўзялася за справу энергічна і разважліва, як сапраўдны дыпламат. I ўсё ёй, дзякуй Богу, удалося найлепшым чынам. Гэтае “бервяно” з харошанькім тварыкам — Генрьіета Швалб, лёгка дала сябе ўгаварыць і згадзілася на ўсе спакуслівыя прапановы і прывілеі, якія абяцала ёй мадам Чарняк. Болып за ўсё, аднак, мадам Чарняк спакусіла яе тым, што яна, Генрыета, будзе ў такой непасрэднай блізкасці ад “хлопца” — ад Рафалеску.

Генрыета, чырванеючы як макавы цвет, глядзела на мадам Чарняк сваімі вялікімі цудоўнымі блакітнымі вачыма. Брайндэле-козак заўважыла гэта і паспяшыла прыйсці ёй на дапамогу: яна не разумее, чаго тут саромецца. Справа звычайная... 3 кім не здараецца? Яна, мадам Чарняк, цудоўна разумее: ёй палец у рот не кладзі — адкусіць. Хіба яна не бачыць, што Генрыета траціць розум ад Рафалеску, а ён ад яе?

Генрыета Швалб успьіхнула: “Ад мяне? Адкуль вьі гэта ведаеце?”

О! Яна ведае. Мадам Чарняк усё ведае. Няма нічога на свеце, чаго б мадам Чарняк не ведала. Няма нічога на свеце, чаго б мадам Чарняк не сумела зрабіць. Толькі папрасіце яе, як належыць, і яна абладзіць выгадную справу ў адно імгненне. Раз, два, тры — і пад вянец!

— Брайндэле! Душачка! Міленькая!

Генрыета кідаецца ёй на шыю, хаваючы прыгожы палаючы твар у чырвоную ратонду мадам Чарняк.

Прымадонну нездарма ўзнагароджвалі мянушкамі: “прьігожаяцялушка”, “доўбня”, “авечка”. ГенрыетаШвалб, відаць, узялася даказаць усяму свету, што можна мець прыгожы тварык і ні на волас розуму. Брайндэле-козак магла б за пояс заткнуць, купіць і прадаць тузін такіх дурных прыгажунь, як гэта прымадонна львоўскага тэатра. О, хто не бачыў у гэтыя дні Брайндэле-козак, той у жыцці сваім не бачыў па-сапраўднаму шчаслівагачалавека. У кожнага стварэння свая зорка, і ўсякаму свой час, свая чарга. Прыйшла чарга і для Брайндл Чарняк. Брайндэле-козак адчула, што прыйшоў час і яе сэрцу прачнуцца ад доўгае спячкі і забіцца, затрымцець у прадчуванні шчасця.

Але бяда ў тым, што такое раптоўнае прабуджэнне ад сардэчнай спячкі яна перажывае не ўпершыню. Гэта не першы раман у яе жыцці і, відаць, не апошні.

Колькі разоў на працягу свайго жыцця яна ўжо апякалася! Колькі ўдараў нанеслі ёй гэтыя “хлуслівыя, сапсаваныя, здрадлівыя мужчыны!” I ўсё-такі жыццё нічому яе не навучыла.

Быў час, калі Шчупак меў патрэбу ў яе паслугах. Тады ён сватаўся да яе, і яна яму верыла. Потым яна валасы на сабе рвала... Да гэтай пары яна не можа спакойна чуць яго імя і ўсё-такі ўспамінае яго тройчы ў дзень.

Пасля Шчупака з ёй пачаў фліртаваць яго флігельад’ютант — наш стары знаёмы Шолам-Меер Мураўчык, Пацеха.

Ён, як той казаў, залез ёй ботам у сэрца. Справа, відаць, зайшла так далёка, што заставалася толькі павянчацца. Але Шолам-Меер і слухаць пра гэта не хацеў. Акцёр па прыродзе сваёй такая ўжо істота, што цярпець не можа шлюбных кайданаў. Дзяўчына, нявеста, прагулка, падарунак, вячэра, жарцікі, танец — усё, што хочаце, толькі не законны шлюб: “Лепшы шлюб — горш за горшую смерць...”

Раман Брайндэле-козак з Шолам-Меерам Мураўчыкам скончыўся так жа, як і ўсе яе раманы да яго і пасля яго. Па-

чалося з таго, што Мураўчык узяў у яе ў пазыку некалькі рублёў, за гэтым услед пайшла яшчэ пазыка, другая, трэцяя, а скончылася ўсё маўклівай сваркай, болем у душы і непрымірымай нянавісцю да ўсіх “хлуслівых, здрадлівых мужчын”.

Але якія раны не залечваюцца з часам? Грошы, узятыя ў яе ў доўг Шолам-Меерам Мураўчыкам, так і засталіся за ім беззваротнай пазыкай, а мадам Чарняк, як была, так і засталася мадам Чарняк (Зварот “мадам” яна сама сабе прысвоіла з прычыны паважнасці сваёй фігуры і сталасці свайго ўзросту).

Але яна не згубіла яшчэ надзеі. Раней ці пазней, але павінен жа прыйсці той, хто зразумее яе і ацэніць па заслугах. Ён павінен, павінен прыйсці. Янапрывядзеяго... да сябе, адкрые свой куфар, і ён убачыць яе скарбы. Ён убачыць яе бялізну, адзенне, каштоўнасці. Усё гэта прыгатавана для яго, для яго... А ён і не падазрае!.. Яна адкрые яму сваю душу, сваё сэрца. Ах, хай яна не такая прыгожая, як іншыя, бадай, не такая маладая, як яны.

Але затое колькі адданасці, колькі любві тоіцца ў яе сэрцы! Колькі чыстай сардэчнай прыхільнасці і цнатлівага пачуцця тоіцца ў яе душы!

На гэты раз выбар мадам Чарняк паў на Гольцмана. Цяпер Гольцман быў тым чалавекам, які заняў трывалае месца ў яе сэрцьі, уладарыў над ёю, як цар, камандаваў ёю да тае пары, пакуль яму гэта было трэба. А потым, калі яны разгаварыліся ад душы, аказалася, што яны адно аднаго проста не зразумелі. Што, уласна, абазначае “ісці поплеч”? Размова ішлапратое, кабянасталаўдзельніцайу ягоінтарэсах, яго кампаньёнкай.

“Ачаму б і не? 3 найвялікшым задавальненнем. Ёй трэба толькі ўнесці крышку грошай!”

Грошы ўнесці?.. Стаць удзельніцай у справунках?.. Хіба гэта было ў душы ў мадам Чарняк?.. Ілжывыя, здрадлівыя мужчыньі! Бедная Брайндэле-козак!

Раздзел шэсцьдзесят трэці

3 ВІЗІТАМ ДА МЕЦЭНАТА

Аднойчы львоўскі мецэнат доктар Левіус падчас антракту падышоў да дьірэктара Бярнарда Гольцмана і “вельмі пачціва” запрасіў яго разам з маладым маэстра

Рафалеску да сябе на абед. “Я спадзяюся, — сказаў доктар Левіус з ветлівай усмешкай, раскрываючы пры гэтым свае недарэчнапаразрастаныя зубы, — я спадзяюся, што вы мне не адмовіце”.

— Адмовіцца ад такога абеда? — вырвалася ў Гольцмана, і ён падміргнуў свайму сябру, як бы кажучьі: “Што скажаш? Вось дурніла, немец!” — Барані Божа! — працягваў ён. — Наадварот, з найвялікшым уніжэннем, вінаваты, з найвялікшаю павагаю...

Для нашага Гольцмана гэты візіт быў вялікім святам, да якога трэба было падрыхтавацца: “Эх, чорт вазьмі! Раз ідзеш датакогамецэнатанаабед, трэбаз’явіццаў належным выглядзе”. I ён пайшоў у магазін і першым чынам купіў сабе новы, з іголачкі, касцюм. Дахрыпаты сварьіўся ітаргаваўся з львоўскімі немцамі, пакуль, нарэшце, не сышоўся ў цане і набыў абноўку, можна сказаць, амаль задарма.

— Столькі б часу хварэць гэтаму Ёкл бен-Флеклу, колькі часу ў нас трэба шукаць такі касцюм, ды яшчэ за такую цану. Што скажаш, душа мая?

— Танней за крадзенае.

— А скажаш не?

— Чаму ж не?

— Чаго ж ты смяешся?

— А што ж, плакаць мне, ці што?

— Хто кажа плакаць? Эх ты, мазгаўня дубовая! — усклікнуў Гольцман.

Абодва разрагаталіся ад усяе душы і пачалі рыхтавацца даўрачыстагавізіту. Гольцман перш заўсё стараннавыбрыў свой высахлы, жоўта-зялёны твар, пакінуўшы для прыгажосці толькі невялікія чорныя бакенбарды. Яны ў нейкай ступені прыхарошвалі худзізну яго запалых шчок і выцягнутай шыі, якая тырчала з-пад беласнежнага стаячага каўняра, па-майстэрску павязанага элегантным галыптукам. Новыя лакіраваныя чаравікі з шырокімі шнуркамі і бліскучы цыліндр, які ўпрыгожваў яго завостраную галаву, надавалі яшчэ болыпай прывабнасці яго падгалістай вуглаватай фігуры. Яго юны друг Рафалеску не мог устрымацца ад ухвалы і зрабіў Гольцману камплімент, што ён з кожньім днём харашэе і маладзее.

— Прыгажэю — гэта яшчэ хай сабе, але ці маладзею — адзін Богведае! — зусім сур’ёзна сказаў Гольцман, нахіляючы галаву. — Бачыш, птушанятка маё, сівыя валасы? За гэта дзякуй Шчупаку, халера на яго.

Дзеля такога важнага візіту і Рафалеску апрануўся па апошняй модзе. Чорны смокінг асабліва адцяняў белізну яго вялікіх белых дзівоснай прыгажосці рук. Праўда, смокінг быў яму караткаваты і крышку вузкаваты, так як Рафалеску быў у тым узросце, калі чалавек расце не па днях, a па гадзінах. Шырокая беласнежная манішка, якая выглядвала з-пад выразу камізэлькі, сапернічала з белізной яго цудоўнай шыі. Ад усёй яго фігуры павявала такой свежасцю, такой прывабнасцю юнацтва, што было люба і радасна глядзець на яго. Нездарма Генрыета Швалб дала адстаўку ўсім сваім кавалерам і жаніхам і ўсур’ёз узялася за “заваяванне гэтага шчанюка”, у якога, “альбо сэрца каменнае, альбо вочы не на месцы, альбо ён увогуле яшчэ зялёны агурок...”

ГенрыетаШвалб, якая прывыкладатаго, кабусе “вар’яцелі па ёй”, ніяк не магла зразумець, што адбываецца з юнаком. Розуму недаступна! Яна, Генрьіета, заўсёдьі ў яго на вачах, спецыяльнадля яго прыбіраецца, прыхарошваецца; нядаўна толькі дзеля яго пашыла новую аксамітную сукенку “рэформ”, падбітую футрам: робіць усё, што мажліва, з сіл, можна сказаць, выбіваецца, а ён — ніякае ўвагі. Дзіўны хлопчык! Дзікун! Сапраўдны дзікун! To ён вясёлы, скача, танцуе, спявае... To раптам замаркоціцца, ходзіць як лунацік... “Трэба прыбраць да рук гэтага хлопчыка!”

Але “хлопчык” Рафалеску быў зусім раўнадушны да прымадонны Швалб. Яго сэрца, яго думкі, яго мары былі далёка адсюль. Ён мроіў пра Вену. У сне і наяве бачыў ён толькі Вену, Вену, Вену! Вена стала цяпер яму тым раем, куды рвалася ягоная душа. Там цяпер бьілі два чалавекі, якія прыцягвалі яго да сябе, як магніт. “Убачыць бы іх абаіх — і памерці!..”

Што Рэйзл цяпер у Вене, ён ведае ад Брайндэле-козак. Што ён знойдзе яе ў Вене, у гэтым ён не сумняваецца. Але ці пазнае яна яго? Як яна выглядае? Якой будзе іх першая сустрэча? Што ён скажа ёй пасля першага поціску рукі? Ён не скажа, хто ён, не прадставіцца ёй. He, хай яна сама яго пазнае...

I яна пазнае яго адразу, у першую ж хвіліну пазнае. Вось яны ўжо кідаюцца адно да аднаго ў абдымкі. Але слоў няма, нібыўіхязыкадняло. Толькі двасловы: “Рэйзл”і“Лейбл”...

Да гэтых залатых мрояў дабавілася яшчэ адна мара — Зоненталь... Цяжка сказаць, якая з гэтых мрояў больш зачароўвала, хто зіх дваіх займаў болып месцаў яго сэрцы...

Рэйзл, яго бажаство? Ці Зоненталь, сам Бог? Вось ён, Рафалеску, прыехаў у Вену. Ціведаецевы, штотакоеВена, чым славіцца Вена? Вена — гэта горад, дзе жыве Зоненталь. Што, сапраўды, Вена без Зоненталя?..

3 заміраннем сэрца пераступае ён парог дома вялікага артыста.

3 усмешкаю, яснай, як сон ранняй летняй раніцай, глядзіць на яго гэты бог артыстаў з абліччам анёла — вялікі Зоненталь. Ёнбярэяго, Рафалеску, зарукуівядзеваўнутраныя пакоі свайго пышнага, раскошнага палаца. Усаджвае насупраць сябе на крэсла. Слухае яго ігру і хваліць так, што ў Рафалеску галава кружыцца. “He, не ў такіх ролях яму належыць выступаць, — кажа Зоненталь тымі ж словамі і тым жа тонам, якім гаварыў доктар Левіус у першы вечар іхняга знаёмства. — He, такі з Божай міласці талент павінен паказаць сябе ў больш сур’ёзных класічных ролях...” Ну, кропля ў кроплю тыя ж словы, якія ён чуў ад доктара Левіуса, слова ў слова.

“Доктар Юліус Левіус”, — прачыталі нашы героі на маленькай меднай дошчачцы, прыбітай да вялікіх шырокіх варотаў раскошнага двара з жалезнай агароджаю. Там, у цені стройных таполяў, бачны багаты асабняк, высокі, грунтоўна пабудаваны, які глядзіць на вас з самавітай важнасцю і ўсім сваім выглядам быццам гаворыць: “Тут добра, тут зручна, тут спакойна!”

— Эх, грошы, чорт бы іх бацьку ўзяў! — не мог устрымацца Гольцман і, хорашанька высмаркаўшыся ў новую накрахмаленую насоўку, пацягнуў ручку званка.

Раздзел шэсцьдзесят чацвёрты

ЛЬВОЎСКІ МЕЦЭНАТ

Калі нашы званыя госці Гольцман і Рафалеску ўвайшлі да доктара Левіуса, яны яго амаль што не пазналі. Куды падзелася ўсмешка, якая заўсёды шырока расплывалася на яго ветлівым твары? Куды знікла яго гаварлівасць? Дома ён быў нейкі больш самавіты, паважны, строгі, стрыманы і нават як быццам меншы ростам, нацэлую галаву ніжэйшы. Зусім не той мецэнат, што ў тэатры. He той доктар Левіус, якім яго бачыш на вуліцы.

Нельга сказаць, каб доктар Левіус прыняў іх няветліва.

Наадварот, ён сам памог ім зняць паліто, запрасіў да сябе ў раскошны кабінет, застаўлены кнігамі знізу даверху, да самае столі. Пасадзіў іх у высокія мяккія крэслы і самым ветлівым ладам завёў размову на самыя нецікавыя тэмы: ці падабаецца ім Львоў, якой яны думкі пра надвор’е?.. Адным словам, гэта была адна з тых сухіх беззмястоўных размоў, да якіх, дзеля прыліку, звяртаюцца ў любым арыстакратычным доме, куды вас запрасілі абедаць, калі абед яшчэ не гатовьі, стол не накрыты і трэба неяк змарнаваць час, а гаварыць няма пра што. Гаспадар глядзіць на вас, як на адзінаццатую кару егіпецкую*, і думае сам сабе: “Сумны госць, алеж нічога не зробіш, даводзіцца няньчыцца з ім”. А госць глядзіць на гаспадара і таксама думае сам сабе: “Які чорт занёс мяне сюды на галодныя пакуты? Хіба ў мяне дома абеду няма?” Ваш настрой крыху паляпшаецца толькі тады, калі гаспадар, сарваўшыся з месца, запрашае вас да багата сервіраванага стала, прадстаўляе вас шыкоўна апранутай гаспадыні, якая прыветліваўсміхаецца, іўсаджвае вас на самае ганаровае месца — з правай рукі каля гэтае гаспадыні, шыкоўна апранутай, якая ветліва ўсміхаецца; калі вам наліваюць першы бакал і прапаноўваюць закуску, аразнастайныя стравы так і глядзяць з талерак і місак, так і прыманьваюць, так і казычуць ваш нюх, і вы мала-памалу пачынаеце ўваходзіць у сваю ролю, ролю званага дарагога госця.

Правёўшы з паўгадзіны са сваімі гасцямі ў паўафіцыйнай фармальнай гутарцы, доктар Левіус падняўся і, правёўшы гасцей праз цэлую анфіладу вялікіх, высокіх, раскошна мэбляваных пакояў з цяжкімі парцьерамі і высокімі блішчастымі люстрамі, падвёўіхданакрытагастала. Алезамест шыкоўнай гаспадыні, якая ветліваўсміхалася, яны ўбачылі сівую бабульку з жоўтымі маршчьіністымі шчокамі, падобнымі на кісліцу.

— Мая мамачка, — адрэкамендаваў яе доктар Левіус пасля таго, як падышоў да яе і пацалаваў руку.

“Мамачка”, жанчына ў парыку, у шаўковай сукенцы, у брыльянтавых завушніцах, у жамчужных каралях, ледзь удастоіла гасцей позіркам, і ад гэтага замарожваючага погляду ўіх кроў застьілаўжылах. “Старая ведзьма”, — як бы гаварылі калючыя позіркі Гольцмана, якімі ён абменьваўся са сваім другам. Даволі прагаладалыя, яны селі за стол і, не прымушаючьі доўга сябеўпрошваць, пачалі спаталяць голад, пільна разглядваючы ў той жа час доктара Левіуса,

фізіяномія якога зноў неяк дзіўна змянілася. На твары яго ўсё ж з’явілася нейкае падабенства ўсмешкі, але ўсмешка гэтая была падобная на грымасу чалавека, якому вось-вось трэба будзе вырваць зуб. Ён, здавалася, ужо набраўся сілы, закінуў галаву ўверх і, заплюшчыўшы вочы, адкрыў рот: “На, цягні, рві, рабі што хочаш!..”

Так выглядаў доктар. А “мамачка”? Яна, здавалася, думала: “Навошта ён прывёў сюды гэтых нядбайнікаў?..” He, не было ніякай тэмы для размовы. Гутарка не клеілася. Калі б не звон нажоў і відэльцаў, можна было б чуць, як жуюць нашы госці, якія ледзь не давіліся кожньім кавалкам. У такой урачыстай маўклівасці прайшоў абед. Госці шчыра ўзрадаваліся, калі доктар падняўся з месца, пацалаваў “мамачцы” руку і зноў запрасіў іх у кабінет.

Тут гаспадар адамкнуў адну з шуфлядаў свайго раскошнага пісьмовага стала і выняў тры розныя цыгары з трох розных пачак. Сваім вострым позіркам Гольцман адразу ж заўважыў, што ўсетры цыгары трох розных сартоў: добрага, горшага і проста агідныя. Добрую гаспадар узяў сабе, горшую прапанаваў Рафалеску, а агідную паднёс Гольцману.

Калі закурылі, то аказалася, што Гольцман ведае толк у цьігарах, таму што ён адразу ж увесь зморшчыўся і яго пачаў душыць кашаль. Калі б ён не прыйшоў сюды з пэўнай мэтаю і не меў асаблівых намераў, ён бы як мае быць разлічыўся б з мецэнатам за яго частаванне.

Гольцман не паленаваўся б спытацца, дзе ён дастаў такія цыгары-смярдзючкі, цыгары такога сорту, якія “падаюцца вагонамі” і прыгатаваньія для таго, каб “травіць мух”. Але паколькі візіт меў на ўвазе пэўную мэту, то Гольцман сабраў усю сваю сілу, каб цярпліва дакурыць цыгару трэцяга сорту да канца. Безупынку кашляючы і ледзь не задыхаючыся, ён у дадатак быў вымушаны выслухаць цэлую лекцыю пра мастацтва, якую доктар Левіус палічыў абавязкам зноў прачытаць юнаму маэстра.

“Зноў тая ж песенька, проста ванітуе, — думаў Гольцман, — зноў мастацтва і ў трэці раз мастацтва... Класічныя ролі. Вена... У нас у Вене... I Зоненталь — наш Зоненталь... Злавіў беднага Рафалеску гэты немец... А дурны “хлопец” глядзіць яму проста ў рот, думае — прамудрасці чуе. Бясконцае ліха! Пэцнуць бы яму раз па нюхаўцы, і канец!”

— Прашу прабачэння, пан немец, чалавек я просты і не

разумеюўсёй гэтай прамудрасці. Вы кажаце, што “хлопцу” нельга іграць моцных роляў, у якіх ён выступаў да гэтага часу, і што яму неабходна вучыцца. Вену, вы кажаце, яму пабачыць трэба. Ну што ж, можа, вы маеце рацыю. Паўстае пытанне: калі рэчку бачыш, то як яе рукамі дастаць? Вы, напэўна, чулі прыказку: “He маючы пальцаў і фігу не пакажаш...”

Пры гэтым Гольцман падміргнуў свайму другу, заклікаючы яго на дапамогу.

He зразумеў яго Рафалеску ці зрабіў выгляд, што не зразумеў, але надапамогу не прыйшоў. Дарэмныя быліўсе надзеі Гольцмана на мецэната...

Мецэнат сарваўся з месца, як апараны:

— Пардон. Вы, напэўна, маеце на ўвазе ліст, які я абяцаў вам даць да майго друга Зоненталя. Хвіліначку.

Дарэмна стараўся яго супакоіць Гольцман, запэўніваючы, што з лістом можна пачакаць. Марна Гольцман некалькі разоў вяртаўся да гэтага ж пытання, дарма вельмі празрыста намякаў, што “паездкаж павінна каштаваць Бог ведае як дорага”, што ім не хапае “нітак”, што ў іх “лічаныя грашы”, — доктар Левіус быў глухі, як пень, да ўсіх яго намёкаў.

Бачачы, што справа кепская, Гольцман зрабіў быў спробу загаварыць больш выразна. Менавіта спробу, не больіп, бо ледзь толькі Гольцман раскрыў рот і сабраўся заікнуцца пра грошы, як доктар Левіус адразу перадаў яму ліст, некалькі разоў паціснуў яму руку, пазваніў швейцару і, паказаўшы на гасцей, даў зразумець гэтым жэстам, што “паны” збіраюццаадыходзіць. Затым ён сам вельмі пачціва правёў іх да дзвярэй:

— Сёння ваша апошняя гастроль. Убачымся ў тэатры, напэўна, убачымся. Тады ўжо пагаворым пра ўсё, пра ўсё рашуча. Да пабачэння! Вельмі ўдзячны вам за візіт. Да пабачэння!

Раздзел шэсцьдзесят пяты

АПОШНЯЯ ГАСТРОЛЬ У ЛЬВОВЕ

Апошні спектакль знакамітай бухарэсцкай трупы перад яе ад’ездам са Львова прайшоў яшчэ з большым трыумфам, з болыпым бляскам, чым першыя паказы. Гэта быў сапраў-

ды на рэдкасць удалы спектакль. Усе акцёры былі на сваіх месцах. Рэжысёру не трэба было аблівацца потам. Дырыжору не давялося надрывацца — “калоць дровы”. Суфлёру літаральнанебылочагорабіць. Усёішло як памасле. Акцёрьі абедзвюх труп у гэты вечар як быццам спеліся і над усімі велічна лунаў і ўладарыў дух юнага мастака.

Рафалеску і сам адчуваў, што ў гэты вечар ён у настроі. Які не бессэнсоўны і бязглузды быў змест п’есы, але ансамбль быў на рэдкасць добры. Сапраўдныя знатакі мастацтва мелі асалоду, знатакі сярэдняй рукі былі не ў сабе ад захаплення, а шырокая публіка шалела і літаральна разносілатэатр: “Ра-фа-ле-ску! Ра-фа-ле-ску!”

Рафалеску на гэты раз ішоў насустрач жаданням публікі і шматразова выходзіў на выклікі. Выходзіў не адзін, а са славутай львоўскай прымадоннай, якая дзяліла з ім трыумф гэтага вечара. Кожны раз, калі Рафалеску браў яе за руку, усё яе цела трымцела: “Хлопец будзе мой... Патрапіць да мяне ў запрэжку”, — думала Генрыета Швалб і шырока ўсміхалася, зіхочучы сваімі белымі зубкамі і ўсімі падробнымі брыльянтамі, набытымі ёю за апошні час.

Брат-трагік, гледзячы на сястру, таксама быў вельмі ж задаволены... Перад ім адкрылася залатое дно. Удача прываліла да яго з усіх бакоў. Па-першае, ён вызваляўся ад гэтага крьівапіўца Гецл бен-Гецла. Па-другое, ён і дырэктар Гольцман ударылі паруках і заключылі дагавор, паякім ад гэтага часу яны робяцца кампаньёнамі і адкрываюць удвух сваю справу —тэатр пад фірмай “Гольцман, Швалб і К°”. А чаго варта тое, што ён пазбавіўся яшчэ ад аднаго нялёгкага грузу? Яшчэ адна гара з плячэй далоў — клопаты пра сястру Ентл, ці Генрыету, якая цяпер ужо — ён у гэтым упэўнены — не на жарты ўскружыла галаву “хлопцу”. “Нішто сабе замужжа, — думаў ён, выціраючы рукамірасчырванелы твар. — Mae калегі, нікчэмныя акцёрчыкі, лопнуць ад злосці, а майго дырэктара “Ёкл бен-Флекла”, як яго называе Гольцман, дасць Бог, схопіць паралюш...”

— Чаго вы кожную хвіліну зазіраеце ў шчылінку? Karo вы там шукаеце? — спытаўся Швалб у свайго новага кампаньёна Гольцмана, які рассеяна круціўся за кулісамі і штохвілінна зазіраў у глядзельную залу, шукаючы кагосьці вачыма.

— Учарашні дзень, — адказаў Гольцман, не перастаючы глядзець у партэр.

Гэта ён шукаў доктара Юліуса Левіуса, які абяцаў прыйсці на апошні спектакль, але не прыйшоў. Гольцмана гэта датаго ўгнявіла, што ёнувесь вечар, не ііерастаючы, асыпаў праклёнамі ўсіх дактароў, усіх немцаў і ўсіх мецэнатаў усяго свету, жадаючы ім загінуць ад халеры, згарэць у агні...

— Karo вы з такой любоўю благаслаўляеце? — цікавіліся акцёры.

— Я ўспомніў свайго дзядзьку-краўца, які ўсё жыццё быў бядняк з беднякоў, хоць і любіў пажывіцца за кошт рэшткаў матэрыялу сваіх заказчыкаў... Цяпер ён ужо на тым свеце, хай удастоіцца ён месца ў раі ў імя сваіх залатаных штаноў...

Але акцёры не задаволіліся такім тлумачэннем. Яны адразу ж шапнулі на вуха дырэктару, што тут штосьці нядобра, што “свістун” з Бухарэста, гэта значыць Гольцман, у вельмі расстроеных пачуццях. Што б гэта магло значыць?

“У расстроеных пачуццях?— падумаў Гецл бен-Гецл. — Вы аслы! У расстроеных пачуццях ён будзе па-сапраўднаму заўтра, калі давядзецца ад’язджаць адсюль... Заўтра вы пачуеце нешта ашаламляльнае”.

На другі дзень усе сапраўды пачулі надзвычайную навіну. 3 той парьі, як існуе львоўскі яўрэйскі тэатр і Гецл бенГецл у ім дырэктарам, Львоў яшчэ не быў сведкам такіх ашаламляльных падзей: у яго, у дырэктара, з-пад носа забралі ўвесь “хедар”, разарылі яго да тла. Пераманілі ў яго перш за ўсё прымадонну — і якую прымадонну! А з ёй за адным махам перацягнулі і яе брата-нядбайніка, ды яшчэ аднаго акцёра, Беню Горгла, выключнага суфлёра. Нават мадам Чарняк, яна ж Брайндэле-козак, і тая знікла з імі к чорту.

— Што цяпер рабіць? — жаліўся небарака Гецл бен-Гецл астатнім акцёрам. — Хоць вазьмі ды закрывай тэатр, альбо кладзіся жывым у дамавіну!

— Нічога іншага вам не застаецца, — суцяшалі яго тыя акцёры, што засталіся, і з гора пайшлі ў кафэ “Манаполь” перакінуцца ў картьі.

А дырэктар львоўскага яўрэйскага тэатра ўзяў ногі на плечы і пусціўся ў пагоню за ўцекачамі ў Вену і Бухарэст. Адтуль, калі спатрэбіцца, ён паедзе і далей. “Ды не будзе маё імя Гецл, калі я іх не накрыю. Хіба што Бога няма на свеце...”

Раздзел шэсцьдзесятп шосты

БІЯГРАФІЯ ШВАЛБАЎ

Дагавор нашых знакамітых кампаньёнаў Гольцмана і Швалба быў, нарэшце, паспяхова заключаны пры ўрачыстых абставінах у слаўным, вясёлым горадзе Вене. Адбылася гэта высокаўрачыстая падзея ў адным з венскіх рэстаранаў, які, праўда, належыць далёка не да ліку першакласных, але ў якім усё ж можна ў асобным кабінеце і за куфлем пільзенскага піва нядрэнна правесці час.

Зняўшы адзін з такіх кабінетаў, нашы кампаньёны з вока на вока дамовіліся пра ўмовы і распрацавалі пункт за пунктам усе падрабязнасці дагавору, а менавіта:

1) Гольцман і Швалб адкрываюць тэатр пад шыльдаю ‘Тольцман, Швалб і К°”.

2) Дырэктарамі тэатра з’яўляюцца абодва кампаньёны — Гольцман і Швалб.

3) Асноўным укладам бакоў у агульную справу лічыць з боку Швалба — яго сястру на ролі прымадонны, а з боку Гольцмана — славутага артыста Лео Рафалеску на ролі першага палюбоўніка.

4) Уся выручка, за вылікам расходаў, дзеліцца паміж абодвума дырэктарамі напалам.

5) Самі дырэктарьі ўдзельнічаць у спектаклях не абавязаны. Але калі здарыцца, што хто-небудзь з акцёраў сур’ёзна захварэе і не зможа іграць, тады яго замяняе адзін з дырэктараў; у гэтым выпадку заробак хворага акцёра ідзе на карысць абодвух дырэктараў.

6) Усе акцёры працуюць на марках. Гэта азначае, што з усяго чыстага заробку дырэкцыя перш за ўсё здымае на сваю карысць палову, астатняя сума размяркоўваецца паміж акцёрамі згодна з каштоўнасцю і становішчам кожнага ў трупе, апрача Рафалеску і Генрыеты, якія атрымліваюць двайную долю.

7) Божа барані, каб хто-небудзь з акцёраў ведаў, колькі дырэкцыя зарабляе альбо колькі, барані Бог, дакладвае.

8)      Касірам прадпрыемства павінен быць...

Тут паміж дырэктарамі выйшла невялічкае непаразуменне. Кожны, натуральна, хацеў быць бліжэй да касьі. Але хутка Гольцман знайшоў дасціпны кампраміс: каля касы

будзе сядзець Швалб, таму што ён крыху цяжкаваты на пад’ём, затое ўсе расходы, грашовыя рахункі і разлікі павінны праходзіць праз Гольцмана.

Было выпрацавана яшчэ некалькі другарадных пунктаў — і ўсе з розумам і з веданнем справы. У складанні дагавораў у Гольцмана быў вялікі вопыт: ён на гэтым, можна сказаць, сабаку з’еў. Быўшы Гоцмах прайшоў някепскую школу, маючы сваім настаўнікам такога спецыяліста, як Шчупак, — знікнуць бы яму з твару зямлі!

Выпрацаваўшы ўсе пункты дагавора, Гольцман пазваніў, запатрабаваў пяро і чарніла, каб замацаваць на паперы іх дагавор, і звярнўся даволі ветліва да свайго кампаньёна:

— Ану, рукі на стол, ногі пад стол і каб было раз-два-тры!

— Мне — пісаць? — прастадушна адказаў Швалб, адсоўваючы ад сябе паперу і чарніла. — Я, ці паверыце, за ўсё сваё жыццё не браў пяра ў рукі.

— He можа быць! — усклікнуў Гольцман з прытворным здзіўленнем. — Як гэтамагчыма, каб чалавек зусім не ўмеў пісаць? Ну, хоць бы некалькі слоў на нашай роднай яўрэйскай мове, на простай яўрэйскай мове?

— Адкуль? — абсалютна сур’ёзна апраўдваўся перад кампаньёнам Швалб. А так як ён дапіваў ужо трэці бакал і язык у яго развязаўся, то ён падрабязна расказаў Гольцману ўсю сваю даволі цікаўную біяграфію, якую мы перадаем тут у самых агульных рысах.

Нарадзіўся ён — дзе, і сам ён не ведае. Рос сіратой, хто яго бацькі — ён не ведае. Уласна, ён рос не адзін, — іх было трое сірот: ён, яго старэйшьі брат Нісл, той самьі, што жыве цяпер у Лондане, ды ў прыдачу яшчэ маленькая сястрыца Ентл — тая самая прымадонна, якую цяпер завуць Генрыетай. Усе яны, такім чынам, валяліся на вуліцы, кожны ў сваёй кучы смецця, пакуль добрыя людзі не злітасцівіліся над імі і сяк-так размясцілі, аднаго — сюды, другога — туды. Яго з братам Ніслам аддалі пекару — разносіць здобныя абаранкі. Неўзлюбілася ім гэта прафесія, і яны ўзяліся за папяросьі. На гэтым болып заробіш. Такім чынам, уласна кажучы, на папяросах таксама хутчэй хваробу нажывеш, чым прыстойна заробіш. Шчасце, што ў яго з маленства быў талент да тэатра. У свята пурым ён заграбаў кучы золата... Адным словам, удвух сяк-так перабіваліся з хлеба на квас. Праўда, яны хадзілі голыя і босыя, галадаць ім таксама да-

водзілася нярэдка, але затое самі сабе гаспадары, хоць вазьмі ды пакажы фігу ўсяму свету. Кепска было толькі з “дадачай”, гэта значыць з сястрыцаю. Што рабіць з дзяўчынаю? Аддалі яе ў паслугі, паставілі на месца, служанкай значыць. За адзін кавалак хлеба, абы з плеч далоў. Але з ёю была сапраўдная цяганіна — адна непрыемнасць за другой. Ледзь не кожныя тры тыдні яна мяняла месца. Таму што, наяе няшчасце, яна з дзяцінства была дзяўчына хоць куды, не тое, значыць, каб вызначалася розумам, але была вельмі прыгожая. А ў ва ўсіх амаль гаспадароў — чума б іх усіх перадушыла! — такая ўжо звычка: як убачаць прыгожую дзяўчыну, дык у іх адразу вочы робяцца бліскучыя... Быў бы хоць дома старэйшы брат Нісл, — ён бы з імі сумленна расквітаўся. Яны б ужо сваім унукам і праўнукам наказалі б не прыставаць да дзяўчыны. Таму што мой брат Нісл — вы бачыце, які я! — але супраць яго я, дварняк, нічога не варты! Але, як на грэх, уздумалася яму, брату Ніслу значыць, паехаць чорт ведае куды — у самы Лондан. Пайшоў як мае быць, пехатою, абяцаў пісаць пісьмы кожны тыдзень. Але дзе там! Куды там! Паехаў, і след прастыў. Калі ж ён успомніў напісаць нам? Гады ў рады! Тады, калі ён, Ізак Швалб, бьіў ужо акцёрам на моцныя трагічныя ролі, а сястра ўжо стала прымадоннаю ў гэтага Ёкл бен-Флекла. Ну, паўстае пытанне: калі ж яму, Швалбу, быў час вучыцца пісьму?

Выслухаўшы цікаўную біяграфію свайго адкрытага кампаньёна, наш Гольцман павінен быў пагадзіцца, што Швалб абсалютна правы. Ён, Гольцман, і сам, кажучы сумленна, умее пісаць толькі сам-насам з сабою, калі ніхто не бачыць. Але, па сутнасці, дзеля чаго ўвогуле ўся гэтая пісаніна?

3 гэтымі словамі Гольцман разадраў напалам чысты ліст паперы і ўсклікнуў:

— Хай праваляцца яны скрозь зямлю, усе гэтыя паперы! К чорту пісаніну! “He вексель плаціць, а чалавек”. Дамо лепш адзінаднамурукі, каб усё, прашто мытут дамовіліся, выконвалася свята і непарушна. Вып’ем жа па куфлю піва і расцалуемся. Будзем здаровы! За росквіт новае справы на шчасце і радасць нам!

— Будзем здаровы! Дай Бог шчасця і ўсялякага дабра! — Амін!

— Амін, амін!

Раздзел шэсцьдзесят сёмы

ПЕРШЫ ВІЗІТ ДА ВЯЛІКАГА ЗОНЕНТАЛЯ

Прыйшоўшы дахаты крыху пад чаркаю, нашы кампаньёны нікому не расказвалі пра тое, што толькі што заключылі сур’ёзнае пагадненне. Яны пачалі вывучаць горад, падшукваючы памяшканне, прыдатнае для яўрэйскага тэатра. Але хутка ім давялося пераканацца, што гэта марная праца. Вена не горад, а венскія яўрэі — не яўрэі.

— Што гэта за яўрэі, — казаў Гольцман, — якія могуць абысціся без яўрэйскага тэатра? Яўрэяў, якія альбо бягуць на Зоненталя, альбо задавальняюцца кабарэ, а то і зусім таннай карчомкай, дзе збіраюцца за куфлем піва, пакурваюць цыгары і, слухаючы песні накшталт “Хава” ці “У пятніцу вечарком”*, крычаць “брава”, пальчыкі аблізваюць, — такіх яўрэяў варта было б павесіць на першым дрэве альбо застрэліць з першага ружжа.

Так тлумачыў сам сабе Гольцман на сваёй своеасаблівай мове. I кампаньёны вырашылі плюнуць на шыкоўную Вену і зноў адправіцца ў правінцыю, зрабіць турнэ па мястэчках блаславёнай Галіцыі, Букавіны, Румыніі, дзе яўрэі яшчэ не паспыталі ад дрэва пазнання, дзе публіка яшчэ ідзе глядзець на яўрэйскага акцёра так жа, як бягуць, напрыклад, глядзець на мядзведзя, слана альбо малпу...

Адзінае, што ўтрымлівала Гольцмана ў Вене, было жаданне пабачыць Зоненталя. “Акцёр, які валодае мільённым багаццем, варты таго, каб дзеля яго застацца лішні дзянёк у Вене”, — гаварыў Гольцман. I не таму, што на яго робяць такое ўражанне мільёны. He дай Бог! Хіба мала мільянераў ён бачыў на сваім вяку? Яму даводзілася і размаўляць з мільянерамі, і ездзіць з імі ў адной карэце, і нават, калі хочаце, абедаць з імі за адным сталом (намёк на доктара Левіуса-Левіафанаса Львова). Гольцман, бачыце, той думкі, што акцёр, які здольны быў не толькі зарабіць цэлы мільён, але і не змарнатравіць яго, не прапіць і не прайграць у карты — такі акцёр увогуле выключная рэдкасць, і пабачыць яго варта.

I Гольцман асвяжыў свае строі, выгладзіў цыліндр, купіў новыя пальчаткі і паўшаўковы парасон, узяў з сабою пісьмо доктара Левіуса і звярнуўся да Рафалеску:

— Ну, маё дарагое птушанятка, ні пуху, ні пер’я! Тут,

праўда, кампаньён Швалб заявіў, што ён таксама быў бы не супраць пайсці разам з імі да Зоненталя: “Раз у нас агульная справа, то тут і гаворкі няма”.

Але Гольцман адразу ж абарваў яго:

— He! Дурышся! Дружба — справа святая, а камерцыя — справа іншая. Кампаньён кампаньёнам, а ўсё-такі кожны чалавек павінен ведаць сваё месца...

Швалб не мог зразумець упартасці свайго кампаньёна. Што за бяда? Даражэй, ці што, будзе каштаваць, калі яны пойдуць утрох? Ці ён адкусіць у Гольцмана кавалачак Зоненталя? Але тут Гольцман растлумачыў яму толкам: “Кожны павінен ведаць сваё месца. Пусці свінню пад стол, яна і ногі на стол...” Гэта пакрыўдзіла Швалба, і ён даволі празрыста намякнуў, што прымадонна Генрыета пакуль што яшчэ яму сястра, а ён, Швалб, яе брат, — і хай ён, Гольцман, пра гэта не забывае... Тут ужо Гольцман выйшаў з сябе, увесь успыхнуў, раз’юшана, як звычайна, раскашляўся, і, вымавіўшы старазапаветнае: “He трэба мне ні твайго мёду, нітвайго джала”, — тут жа вытлумачыў гэта па-свойму: “He лезь да мяне на гарышча і не паскудзь мне лесвіцы”.

Hi Рафалеску, ні Гольцман не маглі зразумець, чаму Зоненталь вялікі Зоненталь, жывене ваўласным асабняку, а ў гасцініцы.

— Як жа так? Калі наш брат валяецца ў гразі разам з гаспадарскімі курамі, качкамі і клапамі, дык на тое ж мы бедныяяўрэйскіяакцёршчыкі. АлеЗоненталь? У Вене! Што гэта значыць? Ці мажліва гэта?

Так гаварыў Гольцман свайму другу, разваліўшыся ў прыстойным экіпажы, які вёз іх даЗоненталя. Але як толькі яны пад’ехалі да фешэнебельнага атэля, у якім жыў Зоненталь, і да іх насустрач выйшла нейкая важная персона ў ліўрэі з залатымі гузікамі, Гольцман адразу змяніў свой погляд і звярнуўся да Рафалеску: “Эх, грошы!.. чорт бы іх бацьку ўзяў!” Суб’екту з залатымі гузікамі ён сказаў, што хоча пабачыцца з Зоненталем. Залатыя гузікі агледзелі абодвух зверху ўніз і далі зразумець, што Зоненталя бачыць немагчыма. “Чаму, напрыклад?” — “Таму што Зоненталь не прымае”. — “Што значьіць “не прымае”?” Гэтыя словы былі пакінуты залатымі гузікамі без адказу, і важная персона ў ліўрэі зусім была ўжо сабралася пайсці. Тады Гольцман з пачуццём уласнае годнасці заявіў, што ў іх ёсць пісьмо да Зоненталя ад адной вельмі паважанай асобы, у якой не меншае багацце, чым у яго гаспадара. Хай ён не

думае, што яны, маўляў, нейкія прайдзісветы: перш за ўсё, яньі таксама артысты...

Тут Гольцман узяўся за цыліндр, зняў пальчатку і адразу ж, зноў надзеўшы яе, па-сяброўску паляпаў чалавека ў ліўрэі па плячы. Той крыху разгубіўся ад такога абыходжання, узяў пісьмо, пайшоў наверх, прымусіўшы наведвальнікаў даволі доўга чакаць у вестыбюлі, затым вярнуўся з адказам: Зоненталь вельмі просіць прабачэння, але ён зараз працуе над новай роляй. Калі яны хочуць, што б там ні было, гаварыць з ім, то могуць прыйсці сёння ў тэатр, за кулісы падчас антракту.

Больш ад суб’екта з залатымі гузікамі нельга было дабіцца ніводнага слова, бо не паспелі яны рот раскрыць, ёнпаказаўім, што ззадуўяготакіяж гузікі, як і спераду...

— Усе паганыя сны, што мне сніліся ў гэтую ноч, і ў мінулую ноч і ва ўсе ночы за цэлы год, хай абрушацца на Зоненталя, доктара “Левіафана” і на ўсіх мецэнатаў усяго свету! Але толькі вось што, маё дарагое птушанятка: замочак на язычок — і маўчок!

Так гаварыў Гольцман свайму другу на зваротным шляху ад Зоненталя. У абодвух твары гарэлі ад сораму.

Раздзел шэсцьдзесятп восьмы

МАРНЫЯ НАДЗЕІ

Вярнуўшыся пасля гэтага візіту ў такім настроі, нібы іх выхвасталі, Гольцман і Рафалеску былі вельмі шумна і ўрачыста сустрэты ўсёй акцёрскай браціяй.

— Ну? '

— Што “ну”?

— Што чутна ў вялікага Зоненталя?

— Што можа быць чутна? — працягнуў Гольцман, не губляючыся, з прытворна спакойным, абыякавым выглядам. — Уявіце сабе, ёсць на каго паглядзець.

I Гольцман перадыхнуў і пачаў плесці лухту, расказваць пра Зоненталя цуды. Як ён раскошна жьіве! Што за залатьі чалавек! Як ён іх прыняў! Пачаставаў чаем, півам і цыгарамі. “Кожная цыгара — вось такой велічыні!”

I паказваючьі рукамі, якія цыгары ім там дарылі, Гольцман заехаў адной рукой проста Швалбу ў твар. Швалб, які,

як мы ведаем, быў спецыялістам у цыгарах, не мог утрымацца ад заўвагі, што такіх вялікіх цыгараў не існуе. Каму ж яшчэ так ведаць гэты тавар, як не яму, які гандляваў усё жыццё цыгарамі.

— Вось, вось, шкада, сапраўды, — рэзка абарваў яго Гольцман, — што ты ўзяўся не за сваю справу. Лепш бы ты застаўся папяроснікам, тады наяўрэйскай сцэне адным цурбаном было б менш.

Такі адказ быў крыху рэзкаваты ў адносінах да такога артыста, як Швалб; яго чырвоньі твар яшчэ больш пабарвавеў, і ён пачаў пацець. Але Швалб быў не з тых людзей, якія вельмі чуллівыя да зняваг і доўга носяць крыўду ў душы. He дзіўнатаму, што яны адразу ж памірыліся і вырашылі ў той жа вечар купіць ложу ў Бург-тэатры і ўсёй кампаніяй пайсці на Зоненталя. Вядома, так толькі гаворыцца — усёй кампаніяй. Пойдуць яны ўпяцярых: абодва дырэктары, Рафалеску, Генрыетаі Брайндэле-козак.

— Ну, а астатнія?

— 3 астатнімі нічога не здарыцца, — разважаў Гольцман, — калі яны пасядзяць вечарам дома і павячэраюць усухамятку. А калі яны вельмі хочуць, то могуць без усякай цырымоніі ўзабрацца на самы верх, на галерэю. Гэта будзе, па-першае, значна танней, а заадно ўжо і да Бога бліжэй.

Адным словам, Гольцман не выявіў ніякіх прыкмет незадавальнення. Наадварот, гэтай раніцаю быў болып вясёлы і гаваркі, чым звычайна; грымаснічаў, выкідваў разнастайныя жарты, напяваў і прытанцоўваў, нібы Бог ведае якое шчасце яму прываліла.

Зусім інакш паводзіў сябе другі візіцёр — Лео Рафалеску. Наколькі Гольцман быў вясёлы і жыццярадасны, настолькі Рафалеску быў засмучаны, змрочны і хадзіў як у ваду апушчаны. Усе яго залатыя мроі развеяліся як дым, усе салодкія мары разбіты журботнай рэчаіснасцю.

Першай яго мараю было сустрэцца ў Вене з дачкою кантара Рэйзл, ці Розай Співак, з-за якое ён начэй не спаў. Другой марай была сустрэча з вялікім Зоненталем.

Але дарэмна ён рваўся ў Вену, да славутай спявачкі Марчэлы Эмбрых, у якой выхоўвалася Рэйзл, альбо Роза Співак. Пасля доўгіх роспытаў і пошукаў ён даведаўся толькі адно: ні Марчэлы Эмбрых, ні Розы Співак у Вене няма. МадамЧарняк, якаяранейручалася, штоРозанапэўна ў Вене і запэўнівала, што абавязкова расшукае яе, і, што б там ні было, звядзе яе з ім, Рафалеску, цяпер чамусьці

нечакана змяніла тон і пачала размаўляць з ім зусім паіншаму. Кожны раз яна прыносіла іншую навіну: то ёй перадавалі, быццам Роза Співак разышлася з Марчэлай Эмбрых і паехала ні з таго, ні з сяго з якімсьці артыстам у Берлін... To раптам ёй стала вядома, што Розаў Парыжскай кансерваторьіі, навучаецца музыцы за кошт нейкага багатага мецэната Жана Рэшко — француза, які закахаўся ў яўрэйскую спявачку. Нарэшце ў адзін цудоўны дзень яна прыйшла ў сваёй чырвонай ратондзе, адазвала Рафалеску ўбок і паведаміла па сакрэту, што, па самых дакладных звестках, Роза Співак цяпер у Лондане, выступае там на канцэртах разам са знакамітым скрыпачом Грышам Стэльмахам — гэта яўрэйскі хлопчык, слава якога грыміць па ўсім свеце. Пагаворваюць нават, што гэты Грыша быццам бы жаніх Розы. А, можа, яны ўжо павянчаліся.

— Хлусня! Лухта! — міжволі вырвалася ў Рафалеску.

— Што “хлусня” і “лухта”? — спыталася мадам Чарняк, акінуўшы яго позіркам сваіх маленькіх японскіх вачэй. На яе круглым месяцападобным твары расплылася шырокая ўсмешка, ад чаго тоўстыя губы яе вялікага рота раскрыліся, агаліўшы здаровьія белыя зубы.

Ах! Калі б Рафалеску не саромеўся, ён падняў бы руку на гэту ведзьму — такой агіднай падалася яму ў гэту хвіліну ўся яе фізіяномія, яе тлусты, круглы твар, яе маленькія японскія вочкі, яе танцуючая фігура ў чырвонай ратондзе. А яшчэ ж не так даўно яна здавалася яму такой сімпатычнай. He! He тая Брайндэле-козак, чым раней. Зусім не тая.

Раздзел шэсцьдзесят дзевяты

“ХЛОПЕЦ” КРАНУЎСЯ 3 РОЗУМУ

Пяць чалавек зусім рознага складу сядзелі ў ложы ў Бург-тэатры, і кожны па-свойму ўспрымаў спектакль і ігру вялікага Зоненталя.

Гольцман перш за ўсё і больш за ўсё цікавіўся дэкарацыяміі публікай. ’’Вось гэтатэатр!” Ах, калі бГасподзь дапамог яму набыць такі тэатр хоць праз тры гады, ён бы ўжо паказаў усяму свету, хто такі Гольцман. Гэта быў бы такі тэатр, што чорт бы яго бацьку ўзяў! Навошта падманваць сябе? У тэатры Гольцман ведае толк; разумее не менш, чым гэтьія немцьі. Грошыкі таксама водзяцца, сіл, слава табе

Божа, таксама хопіць. Адно толькі трывожыць, — дзе ўзяць такую публіку, як тут?..

I Гольцман глядзіць са сваёй ложы ў партэр і зноў і зноў акідвае позіркам элегантную, бліскучую публіку цудоўнага тэатра. 3 яго вуснаў міжволі вырываецца звычайны праклён: “Халера!” Невядома, да чаго гэта адносіцца: ці да немцаў, якія запоўнілі тэатр зверху данізу, ці да яўрэяў, якія не схільныя наведваць тэатр, які ён, Гольцман, збіраецца адкрыць тут, у гэтым праклятым горадзе. “Фі, — шэпча сам сабе Гольцман. — Вена! Таксама мне горад, падумаеш! Трэба як найхутчэй выбірацца адсюль у якое-небудзь мястэчка, у звычайнае яўрэйскае мястэчка. К чорту ўсю гэтую расфранчаную публіку, усе гэтыя пляшывьія дьі лысыя галовы! Я іх не памяняю ні на аднаго яўрэя ў Галянешці...”

Амаль тое ж думае і мадам Чарняк, хоць і некалькі ў іншым плане. За кароткі час Брайндэле паспела вывучыць Гольцмана з яго ідэаламі, якія сталі і яе ідэаламі. Янатолькі чакае той шчаслівай хвіліны, калі Гольцман перагаворыць з ёю і скажа, што гатовы ісці з ёю “поплеч” па-сапраўднаму, гэта значыць абвянчаецца па ўсіх правілах закона. “Ta­fln, о, тады яны ўдваіх адкрылі б тэатр... Ужо гэта быў бы тэатр!..”

Думкі на імгненне, нібы на крылах, занеслі яе далёкадалёка адсюль, у нейкае яўрэйскае мястэчка ці то ў Галіцыі, ці то ў Букавіне. Там яна ўжо бачьіць сябе жонкаю дырэктараГольцмана, “мадамГольцман”. У іх, дзякуй Богу, уласньі тэатр, з уласнымі дэкарацыямі, уласнай трупай з самых знакамітых акцёраў. Сярод іх — “хлопец”, малады Рафалеску... зпрымадоннай Генрыетай, алеянаўжо неГенрыета Швалб, аГенрыетаРафалеску. Яна, мадам Чарняк, зробіць захады, каб шлюб адбыўся. А калі гэта парачка абвянчаецца, Гольцман перастане заглядацца на прымадонну, як кот на смятану, і не будзе ганяцца за “пташачкамі”, балячкаяму!..

Брайндэле-козак, назіраючы за Гольцманам сваімі маленькімі японскімі вочкамі, сачыла за кожным яго крокам і ясна бачыла, што ён круціцца вакол прымадонны Швалб не так, як звычайна круцяцца вакол прымадонны. “Трэба пастарацца абкруціць як-небудзь найхутчэй гэтую дурную дзеўку з прыгожанькім тварыкам з гэтым “дзівакаватым хлапчуком”, — сказала яна сабе і стала рабіць у гэтым кірунку энергічныя крокі. Раней за ўсё трэба вьікінуць у гэтага “дзівакаватага хлопца” з галавы ўсялякія думкі пра Розу

Співак; затым ужо ўзяцца за валацугу, брата прымадонны, і праветрыць яму мазгі, пераканаць, што яго дурная сястра з прыгожанькім тварыкам павінна выйсці замуж за сабе роўнага (а тут ужо нічога не скажаш, — парачка як нельга болып падыходзячая!) і перастаць кружыць галовы такім людзям, якія падыходзяць ёй так жа, як карове сядло...

I Брайндэле-козак кідае позіркі на валацугу, вочы якога накіраваны на сцэну, а думкі — зусім у іншы бок. “Куфаль добрага піва з сасіскамі быў бьі цяпер як нельга больш дарэчы”, — думае Швалб. I думкі заносяць яго ў буфет, да столікаў, накрытых беласнежнымі абрусамі, да бутэлек, кубкаў і бакалаў, да талерак і відэльцаў, да смачных закусачак... Але ён робіць выгляд, што вельмі зацікаўлены ходам дзеяння і да таго захапляецца ігрой вялікага Зоненталя, што далей некуды, чорт вазьмі!

Сястраяго, Генрыета, таксамаглядзіць на сцэну, алезанятая сабою. Яна ў гэты вечар прыбралася так, што люба паглядзець. Прычоску зрабіла ў цырульніка па апошняй модзе, апранула сваю лепшую сукенку і начапіла на сябе ўсе свае сапраўдныя і падробленыя брыльянты. Вядома, не столькі дзеля вялікага Зоненталя, колькі дзеля маладога Рафалеску, які, праўда, яшчэ не зусім належыць ёй, алеяна спадзяецца... Можаце на яе паспадзявацца, — яна, Генрыета, ведае, як дзейнічаць, у яе на гэта багаты вопыт. Трэба гэтага хлопца спачатку крыху памучыць... Хай яму гэта нялёгка дастанецца. А калі ён сам прыйдзе да яе і пачне рабалепстваваць, як і ўсе іншыя, тады ўжо яе вучыць не трэба, якгдзейнічаць...

Але што з ім?.. Генрыета кідае позірк на Рафалеску — яго не пазнаць. Перагнуўшыся ўсім корпусам, ён душою і целам перанёсся туды, на сцэну. Ён так паглынуты ігрой, што нікога не бачыць і не чуе. Для яго ў гэтую хвіліну не існуе нікога, акрамя Зоненталя, вялікага Зоненталя. Ён дрыжыць усім целам, твар гарыць, вочы блішчаць. 3 яго грудзей раз-пораз вырываецца глыбокі ўздых. Генрыета глядзіць яму ў вочы і не можа зразумець, што з ім творыцца. Хоць бы на хвіліну ён адарваў вочы ад сцэны. Сядзець з ёй у адной ложьі і не вымавіць ніводнага слова, не адарыць яе ніводным позіркам. Хайтолькі скончыцца акт, янаўжо яго возьме ў работу! Яна скажа яму, што... Але што гэта? Вось першы акт ужо скончыўся, а Рафалеску нібы не пры сваім розуме. Са слязьмі на вачах ён паціскае рукі ўсім, пачы-

наючы ад Гольцмана і канчаючы Брайндэле-козак, а калі чарга дайшла да Швалба, то кідаецца яму на шыю.

— Вось гэта ігра! Вось гэта называецца іграць! Вось як трэба іграць!

Генрыета стаіць збоку і, гледзячы на Рафалеску, шэпча сама сабе:

— He, гэты хлопец страціў розум... He інакш, як з’ехаў з глузду...

Раздзел сямідзесяты,

НЕПАПРАЎНЫ ЛЕТУЦЕННІК

Пасля сканчэння першага акта Гольцман адразу ўступіў у перагаворы з капельдынерамі Бург-тэатра адносна пропуску за кулісы, да Зоненталя. Але аказалася, што Зоненталь можа прыняць толькі аднаго, а менавіта маладога акцёра, пра якога піша яму доктар Левіус са Львова.

— Здарова, кума! На рынку была. Усё, што мне прыснілася гэтай ноччу і ў мінулую ноч!..

Так распачаў быў Гольцман на сваім улюбёным лексіконе, але адразу ж асекся, убачыўшы каля сябе ўсю акцёрскую брацію з прымадоннай Швалб і мадам Чарняк начале. Калі б у гэту хвіліну перад ім раскрылася зямля, ён бы жывы кінуўся ў бездань. Яму было сорамна перад акцёрамі, якія шматзначна абменьваліся позіркамі. Асабліва ж яму было сорамна глядзець у вочы свайму кампаньёну, яхідны позірк якога як бы пытаўся: “Як жа так, ласкавы? Пасля такіх цыгараў?..” Але стрэлка гадзінніка рухаецца, хвіліны кароткія, а капельдынер чакае. Гольцман адвёў Рафалеску ўбок і шапнуў яму на вуха, што ён толькі сёння тут, у тэатры, даведаўся пра навіну: “У Зоненталя, каб ты ведаў, ёсць сынок. Гэта такі клад, што я ад душы жадаю яму кароткага жыцця і доўгіх бядот. Шалапут першаступенны. Гэты нашчадачак толькі і ведае, што падпісвае вэксалі, а бацька за яго плаці”.

— Таму ты павінен пастарацца, — павучаў яго Гольцман, жэстыкулюючы доўгімі тонкімі рукамі, — каб не выйшла так, як са львоўскім мецэнатам, каб на яго ліха! Ты павінен гаварыць з ім пэўна і выразна наконт таго і гэтага... разумееш? I глядзі, каб табе не наступілі на мазоль, таму

што калі ўжо суджана есці свініну, то хоць бы тлустую, каб сала па барадзе цякло... Разумееш?

Але тут Рафалеску паднёс яму такі сюрпрыз, што Гольцман ні вачам, ні вушам не паверыў. Цяжка сказаць, чым гэта было выклікана: ці тым, што Гольцман занадта надаядаў яму сваімі намёкамі наконт “таго і гэтага”, ці тым, што Рафалеску быў пакрьіўджаны яшчэ з раніцы, калі Зоненталь адмовіўся прыняць іх, а можа быць, і тым, што ён увогуле быў у моцным узрушэнні, — але ў тую хвіліну, калі Рафалеску як быццам ужо гатовы быў пайсці з капельдынерам за кулісы, ён раптам павярнуўся да Гольцмана і сказаў коратка і рашуча:

— He, не пайду!

— Га? Што?

— He пайду.

— Што азначае, не пойдзеш?

— He пайду — і баста!

Гольцман працёр вочы і пры яркім святле электрычных лямпаў пачаў углядацца ў твар свайго юнага друга, — што з ім здарылася? Ці мажліва, каб “хлопец” не паслухаўся яго, Гольцмана? Гэта было першае “не”, пачутае Гольцманам ад свайго юнага друга. У гэтай адмове і, галоўнае, у тоне, якім было сказана “не”, было столькі цвёрдасці і рашучасці, што Гольцман не палічыў мажлівым перапытаць, чаму ж “не”. Ён яшчэ раз кінуў нямы позірк на Рафалеску і яго ашаламіў выраз твару юнага друга. У тую хвіліну Гольцман зведаў прыблізна тое ж, што павінен быў зазнаваць калісьці біблейскі Валаам, калі яго асліца нечакана загаварыла чалавечым голасам.

— He дык не, — сказаў ён Рафалеску з ненатуральнай усмешкай, якая абсалютна не падыходзіла да яго змрочнага выгляду.

Можна сказаць, што ў тую хвіліну Гольцман адразу пастарэў на некалькі гадоў. Завостраны нос неяк ненатуральна выцягнуўся. Вострыя плечьі дзіўна сагнуліся, і яго пачаў душыць кашаль.

А тым часам пачуўся званок. Антракт скончыўся, і публіка стала займаць свае месцы. Гольцман і Рафалеску моўчкі накіраваліся ў сваю ложу.

На зваротным шляху з тэатра ўсе акцёры зноў сфарміраванай трупы ‘Тольцман, Швалб і К°”, як тыя, хто сядзеў у ложы, так і тыя, хто займаў месцы на галёрцьі, сышліся разам і, крочачы па вуліцах Вены, загаварылі ўсе разам,

размахваючы, як звычайна, рукамі. Дзяліліся ўражаннямі, якія выклікаў у іх спектакль, з выглядам знатакоў выказвалі сваё меркаванне, крытыкавалі. Пры гэтым кожны стараўся перакрычаць іншага, утрапёна размахваючы рукамі, і ўсе шумелі, гаманілі, смяяліся... Часта чуліся такія слоўцы, як “дубіна”, “ёлупень”, “палена”, “валовы рог”, “доўбня”, “выхваляка”, “пустабрэх”, “псаломшчык”, “бульбаед”, і да таго падобныя дзіўныя, зухаватыя выразы, якія можна пачуць толькі ў асяроддзі яўрэйскіх акцёраў. Невядома, да каго адносіліся гэтыя мянушкі, да каго адносіліся гэтыя крылатыя слоўцы, але ўсім было весела. Гаманаікрыкібылічуваць завярсту, арогат каціўся яшчэ далей. Здавалася, што ў спакойнае цячэнне венскіх будняў уварваўся нейкі новы струмень, новы паток невядомых людзей, што гавораць на невядомай мове. I не адзін немец, трэба думаць, спыняўся ў здзіўленні, гледзячы на гэту незвычайную групу людзей, якая сваімі шумнымі паводзінамі парушыла вулічную цішыню спакойнага, утульнага, гасціннага горада.

Толькі два чалавекі не прымалі ўдзелу ў гэтым шуме: гэта былі дырэктар Гольцман і прэм’ер трупы Рафалеску. Абодва былі пагружаныя ў свае думкі. Гольцман, які ішоў пад руку з Брайндэле-козак, рабіў выгляд, што слухае яе балбатню, але на самай справе думаў пра “хлопца”, які першы раз за ўсё жыццё сказаў яму “не”. А “хлопец” ішоў поплеч з прымадоннаю Швалб. Яна гаварыла, гучна смяялася, бліскаючы вачымаі белымі зубамі. Ён рабіў выгляд, што слухае яе, і адказваў неўпапад, а думкі яго былі далёка. Ён уяўляў сябе на сцэне ў той жа ролі, што і Зоненталь, і ў думках даваў сабе клятву: хай не будзе імя яго Рафалеску, калі ён з часам не будзе іграць так жа, як Зоненталь!

I наш юны летуценнік стаў будаваць паветраныя замкі, ствараючы ў сваім уяўленні новы рай: вось ён, Рафалеску, пачаў працаваць над другімі ролямі, тымі ж ролямі, што і Зоненталь: увесь свет захапляецца ягонай ігрой, і ўсе ў адзін голас сцвярджаюць, што хутка ён пераўзыдзе самога Зоненталя. I вось яго запрашаюць у венскі Бург-тэатр на гастролі. Зоненталь, вялікі Зоненталь, сядзіць у партэры нараўне са звычайнымі гледачамі і глядзіць. Потым у невыказным захапленні бяжыць на сцэну, кідаецца яму на шыю, цалуе і голасна, пры народзе, заяўляе, што гэты малады артыст перамог яго, Зоненталя, перасягнуў яго...

Раздзел семдзесятп першы

АБОДВА СМЯЯЛІСЯ

Цяжкая гэта была ноч для нашага Гольцмана. Ён доўга не мог заснуць. Як быццам цяжкі камень ціснуў на сэрца. Думкі блыталісяў галаве, невясёлыя, панылыя думкі: “Што здарылася з “хлопцам”? — думаў ён, кашляючы і варочаючыся з боку на бок. — Вінаваты ва ўсім гэты пракляты горад, каб яму згарэць! 3 той пары як мы прыехалі ў Вену, “хлопца” не пазнаць — капрызны, як адзіны сынок у мамачкі. Бегчы, бегчы адсюль найхутчэй!”

Так вырашыў сам сабе Гольцман, у думках праклінаючьі Вену і яе жыхароў. Вясёлы, цудоўны горад здаўся яму змрочным, няветлівым, сумным, а людзі — ілжывымі, крывадушнымі, агіднымі. I ўсё, пра што ён думаў у гэту ноч, малявалася яму куды горшым, чым было на самай справе, і ў сто разоў горшым, чым магло быць. Усе ягоныя спакуслівыя планы рассеяліся як дым. Людзі, якім ён давяраў, самым нахабным чынам вадзілі яго за нос і выдалі яго з галавой. Горшыя яго боязі збываюцца на яго вачах: яго аблажылі з усіх бакоў, палююць на яго душу. Хочуць выкрасці ўсё ягонае багацце, хочуць вырваць у яго з-пад носа яго Рафалеску.

“Трэба не спускаць вачэй з “хл опца”, — вырашьіў Гольцман. — Трэба берагчы яго, як зрэнку вока. Занадта шмат зайздроснікаў... Хто ведае, хто і нашто можаяго падштурхнуць? Хто ведае, якія разлікі на яго ў Швалба? Што затаіла ў душы яго сястра Генрыета? Якая змяя прыхавана за пазухай у Брайндэле-козак? Я — адзін чалавек сярод столькіх ваўкоў...”

Гольцман прыўзняўся на ложу, абапіраючыся на вострыя локці, адкашляўся і звярнуўся да свайго юнага друга, які таксама ляжаў у пасцелі:

— Рафалеску, спіш?

— He, а што?

— Мне прьійшла ў галаву новая думка.

— Менавіта?

— Чуеш, як я кашляю?

-Ну?

— Я думаю, што гэта канец. Трэба рыхтаваца ў шляхдарогу, зрабіць апошняе распараджэнне і адправіцца туды, дзе спачывае мой татуля, мір праху яго...

Рафалеску падняўся і ўтаропіўся на Гольцмана расшыранымі ад перапуду вачыма.

— Звар’яцеў? Страціў розум, ці што, альбо трызніш?

Гольцман узрадаваўся, што Рафалеску так перапудзіўся. Ен гучна рассмяяўся, закашляўся і працягваў:

— Дурненькі ты! Шчупаку б хварэць столькі гадоў, колькі я яшчэ, дасць Бог, працягну! Я гэта кажу... наконт таго, ці разумееш... Я думаю выпісаць з Расіі маю маму і сястрычку, — можа быць, я буду тады менш кашляць...

I Гольцман закашляўся надоўга. Нарэшце, аддыхаўшыся, павярнуўся да сцяны і заснуў. I снілася яму, што ён ужо не ў Вене, а ў Львове. Гуляе па вуліцы Карла-Людвіга і бачыць здалёк дырэктара львоўскага тэатра Гецл бен-Гецла, які праходзіць міма яго поплеч з Рафалеску. I хоць бы яны ўдастоілі яго позіркам. Яго нібы агнём абпаліла. Ён увесь ускіпеў і, сарваўшьіся з месца, стрымгалоў кінуўся да іх і стаўклікацьспачатку ціха: “Рафалеску...” Дзетам! Нечуе! Яшчэраз: “Рафалеску!..” Чым далей, тым мацней імацней: “Ра-фа-лес-ку! Ра-фа-лес-ку!.Атой нават не абарочваецца, нібы зусім яго не ведае... Больш Гольцман ужо не мае сілы валодаць сабой. Ад такое крыўды можа разліцца жоўць у самага спакойнага чалавека. “Эх, будзь што будзе! Падыду да гэтага нягодніка Ёкл бен-Флекла, адной рукою схаплю яго ззаду за свіную патыліцу, а другой як дам па фізіяноміі — раз, два, тры! Вось так: Трах-та-ра-рах!”

Напаўжывы ад страху саскоквае Рафалеску з ложка, падбягае да Гольцмана і бачыць: начны столік каля ложка яго друга перакулены, каля століка валяюцца асколкі разбітага графіна, на друзачкі разбітая шклянка, сагнуты падсвечнік, тут жа пакалечаны гадзіннік, залаты гадзіннік, куплены нядаўна Гольцманам у Вене.

— Што здарылася? — пытаецца Рафалеску.

Гольцман яшчэ не апомніўся і глядзіць блукаючым позіркам на Рафалеску, які ледзь стрымлівае смех пры выглядзе разбурэнняў, якія ўчыніў яго друг.

Абрадаваны тым, што сон аказаўся толькі сном, Гольцман з уласцівай яму жвавасцю весела і бесцырымонна ўсклікнуў:

— Разбойнікі! Відаць, мне прыснілася розная чартаўшчына. Глянь, колькі страт я нарабіў, каб мяне халера забрала ў гэтую ж ноч!

I абодва пакаціліся са смеху. Доўга і шумна смяяліся. Рагаталі да таго часу, пакуль ім не пастукалі з суседняга нумара.

Абодва рагаталі, але смяяліся яны па-рознаму: адзін шчыра ад усяго сэрца, а другі — толькі для выгляду, думаючы сам сабе: “He, гэта ўжо не ранейшы “хлопец”... Нават смех не той... Цяпер за ім патрэбна вока ды вока. Трэба б, каб мама з сястрычкаю прыехалі... Трэба бегчы з Вены, бегчы, куды вочы глядзяць!”

Раздзел семдзесят другі

ЧАЛАВЕК 3 АДУКАЦЫЯЙ

Адзіным адукаваным чалавекам ва ўсёй трупе “Гольцман, Швалб і К°” быў суфлёр Беня Горгл, той самы, якога Гольцман пераманіў да сябе са львоўскага тэатра. Дырэктар Гецл бен-Гецл не аднойчы хваліўся, што ні ў кога няма такога суфлёра, як у яго, таму што яго суфлёр, бачыце, “чалавек з адукацыяй”. Менавіта таму, што ён быў “чалавекам з адукацыяй”, Гольцман пераманіў яго да сябе заадно з прымадоннай. “Я і сам не ведаю, — апраўдваўся Гольцман перад самім сабой, — на якое ліха ён мне здаўся, гэты чалавек. 3 выгляду ні гроша не варты. Але ліха з ім! “Чалавек з адукацыяй” заўжды свой кавалак хлеба заробіць...”

Гольцман меў рацыю. Па знешнасці суфлёр сапраўды ломанага гроша не варты: чорны, худы, сухарлявы, з велізарнейшым носам (“усім насам нос”), з чырвонай шыяй, з вялікім кадьіком, які прьі гаворцьі рухаўся ўверх і ўніз, нібы глытаючы штосьці, абарваны, у пацёртым капялюшыку, а валасы на галаве, што воз з сенам. Калі б ён мазаў валасы маслам ці хоць бы кожны дзень прычэсваўся, было б яшчэ сюды-туды. Але наш суфлёр не такі чалавек, каб займацца такімі глупствамі. У “чалавека з адукацыяй” знойдуцца больш важныя справы. А калі так, то даводзіцца дараваць яму і брудны каўнерык з такім падабенствам на гальштук, што цяжка цяпер уявіць, як ён выглядаў, калі ўпершыню паявіўся на свет божы. Усё разам узятае дае ўяўленне пра знешняе аблічча “чалавека з адукацыяй”. Нездарма Гольцман гаварыў пра яго — вядома, за вочы, — што “сорамна есці за адным сталом з такім замухрьішкам”. Гольцман, не скупіўшыся, узнагароджваў яго ўсё новьімі і

новымі мянушкамі: “няўдачнік”, “пудзіла гарохавае”, “няўклюда”.

Здаўна павялося: чым больш адукаваны чалавек, тым ён болып сціплы. Відаць, менавіта па гэтай прычыне суфлёр не крыўдзіўся ні на кога, быў ва ўсіх на пабягушках, цярпліва зносіў крыўды і выконваў для Гольцмана ўсемажлівую, часам самую цяжкуюработу. Гольцман, бачыце, прытрымліваўся таго правіла, што хай сабе чалавек адукаваны, як тысяча чарцей, але калі ён служыць і есць чужы хлеб, то абавязаны гэты хлеб зарабіць сумленна, у поце твару свайго. “Ды хіба ён, Гольцман, не з прыстойнай сям’і? I ўсё ж ён не так даўно — ды не паўторыцца ніколі больш той час! — працаваў затраіх, выбіваўся з сіл, не цураўся ніякае працы, еў хваробу і чысціў боты ў Шчупака, хай сатрэцца імя яго з твару зямлі, дзе б ён цяпер ні знаходзіўся!..”

Так у думках апраўдваў сам сябе Гольцман. А наш бедны суфлёр, “чалавек з адукацыяй”, нёс цяжкае ярмо моўчкі, без нараканняў, ніколі нікому не жалячыся і не адважваючыся нават заікнуцца, як быццам так яно і быць павінна.

Але кожнаму чалавеку прыходзіць свая чарга, кожнаму калі-небудзь блісне яго зорка і ўсміхнецца шчасце. Прабіў час і для “чалавека з адукацыяй”: раптам заззяла яго зорка, і ён высока ўзнёсся ў вачах усіх, не выключаючы і Гольцмана.

Было гэта, калітрупа“Гольцман, Швалб і К°” пакінула “праклятую Вену” і пусцілася па белым свеце іграць падаўнейшаму: ставіць аперэты, меладрамы і ўсякую ўсячыну, “як Бог на душу паложыць”.

Аднойчы ў час рэпетыцыі, калі чарга дайшла да Рафалеску, раптам спахапіліся: “отрака няма”*, прапаў першы палюбоўнік. Куды ён падзеўся? Шукалі гадзіну, другую — нямані Рафалеску, ні суфлёра, “чалавека з адукацыяй”.

Проста цуд з цудаў, што з Гольцманам тады не здарыўся ўдар — да таго ён быў узрушаны. Уяўленне малявала яму жахі, адзінстрашнейшызадругі. Пасля першага“не”,якое ён пачуў ад Рафалеску ў венскім Бург-тэатры, ён гатовы быў дапусціць усё, што хочаце... Ён да таго ўстрывожыўся і расхваляваўся, што ў яго пачаўся страшэнны прыступ ліхаманкі. Яго так і падкідвала. Мадам Чарняк смяртэльна перапужалася: нос Гольцмана, які невымерна завастрыўся і ненатуральна выцягнуўся ў даўжыню, яго ўпалыя і бледныя, як у нябожчыка, шчокі, яго заўсёды калючыя і пранізлівыя, а цяпер раптоўна патухлыя вочы, — усё гэта было не

на дабро. Яна стала рупліва даглядаць яго, прасіла прылегчы крыху — яна зараз жа зробіць яму кампрэс з воцатнай вады, і яму стане лягчэй. Але Гольцман пачаставаў яе такім кампрэсам, што яна цяпер і ўнукам і праўнукам накажа не соваццаўчужыя справы. Ёнвыпаліўусё, што яму прыйшло наязык. Перш заўсёён спытаўся, хтояепросіць совацьнос туды, куды не трэба. Затым ён абрушыў на яе паток брыдкіх слоў, называючы яе “Брайндэле-козак”, “светлым тварыкам”, “пачварай”, “малпай” і да таго падобнымі “пяшчотнымі” імёнамі. Але да ўсіх гэтых “кампліментаў” мадам Чарняк да таго прывыкла, што пераносіла іх моўчкі, без нараканняў. Што яна магла зрабіць? Такая доля любой жанчыньі, закаханай да вар’яцтва: знай выцірай слёзьі ды памоўчвай...

Але тут хтосьці прыбег з радаснай весткаю: “Віншуем! Страта знайшлася!” — “Дзе? Дзе?” — “У гасцініцы. Абодва, Рафалеску з суфлёрам, забраліся ў асобны пакой і чытаюць кніжку”.

Гольцман схапіў палку і цыліндр і, ледзь жывы, прыбег у гасцініцу.

— Што здарылася? — спытаўся ён, задыханы, бледны як смерць.

— Знайшоў, знайшоў скарб! — Рафалеску кінуўся Гольцману на шыю і, цалуючы яго, паўтараў: — Скарб! Скарб!

Гольцман глядзіць на яго, як на вар’ята:

— Які скарб? Што за лухта?

“Урыель Акоста”, тая самая п’еса, у якой яны бачылі вялікага Зоненталя ў Вене, маецца ў суфлёра на яўрэйскай мове. Скончана! Болып Рафалеску не іграе ніякіх іншых роляў, апрача ролі Урыеля Акосты. Канец! Далоў аперэты, меладрамы, усю гэту лухту! Канец!..

Гольцман як стаяў з палкай і цыліндрам у руцэ, так і апусціўся на паламанае крэсла, абліваючыся халодным потам: “Гэташтояшчэзасловы? Штозавыразы?Якаямова ў гэтага “хлопца”? Што значыць, ён не будзе больш іграць у аперэтах? А дзе ж ён, дырэктар Гольцман? Хіба ён ужо не мае права распараджацца? А што будзе з дэкарацыямі, з касцюмамі? А ролі? П’есы? Ноты? Афішы?.. Што тут творыцца? Сканчэнне свету! Канец свету!”

Гольцман гатовы быў у гэту хвіліну разадраць суфлёра. Новая напасць наяго галаву: “Чалавек з адукацыяй!”

Раздзеп семдзесят трэці

ЧЫЯ КОШКА МЯСА З’ЕЛА

3 той пары бесперапынна ішоў “Урыель Акоста”.

Куды б трупа “Гольцман, Швалб і К°” ні прыязджала, усюды пасля першых двух-трох спектакляў давалі “Урыеля Акосту”. А варта было толькі раз паказаць гэту п’есу, як ставіць што-небудзь іншае было ўжо немажліва. У некаторых гарадах з самага пачатку патрабавалі: ніякіх аперэт, толькі“Урыеля Акосту”. У Парыжы, напрыклад, дзетрупа дала дванаццаць спектакляў, ішоў увесь час “Урыель Акоста”. I як выказваўся Гольцман, там было стоўпатварэнне вавілонскае: ледзь тэатр не разнеслі. У газетах, як перадавалі Гольцману, Рафалеску параўноўвалі з вялікімі акцёраміі прадказвалі, што ён з часам пераўзыдзе самогаЗоненталя і ўсіх самых славутых акцёраў свету.

Гольцман, вядома, быў на вышыні шчасця. Ён бьіў рад, ён быў бясконца шчаслівы, што такая, з дазволу сказаць, лухта, што такая, даруй Божа, дрэнь, як “Урыель Акоста”, дае амаль такія ж поўныя зборы, як самая лепшая аперэта, хоць няма ў гэтай п’есе ні спеваў, ні танцаў, ні вясёлых куплетаў. “Ну, і час настаў! Усё шыварат-навыварат, к чорту! Павучальныя баечкі ім саладзейшыя за ўсялякія куплеты. Паўвар’яцкі Акоста на сцэне ім болып да душы, чым самая прыгожая прымадонна. Паспрабуй угадай... Але, зрэшты, ці не ўсё роўна? Як той казаў, “хай сам чорт дапамог, толькі б хлеба кавалак”. Дай яму Бог здароўечка, гэтаму няўдаламу суфлёру, за тое, што ён выкапаў гэтую кніжачку. Ха-ха-ха! Што і казаць! Трэба было падараваць яму стары касцюм і прымусіць гэтага няўклюду надзець чысты каўнерык і новы гальштук, а заадно ўжо пастрыгчы крышку валасы. Вельмі ўжо ён змахвае на правінцыйнага дзячка, ну яго к чорту!..”

Прыйшоўшьі да такога рашэння, Гольцман павысіў суфлёру жалаванне, пачаў ставіцца да яго з належнай павагай і перастаў бэсціць яго крыўднымі мянушкамі, накшталт “пудзіла гарохавае”, “няўклюда”, “няўдачнік”, “ні тое ні сёе”... “Калі Бог пажадае, то і венік страляе”, — падумаў Гольцман, зухавата закручваючы вострьія вусы а-ля Вільгельм II. Ён разгульваў, залажыўшы рукі ў кішэні, выстаўляючы напаказ залаты ланцужок на белай камізэльцы і дзякаваў Усявышняму за тое, што ён яго, Гольцмана, “узнёс

без мецэнатаў, без славутых акцёраў, праваліцца ім усім у апраметную разам са Шчупаком, пагібель на яго!..”

Аднаго толькі не ставала нашаму Гольцману — гаспадыні. Уласна кажучы, у яго, калі хочаце, была гаспадыня, ды к таму ж яшчэ такая, якая яму нічога не каштавала — мадам Чарняк.

Яна вяла яго гаспадарку, калоцячьіся над кожнай капейкай, прыбірала ў пакоі і была адданая Гольцману, як сабака. Яна рамантавала яму бялізну, цыравала шкарпэткі. Іншы раз варыла яму “траянку”, часцяком гатавала яму гогаль-могаль супраць кашлю. Справа зайшла так далёка, што акцёры за вочы перасталі ўжо называць яе мадам Чарняк ці Брайндэле-козак, а называлі яе “мадам Гоцмах”. Добра яшчэ, што Гольцман не ведаў пра гэта, — ён быў бы ўдвайне засмучаны: па-першае, тым, што памятаюць яшчэ яго старое прозвішча — Гоцмах, а па-другое, тым, што яму сватаюць такую неадпаведную пару. У Гольцмана на гэты конт былі зусім іншыя намерьі. Яму хацелася б ажаніцца на маладой дзяўчыне і абавязкова прыгожай. “Узяць, для прыкладу, такі апельсінчык, як гэтая прымадонна Генрыета. Чым не ўдалае замужжа? Чаму б і не? Яна не вельмі ж разумная, затое харошая сабой, ах, да чаго харошая, каб яе чорт. У яе, праўда, ёсць адзін недахоп: яна занадта ўжо вяртлявая — гарэза, дурасліўка. Але не бяда! Гэта толькі да пары да часу — да законнага шлюбу. Як толькі ён надзене ёй на руку заручальны пярсцёнак, ён прыбярэ яе да рук. Паверце, ён ужо ёй пакажа, дзе ракі зімуюць. Ён яе навучыць па ўсіх правілах, як трэба сябе трымаць”.

Аднойчы — гэта было ў суботу днём — Гольцман апрануўся па апошняй модзе. 3 нядаўняга часу ён увогуле пачаў франціць. “Прыбраўся, нібы рыхтуючыся на той свет”, — гаварылі з’едліва цішком акцёры. Ён пабрыўся, закруціў уверх вусы, надушыўся, узяў у рукі палку і прапанаваў прымадонне прайсціся з ім пагуляць. Яна паглядзела на яго зверху ўніз і наадрэз адмовілася: калі яназамаркоціцца, яна пашлепаяго... Гольцман адчуў сябетак паскудна, нібыяго высцебалі, але праглынуў крыўду.

У другі раз ён загаварыў з Генрьіетай увогуле пра замужжа. Пара, маўляў, сказаў ён ёй, перастаць пырхаць, нібы матылёк, пара падумаць пра мэту... Але Генрыета адказала яму вельмі груба, зусім не так, як належыць адказваць дырэктару: “Навошта такі клопат пра іншых? Чаму б яму не азірнуцца наўласны нос, які ўжо даўно травой

парос...” Гольцман прапусціў мімавушэй гэту зняважлівую рыфму і спытаў: адкуль яна ведае, што ён гаворыць не пра сябе. Можа быць, ён і сам збіраецца ў хуткім часе стаць жаніхом?

— Сапраўды? — спытала яна з абуральным рогатам. — А хто нявеста? Х-ха-ха! Ці не бабуля Смерць?..

Гольцман стаў пазіраць, выглядваць, выпытваць, хто ж разлучнік. I нарэшце напаў на дакладны след. Брайндэлекозак прыйшла на дапамогу. Яна яму вочы адкрыла. Дурньі ён чалавек! Калі ў яго вочы не ззаду, а спераду, ён павінен сам бачыць, чыя кошкамяса з’ела...

Гэтым мадам Чарняк крыху ўзнагародзіла сябе за бяссонныя ночы і пралітыя слёзы. Брайндэле-козак цяпер ужо нікога не баялася. Ёй было ясна як дзень, што не сённязаўтра нарыў прарвецца — прымадонна выйдзе замуж за Рафалеску. I тады Бярнард Гольцман будзе належаць ёй. На гэты конт сумненняў быць не можа.

Раздзел семдзесят чацвёрты

ГОСЦІ Ў ГОЛЬЦМАНА

Як абухом па галаве, ашаламіла Гольцмана недвухсэнсоўнае паведамленне Брайндэле-козак, што паміж прымадоннаю і Рафалеску разыгрываеццараман. He кажучы ўжо пра тое, што ён рызыкаваў у адзін цудоўны дзень згубіць усялякую надзею на такі “апельсінчык”, як Генрыета Швалб, гэты раман развеяў у прах яго самую запаветную мару, разбурыў вельмі важны, цудоўна задуманы, бліскучы план, які павінен стаць фундаментам раскошнай будовы.

План гэты зарадзіўся ў яго галаве зусім нечакана адной цудоўнай раніцою пасля прачытання пісьма, атрыманага з дому ад маці-ўдавы Сора-Брохі. Прыводзім гэтае пісьмо цалкам слова ў слова:

“Майму дарагому, ласкаваму сыну Герш-Беру Гольцману, хай свеціцца зорка яго.

Пішу табе, мой мілы, дарагі Герш-Бер, пісьмо праз Іцыка, сынкатвайго настаўнікаАлцера, і першымчынам паведамляю, што я, дзякуй Богу, знаходжуся ў добрым здароўі, дай Бог пачуць ад цябе тое ж самае і ва ўсякім выпадку не горшае. Апа-другое, пішу табе, моймільі, дарагіГерш-Бер, што ўжо даўно ад цябе пісьма не мела, не ведаю, што і

думаць. I я вельмі прашу цябе, мой мілы, дарагі Герш-Бер, каб ты мне пісаў пра сваё здароўе і як ты пажываеш, і кланяецца табе сястра твая Златка, прадоўжы Гасподзь яе жыццё. Яна, не сурочыць бы, сталаўжо дзяўчынаю. Паглядзеў бы наяе, не пазнаў бы, — так яна вырасла, не сурочыць бы, і прыгожая яна, не сурочыць бы, як ясны дзень. He таму я гавару гэта, што я маці, але ўсе гэта гавораць. Як пагляджу я на яе, сэрца баліць. Пара падумаць, што з ёй будзе, — не сядзець жа ёй усё жыццё з іголкай у руцэ і шыць чужыя кофтачкі. Трэба падумаць пра замужжа, жаніхоў у мяне для яе хоць адбаўляй, але ўсе яны нікуды не вартыя. Адзін з іх, малодшы сын сталяра Ёсл-Фішл, другі — прыказчык у мясной краме, Рувімам завуць. Але янаяго не хоча, кажа, што ад яго нясе скурай. А сын сталяра Ёсл проста розум траціць па ёй, але гэта такі шалапут і шарлатан, што чорт яго ведае, у яго нават пары прыстойных ботаў няма, a круціцца перад вачыма, як ваўчок. Я ўжо яму некалькі разоў намякала, каб ён забыў, як дачку маю завуць, а то я яму пакажу, дзе Бог, а дзе парог. Але цяперашнія маладыя людзі горшыя за свіней: выштурхнеш іх у дзверы, яны лезуць у акно. Вядома, калі б твой дзядзька Залмен, мір праху яго, быў жывы, ён бы расправіўся з гэтым шалапутам па-свойму. Але што магу зрабіць я, з дазволу сказаць, удава, ды да таго ж яшчэ бедная? Калі б я магла даць яму пасаг, заткнуць жаніху глотку хоць бы ста пяцідзесяццю рублямі, яна б ужо даўно была б у мяне нявестай: у жаніхах недахопу няма, каб я так жыла ў нястачы, як ёсць патрэба ў жаніхах — хоць гаць імі гаці. Таму што яна з дня на дзень харашэе. Паглядзеў бы ты на яе, што за дзяўчына — не сурочыць бы! — не пазнаў бы. Яна вітае цябе сардэчна, і прашу цябе, мой дарагі, ласкавы Герш-Бер, Богам прашу, напішы мне неадкладна, як ты пажываеш і, галоўнае, наконт твайго здароўя, таму што я не ведаю, што і падумаць і, будзь здаровы, як ад душы жадае табе твая маці, якая хоча бачыць цябе ў радасці і дастатку.

Сора-Броха Гольцман”.

Гэта пісьмо моцна засела ў Гольцмана ў галаве. Асабліва ўрэзаліся ў мазгі словы: “Дзяўчына — не сурочыць бы! — не пазнаеш яе”. I яго неадступна прыгнятала і не давала спакою думка: “Калі яна сапраўды такая харошая, як піша маці, то, бадай, мае сэнс выпісаць сюды старую разам з сястрою. Хай пазнаёміцца з хлопцам. А раптам — чым чорт

не жартуе! — яна яму спадабаецца, тады паб’юць пасуду, справяць заручыны. А потым — раз-два-тры, чатыры дрэўкі — іпад балдахін*. Аўжотам ён пакажафігу ўсяму свету, амін...”

I, запёршыся з суфлёрам, Гольцман пад самым строгім сакрэтам прадыктаваў яму пісьмо ў адказ маці.

— Слухай жа, мой дарагі, пішы ёй так: “Маёй шматпаважанай маці, пані Сора-Бросе — хай прадоўжацца дні яе! — і маёй дарагой сястры, пані Златцы — хай прадоўжацца дні яе! Паведамляю вам, што я, дзякуй Богу, ужо болып не іграю ў тэатры, я, дзякуй Богу, маю ўжо ўласны тэатр, з уласнай трупай, і, дзякуй Богу, добра зарабляю, і, дзякуй Богу, апранаюся па-чалавечы, і, дзякуй Богу, жыву па-чалавечы, карыстаюся, дзякуй Богу, пэўнайвядомасцю. Але адно толькі кепска, што я вечна бадзяюся і няма ў мяне свайго кутка. Таму я вырашыў, дарагая мама, каб ты не адкладвала да святога нігды, а ўзяла б Златку і прыехала разам з ёй сюды да мяне, — будзеш у мяне гаспадыняю і будзе табе на старасці спакой і суцяшэнне. Даволі табе стаяць каля чужой печы. Параўжо, кабтваестарьія костачкі адпачылі і каб ты таксама даведалася, што значыць жыць на божым свеце. А наконт Златкі не трывожся. Ёсць у мяне для яе на прыкмеце замужжа лепшае, чым сын сталяра і нават чым гэты мяснік Рувім. Глядзі ж, дарагая мама, чаго б гэта ні каштавала, як толькі атрымаеш гэты ліст, не марудзь ні хвіліны і прыязджай сюды да мяне, да твайго сына Бярнарда Гольцмана.

Дырэктар пгэатра “Гольцман, Швалб і К°”

Адправіўшы пісьмо, Гольцман стаў з дня на дзень чакаць гасцей. Дарэмныя чаканні! Замест доўгачаканых гасцей ён атрымаў пісьмо ад маці. Яна пісала, што пісьмо ад яго яна атрымала і што яна, дзякаваць Богу, у лепшым здароўі, і Златка таксама, дзякаваць Богу, у лепшым здароўі, дзяўчына, не сурочыць бы, заглядзенне. Паглядзеў бы ён на яе, не пазнаў бы. А што ён піша, каб яна прыехала да яго, то яна б ахвотна паляцела, калі б у яе былі крыльі, але як яна можа прыехаць, калі гэта павінна каштаваць столькі грошай, праязныя расходы на двух чалавек, ды праз граніцу перамахнуць чаго каштуе, калі б у яе было столькі грошай, колькі павінен каштаваць адзін праезд, яна б даўно выдала замуж Златку. Наконт жаніха яна не трывожыцца, імі хоць

гаць гаці, дзяўчына ж, не сурочыць бы, хоць куды, убачыў бы ён яе, не пазнаў бы... і г. д.

Гэтапісьмо так узбударажьіла Гольцмана, што ён адразу ж выслаў маці грошы і рашуча патрабаваў, каб яна неадкладна прыехала, каб яна не смела больш і думаць пра жаніхоў для Златкі, аўзяла б ды без ніякіх адкладаў прыехала з ёй сюды, Богам прасіў — без адкладу.

Пасля гэтага пісьма было адпраўлена яшчэ адно, за ім трэцяе, пакуль Гасподзь, нарэшце, не зжаліўся над Гольцманам.

У адзін цудоўньі летні вечар — было гэта ў маленькім мястэчку ў Галіцыі — за хвіліну да ўзняцця заслоны ў тэатрьі раптам пачуўся шум з вуліцы. Што здарьілася? Нейкая бедная жанчына з дзяўчынаю пытаецца пра Гольцмана і хоча прарвацца ў тэатр бясплатна, а яе не пускаюць.

— Чорт бы вашага бацьку ўзяў! Шэльмы! Гэта ж мае госці! — закрычаў Гольцман на сваіх калег і выбег на вуліцу.

— Твае госці! Віншуем! Дай Божа табе на радасць! — адказалі яму калегі і пабеглі ўслед за Гольцманам паглядзець на яго гасцей.

Раздзел семдзесят пяты

БЕДНАЯ БРАЙНДЭЛЕ-КОЗАК

Бьіла ясная, халаднаватая ноч, якія іншы раз выпадаюць у канцы лета. Месяц яшчэ не выглянуў са свайго шатра, каб асвятліць зямлю. Але мігаценне загарэўшыхся там і сям зорачак рассейвала змрок і іхняга свету было даволі, каб па меры мажлівасці разглядзець фігуры гольцманавых гасцей.

Перш за ўсё кінулася ў вочы сухарлявая, худая, высокая і кашчавая бабуля, падобная на змарнелую, загнаную клячу. Абарваная, нагружаная пярынамі, падушкамі, коўдрамі і ўсялякім хламам, яна зазірала кожнаму ў вочы, шукаючы свайго сына. Каля яе, прысунуўшыся да яе ўсутьіч, як жарабё каля сваёй маці, стаяла маладая дзяўчына, амаль яшчэ дзіця, са свежымі румянымі шчочкамі, з крыху завостраным дзіцячым носікам, з густымі вейкамі і вялікімі сарамліва апушчанымі вачыма. На ёй была простая паркалёвая сукенка, лёгкая бежавая кофтачка, паношанае палі-

то, якое кепска сыходзілася на ёй, адкрываючы зроку акруглыя формы не дзіцяці, а дарослае дзяўчыны.

Акцёрская брація, якая выбегла на хвіліну паглядзець на гольцманавых гасцей, пакінула ў спакоі бабулю, якая ў рэшце рэшт па вачах пазнала ў натоўпе свайго сына, кінулася яму на шыю з плачам і рыданнямі, галосячы мужчынскім голасам: “Ой, гром мяне забі! Ой, гора маё злашчаснае, гора мацярынскае! Дьік гэта і напраўду ты, Герш-Бер! Сын мой дарагі!..”

Акцёры з куды большай цікавасцю сталі разглядваць маладую харошанькую дзяўчыну, якая стаялаўбаку ў сваёй вузкай сукенцы і чакала брата.

Гэта маладая, наіўная, проста апранутая дзяўчына, з румянымі, як персікі, шчочкамі, з густымі вейкамі і вялікімі апушчанымі вачыма, здавалася ім дзівосна прывабнаю. У яе фігуры, ва ўсім яе абліччы свяцілася маладосць, свежасць, цнатлівасць. I ніхто з акцёрскай браціі не вымавіў ніводнагаслова, апрачаШвалба, які мармытаў пад нос, нібы вьіпускаючы словы з глыбіні тоўстага бруха: “Вось яблычак, дай мне Бог столькі здароўя!..”

Але дасціпны выраз Ізака Швалба на гэты раз нікім не быў падхоплены, як быццам ніхто яго і не чуў. Там, дзе толькіі бачыш навокал зморшчаныя, пакамечаныя, размаляваныя твары, устаўленыя зубы, падведзеныя бровы, чужыя валасы, ненатуральна высокія, прыўзнятыя гарсэтам грудзі і хлуслівыя ненатуральныя ўсмешкі на падмаляваных губах, — там адзін выгляд натуральнай, як сама прырода, свежай прыгажосці, што палымнее здароўем, робіць ашаламляльнае ўражанне. Аглядаюць, аглядваюць, дзівяцца. Кожны ўспамінае, што і ён некалі быў малады, свежы і меў такі ж натуральны выгляд.

Нягледзячы на добрае ўражанне, зробленае сястрой на акцёраў, сам Гольцман адчуў сябе ніякавата — яму было неяк не па сабе. Няёмка было перад трупай, што да яго, дырэктара тэатра, які “жыве і апранаецца па-чалавечы”, прыехалі ў госці маці і сястра, якія выглядаюць як жабрачкі. А тут, як назло, сабралася цэлая плойма і ўтаропілася на гасцей, нібьі на цуд нейкі. Гэта яго раззлавала, і ён раскрычаўся на акцёраў, лаячьіся, перамешваючы іх з граззю, аўжо заадно паказаў сваім гасцям, што ён, дзякуй Богу, гаспадар, дырэктар тэатра і што перад ім усе трапечуць. I не толькі на акцёраў ён вольны прыкрыкнуць і аблаяці

іх. Калі Гольцман захоча, ён і свайму кампаньёну Швалбу можа даць дыхту. I ён накінуўся на яго:

— Паслухай ты, марскі бык, барабан, нячыстая глотка. Ты таксама тут са сваімі асталопамі?

У адну хвіліну ад усёй плоймы не засталося і следу. Рэжысёрства ў гэты вечар Гольцман перадаў свайму кампаньёну Швалбу, а сам забраў гасцей з іх вузялкамі, пярынамі, падушкамі, коўдрамі і іншым барахлом і павёў да сябе на кватэру.

На наступны дзень Гольцман запрасіў да сябе пасля спектакля ўсю акцёрскую брацію і пачаставаў іх півам у гонар гасцей, якія цяпер былі апрануты па-святочнаму. Бабуля ў сваёй святочнай шарсцяной шалі выглядала як старая кабыла пад фатой... А сястрычка Златка, памытая і прычасаная, зачаравала ўсіх не столькі сваімі ўборамі, колькі свежымі шчочкамі, густымі вейкамі, маленькімі зубкамі і сарамяжлівымі вочкамі.

— Яблычак! — зноў паўтарыў Ізак Швалб і гэтым разам ўся кампанія выбухнула смехам.

Толькі двое не смяяліся — ім было не да смеху: прымадонна Генрыета Швалб і мадам Чарняк. Усю раніцу абедзве яны былі ў самым кепскім настроі і сядзелі надзьмутыя, незадаволеныя. Генрыета была ўвогуле незадаволена, што на свеце, апрача яе, існуе яшчэ адна прыгожая дзяўчына, і вельмі злавалася на Рафалеску, што ён заглядваецца на гэту некультурную правінцыялку з чырвонымі рукамі і вострым носікам... Генрыета адчула ў ёй саперніцу. Але як ні старалася яна знайсці ў дзяўчыне недахопы, яна не знайшла нічога, акрамя чырвоных рук і вострага носіка! Гэта яшчэ больш раззлавала яе.

Але калі Генрыета была проста незадаволеная, то мадам Чарняк, трэба сказаць, была да таго расстроеная, што на яе проста балюча было глядзець. На яе круглым, падобным на поўню твары праступалі чырвоныя плямы, у маленькіх японскіх вочках застылі слёзы. Але яна стараласятрымаць сябе з упэўненасцю і гонарам і нават прытворна ўсміхалася.

Бедная мадам Чарняк адчувала, што яе “сем сытых гадоў” скончыліся, што вось зараз адбяруць ключы і перададуць гэтай старой ведзьме, якой яна ад усёй душы жадала скорага канца і лёгкай смерці.

Мадам Чарняк не раз ужо даводзілася зазнаваць горыч расчаравання He першы раз яе выкідваюць, як бітую

пасуду, як выйшаўшую з моды старую сукенку ці проста як даўно абрыдлую рэч. ‘Тэты абманшчык Гоцмах, — думала яна, — цяпер зробіць выгляд, што ён нічога ведаць не ведае. Ён забудзе ўсё, пра што мы гаварылі, а калі я яму напомню, ён прытворна закашляецца на паўгадзіны...”

Бедная Брайндэле-козак! Як яна ўсё прадугадала! Гольцман не любіў цырымоніцца, у яго: раз-два-тры — і гатова! Ён нават не падзякаваў ёй за гаспадаранне, за клопаты пра яго здароўе, за ўсю яе стараннасць. А раніцай, заўважыўшьі, што яна збіраецца яму штосьці сказаць, ён, схапіўшыся за грудзі, пачаўтак моцнакашляць, што нават падскокваў на месцы.

Ціха, не развітаўшыся, мадам Чарняк пасля паўдня пераехала на новую кватэру, не пусціўшы ніводнай слязы. Запакаваўшы свае карзіны, яна падбадзёрылася, накінула на сябе чырвоную ратонду і з усмепікай, агаляўшай яе вялікія зубы, падскокваючы, па свайму звычаю, на хаду, яна назаўжды пакінула жыллё Гольцмана.

— He, я яшчэ адпомшчу гэтаму Гоцмаху. Я яшчэ дачакаюся свайго часу. Хіба што я буду ляжаць у сырой зямлі і травой парасце мая магіла, — суцяшала сябе Брайндэлекозак, цягнучыся па вуліцы ў сваёй чырвонай ратондзе адна-адзінюткая, услед за павозкай, якая вывозіла яе рэчы.

Раздзел семдзесят шосты

УРОКІДОБРАГА ТОНУ

Першыя некалькі дзён, пакуль старая Сора-Броха і яе дачка Златка былі ў Гольцмана на правах гасцей, ён і даглядаў іх, як гасцей, сачыў за тым, каб яны елі, пілі і жылі, як душа жадае. He адыходзіў ад іх ні на крок, дэманстраваў перад імі сваю веліч і багацце, вадзіў кожны вечар у тэатр і саджаў на лепшыя месцы. Златка, натуральна, была ў захапленні ад спектакляў. У яе галава кружылася ад шчасця. I нават старая Сора-Броха, якая ненавідзела тэатр, як прававерны яўрэй свініну, каб дагадзіць сыну, наведвала ўсе спектаклі, і, гледзячы адным вокам на сцэну, другім на публіку, аглушальна гучна смяялася і на ўсю залу дабрадушна зрэдку лаяла “камедыянтаў”. “Нядбайнікі, к чорту!” Альбо: “Маеболькінавашу галаву!” Альбо: “Каб вам пераламаць усе рэбры і косці, Божа праведны!” Гольцман

вымушаны быў са сцэны міргаць вачыма, рабіць знакі рукамі, стараючыся суняць разышоўшуюся матулю... Адным словам, маці і дачка плавалі як сыр у масле.

Але прайшло некалькі дзён, першы запал гасціннасці астыў, і Гольцман пачаў навучаць сваіх гасцей правілам добрага тону: як трэба хадзіць, як стаяць, як сядзець у тэатры, як трымаць сябе на людзях. Сястрыцы Златцы былі куплены пальчаткі, каб не відаць было яе чырвоных рук, капялюш з вялікім пяром, амаль як у прымадонны. Словам, Гольцман прыбраў яе, як прынцэсу.

Нельга сказаць, каб Златцы гэтыя “каралеўскія” строі прынеслі вялікае задавальненне. Наадварот, яна адчувала сябе ў іх сціснутай і скованай. У яе балела галава, мітусілася ў вачах, ёй усё здавалася, што ў яе нос не на месцы і што ўсе гэта бачаць. Яна з задавальненнем апранула б зноў сваю паркалёвую сукенку з бежавай кофтачкай і старыя стаптаныя чаравікі. У іх яна адчувала сябе непараўнальна лепш, чым у новых вузкіх чаравічках на высокіх абцасах, на якіх ходзіш, нібы на хадулях. Але што зробіш, калі брат загадаў!..

А Гольцман, аглядаючы сваю сястрыцу і параўноўваючы ў думках яе з прымадоннай Швалб, прызнаў, што Златка даволі прыгожая дзяўчына. Шкада толькі, што яна крыху дзікая, сарамяжлівая і занадта маўклівая. Трэба яе перавыхаваць, вывесці ў людзі, адшліфаваць, трэба ёй дапамагчы пераадолець сваю сарамяжлівасць і баязлівую маўклівасць, адным словам, ператварыць у кемлівую і бойкую “цывілізаваную мамзель”... Раздумваючы пра гэта, Гольцман крадком кідае позіркі на “хлопца”, які гутарьіць са Златкай; пры гэтым Златка апускае вочы і чырванее як макавы цвет. Гольцман знакамі дае ёй зразумець, што трэба апусціць рукі і падняць вочы. Тады Златка яшчэ мацней чырванее і Гольцман прыходзіць у раз’юшанасць. А пасля, застаўшыся з сястрой сам-насам, сярдзітаяе прабірае: “Што ты баішся глядзець яму проста ў вочы? Ты хіба што-небудзь украла?” Альбо: “Паглядзі на свае рукі!”

Гольцман узяўся быў і за старую, стараючыся прывіць і ёй добрыя манеры, апрануць яе па модзе, каб яна была “на чалавека падобная”. “Мне не датвару, — тлумачыў ён, — каб дьірэктарава маці была апранутая, як “гандлярка курамі...” Толькі гэтагаі не ставала! Сора-Броха — жанчына простая, але адкрытая і шчырая: што ў галаве, тое і на языку. Выслухаўшы сына, яна прабасіла ў адказ мужчынскім

голасам, што, маўляў, калі яна яму не даспадобы і ён саромеецца сваёй беднай маці, то яна можа зрабіць яму ласку і зараз жа павярнуць аглоблі, паехаць з дачкою назад.

I не доўга думаючы, старая зусім сур’ёзна ўзялася складваць рэчы, коўдры і падушкі, сказаўшы пры гэтым Златцы:

— Пойдзем, дачка мая! Нам, “гандляркам курамі”, не месца тут сярод такіх важных паноў! Мы яшчэ, чаго добрага, можам спэцкаць ім — не дай Бог — іхнія панскія строі...

Гольцман, зразумела, адразу ж даў адбой. Ён кляўся ўсімі клятвамі, ледзь не ў нагах у старой валяўся, пакуль не дабіўся ад яе абяцання, што яна забудзе ўсё, што ён, Гольцман, гаварыў, па прымаўцы: “Сабака брэша, вецер носіць”.

А якія засмучэнні і мукі выпалі на долю Гольцмана крыху пазней, калі ён вырашыў зрабіць сваю сястру актрысай! Як наравісты конь, старая Сора-Броха заўпарцілася — і ні з месца: “Hi за што на свеце! Хутчэй я дам закапаць сябе жьівой у зямлю, чым дапушчу, каб дачка мая скакала на адным канаце з усімі гэтымі камедыянтамі. Хіба тады, як мне на вочы чарапкі пакладуць!” Адным словам, ні крыкамі, ні маленнем Гольцман нічога не змог дабіцца. Яго кінула ў халодны пот і ён нават пачаў харкаць крьівёю...

Убачыўшы кроў, старая спужалася.

— Гора мне горкае! Бяда акаянная! Гром мяне забі!

I яна дала сваю згоду, але толькі пры ўмове, што сын у прьісутнасці двух сведкаў дасць ёй слова, што раней вьідасць Златку замуж. I Гольцман абяцаў не пазней чым праз паўгода знайсці жаніха для Златкі і абвянчаць яе па ўсіх законах Божых...

Раздзел семдзесят сёмы.

ДЗЕВЯТЫ ВАЛ

Чарнавіцы — сталіцаБукавіны. Пасярод рынку, звернутая вокнамі да магазінаў і крамак, ганарліва ўзвышаецца даволі паважная гасцініца пад шыльдаю “Чорны певень”, якая чакае не дачакаецца гасцей. Хай дапаможа ёй Бог, бо ад вандроўнай трупы “Гольцман, Швалб і К°” “Чорнаму пеўню” не разжыцца. Уся трупа займае якія-небудзь трычатыры пакоі, а абедаюць акцёры ў яўрэйскай сталовай і то

не ўсе, таму што не ва ўсякага акцёра ёсць чым заплаціць за абед, асабліва ў канцы месяца, у так званыя “нячыстыя дні”, — тады акцёрьі жывуць пераважна тым, што завучваюць ролі, рэпеціруюць і гуляюць у дзевяты вал. Гэта карцёжная гульня мае многа пераваг перад іншымі карцёжнымі гульнямі: яна не вымагае ні напружвання думкі, ні пэўнай колькасці гульцоў. У дзевяты вал можна гуляць як хочаш, нават стоячы. Таму да дзевятага вала маюць асаблівую схільнасць акцёры, музыканты, прыказчыкі і ўвогуле людзі, якія вечна кудысьці спяшаюццаі хочуць пагуляць нахаду, што называецца, “стоячы на адной назе”.

У пакоі, дзе акцёрьі гуляюць у дзевяты вал, так накурана, што ледзь можна разгледзець прысутных, хоць на вуліцы ясны дзень і сонца шчодра залівае пакой промнямі. На самым ганаровым месцы за сталом, каля вялікай талеркі, сядзіць банкаўшчык. На гэты раз банкуе кампаньён Гольцмана — Ізак Швалб, брыты суб’ект з неверагодначырвоным, нібы аблупленым, тварам. Датаго ж ён незвычайна ўзбуджаны і вельмі гарачыцца. Ён раскладвае карты, як належыць, адзін рад пад другім, і прайграе, правальваецца скрозь зямлю, як біблейскі “Карэй”. Амаль кожную яго карту б’юць “як міленькую”, і не кажучы ўжо пра тое, што кожнаму панцёру банкаўшчык павінен выплачваць у два, у тры, у чатыры і нават у дзевяць разоў больш за стаўку, яго яшчэ ў дадатак усяляк аблайваюць, не шкадуючы брыдкіх слоў. 3 усіх бакоў распасціраюцца да яго рукі, і вострыя жарты, перамешаныя з лаянкай, сыпяцца, як з рога дастатку.

— Швалбачка! Мне дзве кроны, дзве балячкі табе ў тваю чьірвоную морду!

— Выкладвай, Швалбачка, за віновую даму чацвяртную стаўку! Швалб, я распрану цябе сёння дагала, застанешся, у чым маці нарадзіла!

— Кроў з цябе вон, Швалбачка! Да смерці заганю цябе, Швалбачка, да смерці!

— Ага! Бітка. Грошы на бочку, Ізак — махляр!

Чым больш лаюць Швалба, тым больш ён гарачыцца, тым болып прайграе. Шчокі яго палаюць, як “саламяная страха”.

— Халера! Спыніся! Перадай банк іншаму. Бачыш жа, паршывец, што табе не шанцуе.

Так раіць яму Гольцман як кампаньён і добры друг. Але

разгарачаны Ізак Швалб не ашчаджвае і свайго кампаньёна:

— Прэч, дохлы сабака, стары халасцяк! Каму патрэбны твае парады?

Банкаўшчык Ізак Швалб гарачыцца, тасуе карты, глядзіць чырвонымі ад запалення вачыма ў талерку і бачыць, што каса з хвіліны на хвіліну растае. Тады ён з глыбокім уздыхам запускае руку ў бакавую кішэню і дрыжачымі пальцамі выцягвае туга набітьі грашыма бумажнік. Ажыўленне ў радах ігракоў узрастае.

— Што, брат Іцыкл? Заехаў у “Кішынёў”?* Заязджай, заязджай, шэльма! Праваліцца табе скрозь зямлю з тваімі грашыма!

Гэта вымавіў худы падгалісты акцёр з вострым кадыком. Сястрадырэктара, Златка Гольцман, разрагаталася. Усеадразу звярнулі на яе позіркі, ад чаго яна страшэнна разгубілася, пачырванела да самых вушэй і адчула, што згарае ад сораму. Рафалеску зжаліўся над ёю і прапанаваў ёй паставіць сумесна на “трэф овага туза”, — “сёння шанцуе на трэфы”. Яна яшчэ мацней пачырванела і накіравала на яго ўдзячньі позірк. Сэрца дзяўчыны забілася, затрымцела. “Ах, калі б ён уздумаў падысці да мяне, стаць бліжэй...” Нібы ўгадаўшы яе думкі, Рафалеску падышоў да дзяўчыны ўшчыльную і стаў каля яе. Яна ўдыхала водар яго доўгіх бялявых валасоў і млела ад шчасця. “Божа, хіба ёсць на свеце яшчэ другі такі анёл у чалавечым абліччы, як гэты юнак з бялявымі духмянымі валасамі і цудоўнымі рахманымівачыма? He, небылоінебудзедругогатакога!..”Кожныраз, калі Рафалеску набліжаўся да яе, янаадчувала, што сэрца ў яе вось-вось разарвецца. Яна губляецца, не ведае, наякімянасвеце,і ўсёўяеваліццазрук. Маці, Сора-Броха, у такіх выпадках пытаецца сваім грамавым голасам: “Што з табою, дачушка?” Златка яшчэ мацней чырванее і сама сябе праклінае за сваю сарамлівасць. I ўсё ж янашчаслівая, калі стаіць зблізку ад гэтага прыгожага юнака з духмянымі бялявымі валасамі. Калі ж ён яшчэ адорыць яе позіркам, хоць бы адным позіркам сваіх добрых, прамяністых, пяшчотных вачэй, якія зіхацяць, як блакітнае неба, і выпраменьваюць сонечнае цяпло, тады яе шчасцю няма і не будзе мяжы... Ці не ўсё роўна ёй, беднай Златцьі, ці звернуты гэтыя вочы на яе адну ці ўсіх роўна абдорваюць ласкай сваіх промняў. Толькі б у іх, у гэтых вачах, адлюстроўваўся нябесны блакіт, толькі б яны выпраменьвалі сонечнае цяпло.

Банкаўшчык Ізак Швалб раздаў больш палавіны картаў, сабраў у талерку грошы і паволі, не спяшаючыся, пачаў раскладваць другую калоду, карту за картаю. Прагнымі вачыма сачыў натоўп гульцоў, якая карта біта. Шум і крыкі, вострыя жарты, лаянка і рогат рабіліся ўсё болып аглушальнымі. АШвалб гарачыўся і плаціў... Але вось у чацвёртым радзе ў банкаўшчыка выпаў трэфовы туз. Падымаецца крык.

— У каго трэфовы туз?

— Рафалеску! Што ж ты маўчыш? Ты ж выйграў... Атрымлівай грошы.

— Мы выйгралі, — кажа Рафалеску Златцы.

Яна ў захапленні не столькі ад выйгрышу, колькі ад таго, што Рафалеску размаўляе з ёй, са Златкай... Рафалеску паказвае банкаўшчыку карты, і публіка глядзіць на яго з зайздрасцю: “Вось шанцуе! Ну і шчасліўчык! Яму хтосьці дарогу перабег з поўнымі вёдрамі!.I акцёры спаганяюць усю сваю злосць на банкаўшчыку.

— Туз трэф!.. Плаці ў чатыры разы... Давай грошы, Іцыкл, давай!

— Даю, даю! — кажа Швалб і з задавальненнем адлічвае Рафалеску чатырохкратную стаўку. 3 задавальненнем, таму што Рафалеску непадобны на іншых. Яго не прыводзіць у захапленне выйгрыш, але ён і не шуміць, не лаецца, калі прайграе. Ён увогуле нейкі своеасаблівы, не падобны на астатніх. Рафалеску любяць усе акцёры і актрысы без выключэння. А больш за ўсіх любіць яго сястра дырэктара Гольцмана, бедная Златка.

Раздзел семдзесят восьмы

ТЭЛЕГРАМА 3 ЛОНДАНА

Сястра дырэктара Гольцмана, Златка, і сама не рада, што так здарылася. Яна не можа растлумачыць самой сабе, што з ёй творыцца: варта ёй убачыць Рафалеску, як яна губляецца і ногі ў яе падкошваюцца. А калі ўбачыць яго ў тэатры, на сцэне, тут ужо яна сама не свая: толькі пачуе яго голас, адразу так збянтэжваецца, што вось-вось, здаецца, давядзецца вывесці яе са сцэны. He раз яна атрымлівала за гэта праборку ад брата. (Гольцман — строгі рэжысёр нават у адносінах да сваёй сястры.) Ён казаў у прысутнасці ўсіх акцёраў:

— Hy i іграла ты сёння, Златка, як сапраўдная карова! Рукі і ногі перабіць бы табе за такую ігру.

Златка і сама ведае, што рукі і ногі ёй трэба перабіць за такую ігру. Але чым яна вінаватая, што палюбіла ўпотай гэтага цудоўнага юнака з доўгімі бялявымі духмянымі валасамі і яснымі, пяшчотнымі, добрымі вачыма? А палюбіла яна яго з першага позірку, як толькі прыехала сюды з маці. I навошта ёй было прыязджаць сюды? Чаго ёй не ставала дома, у мястэчку? Вучылася шыць, патроху зарабляла. Дык жа не, брат пачаў закідваць іх пісьмамі, пісьмо за пісьмом, і грошы паслаў — толькі б яны прыехалі, што б там ні было прыехалі і прытьім як мага хутчэй. Ну вось яны і прыехалі. I яе адразу ж прыстасавалі да справы. Спачатку яна іграла ролю субрэткі: яе прыбралі ў кароткую сукенку і абулі ёй такія вузкія чаравікі, што ў яе вочы на лоб палезлі. Затым нарумянілі шчокі, падвялі вочы і пачалі вучыць, як стаяць, як хадзіць, як кружыцца і вярцецца, як падморгваць. I хтояевучыў? Брат, родны брат!.. Янажалілася маці, але тая суцяшала яе:

— Уяві сабе, дачка мая, што ты служыш у чужых і цябе прымушаюць лезці на гарышча. Лепш бы гэта было?

Потым брату захацелася што б там ні было зрабіць яе прымадоннаю, але ў яе не аказалася голасу. Брат быў не ў сабе ад гневу і перадражніваў яе, паказваючы, як яна спявае.

— Ты вішчыш, сястрыца, як сапраўдная кошка, калі ёй наступяць на хвост.

Златка адчула нейкую палёгку толькі тады, калі брат даў ёй ролю Юдзіфы ва “Урьіелі Акосце”, і не толькі таму, што гэтая роля ёй вельмі спадабалася, колькі ад таго, што ролю Акосты іграў бялявы прыгажун з пяшчотнымі, яснымі, добрымі вачыма, імя якому Рафалеску. О, што зацудоўнае імя Рафалеску!.. 3-за яго аднаго варта пакутаваць, мучыцца, развучваць ролю, паўтараць, як папугай, мудрагелістыя словы, якіх яна зусім не разумее, і выступаць кожны вечар на сцэне, якую яна ненавідзіць ад усяе душы. Ох, адзін Бог на небе ведае, да чаго ёй ненавісныя тэатр, сцэна, артысты! I больіп за ўсіх неўзлюбіла яна братавага кампаньёна — Ізака Швалба. Яна не можа спакойна глядзець на чырвоную фізіяномію гэтага чалавека, які не раз прыставаў да яе за кулісамі. Калі нікога паблізу няма, ён балюча шчыпле яе і ўсё пытаецца, ці любіць яна яго. “Яблычак мой! Ты любіш мяне, яблычак?” Златкамаўчыць: “Гас-

подзь Бог бы яго так палюбіў, гэту распухлую чырвоную рожу, як я яго люблю!” — думала яна сама сабе. Яна гатова бегчьі, куды вочы глядзяць, але баіцца брата. Яна плюнула б натэатр, але якрасстаццаз Рафалеску, з гэтым цудоўным бялявым юнаком з яснымі добрымі рахманымі вачыма?

Ах Рафалеску, Рафалеску! Гэта дарагое, прыемнае імя ў яе заўжды на вуснах. Гэта мілае, дарагое імя яна шэпча ў сне і наяве. I не аднойчы, лежачы ў пасцелі, абдымала яна халодную падушку і, прыціскаючы яе да сваіх цёплых дзявочых грудзей, успамінала словы са сваёй ролі — ролі Юдзіфыва “Урыелі Акосце”: “Што можа перашкодзіць мне горача прытуліць яго да сваіх грудзей?.I яна яшчэ мацней прытульвала халодную падушку да сваіх цёплых дзявочых грудзей, цалавала яе ў змроку ночы сваімі гарачымі дзявочымі губамі і ціха-ціха паўтарала цудоўнае імя: “Рафалеску... Рафалеску...”

Зранку, як толькі маці разбудзіць яе, першая яе думка — пра мілага, дарагога Рафалеску. Зараз яна зноў убачыць яго, будзе рэпеціраваць з ім разам. А потым яна будзе побач з ім на сцэне. 3 трапяткім пачуццём, пра якое ніхто нават не здагадваецца, падыдзе яна да яго блізкаблізка і будзе прагна лавіць яго прывабныя салодкія словы: “Юдзіф, Юдзіф! На кожным лісточку тваіх кветак гарачымі слязьмі напісана, чым мы сталі адно для аднаго...” I сэрца яе загадзя трапеча: “Рафалеску! Рафалеску!..”

Як толькі заўважыць яго, яна адразу губляецца, змяняецца ў тварьі і ўсё цела яе трымціць. Яна збянтэжана хавае твар, каб схаваць апанаваўшыя яе пачуцці.

Ніхто з усяе акцёрскай браціі не заўважае гэтага. Усе занадта занятыя картамі. Адзін толькі Гольцман, які бачыць нават тады, калі не глядзіць, і чуе нават тое, чаго не кажуць, — адзін Гольцман усё бачыць, усё чуе і думае сам сабе:

“Дзякуй Богу, — не сурочьіць бы, — “хлопец” сам ідзе на вудачку... Калі ўдастоімся Божай міласці, то ў хуткім часе, дасць Бог, пакажам фігу ўсяму свету і скажам амін!”

— Марскі бык! Што ты раптам застопарыў? Карты раздавай! — крычыць Гольцман кампаньёну.

— Даю, даю! — адказвае Швалб, раздаючы картьі. Твар яго гарьіць агнём-полымем.

Раптам раздаецца стук у дзверы: раз, два, тры. “Уваходзьце”, — адказвае некалькі галасоў. Адчыняюцца дзверы. Аказваецца — тэлеграма.

— Ізаку Швалбу.

— Адкуль тэлеграма?

— 3 Лондана.

— Што за тэлеграма?

— Пачакайце, дайце яму прачытаць.

— Як можа Швалб прачытаць? He яго розуму справа.

Ізак Швалб першым чынам вярнуў з банка грошы ўсім гульцам. Гэта адняло нямала часу: трэба ж мець галаву міністра, каб помніць, хто колькі паставіў. Пры гэтым на галаву банкаўшчыка, як звычайна, сыплюцца ў вялікай колькасці праклёны і ў паветры лётаюць з’едлівыя вострыя жарты.

Раздаўшы грошы, Швалб на хвіліну пабег з тэлеграмай да гаспадара гасцініцы і папрасіў яго пачытаць, што там напісана. Акцёры засталіся ў напружаным чаканні. Якія там сакрэты могуць быць у Швалба ад яго кампаньёна? Больш за ўсіх хваляваўся, вядома, сам Гольцман. Ён быў надзвычай сканфужаны тым, што кампаньён пакінуў яго аднаго сярод усёй гэтай акцёрскай плоймы. Ён стаяў як прыбіты, і ўсё ў ім кіпела ад гневу на гэтага грубіяна Швалба. I навошта ёнтолькі звязаўся з ім?! “Халера б яго забрала, гэтага папяросніка!..” Нарэшце з радасным тварам убег Швалб і выпаліў, звяртаючыся да ўсёй кампаніі:

— Рабяты, мы едзем у Лондан!

Цяжка ўявіць сабе ўражанне, зробленае на акцёраў гэтай весткаю. Адзін ускочыў на стол і падняў правую руку.

— Ай, Лондан! Лондан! Лондан! Няхай жыве Лондан!

Другі ўдарыў сябе па ляжках:

— Мяне ўжо даўно цягне ў Лондан, чорт бы яго ўзяў!

Трэці — даўгавязы, сухарлявы акцёр у клятчастых штанах — выпрастаўся на ўвесь рост, залажыў рукі ў кішэні і, неверагодна вытарэшчваючы вочы, пачаў нараспеў гаварыць “па-англійску”:

— 0, йес, йес, май дзір, май бір, май кайк, май стайк, май рынг, май кінг¹.

Чацвёрты хлопнуў таварыша па плячы і кінуўся ў скокі, напяваючы хрыплым голасам украінскую песеньку, Бог святы ведае адкуль занесеную ім сюды: “Гей був та нема, та пойнхав до млына!”²

¹ Набор нічога не азначаючых слоў, часткова англійскіх, часткова выдуманых.

² Ой быў, ды не стаў, ды паехаў у млын.

— Цішэй, байструкі! — стукнуўшы кулаком па стале, уладарна закрычаў Гольцман тонам гаспадара, які ўсведамляе сваю ўладу над гэтымі людзьмі. — Бач, разышліся! Ёсць чаму радавацца! Hi кроплі павагі да старэйшага. Пухір вам на ўсю шчаку! Халера вам у спіну!

Затым ён звярнуўся да Швалба:

— А ну пакажы тэлеграму, Швалбачка.

— Паказаць тэлеграму? — пераспытаў Швалб нерашуча. — Тэлеграму паказаць? Добра, чаму не паказаць? Вядома, табе я пакажу. Абавязкова пакажу. Але не цяпер, крыху пачакаўшы. Я павінентабе сёе-тое расказаць. Пойдзем, калі хочаш, са мной у скляпок, там я табе пакажу.

I Швалб звярнуўся да ўсёй кампаніі:

— Хто ідзе са мною ў скляпок?

— Як “хто”? Усе.

— У скляпок! У скляпок!

3 крьікам і шумам уся брація пакінула “Чорнага пеўня” і накіравалася ў скляпок.

Раздзел семдзесят дзевяты

У СКЛЯПКУ

Гэта ўласна не скляпок, а пакой, нават не пакой, а вінная крама. I нават не вінная крама, а проста шынок. Але ў Чарнаўцах яго называюць “скляпком”. Калі ў Чарнаўцах кажуць “ідзём у скляпок”, усе разумеюць, што размова ідзе пра склеп Меера, сына Бешла — так завуць уладальніка “скляпка” (яго бацька, нябожчык Бешл, таксама быў карчмаром).

У гэты вось склеп прыйшлі нашьі акцёры. Кожны частаваўся за свой кошт, у адпаведнасці з багаццем свайго кашалька пасля дзевятага вала: хто заказваў маркоўнік, хто кісла-салодкую смажаніну з агурочкамі, а хто — адны агурочкі. За віно плаціў Ізак Швалб.

— Сёння я частую, — сказаў ён.

Пасля першай жа шклянкі мускату ў Ізака Швалба развязаўся язык і ён пачаў расказваць кампаньёну Гольцману ўсю гісторыю ад пачатку да канца, нічога неўтойваючы. Пакарай яго Бог, калі ён утоіць ад яго хоць што-небудзь. Навошта яму лгаць, калі можнагаварьіць праўду? Як кажуць, карты на стол. Ён, Ізак Швалб, ужо даўно заўважыў, што

стаў Гольцману цяжарам, што ён яму не патрэбны, зусім не патрэбны. I ўсё ж ён не звяртаў на гэта ніякай увагі і працягваў падтрымліваць з ім кампанію. Дзеля чаго? Толькі дзеля сястры — прымадонны. Але з нейкага часу і прымадонна пачала як быццам вьіходзіць з моды. 3 той пары як закінулі лепшыя аперэты дзеля “Урыеля Акосты” і да таго падобных глупстваў, тэатр трымаецца на адньім Рафалеску. Усё Рафалеску ды Рафалеску. Ну што ж? Асабістаяго, гэта значыць Швалба, гэта ніколькі некранае. “Урыель Акоста” — хай будзе “Урыель Акоста”. Але сястра, што з ёй зробіш? Ёй, кажа яна, таксама хочацца апладысментаў. Ён падумаў, падумаў, і ўзяў ды напісаў свайму брату Ніслу ў Лондан пісьмо, абмаляваў яму сваё становішча, так, маўляў, ітак. Ён, Ізак ПІвалб, заўждытак дзейнічае: ледзь што, ён адразу ж строчыць пісьмо брату. “Дурань тьі бязмозглы! — адказвае брат з Лондана. — Да якой пары бадзяцца па свеце? Чаго тут доўга думаць. Вазьмі, піша ён, сястру і прыязджайце абое ў Лондан... У мяне тут, піша ён, для вас ёсць работа — залатое дно. У нас тут, піша ён, ёсць тэатр, называецца ён “Павільён-тэатр”. Вось гэтатэатр! Цацка! Аартьісты, піша ён, тут падабраліся адзін да аднаго: доўбні, капусныя качаны, а ўсё ж заграбаюць золата лапатамі. Таму, што публіка тут, піша ён, не распешчаная: што пададуць, тое і лопае, ды яшчэ і пальчыкі аблізвае. Я ўжо перагаварыў, піша ён, з кім трэба, і мне сказалі: “Хай толькі прыедзе твой брат з сястрой-прымадонначкай — мьі яе проста азалацім. Мьі, кажуць яны, чулі пра яе, чыталі ў газетах. Добрай славаю, кажуць яны, свет поўніцца”. Ну і яшчэ шмат усякай усячыны піша яму брат Нісл з Лондана. А ён, Ізак Швалб, узяў ды і нашпарыў яму пісьмо: так, маўляў, і так, паехаць гэта не штука, ды трэба наперад ведаць, на што едзеш — умовы, гарантыі, кантракт... I зноў ён атрымлівае адказ ад брата Нісла з Лондана. Скаціна ты, піша ён, асёл аблавухі. Калі пішуць табе — прыязджай, значыць ёсць ужо ўсё, што трэба: умовы, гарантыіікантракты. Нагэтаён, Ізак Швалб, зноў нашпарыўяму пісьмо, так, маўляў, ітак: “Калі ёсць гарантыя, штоя зараблю вось столькі, а сястра вось столькі і столькі, то шлі тэлеграму, і мы адразу ж выедзем”. I вось атрымана гэта самая тэлеграма.

— Ну? Што скажаш пра майго брата? — спытаў Швалб у кампаньёна.

— Што мне сказаць? — адказаў яму Гольцман з пры-

творна спакойным выглядам, разглядваючы свае вострыя пальцы. — Я ўжо даўно казаў, што твой браток слаўны хлопец. Ты яго падноска не варты. Безумоўна, добра жыць у Чарнавіцах, калі маеш братаў Лондане, што і казаць. Але, ці ведаеш? Я ўсё-такі быў бы не супраць паглядзець на гэту тэлеграму ўласньімі вачыма.

Швалб сербануў віна.

— Ты хіба ўмееш чытаць?

— Мне і не трэба чытаць: я хачу толькі бачыць тэлеграму.

— Што там глядзець? Тэлеграма, як усе тэлеграмы, — сказаў Швалб і павярнуў тэлеграму да святла, якое падала з акна. He паспеў ён азірнуцца, як тэлеграма ўжо была ў Гольцмана ў руках.

Праз хвіліну Гольцман падазваў сакратара, “чалавека з адукацыяй”, і той прачытаў тэлеграму.

Калі п рыязд ж аць, то толькі з Рафалеску.

Ь

Гольцман не зрабіў папроку свайму кампаньёну, нават слова не сказаў. Толькі ўзяў тэлеграму і мазануў ёю Ізака Швалба па твары.

Раздзел васьмідзесяты

ХТО ЁН?

Славутая вандроўная трупа “Гольцман, Швалб і К°” ужо рыхтавалася пакінуць Чарнавіцы і працягваць свой бадзяжны шлях. Нісл Швалб ужо прыслаў з Лондана яўрэйскую газету, на першай старонцы якой была змешчана вялікая рэклама, надрукаваная вялізнымі крыклівымі літарамі:

ПІСЕНСЕЙШОН¹!!!

ЛЕО РАФАЛЕСКУ, найвялікшы яўрэйскі с т а р², які ашаламіў увесь свет, у хуткім часе ў Лондане, у “П а в і л ь ё н-т э а т р ы” !!!

¹ Сенсейшон (англ.) — сенсацыя.

² Стар (яўр.) — зорка.

Ужо пачалі пакавацца ў дарогу. Заставалася толькі даць яшчэ адзін спектакль у Чарнавіцах — у бенефіс Рафалеску. Да гэтага бенефісу рыхтавалася ўся чарнавіцкая моладзь са студэнцкім саюзам на чале. Білеты былі распрададзены моладдзю ўсе да адзінага. У Чарнавіцы з’ехаліся маладыя людзі з навакольных мястэчкаў, куды яўрэйскі тэатр яшчэ не заязджаў ні разу з часоў Адама і па сённяшні дзень.

Перапоўненая публікаю зала для артыста — залог поспеху, у асаблівасцітакогаартыста, як Рафалеску, якінакожным спектаклі загараўся так, нібы выступаў на сцэне ўпершыню. Рафалеску даўно ўжо неперажываўтакогаўздыму, як у гэты вечар. Ён напружыў усе сілы свайго квітнеючага дару і стварыў на гэты раз новага дзівоснага Акосту, ціхага адзінокага філосафа, сапраўднага Спінозу. Сам Рафалеску не меў гэтага на мэце, гэта выйшла ў яго само сабой, інтуітыўна. 3 надзвычайнай натуральнасцю ёй паказаў, што такое сапраўдная перамога: не той волат, хто перамагае іншага, а той, хто ў цяжкай унутранай барацьбе ў стане перамагчы самога сябе.

Мажліва, што ў іншым месцы яго ігра не зрабіла б такога ўражання, як у Чарнавіцах. Але на гэты спектакль прыйшлі якраз тыя “элементы”, якія тайком вялі барацьбу з цемрашальствам. Гэтыя невядомыя героі рэдка перамагаюць і часцей за ўсё падаюць у барацьбе, як Урыель Акоста. Тэатр дрыжаў ад аглушальных апладысментаў і бурных авацый. Студэнцкая моладзь вынесла Рафалеску наруках, асыпала яго кветкамі, паднесла мноства падарункаў, якія былі агледжаньі акцёрамі і адразу ж схаваныя Гольцманам. Некалькі маладых людзей прачыталі прывітальныя адрасы, якія ніхто не слухаў, акрамя кучкі студэнтаў. Адным словам, гэтабыўтакітрыумф, якірэдкавыпадаенадолюнават такіх улюбёнцаў лёсу, як Рафалеску.

Пасля першага акта Гольцман, які быў, як заўсёды, насцярожаны, заўважыў сярод моладзі, якая любіць штурхацца за кулісамі, нейкага дзіўнага, густа аброслага суб’екта са знаёмым заспаным тварам і знаёмымі выпучанымі вачамі. Суб’ект не спадабаўся Гольцману з першай жа хвіліны. He спадабалася яму, што ён лезе за кулісы, расштурхоўвае ўсіх і хоча абавязкова прабіцца да Рафалеску. Гольцман аклікнуў яго і “па-добраму” папрасіў вьібрацца.

— Дзядзечка, — сказаў ён яму самым ветлівым тонам, — не будзьце тым, хто рохкае, і не лезьце туды, куды не трэба...

Пасля другога акта паўтарылася тая ж гісторыя: сонны суб’ект з выпучанымі вачамі зноў пачаў праціскацца да Рафалеску, і Гольцман выправадзіў яго, падпусціўшы некалькі шпілек на развітанне:

— Нельга ж быць свіннёй! Кажуць яму: куды прэш? А яму хоць бы што — як з гуся вада!

Пасля трэцяга акта Гольцман заспеў яго ўжо каля самых дзвярэй, у двух кроках ад Рафалеску. Ён схапіў яго за каўнер і проста выкінуў вон без усялякіх цырымоній ды яшчэ благаславіў на развітанне: “Халера табе ў левы бок жывата, а заадно і ўсім гэтым шчанюкам, якія блытаюцца тут пад нагамі, д’ябал іх ведае, навошта і дзеля чаго”. Ужо пасля сканчэння спектакля, калі артысты пачалі пераапранацца, Гольцман зноў убачыў заспанага суб’екта, які ўсётакі паспеў прабраццаўпрыбіральнюРафалеску. Як раз’юшанытыгр, Гольцман кінуўсяда яго. Але, раней чым ён паспеў схапіць яго за каўнер, суб’ект ужо абдымаўся з “хлопцам”, і абодва доўга і горача цалаваліся, як родныя браты.

Гольцман вытарашчыў вочьі, разявіў рот і застьіў у здзіўленні. Калі б да яго з’явіўся яго бацька з таго свету, Гольцман не быў бы так уражаны. Гольцман быў падобны ў гэту хвіліну на гліняную камлыгу, на незакончаную статую, у якой скульптар хацеў выявіць жах, што яму, аднак, не ўдалося. Яго дзіўна выцягнуты рабы твар набыў камічны выраз, аяго пранізлівыя вочы нібы гаварылі:

— Людзі! Разрэжце мяне на кавалачкі! Выкіньце маё мяса сабакам! Але толькі скажыце мне: хто гэты суб’ект, які цалуецца з маім “хлопцам”?

Раздзел восемдзесят першы

СМЕРЦЬ МАЦІ

Хто памятае касіра Бені Рафаловіча, заспанагамеланхалічнага хлопца з выпучанымі вачамі, па мянушцы “СоснВесімхе”? 3 ім якраз і цалаваўся і абдымаўся Рафалеску.

Як ён трапіў у Чарнавіцы? Адкуль і дзеля чаго? Што чуваць у Галянешці? Як жыве Беня Рафаловіч і ўся яго сям’я? Як пажывае кантар Ісроел, кантарыха Лея і іх дачка Рэйзл? Прагэтаўсю ноч напралёт Сімхе расказваў Рафалеску.

Прыйшоўшы ў гасцініцу “Чорны певень”, яны адразу ж забраліся ў пакой Рафалеску і спыталіся ў Гольцмана, ці можна ўстроіць так, каб іх пакінулі адных.

— Ох, з найвялікшым уніжэннем! — сказаў Гольцман, кінуўшы зыркі пранізлівы позірк у бок меланхалічнага “мастадонта” з выпучанымі вачамі.

Ён пакінуў іх сам-насам і гучна распарадзіўся, каб ніхто не пасмеў заходзіць да іх. А сам — не ў папрок яму хай будзе сказана — усеўся ў суседнім пакоі каля дзвярэй і, прыклаўшы вуха да шчылінкі, увесь час падслухоўваў, не прапускаючы ніводнага слова з размовы, якая адбылася паміж “хлопцам” і касматым заспаным суб’ектам з Галянешці.

— Слухай жа, душа мая, мілы Лейбл, што я табе раскажу, — пачаў “Сосн-Весімхе” сваім манатонным голасам, які на гэты раз гучаў крыху жывей, чым звычайна. — У мяне для цябе столькі навін, што трох дзён і трох начэй, каб ты ведаў, не хопіць, каб усё расказаць. Па-першае, Галянешці зусім не тое Галянешці, што раней. Адэса, Варшава, Парыж! А людзі? Зусім не тыя людзі, што раней. I каму мы гэтым усім абавязаны? Яўрэйскаму тэатру — памятаеш яго? 3 таго часу, як пабываўтэатр, усёўнас змянілася. Усё, разумееш, пайшло па-іншаму. Што і як па-іншаму, я і сам не скажу, але па-іншаму... Пра вашу сям’ю і гаварыць няма чаго. У вас увогуле ўсё пайшло прахам. Перш заўсёгаспадар,твой бацька значыць. Як толькі ты ўцёк тады ў тую суботу вечарам, — помніш? — ён загадаў раз назаўжды: “Адшукаць і прывесці! Жывога ці мёртвага, але прывесці!” Вось мы абодва, яітвой брат Аншл, пусцілісяў шлях, разумееш, па белым свеце шукаць учарашні дзень. Пасля расследавання справы і допыту сведкаў праўда ўсплыла наверх, як масла на паверхню вады. Стала зразумела, што ўсё гэта не інакіп, як справа рук Шчупака. А яму, Шчупаку, некуды было падацца, апрача як у Румынію. Таму і мы адправіліся ў Румынію. Так і ёсць. Прыехалі, разумееш, у Ясьі і пачынаем распытваць у людзей, ці бачылі такіх вось і такіх вось акцёраў, нядбайнікаў, пудзілаў гарохавых, аднаго — з недарэчным маршчыністым тварам, а другога — каратканогага, з шальмоўскімі вачьіма, ён, ведаеце, прытанцоўвае на хаду. I вось мы даведваемся, разумееш, што там бачылі шмат яўрэйскіх акцёраў — нядбайнікаў, пудзілаў гарохавых і ва ўсіх — бязглуздыя твары і шальмоўскія вочы. Але ці прытанцоўваюць яны на хаду ці ходзяць прытанцоўваючы, гэтага, кажуць, мы не паспелі заўважыць. У другі раз

абяцаюць, дасць Бог, разумееш, прыгледзецца больш уважліва. Што ты скажаш прагэтых баранаў? Паслухай жа, што было далей. Бачым, што ў Ясах мы аціраемся дарэмна, шукаем леташні снег. Што рабіць далей? Мы пусціліся, разумееш, далей і далей, пакуль не прыехалі ў самы Бухарэст. Усю дарогу твой брат Аншл запэўніваў мяне, што знойдзе цябе: “Я, кажа, не я, і імя маё не Аншл, калі я іх не злаўлю”. — “Дай Бог, кажу, з тваіх вуснаў бы ды ў Божыя вушы”. Так яно і было. Толькі прыехалі ў Бухарэст, твой брацік, Аншл, значыць, як пачаў, разумееш, п’янстваваць, дык усё п’янстваваў і п’янстваваў, Гасподзь уратуй і памілуй. Грошай жа нам далі цэлую шапку — чаго ж іх шкадаваць? Дзетолькітэатр, кафэ, карчма, разумееш, —ён туды. “Аншл, — кажу яму, — пабойся Бога, кажу, што ты, кажу, робіш, ты ж, кажу, спальваеш грошы!” А ён мне ў адказ: “He твайго розуму справа, маўчы”. Маўчу, — што ж рабіць? Пагана. Праходзіць дзень, другі, трэці, а грошы растаюць, як снег, хутка не хопіць. А ён кажа: “Пішы бацьку, каб прыслаў грошы”. — “Аншл, — укрываю я яго, — Богам прашу, кажу, што гэта будзе, кажу, чым гэта, кажу, скончыцца?” А ён мне: “He твайго дзядулі справа! Кажуць табе пісаць — пішы”. Кепска, што рабіць? Пішу. Між тым сядзім мы аднойчы ў тэатры ці ў карчомцы, “Парадызам” называецца. Іграюць дзяўчаты, танцуюць і спяваюць, а адна, Марынеску-Міланеску завуць яе, жанчьіна, разумееш, ніштаватая, першая майстрыха выманьваць грошы (тут верхняя губа “Сосн-Весімхе” крыху прыўзнялася, ён зрабіў спробу ўсміхнуцца — першы раз за ўсю ноч). Гляджу, разумееш, каля самых дзвярэй стаяць нейкія два знаёмыя чалавекі, абодва апранутыя па-святочнаму. Прыглядваюся, гатовы паклясціся, што гэта ты, Лейбл значыць. “Так, гэта ён, думаю, гэта ён, клянуся ўсім святым”. Падымаюся з месца і кажу твайму брату Аншлу: “Аншл, кажу, ты бачыш, кажу, ёнтут, кажу”. Аён мне: “Хто?” А я яму: “Лейбл”. Аён мне: ‘Тэтатабе, кажа, сніцца. Ты спіш”. Сюды-туды, пакуль суд ды справа, пакуль я збіраўся за табою ўслед, разумееш, нікога ўжо не было. Пагана. ІПто рабіць? Паміж тым атрымліваецца пісьмо з Галянешці, што твая маці небяспечна хворая і што Аншл павінен як мага хутчэй вярнуцца дамоў. Тады я кажу Аншлу: “Едзем, ці што?” А ён мне: “Напішы пісьмо, што мы ўжо напалі на сапраўдны след, хай толькі вышлюць яшчэ крыху грошай”. Я яму: “Аншл, кажу, Богам прашу, альбо паедзем дамоў, альбо паедзем

далей: адно з двух”. А ён мне: “He тваёй бабулі справа, кажу табе пісаць, ну і пішы”. Пагана, што рабіць? А я вазьмі ды і напішы, разумееш, пісьмо ў Галянешці твайму бацьку, значыць, але, зразумела, іншасказальна: так, маўляў, ітак, пішу, справа такая, пішу, каб вы ведалі, пішу, што наша паездка — пустая работа, шукаем учарашні дзень, толькі грошы на вецер шпурляем, арабіць — нічога не робім. А тое, што, пішу, я вам пісаў да гэтай пары, быццам мы горы пераварочваем, дык гэта я пісаў толькі таму, што Аншл распараджаўся так пісаць. Што мне рабіць, пішу, — я ж чалавек паднявольны. Мне загадваюць пісаць, я і пішу. Таму, пішу, болып грошы не высылайце, а калі вы перастанеце пасылаць грошы, пішу я, мы ж у рэшце рэшт павінны будзем прыехаць дадому. Так вось я ім і напісаў — намёкамі, разумееш. Ашто мне было рабіць? Скажы сам, хіба я не правы? Слухай жа далей. He прайшло, разумееш, і тыдня, атрымліваемтэлеграмуўБухарэст, кароткую, але харошую, усяго толькі тры словы: “Прыязджай, маці памерла...”

Ледзь “Сосн-Весімхе” вымавіў гэтыя словы, Рафалеску схапіў яго за рукі:

— Га? Што ты кажаш? Мама?..

— Прытулі яе ў светлым раі, Уладыка нябесны! Як жа, дзіця маё, магло быць інакш? Хіба жарты, што яна перажыла! Яна ж і без таго была хворая, хай даруе яна мне, скура ды косці, ледзь-ледзь душатрымалася... Аяк жа ёй жылося ў доме твайго бацькі, ты таксама, напэўна, памятаеш, — не соладка ёй жылося, а тут адна бомба за другой. Я не ведаю, каго яна больш любіла — цябе ці Аншла? Таму што пакуль Аншл сядзеў у Бухарэсце, у яе яшчэ была надзея, што ён прыедзе разам з табой, але як толькі яна даведалася, разумееш...

He! Рафалеску больш нічога не разумеў. Ён закрыў твар рукамі і зарыдаў, як дзіця. “Сосн-Весімхе” разгубіўся. Суцяшаць, супакойваць — на гэта ён не быў здольны. I ён пачаў ламаць рукі і галасіць: “Дрэнна! Пагана! Што рабіць?” Між тым рыданні Рафалеску пачулі ў суседніх пакоях і да яго кінуліся спачатку Гольцман, потым старая Сора-Броха, а за ёй Златка. Паднялася мітусня.

— Што? Што здарылася? — крычалі ўсе трое.

— Мама памерла! — сказаў Рафалеску і з плачам кінуўся на шыю Гольцману.

Гольцман ледзь стрымліваў слёзы, твар яго скрывіўся, яку бабы, якая збіраеццаплакаць. Наяго гледзячы, распла-

калася і Златка, а старая Сора-Броха пачала ламаць рукі і рыдаць, галосячы нараспеў:

— Гора мне горкае! Доля мая нешчаслівая. Гром мяне паразіў! На каго яна пакінула сваіх дзетачак, сваіх бедньіх пішклят, сваіх маленькіх птушанятак? Хто іх будзе карміць? Хто іх будзе паіць? Хто падумае, хто паклапоціцца пра адзінокіх сірот, якія засталіся адны, як лодка пасярод мора?.. Пакуль маці жыве, бацька застаецца бацькам, а калі маці закрывае вочы навек, не, лепш ужо не дажыць дагэтага!..

— Ціха! Разраўлася таксама! — накінуўся на маці Гольцман і заадно ўжо раскрычаўся на аброслага шчацінай панурага касіра з выпучанымі вачыма, за “добрую” вестку, якую ён прынёс “хлопцу”.

— Пудзіла гарохавае! Хто вас прасіў? Хто вас цягнуў за язык? Такія “добрыя” весткі перадаюцца праз ворага...

“Сосн-Весімхе” сядзеў, як прьібіты. Алетут Рафалеску заступіўся за яго. Ён намякнуў, што “Сосн-Весімхе” ў яго госць, і ён просіць, каб сёння ноччу яго пакінулі ў спакоі, толькі на адну ноч... Гольцман зразумеў намёк. I хоць яму не вельмі хацелася пакідаць “хлопца” аднаго, з гэтым “пудзілам гарохавым”, але што паробіш? Цяпер не тыя часы, што раней. Цяпер, калі Рафалеску што сказаў, то скончана... I Гольцман пакорліва зазірнуў яму ў вочы і спагнаў усю сваю злосць на маці і сястры:

— Чаго збегліся сюды? Якогачорта? Хто пасылаў па вас? Хто? Бач, разраўліся! Хто вас клікаў, плакальшчыцы, хто? — паўтараў Гольцман некалькі разоў. I выгнаўшы іх з пакоя, Гольцман усеўся на ранейшае месца і прынік вухам да дзвярэй шчылінкі.

Рафалеску, зноў застаўшыся сам-насам з касірам, стаў прасіць яго расказаць з усімі падрабязнасцямі, як памірала маці, калі яна памерла, ці паспелі яны на пахароны, якія былі пахароны. I “Сосн-Весімхе” павінен быў усё расказаць ад пачатку да канца і не раз і не два, а многа, многа разоў.

Раздзел восемдзесят другі

ГАЛЯНЕШЦІНСКІЯ НАВІНЫ

Усю ноч яны не зводзілі вачэй. “Сосн-Весімхе” расказваў пра Галянешці, а Рафалеску прыслухоўваўся да яго манатоннага голасу, які гудзеў, як надтрэснутьі звон, і бясконца

цягучага, як густы мёд. Гаворкаягораз-пораз перарывалася аднастайнымі “разумееш” і “слухай жа далей” альбо “пагана, шторабіць”... Бедны Гольцман нават не лёг спаць. Ён не мог адарвацца ад дзвярной шчылінкі. He рызыкаваў нават падняцца з крэсла, баючыся, каб не пачуўся скрып. Бывалі хвіліны, калі Гольцман сам сябе праклінаў за сваю цікаўнасць: як назло, яго душыў кашаль. Але ён стрымліваў яго з усіх сіл і сядзеў як на распаленых вуголлях, слухаючы разам з Рафалеску галянешцінскія навіны.

У гэтую ноч, можна сказаць, абодва — РафалескуіГольцман — даведаліся куды больш навін, чым заўсе гэтыя доўгія гады, што яны вандравалі па белым свеце.

Па-першае, наконт Бені Рафаловіча. Божа праведны, што сталася з Рафаловічам і ўсёй ягонай сям’ёй! Поўны разгром! Усё перавярнулася ўверх дном. Пачаць з жонкі Рафаловіча — Бейлкі. Маленькая, ціхенькая, слабенькая Бейлка згасла як свечка. Ціха, без адзінае скаргі і папроку, яна пайшла з гэтага свету, у якім паспытала столькі пакут за сваіх дзяцей, так і не зведаўшы ніводнае светлае хвіліны ў жыцці. Ціхая Бейлка хацела памерці так жа ціха, як жыла. Таму яна нікому не жалілася на сваё здароўе. Толькі тады, калі ёй стала вельмі ўжо кепска і ўсім было ўжо зразумела, што з ёю, Беня разаслаў людзей па ўсіх трактах за лепшымі ўрачамі і са скуры лез вон, каб уратаваць яе. Ён казаў: хай яго распрануць да апошняе сарочкі, толькі б Бейлка выздаравела. Але было ўжо позна. Як скручаны клубок, як малюсенькае дзіця, ляжала маленькая Бейлка на сваім вялікім ложку. Яе губы былі шчыльна сціснуты, a ўпалыя шчокі пабялелі. Увесь час адна-адзінюткая ў вялікім пакоі на вялікім ложку. Нікога, нікога зблізку. Беня быў заняты з урачамі. Старэйшыя сыны — справамі. Дочкі на кухні. Аншла і Лейбла не было. Толькі малодшая дачка Башэва сядзела ў куточку і плакала ціха, баючыся разбудзіць маці. He, янаўжо неразбудзіць маці. Мамаўжо тады спала моцным сном. Яе закрьітыя вочы на белым, занадта белым твары здаваліся чорнымі ямінамі. Яе светлыя, некалі цудоўныя вейкі пад белым лобам, павязаным белай хустачкай, прыдаваліяетварьіку па-дзіцячы задумлівы выраз. Адна рука, маленькая, белая, занадта белая дзіцячая рука, звісала з ложка. Здавалася, нічога не змянілася, нічога асаблівага не адбылося. I здавалася, быццам ляжыць яна, пагружаная ў глыбокі сон. Было ціха. Сэрца,

такое шчадралюбнае і шматпакутнае, перастала любіць і пакутаваць, перастала біцца.

Было ціха. Страшная, святая цішыня. Цішыня смерці. Памерла Бейлка.

Бейлка памерла, а старая бабуля, маці Бені Рафаловіча, патрэсваючая галавой “не-не”, — бабуля жыве. Яна ўжо зусім з розуму выжыла, аслепла на абодва вокі, а вось бач жа ты — жыве! Усе старэйшыя дзеці, сыны і дочкі, зяці і нявесткі распаўзліся ва ўсе бакі па белым свеце. Беня ніколі не ўмеў ладзіць з дзецьмі. Але з таго часу, як памерла Бейлка, ён стаў такім, што Гасподзь уратуй і памілуй... Аншла ён ажаніў на той самай непрыгожай, але знатнага паходжання дзяўчыне з Бельцаў, якую ён выбраў сыну яшчэ раней. Аншл не адважваецца цяпер паказацца бацьку на вочы. Яго паездкі ў Бухарэст Беня ніколі яму не даруе. Вось Аншл і сядзіць неадлучна ў Бельцах. Завёў гандаль (у яго табачная крама) і, кажуць, так агрубеў, што яго і не пазнаць... Адна з дачок, сярэдняя — Перл, развялася з мужам. Наступная за ёй — Йойехвед, бацьку назло выйшла замуж за брата музыканта Ехіела, таксама музыканта. A самая малодшая, Башэва, хацела вучыцца, стаць акушэркай, але Беня Рафаловіч ёй насуперак выдаў яе замуж за яго, за касіра “Сосн-Весімхе” значыць.

Пры гэтым “Сосн-Весімхе” апусціў вочы і пачаў бьіццам апраўдвацца.

Ён павінен прызнацца, што даўно ўжо заглядваўся на Башэву, але не смеў у гэтым прызнацца. Хоць, з другога боку, чым ён горшы за братаЕхіела-музыканта. Прынамсі, хоць сваяк... Далёкі сваяк, але ўсё ж сваяк. Башэва сама, можна сказаць, гэтаму замужжу была не вельмі рада. Нават наадварот: доўга “брыкалася”, вар’явалася, плакалаі пагражала пакончыць з сабой, але ў рэшце рэшт змірылася. Яму самому, “Сосн-Весімхе”, усё гэта вельмі цяжка. Башэва, вядома, вельмі слаўная, можна сказаць, лепшая за ўсіх астатніх. Але навязвацца ёй гвалтам ён таксама не хацеў. Аднак Беня Рафаловіч заўпарціўся — раз і назаўжды!.. Словам, яньі пажаніліся, і нічога. У іх ужо, дзякуй Богу, двое дзетак, а хутка і трэці будзе... Усё б добра, калі б не новае няшчасце...

— Што за няшчасце? — спужана спытаў Рафалеску.

— Нічога, глупства. Толькі так гаворыцца, няшчасце, па сутнасці, бяда не надта вялікая. Гасйадар, гэта значыць цесць, дайяму Бог здароўя, твой бацьказначыць, настарас-

ці гадоў, разумееш, стаў вельмі набожным, — з гора, відаць. Такі, ці ведаеш, набожны, што проста розуму недаступна! Днём і ноччу, разумееш, усё моліццаі моліцца, чытае Псалтыр. Гэта ўсё нічога, калі б не новая бяда, большая бяда. Аменавіта.якаябяда?.. Цадзік...*Гаспадар, цесцьзначыць, ні з таго ні з сяго стаў гарачым паклоннікам цадзікаі, разумееш, часта да яго ездзіць. He толькі ездзіць, але і падоўгу заседжваецца там. Ён, можна сказаць, з дома цадзіка не выходзіць. Раней ездзіў да Сцефанешцінскага цадзіка, ацяпер да Баянскага. Ужо болып паўгода ён сядзіць у Баянскага цадзіка і не хоча варочацца дадому. Прыехаў у Баяны на асеннія святы, — і з той пары толькі яго і бачылі. Бачу, разумееш, што гэтаму канца краю не будзе. Пішу яму, цесцю значыць, адно пісьмо за другім: “Апамятайцеся, дарагі цесць! Падумайце, чым гэта скончыцца? Уся гаспадарка прахам ідзе”. Аён глухі, як сцяна, ведаетолькі адно: высылай, разумееш, з дому грошы. Што ў мяне — калодзеж бяздонны? Невьічарпальная крыніца?.. Бачу, нядобра, а што рабіць? I вось я вырашыў, разумееш, з’ездзіць у Баяны, перагаварыць з ім. Нельга ж пакінуць яго на волю лёсу... Але колькі з ім ні гамані, — кажы не кажы, усё роўна як гарох аб сцяну. У яго толькі адно ў галаве: цадзік. Усё цадзік ды цадзік, даруй Божа. Пра хатнія справы з ім гаварыць нельга, пра Галянешці — ні ў якім выпадку і слухаць не хоча. Напамінаць яму пра дзяцей — нельга, у асаблівасці пра Лейбла і Аншла — не дай Бог вымавіць іх імёны ў яго прысутнасці! Аншла ён называе “душагубам”. Гэты “душагуб”, кажа ён, звёў у магілу маці. Калі б не Аншл з яго злашчаснай паездкай у Бухарэст, цесць не застаўся б удаўцом. Гэта ясна, як дзень... Адным словам, прыехаў у Баяньі да цадзіка, да цесця значыць, і заспеў яго, разумееш, у такім выглядзе, якога і ворагам не пажадаю. I ўспамінаць страшна, сэрца баліць. Паглядзеў бы ты на яго — не чалавек, a цень: жывот абвісае, шчокі пазападалі. Трухлявы сівы стары. Я нават расплакаўся. А ён хоць бы спытаўся, як жывуць дзеці. I не падумаў! Толькі патрабуе, разумееш, каб я неадкладна пайшоў з ім да цадзіка. He інакш. Трэба быць цвярдзейшым за жалеза, каб перанесці гэта. Яго горкая доля ўсім нам добрая навука. Хацеў я з ім пагаварыць пра хатнія справы; пара, маўляў, узяцца за справы, a то кепска ўсё скончыцца, — і слухаць не хоча. Заўтра, кажа, заўтра. Сёння, разумееш, яму трэба быць у цадзіка. I так з дня на дзень... Паміж тым, седзячы аднойчы ў заезным двары, я

пачуў размову нейкіх маладых людзей пра Чарнавіцы... Пра яўрэйскі тэатр, пра бенефіс нейкага зусім маладзенькага, кроў з малаком, але ўжо славутага акцёра з Бухарэста, па імені Рафалеску... Горад Бухарэст і словы “акцёр”, “маладзенькі”, “кроў з малаком”, усё гэта, разумееш, мне моцна засела ў галаве. “Ці не наш гэта Лейбл? ” — думаю я... “Бухарэст... Рафалеску... яўрэйскі тэатр” — усё гэта вяжацца адно з другім. Я думаў-падумаў і вырашыў: раз я ўжо так многа зрасходаваў на дарогу, то выдаткую яшчэ некалькі гелераў і абавязкова, разумееш, паеду паглядзець на гэтагамаладога акцёра з Бухарэста.

Але перш за ўсё трэба пагаварыць з гаспадаром, з цесцем значыць, пачуць, што ён скажа. 3 чаго пачаць? 3 тэатра? 3 яўрэйскага тэатра ў Чарнавіцах? Пачуўшы словы “яўрэйскі тэатр”, ён стаў, як табе сказаць, — лепшага ў дамавіну кладуць. Увесь затросся, схапіў, разумееш, палку і сказаў, што калі я хоць яшчэ адно слова вымаўлю, ён мне чэрап рассячэ. Пагана, што тут зробіш. Ну, выйшаў я на вуліцу, наняў рамізніка, заплаціў, вядома, вельмі дорага і паехаў у Чарнавіцы. Чаго тут падманвацца? А калі б мне трэба было выдаткаваць немаведама колькі грошай — хіба гэта б мяне спыніла? Чаго варта адно тое, што я бачу цябе, дзякуй Богу, жывога і здаровага. А павага, якую табе аказалі сёння ў тэатры! Ці паверыш — калі падняліся крыкі “Рафалеску!” і моладзь падхапіла цябе на рукі, у мяне слёзы выступілі на вачах. Гонарам прысягаю! Я ўспомніў, разумееш: Божа, Божа, гэта ж наш Лейбл, той самы Лейбл, які спаў са мной у адным пакоі... Ложак супраць ложка... Тут “Сосн-Весімхе” выцер слёзы. Раптам голас яго і выраз твару рэзка змяніліся і ён загаварыў салодзенькім, ліслівым тонам:

— Памятаеш, душа мая, як мы спалі разам у адным пакоі, ложак каля ложка?.. ІПтаны, у якіх былі ключы, я заўсёды хаваў пад падушку... Думаеш, я не чуў тады, як хтосьці падыходзіць да майго ложка і шнарыць у пісьмовым стале... Усё чуў, дай мне Бог столькі шчасця. Але я не мог, разумееш, вачэй расплюшчыць...

Акуды падзеліся тыя грошы, тыя... з пісьмовага стала? У каго яны засталіся? У таго маршчыністага акцёра з недарэчным тварам? Ці ў таго маленькага прытанцоўваючага акцёра з шальмоўскімі вачамі? А, можа быць, зусім у гэтай рабой халеры, у таго малайца, які некалі зваўся Гоцмахам, а цяпер яго ўжо называюць Гольцманам?

Раздзел восемдзесят трэці

РАСПАД СЯМ’І РАФАЛОВІЧАЎ

Ужо пачынала світаць. Чарнавіцкі рынак, які кожную раніцу выстаўляў свае тавары насупраць гасцініцы “Чорньі певень”, пачаў мала-памалу выяўляць прыкметы жыцця, напаўняцца людзьмі. А нашы старыя знаёмыя, “Сосн-Весімхе” і Рафалеску ўсё яшчэ гутарылі. Праўда, гаварыў адзін “Сосн-Весімхе”, а Рафалеску слухаў з напружанай увагай, зрэдку ўскокваючы з месца, перарываючы яго выгукамі: “Сапраўды?”, “Што ты кажаш?”, “He можа быць!” “СоснВесімхе” запэўніваў яго, што ўсё гэта праўда, шчырая праўда і прысягаў усім святым, прысягаў жыццём дзяцей іжонкі, нібы без прысягання Рафалеску яму не паверыў бы. Яго клятвенныя запэўніванні былі такія смешныя, што Гольцман, які ўсё яшчэ сядзеў па той бок дзвярэй і глядзеў у замочную шчыліну і ўважліва слухаў усю гэтую размову, не мог стрьімліваць смех, які яго душыў, і цішком ухмыляўся. Калі “Сосн-Весімхе” раптам спытаў у Рафалеску пра грошы, якія зніклі з шуфлядьі пісьмовага стала ў Галянешці, наш Гольцман увесь насцярожыўся і шчыльней прытуліўся да замочнай шчыліны, згараючы ад цікаўнасці: яму хацелася даведацца, што адкажа на гэта “хлопец”. Але ў гэты самы момант пад Гольцманам нечакана затрашчаў стул, і ўсе трое страшэнна перапужаліся: Рафалескуі “СоснВесімхе” спужаліся шуму, які ў начной цішыні здаваўся больш аглушальным, чым быў на самай справе. Гольцман жа апасаўся, каб Рафалеску недаведаўся, што ён, Гольцман, усю ноч сядзеў за дзвярыма і прьіслухоўваўся да чужой размовы. Але прайшло некалькі хвілін у маўчанні і ўсё абышлося добра, так што Гольцман мог спакойна заставацца на сваім пасту. На яго жаль, ён не пачуў адказу Рафалеску на пытанне, якое больш за ўсё яго цікавіла, — і не таму, што кепска прыслухоўваўся. Наадварот, да яго слыху скрозь замочную шчыліну даходзіла кожнае слова. Тут была іншая прычына: Рафалеску проста не хацеў адказваць на пытанне пра грошьі. Ён падняўся з месца, прайшоўся некалькі разоў назад і ўперад па пакоі. Затьім раптам спыніўся і замест таго, каб адказаць наваяўленаму швагру на яго пытанне, сам звярнуўся да яго з пытаннем:

— Ну, а як жыве мой былы настаўнік кантар Ісроел?

“Хлопец зусім не дае маху, — падумаў Гольцман. —

У яго пытаюцца пра справу, а ён — пра казу белую, зубы загаворвае: вельмі яго цікавіць кантар, былы настаўнік! Ну, калі так, то можна спакойна легчы спаць. Ды і пара ўжо — раніца надыходзіць. Чорт яго забяры, гэтага панурага касіра! Халера яму ў левы бок жывата!..”

3 гэтымі словамі наш Гольцман ціхенька падышоў да ложка, распрануўся, лёг, накрыўся з галавой коўдрай і хутка заснуў. А швагры Рафалеску і “Сосн-Весімхе” працягвалі размову.

“С о с н-В е с і м х е”. “Ты пытаешся пра кантара Ісроела? Эге-ге-ге! Ён шчаслівы, вельмі шчаслівы”.

Рафалеску. “Аіменна?”

“С о с н-В е с і м х е”. А іменна? Ён цяпер багацей.

Рафалеску. Багацей? Кантар Ісроел стаў багацеем?

“С о с н-В е с і м х е”. Яшчэ якім багацеем! Ён ужо не кантар і не меламед. Тэ-тэ-тэ! Зусім не той Ісроел, што калісьці. А кантарыха Лея, памятаеш кантарыху Лею? Цяпер яна ўжо і ў будні носіць жэмчуг і апранаецца, разумееш, як багацейка, і перад кожным хваліцца сваёй дачкой. Скрозь і ўсюды: “Мая Рэйзл ды мая Рэйзл”. Вушы ўсім прагудзела сваёй Рэйзл. He жартачкі, яе Рэйзл ужо завуць не Рэйзл. Цяпер яе завуць Роза і яна славутая спявачка. У Лонданеянацяпер. Тыяшчэ помнішяе? Нетак даўно яна гасцявалаўнас, у Галянешці, зцэлымгуртам спевакоўімузыкантаў, з Лондана прыехала. Цэлыя дні, разумееш, раз’язджалі па вуліцах у карэтах і на веласіпедах — фу ты ну ты! — розуму недаступна! Дай нам Бог абодвум столькі зарабіць, колькі ёй каштавала гэта паездка. He жартачкі! Кажуць, што ў яе жаніх, у якога, чуеш, процьма грошай, мільён, цэлы мільён. Усё мястэчка ходырам хадзіла. Па вуліцах за ёй бегалі. He жарты! Па-першае, яна сапраўды стала такой прыгажуняю, што паглядзець на яе — вочы слепнуць. Высокая, здаровая, квітнеючая! А спявае, кажуць, так, што на ўвесь свет праславілася. Ну, і да таго ж багатая, вельмі багатая. Уяві сабе толькі, што дазваляе сабе дачка кантара. Ёй хочацца, ці чуеш, купіць наш дом, гэта значыць дом цесця. А для каго думаеш? Для сябе? Зусім не. Для кантара. Сам кантар і слухаць пра гэта не захацеў, кантарыха таксама. Навошта ім, казалі яны, такі гмах? He па галаве ярмолка. Ім лепш купіць дом удавы Нехі. Але дачка, гэта значыць Рэйзл, заўпарцілася, разумееш, абавязкова падай ёй дом Рафаловіча. I не толькі дом — увесь двор, з адрьінай, з усёй гаспадаркай. Чаго болып? Нават старога сабаку

Тэркуша — помніш яго? — нават яго яна хоча забраць. Калі ўжо купляць, кажаяна, то цалкам з усімі пажыткамі. Што дачка кантара сабе дазваляе, хе-хе-хе!

Другі раз на працягу гэтае ночы смяяўся “Сосн-Весімхе”. Але бачачы, што Рафалеску не толькі не смяецца, а наадварот, вельмі задуменны і самотны, касір пачаў апраўдвацца:

— Я ні за што не прадаў бы дом. Але раз Бог пасылае такога пакупніка, я падумаў, разумееш: хай добра заплаціць. Скажы, хіба я не маю рацыі?.. Што зтабою, Лейбл? Зчаго гэтатьіраптамтак?.. Табе, можа, шкада, што мы праДалі дом. Павер, душа мая, мне таксама было вельмі балюча, можа быць, яшчэ больш балюча, чым табе. Але што было рабіць? Справы нашы пайшлі прахам. Гаспадар, гэта значыць цесць, — дай Бог яму доўгія гады! — адседжваецца ў цадзіка, дзеці ўсе, разумееш, раз’ехаліся хто куды, рассеяліся, разбрыліся, разумееш, ва ўсе чатыры бакі. Хто заставаўся дома? Адна толькі старая бабуля, якая выжыла з розуму, ды мая Башэва з дзеткамі. Сябе я не лічу... Што мне, сапраўды, трэба? Мне, павер, нічога не трэба. Я жыву, разумееш, так, як заўсёды жыў. Другі на маім месцы — эге-ге-ге!..

Гэтае “эге-ге-ге” “Сосн-Весімхе” вымавіў працяжна, нараспеў і махнуў рукою. Што абазначаў гэты жэст? Які таямнічы сэнс быў укладзены ім у “эге-ге-ге”? Цяжка сказаць.

Раздзел восемдзесят чацвёрты

У ШЛЯХ-ДАРОГУ

Дарэмна з такой стараннасцю апраўдваўся “СоснВесімхе” перадсваіммалодшымшваграм. Цяжкайгалавой, ныючым сэрцам і ўсёй сваёю істотаю Рафалеску быў далёка адсюль. Самыя розныя пачуцці напаўнялі яго дуіпу: дакоры сумлення, раскаянне, туга, зацікаўленасць, любоў... Такой разгубленасці, як у гэту ноч, Рафалеску яшчэ ніколі не перажываў. У адну ноч, можна сказаць, ён страціў маці і бацьку, братоў і сясцёр, усіх родных і хату, дзе ён нарадзіўся, і мястэчка, у якім прайшло яго дзяцінства. Усё, усё, што яму было калісьці мілае і дарагое, ён згубіў у тую ноч, згубіў навекі. I яму здавалася, што ўсё, што было блізкае калісьці, стала далёкім, бясконца далёкім, нібы яго аддзя-

ляла ад мінулага цэлая вечнасць. I ўсё ўяўлялася яму цяпер нейкім цьмяным сном, усё мінулае было ахутана густым туманам, над якім распасціралася начное неба, поўнае таямніц. Толькі адна зорачка глядзіць на яго з-за цёмных хмар, ззяе яму ў змроку ночы, блішчыць, і ярка свеціць, і міргае яму, і прыцягвае яго — гэта Рэйзл...

Усё, што расказаў “Сосн-Весімхе”, зрынула яго ў глыбокі роздум. Ён шукаў адказу на адно пытанне, якое мучыла яго: чаму Рэйзл так хацелася набыць дом яго бацькоў? Чаму менавіта іхні дом, а не які-небудзь іншы?.. Ці ёсць у гэтым які-небудзь скрыты сэнс? Няўжо гэта зроблена дзеля яго? Альбо, можа быць, ён памыляецца? Няўжо ёй такі дарагі той дом, дзе ён нарадзіўся і правёў сваё дзяцінства? Няўжо яна яшчэ не забыла яго? He забыла тае клятвы, якую яна дала яму ў Галянешці, у ноч пажару, калі яна заклікала неба ў сведкі, што “вечна, вечна будуць яны разам, і што б з імі ні здарылася, куды б ні закінуў іх лёс, іхнія сэрцы. будуць неразлучныя, навекі неразлучныя”.

I ёнуспамінаеночпажару, цудоўную, прывабную, незабыўна-чароўную, шчаслівую ноч, калі Рэйзл стаяла перад ім, асветленая чырвоным зарывам, і здавалася казачна цудоўнай, зачараванай прынцэсай ночы...

— Стук-стук-стук! — пастукаўся хтосьці ў дзверы.

— Хто там? — спытаўся, ачнуўшыся ад сваіх мрояў, Рафалеску.

— Гэта я, Бярнард.

Дзверы адчыніліся і ў пакой увайшоў Гольцман, а разам з ім уварваўся струмень свежага ранішняга паветра.

Гольцман акінуў вострым, пранізлівым позіркам перш за ўсё “хлопца”, які ляжаў на канапе апрануты, ускалмачаны і задумлівы, затым яго меланхалічнага госця, які нагадваў сінагагальнага служку пасля перадсвяточнага няспання. У гэту хвіліну Гольцман зведаў неадольнае жаданне схапіць гэтага бесарабскага няўклюду за барвовы карак, даць яму добрага штурхаля, натаўчы, як належыць, бакі і спіну, а затым спусціць з усіх прыступак да ўсіх чарцей сабачьіх. Але Гольцман ведае, што не заўсёды можна даваць волю сваім кулакам. Трэба ведаць, калі і што... Ён стрымаўся і, беглым позіркам акінуўшы непамятыя пасцелі, сказаў з прытворнай усмешкай:

— Глянь, зусім не спалі?

— He спалі, — адказалі абодва.

Гольцман адчуў, што зусім не тое яму хацелася сказаць, і працягваў з той жа ненатуральнай усмешкаю:

— Нават не клаліся?

— Нават не клаліся.

— Усю ноч сядзелі і балбаталі?

— Усю ноч.

— Гм... Парарыхтаваццаў дарогу, — сказаўГольцман, зазірнуўшы ў вочы Рафалеску.

— Я гатовы, — адказаў Рафалеску, саскочыўшы з канапы. Твар яго, азораны першымі промнямі ўзыходзячага сонца, якое ласкава глядзела ў акно, ззяў.

“Маладзён застаецца маладзёнам, — падумаў Гольцман. — Шчасце яшчэ, што яму не прыйшло ў галаву раптам, ні з таго ні з сяго, “пасярод тыдня ў суботу вечарам” сесці на падлогу і спраўляць сямідзённую жалобу па памерлай маці. А што было б, напрыклад, калі б Рафалеску раптам заявіў, што хоча пракаціцца ў Баяны да цадзіка, каб пабачыцца з бацькам, каючымся грэшнікам? Альбо калі б яму ні з таго ні з сяго прыйшла ў галаву ўтрапёная думка здзейсніць падарожжа ў Галянешці? Ці мала на што “хлопец” здольны!”

Усю раніцу Гольцман не губляў з вачэй ні Рафалеску ні яго госця. Пад усемагчымымі, спрытна прыдуманымі зачэпкамі ён раз-пораз забягаў да Рафалеску. Але ўсе яго старанні былі зусім непатрэбныя. Рафалеску і сам адчуў палёгку, калі яго наваяўлены швагер “Сосн-Весімхе” сеў у падводу, а ён, Рафалеску, расцалаваўшыся з ім, прасіў “сардэчна” кланяцца.

— I ад мяне перадайце прывітанне, — дадаў Гольцман.

— Самае сардэчнае, — адклікнуўся “Сосн-Весімхе”, павярнуўшы да яго свой заспаны, пакрыты густой расліннасцю твар, ужо седзячы па падводзе, бітком набітай пасажырамі. Гэта вярталіся дахаты прыбыўшыя з правінцыі на апошні спектакль “аматары мастацтва”, вярталіся з глыбокай тугойудушы, адзін Богведае, ці суджанаімяшчэ раз у жыцці ўдастоіцца шчасця бачыць і чуць такога сапраўднага мастака, як Рафалеску.

— Імем Бога Ізраіля, галавой у зямлю! — блаславіў іх Гольцман. Затым звярнуўся да акцёраў: —Рабятьі, за работу!

Акцёрыпачаліўкладваццаў дарогу. Адырэктар Гольцман, ссунуўшы цыліндр на патыліцу і выціраючы пот з рабога твару, падганяў іх і камандаваў дакладна так, як

некалі — хай не паўторыцца гэта больш ніколі! — камандаваў ім Шчупак, каб на яго ліха!

— He так!.. Вось як!.. Раней маленькую скрыню, затым вялікую. He, наадварот, я хацеў сказаць: раней вялікую, a потым маленькую... Вось так... Ты чаго раптам спыніўся, цурбан гэтакі? Трымай правы канец, а ён возьме левы. He, я хацеў сказаць, наадварот: ты левы, а ён правы канец... Вось так... Гэй, ты там, галава бязмозглая, чаго глядзіш на мяне, як грэшнік? Глядзі лепш, як ты нясеш трон цара Саламона, каб цябе на могілкі панеслі! Асцярожней з каронаю Напалеона Банапарта! Калі ты, нягоднік, разаб’еш карону Банапарта, я табе галаву разаб’ю!..

Так камандаваў Гольцман, падганяючы акцёраў і асыпаючы іх самай адборнай лаянкай. На кожнае слова, сказанае кім-небудзь з акцёраў, у яго знаходзілася лаянка. Хтосьці пажаліўся, напрыклад, што не хапае вяроўкі. Гольцман крыкнуў:

— Вяровак не хапіла? Каб у цябе не хапіла дыхання!

— Куды мне гэта пакласці?

— Палажылі б цябе ў зямлю!

— Можа, тут паставіць?

— Паставілі б цябе нагамі ўверх!

— Я думаю, давядзецца ўзяць яшчэ адну падводу.

— Каб цябе пагібель узяла!

— Возчык патрабуе прыбаўку!

— Даў бы табе Бог новую душу!

Аднаго з акцёраў Гольцман пачаставаў зусім новай, хоць крыху і даўгаватай, але затое вострай лаянкай:

— Колькі дзюрачак ёсць ва ўсёй мацы, выпечанай на ўсім свеце з дня зыходу яўрэяў з Егіпта і да цяперашняга Вялікадня, — столькі прышчыкаў табе на язык, жулік!..

Як назло ў гэтую хвіліну нячыстая сіла прыгнала старую маці Сору-Броху з яе падушкамі і пярынамі.

— Ужо? Тьі зноў са сваім старым хламам? Ты мяне давядзеш да таго, што я параспорваю ўсе пярыны і выпушчу ўвесь пух.

— Ану, хай Бог навядзе цябе на розум для такой работы! — адказвала маці, адзіная істота, якая не выказвала ніякай павагі да дырэктара.

Гольцман адплёўваецца, старая адыходзіць, але тут жа вяртаецца. Яшчэ што? Нічога асаблівага. Яна хоча, каб сын пайшоў перакусіць, паеў бьі хоць што-небудзь: “Ён і так ужо, — кажа яна, — выглядае, як пакойнік... Як чэрці

ядуць, — кажа яна, — так яны і выглядаюць. Відаць па шчоках, якаяработазубам... Здароўеблізка — шукайягоў місцы... Як хто жуе, так той і жыве...”

Старая Сора-Броха, відаць, сабралася высыпаць увесь запас падыходзячых да дадзенага выпадку прыказак. Але Гольцман не быў схільны слухаць яе і нецярпліва перарваў плынь выслоўяў:

— Глядзіце, як яна разышлася! Скончыцца гэта калінебудзь ці не?

Гольцман нават закашляўся ад злосці. Акцёры з цяжкасцю стрымлівалі смех, які душыў іх. Але смяяцца гучна яны баяліся: з Гольцманам жарты кепскія, ён можазадаць ім такога смеху, што плакаць захочацца.

He, Гольцман сёння ў паскудным настроі. Для яго гэта паездка ў Лондан — нібы костка ў горле: ні праглынуць, ні выплюнуць... Ён сам не ведае чаму, але нейкі незразумелы цяжар цісне на сэрца. Гэтай ноччу яму сніліся старыя бабы, — “усе мае беды і няшчасці хай упадуць на іх галовьі!”

Канец п е р ш а й ч а с т к і.

Частка другая

БАДЗЯГІ

Раздзел першы

МІСТЭР КЛАМЕР

Лонданскі Уайтчэпель шмат у чым нагадвае такія гарады, як Бердзічаў, Вільня ці Броды; дакладней, гэта — спалучэнне ўсіх гэтых трох гарадоў, разам узятых. Яшчэ дакладней, гэта — своеасаблівы Іерусалім. Нідзе пульс яўрэйскагажыцця не б’еццатак учашчана, так паўнакроўна, як ва Уайтчэпелі. Нідзе яўрэй не адчувае сябе так прывольна, у такой роднай атмасферы, як ва Уайтчэпелі. Вонкавае аблічча, мова, манераразмаўляць, жвава размахваючы рукамі, мітуслівая беганіна, шумлівасць — усё, усё — кропля ў кроплю, як у нас. Нават прафесія і заробкі — тыя ж. Я хачу гэтым сказаць, што нічога новага, не вядомага нам, яўрэі Лонданане стварылі. Тая ж лютая канкурэнцыя, тая ж бязлітасная барацьба за існаванне. Адным словам, прыехаўшы з Расіі сюды, вы трапляеце да сябе дамоў. Вам не давядзецца доўга шукаць ні яўрэйскую гасцініцу, ні сінагогу, ні сталовую з яўрэйскімі абедамі.

Калі мы ўжо ўспомнілі пра абеды, варта вам парэкамендаваць яўрэйскі рэстаран у самым цэнтры Уайтчэпеля пад назваю “Кафэ Нацыяналь”. Гэта не толькі яўрэйскі рэстаран, але і своеасаблівы яўрэйскі клуб. У любы час, калі б вы ні зайшлі туды, вы сустрэнеце там людзей самых разнастайных прафесій, якіх толькі вашай душы пажадана: біржавьіх маклераў, дактароў філасофій, коміваяжораў, місіянераў, яўрэйскіх акцёраў, ювеліраў, канторскіх служачых, газетных пісакаў, шахматыстаў, прыказчыкаў, сіяністаў* і проста маладых людзей, праякіх нікому невядома, хто яны і чым займаюцца, але якія заўсёды нязменна запаўняюць клуб, крычаць, спрачаюцца, кураць і мітусяцца. Больш за ўсіх пыхкае цыгарай, шуміцьі крычыць сам гаспадар кафэ, містэр Кламер, з якім мы маем гонар вас пазнаёміць.

Містэр Кламер паходзіць з Галіцыі. Ён — чалавек разважлівы, з пышнай шырокай барадой а-ля Герцль*, што дае

яму падставу лічыць сябе ў вышэйшай ступені прыстойным чалавекам і сіяністам. Але ён спачувае больш тэрытарыялістам*. Уласна кажучы, ён нават нетэрытарыяліст, ён увогуле трымаецца ў баку ад усіх і ўсялякіх партый і плыняў, таму што містэр Кламер, ведаеце, па сваёй прыродзе скептык. Ён нікому неверыць, апрача самога сябе. Але калі людзі кажуць яму ў вочы, што ў яго барада якраз як у доктара Герцля, яму не застаецца нічога іншага, як запісацца ў сіяністы з той, аднак, умоваю, што калі містэру Зангвілю* ўдасца атрымаць для яўрэяў прыдатную тэрыторыю, ён, містэр Кламер, супраць гэтага пярэчыць не будзе. Доктар Герцль, вядома, вялікі чалавек, сапраўдны джэнтльмен. Але ж і містэр Зангвіль не хлопчык які-небудзь.

“Сам жыві і іншаму не перашкаджай”, — такі жыццёвы прынцып містэра Кламера. Містэр Кламер увогуле чалавек “прынцыповы”. Ён любіць гаварыць па-англійску і ўпэўнены, што валодае гэтай моваю ў дасканаласці, як заўзяты англічанін. Да таго ж ён лічыць сябе чалавекам адукаваным, спакушаным у кніжнай мудрасці. На свеце няма нічогатакога, чаго б ён не ведаў. Сваю справу, рэстаран гэта значыць, містэр Кламер ненавідзіць, як набожны яўрэй свініну. Але калі даходзіць да рахунку, ён робіць наведвальніку ласку і прымае грошы, калі той плаціць. А не заплаціць — прапала. У Кламера такі прынцып: “Усякі, хто галодны, хай прыходзіць і есць” — людзі прыходзяць, ядуць, п’юць і выязджаюць потым у Амерыку — шукай ветру ў полі. Прынцып харошы, ды бядаў тым, што так атэстуе сябе сам Кламер, а не іншыя.

Містэр Кламер увогуле вельмі многа гаворыць пра сябе, пра сваё веданне людзей, пра сваю добрасардэчнасць. Ды і ўвогуле ён аматарязык часаць, занадта ўжо шмат гаворыць. А чаму б яму не пагаварыць, раз іншае справы ў яго няма? Усю гаспадарку рэстарана вядзе яго жонка, місіс Кламер, гарапашная пакутніца, змучаная працай і клопатамі. Увесь тыдзень, апрача суботы, яна стаіць каля печы і не бачыць свету Божага, не бачыць нават закапцелага, заплаканага лонданскага неба. А па суботах апранае хет’, прыгожы дрэс² і робіцца “лэдзі”³. Затое яна вельмі клапоціцца пра тое, каб

¹ Хет(англ.) — капялюш.

² Д1®с (англ.) — сукенка.

³ Лэдзі (англ.) — дама.

муж яе своечасова атрымліваў свой “брэкфэст”¹ і “дзінэр”². Пасля абеду яму неабходна “крышку драмануць”, а затым вы ўжо зможаце ўбачыць яго ў ягоным жа клубе, калі ён альбо паважна пахаджвае паміж столікамі і пагладжвае сваю бараду а-ля Герцль, альбо сядзіць за столікам як госць з куфлем піва ў руцэ, з цыгарай у роце і гучна наракае на свой лёс:

— Ну і час! Мне, містэру Кламеру, даводзіцца прадаваць локшыну. Але што зробіш? — жыць трэба. Альбо, як кажуць англічане: “Ю мост ворк фор юр лівінч”³.

Так, містэр Кламер ненавідзіць свой рэстаран, пагарджае сваёй прафесіяй. Ён лічыць за лепшае “займацца грамадскімі справамі” — блытацца ў розных дабрачынных таварыствах, важдацца зрускіміэмігрантамі, якіх ён называе не інакш, як “кацапамі” і “папрашайкамі”. На яго погляд, усіх рускіх яўрэяў трэба было б павесіць на адной асіне. Вы, бадай што, падумаеце, што Кламер вельмі злы чалавек? Альбо што англійскіх яўрэяў ён любіць больш, чым рускіх? Памыляецеся! Калі на містэра Кламера находзіць гумор, ён можа аблаяць (за вочы, вядома) усіх лонданскіх багацеяў, “яўрэйскіх лордаў”', змяшаць іх з граззю.

Містэр Кламер — чалавек з амбіцыяй: паспрабуй толькі зачапіць яго, жыццю не будзеш рады. Тыя, хто добра яго ведае, асцерагаюцца містэра Кламера, як агню. Але сам ён можа залезці ў самую гушчу гасцей, калі за сталом ідзе ажыўленая бяседа, і бесцырымонна ўблытацца ў размову:

— Людзі добрыя! Дайце мне сказаць! Я вам сур’ёзна кажу, што вы ўяўлення не маеце, што да чаго і як. Балбатня грошай не каштуе альбо, як кажуць англічане, “размовы танныя”.

I, пагладжваючы сваю пышную бараду а-ля Герцль, містэр Кламер заканчвае:

— Пра што, уласна, ішла ў вас, напрыклад, гаворка?

Аднойчы з містэрам Кламерам здарьілася вось якая гісторыя.

Але дамо лепш слова самому містэру Кламеру, — хай ён сам раскажа пра гэтага чалавека, пра тое, як яны сустрэліся і які скарб нечакана трапіў яму ў рукі...

— Бачыце гэтую кіпу? Яе пакінуў мне ў спадчыну нейкі

¹ Брэкфэст(акгл.) — сняданак.

² Дзінэр (англ.) — абед.

³ Каб жыць, трэба працаваць.

жабрак, яўрэйскі акцёр, маленькі, хрыпаты, з шальмоўскімі вачыма. Хто ён і што ён, адкуль ён, ведаць не ведаю — каб мне так гора не ведаць. У мяне ўжо такі прынцып: калі чалавек не гаворыць, хто ён — не трэба. Як кажуць англічане, “стук ту юргінс”¹. Адным словам, два тыдні запар ён у мяне еў і піў. Казаў, быццам у яго ёсць тут знаёмая артыстка, якая зарабляе мільёны, і што яны, ёні яна гэта значыць, сябры-прыяцелі. Цяжка, казаў ён, толькі дабрацца да яе; але як толькі, казаў ён, яму гэта ўдасца, яго асыплюць грашыма, як жаніха ячменем. Ол райт! У мяне такі прынцып: раз чалавек гаворыць, трэба яму верыць альбо, як кажуць англічане: “Зіхінг із белівінг”². Раз неяк прыходзіць да мяне гэты няўклюда і просіць пазычыць яму некалькі шылінгаў. Яму трэба, кажа ён, паехаць на некалькі дзён у адно з прадмесцяў Лондана, у Брайтан, куды выязджаюць налетаўселордыібагацеі. Там, кажаён, знаходзіцца цяпер тая самая славутая ці то спявачка, ці то артыстка. Пры гэтым ён перадаў мне нейкі сакваяжык, альбо як называюць яго англічане, “ханд-бег”³, і прасіў добранька схаваць, замкнуць на замок: тут, кажа, паперы, якія маюць хто яго ведаеякуюкаштоўнасць. Ол райт! Добра. У мянетакіпрынцып: раз чалавек гаворыць, трэба яму верыць, альбо, як кажуць англічане: “Зіхінг із белівінг”. Я даў яму некалькі шылінгаў, узяў сакваяжык, гэта значыць ручную сумку, і схаваў у верхнюю шуфляду пісьмовага стала. Чакаю гэтага папрашайку дзень, другі, трэці, месяц, год... Бачылі вы яго з той пары? Так і я яго бачыў! Шукай ветру ў полі, ці, як кажуць англічане: “Кеч мі іф ю кен”⁴. Раз неяк успомніў я пра сакваяжык, які пакінуў мне гэты няўклюда. Вымаю сакваяжык і думаю: варта паглядзець, што за клад у ім хаваецца. Гляджу: нейкія пісьмы на яўрэйскай мове. Ол райт, думаю, вось дык удружыў! Навошта яны мне? Што я з імі рабіць буду? Як кажуць англічане: “Граш міт олт”⁵.

Так расказвае містэр Кламер пра скарб, пасланы яму небам і які складаецца са звязкі пісем на яўрэйскай мове.

¹ У кожнымсваё.

² Вер толькі ўласным вачам.

³ Ручная сумка.

⁴ Злаві мяне, калі можаш.

⁵ Глупства і лухта.

Так як гэтыя пісьмы маюць непасрэдныя адносіны да нашага рамана, мы прывядзем іх тут літаральна, слова ў слова. Чытач, спадзяемся, ужо сам здагадаецца, хто іх аўтар і каму яны адрасаваныя.

Раздзел другі

ВЯЗКА ПІСЕМ

Пісьмо першае

Пішу табе, мой дарагі, і сама ў сябе пытаюся: навошта? Хіба я ведаю, дзе ты і што з табою? Але я не губляю надзеі — кожны дзень, кожную гадзіну, кожную хвіліну жыве ўва мне гэтая надзея, што не сёння-заўтра даведаюся, дзе ты. I мне хочацца хоць бы апісаць табе ўсё, што са мной адбылося з часу бегства з Галянешці і па сённяшні дзень. Пішу табе і мне здаецца, што ты сядзіш побач са мной, і я ўсё расказваю ды расказваю. Мне, зразумела, не пад сілу апісаць табе сваё жыццё так ясна і падрабязна, як я магла б гэтазрабіцьу вуснай гаворцы. Адкуль, сапраўды, мнеўмець пісаць? Калі я крыху валодаю яўрэйскім пісьмом, то я павінна бьіць удзячнай за гэта бацьку-кантару. Ён жа заўсёды казаў мне: “Хлопчыкі сядзяць і пішуць, пішы і ты. Што за бяда, калі ты навучышся пісаць? Помні, дачушка: з часам табе гэта можа спатрэбіцца...” Цяпер я бачу, наколькі ён меў рацыю.

3 чаго, мой мілы, пачаць мне свой расповяд? Пачну з той памятнай суботняй ночы, помніш? Ах, што гэта была за ноч! Калі я тадьі не памерла са страху, значыць, мне суджана доўга жыць. Пакуль я дачакалася хвіліны, калі гадзіннік прабіў дванаццаць, у мяне ледзь сэрца не вырвалася з грудзей. Кожная хвіліна здавалася мне гадзінаю. Ды што гадзінаю — цэлым днём, годам, вечнасцю! Акалігадзіннік прабіў, нарэшце, дванаццаць, я ціхенька паднялася, нячутна адчыніла акно і вызірнула на вуліцу. О, жах! Цемра апраметная, ніжывойдушы... Чаго-чаго ятолькі неперадумала ў тую хвіліну! Самыя змрочныя думкі, самыя цяжкія прадчуванні мучылі мяне. Больш заўсё я апасалася за цябе, мой мілы: ці не здарылася з табою якая бяда?.. Але вось хтосьці свіснуў раз, потым другі раз, — так было дамоўлена паміж мной і гэтым хрыплым чалавечкам, якога завуць Шолам-Меерам Мураўчыкам... Асэрца, як гадзіннічак: цік-

цік-цік. Калоціць. “Рэйзл, зачыні акно. Рэйзл накрыйся коўдраю і — добрай ночы!” — думаю я сама сабе. Але гэта працягвалася ўсяго адно імгненне. Я ўспомніла пра што мы з табой дамовіліся. Успомніла клятву, якую мы далі адно аднаму ў ноч пажару — помніш тую ноч?.. Успомніла, як мы змацавалі нашу клятву, паціснуўшы адно аднаму рукі, і усе сумненні зніклі: “Бывайце, родныя маці і бацька!.. Бывай, Галянешці! Апошняе прьівітанне вам ад кантаравай дачкі Рэйзл... Нямабольш Рэйзл. Выпырхнулапташачказ клеткі!” Так я развітвалася з чатырма сценамі і цалавала падушку. Сэрца сціскалася ад болю. Шкада было беднага бацьку: што ж ён скажа заўтра раніцай? Але мае ваганні працягваліся не больш за хвіліну, а можа быць, нават і менш. Вось я ўжо за акном, на вуліцы... На “Божай вуліцы” — мёртвая цішыня. Як дзве цені, ідзём мы побач — я і хрыплы чалавечак. Я бягу, ён за мною, ледзь пераводзіць дух. Толькі ў самым канцы вуліцы, каля згарэўшага дома пекара, мы спыніліся. Я і мой спадарожнік паглядзелі адно на аднаго і раптам ён пачаў ціха смяяцца сваім хрыплым смехам.

— Дзяўчынка, — кажаён, — ты бяжыштак, штоя ледзь паспяваю за табой.

Пры тым ён развязаў вузел і выняў адтуль рваны кашэчы бурнос і стары шалік.

— Гэта што?

— Гэта для цябе, кошачка. Табе трэба пераапрануцца, каб цябе, кажа, не злавілі, не дай Божа! Ну, а цяпер, кажа, дзе там яны цябе пазнаюць, калі ў іх нават васемнаццаць галоў на плячах. Пташачка мая, захініся добранька ў гэты шалік. Вось так. Ды глядзі, кажа, па дарозе — ні слова. Пакуль, кажа, не даедзем да вакзала ты павінна быць нямая як рыба. Чуеш, міленькая? Hi мур-мур!..

У тую хвіліну пад’ехала падвода, запрэжаная тройкай коней. Хрыплы спыніў яе. На козлах сядзеў Шымен-Довід — я яго і ўпоцемку пазнала, — а з падводы саскочыў дырэктар Шчупак, чымсьці, відаць, вельмі расхваляваны. Ён адазваў хрыплага ўбок і доўга з ім шаптаўся. Пра што, неведаю. Чулатолькі, як хрыплы закрьічаў, відаць, надырэктара:

— І-ды-ёт!

Я стаяла, як на гарачых вуголлях. Хутаюся ў бурнос і шалік, а яны ўсё шэпчуцца ды шэпчуцца. Потым яны раптам падышлі да возчыка, загадалі яму злезці з козлаў,

адвялі ўбок і пачалі шаптацца ўжо ўтрох. Хутка я пачула, што Шымен-Довід растлумачвае ім штосьці па-малдаўску. Да мяне даляталі асобныя словы:

— Пальцам у неба! Ехала кума, ды невядома куды. Дзе Фачэшці, а дзе Наваселіца?

“Ці не скінуць мне, — думаю, — кашэчы бурнос і, пакуль не позна, бегчы з усіх ног дахаты?”

Раптам чую хрыплы голас:

— Мадам Кац! Мадам Кац!

Karo гэта ён? Няўжо мяне? Так, гэта ён ахрысціў мяне новым імем: “мадам Кац”.

I мы ўтраіх усаджваемся ў брычку: я побач з дырэктарам, а хрыплы насупраць. Дырэктар змрочны, як хмара. Ён штохвілінна ўздыхае. Ад яго нясе віном. Хрыплы камандуе: “Паехалі!” Шымен-Довід б’е пугаю коней, і мы кранаемся.

Колькі часу мы ехалі, не ведаю. Раптам чую: возчык асаджвае коней. “Тпру!” — моцна крьічыць ён, і мы спыняемся каля дома ўдавы Нехі. ‘Тора мне няшчаснай! — думаю я. — У маім цяперашнім становішчы мне толькі таго і не ставала, каб удава Неха ўбачыла мяне...” I сапраўды, не паспела я азірнуцца, як Неха са сваімі сястрыцамі тут як тут. Стаяць усе трое, напаўраспраненыя, каля дзвярэй. Шымен-Довід пачаў размовы з Нехай наконт “марскіх катоў” (так ён, відаць, называў акцёраў). Ці ўсе яны, пытаецца, паехалі ў Фачэшці і калі менавіта?.. За адным разам возчык напомніў ёй пра двух пасажыраў, якіх ён надоечы прывёз з вакзала і за якіх яна, Неха, не дала яму і панюшкі табаку. На гэта ўдава Неха адказала, што такіх пасажыраў, якіх ён нядаўна прывез ёй з вакзала, варта было б часцей сеяць, ды каб радзейшыя былі ўсходы. Тьім часам Неха раз-пораз зазірае ў падводу, увесь час вачэй з мяне не зводзіць. Я гатова паклясціся, што яна мяне пазнала. Восьвось сэрцаў мяне разарвецца састраху... Стараюся як мага хутчэй захутацца ў шаль. Яшчэ хвіліна, і я задыхнуся. Выручыў мяне хрыплы, дай яму Бог здароўя. Ён прыкрыкнуў на возчыка, стаў падганяць яго, пароць гарачку: “Паязджай! Ганіхутчэй!” Пачулісяразвітальныявыкрыкі: “Усяго добрага! Шчаслівай дарогі!” Шымен-Довід ляснуў бізуном. “Гайда!” I коні панесліся так, што мне здавалася: вось-вось мы разаб’емся ўшчэнт. “Чаго вы так імчыцеся? Хто за вамі гоніцца?”— пытаеццадырэктар. Чуваць, яку яго стукаюць зубы. Але Шымен-Довід не адказвае і гоніць усё шпарчэй і шпарчэй. Мяне пачынае мучыць жахлівая думка: можа

быць, за намі следам нясецца пагоня?.. Можа, гэта і была тая тайна, якую абмяркоўвалі шэптам усе трое? Толькі падумала я пра гэта, зірк — каля нашае брычкі, побач з коньмі, бяжыць ваш сабака Тэркуш, я пазнала яго адразу. Ну, думаю, кепскія нашы справы. Як трапіў сюды Тэркуш? Відаць вашы паслалі за табой пагоню, а зловяць мяне... Прапалі! Прапалі мы абое! I мне ўжо жыва ўявілася, як нас з гонарам вязуць назад у мястэчка, звязалі нам абоім рукі і вязуць нас разам назад. “Чым дажыць да такой ганьбы, — думаю я, — ці не лепш выкінуцца з брычкі і разбіцца насмерць?” “Стой! Прытрымай!” — раптоўна пачуўся крык Шымен-Довіда. Ён спыніўся пасярод поля і завёў размову з другім возчыкам па-малдаўску. Гляджу я на тыя калёсы — яны ўсе даверху нагружаны скрынямі і карзінамі, і на іх сядзяць двое: адзін як быццам Гоцмах, а другі — ты... Я цябе адразу пазнала, дарагі мой, хоць ты і быў захутаны, як і я, у нейкія старыя лахманы. 3 хвіліну мне здавалася, што ты глядзіш на мяне. Вось ты прыўзняўся, махнуў мне рукою і назваў па імю. Я ледзь не выскачыла з калёсаў. Але мне, відаць, толькі здалося. А працягвалася ўсё гэта з паўхвіліны, не болып. Шымен-Довід адразу ж павярнуў назад, хвастануў пугай, і мы зноў паімчаліся.

Дзякуй Богу, і на гэты раз адкараскаліся толькі перапудам. Але куды, каб хто спьітаў, мы едзем? А іншыя куды? Чаму дырэктар так нахмурыўся? Пра што яны шапталіся утрох? Якія такія ў іх сакрэты? Чаму хрыпун назваў дырэктара ідыётам? Пра ўсё гэта я табе падрабязна напішу ў наступным пісьме. Цяпер ужо позна, параспаць. Добрай ночы!

Пісьмо другое

Мой адзіны друг!

Усе нягоды і хваляванні, якія я апісала табе ў маім першым пісьме, усе мае боязі і страхі, якія я перажыла ў тую ноч, — нішто ў параўнанні з тьім, што мне давялося перажыць потым. Колькі трывог і бедаў, пакут і душэўных мук! Сапраўднае пекла! Уяві сабе, мой дарагі, што як толькі мы пераехалі мяжу, я нечакана даведалася, што мы зусім не ў Румыніі, як мы дамовіліся з самага пачатку. Нічога падобнага! Што я паспытала тады і што перадумала, — ці павінна я табе апісваць? Была б паблізу рэчка, я, не задумваючыся, кінулася б у ваду. Я біла сябекулакамі куды папала, рвала на сабе валасьі і рыдала так, як яшчэ ніколі ў

жыцці. Відаць, абодва — і дырэктар і хрыпун — страшэнна перапужаліся. Яны па чарзе пачалі супакойваць мяне ласкавымі словамі. Але чым больш яны гаварылі, тым мацней я рыдала. Я рвала на сабе сукенку, сарочку, хацела выбіць акно. Перапужаны насмерць дырэктар збег. А можа быць, хрыпун цішком параіў яму выйсці... Ён, відаць, здагадаўся, што я баюся дырэктара з яго пачварным маршчыністым тварам і агіднымі чырвонымі вачыма без веек.

Застаўшыся сам-насам з хрыпуном, — з тым, каго называюць ІПолам-Меер Мураўчык, — я дала волю слязам. Ён пачаў супакойваць мяне і кляўся жыццём сваім, небам і самім Богам, што нічога кепскага са мной не здарыцца. А я цалавала яму рукі, маліла сказаць праўду, толькі праўду... Ён зноў пачаў бажыцца і клясціся, што раскажа мне ўсё, абсалютнаўсё, нічоганеўтоіць. Калі не, то хай яго... Перадаю у некалькіх словах тое, што ён мне расказаў.

Мы сапраўды павінны былі ехаць у Румынію, але ў апошнюю хвіліну план змяніўся, і віною таму быў сам дырэктар. У Шчупака, аказваецца, не больш і не менш, як дзве жонкі. Ён, праўда, сцвярджае, што з адной ужо даўно развёўся, ён можанават, кажаён, прывесці сведак. Але яна, гэта значыць разведзеная, запэўнівае, што ўсё гэта — нахабная хлусня, чысцюткая выдумка. Ну вось, значыць, другая жонка, неразведзеная, патрабуе, каб ён даў ёй развод, а ён не хоча. Чаму? Шчупак патрабуе, каб яна спачатку вярнулаяму ўвесь гардэроб, усекаштоўнасці, грошы, якія ён на яе патраціў, — цэлае багацце! Яна ж у сваю чаргу сцвярджае: столькі балячак яму, Шчупаку, колькі яна выдаткавалана яго грошай! Чыятут праўда, цяжка сказаць. Хрыпун лічыць, што свая праўда ва ўсіх траіх, атаму, кажа ён, нельга дапусціць, каб яны ўсе трое сустрэліся, інакш, кажа ён, усё можа скончыцца вельмі кепска: яны ўсе паміж сабой паб’юцца і, чаго добрага, застануцца без насоў.

I трэба ж было здарыцца так, што якраз перад ад’ездам з Галянешці дырэктар атрымаў ліст ад свайго знаёмага, і той піша, што першая жонка Шчупака, гэта значыць разведзеная, даведалася, дзе ён, і збіраецца даяго ў госці, у Галянешці. У дырэктара мурашкі па целе забегалі, таму што яна ўсюды ўчыняе такія скандалы, што хоць уцякай на край свету. Ён ужо даўно збіраўся ў Румынію, у Бухарэст. Але, атрымаўшы такую “радасную” вестку, ён вырашыў выехаць як мага хутчэй і пачаў спешна рыхтавацца ў шлях-дарогу разам з усёй плоймай. Вазьмі ж, бязмозглая галава, і выяз-

джай ціха, без іпуму — так, каб усё было шыта-крыта. Дык жа не! Перш за ўсё ён, дырэктар гэта значыць, напісаў пісьмо другойжонцы, неразведзенай: “Так, вось, ітак. Збіраюся ў Румынію, у Бухарэст. Пара нам высветліць усё да канца — туды ці сюды. Хочаш жыць са мной, прыязджай проста ў Бухарэст”. Што ж робіць яна, неразведзеная гэта значыць? Яна піша яму ў адказ: “Так, вось, і так, мой мілы мужычок! Першым чынам развяжыся з першаю жонкай, a пасля пагаворыш з другой”. I той, разведзенай, яна, неразведзеная, таксама напісала ліст: “Так, вось, і так, калі хочаш развязацца са Шчупаком, прыязджай як мага хутчэй у Бухарэст”. Тая, гэта значыць разведзеная, вядома, неадкладна сабралася і паляцела ў Бухарэст. Даведаўся пра гэта дырэктар ад аднаго са сваіх акцёраў, які атрымаў пісьмо ад свайго сябра, таксама акцёра. I калі ж акцёр паказаў яму гэтае пісьмо?!. У скляпкуўГенехазапаўгадзіныдаад’езду. Вось пра што яны сакрэтнічалі ў тую суботнюю ноч. Таму Мураўчык і назваў дырэктара “ідыётам”.

— Усё, што вы мне расказалі, — заўважыла я хрыпуну, — вельмі забаўная, хоць і кароткая, гісторыя... Але што ж будзе далей?

— А далей, — сказаў ён, — усё пойдзе як памаслу: жонкі там, у Бухарэсце, дасць Бог, учэпяцца адна адной у валасы, паб’юцца, а мы тым часам здымем тут тэатр і напішам нашым акцёрам: яны — кажа ён, — у Ясах. У каго, маўляў, ёсць гроіпы, хай едзе сюды, у каго нічога няма за душой, хай сядзіць дома ці адпраўляецца туды, куды адыходзіць субота, калі наступае час захаду сонца.

— А Гоцмах? — пытаюся я.

— А прычым тут Гоцмах? — кажа ён. — Ты што, засумавала па ім?

— He, — кажу, — проста ўспомніла, як Гоцмах танцуе “хасідскі танец”.

— Хай ён танцуе яго з д’яблам смерці, гэты Гоцмах! Навошта нам гэты доўгавалосы цурбан? Такога коміка, як Гоцмах, мы ўсюды знойдзем.

Ты зразумееш, мой дарагі, што ад гэтых слоў у мяне кроў застылаў жылах... Але я старалася не выдаць сябе і прыкінулася вясёлай і бесклапотнай. Я адчувала, што дабром я даб’юся болыпага і што трэба падружыцца з гэтым хрыпуном. Спачатку я яго маліла, а потым заявіла, што не супакоюся да той пары, пакуль не збярэцца астатняя кампанія. I калі ён хоча мне зрабіць паслугу, хай пастараецца, каб

прыехалі ўсе і гэты цурбан Гоцмах таксама... што б там ні было! “Тады, — кажу, — я буду адчуваць сябе як дома ў Галянешці...”

Ён паглядзеў на мяне і сказаў: “Добра, зараз жа мы напішам ліст, каб усе прыехалі і гэтая доўбня Гоцмах таксама, каб яго чорт!” Так сказаў мне хрыпун, гэта значыць Мураўчык, і прасіў, каб у выпадку неабходнасці — што б мне ні спатрэбілася і калі б ні спатрэбілася — я заўсёды звярталася да яго і толькі да яго: ён мне ва ўсім дапаможа... Затым ён пачаў хадзіць па магазінах, прынёс кучу новых убораў і прапанаваў мне выбраць усё, што мне падабаецца, што мне да твару. А абутак ён мне прыносіў тройчы, пакуль я не падабрала сабе пару па мерцы. Я памылася, прыбралася з галавы да ног, зірнула ў люстэрка і сама сябе не пазнала. Куды падзеліся слёзы? Мне раптам захацелася есці і не толькі есці — не, мне ні з таго ні з сяго захацелася спяваць! I я залілася салаўём, нібы я была самым шчаслівым чалавекам на свеце.

Пісьмо трэцяе

Ты, мабьіць, думаеш, што ўсім тым бедам, якія я паапісвала ў першых двух пісьмах, ужо надышоў канец, што гэтым вычарпаліся мае нягоды. He, дарагі, гэта было толькі пачаткам новых слёз, тугі, ганьбы, прыкрасцяў, сардэчнага болю і бясконцых пакут. У годзе трыста шэсцьдзесят дзён, кожны дзень — гэта дваццаць чатыры гадзіны, кожная гадзіна — шэсцьдзесят хвілін. I кожная хвіліна прыносіць новыя пакуты, новыя нягоды, новыя мукі.

Як я памылялася! Я думала, што стаць артысткаю — гэта забаўкі: пераапранешся, выйдзеш на сцэну — і гатова! Але аказалася, што гэта зусім не так проста. Трэба прайсці цэлую школу, трэба прайсці праз усе сем кругоў пекла. Артыстамі, казалі мне, людзі не нараджаюцца. Паці*, славутая Паці, запэўнівалі мяне, у дзяцінстве хадзіла з катрынкай і спявала пад вокнамі... Так растлумачылі мне дырэктар Шчупак і мой заступнік Мураўчык. I, каб прывучыць мяне да сцэны, мяне перш за ўсё навучылі спяваць куплеты і песенькі, а затым — танцаваць на сцэне.

Першага свайго выступлення на сцэне я не забуду да канца свайго жыцця. Выступіла я ўсяго толькі з адной песенькай. Дырэктар, гэта значыць Шчупак, хваліцца, што

гэта ягоная песня, што ён быццам бы сам стварыў яе, але Мураўчык кажа:

— Плюнь яму ў рыла!

Хто стварыў гэту песеньку, не скажу, але пачынаецца яна так:

У пятніцу вечарком... Субота — ўсім пацеха. Прыбраны гожа дом, Ў душы спакой, уцеха...

Але справа не ў самой песеньцы, а ў яе выкананні, і не столькі ў выкананні, колькі ў грыме і касцюме. Мяне прыбралі хлопчыкам, прыклеілі пэйсы, апранулі на мяне мужчынскія атласныя штаны, шаўковы доўгі сурдут, а на галаву — кацялок. Музыка іграла, я спявала “У пятніцу вечарком” і прытанцоўвала ў такт. Што тут было, не перадаць пяром. Так шалёна апладзіравалі, так раўлі “брава”, што хай Бог злітуецца! Мне здавалася — вось-вось столь абрушыцца. Крыкі: “Співак! Роза Співак!” (так мяне ўжо тады называлі ў афішах) — падымаліся да нябёсаў. Зямля, здавалася, зараз расступіцца пада мной, сцены і лямпы загойдаліся перад вачыма. Я не ведала, што рабіць. Тут дырэктар з аднаго боку і хрыпун з другога пачалі мяне выштурхоўваць з-за кулісаў на сцэну, каб я яшчэ раз паказалася публіцы. Я праспявала паўторна. Шум стаў яшчэ больш аглушальны. Давялося выступіць яшчэ і яшчэ раз, праспяваць “У пятніцу вечарком” зноў і зноў, прытанцоўваючы пры гэтым “вясёлую”. Я скакала — і ўсё, здавалася, скакаларазам са мною: столь, сцены, лямпы, публіка. А калі я скончыла, то звалілася за кулісамі, як сноп, на канапу і разрыдалася.

— Кошачка, ты плачаш? Радавацца трэба. Ты ўяві сабе, пташачка, які поспех, які фурор, які трыумф! Паці ў параўнанні з табой — нішто, дай мне Божа столькі шчасця і Ўдач!

Так суцяшаў мяне мой апякун Мураўчык. А дырэктар стаяў наводдаль (я ніколі не падпускала яго да сябе бліжэй, чым на паўсажня), упіваўся шчасцем і млеў ад захаплення. Гэта можна было бачыць і па яго вільготных вочках і па дробным смяшку, больш падобным на плач, чым на смех.

— Вось дык куплеты! Ці верыце, саладзей за цукар, хай не будзе маё імя Альбрэт!.. — лепятаў ён, гуляючы сваімі брыльянтамі.

3 той пары ўвайшла ў моду Роза Співак. 3 вечара ў вечар пасля спектакля публіцы як кампот падавалася Роза Співак з яе песенькай “У пятніцу вечарком” і з яе танцам. Думаецца мне, што гэты кампот падабаўся публіцы больш за ўсе астатнія блюды, якія падаваліся ёй на працягу доўгага спектакля. Я сама ўласнымі вушамі чула, як два самавітыя на выгляд яўрэі ўслых абменьваліся меркаваннямі пра спектакль і прытым так гучна, што чуваць было на ўсю залу:

— Калі ўжо скончыцца гэты дурацкі спектакль і нам пададуць Розу Співак?

Першы час я думала, што правалюся скрозь зямлю ад такіх кампліментаў. He, гэта зразумець трэба, самому адчуць трэба. Пільньія позіркі мужчын, якія заглядвалі, здавалася мне за камізэльку, гэтыя масленыя вочкі, гэтыя двухсэнсоўныя жарты і пошлыя слоўцы з нагоды маіх мужчынскіх штаноў... А злосныя позіркі жанчын! Божа праведны!.. Усе беды і няшчасці, якія толькі бываюць на свеце, усе праклёны і злыя пажаданні, якія толькі можна сабеўявіць, я заклікалана іхнія галовы. Я праклінала мужчын, жанчын, тэатр, самую сябе і дзень, калі я нарадзілася на свет божы.

Але ўсё гэта, дзякуй Богу, ужо перажыта, насталі лепшыя дні і я шчаслівая, што магу расказаць пра гэта без болю і хвалявання. А ведаеш, каму я павінна за ўсё гэта дзякаваць? Толькі табе, мой дарагі, адзіны друг. Увесь гэты час мяне ні на хвіліну не пакідала надзея, што вось-вось ты прыедзеш, я ўбачу твае ясныя вочы, мы падамо адно аднаму рукі і пойдзем наперад разам, як мы дамовіліся і пакляліся ў тую ноч.

Мой заступнік Мураўчык цягнуў з дня на дзень, казаў, што вось-вось прыедзе ўся кампанія, а разам з ёй і “мой” Гоцмах (так ён, бывала, мяне дражніў). Але праходзілі дні і тыдні, а пра іх — ні слыху ні дыху.

Адзіным чалавекам з ўсёй бьілой трупы Шчупака, які паявіўся у нас, была мадам Чарняк, недарэчная актрыса, камічная фігура, якую ўсе звалі “Брайндэле-козак”. Ты, трэбадумаць, памятаеш яе паГалянешці. Маленькаятакая, тоўсценькая, з вялікімі бельімі зубамі. Ад яе я даведалася, што мой заступнік Мураўчык увесь час мяне падманваў, ілгаў самым бессаромным чынам. Ніякага ліста ў Ясы ён не пасылаў і нікога з былой кампаніі да сябе не запрашаў. Гэта была хлусня ад пачатку і да канца... Брайндэле-козак расказала мне такія жахі, ад якіх у мяне валасы дуба сталі.

Дэкарацыі, расказвала яна, сапраўды былі выпісаны, але акцёраў і актрыс пакінулі як на разбітым караблі пасярод мора, — у чужой краіне, без мовы, без адзінага граша за душою. Калі б не яна, мадам Чарняк, яны ўсе б там з голаду выпруціліся. Але яна, па яе словах, падтрымлівала іх, як магла. А потым яны параспрадалі ўсё, што ў іх было, і разбрыліся ва ўсе бакі, расталі, як соль у вадзе.

— А Гоцмах? — спытала я.

— Гоцмах, — кажа яна, — нібы скрозь зямлю праваліўся.

He аднойчы яна расказвала мне ашаламляльныя гісторыі пра тое, як бессаромна ашукалі няшчасных акцёраў, і кожны раз я пыталася:

— Ну, а Гоцмах?

I атрымлівала той жа адказ:

— Гоцмах як скрозь зямлю праваліўся.

Толькі раз неяк неспадзявана Брайндэле-козак прагаварылася: яна, маўляў, чула ад нейкага акцёра, які чуў гэта ад іншага акцёра, быццам той бачыў Гоцмаха з нейкім вельмі маладзенькім хлопчыкам у Бухарэсце. Можаш сабе ўявіць, як у мяне забілася сэрца пры гэтых словах... За адно гэта я гатова была расцалаваць яе. 3 таго часу мы сталі з ёй як родныя сёстры. А ўжо яна да мяне прывязалася мацней, чым родная сястра.

Гэтай Брайндэле-козак я многім абавязана. Яна адкрыла мне вочы і на дырэктара Шчупака і на хрыпуна Мураўчыка і навучыла, як паводзіць сябе з імі. Яна ўвяла мяне ў такія таямніцы, якіяя, бадай, маглаббез вялікай шкодьі даведацца крыху пазней... Я павінна дзякаваць ёй, мадам Чарняк, за тое, што своечасова вырвалася з гэтага балота. Яна першая растлумачыла мне, што маё месца не тут, сярод камедыянтаў... He было б яе, можа быць, я і дасюль бадзялася б па свеце з трупай Шчупака, выступала б у розных шынках, спявала б “У пятніцу вечарком”, апранутая ў мужчынскія штаны, і скакала б “вясёлую”...

Мілы, дарагі! Яшчэ цяпер, калі ўспамінаю той час, шчокі гараць ад сораму і ў сэрцы бушуе гнеў. I не столькі на дырэктара і на майго апекуна, якія хацелі толькі больш зарабіць на маіх выступленнях, выціснуць паболып грошай, — у рэшце рэшт так і цяпер дзейнічае любы прадпрымальнік, — колькі на сытых абывацеляў з тоўстымі брушкамі, якіяхадзілі слухаць, якя спяваю “У пятніцу вечарком”,

альбо глядзець, як я танцую ў мужчынскім гарнітуры “вясёлую” і аблізваліся, як каты, бурна выяўляючы сваё захапленне ўтрапёнымі крыкамі: “Співак! Роза Співак!” “Аматарамі тэатра” называлі яны сябе. Кожны вечар хадзілі да Шчупака ў тэатр, нецярпліва зазіралі за кулісы, чакаючы, калі ж, нарэшце, паявіцца дзяўчына ў мужчынскіх штанах... Ох, ужо гэтыя мне “аматары тэатра”! 3 адным з такіх аматараў я павінна цябе пазнаёміць.

Але так як пра яго доўга расказваць, а час ужо позні, адкладзем да іншага разу. Добрай ночы, мой дарагі! Прыемнага сну!

Пісьмо чацвёртае

Аднойчы — было гэта ў гарачы летні дзень — мы ўсе сабраліся на рэпетыцыю. Я ўжо пачала тадьі рэпеціраваць “першыя ролі”. Раптам дырэктару паведамляюць, што яго хтосьці пытаецца... кожньі раз, калі Шчупаку паведамляюць, што яго хтосьці кліча, ён бялее як палатно. Відаць, з-засваіх жонак. Мадам Чарняк — тая, якую завуць Брайндэле-козак, — запэўнівае, што ў яго, ласкаю Бога, не дзве, a трьі жонкі... Адным словам, калі Шчупаку паведамілі, што хтосьці хоча яго бачыць, ён жахліва разгубіўся і адразу стаў шукаць свайго дарадчыка.

— Шолам-Меер! Дзе ён там прапаў, гэты Шолам-Меер, халеранаяго!..

Але наведвальнік, відаць, страціў усялякае цярпенне і ўварваўся за кулісы, падбег да Шчупака і абодва кінуліся адзін да аднаго ў абдымкі.

— Стэльмах!

— Шчупак!

Тут прыбег хрыпун і пачаліся ўзаемныя прывітанні і пацалункі. Ах, якая радасць! Сапраўднае свята! Родныя браты, якія небачыліся гадоў з дваццаць, не ўзрадаваліся б так нечаканай сустрэчы, як гэтыя трое. Яны захліпаліся ад захаплення, асабліва госць, якога звалі Стэльмахам. Ён ледзь нерастаў, як тае снег на сонцы, — відаць, ад празмернасці шчасця і ўдзячнасці лёсу, які ўдастоіў яго гонару яшчэ раз сустрэцца са Шчупаком і яго правай рукой, ШоламМеерам Мураўчыкам.

Маленькі, чорненькі, валасаты, ужо немалады, добра ўкормлены, з кругленькім брушкам, з самазадаволеньім ззяючым тварам, са слязлівымі вочкамі і з незвычайна

саладжавай усмешкай, што расплылася па ўсім твары, — такі партрэт чалавека, якога звалі Стэльмахам. Адразу было відаць, што гэты чалавек задаволены сам сабой, Госпадам Богам, усімі людзьмі, што жывуць на свеце, і ўсім Божым светам.

У Стэльмаха ёсць адна вялікая станоўчая якасць: ён не зазнаецца. I хоць ён расказвае, што жывецца яму, не сурочыць бы, як нельга лепш, што ён, не сурочыць бы, вельмі багаты, трымае ён сябе надзвычай сціпла і проста. Ён не любіць, кажа ён, надзімацца, корчыць з сябе важную персону... Наадварот, ён гатовы любому чалавеку і ў любы час расказаць усю сваю біяграфію. Гаворыць ён ціха, ледзь чутна, злёгку ўздыхаючы, з нязменнай усмешкай, пагладжваючы суразмоўніка па руцэ альбо трымаючы яго за гузік, каб той не збег. Гаворкаяго так і льецца, цячэ плаўна і гладка, быццам алей з бочкі, і пляцецца, вяжацца ўсё адно да аднаго. Цуд, ды і толькі! Казкі з тысячы і адной ночы.

He ведаю, ці атрымаецца ў мяне, але паспрабую расказаць яго біяграфію яго ж словамі.

“Быў ён... не цяпер хай будзе ўспомнена і хай зберажэ Гасподзь Бог вас і ўсіх вашых блізкіх!.. — так пачынаў ён расказваць сваю біяграфію, злёгку ўздыхаючы і нязменна ўсміхаючыся радаснай усмешкай. — Быў ён, не цяпер хай будзе ўспомнена і хай зберажэ Гасподзь Бог ад гэтага вас і ўсіх вашых блізкіх! — страшэнны бядняк, жабрак, галота беспрасветная, часцяком кавалка хлеба не хапала, адзяцей — поўны дом. Жыў ён дзесьці ў маленькім мястэчку, у закінутым куточку, у глушы, непадалёку ад Бярдзічава, ці то ў Махноўцы, ці то ў Яхноўцы (я ўжо забыла назву) і зарабляў на хлеб тым, што шыў шапкі для сялян. Хадзіў за тры мілі пехатой на кірмашы са сваім таварам, спадзеючыся што-небудзь зарабіць. Боты — не цяпер хай будзеўспомнена і хай зберажэ ад гэтага Гасподзь Бог вас і ўсіх вашых блізкіх! — падвязаны вяроўкамі, каб падэшва, не дай Божа, не адвалілася, а кажух увесь у дзюрках — рэшата, сапраўднае рэшата. Мароз трашчыць, снег скрыпіць пад нагамі, вецер хвошча ў твар, сэрца замірае. А дома — не цяпер хай будзе ўспомнена і хай зберажэ ад гэтага Гасподзь Бог вас і вашых блізкіх! — ляжыць хворая жонка з маленькімі дзеткамі. Старэйшаму яшчэ шасці гадоў не мінула, — Гершл яго тады звалі, — з маленства вельмі ўдалае было дзіця, золата! Дзень і ноч трымаў у руках дзве палачкі і ўсё іграў, іграў. ‘Тершл, што ты робіш?” — “Іграю на скрыпцы”.

I вось аднойчы ён, бацька, дзеля цікаўнасці купіў простую вясковую скрыпку, цана якой усяго толькі якіхнебудзь тры пяціалтынныя, і прынёс яе сыну. Убачыўшы скрыпку, той нават расплакаўся... Дзе ён да таго бачыў скрыпку? Хто яму паказаў, як на ёй іграць? Пра гэта ён, бацька, уяўлення не мае. Гора б яму так не ведаць, як ён не ведае! Хлопец самавукам пачаў пілікаць ды пілікаць датуль, пакуль не сталі атрымлівацца мелодыі. На шчасце — так ужо, відаць, Богу было пажадана — у гэтым мястэчку жыў памешчык, ці то граф, ці то князь (дакладна не памятаю). Усё мястэчка належала яму. Даведаўся памешчык, што ў яго мястэчку і прытым у беднага яўрэя-шапачніка ёсць хлопчык — сапраўдны цуд: іграе на скрыпцьі ўсім на здзіўленне. Ну, памешчык загадаў, вядома, даставіць яўрэя разам з хлопчыкам і скрыпкай. Калі пан загадвае — нельга ж быць свіннёй, трэба ісці. Прыйшоў ён да пана разам з хлопцам і скрыпкай. Хлопчыка паставілі на стол, і ён як зайграў раз, два, тры — памешчык так і абамлеў. А пані кінулася абдымаць і цалаваць хлопчыка. Тут жа на стале з’явілісячай, каваірознаязакуска: булачкі, яйкі, варэнне, адным словам, усё, што яўрэям дазволена есці.

“Садзіся, — кажа яму пан. — Садзіся, чаго стаіш? Ты, кажа, хіба разумееш, якое багацце ў цябе пад рукамі? Ты, кажа, валодаеш скарбам. Ты — мільянер. Шкада толькі, кажа, што ты такі просты, такі сляпы чалавек. Ты, кажа, будзеш горшы за найгоршага, калі не паклапоцішся пра лёс хлопчыкаі не адвязеш яго ў горад вучыцца музыцы...”

А бацька і кажа:

— Лёгка вам, ваша светласць, гаварыць: “Вучыцца музыцы”. Я, даруй Госпадзі, бядняк, жабрак, кавалка хлеба не маю, а дзяцей у мяне поўны дом...

Тут памешчык і кажа яму:

— Пра гэта не турбуйся. Аддай толькі яго мне ў рукі, і я выведу яго ў людзі.

А пані пахвальна ківае галавой.

Але Стэльмах таксама не з тых, якіх купляюць дзесяткамі за грош. Пакуль пан выведзе яго сына ў людзі, разважаў бацька, у яго можа аказацца адным дзіцем менш, а ў яўрэйскага народа — адным сынам менш...

— He, ваша светласць, — кажа ён, — гэта нядобра. Загадайце лепш запрэгчы коней ды выдайце мне некалькі рублёў нарасходы. Я сам з’езджу з хлопчыкам у Бярдзічаў. Вялікі горад, не сурочыць бы, і багатых яўрэяў там нямала...

Сказана — зроблена. Прыехаў удачна з сынам у горад. I пачалася беганіна па горадзе. Вялікі горад. Кіпіць, як кацёл. Народ мітусіцца — хто туды, хто сюды, у кожнага клопатаў па горла, кожны заняты сваёй справай, анаіх, на бацьку з дзіцем-скрыпачом, ніхто ўвагі не звяртае. Беднае дзіця есціхоча. Атут, як нагрэх, час летні, грушы, яблыкі, слівы больш танныя, чым грыбы. Дзіця проста памірае — так яму хочацца сліў, а ў бацькі ні ломанага гроша. Спрабаваў ён спыніць аднаго, другога. Просіць парады, толькі парады.

— Што рабіць, людзі добрыя?.. У мяне ёсць скарб, каб вы ведалі, мільён...

А яны на яго глядзяць, як на вар’ята: абадранец сноўдаецца па горадзе з такім жа абадраным і босым хлапчуком і запэўнівае, што ў яго ёсць мільён. Ён спрабуе растлумачыць людзям, пачынае расказваць, што сказаў пан, і хоча паказаць на што яго хлопчык здольны. А яго на смех падымаюць, робяць з яго пудзіла гарохавае. Яму робіцца прыкра, і ён звяртаеццадамоладзі. Да аднаго, дадругога. Расказвае, што прапаноўваў пан, і просіць, каб яго хлопчыку далі мажлівасць сыграць, паказаць, на што ён здатны... Выслухаўшы яго, маладыя людзі пытаюцца:

— Што ж вы, уласна, хочаце?

Чаго ён хоча? Хоць бы некалькі рубельчыкаў, каб ён мог вярнуцца дахаты.

I вось адзін з іх кажа:

■— Ведаеце што? Мы вам наладзім канцэрт.

Спытайцеся ў яго, Стэльмаха, ці ведаў ён тады, што абазначае слова “канцэрт”. Гора б яму так не ведаць. Але яны сказалі “канцэрт”, хай будзе канцэрт.

Адным словам, хлопчык ім вельмі спадабаўся. Яны нанялі залу, парасклейвалі афішы і пачалі хадзіць па дамах прадаваць білеты. Але ніхто не купляе. Кепскія справы! Што ж будзе?

— He трывожцеся, — супакойваюць яны бацьку. — Да канцэрта яшчэ далёка.

Надышоў вечар канцэрта. Ужо восем гадзін, дзевяць гадзін, палавіна дзесятай — у зале ні душы. Толькі гадзін пад адзінаццаць сабралася некалькі маладых людзей, не больш за дзесятак. Спахапіліся: дзе ж хлопчык? Хлопык спіць. Яго разбудзілі, паставілі на падстаўку. Хлопчык пачаўіграць. Ну, ну! Вось гэта быў канцэрт! Дзіця абкружылі, абдымалі, цалавалі — ледзь не задушылі. Але што ад гэтых

пацалункаў, калі нават за залу няма чым заплаціць? Прыйшлі яны — бацька і сын — дахаты, гэта значыць у заезны дом, стомленыя, разбітыя, галодныя. Вячэраць, кажагаспадыня, ужо позна. За пасцель гаспадар просіць заплаціць наперад. Пагана! Ляглі яны на падлогу, кажушок пад бок, кулак пад галаву. Дзіця адразу заснула. Дзіця застаецца дзіцем. А ён, гэта значыць бацька, усё ляжыць ды думае: галава ад дум трашчыць — як яму вырвацца адсюль. Ён адчуваў, сэрца яму падказвала, што каля яго, вось тут, на рваным кажушку, валяецца багацце, мільён. Але пайдзі і крычы: я — Саламон-мудры!* Хто паверыць? 3 гэтымі словамі, ён, бацька, заснуў. I сніцца яму сон, дзіўны сон. Пасярод горада — дрэва, абсыпанае слівамі. На самай вяршыні дрэва стаіць яго сыночак і трасе, бясконца трасе дрэва, аздрэвадаяго, дабацькі, падаюць не слівы, амільёны. Адзінмільёнзадругім. Ён, бацька, нахіляецца, азіраецца па баках, падымае мільёны і запіхвае ў кішэні. А хлопчык зверху пытаецца:

— Тата, яшчэ?

— Яшчэ, яшчэ! — адказвае ён і працягвае без стомы збіраць мільёны. Раптам здалёкуданосіццашум, крык, галас.

— Хопіць трэсці! — крычыць ён сьіну і прачынаецца. Бачыць: ляжыць ён з сынам на падлозе, кулакі пад галовамі. Пакой поўны-паўнюткі народу. Гаспадар белыяк сцяна, гаспадыня ламае рукі і плача:

— Мой жэмчуг! Мой жэмчуг!

Ён падымаеццазпадлогі, накіроўваецца да дзвярэй. Але яго затрымліваюць.

— Будзьце ласкавы, паважаны, мы вас раней абшукаем. Як гэта вы мяне абшукаеце?

— Ды так: распранем нагала вас і ваша дзіця і пашукаем, ці не трапіў да вас памылкова ноччу жэмчуг гаспадыні...

(Тут, відаць, не стае некалькі староначак, так як з далейшага відаць, што Стэльмах са сваім вундэркіндам ужо ў Пецярбурзе, што хлопца зваць ужо не Гершл, а Грыша, і што ён атрымоўвае стыпендыю.)

Прыехалі ў Пецярбург — горад ходырам ходзіць. 3 усіх бакоў сыплюцца запрашэнні. Тут сняданак, там абед, a дзесьці вячэра. А хлопчыка ну проста на руках носяць. Дзе толькі баль, канцэрт, вечар — скрозь іўсюдыГрышаСтэльмах ды Грьіша Стэльмах. Студэнты, прафесары, важныя дамы — усе ў адзін голас: “Грыша Стэльмах!” Усё кіпіць.

хвалюецца вакол яго імя. Пра грошы і клопату няма: раз хлопчык атрьімлівае стыпендыю, то пра што тут гаварыць? Праўда, яму, бацьку, гэта стыпендьія нялёгкадалася, нямала крыві яна яму папсавала, нямала ўніжэнняў перанёс ён, бегаючы ад аднаго да другога. 3 вялікаю цяжкасцю дабіўся стыпендыі. Але пра гэта доўга расказваць. Так праходзіць год за годам. Дзіця расце, а слава яго расце яшчэ хутчэй. Для яго ўжо, дзякуй Богу, няма настаўнікаў, — прыдатных прафесараў няма ў Пецярбурзе: ён усіх іх перасягнуў. Што ж далей! Пара падумаць пра кар’еру. Вечна ж плаціць стыпендыю не будуць. Пара самому зарабляць. Трэба выехаць з хлопцам у свет і прытым як мага хутчэй, таму што, пакуль вундэркінд, гэта значыць дзіця-цуд, яшчэ і сапраўды дзіця, ён сапраўды цуд, які ўсе хочуць пабачыць. Але як толькі ён вырасце з кароткіх штонікаў, ён як дзіця ўжо болып не дзіця і цуд — не цуд. Бог ведае, які ён будзе, калі стане дарослым, і ў чые рукі трапіць. Трэба, значыць, каваць жалеза, пакуль гарачае... Так вырашыў бацька, так ізрабіў. Яно, вядома, нетак хутка справаробіцца, як хутка казка кажацца... Выехаць у турнэ каштуе грошай, а грошай няма. Што ж рабіць? Трэба як-небудзь умудрыцца, пашукаць кампаньёна: твае грошы — мой тавар. I Гасподзь яму дапамог, ён знайшоў ахвотніка нейкага немца па прозвішчу Шульц, які згадзіўся ўзяць на сябе ўсе расходы з умоваю — прыбытак дзяліць напалам. Але тут выйшла маленькая закавыка: немец патрабуе кантракта на дзесяць гадоў. “З’ехаў з глузду ты, немчура, ці звар’яцеў? Якія тут дзесяткі гадоў? Хопіць аднаго года, двух, ад сілы трох гадоў”. He, толькі дзесяць гадоў, не інакш! Хоць бі яго, хоць рэж яго! А час бяжыць, расходы ідуць. 3 дому просяць прыслаць грошай. Ледзь-ледзь пагадзіліся з немцам на пяці гадах. Падпісалі кантракт па ўсіх правілах і добрым часам рушылі ў дарогу. Як пачалі раскручваць канцэрты, так і пайшлі яны, адзін за другім, адзін за другім. I, дзякуй Богу, усё ідзе як нельга больш удала. Кудьі ні прыедзеш — стоўпатварэнне! Паслухаць Грышу Стэльмаха бягуць, як на пажар. Людзей — што зорак на небе, што пясчьінак на беразе марскім. Багачы, мільянеры, важныя асобы, людзі ўсіх нацый, як мухі да мёду, ліпнуць, а грошы сыплюцца з усіх бакоў. Крыўдна толькі, што даводзіцца дзяліцца з немцам! За што яму столькі грошай? Што ён уклаў у гэту справу? Бацькоўскую спадчыну? Альбо трэба мець сем галоў, каб наладжваць канцэрты? Ён Стэльмах, дзякуй Богу, і сам ужо добра

вывучыў гэты занятак. Падумаеш, ах якая вялікая важнасць! Прыязджаеш у які-небудзь горад, першым чынам абвяшчаеш аб маючым адбыцца прыездзе музыканта праз мясцовыя газеты, гэта значыць проста плаціш ім як мае быць за аб’явы. А ўжо газеты пачынаюць званіць і трубіць у рог: “Грыша Стэльмах збіраецца да нас!”, “Грыша Стэльмах едзе!”, “Грыша Стэльмах прыехаў!..” Затым трэба наняць канцэртную залу альбо тэатр, расклеіць афішы, аддрукаваць білеты і — маё шанаванне! Вельмі балюча, вядома, што трэба дзяліцца з немцам. Перад Богам грэшна. Але што зробіш? Патрапіў у пастку — пішы прапала. Адно толькі суцяшала: хутка скончыцца пяць гадоў, скончыцца тэрмін кантракта і ён зможа паслаць немца к чорту. А тады — хто яму раўня? “Мой тавар — мае і грошы"...

Так скончыў Стэльмах сваю біяграфію. Твар яго ззяў. Пагладжваючы сябе па жывоціку, ён спытаў у Шчупака, як яго справы і што ўвогуле новае ў яўрэйскім тэатральным свеце. Яўрэйскі тэатр, казаў ён, для яго — адзіная забава. Канцэрты сына — крыніца даходу, а пацехі ён шукае ў тэатры, у яўрэйскім тэатры. Ён вельмі любіць яўрэйскі тэатр і добра знаёмы з усімі яўрэйскімі акцёрамі. Адсюль яго дружба са Шчупаком. Калі ён, Стэльмах, прыязджае ў якінебудзь горад, то перш за ўсё, па яго словах, ён распытваецца, ці можна тут знайсці кашэрныя абеды і ці ёсць тут яўрэйскі тэатр? Яўрэйская рыба і яўрэйскі тэатр — што можа быць лепшае? Яшчэ да свайго прыезду сюды ён чуў, што ў яго друга Шчупака ёсць новенькая артыстка, нейкая Роза Співак. Яе ўсе вельмі хваляць...

— Вось яна, — паказаў на мяне Шчупак, падміргнуўшы сваімі бязбровымі вачыма.

Стэльмах працягнуў мне руку, цёплую, пухлую, як падушка, валасатую, з тоўстымі кароткімі пальцамі, і па ўсім твары яго расплылася выява шчасця.

— На самай справе? — спытаў ён. — Хто яна і адкуль?

— Мая пляменніца з Варшавы, сіротка, ні бацькі, ні маці, — тут жа зманіў Шчупак, шчыльна сціснуўшы маршчыністыя губы і нават не міргнуўшы вокам.

— Бедненькая! — сказаў Стэльмах са спачувальнаю ўсмешкаю, паціскаючы мне руку. На развітанне ён паабяцаў абавязкова, што б там ні было, прыйсці вечарам паслухаць мяне.

— 3 хлопцам? — спытаўся ў яго Шолам-Меер Мураўчык.

— Божа ўратуй! — адказаў Стэльмах і з жахам адхіснуўся, быццам апараны. — Як гэта мажліва? Мой Грыша пойдзе ў яўрэйскі тэатр! Ха-ха-ха! Пакажыся я з ім разок сярод яўрэяў — і ўсяму канец! Прапала кароўка разам з вяроўкай... Нетаму, што ёнГрыша, уратуй Божа, нелічыць сябе яўрэем. Наадварот!.. Але, ці бачыце, гэта разумець трэба. Тонкая матэрыя! (I Стэльмах паказвае сваімі кароткімі тоўстымі пальцамі, якая гэта тонкая матэрыя.) Вы, — кажа ён, — жартуеце з маім Грышам? Мой Грыша ездзіць не інакш, як у першым класе — там дзе яўрэі звычайна не ездзяць. Спыняемся мы з ім, — кажа ён, — толькі ў самай лепшай гасцініцы. На канцэрт ён едзе ў крытай карэце, хоць да тэатра бывае не больш трох крокаў. Яго, кажуць, нельга ўбачыць так проста — спачатку заплаціць трэба, ха-ха-ха! Хто хоча яго бачыць, павінен перш за ўсё звярнуцца да немца. А з немцам іншая размова, да яго не падступішся, ад яго трэбатрымацца на пачцівай адлегласці. Праўда, немец мой — хай гэта застанецца паміж намі — таксама ні больш, ні менш, як яўрэй, хоць яго прозвішча і Шульц, але ён, разумееце, не жадае, каб іншыя пра гэта ведалі. Таму вось, — закончыў Стэльмах, — калі хто хоча бачыць майго Грышу, папрасіць яго пра што-небудзь альбо проста пазнаёміцца, я адсылаю яго да немца, ха-ха-ха, да гэтага вось немца.

Такі Стэльмах. I яму якраз, гэтаму чалавеку, я абавязана ўсёй сваёй кар’ерай, а, можа быць, іжыццём.

Але ліст мой атрымаўся надта ўжо доўгім, — распісалася я звыш усялякае меры. А таму адкладваю працяг да іншага разу. Да пабачэння, мой дарагі!

Пісьмо пятае

Мой дарагі друг!

“Аматар яўрэйскага тэатра” Меер Стэльмах амаль не выходзіў ад нас. Усе вечары праводзіў ён у нашым тэатры, па трьі разы глядзеў адну і тую ж п’есу, і яму ніколі не надакучвала глядзець і слухаць. Сядзеў ён у нас заўсёды ў першым радзе, — вядома, бясплатна, таму што “аматар яўрэйскага тэатра” не любіў плаціць. Затое апладзіраваў заўсёды раней за ўсіх, болып за ўсіх і мацней за ўсіх. Ён захапляўся амаль кожным акцёрам. А пра мяне і пра мае песенькі і гаварыць няма чаго, — ён, па вьіразу ШоламМеера Мураўчыка, заміраў ад асалоды, слухаючы мяне.

Калі ён у першы раз пачуў маю песеньку, ён прыйшоў у такое невыказнае захапленне, што ўварваўся за кулісы са слязьмі на вачах, кінуўся да майго дырэктара Шчупака на шыю і стаў яго цалаваць.

Дырэктар некалькі разоў даволі празрыста намякаў, што ён з задавальненнем паслухаў бы ігру яго Грышы. Але Меер Стэльмах рабіў выгляд, што нечуе, і ўсяляк загаворваў яму зубы. Аднак намёкі Шчупака былі настолькі празрыстыя і настойлівыя, што Стэльмаху давялося, нарэшце, нехаця саступіць. Аднойчы ён прынёс нам тры білеты на нядзельны ранішні канцэрт: дырэктару, яго ад’ютанту і мне. Пры гэтым ён стаў распісваць, які гэта будзе цудоўны канцэрт.

— Гэта будзе, — казаў ён, — канцэрт усім на здзіўленне! Мой Грыша будзе іграць, немец — акампаніраваць, а Марчэла Эмбрых спяваць. Ты, бадай, хочаш ведаць, хто такая Марчэла Эмбрых? Гэта — другая Паці. У дзесяць, у сто, у тысячу разоў вышэй за яе. Калі Паці ўпершыню пачула яе спевы, яна кінулася ёй на шыю і сказала: “Мы з табою дзве зоркі: я — назаходзе, аты — наўзыходзе”. Ірасплакалася... Зразумела, што з іншымі артыстамі Марчэла Эмбрых ні за якія грошы не выступіла б у адным канцэрце. Але з маім Грышам — справа зусім іншая...

I пайшло, і пайшло: “Грыша, Грьіша, Грыша...”

Я прагла як найхутчэй удастоіцца гонару ўбачыць гэтага самага Грышу, пачуць славутага скрыпача, пра якога трубіць увесь свет. Проста згарала ад нецярпення.

Дзякуй Богу, дачакалася! Удастоілася гонару і бачыць, і чуць яго. Павінна табе сказаць, мой дарагі друг, што я ўбачыла не аднаго Грышу, а двух адразу. Больш дакладна: бачыла я аднаго Грышу, а чула — другога. Мой Грыша, якога я ў першую хвіліну ўбачыла на сцэне, быў ужо не хлопчык, аюнак, хоць ён быў у кароценькіх штоніках, пухлы, таўсташчокі, рабаціністы юнак, з маленькімі-маленькімі, ледзь прыкметнымі вочкамі. Карацей, самы пасрэдны хлопчык. Калі сустрэнеш такога на вуліцы, звернеш на яго не больш увагі, чым на тысячу іншых сустрэчных. Адзінае, што кідалася ў вочы, гэта яго лакіраваныя, з шырокімі шнуркамі гетры, якія, здавалася, былі яму вялікія — занадта вялікая нага для “вундэркінда” — ды вялікі белы круглы каўнерык, падвязаны занадта пышным бантам. Болып нічога ў ім не было такога, што прыцягвала б увагу. Але калі ён узяў у рукі скрыпку, правёў смычком па струнах

уверх і ўніз, ранейшы юнак з пухлымі шчокамі і рабаціністым тварам знік, і на яго месцы паявіўся зусім іншы чалавек. Іншы выгляд, іншае аблічча, і вочы не тыя — вялікія, блакітныя, нябесныя вочы. Дзіўна, дзе быліраней гэтьіявочы?.. Аможабыць, мнегэтатолькіпадалося, таму што як толькі ён скончыў і публіка пачала раз’юшана апладзіраваць, перад маімі вачыма зноў стаяў пухленькі чалавечак з шырокім каўнерыкам і пышным бантам. Публіка шалела, а ён стаяў, спакойны і халодны як лёд. Ледзьледзь пакланіўся. He менш дзесяці разоў яго выклікалі, ён выходзіў на сцэну цвёрдай і спакойнай паходкай халоднага чалавека, перакананага, што ўсё гэта так і павінна быць.

Услед за Грышам Стэльмахам выступіла знакамітая спявачка Марчэла Эмбрых. Яе спевы я адмаўляюся апісаць. Яе голас пранікае проста ў сэрца і жыватворнымі струменямі разліваецца па ўсёй тваёй істоце. Слухаеш, як зачараваная, і дзіву дзівішся, адкуль у спявачкі бярэцца столькі прастаты, лёгкасці, пяшчоты і сілы. Ніякага напружання. Як быццам само сабой спяваецца. Сядзіш, слухаеш, і здаецца табе, быццам гэтыя гукі выдае не чалавечы голас, a скрыпка. Калі Марчэла Эмбрых спявае, здаецца, што вакол яе ўсё спявае, увесь свет. Забываеш, дзе ты. I здаецца — нічога няма больш на свеце, апрача гэтых дзівосных нябесных гукаў, якія льюцца плаўна і шырока. Так спявае МарчэлаЭмбрых.

Я была ў тую раніцу як учадзелая, як у сне, нібы лунала ў якімсьці іншым свеце. Пасля Марчэлы Эмбрых зноў выступіў юнак з пухлым, рабаціністым тварам. Вось ён зноў правёў смычком уверх і ўніз, і зноў скрыпка загаварыла чалавечым голасам, заспявала, зарыдала. I вось зноў знік, выпарыўся пухленькі чалавечак, а на яго месцы ўзвышаўся на сцэне зусім іншы Грьіша Стэльмах. На эстрадзе стаяў чараўнік, які зачараваў усю публіку чарадзействам сваёй ігры. He, я не ў стане перадаць табе і сотай долі таго, што я перажылатойраніцай. Ах, што гэтабыў заканцэрт! Цяжка сказаць, хто зрабіў на мяне большае ўражанне — Грыша Стэльмах ці Марчэла Эмбрьіх. Публіка абодвум не пашкадавала апладысментаў. Але мне здавалася, што яго прьінялі з большым захапленнем, што яму апладзіравалі больш і болып аглушальна. Як толькі ён выканаў апошні нумар

праграмы і сышоў са сцэны, публіка літаральна прыйшла ва ўтрапёнасць. Як можна так абагаўляць чалавека? Але ж праўда: тое, што ён сыграў на біс, было сапраўды надзвычайнае. Болып чым надзвычайнае!

Пісьмо шостае

Мілы, дарагі друг!

У мінулым пісьме я пачала табе расказваць пра маё знаёмства са знакамітай Марчэлай Эмбрых і, бадай, занадта шмат месца аддала апісанню канцэрта. Але ж гэта быў першы ў жыцці сур’ёзны канцэрт, які мне давялося пачуць. Нямала вялікіх сур’ёзных канцэртаў слухалая потым. Але гэтага канцэрта я ніколі, ніколі не забуду. Можа быць, ад таго, што ён зусім перайначыў мяне, перавярнуў усё маё жыццё, як ты ўбачыш з далейшага...

Перароджаная, з новымі думкамі і новымі надзеямі, я разам з усёй публікай выйшла з тэатра. У вушах усё яшчэ звінелі радасныя напевы, святыя акорды, нябесныя мелодыі. Перад вачыма неадступна стаялі вобразы Марчэлы Эмбрых і Грышы Стэльмаха. Я нікога не бачыла, акрамя іх дваіх, нічога не чула, апрача яе голасу і яго скрыпкі. Шматлікая публіка стоўпілася на вуліцы каля тэатра ў чаканні іх выхаду. Я таксама засталася. Падкаціў аўтамабіль, і ў яго селі трое: Марчэла Эмбрых, Грыша Стэльмах і немец. Грышаў бацька, Меер Стэльмах, стаяў зблізку, згінаючыся ў тры пагібелі і ўсміхаючыся шырокай ліслівай усмешкай. Публіка праводзіла артыстаў з тэатра бурнай авацыяй, якая на вуліцы стала яшчэ болып аглушальнай і доўга-доўга не канчалася. Аўтамабіль паімчаўся, знік, як сон, ая стаяла, нібы зачараваная, гледзячы ўслед гэтым двум шчасліўцам. Прызнаюся, дурныя думкі ў тую хвіліну закраліся мне ў галаву: “Ці стану я калі-небудзь Марчэлай Эмбрых? Ці будуць і мяне праводзіць такімі апладысментамі?” I я вырашыла сама сабе: я вьімушана, чаго б гэта ні каштавала, дабіцца спаткання з ёй, з гэтай Эмбрых, хоць бы мне давялося дзеля гэтага перавярнуць увесь свет. Я хачу, каб яна паслухала мяне — а можа яна скажа мне, што трэба рабіць, каб стаць Марчэлай Эмбрых.

У гэту хвіліну да мяне падышоў мой апякун і заступнік Шолам-Меер Мураўчык.

— Мы ідзем разам снедаць.

— Хто гэта “мы”?

Аказалася, я, ды ён, ды дырэктар Шчупак. Стэльмахбацька таксама ідзе з намі. Шчупак запрасіў яго ў яўрэйскі рэстаран на фаршыраваную рыбу з хрэнам. “Аматар яўрэйскага тэатра” вельмі любіць яўрэйскую рыбу, асабліва, калі плаціць не ён...

“Тут вось мне якраз і карты ў рукі! — падўмала я. — Тут якраз мне і трэба прасіць “аматара яўрэйскага тэатра”, каб ён пазнаёміў мяне з Марчэлай Эмбрых. Але як гэта зрабіць, каб мой дырэктар ні пра што не даведаўся?”

Хоць наш “аматар яўрэйскага тэатра і яўрэйскай кухні” так быў захоплены рыбай з хрэнам, што пот градам каціўся з яго твару, ён, само сабой зразумела, ні нахвіліну не пераставаў хваліць свайго сына і Марчэлу Эмбрых: проста цуды пра іх расказваў. Гэта ж не жартачкі, Марчэла Эмбрых! Гэта — адзіная спявачка, якаямелагонар спяваць перад імператарам Францам-Іосіфам*. 3 кім-небудзь іншым яна ні за што не згодзіцца выступаць, хоць пакладзі ёй на стол мільён. Але з яго Грышам — іншая справа. I зноў усё тая ж бясконцая песенька: “Грыша — Грыша”. Можна сказаць, чалавек звар’яцеў, і галоўны пункт яго страты розуму ад захаплення — Грыша.

Выбраўшы хвіліну, калі дырэктар і хрыпаты расплачваліся за сняданак, я разам са Стэльмахам устала з-за стала і выйшла. Па дарозе ён не пераставаў дакучаць усё той жа песенькай: Эмбрых і Грыша, ГрышаіМарчэлаЭмбрых. Нечакана для яго я перарвала Меера Стэльмаха:

— Пан Стэльмах, у мяне да вас просьба.

Пачуўшы слова “просьба”, Стэльмах адразу перамяніўся ў твары: усмешка знікла, вочы сталі халодныя, як нежывыя, быццам шкляныя, твар пажаўцеў і пакрыўся зялёнымі плямамі. Жаласна было глядзець на яго.

— Маленькая просьба, — паспяшыла я супакоіць яго. — Зусім нікчэмная просьба: я хачу, каб вы пазнаёмілі мяне з Марчэлай Эмбрых і каб яна паслухала, як я спяваю...

У Стэльмаха, відаць, ад сэрца адлягло. Твар яго зноў змяніўся, зноў пакрыўся ўсмешкаю да самых вушэй, жаўцізна знікла, на шчоках зноў паявіўся румянец.

— Ах, вось што! — выгукнуў ён, з палёгкаю ўздыхнуўшы. — А чаму б і не? 3 найвялікшым задавальненнем!

— Пра адно толькі прашу вас, — шапнула я. — Гэта павінна застацца тайнай. 3 нашых ніхто не павінен ведаць пра гэта, разумееце?

— Разумею, міленькая, цудоўна разумею! Што тут не-

зразумелае? Але, — кажа ён, — як гэта зрабіць? Блізка, ды не схопіш!

На хвіліну Стэльмах задумаўся, затым пляснуў сабе рукой па лобе.

— Прыдумаў! Заўтра раніцою, з Божай дапамогаю, гадзін пад адзінаццаць прыходзьце да мяне ў гасцініцу, і мы ўсёўладзім. Ніхто, абсалютна ніхто нічогане даведаецца...

Пайсці да Стэльмахаў гасцініцу ўпотай — так, каб ніхто не даведаўся, — справа нялёгкая. Шчупак вачэй з мяне не зводзіць. Аяго праваярука, хрыпаты, сцеражэ мяне, як верны сабака. Але я знайшла выйсце: “Патрэбны злодзей — яго і з пятлі вон”. Ён сам, гэта значыць Шолам-Меер, сказаў мне калісьці, што ў любую хвіліну, калі мне што-небудзь спатрэбіцца, я павінна звярнуцца да яго, толькі да яго — ён мне ва ўсім дапаможа... Я рашылася даверыцца яму. Сказала, што хачу толькі аднаго: пачуць меркаванне знакамітай спявачкі пра мой голас. I мне пашэнціла.

— Кошачка! — адказаў Мураўчьік. — Хіба я магу ў чымнебудзь табе адмовіць? Хіба ёсць на свеце што-небудзь такое, што мне цяжка было б зрабіць дзеля цябе? У агонь і ў ваду! Дай мне, Божа, столькі шчасця і ўдач!

Дзіўны чалавек гэты хрыпаты! Гаспадару ён адданы, як верны сабака. Дзеля яго ён дасць адсячы сабе палец, а дзеля мяне, бачу я, ён гатовы тройчы прадаць гаспадара. Дзіўны чалавек!

Наступнаюраніцай, гадзін пад адзінаццаць, як мы дамовіліся з “аматарам яўрэйскага тэатра”, мой апякун Мураўчык сказаў дырэктару Шчупаку, што павінен пайсці са мной купіць сякія-такія дробязі.

— Якія такія дробязі ні з таго ні з сяго? — спытаўся Шчупак, гледзячы на мяне сваімі маленькімі чырвонымі вочкамі без веек.

— Ці мала якія? Анучы, дробязі, усякая ўсячына! — адказаў хрыпаты.

Шчупак не лянуецца і зноў пьітаецца:

— Якія такія “анучьі, дробязі і ўсякая ўсячына”?

.— Чаго прыстаў, як смала? — крыкнуў на яго на ўвесь голас Шолам-Меер. — Сказана табе, што трэба — значыць, трэба, і баста! Табе ж што?

Дзіўныя справы! Дырэктар, здаецца, бесперастанку лае Мураўчыка, заганяе яго, як каня, папіхае ім, як лакеем. Але варта хрыпатаму павысіць голас, як дырэктар адразу падціскае свае пачварныя тоўстыя губы і — нібы ў рот вады

набраў. Ён ведае, што Мураўчык можа зрабіць яму такую лазню, крыкнуць наяго “і-ды-ёт!” так аглушальна, што сцены задрыжаць.

Адным словам, мы з хрыпатым накіраваліся да “аматара яўрэйскага тэатра”.

Сустрэў нас Стэльмах вельмі прыязна, папрасіў прысесці і пайшоў, і пайшоў расказваць — спачатку, вядома, пра Грьішу, пасля пра сябе самога: паўтарыў сваю біяграфію з пачатку да канца — адным словам, пачаў плесці байку пра белага бычка. Але тут на дапамогу мне прыйшоў ШоламМеер. Ён перарваў Стэльмаха, заявіўшы, што ў нас часу ў абрэз. НамтрэбасустрэццазМарчэлай Эмбрых... Стэльмах неяк разгублена замітусіўся, пачаў бязглузда кружыцца на адным месцы і ледзь зразумела залепятаў:

— Як жа гэта зрабіць? Як гэта наладзіць? Цяпер якраз сядзіць у яе немец. I мой Грыша таксама там... Зараз я не магу пайсці туды... Рад бы, ды не магу...

У тую хвіліну “аматар яўрэйскага тэатра” здаваўся да таго вартым жалю, што Шолам-Меер не мог больш стрымацца і выпаліў:

— Вы не ведаеце, што робяць у падобных выпадках?

— А што менавіта?

— Правальваюцца скрозь зямлю тут жа на месцы!..

Стэльмах, відаць, прьіняў гэтыя словы зажарт. Ён схапіўся за бакі і зарагатаў так, што яго цяжка было спыніць. Але мой заступнік не даў яму доўга смяяцца.

— Пан Стэльмах, паслухайце, што я вам скажу: вы гэтыя жарты кіньце! Скажыце лепш без хітрыкаў: так ці не? За вашага Грьішу не трывожцеся, — мы яго, уратуй Божа, не з’ямо. А ваш, з дазволу сказаць, “немец” хай праваліцца ў апраметную, напляваць нам на яго! Хочаце ісці разам з намі — будзьце ласкавы. А не, мы самі пойдзем да гэтай красуні зараз жа, дай мне Божа столькі шчасця і Ўдач!..

Ад такое водпаведзі Стэльмах перамяніўся з твару. Губы яго перасохлі. Ён прысеў, потым устаў, зашпіліўся на ўсе гузікі, зрабіў спробу ўсміхнуцца, але ўсмешкі не атрымалася. I мы ўсе трое ўвайшлі ў раскошна ўбраны салон, засланы мяккімі дыванамі. Тут Стэльмах папрасіў нас сесці, а сам на дыбачках падьішоў да дзвярэй суседняга пакоя, спачатку прыклаў вуха, а затым пастукаў сваімі тоўсценькімі пальцамі.

— Гэта я, Стэльмах...

На гэтым пісьмо Розы Співак абрываецца. Гэтае незакончанае пісьмо, на жаль, аказалася апошнім у той звязцы пісем, якая трапіла ў рукі містэра Кламера з Лондана, і мы не ведаем, як была прынятая наша гераіня знакамітай спявачкай Марчэлай Эмбрых.

Мы ўвогуле вельмі мала ведаем пра дал ейшы лёс кантаравай дачкі. Толькі праз доўгі час у велічэзным, шумным Лондане сустракаем мы імя Розы Співак, надрукаванае побач з імем Грышы Стэльмаха сажнёвымі літарамі на велізарных афішах, расклееных на ўсіх вуліцах горада. Афішы віселі ў верхняй — арыстакратычнай — частцы Лондана пад назваю “Вест-Энд”. У той жа час у ніжняй частцы горада, у “Іст-Эндзе”, ва Уайтчэпелі, другая афішатакіх жабязглузда велізарных памераў і такімі ж сажнёвымі літарамі абвяшчала пратое, што ў яўрэйскім “Павільён-тэатры” выступяць упершыню ў Лондане вядомыя гастралёры з кантынента: славуты Лео Рафалеску з Бухарэста і любіміца публікі, прымадонна Генрыета Швалб з Буэнас-Айрэса.

Упершыню, можнасказаць, нашы маладыя бадзягі, сын багача Рафаловіча і дачка беднага кантара, былі закінуты лёсам у адзін і той жа горад — упершыню з таго дня, як яны пакінулі роднае мястэчка Галянешці і пачалі свой бадзяжны шлях, вандруючы, накшталт блукаючых зорак, па белым свеце.

Раздзел трэці

У НЯДОБРЫ ЧАС

У нядобры час наша вандроўная трупа ‘Тольцман, Швалб і К°” прыехала ў Лондан. Дырэктар трупы Бярнард Гольцман адчуваў сябе так, нібы ён праваліўся ў чорную яму альбо ў кіпячы кацёл, адкуль нялёгка выкарабкацца. Усё яму здавалася змрочным, панылым, злавесным. Усё яму ўяўлялася дзікім, бязглуздым, агідным. Людзі, якія гаварылі нанезнаёмайяму мове, здаваліся вар’ятамі. Шум, таўкатня, бешаны вулічны рух ціснулі на мазгі, ашаламлялі яго, і ён узненавідзеў гэты шумны горад з яго хмурнымі, заплаканымі нябёсамі, узненавідзеў усю краіну, можна сказаць, з першай хвіліны свайго ўступлення на тэрыторыю Англіі. Гэтае пачуццё не пакінула яго і тады, калі ён носам учуў пах бруднага Уайтчэпеля.

Прыехаўшы ў Лондан сярод белага дня, нашы акцёры трапілі ў паласу густога туману: горад быў пагружаны ў беспрасветную цемру, якую літаральна рукамі можна было пашчупаць. Мала таго, што Гасподзь пракляў гэты горад, пазбавіўшы яго сонца, Гольцман ад сябе яшчэ дабавіў такі праклён Лондану, ад якога пазбаў яго Божа! Ён пажадаў гораду туманаў, як некалі Генрых Гейнэ, “каб мора яго праглынула і выплюнула назад”. I яшчэ адно пажаданне дабавіў Гольцман ужо ад сябе: “Каб гэты Лондан ператварыўся ў саляны слуп, як некалі жонка Лота”*.

Так, кепска адчуў сябе Гольцман у Лондане, вельмі пагана. Куды горш, чым некалі ў Галянешці, — хай не паўторьіцца болып той час ніколі! Нездарма ён быў так засмучаны і замаркочаны яшчэ ў Чарнавіцах, калі пачаў збірацца сюды з усёй акцёрскай браціяй.

Ужо першая сустрэча не прарочыла нічога добрага. Трупу сустрэлі брат Ізака Швалба і нейкі суб’ект, якога Нісл Швалб, знаёмячы з гасцямі, назваў “містэрам Гечкінсам”. Пры гэтым Швалб піапнуў па-яўрэйску, што містэр Гечкінс — чыстакроўны англічанін. Але хоць ён і англічанін, ён з’яўляецца ўладальнікам і “менеджэрам” вялікага яўрэйскага “Павільён-тэатра” ў Лондане. Гаспадар і менеджэр тэатра ў вачах Гольцмана паходзіў хутчэй на чалавека, якому лепш бы ў антрактах прадаваць апельсіны ці марожанае. “Нейкі буланы дзяцюк з падстрыжанай патыліцай і гладка выскрабеным прышчаватым тварам”, — ахарактарызаваў яго Гольцман...

Містэр Гечкінс быў апрануты ў нейкі дзіўны пінжак у талію, пашыты не па ім. Клятчастыя, падагнутыя штаны, зверху шырокія, знізу вузкія, і лакіраваныя чаравікі на высокіх абцасах дапаўнялі гэтае ўбранне. На ягонай барвовай шыі тырчаў востры кадык, які нельга было замаскіраваць ні цудоўным галыптукам, ні брыльянтавай шпількай. Калі яму адрэкамендавалі гасцей, містэр Гечкінс працягнуў кожнаму ўсяго толькі два пальцы, паказаў тры залатыя зубы і санліва прабурчэў: “Ол райт”. Затым бесцырымонна павярнуўся да гасцей спіной, кіўнуў камусьці пальцам, і — на вялікае здзіўленне ўсёй трупы — да яго адразу ж падкаціў аўтамабіль. Чалавек, які быў рэкамендаваны трупе як менеджэр і якога звалі містэр Гечкінс, сеў у машыну і адразу знік у густым, шэрым, цяжкім лонданскім тумане.

Зусім інакш выглядаў брат кампаньёна Гольцмана Нісл Швалб. Ён трымаўся куды больш ветліва, чым знікльі

гаспадар — містэр Гечкінс, і выгляд у яго быў такі, нібы ён і ёсць сапраўдны гаспадар не толькі тэатра, але і ўсяго Лондана з усімі яго наваколлямі.

Шыракаплечы і тоўсты, як бочка, ён быў ростам удвая вышэйшы за свайго брата. Гладка выбрыты, з нязменнаю цыгараю ў зубах, у невысокім капелюшы набакір, жыццярадасны, задаволены сабой, субяседнікам і ўсім светам, ён, моцна смеючыся, камандаваў гасцямі так, нібы яны прыехалі не ў тэатр, а да яго асабіста.

Найперш за ўсё ён пачаў цалавацца з кожным паасобку, не робячы ні для кога выключэння, нібы ён з кожным быў даўно добра знаёмы і знаходзіўся з імі ў самых сяброўскіх адносінах. Затым уласнымі здаравеннымі рукамі схапіў багаж, сам наняў “керыдж”¹ і пачаў распараджацца:

— Ты, Ізак, сядай з Рафалеску вось сюды. Генрыету ўцісніце як-небудзь пасярэдзіне, вось так. А я з тваімі кампаньёнамі сяду насупраць.

I ён зусім па-сяброўску паклаў сваю тоўстую, круглую пухнатую руку на худое, вострае плячо Гольцмана. Дырэктар зірнуў адным вокам на брата свайго кампаньёна, a другім у думках змераў сілу яго вялізнае рукі.

“Ну і рука! Каб яна адвалілася сёння ж вечарам! Чаго ён тут камандуе? Чаго распараджаецца, каму і дзе садзіцца? Таму загадвае садзіцца тут, другому — там, а Генрыету ўсунуў пасярэдзіне. Скажу свайму кампаньёну, што я такіх штук цярпець не магу. Пакуль суд ды справа, трэба яму, гэтаму буйвалу, наперад збіць рогі, каб ён ведаў, з кім мае справу! Свінні трэба даць па рылу”.

Вось што збіраўся сказаць свайму кампаньёну Гольцман. Але замест гэтага з яго вуснаў вырвалася:

— Чуеш, Іцык? Твой браток, каб не сурочыць, разросся ўдоўж і ўпоперак.

На гэта кампаньён, з любоўю і пачуццём гонару гледзячы на брата, адказаў:

— Разросся, кажаш? Пхе... У нас ваўсіх такая постаць. Пры гэтым твар яго ільсніўся, як тлусты пудынг.

— Гэта і бачна, — прамовіў Гольцман. А сам сабе падумаў: “Дзе ж вы абодва былі ў час халеры?”

Як чорт грэшніка, падхапіла карэта нашых гасцей і стралой паімчала па шумных вуліцах шумнага горада. Дырэктар Гольцман усю дарогу адчуваў сябе вельмі дрэнна: яму

¹ Керыдж — фаэтон, карэта.

было цесна, паветра не хапала побач з гэтым “буйвалам” — так ён у думках празваў Нісла Швалба. А той не пераставаў камандаваць і тады, калі кеб апьінуўся ва Уайтчэпелі і падкаціў да месца назначэння. Нісл Швалб па чарзе выняў усіх з кеба, выносячы іх амаль на руках, і, усміхаючыся, прыгаворваў: “Гопля!” Гольцмана такія фамільярныя адносіны рэзалі як нож.

He, у нядобры час прыехаў Гольцман у Лондан. Сэрца прадказвала яму, што тут, на вузкім даляглядзе хмурнага лонданскага неба, павінна закаціцца ягоная зорка, якая дасюль свяціла так ярка. Усю накіпелую на сэрцьі злосць, ён, як звычайна, спагнаў на маці, на Соры-Бросе, і на ні ў чым не вінаватай сястры Златцы. Дасталося даволі і акцёрам і актрысам: ён накінуўся на іх, да ўсіх чапляўся, сярдзіта пакрыкваў, лаяўся і асыпаў іх такімі праклёнамі, што, калі б у яго быў час і каб умеў ён пісаць, ён мог бы скласці ў алфавітным парадку цэлы слоўнік праклёнаў і зняважлівых слоўцаў.                                                            _ш

Раздзел чацвёрты.

ШСЛ ШВАЛБ — ДУША-ЧАЛАВЕК

Людзі, як і стравы (хай даруе нам чытач такое параўнанне!), не ўсякаму аднолькава падыходзяць да густу: што аднаму падабаецца, другому тое агіднае. Наколькі Нісл Швалб не спадабаўся дырэктару Гольцману, настолькі ж, калі яшчэ не ў большай меры, ён прыйшоўся да душы Рафалеску. Больш заўсё падабалася ў ім ягоная весялосць, жывы нораў, гучная, несціханая размова, грамавы смех, сяброўскае паляпванне па плячы, зварот да ўсіх на “ты”. Адным словам, душа-чалавек!

Наш юны герой любіў заўсёды вясёлых, жыццярадасных людзей. Такім веселуном, як мы памятаем, быў і сам Гольцман у тыя часы, калі служыў яшчэ ў Шчупака, зваўся Гоцмахам і выступаў на сцэне ў Галянешці. Толькі пасля, калі ён стаў дьірэктарам уласнай трупы, адбітак смутку і нязменнай заклапочанасці лёг наяго твар, і ён стаў змрочны і пануры. Кожнага паасобку ён падазраваў, што той точыць зубы на яго “хлопца” (на Рафалеску) і задумвае штосьці нядобрае супраць яго, Гольцмана.

У шумным Лондане яго настрой пагоршыўся, змроч-

насць і падазронасць узмацніліся, і — як мы ўбачым далей — не без падставы. У вачах Рафалеску ён гэтым болып прайграваў, чым выйграваў. Чым болып Гольцман насміхаўся над братам свайго кампаньёна, чым больш лаяў яго, тым мацней цягнула даяго Рафалеску, тым болып ахвотна, насуперак Гольцману, ён дружьіў з Ніслам.

3 першай хвіліны знаёмства ўсё ў гэтым чалавеку прываблівала сімпатыі Рафалеску: яго рухі, звычкі, жэсты і нават гаворка. Калі Нісл Швалб гаварыў, словы так хутка зляталі з яго вуснаў, што яго з цяжкасцю можна бьіло зразумець. А так як ён да таго ж любіў прыманіць (ён быў агентам нейкай суполкі, а агенты — хай даруюць яны мне тысячу разоў! — у большай частцы сваёй ілгуны першакласныя), то бесперастанку бажыўся і замацоўваў сваю хлусню самымі вычварнымі клятвамі: “вось як бачыце мяне плаваючым” альбо “клянуся ўсім вашым дабром”, альбо “калі я хлушу, то падавіцца вам гэтым сталом”. Усегэтыя і падобныя наіх клятвьі ён прамаўляў без перадыху і прытым так хутка, што ў слухача не хапала часу дапоўніць здагадкаю тое, чаго не ўлавіла вуха.

У першыя ж дні знаёмства Нісл Швалб падахвоціўся паказаць нашаму юнаму герою Лондан, абяцаў нават на працягу аднаго дня абысці з ім увесь горад удоўж і ўпоперак. Праўда, тут было маленькае перабольшванне: агледзець увесь Лондану адзін дзень крыху цяжкавата. Ну, дык што ж? А заўтра хіба нельга? А паслязаўтра? Гэта ўсё так сабе. Важней за ўсё тое, што Нісл Швалб ведае Лондан, як свае пяць пальцаў, і з ім ніколі не бывае сумна. Гаворыць ён не змаўкаючьі. Усюды, на кожнай вуліцы, ледзь не каля кожнага дома ён можа расказаць вам гісторыю альбо скандальную прыгоду, якая здарылася тут. Гэта не проста гісторыя альбо скандал, а сапраўдная падзея, відавочцам ці героем якой ён быў сам. “Вось як вы бачыце мяне плаваючым! Клянуся ўсім вашым дабром!..”

Расказваючы, Нісл Швалб літаральна гіпнатызуе вас: ён трымае вас за руку ці за абшлаг рукава, зазірае вам глыбока ў вочы і проста ў душу ўкладвае вам сваю гісторыю, якую ён перадае з усімі найдрабнейшымі падрабязнасцямі.

Вось паслухайце, напрыклад. Сустрэўся ён аднойчы ў Гайд-парку з нейкім вельмі важньім панам, ледзь не лордам. Разгаварыліся пратое-сёе. Словазаслова... Пасварыліся... I хоць вы загадзя ведаеце, што ўсё гэтачысцюткая вьхдумка, але Нісл Швалб, расказваючы, так гарачыцца і так заразліва

смяецца, што міжволі ў душу закрадваецца сумненне: “Чорт яго ведае! Можа, гэта і праўда?”

3 гэтым вось чалавекам падружыўся наш юны герой. Яны сталі неразлучнымі дружбакамі. Нісл Швалб вадзіў Рафалеску па ўсіх кутках і закутках Лондана, па ўсіх пацешных месцах — галоўным чынам па тэатрах, оперных спектаклях і канцэртах. Часу ў іх было аж занадта, так як гастраліруючая трупа “Гольцман, Швалб і К°” іграла ў “Павільён-тэатры” ўсяго толькі два разы ў тыдзень.

Са сваім новым другам Рафалеску адчуваў сябе ў Лондане, як рыба ў вадзе. Ён адчуваў бы яшчэ большае задавальненне ад гэтых прагулянак, калі б Ніслу Швалбу не ўздумалася ўсюды цягаць за сабой сястру, прымадонну Генрыету Швалб. Ён хацеў, каб яго сястрычкатаксамаўбачыласветі паслухала музыку. “Нічога, спатрэбіцца”, — казаў ён. Але мэта ў яго была іншая. У першы ж дзень прыезду брат Ізак даў яму зразумець, што неабходна сасватаць “хлопцу” сястру. A то, чаго добрага, гэты сухотны певень (меўся на ўвазе Гольцман) сасватае яму сваю сястрычку...

— Каго?.. Гэты зялёны агрэст? — страпянуўся Нісл Швалб. Ён нават прыўстаў і пачаў хадзіць па пакоі шырокімі крокамі.

— Зялёны агрэст, кажаш? Яблычак! — ускрыкнуў Ізак, утаропіўшыся на брата, і на яго чырвоным твары выступілі барвовыя плямы.

— Глупства, лухта! — адрэзаў Нісл, працягваючы крочыць па пакоі.

У яго галаве — гэта было відаць паўсім — паспяваў нейкі новы план, зараджалася нейкая важная камбінацыя.

Раздзел пяты

ЧАЛАВЕК 3 КАМБІНАЦЫЯМІ

Нісл Швалб — чалавек з камбінацыямі. Праўда, па сваёй асноўнай прафесіі ён агент, але адным гэтым у Лондане не пражывеш. Неабходна камбінаваць, а камбінацыі Нісл Швалб наладжвае з усяго, што ні патрапіць пад руку. Трэба аддаць справядлівасць нашаму камбінатару: хоць усе яго камбінацыі здаюцца ў першую хвіліну недарэчнымі, фантастычнымі, дзікімі, вар’яцкімі, але ў рэшце рэшт усё атрымліваецца ў яго так гладка і так разумна, што нічога

разумнейшага, здаецца, і прыдумаць нельга. Іншы раз, па праўдзе кажучы, сапраўды атрымліваецца не так ўжо і гладка і разумна. Ну і што ж? Ён жа не болып не менш, як чалавек, а чалавеку ўласціва памыляцца.

Нісл сам расказвае, што дзякуючы яго камбінацыям не адна фірма ашуквалася, і многія шыю зламалі на яго камбінацыях. Але вінаваты, вядома, не ён. Калі б яго слухаліся даканца, усёпайшло б па-іншаму. Уся бядаўтым, што яго не слухаюцца, не разумеюць. Людзі проста-такі жывёліны, аслы, бараны. Ніхто так не разумее справьі, як ён, Нісл. Ніхто так не ведае, як ён, што такое сапраўдная камбінацьія!..

Тое, што яўрэйскі тэатр трапіў у рукі чыстакроўнага брытанца — таксама адна з камбінацый Нісла Швалба: менавіта так у выніку яго камбінацый адзіная ў Лондане яўрэйская газета “Яўрэйскі Кур’ер” выдавалася не яўрэем, а прыроджаным англічанінам. У чым жа тут сэнс? Сэнс вельмі просты: так прыйшло ў галаву Ніслу Швалбу, і так яно і выйшла.

Праўда, “Яўрэйскі Кур’ер” у руках такога вьідаўца быў болып падобны на анучу, якой на кухні выціраюць посуд, чым на газету. I бядак англічанін прагарэў на гэтай справе датла, згубіў роўна столькі стэрлінгаў, колькі ў яго было. Было б у яго больш фунтаў, ён згубіў бы болып. Але хто ж вінаваты, што ў яго, у гэтага англічаніна, тупая галава? He захацеў паслухацца Нісла Швалба і выпускаць газету двойчы ў дзень — раніцай і вечарам, па прыкладу англійскіх газет. Можна было, вядома, задаць пытанне: калі лонданскія яўрэі не хочуць купляць газету адзін раз у дзень, то з якой ласкі яны будуць купляць яе два разы на дзень? Адказ Нісла на гэта пытанне быў вельмі просты: менавіта таму, што газета выходзіць двойчы, усе захочуць яе купіць, бо кожнаму цікавабудзе ведаць, што можаяўрэйская газета паведамляць два разы ў дзень.

Якім чынам яўрэйскі “Павільён-тэатр” апынуўся ў руках англічаніна, — гэта даволі цікавая і павучальная гісторыя, і мы вырашылі коратка расказаць яе чытачу.

Нісл Швалб, як і ягоны брат Ізак, — вялікі аматар тэатра. Гэта, відаць, у іх сямейная слабасць. Да таго ж ён і сам, як убачым далей, меў калісьці адносіны да яўрэйскага тэатра. He дзіўна таму, што ён быў частым госцем, можна сказаць, сталым наведвальнікам яўрэйскага “Павільёнтэатра”. Але ў той час як лонданская яўрэйская публіка

сядзела ў тэатрьі, нібы статак бараноў, які цярпліва выслухоўваў самую дурную лухту і моташныя куплеты, ад якіх брыдка рабілася на душы, галава Нісла была занятая ўсялякімі камбінацыямі. “Чаму б, напрыклад, — думаў ён, — лонданскай яўрэйскай публіцы не мець добры яўрэйскі тэатр? I не адзін, а цэлыя тры тэатры: для драмы асобна, для аперэт асобнаі для сур’ёзных опер асобна. Маючы тры такія тэатры, можна літаральна заваяваць свет! У такі тэатр не паганьбуе пайсці і яўрэйская арыстакратыя, хоць бы і сам Ротшыльд. Галоўнае: шыкоўны будынак і добрыя артысты. Больш шыкоўнага памяшкання, чым “Павільёнтэатр”, і ўявіць сабе немажліва. Злёгку асвяжыць яго — і будзе сапраўдны рай! А артысты? Ці мала іх на свеце? За грошы можна даставіць сюды не толькі Адлера* з НьюЙорка, але нават Сару Бярнар* з Парыжа. Ада пары да часу можна задаволіцца тымі бяздарнасцямі, якія маюцца ў Лондане, далучыўшы да іх яго сястрыцу, прымадонну трупы “Гольцман, Швалб і К°” і маладога артыста Лео Рафалеску з Бухарэста, імя якога грыміць па свеце”.

Гэтая думка прыйшла ў галаву Ніслу Швалбу ў той час, калі абодва братьі вялі бойкую перапіску з нагоды прыезду трупы на гастролі ў Лондан. Нісл кінуў тады амаль усе іншыя справы і цалкам аддаўся ідэі стварэння трох яўрэйскіх тэатраў. Паляцелі пісьмы ў Аўстрыю да брата, у Амерыку, у Расію, у Іаганесбург і Буэнас-Айрэс. Ён не прапусціў ніводнагатэатра, ніводнага знакамітага акцёра ці актрысы. Адусюль прыходзілі самыя суцяшальныя адказы. Справа ішла на лад. Адно пытанне заставалася нявырашаным, дробязнае пытанне: дзе ўзяць грошы?

Але наш камбінатар — не з тых, хто спыняецца на палавіне шляху. Нісл Швалб — неразборлівыў сродкахілюбіць ісці да мэты простым шляхам. Да таго ж яму заўжды піанцуе. Вось паслухайце.

Раздзел шосты

ТРЭБА МЕЦЬ ШЧАСЦЕ

У адзін непагодлівы туманны дзень, калі ўвесь горад пагружаны ў цемру апраметную і нават запаленыя сярод белага дня фанары не ў стане былі засцерагчы ілбы прахожых ад узаемных сутыкненняў, — у такі менавіта дзень наш

геніяльны камбінатар накіраваўся ў кантору ‘Течкінс Брос Лімітэд” у Сіці. Там знаходзілася галоўная агентура Нісла Швалба па распаўсюджванню швейных машын, веласіпедаў, аўтамабіляў і іншага.

Гандлёвы дом ‘Течкінс Брос Лімітэд” належаў двум багатым англічанам — братам Гечкінсам, з якіх старэйшы амаль неадлучна жыў у Швейцарыі, лазіў па гарах, узбіраўся на найвышэйшыя вяршыні Альпаў і да гэтай пары ўсё яшчэ не зламаў сабе шыі, а малодшы — той, якога мы сустрэлі на вакзале, — вёў усе справы.

Нісл Швалб заспеў Гечкінса-малодшага за высокім пісьмовым сталом. Ён праглядваў пошту. Пасля першага “гуд морнінг”¹ Нісл Швалб папрасіў яго кінуць усе справьі і выслухаць яго: ён хоча прапанаваць Гечкінсу “бізнес”, — такую выгадную справу, якая выпадае на долю шчасліўцаў раз у семсот гадоў.

Малады Гечкінс адклаў у бок пошту, сеў у крэсла насупраць свайго агента, залажыў нага на нагу так, што шырокія клятчастыя штаны задраліся ўверх, агаліўшы худыя шчыкалаткі, і халодна, без слоў, даў зразумець, што гатовы выслухаць, у чым заключаецца гэты “бізнес” і якая, маўляў, гэтая справачка, што выпадае на долю шчасліўцаў раз у семсот гадоў.

У доўгай квяцістай прамове Нісл Швалб намаляваў становішча яўрэйскага тэатра ўвогуле і лонданскага “Павільён-тэатра” у прыватнасці. Затым выклаў план арганізацыі трох тэатраў: для сур’ёзнай оперы, для драмы і для аперэты. Пры тым агент па распаўсюджванню машын выявіў выключную кампетэнтнасць ва ўсім, што датычыцца тэатра, музыкі і ўвогуле мастацтва. Потым ён выклаў цэлую кіпу лістоў і тэлеграм ад шматлікіх акцёраў усяго свету і газетныя выразкі з водгукамі пра іх. Усё гэта пераклаў з яўрэйскай на англійскую мову, далучыўшы самую падрабязную калькуляцыю: колькі фунтаў спгэрлінгаў трэба ўкласці і колькі фунтаў стэрлінгаў можна атрымаць.

3 калькуляцыі з неабвержнай яснасцю вынікала, што праз некалькі гадоў можна будзе набыць ва ўласнасць не толькі “Павільён-тэатр”, алеітой дом, дзе знаходзіцца кантора, і суседні дом, і яшчэ тры дамы у лонданскім Сіці.

Нісл Швалб гаварыў, а містэр Гечкінс слухаў і думаў: якія адносіны маеўся гэтая размова да фірмы ‘Течкінс Брос

¹ Добры дзень, добрай раніцы.

Лімітэд”? Швейных машын, як быццам, не трэба, веласіпедаў — тым болып. Хіба што аўтамабіль? Дык ці варта з-за аднаго аўтамабіля столькі гаварыць?

Містэр Гечкінс увесь час глядзеў у акно на вуліцу, хоць там абсалютна нічога нельга было ўбачыць, і пастукваў адным пальцам па сваіх трох залатых зубах. Ён цярпліва чакаў, пакуль агент, нарэшце, скончыць. I калі той нагаварыўся ўдосталь, містэр Гечкінс павярнуўся да яго і паглядзеў яму проста ў вочы, нібы пытаючыся: “Які ж з гэтага вывад?”

Нісл Швалб, відаць, зразумеў сэнс гэтага погляду і растлумачыў кораткаіясна, чаго ёнхоча. Ён, бачыце, хацеў бы, каб містэр Гечкінс узяў на сябе фінансаванне гэтай камбінацыі. Пры тым Нісл Швалб пільна глянуў на англічаніна, спрабуючы па выразу яго твару здагадацца, якое ўражанне аказала на яго прапанаваная камбінацыя.

Але на абьіякавым, халодным твары містэра Гечкінса нічога, зусім нічога нельгабыло прачытаць. Наім быў холад альпійскіх вяршынь і ціхамірны спакой Ледавітага акіяна. Містэр Гечкінс толькі ўздыхнуў, падняўся, пачасаў адным пальцам кадык на сваёй барвовай шыі і сонным голасам працадзіў:

— Ол райт.

Затым працягнуў агенту два пальцы правай рукі і загадаў прыйсці за адказам на наступны дзень у тры чвэрці дванаццатай.

Адказ містэра Гечкінса чытачу вядомы. Толькі такі выключны пястун лёсу, якім быў Нісл Швалб, мог здзейсніць такую дзікую, такую бязглуздую камбінацыю.

He трэба, сябра-чытач, ні розуму ні ведаў — трэба толькі, каб чалавеку шанцавала.

Раздзел сёмы

МУЗЫЧНАЯ СЯМЕЙКА

— Сёння вечарам мы ідзём да кантара, — сказаў неяк Нісл Швалб свайму новаму юнаму другу Рафалеску.

Нешта ўздрыгнула ў сэрцы Рафалеску, калі ён пачуў слова “кантар”. Ён сарваўся з месца. Яму ўспомніўся яго былы кантар Ісроел з Галянешці, і ён з сардэчным трапятаннем спытаўся ў свайго сябра:

— Да якога кантара?

— Да ломжынскага кантара, таго самага, што надоечы з усёй плоймай быў у нас у тэатры. Ты ўжо забыўся? (Нісл Швалб, быў ужо даўно на “ты” са сваім новым юным другам.)

— А-а-а! — працяжна вымавіў Рафалеску. Ён успомніў, што неяк раз падчас антракту Нісл Швалб прывёў да яго за кулісы “Павільён-тэатра” нейкага рыжага чалавека з ватаю ў вушах. За ім ішла чарада дзяцей — хлопчыкаў і дзяўчынак — розных узростаў. Колькі іх бьіло, Рафалеску не палічыў, — ён помніць толькі, што там было больш рыжых, чым чорных, і што ва ўсіх былі смяшлівыя мордачкі і хітраватыя вочкі.

Знаёмячьі яго з членамі гэтае сям’і, Нісл Швалб, не саромячьіся іх прьісутнасці, пачаў расхвальваць усіх дзяцей па чарзе, расказваў пра іх усемажлівыя гісторыі, прыгоды, небыліцы і ўсё, па свайму звычаю, хутка-хутка, не пераводзячы дыхання, з запалам, з захапленнем, з клятвамі, з бажбой. Але ў шуме і мітусні тэатральных кулісаў Рафалеску мала прыслухоўваўся да расповядаў Нісла — яны яго проста не цікавілі. Ён ужо прывык да таго, што пра кожнага чалавека ў Нісла Швалба ёсць асаблівая гісторыя і што любая гісторыя ў яго абавязкова заканчваецца скандалам.

Цяпер, накіроўваючыся з візітам да кантара, Нісл Швалб зноў узяўся расхвальваць гэтую на рэдкасць музычную сям’ю. Усе дзеці ў гэтай сямейцы альбо спевакі, альбо музыканты: усе ад самога кантара да малодшага дзіцяці, якому не споўнілася яшчэ і чатырох гадоў, — альбо спяваюць, альбо іграюць на якім-небудзь інструменце.

— Думаеш, іх хто-небудзь вучыў? Ха-ха-ха! У гэтага кантара дзеці з чэрава маці выходзяць падрыхтаванымі музыкантамі, клянуся ўсім вашым дабром! — закончыў Нісл Швалб.

Па дарозе ён зайшоў з Рафалеску ў яўрэйскую крамку і папрасіў загарнуць яму хлеба, варшаўскае каўбасы, усялякіх саленняў і “яшчэ сяго-таго”. Гледзячы на гэтыя стравы, Нісл Швалб нават аблізваўся.

— Дзеля чаго гэта? — са здзіўленнем спытаў Рафалеску.

— Частаванне, — сказаў сур’ёзна Нісл Швалб. — Трэба ж ім чым-небудзь пачаставаць нас. А заадно ўжо і яны самі перакусяць. Беднякі, жабракі, ха-ха-ха! Ой, якія беднякі!

Калі б іх час ад часу не падтрымлівалі, яны б тут, у гэтым Лондане, з божай дапамогаю, з голаду выпруціліся б. Хіба гэта жарты, такая сямейка! Галодных ратоў шмат, а карміцеляў няма. Але гэта толькі да пары да часу, пакуль дзеці яшчэ дзеці. Дай ім толькі стаць на ногі, і будуць яны, запэўніваю цябе, у золаце хадзіць, вось як ты бачыш мяне плаваючым... Асцярожна! Тут слізка, як на лёдзе, і цёмна, хоць вочы выкалі. Рызыкуеш — не дай Гасподзь — на роўным месцы шыю сабе скруціць!

Зрабіўшы такое папярэджанне, Нісл Швалб пачаў адну за адной запальваць запалкі, і абодва пачалі асцярожна спускацца ці то ў падвал, ці то ў нейкую яму. Цяжка было зразумець, куды яны трапілі: кухня не кухня, пакой не пакой. Штосьці доўгае і шырокае, а ложкаў, ложкаў — ну проста як у бальнічнай палаце. Сцены завешаны рознымі музычнымі інструментамі. Пасярод пакоя — стары раяль, які даўно адслужыў свой век. Нейкая рыжаватая дзяўчынка гадоў шасці-сямі, а мажліва і васьмі (Нісл Швалб запэўнівае, што ёй і чатырох няма — што ж, зробім яму ласку і паверым на гэты раз), здабывала з гэтага інструмента жахлівыя гукі, — ва ўсякім выпадку не тыя, якія дзіцяці хацелася б здабыць. Але даруем старому раялю: ён сваё адыграў; іншы на яго месцы даўно ўжо трапіў бы чорт ведае куды і валяўся б дзе-небудзь на вышках.

Убачыўшы гасцей, шасці-сяміабо васьмігадовая дзяўчынка, якой не споўнілася і чатырох, пакінула раяль і кінулася ў абдымкі Нісла Швалба з моцным выкрыкам:

— Дзядзька Нісл прыйшоў! Дзядзька Нісл!

Як у тэатры на сцэне, адзін за адным пачалі паказвацца з нейкага задняга пакоя хлопчыкі і дзяўчаткі. Колькі іх, было цяжка вызначыць на вока, але рыжых было болып, чым чорных. Тыя самыя, якіх бачыў Рафалеску ў сябе за кулісамі, — усе са смяшлівымі мордачкамі і хітраватымі вочкамі. Услед за імі паявіўся і бацька, сам ломжынскі кантар, рыжы чалавек, які ўжо пачаў сівець, — яшчэ дватры гады і ніхто не скажа, што ў гэтага чалавека былі некалі ярка-рыжыя валасы... Але кантар трымаецца яшчэ вельмі бадзёра і непасрэдна, апрануты вельмі ахайна. Вочы яго зіхацяць, а рукі дрыжаць, як у вельмі галоднага чалавека. Але дзе там на яго твары прачытаеш, што ў яго страўніку пуста, — не такі кантар!

— Перш заўсё перакусім! — усклікае Нісл Швалб, паціраючы рукі і аблізваючыся. — Я галодны, як воўк, вось як вы бачыце мяне плаваючым!

Працягваючы размаўляць, ён раскрыў пакеты з закупленай правізіяй і першы ўзяўся за работу: стаў упісваць за абедзве шчакі з такім неймаверным апетытам, нібы з’явіўся сюды пасля доўгага посту.

— Што сядзіце, як нязваныя госці на чужым банкеце? — прыкрыкнуў ён на музыкальную сямейку.

Першы падняўся з месца кантар, чалавек з галоднымі вачыма і дрыготкімі рукамі. Ён падышоў да стала як бы нехаця, з ветлівасці: просяць, маўляў, дык няёмкажадмаўляцца... Заім пацягнулася ўся сямейка. 3 першагапозірку няцяжка было здагадацца, што дзеці, дзякаваць Богу, не могуць паскардзіцца на адсутнасць апетыту. Пакрысе ў пакоі рабіл ася ўсё весялей, усё болып ажыўл ена. У се ўзяліся заяду з такім запалам і захапленнем, што нават у Рафалеску разгарэўся апетыт.

— Сядай, хапай, бяры, рэж, лопай, не саромейся! — падбадзёрваў яго Нісл Швалб. — Ты тут сярод сваіх, сярод родных.    г-

А ўся плойма глядзела на маладога артыста такімі дружалюбна-цікаўнымі вачыма, што ён сапраўды пачаў адчуваць сябе як дома, сярод родных... Адкуль у яго раптам з’явіўся такі апетыт? Чаму яму тут так утульна, цёпла, так прывольна, так весела? Дзіўная, дзівосная сямейка!

За ядой Нісл Швалб безупынку гаварыў, сыпаў вострымі жартамі. Для кожнага з дзяцей ён знаходзіў своеасаблівае слоўца, ніштаватую мянушку. Дзядзька Нісл гаварыў, a дзеці, заходзячыся ад смеху, працягвалі ўпісваць за абедзве шчакі. Адзін толькі бацька, ломжынскі кантар, рабіў сваю справу сур’ёзнаі засяроджана, спрабаваў то адну, то другую страву і штохвілінна выціраў губы. Літаральна за ўвесь час сваіх блуканняў Рафалеску ніколі не адчуваў сябе так хораша, як у гэтай сям’і.

Да чаго тут утульна, жыва, весела!

Скончыўшы з перакусваннем, Нісл Швалб падміргнуў ломжынскаму кантару, і той, старанна выцершы губы і пераклаўшы вату ў вушах, падаў знак сваёй плойме: пара, маўляў, узяцца за інструменты і даць у гонар гасцей невялікі канцэрт.

Раздзел восьмы

СЫГРАЙЦЕ ЖАНІХУ ШТО-НЕБУДЗЬ САМОТНАЕ

Невялікі канцэрт, якім музыкальная сямейка вырашыла пачаставаць гасцей, аказаўся сапраўдным вялікім канцэртам, адным з тых рэдкіх канцэртаў, якія запамінаюццанаўсёжыццё. Некажучыўжо пратое, штотут былі прадстаўлены ўсемажлівыя музычныя інструменты — скрыпка, флейта, віяланчэль, раяль, бас, цымбалы, арфа і барабан — не кажучы ўжо пра выключную сыгранасць і цудоўнае майстэрства, — гэты сямейны аркестр, які складаўся з напаўголых і зусім босьіх дзяцей, сам па сабе расчуліў нашага юнага героя да слёз. Гледзячы на гэтую Богам благаславенную, але бедную капэлу, ён раздумваў пра зменлівасць лёсу. За гады блуканняў ён сустракаў нямала талентаў, якія гінулі ў беднасці. Ніхто імі не цікавіўся, ніхто на іх увагі не звяртаў. “Няма ў нас мецэнатаў”, — думаў ён, успамінаючы львоўскага “мецэната” доктара Левіуса-Левіафана, які валодаў паўмільённым багаццем. Успомнілася яму, як гэты доктар спачатку выдаваў сябе за мецэната, заўзятага аматара мастацтва. Але як толькі ад слоў перайшлі да справьі і Гольцман заікнуўся пра падтрымку, доктар перамяніўся ў твары, паабяцаў на наступны дзень прыйсці ў тэатр, але з таго часу як у ваду кануў. “Стаць бы мне толькі самастойным чалавекам і пачаць зарабляць грошы, — думаў Рафалеску, — я абавязкова выцягну з гразі гэтую сямейку і выведу яе ў людзі...”

Рафалеску, па сваёй звычцы, марыў і фантазіраваў, a басаногі аркестр паказваў адзін цуд за другім. Пакуль Рафалеску, будуючы ў сваім уяўленні паветраныя замкі, здзіўлена слухаў цудоўную музыку, Нісл Швалб сядзеў у куточку з маці гэтых адораных дзяцей, жанчынай у рыжым парыку*, які ўжо ніколі не пасівее, і без стомы гаварыў, гаварыў, гаварыў, перасыпаючы сваю гаворку ўлюбёнымі клятвамі: “Вось як вы бачыце мяне плаваючым” альбо “Клянуся ўсім вашым дабром!”

Было ўжо далёка за поўнач, калі нашы сябры вярталіся дадому. Уайтчэпель усё яшчэ быў асветлены, але, акрамя высокага, даўганогага палісмена, нікога на вуліцы не было. Рафалеску, звычайна маўклівы, спакойны, ураўнаважаны, даўно ўжо не быў у такім узбуджаным стане, як у гэты вечар.

Ён раптам стаў гаварлівы і, размахваючы рукамі, гучна выяўляў сваё абурэнне:

— Жах! Жах! Такая таленавітая сям’я, такія благаславенныя рукі валяюцца ў бруднай яме! Няўжо ў такім велізарным горадзе, як Лондан, не знойдзецца сярод яўрэяў ніводнага мецэната, які аказаў бы падтрымку гэтай сям’і?

— Мецэната, кажаш? Ды ты дзіця! — усклікнуў Нісл Швалб, і голас яго гулка пракаціўся па пустынным Уайтчэпелі. — Вось раскажу я табе такую гісторыю, што ў цябе ў мазгах памутнее. Ёсць у нас такі, як ты называеш іх, мецэнат, рускі яўрэй. Быў некалі, не сурочыць бы, бядняк з беднякоў. Цяпер міліянер, дай нам Бог абодвум яго багацце! Стэльмах яго прозвішча, мецэната гэтага...

— Стэльмах?..

Рафалеску спыніўся. Яму падалося, што ён ужо чуў неяк гэта прозвішча ў сувязі з імем Рэйзл; але ён ніяк не мог успомніць, дзеікалі...

Бачачы, што Рафалеску спыніўся, Нісл Швалб вытлумачыў гэта па-свойму:

— Гляньце на яго! Я яшчэ не пачаў расказваць, а ён з сябе выходзіць. Слухай далей. Пазнаёміўся я з гэтым Стэльмахам нядаўна, у “Павільён-тэатры”. Ён часты наведвальнік і вялікі аматар яўрэйскага тэатра, знаўца музыкі. Яго сын Грыша — знакаміты скрыпач, вундэркінд, не аднойчы іграў у каралеўскім палацьі. Дзякуючы яму, гэта значьіць дзякуючы сыну, ён і разбагацеў.

Цяпер Рафалеску ўспомніў, хто такі Стэльмах і якія адносіны мае яго сын да Рэйзл, і расповяд Нісла пра мецэната набыў у яго вачах асаблівую цікавасць. Ён спытаўся ў свайго новага друга:

— Ну, а дзе ж ён цяпер знаходзіцца, гэты ... ну, гэты славуты скрыпач?

— He забягай наперад! — спыніў яго Нісл. — Да сына я яшчэ не дайшоў. Я расказваю пра бацьку-мецэнатаі пра тое, як мы з ім пазнаёміліся. Знаёмства наша адбылося ў буфеце падчас антракту. Бачу, нейкі чалавечак круціцца ў буфеце, штосьці жуе і глядзіць мне ў вочы. Ён на мяне, я на яго. Слова за слова — разгаварыліся.

“Адкуль вы? — пытаюся. — Ваш твар як быццам мне знаёмы”. — “Я, — кажа ён, — Стэльмах”. — “Вось як! — кажу я. — Дык вы, значыць, і ёсць сам Стэльмах? Дык дазвольцежу вас спытацца, містэр Стэльмах, зякіх,уласна, Стэльмахаў вы будзеце?”

Ён, вядома, глядзіць на мяне, як на прыдуркаватага, і адказвае з пакрыўджанай усмешкай: “Як гэта — з якіх Стэльмахаў? Вы ніколі, кажа, не чулі пра Грышу Стэльмаха? Ха-ха-ха! Чалавек, — гаворыць ён, — сядзіць у Лондане і не ведае, што ёсць на свеце Грыша Стэльмах, які ўжо не адзін раз іграў у каралеўскім палацы...” — “Што ў Лондане, — кажу я, — ёсць Грыша Стэльмах, які іграе ў каралеўскім палацы, гэта я ведаю добра, хоць я не вельмі часта заходжу да караля з візітамі. Але якія адносіны ён мае да вас?”

Тут ён пачьінае моцна смяяцца і з гонарам адказвае:

— Якія ён адносіны мае да мяне? Ха-ха-ха! Я — яго бацька.

— Віншую! — кажу я. — Шчаслівы сын, які мае такога бацьку!

Такім манерам мы разгаварыліся. Гэта значыць гаварыў, уласна, ён адзін, гэты блазн. Ён не любіць, калі іншыя гавораць. Ён любіць сам гаварыць, у^ісаблівасцічіра свайго Грышу: тут яго не спыніш і пяццю парамі коней. Тра-та-та, тра-та-та! Грыша — канцэрт — кароль — музыка... Казка пра белага бычка. Я яго перабіваю. “Бачу, — кажу я яму, — што вы аматар і знаток музьікі. Калі хочаце паслухаць добрую музыку, я павяду вас у адно месца, дзе вы пачуеце без капейкі грошай музыку, якой вы яшчэ ў жыцці не чулі...” — “Ах! — адазваўся ён. — 3 найвялікшым задавальненнем! Для мяне, гаворыць, яўрэйскі тэатр, музыкаі да таго падобнае такія дарагія, што я гатовы хоць тры мілі пешкі прайсціся”.

“Вельмі добра! — падумаў я. — Сам Бог прыслаў цябе сюды, таўстапузы! Можа быць, лёс зробіць ласку, каб дзякуючы табе бедная сям’я вьібралася з галечы...”

Адным словам, у адзін цудоўны дзень прывёў я гэтага пана да ломжынскага кантара. Праз кароткічас — яшчэ раз; потым і трэціраз. Мой Стэльмах захліпаецца ад захаплення. Вось-вось растане ад задавальнення. Прыйдзе да кантара — і адыходзіць не хоча. Сядзіць з усімі разам за сталом, перакусвае з усімі разам, ну і, вядома, цуды расказвае пра свайго сына, казкі з “Тысячы і адной ночы”... I вось неяк раз я падумаў: “Калі ты і сапраўдьі такі сябра, дык, бадай, не шкодзіла б табе, містэр Стэльмах, паклапаціцца пра гэтую сям’ю”.

“Трэба б, — кажу я з падыходам, — уладзіць гэтых адораных дзяцей, аддаць іх у кансерваторыю, вывесці ў

людзі”. Ён паглядзеў на мяне, як ачумелы, заміргаў вачыма, не зразумеў, бедненькі, чаго я ад яго хачу... Тады я сказаў ужо без хітрыкаў: “Містэр Стэльмах ... патрэбны грошы”.

Пачуўшы слова “грошы”, мой Стэльмах стаў — ну, як бы табе сказаць?.. Адным словам, лепшым у дамавіну кладуць, вось як ты мяне бачыш плаваючым. Ха-ха-ха! Што тут доўга расказваць? Ён паспешліва развітаўся са мной і — толькі яго і бачылі! Чакаю яго ў тэатры дзень, другі, трэці — няма маёй пташкі. “Глупства! — думаю я. — 3 рук Нісла Швалба не так хутка выкруцішся!” Ну, разведаў я, разумеецца, дзе ён жыве, гэты вярблюд, і — марш да яго. Стукаюся да яго ў дзверы, а за дзвярыма чую добра знаёмы голас, ягоны голас: “Паглядзі, хто там стукае. Калі высокі і тоўсты, то скажы, што мяне дома няма”. Так проста і сказаў. Перадаю табе словаў слова, ха-ха-ха, вось як ты бачыш мяне плаваючым. А я сабе думаю: “Вось як? Хочаш выкруціцца з маіх рук? Дудкі! Галубок, не адкруціцца табе, даражэй будзй^аштаваць!”

Так расказваў Нісл Швалб і ўжо прыдумаў цэлую інтрыгу са скандалам, з двума, з трыма скандаламі. Пры гэтым ён трымаў свайго юнагадруга заруку, гарачыўся, уваходзіў у азарт і, па звычцы, закончыў раскацістым смехам і звыклай бажбой: “Клянуся ўсім вашым дабром!”

Дзеля прыліку Рафалеску рабіў выгляд, што слухае ўважліва і нават выяўляў здзіўленне. У сапраўднасці ж з усяго доўгага расповяду Нісла Швалба да яго дайшлі толькі апошнія словы: “Клянуся ўсім вашым дабром!” Думкі яго былі занятыя зусім іншым. Імя “Грыша Стэльмах” не давала яму спакою. Гэта ж той самы Грыша Стэльмах, жаніх Рэйзл... А раз так, значыць, ён, Рафалеску, наткнуўся на след. Цяпер застаецца толькі адно: пазнаёміцца з гэтым Грышам Спгэльмахам.

Раздзел дзевяты

У АМЕРЫКУ

Бліскучая камбінацыя з трьіма яўрэйскімі тэатрамі, задуманая геніяльным камбінатарам Ніслам Швалбам, не зусім удалася.

He тое што ў трох тэатрах, як задумваў раней Нісл Швалб, але нават у адзіньім “Павільён-тэатры” справы ішлі

не бліскуча. Лонданская публіка, праўда, валам валіла ў тэатр паглядзець на славутага Лео Рафалеску з Бухарэста і знакамітую прымадонну Генрыету Швалб з Буэнас-Айрэса. Тэатр быў набіты так, што яблыку не было дзе ўпасці. Але бяда ў тым, што гэта была ўсё тая ж публіка, усё той жа Уайтчэпель з яго беднымі насельнікамі. Усё тыя ж цяжарныя жанчыны з тымі ж груднымі дзецьмі на руках, што напаўнялітэатр сваім віскам, выццём і плачам; тыяж юнакі і дзяўчаты, якія перакідваюцца апельсінавым шалупіннем, гавораць так гучна, смяюццатак заразліваі трымаюць сябе так па-свойску, бесцырымонна, што “Павільён-тэатр” робіцца падобным хутчэй на местачковы сінагагальны двор у цёплы летні вечар, чым на тэатр. Яўрэі з Вест-Энда, яўрэйскія арыстакраты з лордам Ротшыльдам на чале, на якіх НіслШвалб, галоўнымчынам, грунтаваўсваеразлікі, іносу не паказвалі ва Уайтчэпельскі тэатр, як не заглядвалі і дасюль і не будуць зазіраць да прышэсця месіі*. Хутчэй англійскі артадаксальны рабін пяройдзе ў ініцуіа веру і сучасны рэфарміраваны рабін навучыцца чытаць малітвы, чым яўрэй з арыстакратычнага квартала спус