Хрэстаматыя па беларускай дзіцячай літаратуры

літаратуры
ХРЭСТАМАТЫЯ па беларускай
ХРЭСТАМАТЫЯ па беларускай дзіцячай літаратуры
С к л а д а л ь н і к М. Ф. Шаўлоўская
Дапушчана Міністэрствам народнай адукацыі БССР у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў педінстытутаў па спецыяльнасцях «Педагогіка і методыка пачатковага навучання» і «Педагогіка і псіхалогія (дашкольная)»
2-с выданне, перапрацаванае і дапоўненае
МІНСК «ВЫІПЭЙШАЯ ІПКОЛА» 1989
ББК 84 Бел я73 X 95
Рэцэнзент
канд. філал. навук В. A. JI а ш к е в і ч
В пособне включены пронзведення устного народного творчества, белорусской детекой лвтературы дооктябрьского перяода, белорусской советской лятературы для детей.
Второе язданне (1-е нзд.—1984 г.) доволнено пронзведеннямя П. Бровкн, 11. Глебкн, А. Пальчевского. II. Рунца, М. Калачннского, Н. Науменко, М. Гомолко, П. Мнсько, В. Зуёнка, А. Гречаннкова н другнх пвсателей.
Хрэстаматыя па беларускай дзіцячай літаратуры: Вучэб. даX 95 паможнік / Склад. М. Ф. Шаўлоўская.—2-е выд., перапрац.
і дап.— Мн.: Выш. шк., 1989.— 511 с.
ISBN 5-339-00176-8.
Хрестоматпя но белорусской детской лнтературе.
У дапаможнік уключаны творы вуснай народнай творчасці, беларускай дзіцячай літаратуры дакастрычніцкага перыяду, беларускай савецкай літарагуры для дзяцей. Другое выданне (1-е выд.— 1984 г.) даіюўнена творамі II. Броўкі, П. Глебкі. А. Пальчэўскага, П. Рунца, М. Калачынскага, 1. Навуменкі, М. Гамолкі, II. Місько, В. Зуёнка, А. Грачанікава і іншых пісьменнікаў.
Прызначаецца студэптам педінстытутаў па спецыяльнасцях «Педагогіка і методыка пачатковага навучаішя» і «Педагогіка і псіхалогія (дашкольная)». Можа быць выкарыстаны студэнта.мі-філолагамі, навучэнцамі ііедвучылішчаў і вучнямі сярэдніх школ.
4602040000-027
X 49-89 ББК 84 Бел »73
М 304(03)-89
ISBN 5-339-00176-8
© Выдавецтва «Вышэйшая іпкола», 1989
АД СКЛАДАЛЬНІКА
Новае выданне «Хрэстаматыі па беларускай дзіцячай літаратуры», як і папярэдняе, прызначаецца ў якасці вучэбнага дапаможніка студэнтам факультэтаў дашкольнага выхавання і педагогікі і методыкі пачатковага навучання ііедінстытутаў. Перад складальнікам стаяла задача, арыентуючыся ў асноўным на гэту катэгорыю чытачоў, у адпаведнасці з вучэбнай праграмай адабраць з вялікага матэрыялу дзіцячай літаратуры найбольш істотныя, характэрныя не толькі для творчасці асобнага пісьменніка, але і для канкрэтнага літаратурнага перыяду тэксты мастацкіх твораў, каб даць выразнае ўяўленне аб гісторыі паступальнага, інтэнсіўнага станаўлення і развіцця беларускай літаратуры для дзяцей.
Ад папярэдняга другое выданне адрозніваецца перш за ўсё паўнатой матэрыялу. Павелічэнне аб’ёму хрэстаматыі дало магчымасць увесці ў дапаможнік 26 новых раздзелаў, прысвечаных творчасці пісьменнікаў розных літаратурных перыядаў. Цяпер студэнты змогуць пазнаёміцца, напрыклад, з арыгінальнай, самабытнай творчасцю Алеся Гаруна, з узорамі творчасці старэйшай беларускай пісьменніцы Зоські Верас, з навейшымі мастацкімі творамі сучасных пісьменнікаў, што пішуць для дзяцей (В. Зуёнка, Б. Сачанкі, А. Грачанікава, Д. Бічэль-Загнетавай і інш.). Пашыраны ў новым выданні раздзел вуснай народнай творчасці, новымі творамі папоўніліся раздзелы, прысвечаныя асобным аўтарам, якія былі прадстаўлены ў хрэстаматыі раней (Я. Купалу, К. Чорнаму, Я. Брылю, В. Вітку, Н. Гілевічу, Э. Агняцвет, Р. Барадуліну).
Пэўныя ўдакладненні зроблены ў кампазіцыі дапаможніка: парадак падачы матэрыялу пастаўлены ў залежнасць ад пачатку літаратурнай творчасці пісьменніка.
У новым выданні хрэстаматыі, як і ў першым, даюцца кароткія біябібліяграфічныя даведкі, у якія ўнесены неабходныя дапаўненні і ўдакладненні.
Хрэстаматыяй па беларускай дзіцячай літаратуры могуць карыстацца не толькі студэнты факультэтаў дашкольнага выхавання і педагогікі і методыкі пачатковага навучання, а і студэнты філалагічнага і дэфекталагічнага факультэтаў вышэйпіых навучальных устаноў рэспублікі, а таксама вучні сярэдніх школ.
УСТУП
Веларуская савецкая літаратура для дзяцей вызначаецца высокім грамадзянскім пафасам і гуманістычнай накіраванасцю. Гэтыя яе рысы склаліся на аснове выкарыстання і развіцця лепшых традыцый вуснай народнай творчасці і класічнай літаратуры. Працоўны народ — таленавіты мастак і мудры педагог — стварыў нямала калыханак, пацешак, казак і песень, загадак, прыказак і прымавак, якія з даўніх часоў маральна і эстэтычна выхоўвалі падрастаючае пакаленне. Да жыватворных крыніц фальклору, мудрай народнай педагогікі звярталіся і сёння звяртаюцца пісьменнікі. Асабліва гэта прыкметна ў іх творах для дзяцей. У беларускай літаратуры фальклорныя традыцыі выяўляюцца ўжо ў вершах для дзяцей, напісаных Ф. Багушэвічам («Калыханка») і А. Гурыновічам («Каток», «Рыбак»).
Беларуская дзіцячая літаратура — самая маладая з усходнеславянскіх дзіцячых літаратур. Першыя значныя здабыткі яе адносяцца да пачатку XX ст., калі для маленькага чытача пачалі пісаць Цётка, Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, 3. Бядуля. Рэвалюцыйныя падзеі таго часу прымусілі царскі ўрад адмяніць забарону выдання кніг на беларускай мове, дазволіць навучанне дзяцсй у нацыянальнай школе на іх роднай мове. Узнікла патрэба ў стварэнні вучэбных кніг. Такія кнігі неўзабаве з’явіліся. У 1906 г. пецярбургскас выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца» выдала першы беларускі буквар «Беларускі лемантар» — без прозвішча аўтара. У гэтай кнізе, акрамя азбукі, даваліся першапачатковыя звесткі па граматыцы і тэксты для чытання. Кпіга мела не толькі адукацыйнае, а і выхаваўчае і эстэтычнае значэнне. Важнай падзеяй стала з’яўленне падручнікаўхрэстаматый «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі (1906) і «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я. Коласа (1909), выпушчаных тым жа выдавецтвам. У чытанках змяшчаліся лепшыя фальклорныя творы, празаічныя і паэтычныя творы саміх аўтараў, напісаныя ў дыдактычных мэтах спецыялыіа для гэтых выданняў. Цётка ў сваёй кнізе прапануе малеяькаму чытачу малюнкі жыцця беларускай вёскі («Нядзеля», «Мая вёска»), апісанне нрыроды («Лес», «Мой сад»). Улюбёна і зацікаўлена, з захаваннем этнаграфічнага каларыту ііаказаў сялянскі побыт, эмацыянальна і каларытна «ажывіў» іірыроду Якуб Колас у «Другім чытанні...» («Вясковая дарога», «Палеская вёска», «Вясна», «Зіма», «Прылёт птупіак» і інш.). Настаўнік па прафесіі, Якуб Колас разумеў, што літаратура мусіць не толькі вырашаць адукацыйныя задачы, але і выпрацоўваць у дзяцей самастойнасць мыслення, абуджаць і развіваць іх фантазію,
творчую думку. Таму ў адным з раздзелаў кнігі («Казкі») ён змяшчае фальклорныя творы, што вызначаюцца глыбокай народнай мудрасцю. Я. Колас вядзе юнага чытача ад пазнання простага да спасціжэння складанага, сацыялыіа значнага (казкі «Дуб і чароціна», «Цяжкая доля», «Песня птушкі»). «Другое чытанне...» пісьменніка адыграла вялікую ролю ў пашырэнні асветы ў Беларусі ў дакастрычніцкі час, у станаўленні і развіцці беларускай нацыянальнай культуры, дзіцячай літаратуры.
Адной з найважнейшых у дакастрычніцкай творчасці беларускіх пісьменнікаў была тэма гаротнага, пакутлівага дзяцінства. Яна раскрывасццаўапавяданнях Цёткі («Міхаська»), 3. Бядулі («Малыя дрывасекі», «Тулягі»), Я. Коласа («Дзеравеншчына», «Сірата Юрка»), дзе ў цэнтры ўвагі — абяздоленыя дзеці вясковай беднаты, чым і тлумачыцца выкарыстанне аўтарамі змрочных фарбаў пры абмалёўцы вобразаў. У той жа час у некаторых апавяданнях 3. Бядулі («Дзе канец свету?», «Велікодныя яйкі») і Я. Коласа («У старых дубах») паказаны светлы жыццёвы пачатак, створаны вобразы цікаўных, дапытлівых дзяцей, якія вельмі любяць прыроду, умеюць знайсці ў ёй неразгаданае, таямнічае. Шчырасць, непасрэднасць успрымання маленькім чалавекам свету вельмі яскрава раскрываецца ў апавядапні 3. Бядулі «Юлька».
Для дзяцей у дакастрычніцкі час пісаў і Максім Багдановіч. Яго казка «Мушка-зелянупіка і камарык — насаты тварык», створаная на фальклорнай аснове, паклала пачатак развіццю жанру паэмы ў беларускай дзіцячай літаратуры.
Традыцыі дзіцячай дакастрычніцкай літаратуры — сацыяльная накіраванасць, гуманістычны пафас, глыбокае пранікненне ў духоўны свет дзіцяці — жывуць і плённа развіваюцца ў савецкай дзіцячай літаратуры. 3 першых гадоў Савецкай улады Камуністычная партыя і Савецкі ўрад надаюць вялікую ўвагу праблемам развіцця літаратуры для маладога пакалення. У рэзалюцыі XIII з’езда РКП(б) (1924), у пастанове ЦК ВК11(б) «Аб мерапрыемствах па паляпшэнню юнацкага і дзіцячага друку» (23 ліпеня 1928 г.) адзначалася неабходнасць стварэння высокамастацкіх твораў, якія б садзейнічалі камуністычнаму выхаванню моладзі.
У першае паслярэвалюцыйнае дзесяцігоддзе да юнай аўдыторыі звяртаюцца Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Уладзімір Дубоўка, Міхась Чарот, Янка Маўр, Андрэй Александровіч і іншыя беларускія пісьменнікі. Іх творы друкуюцца ў першых беларускіх савецкіх часопісах для дзяцей — «Зоркі» (1921 — 1922), «Беларускі піянер» (1924). Адчуваннем радасці жыцця напоўнены вершы Я. Купалы «Сын і маці», «Кароль», у якіх паэт услаўляе веліч рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Іх сэнс асабліва ярка раскрываецца, калі параўнаць іх з дакастрычніцкімі творамі Цёткі, Коласа, Бядулі пра трагічны лёс вясковых дзяцей. Пачэснае мссца ў дзіцячай літаратуры 20-х гг. заняў верпі Я. Купалы «Піянерскае», пафас, паэтыка якога ў многім ідуць ад верша «Арлянятам»; ён гучыць як страсны заклік да юнага пакалення быць у авангардзе будаўнікоў камунізму. Жыццесцвярджальнасць, мажорны тон увогу-
ле былі характэрныя для ўсёй тагачаснай савецкай паэзіі, бо кожны пісьменнік звяртаўся з палымяным паэтычным словам да юнага пакалення, агітаваў яго будаваць новы свет.
У 20-я гг. у дзіцячай літаратуры працягвае развівацца такі традыцыйны «дзіцячы» жанр, як казка. Праўда, некаторыя педагогі і пісьменнікі выказвалі думку аб неііатрэбнасці і нават шкоднасці казкі ў выхаванні савецкіх дзяцей. Дыскусія па гэтым пытанні ўрэшце завяршылася перамогай тых, хто выступаў за развіццё казкі ў савецкай літаратуры. Неабходнасць выкарыстоўваць набыткі народнай казкі адзначаў, у прыватнасці, М. Горкі, які адстойваў права на фантазію і выдумку ў творах для дзяцей (артыкулы «Аб казках», «Пра безадказных людзей і дзіцячую кнігу нашых дзён», «Чалавек, вушы якога заткнуты ватай»).
У беларускай савецкай дзіцячай літаратуры традыцыі фальклору, у тым ліку казкі, і ў гэты час заставаліся надзвычай моцныя. У 1926 г., напрыклад, на старонках часопіса «Беларускі піянер» былі надрукаваны веріпаваныя казкі Я. Коласа «Дзед і мядзведзь» і «Рак-вусач». Асабліва папулярнай стала апошняя, напісаная паводле сюжэтаў народных казак «Зайчыкі« і «ІДяжкая доля», змешчаных у «Другім чытанні...». Алегарычным вобразам жыта, якое расказвае раку пра сваю нялёгкую долю і тым самым развейвае яго сум, услаўляецца і сцвярджаецца жыццё-подзвіг, самаахвярнае служэнне грамадству. У казцы паэтызуюцца фаўна і флора беларускага краю; тэма нрыроды ў ёй цесна звязана з тэмай бацькаўшчыны. Казка «Рак-вусач» вызначаецца высокімі ідэйна-мастацкімі вартасцямі і садзейнічае выхаванню ў дзяцей патрыятычных пачуццяў. Я. Колас апрацоўвае і выдае асобнымі выданнямі такія народныя казкі, як «Воўк-дурань», «Два маразы», «Леў і воўк», «Зайчыкі», «Пчала і шэршань», «Як пеўнік ратаваў курачку», дзе ўслаўляюцца працавітасць і кемлівасць працоўнага чалавека, асуджаюцца сквапнасць, гультайства і іншыя заганы людзей.
У беларускай дзіцячай літаратуры 20-х гг. побач з вершаванымі пасняхова развіваюцца празаічныя жанры. Гістарычнае мінулае, героіка грамадзянскай вайны, сучаснае жыццё — вось змест празаічных твораў для дзяцей Я. Коласа. М. Лынькова, К. Чорнага, 3. Бядулі, Я. Маўра, А. Якімовіча і іншых пісьменнікаў. Значнай падзеяй у літаратурным жыцці таго перыяду стала юнацкая аповесць Я. Коласа «На прасторах жыцця» (1926), у якой паказаны актыўны ўдзел савецкай моладзі ў будаўніцтве новага жыцця. Сцёпка і Аленка, галоўныя героі твора, радасна ўспрымаюць тыя змены ў жыцці краіны, што прынёс Вялікі Кастрычнік. Яны адчуваюць адказнасць за лёс разняволенай Радзімы, настойліва авалодваюць ведамі (заканчваюць школу, вучацца на рабфаку), непасрэдна ўдзельнічаюць у стваральнай калектыўнай працы. Аўтар надзяліў іх лепшымі рысамі характару, уласцівымі савецкай моладзі той пары. У гэтым творы Я. Колас паспяхова выраіпае праблему станоўчага героя, надзвычай важную для літаратуры 20-гг. Пісьменнік не спрашчае падзей, а імкнецца паказаць тыя цяжкасці, з якімі ўсталёўвалася новае ў жыцці. Героям аііовесці даводзіцца пераадольваць суровыя
жыццёвыя выпрабаванні. Стыль твора — сінтэтычны, ён характарызуецца спалучэннем адзнак рэалістычнага і рамантычнага пісьма.
Вялікая роля ў станаўленні і развіцці нацыянальнай дзіцячай літаратуры належыць Я. Маўру, які дэбютаваў у часопісе «Беларускі піянер» аповесцю «Чалавек ідзе» ў 1926 г. У цікавай і даступнай для юнага чытача форме пісьменнік знаёміць яго з матэрыялістычнай тэорыяй аб паходжанні чалавека, з раслінным і жывёльным светам даўніх часоў. Зусім натуральна гучыць у аповесці вывад, што гаспадаром зямлі чалавека зрабіла праца, а не звышнатуральныя сілы. Гэтай аповесцю Я. Маўр пераканаўча даказаў, што і пра сур’ёзныя, нават чыста навуковыя рэчы можна пісаць займальна, цікава, даступна.
Я. Маўр прыйшоў у дзіцячую літаратуру са сваімі тэмамі, праблемамі і жанрамі. Адной з такіх тэм было жыццё і барацьба народаў далёкіх «заморскіх» краін. Сурова асуджаецца каланіяльная палітыка капіталістычных краін у яго аповесці «У краіне райскай птушкі» (1928), развенчваецца буржуазная тэорыя аб жорсткасці туземцаў, «дзікуноў» і паказваецца іх дабрата, высакародства ў аповесці «Сын вады» (1928). Добра ведаючы асаблівасці дзіцячай нсіхалогіі, улічваючы цягу дзяцей да незвычайнага, пісьменнік насычае сюжэты гэтых аповесцей, асабліва першай, займальнымі эпізодамі, напружанымі сітуацыямі, нечаканымі таямнічымі здарэннямі. У рамантызацыі подзвігу, у гуманістычнай накіраванасці гэтых і іншых прыгодніцкіх твораў Я. Маўра нельга не бачыць творчага наследавання традыцый класічнай прыгодніцкай літаратуры — традыцый Фенімора Купера, Майна Рыда, Марка Твена, Жуля Верна. Але творы гэтага жанру ў беларускага пісьменніка, як правіла, вызначаюцца героіка-рэвалюцыйным пафасам.
Блізкія па ідэйным гучанні да аповесцей і анавяданні Я. Маўра «Слёзы Тубі», «Незвычайная прынада», «Лацароні», у якіх аўтар звяртаецца да тэмы дзяцінства. I Тубі, і Сідры, і Джузепе — героі гэтых апавяданняў — жывуць у тых краінах, дзе ёсць прыгожае мора, хораша спяваюць райскія птушкі. Аднак гэтая прыгажосць не робіць жыццё дзяцей шчаслівым. Тубі, каб пракарміць сям’ю, вымушаны ныраць у марскія глыбіні па дзівосныя жамчужыны. Сідры, кожны раз рызыкуючы сваім жыццём, за невялікую плату згаджаецца быць прынадай пры паляванні на кракадзілаў. Беспрытульны Джузепе ловіць у вадзе манеты, якія для пацехі кідаюць у ваду багатыя людзі. Гэтым дзецям няма калі захапляцца навакольнай прыгажосцю, экзотыкай паўднёвай прыроды; яна для іх ператварылася ў боль і пакуту. Пісьменнік-гуманіст Я. Маўр гнеўна асуджае такія сацыяльныя парадкі, пры якіх адны (меншасць) жывуць у раскошы за кошт эксплуатацыі другіх (большасці); ён спачувае бяздольным, прыніжаным, зняважаным.
Аднак Я. Маўр не абмяжоўваецца паказам бяспраўнага становішча народаў каланіяльных краін, ён спыняе ўвагу і на іх рэвалюцыйна-вызваленчай барацьбе. Аб гэтым сведчыць напісаны на аснове рэальных падзей — паўстанне на Яве супраць галандскіх каланізатараў у 1926 г.— раман «Амок». Гэта адзін з лепшых твораў пісьменні-
ка, які вызначаецца сацыяльна-філасофскім зместам і ў якім сюжэтная шматпланавасць спалучаецца з вострай займальнасцю. Ен быў першым беларускім раманам для юнага чытача.
Такім чынам, у 20-я гг. Я. Маўр пачаў распрацоўваць новую для беларускай дзіцячай літаратуры тэму — жыццё працоўных каланіяльных краін. Творы пісьменніка адкрывалі савецкім дзецям далёкі свет, які тады не атрымаў яшчэ мастацкага ўвасаблення ў беларускай літаратуры. Дзякуючы Я. Маўру дзіцячая літаратура пашырыла свае жанравыя межы — у ёй з’явіліся прыгодніцкая і навукова-папулярная аповесці. Дваццатыя гады наогул былі перыядам актыўных пошукаў нашай маладой літаратурай новых тэм і жанраў.
Значнымі дасягненнямі вызначаецца літаратура для дзяцей у 30-я гг. У гэты час савецкі народ прыступіў да выканання велічных планаў першых ііяцігодак, і перад усёй савецкай літаратурай, у тым ліку і перад літаратурай для дзяцей, паўстала задача ўсебаковага і глыбокага мастацкага адлюстравання напоўненых рамантыкай і гераізмам працоўных будняў, тых грандыёзных стваральных працэсаў, што адбываліся ў краіне. Паспяховаму развіццю дзіцячай літаратуры садзейнічалі пастановы ЦК ВКП(б) аб усеагулыіым пачатковым навучанні (1930) і «Аб выдавецтве «Молодая гвардня» (1931). На I Усесаюзным з’ездзе савецкіх пісьменнікаў (1934) С. Я. Маршак выступіў з дакладам «Пра вялікую літаратуру для маленькіх», у якім гаварылася пра спецыфіку і праблематыку дзіцячай літаратуры, падводзіліся вынікі яе развіцця за гады Савецкай улады, адзначаліся поспехі беларускіх пісьменнікаў у стварэнні школьнай аповесці («ТВТ» Я. Маўра).
Па-ранейшаму ў развіцці дзіцячай літаратуры, у камуністычным выхаванні юнага пакалення вялікую ролю адыгрываў у гэтыя гады перыядычны друк. На старонках часопіса «Іскры Ільіча» (так з 1929 г. стаў называцца «Беларускі піянер») і газеты «Піянер Беларусі» (пачала выходзіць з 1929 г.) друкаваліся творы Я. Коласа, Я. Купалы, А. Якімовіча, Я. Маўра, 3. Бядулі, К. Чорнага і іншых пісьменнікаў.
У Заходняй Беларусі ў 1927 г. быў створаны дзіцячы часопіс «Заранка», рэдактарам-выдаўцом якога была Зоська Верас. У ім змяшчаліся творы Я. Коласа, К. Буйло, М. Машары, але для яго друкавання не было сродкаў, і часопіс у 1931 г. перастаў існаваць.
У 30-я гг. адбываецца далейшае развіццё дзіцячай літаратуры ў жанравых і тэматычных адносінах. Заўважаецца імкненне да эпічнага адлюстравання рэчаіснасці — развіваецца аповесць і паэма. Пашыраюцца жанравыя магчымасці казкі: побач з паэмайжазкай з’яўляюцца аповесць-казка, п’еса-казка. Тэматычнаму ўзбагачэнню дзіцячай літаратуры садзейнічала ііерш за ўсё тое, што яна смялей стала асвойваць новыя сферы нацыянальнага жыцця. Пры гэтым паглыбленаму адлюстраванню жыцця садзейнічала ўмелае спалучэнне розных часавых вымярэнняў, кантрастнае супастаўленне сучаснага і мінулага (апавяданні «Сям’я» Я. Маўра, «Сцяпанавы дзеці» К. Чорнага, «Навагодняя ёлка» 3. Бядулі).
У тагачаснай літаратуры наогул і ў дзіцячай у прыватнасці
заўважаецца тэндэнцыя да паглыбленага псіхалагізму, да пранікнення ва ўнутраны свет герояў. Найбольш выразна гэта відаць у апавяданнях Я. Маўра «Шапка», «Падарожжа вакол дома», «Бярозавы конь» і інш. Пісьменнік сцвярджае, піто дзеці адчуваюць і перажываюць сапраўднае шчасце ад самых звычайных рэчаў — новай шапкі ці бярозавага каня, і для дарослых вельмі важна ўмець у час заўважыць гэта і ўсё зразумсць.
У 1930 г. з’явіўся глыбока патрыятычны твор Я. Маўра — аповесць «Палескія рабінзоны», прасякнутая ідэяй вялікай любові да роднай беларускай зямлі, да яе цудоўнай прыроды. Праз чатыры гады выходзіць з друку яго аповесць «ТВТ», у якой узнімаецца пытанне працоўнага і політэхнічнага навучання дзяцей. Валодаючы багатым жыццёвым вонытам, пісьменнік тактоўна вучыць юнага чытача заўважаць у будзённых нраявах жыцця вялікі сэнс. Героі аповесці стварылі таварыства ваяўнічых тэхнікаў (ТВТ) на правілах гульні, але менавіта праз гульню яны далучаюцца да агульнаграмадскіх працоўных спраў. «ТВТ», як і аповесць А. Гайдара «Цімур і яго камаяда» (1940), карысталася вялікай папулярнасцю ў дзяцей і выклікала рух тэвэтэтаўцаў. Дарэчы, і гайдараўская аповесць выклікала цімураўскі рух па ўсёй нашай краіне і нават за яе мсжамі.
Праблема выхавання ў сям’і і піколе вырашаецца ў аповесці К. Чорнага «Насцечка» (1940). Аўтар з вялікай любоўю малюе вобраз Насцечкі — добрай, чулай, стараннай, уважлівай да старэйшых дзяўчынкі. Проціпастаўлены ёй у творы вобраз Сержа, які расце эгаістычным, жорсткім, саманадзейным. Чорны сцвярджае, што вінаваты ў гэтым яго бацькі, бо яны закрылі для хлопчыка свет духоўнасці. Паказваецца ў творы і жыццё людзей старэйшага пакалення, слаўныя традыцыі якога павінны прадоўжыць нашчадкі. У гэтай аповесці пісьменнік выявіўся як тонкі і ўдумлівы псіхолаг.'
Многія творы 30-х гг., адрасаваныя юнаму пакаленню, былі прысвечаны гераічнай барацьбе нашага народа за ўстанаўленне Савецкай улады. Мепавіта такую тэму распрацоўвае М. Лынькоў у аповесці «Міколка-паравоз» (1936). Фарміраванне характару галоўнага героя твора Міколкі адбываецца ў працэсе жорсткай барацьбы працоўных за перамогу Вялікага Кастрычніка. Ад свайго бацькі, бальшавікачыгуначніка, Міколка ўпершыню ііачуў усю праўду пра цара, буржуяў і бога. Пісьменнік паказвае, як пад уплывам рэвалюцыйных падзей загартоўваецца воля хлопчыка-падлетка, расце яго свядомасць. Калі быў паранены бацька, які вёў браняпоезд на дапамогу партызанам, яго замяніў Міколка, даставіўшы машыну да месца прызначэння. Бясспрэчнай удачай пісьменніка з’яўляецца вобраз Міколкі, смелага, адважнага, разумнага, кемлівага хлопчыка з абвостраным пачуццём грамадзянскага абавязку. У аповесці гераічнае і бытавое, будзённае і рамантычнае спалучаюцца надзвычай арганічна. Аўтар напоўніў твор прыгодніцкімі элементамі, вострымі драматычнымі і гумарыстычнымі сітуацыямі.
У 30-я гг. у нашай дзіцячай літаратуры была зроблена і першая спроба мастацкага ўвасаблення вобраза Леніяа. Першым творам ленінскай тэматыкі было апавяданне 3. Бядулі «У шалашы»
(1936), дзе Ленін паказаны як вялікі мысліцель, рэвалюцыянер і адначасова як звычайны, просты чалавек, добры і чулы.
Паэзія для дзяцей у гэты перыяд. як і проза, характарызуецца болып глыбокім псіхалагізмам, павышанай увагай да дум і перажыванняў юнага героя, які імкнецца пазнаць таямніцы сусвету, зразумець навакольнае жыццё, прыняць удзел у вялікіх справах свайго народа. Так, сямігадовы хлопчык з глыбока лірычнага верша Я. Купалы «Хлопчык і лётчык» хоча агледзець зямлю і людзей з вышыні, убачыць, «як блукае ў лесе мядзведзь», «як свецяцца ночкаю зоры», як па моры ходзяць караблі. Рамантычная мара юнага героя зусім натуральная, бо народжана яна новай эпохай. Гэты верш быў адразу ж перакладзены на рускую мову М. Ісакоўскім, ён сведчыў аб узросшым агульначалавечым змесце савецкай дзіцячай паэзіі. Пранікнёным лірызмам вызначаліся і іншыя веріпы Купалы гэтага часу («Алеся», «Выпраўляла маці сына», «Як у госці сын прыехаў»), а таксама всршы Я. Коласа, асабліва «Ніянерам», «Піянерская песня», у якіх гаворыцца аб пераемнасці рэвалюцыйных традыцый і неабходнасці абараняць свабоду, заваяваную ў «кастрычніцкай віхуры». У вершах гэтага часу Купалы, Коласа, Бядулі і іншых паэтаў, што пісалі для дзяцей, шмат аптымізму, рамантыкі, яны напоўнены святлом, дабрынёй, вялікай любоўю да чалавека.
У 30-я гг. пашыраюцца жанрава-тэматычныя межы дзіцячай паэмы, ля вытокаў якой стаіць створаная яшчэ ў дакастрычніцкі час паэма-казка М. Багдановіча «Мушка-зелянушка і камарык — насаты тварык». Пра гэта сведчаць паэмы «Міхасёвы нрыгоды» (1934) Я. Коласа, «ПІчаслівая дарога» (1935) А. Александровіча, паэмаказка «Каваль Вернідуб» (1935) А. Якімовіча. Значным дасягненнем дзіцячай літаратуры стала пазма Якуба Коласа «Міхасёвы прыгоды». Хоць тут і няма вострага канфлікту (у аснове — знаёмства гарадскога хлопчыка ў час летніх канікул з вёскай), але паэма імпанавала юным чытачам, бо ў ёй выразна перадаецца прыгажосць роднай прыроды, яе гукі і фарбы, пераканаўча раскрываецца дзіцячая псіхалогія, малюецца шчаслівае жыццё савецкіх дзяцей. Твор вызначаецца саііраўднай паэтычнасцю, лірызмам — тымі якасцямі, што становяцца болып уладарнымі ў дзіцячай паэме наогул. He выпадкова яе вельмі высока ацаніў С. Маршак.
Паспяхова развіваецца ўЗО-я гг. казка, адметнай асаблівасцю якой у параўнанні з казкай 20-х гг. становіцца болып цесная сувязь з сучаснасцю. Характэрныя ў гэтым плане казкі «Мурашка Палашка» (1939) і «Сярэбраная табакерка» (1940) 3. Бядулі. Першая з іх праз алегарычныя вобразы сцвярджала думку пра сілу калектыву ў стваральнай працы і непераможнасць яго ў барацьбе з ворагам («Калі ў купе жывеш — і вятры не вятры, і бяда не бяда, і багна не багна»). У казцы выказана таксама вельмі важная думка аб бяссмерці гераічнага подзвігу ў імя свабоды і незалежнасці. Глыбокі ідэйны змест твора, дасканалая мастацкая форма абумовілі яго вялікую папулярнасць сярод дзяцей.
Высокімі ідэйна-мастацкімі якасцямі вызначаецца і казка «Сярэбраная табакерка». Ідэйны пафас твора заключаецца ў пастаноўцы 10
і вырашэнні найважнейшай праблемы чалавечага грамадства — нраблемы вайны і міру, у закліку да актыўнай барацьбы за мір ва ўсім свеце, што было надзвычай актуальна ў той час, бо фашысцкая Германія ўжо развязала другую сусветную вайну. Актуальна гучыць гэты твор і ў наш час, калі мільёнам людзей планеты пагражае агонь ядзернай вайны.
Шырокую вядомасць набыла і займальная, шчодра насычаная гумарам аповесць-казка М. Лынькова «IІра смелага ваяку Міпіку і яго слаўных таварышаў» (1935), нрысвечаная падзеям грамадзянскай вайны.
Да скарбаў народнага казачнага эпасу далучае юнага чытача і Алесь Якімовіч. Ён апрацоўвае народныя казкі, у якіх выяўляецца веліч спраў працоўнага чалавека і асуджаецца ўсё ганебнае, варожае народу («ІІану навука», «Каток — залаты лабок» і інш.). Значная роля належыць Якімовічу і ў развіцці жанру літаратурнай казкі. На аснове народнай казкі «Каваль» са зборніка Сержпутоўскага пісьменнік стварае казку «Каваль Вернідуб», прысвечаную гістарычнаму мінуламу нашага народа. У ёй услаўляецца подзвіг казачнага народнага героя. Каваль Вернідуб надзелены якасцямі фальклорных волатаў — магутнай сілай, мудрасцю, глыбокай чалавечпасцю, ён устуііае ў барацьбу з царом, каб здабыць свабоду народу, усім «гнаным, катаваным».
Пэўныя дасягненні мела ў той ііерыяд і беларуская драматургія. Аб гэтым яскрава сведчаць створаныя па фальклорных матывах казачныя п’есы В. Вольскага «Цудоўная дудка» і «Дзед і жораў», якія вызначаюцца мудрасцю, дасціпнасцю, нацыянальным каларытам; яны і цяпер карыстаюцца вялікім поспехам у юнага гледача.
Такім чынам, у 30-я гг. беларуская савецкая літаратура для дзяцей узнялася на новую ступень у сваім ідэйна-мастацкім развіцці, узбагацілася жанрава і тэматычна.
У час Вялікай Айчыннай вайны выданне кніг для дзяцей на роднай мове ва ўмовах часовай акупацыі Веларусі было спынена. Аднак пісьменнікі працягвалі нрацаваць. У сваіх творах яны паказвалі цяжкія выпрабаванні, якія выпалі на долю савецкіх людзей, і гераізм народа ў барацьбе з ворагам. Янка Купала, напрыклад, напісаў верш «Хлопчык і лётчык на вайне», Э. Агняцвет выдала зборнік вершаў «Міхасёк» (на рускай мове), з’явіліся вершы, паэмы і апавяданні А. Куляшова, П. Вроўкі, М. Лынькова, К. Чорнага.
У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе развіццё беларускай дзіцячай літаратуры ішло ў напрамку яе далейшага тэматычна-жаправага ўзбагачэння, павышэння ідэйна-мастацкага ўзроўню. Найбольшую ўвагу пісьменнікаў прыцягвала тэма Вялікай Айчыннай вайны. Шырокую папулярнасць атрымала кніга «Ніколі не забудзем» (1948) — зборнік пісьмаў-успамінаў дзяцей, якія перанеслі жахі вайны. Тут расказваецца пра злачынствы фашыстаў на беларускай зямлі, здзекі над дзецьмі ў канцэнтрацыйных лагерах («Страшны дзень», «У няволі», «У Нямеччыне» і інш.), пра мужнасць савецкага народа, у тым ліку і дзяцей («Мая дапамога», «Узрыў выпікі» і інш.). Кніга «Ніколі нс забудзем», як адзначыў Я. Колас у
прадмове да яе, гучыць грозным абвінаваўчым актам фашызму і ўсім тым сілам, што імкнуцца развязаць новую вайну.
Вельмі папулярнай у пасляваенны час была паэма А. Астрэйкі «ГІрыгоды дзеда Міхеда», напісаная яшчэ ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1942 — 1944). У 1959 г. яна выйшла ў новай, дапрацаванай рэдакцыі. Паэма створана на фальклорнай аснове, у ёй па-майстэрску выкарыстаны казачныя элементы, у ііростай, даходлівай форме апаэтызаваны савецкі чалавек, патрыёт сваёй Радзімы, які мужна змагаецца з фашысцкімі захопнікамі, выходзіць нераможцам у самых складаных сітуацыях.
Тэма апаленага вайной дзяцінства — адна з галоўных у беларускіх пісьменнікаў у першае ііасляваеннае дзесяцігоддзе. Я. Маўр у апавяданні «Максімка» расказвае аб тым, як добры, чулы савецкі воін прыязджае ў дзіцячы дом па свайго сына, а разам з ім забірае ў сваю сям’ю і сірату Максімку. Я. Врыль у апавяданні «Зялёная школа» расказвае аб створанай партызанамі школе для дзяцей франтавікоў. Там вучылася і дзяўчынка Ася, якую выратавалі ад смерці чужыя людзі. У гэтых творах, як і ў многіх іншых, пісьменнікі, паказваючы адносіны да дзяцей, паэтызавалі высакароднасць, глыбокую чалавечнасць, душэўную прыгажосць савецкіх людзей.
Ва ўмовах усеагульнага працоўнага ўздыму першых пасляваенных гадоў вельмі ііашыранВй тэмай дзіцячай літаратуры была тэма працы. Найбольш значны твор гэтай тэматыкі — анавяданне Я. Брыля «Лазунок». Пісьменнік радуецца і хвалюецца разам з Міхасём Лазунком, былым вучнем рамесніцкай іпколы паліграфістаў, якому даручана адказная справа — наглядаць за спраўвасцю друкавання кнігі Я. Коласа «Дрыгва». Захоплены патрыятычным пафасам гэтага твора, Лазунок падумаў аб тым, што і ён мае дачыненне да ўсенароднага подзвігу, і дапусціў тэхнічную памылку, якую палічылі даравальнай, бо зразумелі душэўны стан падлетка.
Асобнае месца ў дзіцячай літаратуры пасляваеннага часу занялі апавяданні Я. Врыля «Ліпа і клёвік», «Жыў-быў вожык», «Сняжок і Волечка»; яны захапляюць юнага чытача глыбокім лірызмам, эмацыянальнасцю, паэтычнасцю вобразаў.
Узбагацілі беларускую дзіцячую літаратуру пасляваеннага перыяду краязнаўчыя нарысы і апавяданні В. Вольскага, аб’яднаныя ў зборніках «Па лясных сцежках» (1948), «У лясах над Бярозай» (1955). Яны знаёмяць юнага чытача з запаведнымі куткамі Беларусі — Белавежскай пушчай, Бярэзінскім заяаведнікам, вучаць разумець і любіць прыроду, родны край, садзейнічаюць выхаванню патрыятычных пачуццяў. В. Вольскі, як і Я. Маўр, паэтызуе родную зямлю, успрымае прыроду і навакольны свет так радасна і ўсхвалявана, як і вядомыя рускія пісьменнікі М. Прышвін, Б. Жыткоў, В. Біянкі.
У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе распрацоўвалася таксама тэма мінулага, пра што сведчаць аўтабіяграфічная ановесць Я. Маўра «Шлях з цемры» (1948) і аповесць А. Якімовіча. «Базылёў курган» (1954).
Пасііяхова развіваецца ў пасляваенныя гады паэзія для самых
маленькіх чытачоў; адметнай якасцю яе, як і тагачаснай прозы, быў высокі грамадзянскі нафас. Выходзяць з друку зборнікі вершаў Э. Агняцвет «Васількі» (1947), «Ля піянерскага кастра» (1952), А. Вялюгіна «Галубы» (1949), А. Вольскага «Маленькім сябрам» (1955) і інш.
Выкарыстоўваючы традыцыі вуснай народнай творчасці, некаторыя пісьменнікі ствараюць для маленькага чытача займальныя казкі. 3 улікам спецыфікі дзіцячага ўспрымання напісаны казкі «Вавёрчына гора» (1947) В. Віткі, «Ехаў Бай» (1952), «Быль пра злога Сухавея» (1952), «Конь і леў» (1953), «Як вясна прыйшла» (1953) М. Танка. Сваімі творамі паэты выхоўваюць у дзяцей любоў да прыроды, вучаць разумець адвечныя нраблемы дабра і зла, развіваюць эстэтычныя пачуцці.
Сучасны этап у развіцці дзіцячай літаратуры пачынаецца з другой палавіны 50-х гг. Пад уздзеяннем значных грамадска-сацыяльных падзей у краіне ў ёй, як і ў літаратуры ўвогуле, паглыбіўся гуманістычны пачатак, пашырыліся тэматычныя далягляды. Асноўны.мі яе жанрамі сталі аповесць і апавяданне пра даўнюю і блізкую гісторыю.
Новымі творамі ііапоўнілася беларуская дзіцячая Ленініяна. У іх выяўляецца новы падыход да распрацоўкі ленінскай тэмы. Калі раней пісьменнікі паказвалі асобныя перыяды ў жыцці Леніна (як, напрыклад, 3. Бядуля ў апавяданні «У шалашы»), то цяпер яны імкнуцца да ўсебаковага мастацкага ўвасаблення велічнай асобы Ільіча, паказваючы яго дзейнасць на шырокім гістарычны.м фоне. Напрыклад, запавяданняў II. Ткачова (зборнікі «Вішнёвая квецень», 1965, «Самае галоўнае», 1977) перад юным чытачом паўстае вобраз Леніна як палымянага рэвалюцыянера, стваральніка першай у свеце сацыялістычнай дзяржавы, мудрага правадыра і самага чалавечнага чалавека, уважлівага, добразычлівага ў адносінах да людзей, асабліва да дзяцей.
Ленінскай тэме прысвечаны таксама аповесці I. Шамякіна «Браняпоезд «Таварыш Ленін» і «Нершы генерал», апавяданні В. Хомчанкі («Дарагі падарунак», «Збанок малака», «Гульня ў снежкі», «Баравікі», «Чырвоны мак» і інш.), Я. Бягансжай («Пашына радасць», «Мінькаў заяц» і інш.).
Адным з леншых твораў пра Леніна, адрасаваных дзецям, з’яўляецца паэма А. Вялюгіна «Вецер з Волгі», адзначаная Літаратурнай прэміяй імя Янкі Купалы. Паэма выйіпла ў 1963 г., а новы варыянт з дапаўненнямі і зменамі апублікаваны ў 1968 г. Паэт хацеў, па яго ўласных словах, выявіць у Леніне-юнаку рысы будучага «арганізатара Кастрычніцкага штурму». I гэта яму ўдалося. У творы праўдзіва перададзены каларыт эпохі (апошняе дзесяцігоддзе XIX ст.), у якую арганічна ўпісаны вобраз маладога Ільіча, глыбока раскрыты працэс фарміравання характару і светапогляду будучага нравадыра. Паэма кранае юнага чытача лірычнай узнёсласцю, рамантычнай акрыленасцю. Яна нібы саткана з яркіх, дынамічных сцэн і эпізодаў.
Важнае значэнне ў выхаванні падрастаючага пакалення маюць творы гісторыка-рэвалюцыйнай тэматыкі. Да такіх твораў належыць цыкл аповесцей А. Якімовіча «Адкуль ліха на свеце» (І962), «Канец
сервітуту» (1968), «Кастусь Каліноўскі» (1971), «Цяжкі год» (1975). У сваёй тэтралогіі нісьменнік узнавіў працяглы перыяд народнай гісторыі, паказаў доўгую і нялёгкую барацьбу заняволсных людзей за свабоду, супраць прыгнёту і эксплуатацыі. Аўтар засяродзіў увагу і на вельмі важнай для сучаснай літаратуры праблеме — пераемнасці лёсу пакаленняў.
Сярод твораў, у якіх раскрываецца працэс духоўнага ўзмужнення падрастаючага пакалення, асобае месца належыць тэтралогіі А. Васілевіч «Пачакай, затрымайся...» (1972), адзначанай Дзяржаўнай прэміяй БССР у 1976 г. Пісьменніца праўдзіва паказала жыццёвы шлях сваёй гераіні Ганькі Гурновіч, лёс якой цесна звязаны з жыццём краіны перыяду індустрыялізацыі і калектывізацыі.
Творы А. Якімовіча і А. Васілевіч не толькі адкрываюць новую старонку ў развіцці жанру аўтабіяграфічнай аповесці, але і сведчаць пра паглыбленне псіхалагізму ў прозе для дзяцей на сучасным этапе, паспяховае авалоданне пісьменнікамі традыцыямі, якія былі закладзены ў дзіцячай літаратуры Я. Коласам і Я. Маўрам.
Высокія грамадзянскія, патрыятычныя пачуцці выхоўваюцьу дзяцей творы пра Вялікую Айчынную вайну. На сучасным этапе ііісьменнікі па-ранейшаму надаюць вялікую ўвагу паказу гераізму дзяцей у гады вайны. Юным тероям-партызанам прысвечаны створаныя на дакументалыіым матэрыяле нарысы, што ўваходзяць у серыю «3 арлінага племя»: «Коля Гойшык» (1971) В. Шымука, «Дзеці крэпасці» (1973) А. Махнача, «Я'вярнуся, мама» (1977) Д. Слаўковіча і інш. Напісаныя ў рознай творчай манеры, нарысы, аднак, маюць агульнае: іх аўтары імкнуцца раскрыць духоўную прыгажосць і веліч „одзвігу юных герояў у зацятай барацьбе з фапіызмам, каб тым самым садзейнічаць выхаванню сённяшняга падрастаючага пакалення ў духу самаахвярнай адданасці Радзіме, вернасці камуністычным ідэалам.
У сучаснай аповесці пра Вялікую Айчынную вайну раскрываецца драматызм становішча, паказваюцца вытокі гераізму савецкіх людзей. Пры гэтым пісьменнікі пазбягаюць знешняй займальнасці, неверагоднасці ў развіцці падзей. На рэальнай жыццёвай аснове створаны аповесці Г. Васілеўскай «Маланка ўначы» (1963) і «Малюнак на снезе» (1969), Г. Бураўкіна «Тры старонкі з легенды» (1971) і інш. Балючыя ўспаміны дзяцінства, апаленага вайной, ляглі ў аснову дылогіі I. Сяркова «Мы з Санькам у тыле ворага» (1968) і «Мы — хлоііцы жывучыя» (1970). У гэтых аповесцях пісьменніку ўдалося стварыць цікавыя вобразы няўрымслівых, жыццярадасных падлеткаў Івана і Санькі, якіх вайна прымусіла ўзяць у рукі зброю і бараніць с.вой родны дом, сваю Радзі.му, змагацца з лютым ворагам. Выкарыстоўваючы лірычныя і гумарыстычныя фарбы, 1. Сяркоў пераканальна паказаў сяброўскую вернасць, палымяны патрыятызм дзяцей, выхаваных на высокіх ідэалах нашага грамадства.
На сучасным этапе проза для дзяцей усё больпі абапіраецца на публіцыстыку, піто дае добры плён. Яскравае сведчанне — зборнікі нарысаў В. Вольскага «Падарожжа па краіне беларусаў» (1968) і «Палессе» (1971). Гэта — своеасаблівыя мастацкія экскурсы ў міну-
лае і сучаснае напіай краіны. I Іісьменнік знаёміць дзяцей здзейнасцю Сымона Буднага і Францыска Скарыны, М. В. Фрунзе і В. Г. Кнорына, расказвае пра прыроду Палесся, пра яго выдатных людзей.
Своеасаблівы эмацыяналыіа-ўзнёслы сказ пра Беларусь уяўляе сабой нарыс У. Караткевіча «Зямля пад белымі крыламі» (1977), у якім аўтару хацелася, па яго ўласным прызнанні, даць юнаму чытачу «ключ ад нашага дома» — дапамагчы пазнаць Радзіму. Пісьменнік наказаў хараство роднай зямлі, веліч яе ратнай і працоўнай славы, багацце культурных традыцый народа, уславіў сённяшні дзень Беларусі.
1 Іазнавальнае і глыбока патрыятычнае значэнне маюць аповесці У. Дубоўкі «Жоўтая акацыя» (1967) і «Ганна Алелька» (1970), нрасякнутыя глыбокім роздумам надвысокім іірызначэннем чалавека на зямлі. Яны вучаць падрастаючае пакаленне шанаваць бацькоўскую спадчыну, памнажаць багацці сваёй айчыны.
Значна паглыбіўся ў сучаснай дзіцячай літаратуры маральнаэтычны пачатак. Асаблівую ўвагу пісьменнікі ўдзяляюць падлеткам, дзецям таго ўзросту, калі яны фарміруюцца як асоба. Героі аповесцей II. Кавалёва («Лёпька Гром», 1961), Я. Радкевіча («Пешшу праз Галактыку», 1984), апавядання А. Васілевіч («ІПурка Рэмзікаў», 1957), напрыклад, пастаўлены ў складаныя жыццёвыя абставіны, якія вымушаюць іх задумацца над сэнсам жыцця, шукаць сваё месца ў ім. У гэтых творах вырашаецца праблема ўзаемаадносін дзяцей і дарослых, малююцца вобразы людзей, піто сталі сапраўднымі настаўнікамі моладзі. Такім мудрым выхавацелем моладзі часта выступае і сам аўтар, які знаёміць яе з прынцыпамі народнай маралі і этыкі (зборнік апавяданняў У. Дубоўкі «Пялёсткі», 1973).
Выразна выяўляецца ў сучаснай іірозе д ія дзяцей лірыка-эмацыянальная тэндэнцыя, увага да ўнутранага евету юнага героя. Такая тэндэнцыя стала прыкметнай ужо ў другой палавіне 50-х гг. Цікавыя ў гэтым іілане творы I. Навуменкі (аповесць «Вайна каля Цітавай копанкі», 1959), П. Місько (аповесці «Навасёлы», 1972 і «Прыгоды Бульбобаў», 1977). Глыбінёй псіхалагічнага аналізу вызначаюцца апавяданні Янкі Брыля («Туга», «Вясёлая падсада» і інш.), У. Юрэвіча («Нястрашны страх», «Дзе начуе сонца»), Б. Сачанкі («Хлеб», «Кошык малін»), В. Гарбука («Горадбез папугайчыкаў»).
Многія пісьменнікі звяртаюцца да тэмы працы, паказваюць дзяцей руплівымі гаспадарамі сваёй краіны (апавяданні А. Якімовіча, А. Васілевіч, В. Хомчанкі, П. Рунца, А. Пальчэўскага), праяўляюць цікавасць да жыцця школьнікаў, іх клоііатаў, радасцей і трывог (А. Васілевіч, Т. Хадкевіч, Д. Слаўковіч).
lie абмінае сучасная літаратура і такую важную праблему, як чалавек і прырода. Матывы дабрыні, чуласці ў адносінах да іірыроды гучаць у апавяданнях В. Хомчанкі («Салдацкая крыніца», «Венікі»), А. Васілевіч («Калінавая рукавічка», «Вожык», «Браты-артысты»), II. Кавалёва («Жыві сабе, зайчык»), А. ІІальчэўскага («Ліпка»), I. Грамовіча («Жаваранак»), М. Даніленкі («Журка»), II. Рунца («Лёнева таполька»), М. Гамолкі («Васілёва бярозка») і інш. Літара-
тура, прысвечаная роднаму краю, яго прыродзе, вучыць маленькіх чытачоў не толькі пазнаваць прыгажосць навакольнага свету, але і берагчы, ахоўваць іірыроду, клапаціцца аб гэтым народным багацці. Паказ адносін юных герояў да прыроды дае пісьменнікам магчымасць паўней раскрыць іх духоўны свет.
Сучасная дзіцячая паэзія параўнальна з паэзіяй даваеннага перыяду і першага пасляваеннага дзесяцігоддзя вызначаецца болыпай тэматычнай разнастайнасцю, ііазнавалыіай з.мястоўнасцю. У чытанне дзяцей увайшлі вершы вядомых паэтаў П. Броўкі, П. Глебкі, II. Панчанкі, М. Танка, А. Пысіна. Для маленькага чытача пішуць В. Вітка, С. Шушкевіч, Э. Агняцвет, II. Гілевіч, К. Кірэенка, С. Грахоўскі, Р. Варадулін, I. Муравейка, II. Прануза. А. Лойка, М. Чарняўскі, В. Лукша, А. Грачаяікаў і іншыя паэты. Яны шукаюць новыя мастацкія сродкі для больш поўнага і глыбокага раскрыцця псіхалогіі юнага героя, вучаць свайго чытача вобразна, эмацыянальна ўспрымаць з’явы жыцця.
Для сучаспай дзіцячай паэзіі характэрна творчае развіццё фальклорных традыцый на якасна новай аснове. Фальклор, напрыклад, з’яўляецца той невычэрпнай крыніцай, якая жывіць паэзію В. Віткі. Ён піша казкі, вершы, калыханкі, загадкі, напаўняючы гэтыя традыцыйныя жанры дзіцячага фальклору новым, сучасным зместам (зборнікі «Чытанка маляванка», 1971; «Ладачкі-ладкі», 1977; «Мы будуем метро», 1979). Творы яго надзвычай эмацыянальныя, вызначаюцца даверлівасцю інтанацый, высокай наэтычнай культурай. В. Вітка пазбягае рытарызму, напышлівасці, ніколі не збіваецца на маралізатарства.
Плённа працуе на ніве дзіцячай паэзіі старэйшая беларуская паэтэса Э. Агняцвет. Яна паказвае хараство прыроды («Водгулле»), знаёміць з гісторыяй роднага краю («Конка», «Запаветны домік»), распрацоўвае інтэрнацыянальную тэму («Край сяброў маіх»). Ёсць у яе паэзіі і гумарыстычныя вершы (зборнік «Доктар Смех», 1977).
Шмат піша для дзяцей С. Шушкевіч. Яго вершы і казкі апошняга часу склалі кнігі «Едзе страшная Яга» (1985) і «Казёл на верталёце» (1987). Як і іншыя паэты, С. Шушкевіч адкрывае юнаму чытачу таямніцы прыроды, выхоўвае павагу да чалавека працы, абуджае пачуццё прыгожага.
ІІаэтычныя творы Р. Барадуліна прымушаюць дзяцей прыслухоўвацца да мелодыкі роднага слова, да рытму верша, актывізуюць іх мысленне. Здольнасць паэта «гуляць словам і ў слове» асабліва ярка праявілася ў вершах і казках, што ўвайшлі ў зборнік «Ці пазяхае бегемот?» (1981).
Адметнымі жанравымі і тэматычнымі пошукамі вызначаецца паэзія А. Вольскага. Паэт вучыць дзяцей уважліваму, клапатліваму стаўленню да ўсяго жывога, вядзе з ім шчырую размову пра сумленнасць і сяброўства (зборнікі «Сонца блізка ўжо зусім», 1984; «Дабяруся да нябёс», 1985).
Праблемы патрыятычнага, інтэрнацыянальнага, маральна-этычнага выхавання дзяцей узнімаюцца ў вершах П. Броўкі, П. Панчанкі,
Н. Гілевіча, С. Грахоўскага, А. Грачанікава, I. Муравейкі, В. Лукшы, Д. Бічэль-Загнетавай і іншых паэтаў.
Беларускія паэты надаюць вялікае значэнне ў выхаванні дзяцей жанру загадкі. Бясспрэчныя эстэтычныя вартасці маюць загадкі В. Віткі, Э. Агпяцвет, Е. Лось. У традыцыях фальклору створаны афарыстычныя загадкі Н. Гілевіча (зборнікі «Сіні домік, сіні дом», 1961; «Загадкі», 1971). Бачыць паэзію ў звычайных, знаёмых рэчах і з’явах вучаць пабудаваныя на каламбурах загадкі Р. Барадуліна («Незвычайны горад», 1981). Цікавыя загадкі пра раслін, звяроў, птушак у паэта В. Зуёнка (зборнік «Сонечны клубочак», 1972).
Сярод разнастайных жанраў сучаснай дзіцячай паэзіі значнае месца займае літаратурная казка. Сапраўдным майстрам гэтага жанру з’яўляецца У. Дубоўка. Героі казак У. Дубоўкі не фантастычныя істоты, а звычайныя людзі, птушкі, звяры, якія набываюць чарадзейную сілу дзякуючы працавітасці, розуму, дабрыні: «Айога» (1958), «Чые рукі прыгажэйшыя?» (1958), «Кветкі — Сонцавы дзеткі» (1959), «Хто дужэйшы?» (1959), «Як сінячок да сонца лётаў» (1959) і інш.
Шмат фантазіі, выдумкі ў казках В. Віткі «Буслінае лета» (1957), «Казка пра цара Зубра» (1959), «ППШ» (1962), «Азбука Васі Вясёлкіна» (1963), М. Лужаніна «Хто робіць пагоду» (1960), Л. Прокшы «Незвычайныя прыгоды хлопчыка Бульбінкі» (1973), А. Лойкі «Як Тоня рэха шукала» (1962), А. Вольскага «Што такое мікра тое» (1971). 3 улікам асаблівасцей дзіцячага ўзросту напісаны казкі С. Шушкевіча «Хворы жораў» (1957), «Камар-брынкун і жаба-квакуха» (1959), «Пра Лісу-хітруху і добрых сяброў Мядзведзя, Зайца і Пеўня» (1960) і інш. У іх аўтар праз вобразы звяроў, птушак, удала створаныя камічныя сітуацыі выкрывае недахопы, уласцівыя асобным людзям,— самахвальства, сквапнасць, хітрасць. Казкі С. Шушкевіча прывіваюць дзецям павагу да чалавека працы, выхоўваюць таварыскасць. Займальную, дасціпную казку «Быліна пра касмічнае яадарожжа Мураша Бадзіні» (1969) напісаў М. Танк.
Беларуская дзіцячая літаратура на сучасным этапе мае пэўныя набыткі ўжанры паэмы. Высокім гуманістычным пафасам вызначаюцца паэмы Э. Агняцвет «Васіль Сяргеевіч» (1978), «Будзем сябраваць» (1979), прысвечаныя падзеям Вялікай Айчыннай вайны. Услаўляючы подзвігі савецкіх людзей, паэтэса вучыць юнае пакаленне любіць сваю Радзіму, шанаваць слаўныя традыцыі народа, высока цаніць наша мірнае шчаслівае жыццё. Гераічная тэма знаходзіць увасабленне і ў паэмах К. Кірэенкі «Урачыстая песня» (1965), А. Пысіна «Кавылёк» (1966). Пра юных герояў-нартызан расказаў М. Чарняўскі ў дакументальных паэмах «Навечна з сонцам», «Шчымлівая зорка», «Сын Ііаліка», што ўвайшлі ў зборнік «Навечна з сонцам» (1986). Адпак жанр паэмы для дзяцей усё ж развіваецца недастаткова інтэнсіўна.
Пэўнае месца ў сучаснай дзіцячай літаратуры займае драматургія. Некалькі гераічных п’ес напісалі А. Махнач («Шпачок», 1963; «Гаўрошы Брэсцкай крэпасці», 1969), В. Зуб («Марат Казей», 1963; «Юнацтва рыцара», 1972). У тэатрах рэспублікі пастаўлены п’есы А. Вярцінскага («Дзякуй, вялікі дзякуй», «Скажы сваё імя, салдат»),
Г. Каржанеўскай («Іван Світаннік»), П. Макаля і А. Вольскага («Званы твайго лёсу») і іншых пісьменнікаў. Аднак у драматычных творах для дзяцей школьнае, піянерскае жыццё не знаходзіць япічэ глыбокага мастацкага ўвасаблення; аўтарам п’ес не ўдалося стварыць цікавы вобраз іпкольніка-яадлетка, раскрыць складаны працэс фарміравання яго характару.
Поспехі беларускай дзіцячай літаратуры ў адлюстраванні разнастайных жыццёвых з’яў сучаснай і мінулай рэчаіснасці відавочныя; яна стала дзейсным сродкам камуністычнага выхавання падрастаючага пакалення.
ВУСНАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ
Першае знаёмства чалавека з народна паэтычнай творчасцю адбываецца ў маленстве, калі ён чуе няшчотную мацярынскую калыханку. Паступова песня маці ўводзіць дзяцей у навакольны свет, абуджае іх дрэмлючую фантазію, фарміруе элементарныя этычныя погляды. «Слухаючы такую песню,— зазначае Н. Гілевіч,— гэтую адвечную і неўміручую песню матчынай любві,— міжволі думаеш: можа быць, менавіта адсюль, вось з такой калыханкі, з яе самай простай і самай геніяльнай на зямлі мелодыі і яачынаецца Чалавек» (Гілевіч Н. Наша родная яесня. Мн„ 1968, с, 173). Першыя рухі дзяцей таксама суправаджаюць песні — пацешкі, забаўлянкі, пястушкі. 1х спяваюць пры гульні дзяцей з пальчыкамі («Сарока-варона»), з ручкамі («Ладушкі-лады»), з ножкамі («Кую-кую ножку»), Падрастаючы, дзеці самі пачынаюць спяваць, прыгаворваць лічылкі, якія нясуць ім весялосць, радасць у гульні. Каіятоўны духоўны пажытак даюць малым народныя афарыстычныя жанры — загадкі, прыказкі, прымаўкі. Яны выхоўваюць назіральнасць, вынрацоўваюць кемлівас.ць, фарміруюць эстэтычны густ. Асабліва паяулярнымі ў дзяцей усіх узростаў з’яўляюцца казкі, якія ўзніклі яшчэ ў глыбокай старажытнасці і перадаюцца з ііакалення ў пакаленне, даносячы нашчадкам мудры жыццёвы вопыт парода. 3 глыбінь яародных выйшла многа таленавітых майстроў-казачнікаў. Такімі даравітымі казачнікамі былі Рэдкі (каля 1795— каля 1910) з сяла Вялікі Рожан Слуцкага ііавета і Іван Азёмша (1851 — 1916) з вёскі Лучыцы Мазырскага павета Мінскай губерні, ад якіх вядомы фалькларыст і этнограф А. Сержпутоўскі занісаў 70 твораў. Вывучэнне і збіранне казачнага эпасу яачалося ў XIX ст. Асабліва плённай у гэтым кірунку была дзейнасць фалькларыстаў II. Шііілеўскага, П. Шэйна, Е. Раманава, М. Федароўскага, Я. Карскага; да іх запісаў вучоныя звяртаюцца і сёння. Каб дзецьмі лепш успрымаліся казкі, ііісьменнікі іх літаратурна апрацоўваюць, беражліва, ашчадна абыходзячыся з гэтым каштоўным скарбам. Выйшлі зборнікі народных казак у апрацоўцы Якуба Коласа, А. Якімовіча. На аснове народных матываў, сюжэтаў стварылі літаратурныя казкі М. Вагдановіч, 3. Бядуля, Я. Колас, У. Дубоўка, М. Танк, А. Якімовіч, В. Вітка і іншыя пісьменнікі.
КАЛЫХАНКІ
СШ, ДАЧУШКА, СПІ
Спі, дачушка, спі Ды аб долі сні. Маці будзе калыхаці, Будзе песеньку спяваці. Расце ў жыце кветка, Кветка васілёчак.
Расце маё дзіцятка Ў ясненькі дзянёчак. Жыта зжалі, кветка звяла. Па дзянёчку змрок.
Адыдзі ты, доля злая, Ад майго дзіцяці ўбок.
А ТЫ, КОЦІК, HE ХАДЗІ
А ты, коцік, не хадзі Да малюльку не будзі. Малюлька малая, Няхай спіць, гуляе.
ЛЮЛІ ЛЮЛІ-ЛЮЛІ,
Люлі-люлі-люлі, Пайшоў кот па дулі, Адмарозіў лапку, Прыйшоў грэцца ў хатку. Недзе кату дзецца, Лапачцы пагрэцца, Ўзлез бы на палаткі, Дык баіцца бабкі. Палез бы ён вышкі, Дык баіцца мышкі. Там мышы дурэлі, Кату хвост ад’елі.
Пайшоў каток у лясок, Знайшоў каток паясок, А котачка адняла Ды дзіцяці аддала.
Пайшоў каток пад масток, Злавіў рыбку за хвасток. Ці самому з’есці, Ці дзіцяці несці?
Думаў каток, думаў,
Думаў ды надумаў:
I сам разок укушу, I дзіцяці занясу.
ЛЮЛІ-ЛЮЛІ-ЛЮЛІ
Люлі-люлі-люлі, Прыляцелі куры, Сталі сакатаці, Трэба куркам даці. Даці, даці грэчкі, Каб няслі яечкі. Куркі грэчкі не ядуць Ды яечак не нясуць. Даці, даці ппіаніцы Да з новенькай дайніцы.
Куркі пшаніцу паядуць I яечак нанясуць.
Даці куркам жыта, Будзе курка сыта. Люлі-люлі, дзеткі, Маленькія кветкі.
Люлі-люлі-люлі, Ўсе дзеткі паснулі. Люлі-люлі-люлі, Ўсе дзеткі паснулі.
БАЮ-БАЮ-БАЮ-БАЙ
Баю-баю-баю-бай, He лажыся ты на край. Прыйдзе шэранькі ваўчок, Схопіць Нінку за бачок I пацягне у лясок Пад малінавы кусток.
ЗАБАЎЛЯНКІ
САРОКА-ВАРОНА
Сарока-варона
Дзеткам кашку варыла, На прыпечку студзіла. Гэтаму дала, гэтаму дала. Гэтаму дала, гэтаму дала,
А гэтаму — не дала:
— А ты, мал, круп не драў, Вады не насіў, дзяжы не мясіў. Ідзі, малы, па вадзіцу, Табе кашка на паліцы
У маленькай чарапіцы.
ЛАДУ-ЛАДУ ЛАДКІ
Ладу-ладу-ладкі, Пабіліся бабкі За камочак цеста Ды пасярод места;
Селі ў запечку, З’елі перапечку. Засталіся кроіпкі 1х паелі кошкі.
КУЮ-КУЮ НОЖКУ
Кую-кую ножку, Паеду ў дарожку, Дарожка крывая, Кабылка сляпая, На дарожцы слізка, А дамоў няблізка.
ГОП-ГОП, І-ГА-ГА
Гоп-гоп, і-га-га.
На буланцы едзе Янка, Паўтараста рублей санкі, Пяцьдзесят рублей дуга. А кабылка паўрубля.
Гоп-гоп, і-га-га.
П EC HI
ЗАЙЧЫК МАЛЕНЬКІ
— Зайчык маленькі, Чым ты жывенькі?
— Я і сам дзіўлюся, Чым я жыўлюся. Пасадзіў капусту Hi рэдка, ні густа. Пайду я рана, Капуста парвана, Пайду я позна, У капусце росна.
ПЕРАПЕЛАЧКА ЛЕТАВАЯ
— Перапёлачка летавая, Дзе ты зіму зімавала?
— У крыніцы зімавала, А летавала ў пшаніцы, Зімавала — воду піла, А летавала — пшаніцу ела.
ЗАКЛІЧК!
ІДЗІ, ІДЗІ, ДОЖДЖЫКУ
Ідзі, ідзі, дожджыку, Звару табе боршчыку. Пастаўлю пад елкаю, Накрыю талеркаю, Сама пакаштую, Цябе пачастую.
БОЖАЯ КАРОУКА
Божая кароўка, Што заўтра будзе — Дождж ці пагода, Пень ці калода?
Пагода — ляці, Дождж — сядзі.
ЛІЧЫЛКІ
РАЗ, ДВА, ТРЫ, ЧАТЫРЫ
Раз, два, тры, чатыры, Кошку грамаце вучылі: He чытаць, не пісаць, А за мышкамі скакаць.
КАЦІЛАСЯ ТОРБА
Кацілася торба 3 вялікага горба. А ў той торбе Хлеб, паляніца. 3 кім ты хочаш Падзяліцца?
ЭНІКІ-БЭНІКІ
Энікі-бэнікі, Елі варэнікі. Энікі-бэнікі. Клёц!
ПРЫКАЗКІ / ПРЫМАЎК!
Ленін навучыў, каб народ шчасліва жыў. Па-ленінску жыць — Радзіме служыць.
Партыі слова — усіх поспехаў аснова.
Каб добра жыць, партыя вучыць шчыра рабіць.
Няма смачнейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы.
У сваім краі, Як у раі.
Той бацькаўшчыну любіць, хто ёй сумленна служыць.
Птушцы — воля, чалавеку — мір.
Сам гінь, а таварыша выручай.
Адным пальцам і гузік цяжка зашпіліць.
Чалавек без працы, што птушка без крылаў.
Сёння зробіш — заўтра як знойдзеш.
Узяўся за гуж — не кажы, што не дуж.
Рэпіатам вады не наносіш.
Гультай за работу — мазоль за руку.
I шыла, і мыла, і ткала, і прала — і ўсё языком.
Шануй бацьку з маткаю: другіх не знойдзеш.
Пры сонейку цёпла, пры матцы добра.
Навука даражэй за ўсякае багацце.
Хто толькі сам сябе любіць, таго ніхто не любіць.
Умеў памыліцца, умей і направіцца.
Колас, што зярнят не мае, угору лоб задзірае.
Праўда даражэй за гроіпы.
Чалавек без друга, што яда без солі.
ЗАГАДКІ
Поле не змерана, авечкі не лічаны, пастух рагаты. (Неба, зоркі, месяц)
Два браты глядзяць у ваду, а ніколі не сойдуцца.
( Берагі)
Стукае, грукае, а нідзе яго не відаць.
( Г ром)
Адзін лье, другі п’е, трэці расце.
(Дождж, зямля, трава)
Брат сястру даганяе, а сястра ад брата ўцякае.
(Дзень і ноч)
Зімой і летам адным цветам.
(Елка, хвоя)
Вясна нрыгрэе, шубу падзене; зіма наступае, шубу скідае. (Лісцёвае дрэва)
Што чалавеку самае дарагое?
( Радзіма)
Без языка жыве, не есць, не п’е, а гаворыць.
( Радыё)
Як тая рэч завецца, што цэлы год лічыць і ніколі не саб’ецца? ( Каляндар)
КАЗКІ
ДЗІВА'
Пайшоў адзін бедны чалавек у свет шукаць сабе якога-небудзь спосабу. Пакінуў сваю хату і жонку.
— Знайду які спосаб, вярнуся дадому; а не знайду — жыві як хочаш,— кажа ён жонцы, выходзячы з хаты.
Ідзе ён дзень, ідзе другі і прыходзіць у лес. Стаіць у лесе хатка. А ўжо быў надвячорак. у лесе ііачынала цямнець.
«Дай,— думае чалавек,— зайду паначую тут». Пастукаў у акенца.
— Хто там? — пытае нехта з хаты.
— Падарожны.
— Што табе трэба?
— Будзьце ласкавы, нусціце паначаваць.
Адчыніліся дзверы. Увайшоў падарожны ў хату. Бачыць — у хатцы пуста, але чысценька. У куце стаіць толькі адзін стол і дзве лаўкі. А за сталом сядзіць дзядок старэнькі.
— Сядай,— кажа дзядок.
Сядзяць яны, гамоняць. Сядзяць гадзіну і другую. А нашаму падарожнаму есці хочацца, а на стале ні скарыначкі хлеба.
Вось дзядок і кажа:
Ну, мый, брат, рукі ды за стол садзіся, бо бачу — ты есці хочаш.
Памылі яны рукі і за стол населі.
Вось дзядок кажа:
— Дзіва, ідзі ў хату жыва!
Увайшоў у хату індык.
— Сячыся, рубайся, у гаршчок накладайся, да агню прыстаўляйся і на стол падавайся!
Індык сам зарэзаўся, сам аскубся, да агню прыставіўся, зварыўся і на стол падаўся.
— Еш,— кажа дзядок,— толькі касцей не грызі.
З’елі яны ўсё мяса, косці налажылі на стол, а дзядок кажа:
— Дзіва, збірайся ды за парог выбірайся!
Дзіва сабралася, саскочыла са стала і пайшло за парог.
Пазірае падарожны і дзівіцца.
Вось,— кажа,— каб мне такое Дзіва! Прадай ты мне яго, дзедка.
— Я не нрадаю нікому за грошы, а добрым людзям і так аддаю.
I падарыў гэта Дзіва чалавеку. Узяў бедны чалавек індыка пад паху і пайшоў дадому.
Рада жонка, што яе чалавек вярпуўся, а ён кажа:
— Вось прынёс я Дзіва, ты толькі паглядзі. што тут будзе. Пакладзі дроў у печ, а сама за стол садзіся.
Наклала жонка ў печ дроў і села за стол, а гаспадар кажа: — Дзіва, ідзі ў хату жыва!
Уваходзіць індык.
1 Казка даецца ў апрацоўцы Якуба Коласа.
— Сячыся, рубайся, у гаршчок накладайся, да агню прыстаўляйся, на стол падавайся!
Дзіва само зарэзалася, аскублася, палажылася ў гаршчок, прыста вілася да агню, зварылася і на стол падалося.
З’елі яны ўсё мяса, а косці на стол палажылі.
— Дзіва, збірайся і за парог выбірайся!
Сабрала яно ўсе свае косці, саскочыла са стала і пайшло ў сенцы.
Пажыў так чалавек з жонкаю дзён колькі, а Дзіва карміла іх. Выйшлі дровы. Паехаў гаспадар у лес дровы секчы.
Прыходзіць non да яго жонкі.
— Чуў я, што ў вас нейкае Дзіва ёсць. Ці не ад духа злога яно? пытае жанчыну non.— Пакажы мне яго.
— Сядайце, бацюшка, за стол, яно зараз увойдзе.
Селі.
— Дзіва, ідзі ў хату жыва!
А Дзіва не слухае.
Узяла жонка качаргу.
— Вось я ж табе! — ды па Дзіву качаргою! Прырасла качарга да Дзіва, а жанчына да качаргі.
Крычыць яна як можа:
— Ой, бацюшка! Памажы ад качаргі адарвацца!
Падышоў поп і гаворыць:
— Ды што гэта такое?
Узяўся бабу ратаваць і сам прырос.
Прыходзіць дзяк і кажа:
— Бацюшка! Што вы так доўга седзіцё! Абедню трэба служыць.
— Вачыш ты, бяда якая, ад качаргі не магу адарвацца.
— А бадай вам смешна было! — сказаў дзяк і хацеў папа адарваць, ды і сам да яго прырос.
Прыйіноў званар папа ратаваць і сам да яго прырос.
— Чаго вы паляпіліся тут? — спытаў, прыйшоўшы, царкоўны стараста і хацеў памагчы. Але як дакрануўся да папа, дык і сам прырос.
Прыйшла пападдзя, a non крычыць:
— He бярыся за качаргу, бо і ты прырасцеш! Бяжы пакліч шантуху, каб памагла пам!
Пабегла матушка шаптуху клікаць. Прыйшла шаптуха. Шаптала, шаптала, узялася за качаргу і сама прырасла. Мітусяцца яны, як мухі каля гаршка. А тут Дзіва з месца зрушылася, усіх на двор пацягнула, з двара на вуліцу. Павыбягалі людзі на вуліцу, пазіраюць, адны смяюцца, другія ўздыхаюць. Кінуліся адны ў званы званіць, другія — харугвы браць, папа праваджаць. А Дзіва павалакло ўсіх, хто прырос, у лес. Ідуць цераз грэблю, да мастка надыходзяць. Выскаквае з-пад мастка чорт і кажа папу:
— Калі пусціш за царскія дзверы, то я цябе адарву.
Поп не толькі за царскія дзверы, а і на нрастол абяцае пасадзіць чорта, абы ад качаргі адарвацца памог. Узяўся чорт адрываць папа ад качаргі, ды сам да яе прырос. I павяло іх Дзіва ў лес, туды, дзе гаспадар дровы сек.
Высек гаспадар шэсць дубін, самую тоўстую на чорта, і давай лупіць яго, прыгаворваючы: «А ты чаго тут? А ты чаго тут?» Біў, біў, а потым узяўся за качаргу, чорт і адстаў. Пусціўся ён у лес бегчы, ды так, што цэлую лінію і праламаў. Другую дубіну на папу пабіў. Пусціўся ііоп дадому бегчы, толькі валасы трасуцца і хламіда матаецца. Перабраў гаспадар усіх дубінамі, а сваё Дзіва на воз палажыў і прывёз дадому.
Перастаў тады non Дзівам дзівіцца.
ЗАЙКІНА ХАТКА'
Жылі-былі ў лесе лісічка і зайчык.
Жылі яны непадалёку адзін ад другога. Прыйшла восень. Холадна стала ў лесе. Надумаліся яны хаткі на зіму пабудаваць. Лісічка збудавала сабе хатку з труску-сняжку, а зайчык з труску-пяску. Перазімавалі яны ў новых хатках. Настала вясна, прыгрэла сонца. Лісічкіна хатка растала, а зайкіна стаіць, як стаяла. Прыйшла лісіца ў зайкіну хатку, выгнала зайку, а сама ў яго хатцы засталася. Пайшоў зайка з свайго двара, сеў пад бярозкаю ды плача. Ідзе воўк. Вачыць — зайка плача.
— Чаго ты, зайка, плачаш? — пытае воўк.
— Як жа мпе, зайку, не плакаць? Жылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я з труску-пяску, а яна з труску-сняжку. Настала вясна. Яе хатка растала, а мая стаіць, як стаяла. Прыйшла лісічка, выгнала мяне з мае хаткі і сама ў ёй жыць засталася. Дык вось я сяджу ды плачу.
— He плач, зайка. Пойдзем, я табе памагу, праганю лісічку з твае хаты.
Пайшлі яны. Прыйшлі. Воўк стаў на парозе зайкавай хаткі і крычыць на лісічку:
— Чаго залезла ў чужую хату? Злазь, ліса, з печы, a то скіну, паб’ю табе плечы.
He спалохалася лісічка, адказвае воўку:
— Ой, воўк, сцеражыся: мой хвост, як дубец,— як дам табе, дык будзе канец.
Перапалохаўся воўк ды наўцёкі, і зайку аднаго пакінуў. Сеў зноў зайка пад бярозкай ды горка іілача. Ідзе праз лес мядзведзь. Бачыць — зайчык сядзіць пад бярозай і плача.
— Чаго, зайка, плачаш? — ііытае мядзведзь.
— Як жа мне, зайку, не плакаць? 7Кылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я — з труску-пяску, а яна — з труску-сняжку. Настала вяспа. Яе хатка растала, а мая стаіць, як стаяла. Прыйшла лісічка, выгнала мяне з мае хаткі і сама там жыць засталася. Дык вось я сяджу ды плачу.
— He іілач, зайка: пойдзем, я табе памагу, прагапю лісічку з твае хаты.
1 Казка даецца ў апрацоўчы Якуба Коласа.
Пайшлі яны. Прыйшлі. Мядзведзь стаў на парозе зайкінай хаткі і крычыць на лісічку:
Нашто адабрала ў зайкі хатку? Злазь, ліса, з печы, a то скіну, паб’ю табе плечы.
lie спалохалася лісічка, адказвае мядзведзю:
Ой, мядзведзь, сцеражыся: мой хвост, як дубец,— як дам, дык будзе табе канец.
Спалохаўся мядзведзь ды наўцёкі, і зайку аднаго пакінуў. Зноў пайшоў зайка з свайго двара, сеў пад бярозкаю ды горка плача. Аж бачыць — ідзе праз лес пеўнік. Угледзеў зайчыка, падышоў і пытае: — Чаго, зайка, плачаш?
Ды як жа мне, зайку, не плакаць? Жылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я — з труску-пяску, a яна — з труску-сняжку. Настала вясна. Яе хатка растала, а мая стаіць, як стаяла. Прыйшла лісічка, выгнала мяне з мае хаткі і сама там жыць засталася. Вось я сяджу ды плачу.
— He плач, зайка: я выганю лісу з твае хаткі.
Ой, Пеценька,— плача зайка,— дзе табе яе выгнаць? Воўк гнаў — не выгнаў. Мядзведзь гнаў — не выгнаў.
— А вось жа я выганю. Пойдзем,— кажа пеўнік.
Пайшлі. Увайпюў неўнік у хатку, стаў на парозе, кукарэкнуў, a потым як закрычыць:
Я — пятух-чабятух, Я — пявун-лапатун, На кароткіх нагах, На высокіх пятах. Нясу касу на плячы, Хачу ліску засячы.
А лісічка ляжыць ды кажа:
Ой, певень, сцеражыся: мой хвост, як дубец,— як дам, дык будзе табе канец.
Скочыў пеўнік з парога ў хату ды зноў крычыць:
Я — пятух-чабятух, Я — ііявун-лапатун, На кароткіх нагах, На высокіх пятах. Нясу касу на плячы, Хачу ліску засячы.
1 — скок на печ да ліскі. Дзюбануў лісу ў спіну. Як усхопіцца лісіца ды як пабяжыць вон з зайкінай хаткі, а зайка і дзверы зачыніў за ёю.
I застаўся ён жыць у сваёй хатцы разам з пеўнікам.
РАЗУМНАЯ ДАЧКЛ'
Жыў адзін бедны чалавек з жонкаю. Нарадзілася ў іх дачка. Прыйшлося спраўляць радзіны. А ў чалавека таго ні хлеба, ні да хлеба. Чым гасцей частаваць?
1 Казка даецца ў аіірацоўцы А. Якімовіча.
Пайіпоў бядняк па рэчку па ваду. Аж бачыць — ляжыць у кустах цялушачка. Ды такая слабая, лядашчая, што сама і не ўстане.
Прынёс ён цялушачку дахаты і кажа жонцы:
Давай зарэжам яе: будзе чым гасцей пачаставаць.
Спадабалася жонцы цялушачка — такая рыжанькая ды лысенькая.
— Не,— адказвае яна,— хай лепш гадуецца.
Дык жа яна зусім кволенькая. Яе, відаць, нехта знарок выкінуў, каб у хляве не здохла.
- Нічога, можа, як і выгадуем. Падрасце дачка — будзе ёй малако.
Паслухаў чалавек жонку, і пачалі яны гадаваць цялушачку.
Акрыяла тая, расце, як на дражджах. 1 дачка таксама расце, як на дражджах. Ды такая разумніца ўдалася, што і старыя ахвотна слухаюць яе.
Выгадавалася з лысенькай цялушачкі слаўная карова.
Падрасла дзяўчынка, стала ёй сем гадоў, пачала сама пасвіць карову.
Загледзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.
— Адкуль у цябе такая добрая карова? — пытаецца.
Вядпяк і расказаў яму ўсё, як было.
— Эге,— кажа багацей,— дык гэта ж мая цялушка! Гэта я выкінуў яе — не падумаў, што яна на ногі ўстане. He, тады я забяру сваю карову назад...
Зажурыўся бедны чалавек.
Я ж яе гадаваў,— кажа.— I яна цяпер мая.
He згаджаецца багаты:
— He аддасі па-добраму,— пойдзем да пана на суд.
Што рабіць? Пайшлі да пана на суд.
Багаты падаў пану руку, нрывітаўся: ведама, багаты з багатым свае людзі. Пан кажа яму:
— Садзіся ў мяне.
Багаты сеў у крэсла, а бедны стаіць ля парога, шапку зняўіпы.
Пан на яго і не глядзіць.
— Ну, што добрага скажаш? — пытаецца пан у багатага.
— Дык вось, пане, якая справа,— пачаў скардзіцца багаты.— Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушку і цянер не аддае...
Выслухаў пан і бедняка. А потым кажа ім:
— Добра. Суд мой будзе такі. Загадаю вам тры загадкі: іпто на свеце сыцей за ўсё? што на свеце саладзей за ўсё? што на свеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму і карова застанецца. А цяпер ідзіце дахаты, падумайце. Заўтра прыйдзеце з адгадкамі.
Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў і плача.
— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.
- Ды так і так,— адказвае бацька,— хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлі мы з ім да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкі. Хто з нас адгадае, таму і карова застанецца. Дзе ж мне адгадаць тыя загадкі!
— А якія, тата, загадкі? — пытаецца дачка.
Бацька сказаў.
— Нічога, тата, не турбуйся,— кажа дачка,— Кладзіся спаць. Раніца за вечар мудрэйшая: заўтра што-небудзь прыдумаем.
А багаты прыйшоў дадому і радуецца:
— Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькі адгадаць тры загадкі: што на свеце сыцей, што саладзей і што шяарчэй?
— Вось дзіва! — усміхнулася жонка,— Тут і адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нікога на свеце няма. Саладзей за ліпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нічога. А шпарчэй за нашага гнедага жарабца ніхто не зможа бегчы: ён жа як памчыцца, дык і вецер не дагоніць!
— Праўда,— згадзіўся мужык,— так я і скажу пану.
Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.
— Ну што: адгадалі мае загадкі? — пытаецца пан.
Багаты выйшаў наперад:
— Ды тут і адгадваць няма чаго: нікога і нічога на свеце няма сыцей за майго рабога парсюка, саладзей за ліпавы мёд ад маіх пчол і шяарчэй за майго гнедага жарабца.
— А ты,— пытаецца пан у бедняка,— адгадаў?
— Адгадаў, пане: няма нічога сыцей за зямлю, бо яна ўсіх корміць; няма нічога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а заснеш, дык і забудзешся; і няма нічога шпарчэй за людскія думкі, бо сам ты яіпчэ тут, а думкі ўжо далёка-далёка...
Правільна адгадаў бядняк! ІІрыйшлося пану прысудзіць яму карову.
— Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкі? — пытаецца пан у бедняка.
— Мая дачка-сямігодка.
Здзівіўся пан: не можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкі! Захацелася я.му паглядзець разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полі быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямігодка.
— Дзяўчынка,—*пытаецца пан,—да чаго мне коней прывязаць?
Паглядзела дзяўчынка на сані і калёсы, што стаялі на двары, і кажа:
— Можаш да зімы прывязаць, а можаш і да лета.
Пан і вочы вылупіў: як гэта можна коней прывязаць да зімы або да лета? Смяецца, відаць, з яго гэтае дзяўчо?
— Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс,— растлумачыла дзяўчынка.
Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. He гонар гэта пану. Дачуюцца людзі, што яна разумнейшая за яго, тады хоць з маёнтка ўцякай.
Пагаварыў пан з дзяўчынкай і паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў. Прыйпюў увечары бядняк да пана.
— Нішто,— кажа пан,— разумная твая дачка. Але я ўсё ж разумнейшы.
Даў пан бедняку рэшата яек.
— На,— кажа,— занясі дачцы і скажы, каб яна пасадзіла на іх квактуху і вывела мне да заўтра куранят на снеданне. А не зробіць гэтага — загадаю бізуноў даць.
Прыйшоў бядняк дахаты засмучаны. Сеў на лаве і плача.
— Чаго ты, тата, плачаш? — пытаецца дачка.
— Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.
— Якую?
Бацька паказаў дачцы рэпіата з яйкамі:
— Сказаў, каб на гэтыя яйкі квактуху пасадзіла і вывела куранят да заўтра яму на снеданне. Хіба ж гэта можна зрабіць?
Дачка падумала і кажа:
— Нічога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкі, пячы яечню на вячэру.
Раніцай дачка кажа бацьку:
— На табе, тата, гаршчок, ідзі да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў і ўзараў, проса пасеяў, зжаў і змалаціў ды ў гэты гаршчок насыпаў — куранят карміць.
Пайшоў бацька да пана, падаў яму ііусты гаріпчок і сказаў усё, як дачка загадала.
Пан падкруціў вусы, паморшчыўся і кажа:
— Разумная твая дачка, ды я ўсё ж разумнейшы!
Узяў ён тры сцяблінкі ільну, падаў бедняку:
— Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сцерла, спрала, выткала і пашыла мне з яго кашулю.
Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:
— Што сказаў табе пан?
Падаў бацька ёй тры сцяблінкі ільну і расказаў, што пан загадаў.
— Нічога,— адказвае дачка,— кладзіся, тата, спаць: заўтра штонебудзь прыдумаем.
Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкі і кажа:
— Занясі пану і папрасі, няхай ён іх пасадзіць, за адну ноч вырасціць і зробіць варштат для кросен, каб было на чым палатно яму для кашулі выткаць.
Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкі і сказаў, як дачка навучала.
Пачырванеў пан і кажа:
— Разумная твая дачка — нічога не скажаш. Ды я ўсё ж разумнейшы! Перадай жа ты ёй, каб яна да мяне ні пехатою прыйшла, ні на кані прыехала, не голая і не адзетая, і каб падарунак мне прынесла, а я каб не мог яго прыняць. Калі зробіць усё гэта, то вазьму яе за дачку — вырасце, паняй будзе! А не зробіць — дрэнна ёй будзе...
Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны
— Ну, іпто табе, тата, пан сказаў? — пытаецца дачка.
— Ды вось, дачушка, нарабіла ты сваімі адгадкамі бяды і нам і сабе...
Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.
Дачка засмяялася:
Нічога, тата. Як-небудзь абдурым пана і на гэты раз. Злаві ты мне толькі жывого зайца.
Пайшоў бацька ў лес, паставіў сіло і злавіў зайца.
Дачка закруцілася ў рыбацкую сетку замест сукенкі, села на кіёк і паехала з зайцам да пана.
ГІан стаіць на ганку і дзівіцца: зноў перахітрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён і нацкаваў на яе сабак — думаў, тыя разарвуць разумніцу. Дзяўчынка выпусціла з рук зайца — сабакі і памчаліся за ім.
Падышла яна да пана.
— Лаві,— кажа,— свой падарунак: вунь у лес пабег.
Прыйшлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.
Паехаў неўзабаве пан за граніцу, а дзяўчынцы сказаў:
— Глядзі ж, каб ты тут без мяне не судзіла маіх людзей, бо дрэнна табе будзе.
Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку.
Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлі два дзядзькі на кірмаш. Адзін купіў калёсы, другі — кабылу. Запрэглі кабылу ў калёсы і паехалі дамоў. Па дарозе спыніліся адпачыць. Ляглі і паснулі. А як прачнуліся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькі заспрачаліся. Той, чые калёсы былі, кажа: «Жарабя маё,— гэта мае калёсы ажарабіліся!» А той, чыя кабыла, сваё даводзіць: «Не, жарабя маё,— гэта мая кабыла ажарабілася!»
Спрачаліся, спрачаліся ды парашылі ехаць да пана на суд.
Прыехалі, а пана няма дома.
— Рассудзі хоць ты нас,— просяць дзядзькі прыёмную панскую дачку.
Даведалася дзяўчынка, што ў іх за справа, і кажа:
— Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс ды вядзе ў руках, а той, чые калёсы, няхай цягне іх на сабе ў другі бок. За кім жарабя пабяжыць, той яго і гаспадар.
Дзядзькі так і зрабілі. Жарабя пабегла за кабылаю. На гэтым і спрэчка ў іх скончылася.
Вярнуўся пан з-за граніцы і дачуўся, што разумная дзяўчынка без яго суды судзіла. Узлаваўся ён, нарабіў крыку:
— Што ж ты не паслухала мяне? Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды ідзі дахаты, каб я цябе больш не бачыў!
Добра,— кажа дзяўчынка,— Але мне хочацца на адыход цябе віном пачаставаць.
— Частуй,— буркнуў пан.— Толькі хутчэй.
Напаіла яго дзяўчынка віном, пан і заснуў без памяці. Загадала тады яна слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту і павезла дахаты. Дома з бацькам зняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.
Вось табе,— кажа,— пасцель замест пярынаў. Ачухвайся тут.
Прачнуўся назаўтра пан, разглядаецца — дзе ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, і пытаецца:
— Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?
— Ты сам так захацеў,— смяецца дзяўчынка,— Ты сказаў мне:
«Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды ідзі дахаты». Я і ўзяла цябе. Уставай ды ідзі замест бацькі панпічыну адбываць. Ты мужык дужы, работнік з цябе будзе не дрэнны.
Пачуўшы гэта, пан усхапіўся на ногі і так драпануў, што толькі яго і бачылі. Нават ад коней з карэтаю адрокся.
ПАНУ НАВУКА'
Ну, дык слухайце! Скажу вам не казку, а праўду.
Было гэта яшчэ за панамі. А ліхія ж былі паны! He людзі, а звяр’ё. Трапіш да такога пана, то хоць кладзіся ды памірай: нічым яму не дагодзііп. Кажуць жа: зачыні чорту дзверы, дык ён у акно ўлезе. Гэтак і пан. Ты яму выстранчаеш, шчыра робіпі, а ён усё крычыць: «Не так, шэльма, не так, галган, не так, пся крэў!» I есць цябе поедам, здзекуецца, зневажае. А чуть што не ўнаровіш — жыўцом скуру зніме.
Ой цяжка, вельмі цяжка было жыць за панамі!
Дык вось. Быў у адным маёнтку такі ліхі ііан. Чаго ён толькі не вытвараў! Як толькі не здзекаваўся з людзей! He аднаго насмерць засек. Прыгонных сваіх і за людзей не лічыў.
Загадаў аднойчы паганы пан, каб усе, хто мае валоў на продаж, прыводзілі іх толькі ў яго маёнтак. Паставіў па канцах сяла варту і не дазваляў праехаць туды ніводнаму купцу. Нрывядзе хто вала ў маёнтак на продаж, а пан паглядзіць і кажа:
— Што ж ты прывёў, асёл? Гэта ж не вол, а казёл!
I заплаціць, як за казла. А хто пярэчыць уздумае — нашле на стайню ды ўсыпле розаг.
Доўга мучыліся людзі з такім паганым панам, доўга цярпелі — бо што зробіш, каму паскардзішся? Паны ж тады ўсюды сядзелі — і ў маёнтках і ў судах.
Ды знайшоўся нарэіпце адзін чалавек, што адплаціў пану за ўсе людскія слёзы і крыўды.
Гэта быў здатны і ўдалы дзяцюк. Звалі яго Рымша. Рана ён асірацеў, але і адзін неяк такі ўзбіўся на гаспадарку. Горды быў хлапец Рымша. Ніхто не адважваўся яго і пальцам крануць.
Прывёў Рыміпа ў маёнтак вала прадаваць. Выйшаў пан на ганак і кажа:
— Што ж ты прывёў, асёл? Гэта ж не вол, а казёл!
Глянуў Рыміпа, піто нікога блізка няма, паказаў пану папліску ды пытаецца:
— Што гэта, пане: бяроза ці лаза? Я ж прывёў табе вала, а не казла!
I давай дубасіць пана папліскаю. Біў, біў, пакуль рука не забалела.
— Вось табе,— кажа,— за тое, што з людзей здзекуешся! Калі вычухаеш, чакай мяне ў госці.
Сказаў гэта Рыміпа, кінуў вала і ўцёк у лес.
Казка даецца ў апрацоўцы А. Якімовіча.
Знайшлі дваровыя людзі пана без памяці — так змясіў яго Рымша. Толькі на трэці дзень апрытомнеў пан.
— Злавіць мпе Рымшу! — загадаў ён слугам.
Ды дзе там! Таго і след ветрам замяло. Лясы даўней былі цёмныя, густыя. Жыві ў іх колькі хочаш, ніхто цябе і не ўбачыць.
Мінае дзень за днём, а пан ніяк ачуняць не можа. Якіх толькі дактароў ні клікалі — ніхто рады не дасць: мусіць, я.му Рымша добра такі адсадзіў пячонкі.
Тым часам прыехаў у маёнтак новы доктар з поўпым сундуком усялякіх лекаў. Паклікаў пан да сябе новага доктара, частус і просіць, каб ііалячыў яго.
— Добра,— кажа доктар,— я пана вылечу. Трэба толькі нацяпліць лазню.
Нацяплілі слугі лазню. Павёў доктар нана ў лазню, пасадзіў на палок ды загадаў трымацца аберуч за жэрдку. А сам начаў націраць яго ўсялякімі мазямі.
Сядзіць нан, трымаецца за жэрдку ды толькі крэхча.
Але нядоўга ён крахтаў. Дастаў неўзабаве доктар з кішэні сырамятны пасак, прывязаў ім да жэрдкі панавы рукі і заткнуў яму вехцем рот. Пасля ўзяў папліску і кажа:
Што гэта, пане: бяроза ці лаза? Я ж прадаў табе вала, a не казла...
Бачыць пан, што гэта Рымша, а не доктар, хоча крычаць. ды не можа — вехаць у горле!
Круціцца пан, як уюн на гарачай патэльні, а Рымша лупіць яго папліскаю па чым папала. Траха яе ўсю скуру садраў з пана. Поты.м сеў на каня і паехаў. Толькі яго і бачылі.
Доўга хварэў пан. Усе думалі, што капцы ўжо яму. Ды ліхога і смерць не бярэ: пад вясну акрыяў пан і надумаўся за граніцу, на воды, ехаць. Пачаў збірацца, а тут якраз грошай не хапае. Параіпыў ён прадаць лес. Пусціў пагалоску, і пачалі прыязджаць купцы аглядаць лес. Таргаваліся, таргаваліся, ды ніяк не могуць у цане сысціся: пап, бач, скупы быў і надта даражыўся.
Аднаго дня прыехаў у маёнтак нейкі вельмі ж багаты з выгляду купец. Павёў яго пан аглядаць лес. Пан хваліць лес, хоча даражэй з купца злупіць, а купец усё падтаквае яму ды адводзіць далей у гушчарнік. Забраліся яны ў такую нетру, піто і свету не відаць. Тут купецдавай рукамі хвоі абнімаць, сажнем таўшчыню мераць. Абхапіў і нан адну хваіну.
— Вось,— кажа,— глядзі, якая калодзішча! Золата, а пе лес.
А купец выхапіў з кішэні пасак ды прывязаў пана да хвоі. Потым дастаў з-пад крыса папліску, паказаў пану і пытаецца:
Што гэта, пане: бяроза ці лаза? Я ж ярадаў табе вала, а не казла!
1 пачаў пярэсціць пана...
Біў, біў колькі ўлезла ды так і пакінуў прывязаяым да хвоі. Увесь дзень прастаяў пан каля дрэва, накуль не знайшлі яго дваровыя людзі.
Можа, з год пасля таго пракачаўся пан, а ўсё няма ачунку.
2 Зак. 1787
33
Зноў раяць яму дактары ехаць на воды. Прадаў пан лес, збожжа, жывёлу. Набраў шмат грошай і сабраўся ехаць за граніцу, на воды. А Рымша ўсё цікуе за панам. Даведаўся ён, па якой дарозе будзе ехаць пан, і зрабіў на яго пастку: паставіў у лесе за ганок трое адзін ад аднаго двух конных хлапцоў з папліскамі.
Пад’ехаў пан да першага хлапца, а той здалёк патрос панліскаю і крычыць:
— ПІто гэта, пане: бяроза ці лаза?
Хапай, хапай яго! — крычыць пан на фурмана.— Гэта ж Рымша!
Фурман шась нажом па пастронках, сеў на прыпражнога каня і пагнаўся за хлапцом.
Як толькі ён знік з вачэй, да панскага воза пад’ехаў другі такі ж хлапец. Замахнуўся папліскаю і кажа:
— Што гэта, пане: бяроза ці лаза?
— Хапай, хапай яго, галгана! — закрычаў пан на лёкая.— Гэта ж Рымша!
Ускочыў лёкай на другога каня і памчаўся за хлапцом. Застаўся пан адзін у карэце. Тут ні адсюль ні адтуль перад ім апынуўся сам Рымша. Дастаў ён з-пад крыса папліску, патрос ёю і пытаецца:
— Што гэта, пане: бяроза ці лаза? Я ж прадаў табе вала, а не казла!
Збіў Рымпіа пана на горкі яблык, забраў гроіпы і пайшоў у лес, у сваю зямлянку.
Шмат дабра потым рабіў Рымша бедным людзям: і грашыма памагаў, і ад ліхіх паноў бараніў.
Яшчэ і да гэтага часу ў цёмным лесе паміж Заполлем і Навасёлкамі стаіць гара. Завуць яе Рымшаваю гарою. Кажуць, там і жыў той горды і смелы дзяцюк Рымша.
ЦУДОЎНАЯ ДУДКА'
Даўно яно было ці нядаўна, так ці не так,— цяпер ужо напэўна ніхто і не ведае.
Ну, дык раскажам мы тое, што дзяды расказвалі сваім унукам, а ўнукі — сваім унукам.
Жылі некалі ў адным краі людзі ў згодзе ды ў ладзе. Зямлі многа, усюды волыіа — адзін аднаму не пераійкаджалі. а прыйдзе да каго бяда — адзін аднаму дапамагалі, бяду перамагалі.
Але вось панадзіўся аднекуль лятаць у той край страшэнны змей. Пачаў ён лятаць, людское дабро хапаць, сабе ў змяінае логава цягаць.
Нацягаў дабра — дзяваць няма куды! Надумаўся ён тады сабе харомы будаваць. Дьі сам рабіць і не ўмее, і лянуецца. He нрывык змей працаваць. Пачаў ён людзей лавіць, у сваё змяінае царства насіць.
Наловіць людзей і прымушае іх харомы будаваць, глыбокімі
1 Казка даецца ў апрацоўцы А. Якімовіча.
канавамі абкопваць, высокімі насыпамі абсыпаць, густою агароджаю абстаўляць. А служкам сваім — цівунам ды гайдукам — загады дае: людзей не шкадаваць, біць іх, караць.
Робяць людзі на змея як дзень, так ноч, працуюць, гаруюць, горкую долю праклінаюць, без пары паміраюць.
А змей усё новых людзей хапае. Нарабіў ён сабе людскою працаю безліч харомаў, праклаў між імі дарогі, наставіў платоў-агароджаў.
Пухнуць людзі з голаду, мруць, як мухі. I чым далей, тым горай: няма ратунку ад змея.
Але вось пастарэў змей, знясілеў і ляжыць, як здыхата, не можа ўжо людзей і іхняе дабро хапаць.
Тым часам змеевы служкі — цівуны ды гайдукі — самі панамі парабіліся ды пачалі са змеевых харомаў распаўзацца, за людзьмі ганяцца. I стала людзям яшчэ горш ад паноў, як ад таго дохлага змея. Нідзе ад іх не схаваешся: запаланілі яны ўвесь край.
А каб не быць да людзей падобнымі, навыдумлялі сабе паны розных новых імён ды прозвішчаў. Хто назваў сябе Ваўком, хто Мядзведзем або іншым зверам, хто Каршуном, Варонай, а хто якім дрэвам.
Вось адкуль і ўзяліся паны Ваўкі, Свінскія, Асінскія... Простых жа людзей цяпер яны іначай, як быдлам, і не называлі.
Служаць людзі дохламу змею, служаць панам, апошняе ім аддаюць, а самі ў голадзе ды холадзе за працаю свету не бачаць.
Гэтак і жывуць. Адны паміраюць, другія нараджаюцца, а палёгкі няма ніякай. I ніхто не ведае, што зрабіць, каб жыццё змяніць.
Ды вось нарадзіўся ў тым краі хлопчык. Быў ён вельмі ж слабенькі: як заняпаў змалку, дык ніяк і паправіцца не можа. Такі ўдаўся кволы, што нават паны яго не чапаюць, на паншчыну не ганяюць: нікому ён не патрэбны.
Вырас ён ужо, у гады ўвайшоў, а ўсё толькі з дзецьмі гуляе, як маленькі. I празвалі яго людзі Іванкам Прастачком.
Сядзіць Іванка Прастачок узімку на печы, цацкі з лучынак складае, а ўлетку пясок на прызбе перасыпае.
Трапілі аднойчы ў тую вёску, дзе жыў Іванка Прастачок, тры старцы-падарожнікі. Куды ні зойдуць — усюды пуста, ні жывой душы: усіх паны на работу пагналі.
Убачылі старцы на прызбе Іванку і зайшлі на яго двор адпачыць.
Селі, адпачылі, люлькі тытунём набілі. ГІамацалі ў кішэнях — ды ні ў кога крэсіва няма, каб агню выкрасаць. Просяць старцы ў Іванкі агню. Пайшоў Іванка ў хату, набраў з прыпечку жару ды вынес старцам.
Закурылі старцы люлькі, падзякавалі Іванку і пытаюцца, што ён дома робіць.
— Пясок на прызбе перасыпаю,— адказвае Іванка.— Бо ўсё роўна, што ні рабі, то на паноў ідзе...
Паслухалі старцы Іванку, галовамі паківалі, потым леры ўзялі ды гучна зайгралі.
Першы раз зайгралі — вялікі розум Іванку далі.
Другі раз зайгралі — талент да слова і музыкі далі.
Трэці раз зайгралі — на паноў у сэрца гневу нагналі.
Пайшлі старцы, а Іванка чуе, як светла стала ў яго думках, як гнеў на паноў забушаваў у сэрцы... Пачаў ён за справу брацца, у свет збірацца.
Зрабіў дудку-весялушку ды так зайграў, што не толькі людзі — звяры і птушкі заслухаліся.
I стаў Іванка між людзей хадзіць, на цудоўнай дудцы іграць, праўду нра змея і яго слуг казаць.
Пачалі людзям вочы адкрывацца. Убачылі яны, што вялікая крыўда на свеце жыве: адны пануюць, а другія гаруюць, адны багаццю ліку не маюць, а другія з голаду паміраюць.
I дзе ні пройдзе Іванка,— людзі там розуму ад яго набіраюцца, за вілы і сякеры хапаюцца ды з ліхімі панамі змагаюцца.
Думаюць паны, гадаюць, як Іванку са свету звесці.
Пачалі яны войска збіраць, Іванку шукаць. Чуюць голас на ўсходзе — шусь туды. Шаблі звіняць, пікі, як лес, тырчаць, гарматы, як гром, грымяць, а Іванкі нідзе не відаць...
Спыняцца паны з войскам, слухаюць, стаяць. Аж раптам чуюць голас на захадзе — Іванкава дудка іграе, людзей навучае, на вялікую бітву ўзнімае. Толькі пошчак ідзе-гуляе ад сяла да сяла, ад краю да краю.
Кінуцца паны на захад. Коні як віхор ляцяць, шаблі звіняць, гарматы страляюць, а дзе Іванка — не знаюць.
I з таго часу змеевым слугам ні ўдзень, ні ўночы няма спакою. Як толькі дудку пачуюць, дык адразу мароз у іх па скуры пойдзе, бо чакаюць яны сабе бяды, як вол доўбні.
Дудка ж свішча, дудка іграе, пошчак далёка па свеце гуляе, людзей збірае. Яго ні злавіць, ні з гармат не забіць. Усюды ён шлях пракладае, ніякіх межаў не знае.
Іграе дудка, іграе, а прыйдзе час — усіх паноў пазнішчае.
ПАЎЛЮК БАГРЫМ
Паўлюк Восіпавіч Багрым нарадзіўся ў 1813 г. у мястэчку Крошын каля Баранавіч. Першапачатковую адукацыю атрымаў у мясцовай сялянскай школе. За распаўсюджанне антыпрыгонніцкіх вершаў Багрыма здалі ў рэкруты. Вярнуўшыся на радзіму, працаваў у Крошыне кавалём. Са следчых матэрыялаў вядома, што паліцыя канфіскавала некалькі сшыткаў рукаііісных вершаў паэта. Захаваўся толькі адзіны яго верш «Зайграй, зайграй, хлопча малы». які вылучаецца ііаэтычнасцю і грамадзянскім зместам.
Памёр Паўлюк Багрым каля 1890 г.
ЗАЙГРАЙ, ЗАЙГРАЙ, ХЛОПЧА МАЛЫ...
Зайграй, зайграй, хлопча малы, I ў скрыпачку і ў цымбалы, А я зайграю ў дўду, Бо ў Крошыне жыць не буду.
Бо ў Крошыне пан сярдзіты, Бацька кія.мі забіты,
Маці тужыць, сястра плача: «Дзе ж ты пойдзеш, небарача?..»
Дзе ж я пайду? Мілы божа! Пайду ў свет, у бездарожжа, У ваўкалака абярнуся, 3 шчасцем на вас азірнуся.
Будзь здарова, маці міла!
Каб ты мяне не радзіла, Каб ты мяне не карміла, Шчасліўшая ты бы была!
Каб я каршуном радзіўся.
Я бы без паноў абыўся:
У паншчыну б не пагналі,
У рэкруты б не забралі
I ў маскалі' не аддалі.
Мне настушком век не быці, А ў маскалях трудна жыці, А я і расці баюся, Дзе ж я, бедны, абярнуся?
Ой, кажане, кажанё!
Чаму ж не сеў ты на мяне? Каб я болыпы нс падрос Ды ад бацькавых калёс.
ФРАНЦІШАК БАГУШЭВІЧ
Францішак Казіміравіч Багушзвіч нарадзіўся 21 сакавіка 1840 і у былым фальварку Свіраны, невадалёку ад Вільні. Маленства яаэта прайшло ў Кушллнах на Ашмяніячыне. У 1861 г. Ф. Багушэвіч скончыў Віленскую гімназію і ііастуніў на фізіка-матэматычны факультэт Пецярбургскага упіверсітэта, адкуль за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях быў выключаны. Вярнуўся на радзіму, працаваў настаўнікам у Доцішках (Воранаўскі раён).
Ф. Вагушэвіч прымаў удзел у паўстанні 1863 г. Каб пазбегнуць за гэта пакарання. нераехаў на Украіну, дзе паетуіііў вучыцца ў ІІежынскі юрыдычны ліцэй (1865 1868). Пасля заканчэння ліцэя нрацаваў у судовых устааовах на Украіне і ў Расіі. Пасля аб’яўленай ваўстанцам амністыі ў 1864 г. вярнуўся яа радзіму і працаваў адвакатам пры акруговым судзе ў Вільні, адначасова актыўна займаўся літаратурнай і публіцыстычнай дзейнасцю. У 1885—1891 гг. Багушэвіч супрацоўнічаў у дэмакратычным польскім часопісе «Край», што выдаваўся ў Пецярбургу. Першы зборнік вершаў «Дудка беларуская» быў надрукаваны ў 1891 г. у Кракаве пад псеўданімам Мацей Бурачок. Асобным выдавнем у 1892 г. у Кракаве выйшла апавяданне «Тралялёначка».
Другі зборнік «Смык беларускі» з’явіўся ў Познані ў 1894 г. пад псеўданімам Сымон Рэўка з-ііад Барысава. У газеце «Наша ніва» ў 1907 г. былі надрукаваны апавяданні Ф. Багушзвіча «Сведка», «Палясоўшчык», «Дзядзіна».
Кніга верйіаў «Беларуская скрыпачка» і зборнік апавядамняў «Беларускія расказы Бурачка», вадрыхгаваііыя Багушввічам да друку, былі забаронены царскай цэнзурай і дагэтуль не адшуканы.
Памёр Ф. Багушэвіч 28 красавіка 1900 г.
Францішак Багушэвіч першы нацыянальны ііаэт Беларусі, заснавальнік крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры. Шмат якія творы паэта трывала ўвайшлі ў дзіцячае чытанне: прысвечаны тэме лёсу дзяцей верш «Калыханка», а таксама сацыяльма насычаныя вершы «Мая дудка», «Бог не роўна дзеле», «Чаго бяжыш. мужычок?», «Гора», ііазма «Кеяска будзе»
1 М а с к а л ь — салдат царскай арміі
БОГ HE РОЎНА ДЗЕЛЕ
Чым то дзеецца на свеце, Што не роўна дзеле бог?
Адзін ходзе у саеце, У золаце з плеч да ног, А другому, каб прыкрыцца Хоць анучай — велькі труд; Весь, як рэшата, свіціцца, Адны латы, адзін бруд!
Адзін мае хатаў многа, А вялікіх,— касцёл моў; Увясці б туды хоць бога, I той бы з іх не пайпіоў. У другога ў сцяне дзюры, Вецер ходзе, дым і снег; Тут карова, свінні, куры... Тут пакута, тут і грэх!
Гэты едзе у вагоне,— Цёпла, мякка, толькі жыць! А ляціць, як віхар гоне, А ён сабе толькі спіць! Той ў мяцеліцу, ў марозе,
ВОЎК I
Злавіў воўк ягнятка I панёс жывое!
Плачуць сын і матка, Як бабры, абое.
Воўк над маткай злітаваўся, Як які аконам,
У аўчынку перабраўся Ды ідзець з паклонам. «Прыйшоў, кажа, я здалёчку Расказаць пані авечца Добру вестку аб сыночку,— Як яму цяііер жывецца.
He пазнала б ты ніколі, Такі стаў дасужы
I жывець сабе на волі, Без бяды, без нужы. Зубы выраслі з клыкамі, I адпалі рожкі, Ножкі цяпер з пазурамі, Хвост даўжэйшы трошкі.
Бог сіроты любе, але долі не дае.
( Прыказка) ІПто аж вон яму прэ дух, Паўзе з клункам па дарозе, У снягу увесь па брух!
Гэты хлеба і не знае, Толькі мяса ды пірог, I сабакам выкідае Усё тое, што не змог. А той хлеб жуе з мякінкай, Хлёбча квас ды лебяду, Разам жывець і есць з свінкай, 3 канём разам п’ець ваду!
Аднаму дзесяткі-служкі Зарабляюць сотні сот;
Рукі ў яго, як падушкі, Як кісель, дрыжыць жывот! Другі ж сам аж на дзесятак Працуючы, лье свой пот, А высахшы, як аплатак, Цянюсенькі, як той кнот.
АВЕЧКА
1 ўжо воўка не баіцца, У хлеў ніхто не гоне; Mae чым абараніцца I другіх бароне!
Прыйдзі, імасць, да нас ў госці, Справім сабе вечарынку: Будзе мяса, будуць косці, Будзем есць без адпачынку!» — «Дзякуй, дзякуй, ягамосці, За весці такія!
Няхай прыйдзе сын у госці, Пагляджу, ці вые?
Бо, кажуць, між вамі Трэба выць ваўкамі. Я ж на-воўчу не умею Hi выць, ні есці, ні лгаць. Ды скінь скурку, дабрадзею, Бо зубкі відаць».
I авечка, хоць дурная, А воўка ж пазнае!
КАЛЫХАНКА
Люлі, сынок, люлі, люлі!
Усе курачкі паснулі, Ой, паснулі і курчаткі Пад скрыдэлкам сваей маткі, А ты чаго не спіш, сынку, Як бы чуў ліху гадзінку? Можа будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, А як матка прыйдзе ў госці, Ой, то будзе ёй радосці...
Сядзе матка ў кут на лаве, Сын хлеб-соль прад ёй паставе, Ручкі, ножкі пацалуе, Памілуе, пажалуе;
ІІачастуе мядком сытным, Блінком мякенькім падсітным, Піражочкам і з начынкай, Верашчачкай гарачынькай... Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі!.. Ой, то будзе рада матка, Хоць і простая салдатка, А усякі шапку здыме, Як дазнаецца аб сыне. Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі.
Можа будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, Людцоў божых будзеш біці, Цяжка будзе ў свеце жыці, Будуць клясці, як ліхога, Прасіць смертанькі ад бога. Люлі, сынок, люлі, люлі, Бо ўжо курачкі паснулі. Тагды матка прыйдзе ў госці,— Сын выкіне стары косці, Жабруючы пойдзе ў вёску, Будзе іірасіць матку боску, Каб забыцца ей аб сыне, Каб не ведаць, гдзе ён згіне. Люлі, сынок, люлі, люлі... Бо ўжо курачкі паснулі!
Ой, не будзь ты лепей панам, Hi вялікім капітанам, Будзь чым матанька радзіла, Каб у госці не хадзіла, Каб век з табой векавала, Гаравала, працавала...
Люлі, сынок, люлі, люлі! Усе курачкі ііаснулі, Ой, паснулі і курчаткі ІІад скрыдэлкам сваей маткі!..
АДАМ ГУРЫНОВІЧ
Адам Гіляры Калікставіч Гурыновіч нарадзіўся 25 студзеня 1869 г. у былым фальварку Кавалькі 11а< таўскага навета (цяпер Мядзельскі раён). Скончыў Віленскае рэальнае вучылішча (1887), вучыўся ў Пецярбургскім тэхналагічным інстытуце (1887 1893). У гады вучобы ў Пецярбургу прымае актыўны ўдзел у рэвалюцыйным руху. 3 1889 r. Л. Гурыновіч становіцца члеяам, а затым і старшынёй падпольнага «Гуртка моладзі польска-літоўскай, беларускай і маларускай», члены якога распаўсюджвалі сярод студэнтаў, рабочых, сялян марксісцкую літаратуру. За рэвалюцый ную дзейнасць у 1893 г. быў арыштаваны і адпраўлены ў ІІетрапаўлаўскую крэпасць, але ііраз паўгода з-за цяжкай хваробы быў вызвалены і знаходзіўся пад наглядам паліцыі ў Крыстынопалі на Віленшчыне, дзе жылі яго бацькі. Тут ён захварзў на чор пую воспу і 29 студзеня 1894 г. памёр.
Паэт-дэмакрат Адам Гурыновіч яісаў на беларускай, рускай і нольскай мовах, многія яго вершы іірасякнуты рэвалюцыйным пафасам. Ен збіраў фальклорныя творы і пры жыцці выдаў у Кракаве ў 1893 г. невялікі «Зборнік беларускіх твораў...» (165 ііесень і 37 загадак). Упершыню пазтычныя творы А. Гурыновіча апублікаваны толькі яасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай равалюцыі, у 1921 г. У яго спадчыне ёсць вершы і для маленькага чытача — «Каток», «Рыбак».
А. Гурыновіч вядомы і як перакладчык. На беларускую мову ён пераклаў асобныя творы А. Пушкіна, I. Крылова, М. Някрасава. д. К. Талстога, А. Міцкевіча, Я. Каспровіча, 3. Ажэшкі, 1. Франко.
КАТОК
Сядзіць над вадою маленькі каток, Глядзіць ён на рыбкі, разінуў раток. Хацеў бы дастаць іх — баіцца скакнуць, Баіцца вадою ён ног абмакнуць.
А хлопчык маленькі над кніжкай сядзіць.
Яе ён раскрыўшы, на вершы глядзіць.
I рад бы вучыцца, хацеў бы ўсё знаць Ды шкода галоўкі с.ваёй бедаваць.
Ах, дарма, мой хлопчык, напрасна, дзіця,— Пячоныя пташкі у рот не ляцяць.
Калі ты што-кольвек захочаш пазнаць, To мусіш не мала над тым працаваць.
РЫБАК
Стаіць рыбак над вадою
Ловіць рыбіну вудою:
Стаяў, стаяў ён дзень цэлы — Ані рыбкі не нрыспела.
Скора сонца за лес сядзіць, Аж за вудку нехта цягніць.
Учапіўся карась нейкі, Такі дрэнненькі, маленькі. Рыбаку ён стаў казаці: «Мяне варта адвязаці
I выпусціць, зняўіпы з вуды, Бо ці ж варта вастрыць зубы
На маленькую такую, Як я, рыбіну худую? Пусці ў раку — раздабрэю, Год ці два — якраз прыспею; Як вырасту — смачны буду, Учаплюся сам на вуду». «Добра, добра»,— рыбак скажа. Ды той дурны, хто так кажа I на заўтра адкладае, I што мае, то кідае.
Па мне, розуму не мае, Хто, злавіўшы,— з рук пускае.
ЦЁТКА
Цётка (Алаіза Сцяпанаўва Пашкевіч) нарадзілася 15 ліпеня 1876 г. у фальварку Пешчына Лідскага павета Віленскай губерні (цяпер Шчучынскі раён Гродзевскай вобласці). Першапачатковую адукацыю атрымала дома ў вандроўных настаўнікаў. У 1894 г. паступіла адразу ў IV клас Віленскай нрыватнай жаночай гімвазіі В. М. Прозаравай, але цяжкая хвароба лёгкіх прымусіла яе пакінуць вучобу. Некаторы час пра цавала ў вёсцы настаўніцай. У 1902 г. закончыла гімвазію і атрымала ііасведчанне на званне хатняй настаўніцы арыфметыкі. У 1903—1904 гг. вучылася ў Пецярбургу на курсах выхавальніц і кіраўніц фізічнай адукацыі П. Ф. Лесгафта, а пасля працавала фельчаркай у Нова-Вілейскай лячэбніцы. Тут у 1905 г. становіцца членам надпольвай рэвалюцыйнай аргавізацыі. Рэіірэсіі царскага ўрада прымусілі Цётку нерайсці на нелегалыіае становішча, а ў пачатку 1906 г. выехарь у Галіцыю (частка Заходняй Украіны), якая ў той час знаходзілася ў складзе Аўстра-Венгерскай імперыі. У хуткім часе ставовіцца вольвай слухачкай філасофскага факультэта Львоўскага уяіверсітэта. У 1908 — 1909 гг. жыве ў Закапанэ (лечыцца ад туберкулёзу лёгкіх), затым у Кракаве, дзе вучыцца на гуманітарным факультэце Ягелояскага універсітэта.
На ііачатку 1910 г. Цётка велегальва прыязджала ў Пецярбург і Вільню. У 1911 г. паэтэса выйшла замуж за інжынера С. Кейрыса, і змена іірозвішча дала ёй магчы.масць вярнуцца на радзіму і перайсці на легальнае становішча. Яна жыла ў Мінску і Вілыіі, актыўна ўключылася ў беларускі нацыянальна-вызваленчы рух,
грамадскую і літаратурную працу (супрацоўнічала ў газеце «Наша ніва», выступала з рэвалюцыйнымі прамовамі, дапамагала віленскім рэвалюцыянерам у арганізацыі рабочага клуба, рэдагавала першы беларускі часоніс для дзяцей і юнацтва «Лучынка»), Калі пачалася першая сусветная вайна, Цётка добраахвотна пайшла працаваць міласэрнаю сястрой у ваеняы шпіталь. У студзені 1916 г. яна выехала ў вёску Стары Двор на яахаванне свайго бацькі, дзе ў той час была эпідэмія тыфу. Дапамагаючы хворым землякам, яна сама захварэла і 17 лютага 1916 г. намерла. Пахавалі яе ў Старым Двары.
Літаратурную дзейнасць Цётка пачала ў 1902 г. У пецярбургскіх зборнікахальманахах «Калядная пісанка» і «Велікодная пісанка» былі змешчаны яе періпыя вершы. 3 начаткам бурных падзей 1905 г. яе паэзія набывае адкрыта рэвалюцыйны характар. Некаторыя творы паэтэсы друкаваліся ў 1905 г. як рэвалюцыйныя лістоўкі («Хрэст на свабоду», «Пад штандарам», «Мора», «Прысяіа над крывавымі раэорамі»). У 1906 г. у Жоўкве (цяпер горад Несцераў, каля Львова) выходзяць з друку два зборнікі паазіі Цёткі «Хрэст на свабоду» яад псеўданімам Гаўрыла і «Скрыпка беларуская» ііад псеўданімам Гаўрыла з ІІолацка, а таксама зборнік «Гасцінец для малых дзяцей». У 1906 г. у Пецярбургу выдавецкае таварыства «Загляне сонца і ў наша аконца» выпускае ў свет яе падручнік-хрэстаматыю для дзяцей «ІІершае чытанне для дзетак беларусаў».
Цётка — адна з пачынальнікаў беларускага апавяданяя. Першае яе апавяданне — «ІІрысяга над крывавымі разорамі» (1906), затым выйшлі «Навагодні ліст» (1908), «Асеннія лісты» (1912), «Зялёнка» (1912), «Міхаська» (1914).
Цётка выступала і як публіцыст (артыкулы «Шануйце роднае слова!», «Аб душы маладзёжы», «Да вясковай беларускай моладзі», «Як нам вучыцца», «Наша народная беларуская песня», «Папараць-кветка»).
СЫНОК МАЛЕНЬКІ
Татульку, я хачу чытаць;
Татульку, хачу свет пазнаць;
Татульку, ехаць хачу праз моры; Татульку, пабачыць хачу горы. Як я буду вучоным, татульку, Куплю табе тытуну ў люльку, Куплю яшчз кажух белы Дый армяк суконны цэлы;
Куплю сарочку нову
Дый сапюнку клянову. Пачнеш, татульку, араць Дый сынку спамінаць. Матульку тож люблю.
Чырвоную хустку куплю, Хвартушок рабенькі, Андарак палавенькі;
Пацерак на адзін шнурок Купіць для цябе твой сынок. Толькі чытаць навучыце Дый у свет сынка пусціце.
Тагды, татулёчку, Сівы галубочку, Тагды і, матулька — Рабенькая зязюлька, Куплю абяцанкі.
МОЙ САД
Стаіць мой сад пад белым цветам: Нарцыс — стыдлівых поўны крас, Звісае бэз ў акно букетам, Тульпанаў куст расцвіў зараз.
Цвіце ляўкой, ў пуках рабіна;
Вішнёва дрзва ў малацэ;
А там ііарэчка, там маліна, А там мой граб малы расце.
Люблю мой сад, як расцвітае, Як салавей свой трэль вядзе, Як цвет галінку прыгібае, Як пчолка мёд адтуль нясе.
Люблю мой сад ў маёвым ранку, Як тоне ён ў расістай мгле, Як ліпа шэпчацца пры ганку I як зязюлька «ку-ку» шле.
Люблю мой сад пад белым цветам, Люблю, зялёным як стаіць;
Люблю, як грушы спеюць летам
I як работай ён кіпіць.
Люблю мой сад у позну
восень,—
Як плод звісае да зямлі,
Як голкі сыплюцца ад сосен, Як залацяцца сліў лісткі.
Люблю мой сад у крэпку зіму,— Як у крышталах ўвесь
дрыжыць,
Як дзяцел, сеўшы на галіну, Зімову песню загудзіць.
ЛЕС
Высокі лес, шумі, скрыпі, Расу хавай, Ў раку ўлівай;
Грыбы расці, He дай цвісці Жалобным кветкам.
Нясі палеткам Свой доўгі дзень, Кладзі на пень Ў гірлянды мох,— Сцялі пасцель, Каб кожны мог Прылегчы спаць. Высокі лес, ці чуеш гром, Як ён злуе са ўсіх старон? Як па дуплах дрыжаць зязюлі? Як хмара з хмарай пайшла ў гулі?
Тарахнуў гром. Маланка паліць На вугаль чорны ўвесь гарэх. А во і град па голлях смаліць, А во на злосць, а во на смех Пярун натрое дуб разбіў.
А во пяць елак зачапіў Круцясты віхар, Гне іх ўдвое.
А во ў гняздо якраз абое Упалі буслы;
Піпічаць іх дзеці.
А во нямаш куды падзеці Кустоў маліны перад бурай. А во і зайчык дрыжыць скурай. На кветках пчолак град набіў. Пазёмкі з купін дожджык змыў.
Усё хаваецца, дрыжыць, Усенек лес цямненькім стаў, Па голлях шум;
У лесе штурм.
На землю сцелецца навал.
Высокі лес, гусценькі лес, Іскрыцца бела шата. Ў крышталях іва, Бяроза сіва, Ў мароз прыбрата, Чакае свята.
Зялёна елка — Быццам з пудэлка. Стаіць ў дрымоце Дубок пры плоце. Кусток каліны Абпёр галіны На трухлай тоўстай борці. Заціхлі песні Ў лістах цярэсні.
У гнёздах пуста, Дзе было густа ІІтуіпак вясною. Дзятва лясная Да нас злятае 3 цёплага краю, Аж з-за Дунаю. Сойка зімуе, Цецер такуе, Дзяцел такоча, Сава рагоча, Верабей ля хаты, Смецюшок чубаты, Ды сястра-сінічка — Нашы вечны госці.
СІРАЦІНКА
У кашульцы чорнай, зрэбнай. Тварык сплаканы, мурзаты; Ані бацькі, ані маткі;
Дзядзька выгнаў з роднай хаты.
На узмежку сядзіць, плача,— Куды дзецца — знаць не знае; Гадок шосты пайшоў толькі... А тут ночка... страх... змяркае...
He плач горка, сірацінка, Беларуская дзяўчынка! Сняць сном вечным бацька, ' матка,—
He пачуюць ця, дзіцятка, He памогуць твайму плачу, He траць сілы дарагія: Жыта сіва спаць ця прыме, Дожджык цёнлы шчочкі змые, Пасцель мякку трава ўсцеле, Пырнік ножкі ўкрые босы; Сном забудзешся спакойным, Вецер вольны спляце косы.
Каласочак ця накорміць, Сонка яснае прыгорніць, Крыж расстайны будзе таткай, Ралля чорна — роднай маткай.
Ўстань з узмежка, не плач
горка, Глянь у неба: зорка ясна.
Што найдалей свеціць міла,— Твая гэта, твая ўласна.
Вер: не згінеш, сірацінка, Беларуская дзяўчынка!
Ў нашым краю многа гэтак
Ў людзі выйшла сірат-дзетак...
Мы належым да народу, ІПто ад свету да заходу Кожны з гора ўтрое гнецца, Аднак ropy не даецца.
Крыжам ляжа ў крыві ўласнай, А ўсё ж верыць зорцы яснай. Наш народ наўздзіў трывалы! Шмат прыдбаў чужынцам
славы...
Аб сабе адно забыўся, Толькі вось цяпер збудзіўся. Хоць шмат латак, хоць без хлеба —
Жыць і крэпнуць і нам трэба.
Беларусы! Болып нікому He ўступайце вы загону Свайго жніва, сваёй працы.
Сіраціна! страх дзіцячы Зглушы ў сэрцы, расці жвава — Цябе жджэ народна справа!
СВАРБА
Пасварыліся вясна з зімою, ну і давай адна адной на злосць рабіць.
— Я,— кажа вясна на зіму,— не буду з табой іпмат гаварыць! За каўнер і так шпургану, што аж за лясамі ты ў мяне апынешся!
— Маўчы, маўчы,— бурчала белая зіма.— Хіба я цябе ў барані рог заганю, як сцісну, то аж табе вылезуць вочы.
Ну і пачалі адна адной наперакор рабіць. Зіма паўзе з марозам — вясна лезе з адлігай, і зноў няма парадку. Цярпелі людзі, цярпелі, a после давай сход рабіць, давай радзіць, на чыёй тут старане ім стаць. Адны казалі:
— Мы яшчэ не вымалацілі збожжа, не навазілі дроў, не адпачылі после летняй працы, хай пабудзе зіма.
Другія зноў крычалі:
Вон зіму! Яна нас намарозіць; мы і так ланці натапталі, кажухі абадралі. Досыць нам яе; хочам вяспы.
I немаведама, як то яно нрайіпло б на тым сходзе, каб не ўвайшоў старэнькі жабрак і не пачаў жаліцца на зіму.
ііраўда: вуніы былі абмарожаны, рукі пакрэпшы, світка рвана, сам ён дрыжаў ад холаду. Увесь сход закрычаў у адзін голас:
— He хочам зімы! Хай вясна ідзе да нас!
Бедпая зіма занлакала горка на людзей, слёзкі яе няклі са стрэх, білі па абалонках1, разліваліся на зямлі, збягалі ў лужы, з лужаў у рэчкі, з рэчак у моры, з мораў у акіяны.
А вясна смяялася, строілася ў кветкі, гарцавала па палях, песцілася па садох, шчабятала з птушкамі, цалавалася з дзеткамі, аж пакуль не пасварылася з летам.
Хто цяпер абдалее, скажыце, дзеткі, самі.
ЖУРАВЕЛЬ I ЧАІІЛЯ
Жылі сабе па абодвух канцах балота Журавель і Чапля.
После стала ім надта маркотна жыць, і вот уздумаў Журавель да Чаплі ў сваты ісці. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, цераз бор ды ў Чапляў двор.
— Як маешся, Чанля?
— Здароў, Журавель.
— Ці не іюйдзеш, Чапля, за мяне замуж?
— А твае ногі доўгі, нер’е каротка; дужа ты брыдкі... Ідзі сабе, дзе быў!
Журавель перабраўся ізноў цераз балота дый іірыйшоў у свой двор.
Раздумалася Чапля, піто за Жураўля замуж не пайшла. «Дай,— кажа,— пайду да яго і перанрашу».
Ціняху, ліпяху, сем вярстоў па маху, цераз бор ды ў Жураўлёў двор.
Здароў, Журавель!
Як маешся, Чапля?
Вазьмі мяне замуж за сябе.
'Гвая шыя доўга, і сіня. і крывая, і са.ма ты гарбатая; такой мне не натрэбна.
Хаця было і стыдна, аднак Чанля нанлялася цераз бор назад у свой двор.
Шкода стала Жураўлю, што не ўзяў Чаплю бедную, і зноў пайшоў ён тою самаю дарогаю. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху...
Так цэлы век свой хадзілі яны адзін да аднаго ў сваты, і так па абодвух канцах балота асталіся іх хаты.
МІХАСЬКА
Міхась вельмі неахвотна па гэты свет прыходзіў. Тры дні радзіўся. Людзі рукамі махнулі:
1 Па шыбах (заўвага аўтара).
— Нічога не будзе ні з мацеры, ні з дзіцяці,— казалі.
Толькі на чацвёрты дзень:
— Угай, угай! — загаласіў на ўсю хату народжаны хлопчык.
Матка глянула:
— Божа, які ж брыдкі! Хаця б шчаслівы быў,— зашаптала бедная кабета, хацела пацалаваць дзіця, адкрыла вусны, але не стала сілы... заціхла...' Заціхла так, як песня часам ціхне на найжаласнейшым сваім слове...
У хлопчыка насок з добрую бульбачку; барада — брылем закручана, праз усенек левы тварычак чырвоная пляма радзімая. Адно вочка глядзіць у правы бок, другое — у левы.
— У імя айца і сына! Ось дзе божая кара! — ледзь здолела прабалбатаць бабуля, купаючы першы раз дзіця.
Міхася-сірату запхнулі ў запечак; так ён там і рос, не мяркуючы, як тое дзікае зеллечка пад абваліўшымся тынкам.
Адзін раз зімой парасяты, гуляючы, адкінулі качаргу, ітамяло і розны іншы гаспадынін рыштунак. Запечак разявіў чорны рот, а ў ім, як белы зуб, паказалася светла-русая галоўка Міхася. Сонейка на тую пару, праз акно ўлезшы, блудзіла па хаце і, убачыўшы Міхася, падумала: «Бедны хлопчык!» Улезла на прыпечак ды давай забаўляцца з Міхасём: лып, лып па галоўцы дзіцяці колкімі праменнямі. Хлопчык у кудлачках паскрабецца з дзіва. А сонейка лып, лып, дрэчыцца далей. Міхась пачаў лавіць сонейка за косы, а тое з прыпечка — гоц ды за дзверы. Міхалюк у адной сарочцы ўдагонку на падворак: пазаплоткамі ляціць, цешыцца, смяецца. Ажно скуль ні вырвецца воспа: ідзе, брыдзе, пад нос бармоча; спаткаўшы Міхася, аж заіржала з радасці, паганка.
— А мой ты сякі, а мой ты такі,— кінулася да Міхася цалаваць, абдымаць...
— Адхініся, лупатая! — чуць не ўдарыў яе Міхась, ды лататы ў хату.
Калі распаліць пасля хлопца, мурашкі па скуры гіжаць і ў падошвы смаляць.
— Гвалт! — крычыць мачыха,— гэта ж у Міхася воспа, ён і мае дзеткі заразіць.
Што тут рабіць? Параілася, ды яшчэ глыбей Міхася ў запечак засунула.
Сколькі хварэў Міхась, хіба сам час зпае ды тыя прусакі, што з хлопчыкам разам грэліся ў запечку. Толькі пасля воспы, як паказаўся Міхась на хаце, дык ажно куры закудахталі з перапуду. Певень хоць куды смялейшы, аднак стуліў і ён у трубку хвост. «Р-а-б-ы, р-а-б-ю-ю-т-а-н-ь-к-і!» — закукарэкаў і схаваўся ў падпечак, хітры. Выдзерыкуст адразу як мае быць пазнаўся на пекнасці хлапца, бо аб Міхася твар хоць хрэн дзяры. Столькі вываратняў яа ім воспа накачала.
Пачаў Міхась у поле скаціну ганяць. Чураўся ўсіх, хадзіў насупіўшыся, не верыў нікому. Як хто на яго глянуў, зараз Міхасю здавалася, што той аб ім думае: «У-у, які рабы, страшны хлопец». На тую пару якраз пасыпаліся прозвішчы ад пастухоў: «Рабы, Галдабыр,
Касня...» Куды — на валовай скуры тых прозвішчаў усіх не спііпаш. Міхась маўчаў, зубы сцяўшы, а ўпатайне ўсіх ненавідзеў. Кожнаму мсціў колькі мог: дзе каторага пастуха птушку асочаную з гнязда выпара, то торбачку з хлебам у балота закіне і чужую скаціну ў шкоду нажане. Жывіна таксама не зазнала ад Міхася ласкі: бізуном рэзаў кожную скуру; Мацееваму бычку рог скруціў; падцёлцы Канцавога Лукаша збіў клуб. Нат сорамна расказваць,— такія ліхаты выкідваў.
— Нашто ты майму Рабчыку хвост адарваў, касавокі ты асмолак, гад! — сварыцца, на чым свет стаіць, старая Алена. А Міхась, не-не ды новую закавыку прыдумае. А як ужо няма да чаго прычапіцца, то хоць мухі ловіць і скрыдлы абрывае.
«Вірутны чорт»,— думалі аб Міхасю людзі. Пастухі збрыдзілі, не падпускалі хлопца да сябе, як вужаку, і Міхась асобна пасвіў сваю скаціну. ІІраўду сказаць, і сыпалі хлопцу не раз да жывога, але Міхась неяксьці заціснуўся ў сабе, што ні піскне, што ні войкне, хоць ты яго засячы да смерці.
— Божухна, што гэта за дзіця! Проста апускаюцца рукі, ахвота прападае біць,— скардзяцца тыя людзі, каму Міхась шкоду зробіць.
Hi ў казцы сказаць, ні пяром апісаць, такая, пэўна, вырасла б з Міхася цаца, каб не адно здарэнне.
Была ўжо позняя восень; халодна, туманна, і дробны дожджык сыпаў імглой, і ііачарнелыя іюле і луг ляжалі ў нейкім моташнамёртвым сне...
Пастухі разлажылі агонь. Вялікае вогнішча рагатала, і пяклася бульба. Яська, па прозвішчу Даўгавязы, дуў з усёй сілы ў трубу: трутру-у-у-у... ішло рэхам па апусцелым полі, ды шчэ сумнейшай ставала восень. Міхась сядзеў адзінока пры мокрай дарозе, воддаль ад пастухоў. Галоўка яму нешта балела, палалі шчокі. Стуліўся ў клубок, быццам тая шэрая купінка, наточаная кротам. Думкі яго былі невясёлыя, поўныя слёз, бы тыя асеннія хмаркі, нявыплаканыя дажджом. Часам нават скардзіўся:
— Праўда,— казаў,— нягодны я хлопец, усім прыдумваю ліха, але хто для мяне добры? Усе як на ліхога сабаку: «А-ту... а-та-та!»
Горкія словы каціліся з дзіцячых губак, як цяжкія каменні на мужыцкую ніву. Бычок чорны недалёка хадзіў. Міхась, натрапіўпіы касымі вочкамі на бычка, яшчэ горай даўся ў жаль:
Такі чорны гад, як гэты бычок, і той мяне не слухае! Нябось, іншых пастухоў баіцца: толькі крыкнуць — зараз адверне рыла ад шкоды, а мяне... каб з цябе скура! — не вытрываў хлопец, схапіўся і з усяго маху сцебануў па хрыбляціне чорнага бычка. Бычок падскочыў, адбег, аглянуўся. «Павесся!», здавалася, закляў ён сваім бычыным розумам і пайшоў да стада.
- А-а-а! — паскардзіся,— крыкнуў удагонку бычку Міхась і раптам заплакаў: — Агэ-гэ-гэ!..
He вытрывала дзіцячае сэрца ў маркотны асенні дзень, каб не пажаліцца над сваёй сірочай доляй. Міхасю стала завідна, што нават бычок і той мае да сябе прыхільнае стада...
- Дзяржы! бяры!.. Янук! Ігнат!.. лаві, а-та-та! — загрукацелі цэлай грамадой хлопцы. Беглі, гналіся ўпапярок загонаў за пад46
стрэленым жоравам. Птушка ляцела, падала, уздымалася, бегла, з левага крыла капала кроў. Нага была перабіта. Хлопцы нямала што ўжо хваталі за пер’е акалечану птушку, але яна не давалася, уцякала, выбіваючыся з апошніх сіл. Угледзеўшы Міхася, мо падумала, што куст або іпто іншае... згадаеш птушку?! Алс, толькі даляцеўшы да хлапца, ударылася ўсім целам у яго грудзі.
— Кр-р, кр-р! — жаласнд запішчала.
Міхасю здалося, быццам птушка просіць:
— Ратуй!.. ратуй!..
Шасць — Міхась абхінуў жорава поламі рванай світкі і растапырыў рукі.
— Лддавай, рабы! — закрычалі хлопцы.
— He дам!
— Аддавай!
— He дам!
— Аддавай! — крычалі пастухі, абступіўшы цесным кругам, турзалі Міхасём, як высахшай галінай.
-Адыдзіце... ёй... не турзайце...— застагнаў Міхась,— пад сэрцам цісне... Пусціце! — Хлопец хапіўся за грудзі.— Ёй... ёй... што ж гэта...— не ііаспеў дагаварыць, збялеў, як палатно, і асунуўся ў разору.
Пастухі перапалохаліся.
— Вады! — скамандаваў найстаршы.
— Міхась, Міхаська, братка, мы табе жорава аддамо,— пачалі ўгаварваць, падымаць, качаць.
Хлопец ляжаў, бы надломаная саломінка. Задыханы, іірыляцеў Янук з яоўнай шапкай вады. Адчынілі козікам зубы, улілі колькі капляў вады.
— Міхась, братка, ці чуеш?
Цераз паўмінуты Міхась уздыхнуў, губы ііачалі чырванець.
— Перанясём,— азваўся каторы з хлопцаў. Асцярожна ўзялі пастухі Міхася на рукі і перанеслі да вогніпіча. Міхась, як адкрыў вочы, бачыць — вогнішча палае, пастухі каля яго кратаюцца, кажушок пад галаву падлажылі, галля ў агонь падкідаюць, каб цяплей было; жораву крылы падвязваюць, хлеб крышаць.
— На,— кажуць птушцы,— еш, пасля Міхась цябе накорміць ячменем.
Міхася сірочае сэрца ўлёт дабрату хлопцаў зразумела. Хоча да іх загаварыць, падзякаваць, але галоўка цяжкая, векі ліпнуць, а нешта ўнутры шэпча: пасля, пасля.
Ледзь пастухі адвялі Міхася дахаты. Жорава забраў з сабой.
— А гэта іпто? — накінулася мачыха і хапіла жорава за крылы і выкінула ў сенцы.— Ты зноў хворы? Думаеш, буду з табой цацкацца, дармаедзе?!
Міхась прысланіўся ў качарэжніку, стаіць бы асінавы пеньчык. «Спаць, спаць!» — ласяцца думкі.
— А і'ыля... а гыля! — вылецела мачыха гусей адагнаць ад карыта.
Міхась азірнуўся сонна, зачэрпнуў жменю гароху з апалушак, падняў жорава і палез у занечак.
Цёмная чэлюсць скрыла дзве бяссільныя крыўды...
Пастухі ўраіліся Міхасёву скаціну пасвіць. Часам каторы з хлопцаў забягаў на птушку падзівіцца.
ІІтушка хутчэй папраўлялася ад Міхася: але сядзелі разам у запечку, не раз страшэнна галодныя, бо мачыха абодвух ненавідзела. Як выходзіў жораў, то зараз гналася з пожахам за ім.
— Бедны клыбачка, галодны! літуецца Міхась над жоравам.
— Кр-р! — як бы адказвае птушка.
— Нудна табе, сірата ты мой: радня вылецела далёка, пакінула цябе адпаго. He плач! бо і я таксама адзін, як той калочак у плоце; матулька ў пясочку ляжыць. не прыйдзе сынка хворанькага адведаць... Як выздаравееш, узнімемся на крылах і паляцім далёка, далёка... аж над сонейка яснае... Праўда, клыбачка?
Кр-р! ,
— Эх ты, жораўка, братка ты мой родненькі! — цалуе па пер’і хворы Міхась птушку.
Жораў Міхася слухае, аднак свой розум мае. Хутка прыгледзеўся і зжыўся з хатнім парадкам. Гаспадыні пад ногі не лезе. Парасяты, як лішне прыстаюць да малога дзіцяці, так іх зараз дзюбай карае. Над курамі стаў праўдзівым ваяводам: да парадку прыводзіць, і ні адна не адважыцца ўзляцець на лаву.
— Каб ты здохла, якая ты разумная птушка! — падчас удабрухаецца мачыха і падсуча жораву свінога цеста.
Ужобылі добрыя прымаразкі, як Міхась пачаў выходзіць на хату. Белы, як сняжыначка, нічога не баліць, толькі часам закашляе. Зра біўся паслухмяны, спакойньг, задумапы. Бульбу мачысс скрабе і дзіця гадуе, хату падмятае. А жораў быццам хвост хлопцаў: ззаду ходзіць — не адстае.
Адной лыжкай ядуць, разам спяць. Міхась, здаецца, сваю сарочку ўзлажыў бы на жорава, каб гэта вьпіадала.
Жораўка, пацалуй! — Міхась падстаўляе шчокі. Птушка грымзае дзюбай па твару, а сіраце здаецца, што яго і сапраўды цалуе. Цешыцца — не нацешыцца хлопец.— Начакай, клыбачка, прыйдзе вясна, пажанём кароўку ў поле і скруцім дудку, будзем іграць! — жупяць1 — не нажуііяцца сабе два хваравекі.
Час ім хутка ідзе, быццам вада плыве. Вечарам бывае, што прыйдуць вясковыя хлопцы паглядзець на жорава, казкі часам расказваюць...
Міхась пад вясну неякасць стас лянівейшым: усё яму хочацца болып паляжаць; з хлонцамі адпала ахвота кумпанства вадзіць. Работа, прызначаная мачыхай. часта ляжыць непачынанай,за гэта мачыха часцей куксае хлопца. Міхась з жоравам вытварылі сабе нейкае асобнае жыццё, без слоў разумеюць адзін другога; з сабой не расстаюцца.
Хутка праляцела зіма; павеяў цяплейшы вецер; пачаў снег схо-
' Ж у п і ц ь (дыялекгнае) — гаманіць, размаўляць.
дзіць, і мухі забарабанілі на вокнах. Але Міхась ужо не прывітаў вясны, не выбег на вуліцу. Ляжаў, як аплатачак сухенькі, таяў, як васковая свечачка. Усе ведалі, што Міхасёвы дні палічаны ўжо.
Мачысе сэрца падказвала:
— Хутчэй бы дайшоў... ,
Жораў не хадзіў, як калісь, па хаце, але стаяў у кутку, крылы апусціўшы, і думаў нейкую, людзям незгаданую, птушыную думу. He было каму птушку пакарміць, не было каму з птушкай пажупіць.
У чацвер раніцай сонейка цэлай галавой укацілася да хаты.
Куры закудахталі з вялікай курынай радасці. Кот Мацей, скочыўшы з печы, начаў мыцца. Гудзелі на іпыбах мухі.
Парсючок рабенькі, разваліўшыся ля парога: рох-рох-рох,— славіў свінскім абычаем прыйшоўшую вясну.
Мачыха набільніцамі — та-та-та-та — стукала, ажно рэха па вуліцы ёй адгуквала,— ткала шарак.
— Мама! — азваўся змененым голасам Міхась.
У мачыхі сціснулася горла ад страху. «Смерць!» — віхрам праляцела ў галаве кабеты, бо Міхась ніколі яе не зваў мамай: неяк без гэтага абыходзіўся ў гутарцы.
Мама... мамачка! — клікаў прыспешаным голасам.
— Зараз бягу, Міхаська, чаго хочаш?
— Дай мне жорава.
— Міхаська, а мо хочаш малачка?
— He, нічога не хачу, дай мне толькі жорава.
Мачыха паднесла жорава, паставіла на пасцелі, а сама бягом на вёску склікаць баб.
ГІакуль сыіпліся кабеты, Міхась ужо ляжаў мёртвы. Жораў лапатаў крыламі, тоўкся з кута ў кут...
— Кр-р. кр-р! — жаласна пішчаў.
Куры кудахталі:
— Куда-куда! куд-куда!
А-у-у-у!..— не вытрымаў пад сталом Лыска і жаласна завыў, і толькі падсвінак рабенькі ляжаў ля парога і радасна: рох-рох!..— хваліў свінскім абычаем вясну.
На хаўтуры сабраўся народ. Нават старая Алена, у каторай калісь Міхась Рабчыку хвост адкруціў, стаяла пры мачысе ды адчытвала аванэлю1 па нябожчыку Міхасю.
— Бедная ты, суседачка, ато ж табе смутак, гэтакі хлопец удалы быў. Гэта ж жарты? каб ён каму грушачку зглуміў або агурочак вырваў...
Жораў, забіўшыся ў качарэжнік, прымкнуў вочы. Хто яго знае, ці ён спаў, ці яму было брыдка слухаць Аленіных слоў... а мо хацеў сабе запамятаць ноту хаўтурнай песні.
— Вечны пакой яго душачцы! — загула ўся хата.
Прыкрылі станом дамавіну і пачалі выносіць на могілкі. Жораў зварухнуўся, азірнуўся па ўсіх кутах і выйпіаў за дамавінай. Людзі дзівам задзівіліся і далі дарогу птушцы. Сумна, важна, як сплаканая маці, жораў перпіы пайшоў за Міхасём.
1 А в a н э л я (польск.) — малітва па нябожчыку.
— А-у-у-у!..— завылі бабы ад птушынай мудрасці. Пастухі цеснай грамадкай дзяржаліся ўсю дарогу паблізкасці жорава.
Прыйшлі на могілкі і апусцілі дамавіну з Міхасём у выкапаны дол. Пачалі засыпаць.
— В-е-е-чны па-а-кой...— застагнала песня над свежай магілай; жораў задрыжэў, колькі разоў пахіснуўся на нагах і лоп-лоп... узмахнуў шэрымі крыллямі і ўзняўся да палёту.
Паволі, ця;кка птупіка падымалася ў воблакі, бо несла з сабою вялікі жаль зоркам ясным, хмаркам белым...— Кр-р, кр-р!..— скардзілася гарачаму сонейку,— кр-р, кр-р!..— расказвала напатканым брацейкам-жоравам...
Цяпср могілкі параслі ўжо дзёрнам, і там зялёна кругом. Як вокам сцяць — густы лес шуміць. На магілцы Міхася крынічка стаіць, і завсцца яна «Жураўліныя слёзы».
Асенні вецер гудзе, казку сумна нясе.
Жоўты ліст сцелецца зямлёю і ціха, ціха на задушкі ў цёмную ночку шэіічацца з крынічкі вадою. Я падслухала гоман той пажоўклага лісця з крынічкі з чыстай вадой і цяііер вяду сказ, як калісьці жыў Міхась у запечку нашых хат — беларус малы, брат.
ЯНКА КУПАЛА
Народны паэт Беларусі Янка Купала (Іван Дамінікавіч Луцэвіч) нарадзіўся 7 ліііеня 1882 г. у фальварку Вязынка былога Вілейскага павета Віленскай губерні (цяпер Маладзечанскі раён Мінскай вобласці). Вучыўся ў Сенніцкім народным вучылішчы, у прыватнай падрыхтоўчай школе ў Мінску, у вандроўных настаўнікаў. У 1898 г. скончыў Бяларуцкае народвае вучылішча. Працаваў хатнім настаўнікам, перапісчыкам у судовага следчага ў мястэчку Радашковічы. малодшым іірыказчыкам у маёнтку Беліца Магілёўскай губерні. Тры гады працаваў рабочым на броварах. Восенню 1908 г. Я. Купала пераехаў у Вільню, дзе нрацаваў у рэдакцыі «Наіпай нівы» і ў прыватнай бібліятзцы «Знанме» Б. Даніловіча. У 1909 1912 гг. вучыўся на агульнаадукацыйных курсах A. С. Чарняева ў Пецярбургу. 3 1913 г. да жніўня 1915 г. працаваў у Вільні, спачатку ў «Беларускім выдавецкім таварыстве», а яасля ў «Нашай ніве», пэўны час быў яе рэдактарам (1914—1915). 3 Вільні пераехаў у Маскву, дзе некалькі месяцаў вучыўся ў Народным універсітэце А. Шаяяўскага, а ўстудзені 1916 г. быў мабілізаваны ў армію. Служыў у дарожна будаўнічым атрадзе Варшаўскай акругі шляхоў зносін.
28 мая 1905 г. у праграсіўнай мінскай газеце «Северо-Западный край» быў надрукаваны нершы верш Купалы на беларускай мове «Мужык». Першая кніга яго наэзіі «Жалейка» выйшла з друку ў 1908 г.. затым з'явіліся «Гусляр» (1910) і «Шляхам жыцця» (1913). У дакастрычніцкі час былі напісаны паэмы «Адвечная песня» (1908), «Сон на кургане» (1910), «Курган» (1910), «На папасе» (1913), «Бандароўна» (1913), «Магіла льва» (1913). «Яна і я» (1913), п’есы «Паўлінка» (1912), «Раскіданае гняздо» (1913).
Вялікую Кастрычніцкую сацыялістычную рэвалюцыю Купала сустрэў у Смаленску; яекаторы час служыў там у наркампродаўскіх арганізацыях. У студзені 1919 г. пераехаў у Мінск. удзельнічаў у стварэнні БДУ імя У. I. Леніна, АН БССР, нацыяналыіага тэатра, рэспубліканскіх выдавецтваў. У 1922 г. выходзіць зборнік яго вершаў «Спадчына», затым — «Безназоўнае» (1925), «Песня будаўніцтву» (1936), «Беларусі ардэнаноснай» (1937), «Ад сэрца» (1940), паэмы «Над ракой Арэсай» (1933), «Барысаў» (1934), «Тарасова доля» (19.39). У 1925 г. Я. Купалу была нададзена годяасць народнага паэта БССР.
У гады Вялікай Айчыннай вайны Я. Купала жыў у Маскве, а таксама ў пасёлку Пячышчы каля Казані. Творчасць наэта ваеннага часу (вершы, публі50
цыстычныя артыкулы) вызначаецца палымяным патрыятызмам і нялікай нянавісцю да фашысцкіх захопнікаў. Верш «Беларускім партызанам» распаўсюджваўся як лістоўка на часова акуяіраванай ворагам тэрыторыі Беларусі, друкаваўся на старонках падполыіых выданняў.
Янка Купала вядомы і як перакладчык. Ен пераклаў на беларускую мову «Слова аб яалку Ігаравым» (прозаіі і вершам), міжнародны пралетарскі гімн «Інтэрнацыянал». нвкаторыя творы Л. Пушкіна, М. Някрасава, А. Кальцова, Т. Шаўчэвкі, А. Міцкевіча і іншых славянскіх пісьменнікаў.
Нямала Я. Купала напісаў для дзяцсй, пра што сведчаць зборнікі вершаў «Хлоіічык і лётчык» (1937), «Арлянятам» (1945), «Алеся» (1946), «Славуты домік» (1948) і інш.
Многія вершы народнага паэта пакладзены на музыку: «Вечарынка» (С. Палонскім), «Як у лесе зацвіталі» (Ю. Семянякам), «У зялёным садочку» (А. Туранко вым) і інш.
За зборнік «Ад сэрца» Я. Купалу ў 1941 г. была прысуджана Дзяржаўная іірэмія СССІ’. За заслугі ў развіцці беларускай літаратуры ўзнагароджаны ордэнам Леніна (1939). ІПматгранную літаратурную дзейнасць Купала заўсёды спалучаў з навуковай, грамадскай і культурнай дзейнасцю: быў акадэмікам АН БССР (з 1928 г.) і АН УССР (з 1929 г.). дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР. члепам праўлення Саюза пісьменнікаў БССР.
ІІамёр Янка Купала 28 чэрвеня 1942 г. у Маскве.
ПРАЗ ВАЙНУ
Зіма, на дварз мяцеліца вее,
Халодныя песні заводзіць віхор, Зоркі не свецяць, і сонца не грэе, Аж вылезці страшна і глянуць на двор.
А снег усё сыпе болей і болей,
Страляе у сцены сцюдзёны мароз,
I вецер шалёны вые у полі, Ўсе гурбамі снегу ён хаткі занёс.
ІІад борам зялёным вёска стаяла, А бедпая надта, ах. надта была, Мяцеліца стрэхі яе пазрывала I дзіка па сценах дзіравых гула.
У хатцы старой у гэту завею
Лучыначка свеціць святлей, то цямнрй, Там дзеткі малыя з маткай сваею Льюць горкія слёзы з бядачых вачэй.
Памерзлі з марозу дзеткі у хатцы, А шэсцера, бедных, там іх было, Трасуцца і лезуць на грудзі к матцы, Як птушкі да маткі сваёй пад крыло.
Ой, гэтых сіротак цямская доля,
Хоць маці і ёсць, але бацькі няма, А тут яшчэ гэты холад-няволя, Праклятая сцюжа, мароз і зіма.
Іх бацьку з японцам біцца забралі, Бо ён запасны у цара быў салдат, Вінтоўку і шаблю там яму далі I стары салдацкі пацёрты халат.
Пакінуў ён дзетак бедных без хлеба
I хворую жонку без хлеба сваю, А тут і падаткі яшчэ аддаць трэба, ІІадаткі і чынш у казну за зямлю.
Кароўка раве не еўшы у сенцах, Авечка у хаце з ягняткам бляе, He топлена печка, дроў ні паленца, А ў коміне жудасна вецер пяе.
Ой, бедныя дзеткі, як па пажары, Хто ж вас тут накорміць, дроў насячэ? Хто печку падпаліць, хто есці навара? Хто хлеба вам булку, праснак хто спячэ?
Нямашака бацькі, хворая матка, Няма каму бедным тут вам памагаць, Ад ветру трасецца старая хатка, Ратунку для вас ніадкуль не відаць.
А там, на дварэ, мяцеліца вее, Халодныя песні заводзіць віхор, Зоркі не свецяцьк і сонца не грэе, Аж вылезці страшпа і глянуць на двор.
АДВЕЧНАЯ ПЕСНЯ (Урывак)
П р а я в a II
На службе
Дворньі папар, лагі. Недалёка лес. Дзень хмурны; слата. Пасецца скаціна; каля яе снуе маленькі пастушок. Апратка ў яго ііаабрываная. Босы. У зазябнутых руках трымае бяроставую трубу. 3 лесу дарогай паказваецца кабеціна — яго матка.
Пастушок
У сваёй хаце і пры матцы Жыў не жыў, Бяда выпхнула бадзяцца, Ў свет пабрыў.
Кожны гоніць, папіхае, Свой, не свой.
Ой ты, служба, ой, благая, Божа мой!
Ой ты, доля пустасейна!
Рад не рад;
Далі кут, і той не пэўны — Да каляд.
Нясуць хлеба ці да хлеба
I глядзяць:
Ведай, есці пімат не трэба...
Ўзяць?.. не ўзяць?..
Воўк, ваўчыха за гарою Завядзе...
Hi прыстання, ні спакою —
Ой, нідзе.
М а т к a
( падыходзячы)
Што не весел так, сынулька Мой жа, ты?
Табе кланяўся татулька
I браты.
Гавары ж ты мне, мой мілы, Родны мой,
Як там служба, як там сілы, Як з ядой?
Ці кусочак калі ласы Паднясуць?
Ці не крыўдзяць калі часам, Ці не б’юць?
Калі ж прыйдзе тое святка 3 ласкай тэй,
He расстанешся ты з хаткай Са сваей?
П а с т у ш о к
Як у служкі сходзяць леты — Ў пастуха,
Пытай, маці, птушкі гэтай — Канюха.
Запытайся гэтай хмары — Гэтых слёз;
Гэтай кветкі на папары Гэтых лоз;
Гэтай грушы сярод поля
I балот,—
Яны ўсе аб маёй долі Вядуць шчот.
М а т к a
He хачу я іх пытаці,
Мой сынок,
He пацешаць яны маці, Сакалок.
Калыхала, гадавала, Як магла,
А цяпер што дачакала? Што нашла?
Пастушок
He плач, маці, і не злуйся На жыццё,
Як я ў сілачку ўбяруся, Змагу ўсё.
Вечарэе. Пастушок гоніць скаціну дамоў. Маці. ііахлііінаючы, ідзе ўслед за ім.
ЗІМОЙ У ЛЕСЕ
1 лягла ж цішына У бары за гарой,— Каб дравінка адна Хоць кіўнула сабой.
Адно свісне тапор Ды зазвоне піла.
Гэта сілу сваю
Так прабуе мужык;
Снег пушаны залёг На галінах сасон,
Рухнуў дуб на зямлю, Як магуч і вялік...
I чарнобель, і мох Атуліў сабой ён.
Далей — глуш, цішына У бары, за гарой,—
Сокат птупіак замёр, Як бы поўнач была,
Каб дравінка адна Хоць кіўнула сабой.
ПЕСНЯ I КЛЗКА
Песня і казка Ходзяць у пары, Сеюць па свеце Дзівы і чары,
Будзяць спрасоння Думкі дзіцячы, Як той уранні Промень свяцячы.
Песня і казка, Як у крышталі, Свету пакажуць Тайныя далі.
Песня і казка
Ў райскіх праявах Шчасце збудуюць 3 кветак яскравых.
Шляхі намецяць К сонцу і зорам Для людской долі, Скованай горам.
Сэрца атуляць Вечнаю ласкай... Слухай жа, сэрца, Песняў і казкаў.
СЫН I МАЦІ
С ы н
— Мамка, мамка, нам сягоння Гаманілі ў іпколе
Аб якойсьці Беларусі, Што жыве на волі.
Хоць я слухаў вельмі шчыра (He люблю іначай),
Ды ніяк не мог уцяміць, Што ўсё гэта знача.
М а ц і
Л вось тое, мае дзеткі, Гляпь-зірні наўкола: Бачыпі гэтыя сялібы, Хаткі нашых сёлаў;
Гэта поле — шнур ля йінура — Ўзгоркі і лагчынкі,
На узмежку грушу-дзічку, Крыж каля пуцінкі?
Бачыш логі, сенажаці, А на іх — крыніцы, Далей — бор зялёны, гонкі, Што увысь глядзіцца?
А там далей, дзе ўжо вока Дасягнуць не можа, Тое самае пабачыш,— А ўсё так прыгожа!
Сотні вёсак і мястэчак, Гарадоў нямала, Рэк бурлівых, пушч гамонкіх 3 неапетай хвалай.
Там плывуць Дняпро, і Сожа, Ды Дзвіна, і Нёмая, Белавежы, Налібокаў
Там чуваці гоман.
Гарады — Мінск, Віцебск, Вільня, Магілёў, Гародня
I Смаленск з сцяной цаглянай — Разляглі выгодне.
Аб вялікай нашай славе Сведчаць на свет цэлы,— Як жылі мы, панавалі
Ў родным краі смела.
Во ўсё гэта, мае дзеткі, Ад межаў да межаў Беларусяю завецца
Й да цябе належа.
С ы н
—А! Ўжо сцяміў! Дык багат я, Меўшы столькі цудаў: Гэткім чынам я ніколі
Служкаю не буду.
Ну, а йшчэ скажы мне, мамка, Бо я не разважыў:
Што такое беларусы, Як настаўпік кажа?
М а ц і
— Ах, які ты йшчэ дурненькі, Каб не скеміць гэта!
Ну, паслухай: усе людзі, Што ад лета ў лета,
Ад пакон вякоў жылі тут
I жывуць сягоння, Носяць світкі, носяць лапці Ды былі ў прыгоне,
Ўсе — і ты, і я, суседзі, Хто, па-твойму, прусы?
Дык жа ўцям: на Беларусі Жывуць беларусы!
Ды яшчэ, каб лепей ведаў, Мушу табе ўспомніць:
Беларусы беларускай
Гутаркай гамоняць.
С ы н
— Вось яно што! Праўда, мамка, Ўжо сабе ўтлумачыў:
Беларус я! Ох, дам пытлю, Хто скажа іначай.
Ну, але яшчэ не ўсё тут Ясным мне здаецца:
Што такое беларускай Гутаркай завецца?
М а ц і
— Ой, дурненькая варона, Што з табой чыніці!
Як жа йначай бёларусы Могуць гаманіці?
Як жа мы з табой гуторым Вось у гэту хвілю?
Як жа я пяю над зыбкай Для малой Марылі?
Ды паслухай, як на вёсцы Кажа дзядзька, цётка;
Як пяюць улетку жнеі
За сваёй работкай:
Як бабуля баіць казкі
Аб нядолі-долі;
Як начлежнікі спяваюць
На начлезе ў полі?!
С ы н
— Ну, ўжо знаю, знаю, мамка!
Як у люстры бачу,
Пакажу я ўсяму свету, Хто я дый што значу!
МАРОЗ
Іду я, сняжысты, ўсясільны, Па сцежках-пуцінах пустых, I ночкай, і днём безупынна Пільную абшараў сваіх.
Бязмежна, ўладарна паную Пад сховаю пушчавых вех, Каронаю бор мпе зялёны, А тронам-пасадам бел-снег.
Палац мой — лес буйны, вяцвісты —
Ірдзіцца брыльянтамі скрозь, Мне воўк і мядзведзь у паслугах, Мне служаць вавёрка і лось.
Як пухам, сняжком пасыпаю 1 хвою, і ёлку, і клён;
Хто ў госці ка мне забярэцца, Тулю тых, галублю іх сон.
1 казкі шапчу ім аб шчасці, I цемру зганяю з вачэй...
Хадзіце, хадзіце к Марозу! Хадзіце у госці хутчэй!
КАРОЛЬ
Я кароль над каралямі, Пан я над панамі!
Што мне значаць і цары ўсе,— Пасудзіце самі.
Тругу-гугу! Тругу-гугу!
Дзьму я ў рог вайсковы: Гэта знак даю падданым 3 трубы берастовай.
Лясь-лясь! Лясь-лясь! зброяй лясну Ўправа, ўлева громка:
Гэта страшу я надданых Пугай доўгай, ёмкай.
I сабраў сваіх падданых I павёў, павёў я
Цераз горы, цераз долы, За гай, за дуброўе.
Тругу-гугу! Тругу-гугу!
Зноў трублю сярдзіта;
Лясь-лясь! Лясь-лясь! свішчу зброяй Грозна, санавіта.
I усеўся я на троне — На карчы яловым, А падданыя падданяць,— He буркнуць ні слова.
Толькі — скуб-скуб! Скуб-скуб траўку Згодна ды пакорна, Ажно рэха ад скубання Коціцца прасторна.
Толькі часам мм-у, мм-у! — Замычыць цялятка;
Бэ-э, мэ-э! Бэ-э, мэ-э! — Забляе ягнятка.
Рох-рох, цох, цох! Кві, кві, кві-кві! —
Пісне парасятка, Ды гі-гі-гі! — адыржэцца Недзе жарабятка.
А я важна, а я пышна Сяджу на пасадзе, На падданых яазіраю, Як дзе на парадзе.
Сонца косы млоснай спёкай Сцелюцца на полі, А ў дуброве штось шапоча Ліст з лістком паволі.
Куку-куку! Куку-куку! — Кукуе зязюля;
Піць-піць! Піць-іііць! — каня кліча, Як бы после гуляў.
Ву-ву! Ву-ву! — загудзеў жук Каля вуха смела;
Ззынь-ззынь! Ззынь-ззынь! — з мёдам з кветкі Пчолка зазвінела.
Сэрца мне затранятала.
I я без прынукі — Шась трубу сваю на плечы
Ды жалейку ў рукі!
Туль-туль-лілі! Туль-тульлілі! —
Граю, не зважаю;
Туля-ляля! Туля-ляля! — Птушкам падцінаю.
Гуля-ляля! He кароль жа Я над каралямі?
Я, мой статак, сонца, поле?..
Пасудзіце самі!
АРЛЯНЯТАМ
1
Гэй, узвейце сваім крыллем, Арляняты, буйна, бурна На мінулых дзён магіле, Над санлівасцю хаўтурнай!..
У маланках перуновых
3 гулкім гоманам грымотаў Для вякоў дыхтуйце новых Нечувалыя ясноты.
Вам сярпы і косы ў рукі Ды мячы, каваны з сталі, Далі буры, завірухі, Што тут вылі, бушавалі.
Цень мінуўшчыны праклятай, Дзе бізун гуляў з нагайкай, Змеціцё вы, арляняты, Сваёй новай сілай, байкай.
Ужо выбіла часіна
На вялікую прыгоду
Выйсці з мутнай каляіны Беларускаму народу.
Ў чарадзейным карагодзе, Ў неабсяжнае свабодзе, Без аковаў на прыволлі Ўжо віхрыцца наша доля.
Вам на памяць Серп і Молат Даравала доля,
Каб з вас кожны быў, як волат, He гнуў плеч ніколі.
Каб здабытую свабоду
Зналі, шанавалі,
I у цяжкую прыгоду Ўсталі грознай хваляй.
Зашумелі, загудзелі,
Як віхор сусветны, He праспалі у пасцелі
Волі агняцветнай.
*
Вам дасталіся ад продкаў
Сохі і бароны,
Каб вы ў час, пасля паводкаў, Выйшлі на загоны.
I з’аралі сваю ніву Шырока, глыбока.
Зерне ўкінулі шчасліва, Чыстае, як вока.
Каб рунела зерне тое Весела, яскрава
Побач з вашай маладою Сакалінай славай.
*
Вам пакінулі прадзеды Гартаваны косы, Каб вы з імі сонца следам Выйшлі на пакосы;
Каб касілі да упаду Пустацвет і зелле, Што сваім пякучым ядам Труцяць кроў у целе.
Каб звінелі вашы косы Над зямлёю соннай Ад начных да ранніх росаў Звонка, векапомна.
*
Вам у спадчыну ад роду Засталіся песні,
Каб быць вашай асалодай
У жыцця прадвесні.
Каб вы пелі, не сціхалі Ў радасці і ў горы,
Гаманілі, нібы хвалі
У бурлівым моры.
Каб шоў гоман неспыняны
Ад поля да поля 1 людзей яшчэ скаваных
Заклікаў на волю.
ПІЯНЕРСКАЕ
t
БУДЗЬ
Будзь гатоў ты, ваяка малы, Ці то рана, ці позна!
Лётна так як арлы, сакалы, He чакаючы слоў Ад прынукі пагрознай, Будзь гатоў!
Колькі сіл — сцяг дзяржы ў кулачку!
Бо як здарыцца справа,— He драмаць, верна быць начаку!
На ўбарону бацькоў Піянерскаю славай Будзь гатоў!
He драмі, рэвалюцыі сын, У звяне, у атрадзе!
Ў бубен бі, песні пей, кліч на чын!
ГАТОУ!
А сястрыц і браткоў He даць крыўдзе і здрадзе
Будзь гатоў!
Нездарма, мой малы піянер, Ты — чырвоная змена;
Думкі, сілу гартуй на манер Сваіх старшых бацькоў; Стаць за волю нязменна
Будзь гатоў!
Беларусь спадзяецца з цябе Мець свайго абаронцу,
Будзь жа ім, і ў жыцця барацьбе, Ўжо даросшы гадкоў, Яе весці да сонца —
Будзь гатоў!
Піянер я малады, хоць куды! He смучуся, смяюся, вясёлы; Я не знаю ні бяды, ні нуды, Бухну ў бубен — і пайшоў, і пайшоў...
Пераскочыць і горы, і долы Заўсёды гатоў!
За свабоду я пайду хоць у вір, Бо я вольны, як вецер, як птушка,—
Дзядзька Ленін мне адно — правадыр.
За працоўны народ проць акоў
Выйсці з песняй сваёй весялушкай Заўсёды гатоў!
He баяліся браць барыкад, Як няволі ішлі крышыць
сцены...
Я таксама разбураць стары лад, Дзе застаўся ад мінулых вякоў, Састарэўшым ваякам на змену Заўсёды гатоў!
Хоць бабулі мне бурчаць, не маўчаць,
Што з багамі ніяк не міруся... Чым папала я гаціць буду гаць; Я не толькі ваяваць проць багоў,— Нават чорта ганяць з Беларусі Заўсёды гатоў!
Падрасці б мне, як мага найбардзей,—
Паказаў бы сваю моц і сілу! Сцеражыся ўжо тады, ліхадзей!
Бараніць ў кожны час без адмоў, Як быў, буду красу волі мілай Заўсёды гатоў!
Вось які я піянер, хоць куды! He смучуся, смяюся, вясёлы; Я не знаю ні бяды, ні нуды, Бухну ў бубен — і пайшоў, і пайшоў...
Пераскочыць і горы, і долы Заўсёды гатоў!
НАШАМУ СВЯТУ

Расчыні шырока дзверы,
Мілая старонка, Выйдзі стрэнуць свой Кастрычнік
Песняй гулкай, звонкай!
Свята нашай гадавіны,
Хоць і ўвосень свята, Свеціць вечнаю вясною
Нашым гоням, хатам.
Мы не марамі сягаем
Высака над неба,— Самалёты — нашы птахі —
Даль вышынь цярэбяць
Мы не пекла дасягаем У зямлі глыбінах, Л багацце здабываюць
Наіпыя машыны.
Гэй вы, хлопцы, гэй, дзяўчаты, Камсамол шчаслівы, Сыпце кветкі, сыпце радасць
Нашым сёлам, нівам!
Перад намі ў сонцы, ў зорах Будучыня наша, Кожны дзень сягоння лепшы.
Як быў учарайшы.
Наша праца не йдзе марна Ў полі, на заводзе,—
Аб здабытках, дасягненнях Слава ходам ходзіць.
Кукавала зязюля У зялёным лесе, Гадавала матуля Дачушку Алесю.
Гаманіў бор сасновы Ўвечары і ранкі, Над калыскай ліповай Пела калыханкі.
Нашы межы не баяцца Здрадніцкіх напасцяў; Мы — сяўцы для чалавецтва Яснай праўды, шчасця.
Нашых песень, светлых думак Нішто не зацемрыць —
Hi наганы, ні кайданы Фашыстоўскай хеўры.
Мы ідзём у сонцы з сонцам Маладым паходам.
Слава бацькаўшчыне нашай I яе народам!..
АЛЕСЯ
Спі, засні, мая дзетка, Птушкі ўжо заснулі, Спі, засні, мая кветка, Люлі, люлі, люлі.
Спі, не ведай трывогі, Надыдзе часінка,— На свае ўстанеш ногі, Мая ты дзяўчынка.
Будзеш кужаль ты прасці, Будзеш ткаці кросны, Выглядаці долі, шчасця Ў маладыя вёсны.
Кукавала зязюля У зялёным лесе. He згадала матуля, ІІІто выйдзе з Алесі.
Як набралася моцы Матчына дачушка, Паляцела да сонца Пералётнай птушкай.
Наляцела дзяўчына Самалётам гонкім Над шчаслівай краінай, Над роднай старонкай.
хлопчык
Мой мілы таварыш, мой лётчык, Вазьмі ты з сабою мяне!
Я — ведай — вялікі ўжо хлопчык, I ўмею ўжо лётаць у сне.
Мне мама сягоння казала, Што стукнула мне ўжо сем год, Табе гэта, можа, і мала, А мне ляцець толькі ў палёт.
Мне ўжо надакучыла дома — Ў дзіцячы хадзі адно сад, А так паглядзеў бы, вядома, На іншы парадак і лад.
Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я Пабыць у людзях, паглядзець,
Адчыняе вароты Нябесным маршрутам, Ці, як ястраб, з высотаў Скача з парашутам.
1 да сонца праз хвілю, А ўсё вышай, вышай! Самалётавым крыллем Воблакі калыша.
Стара маці днём, ночкай Марыць ля аконца:
Ужо к прасніцы дочка He зляціць з-пад сонца.
Кукавала зязюля У зялёным лесе, He згадала матуля, Што выйдзе з Алесі.
1 ЛЕТЧЫК
Як месяц на небе начуе, Як блукае ў лесе мядзведзь.
Як свецяцца ночкаю зоры, А днём не відаць іх чаму, Як рэчкі ў далёкія моры
Улетку плывуць і ўзіму.
На моры зірнуць хоць раз вокам, Як ходзяць на іх караблі, Ляцеці далёка, высока Ды так пабываць і ў Кра.млі.
Вось гэтак у добрым здароўі Мы будзем ляцець і ляцець.
Вазьмі ж мяне, лётчык, з сабою, Нс будзеш ты клонату мець!
ЯКУБ КОЛАС
Народяы паэт Беларусі Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) нарадзіўся 3 лістапада 1882 г. у засценку Акінчыцы Мінскага павета (цяпер Стаўбцоўскі раён Мінскай вобласці). Дзіцячыя гады будучага пісьменніка прайшлі ў Ластку і Альбуці. Вучыўся сііачатку ў хатніх настаўнікаў, потым у Мікалаеўшчынскім народным вучылішчы. ІІасля заканчэння Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі (1902) працаваў настаўнікам пачатковай школы ў вёсцы Люсіна (цяпер Ганцавіцкі раён Брсцкай вобласці), з 1904 г. у Пінкавічах (цяпер Пінскі раён Брэсцкай вобласці). У пачатку 1906 г. «у нарадку пакарання» (за ўдзел у рзвалюцыйнай прапагандзе сярод
сялян) быў пераведзены ў Верхменскую школу (цяпер Смалявіцкі раён Мінскай вобласці). За ўдзел у нелегальным настаўніцкім з'ездзе ў Мікаласўшчыне летам 1906 г. быў звольнены з пасады настаўніка. Зімой 1906—1907 гг. жыў у свайго брата ў Смалярні, вучыў вясковых дзяцей у нелегальна адкрытай ім прыватнай школе. Вясной 1907 г. нераехаў у Вілыію, пэўны час працаваў у рэдакцыі газеты «Наша ніва» на пасадзе загадчыка літаратурнага аддзела, аднак хутка паліцыя загадала Коласу пакінуць горад.
На старонках газеты «Наша доля» 1 верасня 1906 г. быў надрукаваяы першы верш Я. Коласа — «Наш родны край». У гэтым жа годзе Колас распачаў працу над падручнікам для беларуекіх школ «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» (Пецярбург, 1909).
У пачатку восені 1908 г. як удзельнік настаўніцкага з'езда Я. Колас быў прыгавораны да трох гадоў турэмнага зняволення (1908—1911, адбываў у Мінскім астрозе). Аднак рэпрэсіі царгкіх улад не зламалі паэта-равалюцыянера, ён і ў астрозе працягвав пісаць вершы. У 1910 г. выйшаў яго першы зборнік вершаў «Песні жальбы» (у Вільні).
У верасні 1911 г. Я. Колас выйшаў з турмы, у 1912 г. атрымаў пасаду настаўніка ў в. Купяцічы (Пінскі раён), потым быў пераведзены ў Пінск, дзе яастаўнічаў у прыхадскім вучылішчы (1912 — 1915). У гэты час у Вільні выдаюцца яго кнігі прозы «Апавяданні» (1912), «Родныя з'явы» (1914), у Пецярбургу ў 1913 г. асобнымі выданнямі выйшлі апавяданні «Тоўстае палена», «Нёманаў дар», вершаваныя аііавяданні «Прапаў чалавек», «Батрак».
У ііачатку верасня 1915 г. у сувязі з набліжэннем фронту Я. Колас эвакуіраваўся ў Маскоўскую губерню. Хутка яго мабілізавалі ў армію і яраз нскаторы час накіравалі ў Аляксандраўскае ваеннае вучылішча (Масква), яасля заканчэння якога ён служыў у г. Перм. Летам 1917 г. быў пасланы на Румынскі фронт. Там Я. Колас захварэў і быў эвакуіраваны ў г. Абаянь Курскай губерні, дзе жыла яго сям’я.
Вялікую Кастрычніцкую сацыялістычную рэвалюцыю Я. Колас сустрэў у дзеючай арміі, на Румынскім фронце. Па дэкрэту Савецкага ўрада быў вызвалены ад вайсковай службы як настаўнік. Спачатку ярацаваў вясковым настаўнікам у ваколіцах Абаяні, а пасля раз'язным школьным інструктарам павятовага аддзела народнай асветы. У 1921 г. паэт пераехаў у Мінск на пастаяннае жыхарства. Выкладаў методыку роднай мовы ў Белпедтэхнікуме, Беларускім дзяржаўным універсітэце, чытаў лекцыі на курсах настаўнікаў, займаўся навуковай дзейнасцю ў Інбелкульце. 3 дня ўтварэння АН БССР (1 студзеня І929 г.) быў яе віцэ-прэзідэнтам. У 1926 г. удастоены звання народнага паэта БССР.
Першым паслярэвалюцыйным выданнем Я. Коласа былі «Казкі жыцця» (1921). Вершы, напісапыя ў гады грамадзянскай вайны, увайшлі ў зборнік «Водгулле» (1922). Талент пісьменніка праяўляецца ў разнастайных жанрах. Выходзяць яго паэмы «Новая зямля» (1923), «Сымон музыка» (1925), аповесці «У палескай глушы» (1923), «У глыбі Палесся» (1927), «На прасторах жыцця» (1926), «Адшчапенец» (1932), «Дрыгва» (1934), п'есы «Вайна вайяе» (1938), «У пушчах Палесся» (1938), зборнік вершаў «Нашы дні» (1937).
У гады Вялікай Айчыннай вайны жыў у Ташкенце, іютым у Клязьме, займаўся літаратурнай і грамадска-публіцыстычнай дзейнасцю, актыўны ўдзел прымаў у рабоце Антыфашысцкага і Усеславянскага камітэтаў. Напісаныя ў гэты час вершы склалі зборнікі «Адпомсцім» (1942), «Голас зямлі» (1943); у 1943 г. выйшла паэма «Суд у лесе». У снежні 1944 г. паэт вярнуўся ў Мінск.
Вялікую работу нраводзіў Я. Колас як член ЦК КПБ, дэпутат Вярхоўных Саветаў СССР і БССР, член праўлення Саюза пісьменнікаў БССР, Старшыня Беларускага рэспубліканскага камітэта абароны міру, акадэмік АН БССР (1928) і яе віцэ-прэзідэнт.
У насляваенныя гады выйшлі зборнікі вершаў «Мой дом» (1946), «Жыве між нас геній» (1952), паэмы «Адплата» (1946), «Рыбакова хата» (1947), трылогія «На ростанях» (1955).
У 1946 г. за вершы, напісаныя ў вайну, Я. Коласу нрысуджана Дзяржаўная прзмія СССР, у 1948 г.— Дзяржаўная іірэмія СССР за паэму «Рыбакова хата».
Значнае месца ў творчасці Я. Коласа савецкага часу займаюць творы для дзяцей, пра што сведчаць зборнікі аііавяданняў «Першыя крокі» (1925), «Крок за крокам» (1925), вершаваныя казкі «Рак-вусач» (1926), «Дзед і мядзведзь» (1926), ііаэма «Міхасёвы іірыгоды» (1935), зборнікі апавяданняў і вершаў «На рэчцы зімою» (1941),
«У старых дубах» (1941), «Усход сойца» (1948), «Раніца жыцця» (1950). Творы Я. Коласа для дзяцей многа разоў перавыдаваліся. Вялікая заслуга пісьменніка і ў апрацоўцы народных казак.
Я. Колас вядомы як перакладчык твораў рускай, украінскай і полыжай літаратуры на беларускую мову (А. Пушкіна, М. Лермантава, Т. Шаўчэнкі, II. Тычыны. А. Міцкевіча).
ІІамёр Якуб Колас 13 жніўня 1956 г.
ВЯСНА
( Урывак)
I
Які пекны, слаўны дзянёк! Выйдзем, дзеткі, на вуліцу, на божы свет. Паглядзім, паслухаем. Можа чаго і навучыць нас гэты божы свет.
Пачарнеў на полі снег, а на ўзгорках сталі паказывацца чорныя лапінкі, лысіны. Па вуліцах пацяклі равочкі каламутнай вады. Весела бягуць яны разоркаю з поля праз двор, блішчаць і срэбрам пераліваюцца на сонейку. Цякуць яны і ўсё болыпаюць. Выходзіць з хаты гаспадар. Бачыць: вада цікуе на яго хлевец. He, галубка! He чапай будовы. Там стаіць авечачка, кароўка. 1 дзі сабе далей. I гаспадар бярэ рыдлёўку і пракопвае ёй дарогу. А воданька закаламуціцца яшчэ болып і пабяжыць далей. Па дарозе сустрачае яна другі гэтыкі самы равок. Сустрэнуцца, забулькаюць нешта вясёленькае адзін аднаму, сальюцца і пабягуць далей разам. 1х сустрэне ізноў новы равок, а там, пазіраеш, нрыстане і чацвёрты, і пяты. I ўсе яны зліваюцца: разам і весялей і лягчэй ваяваць з тымі парогамі, каторыя загараджаюць ім дарогу. 1 нікога яны не крыўдзяць. Сустрэнуць малюсенькі равочак, такі малюсенькі, што цячэ ён, як слёзка, па капельцы. Мардуецца, бедны, працуе над кусочкам лёду, што загарадзіў яму сцежачку. Збірае ўсе сілы і з вялікім трудом ледзьве-ледзьве скоціць нягодны кусочак лёду і з такою гэта радасцю зліваецца з перавалам! А перавал ахвотне бярэ з сабою і яго працу. I вот пакрысе, памаленьку неравал пераходзіць ужо ў рэчку. Шуміць, раве ў полі. Ён так ужо акрэп, што можа пакаціць і камень.
Вачыце, дзеткі. як расце сіла вады.
II
А сонца дзень ада дня ўсё вышэй і вышэй ходзіць па небе, усё цяплей і цяплей сагравае яно зямлю. Нлача зіма, льюцца яе халодныя каламутяыя слёзы. Растаё снег, пакідае палі. He хочацца яму ўступіць места цяплу і свету. 3 гор злазіць ён у лагчынкі, у балота, у лес. He схаваешся, браце, ад сонца, усюды яно знайдзе цябе. А сонейка так ласкава, так хораша пазірае на землю, як матка на сваё дзіця. Заглядае яно ўсюды: і ў бедную мужыцкую хатку, дзе так непрыбрана, бедна, нявесела; і на пясчаную горку, і ў лагчынку, дзе думаў снег знайсці сабе прыпынак; і ў лес, і на луг. Усюды льецца яго шчыры свет і цяпло; нідзе не найдзе сабе накою снег. Многа работы залатому
сонейку ў раннюю вёсну. Доўга трэба ваяваць яму з зімою. Многа снегу з’есць яно за дзень, а там, пазіраеш, уночку падымуцца хмуркі, павее вецер з халоднага боку і закрые ізноў усю землю снегам, ізноў дасць работы для сонца. Але сонца не бядуе. Прыгрэе ўдзень, і снег прападае. I так яно працуе цэлы месяц, пакуль не згоніць з зямлі сляды халоднае зімы. I ваюе яно з цьмою і холадам, як ваюе і чалавек са злом і несііравядлівасцю.
ПРЫЛЁТ ІІТУШАК
Ціхая раніца. Сонейка толькі што ўзышло. У полі яшчэ ляжыць снег. Толькі ўзгоркі чарнеюць. Лужынкі сцягнуліся за ноч лядком. Але ўжо чуваць вясна, і ўсё пазірае ііа-вясенняму.
Выйшаў маленькі Ясь на двор. Весела так яму, лёгка на сэрцы. Прыгрэе зараз сонца, добра будзе гуляць на дварэ.
Ся! Што-то звоніць у небе тоненькім срэбраным званочкам? Так хораша, так міла, — душа замірае! Ясь іірыслухаўся. He відаць нічога, а ў небе ціха разліваецца тоненькая песенька, як грае хто на срэбнай дудачцы. Гэта жаваранак! I так весела Ясю, здаецца, каб льга было, пацалаваў бы мілую птушачку. Галубка! Яна ўжо вярнулася з далёкае старонкі ў наш бедны край і ў ясным небе заліваецца дзіўнаю песняю.
— Тата! Тата! Чуеш жаваранка?
Бацька Яся прыслухаўся.
— Але, жаваранка. Ну, зараз, брат, і шпак прыляціць, а там і бусел, а за ім і ўсе птушкі.
Рад Ясь, што першы пачуў ён жаваранка, і пабег хваліцца сваім сябрам. Дзеці выходзілі на двор слухаць першую песню вясны. I ім было весела.
— Эх, дзеці! He скора яшчэ вясна,—казаў хто-небудзь старэйшы.
Дзеці не любілі слухаць такія рэчы. Яны любяць вясну, яны любяць, каб гаварылі ім аб вясне. А часам і праўда захаладае; дзеці кажуць: «Саўсім не холадна; не толькі не холадна — горача нават».
Кожную новую госцю-птушку дзеці сустрачаюць з радасцю.
Чэраз некалькі часу прылятае шпак. Халаднб, туман, а ён мала дбае. Спявае на ўсё іюле вясёлыя песні, седзючы дзе-небудзь на голай бярозе, як бы і холаду яму няма.
У канцы марца ўжо збіраецца шмат птушак. У лесе спяваюць дразды, лясныя жаваранкі, а па балоце важна праходжваецца бусел. На стрэхах бегаюць шустрыя бела-рудыя сытаўкі, трасуць сваімі доўгімі хвастамі.
А выйдзеш увечар на двор — крычаць качкі, жалббна стогнуць кнігі; як у кадуіпку, грукае недзе на возеры бугай. Розныя галасы поўняць воздух, усё спявае і радуецца.
ДУБ I ЧАРОЦША
Была вясна. Ціхі вечар. Месячык плыў у небе, свяціліся зоркі. Спакойна кацілася рака і блішчала на месяцы. На беразе стаялі тоўстыя, старыя дубы. У самым беразе, у вадзе, чуць-чуць шарасцеў
3 Зак. 1787
65
чарот. Каля самага берагу, воддаль ад другіх дубоў, рос самы тоўсты, самы магучы дуб.
Завяла чароціна з дубам гутарку.
— Скажы мне, дубе,— пачала чароціна,— чаму ты не гнешся прад бураю і бура цябе не можа здалець? Часта, стоячы тут, бачыла я, як самыя сярдзітыя буры ўіііраліся ў цябе, як у каменную сцену. На тваёй галаве бусел звіў агромнае гняздо, а ты нават не чуеш гэтае ценжэры. А я вот стаю тут ды гнуся, як жабрак. Маленькая птушачка сядзе на мяне, я не выдзержваю і гнуся да самае вады. Часам жук няўмысля вытнецца аб мяне, я ўся закалачуся, як у хваробе.
Дык скажы ж мне, дубе, адкуль твая сіла? Скажы мне, чаму я такая слабая?
I кажа ёй дуб:
— Ты баішся жыцця, затым ты і слабая. Ты выбіраеш мяккі грунт, каб не так трудна было бараздзіць зямлю сваім карэннем. Усім ты хочаш унарбвіць, ка ўсякаму ты падыходзіш з хітрасцю, і змалку прывыкла ты гнуцца. А калі хто гнецца, тым ён яаказывае сваю слабасць і поўнае непаважэнне к сабе. А хто не паважае сябе, таго і другія не паважаюць, напіхаюць ім, як хочуць. Ты прывыкла да лёгкага жыцця і ўсю надзею кладзеш на другіх. А хто не надзеецца на сябе, той цягам бывае слабы. А я змалку надзееўся толькі на свае сілы і на сілы зямлі і сонца. Змалку навучыўся сам ііамагаць сабе. Нікому я не гнуўся. Лепей зламацца сусім, чым гнуцца ўсякай сіле. Мы, дубы, так і робім: або ломімся, або выжываем. Затое, як хто з нас захавае сваё жыццё, тады пікога не баімося. Праўда, і мяне можа зламаць бура і цяпер: няма на свеце такое сілы, над каторай не было б большае сілы.
ВОСЕНЬ
«Прыйшоў Пятрок — апаў лісток; прыйшоў Ілья — апала два». Так кажуць людзі, бачачы чуць відны паварот ад лета к восені.
Луг ужо скошаны. Дзе яшчэ нядзельку таму назад калыхаліся высокія зялёныя травы, блішчалі кветкі, над каторымі з такімі вясёлымі песнямі лёталі работніцы-пчолкі, збіраючы мядок,— там цяпер пуста. Адны дзябёлыя стагі, як вежы, параскідаліся па грудочках то тут, то там. Маладзенькая травіца-атава, каторая вырасла на пакошы замеж старое травы, блішчыць на сонцы, як толькі ўзышоўшы ячмень або авёс, і сцелецца па зямлі, як павее вецер. Ёй ужо не вырасці да старое. Буслы даўно пазляталі з гнёздаў і ходзяць стадамі па лузе або кружацца высока-высока ў небе, усё роўна як радзяцца яны перад далёкай дарогай.
Жыта на полі зжата і звезена; авёс і ячмень сабраны. Толькі дзенідзе жаўцее чыя-небудзь палоска позняга аўса ці ячменю ды ііачарнеўшыя лапінкі спелай грэчкі чакаюць серпа. Картафлянік на картофлях павяў, апусціў сухое лісце; адны толькі голыя цыбуры тырчаць, як палкі. Глуха і нудна на полі. Ужо не чутно спакойнае гаворкі ціхага ветру з каласкамі збожжа. Толькі ржышча — кароткія пянёчкі жыта, аўса, ячменю і пшаніцы — гаворыць, што тут яшчэ нядаўна
красаваліся пасевы. Ужо не трапечуцца ў небе над полем жаваранкі з мілымі песнямі. Прайшла вясёлая пара лета, усё адцвіло, адкрасавала. Усюды, куды ні глянь, накладае восень свой след, сваю руку. Толькі кароўкам і авечкам болын стала прастору на зжатым полі.
Л гляяеш на лес! Ці той гэта лес? Як адмяніўся ты, чорны, высокі, чуць-чуць засланы сінім туманам, далёкі лес! Яшчэ так нядаўна зваў і клікаў і цягнуў к сабе ты ў гарачы летні поўдзень пад свой цень, і так ахвотне хаваў ты чалавека і жывёлу ад пякучага сонца пад густою стрэхаю зялёных сваіх лістоў. Тысячы галасоў усякіх іітушак, вясёлы іх шчэбет рассыпаліся ў тваім гушчары, і ціхі спакой навяваўся на душу тваю доўгаю, густою моваю, лепетам тваіх лістоў і галін. Эх, гутарлівы лес! Люблю я цябе, люблю твой іпум, халадок тваіх лістоў і твой здаровы смаляны запах. А цяііер ціха і глуха і ў лесе. Птушкі перасталі спяваць, лісце пажоўкла і патроху асыпаецца на дол.
Сонца не грэе так ярка, як, бывала, улетку. Кожны дзень яно ўсё ніжэй і ніжэй ходзіць па небе. Неба часцей і часцей засцілаецца хмарамі. Невясёла пазірае яно, засланае смутнымі хмаркамі, як зааранае поле. Туманы закрываюць ад вачэй божы свет. Дробны дожджык сеецца, як скрозь сіта. Нудна і непрытульна выглядае ўсё ўвосень.
ЗІМА
Эх ты, зімэнька-зіма!
Непагодная была:
Hi ііраехаць, ні прайсці, Hi коніка правесці!
(3 народных песень)
Крэпка скаваў мароз голую зямлю, зрабіў яе цвёрдай, як камень. Вымерзлі лужынкі, высахла гразь; халодная кара лёду легла на рэкі і азёры. Цвёрдую пасцельку прыгатаваў мароз для мяккага белага снегу. Чакае ўсё гэтага снегу, каб закрыцца хоць гэтай халоднай коўдрай ад някучага марозу.
Вось падуў сівер, і папаўзлі па небе снегавыя х.мары, сівыя, лёгкія, як дым, халодныя, ненрыветныя, і завалаклі ўсё неба. Вось, ціха лётаючы на ветру, закружыўся белы, лёгкі пушок, камячок снегу, перавярнуўся некалькі разоў, памкнуўся з аднае стараны ў другую, як бы выглядаючы лепшае мейсца, і нячутна лёг на мёрзлую зямлю. За ім паказаўся другі, трэці, і ўсё часцей, усё гусцей залёталі гэтыя белыя, халодныя матылёчкі зімы і пасыпаліся на зямлю. 1 як жа многа іх закружылася ў небе! Аж пабялеў воздух, і белая сетка сплятаецца з іх. Валяць і валяць белыя сняжынкі; адзін аднаго пераганяюць гэтыя харошанькія камячкі, злепліваюцца ў воздусі і кладуцца на зямлю. Ворзда бялее зямля. Снег роўнаю пялёнкаю кладзецца на хаты, на гумны, на парканы, на плоты, на шулы, на ўсё, што ні сустрэне прад сабою.
Назаўтра, праз ноч, выходзііп на двор. I пазнаць трудна божы свет: так адмяніў яго снег! Гляньце на шулы! Дапраўды, аж смешна: стаяць усе ў рад і ў кожнай наверсе па белай шапцы-кучомцы; стаяць, 67
I
пазіраюць, усё роўна як у госці прыйшлі. На стрэхах ляжыць цэлы слой снегу, як хто палотны парассцілаў. Куды ні кінь вокам, усюды бела і бела, аж вочы адбірае. Вун стары лес. Адзеўся, прыбраўся, як у свята, і глядзіць, як немаведама хто. Проста дзіваў натварыў гэты снег-жартаўнік: цэлае войска прывёў за ноч старых баб і дзядоў!
Прыціхла рэчка, і закрыў яе зусім снег, так што і берагоў не відаць. Усюды, куды ні глянь, адна белая пялёнка снегу. I луг, і поле, і горкі — усё засыпана белым халодным пухам.
Весела выскачылі на вуліцу з хаты дзеці. Рады яны першаму снегу. Бегаюць, крычаць, пхаюць адзін аднаго ў гурбы, кідаюцца снегам. Але зімою малыя жарты: шчыпне яна і за нос, за вушы, і бягуць дзеці са двара ў хату.
На печ лезьце! — крыкне на іх бацька ці маці.
ЛЕТА
Прыйшло і лета. Куды ні глянь — усюды зёлена, усё расце, усё наліваецца. Лісце на дрэвах вырасла ва ўвесь рост свой і весела трапечацца на сонцы. Весела пазірае стары лес, што разросся за сялом і цягнецца па краях поля, як разак, пастаўлены зубамі ўгору. Кусты арэшніку, рабіны, чаромхі густа разрасліся ўнізе і далёка параскідалі свае зялёныя галіны. Так зёлена, так густа, што, здаецца, не пралезеш у лес! Птупікі аж глушаць сваімі галасамі, сваім шчэбетам. Некаторыя, раннія, ужо вывслі дзетак і клапатліва шчабечуць каля сваіх гняздзечак, як нянькі каля калыскі. Колькі кветак, колькі ўсялякіх матылёчкаў, мошак і пчолак! У воздусе стаіць бясконца шум і звон ад іх крылляў.
Поле пакрылася зеленню. Ужо выплыў авёс, ячмень; цягнуцца палоскі гароху з харошанькімі, чырвоненькімі і бледненькімі кветачкамі. Там відаць зялёненькія стужкі лёну з сіненькімі галоўкамі; бялес грэчка, наліваецца жыта і ціха шарасціць у полі сваімі сярэбранымі каласкамі. Як слаўна глядзець на гэтыя вузкія стужкі-налоскі крэсцьянскага збожжа, як свежы ветрык калыіпа, вядзе з імі невядомыя, спакойныя рэчы! Жаваранкі рассыпаюцца над імі песнямі, кружачыся ў небе.
Зялёнаю шырокаю паласою, заросшаю местамі лазою, круглымі зараслямі маладога дубняку, каторых завуць астраўцамі, раскінуўся луг паабапал рэчкі. Густая высокая трава, як мора, калышацца на ветру. А кветак, кветак! Якога толькі колеру не найдзеш тут кветак! Мільёны пчолак, чмялёў уюцца над імі са звонам і шумам. Так і цягне на прывольны луг, дзе так многа кветак, птушак, усякіх конікаў і матылёчкаў, песень, шуму і звону, дзе так прахладна патыхае чысты, свежы ветрык.
Шчыраю рукою ўбрала лета ўвесь божы свет.
ВЯСКОВАЯ ДАРОГА
Вузкаю крывою стужкаю праходзіць меж палеткаў вясковая дарога. На кожным кроку разбілі яе калдабоіны; шчыра ўсыпаў пясок, багата на ёй камення. To ўзбяжыць яна на горку, то спусціцца ў лаг-
чынку, цёмнаю норкаю марскане ў лес, над стрэху хмурных ялін, абагне курган, узгорак, роўнаю налоскаю ляжа на полі, перасячэ гай, прарэжа луг, ускочыць у вёску, згубіцца тут на мінутку і потым зноў выскачыць у поле і зноў пабяжыць калясіць грудзі зямлі.
Люблю я гэту вузкую, гэту трасучую мужыцкую дарогу. Ідзеш адзін у полі па гэтай дарозе. Яркае сонца аблівае твар зямлі мяккім цёнлым светам. Бугаркамі параскідаліся па небе хмаркі, як крыгі вясною; то круглыя, то пляскатыя, плывуць яны дзе чародкамі, адна за адною, а дзе адзінока ў адну старану неба і прападаюць на краі зямлі, усё роўна як уваходзяць у зямлю. Над полем кружацца жаваранкі; крычыць дзесь-то ў пебе коршун, траііечацца ястраб на адным мейсцу. А дарожка ўсё цягнецца і цягнецца, як разбэрсаны клубок ніцей, узбягае на горкі, абыходзіць балотцы. Ціха бывае часамі на гэтай дарозе! Рэдка праедзе тут панская брычка, запрэжаная параю або тройкаю добрых, сытых коней; калі-нікалі празвініць тут паштовы званок. Часцей сустрэнецца простая мужыцкая каламажка, каторую дробным трушком пранясе худзенькі мужыцкі конік, надымаючы пыл і пясок, насохшы на сонцы, доўгім слупам; пратарахцяць драбіны сваімі рассохшыміся лёсткамі і з скрыпучымі, даўно не еўшымі дзёгцю, калёсамі. Цэлы абоз фурманак праедзе ціхім крокам з бочкамі са смалою або вугаллем. Пройдзе мужык-працавік у лапцях з загарэлым тварам, на каторым відаць невясёлыя думкі; убогі, абвеіпаны торбамі, з расхлістанаю грудзінаю, у рванай адзежы...
А ўкруг, куды ні кінь вокам, параскідаліся нецікавыя абразы нашага роднага краю, чуць-чуць закрытыя туманам, як нсвясёлаю думкаю,—так знаёмыя, так поўныя ціхага, смутнага хараства. Там і сям чарнеюць бародкі і кудзеркі хваёвага лесу, раскіданага па краях поля; узгоркі, заросшыя маладым хвойнікам і купчастым ялаўцом. Цёмная ёлка, дзівам уцалеўіпая ад рукі чалавека, нудна стаіць наводшыбе ад лесу і калыхае касматымі лапамі; кучка бярозак, лагчынкі, балотцы. А там — зялёная купа садовых дрэў панскіх садоў, багатая дваровая будова весела і горда выскачыць з-за горак, чорнаю плямаю кінецца ў вочы мужыцкая вёска, хораша абрысуецца белы яблык царкоўнай вежы...
Усё гэта так знаёма, так блізка сэрцу беларуса!
ДВА МАРАЗЫ
Гулялі па ііолі два маразы, два родныя браты: мароз Сіні-нос і мароз Чырвоны-нос.
Гуляюць-пагульваюць маразы, адзін аднаго пахвальваючы. А ноч ясная-ясная. Прасторна маразам на волі. А ціха, так ціха, нібы жывой душы не засталося на свеце. Перабеглі маразы з поля на лес. Бегаюць, палускваюць, з дрэва на дрэва пераскокваюць, зайчыкаў палохаюць. 3 лесу ў вёску заскочылі і давай па даху страляць.
— Эге,— кажа мароз Сіні-нос,— усе пахаваліся, баяцца на двор вылезці.
— Няхай толькі вылезе хто: задамо яму страху,— адказвае мароз Чырвоны-нос.
I
Пачало развідняцца. Паваліў з комінаў дым густы. Заскрыпелі калодзежы. Павыходзілі мужчыны з хат. Хто малаціць пайшоў, хто ў лес па дровы збіраецца.
Стой жа, брат,— сказаў мароз Чырвоны-нос.— Пабяжым жа мы на дарогу ў поле.
1 пабеглі яны зноў у поле; стаяць, прытуліўшыся, падарожных чакаюць.
Заскрыпелі сані на дарозе. Зазваніў дзесь званочак пад дугою.
У санях селянін сядзіць, коніка паганяе. А ззаду за ім зухаўскі вазок плыве. Званочак пазвоньвае. .
- Ну чакайце ж вы,— кажа мароз Сіні-нос.— Ты бяжы за мужыком, а я за панам паганюся.
I пабеглі яны падарожных марозіць. Доўга бег мароз Сіні-нос, пакуль пана дагнаў. Нарэпіце дагнаў, пад футра залез, цяпло выганяе адтуль. Паціскаецца пан, ногі зябнуць, холад на целе пайшоў, панскі нос пасінеў. А мароз Сіні-нос толькі пасмейваецца. Ледзь да смерці пана нс замарозіў. А мароз Чырвоны-нос дагнаў селяніна і давай яго марозіць.
— Эге, мароз не жартуе,— кажа селянін. Злез ён з саней, бяжыць, нагамі тупае, рукамі аб плечы б’е. Прабег так з паўвярсты, аж горача стала яму. Сеў сабе на сані, едзе — і гора мала.
Ну пачакай ты, брат: прайму я цябе, як ты дровы сячы будзеш.
Заехаў чалавек у лес. А мароз Чырвоны-нос выперадзіў яго, у лесе чакае. Выпраг коніка селянін, сякеру ўзяў ды як пачаў секчы — горача стала яму. Скінуў кажух. А мароз і ўзрадаваўся: залез у кажух і давай там белыя кросны ткаць.
Зрабіўся кажух белы, як снег. Насек дроў чалавек, да кажуха ідзе, а ён увесь абмёрз.
— Эге, браток, дык ты тут!
Узяў пугаўё ды як стаў малаціць — ледзь жывы выскачыў мароз Чырвоны-нос ды драла ў лес.
Узлаваўся мароз Чырвоны-нос на селяніна. але ніякай рады даць яму не можа.
МУЖЫК I ПАН
Паслаў пан свайго мужыка (за паншчынай было дзела) з пісьмом да другога пана.
Засунуў мужык пісьмо за пазуху і пайшоў. Якраз на дарозе сустрэў ён таго пана, да каторага ён ішоў з пісьмом. Вымае мужык з-за пазухі скамечанае пісьмо і падае яго пану, не скінуўшы шапкі. Гэта пану не спадабалася.
Скажы ты мне, чалавеча, ці ў твайго пана няма лепшых лю дзей, ніто ён наслаў да мяне цябе, дурня?
Хацеў спагнаць сваю злосць на мужыку пан.
- Чаму няма?! — кажа мужык.— Есць, але лепшых людзей і разумнейшых ён паслаў да лепшых і разумнейшых паноў.
ЦЯЖКАЯ ДОЛЯ
Страшна загневаўся рак і не хоча адпусціцца. Залез у сваю норку, выставіўшы доўгія вусы і шырокія плечы. Сядзіць, не зварухнецца. Ці скрыўдзіў яго хто так моцна, ці жыць на свеце абрыдла — не ведаю. Толькі ні з кім і гаварыць не хоча рак.
Падплыла да яго плотачка ды кажа:
— Рачэ, рачэ! Чаго ты так угневаўся? Ці кепска так жыць табе на свеце, што не хочаш ты і пазіраць на божы свет, вылезці на свежую воду? Усім не соладка жывецца. Вось хоць бы і мая доля. Што за доля? Пражыў дзянёк — і дзякуй богу. Жыві і бойся: то шчупак гоніць цябе, то хітры чалавек не дае табе тхнуць. Куды ні сунься — усюды яго хітрыя прыманкі. Зачэпіш — і будзь здарова, рэчачка!
1 найшла расказываць рыбка аб сваёй цяжкай долі.
А рак усё сядзіць, хмурны, як восень, і, здавалася, не слухаў нават таго, што казала плотка.
Чаму ж ты не скажаш, рачэ, хоць слова? Чаму не хочаш вылезці на свежую, чыстую вадзічку?
— Скарэй памру, а не вылезу. Калі хто знойдзецца такі, каму горш жывецца на свеце, як мне, тады я вылезу.
I пачаў горка плакаць рак, скардзіцца на сваю долю. Проста заплакаць можна было, слухаючы ракаву скаргу.
Занудзілася ўся рэчка, аж вада закаламуцілася, так жаласна гаварыў рак. Усе грамадзяне вады прыйшлі ўцяшаць рака, і кожны хацеў расказаць раку пра сваю цяжкую долю. А рак толькі слухаў ды гаварыў: «Не! Мая горшая доля!»
I сядзеў у норцы.
Ніхто не можа ўцешыць рака.
Дачулася аб гэтым жытэйка. Шкода яму стала рака і прыйшло яно да рэчкі.
Рачэ, рачэ! — начало жытэйка,— Паслухай, якая мая доля. Кінуць мяне ўвосень у сырую зямлю. Пуста ўкруг у полі, адно толькі я гібею там. Льюць на мяне дажджы і дзень, і ночку, вецер наносіць сухое лісце. Топчуць мяне авечкі, быдла і коні. А прыйдзе халодная зіма, укуе зямлю марозамі, засыпле мяне снегамі. Мерзну я ўсю зіму. Пазябнуць дазвання мае зялёныя лісточкі. Настане вясна, зноў па мне топчуцца з нагамі, пячэ мяне сонца, дратуюць зайцы і птушкі. А прыйдзе пара, вырастуць і выспеюць мае зерняткі, нрыходзяць ка мне з серпамі людзі і рэжуць без міласэрдзя, вяжуць у снапы, кладуць на воз, кідаюць у гумны. В’юць мяне, б’юць цэпамі, сушаць на печы, труць каменнямі ў муку. Насыплюць мукі ў дзяжу, месяць мяне, месяць і садзяць у гарачую печ. Адзін толькі і ёсць у маім жыцці прасвет — гэта як вымуць мяне з печы і абальюць халоднаю вадою. Тады толькі лягчэй мне стане. Дык вось якая мая доля, рачэ.
Заварушыў рак вусамі і вылез з нары.
ПЕСНЯ ПТУШКІ
У цеснай, крэпкай турме аднаго вялікага горада сядзеў бедны засаджаны. Нягодныя людзі закавалі яго ў ланцугі і кінулі ў турму.
У турме было сыра, цёмна і холадна. Замеж пасцелі яму кінулі мокрую салому. Кармілі яго адным толькі хлебам і давалі адну ваду. Сядзеў ён там многа гадоў — змучаны, бледны, хворы і нудны. Рэдка свяціла сонца ў яго маленькае, вузкае аконца; свежы воздух не праходзіў у турму. Нудна думаў бедны астрожнік пра сваіх дарагіх родных, пра маленькіх сваіх дзетак; думаў, можа быць, даўно ўжо ўсе забыліся гіра яго, счытаючы памёршым. Што робіцца там, у далёкім родным краі, на зямлі?
Ён падышоў пад аконца. Быў дзіўны летні всчар. Сонца апускалася ўжо к лесу, і ціха, і хораша свяціліся яго верхавіны ў залатым блеску апошніх лучоў, Па вуліцах ішлі і ехалі людзі. Турма была высокая, і людзі здаваліся маленькімі. Ён крыкнуў ім, але ніхто яго не начуў. У сінім небе лёталі птушкі. Проціў акна ціха пралятаў арол.
— Арол, арол! — закрычаў яму астрожнік,— Сядзь ка мне на аконца, раскажы, што робіцца на зямлі, заспявай мне песню!
— He,— сказаў арол,— акно тваё надта .малое: мне негдзе сесці. Я не раскажу габе, іпто робіцца на зямлі, бо рздка апускаюся на зямлю. Я ўю гняздо сваё на самых высокіх курганах у горах і на старых дубах, далей ад нягодных людзей, каб не развярнулі япы майго гнязда. Я не заспяваю табе песні, я яіколі не спяваю на зямлі. Я падымаюся высока-высока, і мае песні слухае толькі вечнае сонца.
1 шырокімі ўзмахамі дужых крылаў арол горда падняўся да неба і схаваўся з вачэй.
— Лебедзь, лебедзь! Раскажы, што робіцца на зямлі, заспявай мне песню!
— He,— кажа лебедзь,— я не раскажу табе, што робіцца на зямлі. Я плаваю заўсёды па вадзе — чыстай, светлай вадзе, між зялёнымі чаротамі. Як вада раніцаю, па ўсходзе сонца, пакрыецца чырванаватым светам, я моцна крычу сонцу: «Дзень добры!» Я не заспяваю табе песні,— я заспяваю песню, як стану ўміраць.— I лебедзь паплыў у воздусі, блішчучы белымі крыламі.
— Верабейчыкі, верабейчыкі! Сядзьце на аконца, раскажыце, што робіцца на зямлі. Заспявайце несеньку!
— Чылік-чылік! Нам некалі. Нам яшчэ трэба падзяўбці зернятак, іпто няўмысля рассыпаў мельнік!..
I нудна апусціў галаву бедны астрожнік, і востраю боллю заныла яго сэрца.
Раптам фуркнула шэранькая птушачка, павярцелася іірад акенцам і села на жалезную крату.
— Здароў, салавейчык! Дзякуй табе, мілая нтушачка, што даведалася мяне. Раскажы, што робіцца назямлі, заспявай мне песню.
— Я раскажу табе, што робіцца на зямлі, я заспяваю табе песпю,— пачаў салавейчык.
I паліліся такія трэлі, піто бедны астрожнік заплакаў з радасці, упаў на салому,— і ўсё плакаў, усё слухаў.
— Учора ранкам на ўсходзе сонца,— спяваў салавей,— было так светла. Я прыляцеў да твайго доміка, сеў на зялёны арэхавы куст перад адчыненым аконцам і ўсё спяваў і спяваў. У калысачцы ляжаў твой сынок. Ён раскрыў свае светленькія вочкі і пытаў:
— Дзе тата? Дзе тата? — і слухаў мае песні...
Твае сваякі плачуць, успамінаючы цябе. Яны цябе любяць, надта
любяць, і вельмі хочуць убачыць цябе. He маркоцься! Бог бачыць, што ты певінаваты: злыя людзі выпусцяць цябе, і ты зноў выйдзеш на волю, на свет, на чысты воздух.
Дзеці твае будуць цябе шанаваць і любіць... Будзе ціхі летні
вечар, доўгія цені пацягнуцца ад дрэў, на сонцы заблішчаць вокны. Ты будзеш, седзячы на ганку, расказываць сваім дзецям, як ты пакутаваў.
Будзеш іх вучыць, каб яны, як вырастуць, не давалі злым лю-
дзям рабіць злыя дзелы, каб не крыўдзілі другіх людзей. I дзеці твае паслухаюць цябе. Як яны вырастуць, ты ўбачыш іх добрымі, чэснымі і справядлівымі, убачыш, як яны будуць стаяць за бедных і памагаць ім. Ты будзеш жыць доўга, доўга. Валасы твае пасівеюць, але сэрца будзе радасна біцца.
1 як ты памрэш, усе будуць плакаць па табе і маліцца, і панясуць цябе на зялёныя могілкі ў светлы сонечны дзень. Над тваёю магілаю пасадзяць рожавы куст, і я буду на ўсходзе сонца спяваць песні над тваёю магілаю...
ЗІМА
Белым снегам замятае Вецер чорныя палі, Нібы вопратку ўздзявае Шыр прасторная зямлі.
Мяккі снег лятае пухам, 1 канца яму няма, I нясе сярдзітым духам, Дзікім сіверам зіма.
Зачыняйце шчыльна хату, Каб не дзьмулі халады, На акно пляціце мату, Каб не клаў мароз сляды.
Даставайце з вышак сані — Гайда сцежкі праціраць I па белым акіяне Ўздоўж і ўпоперак гуляць!
Ды кладзіце рукавіцы Дзе з марозам жартаваць! Рады белай мы зіміцы, Рады з ёю ваяваць.
Гэй вы, коні, гэй, малыя! Што заснулі? Весялей! Гэй, у скочку, залатыя! Варушыцеся жывей!
НА РЭЧЦЫ ЗІМОЮ
He сядзіцца ў хаце Хлопчыку малому: Кліча яго рэчка, Цягнуць санкі з дому...
Хочацца Алесю
Выйсці на двор з хаты, Ўзяць з сабой сякеру Ды ў той лес кашлаты,
Стукнуць ііа дзярвяках 3-за пляча абухам
I глядзець, як сыпне Снег халодным пухам,
Як стаяць над рэчкай Хвоі і яліны,
Як ім снег халодны Нахіліў галіны.
Мамачка-галубка! — Просіць ён так міла,— Можа б ты на рэчку Пагуляць пусціла?
Н не буду доўга, Зараз жа вярнуся, Трошачкі на рэчцы Ў санках паважуся.
— Ну, ідзі пабегай, Толькі апраніся Ды глядзі ў палонку, Сынку, не ўваліся.
Радасць і раздолле Хлопчыку малому, I не пазайздросціць Ён цяпер нікому!
На плячо — сякерку, Саначкі — у руку, Хлеба ўзяў кусочак. — Цюцік! — свіснуў Жуку.
Пад скарынкай лёду Тут жа, каля хаты, Працякала рэчка Скрозь ляспыя шаты.
Побач тэй рачулкі Кучы буралому, I застыла рэчка Мёртва, нерухома.
Моцна яе грудзі Маразамі скуты, I аковы лёду Сярод рэчкі ўздуты.
Ціснецца вадзіца, He знаходзіць ходу I не мае сілы Скінуць глызы лёду.
На рачулцы ў лесе Меў Алесь забаву.
Ну ж і пацяшаўся Хлопчык тут на славу!
Эх ты, лёд-гвалтоўнік! Што ты вытвараеш?
Ты нашто вадзіцу Крыўдзіш і ўшчуваеш?
Бедненькай, ёй цёмна, Цесна пад табою.
Хай жа пагамоніць, Мілая, са мною!
Дам ёй ход, галубцы, Каб на свет зірнула!
I яго сякерка Спрытна секанула.
Звякае тапорык, Глуха стук нясецца. Раптам клуб вадзіцы 3-пада дна ўзаўецца.
Коціць ноўзверх лёду, Іней падымае Ды такую ж казку, Байку хлопцу бае!
Слухае хлапчынка Гэты сказ нязнаны, Снеў, нікім ад веку Ў лесе не чуваны.
To яму здаецца
Дудак хор далёкі. To птушыны ў небе Голас адзінокі.
На душы так ціха. Ціха і нейк млосна, I спявае ў сэрцы Спеў той сугалосна.
Гэты спеў дзівосны Чары навявае
I такія казкі Слаўныя складае!
I ад гэтай несні Bee дабратою, Радасцю і шчасцем, Мілаю вясною.
Ад тэй песні-казкі Трудна адарвацца, 1 ёй струны сэрца Хочуць адклікацца.
Добра ў лузе ў час налудны!
Лёгка там дыхнуць!
Хмаркі белыя марудна За лясы плывуць,
НА ЛУЗЕ
Ў лозах іпчэбет не сціхае Шум стаіць і свіст,
Ў яркім бляску спачывае На ракіце ліст.
Ветрык краскі чуць калыша, Травы шалясцяць,
Луг зялёны жыццём дыша Конікі траіпчаць.
Спевам-гоманам і звонам Поўніцца ўвесь луг, I дрыжыць над ім, зялёным, Жыватворчы дух.
У СТАРЫХ ДУБАХ
Цэлы гай старасвецкіх дубоў раскінуўся па беразе Нёмана.
Такіх дубоў цяпер рэдка дзе ўбачыш. Іх не чапіла рука людская, толькі доўгія часы палажылі свой след — пячаць глыбокай старасці. I многа ўсякіх змен часу бачылі гэтыя нямыя сведкі прошласці! Жыццё многіх людскіх пакаленняўчірайшло перад імі і праходзіць, бы тыя хвалі Нёмана, што пакручастым змеем абвівае тут іх сялібу, высокі, роўны груд, а яны ўсё стаяць, спакойныя, важныя, і жывуць сваім асобным жыццём. Праходзяць дні, ідуць сваёю чарадою зімы і леты з іх халадамі і спякотамі, з іх бурамі і навальніцамі, а яны спакойныя, як чалавек, які ўсё пераведаў на свеце, усё перажыў і ўжо нічога новага не чакае ад жыцця, апроч смерці. Зваленыя ж на дол тоўстыя камлі з абсмаленымі знізу жараламі іх таварышаў напаміналі жывым аб апошняй іх долі.
У леце пачыналася ўжо тая ледзь значная змена, той ііаварот часу, калі жыццё прыроды ідзе на спад. Скошаны луг і паскладаныя кургана.мі стагі, нарыжэлыя ад дажджоў і сонца, ужо гаварылі аб гэтым паміранні. Вуслы збіраліся ў чароды і доўга стаялі на грудах або ляніва аглядалі лагчыны. Але было прыметна, што не на пажытак пазбіраліся яны сюды, а для нейкай іншай справы. Пастаяўпіы, павольна, адзін за адным, уздымаліся яны ўгару, кружыліся там, і кожны круг падымаў іх усё вышэй і выпіэй. Там яны спляталіся ў адну фігуру, У адзін піырокі круг і, не махаючы крыллямі, плаўна і згодна, як па камандзе, насіліся ў неаглядным прасторы сініх нябёсаў... Асірацелыя старыя дубы ў чорных шапках бусліных гнёздаў спакойна стаялі, не варушачы ніводным лістам, і купалі ў сонцы свае адвечныя лапы.
На скошаным лузе, недалёка ад дубоў, пасвіліся статкі. Там і сям сядзелі пастушкі. У кожным іх гуртку былі свае інтарэсы, свае забаўкі і гутаркі. Сонца даўно ўжо звярнула з поўдня, але свяціла яіпчэ
горача. У паветры было ціха, толькі звон летнікоў зліваўся ў адну доўгую-доўгую аднатонную песню, і, здавалася, прырода была закалыхана гэтым крыху сумным звонам. Маленькія камарыкі-таўкунчьь кі кучкамі гулялі на сонцы, як бы чыясьці нявідная рука трэсла ў паветры маленькую сетачку.
Чаго яны таўкуцца тут?—спытаў Грышка свайго таварыша Базыля і махнуў рукою па кучцы камарыкаў.
— Гуляюць,— кажа Базыль,— Ты думаеш, ім не хочацца пагуляць? Цяпер іх час, і гуляюць.
Базыль і Грышка — найленшыя дружакі. Даўно ўжо цягнецца іх дружба — як запамятаюць. Дзве зімы ў школе сядзелі на адной лаўцы і грэцяе лета пасуць разам кароўкі.
Калі катораму маці дасць у торбачку сала, то гэтае сала разразалі папалам і пяклі яго на ражончыках. А смачнае сала, спечанае над агнём у полі! ТІрыгнаўшы з раніцы, хадзілі разам лавіць рыбу і купацца.
I ні з кім яны не злучаліся, і, апроч свае кампаніі, другой не хацелі. Раз толькі сварыліся хлопцы, і пасварыліся за глунства — за ножык-цыганчык, якому ўся цана — тры грошы. 1 толькі ў злосці назваў Грышка Базыля насалём — у Базыля быў даўгаваты нос,— a Базыль Грышку абазваў рабэйзаю.
Але рэдкія выпадкі лаянкі толькі на кароткі час раскідалі іх дружбу, і хлопцы скора зноў гадзіліся, пасля чаго Базыль, водзячы пальцамі па носе, гаварыў:
— Здаецца, мой нос, Грышка, не такі ўжо вялікі?
— Твой нос — мерны нос. Вось я, дык ііраўда рабы!
Гаворачы так, Грышка хацеў учуць пацверджанне Базыля, што ён не такі ўжо рабы, бо сам Грышка не лічыў сябе рабы.м.
— Што тваё за рабацінне! — казаў Базыль.— Зімою зусім не знаць, а цяпер проста сонца трошкі асмаліла твар.
I хлопцы зноў былі дружакамі і ііачыналі гульню або гаворку аб чым-небудзь. Гаворка ў іх бадай ніколі не зводзілася, а вакол было так многа ўсяго, што давала ім страву для гутарак... Палягуць часамі хлопцы пад дубам. Грышка ляжа на спіну і колькі хвілін моўчкі ўглядаецца на дуб, над якім яны ляжаць.
— Як ты думаеш, Базыль: ці ёсць на свеце такі чалавек, які панёс бы гэты дуб?
Базыль акідаў вокам дуб і, крыху падумаўшы, казаў:
— А пэўна ёсць.
I тут жа расказваў свайму сябру здарэнне з якім-небудзь асілкам. Так, адзін селянін (Базыль нават назваў яго прозвішча) паехаў красці хвою ў княжацкі лес. Ссек ён такую тоўстую хвою, што і два чалавекі не абнялі б яе. Узваліў на воз і паганяе каня. Конь — ані з месца! А якраз насунуўся ляснік. «Стой жа,— думае ён,— нідзе ты не дзененіся: не ўцячэш з гэтай хвояй», і сам пазірае, што будзе далей. Чалавек гэты, нічога не гаворачы, выііраг каня, прывязаў яго да канца калоды і, сказаўшы: «няхай жа будзе брыдка каню», узяўся за аглоблі і пацягнуў калоду. Ляснік толькі галавою пакруціў — і слова не сказаў селяніну.
Вось каб мы былі такія дужыя, усіх бы зарэчанцаў пабілі! уздыхнуўшы, гаварыў Грышка.
— Вось дзіва! ІПто ж іх тады біць: дзьмухнуў бы. і ўсе б пакідаліся.
— А ці праўда, што наіп Нічыпар Шулай дужаўся з чортам? запытаўся зноў Грышка. .
Няўжо ж не: у яго самога чортава рабро — яго ніхто не пакоціць.
— Ну, ніхто! А калі ў каго два рабры?
Ведама, паборае той, у каго два... Але, мусіць, той, хто мае чор тава рабро, пойдзе ў пекла,— намаўчаўшы, зноў сказаў Ва.зыль.
Чаму ў пекла? Ён жа родзіцца з гэтым рабром.
Базыль на гэта нічога не адказаў і задумаўся.
А каб табе, Базыль, сказалі: «Памірай цяперака і ты пойдзеш у рай». Ці згадзіўся б ты паміраць?
— He! — адказаў ён.
Чаму?
Мне было б там маркотна аднаму; а тут усе: бацькі, хлопцы, ты. Каб з усімі, то пайшоў бы.
А як памрэ чалавек, што з ім робіцца? як бы сябе самога спытаў Грышка.
— Што ж? Душа выходзіць. Прыйдзе смерць — і яамрэш. Зяхнеш разоў два — і няма!.. Я бачыў, як паміраў мой дзед Гаронім. У хаце мы былі адны з дзядзькам. Як дзед сканаў, дык дзядзька адчыніў комін.
— Навошта? — спытаў Грышка.
— К'аб душа выходзіла... I страшна, брат, страшна стала!
Я ў хаце не ўседзеў бы! — страпянуўшыся, сказаў Грышка і потым дадаў: — Вось каб яе перуны, гэтую смерць! Каб злавіў дзе, халеру, ды спаліў. Тады людзі жылі б і жылі.
— Калі ж бо для яе няма смерці.
— У смерці няма смерці.
Сказаўшы гэта, Грышка ўглыбіўся ў думкі.
— Што ж, брат, каб гэту смерць узяла другая смерць, дык зноў бы смерць засталася. Ніяк, брат, ад яе не выкіруешся.
A што, Грышка, калі я памру і па смерці буду прыходзіць да цябе, ці будзеш ты баяцца?
— Кіньма гаварыць! Чорт яе бяры з смерцю,— сказаў Грышка, падняўся, азірнуўся і пачаў свістаць, каб адагнаць паганыя думкі.
Хлопцы сціхлі і задумаліся.
Было тут, у дубах, адно месца, дзе Базыль любіў сядзець, назіраць і думаць.
Там над абрывістым берагам Нёмана стаяў стары, прысадзісты, тоўсты дуб. Ад доўгіх часоў бераг падмываўся вадою, паволі асоўваўся і агаляў тоўстыя карэнні старога дуба. Сам гэты дуб крыху пахіліўся набок, як падгуляўшы гаспадар, а аголены і працягнуты над вадою яго корань здаваўся нагою, і выходзіла здалёк так, што дуб збіраўся перабрысці Нёман. Сеўшы на гэтым корані, Базыль пазіраў, як бегалі дробныя хвалі, як звівалася ў вадзе доўгая раска; вада
то ўздымала яе, то апускала, то раскідала ва ўсе бакі і гуляла ёю, як вецер дымам.
Каля самага берага стаяў у вадзе голы лазовы ражон. Ён тое і рабіў, што борздзенька ківаўся пад напорам вады. I ніколі не меў спачыну гэты ражон: і ўдзень і ўночы ківаўся ён. Хіба можа зімою, як марозы скуюць лёдам ваду, адпачыне гэты пахілак-ражон.
Базыль пазіраў і думаў. А.вакол было ціха. 1 Базылю здавалася, што ён чуе спевы гэтай цішыні. Доўга ён прыслухоўваўся, але спевы былі нейкія невясёлыя, і яму стала маркотна: усё ішло, здавалася яму, сваёю дарогаю і жыло сваім жыццём, сярод якога ён пачуў сябе чужым.
Л Грышка тым часам бегаў каля ракі. Якраз па тым баку ішоў з вудамі рыбак. Пабегаўшы па беразе яшчэ колькі часу, Грышка пайшоў шукаць Базыля. Углыбіўшыся ў свае думкі, Базыль нічога не заўважаў і сядзеў усё на тым жа дубовым корані. Звесіўпіы ногі над вадою, пазіраў ён уніз, як цёк Нёман. Тут было глыбока, і вада мела цёмны колер ад гэтай глыбіні. Аб чым жа думаў хлопчык? Відаць, аб чымсьці важным і сур’ёзным, бо губы яго былі шчыльна самкнуты, а вочы пазіралі кудысьці ўглыб. Схаваўшыся за куст, Грышка моўчкі наглядаў за сваім сябрам. I без усякай злой мыслі раптам вылецеў з-за куста і гукнуў на ўсю моц:
— Га-а!
Знячэўку Базыль так перапалохаўся, што ўвесь задрыжаў і падскочыў. Спужаўшыся, ён не мог ужо ўтрымацца і ссунуўся ўніз. На момант, зачапіўшыся лапцем за дубовы корань, павіс уніз галавою над гладдзю вады, а потым шугнуў... і прапаў з вачэй. Нёман злёгку здрыгануўся, вада расступілася і дала няшчаснаму хлопчыку месца ў халодных сваіх нетрах, ды колькі кругоў ііабегла па вадзе ва ўсе бакі. Разы два ці тры паказалася яго галава; рука нязграбна і сударгава лавіла паветра; зрабіўшы паўкруг і захлёбваючыся, ён прапаў назусім...
Грыпіка не ведаў, што так можа скончыцца яго дурасць, ён падняў прарэзлівы крык і лямант:
— Ратуйце! Утапі-іўся! Гвалт, людзі, ратуйце!
Другія пастушкі збегліся на крык і далучылі свой лямант. Рыбак падбег першы. Скінуўшы адзежу, адважна рынуўся ён у ваду.
Збегліся людзі.
Заламаўшы рукі, маці разрываючым душу крыкам галасіла і прычытвала. Як непрытомная, кідалася яна ў ваду, яе трымалі мужчыны...
Сонца гэтак жа сама яазірала на гэтую з’яву; гэтак жа сама было ціха ў прыродзе, і ўсё жыло сваім жыццём. Старыя дубы стаялі спакойна, важна, як і заўсёды. Толькі галкі, спуджаныя людскім крыкам, пазляталі з дубоў, ды сіваваронкі з сярдзіты.м краканнем кружыліся над дуплістымі дзеравякамі, як бы злуючы на тое, што патрывожылі без усякай прычыны іх прывольны спакой, і ззялі на сонцы сваім зялёным пер’ем.
Базыля выцягнулі і адратавалі, але пасля такога здарэння ён стаў ціхім і яшчэ больш задуменным.
«ДЗЕРАВЕНШЧЫНА»
Як яно будзе далей, сказаць цяжка. Хутчэй за ўсё, што кепска; і сам Міхалка так думае, стоячы на каленках па некалькі разоў на дзень.
Ён ужо кінуў і жаліцца сабе самому на сваю долю і пакорна згінаў калені ў куточку. 1 гэты куточак стаўся яму нават блізкі, як бы родны. Ды яно і не дзіва: тое месца, дзе ронім мы першыя слёзы і пакідаем частку сябе саміх, становіцца дарагое для нас. А ў гэтым кутку Міхалка многа чаго перадумаў. I адзін толькі ён, гэты куток, знаў усе яго думкі, бо пагаварыць тут няма з кім.
Ох, гэты горад! На пакуты сюды ўзялі малога Міхалку. А горш за ўсё, дык гэта тое, што ніхто тут яго не шкадуе, ніхто за яго не закінс слова. А часамі выскачыць ён на двор, куды забяжыць знячэўку які сабака, можа такі самы бяздомнік у горадзе, як і Міхалка, каб хоць з сабакам адвесці душу. 1 толькі пачне Міхалка заводзіць знаёмства з ім, кінуўшы яму перад гэтым кусочак хлеба (а хлеба іначай, як украдкам, не возьмеш), як ужо братавая барабаніць рукою ў шыбу.
Міхалка ўжо ведае, што яму рабіць: ідзе ў хату і займае свой куточак, становячыся на калені. Сам Міхалка, калі хто выпадкам запытае, чаго ён стаіць на каленях, тлумачыць так:
— Я яшчэ — «дзеравеншчына», не знаю гарадс.кіх парадкаў і кепска трымаю сябе. От з мяне і выбіваюць «дзеравеншчыну».
— А ты любіш вёску? Паехаў бы туды?
Раней чым адказаць, Міхалка баязліва азірнецца і ціхенька скажа:
— Паехаў бы.
Праўда, Міхалка нядаўна прыехаў з вёскі. Але гэта толькі гаворка адна — «прыехаў». Проста забралі яго сюды — і ўсё, бо дома не было дзе падзецца. Бацька памёр, маці памерла, от і забралі яго сюды. Цяпер ужо нічагутка — прывык, але спачатку дык было надта кепска. Сядуць, бывала, за стол. На маленькім століку каля дзвярэй стаіць самавар: скавыча ён на ўсе галасы або пішчыць, як тая свіння ў плоце, аж пара з яго верне. На стале стаіць масла; тут жа ў місцы ляжаць цэлыя кавалкі мяккай і белай булкі, і такая, на яе ліха, цікавая, што Міхалка не можа адарваць ад яе вачэй.
— Чаго ты ўтароіііўся, як воўк на парасё?
Міхалка спускае вочкі і бярэцца за гарачую шклянку і тут жа борздзенька адрывае ад яе апечаную руку. Шклянка са звонам куляецца на снодак. Чай, як бы яго чэрці таўханулі, разліваецца на стале і на порткі Міхалку. Міхалка ўсхопліваецца з крэсла і стаіць, расставіўшы рукі.
— Свінюк ты! — чуе ён сярдзіты голас брата.
— У карыце трэба цябе карміць,— дадае братавая.
Згарэў бы ты лепей, гэты чай і гэта булка, якая ўжо цяпер і ў рот не лезе Міхалку. А калі абыходзіцца без таго ліха, то, выпіўшы шклянку, Міхалка павінен быў падзякаваць. Тут зноў не заўсёды абыходзілася шчасліва. Замест «благодарю» ляпне Міхалка ні к сялу ні к гораду — «дзякую».
— Што за «дзякую»?!
Міхалка чуе, што вушы яго чырванеюць. Яму неяк сорамна сказаць «благодарю»,— здаецца, усе яго на смех падымуць.
Але ўсё гэта было раней. Цяпер ён навучыўся казаць «благодарю» і «благадарыць» і калі трэба і калі не трэба. Ды зноў жа, з адным «благодарю» на свеце не пражывеш — яіпчэ знойдзецца якое-небудзь ліха. А што гэтае ліха не зводзілася, можна было бачыць хоць бы і з таго, што Міхалка па колькі разоў у дзень стаяў на каленках. To скажаш не так, то ступіш не гэтак, і за ўсё пападала то вушам, то каленям. Дайшло да таго, што Міхалка наракаў на вушы і калені. Няхай бы былі сабе дзірачкі ў галаве, але на ліха яшчэ гэтыя храсткі? Або ногі? Ці не лепш было б, каб яны не згіналіся? Тут Міхалка нрабаваў хадзіць, не згінаючы ногі. Выходзіць, што можна.
Найгорай было яму вясною і летам, калі сіняе неба ласкава звесіцца над зямлёю, як маці над калыскаю, дзе ляжыць яе любае дзіцятка. А гэтыя хмурынкі! Хто іх ведае, адкуль яны выпаўзаюць і куды ідуць так згодненька, такія мілыя ды прыветныя. От бы ўзяў ды сеў на іх і паплыў бы разам з імі, каб.толькі далей быць адгэтуль. Сонейка так хорашанька заглядае ў вокны. У садку шчабечуць птушкі. Верабейчыкі з вясёлым чырыканнем снуюць у паветры.
Міхалка доўга пазірае ў акно. Нарэшце ў яго не хапае сілы працівіцца закліку вясны, і ён, азірнуўшыся, каб не затрымаў хто, ціха выходзіць на двор.
Прытуліўшыся дзе-небудзь каля вугла, доўга стаіць Міхалка. У гэтыя хвіліны ён нічога не думае. Ён толькі чуе, як прыемнае цяпло песціць яго маленькае цельца. 1 добра так і радасна на сэрцы. А што робіцца на душы, то гэтага і не скажаш. Толькі часамі замігацяцца родныя з’явы далёкай вёскі, дзе Міхалку так вольна жылося, і сэрца неяк ападзе, калі ўспомніць ён сваё тут жыццё. Там, на вуліцы, чуваць, як тупаюць на тратуарах ногі, як грукаюць капытамі па бруку коні, як шуміць і гудзе многагалосы горад.
Доўга стаіць так Міхалка. Потым ні з таго ні з сяго захочацца прабегчыся, і ён, як куля, рванецца на двор, ганяецца за верабейчыкамі, покі братавая не крыкне, каб ішоў забаўляць Лідачку.
Усе чары прападаюць у яго душы, і, уздыхнуўшы, нехаця пляцецца ён у хату. А тут яіпчэ горай апануюць думкі, яшчэ мацней пацягне яго на двор, яшчэ з болыпаю сілаю. яшчэ ярчэй устануць перад вачыма дзіўныя малюнкі роднай вёскі.
Дом, дзе жыў Міхалка, стаяў на краі горада. Глухаватая вуліца, паабапал якой ляпіліся драўляныя домікі, скора выходзіла за горад, у поле. Міхалка не адзін раз выбягаў на гэтую вуліцу і нюхам вясковага чалавека ўгадваў, што недалёка тут павінна быць поле. Раз ён, выбегшы на вуліцу, адышоўся ад дому. Тут ён ужо не мог стрымацца і пабег да таго ўзгорка, што весела пазіраў жоўтым скатам сваіх пяскоў. Міхалка ўзляцеў на гэты ўзгорак. Унізе рассцілаўся горад з блішчастымі вежамі цэркваў і касцёлаў. To там, то сям высока ў небе тырчэлі трубы фабрык і заводаў, распускаючы доўгія хвасты чорнага дыму. А з другога боку раскінулася поле, чарнеўся лес і вясёлыя пералескі, а там, яшчэ далей, ледзь-ледзь выступалі з сіняватай
смугі стрэхі сялянскіх хат. I так моцна пацягнула Міхалку туды, што аж душа яго млела. I так ярка прыпомнілася яму свая вёска, што, каб меў крыллі, то ўзняўся б і паляцеў бы. Міхалка ўсё цікаваў у адзін бок. Там, здавалася яму, павінна быць дарога да роднай вёскі. Ах, як там добра ў вёсцы! От Міхалка стаіць на гэтым узгорку, а яна вось-вось, здаецца, тут, перадсамымі яго вачыма. I так ясна, як цяпер, не бачыў ён яе і тады, калі жыў там. Вось высокі касагор над самым Нёманам. Пад гэтым касагорам стаяць над вадою пахіленыя старыя вербы, там калісь так многа было ракаў. Там ляжыць зялёны луг, a за лугам цягнецца высокі і заўсёды пануры лес. Гэтага лесу Міхалка калісь баяўся. Асабліва нешта страшнае і непрыветнае прыдаваў яму густы алешнік, што зялёным доўгім валам цягнуўся каля самага лесу. Цяпер жа гэты лес быў такі мілы і жаданы, што каб прымеў, то абняў бы яго і цалаваў. Міхалка так задумаўся, іпто не чуў, як да яго падышоў брат.
— Чаго ты тут, шыбельнік? — спытаў брат і моцна пацягнуў за вуха.
Міхалка задрыжаў увесь, як злоўлены злачынец.
— ІІайшоў дадому!
Хлопчык, прыклаўіпы руку да вуха, якое быццам гарэла на агні, пабег дамоў, не смеючы зірнуць убок.
За самавольства забаранілі яму гуляць на дварэ. Але Міхалка не абразуміўся. Куды там! Ен задумаў такую рэч, што ўсе дзівіцца будуць. А покі што цішком ён рыхтаваўся споўніць тое, што задумаў. У самы глухі куток пад ложкам, куды нават венік служанкі Насты рэдка калі зазіраў, складаў Міхалка розныя прыпасы на дарогу, бо ён задумаў уцякаць адгэтуль. Тут ён назапасіў з восем кавалачкаў цукру, акрайчык хлеба з асушкам. Праўда, хлябок высахне, але Міхалка знойдзе ў дарозе крынічку і размочыць яго. Усе гэтыя прыпасы ляжалі на газеце, якую Міхалка цішком узяў са стала. Разам з гэтымі прыпасамі ляжаў мячык і чалавек з гумалястыкі, у якога трэба было толькі дзьмухануць, каб ён загукаў, як жывы. Усё гэта Міхалка адкраў ад Лідачкі. Мячык і чалавечка ён дасць сваім сябрам, бо хто ж ідзе з горада без гасцінца? Засталося толькі гіашыць торбачку, каб забраць увесь скарб з-пад ложка. А там... Ад адной гэтай думкі лёгка рабілася на сэрцы.
А наўперад ён яшчэ па дарозе зойдзе ў тую вёску, дзе яго брат служыў летась. У гэтай вёсцы Міхалка згубіў многа гропіай — капеек пятнаццаць медзякамі. А знайсці іх лёгка, бо Міхалка, як цяпер, бачыць тое месца, дзе згубіў іх; не знайшоў жа іх тады затым, што хутка перабіраліся ў горад і не было калі пашукаць як належыць быць.
Доўга не мог заснуць Міхалка ў суботу вечарам, перад сёмухай: заўтра рана, досвіту, выберацца ён у дарогу. У тых думках, што цяпер мітусіліся ў галаве, цяжка было разабрацца... Э, ды што! Устане і пойдзе: пойдзе перш да таго ўзгорка, адкуль ужо лёгка патрапіць на дарогу... Скарэй бы толькі заснуць ды ўстаць заўтра рансй. Міхалка плюшчыў вочы, але сон, як сумыслу, не ішоў да яго, і толькі можа пад поўнач заснуў Міхалка. Нягледзячы на гэта, устаў ён ранютка, асця-
рожна падняў галоўку, агледзеўся, прыслухаўся. Брат і братавая спалі: нават гэтая жаба, Лідачка, і тая не варушылася. Ціхенька адзеўшыся, Міхалка павольненька выцягнуў торбачку, у якую яшчэ з вечара злажыў усе свае рэчы. Прыгатаваўшыся як мае быць, ён яшчэ раз азірнуўся і, трасучыся ўвесь, падкраўся да дзвярэй і ўзяўся за ключ. Павярнуў раз і абамлеў: ключ, на яго діха, так загрымеў, што напэўна ўсе абудзіліся. Са страху Міхалка выпусціў з рук торбачку. Усё было ціха. Відаць, ніхто не чуў. Узяўшы торбачку, Міхалка ціха рыпнуў дзвярыма і выйшаў на двор.
He ведаю, ці на дабро, ці на няшчасце Міхалкі, вароты на дварэ былі замкнёны; агароджа ж была такая высокая, дашчаная, што ўляпіцца было недзе. Колькі хвілін Міхалка хадзіў па дварэ, шукаючы пералаза. I не думаў ён ніколі, што гэтае здарэнне папсуе яму ўсю справу! Можа б і пералез як, але, на бяду, трэба было якраз выйсці на двор яго брату! Міхалка думаў, піто ўжо яму цяпер будзе канец — так моцна лупіў яго брат.
I што ты зробіш, калі не шанцуе? Міхалка, як і наўперад, жыве ў горадзе і толькі тым і цешыць сябе, што тады, напэўна, будзе яму палёгка, як выб’юць з яго «дзеравеншчыну».
ПЕСНЯ АБ ВЯСНЕ
Уцякай, мароз-дзядуля!
Чуеш ты, стары, ці не? На пагорках булі-гулі! — Песні чуюцца вясне.
Звоніць, скача, як дзіцятка, Гэты жэўжык-ручаёк.
На яго, бы тая матка, Сонца кідае свой зрок.
А ён, гучны і смяшлівы, Так і ходзіць, аж дрыжыць, 1 другі сябрук шчаслівы Насустрэч яму бяжыць.
Ты паслухай, дзед сярдзіты, Што там чуецца ўгары? Што за спеў за самавіты У небе правяць песняры?
А зіма аж пачарнела —
Годзе ёй тут кросны ткаць!.. Гэй, маленства, жыва, смела Выйдзем весну прывітаць!
А як слаўна каля хаткі Нам пабегаць, пагуляць! Ну, зіма, збірай манаткі, Годзе нас табе ўшчуваць!
Маладая вясна,
Залатая пара!
Будзь красна і ясна, He шкадуй нам дабра!
Вокам маткі зірні, Бледнасць з твару згані!
Дай уздужаць малым Пад павевам тваім.
Мы вяночак спляцём, Табе песню спяём.
ПІЯНЕРСКАЯ ПЕСНЯ
Мы — дзятва зямлі шчаслівай, Мы — народ вясёлы, Гаманлівы, Ды імклівы.
Нам расчынены зычліва
I прыветна школы. А ты толькі ведай-знай: Болей ведаў набывай!
Нам дарогі ўсе адкрыты, Наш прастор бясконцы, Анавіты
Ў аксаміты Ды вясёлкамі умыты,
Разасланы ў сонцы. А ты толькі ведай-знай: 3 краю ў край па іх ступай!
Ўсюды нам даюць з ахвотай У жыццё пуцёўкі:
Будзь пілотам,
3 самалётам,
Як арол, у небе лётай, Камандзір будзь лоўкі...
Адно толькі ведай-знай: Сцеражы савецкі край!
Піянерскай клятвы словы Мы не забываем:
За свет новы
Мы гатовы
I на бой пайсці суровы
Супраць чорнай зграі.
Піянер, ты будзь гатоў Падтрымаць сваіх братоў!
ДЗЕД-ГОСЦЬ
Ходзіць дзед белабароды Полем, лесам, пералескам, Засцілае рэчкі лёдам, Брыльянцістым снежным блескам
Сыпле іней на бярозы,
Туліць дрэвы лёгкім пухам, Крые руні, травы, лозы
Белай воўнаю-кажухам.
Дзеда ўсюды носяць ногі, 1 к нам прыйдзе на хвілінку
Адпачыць крыху з дарогі, Важна сеўшы на ялінку.
А ялінка!.. Чаго толькі На яе няма галінках!
Свецяць зоркі і вясёлкі У бліскучых павуцінках.
Тут лісічка, зайчык, мышкі, Рыбкі, буслік даўгавязы.
А як ззяюць на ёй шышкі, Нібы ў іх гараць алмазы!
Каля ёлкі карагоды, Песні, гутарка жывая... А той дзед белабароды Толькі ў вусы смех пускае.
Дык рассунем кола шырай, Патанцуем на памосце, Песняй звонкай, песняй шчырай Прывітаем дзеда-госця.
САВОСЬ-РАСПУСНІК
I
Вось што, дзеткі, мае краскі: Што хадзіць за многа міль? Можа лепей замест казкі Расказаць вам адну быль?
Згодны?
Добра.
Ну дык вось:
Зваўся хлопчык наш Савось. Ой, і быў жа ён дураслівы!
У сад лазіў па грушы, па слівы,
Дзіркі ў градах рабіў,— Моркву сцібрыць любіў, I маку ён скручваў галоўкі,— Ну, на гэта быў страх які лоўкі!
А рукі ў я<го не мыты, Hoc не абцёрты;
А сам ён сярдзіты, Такі задзірака, Такі забіяка, Буян, Грубіян.
Зачэпіць старога.
Пакрыўдзіць малога,— Такі ўжо нягоднік Ды гэтакі шкоднік! Бегаў загуменнямі, Кідаўся каменнямі,
Нападаў у шыбы Хоць гані з сялібы!
Меў на зло смякалку — Зніме з вежы галку, I такі гарачка, Няхай яго качкі!
У Савосева суседа Быў пярэсценькі каток, Выхавансц Паўла-дзеда, Такі слаўны пестунок!
Hoc чарнявы, Хвост бялявы, Задзірасценькі;
Кіпцік-шчыпчык Заграбасценькі;
Лапкі-драпкі Машастовыя. А шарсціначкі Шаўковыя; Губкі, зубкі Адмысловыя; Вусы-русы Патырчастыя; Тая спінка, Як націнка, Выгінастая.
Вушкі-слушкі He мыляюцца, Вочкі ў ночку Запаляюцца.
Ну, такі каток харошы, Як драііянка за тры гроіпы! Хадзіў коцік пад масток, Лавіў рыбку за хвасток, Потым дзеду ён на печы Казкі-байкі варкаваў, Белым хвосцікам дарэчы
Вось Савось I Антось Сталіся дружакі, Каля клуні стаяць, На ліхое таяць — Закідаюць знакі, Як злавіць ім катка
Тахты спевам адбіваў.
Коцік з дзедам жыў у згодзе, He сварыліся за неч.
Быў раз коцік на паходзе — На мышэй падняў ён меч. Шоў каток з паходу, Разагнаўшы мышак, I сеў на калоду Пад страху ў зацішак. Грэе сабе спінку, Мордачку і лапкі.
Зірк — Савось з будынку Выскачыў без шапкі! За Савоссм — Рудзька.
— Кусі ката, цюцька! — Коцік бедны ўвесь жахнуўся, Ды на шчасце быў тут плот, А пры плоце дуб,— і кот Толькі фыркнуў, мілыануўся I на дубе апынуўся, Сеў каток На дубок, Кажа забіякам:
— Эх, Савось, шалапай!
Ты мяне не чапай I не цкуй сабакам! — He ўдалося Савосю Катка падкусіць, I прыйшлося Антося На помач прасіць.
III
1 аддаць з малатка Рудзьку на расправу. Падшывальцы ж яны, 1 іх розум дурны Выдумаў забаву!
А па тэй нарадзе Саўка торбу крадзе,
Анцік — хлеб сабаку. А каток на печы Сеў, як той старэчы,— Яму і не ў знаку. Эх, пярэсценькі каток! Сцеражыся ты, браток! He хадзі ты па надворку, He хадзі гуляць на горку — Там бяда цябе чакае, Сам не ведаеш, якая. Асцярожненька хадзі, За Савосем ты глядзі, Бо Савось замысліў штось, Нездарма з ім і Антось.
Затаіўся у кутку Наш Савось і катку Замаўляе зубы Для кацінай згубы:
IV
I катка панеслі ў поле. А там чыста — ні кусточка, Hi хваінкі, ні дубочка, Адны межачкі ды ролі.
Няма дзе катку схавацца: Чуць сінее лес далёкі, I сяло за тры валокі,— Як катку там ратавацца?
Плача ў торбе коцік, плача: — Мяў, мне душна! Мяў, мне цесна!
Б’ецца сэрцайка балесна, Бо мне грозіць смерць, няйнача!
Кот бурчыць і гурчыць, Ланамі дзярэцца, А Савось хоць бы што — Цешыцца, смяецца.
Ну, спыніся, Антось, Падзяржы сабаку: Толькі выпушчу ката, Цкуй тады ў атаку. Адышоўся Савось, Анцік прытаіўся, I тут коціку астрог Раптам адчыніўся. 3 торбы выскачыў, прысеў — Трэба ж разглядзецца.
— Ах ты, коцічак мой!
Які файны ты, ой!
Што за спіначка!
Ну, карціначка!
Ідзі, коцік, да мяне, He пакрыўджу цябе, не! А якія вочкі!
Бачаць сярод ночкі.
А якія лапкі!
Ды як яны цапкі!
Ах, ты, мой каточак, Чорненькі насочак! Ідзі ж, коцік, да мяне: He пакрыўджу цябе, не. Яўкнуў коцік, выгнуў спінку, Хвост падняў, як корбу, Але ў тую жа хвілінку — Шусь каток у торбу.
Зірк — там Рудзька! Што рабіць!
Дзе яму падзецца?
— Цкуй! пускай! — крычыць
Савосі
— Кусі ката, Рудзька!..— Ша! чаго ж так закрычаў Наш Савось нялюдска?
Глянуў Анцік — вось дзівота! Вось дзе ліха, вось бяда!
Што зрабіла ім дурота 1 што сталася з ката! Вось папаліся дзе змоўцы Проста шкода малышоў: На Савосевай галоўцы Коцік сховапку знайшоў! Лемантуе бедны Саўка, Ашалелы, чуць жывы, Кот упіўся, ну, як п’яўка, I не знімеш з галавы! Запусціў кіпцюр у скуру Аж да самае касці.
Скача Саўка з таго дуру Ды крычыць: «Пусці! пусці!» Рудзька круціцца навокал, Брэша, цапае катка.
Ай, Савоська, ты мой сокал! Снрава дрэнна і брыдка!
Ой, нагараваліся.
Ой, бяды набраліся Хлопцы з тым катом! 3 поля як вярталіся, Людзі з іх смяяліся, Ды дружна, гуртом. Шоў Антось уперадзе,
Рудзьку вёў на прывязі, Пазіраў уніз,
А Савось наводшыбе, На галоўцы з коцікам, Шэпчучы: «кіс-кіс!» I хоць ён не піянер, А чырвоны меў каўнер.
РАК-ВУСАЧ
(Вершаваная казка)
Ну, пачнем мы казку так: Жыў ды быў на свеце рак 3 доўгімі вусішчамі, 3 чорнымі вачышчамі, Зыркімі, лупатымі, 3 лапамі разгатымі, ІПырачэзны ў шыі, Клешні — во якія!
А як вусам павядзе — Страшна зробіцца ў вадзе! Рыбкі хвосцікам мяльнуць Ды галоўкамі кіўнуць.
I барзджэй наўцекача Ад рачышчы-вусача. А ён шыішчай трэп-трэп! Жабка ў бераг — і ні шэп!
Страшны рак быў, грозны рак, Як ушчэміць — будзе знак.
1 баяліся яго, Як няведама каго.
Пад карэннямі ракіты
Жыў той рак, вусач сярдзіты. I ёсць загадка такая: Hi смяецца, ні гукае, Жыве ў бухце пад ракітай, На ім світа, Ды не сшыта, Хоць кравец, ды не Мікіта, Ідзе ў лазню камінарам, А выходзіць — пыша жарам.
Ну ж і слаўна каля рэчкі! I чаго на ёй няма!
Сітнякі стаяць, бы свечкі, Тут маліна і парэчкі — Розных ягад проста цьма; Тут і лозы, і ракіты, I чарот, і асака,— Ну, як тыя аксаміты, Вабяць вока рыбака.
А тых птупіак і не злічыш: Качкі, кнігаўкі, драчы, I сам бусел-паляўнічы Вас у госці тут закліча, Жабу ў дзюбе несучы. Тут жыве званар-камар, Як балотны гаспадар, 86
Даўганосы, даўганогі, Голас тонкі, а сам строгі. У траве між чаратоў — Колькі розных матылёў, Бабак сініх і чырвоных: Іх сукеначкі ў фальбонах, Іх убор — іду ў заклад Закасуе ўсіх дзяўчат.
Весела на рэчцы 1 траве, і кветцы, I крылатым пташкам, Мошкам і мурашкам, I крыклівым дзеткам, Асабліва летка.м:
У рачулцы купаюцца, У ііясочку качаюцца.
Ill
Ой, бяда, бяда! Мутная вада — Спахмурнела рэчка:
Ты сядзіш нахмураны, Злосны і абураны I не бачыш дня.
Засмуціўся рак, Стаў ён, небарак, Ціхі, як авечка. He варушыць вусам, Лёг на дно ён брусам 1 ляжыць дзён тры; Растапырыў клешні I не есць яешні, Жабінай ікры. He вылазіць з норкі. — Лёс мой,— кажа,— горкі — Цяжка ў свеце жыць!
Апусціў рак вочы, Нават і не хоча Слухаць акуня.
Плотка падплывае, 3 ракам размаўляе: — Адпусціся, мілы! Чым цябе ўлагодзіць? Што табе абходзіць, Поўніць сумам жылы? I нам, рыбам, трудна, Жыць часамі нудна,
Вось падплыў акуньчык: — Вылезь, рак-гарунчык, Годзе табе ныць.
He смуціся дужа, Развяселься, дружа, Пашкадуй ты нас! Зойдзешся ад голаду, Прападзеш ты змоладу Ды ў вясновы час.
А як свеціць сонейка, Грэе рэчкі лонейка, Песціць лес і гай, Грэе так гарачанька. Развяселься, рачанька, Нас не пакідай!
Проста ох-ох-ох! Гоняць нас усюды, Ловяць нас на вуды, Надзяць на гарох, Ловяць невадамі, Душаць венцярамі, Брэднем, тапчаком. Ох, жыццё — не свята, Горачка багата, Але ж мы жывём. Аднусціся, рача! Нават рэчка плача Над сваім сынком... Рак маўчыць зацята, Вусам не пакратаў...
IV
Грозны сом дае наказ: Склікаць сход у той жа час
I на ім абмеркаваць,
Як нам лепей рады даць, Як усцешыць чорнага Рака непакорнага?
Гэй вы, плоткі-верхаводкі! Паслужыце справе, цёткі!
Заклікайце рыбу ўсю: Накажыце карасю, Няхай вылезе з гразі, Хай плывуць сюды язі,
Com наказ канчае гак:
— Будзь ты старастам, шчупак!
Каб хутчэй ва ўсе канцы
Рассылаліся ганцы!
Тут шчупак мяльнуў хвастом, Нлотак спудзіў пад кустом, А маруднага ліна
Мянтузы, яршы, кялбы I акунь, той гад рабы. Ды сказаць яму прытым Словам старасты маім, Каб, спаткаўшыся са мною, Да мяне стаў галавою!
Выгнаў з саменькага дна. Усім холаду задаў
Плоткі старасце — паклон, 1 ўсе рынулі ў разгон.
I нарэшце загадаў:
У глыбознай бухце Між карчоў дубовых Пачыналі рыбы Важныя размовы. Com адкрыў нараду, Выступіў з дакладам, А язь сакратарыў, Сеўшы з сомам радам. — Шаноўныя сябры, Ляшчы і асятры, Ліны і мянтузы, Паслы ад драбязы I іншыя асобы!
У нашай рэчцы — гора: Смуткуе рак і ўчора Ад гэтакай жалобы Прыйшоў да заключэння: Жыццё — адно мучэнне, I згінуць хоча ў цвеце, Бо кажа ён, дзівак: Найбольш няшчасны — рак Ва ўсім вакольным свеце. I толькі з той пары Ён вылезе з нары I смутак свой пакіне, Калі хто давядзе, III то ёсць яшчэ ў вадзе Ці проста абы-дзе Пакутнік яшчэ большы, Чый лёс за рачы горшы,— Іначай рак загіне.
1 вось цяпер, браткі, Аблазьце ўсе куткі, Знайдзіце кандыдата I дайце мне адказ. Я запэўняю вас, Пакутнікаў такіх, Сапраўдных і цяжкіх, Налічыцца багата. Зашумелі рыбы: — Назавем без хібы! Імі гаць гаці, Лёгка іх знайсці.
— Цішэй, сябры, увага! — Азваўся сакратар.— Тут ёсць такая нляга, Што кіне ўсіх у жар:
Калі хто сапраўды Сябе няшчасным лічыць болей, Чым наш пакутнік-рак, Тады
Ён добрай воляй, Без вагання
Аддасца раку на сняданне.
Так, так!
Іначай рак не дасць нам веры,— Сказаў ды зноў сеў за паперы. Вось сказаў, дык сказануў! Як сякерай секануў!
Прыкусілі языкі I мянькі, і акунькі, А маруда той, лінок, Віль хвастом — ды пад кусток!
Хвілін не меней пяць «Пакутнікі» маўчаць.
— На свеце жыць не так ужо і горка,—
Сказала краснапёрка.— Плывеш сабе туды-сюды Без гора, без бяды;
Пад кусцік зазірнеш, Ну, часам і ўздыхнеш, Ды болып ужо з прывычкі, Чым з клопату якога,— Ці так кажу, сястрычкі? — А так! Жывецца нам — нічога!
Хапае ўсім вадзічкі, I плаваем па волі, I жыру ёсць даволі. А гэта нараканне I ракава жалоба — Пустое выдумлянне Ці нанская хвароба.
— Гум! — тады прамовіў сом, —
Што ж мы раку паднясём? Хай, выходзіць, гіне рак? Ці ў няшчасных стаўся брак?
— Дайце слоўка мне сказаць! — Ялец стаў хвастом віляць.—
Я скажу вам праўду ўсю: Жыці> найгорай карасю.
I ўсе грымнулі: — Так, так!
Ён — няшчаснейшы бядак!
Ён жыве ў балоце, У такой брудоце!
Ён непаваротны, Ён такі гаротны,— Збоку глянуць — жах бярэ,
Як ён з гора не памрэ!
А дзе карась?
Зашыўся ў гразь,
I сход яму не мілы, Прыйсці не мае сілы!
I кажа com: «Заклікаць гаруна!
Шчупак, пазавіхайся!»
— Умомант я спалю, як з перуна!
А ты, карась, трымайся!
Прывялі карася пад канвоем, Абстуііілі яго шчылыіым роем. Плотачка як глянула, Ледзь на дно не канула: Такі ж ён няшчасненькі, Кругленькі, блішчасценькі. Лін паплыў пад лозы Выцерці там слёзы.
Нават сом крануўся, Хвост яго сагнуўся, Вусы задрыжалі Ад такога жалю. Пытае сом лагодна, Быццам бацька родны: — Ну, як жывеш, карась? — А так сабе, нядрэнна: Качаюся, як князь, Прысмакі ем штодзенна. Здзівілася тут грамада: — Вось выпаліў, дык выпаліў, брыда!
■— Цікава,— кажа сом,— цікава!
Здзівіў ты нас, карась, яй-права!..
Ну, а скажы: ты смуцішся ці не? — Чаго смуціцца мне?
He ведаю такога пачуцця — Цярпець я не магу ні смутку, ні ныцця!
I часу не хачу на глупства траціць: За гэта мне ніхто нічога не заплаціць.
Здзівіўся com:
He хочаш траціць часу?
На што ж ты траціш час? А вось які мой сказ:
Люблю паэзію, жыцця майго акрасу,
I з ёю я не ведаю згрызот: Наэзіяй я смутак адганяю, Зашыюся ў чарот
I вершы там складаю.
Здзівіўся сом, ускінуў вочы язь
I кажа карасю:
Паэце наш, карась! Гаворыш складна ты, Паслухаць нават люба, Мы слухалі, разявіўшы раты, Хоць ты адказваў досыць груба. Аднак хачу цябе спытаць: Што будзеш ты спяваць, Як часам кульганеш Ды на патэльню пападзеш?
Папаўся, брат-карась! Паэзія тут — лясь!
He згодзен з вамі, грамадзяне! Калі той час настане
I лягу я ў скавараду, Дык вусам там не павяду: Люблю я песціцца ў смятане!
Com смяецца:
Няхай ты згары!
Дзівакі, як відаць, песняры, Мабыць розум у іх слабаваты. Падавайся, карась, ты дахаты. Пачакай! Ці не чуў ты, нябога, Хто ж гаруе, пакутуе многа?
Пра пакуты чарот мне шумеў, Але слухаць я часу не меў.
Паслалі дэлегацыю: — Плывіце вы ў чарот!
Пра гора хай раскажа нам,— Паслухаць хоча сход.
Прыгожых пара плотачак, Акуньчык і кялбок Чароту пакланіліся
I кажуць:
— Галубок!
Паслалі нас, чароцейка, Ад рыб’яй грамады Прасіць цябе і кланяцца, Каб вызваліў з бяды Пакутніка няшчаснага, Што ўздумаў паміраць — На сонейка на яснае He хоча пазіраць!
Скажы яму па шчырасці,
Як цяжка табе жыць,
Што раку сорам скардзіцца, Смуціцца і тужыць.
Дык будзь жа ласкаў, міленькі, Паслухай, паслужы:
1 мудрасць сваю ты яму
I гора пакажы.
Ша-ша! шу-шу!
Упартасць я скрышу
Рачыную, зацятую:
Нягодамі багатую
Я долю раскажу —
Зражу!
Шу-шу!
Сшу-шу!
Ша-ша!
І-ша!
Рак сядзіць у нары, Высунуўшы клешні, I не есць ні ікры, Hi тае яешні.
Ну, чакай жа, брат рак: Вунь ідзе чароцік!
Рыба валіць пад гак, Расчыніўшы роцік. Плёх стаіць на вадзе, Няма месца нідзе. Стаў чарот у позу Супраць вербалозу: — Ша-ша! шуш-шу! Увагі, рача, я прашу... Рача, рача! Бсць на свеце
Многа нешчаслівых;
Вылезь з норкі, рача-квеце: Смутак твой — не дзіва.
Я — гаротнік, якіх мала, Ты паслухай толькі:
Я на грунце нетрывалым Распускаю голькі.
Распускаю іх вясною: Вее халадэча.
VIII
Выюць ветры нада мною, Ломяць мае плечы.
Я адзін, няма заслоны, He затуляць лозы, А мой лісцік, мой зялёны, Смокча тля, стракозы.
Я б хацеў стаць як калода,— Быць магутным люба.
He судзіла ж мне прырода Стаць мацней ад дуба.
Рача, рача! Ой, кароткі Век мой чараціны!
Як жыву я ў час паводкі — He відно чупрыны.
Прыйдзе восень, пажаўцею, Быццам бы з жаўтачкі.
Вось увага, дабрадзею, Долі той, лайдачкі!
I на лёдзе на падсцілку Палажу я косці.
А хто прыйдзе на магілку, Што на тым пагосце?
Рача, рача! Ёсць на свеце
Многа нешчаслівых...
Вылезь з норкі, рача-квеце,— Смутак твой — не дзіва.
Вось бяда, дык бяда!
Што ты скажаш, грамада?
Справіцца з бядою Можна грамадою. Трэба рукі прылажыць, Каб наш рак застаўся жыць.
Каб не траціць лішніх слоў, Зноў хацелі слаць паслоў, Ды, на шчасцейка, якраз Плыла качачка ў той час.
Выклікаецца яна Абразуміць гаруна.
I заплакаў тут Наш чароцік горды. Рак-вусач — ані шэп! Быццам камень, цвёрды!
IX
— Дзякуй табе, качанька! Патурбуйся, мілая!
Памірае рачанька. Клешня ён двухвілая, Галава упартая, Нікуды не вартая.
Разважалі яго мы — Ён ні слова, як нямы! Весяліў і акунёк, Весяліў і чараток, Весяліла плотачка,— Паспрабуй ты, цётачка!
Рак сядзіць у нары, Высунуўшы клешні, I не есць ні ікры, Hi тае яешні.
Сцеражыся ж ты, рак: Вунь ідзе, брат, качка! Рыба валіць пад гак, Там цяпер гарачка. Плёх усцяж па вадзе, Няма месца нідзе.
I залапатала
Крыллямі тут качка, Ды вось так сказала Гаруну бядачка: — Рыбка непакоіцца 3 гэтакага суму, Сэрца яе кроіцца, Бо што ты надумаў?
Ой, занадта многа ты Носішся з сабою!
Справа варта рогату, Параўнай з маёю.
Я хоць і жанатая, А жыву ўдавою.
Ой, жыццё праклятае He дае развою!
Ранняю вясенькаю, Як сяляне ў поле
Выедуць з сявенькаю, Я адна-адненькая Шворуся па доле
I шукаю купінкі Зацішной і дзікай, Аглядаю рупненька
3 боязню вялікай Кожную мясціначку, Кожненькую гатку, Дзе б мелі спачыначак
Дзеткі-качаняткі.
Без мужчынскай помачы
Я майструю хатку, Галовачку ломячы
I дзюбок-лапатку.
А мой качар шэранькі
Знаць мяне не знае: Б’е, скубе мне перанькі,
Я ж цярплю — адна я! А як дзетак выведу,
Клікну іх на воду, Дык сустрэну злыбеду,
Гора-перашкоду,
На жыццё качынае Робяцца замахі.
Век трасуся, гіну я!
Мучаць сэрца страхі... Ой, ды няма ліку ім, Горкім тым падзеям! Ды не робім крыку мы, Скардзіцца не ўмеем.
Ах, бадай жа ён скіс, Гэты рак вусаты!
Па-над берагам звіс Сум яго зацяты!
1 няўжо ж, грамада, He дасі ты рады? Проста смех і бяда 3 гэтакае звады! Слухаў бусел, маўчаў, Думаў, а нарэшце Чаплі штось прабурчаў, Нібы зяць да цешчы. Чапля крыллем лоп-лоп — I ляціць да рыбы.
Мусіць, бусел на троп Тут навёў без хібы.
Даюць чаплі слова, Вось яе прамова:
Дык уваж ты клопаты, Рыбіны заходы.
Гэта расшалопай ты, Кінь згрызоты-зводы!
Нарабіў грамадзе
Клопату па вушы. Вусам рак не вядзе, Хоць бы клешняй рушыў.
XI
— Сябры! Рэчка — наша агульная справа.
Ды пайшла ўжо нядобрая слава, Што рыбы, птушкі і травы I матылі над гакам
He справяцца з тым ракам.
Папрабуем заклікаць жыта, Прывяду яго сама і — квіта. Калі рак і яго не паслухае, Тады кія занюхае!
Рыба, збіўшыся пад мосцікам, Папляскала чаплі хвосцікам. — Дзякуй табе, чапленька!
Патурбуйся, родная!
Памірае рачанька, Галава нягодная!
Рак панура сядзіць I на свет не глядзіць. Сцеражыся ж ты, рак: Вунь ідзе, брат, жыта! Рыба валіць пад гак, Сом храпе сярдзіта. Плёх усцяж па вадзе, Няма месца нідзе. Каліва ржаное, Спелае, буйное Стала над вадою 1 сказала: «Рача! Скрыўджан ты, няйначай, Нейкаю бядою.
Але ты паслухай, дружа:
XII
Ой, па свеце ходзіць сцюжа, Ой, халодзіць яна дужа!
Ветрам дыша, снегам сцеле, Ледзь душа трывае ў целе.
Надыходзіць старасць-восень, 3 воч знікае неба просінь, Віснуць ніці з хмарных кросен, А мяне нясуць у поле, Рассыпаюць ды на ролі 3 саламянае сявенькі
У халодны дол пусценькі. Усё чыста з поля знята — Там адны мае зярняты.
А той вецер дзікім свістам Дзьме па полі, полі чыстым,
Усцілае жоўтым лістам Mae шоўкі, мае руні Ды халодных хмар насуне. Золкасць, зыркасць і плюхота, Безлюдзь, смутак, адзінота. Скубуць мае руні-шоўкі I авечкі і кароўкі, Бо няма ім больш спажывы, Бо сабраны травы, нівы.
А там сівер дыхне злосна! Ой, як страшна стане, млосна! Ткуць марозы кужаль белы, Засцілаюць ім свет цэлы, Убіраюць дол змярцвелы. Mae шоўкі, мае руні Крышыць злы мароз-дзядуня.
Пад абрусам тым кужэльным, Пад тым холадам пякельным Я ляжу, сплю сном смяртэльным. Ды надыдзе зноў вясенька, Маладзічка весяленька, Шумным спевам нройдуць воды, Зноў павее ветрык згоды, Маім шоўкам, маім руням Дасць жыццё вясна-красуня.
Як зязюлька ж крыкне ў гаю, Я на сонцы заіграю I пучочкі выганяю.
Вецер бегам несупынным Гоніць хвалі срэбрам плынным, Шоўкам сцеле на загоны, А я толькі б’ю паклоны На мяжы траве-кудзельцы, Ветру, сонцу і зямельцы. Ой, падыдзе ж тое лета — Жоўтым пюўкам я адзета. Прыйдуць жнейкі-маладзічкі I дзяўчаты-чараўнічкі, Зрэжуць колас мой буйненькі Пад звон песень галасненькі: «Пара зямлю адмыкаці, Пара росу выііускаці».
Як мост, лягу я на просце. Вязуць з поля, ды не ў госці,
Паб’юць цэпам мае косці, Mae зёрнеткі пасушаць, Камянямі іх падушаць. Ой, мае ж вы шоўкі-руні! Ой, пабілі ж мяне ў клуні! Пакрышылі, памалолі, He далі мне жыць на волі! У той дзежачцы дубовай 3 жоўтай клёпачкай альховай Рашчыняюць хлябок новы, Рашчыняюць на вадзіцы 3 беленькай мае мучыцы. Мяне ў дзежцы месяць-месяць, Перавернуць разоў дзесяць Ды настольнічкам завесяць.
А печ паляць дачырвона, Гляджу ў страсе я здзіўлёна. Ой, ды чым я вінавата?
Кіне ў печ мяне лапата, Дзё агнём усё пранята. Я ў агні тым абамлею, Пажаўцею, учарнею. I вось толькі як вадзіцай, He вадзіцай, а жывіцай Мяне ўмые маладзіца, Тады толькі свет пабачу... Каму ж горай з нас, мой рача?» 1 сказаў тут рак-вусач: — Грамада! Ты мне прабач! Мая журба ў прах пабіта — Зваявала мяне жыта, 1 ад гэтае пары Прападай мой сум стары!
* * *
Рыба з радасці такой Пайшла ў скокі талакой, А за ёю пташкі, Наварыўшы кашкі 3 спеленькіх пурышак 1 з малінак — пышак; А за птаствам — мошкі, Надабраўшы крошкі; За мошкамі — дрэвы, Распачаўшы спевы; За дрэвамі — травы Ладзяць баль цікавы.
1 прыйшлі музыкі Чарадой вялікай.
Граў на скрыпачцы камар, На дудачцы — чмель-дудар, Хрушч узяў басэтлю, Задае там пытлю.
Шэршань барабаніць, Камарыка ганіць: «Пайшоў вон! Пайшоў вон! Ты не гэты бярэш тон!» Муха на цымбалах Струны калыхала, Авадзень на леры Выцінаў без меры, А чырвоны конік Жарыў у гармонік.
Сеў цвіркун На чыгун Ды тне на кларнеце, А жучок-чарнячок
Пачаў песні пеці. I так хораша спяваў, Што зусім прычараваў Тую бабку Гапку, Што надзела шапку. Выскачыў журавель, Як Пілін з канапель, Напалохаў жабку, Адтаптаў ёй лапку. Пайшлі ў скокі сотні нар, А за імі і камар Бусла спрытна падхапіў, Вуслу ногу зачапіў, На мазоль наступіў.
Драчык песняй скончыў баль 1 дашчэнту знішчыў жаль. Тут дайшлі мы да канца, Дайце ж чарачку вінца, А не,—
Дык папляскайце хоць мне!
СТРАШНАЕ СПАТКАННЕ
— Вось што, Тараска: годзе ўжо табе каля рэчкі бегаць, лепш занёс бы ты дзядзьку полудзень на Высокі Бераг. He палянуйся, сынок,— сказала мне матка.
Я быў хлопец паслушны і любіў, калі мяне за гэта хвалілі. Мяне таксама цікавіў і рум на Высокім Беразе. Вы, напэўна, не ведаеце, што гэта за штука такая «рум». Румам у нас называецца тое месца, куды вывозяць зімою калоды з лесу, каб вясною збіць іх у плыты і сплаўляць па рэчцы.
Усю зіму возяць туды калоды і навязуць іх, бывала, столькі, што загрузяць увесь бераг. А калоды ўсе такія тоўстыя, такія гладкія, роўныя — паглядзець і то было люба. А колькі там народу, колькі гоману, крыку і смеху! Проста як на кірмашы.
Разумеецца, я з вялікаю ахвотаю згадзіўся занесці дзядзьку полудзень.
Яшчэ зранку, на досвітку, пайшоў наш дзядзька на рум біць калоды. У маім уяўленні яшчэ і цяпер жыва ўстае гэты Высокі Бераг над Нёманам, дзе так страшна бушуе веснавая вада. Яна не тоўпіцца ў берагах, імкнецца напрасткі, на ачосы, выліваецца з берагоў і шырокаю стужкаю, хвалюючыся, бяжыць па нізкіх лагчынах, як бы хоча хутчэй дабегчы ў нейкі далёкі-далёкі край, каб першаю прынесці туды якуюсь вельмі важную вестку адгэтуль. А самы.м цікавым для мяне было пабачыць, як з высокага яруса бярвення кацілі ў Нёман калоды. Высока лад вадою ляжаць гэтыя ярусы. Ад ярусаў да самай вады падложаны тонкія, доўгія бярвенні, каб калоды каціліся лацвей і шпарчэй. На ярусах стаяць маладыя хлопцы і сталыя мужчыны з бомамі Ў руках.
— Р-р-разам! р-р-разам!
Пагукваюць хлопцы і падважваюць бервяно. Узнялі, зрушылі. Бервяно коціцца штораз шпарчэй. На момант усё заціхае. 3 нястрыманаю сілаю і з громам бервяно падае ў ваду.
— Гу-у-у-у! — бухаецца яно ў Нёман, на момант знікае ў вадзе, і толькі цэлая сцяна срэбных пырскаў уздымаецца ў гэтым месцы.
Я жыва сабраўся, дастаў з пячуры сваю дубінку, бо ў лесе мог налучыцца воўк, а, седзячы ў хаце, я ўжо колькі разоў лупцаваў у сваіх думках гэтаю дубінаю воўка, узяў дзядзькаў полудзень і выйшаў з хаты. На дварэ, каля хлява, на сухой кастрыцы ляжаў Галас, з якім я быў у вялікай дружбе. Убачыўшы мяне, Галас завіляў хвастом у знак прывітання.
Я свіснуў. Галас падняўся, пацягнуўся і пазяхнуў. Але, як відаць, ён не выспаўся або так штось заленаваўся, бо не кінуўся адразу да мяне, як рабіў гэта звычайна. Ён прысеў на кастрыцы і задняю нагою стаў чухаць каля вуха.
— Галаска, цюцік! На, цю, на! На, цю, на! — пазваў я яго.
Галас, схіліўшы набок галаву, падышоў да мяне бачком, панюхаў дзядзькаў полудзень і зірнуў мне ў вочы. Я заўважыў, што ён быў не галодны. Гэтым і тлумачылася яго гультайства.
— Шукай зайца! Шукай зайца! — крыкнуў я і пабег, каб гэтым самым надаць руху гультаю Галасу.
Галас неахвотна пабег за мною, правёў мяне за кладку; але як толькі ўвайшоў я ў лес, мой Галас пачаў адставаць: сядзе на дарозе і сядзіць. А калі я аглядаўся, ён махаў хвастом, як бы хацеў сказаць, што ў яго няма ніякай ахвоты ісці са мною.
Галас зрабіў мне яшчэ адну ці дзве ўступкі і сяк-так дайшоў да лесу. Але тут ён спыніўся каля першых хвой, доўга нюхаў зямлю і ўжо не падымаў на мяне галавы, як яго ні клікаў, і не зварочваў на мяне ўвагі. Панюхаўшы, Галас азірнуўся вакол, штось разважаючы, трушком пабег краем лесу і знік.
— Ну, я ж табе пакажу! — патрос я дубінкаю ў бок Галаса і ііайшоў далей.
Гэтае здарэнне з Галасам крыху парушыла той добры настрой, у якім быў я, выходзячы з дому. Перш-наперш мне было крыўдна: тая асоба, якую я лічыў сваім прыхільным сябрам, якую не раз частаваў вялікімі кавалкамі аладак і хлеба, за што мне часта нападала ад старэйшых у доме, аказалася зусім не такою, як гэта я думаў. Але гэтае пачуццё крыўды скора прайшло, бо я меў натуру незлапомную, і яно змянілася пытаннем: чаму Галас не пабег за мною? У сваю чаргу гэтае пытанне выклікала цэлы рад другіх пытанняў і здагадак: ці не думае толькі Галас, што я яшчэ настолькі вузел і каратыш, з якім яму, Галасу, сабаку сталаму і даросламу, быць запанібрата і станавіцца на адну дошку не пасуе? I далей, ці не лічыць ён мяне такім нікчэмным, што ісці са мною праз лес па глухой дарозе ён проста не адважваецца па той прычыне, што я не магу даць ніякай забяспекі, а свая кашуля, кажуць, бліжэй да цела? Гэтыя пытанні ўжо датыкаліся майго гонару, і я, іірызнацца, крыху ўскіпсў. Я смела кінуў вачыма на лес, мацней сціснуў у руцэ сваю дубінку і яшчэ шпарчэй стаў пера-
біраць нагамі, падымаў дубінку і стукаў ёю шмат болей, чым вымагалася ўмовамі хады. Затое ж я чуўся смялей і гэтым дадаваў сабе той храбрасці, якой, на жаль, у меня бракавала.
А лес быў стары і глухі. ІІа адзін бок дарогі стаялі больш елкі, але такія цёмныя і панурыя, што нічога добрага не казалі майму сэрцу. To там, то сям, паміж зялёных, сакавітых галін, доўгімі кудламі звісалі пасмы сівага моху, якраз як тая барада жабрака Яноля, які заўсёды ўражаў мяне сваёй сіваю барадою і наогул здаваўся мне страіпным. I ці не Яноль толькі выглядае гэта вунь там з-за елкі? «Э, глупства!» — сказаў я сам сабе і адвёў свае вочы з гэтай яліны, але ў мяне засталася нейкая непрыемнасць.
Чым далей надаваўея я ў гэты лес, тым усё болей глушэла. I галасы нтушак. што так звонка даляталі з акраіны лесу, цяпер змоўклі. Або іх тут не было, або яны проста не адважваліся падаваць голасу? Скарэй усяго, баяліся, бо птушкі наогул тут нападаліся. А самы лес рабіўся болып і болып непрыхільным, чужым, незнаёмым і, што горш усяго, варожым. Калі я пазіраў у бок лугу, які іірасвечваўся скрозь галіны лесу, мне было крыху весялей. Але як толькі я кідаў вочы ў процілеглы бок, асабліва на гэта ІІалешукова балота, я чуўся не па сабе. Там цягнуўся вялікі лес, густы і стары. 1 яазіраў ён на мяне зусім няласкава. Ен быў пахмуры і, як мне здавалася, не любіў, калі ў яго ўладарства асмельваўся заходзіць такі вузел, як я. Яго погляд ясна казаў:
Ось пачакай — пакажу я табе, як аднаму хадзіць праз лес!
А што ты мне пакажаш? — храбрыўея я,— Я цябе не баюся! — I тут жа ў ду.мках зазначыў сам сабе, што я сказаў нядобра: не трэба быць такім грубіянам, бо ўсё ж такі гэты лес — мне не раўня, і ён гатоў яшчэ больш усердавацца і ўгневацца. I іято яму абходзіць — узяць і сапраўды пакараць мяне, кінуўшы якому-небудзь страху. Хіба мала ў яго гэтых служак?! I толькі надумаў я так, мае вочы самі, як бы іх што прыцягнула, зірнулі ў падножжа старога лесу і затрымаліся на лясным страшылішчы — вывараце. Гэта была ўжо старая хвоя, вывернутая бураю. Яе доўгія жоўтыя карэнні, як вусы і лапы цёмнага страху, высока ўздымаліся над зялёным мохам. Гэтыя лапы, і вусы, і жоўтая зямля між імі мелі вельмі страшны выраз і свой яркі і пэўны вобраз. Гэтаму ж вобразу маё ўяўленне надавала розныя формы і змест, варта было толькі затрымацца на іх крыху даўжэй. Я добра ведаў, што гэты выварат — звычайная з’ява ў лесе. Мне даводзілася сустракаць іх вельмі часта, разглядаць зблізку ўсе схованыя каморкі, закарвашкі, і тым не меней я не мог вызваліцца ад пачуцця нейкага страху, якім пагражалі мне гэтыя вывараты. Мне здавалася, што пад вываратам ці ў самым вывараце штось тоіцца і адразу можа выявіцца, але з таго боку і ў тым вобразе, якіх я ніяк не спадзяюся.
Цяпер я адчуў, што гэта дарога не такая простая і лёгкая, якою здавалася мне дома. I мне зноў успомніўся Галас. Чаму ён не згадзіўся ісці са мною праз лес? Цяпер я зразумеў, што Галас, напэўна, счуў воўчыя сляды, калі так доўга затрымаўся каля першых хвой, адкуль і вярнуўся дадому. .Мне стала маркотна і сцішна. А гэтая дубінка, з якою я так казырыўся на печы, здалася мне проста смяхотнаю.
А на ііалавіне мае дарогі, як сумысля, стаяў самы цёмны лес. Тут было найболып страшнае месца дарогі, бо з гэтым лесам было звязана ў мяне многа апавяданняў аб страхах і розных выпадках, якія налучаліся тут з людзьмі. I гэтае месца было ўжо блізка.
Самае важнае — мінуць лінію. Прайшоўшы яе, можна лічыць, што палавіну дарогі я зрабіў, бо ўжо далей пойдзе вясёлая палянка. Яна заўсёды сустракала мяне прыветна, як бы спагадала мне. Там пачнецца яшчэ адна цёмная лагчына, праўда, невялікая; а там Доўгі Лужок, Бервянец, за імі Высокі Бераг.
Мне страшна, але іду.
Ну, вось і лінія. Якая яна роўненькая! Яна перасякае мне дарогу. Адзін канец яе бяжыць кудысь далёка на ўзгорак, у глыб лесу, а другі ідзе праз цёмны-цёмны ельнік і выходзіць на луг. Але цяпер луг аддаліўся, і я ўжо не бачу яго.
Я іірайшоў яшчэ крокаў сто. Па нравай руцэ цягнуўся ельнік ўперамешку з маладымі хвоямі, а з левага боку пачынаўся бярэзнік. Гэта той самы бярэзнік, дзе летась наш дзядзька, ходзячы па грыбах, напаў на неруш і набраў цэлую сявеньку выдатных баравікоў-бярозавікаў. Тут пачыналася дарога на Млыновішча.
I толькі зірнуў я ў кут між гэтых дарог, як адразу спыніўся і аслупянеў. Валасы на галаве сталі падымацца і расці, шапка насунулася на вочы, а ногі страцілі здольнасць руху. Скура на мне шорхнула, сэрца замлела, а па ўсім маім нутры пакацілася нейкая гарачая хваля. Сярод старых бярэзін, нагнутых тоўстымі камлямі над зямлёю і абросшых сівым мохам, стаяў звер!
Звер гэты быў незвычайнае велічыні. Асабліва вялікай была яго галава і наогул увесь перад. Масці ён быў шэрай, шэрсць меў кудлатую і доўгую.
Першы момант анямення і адзервянення прайшоў, і думкі мас пачалі крыху варушыцца. Я нават перастаў адчуваць унлыў страху, ціхенька, зусім без слоў, я заспяваў сам сабе песню:
Ходзіць свёкар па двару, Расчасаўшы бараду.
Гэтаю песняю мяне часта дражнілі дома, бо калісь я яе спяваў, неміласэрна гаркаючы — я не мог тады вымавіць чыста «р», а казаў «рла»,— гэта і служыла прычынаю таго смеху, ад якога я часта аж на сцяну лез.
Чаму яна, гэта песня, прыйпіла цяпер мне на памяць, я не магу растлумачыць.
А звер стаяў на адным месцы, загарадзіўшы мне дарогу. Ен стаяў нерухома, толькі зрэдку, і то ледзь прыметна, варуіпылася яго страшная галава і велізарныя вушы. Думкі аб тым, як размінуцца з гэтым зверам і як занесці дзядзьку полудзень, у меня не было, бо я быў цвёрда пэвен у тым, піто далей таго месца, дзе стаю цяпер, не зрушуся ні на адзін крок. Разгледзеўшы звсра, я пераканаўся, што гэта быў воўк. Я колькі разоў бачыў воўка, але такога вялікага і страшнага мне не прыходзілася ніколі сустракаць.
«Чаго ж ён так узіраецца на мяне? Чаму ён не кідаецца і не ха-
пае?.. Эх, Галас, Галас! Чаму ты не пабег са мною?» — Мяне ахапіў нейкі жаль, і я гатоў быў заплакаць. Мне так шкада стала свайго дому, мамы і таты, братоў і сясцёр! — «Эх, мілы мой братка Алесь! I за што толькі дражніўся і біўся я з табою! Ох. гад жа я, гад печаны! Як толькі хапала ў мяне дзёрзкасці сказаць табе кепскае слова і падняць на цябе руку! Як мог павярнуцца мой язык, каб сказаць на цябе «булавешка»?»
Я быў цяпер у становішчы той мухі, якая заблыталася ў павуціне, а павук ужо нарыхтаваўся, каб высмактаць з яе ўсе сокі.
«I іято мне рабіць? Чаго стаіць гэты пракляты воўк? Чаму ён не душыць мяне? Чаго ён маўчыць?»
А воўк як бы насміхаецца з мяне, стаіць, пазірае, зачароўвае мяне сваім звярыным поглядам.
Мімаволі я пачаў памаленечку адстунаць назад, не спускаючы вачэй з воўка. Воўк нічога — стаіць! Мне стала крыху лягчэй. Я ступіў назад — яшчэ, яшчэ. Ужо крокаў дваццаць адышоўся я такім парадкам. Воўк ледзь-ледзь ужо відаць, але не варушыцца.
Павярнуўся тады я — у адной руцэ палка, у другой збан з дзядзькавым полуднем — і як засмаліў, як налёг! Азірнуўся назад тады толькі, калі з лесу пачала выплываць наша хата. Тут я сііыніўся, пайшоў ціха і важна, думаючы аб тым, як павесці дома аяавяданне аб гэтым выпадку.
На дварэ мяне сустрэў Галас і кінуўся да мяне кулём.
— Ідзі, ідзі: я цябе пачастую!
I як толькі Галас хацеў падскочыць, каб лізнуць мяне ў твар, я злосна штурхануў яго нагою.
— А каб ты апруцянеў, нягоднік ты! '
Я ўвайшоў у хату.
— Чаму ж ты вярнуўся? — спытала мяне мама. Я стаў расказваць, што было ў дарозе. Расказваў я далёка не так складна, як гэта было ўжо склалася ў маёй галаве.
Матка выслухала мяне ўважліва, але не сказала таго, што ўсё гэта спатканне — плод майго палахлівага ўяўлення.
А як вечарам прыйшоў з лесу мой тата і сказаў, што ў Пятровіцах (якраз недалёка ад месца, дзе быў гэты выпадак) воўк патрывожыў пастухоў і авечак, то ўсе ў нас дома пераканаліся, што я сапраўды спаткаўся з воўкам.
Тыдні праз два давялося мне зноў ісці па гэтай дарозе. Але цяпер я быў не адзін — я ішоў на крок ззаду за сваім бацькам. Прыйшоўшы на гэтае самае месца, я зірнуў туды, дзе стаяў воўк. I што ж вы думаеце? Гэты самы воўк стаяў і цяпер!
Нічога не сказаў я свайму бацьку, іду і пазіраю. Бадай жа ты спрахла: гэта была старая крывая бярэзіна, абросшая мохам і нахіленая над долам!
Я смеху баяўся і нікому не казаў аб гэтай памылцы, і толькі цяпер, мае дарагія, прызнаюся вам ва ўсёй гэтай праўдзе.
МІХАСЁВЫ ПРЫГОДЫ
( Урывак)
I
НАПРАДВЕСНІ
Надакучыла дзецям зіма: 1м разгону зімою няма.
Маркотна Міхасю, Алесю і Ясю, Валодзю, Андрэю I ўсім, хто дурэе I хоча разгону — Ну, Юрку, Сымону, Марынцы, Тацянцы, Аленцы, Мар’янцы, I Інцы, і Юльцы, Натальцы, Ганульцы — Ну, словам, дзяўчатам I хлопцам, Тым хватам.
Сагналі ахвоту на санках,
На лыжах, каяьках і лядзянках. Зімою забавы He дужа цікавы: Марозы, завеі, 1 яос пасінее, Чуць выскачыш з хаты На холад зацяты.
Хваробы зімою Ідуць чарадою: To свінка, ангіна, Адзёр, іпкарлатына Ды біч жываглыт Люты, злы дыфтэрыт...
Надакучыла дзецям зіма, I чакае вясны іх гурма.
II
Налучыла зімою Міхася бяда: Захапіла Міхася хвароб чарада.
Прыстала ангіна, А потым адзёр. Чуць-чуць з дыфтэрыту Міхась не памёр.
Забіла дыханне, I горла, і нос. Ой, колькі пакуты Міхась перанёс! Ды ўсё ж далі рады Яму дактары. Вакцыну ўлівалі He менш разоў тры. Каб не вакцына, Памёр бы хлапчына.
I дні і нядзелі Ляжаў у пасцелі
Слабенькі, Худзенькі, Малы Міхасёк, Як падкоіпаны той васілёк.
1 высах жа, бедны!
А тварык стаў бледны, Нразрысты, бы з воску. Доктар дзіцячы
Лячэнне прызначыў — Адправіць Міхася на вёску. Паветрам гаючым
I сонцам бліскучым Міхасевы сілы ўзмацніць. На ўлонні прыроды Такія прыгоды,
ІПто ў горадзе нельга й сасніць. Аб гэтых прыгодах якраз
I павядзецца тут сказ.
Ill
HA ЎЛОННІ ПРЫРОДЫ
Дзе ж Міхась знайшоў прыпынак
У свой летні адпачынак? Адкажу вам за Міхася: У ііасёлку пры калгасе. I мясцінка самавіта: Там шумела морам жыта, А ячмень, густы, зялёны, Адбіваў усім паклоны: Ветру, сонцу, дробным
пташкам, I кузуркам, і букашкам, Мілым дзеткам — Насці, Стасю, Ну, і нашаму Міхасю.
Для Міхася тут выгоды: Тут сады і агароды, Дзе цвітуць так пышна макі, I дзіцячыя прысмакі: Морква, рэпа спакусная,— Рэдка хто іх абмінае, I Міхась не раз украдкам Завітае к гэтым градкам. А якія тут пясочкі!
Проста цешаць яны вочкі:
I, здаецца, клічуць самі: «Пагуляй, Міхаська, з намі!» Ну, як тут не пагуляць, He пабегаць мінут пяць,
Ды чаму не разгарнуцца Ды ў пяску не скачануцца? Бегаў тут Міхась, гуляў Ды з пясочкам размаўляў. He — цікавая мясцінка! Што ні крок, то ўсё навінка I для вока і для вуха. Ты глядзі сабе ды слухай, Прыглядайся ды гуляй, А дзе трэба — памагай! Унь ускрай сядзібы Конь паўзе сталёвы, Рэжа лусты-скібы, Хлебу тчэ асновы, Поўніць шумам долы, Дужы ды імклівы.
Ногі яго — колы, Дым заместа грывы. Вось які ён воін, Адгадайце ж, хто ён? Дзесь у лесе звонка Граюць-трубяць трубы... Рух, жыццё, гамонка — Падзівіцца люба! Тут Міхасю воля, Тут прастор шырокі, Любіць жа ён болей Рэчку і затокі.
Талька — слаўная рачушка, Грунт яе пясчаны,
Бераг мяккі, як падушка, Дзірваном засланы,
Луг квяцісты па ўзбярэжжы, А трава, як лава.
Па грудах дубы, як вежы, Паглядзець цікава.
А буслоў тых і не злічыш — Цэлыя брыгады!
I такія іх абліччы, Бы вядуць нарады.
Тут і чаплі, гусі, качкі
I сіваваронкі.
IV
Колькі шуму і гарачкі, Спеву і гамонкі!
А звярніце вашы вочы Вось у гэту Тальку:
Зачаруе каго хочаш — Лёню і Натальку.
Тут убачыце вы Свет вялікі, жывы I дзіўны таксама. Асабліва вось тут, Калі ўзыдзеш на груд Ды зірнеш на яму. Гэта яма — ой, глыб! Ну, а рыб жа тут, рыб
Процьма незлічона! Гэту яму, сказаць, Азярком леппі назваць Па яе разгону.
А як выйдуць ляшчы, Хоць у ладкі пляшчы: Проста, ну, як плаіпкі! Шчупакі, як ваўкі, I звычай такі
I ўсе іх замашкі. Нерухома ў траве Па гадзіне, па дзве Тояцца, пражоры. Бойся, язь, шчупака! Лешч, не дай зевака, A то будзе гора!
У такой глыбіні Ёсць язі, акуні, Галаватні, плоткі. А кялбоў і яршоў I другіх малышоў He злічыць на соткі. А як бухне тут сом — Скаланецца кругом, Ну, ўся азярына. Вадзяныя кругі Ліжуць, б’юць берагі — Com, відаць, махіна.
I страх забірае Міхася I трошкі цікавасць, вядома: Вось кінуць бы бомбаю ў сома, Калі гэты сом на папасе!
VII
ЯГАДЫ
Пранеслася чутка Па калгасных хатах, Што суніц у лесе Нарасло багата, Што зямля ад ягад У чырвоных плямах, Што іх дужа многа У Ласіных ямах. «Што гэта за ямы? I чаму Ласіны?» — Сам сябе пытае Розум той дзяціны. А пра лес Міхась чуў Проста дзіва-байкі, Што там ёсць і белкі, I ласі, і зайкі, Нават ёсць мядзведзі, I ваўкі, і вепры, I што страх якія Ёсць у лесе нетры, Зараслі густыя, Пасекі, балоты... Хочацца Міхасю Ў лес зрабіць залёты... Апала раса. Гарачыня. Хмаркі, як пух лебядзіны. Адпачывае далечыня, Песцяцца ў сонцы лядзіны,
Гудуць авадні й камары. Прэюць між лесу балоты. У лесе глухмень. Ціха ў бары. Спяць над канавай чароты. Пад навіссю дрэў, як баразна, Легла далёка канава.
Дзівота, зірнеш, і навізна Дужа Міхасю цікава!
Унь выварат-корч. Страшны такі —
Вусы, і губы, і вочы,
А корань узнят замест рукі, Нібы схапіць цябе хоча!
Звісаюць ІМХІ 3 хвой тых, як шоўк.
Можа, чые то бароды?
Углядаецца — ша! Там ці не воўк?
Ці не мядзведзь за калодай? Міхась не адзін, ён і смяляк: Воўка біць палкай гатовы!
I палку бярэ хлонец няўзнак, Кій сукаваты, здаровы.
Але іх шчасце — збеглі звяры, Заяц не высунуў носа.
Схаваўся і ліс дзесь у нары Даў бы Міхась ім тут чосу!
Расступіўся лес
Ды ва ўсе бакі, А на пасеках — Ух, прастор які! А трава, трава! А кусты, кусты! А навокал хмыз, Ды густы-густы! А па купінах, Каля пнёў, лам’я Чырвань спелая, Тых суніц сям’я, Нібы ўсыпана Тут каралямі, 1 глядзяць яны Кралі-кралямі — Сакавітыя, Як налітыя, Ды ўсе ладныя, Ды панадныя. У паветры пах Ад іх носіцца, Сама ягада У рот просіцца.
Прыступілі да збору суніцЧараўніц,
Захапіліся зборам усе Пакрысе:
Данік, і Юра, I Жэня-панура, Оля, і мама, I Міхась наш таксама,— Сунічку сашчыпле, Зірне, ііаварожыць, Але не ў кубак, А ў роцік паложыць. Кошык у мамы — Тры чвэрці даўно, А ў Міхася яшчэ He закрыта і дно. Затое ж Міхасевы Губы і шчокі Раскрасілі ў чырвань Сунічныя сокі.
Ён ходзіць мурзаты, Навокал глядзіць. Вось дзяцел стракаты На дубе сядзіць. А там, над балотам, Сарокі трашчаць.
Прапала ахвота Суніцы збіраць. I хмыз надакучыў, Трава і кусты, I руку намучыў Той кубак пусты. На сонцы — спякота, Ў цяні — камары. Ну, што за ахвота Хадзіць па жары? Пасадзілі Міхася на пень
У цяні.
Нацягаўся Міхаська за дзень — Аддыхні.
Падмацуйся хлябком, галубок, Пасядзі!
Кошык ягад вось тут і збанок — Паглядзі.
Набяром ягад кубачак твой Мы няўзнак.
Міхась толькі кіўнуў галавой — Няхай так.
Важна сеў Міхась на пні Між бярозак у цяні, А суніцы, як блазніцы, Сталі хлопца спакушаць, Араматамі дышаць.
А якія сакаўныя! Проста капае з іх сок, I цукеркі тут набок!
Хіба ўзяць папрабаваць? Прысеў Міхась над кошыкам — Суніц там аж за край, А зборіпчыкі за пошукам —
Збіраюць — ну, няхай. Міхаська забаўляецца — Па ягадцы ды ў рот. Суніц не прыбаўляецца, Хутчэй наадварот.
Такія ж, брат, салодкія — Ну, проста не ўтрываць! Размовы тут кароткія — Яшчэ дай спрабаваць!
I ён зачэрпнуў жменяю. Зачэрпнуў раз, другі.
Сунічак меней, меней — Апалі берагі...
Эх, збіўся ты з капыціка, Міхаська-галубок!
...Прыходзіць самакрытыка Разблытваць той клубок, I давай Міхась Выходзіць з бяды Узмяшчаць прарыў Ды хаваць сляды.
Узяў кошык ён I пачаў трасці, Каб суніц вяршок Мог са дна ўзрасці. Страсяне, зірне — Вось праявіна: Яшчэ большая Ў кашы яміна!
Трос іх, трос. Міхась — Праца марная, Ці работа ўся ...He ўдарная? Толькі сок пацёк 3 таго кошыка, А карысці той — Hi паўгрошыка. Ён ізноў трасе.
Строс іх, збіў няўзнак У чырвоны сыр, У густы камяк.
Паставіў ён кошык на пень, Куды хочаш, яго туды дзень.
Вось бяда, дык бяда. Нецікавая!
I чакае Міхаська суда I расправы.
Невясёлы сядзіць, Бы ў цямніцы.
Лепш было б не хадзіць У суніцы.
I чуе Міхаська: «Го-го-о!» Міхаська адгукнуўся:
«Чаго-о?» А голас яго невясёлы, А вочы апушчаны к долу.
Ідуць, маці, Данік, Юра... Ну, пачнецца зараз бура! Прыйшлі. Як зірнулі на кош Малюнак не дужа прыгож:
Ягады ў камяку, Кош увесь у саку. Сок расцёкся наўкруг, Стаў прыманкаю мух. А Міхась — мурзаты, Выгляд вінаваты.
Напаў на Міхася Даніла:
Сякі і такі ты, дурыла! Ты — шкоднік, Ня годнік!
ПІто ж ты нарабіў? Чуць Міхася не біў!
1 Юркавы словы:
Сякі і такі, безгаловы. Вушы яму адарваць! У лес яго болей не браць! Міхась апусціў вачаняты 1 маўчыць — вінаваты! Здорава бралі Міхася, Покі злосць уляглася. А маме дык стала Міхаські шкада.
Ну, годзе крычаць вам! Такая бяда!
Утрэсваў іх трошкі, Рабіў не назло — Каб болей сунічак У кошык вайпіло... Прызнайся, Міхаська, ты мне: Так было гэта ці не? Навесялеў наш бядак, На запытанне адказвае: «Так!» Дадому ішлі, жартавалі, I ясны Міхасеў быў твар. Хоць жартам яго і празвалі Ягадны спец-сыравар.
РАЗВІТАННЕ
Лецейка ты лета! Гучна песня спета. Весела было!
Бралі поўнай чарай
Шчодрасць тваю, дары Сонца і святло.
Цешыла ты дзетак Ды ласкава гэтак —
Матчынай рукой: Воляй маладою, Цёплаю вадою, Чыстаю ракою, Полем і лясамі, Спевам — галасамі Ясных дзён тваіх. Мыла іх расою,
Сонцавай касою Уцірала іх...
...Чарай асалоду Чэрпалі, як воду, Поўнаю, за край. Залатое лета!
Дык іірымі ж за гэта Шчырае «бывай»!
МАКСІМ БАГДАНОВІЧ
Класік беларускай паэзіі Максім Адамавіч Багдановіч нарадзіўся ў Мінску 9 снежня 1891 г. Маленства будучага паата прайшло ў Гродне, куды бацька пераехаў у сувязі з пераходам на службу ў Сялянскі банк. У 1896 г. сям’я Вагдановічаў пераязджае ў Ніжні Ноўгарад, жыццё ў якім пакінула глыбокі след у душы Максіма. У 1902 г. ён паступае ў Ніжагародскую мужчынскую гімназію, удзельнічае ў студэнцкім рэвалюцыйным руху. У гэты час пачынаюць праяўляцца ііаэтычныя здольнасці М. Багдановіча. Літаратурны дэбют М. Багдановіча адносіцца да 1907 г., калі ў газеце «Наша ніва» з'явілася яго рамантычнае апавяданне «Музыка».
3 пераездам бацькі па службе ў Яраслаўль Максім Багдановіч перавёўся ў Яраслаўскую гімназію (1908—1911). Летнія канікулы ён праводзіць у Беларусі. Знаёмства з Вільняй, з «Нашай нівай», сустрэча з бацькаўшчынай духоўна ўзбагацілі паэта. Юнака цікавіла беларуская філалогія, і ён пачаў рыхтавацца да паступлення ў Пецярбургскі універсітэт па філалагічнаму профілю, але слабае здароўе (туберкулёз лёгкіх) перашкодзіла здзяйсненню гэтай задумы. Увосень 1911 г. Багадановіч паступіў у Яраслаўскі юрыдычны ліцэй, дзе старанна вывучае класікаў рускай і зарубежнай літаратуры. Ліцэйскі періаяд быў самы плённы ў творчай біяграфіі яаэта. Ён піша вершы, крытычныя артыкулы, друкуецца ў «Нашай ніве», рускіх часопісах і газетах, займаецца перакладамі на беларускую мову твораў Гарацыя, Авідзія, Ф. Шылера, Г. Гейнэ, А. Арвера, П. Всрлена, 3. Верхарна, А. Пушкіна, А. Майкава. М. Розенгейма і іншых паэтаў, на рускую мову твораў Я. Купалы, Т. Шаўчэнкі, I. Франко, У. Самійленкі.
У 1913 г. у Вільні выйшаў першы і апошні прыжыццёвы зборнік вершаў М. Багдановіча «Вянок». У 1915 г. паэт напісаў паэму-казку для дзяцей «Мушказелянушка і камарык — насаты тварык».
М. Багдановіч — мастак слова шырокага паэтычнага дыяпазону; яго паэзія вызначаецца тэматычнай разнастайнасцю, філасафічнасцю зместу, глыбокім пранікненнем у духоўны свет чалавека, высокімі эстэтычнымі вартасцямі. Многія веріпы паэта пакладзены на музыку.
Плённай была праца Багдановіча і ў галіне беларускай крытыкі і літаратуразнаўства (артыкулы «Глыбы і слаі», «За тры гады», «Забыты шлях», «Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да XVI сталецця», «Новы перыяд у гісторыі беларускай літаратуры»). Даследаваў ён таксама літаратуру і гісторыю братніх славянскіх народаў (артыкулы пра М. Ламаносава, А. Пушкіна, М. Лермантава, Т. Шаўчэнку, гісторыка-этнаграфічныя нарысы «Украінскае казацтва», «Галіцкая Русь», «Угорская Русь», «Браты-чэхі»).
У 1916 г. М. Багдановіч пасля заканчэння ліцэя прыязджае ў Мінск, дзе працуе ў губернскім харчовым камітэце і ў Мінскім камітэце Таварыства помачы ахвярам вайны. Працягвае займацца паэтычнай дзейнасцю, пачынае складаць хрэстаматыю для пачатковай школы. Аднак здароўе яго зяачна пагоршылася, і ён вымушаны быў у лютым 1917 г. ехаць у Крым на лячэнне. У апошнія дні свайго жыцця М. Багдановіч працуе над складанне.м беларускага лемантара.
Памёр 25 мая 1917 г. у Ялце, дзе і пахаваны.
МУЗЫКА
Жыў на свеце музыка. Многа хадзіў ён па зямлі ды ўсё граў на скрыпцы. I плакала ў яго руках скрыпка, і такая была ў яго гранні нуда, што аж за сэрца хапала...
Плача скрыпка, льюць людзі слёзы, а музыка стаіць і выводзіць яшчэ жаласней, яшчэ нудней. I балела сэрца, і падступалі к вачам слёзы: так і ўдарыўся б груддзю аб зямлю ды ўсё слухаў бы музыку, усё плакаў бы па сваёй долі...
А бывала яшчэ й так, што музыка быццам вырастаў у вачах людзей і тады граў моцна, гучна: гудзяць струны, звоніць рымка, бас, як гром, гудзіць і грозна будзіць ад сну і заве ён народ. I людзі падымалі апушчаныя голавы, і гневам вялікім блішчалі іх вочы.
Тады бляднелі і трасліся, як у ліхаманцы, і хаваліся ад страху, як тыя гадзюкі, усе крыўдзіцелі народу. Многа іх хацела купіць у музыкі скрыпку яго, але ён не прадаў яе нікому. 1 хадзіў ён далей між бедным людам і граннем сваім будзіў ад цяжкага сну.
Але прыйшоў час, і музыкі не стала: злыя і сільныя людзі кінулі яго ў турму, і там скончылася яго жыццё... I тыя, што загубілі музыку, узялі яго скрыпку і пачалі самі граць на ёй народу.
Толькі іхняе гранне нічога людзям не сказала. «Добра граеце,— гаварылі ім,— ды ўсё не тое!» I ніхто не мог растлумачыць, чаму ад грання музыкі так моцна білася сэрца бедакоў. Ніхто не ведаў, што музыка ўсю душу сваю клаў у ігру. Душа яго знала ўсё тое гора, што бачыў ён па людзях; гэта гора грала на скрыпцы, гэта яно вадзіла смыкам па струнах; і ніводзін сыты не мог так граць, як грала народнае гора.
Прайшло шмат гадоў з таго часу. Скрыпка разбілася. Але памяць аб музыку не згінула з ім разам. I з-наміж таго народу, катораму ён калісь граў, выйдуць дзесяткі новых музыкаў і граннем сваім будуць будзіць людзей к свету, праўдзе, брацтву і свабодзе...
ЗІМОЙ
Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы, мяккі снег! Мяцель не вее, сціхнуў вецер, I волен лёгкіх санак бег.
Як мары, белыя бярозы
Пад сінявой начной стаяць, У небе зоркі ад марозу Пахаладзеўшыя дрыжаць.
Вільготны месяц стуль на поле Празрысты, светлы стоўіі спусціў 1 рызай срэбнаю раздолле Снягоў сінеючых пакрыў.
Ўзрывайце ж іх санямі, коні!
Звіні, вясёлых бомаў медзь! Вакол лятуць бары і гоні, Ў грудзях пачала кроў кіпець.
ЗАВІРУХА
У бубны дахаў вецер б’е, Грыміць па ім, звініць, пяе, I спеў ліецца ўсё мацней,— Гулянку справіў пан Падвей.
У бубны дахаў вецер б’е, Грыміць па ім, звініць, ііяе Ўскіпела снежнае віно, I белай пенай мкне яно.
У бубны дахаў вецер б’е, Грыміць па ім, звініць, пяе. Па вулках вее дзікі хмель,
Гудзіць сп’янелая мяцель.
У бубны дахаў вецер б’е, Грыміць па ім, звініць, пяе.
СЛУЦКІЯ ТКАЧЫХІ
Ад родных ніў, ад роднай хаты У панскі двор дзеля красы Яны, бяздольныя, узяты Ткаць залатыя наясы.
I цягам доўгія часіны, Дзявочыя забыўшы сны, Свае інырокія тканіны На лад персідскі ткуць яны. А за сцяной смяецца поле, Зіяе неба з-за акна,—
1 думкі' мкнуцца мімаволі Туды, дзе расцвіла вясна;
Дзе блішча збожжа ў яснай далі, Сінеюць міла васількі, Халодным срэбрам ззяюць хвалі Між гор ліючайся ракі;
Цямнее край зубчаты бора...
I тчэ, забыўшыся, рука, Заміж персідскага узора, Цвяток радзімы васілька.
МУШКА-ЗЕЛЯНУШКА I КАМАРЫК НАСАТЫ ТВАРЫК
Ве.льмі жаласная гісторыя, выкладзеная згодна з праўдай беларускім вершам
Блізка рэчкі Самацечкі камары таўкуцца, 1 «таўкачыкі» спяваюць і у скокі тнуцца: «Гэй, гоп, таўкачыкі, Гэй, гоп, асінавы, Ды работы Максімавы...»
А Максім ляжыць на траўцы, сонна пазірае, Камарок за камарочкам да яго шыбае,
I пясняр з усіх найлепшы ўжо звініць ля вуха, Як камарыка няўмысне загубіла муха.
I
Захісталася сасонка баравая, Затужыла дзяўчынанька маладая, Жартаўлівая пяюшка-сакатушка, А па імені — мушка-зелянушка: «Ой, чаму ж ды не судзілася мне долі, ПІто мяне і не сваталі ніколі?
А пасагу прабагатага я маю: Куст шыпшыны ад краю і да краю, Шчэлка ў яблыні — пры ветры каб хавацца, Лісць альховы — на ночку пакрывацца, Ды да краю поўны мёдам кацялішча 3 жалудзёвай вялізнай скарлупішчы. Калі гэты мёд у місачку кладзецца,
Ажно сліна ў роце набярэцца». Як пачуў тыя жаласці камарык — Паскрабаў і насочак ён і тварык: «А чаму бы мне ды з ёй не пажаніцца? Пэўна, пойдзе, каб болей не журыцца. Хоць насаценькі я, іпэры, хударлявы, Дык у скоках затое жа рухавы...» I схапіўся камарочак прыбірацца, Каб ля мушкі-пяюшкі увіхацца.
II
Прыляцела мушка дахаты,— Аж у яе камарык насаты. Сватоўя-хрушчы уссядаюць, 3 бацькам-маткай штось размаўляюць: «Мы — стральцы, шукаем куніцу, He куніцу, але дзявіцу».
Гаманілі болей гадзіны
Ды гавораць так да дзяўчыны: «Ці да смаку наш госць багаты?» «Запытайце у мамы і таты». Тут гарэлкай усё змацавалі, А пасля і заручын даждалі. Браў жаніх ад мушкі-дзяўчыны Дарагі ручнік з павучыны, Што яна на траўцы сцяліла I на ясным сонцы бяліла.
У нядзелю будзе вяселле. Захадзіў камар, як з пахмелля,— I пяе, і скача паціху, Ды як сыпне ураз «шырсцяніху»; «Шырсцяніха, шырсцяніха мая, Пакахала камара-гультая. А камар не зважае на яе, Толькі лётае ды песні пяе».
III
Загудзела, расшумелася дубрава: Аб вяселлі у дубраве стала слава. Як вянок на муху свацейкі надзелі, Ўсе навокала аж вочы праглядзелі. А калі бацькам журылася дзяўчына, Аж заіілакала жаноцкая радзіна: «Ускланяюся татачцы і мамачцы, Калі ўжо аярыкрыла ім у хатачцы. I чаму ж вы мяне гадавалі Ды ў чужую сямейку аддалі?» Ў каравайніцы вулітак запрасілі,
I яны дзяжу на продзіў замясілі.
Авадзень быў камаровым старшым дружкай Й рассыпаўся дробным макам перад мушкай. Матылькі — баяры, пчолачкі — баяркі — Сіірытны, шпаркі, асабліва як да чаркі. А найстаршая баярачка-чмяліха Так сііявала, аж баяр пабрала ліха: «Ой, багаты баяры, багаты, Ды забыліся ўзяць грашаняты.
Хоць не шмат грашанят яны маюць, Дык затое свой гонар трымаюць: Хто капейку дае — грыўняй ліча яе, А хто грыўню паклаў — што рубля дараваў».
А як сыпнулі-урэзалі музыкі, Дык узняўся разам гоман там вялікі. Чмель пузаты на басолі гучна грае, А на скрыпцы ёмка пчолка падсякае. I знайшоўся мушанёнак нейкі малы, Што званіў-такі не кепска у цымбалы. Лоўка конікі у скоках выціналі, Угару стрыбалі, звонка падпявалі: «Камары скакаць Выракаюцца: Ногі доўгія — Паламаюцца».
Гэтак скачуць — хто патроху, хто памногу. Нейкі конік адтаптаў чмялісе ногу.
Госці спорна п’юць-ядуць ды размаўляюць. А музыкі граюць, дыхту заўдаваюць. Ўмела муха на вяселле запрашаці, Ды над тое лепей ўмела частаваці.
Усяго стаяла досыць для гасціны: Нават мёд быў і чмяліны і пчаліны. Хрушч вялізны так гарэлкі насмактаўся, Што зваліўся ды ў куточку высыпаўся. Восы ў шатах чорных з жоўтымі стракамі Проста елі мушку злоснымі вачамі. А яна ля мужа скромненька сядзела I зялёненькай спаднічкай зіхацела. Мураўёўна нізка звесіла галоўку, Бо занадта зацягнулася ў шнуроўку.
Ды як скрыкнула, як ахнула раптоўна: Ў кроплі дожджыка танула мураўёўна. Ўсё сцямнела, кроплі шпарка застукалі, У дупло, дзе мушка жыла, пападалі. Пахаваліся ўсе госці ў куточкі: Так спынілася вяселле сярод ночкі.
А назаўтра ўсе, як толькі ўсталі зрання, Дык пайшлі да камара на баляванне.
I былі яшчэ нарэшце перазовы, Каб не стала аб радзіне кепскай мовы.
IV
Абляцелі кветачкі He ў пару.
Невясёла шэраму Камару.
Як пачаў ён параю
3 мушкай жыць —
Давялося беднаму Патужыць.
He умее мушачка Працаваць,
Толькі ўмее з хлопцамі Жартаваць;
Ані выткаць кросенкі,
Ані шыць,
Ані стравы хораша Наварыць.
Паштурхаў камарычак
Галаву:
«Як я з гэтай жонкаю Пражыву?
Дзе я вочы, брацікі, Меў свае,
Як сабе за жояачку Браў яе?»
Паляцеў ён плакацца У лясок,
Сеў на дуб зялёненькі
Пад лісток.
Пахіліў галовачку,
Уздыхнуў,
Песню сумна, жудасна
Зацягнуў:
«Выйду ў поле ды разважу тое гора, Гэй, гаротнае, маркотнае!
Ты шырока, маё полейка,
Ад кусточка да кусточка разлягаешся, Ты глыбока, сэрца, краешся.
Дзе цяпер я смерць сваю спаткаю:
Ці у моры, ці у рэчцы, ці ў ставочку, ІПто капытам пры дарозе быў прабіты 1 да краю буйным дожджыкам наліты?»
V
«Што за шум у бары учыніўся?» «А камарык там з дуба зваліўся». Грымнуў ён на зямлю з высакосці I набіў-паламаў сабе косці. Цеслі дошкі з дубоў пілавалі, Габлявалі, труну змайстравалі, Ўсю чырвонай кітайкай аббілі, Йстужкай чорнай з краёў адтачылі. Гэй, кладуць камара ў дамавіну, Сазываюць сяброў і радзіну. Камары над труной затрубілі, Светлячкі лепей зорак свяцілі. «Вы паціху, музыкі, зайграйце, Маё сэрца украй не ўражайце!» Горка мушка-ўдава галасіла, Скорай смерці у бога прасіла: «Мой мужочак, а мой камарочак, Ты падай мне з труны галасочак. Ах, ніхто над табой не заплача, Толькі хмарачка дробнымі дажджамі, Толькі мушачка горкімі слязамі». Палажылі дамоўку на мары, Паняслі праз лугі ды папары.
Ля дарогі магілу капалі I у ёй камара пахавалі, У сырую зямельку зарылі, Зверху насып вялікі зрабілі. Людзі добрыя іпляхам мінаюць, Шапкі нізка здымаюць, пытаюць: «Не іначай вяльможны вандроўнік,— Генерал, ці маёр, ці палкоўнік?» «Не, ляжыць тут камар-кагяарочак, У каторага з локаць насочак».
ЗМІТРОК БЯДУЛЯ
Змітрок Бядуля (Самуіл Яфімавіч Плаўнік) нарадзіўся 23 красавіка 1886 г. у м. Пасадзец былога Вілейскага павета Віленскай губерні (цяпер Лагойскі раён Мінскай вобласці). Вучыўся ў пачатковай яўрэйскай школе — хедары, затым у школе рабінаў — ешыбоце. Працаваў хатнім настаўнікам. а з 1902 г. канторшчыкам на леса расп ра цоўка х.
Пісаць вершы пачаў на старажытнаяўрэйскай мове з трынаццаці год. Першы верш на рускай мове быў надрукаваны ў 1910 г. у часопісе для пачынаючых пісьменнікаў «На берегах Невы» (Пецярбург). Першым творам на беларускай мове было апавяданне «Пяюць начлежнікі», надрукаванае ў 1910 г. у «Нашай ніве». Праз два гады рэдакцыя гэтай газеты запрасіла маладога пісьменніка на сталую працу. Ііераехаўшы ў Вільню, Бядуля асабіста пазнаёміўся з Цёткай і Я. Купалам. У 1912 г. выходзіць з друку першы зборнік лірычных апавяданняў Бядулі «Абразкі».
3 1915 г. 3. Бядуля жыве ў Мінску, працуе ў Беларускім камітэце даііамогі ахвярам вайны. Многія апавяданні пісьменніка, створаныя ў дакастрычніцкі час, прысвечаны ііаказу гаротнага становішча прыгнечанага селяніна («Пяць лыжак заціркі», *Малыя дрывасекі»», «Тулягі» і інш.).
Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі 3. Бядуля працаваў у газеце «Савецкая Беларусь», быў радактарам дзіцячага часопіса «Зоркі», краязнаўчага часопіса «Наш край». Уваходзіў у літаратурна мастацкае аб'яднанне «Маладняк», пасля — ва «Узвышша».
На пачатку Вялікай Айчыянай вайны эвакуіраваўся зЛіеларусі.
Памёр 3. Бядуля 3 лістапада 1941 г. каля Уральска.
3. Бядуля таленавіты мастак слова, аўтар зборнікаў верніаў і аііавяданняў, а таксама буйных празаічных твораў. Выйшлі кнігі паэзіі «Над родным небам» (1922), «Паэмы» (1927), зборнікі аііавяданняў «На зачарованых гонях» (1923), «Аііавяданні» (1926), «Незвычайныя гісторыі» (1931), «ІІа ііройдзеных сцежках» (1940), ановесці «Салавей» (1928), «Набліжэнне» (1935), «У дрымучых лясах» (1939), двухтомны раман «Язэп Крушынскі» (1929 —1933).
Значнае месца ў літаратурнай спадчыне 3. Бядулі займаюць творы для юнага чытача, якія склалі кнігі «Качачка-цацачка» (1927, казка), «Вясной» (1928, вершы), «Гаспадарка» (1930, вершы), «Мурашка ІІалашка» (1939, вершаваная казка), «Люцік» (1940, верш), «Хлоіічык з-пад Гродна» (1940, ііаэма), «Апавяданні» (1947), «Мае забавы» (1949, вершы), «Сярэбраная табакерка» (1958, казка і апавяданні), «Дзень добры!» (1979, веріііы, казкі і апавяданні).
МАЛЫЯ ДРЫВАСЕКІ
Зімовы дзень блішчыць тысяччу агнёў.
Люты мароз. Снег пад нагамі скрыпіць, як жывы.
Бор атулены ў белую пушыстую світку. Ён стаіць задуменны, як сівы дзед.
Грукат дрывасекаў разлягаецца водгаласкамі па ваколіцы.
Трах-трах! Трах-трах!
Яшчэ здалёку можна было прыкмеціць, як блішчыць пад сонцам піла, а абапал матулі-хвоі мітусяцца, як мурашкі, двое маленькіх хлагічукоў.
Яны махаюць рукамі гэтак шпарка, што іх ііадраныя лахманы расхрыстваюцца і адкрываюць голае цела... Піла ўсё глыбей ды глыбей уядаецца ў сэрца хвоі і... тра-а-ах! — плазам упала іпурпатае дрэва. 3-пад снежнага куродыму ўзняўся працяглы стогн паваленага дрэва-асілка.
Малыя дрывасекі — браты. Старшаму — Цішку — дзесяць гадоў, меншаму — Халімону — восем.
Іх бацька — кульгавы Цыпрук — сам працаваць не мог.
Выііраўляў кульгавы Цыпрук хлопчыкаў да купца ў лес на заработкі. Гэтым кармілася сям’я.
Трудна жылося малым дрывасекам.
Добра, што хоць на полудзень маем па кавалку хлеба...
Паваліўшы некалькі хвой, хлопчыкі ўзяліся шчыра грызці сухі хлеб. Вочы іх заіскрыліся, шчокі расчырванеліся...
— Ого, есці, ого!.. Якая радасць!..
Яшчэ не скончылі яны палуднаваць, як узнялася завея, мяцеліца.
Застагнаў, закрактаў хвойнік. Начаў кружыцца снег. Быццам белыя коні, уздыбіліся гурбы...
Усе дрывасекі разбегліся хутка дамоў, а Цішка з Халімонам
баяліся, каб бацька не наракаў, што зарана прыйшлі з лесу... Селі пад вялікай хвояй, прытуліліся адзін да аднаго і дрыжалі...
— Баюся! — усхліпваў меншы, Халімон.
— Во, дурань, чаго баяцца?! — супакойваў яго болыпы, Цішка.— Зараз дамоў пойдзем.
— Дамоў пойдзем! — шаптаў Халімон.
Яны пайшлі.
Стагнаў і палохаў бор, але хлопчыкі так-сяк ішлі, а на чыстым полі нічога не відаць было. Гурбы снегу, нібы белыя мядзведзі, качаліся на іірасторы, дыхалі холадам ды сыпалі цвёрдым шротам у вочы...
Хадзілі-хадзілі, брылі-брылі, але куды — і самі не ведалі.
Змарыліся. Агарнула ноч. Снег дайшоў вышэй пояса.
— Ляжам! — сказаў меніпы, Халімон.
— Ляжам! — сказаў большы, Цішка.
I ляглі. Моцна, моцна прытуліліся адзін да аднаго.
Зрабілася так цёпла...
I здаецца ім — сядзяць яны за сталом... Маці радуецца, што нрыйшлі... Корміць іх цёплым праснаком... Бацька пазірае на іх добрымі вачыма і лагодна ківае галавой. Пад’елі і палеглі на палок каля печы... Котка лашчыцца да іх, і яны радасна заснулі...
У поўнач усцішылася мяцеліца.
Вынырнуў з-за хмар чырвоны месяц. Вакол яго мігацеліся зоркі і пазіралі весела на белую зямлю.
Толькі на трэці дзень адкапалі замёрзлых малых дрывасекаў.
ДЗЕ КАНЕЦ СВЕТУ?
Даль была туманна-празрыстая, абрызганая з берагоў пазалотаю сонейка. Месцамі край неба падпіралі шчарбатыя хвойкі. Месцамі ўзгорак у самае неба ўпіраўся. Дзе-нідзе палосы далі, істужка за істужкаю, кайма за каймою, сшывалі неба з зямлёю. Нібы тканіны былі раскіданы радамі паміж небам і зямлёю дзеля таго, каб яны бяліліся на сонейку. Пачынаючы ад бору, яны былі спачатку цёмныя, потым сівелі і лёгкім, ледзь прыкметным дымком зліваліся з блакітам...
Янка, малы сямігадовы хлопчык, пасвіў гусей на выгане ля рэчкі і пазіраў навокал здзіўленымі васільковымі вачыма. На кожным кроку бачыў ён дзівы-дзіўныя:
— ...3-з-м! 3-з-м! Глядзі, Янка,— кажа залатая пчолка з кветкі канюшыны,— які велізарны абшар зямлі, канца-краю няма. А колькі гэтых кветак з салодкімі, зацукрованымі збаночкамі! Ой, вялік свет...
— ...С-с-с! Колькі каласоў, братоў родных, вакол мяне,— шэпча жытні колас Янку,— ліку няма...
— ...Чалом! Чалом! Чалом, Яначка,— яяе жаўранак над галавою пастушка.— Ой, як высока неба над намі, каб ты ведаў...
Янка шмат чаго бачыць, чуе і ведае. Равеснікі смяюцца з яго —
ён заўсёды адзін, як дзікі ваўчок. Hi з кім у конікі не гуляе. Хаваецца ад усіх... Гэта нядобра. Вочы ў яго часам смутныя... Ён сумуе тады, калі па шырокім гасцінцы едуць падарожнікі. Яны паказваюцца з аднаго краю нябёс чорнымі жучкамі, болыпаюць, большаюць, пакуль зробяцца вялікімі, як Янкаў бацька. Чуе Янка ляск пугі, бачыць успацелых коней.
Здалёку-здалёку едуць падарожнікі. Янка вельмі зацікаўлена ўглядаецца ў іх. Цікавіць гутарка. вопратка, коні, калымагі.
I дзівіцца маленькі Янка і надзівіцца не можа...
Уздоўж, у даль дарогі едуць падарожнікі. Скрыпяць і грукаюць калёсы. 1 Цшэюць-цішэюць. Меншаюць-меншаюць. I коні і людзі робяцца тымі самымі маленькімі жучкамі, якімі былі спачатку. Вось-вось схаваюцца за пагорак на самым краі неба... Няма ўжо іх — згінулізніклі...
I зноў жоўтая дарога апусцела-анямела... Улёгся пыл залацістымі плямінамі... А ціш такая сярод летняга дня, што здаецца — увесь свет заснуў.
А Янка дзівіцца. Канца-мяжы няма дзівам яго неадстуііным: — Скуль гэтыя падарожнікі, што прыехалі з «канца зямлі»? — Куды яны паехалі, згінуўшы на другім «канцы зямлі»?
Пільна-пільна ўглядаецца Янка ў маўклівую істужку залацістай дарогі — нічога зразумець не можа.
Дарога мяккімі дыванамі залацістага пяску цягнецца ўздоўж, перарэзваецца ўпоперак, вузлавата пляцецца ў розныя стораны на паверхні зямлі, нібы маршчыны на твары бабулі.
«Старая-старэнькая зямля наша,— думае Янка,— а жывежыве...» Ды яшчэ якімі маладымі галасамі часта яго, Янку, дражніць.
Помніць ён, як аднаго разу з маткай у грыбы пайшоў. Загуляўся тады каля капца пры муравейніку і згубіў матку. Спужаўся і падняў крык на ўвесь лес:
— Матка, дзе ты?
Матка, дзе ты? — дражніла яго зямля з усіх бакоў: з бярэзніку, з бору, з пусткі.
Ён у смех — зямля ў смех. Ён у плач — зямля ў плач.
Але больш за ўсё цікавіць яго дарога, бо па ёй людзі прыходзяць немаведама адкуль і ідуць немаведама куды...
To пакажацца сляпы жабрак-лірнік з хлопчыкам-павадыром. To на кірмаш едзе шмат народу.
I Янка бачыць і адчувае несупынны рух жыцця.
Гусі ідуць у шкоду, а Янка, разявіўшыся, пазірае на бязмежную дарогу, поўную незразумелых, цікавых рэчаў, абвеяную вабнымі з’явамі.
Шмат разоў меў Янка ад бацькі гарачую лупцоўку за тое, што гусей у шкоду пускае.
— Дзе канец свету?
Янка думае цэлымі днямі, тыднямі, месяцамі і даведацца не можа. — Дзе канец свету?
1 бабка Аўдоцця гэтага не ведае. А дзядзька Арцём робіць толькі тое, што смяецца з яго запытанняў.
Бацька-то пэўна знае, але ў яго боязна дапытвацца: яшчэ, чаго добрага, раззлуецца. Бацька вечна працуе, часу не мае.
«Сам, сам пазнаю. Розумам уласным даведаюся».
Прыслухоўваецца да страшных дзядоўскіх казак. Болей за ўсіх дрыжыць Янка ад страху, калі апавядаюць пра людаедаў і разбойнікаў. Слёзы самі коцяцца з яго вачэй пры жаласлівых песнях начлежнікаў. Сэрца маленькае выскачыць хоча з грудзей. Аднак тут жа набіраецца адвагі — як вырасце, усіх людаедаў і разбойнікаў знішчыць.
— Дзе канец свету?
«Пэўна, сонейка ведае»,— думае Янка. А сонейка — яго першы сябар.
I ўлетку, і ўзімку, і ўвосені, і на вясну Янка ад усходу да захаду любіць пазіраць на сонца.
Жмурыць вочы на сонейка і чуе, што вялікая радасць расце ў яго сэрцы.
Сонейка — добры, шчыры вартаўнік таго абшару зямлі, што ведае Янка. Сярод лета сонца ўзыходзіць вельмі рана з правага краю гары, залоціць вяршаліны альхоўніку пад гарою ля рэчкі, а заходзіць яно вельмі позна з левага краю гэтай самай гары і таксама залоціць вяршаліны дрэў. Сонца робіць тады ледзь не цэлы круг над тым абшарам зямлі, што ведае Янка.
Увосені сонца падымаецца ўжо з бярэзніку і заходзіць у цёмны бор. Яно дзеліць увесь круг толькі наналавіну.
Узімку сопца ўзыходзіць вельмі позна над дарогай на краі неба і заходзіць вельмі рана ў лагчыну. Яно ахоплівае зусім малы кавалак неба.
«Пэўна, узімку холадна сонейку»,— думае Янка.
А на вясну, як пачынае цяплець, сонца зноў даўжэй шпацыруе па небе. Яно часам вельмі хораша хмаркі фарбуе. Янка наглядзецца не можа. Чаго-чаго не бачыш тады ў небе — і розныя замчышчы з белага і ружовага мармуру, і цэлыя стады невядомых звяроў, і велізарныя вогнііпчЫ' і чырвоныя рэчкі...
«Сонца ведае, дзе канец свету»,— пераканаўся Янка аднаго разу пад вечар. Маці строга сказала — нікуды далёка ад гусей не адыходзіць, але раз назаўсёды трэба дабрацца да канца свету. Трэба дабрацца вось туды, дзе сонейка начуе за лесам, вось туды, куды знікаюць з зямлі падарожнікі...
Хлопчык зірнуў на гусей, што гагаталі ў сухой канаве на выгане. Глянуў на вёску: мо хто з сваіх на вуліцу выйшаў. Усюды было ціха і пуста. Цішыня на захадзе сонейка.
А сонца чырвоным пажарышчам стаяла за гарой і вабіла і звала да сябе малога Янку.
Янка пусціўся бягом.
Бег, бег дарогай: насустрач бярозка, дзе сонца павінна было зайсці ўніз. Ьач — аж сонца адскочыла далей ад сівой крушні. Яшчэ ніжэй спусцілася, апіраецца там круглым бокам аб зялёны дуб.
Нядоўга думаючы, хлопчык з усіх ног нусціўся далей. Надта хочацца зірнуць, дзе сонца заходзіць...
А яно ад яго далей уцякае...
Янка змарыўся, спацеў, але імкнецца ўперад супроць сонца, супроць таго вялікага пажарышча, якім яно запаліла неба...
Новыя далі адкрыліся вачам Янкі, новыя лагчыны, новыя ўзгоркі, новыя лясы, новыя дарогі, дарожкі і сцежачкі, простыя і крывыя, ва ўсе бакі...
Стой! — крычыць ён сонцу, крыху ўстрывожаны, бо бацьку ўспомніў, успомніў тую кару, якую будзе ён мець ад бацькі, бо, пэўна, гусі ў жыце.
Стой! — дражніць яго зямля з лесу, з-пад гары — з усіх бакоў.
— Стой!..
А Янка бяжыць з імпэтам уперад. Вочы гараць. Ён хоча ведаць: — Дзе канец свету?
Сонца зайшло... Змрокі паплылі па лагчынах... Сівы туман узнімаецца над рэчкай. Паказаліся зоркі ў небе, заміргалі аганькі на зямлі.
— Дзе канец свету?
«Пэўна, у кнігах аб гэтым напісана,— падумаў Янка.— Увосені ў школу пайду, вучыцца буду і аб усім, аб усім даведаюся».
ЮЛЬКА
У маленькай дзесяцімесячнай Юлькі «Ма» (мама) была самай найвялікшай апорай на цэлым свеце, бо свет без падтрымання — чужая і нічога нявартая рэч.
«Ма» вельмі падтрымлівала Юльку. Яна давала сваёй дачцэ «гам» (есці). «Гам», як кожнаму вядома, не абы-што: без есцікі і піці чалавек не можа жыці. I Юлька мела сваю хатку на грудзях у маткі.
Апрача яды, Юлька мела ад «Ма» і духоўныя харчы — вясёлыя і смутныя песні над калыскай. Гэтыя песні Юлька ніколі не забудзе...
Маці патроху тлумачыла Юльцы велізарную кнігу жыцця — гэту мудрую рэч, якую чытаеш-чытаеш і ніколі да канца не даходзіш.
Юлька не пакрыўджана. Маці толькі аб ёй і клапоціцца. Добрая «Ма» гатова ўсім жыццём ахвяраваць за сваю дачушку. У адіілату за гэта некалі і Юлька будзе такой жа добрай маткай.
Усё акружаючае маленькую Юльку, як жывыя і нежывыя рэчы — дзеці, кіцька, цюця, стол, надушка і люля,— былі яе «лялі». Яна мела з імі частыя сутычкі: усё прабавала на «гам». У гэтым выяўлялася ўся яе зацікаўленасць і практычнасць у жыцці.
Есці, есці і яшчэ раз есці.
Калі было даспадобы — губкі яе складваліся ў жывую кветкуўсмеіпку; калі не, дык яе незадаволенасць вызначалася плачам. Яна плакала пічыра і доўга, усім целам, усёй істотай. Воўтала пры гэтым ручкамі і ножкамі.
Кожны раз пры такіх драмах і трагедыях «Ма» супакойвала Юльку сваімі грудзьмі. «Ма» была найсмачнейшая за ўсе «лялі» на свеце. А смак Юлька мела добры.
Жывому чалавеку за печкай доўга не ўседзець, і Юлька таксама не раз рабіла «гайда»-вандроўкі з хаткі роднай на шырокі свет — на дзядзінец. Кожны раз яна пры гэтым жмурыла вочкі, хвалявалася,
лавіла ручкамі паветра і з’есці хацела будынкі, дрэвы, сонца — увесь свет, які і сталаму чалавеку лёгка ў рукі не даецца. Але тым болей хацелася Юльцы дастаць талерачку з неба. Мяцежныя жаданні напаўнялі яе сэрца. Цяжка прыходзілася тады маці. Без істэрый і плачу тут абыходзіцца не магло. Такія рэчы звычайна канчаліся выкупам, які павінен быў быць багаты: смачная сусолачка з цукрам, шкляная качалачка, бліскучая паперка, абручок. Наогул, самыя найцікавейшыя скарбы-цацы на свеце ляжалі пад ножкамі Юлькі. Цацкі рабілі «дзін-дзін-дзін, там-та-ра-рам!». Імі маці варажыла Юльчына сэрца.
Але Юлька без маці — чалавек не зусім незалежны. Яна ў гэтым магла ііераканацца тады, як маці пры жніве пакінула яе ў кошыку на падушачцы адну на мяжы.
Быў цёплы сонечны дзянёк. Паўднёвае зацішша панавала ўсюды. «3-з-з-м!» — гудзелі мушкі над Юльчынай галоўкай. Часам мятлічка гладзіла скрыдлачкамі яе кволыя шчочкі. Часам птушачка вілася над яе кошыкам. Траўка шчыкатала... Юлька лавіла рукамі направа і налева. Гатова была з’есці ўсё, што не давалася «гам». Пры ёй сядзеў добры вартаўнік і таварыш з хаты роднай — кот. Гэта яе супакойвала тады, калі яна ўспамінала аб мамцы. Але вось кот пабег кудысь за птушкай цікаваць. Юлька адна-аднюсенька засталася...
Яна жмурыла вочы на сонца і пры гэтым успомніла, што «Ма», паказваючы агонь у печцы, кажа «зю-зю!». Хацела Юлька таксама сказаць «зю», але ад вялікай стараннасці і натугі пацягнулася ўсім целам у адзін бок ды — кульгіць з кошыкам у баразну.
Што было потым?
Цёмна ў вачах зрабілася, як бы ў бяздонную процьму паляцела. Яна першы раз у жыцці, у вялікім страху і роспачы, крыкнула: «Ма-ма!»
Маці пачула толькі тады, калі Юлька ўжо аж пасінела ад плачу, упэцканая ў пясок.
Гэта была яе першая спроба жыць у адзіноцтве без апоры. Прайшло яшчэ некалькі месяцаў.
Юлька ўжо гаворыць: «та-та», «ма-ма», «кіць-ка», «цю-ця», «цаца», «ля-ля» і г. д. Веды яе павялічваюцца з кожным днём. Яе ручкі ўжо не хапаюцца за ўсё, што вочкі бачаць. Вугаль яна ўжо ні за якія хаханькі ў губкі не бярэ, а хлеб з цукрам — чаму не? Ого! Яна ўжо разумее, што — добра, а што — блага...
А нрывычка, паганая прывычка, губіць чалавека.
Прывычка да матчынага малака каштавала Юльцы шмат слёз, шмат пічырага гора. Многа начэй недасыпала тады, як матка яе адвучала ад грудзей, пасыпаючы іх перцам. I бадай да дваццаці год яшчэ будзе Юлька спрасонку пальчык свой ссаць, а да самай смерці ў час пярэпалаху крычаць «мама».
Але ў жыцці нічога адвечнага няма, усё мяняецца. Юлька гэта, каб толькі хацела, дык даведалася б з сваёй практыкі: яна ўжо на руках і нагах поўзае па хаце, пад сталом, разам з курамі, катом. Яна ёрзае, вандруе па кутках,шукаючы працы. А працы гэтай хоць адбаўляй: гладыш з малаком дагары пераверне, лужыцу кашулькай выма-
жа, лыжкай аб падлогу забарабаніць. Што і гаварыць — працы шмат, дый досыць сур’ёзнай працы; каб, здаецца,дваццаць рук мела Юлька — і то было б мала.
Чалавек без руху і работы нудзіцца, марнее, кажуць філосафы,— гэта ёсць бясспрэчная праўда. Вось спытайцеся ў Юлькі, бо яна ўжо разумная досыць. Маці яе адукуе:
— Рабі аладачкі, Юлька.
Юлька пляскае ручкамі.
— Як кароўка мычыць?
— М-му-у-у!
— Як авечка кажа?
— М-м-э-э-э!
— Як тата злуецца?
Юлька сціскае кулачкі, робіць гнеўныя вочкі ды кажа з імпэтам: «Г-э-э!»
Пасля гэтага яна глядзіць на ўсіх вачыма Аляксандра Македонскага. Жартачкі — яна ўвесь свет перамагла.
У нагароду маці бярэ яе на рукі, туліць да сябе і цалуе. Цалуючы Юльку, маці раптам пачынае злавацца, кажучы: «Фэ, смаркатая!» — і пры гэтым бярэцца фартухом выціраць Юльчын носік. Юлька не даецца і пачынае горка плакаць.
Hoc — гэта самае слабае месца ў Юлькі. Шмат горкіх мінут ён ёй каштуе. 1 такая, здаецца, драбніца — нос! Аж смешна, але ў гэтым і ўся трагедыя, што часам дробненькі камарык звальвае з ног магутнага льва.
У хаце — вялікая радасць.
Тата толькі што пехатой з кірмашу вярнуўся, дый то падышоў да стала, дзе бабка і мама паставілі Юльку і вучаць хадзіць.
Юлька стаіць на стале, разняўшы ручкі для раўнавагі. Вочкі спалоханыя. Добра бабцы смяяцца, а каб яе паставілі на канаце, нацягнутым на двух слупах,і сказалі б: «Танцуй». Нябось, тады не смяялася б.
— Ма-ма! — просіцца Юлька ў вялікім страху.
— Ка мне! Ка мне! — выстаўляючы рукі, энергічна кажа мама.
А Юльцы яе малюсенькія ножкі здаюцца стопудовььмі нагамі. Адвагі няма і цяжка — ой, як цяжка рабіць першы, сталы крок у жыцці! Адважыцца трудна на гэта і сталаму чалавеку.
Але, бачачы, што шэсць зацікаўленых, уважных вачэй глядзяць на яе, дык у яе душы будзіцца разам і герой і артыстка. Яна адважылася і...
— Раз! Два! — лічаць трое сталых людзей крокі маленечкай.
Плясь! Юлька гоцнулася аб стол, вачыма ратунку просячы.
He паспелі яе падтрымаць у цяжкую хвіліну шэсць моцных, сталых рук — эх, людзі!..
3 гэтых двух першых крокаў маці з бабкай радуюцца і нацешыцца не могуць.
— Вось пацеха! — з дакорам кажа бацька.— Папрабавалі б злічыць, колькі крокаў я сягоння махануў на кірмаш ды з кірмашу,— вёрст сорак, а вы ані слова аб гэтым...
Упарты дух чалавечы, хоць ілбом, а сцяну праб’е: праз тры дні
Юлька ўжо хадзіла па падлозе, як муштраваны ваяка-пяхотнік, а праз тыдзень так круцілася матцы пад ногі, што той гэты фокус нават абрыд. Яна гнала ад сябе Юльку, як ката, кажучы: «Апсік!»
Юльцы гэта вельмі падабалася, і яна мамцы мяўкала, як кот: «Мяў! Мяў!»
Яшчэ трохі падрасла Юлька.
Яна ўжо ў сукенцы паркалёвай, не маленькая: тры гады! Як матылёк, круціцца, мітусіцца ў агародзе сярод чырвонага маку.
Ёй вельмі смачна рабіць тое, чаго няможна. Маці мае дзеля гэтага вялікія клопаты. Калі скажа Юльцы не ііэцкаць спаднічкі, дык якраз прыйдзе запэцканая ў гразь з ног да галавы. Скажа ёй не чапаць макаў — наскубе поўныя жмені. Скажа ёй:
— Юлька, ідзі спаць!
— He хацу!
— He ідзі спаць!
— Пайду!
— Гуляй сабе!
— He хацу!
— He гуляй!
— Буду гуляць!
Аднак шайтан яраціўнасці не заўсёды пануе над ёй. Часам яна бывае ласкавенькай, добранькай і міленькай — як бабка ёй казкі поначы апавядае.
Шчырым срэбным хохатам смяецца яна тады, як лютага ваўка забіваюць, калі людаедзіха-вядзьмарка памірае.
Горкімі слязамі плача, калі воўк шэры з’ядае Чырвоную ШапачКУ-
Пры гэтых казках блакітныя вочкі яе блішчаць, як зоркі або кветкі ў кроплях светлай расіцы.
А па начах сняцца ёй дзіўныя сны.
Ці разумее Юлька шчасце сваё? Хіба не. Хутчэй яна разумее сваё гора, калі які-колечы дзіцячы капрыз не выконваецца.
I хочацца ёй быць вялікай і разумнай, як бабка. Пачынае з лічбаў — з матэматыкі:
— Раз! Два! Тры! — лічыць яна па пальцах і задумваецца.
— Раз! Два! Тры! Пяць! Дваццаць! Сто! — ажно ў нот кідае. Далей не ідзе. Хоць матэматыка грунт усяму на свеце, але Юлька на гэтым «грунце» яшчэ слаба трымаецца.
Ці не можна жыць без нудных лічбаў? Юлька досыць весела жыве без іх. Назбірае кветак — васількоў. Разложыць іх на камені. Адна кветка — мамка, другая — бацька, трэцяя — бабка, чацвёртая — цюцька. А камень — хата. I пачынаецца будняя аповесць чалавечага жыцця: кветкі гаспадараць на камені, аж люба глянуць.
У печы топіцца. Маці аладкі пячэ. Бабка кароўку доіць. Тата хамут ладзіць. Цюцька брэша. Поўная дынаміка жыцця. Юлька мае работы па горла — за ўсіх гаварыць, за ўсіх работу рабіць, зухавацца. Маленькі малюначак жыцця звычайна канчаецца катастрофай — хатка-камень ляціць у рэчку, а людзі-кветкі стоптаны Юльчынымі нагамі.
Яна не плача над руінамі. Яна — як сам біблейны бог-гасподзь. Зруйнавала адзін свет і з хаосу творыць другі.
Яна, Юлька,— маці. Пры ёй дачуйіка — лялечка.
1 няньчыць, і песціць, і галубіць Юлька дзіця сваё роднае. Часам, як строгая маці, розгай сцёбае дачушку-лялечку. Пры гэтым прыгаворвае:
— А не рві маку! А не пэцкай спадніцы! А слухай, што матка табе кажа, ты, такая і сякая!
Малюе жыццё, як мастак, як раманіст, як драматург, як акцёр.
— Хто пякней,— пытаюцца ў Юлькі,— ты ці мамка?
Юлька думае.
I мамку яна крыўдзіць не хоча, але ўжо сама маленькая кабета і мае свой форс і гонар:
— Я пякней!
— Ах ты нягодніца! — нібыта злуецца мама.
— Хто пякней ты ці лялька?
Доўга думае Юлька.
Змаганне расце ў яе маленькай душы. Але матчына сэрца гатова ўсім ахвяраваць дзеля любага дзіцяці свайго, а Юлька як-ніяк, хоць ёй усяго толькі пяць гадоў, а ўсё ж такі маці, бо дачку-ляльку мае.
— Лялька пякней!
Бачыце? Душа яе вялікая: пачуццё маткі ўзгадавана ў яе сэрцы крывёй і малаком ранейшай маткі.
У Юлькі матчына самаахвярнасць жыве поўным жыццём, хаця імя свайго яіпчэ выгаворваць не можа. Замест «Юлька» кажа «Юйка». За гэта бацька на яе злуецца, часам гнеўна кажа:
— Юлька!
Га!
— Хадзі ка мне!
Яна падыходзіць.
— Кажы — Юлька!
— Юйка!
— Кажы — Юль-ка!
— Юй-ка!
— Ах, ты, наганая! Вучыся па-людску гаварыць!
— He хацу!
— Дык не вучыся!
— Хацу вуціцца!
— Ну, дык глядзі на мяне!
Юлька глядзіць.
— Добра глядзі.
Юлька добра глядзіць.
— Рабі губамі гэтак, як я, і кажы — Юль! Юль!
Юлька робіць губамі гэтак, як ён, і кажа:
— Юй! Юй! Юй!
— Го! Го! Го! — смяецца бацька.
— Гы! Гы! Гы! — плача дачушка.
I гэта пайшло ў забыццё.
Яна ўжо так чыста гаворыць, што і бацьку перавастрыла — зві-
ніць, як званочак. Малоціць языком, як цэпам усё роўна. I не дзіва, бо яна ўжо ходзіць у школу, у тую вялікую школу навукі, дзе ўсё пачынаецца з «А, Б».
Тут для Юлькі адчынены новы свет пазнання добрага і благога.
Пальцы ў Юлькі ў атраманце. Гэта адзнака стараннасці, цярплівасці, мудрасці і працы. Яна піша і малюе так многа, што аж паперы не хапае. I прыходзіцца ёй сваю вялікую здольнасць на ўласным твары паказваць — запэцканыя нос, шчочкі і нават вочы.
Гэта, разумеецца, вельмі кепска, але што зробіш? Калі Юлька яшчэ такая малюсенькая — ёй усяго шэсць гадоў. Яна яшчэ часта пальчык у губкі кладзе і моцна трымаецца за матчын фартух.
Як пойдзе яе далейшае жыццё?
Чытайце велізарныя кнігі, мудрыя раманы. Тады даведаецеся.
ГАСПАДАРКА
У куце сядзіць мядзведзь, Хустку вышывае, А лісічка-невялічка Хатку прыбірае.
А сабачка ўе вяроўкі — Пугу для хлапчыны, Дзяцел-бондар на начоўкі Длубае асіну.
А каток пячэ аладкі, Маслам залівае, На тапчане мышанятка Есці памагае.
Казёл лапці папраўляе, Скуратом мацуе, На акенцы павучочак Кросенцы рыхтуе.

СНЯЖЫНКІ
Сняжыначкі-пушыначкі Ляцелі матылькамі, Над хмызамі над шызымі Дыміліся дымкамі.
Зіхцеліся, мігцеліся
У розныя калёры. Драбнюткія, пякнюткія, Як зоранькі, як зоры.
Насіліся, кружыліся Над ціхімі палямі.
Даліначкі сняжыначкі Пакрылі дыванамі.
Над елкамі, над хвойкамі Спявалі песні-баі:
«Мы хатачкі-палатачкі Будуем тут у гаі.
Маленькія, міленькія, Дзіцяткі-птушаняткі, Ляціце вы, скачыце вы У светленькія хаткі!
Вушастыя, пушыстыя, 3 драцінкамі-вусамі Вы, зайчыкі-малойчыкі,— У хаткі к нам таксама!»
Сняжыначкі-пушыначкі Спявалі песні-баі: «Мы хатачкі-палатачкі Будуем тут у гаі».
КАЛЫХАНКА
Кукарэку, певунок!
Пашый Янку кажушок,
Шапачку бабровую, Боцікі казловыя.
— Я пашыю, я зраблю, Бо я хлопчыка люблю.
Мяў-мяў, рабенькі каток! Схадзі, коцік, на таржок, Купіш абараначкаў, Будзе есці Яначка.
I пайшоў ён, і купіў, 1 малога накарміў.
Му-му, трацячок-бычок!
Ты да пчол схадзі ў садок. Ад пчалінай мамачкі Нясі мёду Яначку.
I пайшоў у сад бычок, I мядку прынёс збанок.
Го-го, жвавы гусачок! Зрабі Янку ветрачок 3 тваіх пер’яў точаных,
Піск-піск, мышка-мышанё! Збегай зараз на гумно, Зрабі Янку граечку, 3 стружак балалаечку.
— Балалаек зраблю пяць, Будзе Яначка іграць.
Ты, сыночку мой, засні. А-ля-лю-лі, а-лю-лі.
Пад тваёй калыскаю Кіска дрэмле з мышкаю.
Спяць бычок і певунок, Спіць і жвавы гусачок.
Вось ідзе ён, вось і ён — У кашульцы белай сон. Казкі-байкі баюцца, Вочанькі зліпаюцца.
Сонцам пазалочаных. He шуміце... ну, ну, ну!
Хлопчык Яначка заснуў...
I зрабіў сваяк-гусак
3 пер’яў хлопчыку вятрак.
СКАРБ
Ля рэчкі, пад вольхай, хохлік знайшоў ракавінку. Уладзіў у ёй кузню і давай чырвонцы каваць. Праца ў яго заўсёды кіпела ўночы, калі, бадай, усе жывыя істоты спалі, калі спяваў адзін салоўка і месячык рэчку фарбаваў.
У кузні ў хохліка было некалькі памочнікаў. Светлячок раскладваў агонь на горне. Цвыркун працаваў малатком пры кавадле. Жаба дзьмухала кавальскімі мяхамі.
Пад карэннямі вольхі, ля рэчкі, крот выкапаў патаемныя падзямеллі, дзе хохлік хаваў свой багаты скарб — скрыні з золатам. Разнеслася вестка па ўсёй ваколіцы ля рэчкі, што хохлік вельмі багаты і мае незлічоныя скарбы пад вольхай.
— Сама сваімі вушамі чула,— казала маленькая плотачка ў рэчцы,— цэлымі начамі куе ды куе ў сваёй кузні, грукае і стукае і нам, рыбкам, проста спаць не дае.
— Сама сваімі вачыма бачыла,— казала варона,— усё там у яго ў кузні блішчыць і блішчыць. Свеціць як маланка, ажно вочы слепіць мне, старой. I я мусіла сабе купіць цёмныя акуляры, бо доктар драч напужаў мяне, што зусім аслепну пад старасць, калі не буду асцерагацца. Адно гора з гэтым хохлікам.
— Ку-ку! Ку-ку! Раз-два! Тры-чатыры! — кукавала зязюля на вольсе. Яна ў цёплыя раніцы сядзела на дрэве ды ўсё лічыла багацце
хохліка. Але зязюля ў лічбах надта не кемная: лічыць-лічыць, заблытаецца ды зноў спачатку пачынае, і гэтак штодня.
— 3-з-з-м-м-м! 3-з-з-м-м-м! — гудзеў авадзень над рэчкай.— Гэта ж проста бяда, аднаму ўсё, а другому нічога. Я лётаю-лёта^ю, б’юся як рыба аб лёд, і нічагуткі не маю, а хохлік увесь свет захапіў.
— Ш-ш-ш! — казаў чарот,— He шуміце так, не грыміце ды не зайздросьце. Працуйце, дык і вы будзеце мець. Я вось сведка, як хохлік са сваёй сям’ёй працуе да поту.
— Дурань, дурань, дурань! — крыкнуў дзяцел чароту.— He лезь, куды цябе не просяць. Маўчы ды годзе. А вось давайце, браткі, будзем дзяліць хохлікава дабро!
— Давайце! Давайце! — крыкнулі вераб’і.
— I мы, і мы да камііаніі! — загудзелі камары.
— Калі ўсім, дык і нам! — закудахталі куры.
Падняўся шум, гармідар, крыкі. Наляцелі з усіх бакоў звяры і птушкі, мухі і ўсе жывыя істоты, хто толькі даведаўся аб багацці хохліка. Усе рынуліся да хохліка ў кузню, каб яго абрабаваць.
Але хохліка таксама ўлегцы не возьмеш. Ён схаваў свае скарбы спрытна. Закопваў па ўсёй ваколіцы ў розных мясцінах — па лясах, па лугах, пад крушнямі, пад дрэвамі. He было лапінкі зямлі, дзе не ляжалі б яго скарбы. Але ніхто іх знайсці не можа. Грабуцца куры на сметніках. Капаюцца птушкі на палях. Порацца звяр’ё пад карчамі, рыба ў вадзе. Шукаюць, шукаюць, але нічога з гэтага не выходзіць.
Наслухаўся малы Саўка ад свайго старога дзеда, каторы жыў у млыне ля рэчкі, шмат баек аб багатых скарбах. Яны захаваны ў зямлі, іх усе шукаюць пад карчамі і знайсці не могуць.
— Іх трэба шукаць апоўначы ў купальскую ноч, калі кветка ііапараці цвіце,— казаў дзед,— тады можна іх знайсці.
Вось у купальскую ноч, калі дзед ужо спаў, малы Саўка выйшаў ціхенька з хаты. Узяў з сабою рыдлёўку і пабрыў скарбаў шукаць. Убачыў ён здалёку агеньчык, які блішчаў на полі ля крушні і вабіў да сябе.
— Гэта, пэўна, скарб! — падумаў Саўка і пайшоў на гэты агонь. Ён да агню, а агонь ад яго далей і далей, і завёў агонь хлопчыка ў самы цёмны гушчар. Страшна і жудасна было ў гушчары. Дрэвы, як жывыя істоты, піапталіся паміж сабою і нібы дзівіліся, піто такі малы хлопчык не баіцца адзін швэндацца ў лесе па начах. Тым часам агонь знік, а замест агню залаты пеўнічак заблішчаў на карчы.
— Вось дзе скарб! — узрадаваўся Саўка і трах рыдлёўкай пеўнічка па галаве. Пеўнічак запяяў і знік, а замест пеўнічка паказаўся залаты зайчык. Саўка зрабіў тое самае з зайчыкам. Паказалася залатая лісічка... Затым — залаты ваўчок... Залаты мядзведзь... Але ён дзіка раўнуў і глынуў Саўку.
Ачухаўся Саўка праз некалькі хвілін. Ажно стаіць ён пад зямлёй, а на яго глядзіць і ўсміхаецца хохлік, малюсенькі і тоненькі, як травінка, прыбраны ў шоўк і ядвабу. На галоўцы ў яго залатая карона з дарагімі каменнямі.
— Вось ты і папаўся, Саўка, у мае рукі! — сказаў хохлік.
— А я ж цябе не баюся,— загарачыўся Саўка.— Зачэпіш мяне.
дык я цябе вось адным пальцам задушу! — і паказвае хохліку свой палец. Але як глянуў сам на свой палец, дык адразу анямеў ад страху: палец цянюткі, як павуцінка. Тады давай Саўка аглядаць усяго сябе. Ажно ён сам такі ж маленькі, як хохлік. Тут Саўка спужаўся і заплакаў.
— He плач,— сказаў хохлік.— Давай цяпер, калі ты ростам такі, як я, будзем аглядаць мае скарбы пад зямлёю.
— На волю хачу, да дзеда! — яшчэ галасней заплакаў Саўка, бо ў яго ўжо адпала ахвота скарбы глядзець.
— Вось табе і адважны,— пачаў кпіць з яго хохлік,— звяроў страшных не баяўся, а цяпер плачаш. Сорам, а яшчэ такі хлопец! Глянь, Саўка, налева і дзівіся!
Як глянуў Саўка налева, дык адразу плакаць перастаў, бо сярэбраныя палацы замігацелі пад зямлёй. Увёў хохлік Саўку ў палацы. Як заблішчалі залатыя сцены і дарагія каменні на сталах, дык Саўка аж засмяяўся з радасці і забыўся аб усім на свеце.
— Гэта мае палацы,— тлумачыў яму хохлік.— Я тут жыву з усёй маёй вялікай грамадой. Мы ўсе вельмі багатыя. Мая грамада разышлася па ўсіх кутках зямлі на працу. Кожны хохлік мае багатыя скарбы — куе і куе золата і дае багацце таму з людзей, хто шчыра працуе. Матка-зямля мае шмат багацця. Яна шчодрая да тых, хто любіць працаваць. Без мазалёў і поту ніякіх скарбаў не знойдзеш.
Раптам пачуўся шум пад зямлёй. 3 усіх бакоў, з усіх шчылін пачалі сыпацца хохлікі, як залатыя сняжынкі, як брыльянтавы мак, як жывы каляровы дождж. Малюсенькія-малюсенькія, драбнюткія-драбнюткія і многа-многа, ажно ў вачах мігацела, гледзячы на іх. А ўсе, відаць, працаўнікі заядлыя, майстры адукаваныя: хто з сякерай, хто з рыдлёўкай, хто з малатком, хто з мяшочкам за плячыма, а хто з такім дзіўным інструментам, што Саўка і не ведаў, што гэта.
— Гэта мая сямейка на вячэру прыйшла... Гэй, ты! — паклікаў хохлік аднаго з кампаніі.— Як расце поле таго ратая, што раней за ўсіх у вёсцы на шнур свой выходзіць?
— Вельмі добра расце... Я сам даглядаю жытнія зярняткі, кармлю іх зямельным сокам і паю расіцай.
— А ты што сягоння зрабіў? — строга крыкнуў ён другому.
— Я глядзеў за тым, каб сад добра расцвітаў, каб вецер без пары кветак не зрываў.
— Ну, глядзі, бо гаспадар дзень і ноч у садзе капаўся, трэба, каб яблыкі былі, як гарбузы, а грушы — як кулакі.
— А ты, жэўжык, што рабіў? — звярнуўся ён да трэцяга.
— Я пільнаваў агарод з агуркамі. Лічыў і лічыў, бо трэба, каб сёлета было шмат агуркоў.— I хохлік пачаў лічыць па пальцах.— Пяць коп гаспадару; шаўцу, што яму боты шыў,— тры капы; кавалю за рыдлёўку — тры капы; хлопчыку, які ваду цягаў,— тры...
— Ах ты такі і сякі! — зазлаваўся стары хохлік.— Чаму ты гэтакі скупы? Глядзі, каб усім было не меней як па дзесяць коп!
— Буду старацца,— пужліва сказаў працаўнік.
Падышоў новы хохлік з кнігай і пачаў чытаць аб тым, як хлопчыкі
ў школах вучацца, хто стараецца і хто толькі мух ловіць. Доўга чытаў ён аб гэтым, пералічваючы ўсіх сяброў і знаёмых Саўкі.
— Рыхтаваць старанным хлопчыкам самыя найлепшыя гасцінцы, а гультаям і абібокам нічога не даваць! — загадаў старшы хохлік.
Пасля розных распытванняў працавітыя хохлікі селі вячэраць. Чаго-чаго там ні было на вячэру: самыя найлепшыя іірысмакі, якія толькі ёсць на зямлі. Саўку, як госцю, вядомая рэч, панадаліся найсмачнейшыя кавалкі.
Павячэраўшы сытна, Саўка заснуў і не паспеў азірнуцца, як апынуўся на ложку сваім у дзедавай хаце.
3 таго часу болей Саўка не шукаў скарбаў, бо ведаў, што матказямля мае іх у сабе вельмі шмат, але дае толькі тым, хто працуе. I Саўка ўзяўся за навуку, каб навучыцца працаваць.
МУЗЫКА
Пастушок Васілька з самых малых дзён любіў іграць на жалейцы. Іграючы, яму ніколі не было нудна са статкам сваім у самым дзікім гушчары, на самых глухіх палянах сярод оалота.
Ён іграў і іграў. Так пічыра іграў, ад усёй душы, ажно сам цешыўся, і ўсё навокал яго цешылася. Васілька любіў усім сэрцам сваю жалейку. Моцна любіў. Ён мог забывацца палуднаваць, але іграць ён ніколі не забываўся. I таму ён навучыўся іграць вельмі прыгожа.
Гэта ўцяміла ўся ваколіца. Гэта ведаў яго статак. У гэтым пераканаліся лес, поле, рэчка, рыбкі, птушкі, звяры, казюлькі і ўсе самыя драбнюткія стварэнні на паляне.
Бывала, як зайграе Васілька вясёлую песеньку, дык неба весялілася, сонца смяялася, дрэўцы ківаліся ў такт. Зляталіся розныя птушкі, збягаліся розныя звяры, спаўзаліся розныя гадзіны слухаць ігру пастушка. Рэхі каціліся ад дрэва да дрэва, ад горкі да горкі, ад лугу да лугу і склікалі ўсіх. Усім істотам было весела і добра ад яго песняў.
А калі пастушок іграў жаласлівую песню, дык сумна рабілася на полі. Краскі слязамі расістымі пакрываліся. Дрэўцы і кусты нямелі, a высока над полем хмаркі затулялі яспае неба. Усе жывыя істоты апускалі галовы і глыбока задумваліся. Але і смутак-жаль ад трэляў жалейкі быў усім прыемны, як свежы ранішні туман, і салодкі, як ліпавы мёд. Усім нечага надзвычайнага жадалася пры яго ігры. Усіх Васілька зачароўваў. Над усім ён панаваў са сваёй жалейкай, якая мела ў сабе вялікую сілу.
Прыходзілі на адукацыю да настаўніка ўсе, хто толькі меў сэрца жывое. Ён іх вучыў старанна, бо чым болей музьікаў было вакол, тым болей ён радаваўся. А вучыў ён не проста, але па нотах. Нотамі ў яго былі не такія нямыя і мёртвыя значкі і круцёлачкі на паперы, а ўся жывая зямелька са сваімі рознакаляровымі краскамі, траўкамі, дрэвамі і серабрыстымі крынічкамі. Влакітнае неба са сваімі свечкамі-зоркамі, размаітымі хмаркамі, пераліўнымі зарніцамі і фарбамі. Гэта ўсё было нотамі для настушка, гутарлівымі, спяваючымі і рухлівымі. Па іх вельмі лёгка было вучыцца.
Першага навучыў пастушок сваёй музыцы салоўку. Салоўка быў яго найлепшым вучнем. Калі адукаваны салоўка спяваў апоўначы ў бярэзніку, дык не то што блізкія істоты, але і далёкія зоркі ў небе слухалі з прыемнасцю і пераміргваліся ад дзіва наміж сабой, кажучы: «Глядзіце, сястрычкі, такі малы шэры жэўжык, а якія слаўныя трэлі выводзіць».
Пасля салоўкі вучыўся ў пастушка жаваранак. Гэта была не такая здольная птушачка, як салоўка, але з грахом папалам і жаваранак патрапіў бы іграць вяселле лёгкім хмаркам над вясновым небам над свежым, пуховым чарназёмам.
Пасля салоўкі і жаваранка вучыліся і інпіыя іітушкі. «Усе пяюць, усе іграюць,— падумаў хлопчык,— Увесь свет пад сонейкам мае сваю музыку». Вялікая нашана з’явілася ў хлопчыка да ўсяго свету.
«Давай,— падумаў хлопчык,— зайграю для сонейка, якое пануе над усім светам!»
I вось у адну пекную раніцу хлопчык яшчэ цямнютка выгнаў статак у поле. На прасторы ён зайграу на сваёй жалейцы. Зайграў прыгажэй, чым заўсёды. Уся пекната летняй зямлі адбілася ў яго песні.
Гэткай прыгожай музыкі яшчэ ніхто на свеце не чуў. Гэта была песня без слоў, бо хлопчык іграў для сонейка, а сонейка без слоў добра разумела. Дзівіўся статак. Дзівіліся дрэвы, птушкі, рэчка, неба. Дзіву давалася ўся зямля. •
— Калі для сонейка, дык і мы да камнаніі! — сказалі ўсе істоты ў полі і ў лесе.
I вось на ўсходзе сонейка на лузе ііачалася вялікая музыка: усе стварэнні на зямлі і сама зямля ігралі і спявалі, кожны на свой лад, на тысячы-тысячы галасоў.
Увесь свет выглядаў велізарнай скрыпкай з незлічона многімі струнамі. Гэта было так хораша, так цудоўна прыгожа, ажно само сонейка вельмі ўзрадавалася.Спусцілася сонейка з неба на сваіх лёгкіх прамяністых скрыдлах і пацалавала маленькага хлопчыка ў самыя вусны. Пацалунак быў такі лёгкі, піто пастушку здалося, нібы кволы ветрык толькі крануўся яго твару. Пацалунак быў такі шчыры, што хлопчык да самай магілы аб ім не забудзе.
Л сонейка было такое радае і добрае, што задумала анрануць зямлю ў багатыя вопраткі, у шаўковыя і залатыя колеры. I ззяць, ззяць і радаваць усіх.
3-пад аксамітнай і пурпуровай хмаркі ўзышло яно гарачае і бліскучае. Узышло ды ўсміхнулася. Усміхнулася ды яшчэ вышэй паднялося і абсыпала сваімі праменнямі зялёны ўзгорак, дзе стаяў паступюк. Пастушок выглядаў не то сярэбраным, не то залатым. ІІраменні красавалі, як агнёвыя васількі, на яго галаве. Праменні пырскалі яму ў твар дыяментавымі снапамі. Праменні сыпаліся бліскучымі іскрамі, каляровым макам з яго вачэй. Здавалася, што ў пастушковых вачах драбнюткія хохлікі крэсяць агонь бесперастанку.
Хлопчыку так добра зрабілася на душы, што яму захацелася глянуць на сябе. Ён падыіпоў да рэчкі, каб зірнуць у яе, як у люстэрка.
— Глядзі, глядзі ў мяне,— сказала рэчка,— бо твая душа чыстая і празрыстая, як мая вада!
Зірнуў хлопчык у ваду і сам сябе не пазнаў. Такі ён стаў прыгожы! Гэты цуд утварылі над ім летняе сонейка і надзвычайнае шчасце, якое азарыла яго ўсяго...
У ШАЛАШЫ
Навакол густа-зялёнай нізіны панлавоў смуглелі далі. Яны былі ўбраны ў ружова-сонечныя хмызнякі, у змрочна-сінявыя лясы, а ў адным месцы яны плылі па возеры, нібы флатылія вузкіх перламутравых чаўноў. 3 недалёкага ўзмор’я брыло з вадапою блакітнае стада паўночных вятроў. Па дарозе гэтае стада таптала зялёную шчэць балотнай травы, скубла стагі і навальвалася грудзьмі на стары рыбацкі шалаш. Над шалашом дрыжалі тонкімі сцябламі некалькі вудаў. Ля куста, ветліва распасцёршага свае галіны, сядзеў на калодзе чалавек. Ён пісаў. Ліпеньскія паўночныя вятры рвалі ў яго паперу з рук, кучаравілі густую кучму валасоў і халадзілі яго голены твар. Чалавек быў глыбока задуменны, з лагоднай усмешкай жмурыў вочы на вецер. Часам, у хвіліну забыцця, гладзіў далонню густую шавялюру, нібы лысіну, і браўся за голены падбародак, быццам за бараду...
Недалёка ад яго растуць з зямлі агнёвыя языкі. Ад ветру яны выцягваюцца, уюцца вакол сухіх сучкоў галля чырвонымі абручамі. Ля вогнішча стаіць дванаццацігадовы хлапчук і пільна назірае за чалавекам. Бачачы, як чалавек гладзіць, нібы лысіну, валасатую галаву і стараецца намацаць бараду на голеным падбародку, хлопчык ледзь стрымліваецца ад смеху. Аднак хутка ён становіцца сур’ёзным, і трывога свеціцца ў яго вачах. Ён хоча нешта сказаць чалавеку, але баіцца перашкодзіць у рабоце.
«Няхай Ільіч піша...— думае ён.— Пры вячэры скажу яму, каб ён помніў, што на яго галаве парык, а барада голеная... Яшчэ не прывык...»
Імя хлопчыка — Коля. Ільіч у жарт называе яго «кашаварам». Час ад часу хто-небудзь з старэйшых братоў хлопчыка нрыносіць сюды свежую рыбу, крупы, бульбу.
Коля нагінаецца над кацялком, знімае шумавінне, мяшае лыжкай страву, сыпле туды шчапотку солі, перцу і прабуе на смак, як сапраўдны кашавар. Пры гэтым ён таропіць вочы ўдаль і доўга прыслухоўваецца да смаку...
Ён гатуе вячэру для Ільіча...
Раптам твар хлопчыка скрывіўся ад болю: іскра папала на босую нагу. 3 лыжкай у руцэ ён адскаквае ад вогнішча і студзіць нагу ў вільготнай траве.
Крык болю хацеў вырвацца з губ хлопчыка, але няможна — перашкодзіш Ільічу... Ён з апаскай азіраецца на сагнутую над паперай фігуру чалавека. Ільіч трымае на каленях сшытак. Піша, піша... Рупліва і спрытна рухаецца рука на паперы туды і сюды. Чалавек тчэ незвычайную дарагую тканіну...
У вушах звініць тонкае, як волас, несупыннае дзынканне камароў...
Адна частка твару ў Ільіча ружовая ад заходзячага сонца, а другая частка ў сінім цені. Ён выглядае і маладым і старым.
Часам Ільіч на адно мігценне вока адвернецца ад паперы, ахоплівае ўвесь летні прастор паплавоў і зноў нагінаецца, і зноў лёгкі шурхат пісання... Хлопчыку здаецца, што і ўночы чуе гэты несупынны шурхат...
На паплавах пачынаюць усё больш і больш вызначацца цені. v Ледзь прыкметна сонца апускаецца на лес медным шчытам.
I чым ніжэй коціцца яно, тым даўжэй рассцілаюцца на прасторы сінія абрусы ценяў.
Коля мерае цень сваім вакамерам, і каб ён, хлопчык, стаў цяпер босымі нагамі на зубчастыя вершаліны лесу, дык гарэзным ільняным чубам упіраўся б у самае сонца...
Возера ружовае, як віно... На шліфаваных зыбях вод пераміргваюцца цяпер разнастайныя колеры захаду. На яркай гладзі вады вырысоўваюцца дзе-нідзе чаўны з рыбаловамі. 3 клапатлівым крыкам узнімаецца стада чаек.
Больйі спешна рухаецца на белым лістку паперы рука Ільіча. Ад напружанасці на ёй выступаюць жылкі. Ільіч крыху ўзрушаны. Адным вокам з пашкадаваннем зірнуў на сонца.
Цяпер хлопчык мог бы сядзець у лесе, а сонца было б яму на галаве, як шапка...
1 незвычайныя думкі з’явіліся ў хлопчыка:
«Каб можна было затрымаць сонца, Ільіч сядзеў бы цяпер пры ясным надвор’і і пісаў бы, пісаў доўга, доўга... A то штодзень дажджы».
Нядаўна Ільіч перагледзеў кіпу газет і аддаў хлапцу, пры гэтым паглядзеў з цёплай усмешкай і з хітраватымі іскрачкамі ў прыжмураных вачах. Коля кідаў газеты ў агонь. Ён разумеў па-свойму выраз вачэй Ільіча:
— Мала што можа здарыцца. Юнкеры Керанскага могуць нахлынуць сюды. Пабачаць у нас газеты і здагадаюцца, што мы з табою, кашавар, людзі не простыя, пісьменныя. Дык што ж мы робім у гэтай глушы?
А што б ні здарылася, ён, Коля, маўчаў бы... Яму не патрэбны і словы бацькі, сівога і старога слесара, які колькі дзён таму назад папярэдзіў усіх сыноў:
— Амін. Нікому не гаварыць!
Сонца на адну далонь ад сіняга насупленага лесу. Ільіч не адрываецца ад паперы. Ён увесь у цені. На яго ілбе глыбеюць маршчыны. Вецер трэпле сшытак.
Коля з крыўдай глядзіць на захад.
Уводдалі блішчыць уткнутая ў зямлю каса.
Пахне гатаванай рыбай і свежаскошанай травой.
Зараз будзе гатова вячэра для Ільіча.
Цені растуць і растуць.
Ільіч кідае заклапочаны позірк на аколіцу.
— Прасторны кабінет, але электрычная лямпа гасне...
Макаў цвет — сонца — павольна апускаецца. Залаціцца хрыбет лесу. Апошнім позіркам прамень запальвае башлыкі стагоў. Пажарышча неба нізіцца ў возера. На далёкім небасхіле імчыцца сіні коннік з палаючай касой за плячыма.
Яшчэ больш спешна ходзіць па белым лістку рука Ільіча.
Палогі ценяў апускаюцца на абшар. 3 сумам пазірае малы кашавар на паміраючы дзень.
Ільіч пільней прыглядаецца да паперы. Пакутлівыя штрыхі моршчаць лоб і хаваюцца пад насунуты парык.
Апошняя чайка срэбранай кропкай узнялася высока ў неба. Знікла. На крыллях чайкі патух апошні блік дня.
Смялей задзынкалі камары. Іх вакол Ільіча цэлае племя. He даюць пісаць. Ён адмахваецца сшыткам і глядзіць на хлопчыка:
— Абуйся, кашавар. Прастудзішся...
Ледзь не бацькоўскі голас.
Коля паслухмяна бяжыць к шалашу. Абуваецца. Вяртаецца назад. — На, схавай.
Ільіч падае яму сшытак, трэ рукі адна аб адну і грэе іх над вогнішчам.
Коля нясе сшытак да стога. Там ёсць патаемнае месца. Ён кідае позірк на недапісаную старонку.
Ільіч напісаў сёння толькі пяць з паловай лістоў.
Перад вачыма Колі мітусяцца дробныя літары і густыя баразёнкі радкоў, што цягнуцца з краю да краю. На паперы аніводнага свабоднага месца. Блішчаць літары і жывуць асаблівым жыццём.
Удзень быў дождж. У цёмным шалашы нельга было пісаць. Ільіч ляжаў нічком на шуршавістым сене і праз мутную тканіну дажджу пазіраў у засмужаную даль. Барабаніў пальцам па сшытку. Спачатку яго лагодны твар быў крыху сумны, потым усмешка азарала яго. Здавалася, што праз густы дождж ён удалі бачыць сонца, набліжае будучыню і чуе гоман мільёнаў людзей...
Ад дажджу тады шуршаў шалаш, нібы мышы скраблі.
Коля яшчэ раз зірнуў на першую старонку сшытка — «Дзяржава і рэвалюцыя».
Ільіч сам аднойчы растлумачыў свайму кашавару, што піша кнігу аб тым, як зрабіць рэвалюцыю і будаваць новую дзяржаву...
Ільіч такі зразумелы і просты...
He раз у цёмныя ночы ў шалашы ён жыва і ярка апавядаў Колю, як рабочыя возьмуць уладу ў свае рукі і як зажыве пасля працоўны чалавек на вялізных прасторах зямлі...
Залатым вокам блішчыць у смуглявасці вечара невялікі агеньчык. Цяпер вочы Ільіча цямнеюць, як ніколі. Яны яскравяцца цёпла і ласкава. Ён хваліць кашавара за смачную вячэру і так жартуе, што кашавар ледзь стрымліваецца ад смеху. А стрымліваецца ён, каб не рабіць шуму... Ноч насоўвае на паплавы шаўковы балахон. Вогнішча дыміць і паволі патухае. He спыняецца гул камароў. Недзе ў кустах крычыць балотная птушка. 3 вільготнай далі даносяцца гудкі паравозаў.
Перад тым як ісці спаць, Коля доўга ўглядаецца ў аколіцу, прыслухоўваецца да кожнага шолаху.
Калі ўдзень Ільіч даў хлопчыку запісачку ў горад для Крупскай, ён жартаваў:
Ты, кашавар, галавой адказваеш за гэтую паперку.
Хлапец павінен быў аддаць запісачку свайму бацьку ці аднаму з старэйшых братоў. Коля зірнуў сам у паперку — лічбы і нейкія значкі.
Дома ён даведаўся, што Ільіча ўсюды шукаюць юнкеры і казакі. Шпікі Керанскага правяраюць дакументы ў пасажыраў чыгункі, робяць вобыскі па кватэрах рабочых. 3 фатаграфіяй Ільіча ў руках яны прымерваюцца да людзей, аглядаюць іх з усіх бакоў і звяраюць з ііартрэтам — а можа, гэта «ён»?
А «ён» у шалашы...
Спакойны, упэўнены, працавіты і добры, ён пранізвае вачыма далі і набліжае час. У шалашы цяпер галоўны штаб рэвалюцыі. Коля носіць запісачкі з галоўнага штаба. Коля — сувязіст Ільіча... Ды ён, Коля, яшчэ ў дні Лютаўскай рэвалюцыі вінтоўку падаваў бацьку, прышпільваў яму ленту з патронамі...
...I яіячэ нядаўна Коля бачыў, як юнкеры і казакі рабілі аблавы на людзей, ніто насілі пачкі «Правды». Дзіўныя сцягі былі ў юнкераў чорныя з белым чэрапам і касцьмі накрыж. На вуліцах Петраграда яны перастрэльваліся з рабочым нар.одам, над якім палыхаў чырвоны, як полымя, сцяг...
Па абшарах лугавін сцелецца малочны туман. Ён дыхае вільгаццю ў шалаш. Ільіч яшчэ не спіць — варочаецца на сене з боку на бок.
3-за возера са станцыі Разліў галосяць гудкі. Адчуваецца пыхценне паравозаў. Пэўна, там у пасажыраў правяраюць дакументы і прыглядаюцца да іх, каб параўнаць з партрэтам Ільіча.
Марудна насоўваецца ноч.
Па стагах шуршыць халодны, прарэзлівы вецер, прабірас да касцей. Ільіч прыглушана кашляе. Грозна шуміць лес. Яго роўны гоман, пібы гоман мільёнаў людзей, набліжаецца да шалаша і чакае загаду і пытаецца ў свайго камандзіра:
— Калі?
Гэтае «калі» пытае Коля, бо Ільіч не строгі і гаворыць з ім, як роўны з роўным.
Калі? Мой бацька казаў, што рабочыя рвуцца ў бой.
У пацёмках Ільіч гладзіць пяшчотна галоўку малога кашавара і гаворыць ціхім голасам, нібы адказвае на свае ўласныя думкі:
Япічэ рана... Рабочы Петраграда гатоў... Фронт... Сялянства... Нам трэба раней растлумачыць... і тады... тады...
Вільгаць туману лезе ў цёмны шалаш.
Колькі часу можа на гэта пайсці? — пытае хлопчык, як дарослы.
Хвіліна цішыні. Пасля, як даросламу, Ільіч адказвае:
Месяцы тры. Думаю, што іірыблізна ў кастрычніку дадзім гарачы бой буржуазіі. Перамога будзе на нашай старане...
Жухлая балоцістая ноч, як гнілая кераншчына, лезе ў шалаш.
53ак. 1787 129
— Накрыйся, кашавар,— кажа Ільіч бацькоўскім голасам,— a то прастудзішся...
— У кастрычніку...— шэпча Коля.
Ён нацягвае цёплы бацькаў кажух. Пад ім іпуршыць балоцістае цвёрдае сена, і ён ціха паўтарае:
— У кастрычніку...
АЛЕСЬ ГАРУН
Алесь Гарун (Аляксандр Уладзіміравіч Прушынскі) нарадзіўся 11 сакавіка 1887 г. у Мінску ў сям'і рамесніка. Скончыўшы ў 1902 г. рамесніцкае вучылішча, працаваў у сталярных майстэрнях і на мэблевай фабрыцы ў Мінску. У 1907 г. за выступленні супраць царскага самадзяржаўя быў арыштаваны і сасланы на катаргу ў Іркуцкую губерню, дзе правёў 10 іадоў. У 1917 г. вярнуўся ў Мінск і стаў рэдагаваць газету «Беларускі іплях».
Друкавацца Алесь Гарун пачаў у 1908 г., а ў 1918 г. выйшаў яго паэтычны зборнік «Матчын дар». Галоўныя матывы яго ііаэзіі — служэнне роднаму краю, выкрыццё сацыяльвай няроўяасці, эксплуатацыі ў буржуазным грамадстве. А. Гарун аўтар зборніка «Жывыя казкі для дзіцячага тзатру» (1920), куды ўвайшлі ііесы «Хлопчык у лесе», «ПІчаслівы чырвонец» і «Не ўсе тое порах, што ў пораху ляжыць, або Дзіўны лапаць». П’есы А. Гаруна былі першай спробай выкарыстання казачных фальклорных традыцый.
Памёр Алесь Гарун 20 ліпеня 1920 г.
ДОБРЫЯ ДЗЕЦІ
Паставілі дзеці сіло. Вераб’я Хацелі злавіць на пацеху. Злавілі сінічку, крычаць: вой-я-я! А радасці колькі, а смеху!
Імчацца да маткі: «Сінічка, глядзі!» — Л дзе ж вы ўзялі? — Злавілі, Дастань ты ёй клетку, хутчэй пасадзі. — Нядобра вы, дзеткі, зрабілі!
— Мы будзем яе і паіць і карміць, Спявала б нам птушка прыгожа... — Ах, дзеткі! Ў няволі яна замаўчыць, Спяваць у няволі не можа...
Успомніце толькі, як нудна сядзець, Як з хаты мароз не нушчае.
To ж дзень, вам здаецца, як тыдзень ідзець, Хоць я і усяк разважаю.
А птушку вы хочаце з хаткі яе
Узяць, пасадзіць у чужую...
He мучце, пусціце, рыбулькі мае, На волю яе залатую.
I матчыны словы ў сэрцах дзяцей Ласкавыя струны кранулі,
1 добрыя дзеці — прыклад для людзей! Сініцы свабоду вярнулі.
У ПРЫПАР
Прыпарыла, Нахмарыла, I ўдарыла! — Святы Ілля...1 Маланка ўраз з’явілася, Мільгнула і звалілася, I дожджыкам аблілася Гарачая зямля.
Кронлі разам, згодна, жвава, Пояць ўсё, што хоча піць: Збожжа, дрэвы, кветкі, травы, Вулкі хочуць затапіць, Б’юць у стрэхі, мыюць шыбы, Мыюць хаты, мочуць сад, У рэчцы спожыў маюць рыбы... — Хто ў прыпар дажджу не рад?
Сцішаецца, Змяншаецца,
У німаецца.
— Няма! і 2
1 слонка паказалася, Маўляў, само купалася; Прыемна ўсміхаецца, Блішчыць, пераліваецца, Яскрава адбіваецца На траўцы, на лісточку, У рэчцы, у раўчачочку, На вулачцы, у садочку, Зямля ўздыхае поўнымі, Шчаслівымі, чароўнымі Грудзямі ўсіма.
ЯНКА ЖУРБА
Янка Журба (Іван Якаўлевіч Івашын) нарадзіўся 30 красавіка 1881 г. у вёсцы Кунніна Леііельскага ііавета Віцебскай губерні (цяпер Чашніцкі раён Віцебскай вобласці). Пасля заканчэння Полацкай настаўніцкай семінарыі (1902) яастаўнічаў на Віцебшчыне. У 1909 г. скончыў Глухаўскі яастаўніцкі інстытут на Украіне. Працаваў настаўнікам на Палтаўшчыне, Віцебшчыне, Міншчыне, а таксама ў Сімбірскай губерні (цяііер Ульянаўская вобласць), куды эвакуіраваўся ў час першай сусветнай вайны.
У 1921 г. Янка Журба вярнуўся на радзіму, працаваў у навукова-педагагічнай камісіі Наркамасветы БССР, інспектарам Бабруйскага акруговага аддзела народнай асветы, настаўнічаў. У 1934 г. ііа стану здароўя (амаль яоўная страта зроку) пакінуў педагагічную работу, выйшаў на пенсію. Апошнія гады жыцця правёў у вёсцы Слабада пад Полацкам і ў Полацку.
Пачаткам літаратурнай дзейнасці Я. Журбы лічыцца 1909 г„ калі ў «Нашай ніве» быў апублікаваны яго верш «На берагах Дзвіны», які ўхваліў Япка Купала. ГІадтрымка вядомага яаэта многа значыла для маладога аўтара. 3 гэтага часу ён пастаянна друкуецца ў «Нашай ніве», а таксама ў часопісах «Маладая Беларусь» і «Лучынка».
Свой першы зборнік вершаў «Заранкі» Я. Журба выдаў у 1924 г. Перад вайной ён падрыхтаваў да друку два зборнікі вершаў «Раніца» і «ІІІляхі перамогі», але ў час нямецкай акупацыі Беларусі яны загінулі. У пасляваенныя гады выйшлі зборнікі «Выбраныя творы» (1950), «Ясныя шляхі» (1959), «Вершы» (1970).
Добры знаўца дзіцячай душы і нсіхалогіі, Я. Журба напісаў для дзяцей кнігі ііаэзіі «Ластаўкі» (1950), «Сонечная раніца» (1955), «Светлыя дні» (1959).
ІІамёр Янка Журба 7 студзеня 1964 г.
1 Ільяу беларускай міфалогіі і фальклоры распарадчык дажджоў і навальяіц.
2 Слонка — сонца.
ДЗЕД МАРОЗ
У вонратцы белай, Шырокай, даўгой 3 вялікай пушыстай Мятлой-барадой
Прыйшоў к нам здалёку Дзядуля Мароз, Завеі і холад
3 сабою прынёс.
У бель апранае
Бн дрэвы, кусты, На рэчках, азёрах Будуе масты.
ІІа вуліцах ходзіць Ды снегам хрушчыць, Вятры з сабой водзіць, У дрэвах трашчыць.
Ён грукае ў сцены I хат і сяней Ды голасам гулкім Склікае дзяцей:
«Выходзьце, рабяты! Час ладзіць каток.
Дык жыва ж за працу, Шумлівы гурток!»
КОЦІК
( Паводле народнай песні)
Хлопчык любіць коціка, Лашчыць ён варкоціка,— Коцік міл яму.
3 ім на двор гуляць ідзе, Часта малачка дае
Ён сябру свайму. Ходзіць коцік беленькі, Хвосцік яго шэранькі, А бяжыць — стралой. К хлопцу прытуляецца, Спінкай выгінаецца, Хвост яго — дугой.
Як убачыць птушачку, Хутка пічабятуйіачку
Хоча ён схапіць: Вочкі разгараюцца, Кіпці выпускаюцца,
Ён за ёй бяжыць. Поўсць яго пушыстая, Белепькая, чыстая, Мяккая, як лён. Мышкі, сцеражыцеся, Ціха!.. беражыцеся!
Ўміг вас зловіць ён.
НАПРАДВЕСНІ
Годзе, сняжыначкі, Сыпацца з неба!
Цёплага сонца
Чакае ўжо глеба.
Мы нагуляліся
3 вамі уволю, Баб наляпілі
Са снегу даволі.
Хутка растопяць вас
Сонца праменні;
Рэк, ручаёў
Мы пачуем бурленне.
Удосталь нап’ецца Матуля-зямліца
Свежай, сцюдзёнай Вясенняй вадзіцы.
Скора пальюцца
Вясёлыя песні
Жаўранкаў звонкіх
У нас напрадвесні.
Дружна пасадзім
Там розныя дрэвы;
Ў садзе зазвоняць
Вясёлыя спевы.
ПАСТУШОК
Сонца толькі што ўзышло. Шле наўкол сваё святло. Над палямі птушак хор:
Роснай траўкі пашчыпаць». 1 кароўкі ўміг яму Адказалі: «Му-му-му!..
Спевам поўніцца прастор. Абуджаецца калгас, Каб паспець на працу ў час. Выйшаў з хаты пастушок
Будзем цэлы дзень гуляць, Траўку смачную шчыпаць. Там рачулка ўдаль бяжыць; Мы ваду ў ёй будзем піць.
I зайграў ён у ражок: «Тру-гу-гу-гу, тру-гу-гу!.. Добра будзе на лугу Сёння статку пагуляць,
А як скончыцца дзянёк, Сонца сядзе за лясок,— У калгас мы вечарком Прыйдзем з смачным малаком».
ШПАК
Зніклі завірухі,
К нам вясна прыйшла;
Веснавое сонца
Многа шле цяпла.
Сёння раніцою
Прыляцеў к нам шпак, Сеў ён на бярозцы I спявае так:
На лугу ўжо скора Кветкі зацвітуць, А над імі пчолкі Звонка загудуць». Шлюць шпаку рабяты Дружна свой адказ: «Шчыра мы вітаем Твой зварот да нас!
«Выхадзіце, дзеці, Сустракаць вяснуі Ўстала ўжо прырода 3 зімовага сну.
На бярозе стройпай Для цябе, дружок, Мы даўно зрабілі Новенькі дамок».
ПЧОЛКА
Веснавое сопца Росы падбірае. Вылецела ў поле Пчолка залатая.
Ёй за шчырай працай Весела на полі: Луг прыбраны ў кветкі, I наўкол раздолле.
3 рання да змяркання Пчолка залатая
Лётае па кветках Ды мядок збірае.
Шмат сабрала пчолка Мёду з розных кветак,— Дома ім пакорміць Родных пчолак-дзетак.
У вуллі работа Цэлы дзень кіпела.
Вечарам з дабычай Пчолка прыляцела.
ПЕРШЫЯ СНЯЖЫНКІ
Лётаюць, сыплюцца Зоркі-сняжынкі — Велыя, лёгкія, Выццам пушынкі.
Роўна так сцелюцца Ў вёсцы і ў полі, Круцяцца, кружацца Ціха, паволі.
Дзецям тут весела, Хоць і марозна: Цёпла за гульнямі, Зімка не грозна.
Шумна забегаем Тут удагонкі, Гулка пакоціцца Голас наш звонкі.
Жыва праложым тут Новыя сцежкі, Дружна наладзім мы Гульні у снежкі.
Лётаюць, сыплюцца
Снежныя зоркі...
Будзем на саначках Ездзіць мы з горкі.
НАША ЕЛКА
У школыіым клубе ёлка Прыбраная стаіць: Красою пышнай вабіць, Уся аж зіхаціць.
Высока на галінцы Вавёрачка сядзіць, Трымае ў лапках шышку, Што золатам блішчыць. Спыніўся каля ёлкі Кал м аты звер-мядзведзь, Нібы на сонцы хоча Сваю спіну пагрэць. Вунь заяц палахлівы Пад ёлачку бяжыць,
А хітрая лісіца Услед яму глядзіць. Прыгожыя тут птушкі 1 рыбкі мільгацяць, I грушы, і цукеркі, 1 яблыкі вісяць.
3 галінак парашуты Спускаюцца на дол, А вунь і самалёты Ўзляцелі аж пад столь. Развесістая ёлка Красою зіхаціць, А ў самым версе зорка Чырвоная гарыць.
АЛЕСЬ ГУРЛО
Алесь (Аляксандр Кандратавіч) Гурло нарадзіўся 31 студзеня 1892 г. у гарадскім пасёлку Капыль Мінскай вобласці. У 1908 г. скончыў Капыльскае чатырохкласнае вучылііпча. Некаторы час працаваў у ІІецярбургу на ліцейным заводзе «Вулкан». 3 1913 г. служыў на Балтыйскім флоце, удзельнічаў у штурме Зімняга ііалаца, ваяваў на розных фраіітах грамадзянскай вайны, быў цяжка ііаранены. У 1921 г. вярнуўся на Беларусь, працаваў у Інбелкульце, у Інстытуце мовазнаўства All БССР. Быў членам літаратурных аб'яднанняў «Маладняк», «Полымя», «Пробліск».
Друкавацца А. Гурло пачаў у 1909 г. у газсце «Наша ніва». Першы зборнік вершаў «Барвёнак» выйшаў у 1924 г„ затым выходзяць кнігі «Спатканні» (1925), «Сузорі» (1926), «Зорнасць» (1927), «Межы» (1929), «Вершы» (1953, 1972).
У 1912 г. А. Гурло напісаў сямейна-бытавую драму «Любоў усё змагае».
А. Гурло аўтар цікавых вершаў для дзяцей. Творы паэта для дзяцей склалі зборнік «Нашы іітушкі» (1947), які некалькі разоў перавыдаваўся.
Памёр паэт 4 лютага 1938 г.
МОЙ КРАЙ
Край мой там, дзе рэчак хвалі I плюскочуць і плывуць,— ПІто далей — да новых даляў Мяне клічуць і завуць.
Край мой там, дзе шэпчуць сосны, Шумяць волаты-дубы...
Гэты шэпт і шум галосны Ўсяму свету кажуць быль.
Край мой там, дзе поўны колас За паклонам б’е паклон, I жняі шчаслівы голас
Заглушае сэрца звон.
Край мой там, дзе каля хаты Аж да неба ўзняўся сад;
Там, дзе хлопцы і дзяўчаты Апяваюць згоду, лад.
Край мой там, дзе Нёман льецца Срэбраплыннай паласой, Там, дзе ўсё, усё смяецца, Шчасцем хваліцца, красой!
НАШЫ ПТУШКІ
Ў нашым краі Беларусі Качкі ёсць, буслы і гусі, I сарокі, і саколкі, Чаплі, совы, перапёлкі, Каршуны, сіваваронкі, I шчыглы, і жаваронкі, Крумкачы, галкі, вароны, Галубочкі нахахлёны, Дзятлы, чыжыкі, зязюлі, Кулікі, сяўцы, жаўнулі, Зяблы, шпакі і цяцеры, Курапаткі, ііер’ем шэры, Ластаўкі і верабейкі, I сініцы, салавейкі,
I глушцы ёсць, і удоды, ІПто лятаюць без ахвоты, Над ракамі, ля вадзіцы Чайкі, чыбісы, пігліцы, I вядуцца на балотах Жураўлі ў густых чаротах. Хто сакоча, хто кудахча, Хто па стрэсе спрытна скача, Хто па кусціках ў садочку, Хто на полі, хто ў лясочку... Ці улстку, ці прадвесняй Слухаць міла іхні песні,— Пачнуць хорам — не здзівіцца — Ёсць дзе пець і весяліцца...
ЗОСЬКА ВЕРАС
Зоська Верас (Людвіка Антонаўна Сівіцкая, ііа мужу Войцік) нарадзілася 30 верасня 1892 г. у мястэчку Мяджыбаж Лятычаўскага павета Падольскай губерні (цяпер Ляцічаўскі раён Хмяльніцкай вобласці). Скончыла нрыватную жаночую гімназію ў Гродне (1912), агародніцка-іічалярскія курсы ў Варшаве (1914). У 1909— 1913 гг. была членам Гродзенскага гуртка беларускай моладзі (загадвала бібліятэкай). У 1916 — 1917 гг. жыла ў Мінску і разам з М. Багдановічам працавала ў Мінскім камітэце Таварыства помачы ахвярам вайны. 3 1923 г. Зоська Верас жыве ў Вільні.
Друкавацца пачала ў 1907 г. у часопісе «Подснежняк» (Кіеў). 3 творамі на беларускай мове выстуніла ў часопісе «ІІаіяа ніва» ў 1911 г. пад нсеўданімам Мірко. Творы 3. Верас друкаваліся ў часопісе «Наш шлях» (1922), «Студэнцкая думка» (1924 — 1925), «ІНлях моладзі» (1933—1934).
Зоська Верас — аўтар періпага «Беларускага батанічнага слоўніка», які выйшаў у свет у 1924 г. У 1928 г. на свой кошт выдала першы зборнік вершаў М. Машары «Ма люнкі», якія былі нерададзены ёй з турмы. 3 1928 г. была старшынёй Беларускага кааператыўнага таварыства «Пчала». Некаторы час працавала рэдактарам сельска гаспадарчага часопіса «Беларуская борць» (1934 — 1938).
Зоська Верас была рэдактарам і выдаўцом дзіцячага часопіса «Заранка», які выходзіў па яе ініцыятыве ў Заходняй Беларусі ў 1927 — 1931 гг.
У 1985 г. выйшла з друку кніга «Каласкі», у якой сабраны лепшыя вершы і анавяданні Зоські Верас.
СОНЕЙКА ГРЭЕ
Сонейка ты, залатое!
Колькі цёмных, сумных дзён Мы чакалі, дарагое,
У нашых хатках ля акон Тваіх ясных цёплых косак, Твае ласкі і пяшчот, Што збудзілі б жыццё вёсак, Поле, траўку, лес, чарот... Разбудзілі б птушак хоры,
Жаб зялёных грамаду; Растапілі б снегу горы, Адагрэлі б і ваду...
*
I прыйшоў вось час жаданы: Рады мы вясну сустрэць, Просім сонца край каханы Абудзіць і абагрэць.
НА ІМЯНІНЫ
Што за з’ява? Што за дзіва?
Лес і поле, луг і ніва Зазвінелі ціхім тонам, Hi то песняй, ні то звонам.
А за імі брат-сястрычка I зязюлька невялічка, Мак чырвоны, драсён белы I званочкаў букет цэлы.
Ціхі голас льецца
Ўверх па горах, ўніз па рэчцы... Льецца песня — ідуць пары... Што за дзіва?.. Хіба чары?
Йдзе валошка з шыпшынаю, Там бяроза з калінаю, Далей, узяўшыся за лісточкі, Йдуць стакроткі, як вяночкі...
Йдуць дарогай, йдуць мяжою, Ўсе сняваюць грамадою;
Усе пахнуць, усе прыбраны Як у казцы зачараванай.
Аж сонейка ў небе стала.
— А куды ж вы? — запытала,— На вяселле ці хрысціны?
— He, на Толі імяніны...
ПТУШЫНАЯ ЁЛКА
Юрачка, устань, сынок, і паглядзі ў акно. Уначы спегу нападала.
Юрачка выскачыў з ложка ды хутчэй на зэдлік. Праз акно відаць вялікі кусок свету.
— О-ёй, як бела... Трэба спяіпацца.— Нацягнуўшы на сябе чым хутчэй вопратку, не снедаўшы і нават не памыўпіыся, Юрачка выскачыў на панадворак. Стаіць і разглядаецца, усё пакрыў белы, лёгкі, мякенькі пух. Ляжыць ён і на страсе, і на паветцы, і на студні, і на платах, і на зямлі. Але найпрыгажэй выглядаюць дрэвы. Кожная галінка мае белы кажушок.
Надакучыла Юрачку стаяць на адным месцы. Хацеў ісці далей, а тут нага глыбока ў снег запала. Адна, пасля другая.
— Во, якія сляды ад ботаў... А тут чый след? Пэўна, татаў, гэткі вялікі... А тут чыя лапка? Гэта коцька ішла... А там — лапа вялікая, гэта след Жучкі...
3 хлевушка выйшаў бацька.
— Тата, а тут хто хадзіў?
— Курыца.
— А тут?
— Варона.
Як на снезе добра ўсё відаць! Як міла кругом, як прыгожа! Татачка, а там на галінцы што сядзіць, нейкі піэранькі клубочак?
Гэта птушачкі, Юрачка. Яны-то не рады, іпто снег усё засыпаў, бо не маюць чаго есці. Hi зярнятка нідзе не знойдуць. Ды і зімна ім, маленькім. Бачыіп, як наставілі пёркі?..
Засумаваў Юрачка ды моцна задумаўся... Як шкода птушачак! Апусціўшы галоўку, пайшоў у хату, бо мама клікала снедаць. Але і п’ючы малачко і еўшы зацірку, усё думаў аб бедных, галодных птушках. Над’сўшы, ііабег да суседняга хлоіічыка Вінцуся. Вінцусь быў больпіы, напэўна парадзіць, як памагчы птушкам.
Што ж, Юрачка,— прывітаў Вінцусь таварыша,— на саначкі пойдзем?
На саначкі пойдзем, але, ведаеш, Вінцусь, птушкі, бедныя, не маюць чаго есці.
— Ну дык што ж?
— Як што ж? Табе іх не шкада?
— Чаму не шкада? Шкада. Але адно шкадаванне не паможа. Трэба іх накарміць!..
Накормім, накормім! — усцешыўся Юрачка.— А чым?
Э, гэта не бяда. Знойдзецца чым. Назбіраем крошак хлеба, крыху рознага збожжа... Наіп Юзік назбіраў розных ягад, зярнятак. Усё вісіць у каморы.
Пайсці ў камору, прынесці запасы было справай аднае хвіліны.
- А дзе мы ім пасыпем? У снег няможна, бо не знойдуць,— непакоіўся Юрачка.
- He, не ў снег, на дошчачку, а дошчачку на дрэва павесім... Ведаеш, Юрачка, на гэтай ялінцы, што каля плота расце...
— Дык гэта будзе птушыная ёлка?
— Ну, ідзём...
Умоманцік знайшліся і дошчачка, і шнуркі, і дроцікі, ды ўсё, што было патрэбна, і пачалося прыбіранне «ёлкі». Добра такі хлопчыкі намучыліся, пакуль усё наладзілі. Але затое якая багатая была «ёлка» і колькі на ёй розных прысмакаў: на дошчачцы ляжалі крошкі хлеба, зярняты маку, жыта, ячменю, канопляў, сланечніку, лёну. На галінках віселі пучкі асоту, чырванелі букецікі рабіны, чарнелі пацеркі ягад белага бэзу... Нават пару кусочкаў саланіны знайіплося ды нейкая костка з жылкамі.
Рады былі хлопчыкі са сваёй работы і паспяшаліся схавацца,
каб чаканыя госцейкі не баяліся ды хутчэй браліся за ежу.
Птушкі даўно заўважылі, што каля ялінкі нсшта цікавае робіцца, але не мелі адвагі падляцець бліжэй. Прысутнасць дзяцей іх палохала.
Ды толькі хлопчыкі ўвайшлі ў хату, паміж птушкамі пачаўся рух. Пералятаючы з галінкі на галінку, з дрзва на дрэва, памаленечку шэрая гра.мадка набліжалася да цудоўнай «ёлкі». Ужо зусім блізка. Адзін пералёт — і смачнае зярнятка было б у галоднай дзюбцы! А можа, смачпейшая была б тая бурая крошачка? Але як адважыцца? А можа, там прыгатавана сіло?.. He, лепш не глядзець на гэтую спакусу... Ды як хочацца есці!..
Нарэшце адзін стары верабей пастанавіў для дабра ўсёй грамады адважыцца і падляцець блізка.
Нррр... I вось ён каля ялінкі.
Здаецца, усё ціха. Трэба паспрабаваць нешта з’есці... Падляцеў, ухапіў канаплянае зярнятка і хутчэй наўцёкі... Маленечкае сэрца моцна, моцна б’ецца... Ды дарма: нішто не злавіла, не трымае. Значыцца, усё добра. Голасна зачырыкаў верабейка, і на яго кліч уся грамада зрушылася з месца. Падняўся гвалт, піск, чырыканне — усе апынуліся на ялінцы ды давай падмацоўвацца! Толькі зярняткі трашчалі...
За гадзіну на ялінцы не знаць было галінак. Каго, каго там не было! I сінічкі, шчыглікі, і чыжыкі, і вераб’і, нават сойкі, сарокі і вароны. Апошнім найбольш яадабалася костка.
Але яна была толькі адна, а варон пімат, таму ўшчыналіся сваркі...
Праз акно, шчасліва ўсміхаючыся, паглядалі на сваіх госцейкаў Юрачка і Вінцусь.
Нарэшце Вінцусь адазваўся:
Ведаеш, Юрка, трэба нам пайсці па ўсёй вёсцы і намаўляць дзяцей, каб і яны прыбіралі для птушак «ёлкі». Мы ўдвух гэтакай грамады не пракормім, да вясны далёка...
КУЗЬМА ЧОРНЫ
Таленавіты мастак слона, нразаік. драматург і публіцыст Кузьма Чорны (Мікалай Карлавіч Раманоўскі) нарадзіўся 24 чэрвеня 11MM) г. у маёнтку Боркі на Случчыне. У 1908 г. бацькі яго вярнуліся на сваю радзіму— у мястэчка Цімкавічы (цяпер Капыльскі раён Мінскай вобласці). Закопчыўшы Цімкавіцкае народнае вучылішча, будучы пісьменнік наступіў у 1916 г. у Нясніжскую настаўніцкую семінарыю, але закончыць яе перашкодзіла белапольская акупацыя. Пасля выгнання інтэрвентаў у 1920 г. К. Чорны працакаў спачатку ў ваенным аддзеле Цімкавіцкага валаснога рэўкома, а пасля — у Слуцкім павятовым ваенкамаце. Некаторы час быў настаўнікам Цімкавіцкай школы. У 1923 г. паступіў на літаратурна-лінгвістычнае аддзяленне Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. I. Леніна, але пасля другога курса, захварэўійы на сухоты, пакінуў вучобу. На працягу 1924 — 1928 гг. працаваў у рэдакцыі газеты «Беларуская вёска». Быў членам літаратурнага аб'ядпапня «Маладняк», потым «Узвышша».
Літаратурная дзейнасць К. Чорнага пачалася ў 1923 г., калі ў газецр «Саврцкая Брларусь» былі змешчаны яго верш «Роднае поле». а потым апавяданне «На граніцы». У 20-я гг. выходзяць зборнікі твораў пісьменніка «Лнавяданні» (1925), «С.рэбра жыцця» (1925). «Па дарозе» (1926), «Пачуцці» (1926), «Хвоі гавораць»
(1926), «Вераснёвыя ночы» (1929). Акрамя апавядаввяў, выйшлі аповесці і рамавы «Сястра» (1927), «Зямля» (1928), «Лявов Бушмар» (1929), «Ідзі, ідзі» (1930), «Бадькаўшчына» (1931), «Трыццаць год» (1934), «Трэцяе пакаленне» (1935), «ЛюбаЛук'янская» (1936). ІІяру К. Чорвага належаць такгама п’есы «Бацькаўшчына» (1932, па аднайменнаму раману), «Лета» (1932, па аповесці «Вясна»), «Ірынка» (1940).
У гады Вялікай Айчыннай вайны К. Чорны працаваў у газеце «Савецкая Беларусь» і газеце-плакаце «Раздавім фашысцкую гадзіну». У 1942 г. выйшла кніга яго фельетонаў «Кат у белай манішцы», а ў 1945 г,—зборнік апавяданняў «Вялікае сэрца». Адвачасова нісьменнік працаваў над раманамі «Пошукі будучыні» (закончыў у 1943 г.), «Вялікі дзепь» і ановесцю «Скіп’ёўскі лес» (засталіся няскончанымі).
Для дзяцей К. Чорны пачаў нісаць у пачатку 20-х гг. Bepiu «К дзецям» і апавяданне «Гузік» былі надрукаваны ў першым нумары дзіцячага часопіса «Зоркі» за 1921 г. Юнаму чытачу адрасаваны яго творы «Як дзядзька Тамаш наналохаў ваўкоў» (1937), «Дарагуся» (1939), «Сцяпанавы дзеці» (1939),. «Насцечка» (1940), «Маленькая жанчына» (1942).
К. Чорны вядомы і як перакладчык твораў А. Пушкіна, У. Караленкі, М. Гогаля, А. Астроўскага, М. Горкага і іншых нісьменкікаў. Творы Чорнага перакладзевы на пімат якія мовы народаў СССР і векаторыя мовы зарубежных краін.
Па.мёр Кузьма Чорны 22 лістапада 1944 г.
ЮЗІК I ЯГОРКА
За горадам на ўзгорку, абведзеная старымі нлатамі агародаў, стаіць вёска Агароднікі. Каля яс, пад горкаю, жаўцеюць ямы глінішча, дзе людзі бяруць гліну. У глінішчах многа і жоўтага пяску, у якім кожны дзень перасыпаюцца і купаюцца вясковыя дзеці.
A то ў іх яіпчэ ёсць і другая забава. За платамі расце многа лопуху і чартапалоху, а на гэтым зеллі вельмі многа, як кажуць, ваўчкоў, якія вельмі добра чапляюцца за ўсё і за кожнага.
Вось тут і капошацца дзеці, рвуць ваўчкі ды кідаюць адзін на аднаго ці на якога-небудзь дзядзьку, які часам пройдзе каля платоў за гумнамі.
A то часам яшчэ пазавуць дзеці якога-небудзь спакойнага касматага сабаку з вуліцы ды ўвапхнуць яго ў лоііух. Дык той небарак, як выскачыць адтуль, дык хоць ты яго тапіць вядзі — сам да сябе непадобен: увесь, як чорт, аблеплены ваўчкамі, уся шэрсць, як у гузах — і ў галаве, і на спіне, і ў хвасце. Кінецца ён, перапалоханы, зусіх чатырох уцякаць, хвост надтуліўшы, а дзецям радасць. Рагочуць яны аж агароды за гумнамі звіняць.
* * *
Разам з усімі дзецьмі заўсёды гуляе і Юзік з Аленкаю брат і сястра. Юзік трохі большы за Аленку — яму ўжо восьмы год, a Аленцы ўсяго пяць. Часам, перасыпаючыся ў пяску, Аленка пакоціцца ды, спалохаўпіыся таго, што ўпала, пачне плакаць, а Юзік тады яе паднімае ды ўгаворвае, каб не плакала. Іншыя хлапчукі памагаюць Юзіку, а іншыя смяюцца з яго. Усяк бывае.
Жывуць Юзік з Аленкаю зусім у старой хаце. А тут жа побач, у другой хаце, жыве Юзікаў таварыш па гульні і сусед — Ягорка. Ягорка старэйшы за Юзіка на два гады яму ўжо дзесяты год.
Ягорка яшчэ таксама разам з Юзікам купаецца ў пяску ды ўцягае сабаку ў лопух, але ўсё ж Ягорка ўжо часам уздумае паказаць, што ён ужо сталы чалавек.
Каля Ягоркавае хаты ляжыць куча дзерава, дык вось Ягорка часам раніцаю, важна ўзяўшыся ў бакі, выйдзе з хаты, сядзе на дзерава ды, як стары ўсё роўна, плюне праз зубы на зямлю і заспявае важна тую песню, якую часта спяваюць старыя.
Ягорка япічэ не можа выгаварыць акуратна гук «ч», і ў яго песня выходзіць так:
Ой, у полі-полі
Карцомка стая-а-а-ла.
Трай-рай, ра-та-тай, Карцомка стаяла!...
А Юзік стаіць збоку ды ад зайздрасці падражніваецца:
Думаеш, вель.мі ўжо на старога падобен. Яй-права, не. Смаркач малы!..
Маўчы, Юзік-гузік,— адказвае Ягорка і заварочваецца ў другі бок. Во хіба ж патрэбна сталаму чалавеку гаварыць з блазнотаю?!
* * *
Пасля зімы ішла вясна. На вуліцы падсыхала гразь, па гразі шпацыравалі свінні ды куры, а пеўні гарланілі на ўсю вуліцу, ііалохаючы вераб’ёў. А можа, вераб’і гэтага і не палохаліся, але так адляталі, з далікатяасці.
Старыя ўжо рыхтаваліся ехаць у поле — Юзікаў бацька і Ягоркаў майстравалі драбіны ў двары, аглядалі плугі ды кожны дзень давалі сваім конікам па гарцу аўса з сечкаю, каб моцныя сталі к рабоце.
Малым жа была адна любата на вуліцы!..
Тут табе і лужына — можна пабоўтацца, тут табе і з гусаком падражніцца; толькі бяда, што няма яіпчэ лопуху — няма куды сабаку ўвапхнуць.
Сонца свеціць — усё роўна як бы смяецца зямлі. Загэтым і весна так.
1 вось у такі дзень прыехалі з горада піянеры. Вясёлыя хланчукі з чырвонымі гальштукамі. Яны зразу напоўнілі вуліцу песнямі, смехам. Цэлы атрад іх. А з імі навадыр, камсамолец.
Збіліся ўсе вясковыя дзеці, а Ягорка нават забыўся, што ён сталы чалавек, ды, падкасаўшыся, ва весь дух драпануў з дзерава к канцу вуліцы, дзе ўсе пачалі збірацца. Напрыходзілі і старыя.
Колькі было гаворак, колькі пытанняў! I нарэшце ў вёсцы арганізаваўся піянерскі атрад, і Ягорка стаў настаяшчым піянерам.
Ужо ён зусім важна пазірае вакол сябе і спявае іншую песню:
Стала восем мне гадоў — Піянерам быць гатоў...
Юзік яшчэ не папаў у піянеры, бо малым яшчэ яго зусім прызналі. Але затое ён зусім блізкім таварышам стаў Ягоркавым, такім, якім ніколі не быў.
Калі Ягорка, залажыўшы рукі ў кішэні, выйдзе на сонца каля хаты пастаяць ды падумаць аб сваіх піянерскіх справах, Юзік заўсёды па140
дыходзіць к яму, і пачынаюць яны гаварыць. Ягорка растлумачвае Юзіку, як гэта трэба маршыраваць, бо сам ён ужо маршыруе нс горш чырвонаармейца.
А тым часам Юзік слухае, і яму вссела.
А калі мне ўжо можна будзе запісацца ў іііянеры? — пытае ён у Ягоркі.
— А колькі табе год? — пытае Ягорка.
— Увосень скончыцца дзесяць.
Ну дык налета ўвосень ужо ты будзеш у піянерах,— гаварыў Ягорка,— будзем тады разам у атрадзе.
I Юзік зусім рад.
Вось толькі ці дазволіць тата,— гаворыць задумлёны Юзік.
А-я-яй, вельмі ўжо татка гэтакі знаток,— важна, як стары чалавек, адказвае Ягорка і, пачакаўшы, дабаўляе: — Пусціць, я табе кажу.
1 тады Юзік бяжыць, падскакваючы, дамоў. Дома ён, гуляючы з Аленкаю, спявае песню:
«3 ю ра-зюра зюра ве й!..
А як ніянерскі атрад ідзе на вуліцы, Юзік выбягае з хаты, бяжыць услед і думае:
«Каб хаця скарэй тая восень, калі я стану піянерам».
НАСЦЕЧКА
Аповесць
( Скарочана)
1
Нейк раптам усе пачалі заўважаць высокага старога чалавека. Ен часта відзён быў на тых вуліцах, што ляжаць каля гарадскога рынку. Гэты чалавек хадзіў павольна, быццам аб нечым раздумваючы, цвёрда апіраўся на выгнутую з маладога дубка палку, і заўсёды здавалася, што ён гэта не так сабе ходзіць, а мае нейкую справу. Раней яго не.заўважалі. Вельмі можа быць, піто ён толькі нядаўна стаў жыць тут.
Выла восень. Надвор’е стаяла мокрае, і всцср найчасцей павяваў ужо холадам. Стары чалавек заўсёды хадзіў адзеты ў паношанае цёмнае паліто, на яго быццам караткаватае, з цёплым каўняром. У яго была зусім сівая, маленькая, нізка падстрыжаная бародка і такія сівыя выбіваліся з-пад суконнай шапкі валасы каля вушэй. Лоб яго быў высокі, нос арліны, і вочы, нягледзячы на старасць, ясныя. Відаць было, што ён ад старасці не вельмі ўжо моцны, але і ў находцы яго, і ў выразе твару было нешта цвёрдае. Здавалася, што чалавек гэты нечым ганарыцца. He то што ён быў горды перад людзьмі. He. Наадварот. 3 выгляду ён быў ветлівы да ўсіх.
Адзін раз ён убачыў, як конь не мог зрушыць з месца цяжкі
воз з дровамі і фурманшчык біў каня пугаўём па шыі і жываце. Стары чалавек адразу падбег да фурманшчыка і моцна сказаў:
— Якое ж у цябе сэрца, калі ты не шкадуеш жывёлы?.. Ды і сам сабе ты гэтым горш зробіш, калі змарнуеіп каня. Чаго стаіце? — Тут ён павярнуўся тварам да натоўпу.— Ты там, маладзейшы, падштурхні воз плячом, яго абы з мссца зрушыць...
Маладзейшы падштурхнуў воз плячом, і конь лёгка пайшоў. Стары чалавек рушыў у сваю дарогу, і на твары яго доўга трымалася ўсмешка. Здавалася, што гэты чалавек добра ведае, што ён сам варт на свеце.
На вуліцы яго бачылі кожны дзень па некалькі разоў. Зранку ён ішоў з накрытым газетай кошыкам. Удзень ішоў з пустымі рукамі, але таксама, як і зранку, здавалася, што ён некуды спяшаецца. А перад вечарам, на змроку дня, ішоў вельмі павольна, пастукваў дубовай палкай на тратуары; часам спыняўся і стаяў на адным месцы, гледзячы на якое-небудзь дрэва або на гурт вясёлых дзяцей. Пасля, быццам адумаўшыся, ішоў далей, даходзіў да якога-небудзь завулка і варочаўся назад, робячы па тратуары сваю праходку.
Аднойчы на тым самым тратуары гулялі дзеці. Хоць, калі сказаць нраўду,— гэта была не зусім гульня. Каля зялёнай брамы ў заросшым дрэвамі двары стаялі тры дзяўчынкі і каля іх пакручваўся, на галоў дзве вышэйшы за кожную з іх, хлапчук. Ён быў высокі ростам, яму ўжо магло быць год чатырнаццаць. Дзяўчаткам было год па трынаццаць кожнай.
Адзеты ён быў не то іпто лепш за тых дзяўчатак, з якімі беснерапынна зачэпаўся, але на ім усё ляжала нейк гладчэй, спрытней, дасціпней. Ён быў у высокіх боціках з блішчастымі мяккімі халяўкамі, на ііаліто каўнерык з нейкага шэранькага звярка. Ніводнай мінуты ён не мог устаяць на месцы. Ён усё круціўся на адной назе і за кожным паваротам даваў у галаву каторай-небудзь дзяўчынцы пстрычку. I кожны раз дзяўчаткі хорам крычалі яму:
— Серж, мы нябе не чапаем. Пусці, нам трэба ісці.
— Ідзіце,— гаварыў Серж, і калі дзяўчаткі, узяўшыся пад рукі, ішлі, ён зноў даваў каторай-небудзь з іх пстрычку ў галаву, і яны адступалі на ранейшае месца.
I ў гэты момант у вачах яго свяцілася гэтулькі самаздавальнення, гэтулькі ўцехі з самога сябе, піто здавалася,— гэты маладзенькі францік зараз заплюе вочы ўсяму свету і скажа:
Эй вы. бачыце, які я спрытны і харошы. А вы ўсе перада мной нейкія пачвары і больш нічога.
— Пусці, нам трэба ісці,— запішчалі дзяўчаткі.
— Ідзіце,— сказаў Серж.
Дзяўчаткі пайшлі, але Серж у момант вока перакруціўся на адной назе і даў самай меншай дзяўчынцы такую пстрычку ў лоб, што тая крыкнула і моцна заплакала.
Ён жа адзін, а нас трое,— крыкнула самая большая,— чаго мы будзем яго баяцца?
Самая меншая не пакідала плакаць. Серж падбег да самай большай з гнеўным крыкам:
— Вы не будзеце мяне баяцца?
I намсрыўся ўжо даць пстрычку ў галаву большай, але тая яго так пхнула ад сябе, што ён хіснуўся з тратуара і ўпаў на адно калена ў лужу. Дзяўчаткі зарагаталі, падхапіўшы пад рукі сваю меншую сяброўку, пабеглі наўцёкі. Серж усхапіўся на ногі і тут жа ўбачыў, што яго калена і іірыгожая халяўка ўся ў гразі. Поўны злосці, ён дагнаў дзяўчатак і з усяго размаху пхнуў у плечы самую болыпую, а пасля і самую меншую. Яны абедзве ўпалі па тратуар, і меншая так далася тварам аб мокрую асфадьтавую пліту, што з носа і дзяснаў у яе пацякла кроў. Убачыўшы гэта, Серж спалохаўся, але, каб не паказаць віду, закрычаў:
— Вось табе, цяпер будзеш намятаць.
I кінуўся ўцякаць дадому, але ў гэты час нечая моцная рука хапіла яго за плячо і над яго галавой прагучэў басавіты голас:
— Ах ты, хуліган, што гэта ты нарабіў?
Серж падняў угару вочы і ўбачыў, што яго трымае той самы стары і высокі чалавек, якога ён прывык кожны дзень бачыць на гэтай самай вуліцы.
— Пусці! — закрычаў Серж, рвануўшыся з усёй сілы.
— He, ты раней скажаш, як ты завеіпся і з якой ты школы, тады я цябе пушчу,— адкадаў стары чалавек.
— Еп завецца Серж, а вучыцца разам з намі: у дваццатай школе,— запішчалі дзяўчаткі.
— Ідзі, хуліган,— гнеўна сказаў стары чалавек, пускаючы Сержа.
Дзяўчаткі павялі сваю скрываўленую сяброўку да яе дома, a Серж, з паважным выглядам нявіннага пакутніка, паволі адышоўся ад старога чалавека на некалькі крокаў і засвістаў. Стары чалавек моўчкі наківаў галавой і хацеў ужо ісці, але Серж раптам крыкнуў яму:
Стары чорт! Ты вечарам стаійі на вуліцы і на месяц глядзіш, як дурань. Ты думаеш, я цябе баюся?
I Серж ііабег, азіраючыся, а стары чалавек доўга стаяў і ківаў галавой.
Якраз каля таго часу, калі на вулінах відзён стаў высокі стары чалавек, у дваццатай школе з’явілася новая вучаніца Насця Закрэўская. Ей ііяоў трынаццаты год, і вучылася яна ў пятым класе. Раней у гэтаіі школе яна ніколі не вучылася і калі прыйшла з ііачатку восепі занісацца ў пяты клас, то сказала, што толькі нядаўна пераехала жыць у гэты горад.
Насця, ці, як пасля ўсе ў школе яе началі зваць, Пасцечка. была бойкая і рухавая дзяўчынка, белатварая, з густымі валасамі, якія роўна ляжалі на яе галаве пад грабянцом. Да самых халадоў яна прыходзіла ў піколу ў шарсцяной кофтачцы, шэрай, у карычяевыя палоскі, а калі стала халадней,— пачала адзяваць на кофтачку чорнае ватовае наліто з простым бобрыкавым каўнярком і вузенькім суконным наяском.
Яна не была чым-небудзь адметнейшая ад іншых дзяцей. Таксама, як і ўсе, любіла бегаць на дварэ на вялікім перапынку, любіла слухаць расказы, гуляла ва ўсе гульні, у якія толькі гулялі дзеці, і заўсёды ўносіла ў гэтыя гульні весялосць: яна любіла парагатаць. Яе звонкі голас і смех чуліся заўсёды,— ці то ў калідоры, ці то на дварэ. Яна мела прывычку часта гаварыць: «Ой, дзевачкі!» Часамі, бегучы, спатыкнецца і ўпадзе, і тады закрычыць:
— Ой, дзевачкі, я так далася каленам.
Вучылася яна вельмі добра. Яна старалася вучыцца. Нешта дні праз два пасля здарэння на вуліцы паміж Сержам і старым чалавекам у пятым класе вучні рабілі арыфметычныя прыклады. Адзін нрыклад асабліва здаўся цяжкім бадай што ўсяму класу. Насця Закрэўская стаяла ля класнай дошкі, ціснула ў пальцах крэйду, глядзела на слупок выпісаных ёю на дошцы лічбаў і думала. Нешта ў яе тут не выходзіла. Дзеці глядзелі ў свае сшыткі. Настаўніца сказала да ўсяго класа:
— Хто зрабіў прыклад?
Я,— абазвалася адразу некалькі галасоў. Абазваўся таксама і Серж.
Правільна робіць прыклад Насця? — запытала настаўніца.
— Правільна,— пачуўся голас.
— He, няправільна,— крыкнуў Серж.
— Адзін кажа: «правілыіа», а другі — «няправілыіа»,— сказала настаўніца.— А ты, Насця, рабі да канца так, як пачала.
— Яна няправільна робіць! — закрычаў Серж.— Я ўжо зрабіў і ведаю. Я выйду за яе зраблю, яна не зробіць.
— Цябе не выклікалі да дошкі, ты і сядзі,— пакрыўдзілася Насця.— Я сама без цябе зраблю.
— Ты не зробіш! — аж падскочыў Серж.
— Дзеці, ціха! — моцна сказала настаўніца.
Яна толькі будзе час траціць і не зробіць, а я зраблю! — ужо зусім крыкнуў Серж.
Зняважаная Насця злоспа глянула на Сержа і зачырванелася. Серж кпліва на яе глядзеў з гордым выглядам ад таго, што ён больш ведае за Насцю.
Сядзі, Серж, на месцы і маўчы. Ты перашкаджаеш Насці і ўсім,— сказала настаўніца.
У Сержа была такая натура, што ён прывык лічыць сябе лепшым і разумнейшым за ўсіх на свеце. Ён з такой пагардай глянуў на настаўніцу і пасля на Насцю, што настаўніца адчула ў душы прыкрасць.
У Сержавым позірку было штосьці ўжо не дзіцячае. Здавалася, што на настаўніцу глядзіць дарослы чалавек, але па-дзіцячаму распешчаны і свавольны. Настаўніца на гэты раз змаўчала і перавяла вочы па Насцю, якая ў гэты час шпарка пісала на дошцы лічбы. У знак пратэсту супроць таго, тто яму больш не аддаюць увагі, Серж скамячыў кавалачак паперы, пажаваў яе і пстрыкнуў пальцамі гэтыя мокрыя жовіны ў акно. Настаўніца ўстала са свайго месца і падышла да Сержа. Грозна яна сказала яму:
— Калі ты не пакінеш хуліганіць, я табе зараз загадаю выйсці з класа.
— Што, хіба я хуліганю? — сказаў Серж і зрабіў нявінныя, ягнячыя вочы,— Я зрабіў прыклад.
— Калі зрабіў, дык нашто сваволіць?
— Я зрабіла,— сказала Насця.
Настаўніца наглядзела на дошку і запытала ў класа:
— Правільна яна зрабіла?
— Правільна,— сказалі галасы.
— Няправільна,— сказалі другія галасы.
— Серж, правільна яна зрабіла? — запытала настаўніца.
— Не,— самаўпэўнена адказаў Серж.
— Ідзі, зрабі правільна.
3 наважным выглядам Серж выйшаў да дошкі і пачаў пісаць лічбы па-свойму. Але неўзабаве ён заблытаўся, падбег да свайго месца і ўзяў свой сшытак.
— А ты цяпер нанава зрабі,— сказала настаўніца.
— Я ўжо зрабіў, нашто мне другі раз рабіць?
I ён перапісаў на дошку тое, што было ў яго сшытку. Настаўніца дала некалькі пытанняў, дзеці на іх адказалі і раптам зразумелі ўсё. Насця дагэтуль стаяла каля дошкі збянтэжаная, думаючы, што, можа, гэта ў яе няправільна, а ў Сержа правільна. А цянер яна радасна паглядзела на Сержа.
— У Насці правільна,— крычаў увесь клас.
У гэты час зазвінеў званок, але настаўніца япічэ паспела сказаць Сержу:
— Ты не прывыкаеш ярацаваць, а думаеш, піто ты больш і лепш за ўсіх ведаеш. Ты няправільна зрабіў, а Насця правільна. А ты самаўнэўнена зневажаў яе. А калі я сказала табе, каб ты сядзеў ціха, ты і мяне пачаў зневажаць і ўвесь клас сваім хуліганствам. <•••>
Ён хацеў, каб кожнае яго слова было законам для ўсіх, а калі хто пярэчыў яму, ён аж кіпеў ад злосці і пагражаў, што паскардзіцца свайму бацьку. А бацька яго, як ён думаў, мае нрава і павінен зрабіць усё, піто яму, Сержу, захочацца.
Серж доўга стаяў за вуглом, раздумваючы аб сваёй няпічаснай асобе. Усялякія смелыя нланы складаліся ў яго галаве. Ён павінен паказаць сябе перад усімі імі. А ўсе яны — гэта былі: Насця і, перш за ўсё, той невядомы высокі стары чалавек, які, як здань, заўсёды з’яўляецца перад ім на вуліцы і ўмешваецца ў яго справы. Выбух злосці да гэтага старога апанаваў Сержа. I што такое гэтая нейкая Насця? ПІто яна варта перад ім, перад Сержам? Нейкая драбяза. Чым яна такая выдатная? Вось дык гераіня! Ён хацеў не так перад ёю, як перад усім класам, паказаць сябе, а выйшла так, што быццам гэта не ён разумнейшы і важнейпіы перад усімі, а яна. Яна спакойна і вытрымана працавала каля дошкі і ўзяла верх над ім, а ён сваім крыкам і самаўпэўненасцю дайшоў да таго, што яго абсмяялі. Ён. яакажа ім усім — і старому, і Насці, і настаўніцы,— што яны нічога не варты перад ім, а ён мае права распараджацца ўсім светам.
Вось ад гэтага ўсяго і мучыўся Серж, стоячы за вуглом. Свет яму не быў мілы. Надыходзіў вечар, а ён усё стаяў. Выйшаўшы пасля на вуліцу, ён убачыў на тратуары свайго аднакласніка белабрысага Мішку. Гэты Мііпка вельмі ўзрадаваўся, калі апынуўся каля Сержа. Шырока расцягнуўпіы ад усмешкі твар. ён сказаў:
— Я думаў, што ты дадому ўцёк, а ты тут быў. Што ты тут так доўга рабіў?
— А ты раней мяне бачыў?
— Дзіва піто бачыў. Я унь там ішоў, як гэты стары трос цябе за плячо.
I Мішка пляснуў сябе па халяве тоўстым гкруткам тэлефоннага шнура.
— Дзе ж ты гэты шнур узяў? — хрыплым голасам абазваўся Серж, каб абы перавесці гаворку на што-небудзь іншае. Гэта ж вельмі дрэнныя справы, што яго ганьбу бачылі і на вуліцы людзі.
— Гэты стары зноў тут ходзіць, не пакідаў свае гаворкі белабрысы Мішка.Толькі піто ён у тым завулку ў краме купляў яблыкі...
— Адрэж мне палавіну гэтага іпнура.
— Хітранькі. A што ты мне дасі за гэта?
Сержу ніякага шнура не трэба было. Яму абы што гаварыць. Яны паволі ўжо ішлі тратуарам. Мішка кпліва і хітра паглядаў на Сержа, і таму гэта было горш за ўсё. Ён ведаў, што назаўтра Мішка на ўсю школу разнясе навіну, што яго на вуліцы трэслі за плячо. Ды каб жа толькі трэслі. Гэты было б яійчэ нічога. Але Міпіка не такі хлопец, каб сказаць так, як яно было сапраўды. Ён у дзесяць разоў яіпчэ ад сябе дадасць таго, чаго зусім не было. Ён будзе расказваць, што гэты стары круціў яго за вуіііы, цягаў за валасы. I расказваць будзе са страшэнным рогата.м, а гледзячы на яго, і ўсе будуць рагатаць. Такой ганьбы і няславы Серж не мог вытрымаць.
Яны дайшлі ўжо да самага чыгуначнага пераезду.
— Унь ён! — гукнуў белабрысы Мішка.
Серж азірнуўся. За крокаў трыста ад сябе, у святле вулічнай лямны, ён убачыў высокага ста.рога. Той паволі сабе ішоў і еў яблык.
— Хадзем хутчэй, каб ён нас не дагнаў,— прагаварыў Серж.
— Дык сыдзі ўбок, калі ты яго баішся,— кпліва сказаў Міійка і зарагатаў.
Сержа як падмыла кіпнем. Ён тузануў Мішку за руку і прашаптаў яму:
— Я ведаю. дзе ён жыве. Хадзем, ты толькі мне кавалак гэтага шнура дасі.
Серж ужо ведаў, што ёп будзе рабіць. Мішка заўтра будзе расказваць нра яго, як ііра героя, як нра смельчака, а не як пра баязліўца, якога трэслі за плячо. Велабрысы Мішка хоць і шкадаваў шнура, хоць і не ведаў, што будзе рабіць Серж, але вельмі ахвотна пайшоў са сваім паплечнікам, адчуваючы, што тут можа быць нешта для яго цікавае.
— Што ты будзеіл рабіць? — заііытаў Мішка.
— Я перапну шнурам у дзвярах, каб ён уііаў,— растлумачыў Серж.— Ты адарвеш мне кавалак шнура.
Калі яны дайшлі да вядомага Сержу дома, Мішка сам узяўся наладжваць справу. 3 трухлявай дошкі ў плоце ён дастаў цвік і ўбіў яго ў вушак заўсёды адчыненых калідорных дзвярэй. Пасля іржавай бляіпкай перапілаваў шнур. Серж вырваў кавалак шнура з Міпь кавых рук: я.му хацелася самому дзейнічаць, a то гэта ж будзе Мішкава геройства, а не яго. Ён завязаў за цвік адным канцом шнур, a другі канец ужо сам Мішка працягнуў за вугал дома. Удвух яны схаваліся там. Шнур ляжаў на зямлі, і хто ішоў у калідор ці з калідора, то або ступаў на яго, або пераступаў. Найбольш шпагат пераступалі, бо на ўваходзе ў калідор стаяла вада ад дажджоў. Лужа была неглыбокая, але кожны стараўся абысці яе бокам, паўз сцяну. Мінут дзесяць Серж з белабрысым Мішкам чакалі за вуглом, стуліўшыся, як шчанюкі, і, нарэшце, убачылі, як стары чалавек варочаўся са свайго спацыра. Ён падышоў да адчыненых калідорных дзвярэй, паглядзеў на цёмнае акно ў сцяне побач з дзвярыма і прагуў сам сабе пад нос:
— У акне цёмна, малая недзе забавілася. Што ж такое, што яна яшчэ не прыйшла?
1 ступіў цераз лужу ў калідор, але ў той жа момант Серж з Mini кам нацягнулі іпнур. Чалавек усім размахам нагі вытнуўся аб яго і ўнаў у самых дзвярах. Ногі яго паехалі назад на двор, і нагамі і жыватом ён апынуўся ў вадзе. Пакуль ён устаў, прайшло, можа, мінуты дзве, і ў гэты момант Серж, не могучы стрымаць свае радасці, зарагатаў за вуглом. Стары ўзняўся на ногі, а Серж, забыўшыся на ўсё, не пакідаў рагатаць і пасля, следам за Мішкам, кінуўся бегчы. Але ў гэты момант з-за рога вуліцы ў завулак завярнуўся аўтамабіль і асвяціў двух хуліганаў фарамі. У яркім святле Серж перабег вуліцу, а стары чалавск глядзеў на яго і пазнаў яго. Пасля гэтага чалавек, стогнучы і ацепваючыся ад вады, увайшоў у калідор, дастаў з кішэні ключ і доўга бразгаў ім, пакуль адамкнуў дзверы ў свой ііакой. Ён засвяціў над сталом электрычную лямпачку і пачаў скідаць з сябе мокрае паліто. I ўсё гуў сам сабе пад нос:
— Дзе ж гэта малая так загулялася, дзе ж гэта яна дагэтуль?
Пакуль ён пераадзеўся ў сухое, пакуль паставіў грэць чайнік, каб гарачым чаем сагрэцца пасля халоднай вады, у якую ён упаў праз Сержа, стары чалавек адчуў холад ва ўсім целе. Стаўшы плячом да печы, ён стараўся абагрэцца. Яго пачала хіліць дрымота, у касцях стала ламаць, ён прылёг на пасцель і нацягнуў на галаву коўдру. Праз некалькі мінут ён спаў, не прычакаўшы чаю.
Ill
Усе ў піколе пачалі заўважаць. што з Насцяй пачало рабіцца нешта нязвычнае, чаго з ёй раней ніколі не было. Яна заўсёды была самая ўзорная вучаніца, а гэта пачала ііазніцца ў школу. Яна была заўсёды самая акуратная ва ўсім, а гэта стала прыходзіць у школу з растрапанымі валасамі і ў перапынку паміж урокамі канчала сваю
прычоску. А адзін раз на вялікім перапынку яна ііаспела некуды са школы збегаць і прынесці ў школу нечага поўную торбу і палажыла ў парту разам са сваімі кнігамі. Гэта было дзён праз чатыры пасля таго, калі Серж з белабрысым Мішкам перапіналі шнуром уваход у дом, дзе жыў стары высокі чалавек. У адзін з гэтых дзён, зранку, Серж папрасіў у бацькі пяць рублёў. Бацька збіраўся ісці на работу і спешна пераглядаў нейкія паперы і складваў іх у партфель.
— Нашто табе пяць рублёў? — мармытнуў сабе пад нос бацька, заняты сваімі справамі.
— Трэба.
— He трэба табе так многа.
— Ай, трэба! — закрычаў Серж такім пісклівым і прарэзлівым голасам, што бацька заткнуў рукамі вушы, пасля выхапіў з кішэні пяць рублёў і кінуў Сержу, а сам зноў паглыбіўся ў свае паперы.
Узрадаваны поспехам, Серж зноў сказаў:
— Я сёння хачу паехаць у школу на машыне.
— He свавольнічай, ідзі так, як усе дзеці,— мармытнуў сабе пад нос бацька.
— Ай! На машыне! — яўкнуў Серж мацней яшчэ, як першы раз, і з радасцю ўбачыў, што бацька зноў заткнуў вушы.
— Ай, ехаць на машыне! — запііпчаў ён другі раз і яшчэ з большай радасцю ўбачыў, што бацька ўсхапіўся са свайго месца і выбег у другі пакой, дзе чакаў шафёр, каб неўзабаве везці Сержавага бацьку на працу.
— Завязіце яго ў школу, ён мне жыць не дае, гэты чарцюк,— сказаў бацька шафёру і пабег да сваіх папераў.
Падміргнуўшы некуды ў цёмны кут калідора, Серж пайшоў садзіцца ў машыну.
3 вельмі паважным выглядам ён надкаціў на машыне да школы і вылез з яе. Ён аж млеў ад шчасця, бачачы, як машыну акружылі натоўпам яго аднакласнікі. Так, як робяць вялікія начальнікі (ён гэта некалькі разоў бачыў), ён махнуў шафёру рукой, хоць шафёр і без гэтага ўжо заварачваў машыну.
Да заняткаў было яшчэ мінут дзесяць. Серж падышоў да буфета і запатрабаваў у буфетчыцы яблык, цукерак і пернікаў на ўсе пяць рублёў.
— Нашто табе так многа? — сказала буфетчыца, выбіраючы з каша яблыкі.
— Колькі хачу, гэтулькі і купляю! — крыкнуў Серж, з арлінай гордасцю кідаючы вачыма і на буфетчыцу, і на дзяцей.
— Чаго ты крычыш? — абазвалася пакрыўджаная буфетчыца.— Я старая жанчына. Бач, які герой знайшоўся. Сам кату па пяту, а распараджаецца.
— Калі захачу, дык магу ўвесь гэты твой буфет купіць за адным разам! — гыркнуў Серж, распіхаючы па кішэнях ласункі.
У такіх выпадках заўсёды можа знайсціся які-небудзь падхалім, самы санраўдны падлізнік. Падскочыў белабрысы Мішка, і палавіна 148
купленых Сержам цукерак апынулася ў яго кішэні. Па дарозе ў клас Серж убачыў Насцю. 3 якой вялікай гордасцю ён паглядзеў на яе, на гэтую нейкую Насцечку, якая мала што калі і купляе ў буфеце, а найчасцей нрыносіць сабе з дому хлеб і кілбасу ці што-небудзь падобнае.
Пачуўся званок, і Серж горда ўвайшоў у клас, з усмешкай паглядаючы на ўсіх. Сержу пачало здавацца, што ён многа зрабіў ужо для таго, каб аднавіць тое, што было за апошнія дні страчана; каб на яго началі глядзець як на героя, які нікога і нічога не баіцца, які за ўсіх лепшы і выдатнейшы. Яму стала спакайней на душы, але тым большая злосць да Насці мучыла яго. Ён жа ёй нічога не зрабіў такога, каб яна адчувала яго сілу і перавагу над сабою. Яна ж і дагэтуль можа думаць, што ён нічога не варт: што ў арыфметычных задачах ён вельмі слабы, што на ім асталася тая пячаць, якую паставіла на яго настаўпіца словам «хуліган», што ён ніякі не герой, што ён не выдатнейшы за ўсіх і што ён і астаўся такой нікчэмнасцю, якой быў тады, калі яго стары чалавек трос на вуліцы за плячо. Так прайшлі першыя ўрокі.
Серж бачыў, што Насця на вялікім перапынку нешта паклала ў парту. Калі яна адышлася некуды, ён развязаў пакладзеную ў парту Нас.цяй торбу і паглядзеў у яе. Торба была поўна гароху. Серж торбы не завязаў, а паставіў яе так, каб гарох не высыпаўся, і за торбу завязаў нітку, а канец ніткі працягнуў да парты белабрысага Мішкі (сам ён сядзеў на першай парце — усялякае свавольства яго лёгка заўважыць настаўніцы). Калі начаўся ўрок, Мішка пацягнуў за нітку, і ўвесь гарох сыпануўся па ўсім класе.
— Што гэта? — крыкнула настаўніца.
— Гэта Насця Закрэўская цэлымі торбамі гарох у клас носіць! — закрычаў Серж.
Насця, нашто ты гарох у клас носіш? — запытала настаўніца.
— Гэта я купіла суп варыць.
— Табе мама сказала купіць?
— Я сама. Мая мама жыве ў Маскве.
— I заўсёды ты так?
— He, раней дзед усё купляў, а цяпер ён ляжыць хворы. Мне трэба і купіць, і суп зварыць, і ў аптэку пайсці, і яго дагледзець. А як я насля заняткаў пайду купляць, калі тады мне адразу дадому бегчы,— можа, яму, хвораму, што трэба,— ён жа і так колькі гадзін, пакуль я тут, адзін ляжыць.
— А больш у цябе нікога няма тут?
— Нікога няма.
Гаворка з настаўніцай скончылася, але ў перапынку пачалася гаворка з дзецьмі. Усе ныталі Насцю:
— А чаму твая мама жыве не з вамі, а ў Маскве?
— Яна там давучваецца.
— Як гэта давучваецца?
— Бо яна вучылася дома, сама, у завочным інстытуце, а на ўсю гэтую восень і на пачатак зімы яна паехала трымаць апошнія іспыты
і працаваць пад дыпломнай працай. А калі яна скончыць усё гэта, то тады прыедзе да нас і або будзем жыць тут, або паедзем з мамай туды, куды пашлюць маму.
А дзе твой тата?
Мой тата памёр, калі я яшчэ зусім малая была, і я яго не памятаю.
IV
Сержаў бацька нрыйшоў дадому са свае працы крыху пазней, як звычайна, і ўвечары зусім нікуды не выходзіў з дому. Ён нават і справамі сваімі не займаўся. Да самага вечара быў маўклівы, задуменны, а як толькі Серж апрануўся, каб ісці на вуліцу, ён сярдзіта крыкнуў яму:
He хадзі нікуды, сядзі дома.
Серж, ведама, не нрывык слухаць таго. што гаворыць бацька, і пайпюў к дзвярам, але пачуў бацькаў голас:
Каму я гавару,— табе ці гэтай сцяне?
Сцяне,— весела хіхікнуў Серж і адчыніў дзверы, але бацькава рука хапіла яго за плячо і ўцягнула назад у пакой.
— Раздзявайся,— сказаў бацька.
Чаму гэта, каб я раздзяваўся?
Раздзявайся.
— He хачу.
— He, ты зараз захочаш.
He.
Захочаш.
A or і не.
Бацька сарваў з Сержа паліто і шпурнуў у кут.
Трэба было раней думаць пра гэта, a то ты патураў усім яго капрызам. а цяпер агледзеўся. што з яго выйшаў хуліган,— сказала маці.
Гледзячы, як маці плача, Серж здагадаўся ўжо, што адбылося нешта непрые.мнае, і ён устрывожыўся. Апусціўшы вочы ў падлогу, ён стаяў і маўчаў.
Глядзі мне ў вочы,— сказаў бацька.
Серж утаропіў свае вочы на бацьку так, што той аж уздрыгнуўся. У цябе ханае смеласці глядзець мне ў вочы?
Ты ж казаў, каб я табе глядзеў у вочы?
Ты здзекуешся з бацькі?
Я ж цябе слухаю.
Бацька аж пазелянеў ад злосці і хапіў сына за каўнер рубашкі. Ён яго хацеў біць, але маці не дала. Серж злосны і пакрыўджаны горда сказаў бацьку:
— Чаго ты мяяе мучыш?
— Гэта ты папу мучыш,— сказала маці.
Што я яму кепскае зрабіў?
Ты старога чалавека ў ваду ўкінуў ён цяпер хворы.
I яшчэ раз укіну, калі будзе хапаць мяне на вуліцы за каўнер. Я яго не чапаў, ён нершы.
Ен бараніў ад цябе дзяўчатак.
— Цераз гэтых дзяўчатак я ў лужу ўпаў.
I раптам Сержа апанавала крыўда; ён успомніў, як ён запэцкаў у гразь новыя свае штаны. К таму ж ён адчуў, што над яго галавой збіраюцца вялікія непрыемнасці, і трэба было ратавацца.
I ён заплакаў. Ён ужо не слухаў, што крычаў бацька і што казала маці, і ўсё мацней і мацней плакаў. I чым больш ён іілакаў, тым болып яму рабілася шкада самога сябе, і яму пачало, нарэшце, здавацца, што ён вялікі пакутнік, што яго ўсе крыўдзяць і ён ад усіх нявінна церіііць. Праз свае слёзы ён з нянавісцю глядзеў на бацьку і на маці, якія, замест таго, каб нашкадаваць яго, абыходзяцца з ім так нядобра, што спачуваюць таму старому, які нершы яго зачапіў. Увесь свет вікаваты перад гэтым Сержам, і толькі ён адзін нявінны і цярнлівы. Ён, нарэшце, кінуўся да пасцелі, упаў тварам у падушку і астаўся там ляжаць, пачмыхваючы і нахліпваючы носам.
Можа, і праўда ён не вінават,— сказаў паціху бацька.
Укінуць у ваду старога чалавека,— дык гэта не вінават,— не сцярпела маці.
Можа. яго давялі да гэтага? Я яшчэ дазнаюся, як усё гэта было.
Гэта мы яго давялі да гэтага. Я ж бачу,— ён нікога не паважае, апроч самога сябе.
— Паважаць сябе трэба.
— Паважае сябс толькі той, хто паважае другіх.
— Я гэта ведаю, што ты мяне вучыш?
Калі ты ведаеш, дык трэба старацца, каб і Серж быў такі. Трэба старацца, каб з ягр вырас такі чалавек, які ведаў бы, што, калі ты пакасціні другому чалавеку, то лепш табе не жыць на свеце. Я ведаю, іпто тут выходзіць: калі ён пад’язджае на машыне к школе, то ён адчувае гэта не так, што машына аблягчае чалавеку хаду, беражэ яго сілы, а бачыць у гэтым толькі сваю перавагу перад другімі дзецьмі. Ён прывыкае з пагардай глядзець на ўсіх. Калі ў дарослага чалавека такое чорствае самалюбства, то ён не паможа другому. Такога чалавека любіць ніхто не будзе, а кожны будзе яго баяцца, а значыцца, і ненавідзець. Я не хачу, каб мой сын быў такі. Я адзін раз бачыла, як жанчына на вуліцы наслізнулася і ўпала і як два рослыя франты, бачачы гэта, зарагаталі. Гэта ўсё адна і тая ж справа. Каб, скажам, хто-небудзь з дзяцей, з якімі Серж разам вучыцца, што-небудзь нёс цяжкае і абнямог ад цяжару, Сержу і ў галаву не прыйшло б памагчы гэтаму свайму таварышу.
Адкуль ты ведаеш?
Табе ж казалі ў школе, іпто ён прабіў цвіком пасуду, у якой дзяўчынка газу несла. Хіба можа быць большая накасць? Няхай сабе яго перпіага зачапілі. Лле ж гэта расправа гордага ііаніча. Тая дзяўчынка і вучыцца, і працуе, а ён не адчувае гэтага. Я сама пайду да таго старога чалавека і пагавару з ім. I калі трэба будзе, я прымушу Сержа папрасіць у яго прабачэння. Няхай папросіць, каб стары чалавек дараваў яму.
— Добра, ты ідзі да таго чалавека, а я пагавару з Сержам.
— Калі мой сын зрабіў таму чалавеку прыкрасць, то для мяне гэта тое, што я сама пакрыўдзіла чалавека. Мне самой брыдка і горка.
VII
Гэта былі тыя самыя тры дзяўчынкі, пра якіх гаварылася ў пачатку гэтай аповесці. Гэта іх тады Насцін дзед бараніў ад Сержа Мілеўскага. Яшчэ да таго здарэння яны раз ці два былі на кватэры ў сваёй школьнай падругі Насцечкі. А пасля таго, як Насцін дзед абараніў іх на вуліцы, яны адчулі да яе большую яшчэ прыхільнасць. I калі настаўніца сказала даведацца нра Насцечку, як яна жыве са сваім хворым дзедам, Рая, Фаня і Надзя пачалі вельмі часта прыходзіць да сваёй падругі.
Рая здавалася самай сталай з іх траіх. У яе былі дзве зусім япічэ малыя сястрыцы, і адна з іх была слабага здароўся і даволі часта хварэла. Раінай маме было многа клопату і працы, і Рая ўсё памагала ёй. Рая ўжо ўмела зварыць які хочаш суп, умела добра засмажыць мяса і прыгатаваць усё, што трэба. Яна вельмі добра вышывала і някепска шыла. Невядома, хто ад каго пераняў,— ці Рая ад Насцечкі, ці Насцечка ад Раі, але Рая таксама, як і Насцечка, мела прывычку часам запішчаць: «Ой, дзевачкі!» Апошнімі днямі Рая ганарылася тым, што яна сама сабе перашыла плацце. На твары яе было некалькі вяснушчатых краііінак, а валасы яе шчыльна ляжалі на галаве над грабянцом. Яна была вельмі падобна да Насцечкі — і з голасу, і з постаці, і з усяго выгляду, і са свае сталасці.
Фаня не была падобна да Раі і Насцечкі. Перш за ўсё, яна была на год за іх маладзейшая і меншая ростам. Валасы на яе галаве густа кучаравіліся, гаварыла яна павольна, быццам спявала. I ўжо ніяк ад яе нельга было пачуць якога-небудзь раптоўнага выкрыку: «Ой, дзевачкі!» Перад тым, як сказаць слова, яна надумае і тады праспявае ўжо тое, што хоча сказаць.
А Надзя была вялікая рагатуха. Яна вельмі любіла рагатаць. Раптам скажа:
— Я піла ваду і аблілася.
I зарагоча. A то часам здарыцца ёй паслізнуцца на лёдзе і ўпасці, а вядома, калі толькі іпто ўпадзеш, то ў першы момант не баліць. Забаліць крыху пасля, калі моцна даўся. Дык у такіх выпадках Надзя раней зарагоча, а тады ўжо заплача.
Вось гэтыя тры дзяўчынкі і ўвайшлі цяпер у Насціну кватэру. Рая наступіла нагой на рассыпаны гарох і ледзьве не ўпала. — Ой, дзевачкі! — крыкнула яна.
А Надзя, вядома, што зрабіла пасля гэтага,— яна адразу зарагатала. Затое Фаня падумала і паважна праспявала:
— Трэба гэты гарох пазбіраць, a то тут можна ўпасці.
— Ой, дзевачкі, давайце збіраць гарох! — крыкнула Рая, і яны ўсе ўчатырох прыгнуліся к падлозе.
— Як добра, што вы прыйшлі,— сказала Насцечка,— a то мне нудна было чакаць поезда.
— Якога поезда? — запытала Надзя.
Мая мама іірыязджае. I ведаеце, што? Яна ўжо раней пісала, што мае патэфон. Яна, значыцца, яго сёння прывязе.
— А якія пласцінкі? — заспявала Фаня.
А якія пласцінкі-і-і,— перадражніла яе Рая.— Адкуль жа Насця можа ведаць?
— От, каб была лезгінка,— зарагатала Надзя.
Ой, дзевачкі! — крыкнула Рая.— Патанцуем лезгінку.
— А музыка? — паважна сказала Насцечка.
А мы самі сабе выспеўваць будзсм.
Так вы патоміцеся, гэта цяжка так,— сказаў дзед.
Але хто яго там слухаў, калі справа ішла аб лезгінцы. Дзяўчаткі пачалі танцаваць. Дзед глядзеў на іх, і слаўная ўсмешка запоўніла яго твар. Усё было на свеце добра. Ён паправіўся, Насцечка здаровая, вясёлая і вучыцца добра, а зараз будзе тут дарагі чалавек — Насціна мама. Дзед пачаў біць у далоні і ў такт танца прыгаварваў:
— Гоп-гоп, Насцечка, гоп-гоп, Надзечка.
Адчыніліся дзверы, і ў пакой увайшоў Ссржаў бацька, а за ім Серж. Яны стукалі з калідора ў дзверы, але іх не чулі за танцамі, і яны адчынілі самі.
Ой, дзевачкі! — прапішчалі ў адзін голас Насця і Рая.
Танец умомант спыніўся, і дзяўчаткі ўставіліся вачыма ў Сержа. Запанавала маўчанне. Але тут радасным і ўзбуджаным голасам абазваўся дзед:
Нарэшце я цябе дачакаўся. Чаму ж ты дагэтуль не прыходзіў? А я чакаў, чакаў...
Дзед і Сержаў бацька абняліся і пацалаваліся. Слёзы радасці стаялі ў дзедавых вачах.
Я расказаў свайму Сяргею пра тое колішняе здарэнне з бандытамі і пра вас,— гаварыў Сержаў бацька.— I ён так палюбіў вас і аж плакаў, так прасіў, каб я яго ўзяў з сабою да вас... Сяргей, хадзі сюды, трэба ж вам пазнаёміцца.
Серж і стары Закрэўскі ступілі адзін да аднаго крок і глянулі адзін на аднаго. Дагэтуль яны яшчэ нс бачыліся. Закрэўскі быў заняты вітаннем з Сержавым бацькам, а Серж спадылба пазіраў на знаёмых яму дзяўчатак і ў душы сваёй праклінаў тую часіну, калі ён сюды прыйпюў. Цяпер Сержавы вочы спаткаліся з вачыма старога Закрэўскага. I — які жах! Замест таго чалавека, якога ён ужо любіў пасля бацькавых расказаў, Серж убачыў перад сабой ненавіснага яму старога, якому ён так многа зрабіў зла. Абодва яны, і Закрэўскі і Серж, збянтэжыліся. Серж густа пачырванеў і апусціў вочы ў падлогу, а ў Закрэўскага задрыжалі губы і пачырванелі вочы, але ён адразу ж справіўся з сабой і, каб не дапусціць да якіх бы там ні было непрыемнасцей, сказаў:
— Ну, от і добра, ійто мы пазнаёміліся.
Ніколі з ім так не было, каб ён быў такі нясмелы, што анускаў вочы ў падлогу,— сказаў пра свайго сына Сержаў бацька.— Гэта, мусіць, ён ііасля таго, што начуў пра вас з майго расказа... Ну добра, Серж, ідзі гуляй з дзяўчаткамі.
- Л мы тут сабе пасядзім і пагаворым,— сказаў Закрэўскі.— А ведаеш, хто да пас сёння прыязджае?..
1 ёп расказаў, каго яны чакаюць.
Вельмі добра,— сказаў Сержаў бацька,— Я даўно яе не бачыў, будзе прыемнае і радаснае сііатканне. Мы ж бачыліся яшчэ тады даўно, калі цяжка жылося. Як я рад, іпто мы ўсе будзем жыць у адным горадзе... Серж, гуляй з дзецьмі, чаго ж ты стаіш, як акамянелы?
Але ў тым была і бяда, што Серж не мог з чыстай дуіпой падысці да дзяўчатак і зірнуць ім смела, па-таварыску, па-сяброўску ў вочы. Але ўсё ж гэтая прыкрасць была нішто ў параўнанні з тым, што рабілася ў яго душы з таго моманту, калі ён убачыў, да каго ён з бацькам нрыйшоў і каго ён так моцна' скрыўдзіў. Стары чалавек здаваўся яму цяпер нейкім магутным веліканам, ііерад якім ён, з усімі сваімі ганарыстымі капрызамі, нічога не варт. Ён так сябе адчуваў, быццам леііш было б яму ў гэтыя мінуты праваліцца скрозь зямлю.
- Насцечка,— сказаў дзед,— я адзін пайду на вакзал, а вы тут усе сядзіце і чакайце. Тры мінуты ходу да вакзала і тры мінуты назад. А поезд вось павінен ужо прыйсці.
Закрэўскі адзеў паліто і шпарка выйшаў. Сержаў бацька астаўся адзін з дзецьмі. Насцечка захвалявалася, яна раз-поразу заглядвала ў акно. Жартачкі! Зараз будзе тут яе мама, якой яна ўжо колькі часу не бачыла. Дзяўчаткі акружылі Насцечку і зашчабяталі, Серж пачаў шаіітаць бацьку па вуха: «Хадзем дадому»,— але бацька і слухаць пра гэта не хацеў. Як жа ён мог пайсці дадому ў гэты момант, калі зараз ён убачыць свайго блізкага чалавека,— Пасціну маму, з сям’ёй якой, калі яшчэ жыў быў Насцін бацька, ён так дружыў. Многа год яны ўжо не бачыліся, і ён радасна чакау гэтага спаткання. I Сержа ён таксама нікуды адгэтуль не пусціць, ён пахваліцца блізкім людзям, які ў яго ўжо сын. У чаканні прайшло мінут дваццаць. I вось на дварэ каля дома пачулася гаворка, і Насцечка нраз акію ўбачыла, як мама яе і дзед увайшлі ў сенцы. А іх даганяла нейкая жанчына і следам за імі таксама ўвайшла ў сенцы. Насцечка саскочыла з крэсла, на якім стаяла на каленях, каб лспш глядзець у акно, і падбсгла да дзвярэй. 3 усяго размаху яна стукнула рукамі ў дзверы і адчыніла іх. Мама, захваляваўшыся, ледзьве ўвапхнула ў дзверы чамадан і кінулася да свае Насцечкі.
Мама! — закрычала Насцечка і павісла на мамінай шыі.
Рая, Фаня і Надзя стаялі каля стала, і на тварыках іх расплылася чыстая, як усход сонца ў ціхі веснавы дзень, усмешка шчаслівага маленства. Але дзверы ў сенцы нейкі час аставаліся адчыненыя, і незнаёмая жанчына гаварыла там дзеду:
Гэта тут жыве стары чалавек са сваёй унучкай, які хварэў праз тое, што ўпаў у ваду?
— Тут, гэта я,—, чула Насцечка голас свайго дзеда.— А чаму вы пытаеце?
- Вас кінуў у ваду малы хуліган, гэта мой сын, я прыйшла папрасіць у вас прабачэння.
— 3, што там, я паправіўся ўжо,— збянтэжыўся дзед.
— I ваіпай унучцы мой гэты хуліган...
Жанчына не скончыла, змоўкла, пачырванела тварам і адразу пасля гэтага збялела. Закрэўскі таксама глядзеў на яе, не могучы ад здзіўлення прагаварыць і слова. Нешта ён мармытнуў сабе пад нос і шпарка ўвайшоў у кватэру, пакінуўшы за сабой адчыненыя дзверы. Жанчына не смела ўвайсці і стаяла ў сенцах. Закрэўскі паставіў на падлогу патэфон, які ён нёс з вакзала, і павярнуўся да дзвярэй, ужо стараючыся паспакайнець:
— Ну, заходзь жа... (Канцы губ яго ўздрыгануліся.) А тут і Сяргей твой, і... Ну, заходзь жа, колькі год я цябе не бачыў... (Твар яго засвяціўся радасцю.) Ты ж як дачка мяе... Ну, чаго там... А памятаеш, як ты выратавала пас ад бандытаў?..
Жанчыяа ціха нлакала, Насцін дзед яагладзіў яе па галаве і пацалаваў у лоб. Серж стаяў, як акамянелы. Сержаў бацька ўстаў з крэсла так шпарка, быццам бы крэсла гарэла агнём. Ён стаяў, апусціўшы рукі і не ведаючы, дзе дзецца.
— Дык вось каго гэта ты так пакрыўдзіў...— павярнуўся бацька да Сержа і змоўк, а пасля цішэй сказаў: Гэта я яго пакрыўдзіў, гэта я сам вінават...
Першая напружаная мінута прайшла. Насцечка стаяла на крэсле, абняўшыся з мамай так, што, здавалася, іх ніяк не адарвеш адну ад Другой.
— А мама... Ой, дзевачкі, хадзіце сюды! — крыкнула Насцечка.— Мама, гэта мае падругі.
— 0, у іх вялікае сяброўства,— сказаў дзед. — Такая ў іх дружба, што толькі цешыцца можна.
— Добры дзень вам, дзяўчаткі,— сказала мама.— Хоць я вас і першы раз бачу, але ўжо люблю вас за тое, што вы дружыце з маёй Насцечкай.
- О, Насцечка маладзец,— сказаў дзед.— Яна і вучыцца, і весяліцца, і чытае, і гуляе, і такая сталая, і такая гаспадыня была, калі... (Ён хацеў сказаць: «калі я быў хворы», але падумаў і сказаў: «калі трэба было».)
— Ну, цяііер я ўжо тут гаспадыня,— сказала Насціна мама,— калі ласка, усе за стол. Добра, што вы тут не забывалі іх,— гаварыла яна да Сержавага бацькі і маці.— I вам, дзяўчаткі, дзякую за дружбу з Насцечкай. Дружба — вялікая справа. Без дружбы чалавеку цяжка жыць, чуеце, дзяўчаткі? Дружба робіць вялікія справы. 1 ў няшчасці, і ў радасці без дружбы чалавеку нельга быць. ПІануйце, дзеці, дружбу, гэта самае дарагое і важнае, што ёсць у чалавска. Вырастайце вялікія і аберагайцс праз усё жыццё дружбу. I ведайце — асабліва моцная павінна быць тая дружба, што ўстанаўліваецца ў маленстве і ў маладыя гады.
Серж раптам зарыдаў і кінуўся да дзвярэй. Дзеці кінуліся да акна і ўбачылі, што ён шпарка пабег завулкам. Маці яго акінула вачыма ўсіх, і ў яозірку яе гэтулькі было пакут за сваё дзіця.
— Што гэта за хлопчык? — сказала Насціна мама.— Я і не заўважыла яго адразу.
— Гэта... гэта... мой. Я пасля раскажу,— ціха прагаварыла Сержава маці.
— Ён цяпер пабяжыць дадому,— сказаў Насцін дзед.— Гэта і добра, няхай пабудзе сам з сабой, паспакайнее.
— Ён больш такім не будзе,— сказаў Сержаў бацька моцна і рашуча, і тон яго голасу настроіў усіх на весялейшы лад.
Усе сядзелі за сталом, на які Насціна мама ўсё больш і больш ставіла ўсялякіх пачастункаў. Сержава мама пачала памагаць ёй. Надзя выскачыла з-за стала і пачала пераглядаць патэфонныя пласцінкі.
— Лезгінка! — закрычала яна раптам.
— Ой, дзевачкі! — крыкнула Рая.
А Насцечка зусім страціла сваю ранейшую гаспадыньскую сталасць. Ёй хацелася песціцца і быць каля мамы. 1 калі мама падыходзіла да стала, Насцечка прыхілялася да яе галавой. Нарэшце мама села каля сваёй Насцечкі. Праз паўгадзіны, пасля першай шклянкі чаю, паміж вялікі.мі за сталом ішла жывая і вясёлая гаворка. А дзеці завялі патэфон і пачалі танцаваць асецінскую лезгінку. Дзед не вытрымаў. Ён адышоўся да сцяны, глядзеў на дзяцей, у такт танца ляскаў у далоні і прыгаворваў:
— Гоп-гоп, Насцечка. Гоп-гоп, Раечка. Гоп-гоп, Фанечка. Гоп-гоп, Надзечка.
I на твары яго ўвесь час ляжала пячаць радасці.
МАЛЕНЬКАЯ ЖАНЧЫНА
Яны ішлі ляснымі сцежкамі і глухі.мі закуткамі. Ішлі з дзецьмі. Меншых неслі на руках. Яны былі маўклівыя. У гэтай маўклівасці было адзінае для ўсіх іх пачуццё — вялікае і наймацнейшае за ўсё, што асталося цяпер у іх жыцці. Гэта была нянавісць, і ёй не было ні канца, ні меры.
Найбольш гэта былі жанчыны. Былі маладыя, былі і сярэдніх год, былі і старыя. Але ішла сярод іх адна «жанчына» са «сваімі дзецьмі», у якой адной з’ядналася ўсё, іпто было напісана на многіх тварах, што жыло ў многіх душах. Гэтай «жаячыне» было год дванаццаць, і вяла яна з сабой двое дзяцей. Болыпа.му хлопчыку было год сем, меншай дзяўчынцы — год пяць. Гэтую дзяўчынку яна нават разоў са два снрабавала падносіць яа руках. Было гэта паблізу і раўналежна дарозе з Мінска на Маскву.
Бадай што кожны з гэтых людзей перажываў сваю асабістую крывавую драму. Адзін не ведаў, дзе ў страшную хвіліну дзеліся бацькі, другі не ведаў, дзе дзеліся дзеці. Дзеці, якія ішлі адны, не ведалі, дзе дзелася маці. Але ўсе ішлі на ўсход, ад ворага. I ўсё асабістае злілося ў кожнага ў адно з усімі...
Дванаццацігадовая жанчына, якая вяла сваіх дзяцей, не ведала, што гэта за дзеці. Яна іх спаткала на дарозе адных і ўзяла пад сваю апеку. Калі выйшлі на палявую дарогу і калі з’явіўся над галовамі нямецкі драпежнік, яна цвёрдым голасам загадала сваім дзецям упасці на зямлю і ўнала сама. Увесь натоўп жанчын і дзяцей ляжаў на зямлі, пакуль пералятаў ненаеднік. Здавалася, што ён ужо мінуў гэтае месца, але тут ён, напэўна, заўважыў некалькі белых хусцінак на
зялёнай зямлі. Праз гул матора сыпануўся дробны кулямётны стук і так жа дробна сыпануўся на распасцёрты ніц на зямлі натоўп град куль.
Што ж у гэтую хвіліну рабіла дванаццацігадовая жанчына? Упаўшы грудзьмі і тварам на зямлю, каб перачакаць бяду, яна заснула самым сапраўдным сном. Трэція суткі яна не спала ні часіны і ўсё ішла.
Высыпаўшы кулі, немец зрабіў круг і паляцеў далей. 3 нейкага інстынкту дванаццацігадовая жанчына адразу прачнулася, паднялася на ногі, ііадняла сваіх дзяцей і стала ў ланцуг усяго натоўпу. 1 неўзабаве яна ўжо ішла далей, прысутуленая, маўклівая, з завостраным ад нуды і нябыту носам, у стракатай хусціне на мілай дзіцячай галоўцы. Твар яе сабраўся ў адну рысу, непарушная ўпартасць паклала на яго сваю пячаць. Вочы накіраваны былі ў адзін-адзіны пункт — глядзелі туды, што ўжо было знойдзена і вядома.
Усё было вядома! Вядома стала, што прыйшла пара вялікага выпрабавання, смутку і ўпартасці, непахіснасці і непакорнасці. У душы — воля да жыцця, а над душою — крывавы забойца! 1 свавольная жыццярадаснасць дванаццацігадовай дзяўчынкі ператварылася ў сталасць спрактыкаванага чалавека, які многа ведае і да многага імкнецца. I ўсё гэта было на яе пакутным тварыку.
Раптам яе сямігадовы хлопчык сышоў убок і пайшоў з ёю побач.
— Ідзі за мной,— строга сказала яна яму,— мне мама казала, што трэба ісці роўна, адзін за адным, і спакойна, дык больш пройдзеш і менш стомішся.
■ А дзе твая мама? — абазвалася жанчына, што ішла перад ёю.
— Маму забіла бомбай у Мінску, але яна яшчэ мне сказала, каб я ішла адразу ж і не аставалася.
На адзін найкарацейшы момант тварык яе зморшчыўся, сцягнуўся, рухавасць іірабегла на ім, яна міргнула вачыма, сціснула вейкі, кулачком правяла па вачах, каб выцерці раптоўныя слёзы, глытнула сліну і загойдалася далей у роўнай, размеранай хадзе. 1 нейк адразу ўсе ўскінулі твары ўгару. Нямецкі драпежнік зноў ляцеў сюды. Няроўны рокат яго матора хлынуў раптоўна. Цяпер ён ішоў ніжэй, як першы раз, і кругі рабіў вузейшыя. Зноў натоўп жанчын і дзяцей ляжаў на зямлі, і зноў яна ў сваёй стракатай хусцінцы спала, уткнуўшыся тварам у здзірванелую абочыну дарогі. Побач з ёю ляжаў сямігадовы хлопчык, а пяцігадовую дзяўчынку яна праз сон адчувала працягненай рукой. Яе рука ляжала на руцэ той, якой яна стала замест маці.
I раптам увесь гэты гарачы і ясны дзень раскалоўся ад свісту. Усё ўскалыхнулася і рванулася ўгару. Свет страсянуўся, жудасны гук аглушыў яго, і стала цёмна. Але яна так моцна спала, што больш за хвіліну не магла апамятацца, калі ўскочыла на ногі з-пад зямлі, якая ўпала на яе балючым туным ударам. Яе кінула далёка ад дарогі і засыпала зямлёй. He паспела яна скінуць з сябе забыццё, як зноў, ужо з другога боку, і так жа блізка ад яе, рванулася трэскам і грукам зямля. А пасля далей і далей, і так многа разоў. Усё згінула і
знікла, і раптам заўладала светам цішыня. Чутно было, як аддаляўся гул, знікаў у выіпыні, якой не відно было.
Яна стаяла адна ў гэтым жудасным пекле. Яснага дня ўжо не было. Ад дыму і пылу стаяла ноч. I вось у яе душу пачала сачыцца радасць, што стала ціха. Калені яе згіналіся. галава хілілася к грудзям. Усё яе цела ныла, балела і прагнула спакою. Дарэмна яна старалася што-небудзь разгледзець навокал сябе. 3 трывогай яяа ўспомніла, што нават не ведае, як завуцца яе дзеці і як іх цяпер паклікаць, каб яны абазваліся. Яна апусцілася на калені, нейк бокам, і старчма галавой уткнулася ў зямлю, і ні з чым непараўнаная асалода сну ахапіла яе. Але разам з тым кожную хвіліну яе пранізвала пакута свядомасці, што яна не бачыць каля сябе сваіх дзяцей. Раз-поразу яна адрывала твар ад зямлі, шпарка адкрывала вочы, бачыла змрок пылу і дыму і зяоў надала ў шчасце сну. 1 так было многа разоў. Пасля пачаўся ясны дзень, і яна з натугай, якая магла быць не пад сілу самаму моцнаму целам і духа.м мужчыну, адарвалася ад сну і затапталася назад і ўперад. Ужо не было дарогі, а замест яе ямы. He было і зялёнай абочыны. Тут ляжала шэрая зямля. Яна працёрла кулачкамі вочы і ўбачыла адарваную галаву той жанчыны, якая ішла перад ёю. У трывозе яна пачала азірацца, дзе яе дзеці. Але бачыла толькі рукі і ногі, адарваныя ад цел, галовы і скрываўленыя косці. I тут вочы яе спыніліся на той малой дзяўчынцы. Дзіця было напалавіну прысыпана зямлёй, але твар быў наверсе. Ён быў чорны ад пылу і дыму. Яна падняла сваё дзіця на рукі. Яно вельмі цяжка дыхала і вачэй не расплюшчвала. I толькі цяпер яна заўважыла, што ў дзіцяці скрываўлены ногі. Густая ад зямлі кроў цякла бесперастанку. Дванаццацігадовая жанчына прыціснула да сябе сваю дзяўчынку і бездапаможна азірнулася. Хоць бы дзе жывы хто. хоць бы чалавечы голас! Ахопленая страхам і смуткам, яна, моцна трымаючы пры сабе дзіця, пабегла полем у той бок, дзе стаяла сонца. Два разы яна спатыкнулася і два разы яадала, але кожны раз утрымоўвалася на каленях, каб зберагчы тую істоту, якую несла на руках. I кожны раз аставаліся на палявой зямлі знакі ад яе вострых каленак. Яна ўсхватвалася і бегла далей, трымаючы ў памяці толькі адно туды, дзе стаіць сонца. Гэта яна цвёрда засвоіла: каб не збіцца з дарогі, трэба ісці туды, дзе ўсходзіць сонца, трэба ісці на ўсход, к Маскве. Так сказала ёй, уміраючы, маці. Але цянер было насля поўдня. Сонца стаяла высока. 3 галавы яе выйпіла, што трэба праверыць свой кірунак на ўсходзе сонца. Яна ў гэтыя моманты не магла адумацца і бегла к паўднёваму сонцу, якое ва ўсім сваім бляску стаяла над гарачай зямлёй.
Ёй здавалася, што яна бяжыць вельмі доўга. Сэрца яе разрывала грудзі. Яна пайшла павальней. Ногі блыталіся ў траве, над якой гулі пчолы. Гарачыня сціснула яе. Яна азірнулася і села на зямлю. Сваё дзіця яна паклала на зямлю і, пакуль аддыхвалася, не адкрывала вачэй, а як адкрыла, убачыла, што дзіця не варушыцца і не дыхае. Смерць! Яна гэта адчула ўсім сваім інстынктам. Яна ўстала на ногі і доўга так стаяла. Цяпер яна з усёй яснотай думкі чакала, што хтонебудзь з’явіцца на гэтым пустым і гарачым полі. Раптам яна
прыгнулася, дакранулася рукой да нежывога дзіцяці і вельмі паволі паййіла ў той бок, куды ішла і дагэтуль,— к сонцу. Многа разоў яна чула за сабой далёкія ўзрывы, многа разоў чула дзесьці над сабой рокат нямецкіх ненаеднікаў, але яна нават не аглядалася, быццам нічога і не чула. Усё ііяла і ішла. Вузкая палявая дарога была перад ёю. I якраз добра — дарога вяла проста туды, дзе стаяла сонца. Яна пайшла шпарчэй. Сонца плыло к захаду. Цяпер было лягчэй ісці, не такая была гарачыня. I яііа надумала, што сонца спусціцца яшчэ ніжэй і тады стане яіпчэ лягчэй, а пасля будзе адвячорак і яна напаткае людзей і зусім добра будзе. Яна ўскінула твар угару, каб паглядзець, ці высока сонца. Сонца стаяла ўжо даволі нізка, і тут яна адумалася і ўспомніла, што не туды ідзе, куды трэба. Трэба ісці туды, дзе сонца ўсходзіць, а яна ідзе туды. дзе сонца будзе заходзіць. Сналохана яна азірнулася і начала думаць: дзе ж на небе тое месца, дзе ўсходзіць сонца. Ці там, дзе зводдалеку відны нейкія дрэвы, ці там, дзе той узгорак з ветраком? I ніяк яна ўгадаць не магла. Яе агарнула думка: перачакаць тут ноч да дня і тады ру шыць на перйіыя сонечныя праменні. Яна зноў села на зямлю, пасля неспакойна ўстала. Непадалёку вызначаліся зараснікі нізкарослых дрэў і кустоў. Іх нядаўна мінула сонца. Яна пайшла туды і ўвайшла Ў цень.
Аднак жа гэта быў сапраўдны лес і здаваўся ён здалёк нізкім таму, што рос у лагчыне. Тут раслі яліны і трапляліся бярозы. I ядловец гусціўся пад арэшнікам. Як тут было ціха і спакойна! Здавалася, усе грымучыя навальніцы смерці і яакут адыпілі ў нябыт. 3 вельмі далёку даходзіў сюды грукат нейкіх узрываў, але гэта не было над галовамі, і ў гэтым было шчасце. У іірагаліну паміж дрэў падала з самага нізкага свайго захаду сонца. Дзяўчынка стаяла ў сонцы быццам ужо ў бяздум’і. Стракатая хусцінка на яе галаве страціла ўжо ўсе свае колеры. Гэта была анучка, брудная і скамечаная. Сукенка вісела на гэтым дзіцяці кавалкамі трантаў, вываленых у зямлі. Ног не было відно з-яад ііласта пылу. Там, дзе ногі былі нрабіты і абадраны аб каменні і карчы гэтай нялюдскай дарогі, тырчэлі гузы закарэлай крыві. Завостраныя плечы яе тырчалі ўгару, адно плячо трымалася вышэй за другое і раз-поразу ўздрыгвала. А твар быў учарнелы і завостраны. Вялікі неспакой сушыў яго. Чым болын яна стаяла тут, тым выразней сыходзіла з яго пячаць ранейшай цягавітай унар тасці, і замест яе ажываў адчай. 3 пад залепленых зямлёй вейк відны былі вочы, у якіх смяртэлыіая стома змагалася з выбухам страшнага агню. Гэта быў позірк ні з чым ненараўнанай прагі да радасці, здушанай найвялікіпым смуткам. Неўзабаве пачало прасочвацца ў дуіпу і пачуццё адзіноты, але яно не паспела пакласці сваю яячаць на вочы. Так, як птушка, чуючы свой час, шукае ціхага месца ўміраць, яна пачала шукаць вачыма чагосьці каля сябе. Ужо ў гэтыя моманты ногі яе пачалі згінацца ў каленях, худзенькая ностаць яе яшчэ болып прысутулілася, яшчэ болыл ііадняліся ўгару плечы, твар усімі рысамі і вачыма ўпаў уніз і ўсю я<' павяло з месца. Нейк бокам падыпіла яна к дрэву і паехала ўніз. Гэта было жывое ўва сабленне самай закончанай супрацьлегласці ёй самой, якая яна была
яшчэ некалькі дзён таму назад. Каб увесь свет, як вялік ён ні ёсць, ад усіх сваіх пачаткаў і бязмежнасці сабраўся і ажыў, як вялікая істота, з вачыма, каб бачыць, з вушамі, каб чуць, з душой, каб адчуваць, з розумам і думкамі,— сумленне кінула б яго ніц перад гэтым дзіцем. Ён здрыгануўся б ад жаху, што так не ўдаўся ў ім сэнс шмат чаго, што ён церпіць на сабе.
Упаўшы на зямлю, яна, чорная, скурчаная, маленькая, здушаная, уткнулася галавой у дрэва, тварам уніз, і сцішылася. Праз паўхвіліны яна шпарка адарвала галаву ад зямлі, зірнула ўгару і зноў упала. I так было многа разоў. Душа яе не паддавалася зморанасці цела і кіпела, і рвалася. Раптам яна ўздрыганулася. Гэта быў плач не дзіцячым голасам, але гэта плакала дзіця, а не тая жанчына, што не так даўно апекавалася над меншымі за сябе. У яе ўжо і слёз не было і вочы аставаліся сухімі, калі яна плакала. Нарэшце, літасцівы сон наваліўся на яе, але ласкавасць яго не была доўгая. Пачаўся сонны кашмар, без выразнасці і якой бы там ні было формы. Бяздомнасць, выгнанне, смерць, сіроцтва, матчыны вочы перад смерцю, грукат нямецкіх бомб, бязлітаснасць, жорсткасць — усё палосамі агню і зямлі ішло ўгару і не давала шчасця быць у забыцці. I так цягнулася доўга. Можа, гэта была вечнасць. I вось яна паднялася і села. Зорнае неба было над ёю, і чорныя дрэвы маўчалі. Стаяла цішыня. Яна прытулілася к дрэву. I так, седзячы, адразу заснула і ўжо не чула сама, як галава яе і нлечы паехалі па дрэве ўніз, і яна ляжала на зямлі.
Прайшло многа часу, бо калі яна прачнулася — сонца спускалася к захаду. Пабудзілі яе выстралы і крыкі. Стоячы пад дрэвам, яна бачыла, як беглі чырвонаармейцы, як навокал стралялі, як дзесьці на ўзлеску стукаў кулямёт, а ў другім баку ехалі грузавікі. Лес ажыў, і яна азіралася навокал сябе і пасля стулілася за дрэва. I рантам яна ўбачыла, што ііроста да яе бяжыць немец. Яна яго пазнала адразу, хоць піколі раней яго не бачыла. Ён ужо быў крокаў за шэсць ад яе і раптам пачуў наперадзе, так як і за сабой чуў, крыкі і шум людзей. Ён закруціўся на месцы. Яна задрыжала і не спускала з яго вачэй. Ен упаў на зямлю, выцягнуўся на жываце і пачаў страляць перад сабою. Яна бачыла яго плечы і, адумаўшыся, пачала заўважаць, што ён цэліцца перад сабою. Рэшткі вячорнага кашмару ўладалі ёю. Яна перамагала самую сябе. Каб не стрывожыць яго, яна ціхом адышлася, пасля пабегла. I ўбачыла трох чырвонаармейцаў. Яны ляжалі на зямлі і, выцягнуўшы перад сабою вінтоўкі, не спускалі з чагосьці вачэй. Яна кранула аднаго рукой.
— Падай і ляжы! — грозна сказаў ён ёй.
— Там немец ляжыць і страляе.
Чырвонаармеец паглядзеў на яе, устаў і найшоў прыгнуўшыся. Яна ішла поплеч яго, таксама гнучыся, і паказвала рукой. Калі ён унаў на зямлю, упала і яна. Чырвонаармеец прыцэліўся і стрэлыіуў. Яна бачыла, як немец уздрыгануўся і ўткнуўся галавой у зямлю.
— Гатоў,— сказаў чырвонаармеец.— А ты ляжы.
I пайшоў назад. Яна ўпала на зямлю, і першая за гэтыя дні радасць страсянула яе душу. Яна ляжала, пакуль усё заціхла, і пасля пайшла да чырвонаармейцаў. Яны збіраліся разам і гаварылі
паміж сабою, што ўвесь нямецкі дэсант знішчан. Чырвонаармеец, якому яна паказала немца, падняў яе на рукі і пранёс крокаў тры, а пасля яна пайшла поплеч яго. Яны прайшлі паўз таго немца, і яна бачыла яго, доўгага, спруцянелага.
Момантам гэтай радасці скончылася яе адзінота, таксама як і яе маленства. Прыйшла сталасць на доўгі яе век.
УЛАДЗІМІР ДУБОУКА
Уладзімір Мікалаевіч Дубоўка нарадзіўся 15 ліпеня 1900 г. у вёсцы Агароднікі Вілейскага павета Віленскай губерні (зараз Пастаўскі раён Віцебскай вобласці). Скончыў начатковую школу ў вёсцы Манькавічы (1912) і Мядзельскае двухкласнае вучылішча (1914). Затым вучыўся ў Нова-Вілейскай настаўніцкай семінарыі (1914 — 1918), пасля заканчэння якой паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Маскоўскага універсітэта, але вучыцца там амаль не давялося: з-за цяжкіх матэрыяльных умоў пакідае універсітэт і едзе настаўнічаць на Тульшчыну. У 1920 г. быў прызваны ў Чырвоную Армію, у жніўні 1921 г. дэмабілізаваўся і пачаў працаваць у Народным камісарыяце асветы РСФСР і адначасова вучыцца на творчым аддзяленні ў Вышэйшым літаратурна-мастацкім інстытуце імя В. Я. Врусава, які скончыў у 1925 г. У. Дубоўка быў членам літаратурных аб’яднанняў «Маладняк», «Узвышша». яершым рэдактарам часопіса для дзяцей «Беларуекі піянер» (1924).
Ён працаваў адказным сакратаром пастпрэдства ВССР пры ўрадзе СССР у Маскве (1923—1924), выкладчыкам Камуністычнага універсітэта народаў Захаду (1924 — 1927), рэдактарам беларускага тэксту «Збору законаў і загадаў рабоча-сялянскага ўраду Саюза ССР» (1926—1930). У 1930—1957 гг. іірацаваў на розных работах у Кіраўскай вобласці, на Далёкім Усходзе, у Чувашыі, Грузіі, Краснаярскім краі. 3 канца 50-х гг. жыў у Маскве.
Першы верш «Сонца Беларусі» У. Дубоўка надрукаваў у 1921 г. у газеце «Са вецкая Беларусь». Праз два гады выйшаў у свет першы яго зборнік «Строма» (у Вільні). Услед за ім з’явіліся зборнікі вершаў «Трысцё» (1925), «Credo» (1926), «Наля» (М.. 1927), паэмы «Там, дзе кіпарысы» (1925), «I пурпуровых ветразей узвівы» (1929). k пасляваенны перыяд выдадзены зборнікі паэзіі «Палеская рапсодыя» (1961), «Вершы» (1970).
Значнае месца ў творчасці У. Дубоўкі займаюць адрасаваныя юнаму чытачу вершаваныя апрацоўкі народных казак, што склалі зборнікі «Цудоўная знаходка» (1960), «Мілавіца» (1962), «Кветкі — Сонцавы дзеткі» (1963), «Казкі» (1968), «Залатыя зярняты» (1975). Некаторыя казкі з гэтых зборнікаў выходзілі асобнымі выданнямі.
У. Дубоўка з’яўляецца аўтарам навукова-нрыгодніцкіх аповесцей для дзяцей «Жоўтая акацыя» (1967), «Ганна Алелька» (1969), «Як Алік у тайзе заблудэіўся» (1974), а таксама зборніка апавяданняў пераважна аўтабіяграфічнага зместу «Пялёст кі» (1970). '
Вядомы У. Дубоўка і як перакладчык на беларускую мову санетаў У. Шэкспіра, паэм Д. Байрана, вершаў В. Брусава, А. ІІракоф’ева, П. Тычыны і іншых паэтаў.
У 1962 г. за зборнік вершаў «Палеская рансодыя» У. Дубоўку прысуджана Літаратурная нрзмія імя Янкі Купалы.
Памёр паэт 20 сакавіка 1976 г.
ЯК УНУК ДЗЕДУ ДАІІАМОГ
1
Казачка гэта вельмі старая, ходзіць па свеце з краю да краю.
Казачку гэту ведаюць людзі, ды нагадаць ім лішнім не будзе.
Недзе далёка ў вёсцы маленькай век дажываў свой дзедка старэнькі.
Старасць — не радасць: сядзе ля міскі, так і ліецца
з кожнае лыжкі...
Пазалівае чысты абрус так
2
Дзедаў унучак, мамін сыночак, ножык узяўшы, сеў у куточак.
Нешта майструе, нешта складае. Будзе, напэўна, цацка якая.
Маці пытае: — Любы сыночак, што ты майструеш, сеўшы ў куточак?
Што ж гэта будзе — скрыначка, быццам?
ён і заціркай, ён і капустай.
3 гэтай прычыны дзеда старога есці саджалі каля нарога.
Дзеда старога з міскі шчарбатай так і кармілі мама і тата.
— Будзе, матуля, гэта — карытца.
Вырасту я, як вы дзеда старога, вас пасаджаю каля парога.
Маму і тату буду карміць так поснай заціркай проста з карытца.
Тата на маму, мама на тату глянулі моўчкі: хто вінаваты?
3 гэтага часу дзеда старога больш не саджалі каля парога.
Разам з сям’ёю ён і абедаў.
Гэта памог так унучак дзеду.
Казачка гэта вельмі старая,
ходзіць на свеце з краю да краю.
Хто пра яе і забудзецца, можа, ўнучак маленькі зноў дапаможа:
ён пачытае.
Хоць ведаюць людзі, але напомніць лішнім не будзе.
ЯК СІНЯЧОК ДА СОНЦА ЛЁТАЎ
1
Быў час, калі агню нідзе на свеце не было ў людзей.
1 цеплыня ім, і святло — усё ад сонейка ішло.
Зімой пакутаваў народ: навокал сцюжа, снег і лёд.
Мароз гуляў, як гаспадар. Амаль не грэла сонца з хмар.
Нагараваўшыся зімой, прыйшлі да думкі ўсе такой:
— Ад сонца б іскрачку адну прынесці ў наіпу старану!
Тады б расклалі мы агонь і грэліся каля яго.
А як бы гэта хто зрабіў, калі не маюць людзі крыл?
Пасля надумаліся ўсе:
— Агонь нам нтушка прынясе!
А птушкі дружна на зямлі у часе тым з людзьмі жылі.
Пайшлі да птушак грамадой з сваёй вялікаю бядой.
I вось гавораць птушкі ім: Далёка так не ііаляцім!
He дапрасіліся ніяк!..
Адзін маленечкі сіняк
ляцець да сонца згоду даў, чаго ніхто і не чакаў.
Вароны ўсе адразу ў крык:
— Ты прыкусіў бы лепш язык!
He даляцець табе да хмар!
Загінеш ты!
Кар-р!
Кар-р!
Шкадуюць птушачкі усе: Маленькі вельмі ты, сусед!
He ашчаслівііп ты людзей, асіраціш сваіх дзяцей...
А сінячок дае адказ:
— Бясспрэчна, я слабей за вас!
Але ж агню няма бліжэй, а ён патрэбен для людзей!
I паляцеў да сонца так адзін маленечкі сіняк.
Ляцеў, ляцеў і прыляцеў, Там заспяваў вясёлы спеў.
Сваім вясёлым спевам тым здзівіў ён сонейка зусім.
Ды як жа ты сюды? Адкуль?
Такіх здарэнняў на вяку
яшчэ ні разу не было!
— Ляту з палескіх я балот! -
I расказаў пра ўсё, як ёсць, маленькі гэты сонцаў госць.
— Нялёгкі людзі маюць лёс. Мяне прасілі, каб прынёс
адну хоць іскрынку для іх з агнёў палаючых гваіх!
— Прыдумаць не магу ніяк, іпто і сказаць табе, сіняк!
Калі агню табе я дам, як занясеш яго людзям?
Пакуль пабачыш ты свой бор, ці сам згарыш, ці твой убор!
— Ляцець памалу буду я.
He спаліць іскрынка твая!
— Ну, спто, сіняк, з табой рабіць?
Агонь, як бачыш, сам гарыць!
3
Ляцеў, ляцеў і прыляцеў ён да сваіх палескіх дрэў.
Ляціць над Прыпяццю-ракой, Палессе бачыць пад сабой.
Яго вітаюць птушкі ўсе: — Сіняк ляціць!
Агонь нясе!
Вітаюць людзі ўсе яго: — Сіняк ляціць!
Нясе агонь!
Пачуўшы спевы, гоман той, сіняк пачаў ляцець стралой.
Агонь узняўся, абхапіў яго ад галавы да крыл.
Увесь убор гарыць на ім, закрыў яго адразу дым.
Але не выпусціў ніяк лучыну з дзюбачкі сіняк:
прынёс агонь, аддаў людзям, застаўся хоць без пер’я сам.
Пазагараліся кастры, ад іскры полымя гарыць.
А сінячок хоць не памёр, сядзіць галюткі ўвесь, без пёр.
Сумуюць птушкі навакол.
Адзін маленькі пасвісцёл
Вазьмі лучынку, прыпалі, Нясі, як зможаш, да зямлі!
Лучынку ўзяў ад сонца ён, заціснуў дзюбкаю цаўё, пасля лучынку прыпаліў і паляцеў з ёй да зямлі...
параду даў такую ўсім: — Па пёрку мы яму дадзім!
Для нас не будзе страты ў тым, а ўбор адновіцца на ім!
Адклад нідзе на лад не йдзе. адразу ж памаглі ў бядзе.
Здаецца, што — адно пяро! А колькі пёр з усіх сяброў!
Дапамагчы быў кожны рад, па пёрку ўсе сабралі шмат.
I аднавіўся зноў убор
на сінячку з сяброўскіх пёр.
У кожнай птушкі колер свой зімой бывае і вясной.
На той — чырвоны, сіні — Ў той, зялёны, жоўты — на другой.
Ён сам калісьці сіні быў, пакуль агонь не абпаліў.
He называлі б людзі так, каб іншы колер меў сіняк!
Цяпер, па памяці старой, застаўся ўсё ж ён з назвай той,
хоць многа колераў на ім, хоць стаў стракаты ён зусім.
Адзін пугач не даў пяра, яшчэ пры гэтым дакараў:
— Яго я лётаць не прасіў!
Узняўся тут страшэнны сквіл.
На грубіянства і дакор аж загудзеў зялёны бор.
Напалі ўсе на пугача.
Хто дзюбай б’е, хто з-за пляча.
Пачаў даводзіць нешта ён, калі ж далі з усіх старон,
схаваўся ціхенька ў карчы, ад злосці керкае, сычыць.
Сядзеў да цёмнай ночы там, бо вінаваты быў ён сам.
Ад той пары яго нідзе не ўбачыш ты у ясны дзень.
Калі у гнёздах птушкі сняць, тады ён можа вылятаць.
Ад той далёкае пары такі парадак у бары.
А сінячку нядрэнна ў ім.
Ён не баіцца нават зім: пагрэцца у зімовы час ляціць у вёску ён да нас.
He страшны тут яму мароз: агонь ад сонца ён прынёс.
Пагрэцца мае права ён!
Такі парадак з даўніх дзён ідзе у нашай старане, і ён ніколі не міне!
ЧЫЕ РУКІ ПРЫГАЖЭЙШЫЯ
1
На беразе ракі індыйскай, Джамны, жылі даўней ярыгожыя тры дамы.
У кожнай муж быў, так сказаць, вяльможа, затым пра хлеб іх клопат не трывожыў.
He мелі клопату і пра уборы, ім не хапала толькі з неба зораў.
3 усмешкай на сваіх цудоўных тварах яны з сябе свае здымалі сары.
Пасля залазілі ў ваду па пояс, а над вадой імклівіў звонкі голас.
Яны сябе лічылі цудам свету, і ўсе былі павінны ведаць гэта.
Ніхто не прымушаў іх турбавацца наконт якой бы ні было там працы.
Паспаўшы ўдосыць і на мяккім ложку, яны і пачыналі дзень патрошку. Спачатку падавалі ім сняданне, пасля былі з суседкамі спатканні.
Яіпчэ пасля — ішлі яны на Джамну, вось гэтыя прыгожыя тры дамы.
Гармідар той нрыгожы і прыемны даходзіў нават і да шахт падземных, дзе людзі голыя крышылі камень сваімі збітымі у кроў рукамі, каб збудаваць цяжкой падземнай працай надземным дамам добрыя палацы...
На беразе ракі індыйскай, Джамны, не сумавалі гэтыя тры дамы.
Пра тое-сёе крыху размаўлялі, а гутаркі і час плылі на хвалях.
Але дайшлі да рук сваіх, урэшце.
Тут згода кончылася, хоць іх рэжце!
— Мае,— адна сказала,— цуда свету,—
і вы павінны ўсе згадзіцца з гэтым!
— Ніякай згоды,— кажа ёй другая,— мае такія рукі, добра знаю! —
Такое самае пачулі і ад трэцяй: — Mae найпрыгажэйшыя на свеце! —
Няма ў іх згоды, бо яны і суддзі: гарачых с.прэчак і вада не студзіць.
Якраз на тое каля іх кульгае бабуля нейкая — галодная, старая.
Яна сказала:
— Трэці дзень не ем я. Гарачыня спустошыла нам
землі...
А можа, хоць скарыначку дасцё вы? —
Бабуліны іх не кранулі словы.
Галодных сыты зразумець не можа, пакуль самога лёс не патрывожыць.
Да гэтых дам, над Джамнаю індыйскай,
Праз гоні двое, ля ракі таксама, жанчына простая сядзела пад кустамі.
Усё жыццё яна працуе ў полі, сваім гарбом сваю стварае долю.
Вятрамі біта і дажджамі мыта, 166
наконт скарынкі не хадзі і блізка.
А ўсё ж ткі трэба скарыстаць старую!
Адна яе пытаннем і частуе:
Дапамажы нам скончыць нашы мукі: ў якой з нас лепшыя красою рукі?
— Чакайце крыху,— кажа ім старая,— прыйду, як толькі ежу адшукаю...—
I пакульгала прэч ад іх з кіёчкам па чыста вымытым вадой пясочку...
яна нічым ад сонца не закрыта.
Ад сонца яснага яна ўся чорна, і лёсу горкаму яна пакорна.
Прыйіпла, каб смагу ўтаймаваць вадою, перадыхнуць хоць крыху над ракою.
3 кійком старая да яе кульгае, сардэчным словам і яе вітае.
— Даруй, дачушка, за маё пытанне: ці засталася крошка ад снядання? —
Сказала у адказ ёй маладзіца: — Сядай, бабуля, ў засень, на травіцы.
Няхай збіраюць крошкі ліхадзеі!
3 табой сняданне папалам падзелім,
каб падужэла ты ў сваёй дарозе, каб весялей было табе, нябозе.—
Паснедалі яны тады абедзве, хоць сонца і стаяла на абедзе.
Старой была вялікая падмога. Падзякавала. Стала зноў на ногі.
Пасля ўзяла яе руку сваёю
і павяла ля Джамны, над ракою.
Прыйшлі да дам. Яны былі ля рэчкі, свае ніяк не наканчалі спрэчкі.
Сказала ім старая, гэным
дамам:
— Цяпер адказ на запытанне дам вам.
На рукі гэтай маладзіцы гляньце: яны і чорныя, яны аж з глянцам.
Яны парэпаны, яны пабіты, яны салёным потам перамыты.
Яны мяне, якую лёс знясіліў, да новага жыцця ўваскрасілі.
Няма на свеце ім красою
роўных, а прыгажэй за вашы —
безумоўна!
Бо хараство усё ідзе ад працы, пабудавала праца і палацы.
Хоць беленькія вашы,
як лілеі,— дабра не твораць і тварыць не ўмелі!
Сказала так і адышла старая. Пайшла ў свой бок і маладзіца тая.
На беразе ракі індыйскай, Джамны, пазналі ўсё ж ткі сорам тыя дамы.
ПРАЎДЗІВЫ
У нас, а можа, і не ў нас, у старадаўні, даўні час
жыў мудры чалавек, які не меў ні сына, ні дачкі.
хлопчык
Было ў яго багацця шмат, ды ён багаццю быў не рад.—
Адзін заўсёды, нібы цень, хоць стане ноч, хоць прыйдзе дзень.
He чутна звонкіх галасоў з яго разложыстых садоў.
He прабяжыць малы ў пакой з гульнёй вясёлаю сваёй.
Самота сумная адна
ад сонца ўсходу да цямна...
Аднойчы скрозь, з канца ў канец, прайшла вядомка, што мудрэц
узяць надумаў у сыны хлапца з тутэйшай стараны.
А ў тым краі было ў людзей па пяць, па шэсць і больш дзяцей.
Вядомка ўзварушыла ўсіх: бацькоў старых, дзяцей малых.
Як ні кажы, прываба ёсць зайсці ў такую прыгажосць!
Няблага будзе для хлапца прайсці навукі ў мудраца.
У дзень, прызначаны старым, дзве сотні сталі перад ім.
Адзін другога прыгажэй, для сэрца шчырага мілей.
Звіняць вясёла галасы.
Палац змяніўся ад красы.
Прыййюў мудрэц. Зірнуў на іх. Пасля сказаў, як гоман сціх.
— Вітаю ўсіх сардэчна ». Падзяка вам усім мая
за тое, што на заклік мой нрыйшлі такою грамадой.
Каб не накрыўдзіць вас нічым, даю адзін іспыт усі.м.
Усім па зёрнетку даю.
Іх пасадзіце вы ў зямлю
і даглядайце, каб праз час па кветцы вырасла у вас.
Пасля прыходзьце зноў усе. Вазон хто лепшы прынясе, вазьму за сына я таго, за бацьку буду для яго,—
Усе па зернетку ўзялі, пайшлі саджаць іх у зямлі.
Праз час, іірызначанай яарой, ідуць вясёлай грамадой да мудраца хлапцы усе, і кожны свой вазон нясе.
Здаецца, што дзівосны сад занрыў бязмежны далягляд.
Якія кветкі, цуд які узгадавалі хлапчукі!
I толькі ў аднаго — зямля, а ў ёй ні кветак, ні былля...
Мудрэц спыніўся перад ім: — А што з вазончыкам тваім?!
Зямля ў ім ёсць. А кветкі дзе?! Чаму не так, як у людзей? —
Здатанаваўся і панік маленькі гэны працаўнік.
Пасля сказаў ён у адказ: — Насенне, што я ўзяў ад вас, я пасадзіў у свой вазон і паліваў не мала дзён.
Пушыў зямельку іпмат разоў, ды ўсё няма з яго расткоў...—
Сказаў тады хлапцу мудрэц: Ты, любы хлопча, маладзец!
Насенне — дрэннае было. Ўзысці — ніколі б не магло.
Твае сябры схлусілі мне: ўзраслі іх кветкі на мане,— сваё насенне кожны ўзяў замест таго, што я даваў...
Праўдзівы хлопчык — ты адзін.
Пры мне і будзеш жыць,
як сын...
За сына ўзяў яго мудрэц.
На тым і казцы ўсёй канец.
МІХАСЬ ЛЫНЬКОЎ
Міхась Ціханавіч Лынькоў нарадзіўся 30 лістапада 1899 г. у вёсцы Зазыбы Віцебскага павета (цяпер Лёзненскі раён Віцебскай вобласці). Вучыўся ў Рагачоўскім двухкласным вучылішчы, затым у Рагачоўскай настаўніцкай семінарыі (1913 1917), пасля заканчэння якой працаваў настаўнікам у Ліпініцкай пачатковай школе (цяпер Буда-Кашалёўскі раён). На працягу 1919—1922 гг. служыў у Чырвонай Арміі, удзельнічаў у паходзе супраць белапольскіх акупантаў і ў разгроме банд Булак-Валаховіча.
ІІасля дэмабілізацыі працаваў настаўнікам у Свержанскай школе Рагачоўскага раёна. 3 мая 1925 г,— сакратар рэдакцыі бабруйскай акруговай газеты «Камуніст», а з 1927 г.— яе галоўны рэдактар. Тут пачаў друкаваць свае першыя вершы. фельетоны. нарысы, апавяданпі. Быў членам літаратурнай арганізацыі «Маладняк».
3 1930 па 1932 г. М. Лынькоў працаваў у Дзяржаўным выдавецтве БССР, затым быў рэдактарам часопіса «Полымя рэвалюцыі» (1933—1941), старшынёй праўлення Саюза пісьменнікаў БССІ’ (1938—1948). У 1939 г. пісьменнік удзельнічаў у вызваленчым паходзе Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь. У перыяд Вялікай Айчыннай вайны рэдагаваў франтавую газету «За Савецкую Беларусь». Пасля вайны працаваў у Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР, быў яе членам-карэсііандэнтам (з 1936 г.), а потым — акадэмікам (з 1953 г.).
ІІершы зборнік М. Лынькова «Апавяданні» выйшаў у 1927 г. Затым выходзяць з друку зборнікі апавяданняў «Гой» (1929), «Андрзй Лятун» (1930), «Саўка агіцірнік» (1933), «На вялікай хвалі» (1934), «Баян» (1935), «Суетрэчы» (1940), аповесць «Апошні зверыядавец» (1930), раман «На чырвоных лядах» (1934).
У 1958 г. выходзіць яго чатырохтомны раман-эпапея «Векапомныя дні», за які пісьменніку была прысуджана Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа (1968).
М. Лынькоў нанісаў цікавыя арыгінальныя гворы для дзяцей, якія з’явіліся значным укладам у развіццё беларускай дзіцячай літаратуры. Гэта апавяданне «Яііка-парашутыст» (1935), аяовесць-казка «Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў» (1935). Падзеям грамадзянскай вайны іірысвечана аповесць «Міколкапаравоз» (1936, экранізавана ў 1957 г. кінастудыяй «Беларусьфільм»). ІІІмат якія апавяданні са зборнікаў «Сустрэчы» і «Астап» сталі любімымі творамі дзяцей («Пра хлопчыка Яську», «Ядвісін дуб», «Васількі»),
За вялікія заслугі ў развіцці савецкай літаратуры яму было прысвоена ганаровае званне народнага нісьменніка БССР (1962).
ІІамёр М. Лынькоў 21 верасня 1975 г.
МІКОЛКА-ПАРАВОЗ
( Урыўкі)
ХАТА НА КАЛЁСАХ
Вы не бачылі Міколкавай хаты?
Яна вунь у самым тупіку, дзе канчаюцца станцыённыя лініі, дзе безліч стрэлак, дзе стаяць недалёка прыгожыя семафоры, дзе ў бязмежныя прасторы працягнуліся, пабеглі бліскучыя рэйкі.
Па рэйках тых бягуць цягнікі. Бягуць і днём і ноччу. I шэраю раніцой. Калі яшчэ сонца не ўсходзіць. Калі япічэ Міколка спіць. Калі
спяць усе звычайныя людзі, якія ноччу не ў машыністах, не ў кандуктарах, не ў рабочых дэно, не ў абходчыках пуцявых. А цягнікі бягуць. Зімой і летам, увосень і ўвесну. 1 чым халадней, тым гучней гудуць паравозы, углядаючыся сваімі пукатымі бліскучымі вачыма ў далёкія агеньчыкі семафораў. Агеньчыкі белыя, зялёныя. чырвоныя. I кожны паравоз крычыць па-свойму. Адзін так гудзіць, што шыбы трасуцца ў вокнах. У другога хрыпаты голас, нібы прастудзіўся паравоз, бегаючы ў зольных туманах і завеях. А трэці — якая-небудзь кукушка — не гудзіць, а проста пасвіствае галаском такім тонкім, пранізлівым. I па голасу пазнае Міколка кожны паравоз, ці то таварны, ці то пасажырскі. I часам ноччу, пачуўшы голас далёкага паравоза, Міколка будзіць матку:
- Уставай, мама, самавар стаў, бацька едзе з пасажырскім. Яго паравоз гудзіць.
Сам ты паравоз! дражніць матка Міколку.— Вось спаць не даеш толькі, пасажырскі яіпчэ далёка...
Але матка ўставала, ставіла самавар, раздзьмухваючы яго старой халяўкай ад ботаў. Міколка прыслухоўваўся, як прабягаў з шумам і грукатам, пастукваючы па стрэлках, цягнік, як заціпіаў ён хаду, a потым і зусім станавіўся на станцыі. Тут зменьваліся паравозы, зменьваліся і машыністы. I заўсёды акуратна, нраз якія-небудзь хвілін дзесяць, дахаты з’яўляецца Міколкаў бацька.
А ты прачнуўся ўжо, кур’ерскі? — гаварыў ён да Міколкі і заўсёды намерваўся ўхапіць яіо за нос сваёй чорнай прамазучанай рукой. Міколка хаваўся пад коўдру і, паказваючы адтуль толькі кончык носа, пачынаў чохкаць. як сапраўдны паравоз.
— Чшы... чшы... чіпы... чшы-чшы-чшы...
1 важна гаварыў потым да бацькі:
— Ara! He можаш мяне ўзяць... Забуксаваў!..
«Забуксаваў» гэта значыць, што бацька далей не пасунецца ні на крок, ніяк не ўхапіць яму цяпер за Міколкаў hoc. He будзе ж ён бруднымі рукамі за коўдру брацца, павінен ён намыцца як след. I калі бацька зоймецца з умывальнікам, Міколка таропка злазіць з ложка і бяжыць да бацькавай дарожнай скрынкі. Ён спрабуе яе на вагу, а ці ёсць што ў ёй, ці варта ля яе турбавацца.
- Іірывёз, татка, што-небудзь? — грозна пытае ён бацьку.
А піто будзе, калі не прывёз? — перапытвае бацька, смяецца.
ІІІто ж будзе? Нічога не будзе...— гатоў пакрыўдзіцца Міколка.
А бацька адчыняе скрынку, дастае шчарбаты чайнік, загорнутую ў паперыну шклянку, кавалкі «зайцавага» хлеба — так заве ён дарожныя недаедкі. Дужа ж смачныя гэтыя недаедкі. He сказаць, каб вялікія ласункі былі з чорствага хлеба, але еў яго Міколка з вялікаіі ахвотай, толькі пугаўка-нос пабліскваў ад вялікага задавалення. Есць, і здаецца яму, нібы ён таксама памочнік машыніста, як бацька. Хлеб пахне троху вугалем і аддае крыху ад яго і мазутным пахам. Адным словам, не звычайны хлеб, а хлеб, які праехаў на паравозе сотні вёрстаў, падсупіыўся, паабіваўся ў скрынцы, прапах. I не дзіва, што як змеле Міколка гарбушку, дык адразу і пайшоў:
— Чшы... чшы... чшы... Чшы... чшы... чшы...
Паімчаў паравоз!
Аж падлога дрыжыць ад Міколкавага бегу. Бяда толькі, што не разбяжышся як след: і цесна, і маці ўшчувае:
— Кіпь ты дурыкамі займацца — узняўся ні свет ні зара. ’Шчэ брата разбудзіш...
Лкрамя «зайцавага» хлеба, у бацькавай скрынцы бывае шмат якіх цікавых рэчаў. He бывае ніводнага разу, каб бацька вярнуўся з пуці з пустой скрынкай. Заўсёды ў скрынцы знаходзяцца новыя цацкі. To незвычайную гайку медную прывязе бацька, то фарфоравы ізалятар, то трубку якую бліскучую, a то проста каменьчыкаў розных, каляровых. Часам прывязе звычайны кавалак каменнага вугалю, падае Міколку:
— Вось табе новая цацка!
Міколка гатоў і ў крыўду ўкінуцца: знайпюў бацька цацку! Ды іх, гэтакіх цацак, вунь цэлыя горы каля дэпо!
— А ты прыгледзься вось лепш, тады не будзеш і носа задзіраць...
I сапраўды цікавы камень. На адным баку малюнак, нібы выразаў нехта цэлую галінку, і сцяблінкі тут, і дробнае лісцейка разышлося веерам.
— Хто маляваў? — пытае Міколка.
— Ніхго... Сама маці-прырода...
— А ты не абманьвай... Яшчэ памочнікам называецца, жарты строіць...— ушчувае Міколка бацьку.
Тады расказвае бацька розныя цікавыя гісторыі пра гэты самы камень. Нібы быў ён тысячы год назад не каменем, а самым звычайным дрэвам, высокім, прыгожым, з гаманлівым лісцем зялёным. I вось найшла навальніца, паваліліся дрэвы, усю зямлю ўслалі векавыя гіганты. Іх засыпала зямлёй, зацягнула балотнаю тванню. Ляжаць дрэвы падзямлёй, ляжаць — не гніюць. Год ляжаць, дзесяткі ляжаць, ляжаць сотні і тысячы гадоў. Ляжаць, накуль не скамянеюць. I лісцейка як адціснулася тысячы год назад, так і захавала свой малюнак у акамянелым дрэве. А часам трапляецца адбітак-адпячатак тагачасныхказюрак, жывёлінак. Вось якая гісторыя гэтага малюнка...
Слухае Міколка. Сапраўды ж цікава. Бацька яшчэ раскажа і пра нафту, якую таксама паляць на ііаравозе. Бацька раскажа і пра мазуту, дзе і як яе здабываюць. Ён раскажа і пра паравоз, і пра чыгунныя рэйкі, і пра розныя сігналы. Багата чаго ведае ён. I нездарма здзіўляецца заўсёды Міколка і кажа ў розду.ме:
— Разумны ты, бацька!
Праўда, з гэтым не зусім каб пагаджалася матка. Тая трымаецца трохі інакшых думак пра бацьку, і пра гэтыя свае думкі кажа часам уголас, ды ў які яшчэ голас. Хоць вушы тады затыкай:
— 1 калі ты ўжо сур’ёзным чалавекам станеш? Другія ж, глядзі, у старшыя машыністы ўжо выбіліся... Другія, глядзі, на ўласныя хаткі з садамі ўзбіліся... А ты век тут карпей ды гібей у гэтым дзіравым вагоне... Галава непуцёвая...
На гэта бацька звычайна нічога не адказваў, маўчаў. Альбо важна пытаўся: «Што скажапі яшчэ цікавага?» Альбо запяваў капарэечку.
Канарэй, канарэй-пташачка, Канарээ-е-чка жалабна пяець.
Ну што ты з яго возьмеіп тады, з гэтай канарэечкай? Пабурчыць, пабурчыць маці ды сціхамірыцца.
А вагон санраўды дзіравы. Вагон — хата Міколкава. Стары парахнявы вагон, з пашчапанымі коламі, са збітымі буферамі. З’ездзіўся вагон, пастарэў. Паставілі яго ў тупік пад жыллё. I колькі вунь гэтых вагонаў, цэлы пасёлак — жывуць у іх дэпоўцы: токары, слесары, машыністы з качагарамі. I цеснавата ў вагоне. Палову займае бацькаў ложак. Пасярэдзіне складзена невялікая цагляная печка. На другой палове месцяцца дзіцячыя тапчаны, тут жа спіць Міколкаў старэйпіы брат, які ўжо сам зарабляе, ходзіць у змазчыках. Тут жа спіць дзед Астап. Тут жа невялічкі стол, за якім палуднуюць, вячэраюць, на якім маці бялізну качае. Цесна ўсё ж.
Адно што добра: выскачыйі з вагона і тут табе воля-волыіая. Бяжы куды хочаш: ці пад дэпо, ці на пуці, ці на недалёкае балота з лесам. Знадворку і вагон прыгожы. Яшчэ не сцёрлася назусім чырвоная фарба. 3 левага боку намаляваны чорным на беламу двухгаловы арол з царскай каронай. Пад арлом надпіс: «40 человек, 8 лошадей».
Дзе ж тыя коні? — пытае бацьку Міколка, калі старэйшы брат чытае часам уголас гэты надпіс.
Л мы з табой чым не коні? — пасмейваецца бацька.
— Л чаму ў арла дзве галавы?
Таму што адной не хапае, дзіравая... Та.му, бачыш, і каронай накрытая...
Дужа там разбіраўся ў тых царскіх каронах Міколка! Куды цікавей былі яму розныя цацкі: гайкі, каменьчыкі, шасцяронкі чыгунныя, розныя блішчастыя гузікі, якія знаходзіў часамі на пуцях. Ды яйічэ безліч розных малюнкаў, аж паўсцяны вагона было вылеплена імі. Кожны дзень папаўняў Міколка сваю калекцыю, ці, як называў бацька, карцінную галерэю. Шукаць доўга новыя малюнкі не прыходзілася. Даволі прайсціся раз>у дзень па чыгунцы — вярсты дзве туды ды назад — вось і поўныя кіпіэні здабытку. Вагата чаго застаецца на пуцях ад пасажырскіх цягнікоў — тут і паперкі ад цукерак, напяросныя карабкі, часам цэлыя кніжкі, газетныя лісты, цікавыя малюнкі на розных бутзльках.
Смачна ядуць, чэрці! — думаў часам Міколка, збіраючы сваю калекцыю. Пад чарцямі ён разумеў усіх тых, што ехалі ў пасажырскіх цягніках, асабліва ў вагонах першага і другога класа. Гэтыя вагоны ён вызначаў па іх колеру. Звычайны вагон бура-зялёнага, праныленага колеру, а другі і першы клас — цёмна-сіняга, блакітнага, а часам жоўтага.
Паны...— у дадатак да чарцей называў ён пасажыраў гэтых вагонаў. 1 сапраўды, ездзілі ў іх багата апранутыя людзі, прыгожыя ўборы былі на дзецях, якія паказваліся ў вокнах.
Самі цукеркі жаруць, салодкую гарэлку п’юць, а мне толькі пустыя паперкі ды пустыя бутэлькі... Вось бы ўзяў бацька ды звярнуў цягнік пад адкос, няхай бы тады гэтыя паняняты пехатой прайшліся...— так думаў часам Міколка, не на жарты сярдуючы на гэтых
людзей, якія, відаць, не разумелі смаку ў «зайцавым» хлебе і жылі на ўсім гатовым. 1 дзеці іх у прыгожых шапках з залатымі літарамі. Знайпюў раз на пуцях Міколка такую шапку, дахаты прынёс, на.галаву прымераў. Паглядзеў на шапку бацька ды кажа:
— Дурань ты, Міколка! Хіба ў гэтай шапцы нам ды нры мазутнай справе?.. He да твару, браце, нам такая шапка... У такіх шанках, браце, ходзяць толькі буржуйскія дзеці...
— А хто такія буржуі?
— Буржуі? — задумаўся бацька.— Гэта, бачыш, такія людзі, якія нічога не робяць і смачна ядуць... Такія, браце, пузатыя людзі, на чужым карку жывуць... на маім вось, на тваім...
Памацаў Міколка свой карак, здзівіўся.
— Няхай жа паспрабуе сесці каторы, я яго гайкай па ілбе.
— Дзіва што, гайкай...— пасмяяўся бацька.
Але думка пра буржуяў не пакідала Міколку. Часта ён чуў пра буржуяў у гутарках бацькі з другімі суседзямі, рабочымі. Буржуямі часамі лаяўся і старэйшы Міколкаў брат — змазчык. I ў хуткім часе адбылася сустрэча Міколкі з буржуем. Можа і пе з сапраўдным буржуем, але ж вельмі да яго падобным. Зайшоў аднаго разу да іх нейкі начальнік дэпо. I такі ж тоўсты-тоўсты, а па пузе блішчастыя гузікі, залатыя, няйпачай. Зайшоў ён у вагон, абыпіоў кожны куток, усё поркаў нешта сваім бліскучым кіёчкам, поркаў, носам вадзіў з боку ў бок ды моршчыўся, як той грыб-смарчок, што расце пад штабелямі старых шпал. На матку накінуўся.
— Псуеце вы мне тут ііамяшканне, зусім не даглядаеце за падлогай... Смецце каля вагона... Выганю ў дваццаць чатыры гадзіны...
1 зусім узлаваўся, аж пляміны белыя заскакалі на тлустым твары, ды кіёчкам сваім як дзеўбане ў сценку, у самую галерэю карцінную Міколкаву.
— Гэта што? Сцены паскудзіць? Казённае ііамяшканне псаваць? Ці мала смецця ўсюды, дык яны яіпчэ на сцены вешаць... А ну, венік сюды, паздзіраць усё, памыць, паскрэбсці...
А сам палкай поркае, здзірае Міколкавы малюнкі. I калі дабраўся да прыгожай крышкі з папяроснага карабка,— быў то малюнак дзяўчынкі на срэбнай ііаперы,— не сцярпеў тут Міколка, да начальніка кінуўся.
— Ты хто? Ты сабіраў мне карцінкі, каб іх здзіраць?
Той зірнуў скоса на Міколку, паморшчыўся. А Міколка наступае:
— Буржуй ты.
Начальнік аж абамлеў, маці перапалохалася.
— Пузан ты! Ходзіць, як бочка ў штанах... Бач, раз’еўся на маім карку... Вон!
Начальнік, доўга не думаючы, даў ходу. Маці за ім.
— Даруйце. Дзіця зусім не разумее... Вярзе, не разабраўшы іпто...
А той не слухае, далей шпарыць. Толькі і кінуў:
— Хамы вы! Самі хамы і дзяцей робіце хамамі...
Дасталася добрая прачуханка Міколку ад маткі. Але бацька, пры ехаўшы з работы і даведаўшыся аб «буржуі», толькі пасмейваўся.
Так іх, Міколка, так. Калі дах вось прагніў, перакрыць трэба,
дык іх яямашака... А да цацак дзіцячых чапіцца надумаўся... Крый іх, Міколка, і ў хвост, і ў грыву...
Так жыў і гадаваўся Міколка-паравоз. Ен і сам добра не ведаў, чаму празваліяго наравозам. Магчыма за тое, што вельмі ж упадабаў ён наравозы, асабліва ж пасажырскія. Стаіць такі прыгажун ля дэпо, калёсы высокія, чырвоныя, не раўнуючы, як ногі ў бусла балотнага. Альбо выязджае такі прыгажун з дзію і так важна парай пыхкае:
Пых... пых... пых...
Ну як тут уцерпець Міколку ды не падсесці ззаду на тэндэрную падножку ды не праехацца да паваротнага круга. Праўда, сцэпшчыкі лаюцца часам:
— Злазь, жаба, a то падмажапі калёсы!
Дзе ты там злезеш!
Цікава і ля паваротнага круга. Паравоз вялікі-вялікі, а на кругу стаіць, як дзіцё, не паварухнецца. I адзіп рабочы, усяго толькі адзін, паварочвае гэты самы круг з паравозам. Канешне, Міколка не нраміне, каб не дапамагчы тут рабочаму. Стане поплеч, націсне рукамі на дышла круга, і здаецца Міколку, што пад яго рукой наварочваецца шпарчэй круг гэткая агра.мадзіна, і на ёй паравоз вялікі, стаіць і пыхкае. Вось павернуты круг, Міколка зноў на надножку, і паравоз зноў жывы. Загудзіць, заляскоча і так паімчыцца, інто толькі пыл курыць ззаду аж да самых стрэлак, адтуль паравоз ідзе назад, на станцыю, над пасажырскі ноезд. На станцыі трэба пільнавацца, каб не трапіць на вока жандару. Той не любіць дзяцей. Толькі заўважыць і бяжыць услед, памахваючы шабляй-селядцом. 3 надножак зганяе.
Ведаў бацька пра Міколкавы іірактыкаванні на падножках, ушчуваў колькі разоў, але нічога не дапамагала.
Ты памочнік машыніста? — пытаў Міколка ў такіх выпадках бацьку.
— Ну, а што?
— Вот табе і што. На паравозах ездзіпі?
— Езджу. А ніто з таго?
— А нічога... Павінен і я ездзіць...
Што ты тут скажаш Міколку? Нічога. I, выязджаючы ў чарговую паездку на пуць, бацька толькі прасіў усіх знаёмых сцэпшчыкаў і стрэлачнікаў на станцыі:
Вы, браткі, пільнуйце хаця, каб не трапіў мой басурман на рэйкі...
Дзе ты яго ўпільнуеш. блыху? На жывое будзе жывы, нідзе дзенецца--
— Ды яно ж так...
Так гадаваўся Міколка на рэйках.
МІКОЛКАЎ БРАНЯІЮЕЗД
Здалёкай Нямеччыны прыходзілі цьмяныя чуткі аб надыходзячай там рэвалюцыі. Урэшце прыйшлі чуткі, іпто гэтая рэвалюцыя адбылася. Але генералы, відаць, хавалі гэтыя чуткі ад салдат, жорстка Ka-
ралі іх за малейшыя ўчынкі, расстрэльвалі за адно толькі слова аб волі, аб рэвалюцыі. I ўжо сцягваючы ад савецкіх граніц свае сілы, яны не пакідалі старых намераў: як мага спустошыць краіну, зруйнаваць яе, абяссіліць.
Велізарныя заііасы хлеба былі звалены на станцыі, чакалі вагонаў. Стаяла некалькі дзесяткаў цягнікоў з хлебам, з жывёлай, з розным іншым дабром, награбленым па гарадах і вёсках. He хапала паравозаў. А тыя, якія былі, псаваліся рабочымі. Немцы шалелі, наладжвалі зверскія кары.
— He даць вывозіць хлеб! — пастанавіў падпольны бальшавіцкі камітэт.
Ад рабочых была выбрана спецыяльная дэлегацыя з трох чалавек. У яе ўваходзіў і Міколкаў брат, змазчык Павел. Дэлегацыя наведала нямецкі штаб, перадала патрабаванні рабочых да нямецкай арміі: мірна пакінуць горад і ехаць у Нямеччыну... Рабочыя згодны даць цягнікі пад эшалоны... Пад хлеб, пад награбленае дабро рабочыя вагонаў не дадуць... Пад гэтыя цягнікі ніводзін паравоз не выйдзе з дэпо...
Такія былі мірныя патрабаванні рабочых.
Сівы, падцягнуты генерал моўчкі выслухаў гэтыя патрабаванні. Ён доўга маўчаў, калі дэлегацыя кончыла гаварыць. I цяжка было даведацца на сухім паголеным твары, аб чым думае гэты генерал, увешаны ордэнамі, звёздамі, рознымі шнуркамі і шнурочкамі. 1 толькі праз хвіліну важна падняўся ён з крэсла, важна падышоў да дэлегацыі, стаў бокам да старэйшага з дэлегацыі, да старога машыніста Арлова. Працадзіў праз зубы:
— Як вядома вам, я генерал арміі яго вялікасці імператара Вільгельма... Я прадстаўнік самай культурнай, самай перадавой у свеце нацыі... Вам павінна быць вядома, што з дзікунамі мы не размаўляем... Для дзікуноў у нас штык, кулямёты, вінтоўкі. Можаце дзякаваць мяне, што я не расстраляў вас за абразу нямецкай арміі такімі ганебнымі, такімі дзікімі, такімі нечуванымі яшчэ ў гісторыі патрабаваннямі... Можаце выбірацца вон!
Відаць было, як генерал ледзь-ледзь стрымліваў гнеў. Суха паблісквалі яго шэрыя вочы, шчацініліся сівыя бровы.
Дэлегацыя не пайшла. Загаварыў стары машыніст:
— Выгнаць вон — гэта справа няцяжкая... Але ж гэта не вырашае справы... А мы, пане генерал, іірыйшлі не ў жарты з вамі гуляць і не аб дзікунстве спрачацца, дзе яно і ў каго... Аб гэтым пагаворым пасля. Мы яшчэ раз пытаем вас: згодны вы прыняць нашы ўмовы ці не... Калі не згодны, тады наракайце самі на сябе...
Што адбылося тут — цяжка апісаць. Куды дзеўся вонкавы сііакой генерала, яго славутая вытрыманасць. Ён зверам кінуўся на старога машыніста і люта ўдарыў яго па твары. Стрымаўся стары машыніст. Але не сцярпеў Міколкаў брат, малады змазчык Навел. Як стаяў поплеч з генералам, так і ўссеў на яго і біў, біў, забыўшыся на ўсё на свеце. Падскочылі ад’ютанты, сілком адцягнулі яго ад генерала. Паўла выцягнулі на іптабны двор і тут доўга катавалі яго, пакуль ён не страціў прытомнасць. Усю рабочую дэлегацыю адвялі ў турму.
Л Паўла загадалі судзіць ваенна-палявым судом за знявагу нямецкага генсрала.
Суровая вестка аб лёсе рабочай дэлегацыі маланкай абляцела ўвесь горад, дэпо, станцыю. I праз якія дзесяць хвілін трывожна гудзелі гудкі над дэпо, над фабрыкамі, над наравозамі. ІІаравозы выпускалі пару, тушылі топкі. Разыходзіліся з дэпо рабочыя, заварушыліся рабочыя баявыя дружыны. I калі вечарам намагаліся немцы штыкамі загнаць машыніста на паравоз і пусцілі ў ход зброю, каб рушыць першы цягнік, з дэпо, з-за вадакачкі начуліся дружныя стрэлы. To рабочыя абстрэльвалі немцаў, якія рыхтавалі цягнік. На станцыю падышоў моцны нямецкі атрад. Ён адцясніў крыху рабочых, паспрабаваў адправіць цягнік. Але перадсамым носам паравоза ўзарваліся выхадныя стрэлкі, паравоз зарыў носам зямлю, зашыпеў, абяссілены, загарадзіў чыгуначны шлях. Пачалася моцная перастрэлка. Немцы абстрэльвалі дэпо, кулямётным агнём прайшліся па рабочым пасёлку. He здаваліся рабочыя, хоць і падаліся назад. Адступаючы, падпалілі нямецкія вайсковыя склады ля станцыі. Гарэлі і рваліся патроны, снарады, моцныя выбухі патрасалі паветра. Нават немцы прымушаны былі крыху адступіць ад станцыі, далей ад страшэнных выбухаў, нажару.
Раніцою падаспелі да рабочых партызанскія атрады Сёмкі-матроса. 3 гікам, са свістам імчалі наўскач смелыя коннікі, адрэзалі на ляту нямецкую батарэю і ўраз павярнулі гарматьі на немцаў, на пітаб. Немцы спешна адступалі ад станцыі, падаваліся ў горад, акопваліся на ўскраінах.
ІІачаўся зацяглы бой. Ён ішоў то заціхаючы, то зноў узрастаючы гарачымі перастукамі кулямётаў, залпамі карабінаў, цяжкімі выбухамі гармат. Цяжка даводзілася партызанам. Прызвычаеным да боек у лясах, у засадах, ім нязручна было весці бой з пахаваўшьгміся ў акопах немцамі, з буйнымі нямецкімі атрадамі, узброенымі бамбамётамі і гарматамі. Але і гэта не магло стрымаць іх, і групы коннікаўпартызан рабілі адчайныя налёты на нямецкія акопы і кулямёты. He вытрымлівалі немцы, вельмі баяліся партызанскай шаблі, і то тут, то там рабілі яны перабежкі, адыходзячы далей ад штаба.
У смелым яалёце на немцаў загінуў Сёмка-матрос. Пагарачыўся ён крыху. Захапіўшы нямецкі кулямёт, кінуўся ён за ўцякаўшым афіцэрам, высока ўзнёсшы вострае джала шаблі. I вось-вось ужо апусціцца гэтае джала на бліскучы лак імператарскай каскі. Аж прыціх Міколка, назіраючы за паядынкам. Перастаў з кулямёта страляць, каб не параніць сваіх. Уздыбіўся Сёмкаў конь, вось-вось пераскочыць цераз афіцэра... I глуха войкнуў Міколка. Бачыў ён: абярнуўся на бягу афіцэр, стрэліў ва ўпор... Скочыў конь ашалелы. Нахіліўся Сёмка, апусціў галаву на пахучую конскую грыву, рукі апалі, і ўвесь ён стаў хіліцца набок, усё ніжэй і ніжэй... Бачыў Міколка, як узнесеная Сёмкава шабля ўпала ўніз на зямлю і ціха дзвынкнула, загойдалася, устроміўшыся астрыём у жоўты пясок. На гэты ж пясок упаў Сёмка-матрос, камандзір партызанскіх атрадаў, слаўны ваяка і бальшавік...
Прайшоўся далоняю па спацеламу твару Міколка і націснуў на
спуск кулямёта. Здрыганулася, загула зямля перад ім. Грымеў кулямёт. To Міколка спраўляў памінкі па старэйшаму таварышу, па любімаму партызану, прыяцелю. He стала афіцэра. Але не ўстаць з зямлі і Сёмку-матросу, і далёка-далёка адкацілася заныленая яго бесказырка, што бачыла свету багата, бачыла сіняе мора, бачыла вольныя караблі, неразлучнай была з чалавекам, які жыццё любіў і ведаў цану чалавечай нянавісці і любві.
Так загінуў Сёмка-матрос.
Камандаваць боем стаў дзед Астап. I дрэнна б іірыйшлося немцам, ужо генерал гатовы быў ісці на перамаўленні з рабочымі, як адбыліся падзеі, адразу пагоршыўшыя для рабочых і партызан вынікі бою. Дзед Астап пачуў свісткі паравозаў. 1, угледзеўшыся на захад, збялеў дзед, рукой безнадзейна махнуў.
Дрэнна, братцы! — сказаў ён,— Памыліліся мы крыху... Трэба было з захаду чыгунку ўзарваць... Немцам ідуць падмацаванні, вунь іхнія эшалоны.
Павярнулі гарматы на эшалоны. Але было позна. Немцы акружылі горад, абыходзілі станцыю. Трэба было адстунаць. Немцы пачалі насядаць з бакоў, захапілі ўжо некалькі дзесяткаў чалавек у ііалон.
Тады падышоў да Міколкі дзед, загадаў:
3 кулямётамі мы самі ўправімся... Пакуль будуць патроны, немцам не здамося... А ты, пакуль не позна, бяжы за станцыю... Там, у тупіцу, на паравозных могілках схаваны намі пасажырскі паравоз. Ён стаіць пад парай... Дык гані на ім да чырвояых... Вёрст пяцьдзесят да іх будзе, яны павінны наступаць сёння на суседнюю станцыю... Іірасі дапамогі... He дамо немцам награбленага дабра...
Як ветрам падхонлены, імчаў Міколка. Вось і тупікі. Вось і паравозныя могілкі. Стаяць на іх старыя, паіржавелыя паравозы. Насажырскія, таварныя, манеўровыя, «кукушкі». А вось і жывы паравоз. Прытаіўся, схаваўся за паравозным ламаччам. Аж дрыжыць, так чакае дарогі прыгажун пасажырскі. Паравозная каманда ў парадку. У кожнага карабіны.
Уздыхнуў паравоз парай і без гудкоў, без свісткоў выбраўся па галоўны нуць. Нрастора перад ім, разгон бязмежны. Аж колы сакочуць, не ўгледзіш за дышлам, за размашыстым вобадам. He ідзе, а ляціць паравоз, і толькі мільгаюць паабапал пераезды, слупы, паласатыя вёрсты. Нахіляюцца бярозы, і іх шэпт кучаравы зліваецца з гарачым дыханнем машыны.
А паравоз імчыць. Толькі і чуваць: ча-ча-ча-ча... ча-ча-ча...
Аж калышацца тэндэр, гойдаецца з боку ў бок, ды ўзвіваюцца клубы пылу ззаду — нічога не відаць там у дыме, у пыле.
Вось і суседняя станцыя. Тут могуць быць яшчэ немцы.
— Каб жа не затрымалі! — адна ва ўсіх думка.
Трывожна загудзеў паравоз і, не збаўляючы ходу, імчаў на закрыты семафор. Замітусіліся рабочыя там. Бачылі, здарылася нешта дужа важнае. Перакінулі стрэлкі на галоўны пуць, і паравоз маланкай прамільгнуў праз станцыю. Нямецкі патруль, выскачыўшы на перон, паслаў наўздагон некалькі стрэлаў. Але дзе ты вецер дагоніш!
Праз якое паўгадзіны былі на жаданай ставцыі. Паравоз стаў,
як укопаны, ля браяяпоезда. Бачыў Міколка, што гэта наш браняпоезд. Шырокі чырвоны сцяг калыхаўся над закутым у браню паравозам.
— Хутчэй да начальніка поезда! — кінуў Міколка падаспеўшым чырвонаармейцам. Вось ён і ў начальніка, у маладога камандзіра. Той слухае яго ўважліва.
Адразу ж давайце нам дапамогу... Неадкладна, вось зараз жа...
— Добра! — заўважыў начальнік і загадаў падрыхтаваць да адпраўкі поезд ды, акрамя таго, быць напагатове запасному эшалону.— А цяпер можаш спакойна расказаць мне аб усім. I колькі немцаў... I ці ёсць гарматы ў іх... Ці цэлая пуць...
Аб усім расказаў Міколка — і аб немцах, і аб рабочай дэлегацыі, і аб сваім партызанстве...
- Ну, дык ты, выходзіць, не звычайны хлапчына, а слаўны герой!
Некалі было Міколку пра сваё геро.йства расказваць, ды і не любіў ён пахваляцца гэтымі справамі. Камандзіра прыспешваў.
— А ў нас ужо ўсё гатова... Садзіся вось да нас у вагон, ііаедзем...— сказаў яму камапдзір.
- He... мпе ўжо дазвольце на ваш паравоз... Я з машыністам паеду!
— Ну, што ж, бяжы на паравоз, калі ахвота!
Пабег Міколка да паравоза, але дзе ты ўзбярэшся на яго, закутага ў браню. Пастукаў Міколка, загадаў:
— Адчыняйце! Загадана камандзірам ехаць з вамі!
Наволі адсунуліся сталёвыя дзверы. Зірнуў Міколка, і слёзы ўмомант твар укрылі: не ад страху, не ад перапалоху, ад вялікай радасці былі Міколкавы слёзы. Перад Міколкам стаяў яго бацька. Ен быў за машыніста на браняпоездзе. Падскочыў Міколка, павіс у бацькі на шыі, прынік шчакой да калючай шчаціны яго барады. Бацька націснуў адной рукой на паравозны рычаг, другой лаіпчыў сына, гладзіў яго, цалаваў валасы, шурпатую абветраную шчаку.
Як жа гэта так, партызан мой малы? Як жа гэта так здарылася, што вас немцы ў крыўду бяруць! Ну, расказвай! — гаварыў бацька і пільным вокам углядаўся наперад, куды імчаў цяпер браняпоезд. Глуха гудзелі і перазваньвалі металам гарматныя вежы, бранявыя бакі вагонаў ашчацініліся кулямётамі. Цяжка пастуквалі рэйкі пад паравозам. Паравоз бег, набіраючы імклівы разгон.
1 калі сказаў Міколка, што немцы абстралялі дэпо, што яны білі з кулямётаў па рабочым пасёлку, што забралі ў турму рабочую дэлегацыю і па-зверску білі брата Паўла,— пасуровеў бацька, да болю сціснуў рычаг паравозны. Маўчаў з хвіліну. А браняпоезд імчаў. Неўзаметку ляцелі насустрач чыгунныя вёрсты. Гудзелі гарматныя вежы, паварочваліся паволі, рыхтаваліся да сустрэчы.
Ну, што ж! He падай духам, Міколка! — сказаў павесялеўшы бацька.— Хто, хто, а мы пераможа.м... He можам іначай! Такі, сыне, закоя у нас: не пераможам мы, сатруць нас з твару зямлі, змяшаюць з пылам, з крывёю... 3 нашай уласнай крывёю... Таму і павінны мы перамагчы!
Імчаў браняпоезд.
* * *
А рабочыя выбіваліся з апошніх сіл. Многа страт панеслі партызаны ў няроўным баі. Ужо выбілі са станцыі нартызан і рабочых, ля самых штабеляў абараняліся яны ды займалі невялікую ўскраіну горада. Маўчалі партызанскія кулямёты. Шкадавалі апошніх патронаў. Каб выкурыць рабочых з ускраіны, немцы падпалілі некалькі дамоў, і вялікі пажар узняўся над горадам.
Рабочыя не здавалі апошніх сваіх пазіцый, ладзілі барыкады з дроў, забіраліся на дахі дамоў, каб зручней адбіваць налёты немцаў. Але відаць было, што перамогуць немцы, што гадзіну-другую нратрымаюцца яшчэ рабочыя і прымушаны будуць ці здавацца на нямецкую літасць, ці загінуць пад моцным кулямётным агнём. I быў ужо момант, калі дужа задумаўся дзед Астап над тым, як бы зручней вывесці людзей з небяспекі, жыццё адратаваць ім. Задумаўся на хвіліну і страпянуўся раптам. Гучнае і радаснае «ўра» страсянула паветра. Загрымелі замоўкшыя было партызанскія кулямёты, сціх на хвіліну нямецкі агонь.
Зірнуў дзед у бок ад станцыі і аж крыкнуў ад вялікае радасці. Вёрст за пяць-шэсць ад станцыі імчаў браняпоезд. Ясна відаць быў чырвоны сцяг над ім. Сцяг то разгараўся чырвоным полымем, то нік у клубах чорнага паравозяага дыму.
— Трымайся, хлопцы, нашы імчаць!..
Акрыялі ад радасці рабочыя і партызаны.
Заварушыліся немцы. Павярнулі яекалькі гармат на браняпоезд. Узвыла ііаветра пад гарачым свістам снарадаў. Крактануў у адказ браняпоезд, ды як крактануў — ураз сціхлі гарматы немцаў. А браняпоезд япічэ і яшчэ — цяжка вухкала па лясах, па-над горадам. Бранягюезд біў з цяжкіх гармат.
Немцы кінуліся да пуцей, каб рэйкі ўзарваць, акапацца ля чыгункі. Але рабочыя і партызаны не пускалі іх да рэек. метка знімалі кожнага, хто памыкаўся ўскочыць на пуць.
А браняноезд іпюў.
Крыху адчыніў Міколкаў бацька сталёвае акенца, каб пуці праверыць, ці цэлыя, ці пашкоджаныя. Глянуў туды і неяк раптам асеў, асунуўся, стаў хіліцца да падлогі. Навіс на рычаг усім цяжарам свайго цела. Павярнуўся рычаг, паравоз абарваў свой бег і ўсё цішэй, цішэй, вось і зусім становіцца паравоз. Здзіўленыя твары чырвонаармейцаў паказаліся ў шчылінах-акенцах вагонаў.
Узрадаваныя немцы беглі насустрач і шалёна крычалі, размахваючы ручнымі гранатамі. Прыціхлі рабочыя і партызаны, не разумеючы, што сталася з браняпоездам.
I не памятае Міколка, як адбылося ўсё гэта. Асцярожна адхіліў ён бацькаву руку ад рэгулятара, націснуў на рычаг абедзвюма рукамі — ірвануў паравоз, зашыпеў весела парай, наімчаў наііерад. 3 браняпоезда ва ўсю загаварылі кулямёты, грымнулі яшчэ разы са два цяжкія гарматы. А Міколка ўжо крычаў двум чырвонаармейцам, што былі разам з ім на паравозс:
- Машыніста кладзіце на падлогу ды перавязку хутчэй!
Бачыў, як прамазучаны бацькаў пінжак набухаў чырвонай іілямай. Яна рабілася ўсё шырэй і шырэй. Чырвояаармейцы таропка знімалі пінжак, разразалі нажом кашулю, бінтавалі бацькавы грудзі.
I хоць страшна горача было на паравозе, але адчуваў Міколка, як халадзее яго маленькае сэрца, як халадзеюць пальцы яго на гарачый рычагу. Гэта вялікі жаль да бацькі агарнуў усю яго малую істоту, і ён нібы сабраўся ўвесь у маленькі камок і, напружыўійы ўсе свае сілы, трымаў у руках паравозны рычаг. I бачыў ён, зірнуўшы ў шчыліну паравознага акенца, як уцякалі немцы ва ўсе бакі, як беглі рабочыя, імчалі да браняпоезда партызаны. Яны размахвалі карабінамі, ііадкідвалі шапкі, крычалі вясёлае «ўра», выкрыквалі словы:
Няхай жыве слаўная наша Чырвоная Армія!
Вось і станцыя.
Спыпіў паравоз Міколка. Кінуўся з шапкай пад паравозны кран, халоднай вады набраў, выплеснуў бацьку на грудзі, абняў яго.
I не вытрымаў тут, заплакаў гарачымі слязамі.
Ці жыў ты, бацька? Устань жа, ну слова скажы!
Але маўчаў бацька. Глуха плакаў Міколка. Дзед Астап падышоў, паглядзеў, неяк пасуровеў адразу. Паслаў па доктара. Сабраліся рабочыя, партызаны, маўчалі ў вялікім суме. Хутка прыйпюў докдар. Агледзеў, рану прамыў. Зірнуў на Міколку, па плячы яго весела пахлопаў.
- Ну, Міколка, тваё шчасце! Вудзе твой бацька жыць яшчэ доўгія гады... Хоць цяжкая рана, але праз месяц-другі мы загоім яе! Кроў у яго рабочая, здаровая...
I што тут пачалося толькі! У Міколкі ўраз вочы сталі сухімі. Усміхнуўся доктару:
— Глядзі ж, не падмані!
А тут падхапілі Міколку на рукі і ну качаць. Вышэй паравоза падкінулі яго, аж дым паравозны перасігнуў ён і ўпаў вясёлы і радасны на рукі рабочых, партызан, чырвонаармейцаў. Усе віталі Міколку, слаўнага машыніста браняпоезда, слаўнага партызана, смелага сына балыпавіка.
А назаўтра Міколка разам з другімі рабочымі і нартызанамі дыктавалі ў нямецкім пітабе сваю волю нямецкаму генералу. Той хадзіў маўклівы і пануры. Куды і гонар мінулы падзеўся. Пабілі яго рабочыя, а яйічэ болей пабіла рэвалюцыя ў Германіі. Весткі аб гэтай рэвалюцыі дайіплі нарэшце да нямецкіх салдат.
Генерал хадзіў на кабінеце і нехаця пазіраў у вокны. Ен бачыў, як гулялі па вуліцах яго салдаты. Салдаты старой імператарскай арміі. Салдаты-заваёўцы. Салдаты-пераможцы. Салдаты-рабы. Гэтыя салдаты гулялі сёння з рабочым народам. 3 чужым народам. Яны браталіся з гэты.м народам. Яны называлі гэты народ сваімі лепшымі ў свеце прыяцелямі.
Для гэтых с.алдат не існуе болып ён, суровы і грозны генерал. Цяпер ён нішто. Дый ці можа ён быць цяпер чым-небудзь, калі даводзіцца вынропіваць у гэтых людзей вагоны для афіцэраў, каб ехаць у Германію. Рабочыя і партызаны жартуюць:
— Вы б, ваша правасхадзіцельства, можа б пехатой як-небудзь... Салдат-то мы давязём...
Але ўмешваецяд ў гутарку дзед Лстап. Той не любіць лішніх жартаў:
Даць ім вагоны, няхай хутчэй адсюль вымятаюцца...
А дзесяткі цягнікоў, сотні і тысячы вагонаў з хлебам, з жывёлай, з награбленым дабром стаяць на станцыі, загрузіўшы ўсс пуці і тупікі. He бачыці. іх болей генералу, як не ўбачыць яму свайго генеральскага носа.
He выйшлі генеральскія планы!
I як праў быў Міколкаў бацька, калі казаў яму на паравозе:
— Мы не можам не перамагчы!
Перамаглі!
He можа іначай рабіць Міколкава слаўнае племя.
ВАСІЛЬКІ
Стаяў той асабліва прыгожы дзень, якія бываюць звычайна ў канцы жніўня месяца, калі даўно скончана жніво, звезена жыта ў гумны і над апусцелым полем дружна ўзлятаюць стайкі шяакоў — прадвеснікаў блізкае восені. Зямля здаецца лёгкай, бязважкай, яна ўся дыхае цішай, спакоем. Усё відаць як на далоні: і кожнае дрэва на шляху, і калодзежны жураў у дальняй вёсцы, і зубчасты край лесу, і бялявы дымок далёка, далёка, дзе праходзіць чыгунка. Нават бачыш, як трапечацца зжаўцелы ліст на бліжняй бярозе, як высока, высока ў небе ляціць няведама куды самотная павуцінка.
Над купчастай імшарынай нацепіна ўзнімаецца бусел, паважна ляціць над полем, выцягнуўшы ўперад сваю задуменную дзюбу.
— Наш бусел! — ганарыста гаворыць Міколка.
— Хваліся! — смяюцца хлапчукі.— Што ні бусел, дык твой!
— А вот жа напі. Глядзіце. Хочаце аб заклад, на ўсе баравікі...— 1 Міколка ўзмахвае сваім копіыкам. Поўная ліпаўка баравікоў — жаўцявых, чырванаватых, цёмных, нібы вылітых з медзі — самыя іпто ні на ёсць грыбы баравыя. Зверху лісты папараці, каб не трапіў пыл у кошык, ды некалькі запазнелых васількоў, якія сарваў Міколка на ўзмежку поля. Васількі — для сястрычкі. Яна хацела пайсці разам з ім у лес, але маці не пусціла: трохі прыхворвае малая.
— Ну, што ж, спужаліся, грыбоў шкада! — наступае Міколка на хлапчукоў, размахваючы перад імі ліпавым кошыкам.
Бусел ляціць проста на высокую грушу-дзічку, што стаіць на ўскраі сяла, высокая, разгалістая, з буславым гняздом на самай вяршыні. За груіпай Міколкава хата.
— Ага! Я ж казаў вам...— задзірыста гаворыць Міколка і пераможна шмыгае кірпаўкай носа, якая аж залаціцца пад ранішнім зыркім сонцам. Прыжмурыўшы вока, Міколка ўглядаецца ў далёкую грушу, і лёгкая хмурынка прабягае па яго жывым твары.
— Ізноў нехта бусла пужае... Вот спаймаю каторага,— дам! Усе бачаць, як бусел наважыўся быў ужо сесці на гняздо, але
рантам узляцеў угору і доўга лятаў, робячы ўсё большыя і болыпыя кругі, узнімаючыся вышэй і вышэй, пакуль не ператварыўся ў маленькую белую мецінку. 1 тая знікла,— відаць, паляцеў бусел на сіні лес, што за ракой.
Хлапчукі ўздыхнулі. Нехта задуменна сказаў:
— Вот бы самалёты такія пабудаваць, як буслы. Хочаш сесці на хвою, сеў на хвою, на дуба — на дуба, a то і на хату высокую можна сесці.
— Нашто табе такія самалёты?
— Немца каб біць зручней...
— To ж надумаўся... У нас, брат, яшчэ хітрэйшыя самалёты ёсць. Рр-а-аз — і няма сотні немцаў. Рр-а-а-з — і другой нямашака... Немцы, яны хітрушчыя, а мы яшчэ хітрэй...— рэзка абарваў Міколка хлапчука, марыўшага нра такія дзівосныя самалёты, якія махаюць крыламі і садзяцца, дзе хочуць, як буслы.
Усе задумаліся.
Немцы. Ніхто з хланчукоў яшчэ не бачыў іх. Праўда, ужо колькі дзён, як ціхімі вечарамі глуха гудзе зямля, і гэты гул нарастае штодня. Л ўчора былі частыя ўспышкі на захадзе. Старэйшыя, калі лезлі і чапляліся да іх з запытаннямі дзеці, проста адказвалі:
— Гэта ж пабліскваюць заранкі...
— А чаму грыміць?
— Чаму, чаму... Навальніца будзе. Кладзіцеся спаць...
Хлапчукі, аднак, добра ведаюць пра гэтыя заранкі. Самі ж яны, хлопцы, дапамагалі выганяць жывёлу, якую пагналі на ўсход, каб не дасталося часам дабро ворагу. Жывёлу пагнаў сам старшыня, Міколкаў бацька, ды яіпчэ другія калгаснікі. Яны яшчэ не вярнуліся да хат. А перад гэтым прасачыў раз Міколка, як бацька яго разам з другімі дзядзькамі нешта ездзілі ў лес поначы і адтуль прыехалі з нустымі драбінамі. Вазьмі і запытайся тады Міколка:
— To вы гранаты і кулямёты вазілі ў лес хаваць, відаць, пад тыя старыя яліны... Ты ўсё прыглядаўся да іх, калі мы з табой былі ў лесе.
Бацька быў аж здрыгануўся неяк, пацямнеў тварам, але потым спакойна падышоў да Міколкі і, гледзячы яму проста ў вочы — сінія, хітрушчыя,— сурова прашаіітаў некалькі слоў:
Ты глядзі ў мяне, паганец... Калі дзе-небудзь і калі-небудзь ты ляпнеш якое слова, то я... я выцягну даўгі твой язык і павешу цябе на гэтай вось штуцы... бацька выразна паказаў на крук. Гэта быў звычайны драўляны крук, убіты ў сцяну яючэ нябожчыкам дзедам. Крук быў смаляны, жоўты, як воск, адпаліраваны, як костка. Харошы быў крук, моцны. Зірнуў на яго спадылба Міколка, моўчкі адышоў ад бацькі. Кепскія жарцікі з ім, з гэтым старым партызанам. А харошы ўсё ж бацька... Трошкі пабойваўся яго Міколка, а любіў яіпчэ болей.
...Хлопчыкі падыінлі ўжо блізка да агародаў, як учулі плач на ўскраі вёскі. ІІрыслухаліся — плач раздаваўся і ў другім месцы, і ў трэцім...
Галосяць...— спуджана сказаў адзін, і хлапчукі разбегліся, раскідаліся, як спалоханыя вераб’і, па сваіх гародах і загуменнях, кожны да свайго двара.
Міколка бачыў ужо з-за плота старую грушу на сваім двары. Паасобныя лісткі трымцелі і свіціліся, як медзь. Уся груша пад сонцам была радаснай і святочнай, ля буславага гнязда не змаўкаў вясёлы нтупіыны шчэбет: у шчылінах буславага гнязда заўсёды знаходзіла прытулак дробнае нтаства.
Загледзеўся на груіпу Міколка, спрытна пераскочыў праз плот. Некалькі баравікоў упала з кошыка. Ён падняў іх, старанна абцёр ад пылу, налажыў назад. Сінія васількі асцярожна схаваў за пазуху, то-та ж будзе радасці малой, калі іх выняць знянацку. Намагаючыся надаць свайму твару самы сур’ёзны выраз сталага працавітага чалавека,— хаця і крывіла вусны гзтая здрадніцкая дзіцячая ўсмешка,— Міколка ступіў крок, другі, і раптам затрымцеў, як ліст, збялеў увесь.
Ля ганка, неііадалёку ад груяіы, ляжала маці на сырой зямлі. Адна рука была падкурчана, другой яна прыхіліла і моцна прыціскала да сябе, нібы абараняючы ад каго, Міколкаву сястрычку. Твару сястрычкі не відаць. У мацеры ж такія дзіўныя вочы, нібы глядзяць і не бачаць яго, яе Міколку.
Ліпавы кошык ціха ўдарыўся аб зямлю, бязгучна рассыпаліся грыбы — колькі радасці было ў гэтых баравіках у лесе. Дзе ж падзелася, дзе памеркла гэтая радасць? I здаецца Міколку, нібы лес гудзіць, страшна, страшна. Нібы хістаюцца злосна дрэвы, нібы самая груша пахілілася раптам, хоча ўпасці на яго, прыціснуць да халоднага пяску. Страпянуўся Міколка, удыхнуў паветра глыбей і, упаўшы на калені, прынік да маці.
— Мам... а мам... ну чаго ж ты маўчыш?
Дакрануўся да матчынай рукі, яна была халоднай, як лёд, цяжкай.
Заплакаць бы Міколку, на ўвесь свет заплакаць. Ды чуе ён галасы ў хаце, чужыя словы. Хіба можна слёзы свае чужым людзям паказваць? Гулка бразнулі дзверы. 3 хаты выйіплі людзі. Яны груба адштурхнулі Міколку ад ганка. Яны непіта неслі, ці то матчыны коўдры, ці то новае бацькава паліто. Яны некуды спяшаліся, гэтыя людзі ў нязвыклым адзенні, у нязвыклым для Міколкі абутку. Нібы на конскіх капытах, паблісквалі цвікі на падэшвах іх ботаў.
— Немцы...— мільганула страпіная думка.
1 ён не глядзеў на іх, не хацеў глядзець, пакуль не зніклі іх цяжкія крокі. Ён убачыў кроў. У крыві была рука сястрычкі. Міколку стала вельмі горача, падкопіваліся ногі. Але ён устаў, выцер успацелы лоб, стараючыся зразумець, што ж адбылося з ім, іпто адбылося з маці, з яго маленькай сястрычкай. Узруіяана шалахцела дзедаўская груша-дзічка, самотныя пчолы ляталі, кружыліся вакол спелых груш-гнілушак. Трывожна пічабятала дробнае птаства, і толькі сонца спакойна ўгравала саламяную страху, чырвоныя вяргіні ііад акном. А на сэрцы было пуста і чорна, нібы ўзяў хто маленькае Міколкава сэрца і выціснуў з яго ўсю гарачую
кроў. Ды каменем навісла над ім неадчэііная думка: нешта ж трэба зрабіць.
Нешта ж трэба зрабіць... ,
Ён ііерайшоў вуліцу, зайшоў на двор дзеда Нупрэя. To ж стары чалавек, яму год дзевяноста, ён дапаможа. параіць. Стары сядзеў на прызбе. Заўважыўшы Міколку, ён кінуўся завіхацца ля новага грабілна. Пачаў стругаць яго нажом і ўсё гэта рабіў з такім сярдзітым выглядам, што аж варушыліся, тапоршчыліся густыя сівыя бровы. Міколку стала нязручна. Ён маўчаў. '
Ну, чаго ты? — не гледзячы на яго, запытаўся дзед.
Мамцы худа... Відаць, нежывая... Яна і сястрычка...
— Л ты не пужайся... Мамку тваю немцы забілі... афіцэры... Ды не ў цябе аднаго...
— ІПто ж рабіць нам, дзеду?
Дзед Нупрэй так усхадзіўся з нажом, што нечакана аж нерарэзаў грабілна і, плюнуўшы злосна, кінуў яго за плот, узрушаны чымсьці, прысеў на прызбу.
— Вот што, братачка...
Л гаварыў ён «братачка» толькі сталым ды паважным людзям, а не якому-небудзь падшывальцу Міколку.
Садзіся вот... Ну, што мы з табой — адно старое, другое малое... ці мы што зробім? Пачакай вот — прыйдзе бацька твой. Мы дамо тады рады... ім... Ды ты пастой! He хадзі туды... у хату. Начуй у мяне.
Але Міколка пайшоў. Стары праводзіў яго доўгім позіркам, сказаў сам сабе:
Ну што ж... Упартае хлапчанё, у бацьку пайшоў. Няхай ідзе, хоць выплачацца малое...
I Міколка плакаў. Зашыўшыся ў каноплі, ён праляжаў усю ноч, пакуль не выплакаў усіх слёз. He на людзях жа слёзы пускаць Міколку, яму ж трынаццаць год, ён жа мужчына. А раніцай бачылі людзі, што ён хадзіў чагосьці ў лес. Потым доўга распытваў старых, ііа якой дарозе і куды пайшлі немцы.
Потым доўга корпаўся ў хаце, сабіраючыся ў дарогу. Цяжка было знайсці патрэбныя рэчы. Разбітыя талеркі, парваныя партрэты, адзенне, яго кніжкі, сшыткі — усё гэта ляжала параскіданым злой рукой на падлозе. Ен узяў сваю старую пікольную торбачку, якую пашыла яму маці, калі быў ён яшчэ ў першым класе. Напакаваў яе, усунуў туды і стары абгрызены пенал, любімы сшытак. Настаяў з хвіліну пад роднай грушай, клапатліва прыкрыў старзнькай, але чыстай скацеркай твары мацеры, сястрычкі і пайшоў, не азіраючыся, агароднай сцяжынкай.
* * *
Яго бачылі потым у мястэчку, праз якое праходзіў бальшак.
Ён стаяў, прыхіліўпіыся да тэлефоннага слупа, усё ўглядаўся на дарогу. Нехта паспрабаваў пакпіць над ім: «Ці не ў школу ты, хлопча, сабраўся, дзе ж віданы цяпер тыя школы».
Міколка нічым не азваўся на гэты голас.
Перад ім ііраходзілі ўзброеныя людзі — купкамі, калонамі, у адзіночку. Узнімаючы слуп пылу, імчаліся грузавікі, грукацелі гарматы на каменным бруку. I ўсё — чужыя людзі, чужыя машыны, чужыя гарматы. Ён часам ажыўляўся на секунду, адрываўся ад слупа, але зноў гарэў запылены твар, бяссільна апускаліся рукі. I вось ён прыйшоў, гэты доўгачаканы час. Цяпер не можа быць ніякага сумнення: гэта яны, гэта тыя, іпто замучылі яго маці, яго сястрычку, адабралі ад яго светлае сонца.
Уперадзе коннікаў ціха пасоўваўся вялізны аўтобус. Яшчэ не выцвіў лак на ім, не пасцёрліся незразумелыя жоўтыя літары і знакі. Праз адкрытыя вокны бачыў ён чорныя мундзіры, чорныя шапкі з чырвонымі кантамі. 1 на шапках і на мундзірах людскія чарапы, скрыжаваныя косці. Нехта з гэтых людзей гучна гаварыў, нехта смяяўся. П’яную песню цягнулі ехаўшыя ззаду коннікі, і песня была шэрай, як пыл, цяжкай, як камень на сэрцы.
Міколка падцягнуўся ўвесь, сцяўся ў ііругкі камяк і ў імгненне вока апынуўся ля самых вокан машыны.
— Наце ж вам... за маці, за сястрычку маю!
Ён проста перакінуў у акно пейкі скрутак, загорнуты ў газету. Аслянляючы слун агню і жалеза адкінуў яго далёка на прыдарожны пыл. Выскаліўшы пеністыя храпы, уздыбіліся коні. Пазляталі шапкі з коннікаў, сёй-той бразнуўся вобзем. Чуліся разгубленыя каманды. 3 перакошанымі ад страху тварамі беглі салдаты з насілкамі, з лапатамі. Рэшткі машыны дагаралі на дарозе, дыміліся, тлелі на каменнях чорныя мундзіры. Да Міколкі падскочыў спешаны коннік, сівы нямецкі вахмістр. Ён выстраліў некалькі разоў у Міколку і потым, яібы спужаўшыся чагосьці, хутка схаваў у кабуру задымлены рэвальвер і, ссутуліўшыся, унікаючы зірнуць у Міколкавы вочы, яадаўся прэч, да тых, іпто расчышчалі дарогу, сям-там пасыпаіочы яе жоўтым пяском.
Міколка не чуў гэтых стрэлаў, яму было ўжо ўсё роўна. Нерухомым позіркам ён углядаўся ў блакітнае неба, нібы прыслухоўваўся да былых сваіх думак: аб нянавісці, аб помсце. Застыглы твар стаў калючым, суровым, нібы пражыў Міколка доўгія дзесяткі год, усё перажыў, усё пабачыў на свеце. 1 толькі на вуснах засталіся — ні агонь, ні жалеза не змаглі іх сцерці — сляды ўсмешкі, слаўнай, дзіцячай.
Побач ляжала яго торбачка з раструшчаным пад салдацкім ботам пеналам. Ды выпалі з-за пазухі і ляжалі ў пыле запазнелыя восеньскія васількі.
Сінімі васількамі адцвіталі і вочы хлопчыка.
АНДРЭЙ АЛЕКСАНДРОВІЧ
Андрэй Іванавіч Александровіч нарадзіўся 22 студзеня 1906 г. у Мінску. Скончыў працоўную школу другой ступені (1921), потым Белпедтэхнікум (1925). У 1930 г. скончыў літаратурна-лінгвістычпае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўяага універсітэта імя У. 1. Леніна. Быў адным з арганізатараў літаратурнага аб’яднання «Маладняк».
У пачатку 30-х гг. А. Александровіч працаваў сакратаром рэдкалегіі часоіііса «Балыпавік Беларусі», рэдактарам часопіса «Заклік». Быў абраны намеснікам старшыні праўлення Саюза пісьменнікаў БССР (1934 1937). членам -карэспандэнтам Акадэміі навук БССР (1936). Некаторы час жыў на Крайняй Поўначы (1938—1947), у Краснаярскім краі (1949—1955). 3 1955 г. жыў у Мінску.
Першы верш А. Александровіча «Да моладзі» быў надрукаваны ў 1921 г. у газеце «Савецкая Беларусь». У 1924 г. выйшаў першы зборнік вершаў «Камсамольская нота» (у сааўтарстве з А. Вольным), у 1925 г.— зборнік вершаў «ІІа беларускім бруку», паэма «Паўстанцы», зборнік апавяданняў «Сутарэнне», а таксама раман «Ваўчаняты», напісаны ў сааўтарстве з А. Вольным і А. Дударом. А. Александровіч з'яўляецца аўтарам кніг паэзіі «ІІрозалаць» (1926), «Угрунь» (1927), «Фабрыка смерці» (1929), «Гудкі» (1930), «Ус.таноўка» (1930). «Узброеныя песні» (1936), «Выбранае» (1958), «Вершы» (1970). Яго пяру належаць наэмы «Цені на сонцы» (1930), «Паэма імя Вызвалення» (1930), «Нараджэнне чалавека» (1931), «Напор» (1931).
Для дзяцей А. Александровіч пачаў пісаць у 20-я гг. Юнаму чытачу адрасаваныя яго зборнікі вершаў, казак, наэм «Рыбак» (1929), «Горад раніцою» (1930), «Калыханка» (1930), «Хлопчык і певень» (1930), «Якдзеці памагалі будаваць самалёт» (1931). «Шчаслівая дарога» (1935), «Падарунак дзеткам-малалеткам» (1936), «Галубінае крыло» (1976). Тэме народнай рэвалюцыі прысвяціў наэт «Казку пра нана Жываглота» (1935).
А. Александровіч вядомы і як перакладчык на беларускую мову «Інтэрнацыянала», паэмы А. Пушкіна «Руслан і Людміла».
ІІамёр А. Александровіч 6 студзеня 1963 г.
НАПІ
Люда, Стась I я — Мартын, Мы раскажам вам аб тым, Як жывём і дружым мы, Як расцём мы дужымі, Якія ў нас паводзіны, Ці добра час праводзім мы.
Пачынаем дзень спачатку Фі.зкультурнаю зарадкаіі. Раз — налева, Два — направа, Крок наперад, Крок назад.
Нават Стась маленькі жвава Патрапляе з намі ў лад.
Ен стараецца, таму I ўдаецца ўсё яму.
Каб не быць слабым і хмурым, He цурайся фізкультуры!
Эх, як весела бруіцца, Льецца, булькае вадзіца.
ДЗЕНЬ
Возьмем шчоткі — зубы тром Беласнежным парашком.
3 мылам мы „ад кранам мыем Рукі,
вушы, твар і шыю.
Чыста мыцца — наша ўмова, Той, хто чысты,— той здаровы.
За сталом утрох сядзім.
Мы з ахвотаю ядзім.
Нам заўсёды ўсё па густу: Kama, бульба ці капуста.
Я не буду... не хачу я...— Слоў такіх ты не пачуеш.
За сталом у нас заўжды Цішыня у час яды.
Мы садоўніку старому Пасабляем каля дому.
Сад у нас харошы:
На газонах
Мак чырвоны, Ружы і гаропіак.
Мы і дома пасабляем: Я „адлогу падмятаю,
Фартупюк надзеўшы, Люда Мые ў тазіку насуду.
Стась сваю работу знае — Ен вазоны палівае.
Дзецям з працай трзба знацца, Пасабляй бацькам у працы!
Дом вялікі. На двары ІПмат гуляе дзетвары,— Весела заўсёды.
Разам з імі, як сябры, Мы гуляем на двары, Водзім карагоды.
Песня з намі неразлучна. Падружыся з песняй гучнай!
Кнігі мы не забываем, Кнігі ўважліва чытаем. Перад кнігаю раскрытай, Хоць яшчэ не знае літар, За сталом сядзіць і Стась.
Ен малюнкі ўслых чытае, Без памылкі разбірае, Дзе шчупак, а дзе карась, Дзе рабіна, дзе лаза, Дзе рагатая каза.
Хочаш знаць усё і ўсіх Сябрам будзь цікавых кніг.
Вечар блізіцца, якраз I канчаецца расказ. Абяцанне мы стрымалі, Пра сябе вам расказалі. А цяііер пачуць цікава I пра вас, пра вашы справы: Гульні, дружбу і работу. Спадзяёмся, вы з ахвотай Нам, сябры, уважыце Пра сябе раскажаце.
КАЛЫХАНКА
Ціха, кіска, Ціха, братка, У калысцы Спіць дзіцятка. Будзь жа добранькі, глядзі Дзіцяня не разбудзі.
Коцік слухацца не хоча, Скача ён з кутка ў куточак.
Ох ты, кіска, Ох, паганы, Скінуў міску 3 кашкай маннай. Галубкі лятуць, лятуць, Кайіку гэтую з’ядуць.
Баючыся кары цяжкай, Коцік слёзы лье над кашкай.
ДАШЫН
Толькі возьме напіа Даша Карандашык у руку, Як адразу карандашык Намалюе на лістку
Чуеш, кіска, Ля калыскі Ходзіць мышкаКаратышка.
He марудзь жа ані-ні, Гэту мышку нрагані.
Коцік часу не губляе, Мышку ў норку заганяе. Змогся кіска, Прытаміўся, Пад калыскай Прымасціўся, Хвост пад лапкі падгарнуў I салодкім сном заснуў.
— Баю-баю... Ціха ў хаце. Захацела спаць і маці.
АРАНДАШЫК
I сасну, і дуб высокі,
I вярбу, і яварок, I сароку-белабоку, I грыбок-баравічок;
Намалюе — глянуць люба — Матылькоў і пчолак рой;
А суніцы — хоць у кубак
Награбай сваёй рукой. Вось які у нашай Дашы Чарадзейны карандашык.
ЛЯСНАЯ БАЙКА
Вырас пад асінаю
Грыб
Архіп.
На дзіва ўсім
На ім
Прыгожы капялюш:
Ружовы, Адмысловы
На ўсю лясную глуш.
Стаіць і задаецца
Грыб
Архіп.
He можа наглядзецца
Край зялёны
На капялюш ягоны.
Шэпча мошка-басаножка:
— Ах, які грыбок харошы!
Крыллем плясне матылёк:
Ах, які капелюшок!
Зайка скача, плешча ў лапкі: — Я такой не бачыў шапкі!
Наваг жаба выхваляе:
Ква-ква-ква, ква-ква-ква, Раз такую шапку мае, Дык якая ж галава!..
Раптам вецер тут з’явіўся, Грыб Архін
Закалаціўся:
Капялюш яго на дол Пакаціўся колам.
I глядзяць усе наўкол:
Г рыб
Архіп
Стаіць, як кол, Голы, безгаловы...
Ператапталі ўсю траву, Шукалі, звалі галаву.
1 зразумелі, што дарма Шукаць таго, чаго ня.ма.
ІІРА КАЧАК, ШЧУПАКА I МЯЧЫК ЯНУКА
Ішоў па мосціку Янук, У рэчку мячык выпаў з рук.
ІІатоне мячык! — крыкнуў хлопчык, Ад страху аж заплюшчыў вочы. Аднак дарэмны крык і плач: На хвалях гушкаецца мяч.
Янук глядзіць туды, сюды Як мячык выручыць з бяды? А тут ізноў бяда: на мячык
Напала трое шэрых качак, I сталі мяч адна адной На дзюбы кідаць над вадой.
3-гіад хвалі вынырнуў шчупак I носам ткнуў у мячык так, Што мяч у неба ўзняўся
свечкай, Бліснуў ад сонейка над рэчкай I на здзіўленне шчунаку У рукі трапіў Януку.
ЯНКА МАЎР
Старэйшы беларускі дзіцячы пісьменнік Янка Маўр (Іван Міхайлавіч Фёдараў) нарадзіўся 10 мая 1883 г. у г. Лібава (цянер Ліепая Латвійскай ССР). Маленства прайшло ў вёсцы Лебянішкі былой Ковенскай губерні, іы радзіме маці, куды сям’я пераехала пасля смерці бацькі. Закончыўшы оачатковую школу, вучыўся
ў Ковеяскім рамесніцкім вучылішчы (1895—1899), затым паступіў у Панявежскую яастаўніцкую семінарыю. Лднак за паўгода да скалчэлня вучобы быў выключаны з семінарыі за рэвалюцыйныя настроі. У 1903 г. экстэрнам здаў экзамен за курс семінарыі і атрымаў званяе пастаўніка лачатковай школы. Працаваў настаўнікам пад Панявежам, адкуль быў высланы як палітычна ненадзейны ў вёску Г>ытча на Барысаўшчыне.
Я. Маўр удзельнічаў у нелегальным настаўніцкім з’ездзе ў вёсцы Мікалаеўшчына (1906), дзе ўнершыню сустрэўся з Якубам Коласам. За ўдзел у з’ездзе Маўра зволыіілі з ласады настаўніка і ўзялі пад нагляд паліцыі. Толькі ў 1911 г. ён змог уладкавацца ў прыватпай гандлёвай школе Мінска настаўнікам геаграфіі.
Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі нрацаваў настаўнікам 25-й чыгуначнай школы Мінска, у Рэслубліканскім саюзе работнікаў асветы, у Наркамасветы ЦССР.
У час Вялікай Айчыннай вайны жыў і працаваў спачатку ў Алма-Аце, а з 1943 г. — у Маскве. Пасля вызвалелня Беларусі ад фашысцкіх захопяікаў вярнуўся ў Мінск.
Літаратурную дзейнасць пачаў у 1923 г. з фельетонаў, якія друкаваліся ў газеце «Савецкая Беларусь» і ленінградскім часопісе сатыры і гумару «Бегемот». Першы буйны твор — аловесць «Чалавек ідзе» быў змсшчаны ў часопісе «Беларускі піянер» (1926, № 11).
Япку Маўра справядліва лічаць пачынальнікам прыгодліцкага жанру ў беларускай літаратуры. У лершых творах гэтага жанру — аповесцях «У краіне райскай птушкі» (1928), «Сын вады» (1928), рамане «Амок» (1930) лісьменнік адлюстраваў жыццё прыгнечаных народаў каланіялыіых і залежных краін, іх рэвалюцыйную барацьбу супраць імперыялістаў. Тэме абяздоленага дзяцінства ў гэтых краінах прысвечаны яго аііавяданні 20х гг. «Слёзы Тубі», «ІІезвычайная лрынада», «Лацаропі», якія ўвайшлі ў зборнік «Апавяданні» (1930).
У 30-я гг. Я. Маўр адлюстроўвае жыццё нашай краіны. ГІісьменнік стварае аповесці «Палескія рабінзоны» (1930), «ТВТ» (1934), актыўна працуе ў жанры апавядаввя («Шчасце», «Бярозавы коль», «Максімка» і інш.). Я. Маўр — аўтар фантастычнай аповесці «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага» (1954—1955), аўтабіяграфічлай аповесді «Шлях з цемры» (першая частка, ваводле сведчання аўтара, напісана ў 1920 г,, другая — у 1956, трэцяя — у 1957), л’ес «Памылка» (1940), «Хата з краю» (1941), «Балбатун» (1946).
Я. Майр вядомы як леракладчык на беларускую мову твораў М. Прыдлііна, А. Чэхава, Р. Кіплінга, X. Андэрсена, М. Твэна, Ж. Верна і іншых пісьменяікаў.
За аповесці «Чалавек ідзе», «У краіне райскай лтушкі», «Сын вады», «Палескія рабінзолы», «ТВТ», «Шлях з цемры», раман «Амок» пісьменнік удастоены Дзяржаўнай лрэміі БССР (1972).
Памёр Янка Маўр 3 жяіўня 1971 г.
ЧАЛАВЕК ІДЗЕ
( Урывак)
I
Старадаўнія часы. Царства звяроў,— Ці людзі? — Няўдалае паляванне,— Падвячорак з пацука,— Начлег на дубе.
Гэта было даўным-даўно... Можа, мільён гадоў назад. Дакладна сказаць нельга, але прыблізна навука ведас, калі і як гэта было. Ёсць сведкі з таго часу: розныя знакі, рэчы, расліны, косці, каменні, нават самыя пласты зямлі, якія досыць праўдзіва могуць расказваць цікавыя гісторыі з таго часу. Трэба толькі навучыцца іх разумець...
3 такіх іюмнікаў і склалася гісторыя, аб якой тут гаворыцца.
У тыя часы наша Еўропа мела зусім не такі выгляд, як цяпер. Мора займала ўсю сучасную Паўднёвую Еўроііу і даходзіла да Альпаў, а ў нас — да нізоўяў Дняпра і Волгі.
Каўказскія, Крымскія горы, Алыіы, Апеніны тады толькі што пачыналі падымацца ад зямлі. Усюды дзейнічалі вулканы, нават у такіх месцах, дзе цяпер аб гэтым ніхто і не думае, напрыклад у сучаснай Германіі, Англіі. Казбек, Эльбрус выкідалі агонь, попел, лаву.
Паступова, павольна, на працягу соцень тысяч гадоў Еўропа прымала той выгляд, які мае ў нашы дні.
I клімат быў іншы, значна цягілейшы, наіірыклад, як цяпер у Ііаўночнай Афрыцы.
Адпаведна гэтаму і расліннасць была болып разнастайная і багатая. Фігавыя і лаўравыя дрэвы раслі разам з хваёвымі. Разам з дубам, клёнам і вязам падымаліся пальмы, а наіпы бярозы і вербы стаялі побач з міртамі, магноліямі і алеандрамі.
Уся гэтая расліннасць складала велізарныя лясы, якія займалі болыпую частку Еўропы. Насельнікамі гэтых лясоў былі ўсялякія звяры, з якіх адна частка дайшла да нашага часу бадай што такімі самымі, як былі, другая частка значна змянілася, а трэцяя зусім знікла, і іх цяпер называюць «дапатопнымі».
Былі і стэнавыя прасторы, дзе вольна бегалі стэпавыя звяры.
Нідзе толькі не відаць было слядоў чалавека. Ніводнага чалавечага жылля не было ва ўсёй краіне. Аніводнага чалавечага слова не чулася на ўсёй прасторы. Аніводнага паляўнічага не сустракалі звяры на сваёй дарозе.
Гэта было сапраўднае «царства звяроў». Яны былі гаспадарамі ўсяе зямлі...
Але вось на адной палянцы з’явіўся гурток нейкіх стварэнняў, якія ішлі на дзвюх нагах. Можа, гэта і ёсць людзі?
Нс, здаецца, гэта малпы, бо ўсё цела іх пакрыта поўсцю. Галава доўгая, выцягнутая спераду назад, а зверху нібы прыплюснутая. Ілба бадай зусім няма, а які ёсць, дык не разбярзш, дзе ён пачынаецца. Hoc таксама пляскаты, пераноссе ледзь прыкметнае. Вочы сядзяць надта глыбока, а косць над імі выступае наперад, як страха.
Падбародак ледзь вызначаецца, а вялізныя сківіцы высунуліся наперад, як і ў кожнага добрага звера.
Рост іх быў невялікі, плечы шырокія, а рукі занадта доўгія. Ногі ж, наадварот, вельмі кароткія.
Адным словам, зусім не такі выгляд, як у нас з вамі.
Але з другога боку, калі добра прыгледзецца, то і ад малпаў яны значна адрозніваліся. Перш за ўсё, яны ўвесь час хадзілі і стаялі толькі на дзвюх нагах і хадзілі цвёрда, амаль іпто прама, абапіраючыся на зямлю ўсёй падэшвай.
Малпы ж, як вядома, ніколі гэтак не ходзяць. Калі ім і здараецца прайсціся на дзвюх нагах, дык усяго некалькі крокаў, але і тады яны ступаюць на зямлю толькі бакамі падэшвы, як часам ходзяць дзеці з вельмі крывымі нагамі.
Адна толькі хада паказвала ўжо, што гэтыя істоты ні ў якім разе не могуць быць малпамі.
Ды і другія адзнакі таксама аб гэтым сведчылі. Напрыклад, рукі хоць былі і даўжэйшыя за нашы, але ж карацейшыя ад рук малпы. Апрача таго, відаць было, што і трымаюцца рукі вальней, як у малпаў.
Калі наша сучасная чалавекападобная малпа ідзе на дзвюх нагах, яна рукамі дастае да зямлі, нават абапіраецца імі перад сабой, закідваючы ногі за рукі. А тут зусім іншая справа. Відаць было, што гэтыя стварэнні прывыклі ўжо рабіць рукамі разнастайныя рухі.
Далей, калі галава і морда зусім не падобны былі да чалавечых,— затое таксама адрозніваліся і ад малпавых. Хоць лоб быў маленькі, але ўсё ж такі болыпы і, галоўнае, не такі пахілы, як у малпы.
I ўрэшце, самая галоўная адзнака — гэта велічыня чэрапа, альбо, праўдзівей сказаць, аб’ём мазгоў, што могуць у ім змясціцца. Самая разумная і вучоная сучасная малпа мае аб’ём мазгоў напалову меншы ад гэтага чалавека.
Такім чынам выходзіць, піто нерад намі не малпы, а нешта накшталт людзей. 1 сапраўды: гэта былі нершыя істоты, якім больш-менш можна было ўжо даць назву чалавека.
He адразу яны з’явіліся гэткімі. Мільёны гадоў прайшлі, пакуль яны зрабіліся такімі, якімі мы тут іх бачым. Таксама, як шмат соцень тысяч гадоў павінна было прайсці пасля іх, пакуль мы зрабіліся такімі, як цяпер ёсць.
Доўгі час людзі нічым не адрозніваліся ад малпаў, а япічэ раней — наогул ад жывёл. Можа, выпадкова іх дзяды траііілі ў ініпыя ўмовы жыцця, дзе давялося больш быць на зямлі, чымся на дрэвах, дзе рукі іх ііачалі прывыкаць да другой працы, дзе ім трэба было больш папрацаваць мазгамі,— і патомкі іх ужо крыху пачалі адрознівацца ад інпіых сваякоў.
Доўгі час гэтыя адзнакі былі вельмі нязначяымі. Але паступова яны рабіліся ўсё болей і болей выразнымі. I нарэшце прыйшоў такі час, калі ясна стала відаць, што гэтыя істоты — не звяры.
А калі іірыпомнім, што на напіых вачах, на працягу малога часу, чалавек можа зусім змяніць пароду жывёл, ііаставіўшы іх у іншыя ўмовы жыцця, калі мы звернем увагу, што тая самая жывёла і нават сам чалавек і цяпер у розных месцах, пры розных умовах жыцця, набываюць інакшы выгляд,— тады ўсім нам будзе ясна, што на працягу мільёнаў год гэтыя змены павінны быць дужа значнымі. Гэта і даводзіць нам навука аб гісторыі чалавека.
* * *
Гурток складаўся з дваццаці пяці — трыццаці асоб. Тут былі і жанчыны з дзецьмі на руках і на карку, і падлеткі, і мужчыны рознага ўзросту, у тым ліку адзін стары.
У руках яны нічога не мелі, нічога не неслі. Яны жылі яіпчэ таксама, як усе іншыя жывёлы: вандравалі з месца на месца, іпукаючы корму.
Адны выграбалі рукамі нейкія карэнні, другія шукалі на дрэвах плады, трэція стараліся злавіць і знайсці што-небудзь жывое: чарвяка, жука і гэтак далей.
Нялёгка было напасвіцца такім чынам. Шмат часу трацілася на гэты падвячорак. I ніводным словам яны яшчэ не перакінуліся паміж сабой.
Пасля адзін за адным пачалі збірацца на палянку, каб адпачыць. Усеўшыся на карачкі, яны моўчкі глядзелі наперад і, здаецца, ні на што не зварачалі ўвагі. Ціха было каля іх. Толькі дзеці, гуляючы, часам вішчалі. Ад дарослых жа не чуваць было аніводнага слова.
Можа, яны нямыя?
He, не нямыя яны, а нроста не ўмеюць яшчэ гаварыць.
1 нічога дзіўнага ў гэтым няма. Мы ведаем, што малыя дзеці не адразу пачынаюць гаварыць. А калі пачынаюць, дык толькі таму, што ўвесь час каля сябе чуюць гаворку. А каб яны ні ад каго не чулі ніводнага слова, тады і не ведалі б мовы.
Ад каго ж мог начуць мову першы чалавек? Значыцца, ён і не мог навучыцца. Ды каб ён цяпер нават пачуў мову, то ўсё роўна навучыцца б не мог, бо язык яго яшчэ не прыстасаваны Да таго, каб гаварыць. Праўда, некалькі слоў, калі можна так назваць некаторыя іхнія гукі, яны ведалі. Напрыклад, яны добра ведалі слова «га», якое звычайна вымаўляў важак, калі даваў знак ісці далей ці напярэджваў аб небяспецы, ці наогул хацеў звярнуць увагу сваіх сяброў на якую-небудзь з'яву.
Каб яеракласці гэты гук на нашу мову, то ён азначаў бы разам шмат нашых слоў, напрыклад: «Увага! Сюды! Збірайцеся! Глядзі! Сцеражыцесяі Слухайце! Стой! Пачакайце! Цішэй!»
Сонца пяшчотна асвятляла палянку. Людзі спакойна адпачывалі і, здаецца, адчувалі сябе прыемна. Дзеці бегалі, гулялі. Маткі даглядалі сваіх маленькіх дзяцей, выбіралі з поўсці трэсачкі альбо яшчэ што.
Але дзіўная рэч: усе яны чамусьці былі нейкія сумныя. За ўвесь час ніхто з іх яшчэ ні разу не ўсміхнуўся. Нават маткі песцілі сваіх дзяцей неяк сурова. А хлопчыкі гулялі, бегалі, куляліся, нібы выконвалі якую сур’ёзную работу. А разам з тым відаць было, што яны адчуваюць сябе досыць добра.
Што такое з імі здарылася?
Нічога. Проста яны япічэ не ўмелі смяяцца.
Умовы іхняга жыцця былі такія, іпто вельмі мала было прычын, якія б спрыялі развіццю гэтай здольнасці. Сярод лясных жыхароў нашы людзі былі самыя слабыя, самыя няшчасныя. Яны не маглі памерацца сіламі з вялікімі звярамі. He мелі тых зубоў і кіпцюроў, што маюць драпежнікі. Нават бегаць не маглі так хутка, як бегаюць некаторыя жывёлы. Кожны звер, які цяііер і духу чалавечага баіцца, тады мпг пакрыўдзі ць чалавека. А як было пракарміцца, пражыць? He да смеху тут...
А здольнасць смяяцца, як і ўсе іншыя здольнасці, не звалілася сама з неба. На гэта таксама ііатрэбны і доўгі час і адпаведныя ўмовы. Недарма ж да нашага часу ніводная жывёліна не навучылася яшчэ смяяцца.
Сярод гуртка вызначаўРя адзін мужчына трохі вышэйшага росту, відаць, дужэйшы за іншых і яават, здавалася, нібы з твару разумнейшы. Гэта быў павадыр, важак гуртка.
Ніхто яго, вядома, не выбіраў, не прызначаў. Склалася яно само сабой, калі ён у бядзе першы кідаўся на ворага, калі ён першы
заўважаў небяспеку, панярэджваў аб ёй, калі ён клапаціўся аб усім гуртку. У такія мінуты кожны быў яму ўдзячны, слухаўся яго,— і такім чынам ён зрабіўся важаком.
Ён стаяў, абапёршыся аб дрэва, і, здаецца, нешта такое думаў. Але ці мог ён наогул думаць так, як мы гэта сабе ўяўляем?
Вядома, не. А калі мы прыслухаемся да сябе, то заўважым, што нашу думку выклікаюць словы. Мы думаем словамі, мы як быццам словамі ў думцы гаворым. А калі ён не ўмеў гаварыць, значыцца, не ўмеў і думаць. У яго галаве мільгалі нейкія няясныя вобразы, але звязаць іх у адну складаную думку ён не мог, як не мог выказаць яе словамі.
Вось каля яго пакруціўся дванаццацігадовы хлопчык, яго родны сын. Павадыр паглядзеў на яго, у вачах нешта засвяцілася, нібы ён хацеў нешта прыпомніць, але зараз жа гэта прайшло,— і бацька зноў забыўся, што гэта яго сын.
Раптам у лесе нешта шаснула — і на палянку выскачылі дзве казы. Угледзеўшы чужых, яны спыніліся ў здзіўленні, а ў гэты самы момант некалькі мужчын кінулася да іх. Але рукі толькі слізганулі па ноўсці — і жывёлы зніклі. Нялёгка было нашым людзям паляваць з голымі рукамі.
Такая няўдача, відаць, засмуціла іх. Хоць твары і нельга было назваць свядомымі, але ж і на іх адбілася нейкае расчараванне.
Разам з тым прачнуўся голад, і яны зноў пайшлі шукаць спажывы, На гэты раз нейкія шчасліўцы знайшлі нават птушынае гняздо з яечкамі ды злавілі крата.
На адну жанчыну натрапіў звярок, падобны да нашага пацука. Угледзеўшы небяспеку, ён скруціўся ў вузел і прыкінуўся мёртвым. Але гэта не памагло. Жанчына ўсё роўна ўхапілася за яго, адразу разарвала і пачала есці. Зубамі яна адрывала кавалкі і давала свайму дзіцяці.
Звярок быў так званы «сумчаты» пацук, які яшчэ і цяпер жыве ў Паўднёвай Амерыцы, у Аўстраліі. Парода сумчатых з’яўляецца адной з самых старадаўніх. Яшчэ і цяпер захавалася некалькі відаў, да якіх належыць, нанрыклад, вядомы аўстралійскі кенгуру. Усе яны маюць тую асаблівасць, што самкі даношваюць сваіх дзяцей у асобай сумцы, якая мае выгляд кішэні і знаходзіцца на грудзях самкі.
Тым часам надыходзіў вечар. Трэба было падумаць пра начлег. He першы раз былі людзі ў такім становішчы, і яны добра ведалі, што самым бяснечным месцам у гэтым выпадку з’яўляецца дрэва.
Адзін за адным палезлі яны на шырокі дуб. У гушчыні яго знайшлося досыць зручных месцаў, нават для жанчын з дзецьмі.
Некаторы час чуўся трэск і шолах сярод галін, потым усё сцішылася. Людзі «паляглі» спаць.
Ішла ноч, цёмная, парная. У лесе пачалося другое, начное жыццё. Прарэзліва крыкнула нейкая птушка; зазвінелі камары і мошкі. Дзесьці забрахала гіена, і здалёку пачуўся рык ільва.
Потым пачаў набліжацца нейкі страшэнны шум, нібы землетрасенне якое. Усё бліжэй, бліжэй. Можна было сказаць, што гэта
ломяцца дрэвы і, відаць, дрэвы не малыя. Па лесе ішоў цяжкі тупат, ад якога ўздрыгвала зямля.
Людзі ўстрывожыліся, заварушыліся.
Вось грукнула бліжэйшае дрэва, і верхавіна яго проста павалілася на дуб. Узняўся крык, нісканіна — некалькі чалавек звалілася на зямлю.
Тыя, што зваліліся, толькі ўгледзелі, што каля іх прайшлі нейкія жывёлы, вялізныя, як горы...
Шум і трэск паступова сцішыліся. Жывёлы прайшлі. Людзі зноў палезлі на свае месцы. Добра яшчэ, што ніхто не пацярпеў. Супакоіліся.
Лле на захадзе зноў пачало грукацець. Гэта ўжо набліжалася навальніца. Усё святлей бліскала маланка, усё мацней грымеў гром,— і ўрэшце ён так грукнуў над галавой, што ўсе людзі пасыпаліся на зямлю. А тады пайшоў заліўны дождж.
Можна сабе ўявіць, што павінны былі перажыць нашы людзі. Вядома, яны і да гэтага часу сустракаліся з такой з’явай, але зразумець яе, нават проста прывыкнуць яны, пэўна, не маглі і кожны раз налохаліся зноў.
Гэты бляск, гэты грукат, гэтая таемная сіла — там, дзесьці высока на небе,— кожны раз выклікалі ў іх той жах перад невядомай магутнай сілай, ад якога назней нарадзіліся ў дзікуноў рэлігіі.
Дождж ішоў усю цоч. Людзі туліліся пад дрэвамі, дрыжалі ад холаду, і, здавалася, ніколі не будзе канца гэтай цемры...
Так пачынаў чалавек сваё жыццё. Той чалавек, які цяпер лётае ў паветры, плавае над вадой, перагаворваецца праз усю зямлю з другімі людзьмі, кіруе іірыродай.
Той, які сваім розумам і працай дайшоў да ўсяго, што мы маем...
СЛЁЗЫ ТУБІ
Маленькі Тубі ўвесь свой маленькі век нражыў на беразе мора. Заўсёды перад яго вачыма была бязмежная прастора — то ціхая, ласкавая, то бурная, злосная. Сонца кожны дзень вылазіла з вады з нравага боку, праходзіла над самай галавой і хавалася ў ваду з левага боку.
1 ўсё сваё жыццё Тубі чуў, як хвалі набягалі на нізкі пясчаны бераг і спявалі сваю адвечную песню. 3 ёю ён уставаў, з ёю ён клаўся спаць, яе ён чуў, калі прачынаўся ўначы, не заціхала яна і ў пякучы поўдзень, калі ўсё жывое хавалася ў цень. Ен і ўявіць сабе не мог, што дзе-небудзь на свеце можа быць такое месца, дзе не чуваць гэтай песні. Часамі, калі ўздымалася бура, гэтая песня пераходзіла ў злоснае выццё, але маленькі Тубі зусім не баяўся гэтага выцця, як не баялася вунь тая чайка, што лётае над морам.
А ззаду, за спіной, за халупамі, начынаўся лес, а што было за ім,— Тубі нс ведаў. Чуў ён часам, як казалі пра нейкія землі, гарады, розныя дзіўныя краіны, але ўявіць сабе гэтага не мог. Ну, адкуль жа можа ўзяцца нешта другое, апрача яго берага і мора?
Праўда, ён часта бегаў туды, каб сцягнуць какосавы арэх,
банан ці яшчэ якую дробязь, але болып часу праводзіў у вадзе і адчуваў сябе ў ёй як рыба.
Яны жылі ўдваіх з маткай у халупцы з галля. Бацька памёр тры гады назад, калі Тубі было восем год.
Ён добра памятаў свайго бацьку. Чорны, худы, як шкілет, і ўсё харкае крывёю.
Кожны год у красавіку наязджалі сюды людзі з чорнымі бародамі, у белых халатах, на белых лодках. Яны мелі шмат лодак, набіралі шмат людзей. У тым ліку быў і бацька Тубі.
Лодкі ад’язджалі ў мора, станавіліся там у рад, і голыя чорныя людзі кідаліся ў мора, давалі нырца і праз мінуту-другую вылазілі. Кожны з іх меў пры сабе кошык, і ў гэты кошык яны збіралі на дне мора чарапашкі.
Людзі з чорнымі бародамі і ў белых халатах сядзелі на беразе ў шатры. Перад імі стаялі розныя стравы і пітво, яны ў біноклі глядзелі на мора, часам аддавалі загады.
У поўдзень рабілі перапынак. Лодкі пад’язджалі да берага, людзі зносілі ў шатры чарапашкі. Тут іх разбівалі і чагосьці шукалі ў сярэдзіне. Адны са злосцю адкідалі ў бок, у другіх знаходзілі нейкія бліскучыя, светлыя каменьчыкі. I тады дзядзькі ў белым пстрыкалі пальцамі, шчэрылі белыя зубы і казалі:
— 0, гэта добра!
— Гэтая штукенцыя можа даць тысяч дваццаць!
А людзі, што лавілі гэтыя чарапашкі, ляжалі на беразе ледзь жывыя. I шмат у каго з рота ішла кроў. Асабліва ў бацькі Тубі.
Тубі падыходзіў да яго, плакаў, падносіў яму вады. Бацька ўсміхаўся, прабаваў жартаваць з сынам, але гэта неяк не ўдавалася.
Праз гадзіну давалі сігнал, і людзі зноў адпраўляліся ў мора. Зноў пачыналася тое самае ныранне.
Пад вечар бацька прыходзіў дахаты і, як камень, валіўся на пасцель. Маці клапацілася, даглядала яго, карміла, але яму нічога ў горла не ішло.
I так было кожны дзень, цэлы месяц, без ніякага перапынку.
У апошні дзень бацька прынёс маці трохі грошай. Выгляд яго быў ужо зусім дрэнны.
Матка засумавала.
А назаўтра бацька памёр.
Яшчэ памятае Тубі, як бацька аднаго разу ўзяў яго з сабою, і раніцою, да святла, яны адны выехалі ў мора. Там бацька пакінуў Тубі ў лодцы, а сам нырнуў у мора.
Але на беразе падняліся крыкі, шум; да іх выехалі дзве лодкі, бацьку схапілі, білі, пацягнулі кудысь. Ён вярнуўся толькі праз некалькі дзён. I доўга пасля таго бацька і маці былі сумныя і хмурыя.
Тубі зразумеў толькі, што бацьку білі за тое, што ён нырнуў сам адзін у чужое мора, што гэтае мора і чарапашкі належаць нейкаму пану.
Некаторы час пасля гэтага Тубі баяўся купацца ў чужым моры, але яго ніхто не ганяў, і ён тады супакоіўся.
* * *
I вось аднаго разу маці сказала Тубі, што яму трэба вучыцца, што яму прыйдзецца хадзіць за тры кіламетры ў «школу». А потым маці павяла яго і пакінула ў «настаўніка».
Гэты настаўнік, відаць, быў вельмі сярдзіты, бо заўсёды трымаў У руцэ бізун.
Вучняў набралася чалавек пятнаццаць.
Пачалося навучанне. Настаўнік узяў пяць белых досыць вялікіх каменьчыкаў, даў хлопцам, каб яны добра прыгледзеліся да іх, кінуў каменьчыкі ў мора і загадаў пяці хлопчыкам, каб кожны з іх дастаў па каменьчыку.
Хлопцы нырнулі, вынырнулі. Чатыры хлопчыкі прынеслі па каменьчыку, а пяты не знайшоў. Тады настаўнік сцебануў яго бізуном па голай шчуплай спіне... Дайшла чарга да Тубі. Ен плаваў і ныраў, можа, лепш за ўсіх хлопчыкаў, але пры думцы, што яму можа не пашанцаваць, што тады ён таксама атрымае бізуна,— пры гэтай думцы ў яго цямнела ўваччу.
Раз, два, тры! Каменьчыкі паляцелі ў ваду, хлопцы за імі. Тубі адразу заўважыў, што тутака зусім неглыбока і светла, і гэта супакоіла яго. Шырока раскрытымі вачыма стаў ён нрыглядацца да дна. Зеленаваты колер вады, выгляд дна, мігценне святла — усё гэта яму было добра знаёмае. Бяда толькі, што на дне многа было другіх каменьчыкаў, сярод якіх цяжка было знайсці той, што кінуты.
Вось ён заўважыў свой каменьчык і кінуўся да яго, але разам з ім кінулася туды нейкае страшыдла. Тубі аж адхіснуўся, але зараз жа сцяміў, што гэта яго таварыш. Той ужо працягваў руку да каменьчыка.
У галаве Тубі агнём бліснула думка, што калі ён упусціць, дык атрымае бізуна.
Ён напружыўся, штурхануў таварыша і выхапіў каменьчык у яго з-пад носа.
Выйшлі на бераг, падалі настаўніку каменьчыкі. Падаў і той хлопчык, але...
— He той! — зароў настаўнік.— Ты сляпы, ці што? Дык я цябе навучу добра глядзець.
I на цёмнай спіне хлопчыка з’явіўся спачатку белы, а потым чорны шрам.
Заліўся хлопчык слязьмі, а следам за ім і Тубі.
— Чаго ж ты, дурань, равеш? — кажа яму настаўнік.
Але не мог Тубі сказаць, што гэты ўдар яго таварыш атрымаў праз яго, Тубі.
Навука ішла шмат тыдняў, месяцаў.
Каменьчыкі кідаліся ўсё глыбей і глыбей. Потым яны рабіліся ўсё меншыя. Потым сталі кідаць чарапашкі, якія так цяжка было разгледзець у вадзе.
I чым цяжэйшымі рабіліся заданні, тым часцей сыпаліся бізуны...
* * *
Скончылі першы клас, перайшлі ў другі.
Трэба было навучыцца як мага болей трымацца пад вадой.
Выехалі на лодцы ў мора. Спусцілі якар, а да яго прывязалі кошык. Трэба было адным духам адвязаць пад вадой кошык і вынесці на паверхню. Вузлы спачатку былі простыя, а потым усё хітрзйшыя і хітрэйшыя...
I бізуны сталі ўсё часцейшыя і часцейшыя...
Нырнуў Тубі, пачаў адвязваць кошык. Сняшаецца, рукі дрыжаць, а духу ўжо не хапае. Яшчэ трымаецца секунду, другую; кошык вось-вось будзе адвязаны, але ўжо ў галаве памуцілася, у вушах звініць, ужо вада ў нос набіраецца.
«Не, не магу. Хай сабе б’е».
I ён кідае ў той момант, калі кошык быў, можна сказаць, ужо адвязаны. Але настаўнік яго не біў. Бо Тубі зваліўся на дно лодкі ў непрытомнасці, і з носа яго, як калісьці ў яго бацькі, паказалася кроў...
* * *
Вучэнне скончылася. Тубі мае дванаццаць год і ўжо можа падзарабляць. Праўда, не столькі, як дарослы, але яго больш ахвотна бяруць, бо навуку скончыў ён першым.
Працуе ён на меншай глыбіні, бліжэй да берага. He толькі таму, што ён не можа ныраць там, далей, а яіпчэ і таму, што небяспечна. Дарослыя, апрача кошыка, бяруць з сабою яшчэ вялікі нож, а хлопчыкі за іх спіною могуць і без зброі.
Прычапіў сабе Тубі кошык, узяў у рукі вялікі камень, каб хутчзй і лягчэй пайсці на дно, і нырнуў на дванаццаць метраў у глыбіню. (Дарослыя апускаюцца нават на дваццаць метраў.)
Вось ён на дне. Але не роўны пясочак там, а скалы, чорныя, кашлатыя, абросшыя слізкай расліннасцю. Святла ўжо меней даходзіць сюды, паміж скал нейкія чорныя яміны, дзе варушыцца нешта скручанае, свеціцца нейкае вока.
Вось на адным камені ён заўважыў чарапашкі, борздзенька згроб іх, паклаў у кошык і ўжо быў накіраваўся ўверх, як заўважыў, што зрабілася цёмна, нібы нешта зверху заступіла святло.
Зірнуў — плыве на яго ўжо сапраўднае страшыдла, рыбіна метраў чатырох даўжьіні з страшэнным ротам, пастаўленым неяк упоперак пад галавою, з вялікімі міргаючымі вачыма. У расчыненым роце відаць велізарныя зубы. Гэта і быў той самы страшны вораг — акула, суііраць якой бралі людзі кінжалы.
Кінуўся Тубі ў адзін бок, кінуўся ў другі, паказаўся ўжо над вадой, але... Жудасны крык... хруснулі косці, а з імі разам і кошык... Тубі загінуў...
Людзі з усіх бакоў спяшаліся на падмогу. Акула досыць нязграбная і няспрытная, людзі могуць з ёй справіцца. He паспела яна павярнуцца, як некалькі кінжалаў прабілі яе.
Затрапяталася звяруга, нават аглушыла хвастом аднаго чалавека. Заііенілася мора, але белая пена была афарбавана крывёю акулы.
He прайшло ёй дарма гэтае злачынства, загінула і яна.
Нацягнулі акулу да берага, разрэзалі ёй горла і бруха і там знайшлі беднага Тубі з яго кошыкам.
А ў кошыку некалькі чаранашак.
Лапы гаспадароў адразу ж пацягнуліся да чарапашак. Разбілі адну, раздушылі другую, а ў трэцяй знайпілі вялізную прыгожую жамчужыну.
Заблішчалі вочы ў гаспадароў, пстрыкнулі яны пальцамі:
— Во, гэта — рэч! Тысяч пяцьдзесят будзе.
Стаіць, галосіць матка над тым, што засталося ад яе сына. Кляне свой лёс, які ўзяў ад яе мужа і сына. Хмура глядзяць голыя людзі на бязвінную ахвяру, слаўнага, спрытнага маленькага Тубі.
Памякчэлі нават і сэрцы людзей у белых халатах. Нягледзячы на тое, што Тубі працаваў толькі сем дзён, яны заплацілі матцы за ўвесь месяц і, аіірача гэтага, дадалі яшчэ 100 рупій (каля 15 рублёў).
* * *
Праз некалькі месяцаў у Лондане быў баль у міністра замежных спраў. Запрошаяы былі такія паны, што на кожным з іх каштоўнасцей было не менш як на сто тысяч. Але ж і сярод такіх багацеяў агульную ўвагу звярнула на сябе жонка «нафтавага караля», лэдзі Сміт. Яна ўся ззяла золатам і брыльянтамі. А больш за ўсё вабіла да сябе вялізная дзіўная жамчужына. У залатой аправе, тонка адшліфаваная, яна вісела на грудзях, нібы жывая. Бледны колер, мяккія пералівы святла, аксамітны выгляд — усё гэта вабіла і цешыла вока. He хацелася верыць, што гэта толькі камень.
— Пяцьдзесят тысяч каштуе! — шапталіся зайздрослівыя пані. — Нездарма легенда кажа, што гэта скамянелыя божыя слёзы. He ведалі яны, што гэта не божыя слёзы, а слёзы маленькага голага чорнага Тубі з вострава Цэйлона.
твт
Y Урывак)
РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ, . у якім дзеці нібы ўпершыню ўбачылі, што дзеецца вакол іх, а чытач нарэшце (таксама ўпершыню) убачыць, што такое ТВТ.
Аднаго разу пасля заняткаў у пятым класе затрымалася піянерскае звяно. Тут былі нашы знаёмыя Толя і Ніна Бяспалавы, Андрэй Гуліс, Паўлік Рагатка і Клава Макейчык ды яшчэ Яша Кантаровіч, Стась Кавальскі, Соня Данілава, Лёня Саковіч і Цыбук Бора.
Затрымаліся яны таму, што Паўлік стаў падрабязна расказваць 198
аб сваіх прыгодах і пакутах, якія ён перацярпеў тады, калі спазніўся ў школу.
— Да чаго ж крыўдна робіцца,— казаў ён,— як успомню, што ўсё гэта здарылася праз такую дробязь, якую мы самі маглі выправіць.
— Ды і ў мяне падобная гісторыя была! — крыкнуў Яша.— У нас сапсаваўся электрычны прас. Спачатку ён доўга бунтаваў: то грэецца, то не, то грэецца, то не. А ііотым зусім перастаў награвацца. Агледзелі мы шнур — здаецца, цэлы. Прыйшлося мне несці прас да майстра. Той разабраў яго, паглядзеў і кажа: «Па-мойму, спраўны. Мусіць, шнур перарваўся. Трэба было прынесці і яго». Я пабег дахаты і прынёс шнур. Майстар разгледзеў яго — і таксама нічога не знайшоў. А потым памацаў вілку і кажа: «Глядзі, вось гэтая ножка адкруцілася». Узяў пальцамі і падкруціў яе. I больш нічога!
— А ведаеце што? — сказаў тады Андрэйка.— Мне таксама прыйіплося шмат перацярііець за тое, што я не здагадаўся разы са два шмаргануць напільнікам па ключу.
I пад агульны смех ён расказаў, як начаваў з парсючком і што з гэтага выйшла.
Тады Стась расказаў, як у яго паляцелі ў лужыну ўсе кнігі і сшыткі разам з партфелем, у якога адарвалася ручка.
— А прымацаваць ручку я мог бы і сам, не чакаючы, пакуль яна адарвецца,— прызнаўся Стась.
Адным словам, падобных выпадкаў знайшлося досыць у кожнага, і калі іх сабралі разам, то выйшла карціна, над якой дзеці сур’ёзна задумаліся. Яны нібы ўпершыню ўбачылі, што дзеецца вакол іх. Убачылі і самі здзівіліся.
— Выходзіць, піто мы жывём у палоне ў рэчаў,— разважліва сказала Клава.— Выходзіць, што не мы імі кіруем, а яны намі. Якая-небудзь патэлыія, што захоча, тое і робіць, а ты толькі глядзі на яе ці кліч на дапамогу людзей,
— Яно сапраўды выходзіць, піто мы нібы залежым ад розных хатніх рэчаў,— дадаў Паўлік.— Яны нас падводзяць на кожным кроку, а мы толькі церпім ды чакаем ад кагосьці дапамогі. А каб захацелі, то самі маглі б справіцца з імі.
— Тады трэба абвясціць ім вайну,— са смехам сказаў Бора Цыбук.
— А што ты думаеш? — сур’ёзна адказаў яму Паўлік.— Зусім нядрэнна было б. Як толькі хто з іх пачне шкодзіць — зараз жа і паставіць яго на месца.
— Давайце тады складзём гурток,— прапанавала Клава,— і паабяцаем, што ўсе такія дробныя папраўкі будзем рабіць самі.
— Правільна! — падтрымаў яе Стась.— Гэта будзе зусім новы і цікавы гурток. Можна назваць яго гуртком «Хатніх тэхнікаў».
— He, не! — пачуліся галасы,— Назва нецікавая!
— Калі ўжо мы збіраемся ваяваць,— сказаў Толя,— то лепш назваць гурток «Ваяўнічымі тэхнікамі».
I не гурток,— крыкнуў Яша,— а таварыства. «Таварыства ваяўнічых тэхнікаў», або скарочана — «ТэВэТэ».
Гэтая назва спадабалася ўсім.
Нарэшце Толя ўнёс яшчэ адну прапанову:
— Кожнае таварыства мае правілы.
— Гэта называецца статутам,— паправіў Паўлік.
— Хай будзе статут,— згадзіўся Толя.— Трэба і нам скласці статут нашага таварыства.
Праз паўгадзіны на свет з’явіўся наступны дакумент:
СТАТУТ
Таварыства ваяўнічых тэхнікаў
Таварыства ваяўнічых тэхнікаў абвяшчае барацьбу за незалежнасць ад хатніх рэчаў.
Дзеля гэтага члены ТВТ абавязваюцца:
1. Сачыць і выконваць усе дробныя хатнія рамонты сваімі ўласнымі рукамі.
2. Калі хто з членаў чаго-небудзь сам зрабіць не зможа, то звяртаецца за дапамогай да сваіх таварышаў.
3. I толькі тады, калі і таварышы не змогуць дапамагчы,— член таварыства мае праеа звяртацца да платных майстроў.
Толя ўзлез на парту і зачытаў статут.
— Будзем галасаваць. Хто...
Але тут дошка пад яго нагамі асунулася (завеска не трымала), Толя пахіснуўся і ледзь паспеў саскочыць на падлогу.
— Ах, чорт! — вылаяўся ён, але зараз жа зноў звярнуўся да сваіх таварышаў: — Ну, дык хто за, прашу падняць рукі.
— Я! Я! Ды ўсе, няма чаго галасаваць! — адказалі рабяты, падняўшы рукі.
Адна толькі Клава не падняла рукі і неяк дзіўна пазірала на ўсіх.
— Ну, а ты што? — звярнуліся да яе.
— Слухайце, таварышы! Што ж гэта мы робім? — сказала яна нейкім строгім голасам.
— He ведаеш, ці што? — засмяяліся таварышы.— Адкуль ты звалілася?
— А вось ці бачылі вы, як зваліўся Толя? — спыталася Клава.
— Вядома, бачылі. Але што з таго?
— А чаму ён зваліўся?
— Таму, што зямля прыцягнула,— пажартаваў Яша.
— He, вы адкажыце сур’ёзна, чаму ён зваліўся? — настойвала Клава.
— Ну, дошка пасунулася,— адказаў Толя.
— А чаму яна пасунулася? — вяла сваю лінію Клава.
— Ды завеска адламалася,— сказала Ніна, якая стаяла ля гэтай парты.
— А мы самі маглі б яе прымацаваць? — насядала Клава.
— Дзіўная рэч,— прамовіў Андрэй,— Колькі часу я сам на гэтай парце сяджу і ніколі ў галаву не нрыходзіла ўзяць ды замацаваць гэтую завеску. Бо не я зламаў.
— А я вось цяпер паляцеў, ды і то не здагадаўся, у чым справа,— прамовіў Толя, чухаючы патыліцу.— Вось да чаго не прывыклі мы думаць пра такія рэчы.
Паўлік некаторы час задумліва глядзеў на зламаную завеску, а потым павольна, нібы сам да сябе, сказаў:
— Цікавыя справы робяцца на свеце! Каб хто даў нам заданне прыбіць гэтую завеску, мы, пэўна, зрабілі б гэта ахвотна. А самім у галаву не іірыходзіць, нават не бачым. I не толькі тут, але і дома мы не ўмеем бачыць. Я цяпер толькі прыіюмніў, што ў нас у чамадане таксама адарвалася адна палова завескі. Мы яго адчыняем, зачыняем і нібы чакаем, пакуль адарвецца другая палавінка. Сёння, як толькі прыйду дахаты, зараза жа прымацую гэтую завеску.
А ў выніку ўсёй гэтай гісторыі з завескай у статуце з’явіўся новы і вельмі важны пункт:
4. Дзейнасць ТВТ пашыраецца гаксама і на школу.
Ну, а завеску паправіць ім было зусім лёгка. У той час ішоў яшчэ міма дырэктар і, пачуўшы стук, зайшоў у клас. Убачыўшы, што робяць вучні, ён так узрадаваўся, нібы яму пабудавалі новую школу.
— Вось дзе сапраўдныя савецкія вучні! — сказаў ён.—Каб усе ды заўсёды гэтак рабілі!
Вучням нават сорамна зрабілася: за такую дробязь ды гэтак хваляць. А дырэктар пасля таго стаў хваліць іх і перад іншымі вучнямі. Папракаючы за нешта шосты клас, ён казаў:
— У пятым класе вучні па сваёй ініцыятыве паправілі парту, а вы толькі псаваць умееце.
Першы крок Таварыства ваяўнічых тэхнікаў выйшаў вельмі ўдалым, і арганізатары мелі ўсе падставы ганарыцца сваёй выдумкай. Але расказаць аб гэтым у школе яны не адважыліся. Калі яны зробяць добрую справу, кожны скажа, што гэта добра. А калі даведаюцца, што для такой простай справы яны выдумалі нейкае Таварыства, статут, параграфы, то пэўна смяяцца будуць з іх. Лепш аб гэтым не казаць. Яно нават цікавей будзе.
МАКСІМКА
Дзіцячы дом стаяў у зацішным кутку, сярод узгоркаў, парослых самымі разнастайнымі дрэвамі — хвоямі, бярозамі, дубамі. Унізе — рачулка, лазнякі, паплавы. Воддаль была чыгуначная станцыя. Гудкі паравозаў сведчылі, што гэты зацішны куток усё ж такі звязаны з шумным светам. А асноўнае насельніцтва дзіцячага дома нават вельмі звяртала ўвагу на гэтыя гудкі: яны напаміналі, што да каго-небудзь з іх можа прыехаць татка або мамка. Але да каго?
Некаторая частка больш дарослых загадзя ведала, што да іх прыедзе хто-небудзь з бацькоў і возьме дадому. Але такіх было вельмі
мала; большасць ведала, што па іх ніхто ўжо не прыедзе... Ведалі яны гэта даўно, нрымірыліся з лёсам і толькі з зайздрасцю пазіралі на тых, да каго прыязджалі бацькі.
I была яшчэ значная група грамадзян чатырох-, пяцігадовага ўзросту, якія ўсе былі ўпэўнены, што да іх заўтра прыедзе татка. Hi ў якім разе не мамка, а толькі татка, у пагонах, з медалямі, з рэвальверам.
Довадаў для такога пераканання было колькі хочаш. Па-першае, вайна скончылася, і ўсе таткі, пабіўшы і забраўшы ў палон фашыстаў, павінны вярнуцца дадому. Аб гэтым казалі ўсе — і цёця Каця, і старэйшыя дзеці, і самі малышы, працуючы ў пяску.
Знаходзіўся гэты пясок на сонечным баку ўзгорка, пакрытага хвоямі. Туды ахвотна ішлі на працу не толькі нашы малышы, але і больш дарослыя дзеці. Там заўсёды капашыўся народ, і ўся гэтая мясціна мела акурат такі самы выгляд, які маюць здалёк вялікія горныя распрацоўкі.
Тут кожны знаходзіў сабе працу па густу. Тут можна было і бліндажы будаваць, і супрацьтанкавыя равы, а пад карэннямі хвояў — нават сапраўдныя зямлянкі. Можна было і хлеб пячы, і лялькі рабіць, і гарады адбудоўваць, і купацца ў пяску — і ад усяго гэтага мець самае светлае дзіцячае шчасце.
Малышы займалі на гэтай пляцоўцы цэнтральнае месца. Іх участак быў найбольш насычаны рознымі механізмамі: лапаткамі, вядзёрцамі, тачкамі, скрыначкамі, дошчачкамі, аўтамашынамі, мячыкамі, драўлянымі яйкамі і матрошкамі. Тут адбываліся і дыскусіі па важнейшых пытаннях бягучага жыцця. Так, напрыклад, калі кончылася вайна, адразу ж на абгаварэнне было пастаўлена пытанне аб ролі татак у Айчыннай вайне. Спрэчкі распачаў Юра. Ён сказаў:
— Мой татка пабіў многа-многа фашыстаў.
— А мой татка пабіў столькі, і яшчэ столькі, і яшчэ столькі,— зараз жа адказаў Бора, паказваючы рукамі на лясы і ўзгоркі.
— А мой татка пабіў усіх фашыстаў і там, і там, і ўсюды,— абвясціў Сеня.
Было іх тут чалавек дзесяць, і кожны лічыў натрэбным выступіць з такой заявай незалежна ад таго, памятаў хто свайго татку ці не. Аднак усе яны мелі права выказвацца па ваенных пытаннях, бо ў кожнага з іх было ваеннае мінулае. Мінулае з тых часоў, калі ім было па годзіку ці два.
Ці захаваліся ў іх якія ўспаміны аб тых падзеях? Былі ўспаміны, і вельмі яркія, ды толькі несвядомыя, паміж сабой не звязаныя. Вось гэты самы Юра добра памятае, як гарэлі хаты, і зусім не ведае, што ў гэты час згарэлі яго маці, бабка, сястра і брат. А Бора памятае лес, памятае, як беглі людзі, крычалі, сгралялі, а не ведае, што ён быў знойдзены ў лесе каля забітай мамкі. Сеня памятае толькі, як мамка везла яго на саначках, як было весела і цікава. Нават ветэран Алёша, у якога нсмец страляў з рэвальвера і ў якога да гэтага часу застаўся на шчацэ шрам ад раны, нават гэты сталы і разважлівы Алёша памятае толькі немцаву каску ды чорныя вусікі, а больш нічога.
Тут, у дзіцячым доме, іх веды значна папоўніліся. Перш за ўсё яны даведаліся, піто іхнія мамы, існавання якіх адмаўляць ніхто не адважваўся, вельмі запяты рознымі важнымі справамі і ніяк не могуць наведаць сваіх дзяцей. Кожны дзень яны збіраюцца прыйсці, ды ўсё не выпадае: то не выраслі яшчэ яблыкі, якія адна мама хоча прынесці, то другая мама аніяк не можа знайсці самага лепшага пеўніка, без якога ехаць зусім немагчыма, а трэцяя мама ўсё шые нейкую цудоўную кашулю. У некаторых выпадках мамьі не ехалі таму, што іхнія дзеткі былі тут нядобрыя: не слухаліся, не елі, не хацелі спаць і нават крыўдзілі таварышаў. Часам мама была ўжо тут недзе блізка, але не ішла, чакала, пакуль яе Уладзік зробіцца зусім добрым.
Так стаяла пытанне наконт мам. I хоць мамы могуць пакрыўдзіцца, мы адважымся сказаць, што пытанне гэтае не было надта вострым і актуальным. Вострым не было таму, што цёця Каця і няня Насця досыць паспяхова замяшчалі невядомых мам. А актуальным не было таму, што ў ваенны час, як ні кажы, а на нершы план усё ж такі выступалі таты.
Усе дзеці ведалі, што іхнія таткі на вайне, б’юць фашыстаў. Нават Віця, у якога бацька памёр перад вайной, быў упэўнены, што яго татка цяпер ваюе не горш за другіх. Калі да іх даходзіла гаворка, што там ці там нашы пабілі немцаў і ўзялі горад, то кожны ўжо ведаў, што гэта зрабіў галоўным чынам яго татка.
I вось цяпер яны пачулі, што вайна скончана, кожны можа чакаць, што да яго прыедзе татка.
Першаму пашанцавала Сярожу. Ніхто нічога не бачыў, не ведаў, а раптам і цёця Каця і няня пачалі шукаць і клікаць яго:
— Сярожа! Ідзі сюды, да цябе татка прыехаў!
Той як усхопіцца, як пабяжыць! А за ім і Юра, і Бора, і Алёша, і Максімка. Сярожу зараз жа ўзяла за руку цёця Каця і павяла, а ўсе іншыя ішлі ззаду самі, і ніхто на іх не звяртаў увагі.
Цёця Каця прывяла Сярожу ў сталовую, 'падвяла да высокага ваеннага і сказала:
— Вось ён!
Ваенны схапіў Сярожу ў абдымкі, стаў цалаваць, гладзіць па галаве і ўсё гаварыў:
— Во які ты маладзец! I пазнаць нельга!
Сярожа саромеўся і нічога не казаў. Але адным вокам усё пазіраў на сваіх таварышаў, якія ціскаліся ў дзвярах, каб ііаглядзець на гэтую сустрэчу. Сярожа ведаў, што таварышы яму зайздросцяць, і вельмі задаваўся. Гэта відаць было па яго праваму воку, якое было хітрае-хітрае і выразна паказвала, што Сярожа надта хоча сказаць:
— Ага!
Але тут цёця Каця чамусьці стала адганяць дзяцей ад дзвярэй: — Ну, чаго вы лезеце сюды? He перашкаджайце. Ідзіце на свой пясочак, гуляйце. Калі будзеце добрымі, то і да вас татка прыедзе.
Ну як тут не быць добрым! На Максімку ніхто не скардзіўся; Максімку хваліла і цёця Каця і няня Насця; Максімка стараяна еў тады, калі яму зусім не хацелася есці, і ціхенька ляжаў, калі
яму зусім не хацелася спаць. Аднак ён адразу адгукнуўся на словы цёці Каці:
А я не запэцкаўся! — і паказаў свой сіні з белымі налоскамі халацік. 3 кішэні высоўвалася белая насавая хустачка, а з носа — белая кропелька. Сустрэцца ім усё неяк не шанцавала.
Ведаю, што Максімка добры хлопчык! — сказала цёця Каця.— Затое татка да яго прыедзе і нахваліць. Толькі ты хустачкай нос выцірай, хустачку аб нос можна пэцкаць.
Максімка нязграбна, абедзвюма рукамі выцягнуў хустачку, ссупуў сваю кроплю на бок і сяк-так зноў запхнуў.хусцінку ў кішэню. Цяпер ужо татка яго абавязкова пахваліць.
На другі дзень на пясчаных распрацоўках Сярожы ўжо не было,— ён паехаў са сваім таткам. Мусіць, кожны падумаў: як цікава яму цяпер!
- 1 мой татка ўчора прыедзе! — катэгарычна абвясціў Юра, нібы толькі што атрымаў тэлеграму.
Але яго зараз жа перакрыў Уладзік (яго татка загінуў пад Севастопалем):
— А мой татка прыедзе заўтра і прывязе мне стрэльбу!
— А мой татка прывязе мне самалёт! — крыкнуў Сеня.— 1 я буду на ім катацца.
Гэтыя словы пачуў васьмігадовы Толя, які працаваў на суседнім участку. Толя ўжо лічыў сябе сталым чалавекам. Ен памятаў і свайго татку і сваю мамку. А цёця Каця яшчэ казала, іпто яны шукаюць яго. Дзіцячыя, беспадстаўныя меркаванні Сені здаліся Толю зусім недарэчнымі, і ён насмешліва сказаў:
— На такім самалёце лятаць нельга — ён для гульні. А мне татка купіць веласіпед сапраўдны, на якім можна ездзіць.
Максімка адчуў, што маўчаць болей нельга, што трэба ратаваць свой гонар і гонар свайго таткі. Ен устаў на ўвесь рост і ўрачыста сказаў:
—А мой татка прывязе мне машыну!
Усе яго канкурэнты прыціхлі: піто ні кажы, а супраць машыны выступаць цяжка.
Але раптам у Максімкі пацямнела ў вачах: хтосьці абхапіў яго галаву і вочы, пацалаваў і прамовіў:
— Гаротны ты мой!..
Гэта была няня. Яна ведала, што ў яго няма ні таткі, ні мамкі, і словы яго разанулі ёй сэрца... Але Максімка не звярнуў на гэта ўвагі: ён быў ахоплены пачуццём перамогі над таварышамі і, апрача таго, вельмі канкрэтна ўяўляў сабе татку і машыну.
Юра ўбачыў, што ён застаўся далёка ззаду, і крыкнуў дадаткова:
— А мой татка прывязе мне сто машын!
Тады выступіў Алёша з заявай, што яго татка нрывязе яму тысячу машын. Нехта ўжыў нават слова «мільён», але ўсе гэтыя выступленні ўжо не зрабілі ніякага ўражання, бо выразна адчувалася, што прамоўцы самі не вераць сваім словам і гавораць так сабе, абы не саступіць другім.
Падобныя гутаркі паўтараліся не раз. Асабліва тады, калі якінебудзь татка сапраўды прыязджаў. А такіх выпадкаў за лета было тры. Было яшчэ некалькі выпадкаў, калі прыязджалі мамы або цёткі. Але іх прыезд зусім не рабіў такога шуму, як прыезд героятаткі. Таму зусім не дзіва, што кожнаму хацелася пахваліцца іменна сваім таткам. Хацелася і Уладзіку, і Максімку, і яшчэ многім з тых, чые таткі ляжалі пад Сталінградам, Будапештам, Берлінам... Яны не ведалі гэтага і ведаць не жадалі, нават каб і знайшоўся такі чалавек, які адважыўся б ім растлумачыць.
Аднаго разу, у жніўні, па дарозе ад станцыі ішоў ваенны. На левай руцэ ў яго вісеў шынель, у правай ён нёс невялікі чамадан. Здалёк відаць было, як блішчалі на яго грудзях ордэны і медалі.
Максімка ў гэты час адзін у кутку саду паляваў на нейкага залатога жука. Але зараз жа пакінуў яго, калі ўбачыў, што ў гэты бок ідзе нечы ваенны татка.
А можа, гэта ўжо ягоны татка?..
Дарога ў дзіцячы дом ішла ля самага плота. Максімка, рызыкуючы апячыся аб крапіву, прасунуў скрозь плот галаву і прагна сачыў за падарожнікам. Той набліжаўся шпарка; ён рабіў такія крокі, што толькі боты паблісквалі.
Калі мужчына падышоў зусім блізка, Максімка ўбачыў, што ён плячысты і такі высокі, што адны боты былі б Максімку да падбародка. А твар у дзядзькі светлы і вельмі прыемны. Ды яшчэ медалі блішчаць. Магчыма, гэта і ёсць яго татка. Але як пазнаць яго? А можа, ён сам пазнае Максімку?
I хлопчык стараўся яшчэ болей высунуць галаву. Сярод крапівы ды лапухоў твар яго вызначаўся, як белая кветка, а вочкі гарэлі, як вугольчыкі. I столькі прагнага імкнення было ў гэтых вачах, што яны спынілі б вялікага дзядзьку нават і тады, каб былі накіраваны яму ў спіну.
Ваенны прыпыніўся.
— Ты куды, браток, ушчаміўся, га? — сказаў ён са смехам,— Назад не вылезеш? Можа, дапамагчы табе?
— А вось і вылезу! — адказаў Максімка і адсунуўся назад, каб паказаць, што ніякай бяды няма.
Ваеннаму нічога не заставалася, як ісці далей. А Максімка садам пайшоў за ім следам. Адзіная думка валодала ім: чый гэта татка? I тут жа разам цёплая надзея і мацнейшае жаданне штурхалі на другое пытанне: а можа, мой?..
Калі Максімка прыйшоў у дом, то ўбачыў, што ваенны сядзіць адзін у сталовай і нібы кагосьці чакае. Ці не яго, Максімку?.. Маленькае сэрца застукала моцна-моцна. Ён стаіўся ля дзвярэй і стаў наглядаць. Ваенны то ўставаў, падыходзіў да акна, то зноў садзіўся.
Чаму да яго ніхто не ідзе? I цёці Каці няма. А яна ж заўсёды ведае, чый татка прыехаў і каго трэба паклікаць.
He, відаць, ён не чый татка, а Максімкаў. Максімка адразу пазнаў яго: акурат пра такога самага татку ён заўсёды і думаў —
і боты, і медалі, і дужы, і добры. I бачыў ён яго раней, калі быў малы. А татка цяпер не пазнаў Максімку таму, што ён ужо вырас....
Схіліўшы галаву і хвалюючыся, Максімка ўвайшоў у сталовую і бокам-бокам пасунуўся да ваеннага. Той сядзеў, абапёршыся локцямі аб калені, і штосьці такое думаў. У гэтую мінуту Максімка, сарамліва ўсміхаючыся, праціснуўся паміж каленяў і шчыра іірытуліўся да яго грудзей.
Ваенны зараз жа абняў Максі.мку, прытуліў, стаў гладзіць па галаве, гаворачы:
— Гэта ты, мой пацан? Той, што ўшчаміўся ў плоце? Добры хлапец. А як цябе зваць?
— Максімка,— ціха адказаў хлопчык, кратаючы медалі.
— Максімка? Вельмі добрае імя. У нас на вайне Максімкі здорава білі фашыстаў. Як зададуць ім — та-та-та! Фашысты ходу, дагары нагамі ляцяць. Во якія ў нас былі Максімкі!
— А яны былі вялікія?
— He, малыя, такія самыя, як ты,— смяецца татка,— і мы іх вазілі на калёсіках.
Максімка зараз жа ўявіў сабе, як хлопчыкі сядзяць на калясачках, а таткі шпарка-шпарка вязуць іх на немцаў. Максімкі страляюць — та-та-та! — а немцы ўцякаюць. Як шкада, што яго, Максімкі, там не было. I яго татка пакатаў бы, і яны разам фашыстаў білі б.
— А чаму ты мяне не ўзяў? — папікнуў Максімка татку.
— He ведаў, братка ты мой, дзе ты жывеш,— зноў смяецца татка.
Ад гэтага смеху твар таткі робіцца яшчэ больш прыгожым і добрым. Максімка туліцца да яго бліжэй, перабірае рукою бліскучыя гузікі, рамяні. Ад кожнага руху таткі гэтыя рамяні рыпаюць, і ад іх ідзе нейкі прыемны пах. Ніколі не было Максімку так прыемна, так цёпла на сэрцы. Вн нрытуліўся шчакой да таткавай рукі і спытаў:
— А машыну мне прывёз?
Раптам з таткам нешта здарылася: ён перастаў смяяцца, спахмурнеў, нават адсунуў руку ад Максімкавай шчакі, нібы чагосьці спалохаўся. Потым дзвюма рукамі моцна сціснуў Максімку за плечы, наглядзеў на яго сур'ёзна, нібы сурова, і ціха прамовіў:
— Бедны хлопчык!..
Затым устаў, заспяшаўся, схіліўся над сваім чамаданам...
У гэтую хвіліну ў сталовую ўвайшла цёця Каця, а з ёю Толя. Толя крыкнуў: «Тата!» — і пабег да ваеннага, а той пайшоў яму насустрач, схапіў пад пахі, падняў высока-высока, а потым прыціснуў да сябе, пацалаваў і сказаў:
— А які ж ты вялікі зрабіўся!
Павярнуўшыся, ён зноў убачыў Максімку. Той стаяў ля яго чамадана, апусціўшы рукі, і з вялікай пакутай глядзеў на бацьку з сынам. 3 вачэй яго збіраліся скаціцца дзве кропелькі.
Зноў уваеннага знік смех, знікла весялосць.
— Хто гэты хлопчык? Ці ёсць у яго бацькі? — ціха спытаў ён цёцю Кацю.
- Гэта наш слаўны Максімка,— адказала цёця Каця.— Бацька яго загінуў пад Сталінградам, а маці закатавалі немцы. Больш у яго нікога няма.
— Калі ласка, прашу вас,— стаў прасіць ваенны,— суцешце яго як-небудзь. Ён жа палічыў мяне за свайго бацьку.
Ваенны паставіў свайго сына на зямлю, падбег да чамадана, адчыніў яго і хуценька пачаў вымаць з яго: дасканалую аўтамашыну, некалькі плітак шакаладу, размаляваную кніжку і япічэ нейкія цікавыя рэчы. Усё гэта вылажыў ён каля ног Максімкі і сказаў:
— Бяры, Максімка, гэта табе прыслалі.
Тады пакрыўдзіўся Толя і плакучым голасам сказаў:
— А мне?.. Мне дык нічога...
— Табе, братка, крыўдзіцца ніяк нельга,— сказаў бацька, зачыняючы чамадан. — У цябе ёсць усё і будзе ўсё, што толькі захочаш.
А Максімка нават не паварушыўся. Ён глядзеў некуды ўбок, а дзве кропелькі ўжо каціліся ўніз... Але ён маўчаў. Ён разумеў, што ні ад каго не можа патрабаваць, каб гэты дзядзька стаў яго таткам.
Тут яго падханіла на рукі цёця Каця, пачала цалаваць, мілаваць ды прыгаворваць:
— Паглядзі, Максімка, якую табе машыну прывезлі. Ніхто такой не мае... А кніжка якая!..
Пры гэтым яна старалася стаць так, каб засланіць ад яго бацьку з сынам.
А бацька абы-як зачыніў чамадан, узяў за руку Толю і ціха пайшоў за дзверы з такім выглядам і адчуваннем, нібы зрабіў нсшта нядобрае, нібы ён нечым вінаваты.
...Цёпла, светла, утульна ў кватэры. Толя мае свой уласны кут, а ў ім усё, што хочаш,— і машыны, і кніжкі, і ўсялякія цацкі.
За сталом — бацька і маці.
— Я і да гэтага часу не магу прывыкнуць, што мы зноў сабраліся разам,— кажа маці.— Ты — недзе на фронце, я — у палявым шпіталі, а Толя з бабуляй і зусім невядома дзе.
— Навошта ўсё гэта ўспамінаць? — кажа бацька.— Скончылася шчасліва для нас — і годзе.
— Так... для нас,— задумліва сказала маці.— А для іншых?.. Скажам, для таго Максімкі, пра якога ты расказваў...
Бацька зморшчыўся, нібы яму што забалела, і сказаў:
- Зноў ты напомніла мне пра гэтага хлопчыка! Ён і так заўсёдЫ стаіць у маіх вачах.
Ды і я не забываю яго, хоць сама і не бачыла,— мякка ўсміхаючыся, сказала маці.
- Яму там зусім нядрэнна: і сыты, і дагледжаны, і жыве нібы ў сям’і.
На другі дзень, калі бацька і маці сядзелі на канапе, да іх падбег Толя, вясёлы, шчаслівы. Бн праціснуўся паміж каленяў бацькі, прытуліўся да яго і сказаў:
— А веласіпед сапраўды мне купіш?
— Куплю, сынок, куплю. Толькі пакуль іпто няма дзе купіць,—
адказаў бацька, а потым звярнуўся да жонкі.— Акурат таксама той хлопчык прытуліўся да мяне і прасіў машыну. Ён так быў упэўнены, што перад ім яго татка...
Маці сказала:
— Ведаеш, што я думаю: ці мае права наш Толя быць такім шчаслівым, калі столькі дзяцей засталося без бацькоў?
— Чаму ж не? — адказаў бацька,— Ён нічыё месца не займае. А вось мы займаем месца забітых бацькоў, таму не маем права забываць пра іх дзяцей.
Так Максімка, сам таго не ведаючы, увайшоў у жыццё гэтай шчаслівай сям’і. Увайшоў і заняў пэўнае месца ў сэрцы не толькі бацькі, але і маткі, якой часам здавалася, нібы яна сама прысутнічала пры той сустрэчы: надта ўжо выразна перадаў ёй муж усю сцэну. I пры кожным выпадку яны з замілаваннем успаміналі незнаёмага, далёкага хлопчыка Максімку.
...Была ўжо восень. Дрэвы вакол дзіцячага дома пажоўклі. Апусцелі пясчаныя распрацоўкі. Пранізлівы вецер без перашкоды гуляў па пералесках і ўзгорках. 3 зачыненага дома ішоў гул, як з устрывожанага вулля.
Малышы перанеслі сваё будаўніцтва ў памяшканне. Замест пяску ў іх цяпер былі бярвенні, фермы, блокі, кубікі. Як і раней, яны чакалі, што заўтра ці ўчора прыедзе татка і прывязе нешта такое... такое...
— А мой татка прывязе мне сто кубікаў!
— А мой татка прывязе мне поўны дом кубікаў!..
Раптам падышла цёця Каця:
— Максімка, ідзі сюды! Да цябе татка прыехаў!
Нелыа сказаць, каб Максімка вельмі здзівіўся: ён і без таго ведаў, што калі-небудзь ды татка прыедзе. Але ўсё ж такі ён захваляваўся і пачырванеў.
Цёця Каця ўзяла яго за руку і павяла. А ззаду самі ішлі Алёшка, Віцька, Сенька, Борка, і на іх ніхто не звяртаў увагі. Хутка Максімка ўбачыў высокага дзядзьку і адразу пазнаў, што гэта той самы татка, які прывёз яму машыну, але тады чамусьці не захацеў узяць яго з сабой. Затое цяпер ён сам падышоў да Максімкі, узяў яго на рукі і сказаў:
— Ну, Максімка, збірайся: едзем дадому, мама чакае.
I зноў Максімка ўбачыў той самы светлы, прыемны твар, зноў адчуў цеплыню на сэрцы і зноў шчыра прытуліўся да грудзей таткі.
Але адно вока яго глядзела на таварышаў хітра-хітра, ён не мог стрымаць сябе і сказаў ім:
— Ага!..
ШЧАСЦЕ
Эцюд
Быў адзін з тых летніх дзён, якія бываюць, мусіць, толькі на Беларусі. Сонца пячэ як мага, а гарачыні няма: лішак яе паглынаюць і рака, і зараснікі аеру ды чароту, і густыя паплавы, і непралазны алешнік ды лазняк, і бярозы, і хвоі, і ўсялякая зеляніна, што жыве навакол, дыхае, шамаціць і запаўняе не толькі прыроду, але і душу чалавека. He відаць людзей, не чуваць, але гоману досыць і без іх: адны конікі сваім цырканнем могуць заглушыць усіх людзей, а тут яшчэ кукуюць жаўтабрухія жабы, заліваюцца мітуслівыя птушкі ды гудуць мясістыя чмялі.
Усім радасна ў такі дзень. Радасна і мне. Радасна і вунь таму хлапчуку год васьмі, што спускаецца з гары, падскакваючы на адной назе ды махаючы белым дубцом.
Мы сустракаемся з ім на мосце. Ён прыпыняецца і глядзіць на мяне так, нібы хоча нешта сказаць. Радасць, шчасце так і пырскаюць з яго блакітных вачэй. Я разумею яго. Калі і я гатоў усіх абняць у гэты жыватворны дзень, дык што ж павінна адбывацца ў яго маленькім чыстым сэрцы? Я лагодна ўсміхаюся яму, ківаю галавой і кажу:
— Добра жыць на свеце, браток, га?
Тварык хлопчыка засвяціўся яшчэ больш, але ён нічога не сказаў. Ды і што ён мог сказаць? Мы і без слоў разумелі адзін аднаго.
Я паціху ішоў міма, а хлопчык, нібы той сланечнік, паварочваў следам за мной свой круглы тварык. I з выразу вачэй яго таксама пырскала шчасце, і таксама здавалася, што ён вось-вось нешта скажа. Скажа, што надта прыемна ў такі дзень басанож скакаць па мосце ды махаць свежым дубцом, што ў грудзях яго цяпер вельмі цесна і адтуль нешта выпірае, што ўвесь свет вельмі прыгожы, што дзядзька, якога ён сустрэў на мосце, таксама прыгожы і добры, ды і наогул усе дзядзькі і цёткі прыгожыя і добрыя... Ён нічога не казаў толькі таму, што не ўмеў выказаць такіх думак і пачуццяў. Ды яно і не трэба было — я і так усё разумеў. Хіба я сам калісьці не быў такім, як ён? Хіба я сам не адчуваў радасці жыцця? Асабліва ў такі цудоўны дзень.
Я яго разумеў. Але ён, відаць, гэтага не ведаў, бо ўсё глядзеў мне ў вочы, нібы чагосьці чакаючы ад мяне. Ён заліваў мяне сваім шчасцем, а я ў адказ нічога не мог яму даць. Для яго маёй шчырай і ветлівай усмешкі было мала. Мне трэба яму нешта сказаць. Але што? Што яму сказаць, каб перадаць усю тую цеплыню, якую я да яго адчуваю? А мне засталося ступіць толькі адзін крок — і мы размінёмся. Размінёмся, можа, навекі.
— Як цябе зваць? — сказаў я нарэшце, каб толькі не маўчаць.
Сказаў — і зараз жа пачырванеў ад сораму: хлопчык нічога мне не адказаў. Сваім дзіцячым інстынктам ён, відаць, зразумеў, што словы гэтыя сказаны так сабе, абы сказаць. Мала таго: твар яго перастаў свяціцца, нават неяк балюча скрывіўся. А потым... потым з грудзей яго вырваўся крык!..
He адзін год прайшоў з таго часу, а голас хлопчыка і цяпер гучыць у маіх вушах.
Гэта быў шчыры, мімавольны крык дзіцячай душы. У ім былі і крыўда, і расчараванне, і надзея, і горкі папрок да нас, дарослых і разумных людзей.
Два словы толькі было ў гэтым крыку:
— Дзядзька! Шапка!..
Але гэтага было досыць, каб зразумець, хоць і са спазненнем, усю тую трагедыю, якая адбылася тут, на мосце, у гэты радасны летні дзень.
У хлопчыка на галаве была новая шапка, якую ён надзеў, відаць, першы раз. Добрая шапка, шэрая, каляная. Яна ахапіла не толькі галаву хлопчыка, але ўсё цела і душу. Гэта ж праз яе сёння такі цудоўны дзень, а я гэтага не ведаў. I сонца так шчодра свеціць то’лькі дзеля таго, каб усе здалёк маглі бачыць шапку, а я не заўважыў яе і зблізку. Адзін, усяго толькі адзін крок заставалася зрабіць — і ўся сустрэча пайшла б прахам. Ці магла чулая дзіцячая душа сцярпець такую несправядлівасць, такое халоднае бяздушша?
I яна не сцярпела...
Я адчуў сябе вельмі вінаватым і кінуўся выпраўляць сваю віну.
— Ах, якая цудоўная ў цябе шапка! — крыкнуў я.— Пакажы, пакажы!
Вочы хлопчыка зноў засвяціліся радасцю.
Я зняў з яго галавы шапку. Яна сапраўды хрусцела, як бляшаная.
Хлопчык глядзеў на мяне ўдзячнымі вачыма, бы на свайго збаўцу.
— Які казырок! I шнурок! I гузікі два! — стараўся я.— А падкладка якая цудоўная! Хто купіў?
— Мамка! — з гордасцю адказаў хлопчык.
Несправядлівасць была выпраўлена.
I мы абодва, зноў шчаслівыя, разышліся кожны сваім шляхам.
АЛЕСЬ ЯКІМОВІЧ
Вядомы дзіцячы пісьменнік Алесь (Аляксандр Іванавіч) Якімовіч нарадзіўся 17 студзеня 1904 г. у вёсцы Чурылава Уздзенскага раёна Мінскай вобласці. Будучы мастак слова паспяхова скончыў Вышэйшае пачатковае вучылішча ў мястэчку Узда і двухмесячныя настаўніцкія курсы, пасля чаго вучыўся ў Белпедтэхнікуме (1921 — 1926). Ужо ў студэнцкія гады пачаў яісаць вершы; адзін з іх— «Вясна» трапіў у першы нумар літаратурна-мастацкага часопіса «Маладняк» за 1923 г. Неўзабаве А. Якімовіча прымаюць у члены літаратурнай арганізацыі «Маладняк»; прызначаюць адказыым сакратаром рэдакцыі новага часопіса для школьнікаў «Беларускі піянер» (1924). 3 І927 г. займаўся на літаратурна-лінгвістычным аддзяленні педфака Белдзяржуніверсітэта імя У. 1. Леніна, якое скончыў у 1930 г. Вучобу ва універсітэце сумяшчаў з працай рэдактара часопіса «Іскры Ільіча». Некаторы час працаваў сакратаром педагагічнага часопіса «Асвета» і выкладчыкам беларускай мовы і літаратуры ў вячэрнім тэхнікуме вогнетрывалага будаўніцтва.
У начатку Вялікай Айчыннай вайны настаўнічаў у адной з сярэдніх школ Татарскай АССР, працаваў адказным сакратаром раённай газеты Казахскай ССР. Адтуль у 1942 г. быў накіраваны на курсы малодшых лейтэнантаў у г. Андыжан, затым — на фронт. Пад Харкавам быў паранены; пасля выхаду са шпіталя пэўны
час жыў у Маскве, займаўся рэдактарскай працай. Пасля вайны рэдагаваў часопіс «Бярозка», іірацаваў у рэдакцыі педагагічнай і дзіцячай літаратуры Дзяржаўнага выдавецтва БССР, літкансультантам у Саюзе пісьменнікаў рэспублікі.
Пачатак творчасці А. Якімовіча прыпадае на 20-я гг.— перыяд станаўлення беларускай савецкай дзіцячай літаратуры. У 1925 г. выйшаў з друку яго першы зборнік «Вершы». 3 цягам часу пісьменнік аддае перавагу прозе, галоўным чынам такому яе жанру, як апавяданне, пра што сведчаць зборнікі «Гул бубна» (1925), «Залаты зуб» (1937), «Помста» (1946), «Сябры» (1948), «Я — юны піянер» (1952), «Залатыя рукі» (1975).
Плённа працаваў А. Якімовіч і ў жанры аповесці. У 1930 г. выйшла з друку яго нершая аіювесць «Перамога», у 1935 г.— «Незвычайны мядзведзь». Затым з’явіліся аповесці «Гаворыць Масква» (1950), «Базылёў курган» (1954), «Смелыя людзі» (1960). Тэме далёкага мінулага беларускага народа прысвечана тэтралогія, якая складаецца з аповесцей «Адкуль ліха на свеце» (1963), «Канец сервітуту» (1968), «Кастусь Каліноўскі» (1971), «Цяжкі год» (1976).
А. Якімовіч — аўтар вершаваных і празаічных казак «Каваль Вернідуб», «Вераб’ёвы госці», «Байка пра казла», «Першае яечка». «Казка пра смелага Вожыка», «Браты Лазоўскія», «Лянота». Шырокую папулярнасць набылі апрацаваныя пісьменнікам народныя казкі, што склалі зборнікі «Каток — залаты лабок» (1955), «Бацькаў дар», «3 рога ўсяго многа» (1959), «Людзей слухай, а свой розум май» (1980), «Андрэй за ўсіх мудрэй» (1983).
Нямала зроблена А. Якімовічам і ў галіне перакладу. У яго перакладзе на беларускую мову выйшлі асобныя творы М. Някрасава, П. Яршова, А. Пушкіна, I. Крылова, I. Тургенева, М. Горкага, У. Маякоўскага, А. Гайдара, К. Чукоўскага, С. Маршака, С. Міхалкова і іншых пісьменнікаў.
За аповесці «Адкуль ліха на свеце», «Канец сервітуту», «Кастусь Каліноўскі» Алесю Якімовічу прысуджана ў 1974 г. Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа.
Памёр пісьменнік 15 студзеня 1979 г.
КАВАЛЬ ВЕРНІДУБ
Казка
( Скарочана)
I
He далёка і не блізка, Там, дзе сонца ходзіць нізка Ды гамоняць між сабой Неба сіняе з зямлёй,— Адным словам, за марамі, За лясамі, за гарамі Жыў ды быў найлюты цар, Той краіны уладар. Ў залатой сваёй кароне Ён сядзеў сабе на троне, Ад зары і да зары Люльку срэбную курыў I другой не ведаў працы. А навокала палацаў, Страшны церпячы прыгнёт, Знемагаў яго народ: Дні і ночы без спачыну У няволі гнуў ён спіну,
Пад крывавым бізуном, На цара
I на паноў.
Так жылі ды пажывалі,— Гаравалі ды ўміралі... Прамінаў за годам год. Але вось — Настаў няўрод...
Як агнём, шугае сонца, Жарам дыхае бясконца, Перасохла ўся зямля,— Пуста, гола, дзе ні глянь: Hi збажынкі, Ані кветкі — Зачарнеліся палеткі, 3 дрэў апалі ўсе лісты, Агаліліся кусты.
I ад лютай галадухі Гінуць людзі, нібы мухі. Напужаўся люты цар, Выклікае ён баяр.
1 такую рэч вядзе ён: «Што рабіць нам, дабрадзеі... Ўсіх нявольнікаў ад нас Забірае смерць не ў час.
Страшна мне, баяры-слугі: Каб праз гэту галадуху He ярыйшлося нам самім Працаваць гарбом сваім?.. Чуць хачу ад вас параду: Што рабіць, якую раду, Mae другі і браты, Прыгадаць нам ад бяды?» Апусіўшы ў землю твары, Доўга думалі баяры, Барадамі трасучы, Як бядзе дапамагчы Так, как царскія каморы Былі поўнымі, як горы,
А жыла-была ў тым краі, Нібы ў лузе кветка-краска, Прыгажуня маладая Чарнабровая Параска, Што, як смерці страшнай цень, Катаў царскіх з дня на дзень Засмучоная чакала, Як жа быць ёй? — разважала. Аддаць катам на пацеху Сваю радасць і уцеху — Сына слаўнага свайго I не бачыць больш яго?..
Ці ж змагло бы сэрца маці Смерць любімага дзіцяці Перанесці, перажыць?
Што ж парадзіць? Як жа быць?
I наважыла Параска
He здавацца катам царскім, А, пакуль яшчэ ільга, Ратавацца як мага.
Пазбіраўшы ўсе манаткі, Яна ў пушчу без аглядкі
I сваіх засекаў збожжа Каб ніхто не патрывожыў... «Што ж рабіць?» — пытае цар. I ў адказ адзін з баяр Бараду ўверх задзірае Ды спаважна пачынае: «Ты паслухай мяне, цар, Найслаўнейшы гасудар, Знаю спосаб я нядрэнны, Самы просты, але верны: Загадай знішчаць дзяцей Ды карміць тваіх людзей!
I яды будзе даволі...»
«Дзякуй, дзякуй, лепш ніколі He прыдумаў з вас ніхто б!» Стукнуў пальцам цар у лоб. Пасля гэтакіх парадаў Ён склікае сваіх катаў.
I для дзетак-малышоў Час жахлівы надышоў...
Паляцела, як страла, 3 свайго роднага сяла. Тут гадзіну і другую Завіхаецца, будуе Так, на скорую руку, Хатку з моху, лазняку, Збудавала, Паглядзела —
Ўся ад шчасця пасвятлела: Згінуў сум і згінуў страх,— Радасць свеціцца ў вачах. I бяглянка маладая Ружай-кветкай расцвітае: Стала пушча ёй мілей За сяло і за людзей.
Недалёка, ля дупла, Тут мядзведзіца жыла. Вось назаўтра, на світанні, Звер сышоў на паляванне, Каб дзе ежы раздабыць, Медзвянятак накарміць. А Параска-маладзіца Гэтым часам да крыніцы Па студзёную ваду
Падалася. На хаду Песні голасна спявае, Ўся ад шчасця сонцам ззяе. Раптам чуе — хтось вурчыць, Дзікім голасам крычыць.
Азірнулася — што б гэта? — Бачыць воўка-дармаеда.
Хвост прыціснуўшы да ног, Разбурае ён бярлог;
Натапыраны, надзьмуты, Вые люта, Ходзіць крута
I намерыўся, відаць, Медзвянятак пазнішчаць.
Тут Параска з-за лаўжка Нечакана на ваўка Калі крыкне, Калі гукне, Ды нагамі калі тупне — Воўк драпежны аж умлеў, 3 перануду скамянеў...
А тым часам поўным ходам Мчыць мядзведзіца з паходу
Па імхах, па верасах
3 зайцам шэрым у зубах. Як убачыла Параску, Прывітала яе ласкай I падзякавала ёй, Як сяброўцы дарагой, «Што дзяцей адратавала Ад ваўка таго, нахала, He забуду век цябе, Памагу ў бядзе й табе, Калі толькі давядзецца Ў час такі з табою стрэцца». «Калі ласка, Калі ласка!..» —
Адказала ёй Параска Ды хутчэй да шалаша, Да хлапчыны-малыша Па сцяжынцы лесавой Мчыцца подбегам з вадой. Доўга песціць, забаўляе I цалуе й абнімае Там сынка яна свайго, He нацешыцца з яго.
I на славу рос хлапчына, He па днях, А па гадзінах, Ды такі стаў удалец, Ды такі стаў маладзец, Што ні ў казцы расказаць. Hi пяром не апісаць.
Ўвесь праменіцца, іскрыцца,— На яго не надзівіцца!
На чале бялявым хлопца’ Зіхаціцца само сонца. Ну, а сіла, сіла тая, Што ні дзень, то прыбывае. Цераз месяц, як грыбы, Выварочваў ён дубы.
I Параска з той часіны Вернідубам свайго сына Стала клікаць-называць, Яшчэ болей шанаваць.
III
Проста воч не зводзіць маці 3 дарагога ёй дзіцяці.
Дружна, ў згодзе з той пары Зажылі ўсе, як сябры,— I мядзведзіца старая, I Параска маладая.
Медзвяняткі з Вернідубам,— Проста глянуць на іх люба!
3 дуплаў, з пасечных калод Залацісты свежы мёд Ім мядзведзіца прыносіць, Да стала ўсіх шчыра просіць. Суравежкі і суніцы Зарадзілі ля крыніцы.
Іх Параска падбірала, Ўсю сямейку частавала. Аж аблізавалі рот, Калі елі з грыбам мёд, Такі свежы і душысты, Такі чысты,
Залацісты;
Сам у роце раставаў, Без віна ўсіх ап’яняў. He хапала толькі хлеба,
Круп ды солі на патрэбу, Але ж гэта паўбяды Для дружацкае яды.
Гэтак лета пражылося, А за ім, глядзіш, і восень Ўсё хутчэй Ды ўсё хутчэй Павуцінне сваё тчэ. Памярцвела ўся прырода, Гразь і холад, Непагода...
Дождж ліецца, як з вядра,— Невясёлая пара...
У заморскія краіны Гаманлівы рой птушыны Адляцеў, і лес густы Стаў маўклівы і пусты.
А Параску з Вернідубам Восень мачыхай нялюбай Сустракае ў шалашы.
Сумна стала на душы. Пушча хмурая, пустая Жалем сэрца нрацінае. Холад, голад гоніць іх Прэч адгэтуль, як чужых.
I рашылі ўсёй нарадай, Што не знойдзеш іншай рады — Хоць бы што там ні было — Як вярнуцца у сяло.
Тут Параска-маладзіца На мядзведзіцу садзіцца, А сынок медзведзянят Строем выстраіў у рад, Ды за маткай наўздагон Паімчаўся з імі ён.
Вось і вёска.
Што за жахі?
Людзі валяцца ад страху.
Праўда гэта, а ці сны Сняць у ясны дзень яны: На мядзведзіцы жанчына?!
Што за дзіва, за прычына? I ад страху ды бяды Уцякаюць — Хто куды...
Ледзь Параска іх спыніла,— Ледзьве іх угаманіла, Ды, падзякаваўшы ўсім Дружбакам сваім лясным, Адпраўляецца яна Ў хатку родную адна.
На канцы на самым вёскі, Побач з белаю бярозкай, Побач з кузняю старой, Спарахнелай і гнілой,— Там стаяла гэта хатка, А ля хаткі — Плоцік, градкі.
Трохі ўбок відаць здалёк I палетак, і лясок.
Тут Параска прала пражу, А сынок у кузні пляжыў. 1 магутны той каваль Як ніхто каваў.
Калі зробіць далато — He паломіш нізашто. А як выкуе тапор Ці нарог альбо сахор — He нацешацца дзядзькі: Вось каваль у нас які! Свет прайдзі — Няма другога Каваля такога!
Пагалоска бегла ўдаль: Цуда-дзіва — не каваль!
Ды аднойчы, на прадвесні, Чуе ён благія весці: Пра яго дазнаўся цар, Той краіны уладар, 1 на цэлую сталіцу Ён ад гневу кіпяціцца
I раве на ўсіх, як звер... Зажадаў ён хоць цяпер Учыніці згубу — Знішчыць Вернідуба.
Бо куды ж той варт закон, Што не выкананы ён?
Цар збірае сваё войска, Каб паслаць яго у вёску Каваля таго знайсці, У сталіцу прывясці I ля царскага двара Як злачынцу ііакараць, А Параску-маладзіцу Кінуць ў цёмную цямніцу.
Чарней хмар I цяжэй гор Стала маці з гэтых пор; Жальбай горкаю заныла — Жыць нявесела, няміла, Слёзы рэчкамі цякуць На завяўшую шчаку.
I яна загаласіла: «Родны сынку, Сынку мілы, Чуе сэрцайка магілу, Чуе чорную тугу... Ой, куды ж я пабягу, Каму выплачу душу I пра гора раскажу, Як не стануць твае вочы Мне свяціць і ўдзень і ўночы?..» Вернідуб нахмурыў бровы Ды адказвае сурова: «Няма сілы такой, Каб скарыўся я ёй!
А жыццё ў барацьбе Я здабуду сабе.
Лепш у чэсным баю Галаву я сваю, Ведай, маці, складу, Чым на ганьбу пайду!»
Так сказаў і паляцеў Ён, разгневаны, як леў, Проста ў кузню У старую, Спарахнелую, гнілую.
На царову галаву Стаў каваць ён булаву.
Як маланкі з перунамі, Несціхана дні за днямі Гром ваколіцу трасе, Іскры скачуць па страсе; I за мілі чутна — глуха Свішча мех, як завіруха. Так каваў каваль, пакуль He скаваў жалезны куль Сарака пудоў вагою, 3 ручкай гладкаю, прамою. А зрабіўшы ўсё як трэба, Ён шпурнуў яго у неба...
Нібы водгулле гарматы, Загудзела булава так, Загрымела, быццам гром, Скаланула ўсё кругом — Ў небе хмары, Ў лузе кветкі, Пушчу цёмную, Палеткі;
Вышай лесу, Вышай гор Прашумела, як віхор.
Вось назад яна нясецца. Ў каваля заныла сэрца, Бо рашыў каваль напэўна Сустракаць яе каленам, Каб дазнацца, што за гарт I чаго мацунак варт.
He ііярун з-пад цёмных хмараў У магутны дуб ударыў,— To цяжкая, як зямля, На калена каваля Булава яго упала.
«Добра зроблена, удала! — Пахваліў яе каваль.— Загартованая сталь, He пагнулася нідзе.
Паслужы ты мне ў бядзе!» А як скончыў гэту працу, Стаў да коней прыглядацца,— He ісці ж яму пяшком, Нібы старцу з хатулём!
Але колькі бачыў коней, Усе гнуцца пад далоняй, Пад магутнаю рукой Выгінаюцца дугой.
Ці то коні слабаваты, Ці то рукі вінаваты?
1 задумаўся хлапчына, Зажурыўся малайчына. Як развеяць тут яму Сваю сумную думу?
Вось аднойчы бачыць гэта: На кабылцы цёмна-гнедай, Без паўшораў, без атос, Перакупшчык цэлы воз Па сяле ануч правёз.
Пра кабылку скажам проста: Як той бубен, ад каросты Паліняў худы жывот;
Тры валоссі —яе хвост.
Як ражон, ўзнялася спіна, Уваліліся пахвіны.
1 без жадных без надзей Да яе каваль ідзе.
На рабрыны, як драбіны, На ражоністую спіну Жартам ён далонь кладзе. А кабылка —ані з месца. «Ці то праўда, ці здаецца? Гэта ж проста дзіва з дзіў!» — Вернідуб загаманіў.
I асілак ледзь не скача: «Гэта шчасце мне, няйначай: Я такой яшчэ не бачыў!
Ды, відаць, тут не памылка...» Занлаціўшы за кабылку, На яе каваль садзіцца I ў дарогу едзе-мчыцца — За плячыма з булавой Ды з чароўнаю мятлой Над бялявай галавой.
<•••>
VII
Раптам чуе —недзе збоку, Ад дарогі недалёка, Голас жаласны звініць. Адвярнуўся ён — глядзіць: Хто там? Што за дзіўны гук? Бачыць — пчолку ссе яавук: Крыжавік, драпежнік люты, Крывапіўца разадзьмуты, Быццам шар, Ад крыві сваіх ахвяр.
«Эх, пузаты ты страшыдла! — Закрычаў каваль штосілы.— Проста бі па галаве! — Загадаў ён булаве.— Ў пух і прах яго рассей. He шкадуючы касцей, Каб не ўбачыў болей сонца Гэты злодзей і забойца».
I паслушная загаду, Загудзела булава тут, Загрымела, быццам гром, Скаланула ўсё кругом —
Ў небе хмары, Ў лузе кветкі, Пушчу цёмную, Палеткі
I ад злога павука He ііакінула й шматка.
«За ратунак, чалавеча, Буду помніць цябе вечна. Дзум-дзум-дзум! — Пчала
запела.—
Што ты хочаш — кажы смела: Паслужыць, браток, табе Я гатова, як сабе».
«Пчолка, родная сястрыца, Мне жывая трэ вадзіца.
Там, за лесам, пры мяжы, Воўк кабылку задушыў.
Без кабылкі ж мне, нябога, Невясёлая дарога.
Ты ж па свеце, моў, нямала, Дарагая, палятала, Многа бачыла краін.
Многа ведаеш навін: Ці не чула ты, сястрыца, Дзе жывая ёсць вадзіца?
Калі гэта ў тваёй сіле,— Памажы мне смерць асіліць».
«Добра! Знаю я такую Ад смярцей ваду жывую,— У адказ яму пчала Зажужжала, загула.— На мае сядай ты крыллі, I адсюль за сотні міляў Паляцім у хмарны круг На высокую гару.
Там б’е шумная крыніца Ажыўляючай вадзіцы».
«Згодзен, пчолка, я. Ляці! Ды глядзі не падвядзі!» Пчолка крыллямі ўзмахнула, Раптам вырасла з арліцу I у неба шуганула, Як маланка-бліскавіца.
Дзень ляціць, і два, і тры,— Даляцелі да гары, Да крутой гары высокай, Што ўзнялася за аблокі.
Там, начэрпаўшы вадзіцы 3 ажыўляючай крыніцы, Пчолка крыллямі ўзмахнула I на землю шуганула.
Дзень ляціць, і два, і тры,— Апусцілася з гары, Села-нала без памылкі Ля задушанай кабылкі.
«Ух, бяды набраўся колькі!» — Праказаў каваль да нчолкі, I на той шкілет худы Узлівае ён вады.
Раптам: праўда то ці сніцца? Паднялася кабыліца...
Мігам мясам абрасла I—такая ж, як была: Ржэ, хвастом цярэбіць мух. Акрыяў кабыльчын дух!
<->
Па расправе ж з лютым панам — Людаедам тым паганым — Зноў пускаецца каваль У нязведаную даль.
Ехаў шмат ён дзён ці мала, Ды бяда яго спаткала: Як раптоўны з неба гром, Войска царскае кругом Незлічонай грознай сілай Вернідуба акружыла, Крумкачамі аблягло, Шлях-дарогу заняло.
Уся зброя іх стальная, Ўся адзежа блешаная, Ўсе вяльможныя паны — Проста рыцары адны. А наперадзс сам цар, Той краіны уладар, 3 барадою па калені, Росту з сажань ён — не меней. Ўсе ваякі хоць куды, Нібы родныя браты.
Стаў каваль. Арліным вокам Аглядае іх навокал: Як тут справіцца яму 3 гэткім войскам аднаму? «Ай куды ты, ай куды ты? — Раскрычаўся цар сярдзіты.— Мы ўсе едзем па цябе — Галаву знімаць табе!» 1 ад злосці барадою Ён трасе, нібы мятлою, Ды грыміць на ўсе лады: «Гэй, падаць яго сюды!»
Тут па царскаму загаду Ўсе ваякі рад за радам — Ўсе стральцы
I ўсе баяры
Грозна рушылі, як хмары, Шаблі ўгору узнялі, Загукалі, зараўлі
I ляцяць да каваля.
Аж гудом гудзе зямля...
«Вудзь што будзе!» — вырашае Сам сабе каваль.
Вулаву з плячэй знімае, Аглядае даль.
Развітаўся з светам белым, 3 буйнай галавой, I віхром імчыцца смела На смяртэльны бой. Як махнуў ён булавою Раз і два разы — Галава за галавою, Быццам гарбузы, 3 плеч баярскіх наляцелі На усе бакі, Па каменнях затрупцелі, Проста, як гаршкі.
Вось ізпоў, ізноў заносіць Булаву каваль...
Ды — рука спачынку просіць, Звісла булава...
Болып не хоча узнімацца, Стала, як гара, Адмаўляецца змагацца 3 войскамі цара.
<•••>
Ускіпеў каваль ад злосці, Грозна глянуў на цара. «Паміраць мне, ягамосцю, He прыйшла яшчэ пара!
Яшчэ рана, цар-страшыдла, Смерць суліць мне ці палон!»
I, сабраўшы рэшту сілы, За мятлу ўхапіўся ён.
Цар, і войкнуць не паспеўшы, 3 ног зваліўся самы першы. Паслухмяная мятла Чыста-гладка памяла.
Нібы востраю касою, Стаў касіць каваль мятлою. I баяры, як клубкі, Котам
коцяцца ў бакі, Крок за крокам так патроху Ачыійчаючы дарогу, Дзе кавальская мятла Прашумела, прагула.
I налева і направа
Косіць наш каваль на славу, Так да вечара мяла Паслухмяная мятла, Незлічоную ўсю сілу Войска царскага злажыла. Спяць ваяк на ваяку, Як снапы на таку.
Ўзмах мятлы каваль спыняе, Поле бітвы аглядае.
Вочы радасцю іскрацца: Скончыў цяжкую ён працу, I на царскіх на касцях Пралажыў да волі шлях.
А размяўшы косці Шчырай весялосцю, Разам з сілачамі — Вольнымі арламі — Па гасцінцы бітым, Па бялюткім свеце На кабылцы гнедай Едзе каваль, едзе, Ўсюды праязджае, Перашкод не знае, Нібы вольны вецер, Нібы птушка тая.
I паны-баяры, I стральцы-гусары — Царская ўся сіла —
Дрыжыць, як асіна, Ад аднаго слова Пра яго суровы Гнеў на людаедаў За бацькоў і дзедаў, Імі рабаваных, Гнаных, катаваных. Па шляху-дарозе He было слупоў, На якіх не вешаў Панскіх ён галоў; На шляху-дарозе He мінаў нідзе Гнаных, катаваных, Скрыўджаных людзей. Скрыўджаным, нявольным,
Як братам сваім, Вернідуб гатоў быў Памагаць усім.
Дзень за днём ён едзе, Ноч за ноччу едзе, Сонца яго грэе, Месяц яму свеціць, А вадою пояць Чыстыя крыніцы. Гэтак даязджае Да самой сталіцы. А ля той сталіцы Мора мітусіцца Ад галоў народу — Цэлага паходу. Спераду манахі Ў чорных апранахах, Як жукі, з папамі Цягнуцца радамі,— Па цару, баярах Памінкі спраўляюць, Тысячы кадзілаў Хмарамі ўздыхаюць. А за імі следам У паходзе гэтым Нехаця, павольна, Люд брыдзе нявольны, Абшарпаны, голы, Ды такі вясёлы, Сэрцы шчасцем поўны, Сэрцы ўсіх гавораць:
Як спаткаў цара й баяр, Як загінуў люты цар,— Словам, як яго мятла Войска царскае змяла Са шляху, бы смецце тое Непатрэбпае, благое.
«А цяпер ўсяму народу Абвяіпчаю я свабоду! Будзем самі, Будзем самі Над сабой Гаспадарамі!»
Пасля гэтакай навіны Усе людзі той краіны Пазляталіся, як птушкі, Вернідуба сталі гушкаць, За геройскі яго ўчынак Велічаюць малайчынам. Гонар, слава кавалю На ўсё вольную зямлю! I, паклікаўшы музыкаў, Баль наладзілі вялікі. Пілі, елі, што хацелі, I скакалі, як умелі. Вернідуба частавалі, Весяліліся, спявалі.
Як ніколі, ўсе уволю, Аж грымелі лес і поле, Ды палацаў камяніцы Калаціліся ў сталіцы.
«Хто такі ваяка, Хто такі сіляка, Што забіў іх гора,— Цара-людаеда.
Жалю хто не ведаў Спакон веку-роду Да свайго народу».
Адназгодна сюды з ласкай
Запрасілі і Параску,
Мышку шуструю,
Кабылку,
Пчолку слаўную, двухкрылку, I мядзведзіцу з бярлогу,— Весяліцца хай памогуць!
1 каваль ім па парадку Расказаў усё спачатку — Хто ён сам, Адкуль ён едзе, Як пазбавіўся ад смерці,
Ну, вядома, быў і я там, «Казака» скакаў заўзята, Мёд, віно і піва піў, Толькі вусы памачыў.
ВЕРАБ’ЁВЫ ГОСЦІ
Збудаваў верабей На сметніку хатку.
Палажыў у дзвярах Дубовую кладку.
Учыніў верабей Каля хаткі жніва, Наварыў бочак пяць Пшанічнага піва.
Ўсё, што трэба, зрабіў Дома і за домам Ды лісты разаслаў Родным і знаёмы.м:
— Нізка б’ю вам чалом, Mae ягамосці, Прыязджайце хутчэй Да мяне у госці!
Апрануўся як след Ды стаў ля парога. Бачыць: едзе гасцей Многа, многа, многа!..
Едзе сам журавель 3 жонкай жураўліхай, Едзе бусел-клекатун 3 жонкаю бусліхай. Едзе і чачотка — Вераб’ёва цётка, Едзе і сініца — Родная сястрыца.
Гуска з гусянятамі, Качка з качанятамі, I сарокі, і дзятлы, I вароны, і шчыглы...
Прыляцеў і удод Ды усеўся на плот. Рады шэры верабей — Шмат наехала гасцей!
Сабраліся госці. Чым жа частаваць?
Узяліся разам Абед гатаваць.
Журавель з чачоткай Грэчку малацілі, Курапатка з гускай Да млына насілі.
Бусел жорны круціць, Качка засыпае, А сінічка-невялічка Муку абірае.
Намалолі мукі На бліны, праснакі. Напяклі пірагоў Цэлых сем карабоў.
Ды злавілі камара Каля падваротні, Нарабілі каўбас Пэўна аж паўсотні.
Сталі есці, сталі піць, Вераб’я таго хваліць.
Елі мяса, каўбасу, Елі вераіпчаку.
Як пад’елі, вераб’ю Ўсе сказалі: «Дзякуй!»
Тут музыкі, як адзін, Весела зайгралі, Госці ўпрысядкі пайшлі, Песні заспявалі.
Вось сарока-белабока Скача, глянуць люба. А удод навокал ходзіць, Патрасае чубам:
Я стракаты удод, Я — чубаты Фядот. Дзюба ў мяне — спіца, Мяне сам майскі жук Як агню баіцца!
Дзяцел голас падаў:
— Знайшоў чым хваліцца! Ты б жука з-пад кары Выдзеўб гэтай спіцай!
— I лупства! — бусел сказаў.— Глупства, ды і толькі: ІІаспрабуйце сыграць Дзюбаю вы польку!
I ііайшоў танцаваць, Сам сабе падпяваць: — Скача жаба па балоце, Скача па чароце.
Ты скачы ці не скачы — Ад мяне не уцячы!
Усміхнуўся журавель: — А я што — калека? Паглядзіце на мяне, Які я умека!
— Ух-ух! Ух-ха-ха! — Распусціў ён крыллі, Жураўліху падхапіў Ды ўрэзаў кадрылю.
Тупнуў сам верабей, Узяўшыся ў бокі.
А за ім і дзятлы Пусціліся ў скокі.
За дзятламі — шчыглы, Гуска, курапатка...
Дружна скачуць, пяюць, Аж трасецца хатка: — Дылі-дылі, гуль-гуль! — Дылі-дылі, буль-буль!
Так ішла тут гульня Аж да белага дня.
Ўсе стаміліся, Замарыліся.
А сініца — у крык: — Ёлупень, дурніца!
I давай жураўля Біць па чым папала. Жураўліха мужыка Ледзьве ўратавала.
Б’юць сястру! Б’юць сястру! — Закрычала сойка. 1 вароны, і дзятлы Кінуліся ў бойку.
Хто напаў на каго — Цяжка разабрацца. Толькі пер’е ды пух Сцелюцца па хатцы.
Бусел дзюбай даўгой Б’е ўсіх па нарадку. На бяду вераб’ю Развалілі хатку...
I цяпер верабей 3 гэтае прычыны На задворках жыве Без сваёй хаціны.
Я ў гасцях таксама быў Вераб’ёва піва піў. Хоць па вусах і цякло, А у роце не было.
Наступіў журавель На нагу сініцы.
ПЕРШАЕ ЯЕЧКА
Хадзіў дзед на паляванне. Паляваў ад ранку да змяркання. Зморыцца, аж слова нс прамовіць, а звярыны не зловіць. Ідзе дахаты, ледзьве не плача.
Вось дык няўдача!
Баба дзеда лае, што дарма гуляе, топча лапці, рве аборы.
Ну і гора!
Слухаць дзеду горка бабіну гаворку.
— Ты, баба, мяне не лай. Злаўлю табе звера: чакай!
Цэлы дзень дзед хадзіў, курку рабку злавіў.
Рада баба, скача, а курка кудахча: «Куд-куды, куд-куды! Дайце грэчкі і вады!»
Баба курку накарміла, вадою напаіла. Села курка на вечка ды знесла яечка.
Бегла мышка пад скрынку, цягнула скарынку, хвастом вільнула, яечка скранула.
Яечка скацілася, трах! — і разбілася...
Убачыла баба, загаласіла ды з жалю ўсе гаршкі пабіла. Паламала і вечка, што не даглядзела яечка. Сама сярод хаты села і — абамлела...
Тут дзед стрэльбу схапіў, порахам набіў. Кінуўся да мышкі, a мышка — на вышкі.
Дзед за ёю:
— Лжэш! Ад мяне не ўцячэш!
За парог зачапіўся, плясь! — і паваліўся.
Набіў дзед гузак з добры кулак. Ляжыць, уздыхае, мышку лае.
Ішлі бабы па ваду, пабачылі тую бяду, пачалі рукамі махаць, людзей на дапамогу склікаць.
Прыбеглі старыя, за старымі — малыя. Дзеда паднялі, бабу вадой адлілі. Крычаць, бядуюць, яечка шкадуюць. Ну, вядома, і дзеда з бабай шкада.
Вось дык бяда!
А пакуль там крычалі ды бедавалі, курка села ў падпечку ды знесла другое яечка. Круглае, бслае, моцнае, спелае. Яшчэ лепшае за першае!
• Рада баба, рад і дзед: будзе яечня на абед!
Баба патэльню ўзяла, яечню спякла. Паклікала гасцей — старых і дзяцей.
Усе елі, колькі хацелі. 3-за стала ўсталі, песні заспявалі. Узяліся ў бокі, пусціліся ў скокі.
Скакалі, скакалі ды годзе сказалі.
Вось вам і казка. Чытайце, калі ласка!
АПОРКІ
(3 мінулага Заходняй Беларусі)
Лаўрэн з сям’ёй жыў наводшыбе, у канцы вёскі. Ніхто яго не лічыў за гаспадара, а яго хату — за гаспадарку. «Куткавы» Лаўрэн, «бабыль»,— такім ведалі і так звалі яго ў ваколіцы. Нават прозвішча сапраўднага яго ніхто бадай не ведаў. Ды, папраўдзе, і не патрэбна яно было нікому. Зямлі ў Лаўрэна не было, жывёла не вадзілася, на сходы грамадскія ён не запрашаўся,— і ніхто ім вельмі не цікавіўся.
А жыў Лаўрэн з мазаля: хадзіў па багатых шляхецкіх хутарах, рабіў што траплялася, і зарабляў што ўдавалася. Зімою мёрз, улетку пёкся. Так і жыў.
Адзінаю ўцехаю ў жыцці куткавога Лаўрэна быў сынок Міхаська. Двое меншых дзяцей ён пахаваў,— не ўзняліся яны на ногі ў голадзе ды холадзе. А Міхаська сяк-так выкідаўся, акрыяў.
Усё жыццё змагаючыся за кавалак хлеба, Лаўрэн марыў цяпер
аб лепшай долі для сына. Хаця б не давялося ісці яму бацькавым следам... I як толькі споўнілася Міхаську восем гадоў, бацька паслаў яго ў школу. Сам Лаўрэн граматы не всдаў, і праз гэта, думаў ён, такая яго горкая доля. Міхаська ж навінен ведаць грамату, і тады мо святлейшая дарога адкрыецца яму ў жыцці.
Цешыўся гэткаю прывабнаю думкаю куткавы Лаўрэн і марыў употай дачакацца лепшых дзён хоць на старасць, калі сын стане яму апорай. А калі Міхаська пачаў бегаць у школу ды пакрысе чытаць буквар, бацька павесялеў яшчэ болып. Доўгімі асеннімі вечарамі любіў сядзець ён з сынам за газнічкаю, слухаючы яго расказы аб школе або чытанне з буквара. Школа, праўда, была польская і буквар польскі, і цяжка было Міхаську разабрацца ў такой грамаце: не так гаварылі ў іх сям’і і на вёсцы, і таму большай палавіны з прачытанага ён не разумеў. Праз гэтае ж з першых дзён пазнаўся ён з пякучаю лапаю і з калючаю жарствою... Ды цярпеў пакорліва Міхаська, нават бацьку не скардзіўся, баючыся, каб не забралі яго са школы. Ён толькі часцей і часцей звяртаўся да бацькі за дапамогай: бродзячы ўсё жыццё па шляхецкіх засценках і хутарах, бацька збольшага прывык да тых слоў чужое мовы, якія для Міхаські былі пустымі гукамі. Непісьменны Лаўрэн такім чынам стаў першым настаўнікам сына. Гэта таксама скрашвала яго нуднае беспрасветнае жыццё.
Так ішлі дні за днямі.
* * *
Міхаська прачнуўся ад непрыемнага холаду. На дварэ яшчэ толькі развіднівалася. Туманна-змрочнае святло перадкаляднай пары ледзь прабівалася ў хату. У хаце было, як у лядоўні. Сям'я спала на палацях на саламянай падсцілцы. Міхаська спаў між бацькамі, і яму было цяплей. Але, калі бацькі паўставалі, ён адзін не мог сагрэцца, хўтка азяб і прачнуўся.
Ён хацеў павярнуцца на другі бок і глыбей зашыцца ў салому, як пачуў гаворку бацькоў:
— Няхай мо пабудзе сёння дома? — гаварыла маці.
— А заўтра? — відаць, не згаджаўся бацька.
— Заўтра відней будзе...
Голас у маткі ціхі і плаксівы. Яна заўсёды так гаворыць. Міхаська не памятае, калі маці была весялейшай. Яна або думае аб нечым, або паціху плача. Яна скардзіцца на гора. Міхаська, вядома, разумее, што такое гора. Ён не маленькі. Гора — гэта тое, што ў хаце няма палена дроў, а на стале скарынкі хлеба. Гора — гэта тое, што і сама хатка спарахнела і ледзь ліпіць. Мароз раскашуецца ў такой хатцы, як гаспадар. Такое гора кожны зразумее. Міхаську хочацца зрабіць нешта такое, каб не было ў іх гора. Ён часта аб гэтым марыць. I ў марах заўсёды лёгка перамагае гэтае праклятае гора.
Зараз Міхаську няцяжка было здагадацца, што размова ідзе аб ім. «Чаму б гэта пабыць дома!» — падумаў ён. Але тут жа ўспомніў: учора ён вярнуўся са школы амаль босы — ад лапцей засталіся адны аборы і некалькі вушак. Анучы таксама ўшчэнт раснаўзліся.
Міхаська прыўзняў галаву. Бацька стаіць, як здань, каля нізкага акенца. Высокі, худы, з упалымі грудзямі, праз меру згорблены. На ім падраны суконны халат і апоркі. Доўгія валасы ўскудлачаны, абсыпаны саламянаю пацярухаю. Ён нейкі час маўчыць, насупіўшыся, потым адварочваецца на хату.
— Параіла,— злосна сплюнуў ён у качарэжнік.
— Дык мо і зусім няхай сядзіць дома? — зноў загаварыла маці.
Бацька нічога не адказаў.
Але тут Міхась не вытрымаў. Ён і чуць не хоча, каб пакінуць школу. Гэтага не можа быць.
Нарэшце выхад быў знойдзены. Канечне, Міхаська павінен вучыцца. Аб гэтым даўно перадумана і перагаворана ў сям’і. А сёння ён пойдзе ў школу ў бацькавых апорках! Такую раду прыдумаў бацька. Міхаську завядзе ў школу маці — балазе ў яе ліпяць яшчэ лапці,— апоркі на дзень яна забярэ назад, каб бацька мог пайсці ў іх на работу. А ўвечары, калі вернецца бацька, маці сходзіць па Міхаську. У школе ён перабудзе босы. Там цёпла, не так, як дома. Хоць босы, абы вучыцца.
Пасля такой рады ў хаце пасвятлела: і ад таго, што стала відней на дварэ, і ад таго, што Міхаська ўсё ж пойдзе ў школу.
Апоркі, аб якіх ішла размова, былі бязлітасна разбітыя і зношаныя. Але бацька шанаваў іх і клапаціўся аб іх не менш, чым аб хлебе. Гэта было ўсё з абутку, у чым ён мог выйсці з хаты, каб пашукаць якой выпадковай работы.
* * *
Школа была на хутары, у доме заможнага шляхціца. У яго былі два новыя прасторныя дамы, і адзін з іх ён ахвотна аддаваў у арэнду пад школу, бо, апрача арэнднай платы, меў і шмат выгад: зімою вучні рэзалі яму дровы, сечку, насілі ваду, вясной ураблялі агароды...
Маці прывяла Міхаську ў школу, зняла з яго ног апоркі.
— Хаця каб не прастудзіўся ты, сынок? — сказала яна трывожным голасам.
— He прастуджуся, мама,— абнадзеіў яе Міхаська.— Толькі не пазніся глядзі. Як пачне змяркацца, дык і прыходзь.
Міхаська быў весялейшым, чым звычайна. Ён больш за бацькоў радаваўся знойдзенаму выхаду. Вучыўся ён з ахвотаю і стараўся як мог. Ды і весялей усё ж у цёплай школе. Тут нават голад не так адчуваеш, як дома.
Вучні, якія былі ўжо ў школе, здзіўлена паглядалі то на Міхаську, то на яго маці. Але вось маці выйшла, і ў тую ж хвіліну раздаўся пісклівы рогат другакласніка Юзэфа.
— Басяк! Басяк! Хлопцы, пашчыкатаць пяткі. Гэй!
Юзэф, як каршун, накінуўся на Міхаську, за ім і ўся яго хеўра. Школа напоўнілася шумам і крыкам.
Юзэф у школе быў галоўным заправілам. Ён меў нямала сваіх прыхільнікаў, сяброўства якіх падтрымлівалася больш страхам перад ім, чым шчырай да яго прыязню. Юзэф першая асоба ііасля
настаўніка: ён — сын мясцовага хутаранца, апрача таго — загадвае жарствой... Словам, ад яго шмат чаго залежыць у школьным жыцці.
Міхаська страшэнна не цярпеў шчыкоткі. Сначатку ён спрабаваў адбрыквацца, потым крычаць нема, пасля, сціснуты з усіх бакоў, мог толькі пішчаць нешта невыразнае. Нарэшце, ён стаў адчуваць, як некуды правальваецца, галава закружылася, і ён страціў прытомнасць.
Калі, нацешыўшыся, Юзэф выпусціў Міхаську, ён не падняўся з падлогі. Бледна-сіні, з выразам пакуты, твар яго быў падобны на твар мерцвяка. Губы сутаргава сціснуліся. Худое, шчуплае цельца было нерухомым.
Юзэф спалохана заміргаў вачыма. Яго іірыяцелі адскочылі далей, нібы іх тут і не было.
— Вады! — крыкнуў хтосьці з гурту дзяцей,— Зашчыкаталі.
Дзеці, якія спачувалі Міхаську, тут жа сілай разнялі яму рот і ўлілі вады. Міхаська апрытомнеў. Усё яшчэ лежачы на падлозе, ён здзіўлена глядзеў на акружыўшых яго дзяцей, нібы штосьці сілячыся ўспомніць. Але ў клас увайшоў настаўнік, і ўсе кулём кінуліся да сваіх парт.
— Добры дзень, пан настаўнік! — хорам зазвінелі з усіх куткоў галасы.
Настаўнік строгай хадою важна шагае да стала. Гладка выгаленая лысая галава яго блішчыць, як вычышчаны медны самавар. Вусы старанна закручаны. Пад пахай у яго тоўсты класны журнал.
Міхаська ўсхапіўся з-пад ног настаўніка. Настаўнік, які дагэтуль не заўважаў Міхаську, раптам спыніўся. Яго мышастыя вочы, глыбока запалыя пад светлымі бровамі, злосна заміргалі, вусы заторгаліся, рот павольна пачаў разяўляцца:
— Гэта іято яшчэ?
Перапалоханы Міхаська подбегам падаўся да сваёй парты. Але настаўнік спыніў яго:
— Што за фокусы?
Міхаська маўчыць. Ён зусім не ведае, што адказаць. Сагнуўшыся, ён пільна ўглядаецца ў падлогу, нібы шукае там згублены адказ.
— Будзеш адказваць? — павышае голас настаўнік.
— He... не... ведаю...
Міхаська хацеў быў сказаць, што яго сілай павалілі і шчыкаталі. А можа, гэта яму толькі здаецца? Штосьці ўсё, як у тумане. Толькі галава вельмі трашчыць ад болю і нешта нібы малаткамі стукае ў скронях...
Настаўнік не адстае. Ён бярэ лінейку і калючым поглядам абводзіць сваю ахвяру з ног да галавы, быццам хоча праверыць, колькі лап можа вытрымаць гэты свавольнік, які проста падымае яго на смех нерад усёй школай — адмаўляецца адказваць на яго пытанні.
Але тут ён убачыў такое, ад чаго рука з лінейкай-лапай у яго адразу апусцілася.
— Хто дазволіў разувацца? Раснуста! Зараз жа абуйся і — на каленкі. Юзэф, жарствы, самай адборнай! — загадаў настаўнік. Ёп па-
лічыў, што Міхаська проста так сабе разуўся з дураслівасці, каб зручней было бегаць па класе.
— Пан настаўнік! — захіхікаў з дзвярэй Юзэф,— У яго няма чаго абуць...
Пры гэтым ён выскаліўся на клас і, здаволены сваёй заўвагай, падскокваючы, пабег у кладоўку па жарству.
Вучэбны дзень пачаўся.
* * *
Ужо даўно разышліся вучні. Школа апусцела. Ад незвычайнай цішыні ў класе непрытульна і сумна. Міхаська адзін сядзіць ля акна і нсцярпліва ўглядаецца ў даль, на дарогу. На дварэ змяркаецца, надымаецца завіруха. Вецер узнімае лёгкі снег з гурбаў і рассявае яго вакол. Ён стукае ў аканіцы, вые за вугламі. Аднаму ў класе робіцца вусцішна. Дзе ж маці? Чаму не нясе яна апоркаў?
Галава баліць нясцерппа і ад перажытага за дзень і яшчэ больш ад голаду.
Яму становіцца ўсё няміла — і гэтая пустая непрыветная школа, і сярдзіты настаўнік, і ганарысты задзіра Юзэф. Ніхто не зразумее яго. Нікому ён не патрэбен. Адна толькі маці зразумее, і ён усё, усё раскажа ёй. Але дзе ж яна? Чаму так позніцца? Мусіць, бацька не вярнуўся яшчэ дахаты...
Міхаськавы думкі перапыніў скрып дзвярэй.
— Чаго сядзіш? 3-за цябе аднаго пікола будзе адчынена?
Гэта быў Юзэф, той зненавідны Юзэф, які зашчыкатаў яго сёння да страты ярытомнасці. Ён прыйшоў зачыняць школу. Крыўда і пакуты перапоўнілі Міхаськаву цярплівасць. Ён безнадзейна глянуў яшчэ раз у акно. Недалёка, кіламетраў за два, бялеліся аснежаныя стрэхі іхняй вёскі...
— Зачьшяй! — горда сказаў Міхаська, выходзячы за дзверы.
Першыя некалькі шагоў ён не адчуваў асаблівага холаду. Проста было непрыемна, і толькі. Потым у падэшвы ног пачало калоць, і ён адчуў, як дубянеюць пальцы. Міхаська прыпусціўся тады на ўсю сілу. Варочацца назад было нозна. Школа закрыта, а ісці да Юзэфа, прасіцца — не! Гэтага ён, Міхаська, не зробіць.
Бегчы становіцца цяжэй і цяжэй. Міхаська расшпіліў халацік. Але і гэта не дапамагае. Hori як нежывыя. Усё ў сярэдзіне млее. Грудзі разрываюцца.
Вось ужо і ўзгорак такі знаёмы. За ім — налавіна дарогі. Эх, сілы б яшчэ крыху. Ён сам яшчэ не заўважае, што сіла даўно ўся страчана, і ён ужо не бяжыць, а толькі ідзе подбегам і цяжка адсопваецца.
Вецер, які дзьмуў у бок, павярнуў у твар. Ён падхоплівае на полі снег і сярдзіта абсыпае ім бегляка, злуецца, трымае яго, перагароджвас дарогу. Ногі Міхаськавы правальваюцца ў завеяныя каляіны. Ён снатыкаецца і падае. Некалькі разоў ён яшчэ ўсхопліваўся, a потым адолела раптоўная слабасць. У снезе ж было так лёгка і прыемна, і ног зусім нават не чуваць. Толькі невыразныя туманныя малюнкі-вобразы мільгаюць у вачах, перад вачыма...
Моцны вецер ірвануў з поля і абсынаў яго халодным снегам. Але — няхай сабе. Яму ж так добра. Яшчэ хоць чутачку адпачыць бы. Вочы самі зліпаюцца, іх немагчыма разняць.
Ды навошта! Куды спяшацца! У школу? He, ён болей туды не пойдзе...
ЧАРНАВОЧКА
3 настаўнікаў свайго класа дзеці найболып любілі Івана Рыгоравіча. Мусіць, таму і далі яму другое простае і ласкавае імя — дзядзя Ваня. Іван Рыгоравіч быў класным кіраўніком, а дзядзя Ваня — лепшым сябрам. Іван Рыгоравіч выкладаў родную мову, а дзядзя Ваня часта, як роўны з роўнымі, любіў «зрэзацца» з заўзятымі класнымі шахматыстамі, наладжваў гульні, вадзіў на экскурсіі і, апрача ўсяго, цікава апавядаў розныя гісторыі. Але найболып любілі дзеці слухаць яго апавяданні з ііартызанскага жыцця.
Аднойчы на ўроку англійскай мовы Коля, якога за круглыя пяцёркі на арыфметыцы сябры называлі «матэматыкам», узняў бунт супраць замежных моў. «Навошта, — кажа,—дарэмна толькі галаву ламаць. Хопіць мне і сваёй мовы. Я не збіраюся стаць настаўнікам замежных моў...»
Праўда, Коля меў падставы так абурацца: у той дзень ён схапіў двойку ў выкладчыцы англійскай мовы Ларысы Аляксееўны, да таго ж не першую ў годзе...
Даведаўшыся пра Колеў бунт, Іван Рыгоравіч затрымаў клас пасля ўрокаў.
А кім ты сам хочаш быць? — запытаўся ён у Колі.
Гэтае пытанне не было для Колі нечаканым. Ён даўно ўжо марыць стаць настаўнікам і абавязкова такім, як Іван Рыгоравіч, гэта значыць, ён будзе выкладаць родную мову і расказваць дзецям цікавыя гісторыі. Ён так шчыра і адказаў на пытанне настаўніка.
Іван Рыгоравіч усміхнуўся, задаволены адказам, потым зноў запытаўся:
- Дык навошта будучаму настаўніку роднай мовы вучыць арыфметыку?
Коля запнуўся. Аб гэтым ён ніколі не думаў. Таму, замест адказу, ён толькі надняў вышэй плечы і ніжэй апусціў галаву. Дзеці зашумелі, а Іван Рыгоравіч сказаў з ноткай строгасці ў голасе:
Усе гэтыя пытанні даўно вырашаны. Ты, Коля, не праў. Папрасі выбачэння ў Ларысы Аляксееўны і болып так не рабі. Усё, што мы вучым у школе, патрэбна і настаўніку будучаму, і інжынеру, і афіцэру. А што гэта так, раскажу пра адзіп выпадак. Сядай.
Коля сеў, надзьмуўшыся. У класе настала ціпіыня. Дзесяткі вачэй глядзелі на настаўніка, з цікаўнасцю чакаючы яго новага апавядання.
- Была ў нас сувязная Валя,— пачаў Іван Рыгоравіч.— Да вайны скончыла чацвёрты клас. Праўда, вучылася не ў маёй школе. 1 мне, прызнацца, шкада, што не ў маёй, бо я і цяііер зайздрошчу тым настаўнікам, якія вучылі яе... Была яна невысокая, танклявая,
з чорнымі, як смоль, косамі і такімі ж чорнымі вачыма. I заўсёды прыходзіла да нас з кошыкам у руках. Немцы. вядома, і не здагадваліся, што не па ягады ці грыбы хадзіла ў лес гэтая .маленькая дзяўчынка, а іпто на дне яе кошыка, у патайных сховах, ляжала шыфраваная запіска або нават рэвальвер ці тол... Усё гэта перасылала нам праз Валю гарадская падпольная арганізацыя. Валя маскіравала кошык зверху рознымі шпількамі, іголкамі і іншай драбязой. «На хлеб мяняць іду ў вёску»,— выстаўляла нанаказ яна сваю «краму», калі хто з цікаўных пытаўся, куды ідзе. А памяць мела такую, што мы толькі дзіву даваліся: усё да макулінкі раскажа, дзе і што бачыла. I шчабятуха была, што і сарока не дакажа.
У атрадзе ўсе яе ведалі і любілі. «Чарнавочка» — так празвалі мы Валю, і гэтае імя ёй падыходзіла нават больш, чым уласнае. Жыла яна дома з маткай, а бацька быў у нас у атрадзе.
Іван Рыгоравіч зрабіў перапынак, ііаглядзеў на гадзіннік.
- He буду доўга затрымліваць вас, раскажу аб галоўным,— працягваў ён апавяданне.— Аднойчы прыйшла ў атрад сумная вестка: Чарнавочка трапіла ў гестапа...
Як потым высветлілася, здарылася гэта зусім нечакана. Раніцай яна збіралася ў атрад з чарговым кошыкам падарункаў для нас. I калі коіпык быў ужо спакаваны і ўсё зроблена, як належала быць, у дзверы раптам пастукалі. Чарнавочка падумала, што гэта маці вярнулася з рынку. Але з асцярожнасці аклікнула: «Хто?» У адказ пачула нямецкі вокліч...
Ці то былі шпікі, накіраваныя здраднікамі, ці выпадковы абход — невядома. Чарнавочка, аднак, не вельмі напужалася. Яна заўсёды любіла гадаць аб розных нланах на выпадак небяспекі, і таму пачала адразу рабіць так, як і належала рабіць па яе плану. Яна адчыніла акно і ўхапілася за вадасцёкавую трубу. Па гэтай трубе можна было спусціцца проста ў сад. Але ці то ад спешкі, ці то кошык перашкодзіў,— яна не ўтрымалася на гладкай трубе і ўпала з вышыні другога паверха... А калі ўстала, дык адчула пякучы боль у ступні правай нагі. 3 гарачкі яна яшчэ прабегла некалькі крокаў. Потым пачала паўзці праз сад да суседніх будынкаў. А тым часам немцы паспелі зламаць дзверы і заўважылі яе праз адчыненае акно...
Даведаўпіыся аб бядзе, у якую трапіла Чарнавочка, мы ўсе дужа засмуткавалі. Цяжка было на сэрцы і ў камандзіра. і ў байцоў. Лішне і казаць, як перажываў такое гора родны бацька. Ён неяк раптам пастарэў, асунуўся. А праз нейкі час прыйшла ў атрад і маці. Ей цяпер заставацца дома нельга было. I, гледзячы на пакуты бацькоў, мы яшчэ больш балюча адчувалі ўдар, які нанесла нам гестапа.
«Што рабіць?» — было ў кожнага ў думках. Мы будавалі розныя планы, як выратаваць нашу любіміцу, і ўсе яны здаваліся нам ненадзейнымі. Заставалася толькі зрабіць налёт на гарнізон ворага. Але сілы ў нас былі няроўныя, і пры няўдачы мы рызыкавалі шмат чым.
I колькі ні меркавалі, мы зноў і зноў варочаліся да першага пытання: што рабіць? Кожнаму з нас здавалася, што гэта яго родная дачка ў такой страшнай бядзе.
Нарэшце, я падышоў да камандзіра.
— Дазволь,— кажу,— паспрабаваць шчасця...
Камандзір недаверліва глянуў мне ў вочы. А калі я расказаў яму, што прыдумаў, згадзіўся.
— Добра,— кажа.— Хоць і адчайны, і небяспечны твой план, ды мы — салдаты. Без рызыкі на вайне не бывае. А калі табе будзе цяжка, памятай — гэта ты робіш дзеля Чарнавочкі, нашай партызанскай дачкі!
* * *
Праз некалькі дзён, у форме нямецкага палкоўніка, я апынуўся ў канцылярыі каменданта гестапа. Камендант быў у чыне капітана і дрыжаў ііерада мною, як трусік. Ен нават не адважыўся праверыць мае дакументы, хоць яны былі ў поўнай спраўнасці. Наконт гэтага ў нас у атрадзе недахопаў не было. Як і належала быць, са мной знаходзіўся мой ад’ютант — лепіпы ў атрадзе стралок — Саіпа, які таксама сёе-тое кумекаў у нямецкай мове. I прыкацілі мы ў гарадок на самай лепшай трафейнай машыне.
Камендант аддаў мне рапарт, а я ў сваю чаргу задаў яму некалькі звычайных нытанняў: які настрой у салдат, ці няма дэзерціраў і гэтак далей. Нарэшце, я занытаўся аб арыштаваных — ці ёсць сярод іх асабліва небяспечныя для германскай арміі. Гестапавец паслужліва паказаў мне спіс арыштаваных і пачаў даваць свае тлумачэнні.
У спісе значылася і прозвішча Чарнавочкі. Дрыжыкі прабеглі па маім твары, калі я вычытаў гэтае прозвішча. Я задуіпыў у сабе хваляванне і, паказваючы на год нараджэння, запытаў сур’ёзна:
— А гэта блазнота па якой справе?
Гестапавец ветліва растлумачыў. Пры гэты.м ён са злосцю дадаў, што ад арыштаванай за ўвесь час не вырвалі ніводнага слова. Слухаючы, я ўнутрана хваляваўся, а знешне стараўся рабіць выгляд, што абураны нахабствам малой злачынцы, і нават выказаў жаданне самому асабіста застрэліць гэтую... гэтую мілую Чарнавочку!
Камендант ахвотна дазволіў мне выканаць жаданне.
Прывялі дзяўчынку. Як яна змянілася! Збітая, скалечаная, уся ў сіняках, твар апух... Я ледзь стрымаў слёзы, убачыўшы яе. Беднае дзіця! А яна нават і не зірнула ў мой бок. Чорныя вачаняты былі апушчаны ўніз, і я не мог бачыць, што цяпер з імі сталася.
Я ўсхапіўся з крэсла, выняў з кабуры рэвальвер. Калі б гестапавец убачыў, як задрыжала мая рука, ён мог бы здагадацца, што неіпта няладнае творыцца з панам палкоўнікам. Але ён у гэты час глядзеў на Чарнавочку, як каршун, чакаючы свежай крыві.
Чарнавочка раптам падняла свае вачаняты ды з такой агідай зірнула на мяне, іпто я ледзь не самлеў. Канешне, яна не пазнавала мяне, ды каб і пазнала, не паверыла б вачам сваім, бо ў такім выглядзе і ў такім месцы сустрэцца са мной, вядома, не спадзявалася.
Я раптам апусціў рэвальвер.
— Ведаеце што,— кажу гестапаўцу.— Мне нрыйшла ў галаву забаўная думка: навошта пляміць падлогу? Я ж магу зрабіць гэта на лоне прыроды, з дальняга прыцэлу. Тады атрымаю поўнае задаволенне.
Гэта можна, ван палкоўнік,— адказаў гестапавец.— Толькі дазвольце ўзяць узвод аховы.
— Навоіпта?
— Небяспечна без аховы за горадам...
Бачу, справа дрэнь. Згадзіцца на ахову, гэта значыць рызыкаваць і Чарнавочкай, і сваім жыццём. Праўда, мой прыезд ужо быў рызыкай. Аднак ііакуль што я сяк-так спраўляўся з сваёй роляй. I тут я парашыў: лешн рызыкаваць у кабінете каменданта, дзе, апрача нас, нікога няма, чым пры ўзводзс салдат.
Я глянуў на свайго ад’ютанта Сашу. Гэта быў умоўны сігнал.
— Добра, — адказаў я каменданту.— Возьмем ахову.
Гестапавец павесялеў.
— Калі загадаеце адправіцца?
— Праз пяць хвілін.
Ён казырнуў і адвярнуўся да тэлефоннай трубкі.
У гэты ж час камендант і асунуўся, як мяшок. Сашаў кінжал промаху не даў: трапіў якраз у такое месца, што абышлося без крыку...
— Пайшлі, Чарнавочка! — сказаў я сваім звычайным голасам. Якое было яе здзіўленне ў той міг, я не заўважыў, бо мы тут жа пакінулі кабінет.
Патруль, што стаяў на двары, узяў на каравул, прапускаючы важнага госця.
Машына наша была напагатове. Мы селі ў яе, і шафёр уключыў поўную скорасць.
На гэтым Іван Рыгоравіч спыніў апавяданне. Абвёў вачыма клас: слухачы сядзелі не зварухнуўшыся.
Але тут раптам усе дружна загаманілі:
— Расказвайце, расказвайце далей, Іван Рыгоравіч!
Настаўнік махнуў рукою, сцішыў шум.
— Далей было тое, аб чым вы ўжо здагадваецеся. Толькі можа крыху не зусім так, як вам здаецца. За горадам мы зноў трапілі ў небяспеку: патруль даў сігнал спыніць машыну... «Можа, паспелі аддаць загады на каравульныя пасты аб нашым арышце?» — мільганула ў мяне думка. Звычайнай праверкі я не баяўся — з маімі дакументамі можна было ездзіць, дзе хочаіп. «Поўны ход!» — загадаў я іпафёру. He лёгка было мне аддаць такі загад. Гэта значыла, што мы трапляем з агню ды ў полымя: у такім разе ііатруль мае права страляць. Ваяваць з ім не хацелася: наробіш лішняга шуму, а перад намі яшчэ вялікая дарога.
1 калі мы праскочылі міма патруля, ён сапраўды адкрыў агонь. Потым я шкадаваў, што не ўбралі патруля адразу. А так... ад’ютанта майго Сашу мы дамчалі ў атрад з куляй у плячы... Але ўсё ж мы выратавалі любіміцу атрада. А чаму гэта мне ўдалося? На гэта пытанне адкажа нам Коля ў наступны раз.
ПАЎЛЮК ТРУС
Паўлюк (Павел Адамавіч) Трус нарадзіўся 6 мая 1904 г. у вёсцы Ніаок Ігуменскага павета Мінскай губерні (цяпер Уздзенскі раён Мінскай вобласці). У 1915 г. скончыў пачатковую школу, а ў 1923 г,— Уздзенскую сямігодку. Вучыўся ў Белпедтэхнікуме (1923 — 1927), пасля заканчэння якога працаваў у рэдакцыі гомельскай газеты «Палеская праўда». У 1928 г. II. Трус паступіў на літаратурнае аддзяленне педфака Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Захварэў брушным тыфам і 30 жніўня 1929 г. памёр.
Першыя вершы маладога наэта друкаваліся на старонках газет «Беларуская вёска», «Звязда», «Савецкая Беларусь», у часопісе «Маладняк» у 1923 г. У 1925 г. выйшаў першы зборнік яго паэзіі «Вершы», у 1927 г. другі — «Ветры буйныя». Некаторыя вершы паэта змяшчаліся ў часопісе «Беларускі піянер», паэма «Юны змаганец» таксама друкавалася ў гэтым часопісе (1925, № 2).
Пасля смерці паэта Акадэмія навук БССР выдала ноўны збор яго твораў (1934). Кнігі выбраных твораў II. Труса неаднаразова перавыдаваліся.
Ііаўлюк Трус — паэт-лірык. Многія яго вершы і паэмы адрасаваны юнаму чытачу.
ЖУРАВЕЛЬ
(Піянерская песня)
Піянерская сям’я
Распявае жураўля:
П р ы п е ў:
Жура-жура, журавель, Журавелька малады.
Калі ён у СССР, Значыць, хлопец — піянер.
(Пры п еў)
Чырвань-гальштук, як я рад, Што запісаны ў атрад.
(П ры п еў)
Маршырую і пяю Песню звонкую сваю.
(Прыпеў)
Я адзін з тых юнакоў — Йсці на ворага гатоў.
(Прыпеў) Мільёны дзетвары, Камуністам мы сябры.
(П ры п еў)
Гэй, рабочыя краін, Гэй, да нас вы, як адзін!
(Пры п еў)
Мне рабочы сябар — брат, Я ў агонь за брата рад.
(II ры пеў)
Піянер наш — маладзец, Вось і песеньцы канец.
(П ры п еў)
БУДЗЬ ГАТОВЫ, ПІЯНЕР!
Зашумі галлём, сасоннік, Заспявай, быльнёг-лаза, Што мы вольныя сягоння,— Воля вырасціла нас.
Загудзі паўстаннем, вецер, Звонам, крыгамі вясны.
Што пс паншчыны мы дзеці,— Рэвалюцыі сыны.
Хоць нас гора гадавала, Гора гушкала калыбель, Але сёння нас нямала, Нас — магутная арцель.
Мы прасторы арляняты, 3 намі волі штандары, Грудзі Леніным узняты, Сэрца помстаю гарыць.
Нас вучыў пакойны Ленін (Словы помняцца й цяпер):
За працоўных вызваленне Вудзь гатовы, піянер!..
Хай не стыне пена-кроў На жалезных кратах.
Ў бой астатні будзь гатоў За свабоду брата!
ОЙ, З-ЗА ГОРКІ...
(На матыў «Ой, пры лужку, пры лужку»)
Ой, з-за горкі, 3-за гары Сонца мые хаты. Выплываюць штандары Юных арлянятаў.
Гэй, наперад, на прыволле... Дзе віхрыцца наша воля!
Мы ідзём, Мы ідзём,
Піянерскі сцяг нясём!.. Піянерскі сцяг нясём 3 ленінскім заветам, Наша песня — Песня-гром, Кліч па-над сусветам...
Грудзі поўныя вясны... 3 воклічам вясёлым, Рэвалюцыі сыны, Мы за камсамолам...
ГІЯТРУСЬ БРОУКА
Пятрусь (Пётр Усцінавіч) Броўка нарадзіўся 25 чэрвеня 1905 г. у вёсцы Пуцілкавічы Ушацкага раёна Віцебскай вобласці. Працоўны шлях яго пачаўся ў 1918 г. у Вялікадалецкім валасвым ваенным камісарыяце. П. Броўка быў справаводам у валвыканкоме, рахункаводам у еаўгасе, старшынёй сельсавета. У 1927 — 1929 гг. працаваў адказным сакратаром акруговай газеты «Чырвоная Полаччына». У 1931 г. скончыў літаратурва-лінгвістычнае аддзяленне педфака Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. 1. Леніна. У 1940 г. быў прызначаны галоўным рэдактарам часопіса «Полымя рэвалюцыі». У Вялікую Айчынную вайну працаваў у франтавым і партызанскім друку. Пасля вайны стаў галоўным рэдактарам часопіса «Полымя», з 1948 г. быў абраны старшынёй праўлення Саюза пісьменнікаў БССР. У 1967 — 1980 гг. іірацаваў галоўным рэдактарам Беларускай Савецкай Эвцыклапедыі.
Пачаткам творчай дзейнасці II. Броўкі лічыцца 1926 г., калі ў газеце «Чырвоная ІІолаччына» былі надрукаваны першыя яго вершы. Выйшлі кнігі паэзіі: «Гады як шторм», «Прамова фактамі» (1930), «Цэхавыя будні» (1931), «Паэзія» (1932), «Так начыналася маладосць* (1934), «Прыход героя> (1935), «Вясна радзімы» (1937), «Кацярына» (1938, паэма), «Вершы і паэмы» (1940), «ІІІляхамі баравымі» (1940), «Насустрач сонцу» (1943, Масква), «У роднай хаце» (1946), «Вершы і паэмы» (1946), «Сонечнымі днямі» (1950), «Цвёрдымі крокамі» (1954), «Пахне чабор» (1959), «Далёка ад дому» (1960). «Па сакрэту» (1961, сатыра і гумар), «А дні ідуць...», «Высокія хвалі» (1962), «Вершы і паэмы» (1966), «Заўсёды з Леніяым» (1967, паэма), «Між чырвоных рабін» (1969), «Калі ласка» (1972), «Ты — мая пчолка» (1972), «I ўдзень і ўночы» (1974), «ПІто сэрца праспявала» (1979), «I маладосць і сталасць» (1980), «Савецкі чалавек» (1982).
П. Броўка — таксама аўтар празаічных твораў (аповесць «Каландры» — 1931 г„ раман «Калі зліваюцца рэкі» — 1957 г.) і лібрэта першых беларускіх оііер «Міхась Падгорны» (наст. у 1939 г.) і «Алеся» (разам з Я. Рамановічам; паст. у 1944 г.). Выступаў і як перакладчык на беларускую мову твораў Т. Шаўчэнкі, У. Маякоўскага, А. Твардоўскага, М. Ісакоўскага і інпшх паэтаў.
II . Броўка вядомы і юнаму чытачу як аўтар зборнікаў вершаў «Маладым сябрам» (1961), «Мая Радзіма» (1985), паэм «Наш музей» (1962), «Лясы наддзвінскія» (1973). Для вучняў старэйшага школьнага ўзросту напісаў аповесць «ДонькаДаніэль» (1982).
Плённая праца паэта высока ацэнена Камуністычнай партыяй і ўрада.м. II. Броўку прысвоена ганаровае званне народнага паэта (1962), званне Героя Сацыялістычяай ІІрацы (1972). Ён лаўрэат Ленінскай прэміі (1962), двойчы лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР (1947, 1951), лаўрэат Літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа (1959), Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Куііалы (1970), Дзяржаўнай прэміі БССР за ўдзел у стварэнні Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (1976).
ІІамёр паэт 24 сакавіка 1980 г.
МАЯ АЙЧЫНА
Мая айчына —
Поле, нівы,
Над Нёманам зялёны гай, Прыгожы Брэст і Мінск шумлівы — Ўся Беларусь ад краю ў край.
Люблю яе бары, азёры...
Ды, як бы іх ні шанаваў, Калі б не знаў другіх прастораў,— Напэўна б я засумаваў.
Я палюбіў навечна,
Шчыра
Ллтай, Палтаўшчыну і Крым...
Ад Ленінграда да ІІаміра, Радзіма, ў сэрцы ты маім!
РОДНЫЯ словы
Яны даспадобы мне, хай і старыя, He толькі ў гучанні хвалюючы змест, Як многа гавораць мне назвы такія — Мінск,
Пінск, Брэст.
Калі наразважыш, няцяжка дазнацца, Бо сведчаць на ўсю неабсяжную піыр, Што продкі любілі спакойную працу,— Шклоў,
Клецк, Мір.
А вораг находзіў,— бязлітасна білі, Трываць не хацелі абразы і слёз, I разам з Бярозаю катаў тапілі —
Пціч,
Друць, Сож.
Дзяды і бацькі нашу мову стваралі, Каб звонка звінела, была як агонь, У сёлаў імёны, як гукі цымбалаў,— Блонь,
Струнь,
Звонь!
А ХІБА ЁСЦЬ, ШТО ЗАБЫВАЮЦЬ?
Ляжыць салдат ля пераправы, Каля маленькае ракі.
Ляжыць салдат Вялікай славы, Крывёй здабытай на вякі.
Шуміць над ім гупічар зялёны, Плывуць аблокаў караблі.
Ён паў,
Пазбавіўшы палону
Вось гэты кут сваёй зямлі:
I лес ва ўзорах журавінных,
I луг з расянаю травой,
I тыя светлыя хаціны, Што сталі дружна над вадой,
1 сад шумлівы напрадвесні, I піянерскія кастры...
Ляжыць салдат
I чуе песні, Што не сціхаюць да зары.
Ляжыць і сніць ён аб народзе, Якому шчасце — вольна жыць! I рады ён, калі прыходзяць Хоць зрэдку з ім пагаварыць, Калі сцяжыначка малая He зарастае да яго...
А хіба ёсць, што забываюць Выратавальніка свайго?
А ТЫ ХОЦЬ ДРЭВА ПАСАДЗІЎ?..
Дзе дваццаць год таму назад Ляжаў дзірван акамянелы — Расцвіў прыгожы, буйны сад, Паплыў удаль, як ветразь белы...
Нямала тут вясновых дзён Папрацавалі слаўна людзі, Каб кожнай яблыняю ён Усхваляваў нам сёння грудзі.
Ён так святло сваё разліў, Глядзіш, нацешыцца няможна... ... А ты хоць дрэва пасадзіў? — Няхай сябе спытае кожны.
РАНІЦУ ЛЮБЛЮ...
Дзень і ноч красою Славяцца сваёй, Ды за ўсё мілейшы Час мне раніцой.
Мурашок нястомны Ведае адно — Цягне ён ігліцу, Быццам бервяно.
Час, калі паволі Набірае сіл — Раскрывае вочы Сіні небасхіл.
Бусел мчыць галінку Да гнязда здалёк, Ластаўка пад дахам Лепіць свой куток.
Сонейка з-за бору Гляне ад крыніц Сыпануць праменні, Як мільён расніц,
Певень правярае Даўжыню крыла, Быццам і не спала, Загула пчала.
На палі, на рэкі, На малы ручай!
У птушыных песнях Забушуе гай.
Кожны пачынае
Дзень на ўласны лад, У мяне і працы, 1 надзеі шмат.
I здаецца, ў кветках Загамопіць дол, Зашыбуе праца, Праца навакол!
Пра штодзённы клопат Думы чарадой...
Гэта ж дзень вялікі Ўвесь перада мной!
НАДЫХОД ВОСЕНІ
Вось і лета сышло, Адспявалі калоссі, Цяжка нам заўважаць, Як з’яўляецца восень.
Устрывожыць дымком 3 пахам бульбы пячонай.
Зачаруе агнём
Непрыкметна зусім — Прыплыве ііавуцінкай, Гляне жоўтым лістком 3-пад зялёнай хусцінкі.
Маладзенькай рабіны, На адлёце крылом ІІамахае бусліным.
А пасля,
А пасля
Усплыве туманом Над рачулкаю соннай.
Ліст апошві сарвецца... Ды не знаю, чаму Ты мне, восень, па сэрцу.
ПЯТРО ГЛЕБКА
Вядомы беларускі паэт Пятро (Пётр Фёдаравіч) Глебка нарадзіўся б лііісня 1905 г. у вёсцы Вялікая Уса Уздзенскага раёна Мінскай вобласці. Скончыўшы Уздзенскую сямігодку (1923), працаваў сакратаром ссльсавета. У 1924 г. пастуніў у Мінскі педагагічны тэхнікум, з другога курса перавёўся на літаратурна лінгвістычнае аддзяленне педфака ВДУ імя У. I. Леніна (скончыў у 1930 г.).
Першыя яго вершы былі надрукаваны ў 1925 г. П. Глебка ўступае ў літаратурнае аб’яднанне «Маладняк», затым становіцца членам літаб’яднання «Узвышша» і працуе сакратаром рэдакцыі часопіса «Узвышша» (1928—1930). У 1927 г. выйшаў першы зборнік вершаў II. Глебкі «Шыпшына». Некаторы час працаваў у газеце «Калгаснік Беларусі», часопісе «Полымя рэвалюцыі», кансультантам пры Саюзе пісьменнікаў БССР.
У гады Вялікай Айчыннай вайны II. Глебка супрацоўнічаў у рэдакцыях франтавых газет «За Савецкую Беларусь» і «За свабодную Веларусь», у Дзяржаўным выдавецтве БССР (Масква). У пасляваенныя гады займаўся навуковай працай у Інстытуце мовазнаўства імя Нкуба Коласа, узначальваў Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору (1957 — 1969). II. Глебка — акадэмік АН БССР (1957), з 1969 г.— акадэмік-сакрагар Аддзялення грамадскіх навук АН БССР.
Выдадзены зборнікі паэзіі П. Глебкі «Урачыстыя дні» (1930), «Арка над акіянам» (1932). «Арлянка» (1932), «Хада падзей» (1932), «Чатыры вятры» (1935), «Мужнасць» (1938), «Пад небам бацькаўшчыны» (1947), «Нашай славы зара» (1947), «Размова аб шчасці» (1948).
Значным укладам у беларускую Ленініяну з’явіліся пазмы «Мужнасць» (1934) і «У тыя дні» (1937).
II. Глебка — аўтар драматычнай паэмы «Над Бярозай-ракой» (1940), лібрэта оперы «Андрэй Касценя» (1947), вершаванай п’есы «Святло з Усходу» (1957), літаратурна-крытычных і публіцыстычных артыкулаў.
Нямала П. Глебка напісаў і для дзяцей. Гзтыя яго творы склалі зборнікі паэзіі «Пад сцягам перамог» (1952), «Прывітаннв Радзіме» (1961), «Вобразы роднай краіны» (1964), «Наш сцяг» (1972), «Наш лес» (1966, 1973, 1980), «Шчаслівы май» (1985). *
П. Глебка вядомы і як перакладчык — перакладаў на беларускую мову творы рускіх, украівскіх, польскіх, французскіх ііаэтаў.
Памёр II. Глебка 18 снежня 1969 г.
БЕЛАРУСЬ
0 Беларусь, мая калыска, Жыццё маё, ярытулак мой!
3 гарачаю любоўю нізка Схіляюся нерад табой.
Зямны паклон табе, радзіма, Тваім палям, тваім лясам, Тваім заводам з белым дымам, Тваім гасцінцам і шляхам!
На спелых нівах ураджайных, Ад краю ў край, ва ўсе канцы, Махаюць крыламі камбайны, Спяваюць жнеі і касцы.
Уся убрана ты квяціста, Пад колер слуцкіх паясоў, У строі нівы залацістай, У шаты грэчак і аўсоў.
А надвячоркам над палямі, У змроку, быццам маякі, Гараць чырвонымі радамі Фабрычных вышак аганькі.
Асветлен імі шлях твой зорны, I ты паміж сваіх сясцёр Ідзеш упарта і напорна Да новай славы на прастор.
Гарачы, як сонца, Крылаты, як вецер, Наш сцяг пурпуровы, Адзіны на свеце.
Ён кроўю байцоў За свабоду абмыты,
НАШ СЦЯГ
Ён кулямі ў бітвах, Як сэрца, прабіты.
Але прамінулі Нягоды ліхія, Загоены раны Яго баявыя.
I ў знак нерамогі Над цемраю горкай На ім пяцікутная Свеціцца зорка.
А ў знак, што народы Пад ім згуртаваны, У золаце молат
I серп вышываны.
Гарыць ён, над вежай Крамлёўскай узняты, Пад ім у паход Выступаюць салдаты.
НА
На небе ані хмары... Такой часіпай дня Густая, быццам пара, Стаіць гарачыня.
Замерлі дрэў макушкі, He зварухнецца ліст;
Пявучай самай птушкі Замоўк апошні свіст.
Адно пярэстым роем Ля самае зямлі
У каляровых строях Лятаюць матылі.
Ды трапяткія хвалі Вясёлай чарадой Спяваюць, як снявалі, Гамоняць з асакой.
Пад ім піянеры Прыходзяць на зборы, Пры ім, на бязмежным Савецкім прасторы,
Заўсёды стаіць Каравул ганаровы.
А ён развяваецца, Сцяг пурпуровы,
Гарачы, як сонца, Крылаты, як вецер, Свяшчэнны, любімы, Адзіны на свеце.
РЭЧЦЫ
I вее прахалодай
Ад чыстае ракі, I на жывыя воды Спяшаюць хлапчукі.
Ад променяў пякучых У глыб вады рачной Яны з высокай кручы Ныраюць з галавой.
Ляцяць навокал пырскі,
I жвавыя кругі
Бягуць і мыюць блізкі
1 дальні берагі.
I ў дружны хор шчаслівы Зліваюцца шчыльней
I гоман хваль шумлівых, I звонкі смех дзяцей.
ЯГАДЫ
Які сяголета шчаслівы
I ураджайны выпаў год: Ва ўсіх садах агрэст і слівы, Клубнікі повен агарод.
Пустыр, закінуты калішні,
I той увесь зазелянеў, I наліліся сокам вішні, Аж ломяцца галіны дрэў.
А за аселіцай, над рэчкай, Паміж разгалістых крушын, Набракла дзікая парэчка, Кусты смародзін і ажын.
А што за ягады лясныя
У нас адразу зацвілі, Як толькі промні веснавыя Цяпло разнеслі на зямлі!
Спачатку сочныя суніцы Заружавелі па лясах, За імі следам і чарніцы Закрасавалі ў верасах.
Цяпер салодкія маліны Свае галовы хіляць ніц, I ўсе сухія баравіны Пакрыты завяз.зю брусніц.
I ўсе балотныя палянкі Цвітуць агнямі журавін, 1 неўзабаве ўспыхнуць гранкі Чырвоных, яркіх арабін.
Які сяголета шчаслівы I незвычайны выпаў год, Які багаты і ўрадлівы
I сад, і лес, і агарод!
МАКСІМ ЛУЖАНІН
Максім Лужанін (Аляксандр Амвросьевіч Каратай) нарадзіўся 2 лістапада 1909 г. у вёсцы ІІрусы Салігорскага раёна Мінскай вобласці. У 1928 г. скончыў Белпедтэхнікум і вучыўся на літаратурна лінгвістычным аддзяленні педфака Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. I. Леніна (1928—1930). Некаторы час працаваў у рэдакцыі часопіса «Узвыійша», потым на Беларугкім радыё. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Дэмабілізаваўшыся з арміі ў 1944 г., працаваў у рэдакцыях газеты «Звязда», часопіса «Вожык». У 1967 1971 гг. быў галйўным рэдак тарам сцэнарнай калегіі кінастудыі «Беларусьфільм».
Першы верш М. Лужаніна быў надрукаваны ў 1925 г. у газеце «Савецкая Беларусь». Вершы і ііаэмы, створаныя М. Лужаніным, склалі зборнікі «Крокі» (1928), «Неаплочаны рахунак» (1930), «Новая ростань» (1930), «і'аласуе вясна за вясну» (1931), «Кастрычнікам! Ліпенем! Маем!» (1931). «Аднагалосна» (1931), «Першамайская вуліца» (1932), «Галасы гарадоў» (1932), «Шырокае поле вайны» (1945), «Поступ» (1950), «Святло Радзімы» (1952), «Моваю сэрца» (1955), «Прасторы» (1958), «Росы на коласе» (1973), «Прага крыла» (1974). «Лявоніха» (1977). «Галасы надвыраем» (1980). «Паразмаўляй са мной.зямля» (1983), «Вярнуся ветрам» (1987).
М. Лужанін шмат працуе і ў галіне прозы. Выйшлі кнігі «Колас расказвае пра сябе» (1964), «Вачыма часу» (1964), «Дванаццаць вячорных вогнішчаў» (1968), «Рэпартажз рубцом на сэрцы» (1973). «Людзі, іітушкі, прастор» (1976), «3 раяку да вечара» (1978). У 1958 г. выдаў зборнік сатыры і гумару «Сілівон на дачы». Пісьменніку належаць некалькі сцэнарыяў мастацкіх і дакументальных фільмаў. Выступае ён і як перакладчык.
У 1964 г. за кнігу «Колас расказвае пра сябе» М. Лужаніну прысуджана Літаратурная прэмія імя Якуба Коласа.
Юнаму чытачу М. Лужанін адрасаваў кнігі «Вершы для дзяцей» (1948), паэму-казку «Хто робіць пагоду» (1960), а таксама кнігу «Песня з леснічоўкі» (1982), у якой змешчаны аііавяданні пра маленства Якуба Коласа.
ХТО РОБІЦЬ ПАГОДУ
( Урыўкі)
Што запісаў Міхалка пра Маразы
Калі зрывае лістапад
Лісты пажоўклыя з прысад, Блукае па нізінах
Малы мароз — Падзімак.
Ен вельмі лёгкі на бягу, Амаль не шчыпле за нагу, Кладзе румянец на іпчаку I мае лёгкую руку:
Цярусіць нам парошу. Падзімачак — харопіы.
У снежні, трактам кругавым, ІІрыходзіць майстар снегавы, Адчыніць кузню ён сваю I без кавадла, малатка, Без меха, нават без агню,
Што хочаія робіць на заказ: Закоўвае азёры ў сталь, I лёдам скутая рака He гоніць хваль, не льецца
Ў даль.
На тое ён — мароз Каваль! 3 лядовага жалеза
Змайструе ён падрэзы, Прыварыць іх на палазы — I ў сані сядуць Маразы.
Прыедзе студзеньскі мароз, Які завуць Чырвоны Hoc.
Вось гэты — злосны не на жарт, Ён то за вупіы, то за твар Хапае ледзяною Даўжэразнай рукою.
Затым нрыбудзе Сіні Hoc, Сібёрны лютаўскі мароз, Ён ходзіць з кіем ля бяроз 1 замарозіць можа: Шануйся, падарожны!
Пасля прыводзіць сакавік Мароз лагодны — Веснавік: Звініць лядок на лужынах, Усе вясною ўзбуджаны,
Вясёлыя дзянькі, Але — бывай, канькі!
Вясна бяжыць да нас угрунь, I раптам выскачыць на рунь Наіп непрыяцель даўнішні, Мароз шкадлівы — Ранішнік. Няіірошаны і ў маі Часамі дапінае.
Тады палі кастры ў садах, Перасякай злачынцу шлях: Уп’ецца дымам сінім, Накруціцца і згіне.
1 ёсць яяічэ стары мароз, Ён сівым інеем аброс, Ён мае вельмі важны пост, Ён — над марозамі мароз. Л з выгляду — румяны дзед I хоць халаднаваты сам, Лле гарачы шле прывет 1 надарункі носіць нам Па хатах і па школах Да навагодніх ёлак.
Нашто імя яго казаць, Вы так павінны адгадаць.
Кранёмся далей пакрысе, Во Маразы, здаецца, ўсе.
Што даведаўся
п ра
Спачатку валіць на шляхі To мокры снег, то снег сухі. Адзін завецца Халепа, Другога клічуць Шалепа, Ідуць на гразь і робяць гразь, Хоць проста з хаты не вылазь!
Азябне, вымакне нрасцяг 1 ўзмоліцца...
I паляцяць Сняжынкі роем на палі, На пожні, на пакошы, 1 стане бела на зямлі Ляці, ляці, Пароша!
Міхалка
Снягі
А працавіты ж гэты снег! Пабеліць сад, укрые двор 1 санкі выцягне з-пад стрэх: Нара пачаць катанне з гор! Бяжыць на ўзлёце самалёт, Надзеўшы лыжы ўпершыню, Бяжыць сувораўцаў узвод Нракладваць звонкую лыжню.
Вялікі мае кошык Вясёлы снег Пароша! Засыпле кожнае сцябло, Каб цёпла спаць яму было Да самае прадвесні, Да жаўруковай песні.
Пасля надзьмуцца халады, Папрачынаюцца тады Калючы. дробны Венічнік 1 тонкі, сыпкі Сенечнік.
У тых снягоў сяброўкі ёсць Завея і Мянеліца.
Калі агорне цётак злосць Закруцяцца, узвеюцца.
Схапіўшы ў рукі дзеркачы, Пачнуць адна адну таўчы, Параспускаюць косы Пад самыя нябёсы.
Пасварацца з мужамі.
I тымі дзеркачамі
На тракце зробяць снежны вал, Каб самазвал забуксаваў, На сцежкі вывернуць сумёт, Каб не іірабіўся пешаход, Дамы па вокны занясуць 1 ў сенцы поўна намятуць. Злуюць ліхія цёткі, Ды век у іх кароткі!
Мінуць яны. На пастаўнік Пагоніць статкі красавік, Тады змятае неба
Апошні снег — Паскрэбак: Ляцяць да долу крупкі, Нібыта соль са ступкі.
Які б ні падаў снег з аблок: Ці то сняжыска, ці сняжок — Ён ад марозу ні на крок, Бо вельмі ж нетрывалы, Жыве надзвычай мала.
Як то