Даць народу гісторыю: успаміны, лісты

 

Мінск «Лімарыус» 2016

УДК 94(476)(093)

ББК 63.3(4Бем)

У47

Серыя заснавана ў 2011 годзе

Укладанне

Аляксей Каўка, Міхась Скобла Прадмова Аляксей Каўка Каментары Міхась Скобла

Навукова-рэдакцыйная рада:

Валянцін Голубеў, Ганна Запартыка, Аляксей Каўка, Вітаўт Кіпель, Адам Мальдзіс, Мікола Нікалаеў, Генадзь Сагановіч, Алесь Смалянчук, Лявон Юрэвіч

Укладальнік і выдавецтва выказваюць шчырую падзяку сп. Андрэю Гайко за дапамогу ў выданні кнігі

ISBN 978-985-6968-53-5

© Каўка А., укладанне, прадмова, 2016

© Скобла М., укладанне, каментары, 2016

© ТАА «Лімарыус», 2016

3 БЕЛАРУСКАЙ УПАРТАСЦЮ

Нехта праведны параўнаў жыццё чалавека са свечкай запаленай. Свечка павінна гарэць, а чалавек — памерці. Але душа яго несмяротная. Гэтая кніга — пра жыццё і несмяротнасць Мікалая Улашчыка.

Зямны шлях асабісты ён давершыў нарысам пра сваю Віцкаўшчыну. Вёска, паводле словаў аўтара, не з ліку знакамітых — найвялікшыя падзеі яе абмінулі, асаблівых славутасцяў не вылучыла. Аднак жа — вылучыла: «Здавён у Беларусі такіх людзей завуць волатамі. У асобе Мікалая Улашчыка беларусы займелі яшчэ аднаго асілка духу. Сваімі працамі па гісторыі Беларусі вучоны зрабіў тое, што раней у нашай літаратуры здзейснілі Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі. Вялікую мастацкую праўду аб сваім народзе ён падмацаваў трывалым падмуркам гістарычнае навукі», — гаварылася ў развітальным некралогу ад беларускай творчай інтэлігенцыі *.

Успамінаецца прыкметная дата на сыходзе Улашчыкавага жыццёвага шляху — 80-ы дзень народзінаў. Адпаведнае ганараванне ў светлай прасторнай зале Інстытута гісторыі Акадэміі навук СССР. Узрушлівае ажыўленне прысутных калег, сяброў, знаёмцаў-прыхільнікаў юбіляра. Бела-чырвоныя гваздзікі, кволенькія на афіцыйным стале, лагодзілі-цеплілі той зімовы ранішнік у акадэмічнай установе.

Тады ж сярод іншага занатаваў я прыветныя словы старшыні ўрачыстага дзейства Віктара Буганава — загадчыка сектара па вывучэнні летапісаў, пазней акадэміка (разам з Улашчыкам яны звыш трыццаці гадоў творча ўзаемнічалі): «Мы сегодня

Дарога ў неўміручасць // Л ітаратура і мастацтва. 1986.21 лістапада.

прнветствуем сына белорусского народа, покорнвшего вершнны нсторнческой наукн».

Пафасна, але справядліва. У Кнізе гісторыі Мікалай Улашчык адсланіў стоеныя сэнсы нацыянальнай мінуўшчыны, уключна з беларуска-расійскімі (-літоўскімі, украінскімі, польскімі) узаемадачыненнямі. Сэнсы — спазнаныя многімі адмыслоўцамі ў айчыннай, сусветнай славістыцы. He лішне згадаць яго фундаментальныя працы: «Перадумовы сялянскай рэформы ў Літве і Заходняй Беларусі», «Хроніка Быхаўца», «Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўстве гісторыі Беларусі феадальнага перыяду», «Уводзіны ў беларуска-літоўскае летапісанне» (усе — на рускай мове), беларуска-літоўскія летапісы ў «Поўным зборы рускіх летапісаў» (тамы 32 і 35), мноства публікацый у калектыўных, перыядычных выданнях на гістарычныя, этнаграфічныя, фальклорныя, літаратуразнаўчыя, краязнаўчыя, тапанімічныя, экалагічныя тэмы. Водгукі на яго працы ў беларускім, украінскім, расійскім, літоўскім, латвійскім, польскім, румынскім, чэшскім, англійскім, нямецкім друку — вымоўнае прызнанне навуковай грамадскасцю беларусазнаўчых набыткаў нашага суродзіча. Прыкладам, на Захадзе, як сведчыць вядомы кнігазнаўца Вітаўт Кіпель, пасля Яўхіма Карскага з беларускіх аўтараў найчасцей заўважаны Мікалай Улашчык.

Менавіта такога навукоўца ўшаноўвалі ва ўспомненым акадэмічным інстытуце. А што на тое герой падзеі?

Гожа смугляваты, магутны з выгляду, хоць відочна прытомлены, ён не прамаўляў, хутчэй, разважаў прыцішаным, нібы сам сабе, голасам, з сумнаватай усмешкай на вуснах. Хто ведаў яго бліжэй, памятае тую скупавата-журботлівую — пад іранічна-саркастычную рэпліку — усмешку. Маўляў, і «садзілі» мяне і «ганялі», цяжка даўся шлях у навуку, аднак жа нешта зроблена, за што ўдзячны лёсу, калегам, усім прысутным.

Змоладу яго гвалтам выштурхнулі з Радзімы (справа так званага Саюза вызвалення Беларусі), а яму рупіла адно — як ёй аддзячыць. Даўні, горкі парадокс прарока ў айчыне сваёй. Пазней і пры жыцці гісторыка афіцыйныя структуры, іх квазінавуковыя прыкарытнікі ў БССР не вельмі праймаліся пошукамі, адкрыццямі былога «нацдэма». Упарта, да апошняга блакавалі настойлівае жаданне ўжо вядомага навукоўца вярнуцца ў Беларусь, каб прадоўжыць, давяршыць творчыя намеры-парыванні. Нават ягоную кнігу пра родную вёску адпрэчылі (выйшла толькі з надыходам галоснасці, па сыходзе аўтара ў лепшы свет). He адзначыліся спагадаю да памяці Улашчыка і цяперашнія ўлады Рэспублікі Беларусь, рэстаўратары «лініі Сталіна». He дазволілі паставіць помнік у Дзяржынску, колішнім Койданаве, — на малой радзіме гісторыка.

Тым не менш удзячнасць наступнікаў Улашчыкавай думкі, справы не згасае. Выйшла друкам яго «Выбранае» ў серыі «Беларускі кнігазбор», ладзяцца навуковыя канферэнцыі. Па-ранейшаму аддаюць належнае «ўпартаму беларусу» (паводле акадэміка М. Ціхамірава) у Маскве — адпаведнымі друкамі, прынагоднымі вечарынамі.

Цяпер творчы даробак Мікалая Улашчыка багаціцца яшчэ адной — мемурна-эпісталярнай — кнігай. Раней не публікаваныя ўспаміны пра маленства і юнацтва ў Віцкаўшчыне, Самахвалавічах і Менску, багаты на развагі і факты эпісталярый — усё гэта істотна дапаўняе, каларытна ажыўляе абсяг Улашчыкавага жыццяпісу. А хто з нашых гісторыкаў, майстроў слова адлюстраваў дакладней і ўзварушлівей тэму «вёска — горад» (віцкаўцы — менчукі), перадаў драматычны подых Першай сусветнай вайны, нямецкай, польскай, расейска-бальшавіцкай акупацый на абшары «забранага Краю»?

Наогул, мемуарны цыкл Мікалая Улашчыка (успомнім і «Хроніку», змешчаную ў «кнігазбораўскім» томе) разам са згадкамі

пра Янку Купалу, Максіма Багдановіча, Мітрафана ДоўнарЗапольскага, Максіма Гарэцкага, ВацлаваЛастоўскага, Уладзіміра Пічэту ды іншых — бясцэннае сведчанне эвалюцыі лёсу і шляху беларуса да Беларусі, узыходжання вяскоўцастудэнта з нізінаў сялянскае «тутэйшасці» да вяршыняў нацыянальнага самапазнання-самасцверджання. Азатым — да адпаведнага выбару, значыць — да выпрабавання (паколькі свядомае слугаванне беларушчыне мала калі было беспраблемным). У гэтым слугаванні-змаганні асабісты досвед Улашчыка, пражытае-перажытае ім надае мемуарным старонкам выключную крыніцазнаўчую каштоўнасць.

Яго аўтабіяграфічныя ўспаміны-замалёўкі аспрэчваюць, між іншым, здавён устойлівы ў айчыннай літаратуры вобраз беларускай «дакастрычніцкай» занядбанай вёскі. Улашчык спрабаваў аб’ектыўна зірнуць на праблему: «Бясспрэчна, беларусы не былі нейкай аднолькавай масай, не хадзілі ў лапцях, не жывіліся нішчымнай бульбай і наогул не былі падобныя да жабракоў. На Беларусі ў канцы XIX — пачатку XX ст. былі тысячы паселішчаў, дзе сяляне жылі заможна, нават багата, мелі добрых коней, па 5—6 кароў, прадавалі зерня, на сотні рублёў жывёлы. Іх дзеці пачалі паступаць у гімназіі, дочкі ў святы апраналіся так, што хутаранская модніца мала чым рознілася ад гарадской. Але ўсе гэтыя заможныя самі аралі і касілі, самі малацілі, самі кармілі скаціну, а калі ў іх былі нанятыя парабкі ці парабчанкі, то яны елі з імі з аднае міскі. I ў будзённы дзень адрозніць парабка ад гаспадара часам было нельга». He абсалютызуючы, адразу ўдакладняў: «Аднак такіх была меншасць, большасць зарабляла са свайго кавалка зямлі столькі, каб сяк-так пражыць». Што ж, паспачуваем болыпасці. Няхай яна і магла разбурыць сацыяльны лад, аднак не вельмі патрапляла надаць новаму ладу разумнейшы, сумленнейшы сэнс. Што да беларускай меншасці, то яна дасюль не стамляецца ўпарта змагацца і на ўласным даўнінна-крывіцкім абшары ўсё ж дама-

гаецца сваіх спрадвечных мэтаў. Так што перамога — за меншасцю, дзеля чаканага і большасцю росквіту.

Улашчыкава апісанне традыцыйнай беларускай сям’і, пранікненне ў так званыя ментальныя структуры мінулага (як людзі жылі, працавалі, адпачывалі, што думалі, у што верылі і г. д.) спрыяе спасціжэнню чалавека ў пэўных абставінах на фоне, здавалася, безаблічнага грамадства’. Тым самым у айчыннай гістарыяграфіі мацнее наратыўны пачатак, замест прымітыўнай сацыялогіі, палітэканоміі — пры занядбанні антрапалогіі. У гэтым кантэксце выразней вымалёўваецца драматызм айчыннай вёскі, нашае сацыяльна-духовае Атлантыды, з асірачэннем, сыходам якой у нябыт (згадайма Купалава «Сыходзіш, вёска, з яснай явы») адчувальна пахіснуўся і адвечны нацыянальны падмурак Беларускага дому.

Словам, Улашчыкавы ўспаміны-роздумы — гэта і гісторыя, і прадказанне незайдроснае сучаснасці. 3 адчуваннем тае ж балючае актуальнасці ўспрымаюцца і яго турэмныя (1930 г.) паказанні адносна незалежнай Беларускай дзяржаўнасці. Глыбока думалі, далёка бачылі колішнія студэнты!

Крытыку-адмыслоўцу варта ўважлівей засяродзіцца над наратыўнай стылістыкай Улашчыка-мемуарыста. Леў Т алстой калісьці прадказваў з’яўленне пісьменніка новага часу, які будзе «не прыдумваць, а толькі расказваць пра тое значнае, цікавае, што выпала назіраць у жыцці». Тым болей калі аўтару давялося не проста назіраць, але многае з таго «значнага і цікавага» асабіста перажыць. Невыпадкова апавядальны дар беларускага гісторыка аднойчы трапна прыкмеціў строгі ў ацэнках Васіль Быкаў, адгукаючыся на адну з яго манаграфій: «Здавалася б, вузка спецыяльная кніга, а чытаецца лепш за які раман».

Да мемуарна-аўтабіяграфічных старонак дапасавана ў кнізе даволі ладная частка Улашчыкавай эпісталярыі, вартай

Гл.: Стоўн Л. Вяртанне наратыву: развагі пра новую структуру гісторыі // БГА. Сш. 1—2 (6-7). Мінск, 1997. С. 100, 107.

грады, саджаюць бульбу, у бліжніх агародах падрасло ўжо пер’е цыбулі. Успомніўся 1921 год, калі вясною пайшоў араць — як хораша было ісці за плугам і адчуваць халадок зямлі, а ззаду гракі, а ўверсе жаваранкі».

Хацелася б спадзявацца, што новае пакаленне чытачоў не застанецца абыякавым да новай кнігі Мікалая Улашчыка, на чыім надмагільным помніку ў менскай Чыжоўцы прымглёна свеціцца купалаўскі радок: «Мне сняцца сны аб Беларусі».

Будзем чытаць, памятаць, верыць.

Прынагодна выказваю шчырую ўдзячнасць Аляксандру Улашчыку, Арсеню Лісу, Таццяне Кекелевай, Сяргею Кандыбовічу і Віктару Чайчыцу — за ўсебаковае спрыянне пры падрыхтоўцы гэтай кнігі да друку.

Аляксей КАЎКА

АУТАБІЯГРАФІЯ

Нарадзіўся 1 лютага (стары стыль) 1906 г. у сялянскай сям’і недалёка ад Мінска. Бацька мой надта любіў чытаць, чым выклікаў здзіўленне не толькі чужых, але нават і родных братоў, у канцы XIX — пачатку XX ст. гэта і праўда было дзіва. Прагнасць да кнігі бацька перадаў усім нам, а адзін з братоў пісаў па-беларуску гумарыстычныя вершы і напісаў вельмі цікавыя запіскі салдата (у 1915—1917 гг.). Усё гэта ў свой час загінула.

У нашай вёсцы школы не было, і мяне ў 1913 г. аддалі ў двухкласную школу ў Самахвалавічах, дзе я вучыўся разам з хлопцамі, у якіх ужо раслі вусы. Загадчык школы, сярдзіты, хворы чалавек, няшчадна біў нас за ўсякую дробязь, але ён ніколі не шкадаваў свайго часу і штодня займаўся з вучнямі старэйшых класаў увечары. 3 намі, малодшымі, у большасці займаліся настаўніцы, якія ў горшым выпадку крьгчалі, але ніколі ня білі, за што бацькі вучняў іх дакаралі.

Увосені 1917 г. я прабаваў паступіць у рэальнае вучылішча ў Мінску, але, атрымаўшы «кол» па арыфметыцы, пайшоў у вышэйшае пачатковае вучылішча. Пераходзячы пасля трэцяга класа з школы ў школу, я ў 1924 г. скончыў школу другой ступені для дарослых і паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта ў Мінску, якое фактычна скончыў у 1929 г., хаця лічыўся ў выпуску 1928 г.

3 15-ці год лічыў, што на свеце няма нічога больш цікавага, як гісторыя і этнаграфія Беларусі, і з таго часу прагна шукаў і чытаў літаратуру па гэтых тэмах. Асабліва моцнае ўражанне зрабіў на мяне том трэці прац Карскага. Зразумела, што ва ўніверсітэце я пачаў працаваць у першую чаргу ў семінарах, дзе праходзілі гісторыю Беларусі. Выдатным педагогам у той час ва ўніверсітэце быў рэктар У. I. Пічэта, цікава вёў заняткі

па крыніцах Беларусі 3. I. Даўгяла. Вельмі шмат дала праца ў студэнцкім краязнаўчым гуртку, а пазней у Краязнаўчым таварыстве, якое з 1926 г. штогод наладжвала экспедыцыі ў розныя куткі Беларусі (у 1926 г. мы з С. С. Шутавым вялі археалагічныя доследы на Свіслачы, у 1927 г. была арганізавана вялікая экспедыцыя ў Тураўшчыну, у 1928 г. у Полаччыну). Некалькі год збіраў матэрыялы пра сваю вёску, збіраючыся напісаць пра яе кнігу; як і шмат іншых, гэтыя матэрыялы загінулі.

Друкаваць дробныя нататкі ў газетах пачаў са школы, гэтаму спрыяла тое, што некалькі вучняў нашай школы (у тым ліку Алесь Матусевіч, да нядаўняга часу адказны сакратар Саюза журналістаў Беларусі), стала або нястала, працавалі ў газетах. У 1929 г. надрукаваў першыя дзве навуковыя працы, адну з якіх пісаў разам з С. Шутавым.

Скончыўшы ўніверсітэт, працаваў у розных месцах Савецкага Саюза пераважна настаўнікам, у апошнія перадваенныя гады быў настаўнікам сярэдняй школы ў Ленінградзе, дзе здаваў аспіранцкія экзамены пры Педагагічным інстытуце імя Герцэна. 3 пачатку 1944 г. пераехаў на жыццё ў Маскву, дзе і жыву (з некаторымі перапынкамі) да апошняга часу. За выключэннем кароткага часу, калі працаваў выкладчыкам на кафедры гісторыі заходніх і паўднёвых славян у Маскоўскім універсітэце, знаходжуся ў Інстытуце гісторыі Акадэміі навук СССР. У снежні 1947 г. вучоны савет гэтага інстытута прысудзіў мне вучоную ступень кандыдата гістарычных навук, a 3 сакавіка 1964 г. — доктара гістарычных навук.

Працую пераважна ў галіне аграрнай гісторыі Беларусі і Літвы эпохі феадалізму. Зараз, пасля выхаду мае манаграфіі, галоўнаю тэмаю маіх заняткаў павінны стаць крыніцы гісторыі Беларусі.

М. Улашчык 1 кастрычніка 1965 г.

УСПАМІНЫ

ВІЦКАЎШЧЫНА.

АД МАЛЕНСТВА ДА ЮНАЦТВА

БАЦЬКА

Бацька нарадзіўся ў 1861 г., калі паншчына была знесена (дзед к таму часу ужо восем гадоў быў вольны), але дух паншчыны, стыль чалавечай дзейнасці ў бацькі, можа, да якога 1905 г. быў нечым звязаны з паншчынаю, тым болып гэта добра пасавала з яго натураю. Жорсткі, азартны на ўсякай рабоце, ён вымагаў ад усіх такой самай азартнай работы, прычым яна павінна была быць роблена да краю добрасумленна. Крый божа было, аручы, прапусціць агрэх, косячы — заставіць пук травы, укладаючы снапы на воз — не заправіць пад лестку якіх пяць каласоў, падмятаючы гумно — заставіць недзе ў кутку троха смецця.

Вот надыходзіць сенакос. Косы выклепаны, мянташкі прычэплены, на ўсходзе сонца ўсе на нагах (хіба што зусім малыя яшчэ спяць). Ізноў крый божа, каб хто ўзяў чаго ў рот. Гэта ўжо толькі апошні чалавек пачынае жэрці зрана, нічога не зрабіўшы.

Ідзем на Возера ці куды ў другое месца. Менцім косы, пачынае бацька, за ім ідзе Паўлік, у канцы я. Бацька косіць так, што, здаецца, гэта работа не вымагае ніякага напружання. У зубах доўгая папяроса, і ён увесь час пускае дым. Таксама лёгка косіць Паўлік, але я значна горш. Як і бацька, брат прызвычаены да цяжкай работы, а мне пасля школы кассё націрае рукі. Ускакваюць пухіры, якія адразу і расціраюцца, паціху ідзе кроў. Гэта завецца: гультай за работу, а мазоль за руку. Аднак трэба спяшацца, каб бацька не пачаў падрэзваць пяту, гэта значыцца — не пачаў падганяць мяне ззаду.

Між іншым, цяжкасць і няцяжкасць касьбы вельмі залежныя ад таго, умееш ты мянціць ці не. Калі робіцца зусім цяжка, Паўлік азіраецца, бярэ ў мяне касу і менціць. Пасля гэтага касіць лёгка, але праходзіць нейкі час, каса тупіцца, і зноў становіцца цяжка.

Праз гадзіну работы хочацца есці, праз дзве — хочацца яшчэ больш, далей хочаш з’есці хаця б пук травы, але паказваць гэтага нельга, нельга і загаварыць. Калі хто праходзіць паўз нас і кідае «памажы божа», то трэба адказаць «дзякуй». А калі нехта блізкі, то можна сказаць і так: «Казаў бог, каб і ты памог». Але гэта ў рэдкім выпадку.

Гадзін пад сем хто-небудзь нясе снеданне. Яно на сенакосе моцнае: бліны, смажанае сала (у гарачае сала бліны абмакваюць, добрыя скваркі ядуць асобна). Часам у гарачае сала маці падлівала яшчэ смятаны, а да бліноў бывае і збан малака. У нас ні ў якім разе нельга піць малако так сабе. Яго можна ўжываць з хлебам, але тут бывае, што можна троха паглытаць заміж вады.

Касіць бралі гадоў з 16-ці, араць — гадоў з 13-14-ці. Да гэтага часу ў літаратуры сустракаецца сцвярджэнне, што араць цяжка. Можа, дзе і цяжка. Бясспрэчна, цяжка араць сахою. Але ў нас плугам гэта было рабіць лёгка. Пастаў, на якую глыбіню і шырыню павінен браць плуг, прытрымлівай за ручкі, каб не паваліўся, і ўсё. Праўда, на ўзгорках, дзе многа камення, плуг прабуе выскачыць з баразны, але ў нас узгоркаў мала. Араць вясною, калі зямля падагрэлася і толькі лёгка халодзіць ногі, вельмі прыемна. Зразумела, конь павінен быць прызвычаены да работы.

Гэта ўсё работа хлопца-падлетка, а розная карысная дзейнасць пачыналася самае позняе з пяці гадоў. I першаю работаю быў догляд за малымі. Малое — гэта тое, што ляжыць у калысцы, поўзае па хаце ці клыпае на ножках. За ім павінна наглядаць ужо не малое — гадоў чатырох ці пяці.

МАЦІ

На адзін Вялікдзень маці (як і браты) атрымала яечка, але скора разбіла яго. Гэта было жахліва: страціць такую цац-

ку ў самым пачатку свята. Плачучы, маці прыбегла да бабкі і папрасіла новае, цэлае яечка. Бабка жорстка адказала, што не дасць: дала раз — ну і годзе. Гэта не было ад недастачы, гэта не была скупасць, больш пэўна, гэта была эканомія, прызвычаеная да такой ступені, што стала натураю.

Невядома чаму, але бабка забараняла маці вучыцца вязаць кручком, чаго маці надта хацелася навучыцца. Можа, гэта была свайго роду навіна для вёскі (гэта ж не тое, што прасці, жаць ці даіць карову), і ўменне вязаць было нейкаю адзнакаю моднасці, а можа, і яшчэ нешта.

Каб навучыцца, маці, ідучы даіць, паціху брала з сабой кручок і ніці і, седзячы каля каровы і насцярожана слухаючы, каб хто не прыйшоў, вязала.

Калі мы часам прыходзілі да бабкі ў госці, то яна сустракала нас вельмі ветліва, пачынала частаваць, але ў яе застаўся старасвецкі звычай — мазаць масла на хлеб пальцам. Нам гэта ўжо надта не падыходзіла, і мы стараліся як мага скарэй намазаць масла самі.

СЯМ’Я

Сям’я наша вялікая: бацька, маці і сямёра дзяцей. Калі быў жывы Валодзя (у нас з такім іменем хлопчык звычайна зваўся Уладзік, але высокі ранг сям’і прымушаў, як гэта робіцца зараз ва ўсіх, рабіць імя больш высакародным), то было пяць хлопцаў і дзве дзяўчынкі. Пасля таго, як Валодзя памёр, засталося шасцёра дзяцей, але ў 1911 г. нарадзілася Оля. У такім складзе сям’я была да 1934 г., калі памёр бацька.

ДЗЕД

Дзеда па бацьку — Феліцыяна — ніколі не бачыў. Ён памёр да таго часу, калі бацька ажаніўся. Зважаючы на тое, што ён сабраў столькі грошай, што змог купіць на іх валоку зямлі, гэта быў працавіты і дзелавіты чалавек. Яго гісторыя надта падобная да гісторыі Міхала з «Новай зямлі»; усё жыццё працаваў, каб набыць зямлю, а набыўшы, адразу памёр, памёр, падобна, не надта старым. Бацька надта шкавадаваў, страціўшы свайго

ГУЛЬНІI словы

Гуляць можна было толькі ў святы. Гуляць да нас, малых, прыходзілі стрэчныя браты і сёстры, а таксама Паўловічавы. Часам заходзіла і пападзянка Вера — мая равесніца. Адзін раз, недзе каля Спаса, сышліся госці — пападзянка і Паўловічава Анця. Анця, вітаючыся, гаварыла сёстрам: «Як маешся, як маешся». Пачаліся гульні. А пасля пападзянка, глянуўшы на вішні, сказала: «Какая маса вішень».

Калі Анця пайшла дахаты, пападзянка спытала ў сясцёр: што гэтатакое — чаму Анця, вітаючыся, гаварыла «сямася-сямася». Дзевачкі, смеючыся, патлумачылі Веры, што гэта не «сямася», а «як маешся» і што так вітаюцца простыя людзі.

Праз некаторы час, калі пападзянкі не было, Анця пыталася, чаму гэта Вера, гледзячы на вішні, кажа «какае масла з вішань». Перакладчыцы ізноў павінны былі сказаць, што гэта не «масла какае», а слова «маса» азначае, што вішань многа.

Неяк Ніна ішла паўз папову адрыну і чула, як пападзянкі крычалі адна адной: «Каця, ты дзе?», і адказ: «Я на сенавале». Сена ў нас складалі ў адрыне (часткова ў манежы). Папову адрыну таксама звалі адрынаю, але гэта між сабою, а тут — сенавал. Гэтая назва здавалася нейкаю экзатычнаю, надта ж харошаю, а сам стары будынак набываў асаблівую вартасць.

Старэйшая пападзянка, прыходзячы ў царкву, насіла на руцэ невялічкую чорную торбачку. Калі прыехаў у госці Іван, дзевачкі запыталі ў яго: што гэта за торбачка? Іван раззлаваўся на іх некультурнасць і сказаў, што гэта завецца рйдйкюль і каб яны, крый божа, не ляпнулі як-небудзь «торбачка». Дзевачкі доўга завучвалі той рйдйкюль.

Праз 60 гадоў, калі быў Польшчы, даведаўся, што ў варшаўскіх і іншых паняў гэта начынне завецца торбэчка.

ДРАМА Ў РУБІЛКАХ

У старэйшага дзядзькі Юзафа (так яго звалі далікатна папольску; па-свойму быў бы Язэп) былі два сыны — Міхал і Яўхім. Розніца паміж імі ва ўзросце была гадоў шэсць. У 1900 ці 1901 г. Міхал жаніўся. Сватам у яго быў дзядзька Юлек, свац-

цяю — наша маці. Калі сваты (усе запрошаныя з боку жаніха) прыехалі, каб забраць маладую і ехаць вянчацца ў царкву, бацька маладой адмовіўся даць той пасаг, на які раней згаварыліся. Знізіў суму нешта ў рублёў сто — у той час вялікія грошы. Сват быў не з такіх, каб сцярпець, і пачаў голасна дамагацца ўсяго пасагу, бацька — адмаўляўся. Узняўся галас. Сышліся ўсе госці. Сват закіпеў і закрычаў жаніху: «Запрагайма коні і едзем дахаты! Няхай ён шукае сабе дурняў». Бацька кінуўся ўпрошваць, але ўсіх грошай не даваў. Сват ізноў закрычаў: «Едзем дахаты!» Скандал ледзьве ўцішыла наша маці, але бацька маладой сто рублёў усё ж скруціў.

Маладая Настася была вельмі энергічная жанчына. Відаць, прыехаўшы ў новую сям’ю, стала там ці не першай асобаю, ва ўсякім разе камандавала Міхалам. У 1902 г. у іх нарадзіўся сын Саша, пасля дочкі Маня і Сарафіма. Вялікая энергія і здольнасці Сашы паходзілі, бясспрэчна, ад маці, ён з самых ранніх гадоў вызначаўся актыўнасцю і смеласцю. Каб маці пажыла даўжэй, лёс яго ды і другіх дзяцей быў бы іншым. Але здарылася інакш.

Яўхім у 1906 ці 1907 г. быў прызваны на вайсковую службу. Прыгожы, высокі, русы, ён трапіў у імператарскую гвардыю, у артылерыю, дзе быў прызначаны ездавым. У 1911 г., адслужыўшы, ён вярнуўся дамоў ва ўсёй красе. Прыроджанае хараство было адпаліравана ў гвардыі: ён быў стройны, з прыгожай лёгкай хадою, асабліва харошы быў на кані, хаця тут паказаць сябе не было дзе — у нас у сядле не ездзілі.

Зразумела, што, маючы 25 гадоў і адбыўшы вайсковую службу, хлопец захацеў ажаніцца. Нявесту яму нагледзеў наш бацька недзе за Стоўбцамі — Сцепаніду. Яна была дачкой сядзельца Курлюты. Відаць, у таго гаспадарка была добрая, бо абодва сыны вучыліся ў духоўнай семінарыі ў Мінску, але не было падобна, каб вызначаліся здольнасцямі. У нас кандыдатура нявесты абмяркоўвалася дэтальна. Ведаў яе толькі бацька, і маці старалася як мага дакладней даведацца, якая з яе будзе гаспадыня. «Кажаш, прыгожая і дома ўпраўляецца добра, а ці ўмее жаць, ці ўмее даглядаць скаціну» і г. д. Бацька хваліў тую Сцепаніду з усіх бакоў. Паехалі ў сваты і згаварыліся.

Настася, даведаўшыся, што дзевер хоча ажаніцца, катэгарычна ўзнялася проці. «Нашто яму жаніцца? Ён што, галодны ці недагледжаны? У яго што, бялізна нямытая?» Чым дальш заходзіла справа, тым болып пратэставала Настася. Было ўжо відаць, што з гэтага дабра не будзе. Але Яўхіму вельмі спадабалася прыгожая і разумная Сцепаніда.

Ад Рубілак да нявесты было далекавата. Чыгуначная станцыя была блізка і ад Рубілак, і ад Курлютаў. Але паехалі на конях. Маладыя ехалі на пары ў брычцы. Калі прыехалі дамоў у Рубілкі, то іх напаткаў скандал.

Была Сёмуха, дзень гарачы. У дарозе ўсе ўпацелі і пакрыліся пылам. Трэба было памыцца, але Настася закрычала, што не дасць ручнікоў ні гасцям, ні маладому: няхай дастае свае маладая.

У той час маладая свой асноўны пасаг павінна была прывезці ў камодзе, у куфры вазілі толькі вельмі бедныя. На бяду, у Сцепаніды якраз не было камоды, і ўсё сваё дабро яны прывезла ў плеценых карзінах, якія тады якраз увайшлі ў моду. Сцепаніда кінулася да карзіны, пачала распакоўваць яе, даставаць ручнікі. Усё гэта дадало духу Настасі, якая закрычала: «Га, а дзе ж твая камода?». He дачакаўшыся канца вяселля, Настася забрала сваю сям’ю і пайшла ў старэнькую хату, якая засталася з таго часу, як Юзаф пераехаў у Рубілкі.

Гэта не была звычайная сямейная свара. Гэтым парушаліся звычаі. На вяселлі хлопцы даволі часта біліся, каб паказаць сябе рызыкантамі, а яшчэ часцей з-за дзяўчат. Гэта было звычайна, але каб папрабаваць сарваць вяселле, пакрыўдзіць не толькі маладую, маладога і бацькоў, але наогул усіх, то гэта ўжо была справа грамадская, і вёска абвясціла Настасі ды яе сям’і байкот (выключэннем хіба сталіся дзеці). Але байкот быў нядоўгі, бо ўвосень таго ж года Настася памерла. Казалі, што прастудзілася, а можа, пры сваім тэмпераменце не магла вытрымаць. Пасля меркавалі, што яе муж Міхал не мог вытрымаць канкурэнцыі з прыгожым Яўхімам. Хаця Настася і не рабіла ніякіх закідаў у гэтым сэнсе (а можа, і рабіла — хто ведае), але жаніцьбы не змагла перажыць.

Дзеці засталіся сіротамі. Іхні бацька ў бліжэйшы мясаед ізноў ажаніўся, узяў добрую кабеціну, якая, здаецца, не прабавала камандаваць усімі і някепска адносілася да сіротаў. Але ўсё ж яна была мачыхай, і ў яе скора пайшлі свае дзеці.

АСТРАВЕЦ

Бацькавага брата Юлека (Юльяна) звалі звычайна Астравец, бо ён жыў на Востраве, на хутары. Жонку сабе ён узяў недзе аж з-пад Клецка. Маці часам гаварыла з зайздрасцю — як ёй добра жывецца, як аб ёй мужык клапоціцца. Падумаць: печ у кухні зроблена так, што яна, седзячы там, прадзе ў цяпле. Дзядзька да печы прымайстраваў пліту, што было ў той час навіною, вельмі прыдатнаю для гаспадыні: калі што трэба скора, то палажыў пару паленаў, і табе зараз жа закіпіць.

Дзядзька купіў швейную машыну, і цётцы не трэба было доўга поркацца з голкай. He памятаю, каб маці калі прасіла ў цёткі машыну што-небудзь пашыць. Відаць, баялася, што цётка пачне ў такім разе кпіць.

Урэшце дзядзька зрабіў маленькі табурэтак, каб даіць карову, набыў грамафон і вялікую колькасць пласцінак. Грамафон, ведама, заводзілі ў свята, калі збіраліся госці. У нас грамафона не было і не было надзеі яго купіць, бо бацька лічыў гэта за рэспуст.

Грамафон і швейная машына каштавалі грошай, і маці, відаць, не была ў прэтэнзіі да бацькі, што ён не купіў такога, але табурэтка! Такі майстар, як бацька, мог зрабіць падобную за зімовы вечар, але не рабіў, бо лічыў, што даіць можна і так, звычайна. У гэтым сэнсе ён часам быў дзівак. Скажам, калі складалі сена ці салому і торп ці стог быў такі нізкі, што можна было падняць рукамі, то бацька надта злаваў, калі хто-небудзь з нас прабаваў кідаць віламі, хаця імі можна было ўзяць значна болып. Злаваў ён таксама, калі дзяўчаты разбівалі гной у полі не рукамі, а віламі. I тыя, калі бацька быў дома, баяліся ўзяць з сабою сахор, хаця ім раскідаць было лягчэй і скарэй. Ва ўсіх гэтых выпадках бацька бачыў «паністаць», якая, як ён лічыў, на рабоце шкодная.

Побач з хутарам дзядзькі быў яшчэ хутар (наогул каля Вомшара знаходзілася шэсць хутароў), дзе сядзеў арандатар і які гаспадар хацеў прадаць. Дзядзька адзін час усё паглядаў на гэтага суседа і меркаваў — ці не купіць і яго, але цётка была проці: «Калі купіш яшчэ 20 дзесяцін, то трэба будзе наймаць яшчэ колькі парабкаў (парабак у дзядзькі быў), сын у нас адзін, яму стане і таго, што ёсць, а дачок маіх возьмуць і так».

Дачок у дзядзькі было шэсць (здаецца, дзіцём не памёр ніхто) і адзін сын. Сын нарадзіўся шостым, пасля яго была толькі адна дзяўчынка — Ліда.

Першая дачка выйшла замуж за дзяка. Гэта была падзея высокай якасці. За дзяка! Значыць, не будзе жаць, не будзе ні смажыцца на сонцы, ні мокнуць у полі. Што-небудзь, відаць, прыйдзецца рабіць (даглядаць карову ці пару свіней, але ці ж гэта сапраўдная работа?). Муж яе быў дзякам каля Баранавіч, і прыязджала яна да бацькоў рэдка, рэдка да яе ездзіла і цётка, каб паглядзець, як жыве паністая дачка. Дзяк пасля рэвалюцыі паступова стаў дыяканам, а затым і папом. Гэта быў сапраўдны non, г. зн. не раздумваў — варта трымацца за папоўства ці не, і быў нейкі надта праціўны (помню, размаўляў з бацькам пра франкмасонаў).

Другую дачку Лізу дзядзька аддаў вучыцца ў Мінск. На гэта мог паўздзейнічаць той факт, што бацька аддаў у навуку свайго сына. Ліза скончыла гарадское вучылішча, затым курсы тэлеграфістаў і пачала працаваць на Віленскім вакзале (тады ў Мінску былі два вакзалы — Віленскі і Брэсцкі) тэлеграфісткаю. Праз некаторы час выйшла замуж — таксама за тэлеграфіста, у тым доме, дзе жыла. I такім чынам зрабілася ўласніцаю паловы невялічкага дома на Вакзальнай вуліцы — адразу за бетонным плотам, які аддзяляў вакзал ад горада.

Гэта было, напэўна, лепш, чым дзячыха. У Менску нават тыя бабы, якія самі рабілі (замужніх, якія працавалі апрача дома, было ўтой час надта мала), і тыя лічыліся панямі, а тут не толькі жонка тэлеграфіста, але і сама зарабляе немалыя грошы (здаецца, 25 рублёў). Ходзіць яна заўсёды чыста апранутая, на рабоце таксама чыста. Ведама, седзячы за сталом, не ўморышся, не загарыш на сонцы, не ўпацееш.

Трэцяя дачка Гэлька выйшла замуж за Мікіту Станішэўскага, у якога было 40 дзесяцін зямлі — хутар у Чаркасах. Гэта быў надта ветлівы чалавек, якому не шанцавала на жонкі. Першую, зусім маладую, укусіў шалёны сабака, і яна памерла, страшна пакутуючы, заставіла маленькую дачку. Гэлька нарадзіла двух хлопцаў і дачку і памерла, калі ёй не было і 30 гадоў.

Чацвёртая дачка Тоня (Антаніна) выйшла замуж за Станішэўскага з Віцкаўшчыны. Яна была ў пэўным сэнсе чалавекам няпростым, ужо на старасці, калі даводзілася гаварыць пра мінулае, то ўражвала яе памяць. Некалькі разоў я казаў этнографам: чым ехаць у экспедыцыі, то куды прасцей схадзіць да Тоні, якая жыла ў Мінску. Ад яе вы даведаецеся тое, чаго не знойдзеце, можа, нідзе. Але этнографы ехалі і шукалі нешта далёкае, а блізкае ўрэшце памерла. Тоня дзівіла не толькі памяццю. У яе быў надта востры язык, і спрачацца ці сварыцца з ёю было небяспечна. Гэта яна выдумала «Вала», дзе часам у непрыстойнай форме характарызаваліся ці не ўсе віцкаўскія гаспадары. Дасканала ведаючы звычаі — вясельныя, хрэсьбінныя ды іншыя, — яна магла быць даведнікам якдля этнографаў, так і для гісторыкаў.

Некалькі выпадкаў з жыцця Тоні гавораць пра яе адвагу. У 1920 г., калі везла адступаючых польскіх жаўнераў і страціла каня, уночы адна пайшла дамоў. Па дарозе напаткаўшы двух легіянераў, якія спалі ў полі, адвязала іхняга каня і паехала дамоў. У Прылуках каля Пцічы, па якой ужо ішла паводка, пагнала каня на лёд, і хаця лёд крышыўся і трашчаў пад санямі (мост быў разбураны), перабралася на другі бераг. Былі яшчэ і болып цяжкія выпадкі.

Дочкі Вера і Ліда былі вельмі рахманыя, простыя і добрыя. Ліда скончыла жыццё на нямецкай шыбеніцы, а Вера пражыла гадоў 80 і памерла ў Койданаве, пражыўшы ў Сібіры, на Зеі, больш за 30 гадоў.

На шыбеніцу Ліду загнала Скочыха, якая жыла ў палавіне дома Качалавых. У свой час, у 30-я гады, яна пісала на ўсіх даносы, паказваючы, што той ці той кулакі. А калі прыйшлі немцы, то пачала пісаць, што той і той былі камуністы. Дагадаўшыся,

што Ліда кантактавала з партызанамі, Скочыха паведаміла пра гэта немцам, і тыя зрабілі засаду. Ліду папераджалі, каб не хадзіла, але пачаліся халады, патрэбна было цёплае адзенне, яна позна ўночы пайшла і трапіла на засаду.

ВОЙЦІКI гомзы

Кіламетры за два-тры ад Віцкаўшчыны былі два хутары: Брумараўшчына і Ракаедаўшчына. Ракаедаўшчына, пэўна, ідзе ад таго шляхціца Ракаеда, у якога ў 1655 г. мужыкі-паўстанцы забралі скаціну, а самога прывялі ў Грычын. Наляцеўшыя з Мінска браты капітаны Жамчужнікавы частку паўстанцаў пабілі, частка разбеглася, a 56 узялі ў палон і прывялі ў Мінск, дзе ўсіх збіраліся павесіць. Але мінскія мяшчане напісалі цару, патлумачыўшы, што Ракаед трапіў у Грычын, у стан паўстанцаў, выпадкам, і таго выпусцілі. У мой час у Ракаедаўшчыне, дзе было 80 дзесяцін зямлі, жыў Матусевіч.

У Брумараўшчыне жылі трое: Войцік, Гомза і Аляксандр Станішэўскі, брат віцкаўскіх Станішэўскіх. Войцік не меў дзяцей (у яго таксама было 80 дзесяцін). Быў ён добрым прыяцелем нашага бацькі, але не памятаю, каб ён прыходзіў да нас. Казалі, што ён увесь час чытае Евангелле і стараецца паказаць, што ўсё на свеце ідзе якраз так, як там сказана. Зварачаючыся да людзей, ён заўсёды паўтараў: «Чуеш, брат». I таму яго часам называлі не Войцік, а Чуеш-брат. Маючы сродкі, ён пабудаваў каля свае хаты асобную, можна сказаць, персанальную царкву, у якой віцкаўскі non служыў тры ці чатыры разы ў год. Пасля Чуеш-брата дакаралі: чым рабіць непатрэбную царкву, лепш пабудаваў бы школу. Што праўда, то праўда, але выйшла так. Нягледзячы на вялікі хутар і, пэўна, немалыя грошы на рахунку, Чуеш-брат зрана да ночы быў на рабоце, не вылучаючыся між іншых гаспадароў. Працавала і яго жонка.

У 1930 г. яго, зразумела, выслалі некуды на Урал, дзе ён скора і памёр. Неяк у 1966 ці 1967 г., едучы аўтобусам у Самахвалавічы, я даведаўся, што Войціха, якой дазволілі вярнуцца, лічыцца найлепшаю работніцай у калгасе (а ёй было ўжо за 80). Зразумела, такім самым быў бы і Войцік, але ж...

Гомзу я памятаю цьмяна. Быў ён з адною рукою і, гаворачы з людзьмі, казаў вельмі часта: «Навошта, брат». Сярод тых рэдкіх смешных выпадкаў, якія здараліся навокал, перадавалася апавяданне, як гаварылі паміж сабою Войцік і Гомза: было чуваць толькі «навошта, брат» і «чуеш, брат». У Гомзы было каля 40 дзесяцін (дакладна не ведаю). Меў ён трох сыноў і трох дачок. Два сыны вучыліся ў духоўнай семінарыі (а раней павінны былі скончыць духоўнае вучылішча). Старэйшы, скончыўшы, пайшоў у юнкерскае вучылішча і ў пачатку вайны 1914 г. быў паручнікам ці падпаручнікам. Відаць, з першых дзён вайны трапіў на фронт, бо ўжо ў 1917 г. быў капітанам. У 1915 ці 1916 г. прывёў сёстрам (дома заставаліся дзве сястры) белага жарабца, якога тыя скора прадалі, бо быў свой, знакаміты на ўсю акругу вараны. Прыехаўшы летам 1917 г., сказаў, што стары свет разбурыўся, што не будзе працаваць ні дома на хутары, ні ў арміі служыць, а калі з’явіцца магчымасць, то стане папом. Больш ён не паказваўся.

Другі Гомза — Яхрэм — таксама вучыўся ў духоўнай семінарыі. Быў ён хваравіты, хадзіў з закручанаю шыяй і маладым памёр. Пішацца ўсё гэта для таго, каб паказаць, як часта сыны заможных сялян выходзілі ў людзі. Дарэчы, не памятаю, каб хто-небудзь з іх стаўся папом.

Трэці брат сядзеў на гаспадарцы. Ён вельмі любіў коней і ў свой час набыў у Цырыне двухгадовага жарабца, за якога заплаціў нечуваныя грошы — 400 рублёў. Калі жарабец дайшоў да сілы (у чатыры гады), то стаў надзвычайна дужым і звераватым канём. Да яго вадзілі з усіх бакоў кабыл, і племя ад варанога было надта харошае. Чалавек не толькі вярнуў патрачаныя грошы, але і меў добры заробак. Праўда, жарабец пакалечыў некалькіх чалавек, у тым ліку троха і гаспадара. Ажаніўся Бронзавы (так звалі трэцяга Гомзу, бо быў руды) ужо задоўга пасля сарака, прычым на сваёй парабчанцы, прыгожай і харошай дзяўчыне. Калі ў 1930 г. яго высялялі, то ёй сказалі, што можа застацца дома. Але тая не захацела: «Ён мяне ўзяў беднай, то як я пакіну яго ў бядзе». I паехала.

3 ГОД ДЗІЦЯЧЫХ

Дома я лічуся работнікам, хоць і не першае рукі. У гаспадарчых работах занімаю пэўнае месца — паганяю коні пры малацьбе.

Малаціць пачынаюць рана, пры ліхтары. Мяне будзяць як можна пазней, калі ўжо ўсё гатова, і адпаведным чынам апранаюць. На нагах вялізныя боты, куды запханы вехаць саломы, на ногі закручваецца процьма анучак, каб бот дарогай не згубіўся. Апранаю нейкі стары кажушок, і дзеля таго, каб крысы не цягнуліся па снезе, мяне падпярэзваюць путам і за пут запіхваюць канцы крысоў. На голаў адзяецца вялізная шапка, якая адразу з’язджае, закрывае не толькі вочы, але і нос. Узяўшы доўтую лазіну, я гатоў.

3 хаты да манежа дайсці нялёгка: шапка, з’ехаўшы, налазіць, закрывае вочы, а паправіць нельга, бо рукавы такія доўгія, што рукі матаюцца недзе глыбока. Адзін сродак — гэта махнуць узад галавою, каб шапка ад’ехала на патыліцу, тады відаць гумно і сцежка, пратоптаная ў снезе.

Дабраўшыся, саджуся на дышаль, цяпер мне трэба гнаць коні адпаведным тэмпам, якія ўжо звучаны хадзіць па крузе, і крычаць «тпру», калі бацька за сцяною працяжна закрычыць «стой». Праз прасечаныя ў сцяне дзіркі відаць крыху гумно. Ліхтар свеціць няроўна, і фігуры каля малатарні расплыўчатыя. Калі пускаецца ў ход малатарня, то трэба як мага часцей крычаць «но-но» і махаць лазінаю, бо біць коней асцерагаюцца — гэта забараняецца, ды і конь можа ў адказ убрыкнуць.

Адмалаціўшы скінутыя снапы, іду грэцца ў хату, пакуль падрыхтуюць новую рату, а тым часам, праітусціўшы рэзкі дзве, пачынае віднецца, і пара снедаць. 3 гонарам іду за стол, як паўнаправы чалавек, і да мяне ўжо зварочаюцца ў жартлівай форме, завучы работнікам, а бацька, чую раз вечарам, хваліцца куму, што я ўжо паганяю коні, што кум, аднак, не надта хваліць.

Увечары самая прыемная справа — слухаць байкі. У нас, у сям’і чыста віцкоўскай, няма нікога, хто б умеў спяваць ці расказваць байкі — гэта глупства, а ў нас людзі сур’ёзныя, і таму трэба прасіць служанак — тыя не дайшлі яшчэ да вярхоў цывілізацыі і часта ведаюць шмат цікавых баек, як «Коце-браце,

нясе мяне ліска» і г. д. Адна нейкая Тацяна ведала толькі адну байку, якая звалася «Бліны». Слабы рэпертуар узнагароджваўся бесканечнай колькасцю паўтарэнняў. Ведаючы, што Тацяна болып нічога не раскажа, чапляўся да яе і ныў: «Тацяна, збай бліны». Тая мо ў соты раз баяла адно і тое ж, а я прагна ў соты раз слухаў і адыходзіў здаволены.

Спаць іду ў новую хату, дзе не палена з восені. Холад там сіберны. Сплю на адным ложку з Паўлікам. Трэба зайсці і скоранька раздзецца, пасля кінуцца ў пасцель і накрыцца кажухом, а зверху цёплай коўдрай. Тады скора сагрэешся і соладка спіш. Найгорш усё ж уставаць. Калі высунеш з-пад коўдры голаў ці руку, то адразу ахопіць жах, але ж калі-небудзь уставаць трэба, тым больш у дні, калі пякуць бліны, якія трэба есці з свінымі скваркамі, зробленымі так, што аж цяпер цячэ сліна, калі ўспомніш. Трэба ўстаць, агарнуцца кажухом, узяць у ахапку адзенне і кідацца з усяе сілы праз сені ў старую хату — там цяпло і адзявацца не страшна.

Аднойчы, паехаўшы ў Менск, бацька прывёз мне стрэльбу і падараваў да яе дзве кулі: адну — з вострым канцом, а другую — з тупым, растлумачыўшы, што востраю куляю страляюць людзям у лоб, а тупою — у жывот. У дадатак да гэтых асноўных было зроблена яшчэ з паўдзясятка куль з гарошыну, якія, ведама, мелі далёка не тую каштоўнасць, як сапраўдныя.

Назаўтра, ледзьве толькі развіднела, я, схапіўшы стрэльбу, быў на дварэ, шукаючы аб’екта, у які можна было б запусціць кулю. Так ім аказаўся [сабака] Мунік, і я, злажыўшыся, стрэліў. Мунік ніяк не рэагаваў на мой стрэл, а куля згінула ў снезе. Усе старанні знайсці кулю не далі вынікаў. Я з жалем пацягся ў хату, ахвота страляць, страціўшы кулю, адпала. Стрэльба павісла на сцяне, чакаючы, калі набуду большую колькасць блішчастых куляў.

Ужо моцная зіма. На дварэ намяло курганы снегу. Асабліва вялізныя гурбы каля плоту ў садзе. Калі снег зацвярдзеў, то можна ўзлезці на самы верх гурбы, адкуль відаць далёкі дзядзькаў хутар і злева дуброва. Па дарозе пад вечар ідуць з-за вомшара цэлыя абозы — гэта вязуць аднекуль здалёк дровы

і бярвенні. Увечары, калі сонца хаваецца і ўвесь небасхіл палае, робіцца неяк цяплей, хоць мароз і шчыпле шчокі. Тады добра ўзяць санкі і пабегчы за гумно паездзіць з гары. Каб было смялей, бяру з сабой Муніка.

Адным святам, калі прыехалі з Прылук нашы вучаніцы, з Рубілак прыехалі госці — Саша і Ваня. Усім гуртом пашлі ў сад рабіць з найбольшых гурбаў крэпасць. Скапалі верх гурбы, выклалі сцяну, зрабілі сходы з снегу, асабліва выдзяляўся Саша, які ўмеў вытаптаць ў снезе дасканалыя сходы. Удалы, марозны, ціхі вечар. Ужо сцямнела, і матка гоніць дамоў вячэраць. Сёння Запускі, а заўтра пачынаецца Піліпаўка. Да Каляд можна есці толькі поснае — бульбу, гуркі, капусту. Нядаўна бацька прывёз паўбачонак селядцоў. Ёсць грыбы, пазбіраныя ўлеткуўЛозбішчы — вялікім лесе каля Фаніпаля. Гуркоў, бульбы, капусты — цэлы склеп сваіх. Доўгімі зімовымі вечарамі ў хаце ідзе тая ж напружаная работа, што і днём. Маці прадзе на лаве пад гадзіннікам. Бацька стругае на варштаце — робіць цэбар, дайніцу, кола, або точыць на такарным станку. Гэта вясёлая работа, бо цікава правесці рукою па гладка адгабляваных дошках ці рабіць домікі з абрэзкаў. Калі робіцца кадушка ці цэбар, то і я прымаю ўдзел — саджуся ўсярэдзіну і падтрымліваю клёпкі з сярэдзіны. Паўлік што-небудзь таксама майструе ці чытае кнігу — у нас бадзянне ўвечары па суседзях было ў поўнай непашане. Крыху пішчыць Оля ў спальні ў калысцы. Трэба пакалыхаць.

У кухні рыпяць дзверы, праз хвіліну адчыняюцца маленькія дзверы з кухні і ў хату ўлазіць Каробка: «Ну, бэндзе пахвалёны Езус Хрыстус!». Гэта старая формула прывітання, болып новая будзе «Добры вечар!», «Дзень добры!», а ў самых цывілізаваных «Здрастуйце!»

Каробка, выпраміўшыся, ледзьве не ўпіраецца ў столь. Сярод рослага віцкаўскага народу ён яшчэ вызначаецца сваім ростам і нязграбнасцю. Пахожа, што ён ходзіць не на сваіх Ha­rax, а на дыбах. Сеўшы на крэсла ці лаву, ён выцягвае люльку, крыху падобную да самога Каробкі. Яна доўгая, няўдалая, зробленая з вішнёвага кораня і, пэўна, служыць з дня заснавання

Віцкаўшчыны. Каробка не такі здатны на ўсе рукі майстар, як бацька, і рознабаковыя таленты бацькі яго дзівяць. Апроч таго, Каробка самы скупы на ўсю вёску чалавек, які калоціцца над кожнаю капейкаю. У гэтым сэнсе ён нават выперадзіў дзеда. Ніколі не чутно было, каб у Каробкі былі госці, а таму і яго самога нікуды ў госці не клікалі і нідзе не частавалі. Гэтым ён рэзка адрозніваецца ад іншых, якія-такі любілі падпіць і пагуляць.

Каробка набівае тытунём люльку, закурвае і пачынае гутарку: «Значыся, напрымерна, васане, майструеш! Цэбар робіш. А! Ці бач, а гэта ж у цябе, Мікалай, і палазы на сані свае. Дык гэта, значыся, такому чалавеку, як ты, і грошай не трэба. Усё сам сабе. А як васпані думае, што, напрымерна, рабіць з гэтым хлопцам?— канцом свайго доўгага арэхавага кія ён паказвае на мяне. — Хіба ж таксама вучыць? Дык гэта ж, значыцца, поўна хата будзе вучоных, дык немаведама, што ім і рабіць будзе, як усе панамі стануць. Відзе васан, ды і сам Мікалай чытае кніжкі. Вунь на паліцы колькі. Ну, а значыся, як то Іван, ужо ж кажуць на должнасці! Ну, то як жа ён зараз зарабляе і дзе, напрымерна, жыве?»

Гутарка пераскоквае з тэмы на тэму і даходзіць такое цікавае, як бугаі. У дзядзькі на Востраве ёсць пярэсты бугай, велічынёю з добрага каня. Бугай адчувае сябе поўным панам. Ён ідзе куды хоча: у канюшыну, у агарод. Каб яго выгнаць, трэба мець вялікі спрыт: трэба сесці конна на добрага каня і з бізуном мчацца кругамі. Тады бугай спалохаецца і ўцячэ. Але самы страшны бугай ёсць у шляхціца Лазоўскага ў Рубілках. Завецца Сакол. Ён не толькі не слухае нікога, апроч свайго пастуха, але яшчэ і б’ецца. Пры сваёй вялізнай сіле ён наганяе паніку не толькі на дзяцей. Ходзіць з дошкаю на ілбе, якая мяшае глядзець, але калі сарве яе, то тады сцеражыся!

Адным разам, калі Сакол сарваў дошку, здарылася Каробку ісці лугам з Рубілак дамоў. Фігура яго, пэўне, кідалася здалёк у вочы, як вежа, і Сакол, убачыўшы яго, кінуўся, пэўне, маючы самыя дрэнныя намеры. А той, заўважыўшы бяду, на сваіх доўгіх нагах пачаў уцякаць, стараючыся дабегчы да дуба. Выперадзіўшы крыху бугая, ён ускочыў на дуб, калі бугай

паспеў толькі дабегчы. Седзячы на дубе, ён адчуваў сябе значна ямчэй, закурыў люльку, а ўнізе бушаваў Сакол, пагражаючы вывернуць дуб. Аднак, набушаваўшыся і не вывернуўшы, вырашыў папасвіцца на мураве. Калі бугай адышоўся, Каробка паспрабаваў злезці, каб паціху ўпячы, бо ўлетку час дарагі, але Сакол, пачуўшы, кінуўся назад, і аблога цягнулася да вечара, калі бугаю абрыдла вартаваць.

Расказвае гэты выпадак Каробка, махаючы кіем і люлькаю, з якое сыплюцца іскры. Тады пачынаюць успамінаць розныя дзіўныя выпадкі ў жыцці з жывёлаю.

У шляхціца Басарэўскага быў страшны сабака, які не пускаў анікога на двор ці рваў, калі заходзіў, але нядоўга — на яго прыйшоў звод. Шляхціц Басалаў, як належыць шляхціцу, нежанатаму ў 50 год, любіў нюхаць табаку сам і даваў занюхаць усім, каго спатыкаў: «Занюхай, васане, табакі». Гэты Басалаў і звёў страшнага сабаку. Зайшоўшы ўвосень да Басарэўскага на двор, ён ўбачыў, што на яго нясецца гэта страшыдла. Стары не спалохаўся, выняў сваю табакерку і, калі сабака, раззявіўшы ляпу, дабег да яго, — кінуў расчыненую табакерку ў ляпу сабаку. Такога духу не змог бы вынесці і самы моцны шляхціц, нават калі было б заправіць не ў рот, але ў шырокі нос. Бедны сабака кашляў і чыхаў бясконца, а цяпер баіцца людзей і ні на кога не брэша.

Каробка, пагутарыўшы і сказаўшы «дабранач», ідзе дамоў. У нас ўпечцы зварылася бульба ў мундзірах. Яе, гарачую, выварочваюць у міску, у другую накладаюць агуркі, льюць агурковы расол — вячэра гатова.

Днём на сцежцы ад гумна да хлява, дзе натрэсена сена, знаходжу заячыя арэшкі. Значыцца, уначы быў заяц. Дабро б яго прыцікаваць. Але як зрабіць? Гэта нібы справа Муніка!

КАЛЯДЫ I ВЯЛІКДЗЕНЬ

Так праходзіць Піліпаўка і надыходзяць Каляды. 3 Прылук прыязджаюць сёстры, з Койданава — Косцік. He стае толькі Вані. У хаце тлум. Чысцяць, прыбіраюць, мыюць падлогу, першы раз за зіму. Шаруюць яе венікам, а вымыўшы, пасыпаюць

жоўтым пясочкам. У кухню наносяць гурбу бульбы, цэбар вады. На першы дзень Каляд бацька з нанятымі паедзе ў Наваградак, і трэба загатовіць у хаце запас.

Неўзабаве перад Калядамі колюць кормнага япрука. Яго пасадзілі карміць у хлеў яшчэ ўлетку. Кормяць яго цестам з бульбы і аўсянай мукі. Цяпер ён так раз’еўся, што не можа ўставаць на заднія ногі. Калі прыносяць есці, ён, цяжка ўздыхаючы, падымаецца на пярэднія ногі, з’есьць і ляжа ізноў.

Зрана ідзе падрыхтоўка. Бацька аглядае швайку, якою колюць, прыносіць куль саломы, якою будуць смаліць. Маці рыхтуе ночвы, цэбры, гатуе ваду, соль, салітру.

Япрука, ёмка падхапіўшы за пярэднія ногі, валяць на бок і колюць швайкай у сэрца. Пасля скубуць шэрсць, смаляць саломаю, чысцяць, скрабуць вялізнымі нажамі і касою і тады, чысценькага, цягнуць разбіраць у кухню. Забіты япрук робіцца вялізным — ледзьве ўлазіць у хату. Яго цягнуць 4—5 мужчын. Ён бывае пудоў на 20. На Каляды ў гаспадара мусіць быць «хамуціна» — свежая кілбаса.

Нас мые ў ночвах маці, а старэйшыя мыюцца ў ночвах ці ў цэбры. У лазні былі толькі тыя мужчыны, якія прайшлі армію.

Увечары ў хаце куцця, а заўтра і Каляды. Падскокваючы ледзьве не да неба, бяжым у гумно і наскубаем самага найлепшага сена, дробнага і пахучага — накрываць стол. Мяне, як меншага, палохаюць, што трэба будзе есці сена, бо інакш нічога не дадуць.

На куццю павінна быць 12 патраў, але ў нас дзядоўскія звычаі ўжо не ўсе выконваюць, а такія, як Дзяды, зусім не спраўляюць. Увечары старэйшыя ідуць на вячэрню, а мы дома. Весела. Бясконца, з’ехаўшыся дадому, усе расказваюць свае навіны. Дурэем, бегаем па хаце. Настрой святочны.

Калі прыходзяць з царквы, садзімся есці куццю. Ядзім у кухні, як звычайна, але ў старой хаце. На стол сцелюць сена і закрываюць вялізным абрусам. Рэжуць вялізную скібу хлеба ад боханкі, пахожай на добрае кола. Сёстры піхаюць пад бок і намагаюцца, каб я еў сена.

Маці з кухні нясе вялізную міску з гарачым квасам. Квас варыцца проста. У гатаваную гарачую ваду кідаюць грыбы, цыбулю, селядцы, калі яны ёсць, а пасля яшчэ падкалачваюць мукою, пасыпаюць крыху перцам — і квас гатоў. Пасля ідзе густы кісель з нацёртым засалоджаным макам, хоць яго на куццю належыць есці з мёдам. Пасля апалькі ці ламанцы з макам (вялікія праснакі з пшанічнае мукі, наламаныя дробнымі кавалкамі і размочаныя ў салодкім маку). Калі на стол ставяць куццю, таксама з цёртым макам, есці ўжо ніхто не хоча, але хоць па лыжцы трэба зачэрпаць і з’есці — так вымагае этыкет. Куцця праходзіць у поўнай цішы.

Па правілах крупы (ячневыя) для куцці трэба таўчы ў ступе, хоць у гаспадара будзе цэлы свіран круп добрых, але ў нас няма ні ступы, ні таўкачоў, ды і бацька лічыць гэтыя звычаі забабонамі і глядзіць не на форму, а на змест.

На Каляды прахапляліся рана, і з самае раніцы адчувалася, што грос свята² нават у нашай пурытанскай хаце.

На снеданне смажаць сала і кілбасу. Куццю, якую ўчора маці падавала з макам, сёння смажаць з салам на патэльні, і яно мае асабліва прывабны смак. Калі настае дзень, ідуць у царкву, а мы сядзім дома, бо ў царкву ісці халодна. Пасля царквы ў нас госці: прыйшоўшыя ўсе сур’ёзныя і чакаюць абеду, гутараць пра сёетое, а ў кухні маці на прыпечку ўжо смажыць кілбасу, якой, пэўне, няма роўні сярод кілбас свету. Смажыцца на вялікай патэльні ў свежым сале, і калі ўсё гатова, з склепу нясуць халодную капусту, а бацька з шафы выцягае бутэльку...

Усе весялеюць, садзяцца за стол. Ну, будзем жывы! Як кажуць, каб у хлявах вадзілася, у палях каласілася, каб мы здаровы былі, чаравікамі гарэлку пілі.

Увечары, калі ўсе падпілі, пачынаецца гулянка. Але часцей за ўсё гэта бывае ў дзядзькі на Востраве.

Каляды цягнуцца тры дні. Пасля да Вадохрышча ідуць буднія дні, але вечары святыя, калі рабіць нельга. Увечары моладзь збіраецца па чарзе ў хатах гуляць, пакрысе выпіваць. У нас у хаце ёсць гармонік і свой музыка, і таму збіраюцца асабліва ахвотна.

Паўліка не здавальняе жыццё земляроба. Ён кідаецца ва ўсе бакі. Чытае шмат літаратуры, у тым ліку «Тайну чёрной магнн». Марыць стаць гіпнацізёрам, а пакуль што надта хоча набыць гармонік. Іграць польку, кадрыля ён навучыўся на чужым гармоніку, а на ўласны бацька не даваў грошы. Паўлік пакрысе збірае грошы, але, пэўне, гэта цягнулася б бясконца, каб не шчаслівы выпадак. Раз, паехаўшы з бацькам у Менск, на вуліцы ён убачыў, што нешта блішчыць пад нагамі — гэта была залатая дзясятка. Яе адразу пусцілі ў ход, і дамоў Паўлік прыехаў ужо з аднарадным гармонікам. Цяпер часта сядзіць у новай хаце і рыпае. Калі ж бывае гулянне, то ён — музыка на цэлы вечар. Цяпер сядзіць і грае на гармоніку, а па хаце круцяцца танцуючыя, ці, па-наваградску, «гуляюць польку».

Перад Новым годам бывае багатая куцця скаромная, а перад Вадохрышчам яшчэ апошняя — галодная. Вадохрышчам у нас і канчаюцца Каляды, але ў другіх святкуюць яшчэ з тыдзень «адскія каляды». У нас такога рэспусту няма.

Ізноў усе раз’язджаюцца. Усе вучацца, а я застаюся адзін. Цяпер чакаем Вялікадня.

Дні паціху растуць. Пазней пачынаецца вечар. Надыходзіць першае значнае свята — Грамніцы. Гэта ўжо прадвесне. У гэты дзень ідуць у царкву са свечкамі, а вярнуўшыся дамоў, падпальваюць пасмы валасоў і дымам ад свечак робяць крыжы на бэльках. Маці пячэ з цеста мне касу, а сёстрам сярпы. Яшчэ некалі рабілі і пяклі жаўранкаў.

За Грамніцамі ідзе скора вялікі пост. Ізноў Запускі, і цяпер ужо чакаецца блізкі Вялікдзень, самае вялікае свята дзяцінства.

Надвор’е робіцца цяплейшым. Удзень, калі свеціць сонца, на дварэ бывае зусім цёпла. Неба ярка-блакітнае. 3 двара не хочацца нікуды ісці. Каровы, якіх пускаюць піць ваду да карыта, не хочуць вяртацца ў хлеў. Яны доўга стаяць на адным месцы, труцца бокам аб вуглы, але раптам, узняўшы хвасты, пачынаюць раўсці і скакаць па дварэ. У хляве з’яўляецца куча цялят. Са стрэх капае і навісае цэлы шэраг ледзяных палачак, некаторыя бываюць вялізныя, амаль да зямлі.

Сама вясна пачынаецца паводкаю на нашай маленькай рэчцы. Цёплыя ясныя дні змяняюцца цёплымі хмурымі. Дзень або і больш ідзе цёплы дождж. Снег на вачах знікае. Скрозь бяжыць вада: па дварэ, па канаве. Рака перапаўняецца, там, дзе ўзімку быў роўны снег, зараз абрысоўваецца рака. Па ёй нават плывуць маленькія крыгі. Пераходзіць нельга. Каб трапіць да дзядзькі на востраў, трэба ісці на мост. Ходзяць чуткі, што недзе пазрывала масты, парвала грэблю. Цэлы дзень, здаецца б, бадзяўся па беразе ракі, не ішоў бы дадому. У суботу перад Вербніцаю ўсе з’язджаюцца дамоў на два тыдні. Ідзем шукаць найлепшую вярбу. Пры познім Вялікадні вярба стаіць ужо з коцікамі, а пры раннім з коцікамі вярбу мае той, хто паставіў даўно ў хаце ў ваду.

На вячэрню пад Вербніцу ідуць ужо з вербамі, але самая соль Вербніцы пачнецца толькі заўтра рана. Кожны, кладучыся спаць, ставіць каля сябе вярбу, каб назаўтра, прачнуўшыся, першым адхвастаць усіх іншых, прыгаварваючы: «Не я б’ю, вярба б’е, за тыдзень Вялікдзень. Уставай рана, гані валоў».

У нас валоў не было ніколі, але такая ўжо формула. У царкву усе ідуць з вербамі, і моладзь хвошчацца так, што часта прыходзяць з царквы ў сіняках.

Цяпер ужо падрыхтоўка да свята ідзе поўным ходам. Самае патрэбнае зараз — гэта мацакі. Бацька і браты зубучаць, адбіраючы самыя моцныя яйца, каб біцца на Вялікдзень. Дарэчы, у нас доўга выбіраць не трэба. Бо ёсць афрыканкі, якія нясуць маленькія, надзвычайна моцныя яйца. Ніякі курыны зносак не вытрымлівае стычкі з афрыканскімі яйцамі.

У чысты чацвер пачынаецца ўласна Вялікдзень. У гэты дзень трэба да ўсходу сонца ўсхапіцца і вымыцца на камяні крынічнаю вадою. I мама будзіць мяне рана. Я зрываюся з пасцелі, хапаю кварту вады, бягу да каменняў, што ляжаць кучаю каля свірна, абмываю сябе.

Раніца нечувана прыгожая. На ўсходе за Шкіндзярэўкаю ледзь паказваецца полымя. У паветры ціш. Людзі яшчэ не прачнуліся. Толькі жаваранак у высі ўжо спявае, пераліваючы свае трэлі. У гэты дзень пачынаецца непасрэдна падрыхтоўка

да Вялікадня. Нам, малым, даручаюць падмесці і потым прыбраць двор. Мы ўтраіх старымі дзяркачамі пачынаем месці. Гэтае работы стае амаль на тры дні, якую дарослы зрабіў бы за некалькі гадзін. Але агульная ўстаноўка, што ўсе мусяць працаваць дзён пяць-шэсць. Увечары на чысты чацвер ідуць слухаць 12 евангелій. Пазней і я любіў хадзіць у царкву слухаць евангеліі. У прыбранай царкве адчуваецца набліжэнне свята. Па падлозе раскіданы лапкі елак, ад якіх ідзе пах. Адслужыўшы ў алтары, non ідзе з Евангеллем амаль да кожнага і пачынае чытаць, як пакутаваў Хрыстос. Першае Евангелле чытаецца вельмі доўга. Людзі змораны, хочацца перапынку. Другое ўжо ідзе скарэй. Драматызм евангельскіх падзей павялічваецца, увага напружваецца. Мы духоўна рыхтуемся спаткаць Вялікдзень.

Калі канчаецца чытаньне евангелій, усе разыходзяцца дамоў, несучы ў руках свечкі. Далёка па полі паўзуць аганькі. Наш бацька прывозіць з Менска каляровую паперу, і мы робім сабе ліхтарыкі з чырвонай, жоўтай, зялёнай паперы. 3 вялікім гонарам ідзеш дамоў, несучы такі ліхтар. Набліжэнне свята адчуваецца яшчэ мацней. Увечары ідзеш на плашчаніцу. Сэрца ў грудзях б’ецца мацней, чыстае пачуццё ахапляе душу, калі нахіляешся да плашчаніцы, але дзівішся, што там дзесь пад шклом нарысован Хрыстос.

У красную суботу зранку ў хаце гармідар. Нам есці даюць толькі здраную ці печаную бульбу, а па хаце носяцца такія смачныя пахі! Вось ідзе самы ўрачысты момант — у вялізны гаршчок наліваюць ваду і сыплюць лупіну ад цыбулі, пасля туды кладуць вараныя яйца. Яйцо выходзіць цьмяна-чырвонае. Калі хто хоча мець жоўтыя, то замест цыбулі кладуць у гаршок паздзіруху з гумна. На дварэ ўжо ўсё прыбрана, чысценька. Тры дні нашай работы не прайшлі без знаку. Цяпер прыбіраюць, мыюць, беляць хату. Я ж усім ваксую боты і чаравікі, каб давесці да такога стану, што яны «ззяюць, ззяюць ды аж бліснуць».

Увечары клопаты гэтага цяжкога дня спыняюцца. Бацька перад люстэркам голіць сваю бараду, маці, выцягнуўшы з печы кучу рознага печанага і смажанага, саджае яшчэ бабкі, пульхныя, жоўтыя, смачныя бабкі, якія будзем есці заўтра. На душы

болып лёгкі і ўрачысты настрой, чым бывае на Вялікцзень. Доўга не хочацца спаць, але ляжаш і, змораны, засынаеш адразу.

Будзяць пры лямпе. Старэйшыя ўжо даўно ў царкве, а нас падымаюць толькі на рэзурэкцыю, калі ідзе крэсны ход. Уся царква, якая відаць з нашага ганка, у агнях. Чуваць звон. Скора крэсны ход. Ледзьве ўмыўшыся, спяшаючыся, хвалюючыся, бяжым да царквы, каб папасці на крэсны ход. Ноч, цёплая вясенняя ноч! Ужо чуваць крыху пахі вясны. Звоны звіняць. Каля царквы тлум народу. Далей ля плоту скрозь стаяць фурманкі. 3 царквы выносяць абразы, харугві, далей ідуць дзяк з пеўчымі, а ўрэшце сам бацюшка, адзеты ў белыя рызы. Ход паціху ідзе каля царквы, калі ўзрываецца і ляціць у неба ракета, за ёй другая, трэцяя. Ракета — гэта цэлае цуда. Яна ўздымаецца ўгору, сыплючы іскры, асвятляючы ўсе навокал, і паціху ляціць уніз, гаснучы дарогаю. Другія ракеты, маленькія, скачуць па зямлі і гоняцца за людзьмі. Дзяўчаты вішчаць, смех і плач мяшаецца з царкоўнымі спевамі. Абышоўшы тры разы, non узыходзіць на царкоўны ганак і абарочваецца тварам да людзей:

— Хрыстос васкрэсе! Хрыстос васкрэсе! Хрыстос васкрэсе!

Душа дзіцяці, наэкзальтаваная мінулым, адчувае надзвычайна востра гэтыя словы. Усе пачынаюць цалавацца. Скора канчаецца служба, будуць свянціць. Развідняе. 3 усіх бакоў нясуць кошыкі, сеўні, клумкі, каб пасвянціць. Больш адсталыя грамадзяне б’юць яйкі і здзіраюць лупіну, каб пасвянціць самое яйцо, а не лупіну. У нас гэта лічыцца адзнакай бескультур’я. Поп, за ім дзяк, ідуць вакол царквы, non крапідлам свенціць. Усе закручваюць свянчонае, ідуць дамоў.

Свежая прыгожая раніца ранняй вясны: спяваюць жаваранкі, пачынаюць крычаць шпакі.

Дома ўжо чакае мама. Накрывае абрусам стол у старой хаце. Застаўляе яго ежаю. Крышаць на талерку свянчоныя яйца, якімі і разгаўляюцца. Пасля сямі тыдняў паста і бяссоннай ночы ядуць усе шмат. Усё смачнае, якое бывае раз у год: смажанае і варанае, свіное і бараняе. Сыр свежанькі белы, як першы снег, сваё масла, жоўтае, тлустае. Кілбасы ўсіх гатункаў. Лепш за маці іх, здаецца, ніхто не ўмеў рабіць.

Пад канец булкі (пірагі), бабкі. Найсмачнейшыя мазуркі падаваліся ўвечары.

Пад’еўшы, клаліся спаць. Але нам не да сну. Крыху паляжаўшы на лаве ці ложку, выскокваеш на двор, захапіўшы пару яек. Можа, на вуліцы ўжо хлопцы сабраліся качаць? У нас якраз самы лепшы лубок, выдзяўблены Паўлікам.

Каля царквы гуляюць у біткі. Старыя мужчыны, хлопцы, хлапчукі, крыху дзяўчаты прыносяць кішэні яец. Яйца зубучаць, асцерагаючыся наляцець на мацака і пабіць свае. Тут ёсць спецыялістыя, якія адразу пазнаюць моц, ёсць хлопцы, што рызыкоўна б’юць і пабіваюць. Пра самых мацакоў кажуць, што ты сам знёс. Аднойчы я прыйшоў з дзеравяным, і, калі Барыс, спадзеючыся на свайго мацака, запрапанаваў мне пабіцца, я падставіў сваё, і яго, ведама, ляснула. Ён сказаў: «Пакажы, што за мацак!»

Біцца мы яшчэ асцерагаемся. Увесь дзень ідзе ўзняты, але самая ўрачыстасць пачынаецца ўначы. Ціхаю і цёплаю ноччу, на пяты дзень Вялікадня ходзяць у нас валачобнікі, каб уславіць Вялікдзень і гаспадара. Спаць кладуся на лаве, каля таго вакна, дзе будуць спяваць. Ужо спіш, змораны святочным днём, а пад вакном чуваць: «Хрыстос васкрэс, Хрыстос васкрэс, Хрыстос васкрэс!» Гэта валачобнікі. Зараз яны грымнуць: «Як на сінім моры, ды на белым камяні — вясна красна на ўвесь сьвет!» Песня ідзе за песняю. Славіцца шчодры гаспадар. Калі ёсць дарослыя, хлопцы ці дзяўчаты, спяваюць ім. Праспяваўшы, віншуюць. Праз адчыненае вакно ім даюць сырых яец, якія яшчэ з вечара пастаўлены ў чыстай дайніцы каля вакна. За першаю партыяю неўзабаве ідзе другая, за ёй трэцяя, і так да раніцы. Калі выйсці на двор, то скрозь, і ў Віцкаўшчыне, і ў Сцяцкаўшчыне, у Грычыне чуваць песні.

Гэтыя, у большасці паганскія, песні, што складаліся тысячу год назад, мяшаюцца з пахамі і гулам маладое вясны, з радасным адчуваннем свята, з дзіцячаю чыстаю радасцю, застаюцца назаўсёды ў памяці. Рэпертуар валачобных песень быў да вайны вялізны. Гэта ўжо ў час вайны, калі дарослыя ўсе пайшлі ваяваць, засталіся толькі дзеці, пачалі спяваць па нейкай

кантычцы «Вялік святы» і польскія «Васолы». Як набожная песня з расійскага маліцвенніка сталася валачобнаю беларускаю песняю — не ведаю.

Па Віцкаўшчыне валачобнікі ходзяць або з парабкаў, або грычынцы. Віцкаўцы самі ходзяць надта рэдка. Рана на ўсходзе сонца хлопцы з поўнымі кашамі яек у нас на дварэ дзеляць, каб пасля пайсці да Давыда і прапіць іх там.

Другі дзень гульня ідзе часцей у дзядзькі на Востраве, а на чацвёрты дзень едуць у Рубілкі. Чацвёртым днём і канчаецца Вялікдзень, яшчэ толькі ў аўторак на другім тыдні на вячэру застаецца троху велікодных яек, кавалак мяса, які цяпер пад чарку гарэлкі і з’ядаецца.

СЁМУХАI ЯНАЎСКІ ФЭСТ

Вясна ўмацоўваецца. Дні стаяць ціхія, з’яўляецца зелень. Пад плотам паказваецца з зямлі першая крапіва, за склепам на ўзгорку высоўваецца першы лапух. 3 кустоў першы зелянее агрэст. Увечары ён стаяў яшчэ чорным, але ўноч прайшоў цёплы дождж, і рана куст зазелянеў. За ім зелянеюць другія кусты і дрэвы. Над зямлёю стаіць пах вясны. Штодня з’яўляюцца новыя птушкі. Вось адзін дзень прыляцелі і весела затраскаталі ластаўкі. Яны правяць сваё старое гняздо пад страхою хаты. Іх гнёзды нельга чапаць, бо на твары будзе рабацінне. Прыляцеў бусел. Ён плыве, не махаючы сваімі крыламі, і спускаецца на поплаве за рэчкаю. Яго чапаць, нат кідаць проста трэскаю ці каменьчыкам нельга, бо бусел быў некалі чалавекам, і толькі за грахі Бог зрабіў яго птушкай.

Скора ўвесь поплаў пакрываецца жоўтымі кветкамі, далей зацвітае чаромуха ў нас у садзе, за ёю ўсе дрэвы. Голля бэзу лезуць проста ў хату. Дзверы і вакно расчынены цэлы дзень. Можна бегаць босым дзе хочаш і колькі хочаш. Вясною мяне яшчэ на работу не бяруць. 3 Прылук прыехалі сёстры. Яны сваю навуку скончылі і цяпер будуць жыць дома — жаць, грэбці, малаціць, прасці, памагаць мацеры ў хаце. Оля падрасла. Крычыць менш і ўжо вучыцца хадзіць, ледзьве перабірае слабымі ножкамі. Маці расказвае, што я быў самы моцны на

ногі — пайшоў у сорак нядзель сам. Мяне гэта прыводзіць у захапленне. Думаю, што б зрабіць геройскае. Хапаю булавешку, бягу ў гумно, дзе разбіваюць ток. Стары ток узламаны ломам, трэба разбіваць вялікія кавалкі акамянелай гліны, каб перамяшаць яе з новаю і ўзбіць нанова ток. Б’ю з азартам, з усяе сілы. Нечакана ў гумно заходзяць бацька і маці, і маці, паглядзеўшы на маю работу, кажа: «Які дужы будзе». Гэта надае мне яшчэ ахвоты, я думаю, што калі буду дужацца з хлопцамі, то павалю ўсіх, хоць і цяпер такая барацьба звычайна канчаецца маёю перамогаю.

У агародзе робяць грады. Бацька перарывае старыя грады, разбівае на новыя, а тады мама з дзяўчатамі ўжо фармуе кожную баразну, абгладжваючы яе бакі, размінаючы граблямі, разбіваючы кожны камячок зямлі. Пачынаюць садзіць цыбулю, часнык, сеюць мак.

Усе дарослыя мужчыны цэлы дзень у полі. Ідзе гарачая пара сяўбы. Калі робяць недалёка, то мне даручаюць занесці на поле снеданне ці папіць. За мной звычайна бяжыць Мунік — горда, закруціўшы хвост абаранкам, гатовы даць бой усякаму сабаку, які спаткаецца дарогаю.

Дрэвы адцвілі, з’явіліся маленькія завязі, на поплаве жоўтыя кветкі змяніліся такою ж густою чарадою белых — курыная слепата. Надыходзіць Сёмуха. Перад Сёмухай прывозяць воз бярозавага голля. Ім убіраюць усю хату. Хата пахне маладым дрэвам, ізноў усе рыхтуюцца да свята.

Сёмуха пачынаецца ясным сонечным днём. У хаце ўсе прыбіраюцца, рыхтуючыся ісці ў царкву, я сяджу каля хаты і гуляю ў пяску, як бачу па вуліцы на пары коней мчыцца ў брычпы пан. З’ява зусім небывалая ў нас. Коні ідуць буйнай рыссю. Даехаўшы да нашых варот, панская брычка, на ўсеагульнае здзіўленне, паварочвае ў веснікі і рыссю коціць да ганку. У брычцы сядзіць паніч у белым з блішчастымі гузікамі, у шапцы з гвяздамі і акулярамі на носе. У доме пачынаецца гвалт. Я бачу, як мама, што даіла ў хлеве карову, кінула даіць і, выцягнуўшы дайніцу з малаком, бяжыць да хаты. 3 вачэй сыплюцца слёзы. 3 дому выскоквае бацька, Паўлік, і ўсе цалуюць паніча. Аказваецца,

гэты паніч — Ваня, старэйшы брат. 3 брычкі цягнуць чамаданы. Ваня здымае цёмныя акуляры, і тады сапраўды робіцца падобным на Ваню. У хаце чамаданы расчыняюцца, і з іх Ваня выцягвае гару цукерак. Ды не якіх-небудзь малютак, а такіх, што з нас ніхто ніколі не еў. 3 Ванем усе носяцца. Ён гонар не толькі сям’і, але, можна сказаць, роду. Ідучы ў царкву, ён апранае сіні сурдут, кішэня ў якім на дзіва ўсім людзям знаходзіцца ззаду. Каля царквы ён ходзіць з пападзёнкам. Вага сям’і расце відавочна. Грошы на навуку траціліся недарма. Праз некаторы час скупы Каробка, спакушаны бляскам Вані, сам прапаноўвае нашаму бацьку адну сваю дачку ў жонкі Ваню, даючы нешта каля 2000 руб. пасагу, але гэта было, відавочна, немагчыма: вучоны Ваня і няўклюдная, брыдкая Каробчыха так не падыходзілі, што аванс быў адхінуты адразу.

Для нас гэта была ўсім Сёмухам Сёмуха. Цэлы дзень елі толькі цукеркі. Ужо былі і вынікі: мы ўсе захварэлі жыватом. Маці адабрала рэшту цукерак і пачала даваць толькі па адной.

Ніна, прыехаўшы з Прылук, ужо была атручана кнігамі: старэйшыя чыталі кучу кніг, за іх хапаліся малодшыя, але чытаць можна толькі ў вольны час, а вольнага часу ўлетку зусім мала, амаль няма, а чытаць усё ж хочацца. Ніна зрана далучаецца падмесці хату. Яна бярэ венік, а пад хвартуком хавае кнігу, у якой напісана дзіўная аповесць пра малога хлопчыка Тома Соера, яго прыяцеля Гека Фіна і цётку Полі³. He чытаць кнігу нельга. Яна вабіць мацней, чым салодкія цукеркі, а чытаць таксама нельга, бо трэба падмесці. Ніна ідзе ў новую хату, нібы падмятаць, азірнуўшыся, выцягвае з-пад хвартука кнігу і, наставіўшы вушы, жадна чытае. Калі хто ідзе ў сенях ці каля хаты, кніга хаваецца: Ніна мяце хату, а пасля ізноў чытае. Падмятаць хату такім чынам даводзіцца вельмі доўга, і маці дзівіцца, чаму гэта так марудна ідзе простая работа. 3 кнігаю было адно буйнае непаразуменне: ніяк не маглі ўцяміць, што азначае слова «цеця Полі», і толькі праз некалькі год здагадаліся, што гэта не цеця, але цёця.

Найбольшае захапленне выклікае кніга «Сокровнша Перу»⁴, у якой апавядаецца як гішпанец Раміра, прайшоўшы праз кучу

прыгод, урэшце перад смерцю знайшоў нейкія скарбы, захаваныя ў Перу. Я гэтую кнігу шукаў дарослым, каб перачытаць, але так і не знайшоў.

Будзённыя дні праходзяць за работаю, але ў нядзелю ў нас перад хатаю проста кірмаш. Пад вечар Паўлік з гармонікам выходзіць і садзіцца на лаўцы каля хаты. Зараз жа каля яго вырастае куча народу, пераважна парабкі і дзеўкі, гатовыя слухаць музыку і заляцацца засаромна на людзях. Заляцанне праходзіць у форме, пэўне, маралі, калі людзі ў нас палявалі на мамантаў. Дзяўчаты сядзелі на лаўцы, а хлопцы, адзетыя чыста ў пільчаках, у наваксаваных ботах прахаджваюцца перад імі. Раптам хлопец абарочваецца і хапае дзяўчыну, якой сымпатызуе, за нецэнзурнае месца. Дзеўка прарэзліва крычыць, хапаецца за тое ж месца і ўскоквае. Хлопец здаволена адыходзіць. Гэта завецца — памацаў.

Паўліка просяць заграць польку; перад хатаю пачынае круціцца некалькі пар. Кадрыля гуляюць менш. Танцуюць з такім уздымам, што перад хатаю была выбіта добрая плешка. Адзін раз бацька, ідучы ўвечары дамоў, спыніўся і сказаў: «Во выбілі столькі, што гусям хапіла б на месяц травы».

Паўлік, які мусіць быць гаспадаром, не здаволены сваім становішчам. Ён усё імкнецца вырвацца за межы гаспадаркі. Чытае кнігі і, паколькі вырвацца нельга, рэарганізуе сад. У садзе на маленькім участку разводзіць свой маленькі пітомнік, дзе растуць яблыні, грушы, каштаны. Гэты пітомнік так абсаджаны лазой, што ў далейшым там павінна быць альтанка. 3 краю насаджаны маладыя дубкі. Паўлік мяркуе ўвесь участак за вуліцаю да лужка зрабіць садам. Клін за гумном — таксама, і ўсё гэта абсадзіць каштанамі і дубамі. Ён мяркуе аб новых метадах гаспадаркі і займаецца літаратурнымі работамі, апісаўшы ў вершаванай форме падзеі з Андрэем Пазняком, за якім гналіся грычане і хацелі надаваць. Пратакол пісаны ў мяшанай беларускай і расійскай форме, перахоўваўся ў нас і быў папулярным літаратурным творам.

На дварэ з старое вішні і ўкапанага слупа зграмаджан турнік, на якім Паўлік і Косцік круцяцца цэлымі гадзінамі на сполах

і дакор мацеры, на зайздрасць і здзіўленне ўсім віцкаўцам і не віцкаўцам. Але Паўліку гэтага мала. Ён хоча гіганы⁵. «Ну, што ж вот рабіць зараз, — кажа ён святочным вечарам, калі танцоры і танцоркі пашлі забіраць з пашы коні і карміць свіней. — Каб былі гіганы, дык зараз каталіся б, а то вот сядзі». Аб гіганах ужо даўно ідзе гутарка, але зрабіць іх цяжка. Трэба вялікі слуп, патрэбны чатыры вужышчы, патрэбны, урэшце, жалезныя прылады на верх слупа. Яно, калі разважыць, то дастаць усё гэта няцяжка, бо ў нас двор завалены бярвеннем для новай хаты, і выбраць адно бервяно няцяжка. Але ж куплялі бярвенні, плацілі грошы не на тое, каб яго псаваць на глупства, і таму браць пакуль нельга. Вужышчаў ёсць нямала, але таксама яны прызначаны на сур’ёзныя справы, а не на тое, каб на іх гойсаць, а за жалезныя прылады трэба яшчэ плаціць кавалю — гэта самае страшнае. Але Паўлік неяк усё гэта адужыў. Адзін раз цёплым летнім вечарам у нас на дварэ гарэла работа. Адзін капаў глыбокую яму, другі насіўся з вужышчамі. Паўлік, падкаціўшы доўгае роўнае бервяно, убіваў у сярэдзіну доўгі жоўты цвік і набіваў моцны абруч. Калі ўсё было гатова, слуп пачалі пускаць у яму, прывалілі яго самым вялікім на дварэ каменем, засыпалі, затапталі. Слуп стаў моцна. Тады прывязалі да нейкае жалезнае рагаціны вужышчы, і на двух тонкіх і доўгіх жэрдках пачалі падымаць усё гэта на слуп.

Радасць, калі ўсё ўладзілі, была вялікая. Адразу селі на вяроўкі і пачалі насіцца. Злезці ніхто не хацеў, здавалася, што будуць вазіцца цэлую ноч, вячэраць нат не пойдуць. Калі прыехаў бацька, ён толькі пацмокаў — зрабіць нічога ўжо было нельга. Павячэраўшы, ізноў кінуліся да гіганаў. Людзі, што ехалі noana з поля, пастушкі, усе ішлі да плоту ці заходзілі на двор, каб паглядзець на такое цуда. Заўтра зрана ў нас, як на кірмашы, — людзей повен двор. Ад рана да вечара скрыпяць гіганы, усім хочацца павазіцца. Вужышчы адно за другім рвуцца, іх звязваюць і ездзяць ізноў. Разгарачаныя хлопцы бягуць па новыя вужыпгчы. Нікому не хочацца ісці дамоў. Вёска, галодная на якія-небудзь уражанні, цешылася, як малыя. 3 таго часу гіганы робяцца цэнтрам збораў. Кожнае свята на дварэ таўчэцца куча

народу. Усім хочацца паездзіць. Маленькую Олю садзяць на вяроўку, абвязваюць хусткаю і падымаюць, «як ластаўку».

Хлопцы ў гэтай гульні набываюць моцную кваліфікацыю: разагнаўшыся, яны падскокваюць ледзь не да неба, і мама, ходзячы па дварэ, крыху палохаецца такое забаўкі.

Час ад часу мірнае жыццё прыпыняецца ваяўнічымі ўчынкамі. Самае страшнае было, калі Петрык Місеня з прыяцелем біў Міколу Маруціка.

Самай ваяўнічаю фігураю сярод парабкаў быў, бясспрэчна, Петрык Місеня, які служыў у нас тры гады. Петрык і па фігуры, і па характару, здаецца, пахож быў на бацьку. Малога росту, шырокі ў плячах, гарачы, энергічны, працавіты, ён надта любіў біцца: быў першы баец сярод віцкаўскіх парабкаў. Любячы выпіць, ён часта ў святы прыходзіў дамоў добра выпіўшы, але не было выпадка, каб ён не выканаў сваіх абавязкаў, нават калі яго ўгаворвалі ісці спаць. Набраўшы вялізныя рэзгіны канюшыны ці сена для коней, ён, сноўдаючыся, выхадзіўшы ледзь не ўвесь двор, усё ж даходзіў да стайні, даглядаў коні, а калі было з кім, то яшчэ танцаваў польку. I вось такога чалавека пакрыўдзіў Маруцік, пакрыўдзіў нізавошта: калі Петрык вёў у нядзелю пасвіць коні на сівец, яго дагнаў Маруцік у брычцы, хвасянуў Петрыкавага каня пугаю і назваў яго кацянём — за малы рост. Горшай крыўды прыдумаць было нельга. Петрык змаўчаў, але ўвечары, калі Маруцік павінен быў ехаць з Койданава, за Матусевічаваю адрынай стаяла куча хлопцаў — Петрыкавых прыяцеляў, усе з каламі, з цаглінамі і каменнямі ў кішэні. Малыя хлопцы вартавалі на вуліцы і павінны былі паведаміць Петрыка. Калі Маруцік, нічога не думаючы, ехаў каля адрыны, Петрык выскачыў з-за адрыны і хапіў каня за вобруць, прыяцелі тым часам пачалі гасіць яго па галаве каламі і біць цэглаю, каменнямі. Той узняў гвалт, але ніхто на дапамогу яму не выйшаў.

Разбіўшы галаву, усяго акрываўленага, у непрытомнасці, яго, адпускаючы лейцы, прывязалі да павозкі, хвасянулі пугаю каня, які трухом пабег па дарозе. У Сцяцкаўшчыне фурманку спынілі, Міколу адлілі вадою і прывезлі дамоў. Знай, як задзірацца з Петрыкам!

Надыходзіць самае вялікае свята лета — віцкаўскі фэст — Ян. Урачыстасць мала меншая, чым на Вялікадня. Рыхтуемся здалёк. Збіраем капейкі, бо на Яна каля царквы прадаюць цукеркі, пернікі, гармонікі, свісткі, ліманад. Хто мае капеек дваццаць, той можа смела ісці пад цэркаў — ёсць чым пацешыць душу, а ў каго з паўрубля, той зусім капіталісты.

Як перад Вялікаднем, за тры дні пачынаем гуртом месці двор, скаціна на чысцейшую частку двара не пускаецца, каб не забрудзіла. Выцягваюцца з-пад ложка чаравікі, якія ляжалі без ужытку ад Сёмухі, і глянцуюцца, каб «ззялі, ззялі ды аж бліснулі». Перад самым Янам ідзем на рэчку і ламаем кучу аеру. Астроўскія, у якіх няма аеру, прыходзяць да нас таксама і ламаюць сабе вязку. Аерам засыпаем двор перад ганкам і раскідаем па хаце. Пад вечар ці зусім увечары ідзем збіраць на луг кветкі. На лугах трава ўжо вырасла. Скора пачнуць касіць, і кветкі стаяць у поўным цвеце. Нарываем цэлыя бярэм’я кветак. Тут сінія званочкі, белы рамон, жоўтае крутое яйцо з канюшыны, вераб’ёвы слёзкі, якія ніколі не сохнуць, смалянкі. На дзяковым лузе за рэчкаю растуць нейкія вялізныя жоўтыя кветкі без назовы, якія моцна пахнуць. 3 ракі нарываем зялёных шырокіх касачоў.

Калі здаецца мала, бяжым да дзядзькі і ў яго агародчыку рвем ружы, яргіні. Заўтра кветкі будуць свяціць у царкве, трэба да гэтага падрыхтавацца.

Раніцою на Яна ідзе радасная суматоха. Пякуць, вараць, смажаць, збіраюцца да цэрквы. Пад акном пяюць жабракі, якія ведаюць пра ўсе фэсты і скрозь бываюць. Гадзіне а дзявятай усім гуртом ідзем у цэркаў. Мы, малыя, у царкве амаль не бываем, бо каля царквы столькі ўсяго цікавага. Ад царкоўнага ганка да самае агароджы ў дзве шарэнгі выцягнуліся жабракі. Яны спяваюць песні, граюць на жабрацкім інструманце — леры. Вакол куча народу слухае, час ад часу ў жабрацкую шапку кідаюць капейкі. За агароджаю і далей на гасцінцы — прывязаныя да бяроз коні. Каля самае агароджы ідзе гандаль, народ з’ехаўся і сышоўся з усіх бакоў. Грычанкі ў доўгіх спадніцах, нават маленькія дзевачкі, хлопцы-грычанцы ў шапках, ссунутых

на бок ці на патыліцу, якія мяркуюць, як будуць сёння пасля царквы біць віцкаўскіх парабкаў. Віцкаўскія парабкі, адзетыя не менш геройскі, думаюць, як яны сёння дадуць грычанцам. Шляхта ў круглых сініх вялізных шапках з’ехалася таксама, хоць фэст і не польскі. Сёння яны дзеля свята гутараць папольску, каб адрозніць сябе ад мужыкоў. Нават з Фаніпаля прыходзяць нейкія важныя асобы ў шапках з цэшкамі. Віцкаўцы адчуваюць сябе імяніннікамі. Навокал царквы ідзе шпацыр. Найбольш далікатныя і культурныя з віцкаўскіх паненак шпацыруюць навокал царквы. На іх — доўгія сукні, якія падпярэзаны шырачэзнымі паясамі. У некаторых на галовах капелюшы — віцкаўцы не абы што, не ўсякай шляхце саступяць. Больш скромныя, як Карабчанкі, ціснуцца ўбок ці стаяць паціху каля самае царквы.

У самай хварсістай ёсць нават маленькі гадзіннік. Яна носіць яго за шырокім поясам. Ланцужок ад гадзінніка ідзе за шыю. У нас ходзяць чуткі, што адна занадта хварсістая дзяўчына Анюта, не маючы гадзінніка, усё ж хацела пахваліцца тым, што ў яе ён ёсць. Для гэтага яна нанізала сабе на нітку рабіны, зрабіўшы нібы пацеркі, якія насіла так, нібы ў яе гадзіннік. Калі хлопцы, якія ведалі, што гадзінніка няма, пыталі ў Анюты «сколькі времені», то яна адказвала «тры бярэмені», а калі менш абазнаны пытаў па-простаму «сколькі часоў», то меў адказ «адны часы». Віцкаўцы — гэта не жарт! — умеюць адказаць усякаму.

Пасля службы раз’язджаюцца дамоў, застаецца частаванне і выпіўка. Скора скрозь чуваць вясёлыя галасы. Паўлік, ахвотнік да танцаў, грае на гармоніку. На мосце ідзе смяротны бой нашых парабкаў і грычанцаў. Гулянка ідзе да позняе ночы, але назаўтра ўсе ўстаюць, нібы нічога не было, з усходам сонца. Пачынаецца сенакос.

Бацька кляпае касу, і рэзкі металічны гук яснай летняй раніцай абуджае радасць, хочацца бегчы на аселіцу, каб паглядзець, як косяць. Mae абавязкі ў касавіцу яшчэ невялікія. Трэба занесці касцам снеданне, а калі скосяць, то разбіваць пракосы палачкаю, хоць куды больш прыемна разбіваць іх цэпкімі

граблямі ці нават зламаным грабілішчам — усё ж адчуваеш сябе больш работнікам.

Косяць бацька, Паўлік і парабак. Косяць, лёгка махаючы косамі, паціху пераступаюць нагамі: пад косамі роўнымі чыстымі радамі кладзецца скошаная трава. Здаецца, што прыемная забаўка — скінуць рубашку, боты і, стаўшы босымі нагамі на росную зямлю, касіць. Але ў касцоў мокрыя спіны, і па ілбах цячэ пот. У касьбу работа напружаная. Ад рана да вечара ўсе на рабоце. Касцы, з’еўшы місу бліноў з яечняю, выпіўшы збан малака, хвілін 5—10 аддыхаюць, кураць, а пасля ізноў за работу. Удзень, толькі паабедаўшы, ізноў ідуць без усякай перадышкі на работу. Нас, малых, шлюць то сюды, то туды. Калі прывозяць пахучае сена пратаць у застрэхі, трэба сядзець ужо на торпе. Сена сухое, з-пад гарачага сонца. Ад яго жара ідзе, як ад печкі. Адразу абліваешся потам. Нас на торпе трое: сёстры і я. Мы павінны прымаць сена з воза і ўтоптываць яго. Таптаць трэба ўмеючы, каб не асунуўся торп, каб быў роўны, гладкі. Для мяне забаўка з сенам непрыкметна пераходзіць у работу. Пэўне, я лез на торп сам, бо было цікава, а цяпер ужо мяне клічуць і крычаць, калі не прыходжу.

Скасіўшы Возера, праходзяць за наша гумно. Прачынаешся раніцою пад звон кос, якіх пяць хвілін хто-небудзь менціць, на дварэ крычыць певень, пад страхою шчабечуць ластаўкі. Неба сіняе. Ярка свеціць сонца. Хораша на свеце.

Часам, калі насушана многа сена, праходзіць дождж.

У ціхі поўдзень, калі, здаецца, паветра калышыцца і звініць, калі ў вішанніку крычаць прарэзліва шпакі, праносіцца подых ветру. Паперынкі, пара курыных пер’яў, шматок сена падскокваюць у паветры і, ціха кружачыся, ізноў падаюць на зямлю. За першым подыхам праносіцца другі... Недзе далёка за Шкіндзярэўкай чуваць далёкі гул грому. Скрозь пачынаецца мітусня. 3 гумна выскоквае Паўлік і мчыцца ў стайню, каб запрагаць каня. Аднекуль з аселіцы бягуць яшчэ з граблямі. Па вуліцы з грукатам ляціць кар’ерам павозка. Мужчына ў адной кашулі, стоячы на возе, круціць над канём лейцамі. Рубель падскоквае на возе і грукоча. Мунік, сарваўшыся, мчыць за фур-

манкаю, далёка праводзячы яе за гароды. Вецер разыходзіцца: гоніць па вуліцы сена, уздымае пыл. 3-за Сцяцкаўшчыны ўздымаецца сіняя хмара, чуваць гром, бліскае маланка, дыхае холадам. Па вуліцы, ужо з поплава, рыссю нясуцца воз за возам з сенам. Вунь адзін воз на касагурыне перакуліўся, спяшаючыся, яго кепска ўвязалі, і цяпер ён загарадзіў дарогу другім.

Рыссю падлятае наш воз, запрэжаны гарачаю гнядою кабылай. Сена выварочваецца ў пусты застарунак. Выцяўшы лейцамі кабылу, Паўлік у вялізнай павозцы вылятае праз другія дзверы і нясецца, каб ухапіць яшчэ. На поплаве расце лес копаў. Грэбці няма часу, абы скласці ў кучы. Хмара падымаецца сцяною паціху, а пасля скарэй, скарэй... Маланкі рэжуць неба. Пярун б’е ўсё мацней і мацней, і вось першыя каплі дажджу, буйныя, халодныя, ад якіх нібы баліць. Хмара з сіняй робіцца шэрай. Відаць, як набліжаецца сцяна дажджу, чуваць яго шум. Вось цэлая хваля цёплае вады абрушваецца на Віцкаўшчыну. Усе кідаюць работу, хаваюцца пад копы, вазы, уцякаюць пад страху. Пярун б’е так, што, здаецца, трэсне неба. На зямлі збіраюцца лужыны, пасля цякуць цэлыя рачулкі. Усё, як відаць навокал, шэра, цэлая сцяна шэрай вады льецца з неба на зямлю. Калі дождж падае ў лужыну, адтуль выскокваюць вялікія пухіры, гэта азначае, што дождж будзе вялікі. Але пярун б’е ўжо над самаю галавою. Ён у нас нібы пачынаецца, грукаціць то ў адным баку, то ў другім, але самы ўдар прыпадае недзе ў Мазурах.

Навальніца праходзіць. Пакрысе людзі вылазяць з-пад коп і, мокрыя, ідуць дамоў. Тады, закасаўшы штаны, трэба бегчы плюхацца ў лужыне. Няма большае прыемнасці, як плюхацца ў цёплай вялікай лужыне каля хаты, перад ліпкамі.

Вечар пасля дажджу праходзіць спакойна — дождж разагнаў усю работу, але назаўтра зрана пачынаецца тое ж самае. У свята ходзяць у вомшар па ягады.

За сенакосам ідзе жніво. Праца яіпчэ больш гарачая, чым сенакос. Мяне паступова ўцягваюць у сталую работу. Калі кладуць снапы ў торп, то я падкідаю іх, хоць снапы большыя за мяне і надта цяжкія. Калі з возу падае снапы Паўлік, то гэта не

бяда — ён падае паціху, не накідае нам вялізныя кучы, але калі прывозіць бацька, то тады трымайся. Малога росту, плячысты, ён кідае снапы, як аўтамат. Снапы ляцяць адзін за другім без усякага перапынку, хвошчуць па спіне, па твары, валяць з ног. Асабліва непрыемна, калі вялікі ржаны сноп пападае камлём у твар. Вострая, жорсткая салома камля рэжа твар, які пасля гарыць, пот льецца па твары, есць вочы, але трэба завіхацца — бацька не выносіць, калі работа ідзе як-небудзь.

Калі скасілі траву, скрозь на пакошу выганяюць пасвіць кароў і коней. Тады ў нас за гумном ствараецца нешта падобнае да клубу. Дарослыя, лежачы на зямлі, расказваюць розныя выпадкі, гуляюць у карты, а мы, малыя, гуляем. Гульняў у нас шмат, але самая цікавая, самая жвавая — гэта гульня «ў сучку».

У зямлю ўбіваецца кіёчак, да якога прывязваецца аборка. Калі няма кіёчка, то ўбіваюць у зямлю пугаўё ці бізунішча, а трымаюцца за пугу. Кожны, хто гуляе, кідае к кіёчку якую-небудзь рэч, скора каля пугаўя вырастае цэлая куча такіх рэчаў. Абраны быць каля «сучкі», трымаючыся за аборку, крычыць: «Гарыць, палае, ратунку не мае, памагайце тушыць!» Па гэтаму сігналу ўсе іншыя кідаюцца да кучы і стараюцца выхапіць што-небудзь, а той, хто вартуе, мусіць, не пускаючы з рук аборку, выцяць рукою. Калі яму гэта ўдаецца, то ён вызваляецца, а да «сучкі» становіцца той, каго выцялі. Калі ж расцягаюць усё, то яму трэба бегчы ў поле з усёй сілы, а рэшта гоняцца і б’юць расцягнутым з кучы. Бегчы трэба датуль, пакуль не дабяжыць да кучы.

Другая, не менш цікавая гульня — «у ямачкі». Але для гэтае гульні патрэбны мячык. У адну лінію капаецца столькі неглыбокіх ямачак, колькі чалавек гуляе. Кожны абірае сабе ямачку. Двое становяцца з абодвух канцоў ямак: пачынаюць кідаць мячык. У чыю ямку трапляе мячык, той хапае яго і б’е ў бліжэйшага. Той, каго выцялі, можа яшчэ адбіцца. Калі ж не, то ён траціць ачко. Таксама траціць ачко і першы, калі не пападзе ні ў кога. Гульня надта азартная, патрабуе шмат спрыту, бо часта нялёгка папасці мячыкам у хлопца, які стаіць побач. Той можа ёмка прысесці ці нават паваліцца пад ногі, і мячык праляціць над галавой.

Апроч гэтых, ёсць яшчэ шмат гульняў, як «у нолікі», «у злодзея», «у дакуку», «у свінню», «дзын-дзыліно», «палянкі», хаванне, качаць кацёлку.

Калі ў нашу хлапцоўскую гульню прымешваюцца дзяўчаты, то характар мяняецца адразу. Дзевачкі найбольш любяць гуляць у вяселле. Гэта ўрачыстая гульня, якая вымагае шмат удзельнікаў. Прыходзяць з Вострава, збіраюцца віцкаўскія дзеці. Аднекуль выцягваюцца маміны спадніцы і каптаны, якія надзяваюць на сябе дзевачкі. Каля ганку ставіцца наша каламажка (каляска), якая павінна быць тою брычкаю, у якой паедуць маладыя. Звычайна маладою бывае маленькая папоўская дачка Вера, а маладым — я. Нягледзячы на пашану, якою мяне акружае ўсё вяселле, нягледзячы на хараство маёй паністае нарачонай, я неахвотна раблюся маладым, роля нудная — трэба ўрачыста сядзець, нельга мітусіцца, крычаць, бегаць. А гульня гэта так прыйшлася даспадобы дзевачкам, што яны гатовы гуляць у яе штодня. Урэшце я падняў бунт, катэгарычна адмовіўся быць маладым, і гульня развалілася.

НАВУКА

Вучэнне ў той час лічылася справаю цяжкай. Чытаць кнігу было тое ж самае, што касіць ці жаць. На чалавека, які вучыўся далей, чым у народнай школе, глядзелі як на цуд. У нашай сям’і, дзе такія поглядыўжо не карысталіся поспехам, усё ж навука лічылася справаю цяжкою.

Мне вучыцца было лягчэй, чым другім у сям’і, бо для гэтага ўжо была падрыхтавана глеба. Усе старэйшыя ў сям’і былі пісьменныя, усе любілі чытаць кнігі і чыталі іх голасна. У нашай новай хаце была калісь школа. Ян [слова неразборл.], сын нанятага настаўніка Дубовіка, які вучыў дзяцей, ходзячы па хатах. У нас ён быў часта, бо вучылася, здаецца, двое. Быў гэта малады вясёлы хлопец з кудлатаю галавою. Я ў яго любіў ездзіць на спіне, чаму цяпер не перашкаджаю грамадзянам таго ж узросту ездзіць на маёй спіне.

Калі была школа ў новай хаце, то я быў замалы, каб вучыцца, але прыглядаўся да школьных парадкаў і ў перамену бегаў

у гэту школу гуляць у пер’я і разглядаў іх кнігі. Сам чытаць, аднак, я не навучыўся. Настаўніцаю маёю была прызначана сястра Саша, пасля сканчэння Прылуцкай школы. Вучэнне пачалося ўвосень, калі збылі работу ў полі. Збіраючы ў садзе пад клёнам апаўшыя жоўтыя і чырвоныя кляновыя лісця, я адбіраў самыя вялікія і прыгожыя — сабе на ўказку.

Неяк халодным восеньскім днём я засеў з Сашаю за табурэтку, раскрылі буквар, і вучэнне пачалося. Кніга была новая, ад яе ішоў новы, невядомы пах. Я праслухаў цэлую лекцыю, як трэба трымацца з кнігаю: кнігу трэба аблажыць папераю, каб яна не пэцкалася. За кнігу нельга брацца тлустымі рукамі, нельга на самую кнігу класці што-небудзь тлустае, нельга кнігу крэмзаць і «садзіць жыдоў» і г. д. За ўчынкі, якія будуць парушаць гэты кодэкс, мяне абяцалі ставіць у вугал, даваць у «лапы» лінейкаю, ставіць на калені і проста лупцаваць. Перад пачаткам вучэння я праслухаў цэлы цыкл апавяданняў, як білі настаўнікі вучняў у Грычыне, Самахвалавічах, Прылуках. Як разумныя і здольныя да навукі дзеці скараліся і рабіліся руплівымі, а гультаі і галадранцы не толькі не сунімаліся, але пачыналі цэлую вайну з настаўнікамі і таму ўрэшце рабіліся абібокамі.

Пачатак майго лемантара быў зусім нецікавы. Там былі толькі літары, некалькі дробных рысункаў, як, напр[ыклад], адзін вус, ды і канец асабліва прывабным таксама не быў. Больш за ўсё хацелася паглядзець на цацкі, а цацак было зусім мала.

Найперш пачаў вучыць літары, з іх найлягчэйшымі былі першыя і літара «о», круглая, як кола, яно запомнілася адразу. Пасля, вывучыўшы ўсе, пачалі складаць словы. Каб было чытаць лягчэй, побач з словам быў малюнак. Нарысаваны цэбар, бот, стол, певень, конь. Гэтыя малюнкі выклікалі столькі непаразуменняў, бо пад цэбрам напісана «ушат», каля ботаў надпіс «сапог», конь завецца «лошадь» і г. д. Самае простае, тое, што бачыў з самых малых дзён, нарысавана ў кніжцы, але завецца зусім інакш.

Славутую байку «Бык с плугом на покой таіцнлся по трудах»⁶ мы, малодшыя, утрох, па заданню бацькі шыфравалі паўдня, але слова «покой» не маглі ўцяміць, бо пакой — гэта комна-

та, а пакоі — панскі дом, у якім жыве Красінскі. Пра «покой» у сэнсе адпачынку не чулі зусім.

Вучыцца — гэта значыць сядзець, сядзець, доўга і нудна завучваючы літары, складаючы з іх словы, часта пазбаўленыя сэнсу. Што азначаюць словы «ухват», «ушат», я даведаўся, калі канчаў сярэднюю школу. Саша аўтарытэтам вялікім не карыстаецца, а яе настаўніцкія прэтэнзіі і пагрозы сказаць маме (тату Саша баялася казаць) мяне толькі абураюць, і часта вучэнне перапыняецца аплявухамі, якія мы даем адзін другому.

Але самае крыўднае было ўпачатку. Далей пайшло крыху цікавей. Я прызвычаіўся сядзець на адным месцы, не так ужо карцела паскакаць па хаце ці пабегаць па дварэ. Дні пайшлі за днямі, як заўсёды. Надышла зіма, значна больш вясёлая, чым у мінулым годзе, бо і Оля падрасла, цяпер з ёю ўжо можна было гуляць, ды і Саша з Нінаю былі дома.

Калі мінулася зіма, то ўвесну я ўжо меў даволі стала вызначанае месца ў гаспадарцы. Згодна ўсіх правіл, я, сямігадовы чалавек, мусіў пасвіць каровы, але кароў у нас была чарада, ды, відаць, і традыцыі старыя пачалі трашчаць, бо пасвіць кароў быў наняты пастушок, крыху старэйшы за мяне хлопчык, а я быў толькі падпасавіч, ды і то да той пары, пакуль не скосяць травы і каровы не пойдуць на пакопіу. Пасвіць трэба на папары пры шырокай сядзібе. 3 двух бакоў ад сядзібы ідзе шкода — з аднаго жыта, а з другога — суседская канюшына і ячмень. Мы сядзім кожны на сваім баку і глядзім, каб каровы не перайшлі межы. Для мяне пасвіць каровы — гэта найгоршая пакута. Каровы збродныя. Калі крыху заглядзеўся ці захацеў пагуляць, то, як бачыш, яны ўжо ўсей чарадою ў канюшыне. Трэба глядзець увесь час, а хочацца пагуляць.

...Пастушок Ванька крыху старэйшы за мяне. Ён з Дабрынёва. Ён спявае песні і лаецца, ведае шмат пра ведзьмаў, расказвае такія апавяданні, за якія ў нас бацька спускае шкуру. Як на тое лаянка і брудныя апавяданні запамінаюцца з першага разу і моцна сядзяць у галаве. Ванька ўсё робіць так, што віцкаўская этыка парушаецца. Час ад часу ён пераходзіць на мой бок, мы

гутарым, але ён спакойным не можа быць. Яму трэба дужацца, а яшчэ лепш біць мяне. У нас дома было цвёрдае правіла, што б’юцца толькі грычанцы, віцкавец, тым больш Улашчык, біцца, лаяцца, спяваць песень не павінен. Гэта правіла моцна сядзіць ува мне, але калі цябе пачынае сцёбаць пугаю ці біць дубцом па нагах такі ж, як сам, чалавек, то хрысціянская мараль памагае мала. Я кідаюся на Ваньку, мы счапляемся за грудкі [неразборл.], іпразхвіліну я сяджу конна на Ваньку і стукаю носам у зямлю. Ён сапе. З’ахвоціўшыся, пытаю: «Будзе?» Ён адказвае: «Будзе». Устаўшы, бярэ пугу, нібы нічога не было, і ідзе на свой бок. У святочны дзень, на ранне, калі трэба падымацца з усходам сонца і калі спіцца так салодка, мяне замяняе хто-небудзь старэйшы, а ўвечары Ванька адзін гоніць кароў на Сівец, дзе прастор і голае, як бубен, шырачэзнае поле.

Калі кончыўся сенакос, то я быў вызвалены ад пасьбы кароў і быў прызначан конскім пастухом. Пасвіць коні — гэта ж адна прыемнасць. Гэта зусім не тое, што каровы. Найперш на пашу не цягнешся, [як] за каровамі з торбаю цераз плячо, а едзеш канём. Ездзіць конна я навучыўся ў мінулым годзе. Раз увечар парабак, ведучы каня з поля, сказаў: «Садзіся на каня. Во так бярыся за грыву, ступай нагою на калена каню і лезь яму на спіну». Ён крыху падпіхнуў мяне, паказаў, як сядзець «бліжэй да грэбеня». Адчуваю надзвычайную асалоду не столькі ад самое язды, колькі прадчуваючы эфект, які зраблю сваім з’яўленнем на дварэ. Сапраўды, дзевачкі, убачыўшы мяне, крычаць і вішчаць. Цяпер я ўжо добра ведаю, як надзяваць на каня вобруць, як путаць. Найгорш усё ж узлезці. Кабыла цыбатая. Калі дома ты падводзіш яе да карыта ці варот, то ў полі садзяцца з мяжы ці коліка. Калі ж няма нічога ці трэба тэрмінова, то закідаеш повадзь на спіну, становішся на іх. Ёсць такія емцы, якія нагінаюць каню голаў і садзяцца на шыю каня з галавы. Конь падымае голаў і наезднік едзе на конскую спіну тварам да хваста, а пасля перакручваецца. Яшчэ чуў, што на каня залазяць, трымаючыся за конскі хвост, але сам я так не прабаваў, бо нашы коні брыклівыя і фамільярнічаць з сабою не дазваляюць.

Спутаны конь пасецца спакойна, а нам можна бегаць, гуляць, збегаць дамоў паесці ці нарваць яблык.

У нас дзве дарослыя кабылы — дэрашка і гняды. Дэрашка — цыбатая спакойная кабыла, на якую цяжка ўзлезці, але залезшы, ужо спакойна едзеш — яна не любіла выкідаць якіх-небудзь штук. Зусім іншае гнядая... Гнядою яна была некалі, калі была маладою жаробкаю, цяпер яна ўжо стала сівой, але назова за ёю засталася старая. Гэта шалёная кабыла, якіх мала. Маленькая, круглая, жвавая, яна ніколі не худзее ні пры якой рабоце. Яна ўзімку ходзіць па лёдзе някутая, а ўлетку праходзіць і нат цягне воз па балоце. Бацька яе за гэта і шануе, даруючы ўсе яе фанабэрыі.

Маладых коней у нас выязджалі перад вясной у санях. Калі гэту кабылу запрагалі першы раз у сані, то не маглі ніяк узняць дугі — жаробка станавілася дыбка, кідалася ў бакі. 3 вялікімі перасцярогамі ёй адзелі на голаў шырокі мяшок, а толькі пасля змаглі адзець дугу. Кабыла, як шалёная, рванула і памчалася з варот. Яе скіравалі на снег-цаліну, дзе яна гойсала, пакуль хваціла сілы. Доўга з ёю тузаліся, пакуль прывучылі да дугі, але, прывучыўшы, ужо не трэба было браць у дарогу пугу. Маленькая, яна бегала лёгкай рыссю, пераходзячы часта ў кар’ер. Ездзіць на ёй конна была асалода, а навыперадкі хадзіць можна было з гарантыяй.

Адзін раз, калі ў Рубілках было свята, бацька вырашыў прыехаць на гэтае свята з шыкам — прычапіць званок. Ведаючы, што ліхая кабыла не выносіць званка, яго асцярожна прывязалі да дугі, уткнуўшы ў кальцо крыху канюшыны, каб ён не бражджаў без пары. У сані селі тата, мама і Ваня. Хлопец, які трымаў кабылу, адскочыў убок, і сані рушыліся. Але адразу канюшына з кальца выкінулася, званок забражджаў, і ашалелая ад сполаху кабыла кінулася з месца такім кар’ерам, што маці адразу вылецела з саней, на павароце з варотаў вываліўся Ваня, а бацька крыху далей. Ашалелая кабыла панеслася па дарозе, званок бразгатаў, з саней паступова вывалілася гунька, сена, далей паламаліся аглоблі, сані асталіся на дарозе, а самую кабылу, ужо без збруі, злавілі недзе далёка. 3 тае пары кінулі

і пробаваць са званком. Такою ж гэта кабыла была ўсё жыццё, пакуль яе, ужо зусім старую, але па-ранейшаму круглую, гарачую, у 1919 г. не забралі немцы, паквапіўшыся на тэмперамент.

Ездзіць ў Менск, асабліва калі там з’явіліся аўтамабілі, было страшна. Дарэчы, першы раз аўто наша вёска ўбачыла, здаецца, улетку 1913 г. Доўга хадзілі чуткі, што па нашым гасцінцы з Койданава ў Менск на выстаўку праедуць генералы на нейкіх машынах. Гэтыя машыны звалі рукамабілі, аўтамабілі, а старая Паўловічыха, якая ніяк не магла адужаць такія складаныя словы, назвала машыну «даставярыно».

У дзень, калі павінны былі праехаць дзіўныя машыны, у нас каля царквы, на скрыжаванні дарог стаяў стражнік, які не пускаў ехаць. Уся вёска выбегла і шчамілася на плот каля цэрквы, каб пабачыць дзіўныя машыны. У нашай кучы сядзеў у якасці эксперта Антось Шарамэта, які ўжо адбыў прызыў і добра разбіраўся ў чынах.

Вось недзе з-пад Мазуроў пачуўся гул, усе павярнуліся туды. 3-за Іўкавае карчмы з узгорка вылецела першая машына, за ёю паказалася другая, трэцяя. У кожнай машыне некалькі паноў. Шарамэта кажа: «Генерал-палкоўнік, генерал». Калі машыны прайшлі, стражнік сеў на каня і паехаў у Самахвалавічы, а мы пайшлі дамоў. Паны ў аўтамабілях, пэўне, ездзяць самыя вялікія, бо ў нас такі пан, як граф Чапскі, ужо не кажучы пра нашага Аніхоўскага, ездзяць у брычках на конях.

Гэта лета ўдалося грыбное. Грыбоў шмат скрозь — у дуброве апенькі, у вомшары процьма абабак, але добрыя грыбы — баравікі, махавікі растуць толькі ў вялікім лесе, Лозбішчы каля станцыі.

Лясоў у нас мала, а ахвотнікаў на грыбы шмат, і той, хго хоча назбіраць шмат грыбоў, не павінен доўга спаць. Дарослым хадзіць у грыбы няма часу — гэта наша справа. Збіраюцца дзеці ледзьве не з усяе вёскі, але пераважна нашага канца, і ўмаўляюцца заўтра ісці ў грыбы, кажуць, баравікі цягаюць цэлымі кашамі.

Ужо з вечара ўсё гатова: сабраны кошыкі, у іх ляжаць нажы і луста хлеба. Спаць кладземся крыху ўсхваляваныя. Яшчэ зусім цёмна на дварэ, калі нехта бразгае ў акно. Гэта найчасцей

Міша Галеньчык, вялікі ахвотнік да грыбоў. Калі прачынаемся мы першыя, то бяжым будзіць іншых. I дзіва, калі будзяць на работу, то ўставаць надта цяжка, а тут сон злятае адразу. Схапляемся, надзяем што-небудзь старое, ідзем пад яблынею і падбіраем крыху яблык.

Яшчэ цемнавата. Мы ідзем, расказваючы найчасцей страшныя здарэнні, настройваючы сябе да лясных страхаў. Часамі выбіраемся так рана, што, прыйшоўшы ў лес, да якога ад нас тры кіламетры, нельга яшчэ збіраць грыбоў, бо зусім цёмна. Тады сядзім на беразе канавы і чакаем, калі развіднее.

Як толькі віднее, рушымся у лес: першыя заўсёды збіраюць найбольш. Але ў вялікім лесе страшна. Старыя елкі, хвойкі ківаюць уверсе сваімі галовамі і паціху нешта шэпчуць. Малады ельнік расце так густа, што цяжка пралезці, а там якраз і растуць баравікі. Хоць у лесе ніколі, здаецца, не было ваўкоў, тым больш разбойнікаў, нам страшнавата, і мы ўвесь час гукаем, каб не згубіцца.

Першымі на ўскраіне леса трапляюцца казлякі і рыжыкі, сыраежкі, але ўсе прагнуць баравікоў. Лазяць пад елку, абходзяць навокал ядлаўцовых кустоў, поруцца ў зялёным мосе пад старымі хвойкамі. Раптам чуваць прарэзлівы крык: «Вот баравік!» Гэта нехта, знайшоўшы грыб, не вытрымлівае распіраўшых яго пачуццяў і крычыць. На крык сыплюцца з усіх бакоў. Усім здаецца, што там расце цэлая куча баравікоў, той, хто крыкнуў, ужо нездаволены, баючыся, што набегшыя зрэжуць яго грыб.

Я лезу пад старую елку і раптам бачу там важнецкага баравіка. Ён прысадзісты, чорны зверху, з шырокаю галоўкаю і моцным коранем. Ледзьве стрымліваюся, каб не закрычаць самому, і пачынаю шукаць яшчэ. Вунь пад кустом расце яшчэ такі самы харошы, з зеленаватым крохкім нізам, а вунь яшчэ побач два маладыя, сюды іх сюды! Чуць не вывазіўшы носам усяе мясціны і ўпэўніўшыся, што нічога няма, бягу хваліцца сваім здабыткам. У другіх таксама ўжо ляжаць у кашах.

У кагось яшчэ няма ніводнага баравіка, і ён пахмура, зайздроснымі вачыма глядзіць на нашы кошыкі. Праходзім пакрысе

праз увесь лес і выходзім на сцежку, што ідзе да станцыі. Цікава пабыць на станцыі і паглядзець на машыну, але там скрозь паны, мы мокрыя, у старым, ды і пара дадому — мы ўжо галодныя. Пазбіраўшы яшчэ на старых пнях апенек, з поўнымі кашамі ідзем дамоў.

Пасля некалькіх паходаў у лес грыбы, такія вялізныя, каржакаватыя баравікі, сняцца. Цэлую ноч у снезе лазілі пад кустамі, а падлазіш пад яловыя лапкі і рвеш, рвеш вялізныя чорныя баравікі.

ШКОЛА

Старэйшыя браты вучыліся ў Грычыне. Хадзіць туды трэба было ўвосені па калена ў гразі, а ўзімку па замеценай снегам дарозе. На дарозе палохалі сабакі, нярэдка білі чужыя хлопцы.

Мне было 7 год, калі вырашылі аддаць у школу. Хадзіць аднаму ў Грычын у такім узросце мне было зусім немагчыма, і таму пастанавілі адправіць мяне вучыцца ў мястэчка Самахвалавічы за 7 вёрст ад Віцкаўшчыны, дзе была двухкласная школа. Разам са мной ехаў стрыечны брат з Вострава Ілля, а ў якасьці начальніка над намі ехала старэйшая сястра Ніна. Ніне ўжо было 12 год, яна скончыла Прылуцкую народную школу і лічылася дома работніцаю. Для Самахвалавіч вызначылі яе, бо Саша была старэйшая і таму магла дома зрабіць больш. Вучыць, «выводзіць у людзі» Ніну не прыходзіла ў голаў. У нас на вёсцы ў Менскую гімназію пайшла толькі адна дзевачка, адна дачка на балыпую сям’ю, якую дома пеставалі, як панскую дачку.

Дачакаліся восені 1913 г., пацешыліся грыбамі, стала ведама, што скора ехаць. Сэрца сціскалася, ехаць не хацелася страшна. Быць у чужым далёкім мястэчку, жыць у чужых людзей, не каля мамы, без сваіх... Ах, як не хацелася. Але ў сям’і ўжо была пэўная традыцыя: усе старэйшыя вучыліся не дома. Ехала нас цэлая чарада: гэта крыху суцяшала.

У адну цёплую асеннюю нядзелю, калі над зямлёю стаіць лёгкі туман і голас чуваць звонка над поплавам, быў прызначаны ад’езд. Зрана было сумна. Абед пасля абедні быў смачны. Я сам пайшоў на поплава лавіць каня, сеў на яго і з пачуццём,

што гэта апошні раз, прыехаў дамоў. 3 Вострава пад’ехалі цёткі з пеўнем. Маці збірала ў клумкі, торбачкі, слоікі круп, сала, хлеб, нават вішнёвае варэнне, каб напачатку было чым паласавацца ў чужых людзей.

Праводзіць прышлі ўсе. У нас з Нінай паказаліся слёзы, калі мы цалавалі ў мацеры руку. Бацька сеў у павозку, гнядая кабыла зруіпылася і трухам пабегла па вуліцы. Ехалі ў невядомы край. Быў першы ад’езд з дому. Крыху ад’ехаўшыся, стала весялей. Здавалася, што дарогаю людзі будуць пытацца, а куды гэта едзеце? I бацька адкажа: «Вучыцца вязу ў Самахвалавічы». Мы будзем адчуваць сябе вельмі фарсіста. Аднак ніхто не запытаў, ды і людзей па дарозе не было.

Праехаўшы Сцяцкаўшчыну, Куліковічы, убачылі званіцу самахвалавіцкай царквы. Самахвалавічы — гэта наша воласць. Там жыве ўсё наша начальства: ураднік, два стражнікі, пісар, старшыня. У Самахвалавічах шмат крамаў, дзе таргуюць жыды, і нат ёсць мураваны дом. Я ніколі не бачыў мураванага ці каменнага дома і ніяк не ўяўляў сабе, які ён. Але вось і Самахвалавічы. Я гляджу, стараюся нічога не прапусціць, але нічога пакуль важнага і не бачу. Дамы, як і ў Віцкаўшчыне, вуліца такая ж гразкая, як і ў нас, цераз дарогу ідзе старая жыдоўка. Але крыху праехаўшы, бачыш налева шыкоўны панскі дом, афарбаваны, з прыгожым ганкам і агародчыкам перад ім. Паціху пытаю ў Ніны, хто тут жыве, яна адказвае: «Ураднік Шкадзінскі». Адчуваю да ўрадніка вялікую пашану. Далей ужо праз усе Самахвалавічы такога хараства не відаць. Даехаўшы да сярэдзіны мястэчка, паварочваем улева і пачынаем спускацца з вялікай гары ўніз, да ракі.

Мы будзем жыць на краю мястэчка, у бабы Крысцяліхі, у якой у свой час жыў Косцік. Бацька адхінае браму, і мы заязджаем у двор. Злезшы з павозкі, амаль фізічна адчуваю, што мне тут цесна. Двор, у параўнанні з віцкаўскім, мініятурны, за ім маленькі садзік, а яшчэ далей рака.

Нас спатыкае пажылая кабеціна з малаласкавым тварам.

Хата падзелена на дзве кватэры, не як у нас — на старую і новую, але на дзве асобныя кватэры, і ў другой кватэры жыве шавец

Шмэрка, а тая палова, дзе жыць нам, яшчэ падзелена. Мы застаемся ў маленькім пакоіку. Сюды ўцягаюць нашы саламяныя сяннікі, падушкі, сундучок, зроблены бацькам, у якім нашы прадукты. Праз паўгадзіны ў нас усё ўладжана. Пагутарыўшы з гаспадыняю, бацька і цётка едуць дамоў. Мы цалуем у іх рукі і выходзім за браму праводзіць. А што рабіць далей?

Ведама, цікава паглядзець усё, і мы пад камандаю Ніны ідзем найперш на рэчку. Я ніколі не бачыў ніякае ракі, апроч віцкаўскае, і самахвалавіцкая Пціч робіць на мяне моцнае ўражанне. Якраз пры дарозе стаіць млын, вялікі драўляны будынак. 3 будынка ўвесь час чуваць гул, будынак і мост перад ім, здаецца, трасуцца. Возера перад мастом здаецца неабсяжным. У мяне нават крыху закруцілася галава, калі я заглядаўся на такую шыр. На мост спярша было страшнавата ўзысці, бо ён увесь дрыжаў ад работы млына.

Пасля, пасмялеўшы, мы перабеглі на другі бок і зірнулі на Самахвалавічы і раку адтуль. Аказваецца, за мастом рака не мае таго грознага выгляду, як перад ім. Далёка на гары стаіць царква, недзе чуваць аднатонны металёвы гук — гэта, кажуць, вадакачка. Калі махаць жалезным карамыслам, то ў вядро ільецца вада — шмат на свеце дзіваў.

Камяніца Здэховічаў, дзе змяшчалася крама і кватэра буйнейшага самахвалавіцкага гандляра, не зрабіла на мяне цікавага ўражання. Я спадзяваўся ўбачыць нешта значна больш грандыёзнае. А тут звычайны белы дом з бляшанаю страхою. На мяне болып уражання рабілі фарбы, а тут фарбаў якраз было мала.

Ужо значна пазней, калі асвойтаўся з мястэчкам, праз адчыненыя дзверы я ўбачыў абстаноўку ўсярэдзіне. Во гэта дык уразіла мяне. Увесь той шык, што быў у нас у Віцкаўшчыне, як шафа і стол работы Сянькевіча, страцілі моц. Я ўбачыў стол, пакрыты белаю сурвэтаю, вакол стала стаялі крэслы, пакрытыя чахламі. Падлога крашаная — бачу ў жыцці першы раз. За сталом сядзіць сам гаспадар Здэховіч. Ужо пажылы, але яшчэ прыгожы барадаты жыд. На стале стаяла куча рознае пасуды, блішчэлі нажы, відэльцы. Я звык, што сваё, найлепшае,

у нас дастаюць толькі ў вялікае свята, а тут быў будні дзень, значыцца, у такіх людзей было свята штодня. Усё багацце крамы — паліцы з крамнінаю, цукеркамі, мукою і іншым дабром — здаліся мне дробнымі перад такім багаццем кватэры.

Мястэчка жыло гандлем. Гандлявалі ў сябе і ездзілі па вёсках скупляць усё, што ёсць у сялян, часта ашукваючы і абдурваючы. У нас было поўнае перакананне, што калі гандляр, то гэта — жыд. Калі ў Менску ёсць людзі не жыды, якія займаюцца гандлем, то гэта сольнікі, якія купляюць і колюць свіней, гэта гандаль, якім нельга занімацца жыдам. Аднак у Самахвалавічах я ўбачыў выключэнне з гэтага правіла. Якраз проці нашае кватэры быў дом афарбаваны, новенькі, які асабліва вабіў вока сваім бляшаным комінам і вадасточнай трубой, у якіх канец быў зроблены, як галава вужакі. У гэтым доме была крамка Якуба, былога лёкая, і яго жонкі, былое пакаёўкі ў дварэцкага. Разжыўшыся, яны адчынілі крамку і жылі так, што іх зусім было не відно і не чутно. У іх усе тавары крыху (на грош ці на капейку) былі даражэй, але, здаецца, не гэта было прычынай, што ў іх краму рэдка заходзілі людзі. Як і нам, другім было дзіўна, што таргуе не жыд, але нейкі ні то паляк, ні то хто.

Па вуліцах ходзяць старыя яўрэі ў доўгіх сурдутах і з сівымі бародамі, носяцца іх дзеці з пэйсамі і нейкімі шнурочкамі ззаду, крычаць, гавораць на сваёй мове. Перакрыкваюцца праз вуліцу жыдоўкі. Новы нябачаны і варожы свет. Тут жыць, тут вучыцца. На школу толькі зірнулі здалёк.

Па Самахвалавічах можна хадзіць і без палкі, якая абавязкова павінна быць, калі хочаш прайціся па Віцкаўшчыне. Сабак і тут аціраецца нямала, але гэта зусім не віцкаўскае звяр’ё. У нашых сабак хвост геройскі закручаны абаранкам, яны гатовы грызціся з цэлаю гайнёю, а тутэйшыя ходзяць панура, апусціўшы хвост, і калі ў іх пусціць камнем ці замахнуцца кіем, то яны ўцякаюць, нат не пробуючы скаліць зубы.

Дзень назаўтра пачаўся з непрыемнасці. У сапраўднага вучня павінны быць кнігі, з якімі ён ходзіць у школу. Чым большую гурбу ён нясе з сабою, тым большы гонар, а ў мяне адна — адна тоненькая кніжка. Проста сорам!

Каб не спазніцца, ідзем з Нінаю рана, і калі прыходзім, то школа амаль пустая. Стораж Дзяніс, суровы барадаты дзед, нясе ў вёдрах ваду і лье яе ў кадушку каля дзвярэй.

Школа цалкам не змяшчалася ў адным будынку. У спецыяльным будынку былі старэйшыя класы пачынаючы з другога і кватэра настаўніка — загадчыка школы Мархеля. У двух вялізных пакоях былі другі і трэці класы. У другім класе было чалавек 80, у трэцім менш, а ў 4-м і 5-м, якія знаходзіліся ў малым пакоі і за перагародкай, было па 10—15 чалавек, звычайна дарослых, вусатых ужо хлопцаў, і былі і дзяўчаты, пераважна дзеці заможных сялян ці шляхты. Дзеці бяднейшых бацькоў далей трох класаў не ішлі. Гэта навука лічылася ў тыя часы ўжо немалой. У старым будынку на дварэ, якое так і звалася — «старое зданне», змяшчалася першая група, дзе дзеці вучылі толькі літары і наогул пачыналі вучыцца. Там было болып сотні хлапчукоў. Тлум і голас на дварэ быў нялюдскі. Я, як крыху падрыхтаваны, быў прыняты ў другую групу, а Ніна ў другі клас, ці то ў чацвёртую групу’.

У мяне сэрца сціснулася — во дзе трэба жыць і вучыцца, але крыху падбадзёрвала тое, што я зараз ужо як самастойны хлопец. Скора ў школу пачалі находзіць вучні, а праз паўгадзіны іх была поўная школа. Такіх, як я, малых, там амаль і не было. У болыпасці быў народ рослы, год па 15—16, але было нямала і вусатых плячыстых хлапцоў і дарослых грудастых дзяўчат. У школе пачаўся тлум. Вучні бегалі па партах, скакалі па сталах, перавешваліся з вакон. Хто ездзіў на партах, хто бегаў па дварэ, а там штурхалі, пачыналі біцца. Я адчуваў сябе зусім няёмка сярод гэтай дарослай, босай, з торбамі цэраз плячо, публікі. Мяне, адпраўляючы ў школу, прыбралі: сшылі новыя боты, адзелі чысты картовы касцюмчык. Крыху падбадзёрвала мяне Ніна, якая, здаецца, таксама нудзілася. Але вось зазвінеў званок, і ўсе рынулі ў класы, займаючы месцы. У школу з унутраных пакояў выйшаў худаіпчавы, хмуры мужчына сярэдніх год. Твар у яго быў тонкі, глядзеў ён з-пад ілба. На шнурку віселі акуляры, у руках быў журнал. Адзеты ён быў па-панску —

Забыўся, кажучы папраўдзе, ці быў першы год жыцця ці не. Можа, і не.

у чорны гарнітур, на нагах нібы жаночыя туфлі. 3 яго прыходам у школу адразу стала ціха-ціха. Усе ўсталі. Гэта быў старэйшы настаўнік нашай школы Мархель. У чорным гарнітуры, пахмуры, ён і цяпер стаіць перад вачыма. Услед за ім з’явіліся і яшчэ два настаўнікі, маладыя яшчэ хлопцы.

На хвіліну сабраліся ўсе ў самы болыпы клас, каб прачытаць малітву, пасля гэтага заняткі пачаліся.

Ніяк не магу сказаць, што ў мяне засталіся добрыя ўспаміны аб Самахвалавіцкай школе. Было некалькі светлых момантаў, як дружба с хлопчыкам-аднагодкам — Лёнем Гарбацэвічам, нават не дружба, а цэлае дзяцінае захапленне. (Бо калі страціў гэтага друга, я доўга сумаваў, а ўбачыўшы каго, падобнага да яго, хваляваўся і імкнуўся, а ўбачыўшы, што гэта не ён, ужо каторы раз зноў быў расчараваны ледзь не да слёз.)

Пасля былі прыгожыя вясеннія вечары, калі, здаецца, уся зямля пахла, і яркае сонца клікала на раку ці лес каля могілак, было першае захапленне маленькай прыгожай дзяўчынкаю TaHaro — пачуццё, якое пасля не спатыкалася шмат год, і было першае слова на самым ужо канцы жыцця ў Самахвалавічах, калі ўразіў і настаўнікаў, і вучняў веданнем гісторыі, але гэта асобныя моманты. Асноўны ж фон — шэры, нудны. У варожым абкружэнні, сярод вялікіх хлапцоў, якія ўсё меркавалі, каб даць па патыліцы, ці дражнілі неведама чаму швэдзікам. Гэта асяроддзе з’ядала, душыла смех і радасць, застаўляла перажываць увесь час крыўду. Местачковыя бугаі не давалі літаральна праходу, расказваючы мне такія рэчы пра адносіны гаспадыні з яе кватарантам, якія я або не разумеў, або дзіка саромеўся. Усе, здаецца, там былі ворагі адзін другому, усе стараліся адзін другога задзець, а на чале гэтае бурсы стаяў чалавек, які няшчадна біў і маленькіх дзяцей, і хлопцаў, якім было пара ісці на прызыў. Да 16 год з сямі я хадзіў у школу як на кару. У школе не было сяброў, былі ворагі — і вучні, і настаўнікі, і толысі юнаком я ўвайшоў у сапраўдную школьную сям’ю. Падзяку к той школе і дружбу к прыяцелям хаваю на ўсё жыццё. Цяжка быць адзінокаму, а яшчэ горай чакаць ад кожнае сустрэчы крыўды. Крыўды за тое, што ты маленькі і нічога не можаш зрабіць

з кучаю балбесаў, для якіх выклікаць слёзы ў другога — найболыная асалода.

Цяжкі і дзікі быў дарэвалюцыйны свет. Засеў у балоце і зарос цінаю. Гэту твань трэба было разнесці на шматкі. Hi разу ніхто ў школе за шмат год не звярнуўся да мяне з ласкавым словам. Ніхто не запытаў, што мне цікава, не пытаў, чым я жыву дома. Гадаваўся я адзінока і замкнёна.

...Прыгожая была вясна ў Самахвалавічах, лепшая, чым ў Віцкаўшчыне, лепшая, чым скрозь, дзе я бачыў вясну.

Лёд напрадвесні чарнеў, чарнела і ўся расліннасць па берагах Пцічы. Алешнік, лаза, нават асіна рабіліся нібы чорныя. Калі пачынала прыбываць вада, млын спыняў сваю работу, вымаліся ў мосце застаўкі, і паціху прабіваліся крыгі. Але крыгі ўсё растуць і растуць, вада прыбывае і выступае з берагоў. Крыгі налазяць на палі моста, ламаюцца, грукоцяць, пагражаюць знесці мост. На берагах з’яўляюцца натоўпы рыбакоў з сеткамі, каля іх круцяцца кучы дзяцей. Адзін шчаслівы рыбак што ні закіне з берага сетку, то і цягне рыбу, за ім пачынаюць хадзіць і дарослыя. Дома ў нас рыбы зусім няма, і мне надзвычайна цікава паглядзець на рыбу. Я лезу да рыбін проста ў сетку. Рыбак бярэ нейкую рыбіну за голаў, хвошча мяне па губах рыбіным хвастом. Скрозь смех, у мяне крыўда, горкая крыўда на вялікіх людзей, якія, апроч крыўды, нічога мне не робяць.

Сама вясна была дзівосная. Над ракою распускаліся алешыны, на вярбе з’яўляліся пышныя жоўтыя коцікі. Скора зацвітала чаромха. Вясеннія дні стаялі гарачыя, на небе час ад часу праплывала воблачка. Але самыя лепшыя вясною ў нас ночы. Ночы парныя, цёплыя, калі ўся зямля пахне, як напоеная духамі. Такіх начэй нідзе няма. Яны хвалююць і дзяцей, і дарослых, не даюць спаць, цягнуць некуды з дому.

Над ракою спявае салавей. Княжацкі сад над Пціччу ўвесь у цвеце. Густыя кусты чаромхі ўсе абсыпаны цветам, з-за цвету не відаць і дрэва. Удзень заходзіць туды страшна, бо ходзіць садоўнік з добрым сабакам, але ўвечары мы пераскокваем цэраз плот ці пралазім у дзірку і ломім сабе чаромху. Сэрца замірае,

прыслухоўваешся і рвеш, рвеш — выскачыўшы, пахваляць, назавуць малайцом.

Каля плоту вузенькаю сцежкай над самымі вірамі ракі хадзілі месячнымі вясеннімі вечарамі і начамі, і было так радасна, як ніколі пасля ў жыцці.

У школе найболын вучыліся вясковыя хлопцы з бліжэйшых вёсак. Дзяўчат было значна менш. Малых дзяцей майго ўзросту з вясковых у нашай групе не было зусім. У большасці гэта былі хлопцы год 12—15, але былі і прызыўнікі. Шмат было і такіх, што сядзелі па 2-3 гады, але былі ветэраны, што сядзелі і па 7 год. Такія, праўда, былі рэдка, але што за экзэмпляры гэта былі!

Адзін з іх — Апанас — быў мужчына ледзьве не да столі з шырачэннымі плячамі і рукамі, як граблі. Апанас быў касавокі, з хмурым тварам, відаць, ён быў вельмі дужы, бо як праз туман памятаю, што яго ўсе асцерагаліся. За 7 год, як іншыя за 2—3 гады, ён не мог асвоіць тэхнікі чытання, завучыць некалькі малітваў, ведання якіх вымагаў non, і пачаткаў арыфметыкі. Немалая доля адказнасці за гэта ляжала і па-за школаю. Хадзілі Апанас, як і другія, у школу таму, што дома ўсё роўна рабіць не было чаго, а есці, пэўна, таксама не было чаго, вось і цягаўся хлопец. У школе перыядычна яго цягалі за кудлатыя нястрыжаныя і нечасаныя валасы, што, здаецца, мала трывожыла ўласніка гэтае дзікае шавялюры. He ведаю, як гэта было, але за 2-3 ці больш год такія малайцы не навучваліся анічому і выходзілі са школы, з чым і прышлі. Аднак тыя, хто сканчаў двухкласную школу, выходзілі зусім граматнымі людзьмі, з пэўнымі, грунтоўна закладзенымі ведамі па матэматыцы, геаграфіі і іншых навуках. Напрыклад, Ніна, скончыўшы гэту школу, перайшла ў гімназію і да канца гімназіі па матэматыцы жыла ведамі самахвалавіцкімі, лічачыся першай спецыялісткаю па гэтай дысцыпліне.

Апроч асноўнае масы вясковых хлопцаў і дзяўчат было некалькі дзяцей местачковай паўінтэлігенцыі ці проста местачкоўцаў. Гэта была публіка лепш апранутая, больш бойкая,

адчуваўшая сябе незалежна, хоць нашы настаўнікі, асабліва загадчык, мала зварочвалі ўвагі на іх знатнае паходжанне і, калі знаходзілі патрэбу, лупцавалі іх таксама няшчадна, як і простых смертных. Местачкоўцы пачыналі вучыцца ўпару — г. з. гадоў з 7-8. Да іх ліку належаў і мой першы прыяцель Лёня Гарбацэвіч, сын самахвалаўскага дзяка. Мы былі аднагодкі, селі ў першы дзень на адну парту і так прасядзелі побач два гады, а пасля нас раскінула вайна. Ён быў не буйны, быў, пэўне, адзіны хлопец, які не дражніў мяне швэдзікам. Я чуў пасля ад свайго другога прыяцеля, ужо калі быў юнаком, што Лёня — дрэнь, што Лёня, падросшы, стаў выключнай дрэнню, але ўсё ж ён быў мой першы сапраўдны друг, па якім я сумаваў.

Да самых вяршкоў арыстакратыі належаў сын самахвалавіцкага ўрадніка Шкадзінскага Паўлік. Гэта быў сапраўдны панскі сын. Адзеннем, тварам, паводзінамі ён выдзяляўся з кудлатай, адзетай ў шарак і даматканае сукно іншай публікі. 3 белым ружовым тварам, чысты, адзеты ў чорны суконны гарнітур, як гімназіст, ён выклікаў зайздрасць у іншых вучняў. Паўлік вучыўся ў адной групе з Нінаю, і скора да Ніны пачалі прыдзірацца, абвінавачваючы ў наяўнасці сімпатыі да Паўліка. Было ці не было так — хай кажа Ніна. Пара пачынаць каханне такі падышла: Ніне было ўжо 13 год, Паўліку, пэўне, не менш, і Ніну ўголас усе пачалі зваць Шкадзінская. Адзін раз ёй было наладжана нешта падобнае да авацыі: калі Ніна праходзіла праз школу, усе зараўлі ёй насустрач «Шкадзінская, Шкадзінская!».

Ніна злавала, крыўдзілася і, каб канчаткова абвергнуць гэты ганебны паклёп, зрабіла смяротную крыўду Паўліку. Раз, надумаўшы помсту, Ніна назбірала повен рот сліны і выклікала Паўліка на ўсенародную сварку, хітра даўшы магчымасць крычаць і хвалявацца яму, а ў самы гарачы момант плюнула яму проста ў твар з паўлітра сліны. Пакуль збянтэжаны праціўнік выціраў сліну, Ніна ўцякла і схавалася сярод дзяўчат. Здаровыя рослыя дзяўчаты абаранілі яе ад раз’юшанага цяпер ворага. Гэты ўчынак, аднак, мала змяніў погляды школы, і, здаецца да самага канца, Ніну так і звалі Шкадзінскай.

Старэйшыя браты Паўліка вучыліся ў Менску ў гімназіі. Я ніколі не бачыў жывога гімназіста, і мне надта хацелася б іх убачыць. Аднойчы ўзімку, калі мы бегалі каля рэчкі, прыяцель Толька паказаў мне хлопца, які паіў у рэчцы каля броду ўраднікавага каня. «Глядзі, во Сашка Шкадзінскі, гімназіст». Я глянуў і быў дашчэнту расчараваны. Доўгі хлопец, з нейкім памятым сонным тварам, апрануты ў старую мурзатую шынель, панура глядзеў на раку. Калі конь напіўся, ён пачаў няўмела садзіцца конна. Конь быў не з гарачых, але калі Сашка, закінуўшы повады, пробаваў узлезці на яго, конь крыху адступаў убок, і Сашка, тузануўшы, ізноў пачынаў прымайстроўвацца. Спробы гэтага кавалерыста выклікалі шмат скептычных заўваг з боку публікі, на якія Сашка не звярнуў ніякае ўвагі. Урэшце, забраўшыся на каня, ён пасунуўся ўгару. Пасля гэтага спаткання мая павага да гімназістаў значна зменшылася.

Разам са мною вучылася маленькая дзевачка Таня. Яна была руская, сталаверка⁷. Хадзіла ў нейкай нявіданага фасону сукенцы і гаварыла, на зайздрасць нам, па-руску. Васьмігадовым хлопчыкам, я адчуваў нейкую асабістую прыемнасць, калі можна было пасядзець каля яе ці прайсці побач. Але агульны тон гаварыў, што з дзевачкаю сорамна хадзіць і дружыць, што дзевачку належыць абражаць, смяяцца з яе, крыўдзіць. Будучы абсалютна мірным пахарактару, я, аднак, саромеўся падыходзіць да яе, ды і яна трымалася занадта ганарова. Яе старэйшы брат Ванька вучыўся на групу вышэй. Хто такія сталаверы, я не ведаў, у нас дома пра такіх не было чуваць. Гаспадыня, якая давала тлумачэнні ўсяму неведамаму, казала, што сталаверы багатыя, што ў іх вялізны агарод, што старэйшая іх сястра Машка кепска гаворыць, і прыгадвала, якое раз выйшла непаразуменне з гэтаю Машкаю, калі яна, прыйшоўшы раз, прасіла яе даць «хену», тлумачачы: «Похо, похо! Гостн-то пнехалн, а хену то м нету». I як на ўсеагульны смех высветлілася, што «хен» — гэта проста хрэн.

Адзін раз ў свята Ванька заклікаў мяне па яблыкі. Іх дом знаходзіўся недалёка ад школы, схаваны ў дрэвах саду. Гэта быў дом яшчэ нябачанага мною хараства. Палац Красінскай

у Віцкаўшчыне, дом Шкадзінскага ў Самахвалавічах здаваліся шэрымі проці яго. У сярэдзіне гэтага дома я не быў. Уразіў ён мяне сваёю яркаю афарбоўкаю.

Але, бясспрэчна, самай яркай фігураю не толькі сярод местачкоўцаў, але сярод усіх вучняў школы, быў Косцік Яцэвіч, адзіны сын удавы. У нас скрозь сем’і былі вялізныя. У бацькоў гадавалася па 6—8 дзяцей. Сям’я, дзе было трое дзяцей, лічылася малой. А калі ў бацькоў быў толькі адзін нашчадак, то такая з’ява разглядалася амаль як непрымальнасць. Аднаго бацькі занадта песцілі, шанавалі, і лічылася, што ад такіх дабра чакаць было нелыа.

Гэты Косцік у школе рабіў прыблізна столькі ж гвалту, шуму, непарадку, колькі ўсе іншыя школьнікі, узятыя разам. Калі хто бегаў па скамейках і сталах, дык гэта Косцік. Калі была выбіта ў акне шыба — адзін з найбольшых школьных крыміналаў, то адразу ўсе глядзелі на Косціка — усё роўна, ён ці не ён быў у гэтым вінават. Калі хто абдурваў папа ці настаўніка, усё гэта быў Косця. У яго быў добры гучны голас, і Косцік умеў спяваць такія харошыя і модныя песні, як «Накмнув плаіц»⁸, ці песню пра царыцу Тамару. Гэта быў настолькі выдатны хлопец, што калі я праз пятнаццаць год спаткаў яго сястру, то першае запытанне, якое задаў ёй, было пра Косціка. I быў расчараваны, калі даведаўся, што ён служыць у Ціхаакеанскай кавалерыйскай дывізіі простым байцом. Але, відаць, славу Косціка памятаў не адзін я, бо сястра здзіўлена запытала ў мяне, чаму гэта ўсе яе пытаюць пра Косціка.

У школе ёсць некалькі жыдоўскіх дзяцей. Яны трымаюцца зусім ізалявана. Да іх варожыя, ганебныя адносіны з боку ўсей рэшты вучняў. У нас у Віцкаўшчыне ёсць жыдоўская сям’я. Дзеці Давыда — Лейба і Тойба — часта прыходзілі да нас гуляць, і ў нас ніколі не было пачуцця варожасці да іх ці Давыда. Лейба вучыў нас крыху гаварыць па-свойму. Праўда, у нас жыды наогул лічыліся ашуканцамі, але зняважлівых адносін не было. Тут жа на агульным фоне біцця, здзекаў дужэйшага над слабейшым, знявагі дзяцей-жыдоў выраслі да вялізных памераў. Калі хто еў кілбасу, як звычайна ў нас свіную, то

скурку з яе прыносіў і кідаў на парту дзевачак жыдовак: тыя, грэбліва зморшчыўшыся, скідалі яе на зямлю. Кавалачкі сала ляцелі ў іх праз увесь клас. Падставіць нагу, стукнуць знянацку лічылася ледзь не геройствам. Пра жыдоў ходзіць куча розных апавяданняў. Ледзь не кожны стараўся абразіць іх. Як яны вытрымлівалі такое вучэнне, не ведаю. Было жыдоў мала. Большасць іх вучылася ў сваіх школах ці дома.

Калі быў яшчэ зусім малы, да нас заехаў шкляр палатаць пабітыя ў хаце шыбы. Услед за шклярам, які цягнуў у хату сваю скрынку, у хату дзелавіта ўвайшоў маленькі хлапчук, які выцягнуў з торбы кніжачку і пачаў, не зварочваючы ніякае ўвагі на нас, ніколькі не саромеючыся, чытаць жыдоўскую кнігу. Бацька, рэжучы шкло, папраўляў. Заправіўшы вокны, шкляр з хлапчуком паехалі далей. Больш дзіўным здавалася маленне жыдоў. Адзін раз у нас спыніўся начаваць жыд у пятніцу. Увечары ён надзеў на лоб нейкую рагуліну (гэта ў нас звалася, як даведаўся пасля, жыдоўскае багамолле), на плечы накінуў паласатае прасцірадла і пачаў голасна маліцца.

У Самахвалавічах трэба было ўспрымаць новыя звычаі. Калі стаіш на дварэ, а па вуліцы ідзе жыдоўскі хлопчык, то этыка вымагала, каб ты выскачыў на вуліцу і пачаў выпяваць перад ім: «Жыд, хам, прыйдзі к нам, каробачку гаўна дам!» Яны, у сваю чаргу, трактавалі нас такою ж песняю, мяняючы толькі слова «жыд» на «мужык». Нашы вучаніцы ў школе здаваліся мне такімі неахайнымі, што мне было агідна да іх датыкацца.

Крыху пазней, калі справа дайшла да катання з гары на санках з жыдамі, то, на дзіва самому сабе, не знаходзіў у іх нічога ні кепскага, ні агіднага. А пазней да нас заходзіла Нініна прыяцелька яўрэйка, якая па яе просьбе спявала сумныя яўрэйскія песні.

ЯЎРЭЙСКІЯ КУЧКІ

Першы раз у мястэчку бачыў я яўрэйскія кучкі. У Віцкаўшчыне быў адзін жыд, і ў нас дома не было якое-небудзь варожасці да жыдоў наогул, як не было і паганага маладзечаства, калі чалавек хоча паставіць сябе перад другімі вышэй,

пасмяяцца над кім-небудзь, што, як ведама, найлепш рабіць над тым, хто не можа кусацца.

У Самахвалавічах прыйшлося жыць, як кажуць, бок аб бок з жыдоўскаю масаю, і местачковыя хлопцы, задоўга яшчэ да свят, расказвалі мне, што ў адну цёмную васеннюю ноч, якая завецца страшнай ноччу, усе жыды з мястэчка збіраюцца ў сваю школу і там, трасучыся, чакаюць свайго канца, бо ў гэту ноч чорт лётае над зямлёю і хапае дзе-небудзь з школы жыда і цягне яго ў пекла.

Дзеля таго што жыдоў на свеце шмат і чорту ў гэту ноч работы даволі, то застаецца мала надзеі, каб ён заляцеў і ў Самахвалавічы, а таму самі хлопцы час ад часу выступаюць ў ролі «хапуна».

Аднаму яўрэю, калі той маліўся, спусцілі праз комін выдзеўбаны гарбуз, у сярэдзіне якога гарэла свечка. Гарбуз быў аформлен як галава; рот, вочы былі заклеены чырвонаю папераю. Другі раз спусцілі другому на вяроўцы чорнага ката.

Кожны раз, згодна апавяданняў, жыды млелі, чакаючы, што хапун цапне і пацягне проста ў пекла. Прыяцелі здаваліся героямі, а ў мяне наспявала ахвота пабіцца з жыдоўскімі дзецьмі, наогул чым-небудзь праявіць свой гераізм.

3 надыходам свята каля ўсіх жыдоўскіх дамоў з’явіліся маленькія катухі з старых дзвярэй, дошак, елак, гэта і былі кучкі. Напярэдадні страшнае ночы ўсё яўрэйскае насельніцтва рушыла на раку, мужчыны асобна ад жанчын. Памаліўшыся, трэслі над ракою адзеннем, каб грахі ўпалі ў ваду і сплылі з ёю. На другі дзень было ведама, што хапун у Самахвалавічах нікога не схапіў. Відаць, быў заняты ў другім месцы.

НАСТАЎНІКІ

Раней у нас дома для навучання дзяцей вісела на сцяне супоня. Я яе ўжо не застаў, і толькі старэйшыя сёстры перадавалі мне, што гэта была надта ядавітая штука. Малым я чуў, як бацька расказваў пра грычынскую настаўніцу, якую дзеці (сярод іх і дваццацігадовыя) літаральна зводзілі са свету, робячы ўсялякія прыкрасці. Настаўніца кудысь з’ехала, і на яе месца

быў прысланы моцны мужчына, які біў вучняў так, што цалкам адвучыў сваіх выхаванцаў рабіць настаўніку прыкрасці. Бацькі адных дзяцей крыўдавалі, другія ўслаўлялі такі метад навучання.

I супоня, і грычынскі настаўнік, і школа да прыезду ў Самахвалавічы былі для мяне абстракцыяй.

Прыехаўшы ў Самахвалавічы, я быў адданы ў навуку такому настаўніку (гаспадзін вучыцель), які, пэўна, ніколі не ўступаў грычынскаму, а можа, і выпярэджваў яго.

Старэйшы настаўнік, які сядзеў у Самахвалавічах з маладых год, ці не з часу існавання школы, вызнаваў, здаецца, адзіны метад навучання — гэта кары, якія ў яго падзяляліся прыблізна на тры катэгорыі. Першая — на калені. Гэта кара палагалася вучню за спазненне на ўрок, за кепска выкананае дамовае заданне, наогул за малы праступак. Наступная кара — гэта цяганне за валасы. Настаўнік, стаўшы перад вучнем і, звычайна засунуўшы левую руку ў кішэні, паціху, не нервуючыся, браў вучня за валасы (у нас усіх было за што ўзяцца — хадзілі звычайна нястрыжаныя і нячэсаныя), пачынаў тузаць і круціць, гаворачы ў нос: «башыбузук ты турэцкі, парасёнак ты адкормлены». Галава вучня маталася ўслед за рукою настаўніка. Найбольш даставалася таму Апанасу, які сядзеў ужо 7 год. У таго валасы тырчэлі, як сухая асака. Сярэдняга росту настаўнік глядзеў угару і падымаў высока руку, каб увагнаць мудрасць у гэтага вучня.

Адзін раз ён так тузянуў хлопца Тукальчыка, што выдраў у таго цэлую жменю валосся. Гэта яго, здаецца, ані не збянтэжыла. Ён з агідаю кінуў валасы на падлогу і пайшоў да дошкі. Часта, патузаўшы за валасы «башыбузука», настаўнік [ставіў яго] яшчэ і на калені.

Самая цяжкая кара была — біццё па мордзе. Гэта кара належала за вялікі праступак, як няўменне рашыць задачу, за перапэцканую кнігу ці сшытак або за грамадскі праступак, як за бойку ці разбітую шыбу. Часамі ў важных праступках да аднаго якога-небудзь хлопца прымяняліся ўсе падрад тры кары: яго перш тузалі за валасы, пасля білі па твары, а ўрэшце ён

ставіўся на калені. Настаўнік рэдка калі быў пры гэтым узрушаны. Гэта рабілася спакойна, дзелавіта. Вучні, здаецца, ніколі не пратэставалі. Пакорна прымалі, толькі маталі самі галавой у той бок, куды тузаў за валасы настаўнік. Мне ў час навучання ў Самахвалавічах давялося разы два адведаць гэтае кары за нязробленыя задачы ці за спазненне на лекпыі. Было крыўдна, сорамна і моцна балела. У нас хадзіла апавяданне, што адзін раз за такую расправу гэтаму ліхому настаўніку ўсё ж папала. Адзін пабіты вучань пайшоў і пажаліўся бацьку, што яго настаўнік пабіў. Бацька, які быў п’яны, загарэўся помстай і пашоў у школу. Настаўнік выйшаў і запытаў, што яму трэба. Той запытаў: «Ты сына майго біў?» — «Біў!» — «Вось маеш за гэта!», — і так стукнуў настаўніку, што той паляцеў на падлогу. Селянін збіў настаўніка як след і, прыцягнуты да адказнасці, заплаціў штраф.

Казалі, што настаўнік быў хворы на сухоты, ва ўсякім разе я ніколі не бачыў, каб у яго быў ветлівы твар.

Адразу пасля Лютаўскай рэвалюцыі ён перастаў біцца. Мы, аднак, гэту змену рэзка не адчулі.

Яшчэ да школы я чуў, як караюць за кепскую навуку ў школах — даюць лапы (б’юць лінейкаю па далоні), ставяць на калені на гарох ці бітую цэглу, а ў рукі яшчэ даюць тоўстае палена. Такіх штук у Самахвалавічах не было.

Першы год навучання ў нас, апроч старога, былі яшчэ 2 маладыя настаўнікі — Сянкевіч і Ламака, сялянскія хлопцы, якія нядаўна скончылі настаўніцкую семінарыю. Гэта былі дзіўныя, на наш погляд, людзі: яны зусім не біліся, нават крычалі рэдка. Яны навучалі нас чытаць, пісаць, завучваць вершы, лічыць. Ддзін з гэтых настаўнікаў закахаўся ў сваю вучаніцу Амілю. Закахаўся моцна. Дзяўчына была таварышкай Ніны, і мы з Нінай увечары часта заходзілі да гэтае красуні. Туды ж прыходзіў наш настаўнік з цукеркамі. Перш мы дзічыліся яго, а пасля прывыклі, і калі той прыносіў пак цукерак дзяўчыне і пачынаў частаваць уласна яе, але запраТІТЗІЛШЛ Х7ГЧУ      K<LT 3DLTTTOUUg І О^?СТТТШгІ ТЧ-ТСТ Т ІЧПЛ огмуі О VO Т ТТ ТД>

76

Мікалай Улашчык. Даць народу гісторыю: успаміны

і першыя літаратурныя творы, дзе перадавалася беларускае

песні. У шэрую гадзіну, калі было шкода паліць газу і была самая прыемная пара, каб хавацца, якая-небудзь з дзяўчат прасіла: «Ну, Косцік, заспявай». Прасіць двойчы не даводзілася ніколі. Косцік высокім прыгожым голасам пачынаў: «Накннув плаіц, с гнтарой под полою, к её окну прнннк в тншн ночной...». Дзяўчаты паціху, а пасля мацней падцягвалі яму, і скора спявала ўжо ўся хата. I такая дзіўная сіла песні. Я сам, ніколі не маючы ні голасу, ні слуху, і другія такія ж бедакі таксама падцягвалі хоць паціху, адчуваючы нейкую асалоду, ціхае шчасце. Шаблонная, замурзаная песня здавалася прыгожаю, якая некуды пераносіць у невядомы край, хацелася слухаць яшчэ і яшчэ. Пэўне, такое ж уражанне рабіла песня і на другіх. He скончыўшы адну, адразу пачыналі другую такую. «Простых» вясковых песень там не спявалі, лічачы іх занізкімі для сябе. «Златыя горы» з’явіліся нядаўна і з трыумфам ішлі na Hamatt зямлі'. Сваё, нямоднае, адыходзіла ў бок, ціснулася да сцяны, хавалася ў болып глухіх вёсках.

Аднойчы, калі мы з Нінаю засталіся там начаваць, Нініна таварышка Запольская, доўгая, як віцкаўскі Каробка, і непрыгожая, як само няшчасце, расказала нам, ужо легшы спаць, казку пра Клімку. Гэтая славутая беларуская байка, дзе непісьменны мужык Клімка, не ўмеючы ні чытаць, ні пісаць, праходзіць праз шэраг прыгод, бывае ў самым цяжкім стане, але кожны раз абдурвае сваіх праціўнікаў — жыдоў і паноў, робячы надзвычайна астравумныя нумары. Тут тыя матывы, што так часта спатыкаюцца скрозь у беларускіх казках, якія мне тады былі яшчэ невядомы. У нас у Віцкаўшчыне прыгадываліся больш казкі пра невядомыя краі, пра разбойнікаў, а тут быў беларускі Фігаро¹⁴. Казка зрабіла вялікае ўражанне.

У Яцэвічыхі ж збіраліся ўсе невялікія навіны Самахвалавіч. Навіны прыносіў той самы Косцік. Адзін раз я пачуў, што

Ні аднае думкі, ні аднае акалічнасці, якія б адбівалі што-небудзь падобнае на сапраўднасць. Народныя песні, быліны не мелі нічога агульнага ні з тымі песнямі, байкамі, пагаворкамі, якія хадзілі ў нас, ні з шаблоннымі песнямі, як «Ой, пайду я ў манастыр» ці «Златыя горы», якія пачалі ў нас уваходзіць у моду пасля 1905 г.

ў воласці зараз новы пісар. Праз пару дзён я гэтага пісара бачыў у нядзелю ў царкве. Каля сцяны з боку, дзе мала народу, стаяў здаровы высокі чалавек з рыжымі вусамі, у форменным адзенні. Ён стаяў роўна і час ад часу ставіў сабе на грудзі маленькі крыж. Я першы раз бачыў такога вялікага начальніка, і ён стаіць у маіх вачах яшчэ і цяпер.

У пісара былі двое намеснікаў: старшы і малодшы памочнікі. He кажучы пра самога пісара, і гэтыя хлопцы былі важнымі асобамі ў воласці, асабліва для сялян. Як пісар з памочнікамі, так і ўраднік, бралі хабары ў людзей. Пра гэта ўсе гутарылі, не абураючыся, не крытыкуючы. Толькі калі гэтыя начальнікі вызначалі занадта высокую цану за сваю паслугу, то жанчыны абураліся.

Скора ў воласці выбыў малодшы памочнік пісара, і на яго месца прыехаў новы. Той жа Косцік першы прынёс вестку, што прыехаў Константйн Мгнатьевйч Кйз, малодшы памочнік пісара. Скора я ўбачыў і гэтага начальніка. Начальнік быў хлапчук год 17-ці, адзеты ў чорны ёмкі мундзір, які насілі вучні гарадскіх вучылішчаў. Гэтыя анекдатычныя зараз фігуры, высмеяныя ўсімі драматургамі Украіны і Беларусі, у той час былі грознымі асобамі, перад якімі гнуліся людзі.

3 першых дзён жыцця ў Самахвалавічах местачкоўцы пачалі дзівіць мяне. Наша гаспадыня і другія жанчыны ўвесь дзень крахталі, пракліналі свой лёс, жалячыся, што цэлы дзень няма калі прадыхнуць, што за работаю яны не бачаць свету, што лепш згінуць, чым так жыць далей, а самі, між тым, на наш погляд, проста нічога не рабілі. Ну што гэта за работа для нашай гаспадыні — прыбраць хату і зварыць есці на траіх? Дзяцей няма, гаспадаркі няма. I цэлы дзень вольны, але баба стогне і жаліцца, што рабі ды рабі. «Бог даў дзень, а чорт работу». Тое ж я чуў і ад іншых местачковьгх баб, для якіх прынесці пару вядзёр вады — ужо вялікі клопат. Тое ж, толькі, пэўне, павялічана ў пяць столак, чуў далей у Менску. Гэтыя людзі не мелі гаспадаркі, рабілі зусім мала, стагналі, што ў іх процьма работы і што яны бедныя, але жылі яны лепш, чым у нас дома на добрай гаспадарцы, вальней трацілі грошы, лепш елі, толькі не маглі так разыходзіцца, як у нас на Вялікадня ці на Яна.

Перш я быў здзіўлены гэтымі енкамі, хацеў дацікаваць, што ж робяць гэтыя мучанікі, але, пражыўшы доўга, са здзіўленнем убачыў, што цяжкою работаю яны завуць тое, што ў нас рабілася між іншым, тое, што і за работу не лічылася. Я пачаў лічыць местачковых, а пасля і гарадскіх, асабліва баб, гультаямі, плаксамі, наогул фальшывымі, нявартымі людзьмі, гэта яшчэ ўзмацоўвалася пад уплывам тэндэнцыйнае літаратуры, якая ідэалізавала вёску.

Значна пазней я чуў, як жалілася адна паненка, якая прыязджала ў нашу вёску да цёткі ў госці, што цётка вымае з яе духі, прымушаючы яе мыць пасуду ці прыносіць са студні, якая была тут жа на дварэ, вядро вады. Я ніяк не мог уцяміць, што ж гэта за бяда, калі трэба памыць кучу місак. Дома гэта ў нас рабілі маленькія сёстры, і ніхто не лічыў гэта для іх цяжкой работай. Ужо значна пазней, чытаючы літаратуру, дзе апісвалася жыццё паноў, у якіх былі слугі, нанятыя на тое, каб даглядаць за панамі, і дзе такая работа, як мыццё пасуды, лічылася цяжкою і ганебнаю, я дагадаўся, дзе была крыніца нездаволення: менская мяшчаначка ўяўляла сябе паняю і гаварыла так, як было напісана ў кнігах. Кнігі атручвалі людзей!

У нас дома была жорсткая, пэўна, занадта жорсткая дысцыпліна, але зусім не было рысоўкі, пахвальбы, ніхто не лічыў сябе героем, не рабіў з глупства чагось вялікага, не стараўся здавацца большым, чым быў сапраўды. Яшчэ малым я надта рэзка адчуваў у людзях позу, фальш, і гэта заўсёды выклікала рэзкі пратэст.

Часамі наша гаспадыня пачынала расказваць пра сваё жыццё. Была яна некалі замужняю кабетай і разам са сваім мужыком паехала на яго бацькаўшчыну — у Пензенскую губерню. Мы слухалі яе апавяданні пра гэту губерню, пэўна, так, як слухалі ў свой час землякі Рабінзона пра яго падарожжы. 3 апавяданняў выходзіла, што такога п’янага, дзікага народу, як у Пензенскай губерні, на свеце няма. Бабы ходзяць, завязаўшы на голаў хусткі (вытканыя нават не з кужалю, а з канапель, нават спадніц у іх няма — ходзяць, абгарнуўшы сябе гарою палотнішчаў з тыхжа канапель). Варыць нічога не ўмеюць,

ядуць хлеб, а ў святы п’юць чай цэлымі вёдрамі. Свіней сваіх не маюць і калі купляюць мяса, то говядйну. Мы кожны раз пырхалі, чуючы, як дзіўна завуць недзе простае мяса. На наша запытанне, а як жа на Вялікдзень, яна адказвала, што тады ў саган пхаюць асабліва вялікі кавалак мяса і ядуць яго варанае з хлебам.

Усе мужчыны там падрад горкія п’яніцы, такі ж быў і яе мужык. 3 мужыком сваім яна ўвесь час білася. Аднойчы гэта вайна прынесла ёй суцэльны ўбытак: зацяўшыся сварыцца з мужыком, яна стукнула яго па галаве драўлянаю даёнкаю, якую трымала ў руках, і слабая даёнка рассыпалася, выклікаўшы ў гаспадыні яшчэ большае абурэнне. Пасля таго яна пайшла ў краму і купіла новую металёвую дайніцу, якою і пахвалілася свайму гаспадару: «Во гэтаю дайніцаю я і голаў табе паб’ю, і дайніца цэлая будзе». Спалоханы такою перспектываю, гаспадар уцёк ад жонкі, і цяпер ужо колькі часу яна жыве адна.

Значна пазней, але яшчэ малым хлопцам я чуў і пра іншыя рускія губерні ўсё адны і тыя ж «пахвальбы». Скрозь п’яніцы, рабіць не ўмеюць, аднак гэта не перашкаджала лічыць да пэўнага ўзросту рускіх катэгорыяй інтэлігэнтнай, не ўяўляючы сабе, што чалавек, які гаворыць чыста па-руску, можа быць простым мужыком.

ДОМА!

Усё, пэўне, даецца першы раз цяжка. Першы тыдзень у Самахвалавічах прайшоў ох як цяжка. Тлум у школе, біццё вучняў настаўнікам і потым (мне самому тады яшчэ не даводзілася быць бітым) адчуванне сябе такім малым-малым у тлуме амаль дарослых вучняў, і простая нуда дзіцяці па дому, па мацеры, па Олі прымушалі ўвесь час думаць пра суботу, калі паедзем дадому.

Хваляванне ў суботу пачалося ўжо зранку. Есці не хочацца, у школе не ўседзець, і апошні ўрок не мае канца, але вось і званок. Уся маса вучняў разам рынулася са школы. Мы з Нінаю ледзьве не бяжым. На гары забягаем убок, каб убачыць здалёк, ці стаіць каля брамы павозка. Ёсць. 3 горкі нясемся, што ёсць

духу. Цалуем бацьку руку. Ехаць абедаць не трэба, развітвацца — не, але цукерак купіць, бясспрэчна, трэба. Мы ж вялікія, едзем дамоў са школы, мы ўжо самахвалавіцкія вучанікі, а дома маленькая Оля, якой трэба цукерак. Бягу цэраз вуліцу і купляю ў Якуба па дзве капейкі 15 малютак, і як ні спакушаюць яны мяне, я ўсё ж не ем ніводнае, вязу дамоў.

Скарэй, скарэй дамоў.

Бацька сур’ёзны і суровы, як заўсёды, ён адвязвае кабылу, кратае яе лейцамі, і гладкая гнядая бяжыць бойкай рыссю. Дарогаю за Самахвалавічамі мы выпярэджваем знаёмых вучняў з Куркевіч. Яны ў болыпасці дарослыя, год 17-18, ідуць кучаю па абочынах дарогі, босыя, у лапцях, рэдка ў чаравіках ці ботах. Шчасце распірае грудзі, і куркоўскія вучні не здаюцца такімі кепскімі, як у школе.

Калі выязджаем з Сцяцкаўшчыны і паказваецца Віцкаўшчына, голая цяпер, шэрая, калі пачуўся шум роднае вёскі, то ў горле перахапіла. Першы раз у жыцці вяртаюся на бацькаўшчыну, не быўшы там цэлы тыдзень. Мунік далёка выбягае на дарогу, на дварэ мама, Саша, Паўлік, у хаце ў вакне стаіць Оля і, трымаючыся за раму рукамі, дробна-дробна тупаціць нагамі. Так у яе выражалася захапленне кожны раз, колькі б мы ні прыязджалі дамоў.

Радасць ад прыезду проста распірае. Адчуваеш, што ты цяпер не абы што, але самахвалавіцкі вучанік, не проста вучышся, але далёка, у Самахвалавічах. У хаце знаёмы пах, знаёмае бязладдзе і бруд, але гэта наш палац, гэта дом, свой дом, цэнтр, куды ва ўсякі час можна прыехаць. Праз 17 год я прыязджаў дамоў зусім дарослым, мы перажылі войны, рэвалюцыю, але ўражанне заставалася старое.

У хаце мурзатая Оля кідаецца к гасцям. Мы яе частуем малюткамі. Больш важных пачастункаў не маем, але ў нас і гэты някепскі. Уседзець у хаце, нават настолькі, каб расказаць маме, як жа там было, ці паесці немагчыма. Няхай гэта робіць Ніна. Я выскокваю на двор і не магу ўстаяць на месцы. Трэба бегаць, круціцца, найперш у сад, патрэсці яблыню. У Самахвалавічах яблык не было, а я іх так люблю. 3 саду ў агарод, з агарода

ў стайню, адтуль у гумно. Скрозь за мною бегае Мунік, які, здаецца, праяўляе не менш захаплення, чым я. Адчуваю сябе героем. Няпросты ж я чалавек сапраўды, а з Самахвалавіч. Хамскае пачуццё, што ўсякі невясковы вышэй вясковага, павінна мне ўшчапіцца адразу, як я пераступаю парог бацькоўскае хаты. На вуліцы бачу суседскіх сабак, на якіх адразу нацкоўваю Муніка. Адважны Мунік кідаецца ў бой і пачынаецца грызня. Сабакі грызуцца, стаўшы на заднія лапы і шчапіўшыся пярэднімі. Нехта з дарослых разганяе іх і сварыцца на мяне, сабакі разбягаюцца, закруціўшы хвасты, з такім выглядам, нібы яны могуць грызціся цэлы тыдзень. Я, пэўне, абражан, што на мяне крычыць «чужы». Я ж ужо амаль пан і магу яму сказаць «мужык», але памятуючы, што дамовы кодэкс забараняе цкаваць сабак, бягу дамоў — адтуль у сад.

З’еўшы з асьміну яблык, парасказаўшы маме і Олі ўсякіх дзіваў пра Самахвалавічы, увечары кладуся спаць. Заўтра бліны. Гэта ж не жарт. Праспаць іх ніяк нельга. У нядзелю зрана выходжу на вуліцу, каб паказацца хлопцам, які я самахвалавіцкі вучанік. Праўда, хваліцца асабліва няма чым. Як ведама, галоўная адзнака вучонасці — гэта канты, цэшкі, асабліва бліскучыя гузікі, адным словам тое, што выдзяляе цябе з агульнага натоўпу, але формы самахвалавіцкая акадэмія не давала і ў будучым таксама не можа даць, таму трэба было проста расказваць, як і што, а з формаю пачакаць так год 5. Крыўдна было, моцна крыўдна. Пацеха, што ў Вані ўсё ў кантах, гузіках, знаках мала цешыла, бо Ваневых заслуг ніхто і не хацеў зневажаць, але трэба было паказаць уласныя, а іх не было.

У нядзелю ўвечары, або ў панядзелак рана, нас везлі ізноў у Самахвалавічы. У другі, трэці раз ад’язджаючы, ужо было не так горка, але трэба дзівіцца на геройскія высілкі нашых бацькоў, а пасля брата, якія мусілі так вывучваць пяцярых дзяцей ад часу, калі пад стол пяшком хадзілі, да вузу, што цягнулася дваццаць год. Дваццаць год у Самахвалавічы, у Койданава, а пазней у Менск штотыдня маці збірала нам хлеб, крупы, сала, малако і іншае дабро, клала чыстую бялізну. Тады бацька ці брат Паўлік везлі гэта ў васеннюю гразь, у зімовы холад, вясною. Уставалі

дома давідна, гадзіне a 2, укладалі воз і везлі, сноўдаючыся ад зморанасці. Толькі на лета яны былі вызваленыя ад такой павіннасці. I ніхто не падкрэсліваў, што гэта робіцца так, а не інакш, не казаў, што я прыношу ў ахвяру ці што інш.

Праўда, улетку, прыязджаючы дамоў, мы мусілі працаваць без усякіх скідак, як працуюць усе дома. Нам з Оляй, як малодшым, была крыху скідка не па панскасці, але з-за ўсеагульнага змякчэння, асабліва гэта адчула Оля.

Адзін раз, прыехаўшы дамоў, мы засталі дома Хвядоса. Гэта была радасная навіна. Хвядос быў кравец, які хадзіў па вёсках з хаты ў хату і шыў усё, пачынаючы з кажуха і канчаючы модным гарнітурам. З’яўленне Хвядоса заўсёды было радаснаю падзеяю ў нас, бо ўжо адно тое, што ў хаце чужы незнаёмы чалавек з жалезкаю, аршынам, уносіла пэўнае ажыўленне ў аднастайнае жыццё вёскі, а тут жа яшчэ цягнуць аўчыны на кажух, сукно на буркі ці жакеткі і крамніну на ўсё іншае, а там можна чакаць, што і самому нешта сшыюць.

На гэты раз, прыехаўшы дамоў, я з радасцю дачуўся, што мне будуць шыць новае паліто, паліто няпростае, а на ваце. Корт наверх, вата, падкладка, усё ўжо гатова. Трэба сказаць, што ўсе польты, якія я меў да таго часу, шыліся на кудзелі і таму зваліся кудзелевымі, на ваце шылі толькі дарослым, значыцца, і мне шыюць, як даросламу. Я ледзь не скакаў.

Хвядос, адзеўшы акуляры, пачаў знімаць мерку, а побач для кансультацыі стаяла мама. Паліто вырашылі было шыць, ведама, нападрост, дзеля таго, што я скора расту. Mae пратэсты не мелі ніякае вартасці, і таму, кравец, мераючы плечы, рукі, рост, прыкідаў скрозь, мяркуючы, што некалі гэта паліто будзе якраз.

Калі мы прыехалі дамоў праз тыдзень ці два, то паліто было гатова і вісела на цвіку. Я, ведама, адразу ўхапіўся за яго і адзеў. Здаецца, і сам Хвядос не быў цалкам здаволены сваім стварэннем, лічачы, што гэта ўжо занадта ўрост, але бацькі знайшлі, што якраз добра. Гэта паліто, з-за якога я заслужыў у Самахвалавічах клічку non, амаль цягнулася па зямлі, рукавы былі такое даўжыні, што мае рукі ніколі не было відаць, і каб

узяць што-небудзь, я мусіў адною рукою прыадхінаць рукаво, зразумела, што яно было і адпаведнае шырыні. Думаю, што ў сваім новым паліце я меў мала прэзентабельны выгляд. Колькі я яго ні насіў, колькі ні рос, усё ніяк не мог дарасці да таго, каб яно мне было невялікае. Так, знасіўшы і падраўшы яго, выкінуў усё яшчэ не ў меру шырокае і даўгое. Колькі горкіх хвілін яно мне стварыла, калі астравумы з другога класа пачыналі кпіць з мяне!

На Каляды да нас у госці прыйшла таварышка сясцёр ды іх равесніца, якая вучылася ў Менску ў гімназіі. Па тых часах гэта была нечуваная падзея. 3 нашых месц у гімназіі вучыўся толькі адзін хлопец. Дык то хлопец, ды і то лічылі, што цяжка мужыку з панамі разам, якія і высмеюць, і перакрывяць мужыка, бо мужык і адзет кепска, і есць просты хлеб з салам, і гаварыць паруску не ўмее.

Дзевачцы, бясспрэчна, было яшчэ горш. Праўда, у яе было гучнае прозвішча, але адно гэта не магло выратаваць, апроч таго, вучэнне ў Менску каштавала дорага. Але бацькі, заможныя сяляне, маючы толькі адну дачку, ішлі на ўсё, каб вывесці яе ў людзі. Дзевачка выразна фасонілася, лічачы сябе, бясспрэчна, асобаю значна вышэйшаю за сваіх аднавяскоўцаў. Гэта была ўсеагульная ўстаноўка. Саша, якая не вучылася, пры гэтым трапіла ў кепскае становішча. Мама, падышоўшы да госці, запытала, з якое матэрыі сшыта ў яе сукенка.

— 3 бумазеі!

Тады Саша здзіўлена сказала: «3 бумазеі? А я думала, што гэта мультан». Дзевачка нават не зарагатала па-дзіцячаму, але неяк абразліва ўсміхнулася, адчуваючы, наколькі яна вышэй Сашы, якая нават не ведае, што мультан па-простаму азначае тое, што бумазея па-руску.

Пасля рэвалюцыі дзеці шмат каго з заможных пайшлі ў школы, і тады назова «гімназістка», якая мела калісь такі прыемны, хвалюючы сэнс, як нешта недаступнае, стала болып звычайнай. Паступіўшы ў розныя гімназіі ў Менску, кожны мусіў хваліць сваю ўстанову, але, пэўна, найбольш зайздрасці выклікалі сваімі шыкоўнымі мундзірамі рэалісты.

Скора пасля Вялікадня нас распусцілі зусім на лета. Перад роспускам былі экзамены. Першыя экзамены ў жыцці. У дзень экзаменаў я нічога не мог есці, уночы спаў трывожна. Адзеў свой самы найлепшы касцюм, вышэйшай вартасцю якога былі кароткія штонікі — адзнака, што касцюм панскі. Пайшлі з Нінай на страшны экзамен. Тросся я дарма — экзамен быў лёгкі: мне далі нешта прачытаць з кніжкі, пераказаць верш, і я, зрабіўшы гэта на вышэйшы нумар, быў адпушчаны. Экзамен кончыўся, і вучні рынулі з школы. Пазняк, вялізная дзяўчына год 17, што вучылася разам са мною, абліваючыся слязьмі, ідзе за папом і просіць: «Бацюшка, я буду добра вучыцца, перавядзіце мяне». Але non, паказваючы ёй свой адзіны клык, нешта крычыць, і дзеўка панура адыходзіць. У мяне спачування да Пазняк ані няма. Мы добра вучыліся, мы мусілі і перайсці, а яна, гультайка, мусіць сядзець яшчэ год. Гэта цалкам супадала з віцкаўскім кодэксам.

Каля нашае кватэры стаіць павозка. Паўлік пакуе туды сундук, пасцелі. Едзем дамоў з гонарам. Першы год скончыўся. Цераз два гады я скончу першы клас самахвалавіцкай школы і тады буду мець блішчастыя гузікі. Вось я вялікі, як Ваня, але кім я буду, яшчэ не ведаю і сам. У скорым часе гэтае будучае прызначэнне вызначаецца ўжо зусім ясна: я захацеў быць Суворавым.

Ніна за добрыя поспехі атрымала ў падарунак кнігу, выпушчаную да трохсотгоддзя дома Раманавых. Кніга апісвала рост расійскае дзяржавы. Гэты рост цалкам залежаў ад гераізму царствуючага дому. Кніга, відаць, была напісана добра, бо ў нас яе чыталі з захапленнем і бацька, і браты. Я любіў слухаць пра барацьбу запарожцаў з палякамі на карысць расійскага цара і праваслаўнае царквы, пра войны Пятра I, але асабліва захапілі ўчынкі Суворава, і таму на запытанне дзядзькі, ну а на каго ж ты будзеш вучыцца, я не думаючы адказаў: «На Суворава». У адказ пачуўся рогат усяе хаты, але я доўга не мог уцяміць, чаго смяюцца, хоць мне тут жа растлумачылі, што Сувораў — гэта адважны ваяка, і вучыцца «на Суворава» нельга.

Мне ўсё было незразумела, чаму ж нельга вучыцца і стаць такім разумным (з апавяданняў належала, што Сувораў быў не столькі адважны, колькі разумны), як Сувораў.

Адзін раз з Оляю здарылася бяда. Мама, ідучы мачыць палотны, якія бяліліся на аселіцы, узяла з сабой мяне і Олю. Я пабег дамоў, а Оля сядзела каля самай рэчкі і паціху збірала палатно (ёй было тры гады!). Мама, намачыўшы палатно, пацягнула яго, а Оля засталася адна.

Раптам, азірнуўшыся, мама ўбачыла, што Олі няма, яна ўвалілася ў раку. Мама кінулася ў ваду і з дна падняла Олю, павярнула яе тварам ўніз. У Олі з роту лінулася вада. Калі прайшоў першы перапалох, Оля пачала расказваць: «Збірала, збірала палатно, а пасля, тузянуўшы, сарвалася, перакулілася цераз голаў, увалілася ў раку, а ў рэчцы вады было надта многа: льецца ў рот». Оля расказвае: «Піла, піла ваду, а яна ўсё льецца ды льецца. Ніяк не вып’еш. А тут мама ўзяла ды выцягнула».

Праз некалькі хвілін мама ідзе па сцежцы каля саду і нясе на руках Олю. У Олі мокрая галава і пахмуры выгляд. Гаварыць Оля са мною не хоча, і ўсю бяду перадае мама.

Гэты выпадак меў на Олю такое ўражанне, што яна і цяпер баіцца вады і не можа купацца.

Оля, самая меншая, гаворыць некаторыя словы надзвычайна пацешна. Сабірайся яна перадае «салыбайся», ружжо — «ліззё». Адзін раз, прыйшоўшы з царквы, запытала ў некага з старэйшых: «Чаму гэта бацюшка ў царкве ўсё махае кадзілам і кажа “угадай, пасалі”?» Ува ўсіх спярша выцягнуліся фізіі, не маглі ўцяміць, што гэта ёсць, а пасля пачуўся ўсеагульны рогат. Оля перадавала словы папа «подай, господн».

Расла Оля дзевачкаю чысценькаю, акуратнаю. Нават абавязковых смаркачоў у яе не было. Аднойчы па гэтай прычыне нават была размова паміж мамай і бацькам. Мама дзівілася, што вось у Олі не трэба ўціраць нос.

Надзвычайна камічна Оля перадавала верш: «Я на яе: гыля, гыля, дык яна і прасіла, каб не ўзяў я ў рукі кія, яна б мяне з’ела». Расчыніўшы шырока вочы, зрабіўшы страшны

разбойнічы твар, яна перадавала: «Каб не ўзяў я лікі кія...». Усе рагаталі.

Цяпер зімою пакутаваў ўдома не я, але Саша з Оляю. Сашу вучыцца бацька так і не пусціў, хоць мама прасіла аб гэтым доўга. Сашы было крыўдна сядзець дома, калі Ніна вучыцца перш у Самахвалавічах, а пасля ў гімназіі ў Менску.

Напрадвесні, калі сядзець у хаце было нудна і калі надыходзіў Вялікдзень, Оля пачынала вымагаць у Сашы, каб тая расказала, як будзе праходзіць Вялікдзень. Саша, не шкадуючы самых яркіх фарбаў, перадавала падрабязна, можа, у дваццаты раз, як будуць прыбіраць хату, як напякуць усяго смачнага, усе прыбяруцца, Олі сшыюць новую сукенку, новыя чаравікі, новае паліто і дадуць самае харошае рабое яечка. Усё гэта слухаецца з найвялікшым захапленнем, канчаецца апавяданне словамі: «I заткнём табою комін». Пасля гэтага адбываецца бурная сцэна. Оля горка плача, тупае нагамі, патрабуе адмены апошняга пункту, і калі Саша ляпее, кажа: «Не, не, пойдзем усе ў цэркаў», — наступае мір да наступнага дня, да наступнага апавядання.

У гэта ж, здаецца, лета, на тым месце, дзе тапілася Оля, ледзьве не ўтапіўся і Стасік, наш далёкі сваяк. На гэты раз выратаваў жыццё чалавеку я. Было нейкае вялікае свята, пэўна Яна, бо мы ўсе бегалі ў новым. У Стасіка была новая, першы раз адзетая шапка, якою ён, ведама, моцна ганарыўся. Калі мы перабягалі цэраз кладку, Стасік сарваўся ў ваду і пачаў тапіцца. Уласна кажучы, яму тапіцца зусім не было рацыі, ён мог ухапіцца адразу за кладку і вылезці на бераг, але шапка адляцела ўбок ў ваду, па разуменні Стасіка, найперш трэба было ратаваць шапку, а ўжо пасля сваё жыццё. Ён ухапіў шапку і, не ўмеючы плаваць, пачаў тапіцца неяк надзвычайна дзіўна: галава і ногі былі ў вадзе, а спіна наверсе. Я дабег, ухапіў яго за спіну і выцягнуў на бераг.

Лета дома ішло, як усе леты, але ў канцы, здаецца, зусім нечакана ў нас загрукатала вайна. Пад гэты грукат я і рос, пакуль не стаў з малога дзіцяці юнаком, і калі вайна кончылася, то стаяў на аснежаным дварэ і думаў: «Як жа гэта людзі жывуць, калі вайны няма».

ВАЙНА

Гэта здарылася ўлетку. Невядома адкуль пранеслася страіпнае слова «вайна». У людзей на момант спынілася сэрца, а пасля пачало біцца з страшнаю сілаю. Вайна, мабілізацыя. Па дарозе на кані праімчаўся, як бура, стражнік — стала ведама, што забаранілі прадаваць гарэлку. Гэта была навіна, якое людзі не ведалі з дня стварэння свету.

Віцкаўцы мелі нейкі такі ўзрост, што ваяваць мала каму давялося ісці. У нас ішоў на вайну дзядзька Стафан і брат Ваня. Брат быў далёка. Мама плакала, але Ваня быў так далёка і жыў асобна, што асобай вастраты не было. Увечары прыйшоў [Стафан], гатовы да паходу, за спіною мяшок. Гаспадарка кідаецца амаль без дагляду, бо дзядзька нежанаты. Думаю, што рускі цар няшмат спажыў з ваяцкіх здольнасцяў дзядзькі. Гэта быў абсалютна мірны чалавек, які, пэўна, у жыцці ні з кім не сварыўся.

Увечары і ўсю ноч па гасцінцы тарахцелі колы, былі чутны п’яныя крыкі, недзе галасілі бабы. Навабранцы, выпіўшы ўсю гарэлку, якая была дома, шукалі гарэлкі ў сядзельцаў, у жыдоў і, не знаходзячы, білі, ламалі, крычалі песні. 3 таго страшнага дня ўсё пайшло пад знакам вайны.

У нас ніхто чамусь не думаў, што будзе вайна якраз з немцамі, але толькі яна пачалася, як усе сталі расійскімі патрыётамі, усе захацелі, каб немцы былі пабіты, нават ужо казалі, калі паб’юць немцаў. Тэрмін даваўся зусім кароткі — месяц, два. Усе былі ўпэўнены ў бязмежнай сіле Расіі. У нас на сцяне з’явілася карта Еўропы, нейкая незразумелая, уся спаласаваная лініямі чыгунак. На тэрыторыі, дзе павінна быць Расія, стаялі дзве літары — Р. Н. На тэрыторыі Нямеччыны таксама дзве літары — Г. М. Седзячы перад картай, я доўга ламаў голаў, што азначаюць гэтыя літары, а пасля выпадкова пачуў, што гэта Россййская Нмперйя і Германская Нмперйя. Расійская была вялізная, Германская — малая. Ніякіх гутарак, што рускія могуць не перамагчы, не было.

Жыццё ішло, як і ў не вайну: жалі, сушылі, вазілі снапы ў гумно, але думкі ўсіх былі далёка. Людзі з прагаю слухалі весткі пра вайну, часта дзікія, фантастычныя. Хапалі газеты.

Расійская армія ішла пабедным маршам на Берлін.

Паўлік, якому яшчэ не выйшаў год ісці ў армію, ледзьве не звар’яцеў. Са сваім прыяцелем Вікенціем ён хоча ісці дабравольцам. Абодва баяліся, што вайна скончыцца, нехта будзе героем, а яны прасядзяць такую ўрачыстасць дома. Ваякаў ледзьве ўтрымалі, а тут яшчэ рускія войскі пачалі маршыраваць не ў бок Берліна, а на Вільню, шаленства першых дзён пакрысе сціхала.

Я пішу пра тое, што бачыў сам, і не магу казаць, што было ў другіх мясцох, але ў нас сярод мужчын быў вялізны ўздым.

Скора пасля пачатку вайны газеты пачалі друкаваць весткі, што з’яўляюцца нямецкія шпіёны, якія здымаюць карты. Як трэба здымаць карту, у нас пэўна ніхто не ведаў, але людзі пачалі падазрона глядзець на ўсіх чужых. Адзін раз пранеслася чутка, што ў нас у Віцкаўшчыне прайшоў шпіён. Першым яго ўбачыў нібы Паўлік ці бацька. Паўлік, прывезшы дамоў воз жыта, кінуў яго на дварэ і кінуўся шукаць. Па яго апавяданні, па вуліцы, каля дзедавай вярбы, ішоў незнаёмы чалавек з торбаю за плячыма. У торбе было нешта круглае. Па разуменні таго часу круглае і было плянамі. Адсюль меўся вывад: чалавек, што ходзіць з плянамі, ёсць нямецкі шпіён. Чутка, што быў шпіён, разнеслася адразу. Шмат народу кінуліся шукаць яго, але таго і след знік. Пэўна, той чалавек, зусім не думаючы, што ён нарабіў столькі тлуму, ішоў ды ішоў і, на сваё шчасце, сышоў далёка, пакуль людзі, здагадаўшыся, кінуліся яго шукаць. Увесь дзень ды яшчэ і ўвечары ў нас не маглі ніяк суцішыцца, не маглі сабе дараваць, што выпусцілі нямецкага шпіёна.

Гаспадарчае жыццё нібы зусім не змянілася, асабліва ў тых сем’ях, дзе ніхто на вайну не пайшоў, але ў полі часта можна было бачыць, як баба арэ або барануе. Нават з’явіліся бабы-касцы, чаго раней у нас ніколі не было. Дарослыя хлопцы зніклі, і ўзняліся высока акцыі падлеткаў. Гулянкі і танцы ў нас спыніліся. У Паўліка першая ахвота ваяваць мінула, і ён выказваў ужо менш адвагі.

Усе гутаркі зводзіліся аб вайне. Час ад часу прыходзілі лісты ад хлопцаў з арміі, у нас — лісты ад Вані. Адзін раз дарослыя перадавалі такі вайсковы эпізод.

«На вайне (што такое вайна, надзвычайна цьмяна ўяўлялі не толькі мы, але і дарослыя) рускія ўбачылі, што ад немцаў ідзе па дарозе жалезны вол. Тады нашы забеглі і выкапалі на дарозе вялізную яму. Калі вол дайшоў да ямы і ўваліўся ў яе, пачуўся страшны гул: бык разарваўся на кавалкі, і зямля ад узрыву ляцела проста ў неба».

Чуткі аб разгроме рускай арміі ў Прусіі дайшлі і да нас. У нас ішлі гутаркі, што немцы надта хітрыя, што яны навыдумлялі шмат страшных машын, якія знішчаюць рускіх салдатаў, а рускія генералы — з немцаў і прадаюцца немцам.

У вёсцы цяпер ужо не клялі «каб цябе халера ўзяла», але казалі, «каб цябе першая куля не мінула», а калі пад вокнамі назаляў жабрак, то крычалі «а па пузыцыях цябе».

Мы, малыя, прымалі самы чынны ўдзел у гэтым тлуме і раз, рвучы з Нінаю вішні, склалі план, як знішчыць ці, прынамсі, нарабіць шкоды немцам, калі тыя прыйдуць да нас. Вырашылі, што ўсё поле паўтыкаем голкамі, а немцы, ідучы па полі, паколюць сабе ногі, — немцы мусілі ўлетку хадзіць, як мы, босыя.

У нядзелю збіраліся кучаю і хадзілі на сваю станцыю пацікаваць, што робіцца. Я ўжо некалькі раз быў на станцыі, бачыў машыну (поезд) і не палохаўся. Але пару год назад, калі я ішоў першы раз, то мусіў праслухаць цэлую інструкцыю ад старэйшых, як там трымацца. Мне было ведама ўжо і раней, што [на] станцыі шмат дзіваў: там ёсць дрот, па якім перадаюць тэлеграмы. Ніна расказвала, што раз, калі яна была на станцыі, тэлеграфіст даваў тэлеграму. Ён узяў тэлеграму, напісаную на лісце паперы, падняў яе да дроту і тэлеграма паляцела па дроце ў Мінск. Паколькі ўсё гэта адбылося на вачох, то ні ў кога скептычных заўваг не ўзнікла. Ды і доўга пасля таго мы не ведалі, як гэта перадаюць па дроце тэлеграму.

Цераз станцыю праходзіць жалезная дарога, па якой ходзіць машына. Гэта і ёсць самае страшнае на станцыі. Машына ходзіць надзвычайна скора, і калі трапіць што на дарозе, то рэжа. Што гэта за жалезная дарога, як рэжа машына людзей, было невядома, але было страшна. Брат Паўлік расказваў, што

ён малым уяўляў сабе, што на машыне спераду сядзіць чалавек з касою, які рэжа ўсіх, хто трапіць дарогаю. Было страшна і незразумела.

Другою небяспекаю, якою пагражала машына, быў яе шалёны свіст. Мяне інструктавалі, што трэба наперад набрацца адвагі, каб не спалохацца, калі машына, падыходзячы, дзіка свісціць. Для найлепшай гарантыі трэба расчыніць рот. Каб мацней адчуваць моц машыны, казалі, што адзін маленькі пастушок, пачуўшы, як гукнула машына, тут жа анямеў. Калі мы гуртом вышлі з фаніпальскага лесу ў поле — здалёк былі відаць будынкі станцыі. Туды вяла сцежка паміж высокага каласістага жыта.

Сама станцыя паказалася прыгожым будынкам. Перад станцыяй была мураваная пляцоўка, навокал раслі вялікія дрэвы, што надавала станцыі яшчэ больш утульны выгляд.

Перад пляцоўкаю цягнуліся ў некалькі радоў доўгія бліскучыя палосы жалеза — гэта і была жалезная дарога. Мяне здзівіла, што дарога зусім не падобна да дарогі. Праз некаторы час з-за лесу пачуўся грукат, выскачыла нешта чорнае, вялізнае і пачало з надзвычайнай скорасцю набліжацца да станцыі, — я ўбачыў машыну. Падышоўшы да станцыі, паравік прарэзліва гукнуў, дыхнула гарачым, і машына паціху стала. У ёй нічога не было страшнага. Чалавека з касою наперадзе не было, ніхто не ашалеў, убачыўшы, толькі здзіўляў памер і скорасць хады.

Пабыўшы некалькі раз на станцыі, я асвойтаўся з машынаю, і ў час вайны ўжо пераскокваў цераз тармазы, адчуваў амаль за панібрата, але сам машынаю не ездзіў ні разу.

Раней, да вайны, трэба было доўга чакаць, калі пройдзе поезд. На станцыі было мала людзей. Праз вакно быў відаць тэлеграфіст у надзвычайна прыгожай форме з жоўтымі кантамі. Часам выходзіў на пляцоўку вялікі пан, начальнік станцыі, праходзілі паненкі — дочкі начальніка, заўсёды ў будны дзень адзетыя чыста, як у свята. У садзе на траве ляжаў хлопчык, адзеты ў прыгожую форму гімназіста, чысценькі, свежы. Усё гэта сцвярджала агульнавядомае правіла, што паны — гультаі, ніколі нічога не робяць, а жывуць добра.

Цяпер на станцыі быў тлум. Цягнікі мчаліся на Койданава — на захад, адзін за другім. У вагонах поўна салдатаў. Яны ўсе маладыя, прыгожыя, вясёлыя. 3 кожнага вагона чуваць песні. Праз вакно аднаго вагона маладзенысі салдат высунуўся і грае на маленькім гармоніку. Салдаты з вагонаў жартуюць з дзяўчатамі, заклікаюць ехаць з імі. Але цягнік стаіць мала. Праз хвіліну-дзве ён рухаецца і ідзе на захад. Праходзіць 20-30 хвілін, і з Менску надыходзіць новы. Так штодня круглыя суткі. Адзін раз я бачыў, як ішоў цягнік з Койданава на Менск. У цягніку было ціха, на вокнах былі афіранкі. 3 дзвярэй выйшла некалькі салдат, у аднаго была завязана белым рука і вісела, падвязаная за шыю, у другога была абвязана белым галава. Мне сказалі, што гэта раненыя. Я ніколі не бачыў раненых, яны мне здаваліся нейкімі незвычайнымі людзьмі, а тут убачыў тых самых салдат, якія ехалі на захад вясёлымі, а гэтыя варочаліся сумнымі.

У нас салдат лічыўся ўзорам спрыту, хараства, усяго, чым можа ганарыцца ёмкі хлопец. Салдат мусіць ездзіць на вараным жарабцы, хоць някепскі і той, што ходзіць на сваіх дваіх. Найвышэйшаю ступенню ваякі былі казакі, пра спрыт якіх у нас хадзілі легенды. Узорам ваякі для нас быў стрыечны брат Яхім, вярней, не ў сучасным яго стане, але ў мінулым, калі ён быў гвардзейцам і, адыходзячы са службы, зняўся ў поўнай форме на кані. Конь стаіць дыбкам, але Яхім сядзіць і адважна глядзіць убок. Мне тлумачылі, што конь не сапраўдны, але я доўга не мог уявіць, як гэта несапраўдны, пакуль сам не ўбачыў на вуліцы ў фатографаў такіх «скакуноў».

Цяпер адцзелы такіх ваякаў час ад часу праходзілі ці праязджалі на конях па гасцінцы, і тады мы, кінуўшы ўсё, беглі да дарогі глядзець на іх. Чым далей ішла вайна, тым часцей для нас здаралася такое шчасце. Акцыі салдат, якія былі высокія і перад вайною, зараз выраслі бязмежна. Дзяўчаты, што засталіся зусім без хлопцаў, проста млелі, убачыўшы іх, і тыя з салдат, якія прыходзілі ў адпачынак дамоў, карысталіся шалёным поспехам. Незнаёмыя салдаты бясконца дурылі дзяўчат, эксплуатавалі іх, здзекваліся, але вайсковае хараство бязмерна вабіла іх, і бяда аднае не рабіла ані разумнейшаю яе суседку.

Аднойчы дзве фарсістыя дзяўчыны былі аскандалены проста з трэскам. Салдат, з якім яны нядаўна пазнаёміліся, прыслаў пасылку. Тыя пабеглі ў нядзелю па яе на станцыю і, каб павялічыць свой трыумф, расчынілі пасылку на месцы. У пасылцы ляжала пара конскіх капытаў, хвост і крыху трыбухоў.

Кожная сям’я, у якой быў свой салдат, ганарылася ім, але ў нас была і такая сям’я, дзе быў не салдат, а ахвіцэр. Гэта быў сын заможнага хутараніна. Адзін брат яго вучыўся ў духоўнай семінарыі і рыхтаваўся стаць папом. Ахвіцэр, яшчэ будучы юнкерам, прыязджаў часамі дамоў, і тады знаёмства з ім лічылася нат вялікшым шчасцем, якога маглі дамагчыся толькі тыя, хто быў сам «вучоны».

У мяне застаўся пра гэтага юнкера такі ўспамін, што ён вучыў тых «вучоных», хто дапускаўся да яго, спяваць пахабныя песні. Мяне падчас дзівіла, як гэта высокавучоны хлопец можа спяваць такія брыдкія, хоць і рускія, песні. Цяпер гэты юнкер стаў ахвіцэрам, і, зразумела, яго сям’я надзвычайна ганарылася такім сваім членам.

Аднойчы, памятаю, сёстры ахфіцэра ішлі па паповым поплаве, дзе расла яшчэ някошаная густая трава. Папоў парабак, які бараніў папова дабро больш р’яна, чым сам non, выскачыў надагонку і пачаў крычаць: «Куды вы ідзіцё! Ці вам павылазіла». Але сёстры ваякі далі парабку такі адпор, што ён мусіў адразу хавацца. «Што, мужык, ты смееш крычаць на нас? У нас брат ахвіцэр, а мы не можам хадзіць па сенакосе? Вось прыедзе брат, дык ён табе пакажа, хам!»

Проці такога аргументу сам non нічога б не сказаў.

Слова «ахвіцэр» у нас не мела ніякае рэальнае рамкі. Мы разумелі, што нешта надзвычайна высокае, што ахвіцэр камандуе салдатамі, якія і самі ўжо з’яўляюцца моцнымі шышкамі, але, ні разу не бачыўшы жывога ахвіцэра, фантазіравалі і апавядалі адзін другому незвычайныя гісторыі пра ахвіцэраў, якія тут жа і стваралі.

Ледзьве не першы раз я ўбачыў ахвіцэра — маладзенькага, прыгожага, усяго зіхацеўшага хлопца — за вельмі бруднай справаю: ён біў салдата за тое, што салдат рваў у нас у садзе яблыкі.

Я шмат бачыў, як б’юць людзі адзін другога. У школе настаўнік біў вучняў штодня, але тут было агідна, як малады, такі прыгожы хлопец б’е такога ж маладога, нейкага замардаванага салдата, а той стаіць перад ім навыцяжку. 3 гэтага выпадку пашана да ахвіцэраў у мяне моцна знізілася.

Вайна вайною, а жыццё жыццём. Мы пражылі лета, і ўвосень мяне з Нінаю ізноў адвезлі вучыцца ў Самахвалавічы. Ніна ўжо школу канчала, а я перайшоў у другую групу. Цяпер ехаць было значна смялей. Былі знаёмыя. Я, маючы 8 год, глядзеў зверху ўніз на тых, хто толькі паступаў у школу, бегаў і штурхаўся на дварэ, гняло мяне тое, што за мною хадзіла мянушка Швэд, і кожны вучань лічыў абавязкам зваць мяне не інакш, як Швэд, апроч таго, увесь час назалялі, расказваючы пра брудныя адносіны гаспадыні да яе кватаранта, на што, дарэчы, не было ніякіх падстаў.

У школе нічога не змянілася: настаўнік біў вучняў, вучні праходзілі належныя навукі. Абодвух маладых настаўнікаў забралі на вайну, на змену ім прыехалі маладая настаўніца і настаўнік Сцельмашэнка, прыгожы і надта сімпатычны чалавек. Але ён пабыў нядоўга: скора паклікалі ў армію. Уся школа выбегла праводзіць яго. Дзяўчаты плакалі. На яго месца скора прыехала другая маладая настаўніца.

Неўзабаве пасля пачатку заняткаў, калі мы выбеглі з школы на перамену, пранеслася чутка, што ў халоднай сядзяць арыштанты. Ніхто з нас ніколі не бачыў жывога арыштанта. Арыштант прыблізна ўяўляўся як «азіят», каторы «як гляне, дык вокам заб’е». Арыштант — гэта нейкая страшная пачвара, якая кідаецца на людзей, кусае іх, забівае насмерць.

У тыя пакутныя часы пры воласці была халодная — маленькі пакоік пры хлявушку, дзе надзвычайна рэдка былі арыштаваныя. I таму, зразумела, што пачуўшы пра арыштантаў, мы ўсе рынулі да халоднай. У халоднай было толькі адно невялікае акенца, праз якое нельга было нічога ўбачыць. Пад вакном стварылася «мала куча», узняўся гвалт, але тут самі арыштанты вырашылі паказацца публіцы. Дзверы халоднай былі незашклёныя, і раптам на парозе з’явіліся фігуры двух хлаггчукоў

год па 15-16, апранутых, як гарадскія людзі. Наш натоўп шуснуў назад. Адзін з хлапчукоў быў суворы па выгляду. Ён падняў з зямлі цагліну, зрабіў крок наперад і, замахваючыся, крыкнуў: «Што нада?!» Мы яшчэ падаліся ўзад. Другі хлопец быў нейкі надзвычайна вясёлы: усё смяяўся і нешта напяваў.

Даўно ў школе празвінеў званок, нам усім пагражала расправа настаўніка, але ў школу ніхто не ішоў, усе цікавалі на арыштантаў. Варожая дэманстрацыя пачала прымаць больш мяккія формы: з абодвух бакоў пачалі перакідвацца запытаннямі. Гэта было перапынена валасным начальствам. У воласці з грукатам расчыніліся дзверы, і адтуль вылецеў старэйшы памочнік пісара, за ім малодшы, за ім стораж. Першы памочнік на бягу хапіў кій і на нас, мы наўцёкі. Дабегшы ў школу, усе, як належыць, сталі на калені, але ў наступную перамену ўсе мы пабеглі ізноў у воласць. Арыштантаў не было. Гэта былі хлопцы-дабравольцы, якія аднекуль збеглі ад бацькоў і накіроўваліся на фронт. Іх злавілі і па этапу слалі на бацькаўшчыну.

Вайна ў Самахвалавічах была чутна зусім мала. Недзе ідзе яна, недзе забіваюць людзей, але што такое вайна, ніхто толкам не ведаў. Хадзілі новыя словы: пазіцыя, акопы, бліндажы, — але ніхто ні з нас, ні з старэйшых не ведаў, што гэта такое, і ўсе тлумачылі па-свойму.

У гэтым годзе мне давялося праходзіць ужо новы матар’ял. Я ўжо меў магчымасць хадзіць у школу з большым пакам кніг, але ўсякае шчасце цягне за сабою няшчасце. Сярод падручнікаў знаходзіўся задачнік Евтушевского, з якога мы падрад рашалі задачы. У пачатку года задачы былі лёгкія, а пасля сталі цяжэйшыя. Каб не марнаваць на іх дарагога часу, я звярнуўся за дапамогай да Ніны, і яна з таварышкамі ў нядзелю, калі на дварэ круціла мяцеліца і ісці куды-небудзь было нельга, цэлы дзень рашалі задачы, а я спісваў сабе ў сшытак рашэнне. За дзень ў мяне такім парадкам набралася задач з паўсотні, чаго хапіла на пару месяцаў, а калі запас сышоў, я ізноў звярнуўся да Ніны.

Такім чынам, калі сярдзіты настаўнік пытаў у нас «сколько [в] ответ[е]», я заўсёды адказваў бездакорна. А паколькі вучыўся

наогул добра, то ён лічыў, што я ведаю добра арытметыку і не клікаў мяне да дошкі. Але ўсяму ёсць канец, і неяк напрадвесні выцяглі мяне да дошкі, дзе я выказаў столькі ведаў у матэматыцы, колькі і Апанас, які сядзеў 7 год і якому ўжо надыходзіла пара ісці біць немцаў. За такія паводзіны я быў пакараны: першы раз у школе мяне за гультайства паставілі на калені, і ад гэтага было так сорамна, што хацелася, каб уся школа забурылася. Пэўна, з таго часу я адчуў да матэматыкі анціпацію, якая ў далейшым вырасла проста ў агіду да гэтае навукі. Такія пачуцці, бясспрэчна, заклаў настаўнік, які толькі лупцаваў аднолькава малых і вялікіх.

Калі ён, худы, вузкатвары, падыходзіў, упершыся сваімі заўсёды хмурымі сярдзітымі вачыма, і скрозь зубы цадзіў «башыбузук», вырастала агіда і да школы, і да настаўніка, і да навукі. У школу пачаў хадзіць са страхам, скора падцягнуў арытметыку, але яна стала самым слабым месцам на ўвесь курс, пакуль не скончыў сярэднюю школу.

Ніколі не было захаплення гэтаю навукаю, ніколі не было радасці, калі рашыў цяжкую задачу, толькі ў старэйшых класах праз шмат год гэта навука выклікала павагу сваёю логікаю: адно выцякае з другога, і калі разумееш папярэдняе, то наступнае будзе таксама простым.

3 захапленнем чытаў прыродазнаўчыя апавяданні, асабліва Багданава. Ён дзівосна пісаў пра жыццё звяркоў, а калі папала ў рукі кніга для трэцяга году навучання, то там у канцы былі чароўныя апавяданні аб жыцці розных краёў Расіі — Украіны, Сібіры, Прыкаспійскага краю. Нарысы пра Беларусь былі заўсёды складзены так, што выклікалі крыўду.

3 гэтае зімы я пачаў чытаць кнігі не ў парадку вучэння, а ў тым, што было цікава, з’явілася прагнасць да кнігі, як і ў іншых членаў сям’і. Прыехаўшы дамоў на Каляды, я застаў дома творы Гогаля, невядома як трапіўшыя да нас.

«Вечера [на хуторе блнз Днканькн]» Гогаля мяне бязмежна здзівілі і захапілі. Пісалася пра жыццё, крыху падобнае на наша, і там былі простыя людзі, якія таксама гаварылі па-простаму, але калі прыводзілася тая «простая» мова, то ізноў было не тое,

што чуваць у нас. Думалася, што простая мова — гэта тая, якою гавораць у нас, а Гогаль пісаў падобна і адначасна непадобна.

Вясною 1915 г., кончыўшы вучэнне безтае ўрачыстасці, якая была ў мінулым годзе, паехалі дамоў. Час станавіўся ўсё болып трывожным. На вайну забіралі ўсё больш і больш хлопцаў і старых мужчын. Было чутно, што немцы б’юць рускіх, і рускія адступаюць, з’явіліся першыя людзі, якіх разагнала вайна, яны скора атрымалі назву «бежанцы». Былі гэта ў большасці палякі. Цэны на ўсё пачалі расці, і нашы віцкаўцы цяпер пачалі ездзіць у Менск часцей, прадаваць больш, чым раней. Амаль ва ўсіх з’явіліся кніжкі, на якія клалі грошы ў банк. Заможныя сяляне пачалі налівацца грашыма, і хто не хацеў класці грошы ў банк (такіх было мала), той разменьваў золата на папяровыя грошы і замуроўваў у гаршку ў печ ці хаваў як інакш. Золата сяляне асцерагаліся — цяжкое, прызвычаіўшыся, што золата і папяровыя грошы — адно і тое ж.

У нас надыходзіла пара Паўліку ісці на прызыў. Ваяўнічы пыл у яго даўно ўжо сышоў. Вясна 1915 г. была надзвычайна прыгожай: увесь сад стаяў белы, удзень пад дрэвамі гулі пчолы, падымаліся яблыні, каштаны, дубкі, пасаджаныя Паўлікам у пітомніку. Усё гэта трэба было кідаць і ісці ў невядомы край на вайну, на пакуту ці на смерць.

Паўлік часта выходзіў у сад і глядзеў на белую гару бэраў, уцягваў араматнае паветра, напоенае пахам свежае зелені, кветак і абноўленае зямлі. Рэжым у адносінах да яго змягчылі: ён мог крыху пазней спаць, раней прыязджаць з поля. Мама пякла коржыкі, якія яму не забаранялася браць з шафы. Усе настаражыліся. Ад сям’і адрывалі кавалак жывога цела. Ваня пайшоў, але ён доўга не жыў дома, і яго адсутнасць адчувалася не так востра.

Вясеннія дні мчаліся скора, і 15 мая Паўлік мусіў ехаць у Наваградак на прызыў. Страшны дзень. I цяпер памятаю ўсю карціну.

Мама паціху плакала зрана. Пасля абеду да нас сышліся астроўскія і другія сваякі. У хаце падняўся плач, пачалі развітвацца. Маці, абняўшы Паўліка, доўга і горка плакала. Бацька

быў суровы, ён заплакаў толькі, калі праводзілі Косціка. Плакалі сёстры, плакала Оля, хоць нічога не разумела ў гэтым. Паўлік прыгожы, кучаравы, у новым адзенні, быў як у сне. Ён не плакаў, але, відаць, кепска разумеў, што адбываецца. Ён выйшаў з хаты першым і зачыніў за сабою веснікі ў агарод, хоць за ім ішоў цэлы натоўп народу. Да станцыі ішлі моўчкі. На фурманцы ехалі рэчы: сундучок, ватоўка, коўдра. Чакалі на станцыі нядоўга, падышоў цягнік, Паўлік развітаўся, усе загаласілі. 3 вакон высунулася шмат вясёлых салдацкіх твараў, якія крычалі нешта, падбадзёрвалі. Цягнік рушыў і знік за паваротам. Усе ў слязах селі тады ў павозку і паехалі дамоў.

Дарогаю Танька, якая першая на вакзале заплакала, тут першая пачала расказваць пра нейкія вясёлыя падзеі. Скрозь слёзы пачалі ўсміхацца, пасля рагатаць, пасля кожнаму захацелася расказаць нешта вясёлае, і дадому прыехалі ў зусім добрым гумары, але, убачыўшы маму ў слязах, ізноў сцішыліся. 3 таго дня мама часта хадзіла ў новую хату, дзе вісела фатаграфія Паўліка, глядзела на яе, успамінала, паціху плакала, чакаючы лістоў і адначасна чакаючы, што падыходзіць пара ісці ў армію Косціку.

Косцік радзіўся ў канцы года, і яму пару дзён цяпер залічвалі за год. Ён быў зусім хлапчуком, але праз 2—3 месяцы яго год прызываўся таксама. Маці выпраўляла на вайну трох сыноў. На невядомую страшную вайну, на смерць ці калецтва. Цяжкая, страшная пара!

Летам 1915 г. трывога ўсё нарастала. Бежанцы з’яўляліся масамі. У нас застаўся жыць здаровы хлопец Іван з Польшчы. Гаварыць з ім было цяжка, бо ён ставіў націск зусім не так, як трэба. Гэта быў просты, зусім безадказны хлопец. Пасля, асабліва калі была польская армія, такога ўжо не бачыў ніводнага — усе былі ганарыстыя, дзікія. У Віцкаўшчыне былі свае палякі — дзве сям’і арандатараў. Мы звялі новага паляка з нашымі, але, на дзіва ўсім, яны ніяк не маглі згаварыцца. Нашы гаварылі па-польску так, што мы ўсё разумелі, а польскі паляк неяк інакш. Скептыкі ў нас адразу заўважылі, што нашыя палякі несапраўдныя, што гэта простыя людзі польскае

веры, але гаварыць па-польску не ўмеюць. Няма чаго і лезці з мужыкоў у паны. Але і сам паляк выклікаў непаразуменні. У нас паляк быў non або шляхта, а тут гэты быў з мужыкоў. Пасля доўгіх разважанняў вырашылі, што ў Польшчы гавораць не так, як нашы палякі, і наогул край іншы, дзе і мужыкі ёсць палякі.

Прыйшоў жнівень месяц, і прышла пара ісці ў салдаты Косціку. Ён скончыў школу ў Койданаве, і побач з фатаграфіяй Паўліка на сцяне вісела і яго. Прыгожы хлопец у чорнай сацінавай рубашцы. Мама часцей заходзіла ў новую хату і часцей там плакала. Ваня прыслаў з арміі сваю фатаграфію — быў ён у чорным мундзіры, у круглай шапачцы з крыжам. У параўнанні з малодшымі братамі ён выглядаў мужным салдатам. Косцік да апошніх дзён працаваў у полі — вазіў і кідаў снапы, араў. Яго шкадавалі не менш, чым Паўліка, але рабіць не было каму. Hi адна жанчына ці дзевачка ў нас не ўмела надзець на каня вобруць, не кажучы аб больш важным.

Косціка праводзілі туманнай раніцаю. He было тае ўрачыстасці, як пры провадах Паўліка. He было чужых людзей. Вайна кацілася да нас, бежанцаў было больш і больш. Магчыма, яна дойдзе і да нас, і нам трэба будзе, запрогшы коней, ехаць, уцякаць ад вайны.

На дварэ запрэжана фурманка, на якой складзены лёгкі Косцікаў багаж. Усе сабраліся ў хаце. У хаце ціш, толькі мама плача. Цяжка, нудна, трывожна. Нешта зрывае нас з месца, прывычнае жыццё ломіцца, крышыцца, будучыня цяжкая. Косцік стаў на калені. Бацька зняў са сцяны абраз і благаславіў Косціка. Першы раз у жыцці бачу, як у бацькі сыплюцца з вачэй буйныя слёзы. Гэта палохае мяне больш, чым усё іншае. Здавалася, што гэта зусім немагчыма. Слёзы паказаліся і ў Косціка. Яго адвёз на станцыю тата. Дзень быў будны, і ўсе скора разышліся на работу.

3 трывогаю чакалі цяпер лістоў. Паўлік кончыў вучэнне, і ўжо прыехаў на фронт. Праязджаў ён на фронт цераз Менск і Фаніпаль, але ў эшалоне было шмат менскіх, і таму цягнік зусім не спыняўся, баяліся, каб салдаты не паўцякалі дамоў.

Поўным ходам прамчаўся цягнік, і Паўлік толькі кінуў з дзвярэй коўдру на станцыю, крыкнуўшы: «Перадайце Улашчыку».

Геройскі дух ізноў апанаваў яго ў арміі, і хоць была магчымасць застацца і далей у тылу, але ён намагаўся, каб паслалі на фронт. На фронце прасіўся на перадавую лінію, а там стаў разведчыкам. Так і прабыў да 1917 г., калі ваяваць абрыдла, і ён пасля атпуску дамоў засеў у тылу.

ВОСЕНЬ 1915 г.

3 самага пачатку вайны салдаты ішлі толькі на захад, вярней не ішлі, але ехалі ў цягніках, а цяпер пачалося адваротнае — армія пайшла на ўсход. Усё часцей праходзілі на ўсход пяхотныя часці — ужо пехатою. Пачалі ісці абозы, спярша патроху, а пасля яны цягнуліся суцэльнаю масаю. Праводзілі дарогаю палонных немцаў і аўстрыйцаў. Першы раз вялі ў нядзелю, і мы выбеглі ўсе глядзець на іх. Быў вечар, і партыя павярнула ў Віцкаўшчыну. Палонных змясцілі ў няскончаную дзедаву хату. Вартаваць іх падрадзіўся стары Рыжэўскі. У нашым дзяціным натоўпе такому вартаўніку не надта верылі, бо Рыжэўскі — паляк, а ведама, што палякі — здраднікі і хочуць, каб прыйшлі немцы, але ўсё ж Рыжэўскаму вінтоўку далі. Пэўна, страляць з яе Рыжэўскі не ўмеў, але ўсё ж цэлую ноч хадзіў каля хаты, а ўсярэдзіне на саломе спалі ворагі. Дарэчы, ворагі здаваліся не такімі ўжо страшнымі, як іх рысаваў, напрыклад, журнал «Огонек». Там немцы былі ўсе людаеды, а тут былі проста пахмурыя людзі, дашчэнту замардаваныя.

Вайна аднекуль з захаду кацілася да нас. Ужо было ведама, што яна дойдзе да нас, што рускія адыдуць; нам трэба будзе ехаць у бежанцы.

Часта на дварэ з’яўляліся салдаты і крычалі «сено есть?». Калі ім казалі «няма», то салдаты ішлі самі ў гумно і пачыналі накладаць сена на фурманкі. Ім пярэчылі мала — усё роўна прападзе, а калі пярэчылі, то салдаты крычалі «герману пакідаеш» і страшна, брудна лаяліся, так як не лаяліся нідзе ў нас. Такім парадкам у нас выграблі ўсё сена, пасля канюшыну, пасля авёс з свірна. Часам плацілі грошы, часам давалі квіткі —

крадзёж у арміі быў грандыёзны. Салдаты, ідучы на ўсход, часта спыняліся на начлег у вёсцы. Калі яны ішлі дарогаю ў шарэнгах, спявалі песні, то здаваліся ўсе бравымі малайцамі, а прыйшоўшы на начлег, аказваліся зморанымі дашчэнту, часта галоднымі людзьмі. Клаліся спаць на сене, на саломе на тарпах, нават на ячмені, які калоўся сваімі асцюкамі. Рана недзе ўсярэдзіне вёскі трубіла труба, салдаты прахапляліся, не еўшы, беглі, строіліся ў шэрэнгі і ішлі далей. Часамі па некалькі чалавек з’яўляліся казакі на добрых рыжых конях, не падобных на нашых. Чубатыя, жартаўлівыя, жывыя персанажы з нашых казак. Адзін раз бачыў на двары ў суседа казакоў не з чырвонымі лампасамі, але з зялёнымі. Гэта былі таксама рослыя чубатыя людзі, але надта пахмурыя. Мне сказалі, што гэта не данскія, але ўральскія казакі.

Цяпер, бліжэй к восені, бежанцы ішлі не па адзіночцы, як вясною, але цэлаю грамадою. Па гасцінцы ад рана да вечара побач з войскам ехалі буды-павозкі бежанцаў, крытыя палатном. Перш ішлі ломжынскія, за імі гродзенскія, а ў апошні час рушылі наваградскія сваякі. Войска і бежанцы ішлі ўжо не толькі гасцінцам. Яны цягнуліся па ўсіх дарогах. Увечары, калі гэта маса народу спынялася і раскладвала вогнішчы, то ўсё наваколле зіхацела. Ад аселіцы да самага небасхілу, як відаць, былі агні. Нам неўзабаве належала тое ж самае. Мы ўжо звыкліся з гэтаю думкаю. Раней, калі сусед перакошваў у суседа на паўкрока, людзі сварыліся, кідаліся біцца, а цяпер расцягвалася ўсё, і людзі маўчалі. 3 двара цягнулі дровы, жэрдкі, разбіралі платы, цягалі салому — нічога не шкада. Бабы-бежанкі, прыходзячы ў хату, расказвалі жахлівыя рэчы, як у іх быў бой, як мужык запрагаў каня, але куля папала яму проста ў голаў, і яна ледзьве ўцякла з дзецьмі. Як казакі выганялі ўсіх, хто хацеў застацца, і палілі вёскі.

Буды былі часта нагружаны зусім непатрэбным. Людзі, у якіх не было хлеба, клалі на воз снапы, думаючы, ад’ехаўшы — змалаціць, змалоць. Але выехаўшы, траплялі ў страшны струмень. На ўсю шырыню гасцінца ехалі, ішлі войскі і бежанцы. Артылерыя, конніца разганялі бежанцаў (ламалі іх буды).

Часам у гэты тлум пачыналі класціся снарады немцаў, ці, што было самае страшнае, з’яўляліся нямецкія самалёты і, нізка спусціўшыся, пачыналі страляць з кулямётаў. Гэта было пекла. Войска і бежанцы, аднолькава перапалоханыя, кідаліся ўбок, усё крышылася, людзей тапталі калёсамі, забівалі салдат.

Гэта была наша будучыня. У дадатак да ўсяго бацьку забралі капаць акопы. Акопы капаліся і далёка ўперадзе, і далёка за намі — да Дняпра. Руская армія не адступала, але ўцякала. Адыходзячы, бацька выкапаў у гумне вялікую яму, спусціў туды скрыню і засыпаў жытам, пшаніцаю, туды ж пахавалі некаторыя рэчы. Скрыня, у якой вазілі бульбу, была пастаўлена на калёсы, у яе павінны былі скласці ўсе лепшае для ад’езду. Дома заставалася мама і чацвёра дзяцей. Старэйшай Сашы было 15 год, Олі — 4, я быў адзін мужчына, мне было 9 год. Я застаўся гаспадаром, бо быў на ўсю сям’ю адзіным чалавекам, які ўмеў запрагаць каня і ездзіць на ім.

Мне ж было даручана схадзіць у дуброву і нарэзаць арэшніку на буду. Мама шыла на яе палатно. Мы былі гатовы ехаць і гібець, як гінулі мільёны людзей, чакалі толькі сваякоў з Наваградчыны, каб ехацьразам. Думкі, што можна не ехаць, перачакаць вайну тут і апынуцца за лініяй фронту ў немцаў, не было зусім. Нават калі казакі не гналі, людзі ўсё роўна падымаліся і ішлі. Гэта быў псіхоз.

На гасцінцы быў цяпер гул дзень і ноч. Гналі каля дарогі па полі вялізныя табуны кароў, авец. У полі бадзяліся без дагляду дзясяткі коней. Часта на гарызонце ўздымаўся слуп дыму. Адзін раз прыгожым святочным днём узняўся выключна вялікі слуп дыму, паказалася полымя. Гарэла доўга — відаць, быў вялікі пажар. Як даведаліся пазней, гарэла вялізная вёска Кукшэвічы, і згарэла дашчэнту. Ніхто і не думаў тушыць — праз тыдзень усё роўна спаляць.

Жывем дома, як госці: вось-вось ехаць. Ехаць без бацькі, без хлопцаў. Што рабіць з усёю гаспадаркаю — невядома. Скрозь у нас ходзяць чужыя людзі — салдаты, бежанцы. Гаспадараць, цягаюць. 3 гумна і свірна вывезена амаль усё. Ёсць крыху саломы. Затое жывёлу вартаваць не трэба — яе колькі хочаш. За са-

дам у нас прытулілася стада авец галоў у 500. Авец гналі некалькі салдат і спыніліся аддыхнуць. Адзін з салдат прыйшоў папрасіць у мацяры цыбулі. Мама дала, але сказала яму ў жарт: «Давай за цыбулю барана». Праз 10 хвілін салдат крычаў з-за плоту: «Хозяйка, хозяйка, выходн сюда». Мама выйшла і ўбачыла, што салдат сапраўды прыцягнуў барана за пару цыбулін. Мама адмовілася, а салдат пакрыўдзіўся: ім таксама невядома што было рабіць з сваімі баранамі. Штодня яны рэзалі аднаго, елі самі, давалі бежанцам. Елі толькі лепшае мяса, выкідаючы сэрца, лёгкія сабакам: багацце руйнавалася ўсімі мерамі. I без таго бедны край цяпер руйнаваўся дашчэнту.

Па дарозе, на поплаве, на дварах валялася зброя. Адзін раз, крыху раней апісанага часу, я выганяў з агарода суседскую свінню. Пад руку трапіла нейкая цяжкая металёвая рэч з дзеравянаю ручкаю. Я запусціў ёю ў свінню, а пасля панёс паказаць маме. Мама накрычала на мяне і сказала схаваць. Я закінуў гэтую штуку пад свіран, а назаўтра салдаты, аглядзеўшы, сказалі, што гэта бомба, якая, праўда, заржавела, але ўзарвацца можа. Тады я занёс яе ў раку і кінуў у брудную яму, куды кідалі тапіць кацянят.

Часцей за ўсё трапляліся патроны, і хлапчукі рабілі з іх сабе стрэльбы, і з усіх бакоў неслася страляніна. Шмат дзяцей тады пакалечылася. Да нас часта прыходзіў мой прыяцель Сцёпа Паўловіч, які навучыў мяне страляць са стрэльбы, і мы ў вольны час бахалі раз за разам. Гэта давала нейкую невядомую асалоду.

Фронт ужо быў недалёка. Чуваць стала, як бухала на захадзе гармата. Часці ішлі і ехалі зараз круглыя суткі. Ехалі, заняўшы ўвесь гасцінец. На палях усё было зруйнавана, фураж для жывёлы канчаўся. Салдаты былі ўсё больш і больш грубыя. Бежанцы ішлі густа — наваградскія і менш гродзенскія. Палякі ўжо сышлі. Бежанцы расказвалі тыя ж жахі і тыя гісторыі, што і раней. Нечакана ўночы прыйшоў бацька, і адразу стала весялей. Праз дзень ці два на наш двор уз’ехалі дзве буды — гэта былі сваякі з-пад Наваградка. За імі заехала яшчэ некалькі, і скора ўвесь двор быў застаўлены будамі. У нас усё было гатова

да ад’езду — ніхто не думаў, што застанемся, але здарыўся цуд: фронт стаў. Руская армія перастала адступаць кіламетраў за 80 на захад ад нас. Быў чуцен бесперапынны гул гармат. Рух на гасцінцы крыху спыніўся. Пачыналася зіма 1915 года.

Скрозь стаялі салдаты: у кожнай вёсцы, у кожнай хаце былі і пехацінцы, і казакі. На загуменні ці на дварах стаяла артылерыя.

Гэтак мы, жыхары глыбокага тыла, апынуліся каля пазіцый у прыфрантавой паласе. Непасрэдна баявыя падзеі ў нас не адбываліся, але грукат гармат на фронце, грукат гармат, біўшых па нямецкіх самалётах, быў чуцен штодня.

Дарэчы, пра самалёты ў нас. У пачатку вайны ці, можа, раней у нас ведалі, што ёсць на свеце самалёты. У часе вайны даведаліся, што нямецкія самалёты кідаюць на людзей бомбы, страляюць з кулямётаў. Пра дзейнасць рускіх самалётаў чутак не было, і ў нас склалася ўражанне, што кожны самалёт — гэта нямецкі, які адразу, ўбачыўшы людзей, пачынае кідаць бомбы ці страляць. Самога самалёта бачыць доўгі час не даводзілася.

Аднойчы яшчэ ўлетку я ехаў конна, адводзячы каня на пашу. Увесь час чуўся нейкі гул, нібы ў полі гула малатарня, гул усё нарастаў і здаваўся крыху іншым, нейкім нечуваным яшчэ. Я азіраўся ва ўсе бакі: але нічога не было відаць.

Спутаўшы каня, я яшчэ аглядзеў усё навокал, каб даведацца, што гудзе, і, не ўбачыўшы нічога на зямлі, падняў вочы ў неба і акамянеў. Проста на мяне з захаду ляцеў самалёт. Раз самалёт — дык нямецкі, раз нямецкі, дык кіне ў мяне бомбу, а схавацца зусім не было куды: ні кусціка, ні капы. Найбліжэй было да нашага гумна. Што немец з самалёта кіне ў мяне бомбу, было для мяне бясспрэчна. Трэба было ратавацца як мага скарэй. Мне нават не прыйшло ў голаў сесці ізноў на каня і ўцякаць конна. Я з усяе сілы прыпусціўся бегчы да гумна, каб схавацца пад страхою. Самалёт плыў нізка. Яго матор гурчэў. Я бег так, што, здаецца, гумно імчалася да мяне. Схаваўшыся пад страху, я зірнуў і ўбачыў, што самалёт ужо быў далёка, недзе за Рубілкамі. На першы раз абышлося шчасліва: немцы мяне не заўважылі.

Крыху пазней, калі жалі авёс, у свята над Віцкаўшчынаю пачуўся жудасны гул, які пакрыў усе гукі. Усе сыпанулі на двор і задралі галовы ўгору. Нізка-нізка, ледзьве не кратаючы явара, праляцеў самалёт, знізіўся і сеў за вёскаю на аўсянішчы. Усе, хто мог, цераз платы, агароды, напрасцяк цераз поле кінуліся да самалёта: калі нямецкі — узяць у палон, калі рускі — пацікаваць. Дабегшы, засталі там ужо грычынцаў — ім было бліжэй. Самалёт аказаўся рускім. Скора каля яго сабралася вялізная куча народу з усіх ваколічных вёсак. Усе бачылі такую птушку першы раз, усім было цікава. Гутарыць з лётчыкамі самі асцерагаліся, а тыя доўга кляпаліся, а паправіўшы, запыталі, дзе селі.

Самалёт быў на чатырох калёсах з двумя крыламі. Запусціўшы матор, лётчыкі залезлі ў кабіну, даручыўшы мужчынам трымаць за крылы да апошняй магчымасці. Прапелер круціўся, матор роў. Набраўшы моцы, самалёт рынуў наперад. Прабег гоняў з двое па полі, некалькі раз падскочыў у паветра і, набіраючы высь, паляцеў. Коні, навязаныя на аўсянішчы, укленчылі ад страху, а пасля, вырваўшы свае колікі, як ашалелыя паімчаліся ў поле. Пазней мы бачылі нямецкія самалёты амаль кожны дзень, асвойталіся зусім і ўжо не баяліся.

У дзядзькавай сям’і было трое хлопцаў блізка майго ўзросту і чацвёрты 3-х гадовы Міша, які яшчэ хадзіў у сукенцы. Ехалі яны, як і ўсе, на ўсход, невядома куды, абы далей ад вайны. Іх вёску спалілі казакі. Калі рух спыніўся, яны засталіся жыць у нас. Іншыя бежанцы, якія мелі сваякоў у нас, засталіся таксама, другія, дачакаўшыся восені, паехалі ў Расію. Наваградцы ехалі на вялізных, як сланы, конях. Такіх коней у нас не бачылі, хоць і ездзілі на кірмаш у Мір купляць сабе там коней. Новаградчане запрагалі ў колы пярэзімкаў, а двухгадовыя жарабкі былі — як нашы старыя коні. Каровы іх таксама былі вялізныя, сытыя, з якіх не паспела яшчэ сысці сала. У нас дзівіліся на гэту жывёлу і на адступленне калісьці выменьвалі ці куплялі за некалькі рублёў добрага каня. Увесь корм, часта і салома, у нас быў з’едзен, падыходзіла галодная зіма, і мала хто квапіўся нават на добрага каня. Часта коні бадзяліся ў полі і на

пакошы безгаспадарскія — іх ніхто не браў. Адзін такі ўнадзіўся хадзіць да нас на двор, падбіраць салому. Мы праганялі яго ці цкавалі Мунікам.

Пазнаёміўшыся з новымі братамі, мы пачалі хваліцца адзін перад другім сваім багаццем, уменнем гаварыць па-руску і асабліва [перад] братамі. Іх старэйшы брат Якаў быў у салдатах. Паслухаўшы апавяданняў, можна было даведацца, што Якаў — велікан надзвычайнае сілы, хараства, у дадатак музыка, умее ўсё зрабіць, што толькі трэба. На вайне, пэўна, самы першы. Служыць у канвоі, гэта значыць возіць і вартуе арыштантаў. У нас на вайне было трое, і таму адпаведна вырастала колькасць матар’ялаў і гераізму. Мы, я і сёстры, маглі паказаць фатаграфіі нашых прыгожых хлопцаў, стрэльбу, якая даводзіла, што яны, яшчэ не ідучы на вайну, умелі страляць, адпаведна чаму вырастала і іх вартасць на вайне. Паказвалі Паўлікаў гармонік, тым часам, як Якаў граў на яловай дудцы.

У нас былі тыя шанцы, што недалёка Менск, а мы ведалі, што Менск важней, чым Наваградак ці Баранавічы, у нас блізка станцыя, а ў іх не было, але быў і той дэфект, што ўсё наша было на віду, так што асабліва пахлусіць мне было нельга, а іх было далёка, і таму для выдумак быў вялізны прастор. Там цякла вялікая рака, у якой апроч рыбы вадзіліся і ракі, былі такія яры, што схавалася б наша гумно. У лесе вадзіліся барсукі, пра якіх я не чуў, у полі — суслікі, сярод іншых птушак была сарока. Яны ўмелі лавіць вераб’ёў і сініц і браліся навучыць гэтаму мастацтву і мяне.

Цяпер усяму нашаму гурту даручылі пасвіць каровы і коней. Пасвіць каровы для мяне было самаю цяжкою справаю. Іх трэба ўвесь час даглядаць, каб куды не сышлі, каб не ўлезлі ў шкоду. Але калі пасвіць увосень, ды яшчэ гуртом, то гэта ўжо рэч не такая кепская. Каровы мы гонім пасвіць туды ж, дзе і коні, і таму гонім не на сваіх дваіх, але сеўшы конна. Я к таму часу ўжо добра ездзіў конна і часта хадзіў навыперадкі, калі быў упэўнен, што бацька не заўважыць. Канкурэнтаў было мала. Але тут браты, выехаўшы на сваіх двух кабылах, стварылі моцную пагрозу. Асабліва хвалілі яны старую Каштанку. Раз

у полі мы памяняліся коньмі, каб я паспрабаваў усю прывабнасць язды на Каштанцы. Я праехаўся ад спакойнае хады да кар’еру і мусіў прызнаць, што больш спакойнага ходу я яшчэ не спатыкаў. Але доўга карыстацца такою раскошаю было нельга, і мне прыйшлося перасесці на сваю, якая цяпер страціла шмат вартасці. Увечары, едучы дамоў, мы яшчэ раз памяняліся коньмі. Гэты раз я сеў на двухгадовую сівую жаробку — кабылу вышынёю ледзьве не з дом. Мяне папярэдзілі, што яе трэба закілзаць і добра трымаць, бо яна можа панесці. Я быў упэўнены, што я не з апошніх наезнікаў, і каб зусім быць падобным да казака, зрабіў сабе з двух путаў стрэмяно, едучы рыссю, падскокваў, як сапраўдны казак. Усё ішло добра да самага канца, але ўжо перад Матусевічавымі варотамі жаробцы захацелася ўкусіць бычка, які ішоў спераду. Бычку не захацелася, каб яго кусалі, і ён дабавіў ходу. Жаробка таксама дабавіла, тады бычок, задраўшы хвост, перайшоў у кар’ер і паімчаўся дамоў, а жаробка, уся выцягнуўшыся, кінулася за ім. Я з усяе сілы тузаў за павады, стараючыся задраць яе морду ўгору, але тая не слухала і мчалася ўперад. На крутым павароце з вуліцы ў двор я з спіны пераляцеў на шыю і поўным кар’ерам, амаль трымаючыся за вушы, падляцеў да карыта каля студні, дзе сівая вырашыла кінуць бычка і папіць вады.

Як на бяду, каля студні стаялі ўсе старэйшыя і маглі бачыць цалкам маё геройства, і шалёную язду, і страмяно з путаў, і чырвоны твар. Калі прыняць пад увагу, што нам наогул забаранялася ездзіць кар’ерам, то геройская паездка магла скончыцца зусім дрэнна, інакш кажучы, бацька мог адлупцаваць мяне, але тут нічога не было сказана.

Праз пару дзён здарылася бяда болыл сур’ёзная. На абед мы прыганялі кароў дадому, і, пакуль елі ў хаце, каровы ляжалі на поплаве, бо ўся зямля была перабіта і есці ня было чаго. На гэты раз мы паабедалі, селі на коней і, выехаўшы за сад, упэўніліся, што кароў няма. Мы кінуліся ў Штаны — няма кароў, уз’ехалі на гару — няма. Сэрца ўпала. Бяда! Кінуліся к Востраву, уз’ехалі на самую высокую гару, я стаў на каня і агледзеў усё — няма. Зніклі каровы. Прыехалі ў гаёк, залезлі на бярэзіну — глядзелі,

глядзелі, ізноў жа няма. Абгойсаўшы ўсё навокал на мокрых конях, перапалоханыя, прыехалі дамоў, каб сказаць, што каровы зніклі. Спалохаліся і старыя, але свет рушыўся, і нас не білі, а кінуліся шукаць. У Сцяцкоўшчыне кароў знайшлі і прыгналі дамоў. Ад сэрца адлягло.

Цяпер у нашай вёсцы ў кожнай хаце кірмаш. Раней чужы чалавек быў рэдкаю з’яваю. Калі дарогаю ішоў невядомы чалавек, на яго глядзелі, цікавалі, калі ён падыходзіў бліжэй, распытвалі, куды ідзе, што чуваць на свеце. Падарожнага чалавека трэба было накарміць, грошай з яго браць было нельга — грэх. Крадзяжу навокал не было. У полі кідалі плугі, хамуты, бароны. У нас нават стайня, дзе стаялі добрыя коні, не замыкалася, скрыня з мукою ў склепе, кілбасы, сала на гары таксама былі без запору. Калі і здаралася кража, то гэта была рэдкая надта падзея.

Цяпер усё змянілася. У нас поўна вёска чужых. Чужых нават значна больш, чым сваіх. Уражанняў у людзей больш за год, чым раней за ўсё доўгае жыццё. Трэба ўсё замыкаць, вартаваць, даглядаць, бо навокал хоць і не зладзеі, але галодныя, збянтэжаныя людзі, страціўшыя ўсё ў жыцці, і цяпер яны адчуваюць не надта вялікую пашану да чужое ўласнасці.

К пачатку зімы, калі ўсё суцішылася, жыццё стала больш пэўным. Бежанцы распрадалі сваю жывёлу і ці заселі на жыццё ў Віцкаўшчыне, ці паехалі далей, ужо на цягніках, у Расію. Сям’я дзядзькі засталася жыць у нас. Дзядзька прадаў кароў, прадаў Каштанку, а маладая сівая жаробка, на якой я так геройскі ездзіў, засталася. У бежанца Чэчата бацька выменяў сваю лёгкую жаробку на старую грузную кабылу з жарабём. Гэты сысун пасля вырас у жарабца нявіданых памераў. Бацька казаў, што такое жывёлы ён у жыцці не бачыў. Ростам далёка перавысіўшы ўсіх іншых коней, ён меў капыты з добрую шапку, пад капытамі навісала шчотка густое кудлатае шэрсці. Які б воз ні наклалі, ён усё цягнуў так, нібы там нічога не было. У 1919 г. яго забралі пры адыходзе арміі.

Бежанцам, калі суцішыўся тлум, пачалі рабіць дапамогу ад дзяржавы. Рабілася гэта надзвычайна неахайна. Наязджаў

нейкі чыноўнік, перапісваў усіх бежанцаў у адным сяле. Калі ён ехаў у другое сяло, часта тыя ж бежанцы, хто быў ямчэйшы, ішлі туды ж і запісваліся яшчэ раз, або ў другім сяле быў другі чыноўнік. Нямала было выпадкаў, калі ў бежанцы запісваліся і мясцовыя жыхары, не бежанцы, каб атрымаць дапамогу.

Праз некаторы час апавясцілі, што бежанцам будуць даваць у пэўным месцы хлеб. Была ўжо зіма, хлеб ржана-ячменны, прамёрзлы, дарогаю прывозілі з Менска і складалі ў хаце цэлай сціртаю. Здаецца, ніякага дагляду за ім не было, і цяпер, хто запасаўся ў некалькіх месцах, ледзьве паспяваў ездзіць і забіраць сваю долю. У бежанца, які жыў у старой хаце нашага суседа, я бачыў цэлы кут, закладзены хлебам. Гэты бежанец, мянушка якога была Хрэн, не маючы сілы з’ядаць хлеб, які ён браў, пэўна, у пяці месцах, карміў ім жывёлу, прадаваў людзям ці проста гнаіў. Апроч хлеба давалі спярша яшчэ мяса, крупы, узімку давалі валенкі, паліто, рукавіцы. Ніякага парадку ў гэтым не было. Браў, хто хацеў ці хто быў да гэтага здатны, і кралі пры гэтым чыноўнікі, пэўна, нялюдскі. К вясне гэтыя падачы скараціліся; перш перасталі даваць мяса, пасля скарацілі выдачу хлеба, а к вясне і зусім перасталі даваць, але бежанцы крыху ўжо абжыліся.

Іваноўскія жылі ў нас доўга, пасля перабрался да нашых сваякоў. He ведаю, якія былі па сутнасці ўзаемаадносіны ў старых і чаму яны з’ехалі, але сварак, якія бываюць звычайна ў сялянскіх сем’ях, калі дзве сям’і жывуць у адной хаце, у нас не было.

Гэту зіму, пасля двухгадовага перапынка, я жыў дома. Гэта зіма была для мяне самая вясёлая. 3 братамі хадзілі ўвечары вазіцца на санках, ляпілі баб. Ведама, у нашых з наваградчанамі быў пэўны моцны канфлікт. Кожны хацеў задзець другога, паказаць, што ён лепшы, разумнейшы, культурнейшы, чым праціўнік. Высмейвалі асобныя словы, звычаі, кожны хваліўся чым-небудзь сваім.

Наваградцы казалі «конаўка», а ў нас «кварта». Наш «сталок» у іх зваўся «слон». Гэта з погляду віцкаўцаў было адзнакаю некультурнасці, адзнакаю, што тыя «зусім простыя», а ў нас

мова бліжэй да далікатнай рускай. Тыя таксама знаходзілі словы, якія высмейвалі. У цэлым віцкаўцы былі значна багацейшымі за сваіх сваякоў, як кожныя каланістыя, а наваградцы займалі цяпер становішча паўпарабкаў. Наваградчане, падлеткі і дзеці, па-свойму звычаю збіраліся ў святы ці ў будні ўвечары ў чыёй-небудзь хаце на пагулянкі. Я таксама прымаў удзел у гэтых вечарынках, і гэта давала такую асалоду, якой не меў на вечарынках пасля ўсё жыццё. Наваградчане, хлопцы маіх год, расказвалі мне розныя брудныя гісторыі пра сваіх баб і дзяўчат, узнімаючы цікавасцьда адносін мужчыны зжанчынаю. Падзеі, якія адбываліся ў іх, перадаваліся з усімі падрабязнасцямі, уключаючы тарыфы. Нам было па 9-10 год. Каментарыі, як кажуць, тут лішнія.

Для мяне асабіста такая падзея, як прыезд бежанцаў, мела адзін дадатны бок: калі прышла вясна, мне не давялося пасвіць кароў, пасвіць адправілі брата Ваньку. Такім парадкам я быў вызвалены ад гэтай сама страшнай для мяне работы. Я добра разумеў, што Ванька пасе, а я не пасу толькі таму, што ён бежанец, а я не. У мяне, праўда, ніколі не ўзнікала думкі, што я дзеля гэтага нешта лепшае, чым Ванька, ды і каб узнікла, то яе б, пэўна, дома высмеялі. Мне нават было няёмка, што вось пасе хлопец з-за мяне каровы, але я нічога з сабою не мог зрабіць. Што ўставаць рана, было яшчэ паўбяды, але што цэлы дзень, і нават у свята, у цябе няма вольнае хвіліны — ні пагуляць, ні пачытаць (я ўжо накінуўся на кнігі), наводзіла на мяне жах. Я гатоў быў рабіць усё, абы мець вольным свет, абы не пасвіць кароў.

Мне было даручана пасвіць коні. Гэта было ўжо куды прыемней. Там я наслухаўся казак і навучыўся гуляць у карты на грошы, ды так азартна, як ніколі ў жыцці пасля не гуляў. Пасвіць коні — гэта адна асалода, нават калі трэба рана ўставаць, нават у нядзелю ці ў другое якое свята. На ўсходзе сонца, калі ў паветры яшчэ чутны халадок ночы і так галасіста спяваюць птушкі, выводзіш са стайні каня і, напаіўшы, садзішся конна. Мама выносіць з хаты бравэрку ці вялікую суконную жакетку — на пашы буйная раса і нельга сесці, каб не намачыцца. У бурку

ўкручана кніга, часамі вялізны фаліант «Ннвы» ці «Роднны»¹⁵, даўнасць якой часам болып 20 гадоў. Гэта на выпадак, калі буду адзін ці будзе нудна. Мяне ўжо ахапіла прага да чытання, і я чытаю ўсё, што трапіць пад руку. Аднак рэдка калі прыпадае быць аднаму. Звычайна туды ж з’язджаюцца яшчэ некалькі хлопцаў ці дарослых мужчын. У Віцкаўшчыне жанчыны да каня не маюць ніякага дачынення. Найцікавей, калі на пашу прыязджае стары Рыжэўскі. Гэта не віцкавец. Ён арандатар, католік і «паляк», хоць па-польску не ведае ані слова. Ён чалавек просты, не прагне быць шляхтай, нават і не робіць выгляду, што ён з паноў і ўмее гаварыць па-польску. У нас яго нават «шэршнем» не звалі, лічачы хоць і палякам, але з простых.

Калі пасля смерці гаспадара Галенчыка здавалася зямля ў арэнду, то і прыехаў гэты Рыжэўскі з братам. Прозвішча Рыжэўскі далося ім нездарма. Абодва браты былі рыжаватыя, з добрымі рудымі бародамі. У жанатага была рыжаватая жонка. Уся жывёла — каровы, коні — былі рыжыя. Адносна Рыжэўскіх у нас нават песня, ведама нецэнзурная, была складзена. Адзін з братоў хадзіў у свой час ваяваць з туркамі. Пехатою з сваім палком дайшоў з дому да Чорнага мора, але свой ваяцкі талент, здаецца, не надта высокі, так і не паспеў паказаць — надышоў мір. Пабачыўшы ліха ў маскалях, ён вярнуўся дамоў і нежанатым жыве з братам. Ездзіць ён заўсёды паціху. Кабыла яго мае тэмперамент прыблізна такі ж, як і гаспадар, і лічыць, што асабліва спяшацца няма куды.

Ніколі я не бачыў Рыжэўскага без люлькі. Косіць, возіць снапы, гаворыць з людзьмі, трымаючы ў зубах сваю, зробленую з вішні, люльку. Пэўна, і спаў ён з люлькаю. 3 рота, калі курыць, цячэ сліна на рыжую бравэрку. Гаспадар уцірае рукою сліну і смокча люльку далей.

Рыжэўскі, прыехаўшы на пашу, абавязкова раскладаў агонь — усё роўна, быў гэта гарачы летні дзень, ці ішоў дождж, ці была халодная восень. Ён, пэўна, не мог не раскладаць агонь, як не мог не курыць сваю люльку. Калі не было блізка добрых дроў, ён збіраў ржышча, дубчыкі або цягнуў здалёк сырую ламачыну ці цэлы корч. Мы крычалі: «Во, гэта ж не загарыцца!»,

а ён спакойна навальваў на вогнішча свой корч і казаў: «Хіба ж на агні згніе? На агні ж усё роўна згарыць». I сапраўды, корч дыміў, упіраўся, не хацеў гарэць, але ўрэшце, сапраўды на агні не згніеш, пачынаў гарэць. Агонь дзіўна цягне, вабіць чалавека. Гэта нешта дагістарычнае. Каля вогнішча ўтульней. У людзей ствараецца звычайна ціхі, лірычны настрой.

Рыжэўскі, зрабіўшы адну справу, садзіцца каля вогнішча чысціць сваю люльку, напіхае туды з паўхунта махоркі і пачынае расказваць. Расказваць ён можа, пэўна, з год без перапынку. Ддкуль што бярэцца. Расказвае ён розныя выпадкі з жыцця, пра даўнейшае жыццё, пра паноў, пра ваўкоў, свіней, наогул, ён найбольш любіў расказваць пра жывёл. Расказвае ён нават і тады, калі яго ўжо ніхто не слухае. Уставіцца некуды вачыма, смокча люльку, выцірае сліну і дундзіць. Перад намі расчыняецца нейкае дзіўнае жыццё нашых продкаў, калі іх лупцавалі паны агрэстам, палажыўшы на зэдлік. Мільгаюць словы «ахмістрыня», «афіцына», «цівун», «аканом». Усе хвігуры ці разуменні, якіх мы ў жыцці не спатыкалі.

«I вось ідзе цівун з двара і бачыць, што воўк крадзецца да гусей. Гусі панскія пасуцца на канюшыне за плотам, а ён, падла, прыгнуўся да самое зямлі і паўзе паціху, каб гусі не зглядзелі, аж хвост выцягнуў, і не бачыць ужо болып нічога. А цівун, убачыўшы воўка, кій на плечы ды ціхенька за воўкам: воўк да гусей крадзецца, а цівун — да воўка. Толькі воўк наспрактыкаваўся, каб скочыць цераз плот, а цівун яму цераз усю спіну як спярэсціць кіем, дык у воўка бяда. Бачце, калі воўка спалохаюць, дык у яго з жыватом бяда бывае. Дык і тут воўк як пусціць, узяў ды і абліў усяго цівуна, а сам збег ды здох. Бяда цівуну стала тады. Як ён ні пераадзяваўся, як ні мыўся, месяцы з два няможна было на двор яму паказацца: усе сабакі на яго кідаліся. Было, як ідзе, дык яны аж зямлю грызуць».

Усеагульны рогат і рэплікі, парады, што трэба было зрабіць цівуну. He мяняючы ні позы, ні голасу, Рыжэўскі кажа новы выпадак.

«Было гэта на Вялікадня. Людзі прыйшлі з рэзурэкцыі, і, ведама, усе спалі. Аж чую я — свіння за гумном крычыць не сваім

голасам. Выйшаў я глянуць, што там: бачу два ваўкі, вось воўчае мяса, ухапілі суседскую кормную свінню, якую гаспадыня выпусціла на двор, за вушы, хвастамі, пане мой, паганяюць, тая крычыць немым голасам, але ж бяжыць, як у дышле, дзявацца няма куды. Я, ага воўка, ага воўка, а яны толькі мацней бегчы, на спіну воўк такое свінні не закіне. Я, сеўшы конна, кінуўся даганяць, дык яны, халера на іх, парвалі бок свінні, а самі ўцяклі».

Наша публіка ажывае. Кожны ўспамінае які-небудзь выпадак з ваўкамі, кожнаму хочацца расказаць. На аднаго ўзімку напала воўчая гайня, і ён ледзьве не цэлы дзень прасядзеў на елках. Ваўкі пачалі грызці яліну, каб спусціць яе, але не адужалі, а тут падышоў абоз, і ваўкі спалохаліся. За другім гналіся ваўкі каля станцыі. Сам ён паспеў пераскочыць цэраз рэйкі перад самаю машынаю, а ваўкі не трапілі. Трэці расказвае выпадак, калі малады яшчэ хлопец ішоў з сякераю на цэлую гайню і адсёк ваўку хвост. Гэты трафей вісіць у яго хаце і зараз.

Спутаныя коні ходзяць спакойна. За ўсю раніцу іх трэба адвярнуць разы два-тры. Тут толькі сядзі ды слухай. Зусім непрыкметна падымаецца сонца, грэе, налятаюць авадні, мухі і пачынаюць сеч коней. Тыя перастаюць скубці траву, непакояцца. Зараз гатовы, спутаныя, паскакаць дамоў. Пара ехаць. Дома бліны з смятанаю або смажаная бульба ці крупнік.

Цяпер бравэрка ўжо непатрэбна. 3 ёю горш ехаць. Злуюся, што браў, але на роснай траве ляжаць без бравэркі непрыемна, куды лепш на бравэрцы. У другі раз, як еду, ізноў бяру.

Адзін раз, калі пасвілі коні на Сумесным, Міша, наш сусед, прывёз Жукоўскага. Ён наогул не быў вялікі ахвотнік да чытання, але тут падышоў нейкі ўдалы момант, калі людзям захацелася ўсім паслухаць кнігу.

Падышоў цыбаты Каробка, і мы выцягнуліся ледзьве не праз усё Сумеснае, прыйшоў меланхалічны Банэда Сярко, яго хварсісты брат Аляксей, які лічыў Банаду дурнем і не хацеў лічыць нават сваім братам. 3 кустоў выйшаў ужо з ламачынаю ў руках Рыжэўскі. Сабралася цэлая гурба малых хлопцаў.

«Значыся, напрымерна, і ты, Міша, сягоння прывёз кнігу, — выказаў сваё здзіўленне Каробка. — А можа, васан, і пачытаў бы

нам сёе-тое». Публіка была ў зборы, артысты быў не пагардлівы, і чытанне пачалося. Міша чытаў у «Шах-намэ»¹⁶ тое месца пра Русцема і Зураба, дзе бацька і сын, не ведаючы адзін другога, сышліся на бой. Паэма адразу захапіла публіку. Усе ад малых да старых слухаюць надзвычайна напружана, калі малады гіне, усе ўздыхаюць і пачынаюць разважаць. Робіцца ціхі сумны настрой. Вечар надышоў непрыкметна, пара ехаць дадому.

Але часцей усяго, пасучы коні, гуляюць у карты. Гуляюць на грошы азартна, гуляюць увесь дзень, і невядома калі той дзень праходзіць. Даўно, яшчэ перад вайною, у нас на Каляды любілі гуляць у карты — у «тысячу», у «рамса», у «ачко». Але гулялі на запалкі, у сваёй хаце, хоць пад канец гульні ў атмасферы азарту, вочы блішчэлі, шчокі рабіліся ружовымі.

Зараз у полі ці ў дуброве я ўцягнуўся ў картачную гульню на грошы — капейкі, грыўні, шмат па паўрубля. Гульня робіць He­rnia дзіўнае. Хочацца гуляць і гуляць бясконца. Калі вязе, каб выгуляць усё, вярней, каб выгульваць, бо калі ў ігракоў нічога ўжо не застаецца, а ў кагосьці шмат, то зусім не шкада даць ім грошай, абы гуляць, абы яны не адыходзіліся. Выгуляўшы з паўрубля, адчуваеш нейкую незвычайную лёгкасць, радасць, як на Вялікадня. Калі ж не вязе, то хвалюешся яшчэ больш. Дадуць першую карту і сядзіш, чакаеш другіх. Сэрца проста перастае біцца, калі кідаюць адну, другую карту. Браць ці не браць яшчэ?

Адзін час я кінуў кнігі чытаць. Увесь вольны час гуляў у карты — на запалкі, на «коцікі» з аеру, на грошы. Цяпер нават не памятаю, калі мінула гэта хвароба. Здаецца, год у чатырнаццаць карты ўжо абрыдлі. Выраслі іншыя інтэрасы.

ІЗНОЎШКОЛА

Зіму 1915—1916 г. не вучыліся, не да таго было, але к восені 1916 г. трэба было сабірацца. Ніна ўжо скончыла самахвалавіцкую акадэмію, і ёй належала сядзець дома на гаспадарцы, але яна, самая ціхая дома, выявіла нечаканую ўпартасць. Ніна захацела ехаць вучыцца ў Менск, у гімназію. Гэта была нечуваная рэч. У нас з Віцкаўшчыны вучылася ў гімназіі Вера

Красінская, але ж тая была адна дачка ў бацькоў, з ёю тузаліся ўсё роўна, як з паненкаю. На Ніну насварыліся, але гэта не памагло. Ніна пачала плакаць. Плакала цэлы дзень, тыдзень, месяц. На яе сварацца — не памагае. Рабіць не робіць ці робіць так, што бацька глядзець не можа на такую работу. Урэшце пасля дамовай канферэнцыі вырашылі адправіць Ніну вучыцца ў Менск, у гарадское вучылішча, у трэці клас. Ніна з гэтым не пагаджалася. Яна была ўпэўнена, што можа паступіць у чацвёрты, і, значыцца, навука будзе толькі адзін год. Яна намагалася ў гімназію. Паразважаўшы, вырашылі, што, можа, можна і ў гімназію, але дзеля таго, што ў гімназіі вучацца толькі паны, то паступаць Ніне не ў трэці клас, але ў першы, каб не было ў трэці занадта высока. Ізноў слёзы, рака слёз, і ўрэшце перамога. Ніну садзяць у павозку, і яна едзе з бацькам да Менску паступаць у трэці клас гімназіі. Праз некаторы час варочаецца з Менска ўжо гімназісткай міністэрскай гімназіі. Паступіла ў трэці клас зусім лёгка, магла б паступіць і ў чацвёрты. На Ніну глядзяць крыху са здзіўленнем, крыху з пашанаю. Вунь яна якая.

Цяпер трэба будзе гаршкі, клункі, торбы вазіць у два канцы: мне ў Самахвалавічы і Ніне — у Менск. Але Ніна цешыць бацькоўскія сэрцы. Яна ідзе першаю. Дочкі менскіх паноў, гандляроў прыходзяць павучыцца ў нашай Ніны з Віцкаўшчыны, якая, урэшце, мужычая дачка. Гэта, пане мой, не абы што, гэта гонар, вялікі гонар.

Аднак трэба аддаць справядлівасць бацькам: яны не трубілі пра гэта, не совалі ўсім пад нос, што вунь якая ў мяне дачка. Радасць і гордасць перажываліся ўнутры, крыклівасці, рысоўкі не было ніколі. Мне яшчэ год быць у Самахвалавічах. Цяпер ужо без Ніны. Гэта азначае большую параўнальна вольнасць, але ўсё ж з Нінаю было лепш. Асабліва наконт арытметыкі. He люблю я гэтае навукі.

Запісвацца ў школу яшчэ за пару тыдняў да заняткаў едзем з Жэнем у нядзелю самастойна. Мы ўжо не малыя. Мне 10, а Жэню 12 год. Можна сказаць, самастойныя работнікі. Жэня, здаецца, араць ужо ўмее. Я гэтым мастацтвам яшчэ не аўладаў,

але дома работнік на ўсякай рабоце. Самахвалавічы за пару тыдняў не змяніліся. Школа такая ж пахмурая, як і ў першы раз, але зараз у школе ёсць і іншае насельніцтва. Дзеці бежанцаў сабраны ў школе. Яны адзяюцца, ядуць і маюць кватэры за кошт ураду. Браты Іваноўскія ўжо там. Яны расказваюць зайздросна, якія малойцы з наваградцаў вучацца ў Самахвалавічах. Адны прозвішчы чаго варты: Маладзецкі, Казак, а ёсць такі Малей, які скача цераз дарослага чалавека. 3 сельскімі, г. зн. з мясцовымі, хлопцамі яны б’юцца каламі — народ геройскі. На такую публіку, ведама, цікава паглядзець.

Трэці год вучобы. Мы ўжо выпускныя. Самахвалавічы і ў Самахвалавічах усё ведама. Але ў школе ніякага паляпшэння няма. Як і раней, мяне з братам завуць Швэдамі. Гэта проста раз’ядае мяне. Я ахвотна рабіў бы што трэба, абы мяне звалі па-людску, але мянушка так прыстала, што ад яе адчапіцца проста нельга. Другое — знік мой прыяцель Лёня. Гэта проста няшчасце. Нават дзе ён дзяваўся — невядома. Адзін раз на малітве я ўбачыў хлопчыка, які быў ззаду надзвычай падобен да Лёні. Сэрца ў мяне забілася, але малітва скончылася, і да мяне павярнуўся зусім незнаёмы твар. У дадатак — твар варожы. Нашых самых большых малайцоў ужо забралі на вайну, але яшчэ нямала хлопцаў год па 16-17. Гэтыя хлопцы, як і раней, любяць паказаць сваю сілу.

Я стаю каля печкі ў пераменку і грэюся. Падыходзяць два хлопцы, мала меншыя, чым Каробка, хапаюць мяне за рукі і пачынаюць кідаць то ўзад, то ўперад. Такімі гімнастычнымі нумарамі рук адарваць нельга, але выкруціць — колькі хочаш. Гэта ў іх завецца — паказаць гімназію. Паказаўшы мне гэту навучальную ўстанову, хапаюць другога, хто меншы і не можа з імі біцца, і паказваюць яму. Жорсткасць, біццё слабейшых — гэта сістэма.

Прыглядаюся да наваградцаў. Там ёсць і хлопцы, і дзяўчаты. I Маладзецкі, і Казак, і асабліва Малей сапраўды малайцы — дружныя, дужыя. Асабліва Малей. У яго, яшчэ хлапчука, у рухах відаць самастойнасць, сіла. Дзевачкі наваградскія прыгажэйшыя за нашых. Наогул, калі параўноўваць нашых

з бежанцамі, то, бясспрэчна, трэба аддаць перавагу ім. У аднаго з наваградскіх прозвішча было Камар.

«Как ты сказал — Комар?» — здзіўлена запытаў настаўнік, калі той назваў сваё прозвішча.

— Камар, гаспадзін вучыцель.

— He может быть Комар. Может, твоя фамнлня Кбмар?

— Может быть н Кбмар, гаспадзін вучыцель.

Настаўнік і гэтым нездаволен. Ён думае, стукае алоўкам і пытае яшчэ:

— А может быть, не Кбмар, а Фбмар?

— Можа быць і Фбмар, гаспадзін вучыцель.

Як кажуць, «вопрос был нсчерпан», і Камар быў запісаны Фбмарам. Гэта зрабіў настаўнік, які ўсё жыццё прасядзеў у Самахвалавічах, пэўна, радзіўся і вырас на Беларусі.

Старая наша, можна сказаць, спрадвечная кватэра ў Крысцяліхі, ужо занята, нас з братам застаўляюць на жыццё ў Пазнякоў. Тут крыху жвавей, чым у Крысцяліхі, дзе дом быў падобен на кляштар: ціха і нудна. У Пазнякоў весялей. Сям’я іх складаецца з дваіх старых і дваіх маладых: брата і сястры. Маладым гэтым, дарэчы, год пад сорак. Брат кульгавы. Некалі яшчэ маладым хлопцам ён пасёк сякераю калена, якое доўга пасля не гаілася. Суседка, спачуваючы такой бядзе, параіла яму заліць рану газаю і зверху яшчэ прыкласці анучку, намочаную ў газе. Хлопец зрабіў гэта і праз пару гадзін курчыўся і крычаў ад страшнага болю. Ледзьве ўдалося пасля такіх «лекаў» адратаваць хоць кульгавую нагу. Сястра яго была здаровая дзеўка з грубым тварам, падобная да нашых карабчанак. Яна была малодшаю дачкою ў маткі, і матка, баючыся страціць у хаце работніцу, усё выправаджвала з хаты сватоў, а цяпер каб і хацела аддаць, то было нельга, і дзеўка пераспела і жаніцца няма каму.

Камандуе ўсімі старая гаспадыня, якая ўсё ведае, усё робіць за ўсіх (гэта ёй так здаецца) і ўсіх лае груба, па-мужчынску, па-беларуску і па-жыдоўску. Па-жыдоўску яна гаварыла таксама, як і па-беларуску. Далікатнасці местачковае ў яе няма ані звання.

Мы яшчэ дзеці. Дома нас так і лічаць. Дарослыя з намі на сур’ёзныя тэмы не гавораць. Адносіны дзелавыя — ідзі зрабі тое, другое. Рабі скарэй, яшчэ ідзі есці, спаць. Калі ж прабуеш гаварыць сур’ёзна, то ў большасці кпяць і часам крыўдна, ядавіта. Ведаючы гэта правіла, мы ў справы дарослых не мяшаліся. Але тут зусім іншае. Перад намі гавораць усё, што думаюць. 3 намі радзяцца. Слухаюць, што мы расказваем. Дарэчы, тое, што мы расказваем пра Віцкаўшчыну, хіба напалову адпавядае праўдзе, другая ж палова створана ўласнаю нашаю фантазіяю. Мы навыперадкі творым нейкую фантастычную Віцкаўшчыну. Часта маючы ў памяці маленькі факт, развіваем яго ў цэлую паэму. Нас слухаюць. Мала таго, пачынаюць уводзіць у курс дамовых сакрэтаў, у свае брудныя справы. Дачка горка жаліцца на матку, што тая не аддае замуж, і пагражае зрабіць дзіця хоць каля студні, калі пойдзе па ваду. Маці, у сваю чаргу, жаліцца на дачку. Праз пару дамоў ад нас у маленькай абдзёртай хаце жывуць маці і дачка. Нашы гаспадары часта перадаюць навіны, што ў тую хату ходзяць такія-то хлопцы і што яны там робяць. Усе рэчы завуцца сваімі імёнамі. Пэўна, у голаў ім не прыходзіць, што мы малыя і трэба б асцерагацца. Грубасць тут проста выпірае наверх.

Узімку ў Самахвалавічы прыйшоў вялікі кавалерыйскі раздзел. У нас сталі два салдаты — веставыя. Іх ахвіцэры недзе ў панскім доме.

На пляцы зроблены стойкі, на якія паложана жэрдка, і праз гэту жэрдку на конях скачуць ахвіцэры. Для нас у той час ахвіцэр быў нешта надта высокае. Калі пасля школы выходзім з брамы і бачым, што на пляцы ездзяць на конях і скачуць ахфіцэры, то бяжым з усяе сілы, каб пацікавіцца. У салдат з мясцовымі дзяўчатамі і маладзіцамі заводзяцца адразу раманы. Робіцца гэта з надзвычайнай скорасцю. Салдаты пастаяць месяц-два, а іх ужо праводзяць з плачам дзяўчаты.

У Віцкаўшчыне і скрозь навокал Віцкаўшчыны таксама поўна салдат і казакоў.

У нас у кухні жывуць чатыры салдаты-сібіракі. Гэта здаровыя барадатыя мужыкі год пад 40. Яны дзівяць нашых сваімі

звычаямі. Калі ўваходзяць у хату, яны здымаюць шапкі і хрысцяцца на абразы. Такі ўступ мусіць азначаць, што гэта чалавек вышэйшай далікатнасці, але далікатны чалавек, перажагнаўшыся, адзявае шапку ў хаце, а пасля лаецца так, што ў нас ніхто з роду не чуў. Наогул, слухаючы, як салдаты бесперапынна і брудна лаюцца, у нас вырашылі, што гэта людзей прывучаюць так лаяцца толькі ў салдатах, і баяліся, каб і нашыя хлопцы таксама не лаяліся. Што лаяцца так, як салдаты, можна і не на вайне, а і дома, нікому ў голаў не прыходзіла. Салдаты цэлы дзень валяюцца на ганку ў кухні. Прыносяць вялікія, як цагліна, булкі хлеба, у абед капусту і добрую кашу. Увесь вольны час гуляюць на грошы ў карты. Гэта хмурыя, маларухомыя, няўклюдныя людзі. Яны зусім не падобны на таго ўзорнага салдата, які мусіць быць спрытным, вясёлым, прыгожым хлопцам.

Зусім іншая рэч — казакі. Казакі стаяць на Востраве. Гэта рослы чубаты народ. Яны надзвычайна спрытна садзяцца на коней і дзіўна ездзяць на іх. Яны заўсёды вясёлыя, любяць спяваць песні і спяваюць іх добра, але яшчэ лепш яны танцуюць казачка. У дзядзькавай хаце іх восем ці дзевяць. I кожную нядзелю там танцуюць. Гэта цягне нас, як магнітам. Калі бываем у нядзелю дома, то абавязкова ідзем на Востраў. Танцаваць умеюць усе казакі, і танцаваць добра, але гэта здаецца да тае пары, пакуль у круг не выходзіць казак Забулдыгін. Забулдыгін росту амаль да столі, а плечы такой шырыні, што, здаецца, ён ледзьве ўлазіць у дзверы. На галаве расце нешта зусім незвычайнае па колькасці. Я ніколі не бачыў ні да таго, ні пасля такога кудлатага мужчыну. Калі пачынаюць граць і танцаваць, то ён сядзіць дзе-небудзь убаку і выходзіць у круг, калі ўжо нагрэюцца. Тады ўсе паварочваюцца да яго, хто б ні рабіў свае выкрутасы, адыходзяць убок — Забулдыгін выклікае ўсеагульную пашану і здзіўленне. Вочы ў яго робяцца такія, што ўсе, глянуўшы толькі ў вочы, ужо смяюцца. Ён, пакручваючы вус, выступае пад гармонік спярша паціху, а пасля ўсё паскарае тэмп. Пусціўшыся ўпрысядкі, ён пачынае вытвараць такія нумары, што ўсе валяюцца ад рогату, усім хочацца, каб гэты казак танцаваў, не перастаючы, увесьдзень. Казалі, што ён да вайны

быў у цырку, што яго прозвішча нейкае другое, а Забулдыгіным празвалі за тое, што ён забулдыга (слова для нас незнаёмае), але яго апроч, як Забулдыгіным, у нас ніхто не зваў.

Зімою, не ведаю па чыёй ініцыятыве, у нас быў наладжаны спектакль. Першы спектакль за ўвесь час, як ёсць Віцкаўшчына, і першы, які бачыў я. Тэатрам было дзедава гумно. Сцэна была створана на таку, артыстычныя ўборныя адгарадзілі прасцірадламі. Публіка была на таку і на застаронках, а мы залезлі на торп саломы, адкуль глядзець было найямчэй.

Ставілі інсцэніраваную «Песню о купце Калашннкове» па Лермантаву. Артыстамі, нават і на жаночых ролях, былі салдаты. Алену граў малады русы салдат, у якога адрастала залацістая шчаціна і які стараўся гаварыць. Я к таму часу перачытаў ужо гэту «Песню», чытаў п’есы, як «Ревнзор», «Недоросль», «Свон людн — сочтёмся»¹⁷, але ніколі не думаў, што гэта можна паказаць так, як зрабілі з песняю. Мяне гэта ідэя ўразіла. Я думаў, што п’еса — гэта асобай формы літаратурны твор і болып нічога.

Калі на сцэне загаварылі Кірыбеевіч, Калашнікаў, а цар Іван з кардоннаю каронаю на галаве грозна стукнуў сваім кіем, у мяне холад прайшоў па спіне. Усё ішло добра, толькі хор быў кепскі. Хор салдат, адзетых у нейкія нявіданыя шапкі з пучкамі наперадзе некалькі раз прабаваў выканаць песню, але кожны раз нічога не выходзіла. «Ах вы, сенн, мон сенн...». Я, убачыўшы пачатак п’есы, пазнаў знаёмае, але ніяк не мог прыпомніць, дзе я гэта чытаў і як яно завецца. Я расказваў усім, што будзе далей, і страшна хацелася прыпомніць, калі я гэта чытаў і як яно завецца, але не мог. Пэўна, чытаў ды чытаў хрэстамацію, не цікавячыся, хто гэта пісаў, а вялікі твор назаўсёды застаўся ў памяці.

Адзін раз, прыехаўшы па нас з дому, сказалі, што дома Ваня. Радасці не было канца. Гнядой кабыле той раз дасталася. Яна мчалася ўсю дарогу, як шалёная. Ваня прыязджаў за час вайны ў другі раз. У пачатку вайны ён ваяваў з немцамі, але меў тут мала поспехаў, немцы ледзьве не дабраліся да Віцкаўшчыны. Тады Ваня перабраўся на турэцкі фронт — на Каўказ. Лісты яго

ішлі з Тыфліса, а цяпер і сам вось тут. Ён нібы вырас з таго часу, як прыязджаў на пары [коней] з цукеркамі з Турава. Мне ён здаецца найвялікшым героем. Прыехаў Ваня ўзброены: пры ім шабля, наган. Гэтыя рэчы маюць надзвычайную прывабнасць. Яны і здалёк прыгожыя, а калі выцягнуць шаблю з ножнаў і пакратаць яе, халодную, думаючы, што гэтай во шабляю Ваня на фронце сёк туркаў, то дух геройства захопіць і мяне. Мне, прыроджанаму анцімілітарысту, хочацца на вайну, каб мець вось такую шаблю. Тое ж, пэўна, адчуваюць і сёстры. Ніна, цяпер гімназістка, якая ходзіць у карай форменнай сукенцы і шэрым халаціку, таксама хоча быць ваяўнічаю. Яна адзяе Ванеў шынель, шапку, падпярэзваецца яго папругаю і надзяе шаблю. Прыняўшы самую ваяўнічую позу, Ніна няёмка бярэцца за шаблю і хоча выняць яе з ножнаў. Гэтага мне ўжо выцярпець нельга. Ніна хоць і гімназістка, хоць і старэйшая, але ўсё ж дзевачка, а шаблямі арудуюць хлопцы. Я кідаюся і хапаю шаблю рукою, якраз у той момант, калі Ніна выцягвае яе з ножнаў. Адзін момант, і ў мяне поўная жменя крыві. Востра адточанай шабляю мне парэзала тры пальцы, але не была б то вайна. Нават болі чуваць не было.

Ваня — чалавек клапатлівы. Нават з вайны ён вязе дамоў падарункі. Мне з чамадана выцягвае тоўстую кнігу, на вокладцы якое нарысован чалавек з стрэльбаю ў руках. Перад чалавекам лес, над якім узнялася хмара птушак. Кніга завецца «Робннзон Крузо», і на першым аркушы напісана «Коле от Ванн. Харьковь. 1916 г.».

Гэта кніга дала мне больш радасці, чым усе прачытаныя paHeft разам. Гэта чароўная кніга. Я чытаў яе, можа, дзесяць раз, праглядаў бясконца малюнкі, гэтаю кнігаю хваліўся прыяцелям. Яе перачытала амаль уся Віцкаўшчына, а ўрэшце яна згінула. Кнігу ўзяла пачытаць цётка і не вярнула. Калі я пачаў намагацца, каб цётка вярнула, то яна пачала бажыцца і клясціся, што аднесла ўжо даўно. Я пытаў скрозь ва ўсіх, хто б мог узяць, ці не бралі, ці не бачылі кнігі, але яна згінула, пражыўшы гады два. Я шкадаваў яе, як жывую істоту. Гэта было найлепшае выданне Рабінзона, якое я бачыў.

У нашай хаце, апроч салдатаў, жывуць яшчэ дзве княгіні — міласэрныя сёстры. Яны жывуць у новай хаце. Прыехаўшы раз дамоў, я даведаўся, што ў нас дома жыве прыкрая старая княгіня, якая атручвае ўсім жыццё, і лепшая — маладая. Я ніколі не бачыў жывое княгіні, і было, ведама, цікава паглядзець, але я і сам быў немалою шышкаю, бо кончыў самахвалавіцкае вучылішча. Атрутная старая княгіня заводзіла ліхія парадкі. Нельга было моцна гаварыць ці крычаць на дварэ — зараз вылеціць і пачынае лаяцца, а яе баяцца нават ахвіцэры і нават сам доктар — ведама, княгіня. Калі хочаш зайсці да яе, то трэба раней пастукаць у дзверы і запытаць: «Можна?». Пра такія штукі самыя далікатныя ў нас ніколі не чулі, за гэта асабліва крыўдавалі і лічылі, што гэта капрыз, — як гэта нельга ў сваю хату зайсці.

Сабаку Муніка яна заве Муня і, як на смех, носіць яму ў пакеціку мяса, пячэнне. Але Мунік не любіць яе горш, чым людзі. Калі яна пачынае клікаць, паказваючы спакусліва пакет, то Мунік які раз хопіць скарынку, ідзе да яе ціха, не махаючы хвастом і не выказваючы ніякіх адзнакаў радасці. Есць ён княгініны падарункі з выглядам, нібы робіць ёй вялікую ласку, і ізноў таксама пахмура ідзе назад. Гэта крыўдзіць княгіню больш, чым усё разам узятае. Жывёла дзіўна разумее адносіны паміж людзьмі і цалкам знаходзіцца на баку гаспадара. Пасля рэвалюцыі княгіня значна сцішылася і вясною некуды з’ехала.

...Калі нас распускалі на зімовыя канікулы, па мяне ў Самахвалавічы прыехала з некім яшчэ Ніна. Радасць і гонар проста распіралі мяне. He ў кожнага ж, ведама, ёсць у Менску сястрагімназістка. Ніна ў зялёным, модным тады шлеме, таксама ўразіла. Самахвалаўцы, якія ведаюць яе, глядзяць з пашанаю. Гімназісткі нячаста спатыкаюцца і ў Самахвалавічах.

Свет мяняецца відавочна. Калі ўсталявалася жыццё пасля адыходу арміі, то пачаліся найперш знадворныя змены, асабліва ў дзяўчат.

Раней у нас насілі доўгія сукенкі ці спадніцы. Валасы на галаве былі такія, якія часалі ледзьве не з дня нараджэння, стрыг-

чы іх было нельга. Танцуюць. Раней гулялі польку, кадрыля, рэдка — галёпку.

Зараз моды ідуць такія, што старэйшыя сталыя людзі толькі жахаюцца. У хатах ідзе сварка, але гэта тое самае, што крычаць, каб сонца не заходзіла ўвечары. Спадніцы, якія раней мялі па падлозе, зараз робяцца ўсё карацейшыя і карацейшыя. Яны даходзяць амаль да кален, а пасля з’яўляюцца і стрыжаныя дзяўчаты. Гэта яшчэ чужыя міласэрныя сёстры, настаўніцы, але пошасць ідзе далей, і бачыш — нашыя дзяўчаты, якіх у паненкі ніяк нельга вывесці, таксама стрыгуцца. Бацькі лаюцца, сварацца, але памагае гэта мала.

Ніна, паехаўшы ў Менск, скора варочаецца ў свята, і няёмка сцягвае шлем. Касы няма, валасы астрыжаны да шыі. У нас крычаць голасна, махаць рукамі, тым больш клясці — не прынята. Прызнаецца факт, якому надта не рады, але выправіць яго нельга. Ніна наогул прывозіць з Менска навіны. Паціху ад мамы яна вечарамі расказвае Сашы, Анці, як жывецца ў Менску, як яны ходзяць па скверах (пра гэта найбольш), якія шалёныя ў іх гімназісткі, што завуцца Мура і Нюра (у нас гэта брыдка — Манька і Анця), як Мура з Нюраю чапляюцца і дражняць ахвіцэраў.

Пры маме больш сталыя гутаркі — пра таварышку Надзю. Гэта першая прыяцелька Ніны. Яна дачка мельніка, бацька багаты, дае Надзі грошы. Надзя возіць Ніну на рамізніку, і Ніна, каб не быць горшаю, у другі раз бярэ рамізніка сама, на якім вязе Надзю. Выдатак — 50 кап. Гэта ж грошы, заробленыя цяжкою працаю ўдома. Ніне наказ — надта не фарсіць там. Няма чаго за панамі гнацца.

Кавалераў зараз у вёсцы — колькі хочаш. Сваіх няма — на вайне, але чужыя, пэўна, яшчэ лепшыя. У Грычыне стаяць матацыклісты. Там у часці хлопцы ўсе вучоныя. Шмат з Петраграда, яны хварсіста адзеты, а яшчэ больш хварсіста расказваюць пра Петраград. Калі паслухаць іх, то ўсе яны з паноў — у аднаго маёнтак, у другога — млын, у трэцяга — крама, але калі паслухаць таварыша гэтага пана, то той кажа, што ён усё ілжэ. Чысты пан — гэта толькі ён. У дзяўчат ад такіх размоў круцяцца

галовы. Часта бываюць вяселлі — выходзяць за салдат. Канец трафарэтны. Калі салдат пераязджае, жонка, часта грубая, застаецца дома, а той, ад’ехаўшы, жэніцца ізноў.

Віцкаўшчына трымаецца, і тут ні адна дзяўчына за чужога салдата замуж не выходзіць.

МЕНСК

Я скончыў самахвалавіцкую школу, і цяпер трэба ехаць вучыцца ў Менск. Куды паступаць — невядома. У Менску ж, ведама, цэлая куча школ. Ёсць гімназіі, ёсць рэальныя вучылішчы, ёсць вышэйшыя пачатковыя школы.

Браты вучыліся ў вышэйшых пачатковых школах. Міша Галеньчык, што вярнуўся некалі разам з Косцікам, таксама цяпер вучыцца ў Менску ў ВПШ’⁸, але мне туды не хочацца. Мяне вабіць рэальнае вучылішча. Вабіць яно найперш сваёю формаю. Я цікаваў на формы ўсіх школ. Вучні ВПШ хадзілі ў чорным. Кантаў у іх не было, на шапцы адна цэшка. Кепска. У гімназістаў крыху лепшая форма, але недасканалая, ды гімназія — гэта было нешта занадта высокае. Вучні духоўных школ і семінарый? Але ж я на папа не хачу вучыцца.

А вось рэальнае вучылішча адпавядала ўсяму. Формы мудрэйшай, здаецца, прыдумаць было нельга. Скрозь жоўтыя канты. Прыгожая шапка, на якой вялізная цэшка. Гузікі блішчастыя, ды кажуць, што рэальнае вучылішча не такое паністае, як гімназія. 3 нашых краёў два хлопцы вучыліся ў рэальным вучылішчы ў Менску. Гэта былі Ванька Лагацкі з Грычына і Мішка Шчаслёнак з Вострава. Ванька быў старэйшы, ён сядзеў у кожным класе па 2-3 гады і нават у форме рэаліста быў падобен да мокрае курыцы, але затое Мішка ззяў, як сонца. Гузікі, канты, цэшкі... Як яны вабілі тады! Мы ўсе з зайздрасцю глядзелі на Мішку, а ён адчуваў гэта і абы з кім не знаўся.

Праходзіла лета 1917 г. Недзе ішлавайна, недзе рыхтавалася рэвалюцыя. Для мяне ўсё гэта было пастароннім дзелам. Мне 11 год, і бліжэйшая мэта — Менск, школа. У Менску адзін раз я ўжо быў. Гэта было яшчэ да рэвалюцыі, такім чынам я бачыў яшчэ на вуліцы жывога гарадавога. У Менск ад нас ездзілі на

кані, машынаю надта рэдка, бо за машыну трэба плаціць грошы. Пра Менск ходзяць самыя страшныя чуткі.

Найперш, прыехаўшы ў Менск, трэба пацалаваць старую страшную жыдоўку, а калі едзе дзевачка, то жыда. Гэта абавязкова, бо без такое візы ў горад не пусцяць.

Па-другое, у Менску жывуць толькі паны, мужыкоў, людзей простых там няма, і таму трэба, калі збіраешся жыць ў Менску, самому імкнуцца ў паны — г. зн. найперш гаварыць па-руску, каб менскія паны не смяяліся і не звалі мужыком.

Па-трэцяе, у Менску процьма жулікаў, зусім паністыя хлопцы, нават паненкі так ёмка залезуць табе ў кішэню, што ты ніколі і не падумаеш на яго і, тым болып, на паненку, а тым часам грошай з кішэні ці бравэркі або масла на возе і няма.

Слухаючы далей, даведаўся, што ў Менску стаіць грукат, гвалт. Па вуліцах лётае конка, ходзіць машына. Дамы ўдвая вышэй за гумно. Ёсць нешта, што завецца сквер. Заблудзіцца там лягчэй, чым у вялікім лесе, хоць людзей удзень і нават уначы на вуліцах процьма. Уначы на вуліцах гарыць электрычнасць (гэтае штукі таксама ніколі не бачыў), распуснікі менскія, не маючы работы, мыюць штотыдня ў суботу падлогу.

Паны менскія жывуць, ведама, па-панску. Хто длубаецца за сталом з паперамі, хто аціраецца на базары, а хто і зусім нічога не робіць. Калі іх будзяць у 6-7 гадзін раніцы, то яны кажуць, што гэта рана, хоць усім людзям ведама, што 6 раніцы — гэта ўжо позна, а рана — 3 раніцы.

Ядуць менскія паны, ведама, па-панску: штодня булкі і He­rnia надзвычайна смачнае, што завецца катлеты. Што такое катлеты — ніхто не ведае, і на гэту тэму вялося шмат дыскусій. Паны кідаюцца грашыма, як пяском. У нас раз расказвалі яшчэ да вайны, што ў Менску адзін чалавек заплаціў за абед 5 руб. Было гэта ў будны дзень, калі людям належыць есці капусту і крупнік. Мы пасля доўгае дыскусіі прызналі, што чалавек лгаў, бо на такую колькасць грошай з’есці, ды яшчэ ў будны дзень, зусім нельга.

Усяго я наслухаўся, не сказалі толькі мне, што менскія падшыванцы, убачыўшы вясковага хлопчыка, кідаюцца да яго

і б’юць або здалёк закідаюць каменнем. А гэта было самае патрэбнае, бо з першых крокаў я з гэтым сутыкнуўся.

Першае ўражанне ад Менска было не такое ўжо моцнае. Я ехаў у Менск з бацькам на сваёй гнядой кабыле. Выехалі летняю раніцай, калі яшчэ было цёмна. Толькі калі праехалі вёрст з 10, пачало віднецца. Ехаць было страшнавата. Трэба было праехаць праз два вялікія лясы, але страшней ваўкоў і разбойнікаў быў аўтамабіль. Кабыла наша, убачыўшы аўто, проста вар’яцела і магла разбіць усё ў шчэпкі.

Напярэдадні, калі я збіраўся ехаць, мяне папераджалі: «Глядзі, прыедзеш у Менск, то трэба будзе цалаваць старую жыдоўку». 3 гэтым я і заснуў, хоць ведаў ужо, што цалаваць нікога не трэба. Гэта павіннасць адменена. У Менску найперш уразіў мост, наверсе якога ездзяць фурманкі, а ўнізе ходзіць машына. Гэта найбольшы цуд тэхнікі, які я бачыў у жыцці. У канцы Ma­cia стаіць гарадавы, а павярнуўшы ўлева, уз’язджаеш на базар. Такога тлуму, як на базары, я нідзе яшчэ не бачыў. Тое, што чуў дома пра Менск, спраўджваецца: у Менску толькі паны, BapHeft, паны і паненкі.

Прыехаўшы на базар, бацька разгарнуў усё, што прывёз, — тут былі сыры, масла, смятана, яйкі, тварог, малако. Тварог, малако ядуць і людзі простыя, але масла, смятану, яйца ў нас елі толькі ў свята, а паны штодня, ведама, яны і прыйшлі купляць. Вазоў на базары шмат. Паміж вазоў ходзяць пані з карзінкамі і пытаюць у бацькі: «Почём сыры?» — «Как да сыра, — адказвае далікатна бацька. — Гэты 20, гэты 25, а той жоўты з смятанай 40 кап.». Пані дзівяцца, што так дорага, і пачынаюць таргавацца. Масла, смятану яны прабуюць шчэпачкамі, на яйца глядзяць праз свет. Але цяпер і паны сталі не такія ўжо пераборлівыя. Цяпер вайна. Цэны растуць, і гандаль ідзе добра. У мяне ніякіх абавязкаў няма, і я проста гляджу ва ўсе бакі. Сапраўды, у Менску штодня свята. Сёння будны дзень, а ўсе прыбраны, соўваюцца паўдня па рынку, калі трэба ім было браць, гавораць усе па-руску. Папросту рэдка хто запытае.

Прадаўшы ўсё, едзем да Арыя — двор на Койданаўскай вуліцы, проці ІБК¹⁹, дзе ўжо стаіць шмат вазоў. Па дарозе праяз-

джаем каля царквы, якая проста дзівіць сваёй грандыёзнасцю. Вуліцы чыстыя, усе брукаваныя, дамы вялізныя, усе падобныя адзін на другі, як іх тут адрозніць — невядома.

Калі па вуліцы пралятае аўто, то наша кабыла танцуе мудрэй, чым балерына, а бацька паддае ёй адвагі пугаю. На дварэ ў Арыя самае цікавае гэта тое, што з сцяны цячэ вада. Падыдзе хлопец ці баба, паверне нейкі ключ — вада цячэ. Як яна туды трапіла — невядома. Крыніцы там, ведама, няма. Я не адрываюся ад цудоўнае сцяны. Кожны сеанс выклікае новае захапленне.

Аднак Менск мае і свае хібы. У Арыя трэба сядзець на возе і вартаваць, каб тутэйшыя паны не ўкралі гунькі з воза ці хамуты з кабылы, а сядзець абрыдла, а ісці нельга, бо трэба вартаваць, і страшна, бо заблудзіш. А паветра ў Менску паскуднае — смярдзіць, скрозь гоман такі, што ў вушах звініць, гарачыня такая, якой у нас ніколі не бывае. Хай ён згарыць, гэты Менск. Скарэй дамоў, тым больш што цяпер проста распірае, каб расказаць усім, што я быў у Менску і шмат што бачыў. Чалавек падобен да радыё, якое мусіць увесь час перадаваць навіны, інакш яго жыццё траціць сэнс.

Паступаць у школу еду з Нінаю. Едзем машынаю — поездам. Гэта мой першы падарож — поездам. Перад ад’ездам мне быў прачытан курс далікатных паводзін у Менску. На падлогу пляваць нельга, насіць у кішэні заўсёды хустачку, якою і ўціраць hoc, а не рукою. Калі цябе чым частуюць, то не ламайся, як у нас цёткі на вяселлі, але еш, а з’еўшы, кажы «спаснбо».

Калі дойдзеш да верху дасканаласці, то трэба будзе гаварыць «благодару», але на цяперашні час гэтае слова занадта складана. Гаварыць, бясспрэчна, трэба толькі па-руску, інакш усе будуць лічыць мужыком.

Але адзнакі мужычага паходжання ёсць не толькі ўнутраныя, але і знадворныя. Хлопцы менскіх паноў майго ўзросту носяць штаны кароткія да кален, а больш старэйшыя — доўгія навыпуск. Абуты ў бліскучыя чаравікі. Я звычайна хадзіў у ботах, чаравікі цяпер сшылі, але як далёка ім было да бліскучых чаравікаў менскіх хлопцаў. Штаны кароткія ў мяне былі за ўсё

жыццё адны, але яны даўно знасіліся, і цяпер, каб падагнаць сябе пад пана, мне іх склалі амаль удвая, каб былі кароткія. Усё ж на менскага паніча я быў мала падобен, што цалкам сумленна адбіў фатограф.

...Мы з Нінай дома ўжо знаныя работнікі. Час мы прывыклі шанаваць, як дарослыя. Прыехаўшы ў Менск, проста з вакзала ідзем да фатографа, і мяне фатаграфуюць, каб прыкласці картачку да «прошення». 3 фатаграфіі глядзіць хлапчук з вялікімі вушамі. Галава нячэсаная, доўгія валасы тырчаць ва ўсе бакі. 3-пад каўняра верхняй сацінавай рубашкі глядзіць каўнер другое, кужэльнае. Гэту фатаграфію прынялі ў школу, пэўна, толькі таму, што была рэвалюцыя.

3 Нінай мы зайшлі ў школу, каб падаць дакументы. Школа змяшчалася ў гмаху вышынёю ледзьве не ў чатыры паверхі, усе вакольныя домікі былі дробныя. Гэта была школа каля Віленскага базара. Па шыкоўных сходах і па карыдорах хадзілі настаўнікі ў сініх сурдутах з кантамі. На шапках было па некалькі цэшак, наш самахвалавіцкі настаўнік тут быў бы нічога няварты.

Падаўшы заяву, пайшлі да Нініных гаспадароў, якія жылі за Віленскім вакзалам. Тут убачыў яшчэ адзін цуд — лёгкі высокі мост, а ўнізе ходзяць паязды і паравікі. Можна колькі хочаш стаяць і глядзець, але Ніна кліча далей, ды і агульны тон нашае сям’і не дазваляе паказваць, што чым-небудзь здзіўлен, захоплен. Глядзі на ўсё раўнадушна, хоць у самога душа круціцца.

Кватэра Нініна мне абсалютна не падабалася. Дворык маленькі, без травінкі. Пабегаць няма дзе. Легчы няма дзе. За бетонным плотам — станцыя, дзе процьма машын. Машыны ўвесь час гукаюць, спакою няма. Паветра, як скрозь у Менску, смярдзючае. Вулачка вузкая, а за ёю — насып. За гэтаю гарою ізноў рэйкі. Па насыпе і жалезнай дарозе ходзяць кучы расколаў, у якіх няма другое работы, як толькі кідаць у мяне каменнямі, а сышоўшыся бліжэй — біцца. Пры гэтым яны зусім не трымаюцца рыцарскіх правіл, пра якія я чытаў у кніжцы. Яны кідаюцца на мяне аднаго ўсёю грамадою. Цяжкае жыццё для

мяне падрыхтавана. Добра, што прадбачыцца сумеснае жыццё з братам. Удвох куды смялей. Хата, дзе жыла Ніна, малая, ды яшчэ разгароджаная на некалькі маленькіх пакояў, такіх ужо маленькіх, што я, маленькі хлопец, адчуваю там фізічную цеснату. Наогул, у Менску ўсё сціснута. Прастору няма нідзе.

Памятаючы інструкцыі, я не плюю на падлогу, выцягаю, калі трэба, з кішэні хустку, але ўнікнуць бяды усё роўна нельга. Калі селі абедаць, я геройскі ем нейкі крупнік, хоць ён страшэнна нясмачны, за крупнікам ідзе бульба, а за бульбаю яшчэ нешта, што завецца пірог. У нас пірагом звалася булка. Я чуў, што ў Менску завуць пірагом такую булку, у сярэдзіну якое кладуць што-небудзь: яблыкі і мяса. Гэты пірог быў з капустаю і моркваю. Я ніколі не еў печанае морквы і цяпер пабаяўся ўзяць з морквай, але і з капустай вышла мала лепш. Адно толькі я адкусіў і разжаваў кавалак пірага, як пачуў, што праглынуць не змагу, нягледзячы на ўсе высілкі. Ліха жна яго, на той пірог. Якое паскудства ядуць далікатныя менскія паны. А яшчэ кажуць, пірагі бываюць з салам. Уяўляю, што там такое. Я сядзеў і гарэў ад сораму, пірог у роце, пірог у руцэ. Трэба есці, а есці нельга!

Паціху шапчу пра бяду Ніне. Яна тут свой чалавек. Ані не засаромеўшыся, Ніна кажа мне: «Кладзі пірог на стол, а з рота ціха выймай». Я думаў, што мне пасля такога скандала нельга ўжо будзе жыць у Менску, аднак абышлося ціха. Пашана да Ніны ў мяне вырастае. На другі дзень сястра Ліза прабавала пачаставаць мяне нечым падобным да сырога мяса, нарэзанага круглымі чырвонымі кавалкамі. Гэта нешта звалася памідоры, іх пасыпалі перцам, соллю і елі. Я, навучаны, асцерагаўся ўсяго незнаёмага, хоць кодэкс далікатнасці і гаварыў, што трэба есці ўсё, чым частуюць. З’ясі тут, калі ў нас казалі, нібы паны робяць пірагі з смаўжоў і ядуць жаб!

Адна толькі і была пацеха, што недзе я дастаў журнал, у якім было надрукавана дзіўнае апавяданне вершамі пра кракадзіла, які прылятаў у Петраград. Я не любіў вершаў, але гэтыя звонкія вершы вабілі мяне і проста самі ўкладаліся ў голаў. Чытаў пра кракадзіла з захапленнем не меншым, чым пра Рабінзона.

Назаўтра ізноў машынаю паехалі дамоў. Што я цалкам падрыхтаван да паступлення ў школу, быў упэўнен і я сам, і ўсе ў нас дома. Гэта была ўжо традыцыя. Усе вучыліся добра, і за добрыя поспехі звычайна вызваляліся ад платы за вучэнне. Ніна ішла першаю ў класе. Аднак зусім нечакана адбыўся крах. Скора трэба было ехаць на экзамен. Экзамены былі па арытметыцы, рускай мове і закону Божаму.

Гэты раз я еду з Нінай і Жэнем. Мы разам з Жэнем канчалі ў Самахвалавічах, а зараз разам будзем паступаць у рэальнае вучылішча. Ужо пачатак паездкі быў няўдалы, прынамсі, зрабіў няўдалае ўражанне. Мы з Нінаю бралі білеты і клікалі Жэню, каб ён таксама ўзяў. Але Жэня выцягнуў з кішэні білет і паказаў, што ён ужо мае. Дарогаю кантроль, правяраючы білеты, узяў Жэнеў і пачаў нешта бурчэць. У Жэні быў білет, на якім ён ездзіў мінулы раз, і паколькі яго не адабралі, то Женя і лічыў, што па ім можна ездзіць, пакуль не адбяруць. Я трымаўся такога самага погляду, але начальства ў асобе кандуктара глядзела інакш і хацела штрафаваць Жэню. Мы ўмлелі. Надыходзіла самае страшнае — трата грошай. Але кандуктар, пабурчэўшы, пайшоў. Мы ўсе ледзьве не пакляліся яму, што заўсёды ўсе будзем браць новыя білеты, але скора, асвойтаўшыся, ёмка навучыліся ездзіць «зайцамі», уцякаючы з вагона, калі заходзіў кандуктар, а адзін раз, ужо пры немцах, напісалі самі сабе пропуск («ausweis») і распісаліся за дырэктара школы, але гэта яшчэ будучыня.

У грудзях моцна білася сэрца, калі ішлі на экзамен. Каля школы было ўсё так, як апісвала Ніна. Усе скрозь былі менскія хлопчыкі з паноў, якія прышлі з маткамі. Яны адчувалі сябе, як дома. Скора знаёміліся, хадзілі на рынак, куплялі яблыкі і сланечнік. Мы ціснуліся ўбок. Адзін нейкі трэцякласнік палез па рагу дома на балкон, а ўзлезшы туды, зняў сваю форменную шапку і тэатральна раскланяўся.

Калі прышла пара экзаменавацца, нас паклікалі ў школу. Першы раз я ішоў па такім шыкарным будынку, і ах як хацелася застацца тут, каб вучыцца!

Першы экзамен быў па арытметыцы. Далі рашаць задачу. Задача была лёгкая, я скора рашыў яе, і ў мяне выйшла 92, але

напісана было брудна, і я вырашыў перапісаць. Побач рашаў Жэня, у якога выйшаў такі ж адказ. За дзвярыма стаяў гул. Цэлы натоўп сваякоў хваляваўся, пэўна, больш, чым вучні. Перш чым мы кончылі перапісваць, некаторыя ўжо рашылі задачу і выйшлі, а калі я кончыў, праз дзверы пачалі гучна крычаць «восемдзесят пяць, восемдзесят пяць!». Пасля адчыніліся дзверы і ў клас усунулі вялікі кавалак кардону з вялікай лічбай 85. Гэта разыходзілася з маёю лічбай, але я не звярнуў увагі, падаў сваю задачу і пайшоў.

— Ну, што было? — спыталі ў нас, калі мы прыйшлі.

— Нічога, задачу рашалі.

— Рашылі?

— Рашылі!

— Правільна рашылі?

Хто ж яго ведаў, правільна ці не? Цяпер ужо зусім не было ўпэўненасці. Я прабаваў пераглядзець задачу, і ў мяне на душы рабілася кепска. Пэўна, павінна быць не 92, a 85, і як гэта я нарабіў? Чаму не рашыў нанова?

Сон быў кепскі. 3 усіх бакоў свісталі паравікі, сніліся лічбы, задачы, басейны, з якіх усё пераліваецца вада, ці пешаходы, з якіх адзін выйшаў на гадзіну раней за другога. He любіў я гэтую атрутную навуку ў Самахвалавічах. Агіду, пэўна, увагнаў настаўнік.

Калі мы на другі дзень прышлі ў школу і селі за парты, каб экзаменавацца па закону Божаму, у клас увайшоў настаўнік з аркушам паперы і сказаў:

— Зараз я прачытаю спіс тых, хто за арытметыку мае «еднннцу», а хто мае «еднннцу», той можа ісці дамоў — ён праваліўся.

Усе напружыніліся, у цішы настаўнік пачаў выклікаць:

— Арановнч получнл еднннцу. Может вдтн дамой.

Мой сусед, яўрэйскі чысценькі хлопчык, які толькі што давёў мне, што і я, і тыя, у каго адказ быў 85, памыліліся, устаў, збялеўшы, пашукаў у парце шапку і паціху выйшаў.

У мяне ўпала сэрца, зараз і мяне... Але хлопцаў з «еднннцамн» аказалася шмат. У класе рабілася ўсё менш і менш, і я думаў, што застануся, але раптам настаўнік, назваўшы маё

прозвішча, сказаў, што я таксама маю «еднннцу», таму магу ісці дамоў. Мне адразу стала горача. На ілбе выступіў пот. Ах, як было сорамна. Праімчалася думка, як будуць кпіць дома хлопцы, што не паступіў, як гэта будзе, што я адзіны з сям’і аказаўся няздольны вучыцца. Сорам, страшны сорам. Здавалася, што зараз усе тут загалёкаюць, закрычаць: «Пайшоў з школы». На вуліцы азіраўся, ці не ведаюць людзі, ці не смяюцца, што я маю «еднннцу».

Праклятая лічба, ніколі да таго я не меў яе. Шкада было і разбітых мараў пра бліскучыя гузікі рэаліста.

Кепска!

Але зараз трэба было схаваць пазор ад менскіх людзей, і мы згаварыліся з Жэнем нічога не казаць, а ехаць адразу дамоў.

— Ну што, здалі? — запыталі ў нас.

— Здалі.

— Прынялі?

— He ведаем!

— Калі ж вам скажуць?

— Скора, казалі, вывесяць спіскі, а зараз трэба ехаць дамоў. Ідзем на вакзал і бяром з сабою польты.

— На што ж вы бераце польты? Зараз цёпла!

Мы чырванелі і мармыталі, што ў паліце лепш. Там далёка ісці дадому.

Едзем. На душы цяжка, гідка. Проста не хочацца ехаць дадому, дзе пэўна будуць смяяцца.

Але дома спатыкалі лепш.

— Ну, паступіў? — спыталі ў мяне, калі я ў сваім парадным уборы ўвайшоў у хату.

Я нічога не сказаў, сеў на лаву каля стала і заплакаў. Уся крыўда, якая набралася за мінулыя дні, вылівалася зараз слязьмі.

3 мяне ніхто не кпіў, не сварыўся. Наадварот, мяне падбадзёрылі, казалі, што не ва ўсе школы скончылі набор і можна будзе паступаць яшчэ, але трэба зараз вучыцца, ліха яго бярэ з гэтым рэальным вучылішчам. Будзем у другім.

Гэта была першая сур’ёзная неўдача ў маім жыцці. Яна прымусіла глядзець на рэчы больш стала. Каб я не праваліў і адзеў

бліскучыя гузікі, я б ужо пачаў глядзець на сябе як на высокую істоту.

Праз чатыры гады я ўсё ж паступіў у тое рэальнае вучылішча, калі яно было сямігодкаю, але жыло яшчэ традыцыямі р[эальнага], і якое ж яно агіднае для мяне сталася. Я ледзьве збег адтуль, атупеўшы і здзічэўшы ў ім. Я і цяпер яшчэ рад, што некалі маленькім хлопчыкам праваліўся на экзамене і не папаў у тую школу.

У Менску, ведама, скора даведаліся, чаму гэта мы паехалі, узяўшы паліто. Парагатаўшы, пачалі пытаць, дзе ёсць яшчэ набор, і скора параілі паступаць у чыгуначную гімназію, дзе перавага была ддя дзяцей чыгуначнікаў. Але ўрэшце мы падалі заяву ў Выш[эйшую] пач[атковую] школу, якая змяшчалася ў будынку духоўнае школы на пляцы Волі. Гэты раз я трымаўся ўжо не так пэўна. Публіка, паступаўшая туды, было больш шэрая, чым у р[эальным] вучылішчы. Экзамены здаў добра, Жэня таксама, і мы былі залічаны вучнямі Другое менскае выш[эйшае] пачатк[овае] школы.

Пачалося жыццё ў Менску. Было шкада, што нельга хадзіць з бліскучымі гузікамі, што няма шапкі з жоўтымі кантамі. Форма выш[эйшых] пач[атковых] вучылішчаў была зусім не бліскучая. Але ўжо стаўшы такімі, трэба было трымацца свайго, і мы, ходзячы грамадою, гатовы былі кпіць, а часам і пабіцца з вучнямі іншых школ. Шкада, ведама, было формы, але ўжо трэба было трымацца свайго. А тут яшчэ, як на бяду, суседскія хлопцы Матусевічы таксама пайшлі вучыцца і паступілі якраз у рэальнае вучылішча. Гэта ўжо была поўная абраза, бо найлепш за ўсіх вучыцца павінны былі мы, Улашчыкі. Гэта было няпісанае і нясказанае правіла, але моцнае. Праўда, паступілі яны праз год.

У нас склад вучнёўскі быў больш шэры, чым у рэальным, але ўсё ж вясковых было мала, а самахвалавіцкіх зусім не было відаць. Я ўздыхнуў лягчэй. Швэдам мяне ніхто не зваў, але, напалоханы сваёю мянушкай, якая нібы ўелася ў мяне, я доўга яшчэ баяўся, каб мяне не назвалі так. Адзін раз гэта боязь вырасла ў рэчаістасць. Ідучы з школы дамоў, на ціхай базарнай

вуліцы я спаткаў кучу хлопцаў у форме гімназістаў, якія ішлі з крыкам і рогатам. Сярод іх быў і той хлопчык, якога я некалі ў Самахвалавічах прыняў за свайго прыяцеля Лёню. Там ён выдзяляўся сярод лапцей і падзёртых ватовак, а тут быў, як усе. Убачыўшы мяне, ён закрычаў: «Хлопцы, я яго знаю. Гэта Швэд з Самахвалавіч».

Мяне ахапіла шаленства. Як, тут у Менску мяне ізноў будуць зводзіць з свету гэтаю клічкаю? Я гатоў быў біцца з усёю кучаю, хоць наогул чуў сябе не надта ёмка ў незнаёмым горадзе, дзе быў для ўсіх чужы, ды і наогул біцца быў невялікі ахвотнік. Мы стаялі побач з праціўнікам, і я з усяе сілы піхнуў яго ў грудзі. Выпад быў зроблен ёмка. Хлопчык ад майго кулака падаўся ўзад на плот, а якраз у плоце была дзірка, і ён праваліўся ў дзірку так, што былі відаць толькі ногі. Прыяцелі яго зарагаталі. «Хлопцы, дайце яму», — закрычаў той, чырвоны ад злосці, увесь перапэцканы, вылазячы з шчыліны, а сам не адважваўся кінуцца ў бой. Але з грамады знайшоўся толькі адзін забіяка з упартымі шэрымі вачыма, які кінуўся на мяне. Мы разы два стукнулі адзін другога і разышліся. Я быў мірнага нораву чалавек, а той, пэўна, лічыў, што за чужы інтарэс няварта надта старацца. Рэшта грамады раіла ўступіць са мною ў бой самому пакрыўджанаму, але той асцерагаўся.

Ужо некалькі раз у жыцці мяне дзівілі паводзіны людзей. Часта адзін кідаецца да другога з такім крыкам, енкам, што, здаецца, проста разарве, і сапраўды разрывае, калі другі спалохаецца і кінецца ўцякаць. Але калі праціўнік не ўцякае, а спакойна суне пару раз кулаком пад мікіткі ці ў зубы, то ваяўнічы чалавек адразу суцішыцца. Болып, ён пачынае гаварыць у такім тоне, нібы нічога не было, і робіцца нават прыяцелем. Гаворыць спакойна, старанна абыходзячы нядаўні непрыемны выпадак.

У далейшым жыцці я заўважыў, што ў Менску людзі, пачынаючы ад малых хлопцаў на вуліцы да старых, знаходзяцца між сабой нібы ў стане бесперапыннае барацьбы, вайны. Спаткаўшыся адзін з другім, хочуць чым-небудзь пакрыўдзіць адзін другога, кінуць камнем, злаяць, зрабіць хоць малую крыўду ці проста

паказаць, што ён лепшы: дужэйшы, разумнейшы, харашэйшы. У нас дома такое вайны нібы не было. Чуткі пра Менск нібы апраўдваліся: сапраўды ў Менску жывуць гультаі, сапраўды спяць позна, а ўдзень нічога не робяць, сапраўды, ад няма чаго рабіць мыюць кожную суботу ў хаце падлогу.

Узаемаадносіны паміж членамі сям’і, дзе жылі мы з Нінаю, мяне ўразілі ў самую душу. Іх погляды на жыццё не мелі нічога агульнага з тым кодэксам, які быў усвоены намі з дня нараджэння.

Мы жылі ў сям’і слесара. У іх была дачка, крыху старэйшая за мяне. Паводзіны гэтае дзевачкі выклікалі ў мяне глыбокае абурэнне. Яна вучылася ў гімназіі і лічыла, што гэтым робіць ласку сваім бацькам. Апроч гімназіі яе не павінны былі непакоіць ніякаю работаю. 3 бацькамі яна была на «ты», тым часам калі ў нас назваць бацьку ці маму на «ты» азначала амаль тое ж самае, што падняць на іх руку. Гэта быў грэх. Гэта была для бацькоў страшная абраза. А тут гэта лічылі нармальным, і ніхто не крыўдзіўся, ніхто не абражаўся. Дачка мусіла набіваць бацьку папяроскі табакаю, і за гэта ёй належала пенсія ў 5 рублёў, якую яна вельмі акуратна спаганяла з бацькі. Калі я, здзіўлены, сказаў ёй, што як гэта можна з бацькі трэбаваць за такое глупства аплату, яна накрычала на мяне і сказала: «Яму ж за работу ў дэпо плоцяць, а чаму ж ён мне не будзе плаціць?»

Для нас дома набіць табак у гільзы была не работа, а асалода, і нікому з нас не прыходзіла ў голаў вымагаць за сваю работу ад бацькоў грошы. Гэта было б дзіка, ненатуральна.

Другі раз я бачыў, што тая ж дзевачка, узяўшы нож, старанна рэжа знізу моцную цвёрдую падэшву ў сваім чаравіку.

— Што ты робіш?

— Ды вось старыя чаравікі доўга не рвуцца. Нашу-нашу, а яны ўсё цэлыя. А пакуль гэтыя не падзяруцца, новых не купяць!

Ізноў новы погляд, зусім немагчымы ў Віцкаўшчыне.

У гаспадыні, на наш погляд, работы не было ніякае. Ну сапраўды, што гэта за работа: прыбраць маленькую хату, зварыць есці на 5 чалавек, схадзіць на рынак і купіць яды. Аднак

гаспадыня ўвесь час бурчэла, што ў яе няма аніводнае вольнае хвілінкі, што дыхнуць няма часу, па ваду пасылала гаспадара, або часам хадзілі і мы. Для нас было смешна зваць цяжкай работай прынесці пару вёдзер вады.

Наогул, усе ў Менску рабілі зусім мала, але голасна ўсім казалі, проста крычалі, што ў іх работы па горла, што хай яно, такое жыццё, згарыць, калі няма часу дыхнуць, а самі зусім нічога не рабілі. Галасілі пра работу яны значна больш, чым рабілі.

Нават гаспадар, які працаваў 8 гадзін, быў заняты мала. Бо што за работа, на наш погляд, якая канчаецца ў 5 гадзін? Во парабіў бы ты ў майго дзеда ці бацькі ад рана да ночы, ды ўвесь час пад потам.

Маючы шмат вольнага часу, гаспадары і суседзі нічога ўжо не рабілі, нават кніг не чыталі, хаця ў Менску дастаць іх было значна лягчэй, чым у нас.

Часта гаспадар з гаспадыняю сварыліся. Сварыліся голасна, не саромеючыся чужых людзей, а пасля і біцца пачалі. Пашана да менскіх паноў у мяне адразу знізілася, пачалі расці пагардлівыя адносіны, як да гультаёў, людзей нікчэмных, а разам вырасталі варожыя адносіны і да горада. У горадзе я не бачыў нічога прывабнага: на вуліцах пыл і гарачыня ўлетку, паветра смярдзючае ад паравознага дыму. Гул, шум на вуліцах, а пасля яшчэ голад. Прылады гарадскога жыцця, як вечары, шпацыры па пуці, кіно, для мяне былі зусім не істотны. Пяць год у мяне былі ніякія адносіны, пакуль у пару беларускага рэнесансу яны не змяніліся.

He ўсё, праўда, было кепскае, што бачыў. Так, мой гаспадар з дачкою, пасварыўшыся, скора мірыліся. Бацька пачынаў расказваць розныя смешныя выпадкі з жыцця. Усё было хораша. Мы рагаталі, весяліліся, як ніколі дома, дзе смех у будны дзень ледзьве не быў забаронен дакрэтам.

Праўда, і тут дзівіла лёгкая змена ад гора да смеху, ад сваркі да ласкі. У нас належала сварыцца сур’ёзна і капітальна, не мяшаючы гэта з жартамі.

Народ у Менску жыве прыдзірчывы. Калі ехаў знаёміцца з горадам, то мне ўчыталі правілы далікатнасці, але ж гэта на адзін-

два дні. Такі тэрмін можна выконваць хоць якія правілы, але трымацца іх штодня — гэта выбачце, гэта проста немагчыма.

Пачаць хоць бы з таго, што ў хаце нельга пляваць на падлогу. Чаму гэта нельга? Што станецца, калі я вазьму ды плюну? Свет перакруціцца? У нас дома ўсе плявалі на падлогу, колькі хто хацеў, і нічога. I народ у нас жыве больш варты — у гэтым я зараз зусім пэвен. Гэта вынік назіранняў і часткова ўплыў літаратуры, якая сцвярджае, што ў вёсцы лепш, і людзі там лепшыя.

А тут плюнеш на падлогу, праўда, часта мытую, і табе гвалт, бяда. Сварыцца Маруся, гаспадарская дачка. 3 гэтаю, праўда, можна сварыцца, бо пані яна невялікая, але сварыцца і Ніна, якую ўсё ж трэба слухаць, ды ўрэшце, калі галосіць увесь дом, што пляваць нельга, то пэўна нельга, хоць і крыўдна. Дысцыпліна ўбіта ў нас да самых касцей.

Смэркі нельга выціраць рукавом ці рукою, а трэба хустачкаю. Чыстую хустку дае Ніна. Ну, гэта бяда невялікая. Гэта на тое, каб уціраць у хаце, а ў хаце нос уціраеш рэдка.

Трэба чысціць боты. Чаравікаў у мяне такіх, як носяць большасць хлопчыкаў у школе, няма, і я хаджу ў тых самых рыжых ботах, у якіх хадзіў у Самахвалавічах. I вось загад: чысціць іх, каб заўсёды блішчэлі. На гэта мне купляецца каробка ваксы, на вокладцы якой намаляваны негр, які чысціць боты.

У першы дзень перад адыходам у школу я добрасумленна вычысціў боты спераду, а заднікі і абцасы ў рудой гліне. У такім выглядзе мяне спатыкаюць Ніна з Марусяю і смяюцца: «Вот пачысціў дык пачысціў — спераду ззяе, а ззаду гразь».

Для мяне самае горшае — гэта калі чытаюць мараль. Мусіш тое, мусіш гэта. Тое можна, а гэта нельга, але кпіны, смехтаксама востра задзяюць. Я чырванею, злую, іду, збычыўшыся, і думаю: «Згарыць няхай тая вакса. He буду ніколі чысціць больш, тады і перад і заднікі будуць аднолькавыя». К таму ж мяне на вуліцы могуць абазваць франтам ці яшчэ горш францікам.

Свой запавет я выконваю, колькі мне ні талкуюць, што трэба чысціць, я не чышчу — хоць ніхто дапякаць не можа, што я франт. Праз некаторы час усім абрыдла глядзець на мае боты

і дапякаць. Калі ўзімку была генеральная чыстка кватэры, то з-пад ложка вымялі банку, у якой вакса стала з чорнае зялёнаю. Падняўся рогат. Банку насілі па хаце і паказвалі ўсім, а пасля выкінулі на двор. Я ў гэтай барацьбе адужаў і хадзіў у нячышчаных ботах год 5-6.

Трэба, каб рукі былі чыстыя, а пад пазногцямі не павінна быць чорна. Мыць рукі, ведама, трэба. Гэта віцкаўскі звычай, але як зрабіць, каб яны былі чыстыя, а тым болып каб пад пазногцямі не было гразі, гэта я не ведаю. Я жыву віцкаўскімі правіламі. Там рукі ад работы чорныя і грубыя. Іх адмыць нельга, нават калі доўга парыць у гарачай вадзе і церці пензаю, то ўсё роўна рукі зусім чыстымі не бываюць. Дык рукі адмываюць зусім начыста перад вялікім святам — Вялікаднем, Янам, а не кожны дзень. Гэта ж проста немагчыма глядзець, каб увесь час былі чыстыя рукі. Ізноў ідзе валтузня, але я ўжо напрактыкаваўся, як трэба рабіць, каб не зрабіць таго, што вымагаюць. Трэба з усім згаджацца, а самому не рабіць. Урэшце таму, хто вымагае, абрыдне, і ён кіне. Я так і раблю.

Я дзіўлюся на менскіх людзей, што яны, маючы шмат вольнага часу, так мала чытаюць. Мяне кнігі, чытанне цалкам захапілі. Я з прагаю кідаюся на ўсякую кнігу, гатоў чытаць увесь дзень, дома ў нас чыталі кнігі ў кароткія перапынкі між работаю. Ёсць паўгадзіны вольнай — Паўлік ці бацька засынаюць абавязкова з кнігай ў руках. А тут не.

РЭВАЛЮЦЫЯ

Расія — імперыя. На чале імперыі стаіць цар. Цар для нас нешта абстрактнае, хоць я ўжо бачыў людзей, якія бачылі цара. У школе ў нас вісіць партрэт цара і царыцы. Падручнікі па гісторыі, нашы агульныя падручнікі сцвярджаюць, што мы ўсе рускія, што Руская імперыя — самая магутная ў свеце, і гэта ўсё зрабілі рускія таму, што на чале стаіць рускі белы цар. Пра такі свет, дзе няма цара, я не чуў, а што Расія можа быць без цара, гэта мне не прыходзіла ў голаў. Мне было 10 год, але былі вакол мяне людзі, якім было больш, і гэтыя людзі думалі прыблізна таксама, як і я.

Аднак у пачатку 1917 г. здарылася такое, што ўсе ранейшыя тэорыі перакруціліся. Аднойчы ўвечары да нашых гаспадароў увайшоў высокі прыгожы салдат, які сказаў: «У Расіі няма цара! Цара скінулі». I сказаў новае незнаёмае слова «рэвалюцыя». У першыя дні рэвалюцыі, дарэчы, гэта слова ў нас ужывалася надта рэдка, больш папулярным было «свабода». Салдат быў апрануты не так, як звычайныя салдаты — шынель, штаны, рубашка, шапка. Усё на ім было лепшае, прыгажэйшае, сядзела ёмка. Гэта быў гвардзеец. Прыехаўшы, ён меў на шапцы прыгожую вялікую гвязду, якую, ад’язджаючы праз некалькі дзён, зняў. Салдат выцягнуў з кішэні газету «Русское слово»²⁰ і сказаў, што за яе ў Менску плацілі па рублю, калі надта пачалі рваць з рук. Усе ахнулі. Гэта, здаецца, больш уразіла, чым самая рэвалюцыя.

У нас быў свой чалавек, які добра разбіраўся ў палітыцы, — другі сын гаспадара, цяпер артылерыйскі унцер, а ў мінулым стражнік у Лагойску. Пачалі чытаць газету. Усе сцішыліся і слухалі, як ішлі падзеі ў Петраградзе, як складаўся новы Часовы ўрад. Адносіны да ўсяго гэтага былі невыразныя. «Як жа гэта будзе зараз без цара?» — рэзюміравала ўрэшце старая гаспадыня. Яна, пэўна, асцерагалася, ці ўзыдзе заўтра сонца, калі цара скінулі.

У школе пасля перапынку ў клас увайшоў наш новы малады настаўнік, а за ім нейкі незнаёмы сярэдніх год чалавек у зялёным, нібы вайсковым, фрэнчы, але ўсё іншае на ім было цывільнае. Мы ўсталі. Настаўнік сказаў, што зараз гаварыць з намі будзе гэты вось чалавек. Мы сцішыліся, і чалавек пачаў нам гаварыць пра свабоду.

Шмат сказаў ён новага для нас, шмат было і незразумелага. Чалавек казаў, што цар — не такі ўжо дабрадзей, як пра яго пішуць у нашых кнігах. Пішуць пра яго толькі добрае, бо кепскае пісаць нельга, бо хто хацеў казаць ці пісаць кепскае, таго хапалі і саджалі ў каземат. Гэта слова, якое так часта паўтараў незнаёмы чалавек, было зусім незразумелае. Ён казаў, што даўно ўжо ў Расіі прабавалі рэвалюцыянеры скінуць цара, але кожны раз цар быў мацнейшы за іх і саджаў усе ў той жа каземат. Гэта для

нас была зусім навіна. У кнігах мы чыталі, што ўсе людзі любяць цара і прагнуць за яго памерці, а тут на табе. Мы сядзелі, і ў нас набіралася злосць проці цара. Калі аратар скончыў, то ўсе мы былі рэвалюцыянеры, усе настроены проціў цара. Заняткі спыніліся. Зараз жа ў цара і царыцы зніклі вочы. Іх нехта прадраў так ёмка, што яны і не заўважылі. Настрой ва ўсіх узняты. Хацелася бегаць і крычаць: «Свабода, свабода!».

Бежанцам далі маленькія чырвоныя банцікі, якія тыя прыкалолі сабе да грудзей. Яны адразу сталі болып важныя, чым мы, і нам стала зайздросна. Я кінуўся ў краму, каб купіць сабе чырвонае стужкі, але крамы былі зачынены. У мяне шчыміла сэрца. Чаго б ні аддаў, каб мець чырвоны бант, але наваградчане, ведама, не аддавалі сваіх.

Увечары пад гару каля нашае брамы ідзе дзяўчына з школы. Яна дарослая, год 18. Удзень яе ў школе не было, але цяпер на грудзях нясе чырвоны банцік. Дасада — я хацеў перадаць навіну, а яна ўжо з бантам.

Назаўтра з самае раніцы я быў у краме Ханкі, купіў чырвонай лычкі і панёсся ў школу, хаця да заняткаў было яшчэ далёка. «Ты думаеш, толькі ты свабодны, толькі ты?!» — закрычаў я, убачыўшы першага наваградчаніна, які бег у школу. Твар у мяне гарэў. Хацелася паказаць бант усім людзям.

Па сутнасці, у нас змен няма. Усё ідзе, як і раней. Толькі знялі партрэты цара і царыцы, а пасля наш настаўнік перастаў біцца і вадзіць нас у цэркаў. Гэта здарылася неяк няпрыкметна. Ніякіх дакрэтаў не было, ды, пэўна, ужо ў той час сістэматычнае біццё не было скрозь пашырана ў такой меры, як у нас, і настаўнік уразумеў і без дэкрэта, што мардабойства мінула.

Як перажываліся першыя дні рэвалюцыі ўдома, не ведаю, але ў Менску, чуў, шмат жанчын плакалі, адчуваючы тое, што завецца «растерянность», але пасля суцішыліся: не да цара тут, калі хлеб так даражае, а цукру і газы зусім няма.

Свабоду ў нас некаторыя ўразумелі, ведаю, надта своеасабліва — як такое становішча, калі можна рабіць, што хочаш. Выпадак: Манька Рыжэўская едзе ў павозцы сцежкаю. Ёй трэба пераехаць на другую дарогу, але аб’язджаць дарогаю далёка,

яна паварочвае адразу і едзе праз жыта, якое ўжо спее. Раней ёй гэта ніколі б у голаў не прышло, але зараз — свабода. Гаспадар, убачыўшы такі крымінал, бяжыць і крычыць: «Куды ты едзеш, каб на табе на тым свеце чэрці ездзілі, каб цябе халера забрала!» Манька пакрыўдзілася: «Чаго ты дзярэшся, старая пачвара! Каб табе дух заняло! Што гэта табе старыя парадкі? Цяпер свабода!» I едзе далей.

I так скрозь... Зараз свабода. Але, што ёсць свабода, ніхто толкам не ведае. Што цяпер можна і чаго нельга — невядома. Людзі не ведаюць, як што будзе, але ўпэўнены, што калі можна сабраць грошы, то іх трэба збіраць. А збіраць зараз ой як можна. Цэны на ўсё растуць. Раней трэба было прыехаць у Менск на базар і чакаць, пакуль падыдуць менскія паны купіць сёетое, а зараз спатыкаюць на вуліцы, рвуць, плоцяць многа. У віцкаўцаў пухнуць кішэні ад грошай. На кніжках рахункі ўсё растуць. Хто хавае дома, хто здае ў банк. Жыццё ідзе сваім парадкам.

Раней у нас ніхто не чуў пра партыі, а зараз на свеце іх колькі хочаш. Кожны можа абраць сабе тую, якая болып даспадобы. Часам у адной сям’і бацька належыць да аднае партыі, маці — да другой. Хоць, ведама, у партыйных справах, у тонкасцях ніхто не разбіраўся. Больш за ўсё баяліся старыя тых партый, якія адмаўлялі ўласнасць і Бога. Ну там цар скруціўся, дык чорт яго бяры, але без Бога зусім нельга. Тады ж чалавек можа рабіць, што захоча, раз яму на тым свеце не пагражае пекла, то і баяцца няма чаго, — рабі, што хочаш.

К лету часцей і часцей успамінаюць балыпавікоў. Хто яны такія — невядома. У нас у Віцкаўшчыне ёсць свой бальшавік — Міхась Шашкаловіч. Ён быў у салдатах разам з сынам былога віцкаўскага папа, які быў ахвіцэрам. Гэты ахвіцэр неяк так уладзіў Міхася на рабоце, што той прыехаў з тварам, болыпым за вядро, і асеў дома. У армію ён не ехаў, але часта наведваўся ў воласць, дзе набываў усё больш і больш вагі.

К восені з арміі усё часцей і часцей прыходзілі салдаты, якія назад ужо не ішлі, усё больш з’яўлялася балыпавікоў. Грычына, Сцяцкоўшчына былі цалкам бальшавіцкімі. Цяпер

усе гаварылі, што трэба адабраць зямлю ў паноў і аддаць мужыкам. Віцкаўцы, якія мелі па 30—40 дзесяцін зямлі, таксама спадзяваліся, што ім нарэжуць панскае зямлі. Паноў у нас было нямала, але мужыкоў значна больш. Недалёка ад Віцкаўшчыны так, што ўпіралася поле ў поле, быў толькі адзін малы маёнтак пана Аніхоўскага — Марыполе. Калі б яго падзялілі, то на грычынцаў адных давялося б не болып, як па дзесяціне.

Узімку, ужо пасля Кастрычніковае рэвалюцыі, грычынцы прыйшлі да вываду, што паколькі Віцкаўшчына была панскім маёнткам, які абраблялі іх дзяды і бацькі, то цяпер віцкаўская зямля і Віцкаўшчына наогул належыць ім. Рыхтавалася вайна вялікага Грычына і малой Віцкаўшчыны, але падыход немцаў яе спыніў.

ШКОЛАЎМЕНСКУ

У школе нічога цікавага няма. У школу хадзіць страшна, бо там б’юцца і вялікія хлопцы, і настаўнік, які лупцуе хоць і не цябе, а твайго суседа, то ўсё роўна непрыемна і страшна.

У школу ўсё ж трэба хадзіць, бо ўсе ходзяць, а некалі, як будзеш вялікім, ад школы будзе нейкая карысць.

Гэта мудрасць ці вынік вучэння ў Самахвалавічах. У Менску змены малыя. У школе таксама нецікава, хоць ужо не так страшна. Тут настаўнікаў шмат, але ніводзін з іх не б’ецца. Тут не завуць цябе «башыбузукам турэцкім», не цягаюць за валасы, але палохаюць двойкамі. Уласне кажучы, двойка ці кол ні ў якое параўнанне не ідзе з тою лупцоўкаю, якую калісь задаваў нам Мархель, але ўсё ж сорамна мець двойкі. Тут асабліва дзейнічае сямейная традыцыя: усе вучыліся добра, Ніна ідзе першаю вучаніцаю, а я каб вучыўся кепска?! Мне, з другога боку, усё тое, што выкладаюць, нуднае. Расейскую мову выкладае нейкі абшлыпаны настаўнік. Для пачатку ён, разбіраючы нейкі прыклад з граматыкі, даводзіць нам, наколькі лепш было да рэвалюцыі, калі быў парадак, і як кепска цяпер пры бязладдзі. У класе прайшло нейкае гурчэнне. Хоць у нас дома не надта скакалі, што зараз цара няма, і я знаходзіўся пад дамовым уплывам, але, аднак, такое адчыненае выступленне проці

рэвалюцыі мне не да густу. А большасць маіх новых сяброў настроена значна больш рэвалюцыйна. Усе настаўнікам нездаволены. Дысцыпліна кепская. Заняткі нікога не цікавяць. Куды больш цікавей глядзець на сваіх суседзяў. 3 аднаго боку ў мяне сядзіць брат Жэня, а з другога — нейкі хлопчык з бойкімі вачыма і рассечанаю губою.

«Адамчык Георгій», — выклікае настаўнік першага, і сусед падымаецца. Ён, відаць, добра разбіраецца ў сутнасці справы і, атрымаўшы пахвалу, ідзе на месца. «Белановіч», — кажа настаўнік. Падымаецца другі, маленькі, з спакойнымі рухамі. Ізноў добра адказвае.

На пераменах знаёмімся бліжэй. У нас ёсць і такі хлопец, які можа граць, стукаючы сябе па надутых шчоках і перабіраючы пальцамі па губах. Яго музыка мае вялізны поспех. Граючы на сваім інструменце, устаўляючы руку да рота, ён вабіць да сябе нават і вялікіх хлопцаў з 3 ці 4 клясаў. А гэта ўжо вусатыя хлопцы. Наш музыка Тамаровіч, калі яго раз запытаў настаўнік: «Ты где жнвёшь?», адказаў: «На Комаровке». Хтось падаў рэпліку: «Камароўскі бычок». Гэта мянушка за ім так і засталася.

Нам па 10-12 год, але амаль усе мы гарачыя палітыкі, падтрымліваем якую-небудзь палітычную партыю. Здаецца, усе шматлікія партыі таго часу знаходзілі ў нас прыхільнікаў. Найбольш было кадзетаў. Бальшавік у класе быў адзін — маленькі Церашчук.

Чым бліжэй справа ішла да рэвалюцыі, тым гарачэй у нас ішлі партыйныя дыскусіі. У класе вісела шмат плакатаў і лозунгаў усіх партый. Усё часцей і часцей успаміналі слова «бальшавік». Што яно такое азначала — з нас ніхто толкам не ведаў, але калі Церашчук вешаў свой лозунг з нумарам спісу, то яго сцягнулі за крысо з парты, і ў класе ледзьве не адбыўся бой. Церашчук усё ж свой нумар вывесіў.

У школе апроч тых дысцыплін, якія праходзіліся ў Самахвалавічах, як расейская мова, арытметыка, геаграфія, праходзяцца новыя, якія выклікаюць цікавасць. Найбольшая зацікаўленасць, пэўна ж, была да замежных моў. Нам імпаніравала тое, што будзем вучыць нямецкую і французскую мовы. Кожны

ўяўляў сабе, што вось ён дома гутарыць па-нямецку, а яго ніхто не разумее. Набываем сабе старыя падручнікі па замежных мовах і пачынаем вучыць незнаёмы альфабэт. Справа таксама не надта цікавая, але ўсё ж лепш, чым вучыць правілы расейскай граматыкі. Тут хоць пахваліцца дома ёсць чым: скажам, прыйшоўшы дамоў, што стол — не стол, а «дэр тыш», а вакно — «дас фэнстэр». Разумейце, з кім маеце справу!

Але наогул у школе нудна, усе навукі нецікавыя. Новыя прыяцелі не падбіраюцца. Некаторыя з іх лічаць сябе важнымі асобамі, настолькі важнымі, што не хочуць абы з кім і гутарыць. Другі ні з кім не гаворыць нармальна. Калі яго кратаюць, то ён неяк рыкае, нібы хоча ўкусіць. Ёсць нібы і харошыя хлопцы, але ўсе яны трымаюцца ізалявана. Некалі, як мяне адсылалі ў Самахвалавічы, мама казала мне: «Ты малы, як хто будзе цябе біць, дык ты ідзі да настаўніка, скажы яму. Настаўнік не павінен даваць цябе ў крыўду». Трэба сказаць, што гэта шырока прымянялася ў Самахвалавічах. Вельмі часта адзін вучань ішоў жаліцца на другога настаўніку, а той, прыйшоўшы ў клас, тузаў хлопца за чуб, а пасля біў па мордзе. Аж цяпер няёмка ўспомніць, як я хадзіў казаць настаўніку, што мяне пакрыўдзіў Радзюк. Радзюк быў высокі дужы хлопец год 17. Ён піхнуў мяне так, што я паляцеў на падлогу, але зрабіў гэта ён ненарокам. Калі я, усхапіўшыся, сказаў: «Вот пайду і скажу пра цябе вучыцелю», то ён спалохаўся і пачаў мяне прасіць, каб я не казаў. I нейкае дзіва. Каб ён не прасіў, то я б і не пайшоў жаліцца, але тут, убачыўшы, што мяне баіцца вялікі дужы хлопец, што ён просіць мяне, мне захацелася, каб ён прасіў яшчэ больш уніжана, а я ўсё ж пайду і скажу. I пайшоў, і сказаў.

Настаўнік прыйшоў, як заўсёды, раўнадушны і спакойны, падышоў да Радзюка, які ўжо скарыўся перад лёсам, і пачаў яго хвастаць. Я глядзеў і думаў: «Так табе і трэба», але ў душы было нядобра. Мне было брыдка і шкада Радзюка. Там на такія даносы адзін на другога глядзелі як на справу нармальную. Нярэдка адзін, ведаючы які-небудзь сакрэт, як, напрыклад, што сусед спісвае задачу, ці чытаючы Евангелле з раўналежным рускім

тэкстам, добра перакладаў славянскі тэкст на расейскую мову, тут жа ўстае і голасна заяўляе настаўніку ці папу пра гэта.

На такога даносчыка тады крыўдаваў пацярпеўшы, сварыўся з даносчыкам, але погляду, што рабіць данос на таварыша брыдка, што грамада вучнёўская можа выступіць проці даносу, такога погляду ў нас не было.

Чытаючы кнігі, я знаёміўся з іншым жыццём. У большасці гэта жыццё было нейкае жудаснае, брыдкае. Надта многа пісалі пра каханне, пра якое мне абрыдла чытаць. Усё апісанае ў кнігах было не падобна да сапраўднага жыцця, але скрозь, аднак, праводзіўся погляд, што данасіць на свайго прыяцеля, асабліва ў школе, нельга. Брыдка. Таварышы мусяць жыць дружна, спаяна. Можна між сабою біцца, сварыцца, але казаць пра гэта настаўніку нельга. Нават словы новыя ў мяне было вычытаны: «фіскал» або «ябеда».

Мне такія погляды падабаюцца. Я думаў, што ў школе ў нас будзе так, як апісана ў раманах Станюковіча, і хоць нічога падобнага не было, нагаворваць настаўніку ні на кога не хадзіў.

Калі адзін раз Тамаровіч, бегучы з мокраю анучаю, хвасянуў ёю мяне па твары, то я стукнуў яму ў спіну кулаком і крыкнуў: «Я на цябе інспектару пажалуюся». Аднак жа жалавацца не пайшоў. He хацелася адчуваць сябе «ябедаю».

3 Менска ездзіць дамоў кожнае свята нельга — далёка, але, ведама, хочацца паказацца дома, бо ў мяне на шапцы ўсё ж прыкручана цэшка, або звёздачка па-віцкаўску, гвязда папростаму.

Калі з’яўляюся дамоў з такім дробным здабыткам, як цэшка В[ышэйшага] п[ачатковага] вучылішча, то і эфект, адпаведна, выходзіць малы. Хіба ж параўнаць яго з тым эфектам, які б быў, каб я паступіў у рэальнае. Эх! Мяне яшчэ грызе нуда. Першая сур’ёзная жыццёвая няўдача.

Ездзіць дамоў трэба або на кані, або машынаю. Машынаю, ведама, лепш. Я цяпер ужо вучань менскай школы, а на кані ездзяць людзі простыя. Ды машынаю і скарэй, і цікавей. Глядзім у вакно, як ляцяць ваколіцы Менска, пасля палі, лясы. Вунь на ўзгорку відаць касцёл Ваўчковіцкі, а скора і Фаніпаль.

Але не заўсёды ездзіць добра і машынаю, вярней, заўсёды нядобра, бо білет дастаць цяжка, людзей, пераважна салдат, налазіць поўныя вагоны, так што нельга прадыхнуць.

Адзін раз, калі мы з Жэнем ніяк не маглі ўбіццаў пасажырскія вагоны поезда, у канцы таго ж поезда ўбачылі прычэпленыя пару вагонаў таварных, у якіх сядзела толькі некалькі чалавек. Мы людзі нягордыя, залезлі ў тыя вагоны і спакойна чакаем адпраўкі. Каля пасажырскіх — лямант, лаянка, а нам добра. Вось свіснуў паравік, вось едзем. Але чамусь і не едзем?! Уперадзе грукае, а мы не рухаемся. Выглядаем з дзвярэй і бачым, што пасажырскія вагоны пайшлі, а нашы засталіся на станцыі. Вот табе і на! Вот і спакойны вагон! Збянтэжаныя, ідзем дамоў. 3 нас доўга смяюцца.

НЕМЦЫ, БАЛЬШАВІКІI ПАЛЯКІ

Вайны ўжо няма. Нямецкія самалёты не пралятаюць, на захадзе не бухаюць гарматы. Армія ідзе з фронту дамоў. На вуліцах скрозь шмат узброеных і бяззбройных салдат, якія крычаць невядомыя словы: «Мнр без аннекснй», «Контрнбуцня». У ахвіцэраў зрываюць на вуліцах пагоны. Пра гэтыя пагоны ідзе столькі гутаркі, нібы рэвалюцыя зроблена толькі на тое, каб знішчыць пагоны. Армія ідзе з фронту пехатою, едзе ў паяздах, на конях. Цяперашняе адступленне арміі зусім не падобна на адыход 1915 г. Тады ўсё нішчылася, у людзей усё адбіралі, цяпер наадварот — людзі нажываюцца ад адступаючай арміі. Салдаты едуць на фурманках, санях, а на іх цукар, мука, матэрыі, валенкі, вопратка, і ўсё гэта прадаюць, і прадаюць танна. А грошай зараз у віцкаўцаў колькі хочаш, купляць ёсць за што, ну і купляюць. Коні ідуць зусім за нішто, а зброя — дарма. Яна валяецца на ўсіх дарогах, і, пэўна, у рэдкай хаце няма вінтовак, наганаў.

На вёсках скрозь свята. Хлопцы і мужчыны прыйшлі з вайны, хоць вайна і не кончана. Прывезлі дабро. Зараз будуць дзяліць панскае дабро. Жыццё пачынаецца такое, якім вёска не жыла ніколі. I вёска бушуе.

Нашы хлопцы Паўлік і Косцік наваяваліся да адказу і цяпер прыехалі дамоў. Паўлік у 1917 г. ужо не прагнуў на фронт,

а сядзеў недзе ў тыле. Косцік не прывёз зусім нічога, а Паўлік прыцягнуў мех кніг. На гэты тавар попыт быў надзвычай малы.

Ваня недзе знік. Пра яго доўга зусім нічога не чулі, непакоіліся, і ўжо летам, калі мінула з год пасля апошняга лета, калі ў нас былі немцы, ад яго прыйшла паштоўка: «Лазарет, кормят хорошо. Гановер». Былі рады, што жыў, доўга талкавалі пра гэту паштоўку. Значыцца, Ваня ў немцаў у палоне і яшчэ, відаць, добра пагаладаваў, калі піша, што зараз кормяць. Ён тады ледзьве застаўся жывы ў немцаў. Ад голаду не мог хадзіць.

Адзін раз увосені, ідучы ў школу, я ўбачыў пад дзвярыма дому, які выходзіць на цяперашні сквер з помнікам Лібкнехту, сцяг з подпісам: «Мннскмй совет рабочнх, солдатскнх н крестьянскнх депутатов».

Калі ішло галасаванне ў воласці, то велізарнейшая большасць сялян падавалі галасы за балыпавікоў. За іншыя партыі галасавалі надта рэдка. Большасць віцкаўцаў нібы таксама падалі голас за балыпавікоў.

У Петраградзе адбылася рэвалюцыя. У Менску недзе ішла барацьба, але да збройнага выступлення не дайшло. Наогул, пераварот у нас на першых парах нічым не адбіўся. 3 фронту ехала шмат салдат, у Менску і па вёсках фармавалася Чырвоная гвардыя. Па вёсках у гвардыю ішло мала народу, а з Віцкаўшчыны — ніхто. Наогул, у гэты буйны час Віцкаўшчына сядзела, зашыўшыся ў куток — абы не кранулі.

Падаткаў зараз не плоцяць, але багацейшыя, як віцкаўцы, мусяць здаць у воласць нейкую колькасць жыта, пудоў па 20— 40 воўны. Гэта дзеліцца паміж бяднейшымі. У воласці творыцца садом. Усе, хто здаецца сабе ці людзям бедным, ідзе ў воласць, каб атрымаць мех жыта.

Маёнтак самахвалавіцкі ўжо ўвесь расцягнулі, а яго ўласніка князя Далгарукага ўтапілі, хоць усе адзначалі, што чалавек ён быў добры. Утапілі нібы дваровыя, але за што — невядома.

Панскія маёнткі ўжо былі разабраны. Грычынцы тым часам пачалі прыпамінаць, што Віцкаўшчына некалі была маёнткам, дзе іх бацькі і дзяды рабілі на паншчыне. А раз усе панскія двары адыходзяць сялянству, таму, якое некалі абрабляла дваровую

зямлю, то, значыцца, зараз і Віцкаўшчына павінна адысці грычынцам, а віцкаўцы няхай едуць да сябе ў Наваградчыну. А паколькі Наваградчына ў немцаў, то і ехаць няма куды, тым больш што і раней там нічога не было. Але цікава, паколькі Грычын — вялікая вёска, а Віцкаўшчына — малая, то, зважаючы на гэта, грычынцы і павінны быць дужэйшыя за віцкаўцаў. Значыцца, ёсць і перспектыва, што грычынцы ўсё ж адбяруць у віцкаўцаў Віцкаўшчыну.

Спярша гутаркі, што грычынцам належыць адабраць Віцкаўшчыну, ішлі так сабе, але пасля пра гэта ўжо сталі гутарыць сур’ёзна. Зброі ва ўсіх было зусім даволі, і справа магла скончыцца кепска.

Раней і грычынцы, і большасць віцкаўцаў былі бальшавікі, то і віцкаўцы спадзяваліся, хоць і не ўсе, на панскую зямлю, але калі панскае зямлі не дасталося, а суседзі пачалі рыхтавацца да паходу на самую Віцкаўшчыну, то тут віцкаўцы сцямілі, што ім, бадай, невыгодна быць бальшавікамі. Пачалі аглядацца, дзе ж той стражнік, які некалі глядзеў за парадкам. Праўда, зараз жывуць лепш, чым перад вайною: падаткаў не плоцяць, грошай у кожнага ёсць даволі, але калі зараз прыйдуць ды адбяруць зямлю і будынкі, то няхай яно згарыць з такою свабодаю. Дзе ж той, хто захавае для віцкаўцаў Віцкаўшчыну? Няхай ідзе ўсякі, хто б ён ні быў, абы зямля была наша.

I таму, калі ўзімку прыйшлі немцы, то ў Віцкаўшчыне гэта было свята мудрэй, чым Вялікдзень.

У вёсках з’явілася гарэлка. Калі ў пачатку вайны забаранялі продаж гарэлкі, то некаторыя п’яніцы хадзілі, як атручаныя, але і тыя, хто толькі любіў выпіць, таксама доўга ўспамінаў з прагай, што вось ды каб гарэлку! Людзі раней думалі, што гарэлку можна гнаць толькі ў вялікіх броварах, ніхто не чуў, што гэту цудоўную ваду можа зрабіць кожны. Але яшчэ ў 1913 г. пачалі хадзіць чуткі, што нейкія хітрыя людзі навучыліся самі рабіць: зробяць рашчыну, пасля падаграваюць, пара ідзе праз трубку, якую абкладаюць следамі [?], і з трубкі капае гарэлка. Гарэлка выходзіць добрая, мала горшая за тую, што некалі прадавалі ў казёнках. Кожнаму, ведама, захацелася выпіць, але

як зрабіць? Майстры нават пасля рэвалюцыі былі надта рэдкія. Адным з такіх майстраў быў наш гаспадар у Менску, па натуры горкі п’яніца. Ён гнаў гарэлку ў сябе ў хаце на прымусе.

Аднойчы, калі я прыязджаў на свята дамоў, бацька, які таксама ўмеў выпіць, даў мне 10 хунтаў мукі з тым, каб гаспадар выгнаў з яе гарэлкі.

Ехаць у Менск я мусіў цягніком, а на станцыю адвозіў Косцік, які, паваяваўшы на трох франтах, быў зараз дома. Якраз к майму ад’езду прыйшоў прыяцель Косцікаў Міша. Мы селі ў сані і ўвечары паехалі на станцыю. Паязды хадзілі неакуратна, і цяпер сказалі, што прыйдзе прыблізна праз гадзіну, а можа і праз дзве, а можа і хто яго ведае калі. Хлопцы, разважыўшы, вырашылі, што ім чакаць няма чаго. Мяне з мукою заставілі на вакзале, а самі паехалі дамоў. Я прачакаў гадзіну — няма, прачакаў дзве — няма. Нуда апанавала: сядзець аднаму ў цёмнай станцыі. Аж пачуўся аднекуль здалёк гул. Усе выскачылі на перон. 3-за павароту паказалася чырвонае вока паравіка, і, цяжка сапучы, поезд падышоў да станцыі. На станцыі раптам вырас натоўп народу, — адкуль і ўзяліся, і ўсе шуснулі к поезду. Але тады недахопу пасажыраў нідзе не было. А на гэтым поездзе іх было далёка звыш камплекту. У вагонах, бясспрэчна, было поўна, салдаты, абвешаныя зброяю, з вялізнымі мяшкамі, сядзелі на версе вагонаў, на тармазах, на паравозе, на цендзеры, на буферах ляжалі дошкі, на якіх таксама было поўна пасажыраў. Каля дзвярэй ішла страшная лаянка: адзін другому пагражалі рэвальверамі і бомбамі. Як ні прабаваў я, ніяк нідзе не мог улезці. Куды там такому малому, калі, пэўне, усе вялікія засталіся на вакзале. Гледзячы на хвост поезда, я разважаў, што ж мне рабіць?

На станцыі начаваць нельга — няма ў каго, дамоў ісці страшна: трэба ісці праз лес, а ў лесе ваўкі, а за лесам бандыты, якіх таксама нямала. А ехаць няма з кім, нават і пехатою ніхто не ідзе. Што ж тут рабіць? Аднак жа рабіць нешта трэба, бо робіцца ўсё пазней — гэта значыць, страшней.

Я здаў муку нейкаму тэлеграфісту, а сам вырашыў ісці дамоў. Лес глядзіць здалёк пахмура, а ў мяне ані кіёчка, каб бараніцца

ад ваўкоў, калі набяжыць гайня. Іду шыбка з узнятым настроем. Вось і лес. Дрэвы, кусты абсыпаны снегам. Страшна! Вунь стаіўся чалавек, ён стаіць нерухома. Іду проста дарогай. Чалавек усё стаіць, а калі падыходжу бліжэй, то бачу, што гэта ядлавец, а вунь воўк, толькі, кажуць, у воўка блішчаць вочы, а ў гэтага — не. А можа, гэта і не воўк? Прайшоўшы з паўлесу, асмялеў: ваўкоў няма, і бандытаў няма, але іду скора, сэрца б’ецца. Абы скарэй з лесу. У чыстым белым полі далёка на небасхіле відаць чорныя плямы — засценкі, і чарнеюць бярозы гасцінца. Чуюся смялей. Калі ўзыходжу на горку, з якой відаць наша царква, то зусім акрыяў. Іду і думаю, як буду хваліцца, што прыйшоў адзін са станцыі. Каля вярбы мяне спатыкае Мунік. Ён скача і, здаецца, рад не менш за мяне, што я вярнуўся. Дамоў прыходжу позна — гадзін у 10. «Чаго ж ты прыехаў? — пытаюць дома. — А дзе ж Косцік?» — «А хіба ж Косцік не дома?» — пытаю я. — «А дзе ж Косцік, хіба ж вы асобна?»

Становішча высвятляецца, я адчуваю сябе героем. Усім смешна: што ж будзе гаварыць Косцік, калі вернецца і застане мяне дома. Толькі я павячэраў, як рыпяць у кухні дзверы — ідзе Косцік. «А — во! Чаго ж ты дома? Хіба гэта другі. Мы аднаго кінулі на вакзале!»

Хлопцы, заставіўшы мяне, заехалі ў госці да настаўніцы і ў яе праседзелі цэлы вечар. Тым часам я прыйшоў дамоў. Гэтым выпадкам я мог хварсіць доўгі час.

Вучэнне наша ідзе кепска: то ў школе (мы вучымся ўвечары) гасне электрычнасць, то не прыйдзе настаўнік, то няма крэйды, паперы, а нарэшце нас пачалі пераводзіць з аднаго будынка ў другі. За год пераводзілі тры разы, і кожны раз, зразумела, у нас быў доўгі перапынак.

Вось і з новага года чуваць, што да нас прыйдуць немцы. Гэта чутка зараз у нас нікога ўжо не палохае. Гэта ў пачатку вайны, разглядаючы ў «Огоньку» доўбні, якія знарок рабіліся немцамі, каб дабіваць раненых рускіх, мы жахаліся і ўяўлялі іх сабе як нейкае звяр’ё на двух лапах. Пасля, пабачыўшы гэтых самых немцаў палонных, нічога асабліва страшнага не бачылі. Людзі як людзі. Пахмурыя, праўда, але ж не танцаваць ім, калі трапілі ў палон.

Зараз куды страшней, чым немцы, гэта грычынцы, якія пагражаюць адабраць у віцкаўцаў зямлю. Зараз у людзей мінуў псіхоз, і ўсе разважаюць між сабою, што калі б зараз і надыходзіла вайна, такая, як у 1913 г., то ніхто б не ўцякаў са свае хаты, а пераседзеўшы вайну, застаўся б на другім баку фронту. Дзівяцца, успамінаючы, як гэта ў 1915 г. мільёны людзей уцякалі, кінуўшы ўсё, і беглі невядома куды.

У лютым у Менску мітусня. Немцы рушылі наперад. Фронту няма. Ен увесь разышоўся, кінуўшы тое, што нельга было прадаць. Атрады Чырвонай гвардыі не стрымліваюць нямецкае навалы. Яна ідзе наперад і набліжаецца да Менска. Заняткі ў нас спыняюцца. Прыязджае бацька і забірае нас дамоў за дзень да прыходу ў Менск немцаў. Мы едзем гасцінцам. Дні ўжо даўгаватыя. Сонца свеціць ярка і пачынае грэць. Каля Прылук насустрач нам ідуць двое з вінтоўкамі за плячыма ў незнаёмым адзенні. Набліжаемся і бачым двох салдат у стальных шлемах, у зялёных шынелях. Салдаты саступаюць дарогу, нічога не кажучы.

Бацька кажа ім: «Дзень добры!». Немец адказвае [неразборл.], і мы едзем далей. Праехаўшы пару кіламетраў, спатыкаем новую пару, праз нейкі час яшчэ і яшчэ. Немцаў вялікімі раздзеламі не было відаць; яны ішлі па ўсіх дарогах дазорамі, невялічкімі атрадамі. У Менск яны прыехалі проста цягніком.

Заняўшы край, немцы перапісалі ўсё, што мелі людзі, і абклалі падаткам. У пэўны час немцы збіралі яйкі, сала, масла, збожжа, мяса, коней. Наогул усё, што можна было забраць, але бралі без гвалту, без кпін, не паказваючы, што яны вышэйшыя істоты. Немцы, у большасці пажылыя мужчыны, заслужылі нават пашану ў нашых людзей за свае гаспадарлівыя адносіны да жывёлы і наогул да маёмасці. Немец, едучы на фурманцы, заўсёды злазіў, як і гаспадар, і ішоў пехатою на гару. Як добры гаспадар, ніколі не хвастаў каня пугаю і не гнаў яго праз меру. Дзівіла нашых людзей тое, што, убачыўшы на дарозе конскі капыт ці костку якое-небудзь падлы, немец абавязкова забіраў гэта з сабою. У іх былі асобныя пункты, дзе такое дабро збіралася і ішло ў пераработку.

Улетку немцы прымусілі віцкаўцаў вылазіць з гразі. У нас на вуліцы былі дзве знакамітыя ямы — пад Ванем і пад Іваноўскім, ямы, дзе ледзьве не гразлі ўвосень каровы. Віцкаўцы клялі гэту гразь, але адносіліся да яе, як да стыхійнае з’явы, не прабуючы капітальна выправіць вуліцу. Немцы прымусілі правіць вуліцу. У адзін дзень сабралася ўсё сяло. Адны паехалі па галлё, другія вазілі пясок, і праз дзень яма пад Іваноўскім была засыпана. Засыпку другое ямы адклалі на другі раз, і адклалі так капітальна, што засыпалі яе, прывялі да ладу праз адзінаццаць год — у 1929 г.

Віцкаўшчына вабіць да сябе немцаў не толькі салам ці яйкамі. Нашы красуні карыстаюцца ў іх значным поспехам. У першую віцкаўскую красуню закахаўся нямецкі ахвіцэр з Познані, які ўмеў гаварыць па-польску, такім парадкам нашы сяк-так умелі з ім гутарыць. Немец наязджаў часта, і на Вялікадня быў надта здзіўлены багаццем ежы, якую ўбачыў у віцкаўцаў. Увайшоўшы на Вялікадня ў пакой, дзе на стале ляжала смажанае парася, шынка, кілбасы, паляндвіца, пірагі, бабкі, наогул усё, чым віцкаўцы частавалі адзін другога ў свята, немец аж рукамі пляснуў: «Чатыры ляты вайны!»

Доўгі час хадзіў па Віцкаўшчыне анекдот, што ў адным доме немец, запрошаны на пачастунак, убачыў на стале столькі ежы, што яе ледзьве маглі б з’есці цэлы ўзвод галодных немцаў, а тут быў ён толькі адзін. Па нямецкаму звычаю трэба з’есці ўсё, што даюць гаспадары, і немец прыйшоў у роспач. Аднак, будучы добрым ваякаю, вырашыў не паддацца і пачаў уплятаць. Еў немец, еў, а гаспадыня толькі дзівілася, куды што дзяецца. Аднак урэшце ваяка не вытрымаў. Ледзьве жывы, чырвоны, ён устаў і, прыкладаючы руку да сэрца, вымавіў: «О, пані, я хуч, но не мога!» Гэта азначала, што «панечка, я б з далікатнасці з’еў усё, што тут ёсць, але не магу!». А гаспадыня тым часам думала: «Няхай цябе халера з’есць, калі ты думаеш усе гэта зараз адзін з’есці».

Стаўшы на месцы, немцы адразу выявілі сваю арганізаванасць і тэхніку. На малых рэчках з’явіліся электрастанцыі; яблыкі, якія раней у нас гнілі, зараз збіраліся і ішлі на заводы

па вырабу павідла, пра якія раней ніхто не чуў. Дзе станавіўся нямецкі атрад, там пракладаліся дарогі, вадаправод, рабілася чыста.

Немцы бралі, як і ўсе на вайне, але бралі арганізавана, без глуму над насельніцтвам, чым выгадна адрозніваліся ад палякаў, якія прыйшлі пазней.

Лета 1918 г. ідзе нармальна. Перыядычна з’яўляецца пара нямецкіх салдат, збіраючых прадукты. Стары фронт, заліты ў немцаў бетонам, яшчэ існуе, але бежанцы ідуць ужо назад. Там зараз ціш, хоць у нашых не засталося ніводнага кавалачка цэлае зямлі: усё перакручана, пабіта снарадамі. Hi дрэва, ні кусціка, ані знаку будынкаў.

Увосень ізноў едзем з Нінай у Менск. Оля пачынае хадзіць у школу ў Віцкаўшчыне. Я — зараз ужо вучань другога класа. Усе мы зараз адчуваем сябе ў школе, якая, дарэчы, яшчэ раз пераехала ў новае памяшканне, упэўнена. Стукаем па патыліцы першакласнікаў. Маладой настаўніцы французскае мовы кінулі праз вакно букет кветак. Соладка думаецца, што праз год ужо будзем у трэцім класе, а яшчэ праз год будзем канчаць гэту школу.

Вучэнне ідзе, як і раней, нецікава. Дзіва, як нудна нашы настаўнікі ўмелі выкладаць свае дысцыпліны. Праходзім прыродазнаўства: кветкі, тычынкі, песцікі, дуб, пальма. Сустракаюцца назовы знаёмых раслін, жывёл. Настаўніцы, здаецца, у голаў не прыходзіць, што трэба паказаць нам якую-небудзь расліну, бо завучыўшы «тычынка, песцікі», мы ў натуры не маглі разабраць, дзе тая тычынка. Ніколі не казалі пра хараство лесу, ракі. Праходзілі проста па падручніку, дзе шэрымі фарбамі былі зроблены малюнкі ці схемы раслін.

Слухаеш, што дуб адносіцца да ліственных дрэў, а яшчэ ёсць нейкія голасемянныя ці споравыя, і нецікавым здаецца прыродазнаўства.

Лепш ужо геаграфія ці гісторыя. У канцы падручніка па геаграфіі змешчаны апавяданні пра падарожа ў невядомыя краіны, пра вулканы, апісваюцца розныя дзіўныя справы. Гэта глытаеш з прагаю, а гісторыя яшчэ цікавей. У мяне гэты нахіл яшчэ

з Самахвалавіч. На малюнках відаць людзі ў нейкім дзіўным жалезным адзенні, нейкія дамы з высачэннымі глухімі сценамі, унізе подпіс «средневековый замок».

Настаўнікі тут таксама не надта шмат трацілі энергіі на тлумачэнне, але, прынамсі, хоць самому цікава чытаць. Гэта ж не геаметрыя і не анатомія.

Чыстая пакута была з маляваннем. Няглядзячы на ўсе старанні, я не магу намаляваць нават просты кубік або конус. Прапорцыя не вытрымліваецца, сшытак заўсёды брудны. Зайздросціш глядзець, як сусед праз 10 хвілін намалюе вазу, якую ставіць настаўнік на стале, і пачынае маляваць партрэт суседа. На партрэце сусед выходзіць ёмка: нос — як добрая бэра, адно вока — вялізнае і знаходзіцца каля вуха, другое — маленькае, здзіўлена пазірае ўгару. Суседзі мастака зацікаўлены. Ніхто ўжо не робіць свае работы, а глядзяць на партрэт, усе пырхаюць.

Уводзіцца новая дысцыпліна — чарчэнне. Тут поспехаў ані не больш, чым у маляванні. Мне купляюць гатавальню, лінейку. Праслухаўшы тлумачэнні настаўніка, набіраю ў рэйсфэдэр туш і пачынаю весці лінію, але, не разлічыўшы, набраў замала тушы, да канца рыскі не стае. Трэба набіраць ізноў. Бяруся за пёрка, але тым часам кратаю лінейку, тая напаўзае на рыску, і ў мяне на паперы заміж прыгожае роўнае рыскі выходзіць шырокая пляма. Кепска.

Паціху выдзіраю ліст і пачынаю вадзіць па новым, захоўваючы найвышэйшую асцярожнасць, але справа ўсё роўна ідзе дрэнна. Рыскі — адна танейшая, другая таўсцейшая — сходзяцца ў мяне не пад простым кутом, як ім належала, але неяк коса. Чаму гэта так, не разумею. Калі справа ідзе к канцу, нечакана саджаю на ўсё сваё маляванне вялізнага «жыда», і ўсё гіне ізноў. Робіцца горача, нават выступае пот, рукі ўсе перапэцканы ў тушы, пачынаю ўсё нанова, аж тут звініць званок, і ў мяне нічога не зроблена. Гадзіна прайшла, як пара хвілін.

Бесперапынныя правалы ў галіне мастацтва так глыбока закранулі мяне, што я не магу нічога ні намаляваць, ні выкрасіць, за гэта не браўся 16 год. Калі ў Суславе давялося ізноў сесці за

такую работу, я, здзіўлены, пачуў, што гэта простая і лёгкая работа, і выходзіць чыста.

Заняткі ў гэты год ідуць ненармальна. Зноў няма дроў, няма святла, настаўнікі галадаюць, падручнікаў, прылад няма, а ўзімку пачалі хадзіць чуткі, што немцы мусяць ачысціць край, і прыйдуць ізноў бальшавікі.

Мы жывем каля Віленскага вакзала, за бетонным плотам безліч усякага дабра, пераважна зброі і шмат фурманак, збруі, ёсць хлеб, матэрыі. Усё гэта зараз расцягваецца. Каля брамы стаяць нямецкія часавыя, але яны за 5—10 марак дазваляюць цягнуць, што хочаш. Наш гаспадар, як чалавек ёмкі, цягне ўсё, што пападзе. Калі раз трэба было выцягнуць вялізную вайсковую павозку, то ён паклікаў мяне з тою ўмоваю, што я буду мець пай.

Немцу далі пяць марак, выбралі лепшую павозку і пацяглі яе па страшнай гразі нашага завулка. Дома павозку разабралі на кавалачкі. Жалеза ішло на вёску, дзе на яго быў вялізны попыт, а драўляныя часткі ў печ, бо паліць не было чым. У пасажырскіх вагонах выдзіралі люстэркі, адрывалі ад дзвярэй ручкі, зрывалі абіўку з канап. Усё гэта ішло ў вёску ў абмен на прадукты.

Цэлы стары паравік, які раней грэў ваду, быў расцягнуты пакрысе. Засталіся самыя цяжкія часткі, якіх нельга ўжо было знесці.

Мы з Жэнем пералазілі праз плот і цягалі дынаміт. Гэта выбуховая матэрыя ў той час ішла на распал дроў. Звычайна, сырыя дровы сіпелі ў печы і не хацелі гарэць. Тады клалі пачку шэрага, падобнага на мус, дынаміту і запальвалі з аднаго канца пачак. Полымя з свістам вырывалася з пачкі. Сырыя дровы мігалі, загараліся. I нічога. Ад такога паліва наша старая хата не паляцела ў паднябесе, нікому не адарвала галавы.

Немцы едуць к сабе дамоў цэлымі эшалонамі, дарогаю хапаючы ўсё, што можна. Вёскі акружаюцца войскам, салдаты бяруць усё, што кідаецца ў вочы. У нас дома забралі гнядую кабылу. Ёй ужо год пятнаццаць, але жвавая яна была, як жаробка. Усе надта шкадуюць гнядую, а я асабліва. На кім жа буду

ездзіць коннаўлетку? Засталіся наваградскія коні, вялізныя, дужыя, як сланы, але цяжкія на бег. На такіх не раз’ездзішся.

Зімовым днём пранесліся чуткі, што ў Менск прыходзіць Чырвоная армія, не Чырвоная гвардыя, як было з год назад, а армія. Ведама, што ўсе кінуліся глядзець. Я таксама. Па Захараўскай вуліцы ішла бальшавіцкая пяхота, пасля конніца, за ёй артылерыя. Гэта была сапраўдная армія. У парадку, стройнымі шарэнгамі, добра апранутая, абутая ў валенкі. Конніца ехала на добрых конях. Нічога падобнага да тых куч узброеных людзей, якія год назад адыходзілі перад прыходам немцаў.

Спераду здарылася замінка. Рух арміі спыніўся. Аднекуль з-пад новага касцёла падляцела куча коннікаў. Пачулася команда: «Конннца, готовься к бою! Артнллерня, готовься к бою!».

Немцы, адыходзячы, не хацелі здаць зброі і хацелі сілаю прабіцца да сваіх. Каманда перадалася па адцзелах. Кар’ерам прамчалася яшчэ некалькі коннікаў. Цывільныя, што прыйшлі дзівіцца на гэта відовішча, кінуліся ва ўсе бакі. Хто ў дзверы бліжэйшага дому, хто цераз плот, я — у завулак і дадому. Адбегшыся, паслухаў: нічога было не чуваць.

Немцы саступілі без бою. Бальшавікі каціліся на захад, займаючы ўсю Беларусь і Літву, спыніліся на граніцах Польшчы. Гэты час самы цьмяны ў маёй памяці. Hi то перад самым адыходам немцаў, ні то ўжо за бальшавікамі нечакана вярнуўся дамоў Ваня.

Была зімовая раніца. На дварэ цёмна. Мама пякла бліны, нехта сёк у балейцы гарачую вараную бульбу, пара адская засцілала кухню. Я коса глядзеў на бліны з скваркамі. Нізкія старыя дзверы ў сені з скрыпам адчыніліся, у тумане з’явілася нейкая фігура. Мама, кінуўшы чапялу, з плачам абняла гэту фігуру. Гэта быў Ваня, пра якога столькі часу не было нічога чуваць. Праз хвіліну Ваню абдымалі ўсе. Хата ўся скакала. Апошні член сям’і вярнуўся жывы і здаровы, але надта галодны.

На стол паставілі талерку гарачых бліноў. Прыцягнулі слоік масла. У Вані трасліся рукі, пазней ён расказваў, што еў і баяўся, каб ніхто ў яго не адабраў бліноў. Узяты ў палон, калі вайны

не было, ён жудасна галадаў там. Выходзячы на паверку, людзі хісталіся ў шарэнгах. Ддзін раз зварылі нейкага марскога сабаку. Людзі, з’еўшы суп, есці сабаку не адважваліся. Урэшце да катла падышоў адзін салдат і, адрэзаўшы кавалачак, пачаў асцярожна жаваць, а пасля пачаў есці як след. За ім падышоў другі, трэці, а пасля кінуліся ўсе. Сабаку разарвалі нашматкі ды яшчэ і пабіліся. Голад не цётка.

Мелі па 200 грам страшнага хлеба і суп, дзе на літр вады плаваў кавалачак бручкі. Французы, італьянцы, тым больш ангельцы, мелі пасылкі з дому, жылі някепска, а нашы паміралі з голаду, хоць мы з дому маглі слаць колькі хочаш пасылак.

К гэтаму часу Віцкаўшчына і ўсе падобныя да віцкаўцаў былі перасыпаны грашыма. Ужо з першага году вайны раслі цэны на ўсё, чым былі багаты заможныя сяляне, а зараз цэны растуць шалёна. Колькасць грошай у людзей усё павялічваецца. Самі людзі кепска разбіраюцца ў грашах. Золата лічаць тымі ж самымі грашыма, што і папяровыя грошы, і часта было, што не хочуць браць цяжкіх залатых грошай, а бяруць папяровыя, або абменьваць золата на паперкі. Але паперкі збіраюць надзвычайна прагна.

Пераважная большасць віцкаўцаў мела грошы на кніжках. Зараз кажуць, хто клаў грошы на кніжку, таму не вернуць, грошы згінулі. Людзі ў гэта кепска верылі, але ўсё ж пачынаюць грошы хаваць у сябе ў хаце, замуроўваюць у печ, хаваюць у страсе, закопваюць у зямлю. Калі прыйшлі бальшавікі, то стала ведама, што ў Менску забаранілі таргаваць. Рынкі разганяюць або арыштоўваюць усіх, хто туды ідзе. Ішла пара вайсковага камунізму. Але гэта нельга на рынку, а за рынкам усё ж можна, бо ў адных ёсць лішкі тавару, а другім нешта трэба есці, і пачынаецца пара мяшочніцтва. Людзі з горада едуць самі купляць прадукты ў вёску, прапануючы ў большасці не грошы, але рэчы. Менск увесь абклеены паперкамі: прадаецца стол, прадаецца дыван, люстэрка, камода. Здаецца, прадаецца ўвесь горад, бо рэдка няма дома, на якім няма паперкі, што прадаецца. Усё гэта дарагое гарадское начынне часта за нішто ідзе ў вёску.

У заможных сялян і ў шляхты ў хатах з’яўляецца мяккая мэбля, часам асобныя рэчы, а часам і гарнітуры, вялізныя люстры, трумо, добрая пасуда, а ў рэдкіх выпадках і раяль, на якім, ведама, граць не ўмеў ніхто. Але рэчы бралі ўсё ж больш фарсістыя людзі, большасць напірала на сутнасць, а сутнасцю ўсім яшчэ здаваліся папяровыя грошы.

Вясковыя пачалі глядзець на гарадскіх ужо з пагардаю. «Ага, паны, ліха вашай матары. Бачыце, як без мужыка, без хлеба. Мы без вас абыходзімся, а вы без нас — не». Нярэдкія і такія адказы, калі пытаюць, ці няма, дзядзька, мукі: «Мукі табе, а сена не хочаш есці?!».

Селянін зараз чуе сябе вышэйшай сілай, якая можа выратаваць ад смерці, а можа і замарыць голадам.

Штодня ўвечары, калі прыходзіць цягнік з Фаніпаля, з-за царквы цягнецца хвост людзей. Гэта едуць з Менска купляць прадукты. Хто з мяшком, хто з кошыкам. У большасці твары худыя, сцягнутыя. Людзі часта просяць, жаляцца на цяжкое жыццё, але ў значнай часткі яшчэ засталіся зняважлівыя адносіны да селяніна, як бы гэты селянін высока не ставіў сябе. Цвёрда памятаючы асноўную тэзу, што кожны гарадскі чалавек вышэй кожнага вясковага, некаторыя з гарадскіх галодныя, абдзёртыя, завуць нас мужыкамі, укладаючы ў гэтае слова ўсю знявагу, як да чалавека ніжэйшай пароды. У асобных выпадках у людзей разуменне свае перавагі так ужо ўелася, што яны зневажаюць не па злосці, а ў сілу прывычкі, не разумеючы. Часта яны і самі надта невялікія паны, якія нават гавораць толькі «папросту», устаўляючы асобныя рускія словы. Гэта нядаўнія выхадцы з вёскі, якія надзвычайна выраслі ў сваіх вачох, перасяліўшыся ў горад.

Аднойчы да нас у хату зайшла куча баб. Гэта былі, пэўна, жонкі рабочых ці тэхнічныя работніцы, непісьменныя, грубыя бабы. Аднак яны ў хаце адчувалі сябе ледзьве не гаспадарамі. Разглядаючы хату, крытыкавалі ўсё голасна, крыклівымі галасамі, паказваючы маме, як і што трэба перарабіць, каб было, як у паноў. Прабавалі вучыць, як весці гаспадарку, каб перарабіць на панскі капыл. Відаць было па іх, што яны сыпалі залатыя

словы, якія трэба было тут жа ператвараць у жыццё, але ў нашай хаце былі людзі, якія разумелі цану і не такім панам і таму недалікатна сказалі, што ім няварта траціць пораху ў нашай хаце. Бабы, здаецца, ані не былі абражаны, але затое моцна здзіўлены. Здзіўлены, як гэта мужыкі слухаюць без пашаны гарадскога чалавека ды яшчэ каж[уць], што гэтыя разважанні дурныя.

Мінулае сядзіць у чалавечых мазгох надзвычайна моцна і выціскаецца толькі з цягам часу. У масе самыя страшныя зрухі не робяць капітальных змен.

Магчымасць набыць шмат грошай даводзіць людзей да шаленства. Каробка, кажуць, есць два разы ў дзень, каб больш прадаваць. Адзяецца проста, як жабрак, усё збірае, збірае грошы. Ён не надта моцны ў матэматыцы і, пэўна, не ведае і сам, колькі зараз мае грошай, але ў цэлым шмат. He толькі віцкаўцы, але і ўся ваколіца ведае, што Каробка прагна збірае грошы, з яго ўсе кпяць, сын лаецца проста ў вочы, і, зразумела, усе зайздросцяць, што чалавек так многа мае грошай. Кажуць, яго грошы замураваны ў гаршку ў печы. Другі капіталісты віцкаўскі — Сярко Аляксей. Ходзяць чуткі, што Сярчыха скора будзе шыць сабе спадніцу з грошай. Дома мама бядуе, што вось людзі колькі назбіралі грошай, а ў нас няма. Усё ідзе на вас, гэта значыць на нас. Мы ведаем гэта і самі, што ў сям’і грошай сабрана мала, што ўсе здабыткі ідуць, каб вучыць нас. Але што зробіш. He кідаць жа зараз школы, тым больш што пэўна і мама ніяк бы не згадзілася збіраць дома грошы, а нас не вучыць.

За гэты час у нас з’явілася, здаецца, толькі люстэрка, выдзертае з вагона, вымененае на некалькі хунтаў мукі. Матэрый ніякіх няма, абутку няма. Няма газы, цукру, солі, каламазі, наогул, няма нічога такога, што раней куплялі ў горадзе, і, зразумела, што пашана да горада знікае. Горад або выменьвае на старое, або адбірае сілаю.

Людзі і горада, і вёскі пачынаюць прывучацца жыць толькі сваім. Заміж лямпы ў хаце гарыць лучына, і бацька расказвае, што як ён быў малы, дык толькі лучына і гарэла. Для нас гэта

навіна. Без цукру можна абысціся, хоць і чуваць, што нехта робіць цукар з буракоў, але без солі — нельга. Саліць трэба, а соль дастаюць з вялікаю цяжкасцю.

Адзяюцца ў саматканае палатно, як было даўно, калі мама была дзевачкаю і жыла ў Некрашэвічах. Перш з палатна шылі з бяды, не маючы крамнага, а пасля гэта стала модна. Дзіўная рэч мода. Людзі робяць тое, што не мае сэнсу, але модна.

Абутак дзяўчаты робяць кожная сама сабе: шыюць палатняныя туфлі, а падэшвы робяць з вяровак. Ніна ўвесь час шые сабе туфлі, а я ўю ёй вяроўкі. Высокія каблукі выразаюць з дрэва і прыбіваюць адным вялікім цвіком. Такі абутак нямоцны. Калі выходзіла замуж Паўловічава Анця, то гулялі вяселле ў гумне. Ток быў няроўны, калі пасля вяселля бацька маладой вымятаў гумно, то намёў цэлы кошык гэтых самых дзявочых каблукоў. Танцуючы па ямках, амаль усе дзяўчаты страцілі свае каблукі.

Але ў палатнянае адзенне дзяўчаты адзявацца не хочуць. Гэта мужчынскае адзенне.

Зараз у вёсцы нібы няма начальства, вярней, яно ёсць, ёсць даволі, але яно займаецца пераважна зборам падаткаў і п’янствам. П’е начальства самагонку зверскі. Ездзіць да заможных сялян ці шляхты і балюе цэлымі тыднямі, але не саромеецца ў таго гаспадара забраць каня, калі знойдзе патрэбным, ці абкласці яго кантрыбуцыяй. Тады падатку не было. Бралі ў людзей на вока. Але міліцэйскай службы ў воласці няма. Міліцыянеры ў воласці, праўда, ёсць, але іх занадта мала, а падругое, гэтыя міліцыянеры вялікай прагі да выканання сваіх абавязкаў не праяўляюць.

Пашана да ўласнасці, якая была да вайны, цяпер знікае. Бадзяецца шмат чужых невядомых людзей, якія заўсёды гатовы ўкрасці або і забіць. Выплывае і з сваіх вёсак муць. Усе цёмныя асобы, якія раней кралі пакрысе, зараз чуюць поўную безадказнасць. З’яўляецца і скора вырастае да нязвычайных памераў бандытызм. Увесь час чуваць, што там на хутары выразалі цэлую сям’ю, праз пару дзён ці тыдзень выразалі, уключаючы малых дзяцей, другую сям’ю, вычысцілі ўсю хату. Па гасцінцы

ці па лесе ўвечары, тым больш уначы, ездзіць нельга. Бандыты дзейнічаюць надзвычайна нахабна, адчуваючы поўную безадказнасць.

Сялянства самаарганізуецца для барацьбы з бандытамі. У рэдкай сям’і няма захаванай зброі. Яе зараз трымаюць пад рукою. У хаце заміж ранейшых тонкіх засовак робяць капітальныя засовы. Усё бярэцца пад замок. Заводзяць асабліва сярдзітых дбайных сабак. Калі ў хаце ёсць некалькі мужчын, то ад вясны да зімы яны спяць паасобна: хто ў хаце, хто ў гумне, у свірне, каб на выпадак трывогі маглі выскачыць і паведаміць суседзяў або бараніць з тылу. 3 усіх канцоў ідуць паведамленні аб грабежніцтве і забойствах. У вёсцы, тым больш на хутарах, людзі жывуць, як на пазіцыях. Кладучыся спаць, не ведаюць, ці прачнуцца. Страшна ехаць з Менска дамоў. У Менску такога грабяжу няма.

Сялянства, кінуўшы спадзявацца на міліцыю, зараз само вядзе барацьбу з бандытамі. Выследзіўшы і злавіўшы зладзеяў ці бандытаў, вядуць іх у воласць, дзе здаюць у міліцыю. Там іх саджаюць у халодную, але праз тыдзень бандыты невядомымі шляхамі выходзяць на волю, і гісторыя паўтараецца. Самахвалавіцкім міліцыянерам, відаць, даспадобы шынкі, сала, грошы, што збіраюць у сябе бандыты.

Праз кароткі час сяляне ўпэўняюцца, што здаваць у міліцыю бандытаў — рэч безнадзейная, бо бандыты ў помсту, выбраўшыся з халоднае, нападаюць, зразумела, найперш на тых, хто іх цягаў у міліцыю. Пачынаецца эпоха самасуду. Злавіўшы злыдняў ці бандытаў, іх на месцы прымітыўна судзяць і, прыгаварыўшы да смерці, тут жа забіваюць ці яшчэ прасцей — забіваюць без усякага суда.

Адна бандыцкая хеўра складалася з дваровых парабкаў. Іх было 13 чалавек. Раз’юшаныя сяляне, дабраўшыся да іх, забілі ўсіх да страты прытомнасці і хацелі так кінуць, але адзін запратэставаў. У яго гэтая банда нядаўна на дарозе зняла боты, адзіныя боты, якія ён меў.

Чалавек залажыў у вінтоўку абойму і скамандаваў: «Станавіся!» Ледзьве жывых бандытаў ставілі ля печкі, а пацярпеўшы

аднаго за другім усіх 13 чалавек перастраляў. Ніхто не выказаўся проці.

Дабрынеўскія бандыты былі злоўлены з крадзеным ранічкаю, недалёка ад дому. Адразу збегліся мужчыны і пачалі біць злодзеяў каламі. Іх перш забілі да непрытомнасці, а пасля забілі насмерць, б’ючы па родавых органах. Ізноў у абарону не выступіў ніхто. Мужчыны прызвычаіліся на вайне да зброі, крыві, трупаў, а дома яшчэ далучылася спрадвечная варожасць да злодзеяў, асабліва канакрадаў.

He ўсё, ведама, было ў той час цяжкое і трагічнае. Людзі жылі, елі, працавалі. Жаніліся, гулялі. Радзіліся новыя і паміралі старыя. Людзі прызвычайваюцца да ўсякай абстаноўкі, нават у астрозе бывае вясёлы і чысты смех, ёсць свае радасці. Нават выпадкі з бандытамі могуць быць камічнымі.

Наш дзядзька жыве на хутары, ды яшчэ каля лесу. Месца самае небяспечнае, хоць дзядзька — чалавек адважны, які нічога не баіцца. Але прыйшоў і на дзядзьку звод. Адзін раз зімою ўначы, калі платы трашчалі ад марозу, нехта прайшоў каля дома да ганку. Снег рыпеў пад нагамі. Тады ўсе былі так настроены, так напалоханы, што кожны баяўся бандытаў, і таму ў хаце не было іншае думкі, як тае, што гэта бандыты. У хаце паднялася трывога. Лямпу пагасілі, усе пахаваліся хто куды: на печку, пад ложка, пад лаву, але дзядзька быў не з такіх. Ён са стрэльбаю стаў у сенях, каб бараніць хату. Зладзеі, патаптаўшыся каля ганку, пайшлі да свірна, але не ламалі ў ім дзверы, а, пастаяўшы крыху, пайшлі да стайні. Дзядзька чакаў, што зладзеі зараз будуць ламаць завалу, але і каля стайні ўсё было ціха. Дзіўныя бандыты соўгаліся па ўсім дварэ з канца ў канец, нічога не робячы. Дзядзьку абрыдла чакаць. Ён вырашыў даць бой на дварэ, але, выйшаўшы на ганак, убачыў, што два кормныя япрукі вылезлі з свайго хлевушка і шпацыруюць па дварэ. «Бандытаў» выцягнулі пугаю і загналі ў хлеў.

Віцкаўшчына, каб уратавацца ад бандытаў, устанавіла ў сябе варту. Вартаваць мусяць два суседзі з вечара да раніцы. Але вартаваць дарослым мужчынам няма часу, і таму часцей вы-

значаюць на гэта дзяцей ці падлеткаў. Мне было 13 год, я быў асноўны вартаўнік ад хаты.

Павячэраўшы з суседскім хлопцам Косцікам, крыху большым за мяне, бяром кіі і клякотку, якую зрабіў наш бацька, і паціху ходзім па вёсцы з канца ў канец. Заходзім у хату пагрэцца і зноў ходзім гадзін да 2-3, калі кладземся спаць і калі падыходзіць самая пара для зладзеяў. Падчас майго вартавання ніякага крыміналу не здарылася, але чуткі, што ў Каробкі ёсць кацёл з грашыма, ведама, вабіў зладзеяў, і таму раз адбылося такое здарэнне.

Пасля дванаццаці ночы варта ў складзе хлапчука і старога мужчыны ішла каля хаты Каробкі і напаткала некалькі мужчын.

— Хто вы такія? Пакажэце вашыя дакументы, — затрэбавала наша варта.

— Дакументы? Зараз.

Мужчыны засунулі рукі ў кішэні, і кожны выцягнуў адтуль па нагану. У варты і кіі вываліліся з рук. Вось дык мандат!

— Ну, хлопцы, — сказалі гэтыя малайцы, — вядзеце нас зараз да Каробкі.

Варта павярнулася, падышла да ганку Каробкі і пачала грукаць у дзверы. Незнаёмыя стаялі ля самых дзьвярэй.

— Хто там? — запытаў Каробка, выпаўзшы з ложка.

— Мы, варта, — адказалі вартаўнікі, ляскаючы зубамі ад адвагі.

— Чаго ж гэта, значыцца, напрымерна, вас носіць апоўначы? — ласкава запытаў гаспадар.

— Справа ёсць да цябе, пан Каробка, — адказала варта, якую невядомыя людзі падбухторвалі сваімі «дакументамі».

Недаверлівы Каробка запаліў тым часам лучыну, закурыў люльку і ўсё не хацеў пускаць, але сэрца не камень, здаўся і ён.

— Якая ж гэта халера вас носіць у такую пару? — казаў Каробка, выцягваючы цяжкую завалу, і асёкся. Каля носа яго тырчэлі два наганы. Бандыты загналі ў хату варту і сказалі:

— Ну, Каробка, паказвай, дзе твае грошы схаваны?

У Каробкі вылецела з зубоў люлька. Узяўшы ў рукі лямпу, ён вёў паказваць, дзе тыя грошы, як здарылася нечаканае.

У хаце ззаду былі яшчэ маленькія дзверы, пра якія не ведалі бандыты. Дачка, якая спала ў каморы, пачуўшы пра бяду, выскачыла на вуліцу і падняла гвалт. Бандытам было не да грошай. Яны зніклі.

Паданне кажа, што Каробка выскачыў з хаты з запаленаю лямпаю ў руках і схаваўся з ёю ў каноплях. Там яго і знайшлі, выняўшы з акамянеўшых рук лямпу.

Другі раз бандыты былі залезлі, ізноў жа да Каробкі, ужо невядомым шляхам. Другі раз Каробка паказваў, дзе ляжаць грошы, але ізноў выратавала дачка. Яна залезла на гару і пачала крычаць: «Гвалт, людзі, гарым!» Усе павыскоквалі з хаты. Пажару, ведама, не было, але зладзеі другі раз з нічым уцяклі. Суседзі доўга клялі Каробку і дакляравалі, што каб ён смажыўся сам у агні, то няхай смажыцца. Ніхто з іх трывожыцца з-за гэтае скнары не будзе. Але болын на Каробку ніхто не нападаў. Скора старыя грошы страцілі канчаткова сваю вартасць.

Сярод грабяжоў і налётаў вызначаецца адзін, які быў зроблен цыганамі. Недалёка ад нас быў хутар, дзе жылі толькі дзве сястры. Сям’я была вядома сваім жарабцом. Калісь яшчэ да вайны брат, які за руды колер зваўся бронзавым, купіў у Наваградчыне 2-х гадоў жарабка. Жарабок быў чорны, як крот. Праз пару год, стаўшы дарослым жарабцом, ён вырас у звяругу. Незвычайна шырокі, з магутнымі персямі, з вогненнымі вачыма, ён быў сярдзіты, як звер. Паламаў гаспадару безліч калёс і саней, парваў збрую і перакалечыў шмат народу. У хлопца, які праводзіў яго, калі абганялі бульбу, ён адкусіў вялікі палец, вырваўшы жылу ад локця з добрым кавалкам мяса, гаспадару адкусіў вуха і зламаў рабрыну. Жыццё гаспадара ледзьвеледзьве ўратавалі суседзі. Гэты жарабец не даваў сесці на сябе самым спрактыкаваным кавалерыстам. Даволі таго, што ў той трывожны вайсковы час, калі бралі найперш коней, жарабец перакалечыў шмат салдат усіх армій і застаўся дома, хоць яго ніхто нікуды не хаваў.

Гэты жарабец даваў надзвычайна ўдалае племя, і гаспадару не было адбою ад людзей з кабыламі, хоць аплата ў яго была надта высокая. Гаспадар разжыўся і стаў знакаміты з свайго

жарабца. Калі прыйшлося ісці ваяваць, то ўсё дабро засталося ў дваіх сясцёр, дзяўчат ужо год за трыццаць.

Аднойчы валачашчыя цыганкі зайшлі да іх, прапануючы, як звычайна, пагадаць, просячы ўсё, што ёсць у гаспадарцы. Як была справа — невядома, але ў скорым часе цыганкі паклікалі сваіх і пачалі грузіць на вазы ўсё, што было ў хаце: падушкі, пярыны, адзенне, сала, забралі грошы. Сёстры самі памагалі ім рабаваць сябе, насілі і клалі на фурманкі сваё дабро. Калі ўся хата, камора, свіран былі парожнія, цыганкі сказалі, што ў іх недзе яшчэ ёсць самагонка. Сёстры і самі не ведалі, дзе яна ёсць, але цыганкі нейкім нюхам далі ўразумець, і сёстры, адкапаўшы ў манежы гарнец гарэлкі, аддалі яе цыганам, і тыя, не спяшаючыся, паехалі. Сёстры спакойна засталіся дома, нібы гэта і не іх абрабавалі.

Аднак цыганам спажыць не давялося. Яны ад’ехаліся недалёка ў дуброву і пачалі дзяліць. Дзяльба ішла няўдала, цыганы пачалі сварыцца, а пасля дзве пакрыўджаныя цыганкі пабеглі ў суседнюю вёску і сказалі, што і як адбылося. Зараз жа з вёскі наляцела куча хлопцаў. Цыганы ад старых да малых былі збіты. Цыганка, якая кіравала ўсею аперацыяй, ледзьве засталася жывою. Усё дабро, крыху яшчэ прыхваціўшы цыганскага, адвезлі адурэўшым сёстрам, якія толькі цяпер нібы прачнуліся, а пабітыя цыганы пацягліся далей. Доўга ў нас казалі, што цыганы вернуцца і спаляць вёску, але ад іх і следу не засталося.

Віцкаўшчына жыве, нажывае грошы, але нездаволена. Нездаволена таму, што трэба плаціць кантрыбуцыю, даваць збожжа ў воласць. Нормы ніякае няма. Невядома на каго сколькі накладуць. Тут, пэўна, вызначалася згодна фантазіі нейкага начальства, а начальства было не надта сумленнае і накладала на таго менш, хто больш даваў самагонкі ці лепш частаваў.

У нас зараз начальнік Міхась Шашкаловіч. Ён камандуе Віцкаўшчынаю, пераважна ён вызначае колькасць кантрыбуцыі і хлеба на гаспадарку, ён вызначае, каму трэба ехаць у абоз. А гэты абоз стаўся горш, чым кантрыбуцыя. Каму куды ні хочацца ехаць з начальнікаў, ён зварочаецца да ўпаўнаважанага ў нас Міхася, і той вызначае фурманку. Гаспадар улетку

адрываецца ад работы і вязе нейкага чалавека, якому часта трэба ехаць выпіць. Міхася не любяць, болып, яго ненавідзяць усе, выключаючы некаторых прыяцеляў, якія разам п’юць з ім самагонку. Міхась ездзіць з валаснымі начальнікамі па шляхце, морда ў яго стала шырокая, тлустая. Ён ужо гаворыць, што жонка ў яго нявартая. Жаніўся ён ў 18 год, калі падзяліўся з сваім братам, якога дражнілі Мароз, а зараз яго жонка ўжо стараватая кабеціна і цэлая куча дробных дзяцей — усё дачок. Міхась спадзяецца, што зараз за яго пойдзе добрая маладая дзеўчына, можа, якая шляхцянка, але тады ў нас разводы практыкаваліся мала, і ён не паспеў прагнаць сваю жонку.

Раз у прастольную нядзелю, калі бацька галіў сваю бараду, прыйшоў Міхась і, крыху пасядзеўшы, пачаў гаварыць, што каля Самахвалавіч забілі двох членаў валаснога выканкому, і зараз па ўсёй воласці ідзе збор сродкаў на помнік ім. Трэба нешта ахвяраваць.

Бацьку гэтыя начальнікі былі — як горкі палын, пэўна, ён бы не надта шкадаваў, каб і яшчэ каго падстрэлілі. Будучы чалавекам мала палітычным, ён не даў ні капейкі, але Паўлік узычыў нейкую дробную манету.

У другім месцы гаспадар, каб пакпіць над Міхасём, паказаў яму саракарублёвую керанку — у той час нямалую манету. Міхась ёмка выхапіў у гаспадара грошы і выскачыў з хаты. Услед яму гаспадыня зычыла халеру, пранцы і іншыя хваробы.

Па ўсёй воласці ішоў збор сродкаў. Праз год я быў у Самахвалавічах і бачыў сам помнік. Каля царквы, за царкоўнаю агароджаю стаіць гранітны помнік, подпіс на якім кажа, што тут пахаваны барацьбіт за рэвалюцыю Лапацік і нейкі другі.

Справа была так: гэтыя валасныя начальнікі паехалі па воласці збіраць кантрыбуцыю. У большасці тады кантрыбуцыя вызначалася на вока, і грошы бралі без квіткоў. Пэўна, злоўжыванняў тут было колькі хочаш. Лапацік з прыяцелем ехаў па самай заможнай шляхце, якая або плаціла, або частавала, такім чынам адкупаючыся ад кантрыбуцыі. Аб’ездзіўшы пэўны раён і назбіраўшы торбу грошай, прыяцелі скемілі, што сабралі малавата — можна было б на хутарох сабраць яіпчэ. 3-пад самых

Самахвалавіч яны вярнулі назад, але тут здарылася гісторыя, апісаная тысячу год назад у «Повестн временных лет».

Пачне воўк авец цягаць — усіх перадушыць. «Трэба яго забіць», — вырашылі хлопцы і, дацікаваўшы, калі тыя ехалі праз алешнік на грэблі, забілі абодвух, а грошы, пэўна, забралі сабе. Так перадавалі ў нас, хоць, можа, гэта былі і проста бандыты, якіх тады было больш, чым даволі.

Улетку ў гаспадарцы адбываецца самая буйная страта — у нас забіраюць гнядога жарабца. Увосені 1915 г. бацька памяняў у наваградчаніна маладую гарачую жаробку на вялізную кабылу з жарабём. Праз два гады гэта жарабя вырасла ў вялікага няўклюднага жарабка, якога я за непаваротлівасць зваў Цюхцяй. Яшчэ праз два гады з жарабка вырас жарабец нявіданых памераў і нечуванай сілы, але спрыту ў яго не дабавілася ані.

Высачэнны, даўгі, з густою грываю і хвастом, з капытамі велічынёю ў шайку, ён цягаў вазы, якія б на яго ні накладалі, заўсёды без натугі, нібы ён ідзе проста. Бацька, шмат пражыўшы на свеце, казаў, што коней такого росту і сілы ён не бачыў. Толькі бегаць не ўмеў гэты конь. Скура на ім была, пэўна, як у насарога, характар флегматычны, бо колькі бывала ні лупцуеш, ён крыху пабяжыць трухам, скрабучы капытамі па зямлі і падмятаючы пыл сваімі шпоркамі, а пасля ізноў ідзе паціху. Цыганы даўно таргавалі яго і давалі 25 тысяч. I вось улетку 1919 г., нікога не пытаючы, у стаўню зайшлі двое людзей, выбралі лешпую вобруць і, адзеўшы яе на Цюхцю, засядлалі на дварэ і паехалі, выдаўшы бацьку квіток.

— Добры конь! — сказалі ваякі, агледзеўшы Цюхцю. — Гэты ў пары з Гамезавым будуць удвох цягаць гармату.

Па квітку належала з нейкага атрымаць 15 тысяч рублёў, але, страціўшы з сотню на дарогу, калі прабавалі спагнаць гэтыя 15 тысяч, бацька кінуў дамагацца, тым больш што скора адбылася змена ўлады — прыйшлі палякі. Наезды з такімі канфіскацыямі робяцца ўсё часцей. Жарабцоў пазабіралі амаль усіх, выключэннем быў толькі Гамезаў, які сам сябе не даваў, забіваючы насмерць, хто прабаваў забраць яго.

Аднойчы летнім вечарам да нас прыехала некалькі коннікаў, якія сказалі, што будуць трэсці у нас, паколькі ходзяць чуткі, нібы ў нас ёсць сядло з срэбнымі страмянамі і зброя. У нас сапраўды было нейкае сядло, купленае, калі разбягалася армія ў 1917 г., але ніякага срэбра там не было. У нас звыклі ездзіць без сядла і сядлом мала хто карыстаўся. Асабіста я, папрабаваўшы ездзіць у сядле, зусім забракаваў яго. У сядле надзвычайна трэсла, было слізка, і спераду і ззаду нешта падпірала — наогул было няёмка. Бацька палез на жэрдкі над стайняю, зняў адтуль сядло і падаў: «Калі страмяны срэбныя, то вось яны, але мне гэта срэбра здаецца жалезам».

Забраўшы сядло, крыху патрэслі хату і, выдаўшы распіску, паехалі. 3 распіскі следавала, што гэту аперацыю рабіў камандзір дывізіёна Жучкоў.

Гэтага ваяку, дарэчы, апранутага ва ўсё цывільнае, за тое, што ён нарабіў столькі клопату, папрасілі зрабіць паслугу — забіць Муніка. Калісь Мунік быў лепшы на Віцкаўшчыне сабака. Быў наш усеагульны прыяцель, добра вартаваў гаспадарку, ганяў зайцоў і грызся з сабакамі, але цяпер зусім састарэў, ледзьве хадзіў і зусім аглох. Цяпер ён быў непатрэбен у гаспадарцы, выраслі двое маладых сабак, і Муніка вырашылі забіць. Але зрабіць самім шкада, і цяпер, карыстаючыся выпадкам, просім чужых.

Жучкоў згаджаецца адразу, тым больш хадзіць нікуды не трэба. Мунік ляжыць каля ганку. Відаць, Жучкоў стралок быў не першай рукі, бо, страляючы за пару крокаў, ён не папаў усё ж у сабаку. А Мунік, пачуўшы стрэл, устаў і паціху патрусіў за вугал. Шкада было прыяцеля, хоць яго ўжо замяшчалі маладыя.

Муніка паклікалі з другога ганка, і калі ён падышоў, стралок добра злажыўся і забіў на месцы.

Заміж забранага цяжкога жарабца ў нас гадуецца ад той самай кабылы другі жарабок, які падобен да свайго старэйшага брата толькі масцю: цёмна-гняды, з густою чорнаю грываю і хвастом. Ён любімец усяе нашай сям’і і асабіста мой. У гэтага жарабка, яіпчэ пярэзімка, афрыканскі тэмперамент. Ён не

можа ўстаяць на месцы, голас у яго проста артыстычны. Ён іржэ часта і звонка. Ходзіць, выгнуўшы дугою шыю і прыгожа перабіраючы нагамі. На такім жарабку ездзіць чыстая асалода. Едзеш на ім, яшчэ жарабяці, нібы на аркестры. Гэты аркестр грызе цуглі і прабуе стаць дыбка. Усе, хто ні сустрэнецца, — глядзяць. Хараство.

Прыручан ён быў у мяне да рук ледзь не з першых дзён свайго жыцця і бегаў да мяне на голас. Адзін раз, будучы яшчэ сысуном, ён натварыў бяды. Маленькая Оля, каб паказаць таварышкам, што яна не баіцца коней, паклікала жарабка. Ён падышоў, але, убачьгўшы такое малое стварэнне, пэўна быў абражаны, бо адвярнуўся і адною задняю нагой убрыкнуў Олю. Удар папаў Олі проста ў зубы. Пару зубоў Оля тут жа выплюнула, а сама схавалася ў садзе ў лазе, баючыся паказацца маме. Толькі ўвечары, пасля папярэдніх перагавораў з сёстрамі, Оля прыйшла ў хату, дзе ў яе аглядзелі рот. Зубы малочныя ў Олі ўжо сышлі, і была пагроза, што новыя не вырастуць, але надзіва скора выраслі новыя ў трэці раз, але зубы ў Олі ўсё ж засталіся слабыя. Гэта не тое, што ў Сашы, якая сваімі цудоўнымі зубамі грызла дрот.

Гэтага каня праз год таксама забралі проста ў мяне з рук.

Па Віцкаўшчыне ходзяць чуткі, што скора бальшавікам KaHeu. Ідуць белыя. Белых віцкаўцы чакаюць і спадзяюцца, што ад тых будуць сыпацца міласці. Хто такія белыя — невядома. Што яны дадуць — таксама невядома, але ўсім здаецца, што будзе лепш. У Менску зараз, кажуць, зусім кепска. Есці няма чаго, і нейкая страшная чэка знішчае людзей.

У вёсцы часцей з’яўляюцца атрады збройных людзей, гэта бальшавікі, назовы «чырвонаармеец» вёска тады яшчэ не ведала. Чамусьці цяпер гэтыя бальшавікі мала падобны да тых, якія ўзімку займалі Менск. Тады ішла стройная, добра ўзброеная і апранутая армія, а зараз асобныя аддзелы, апранутыя і ўзброеныя кожны па-свойму. Той бальшавік, што забраў жарабца, быў у сіняй рубашцы, чорнай кепцы, хромавых ботах. Прыблізна ў тое ж быў апрануты і Жучкоў. За спіною — у каго рускі, у каго японскі карабін, наганы найчасцей запхнуты за

папругу. Пяшком ходзіць мала хто — больш конна, а коні ўсе з бліжэйшых хутароў і засценкаў. Таму любіць балыпавікоў засцянкоўцам ніяк не выпадае, таму і слухаюць прагна пра белых, а калі чуткаў няма, то і самі ствараюць іх.

У жнівені 1919 г. уначы, калі мы ляглі спаць у гумне, на вуліцы пачуўся тупат коней. Нехта праімчаўся па вуліцы кар’ерам, за ім яшчэ і яшчэ. Дзверы ў гумно расчыніліся, убег бацька:

— Хлопцы, уставайце! Трэба ўцякаць з коньмі ў лес. Бальшавікі ўцякаюць!

Чацвёрты раз за чатыры гады адыходзіць праз нашу мясцовасць армія, і цяпер усе ведаюць, што ў адступаючай арміі ні да чаго няма такое прагі, як да коней. Коняй забіраюць ува ўсіх, тым больш забяруць у заможных віцкаўцаў.

Праз дзве хвіліны ў стайні застаецца толькі пярэзімак, які дзіка іржэ ў сваім стойле. Яму таксама хочацца быць з усімі. Хвілін праз пяць на двор ускоквае коннік.

— Хозянн, хозянн, — стукае ён у вакно хаты.

— Што трэба? — пытае мама.

— Хозяйка, где хозянн? Эй, запрягай лошадь! — следуе расійская формула не ад злосці, а проста так.

Бацька выходзіць з хаты, нібы толькі з ложка, і тлумачыць, што коней няма: толькі што прыязджаў таксама коннік і забраў каня.

Коннік не верыць, пытае, дзе стайня, і ідзе туды з бацькам. Там прарэзліва іржэ жарабок. Коннік аглядае яго, прызнае нягодным для фурманкі, садзіцца з лаянкай на каня і едзе далей.

Праз хвілін 10—15 на дварэ другі коннік.

— Эй, хозянн! Где лошадн?

Гісторыя паўтараецца. Чырвонаармейцы яшчэ не надга спрактыкаваны, ды і сапраўды ў чалавека не сто коней. Хто прыйшоў наперад, той і забраў, а хто спазніўся — той без каня.

Трывожная ноч, ніхто не спіць, хіба толькі малая Оля. Мы жывем з краю, і таму тлум даходзіць да нас слаба. Каб даведацца, што творыцца ў сярэдзіне вёскі, нехта камандыруецца туды і скора варочаецца з паведамленнем, што ў некага бальшавікі забралі ў хаце шынель як вайсковую рэч і гітару, пэўне каб было весялей.

У нас рух. Шынель і гітару, якія былі і ў нас, нясуць у сад і хаваюць у лазе. Нікому не прыходзіць у голаў, што ў хаце поўна дабра і ёсць што браць, апроч гітары і старое шынелі. Аднак праз кароткі час у гэтым можна ўпэўніцца.

На святло лямпы ў хату бягуць два ўзброеныя чалавекі. Рухі ў іх нервовыя, нібы спалоханыя. Яны спяшаюцца.

— У вас есть оружне? Сейчас сделаем обыск, — кажуць яны, не чакаючы адказу, і кідаюцца ў новую хату, а там адзін лезе ў шафу з адзеннем, а другі кідаецца за шафу, дзе таксама вісіць адзенне.

Нервова рыюцца ў адзенні, спалоханая мама з лямпаю ў руках глядзіць, што гэта будзе. Відаць, гэтыя людзі кепска разбіраюцца ў зброі, бо абодва замест зброі, якая падлягае канфіскацыі, цягнуць з цвікоў па гарнітуру. Маці, убачыўшы, якую «зброю» збіраюцца канфіскаваць гэтыя ваякі, з плачам кідаецца да аднаго і хапае за гарнітур, шкло з лямпы ляціць на рукі марадзёру, пячэ руку, ён кідае фрэнч і ўцякае з хаты з галіфэ. Другі з другім гарнітурам выскоквае з-за шафы, мама хватае за другі гарнітур і вырывае галіфэ, той выскоквае і знікае з фрэнчам.

Назаўтра рана камандзір, слухаючы пра ўсё гэта, пытае, якое часці былі салдаты, і кажа, што за гэта належыць расстрэл. У нас спалоханы. Згараць няхай тыя галіфэ, калі за іх гіне чалавек. Аднак усё больш каштоўнае хаваюць куды пападзе — у саломе, у садзе, у жыце.

Арміі на фронце, па сутнасці, не было. Ішлі паасобныя, слаба аформленыя атрады байцоў, крыху ішло артылерыі. Бою ніякага не было, недзе каля Грычына белая конніца кінулася ў атаку на пяхоту чырвоных, тая адступала. Нават Менск армія бараніла нібы надта негеройскі.

Па абедзе нясуцца чуткі: белыя ўжо прыйшлі. Дзе яны і якія, яшчэ ніхто не ведае, але ў лес перадаюць, што ўжо прыйшлі тыя белыя, якіх чакалі, вылазце. Але народ стаў недаверлівы. Лічаць за лепшае яшчэ пачакаць, паглядзець, якія там белыя і ці не трэба ім коней таксама.

А тым часам па гасцінцы ідуць ужо раздзелы белых. Гэта стройныя калоны, салдаты ідуць не кучаю, як у адышоўшых

бальшавікоў. Пад вечар у вёсцы ўжо некалькі белых, прычым выходзіць, што гэта зусім не белыя, а палякі. Палякі шукаюць бальшавікоў. У нас на ўсю Віцкаўшчыну толькі адзін бальшавік — Міхась. Яго ўсе не любілі, зычылі тысячу раз яму халеру. Палякі ўжо ведаюць пра яго і проста пытаюць у людзей, дзе Міхась, але віцкаўцы адразу страцілі памяць. Ніхто ніколі не чуў, што Міхась — бальшавік, нават не ведаюць, хто такі і дзе жыве.

Два палякі на вуліцы спатыкаюць Ваню. На ім палатняны гарнітур з зялёнымі шнурамі — знакам яго прыналежнасці да ляснога ведамства, але палякам здаецца, што шнуры — гэта адзнака прыналежнасці Вані да бальшавікоў. Ляскаючы затворамі вінтовак, палякі вымагаюць, каб Ваня сазнаўся, што ён — бальшавік. Ваня абвяргае гэта, тады палякі пачынаюць другое.

— Powiedz, SzaszkoJ"owiczjest bolszewik?²¹

— He знаю, — кажа Ваня, — не чуў пра такога.

Аднекуль нясе Стасіка, якога я калісь выратаваў ад смерці.

Палякі кідаюць дарослага і прыстаюць да малога:

— Chlopek, SzaszkoJowicz jest bolszewik?

— He, я не ведаю.

Ваня тым часам знікае. Сам Міхась сядзіць недзе ў саломе ці ўлесе, чакае, калі міне першая навала. Яму, здаецца, і ў голаў не прыйшла думка адыходзіць разам з чырвонымі, хоць гэта першы і адзіны ў нас бальшавік. Пасля, калі крыху сціхла, Міхась вылез, і, здаецца, яго некалькі раз выцягнулі бізуном. На гэтым справа і скончылася.

Першыя дні панавання палякаў праходзяць спакойна. Віцкаўцы ў захапленні ад новых уладароў, сабралі па ўласнай ініцыятыве масла, яец, булак, каб пачаставаць людзей, якія вызвалілі ад бальшавікоў. Польскія ахвіцэры супыніліся ў папоўскай хаце. Поп у нас з свайго папоўскага роду, ужо спрадвеку так ідзе, што non мусіць не любіць палякаў-каталікоў, але зараз, пэўна, і non рад.

Бальшавікі — гэта ж такія людзі, якія кажуць, што бога няма. Калі няма бога, то навошта ж і non. Але ў папа казённы дом, паўтары валокі казённае зямлі і някепскае, на мужычы погляд,

зусім някепскае жыццё. Яно, пэўна, і на папоўскі погляд някепскае. Праўда, насельніцтва, якое не надта верыць у бога, не надта шчыра моліцца і не любіць даваць папу за трэбы, якія даволі ахвотна слухае. Хоць бога і няма, занадта крытыкаваць яго баіцца, бо хто ж яго ведае, як яно там сапраўды: ты пасмяешся, а ён табе гахне зверху, або па смерці прымусяць чэрці лізаць патэльню. I таму ў папа пакуль яшчэ ішло ўсё спраўна. Людзі, хоць у меншай колькасці, у царкву хадзілі, зямля была яшчэ папоўскай, з хаты папоўскай пакуль не выжывалі, але гэта ўсё дачасна. Усё ішлі гутаркі, што папа з зямлі зжывуць, а ахвотнікаў на гэту зямлю і на папоўскія будынкі было колькі хочаш.

Таму non і рад, што бальшавікі ўцяклі. Прыйшлі, праўда, не свае, але ўсё ж хоць бога шануюць.

Першыя дні палякі нічога не чапаюць. Па гасцінцы ідуць у парадку раздзел за раздзелам. Усе салдаты апрануты ў форму, армія мае выгляд сапраўднай арміі, але ж людзям, прыйшоўшы, трэба есці.

Летнім вечарам, калі ў нас на прыпеку варыўся булён, а я даглядаў за ім, у хату ўвайпіло з бацькам двое польскіх жаўнераў. Запалілі маленькую лямпу і селі на зэдлік вольна, як дома.

— Колькі пан мае кароў, свіней, курэй, коней? — пытаюць палякі і пішуць адказы на паперцы. Тым часам у хату ўваходзяць мама, Паўлік, некаторыя з дзевачак, народ прыбывае. Палякі, спісаўшы ўсё, падыходзяць да прыпека, пачынаюць выкладаць: трэба даць ім столькі-та хунтаў сала, масла, дзясяткаў яец, жывых курэй і г. д. За гэты час у хату прыходзіць Косцік, а праз хвіліну дзверы рэзка адчыняюцца, і рэзка, як заўсёды, з’яўляецца дзядзька-астравец. Яго шырокая вялізная фігура засланяе дзверы, у рукох — цяжкая, кутая жалезам палка, на канцы якой сякерка. Дзядзька — такі чалавек, які не баіцца нікога. Ён чуе толькі канец: трэба даць сала, трэба даць яец, адразу разумее, у чым справа, і, не адкладаючы, грыміць. Дзядзька — чалавек бывалы, ён служыў некалі ў гвардыі, жыў у вялікіх гарадох, але на панскі капыл яго не саб’еш. Ён ніколі і не прабуе гаварыць, як другія заможныя сяляне па-руску, не хоча быць іншым, чым ёсць сапраўды. Вялікія рыжыя вусы

грозна ўздымаюцца ўверх, галава адкінута назад, махаючы рукой, у якой сціснута палка-сякера, ён наступае на палякаў: «Што? Масла, сала, курэй, а трасцы не хочаш? А чытаў, у газеце напісана, што няможна браць у людзей нічога!? Косцік, на, чытай!»

Дзядзька выхватвае з кішэні газету і соўгае яе ў рукі Косціку. Гэта беларуская газета «Звон»²². У першыя мядовыя дні пасля акупацыі Менску ў гэтай газеце сапраўды апублікован загад нейкага генерала, што браць у насельніцтва войска не можа нічога. Газета, тым больш беларуская, у нас рэдкае з’явішча.

Косцік чытае, можа, першы раз у жыцці беларускі тэкст, блытаючы, але ўсё ж выходзіць, што браць нельга. Дзядзька не можа спакойна вытрываць, ён увесь час падае рэплікі і крычыць на палякаў. Дзверы рыпяць яшчэ: у хату ўваходзіць далікатны дзядзька Іваноўскі, які ў жыцці ні на кога ніколі не крычаў, а за ім — авечы пастух Стафан. У маленькай кухні цесна. Палякі, пэўна, кепска разумеюць і тое, што чытае Косцік, і тое, што крычыць дзядзька, але добра разумеюць, што гэтая грамада мужчын можа добра даць, ведама, не сала, але дручкоў. Яны ўжо падабраліся да печы, карабіны ў рукох. He даслухаўшы загаду, вылятаюць з хаты. Дзядзька бушуе. У хаце ўрачыстасць, як пасля перамогі. Во як трэба з палякамі!

Аднак мядовы тыдзень цягнецца нядоўга. He бывае так на зямлі, каб армія акупантаў не брала ў насельніцтва нічога. Устанаўліваецца нейкая ўлада. У воласці сядзіць польскі камендант, пры ім — жандары, якіх у нас завуць за жоўтыя шнуры — канаркі, пры ім — нехта з шляхты — войт, а ў вёсках — солтысы. Ці, можа, наадварот — не памятаю зараз.

У Віцкаўшчыну ідуць патрабаванні — мяса. Віцкаўцы складаюцца і купляюць карову ці цялушку і аддаюць. Праз тыдзень — яец. Ізноў збіраюць з сваіх кашоў. Мукі, сала, грошай вымагаюць спасіцелі ад бальшавікоў. Віцкаўшчына пачынае крахтаць. Яно то бальшавікі — кепска, гэта бясспрэчна, але і палякі не мёд: плаці ды плаці, давай ды давай. Ідуць чуткі, што сялян, якія жывуць каля маёнткаў, зараз вымушаюць аддаваць усё, што бралі ў двары, калі адыходзілі немцы, і чуваць яшчэ, што б’юць. Б’юць не як-небудзь, але страшна, бізунамі цераз

спіну або раздзеўшы. Чуваць у першы раз такія знакамітыя далей словы «двадзесце пеньць», што азначае двадцаць пяць удараў шомпалам ніжэй спіны.

Я чуў ад мамы, што некалі за паншчынай людзей, раздзеўшы, клалі на сталок і білі іх розгамі ці папросту, чуў гэта ж ад бацькі, ад Рыжэўскага, чытаў з кніг, але ўсё гэта было мінулае, а тут вось прыйшло ў натуры.

Вёска, ведама, не надта далікатнага выхавання: там і б’юцца, і сварацца, але каб улада арганізавана біла насельнікаў у воласці ці дома, біла сістэматычна, на людзях — гэта было занадта. Старая ўлада царская — ураднік, стражнікі — ведама, дазваляла сабе трахнуць у зубы, але гэта за вялікую крыўду не лічылася, ды гэта і не мела выгляду сістэмы, было выпадкам. Гэта даставалася найбольш правініўшымся людзям ці ў дадатак тым, якія не карысталіся ніякаю пашанаю. А тут гэта прымае арганізаваныя формы, і чым далей, тым горш. Палякі нібы хочуць ададраць увесь народ.

Перыядычна трэба ездзіць да пастарунку ў воласць і чакаць там, пакуль не знойдзецца пасажыр, якога трэба куды-небудзь везці. Часцей за ўсё пасажыр — гэта крыху падпіўшы валасны невялікі начальнік, які едзе да шляхты, каб выпіць як след. Па дварэ воласці носяцца, як ашалелыя, канаркі. Іх нармальнае становішча бывае на высокіх градусах. Цвярозыя бываюць рэдка. Невядома, калі яны лепшыя: цвярозыя ці п’яныя. Пэўна, аднолькавыя. Рука, у якой заўсёды тоўстая гумавая трубка ці бізун, аўтаматычна ўздымаецца і б’е селяніна куды папала. Жаліцца няма куды. Пэўна, каб хто пайшоў жаліцца, то на яго найперш бы здзівіліся, а пасля ададралі б ужо капітальна.

Польшча нібы сабрала ўсё, што ў яе было найгоршага, і выкінула на Беларусь, бо думаць, што цалкам народ польскі складаецца з дзікуноў ці п’яных вар’ятаў рызыкоўна.

Гэтыя канаркі, здаецца, глыбока перакананы, што яны стаяць ужо фактам свайго нараджэння ў Польшы значна вышэй за іншых людзей на свеце. Яны адрозніваюць нас ад расійцаў, але адносяцца аднолькава, як да людзей ніжэйшай расы. Гэта арганічнае хамства. Гэта банда дзікуноў рабуе і б’е насельніцтва,

нават Віцкаўшчына, якая ненавідзіць і баіцца балыпавікоў, якой дастаецца значна менш, чым «простым», гэта Віцкаўшчына пачынае ненавідзець палякаў.

Палякі, як ашалелыя, носяцца па ўсяму краю, зневажаючы, б’ючы, рабуючы. У іх няма тае сістэмы выкачвання багацця, якая была ў немцаў, яны не стараюцца сабе стварыць прыхільнікаў, як бальшавікі. Іх прыхільнікі хіба толькі паны і шляхта, але іх мала. Палякаў пачынае ненавідзець насельніцтва яшчэ і за бога, за свайго бога. У палякаў, ведама, свой бог, польскі, у нашых іншы — рускі. Калі бальшавікі казалі, што бога няма, то гэта быў паход проці ўсіх багоў: і рускіх, і польскіх, і жыдоўскіх. Цяпер польскі бог стаўся панам сярод іншых багоў. У праваслаўных адбіраюць цэрквы і перарабляюць іх у касцёлы. Католікаў у нас зусім мала, і калі глядзець проста практычна, то католікам у адабраных цэрквах рабіць няма чаго, а для праваслаўных — гэта крыўда.

Уся польская палітыка ідзе к таму, каб выклікаць нянавісць да сябе. Дзіва, як у такі буйны час насельніцтва ўсё гэта пераносіла, не выказваючы пратэсту. Пра махноўшчыну, нават у дробнай форме, у нас не было і чутак.

Людзі ненавідзелі палякаў, баяліся іх, але і бальшавікі мала вабілі. He маючы пэўнага ідэалу, зносілі ўсё, чакаючы ратунку ледзьве не з неба. Тыя элементы, якія спачувалі бальшавікам, якія чакалі іх звароту (іх была большасць у вёсцы), таксама сябе нічым актыўна не праявілі. Больш дзейныя знаходзіліся на франтах, сышлі з Чырвонаю арміяй, а слабейшыя сядзелі сцішка, чакаючы, калі прыйдзе Чырвоная армія і выратуе. Hi дробных выступленняў, ні падпольных арганізацый у нас не было.

У пачатку панавання палякаў ім былі рады і шляхта, і заможнае сялянства. Толькі бедная вёска, у якое зараз адпалі ўсе віды на панскую зямлю, ненавідзела палякаў з самага пачатку, а ў канцы, калі палякі адыходзілі ўлетку 1920 г., іх не любілі амаль усе. Нават частка шляхты — каталікоў, не чакаючы нічога добрага ад бальшавікоў, не любіла і асцерагалася палякаў. I нянавісць была законная. Палякі зрабілі ўсё, каб яе заслужыць.

Увосені, як звычайна едзем вучыцца ў Менск. Мне 13 год, я ўжо дома работнік, хоць яшчэ няпоўнацэнны: я яшчэ не хаджу касіць, мне не даюць араць, я толькі бараную. Mae равеснікі касіць яшчэ не пачалі, але з плугам арудуюць даўно. Уласна кажучы, гэта механіка зусім нескладаная. I я першы раз пайшоў за плугам зусім проста, але ў нас у гэты час хапала работнікаў дарослых, і мяне бераглі. Наогул, мне і асабліва Олі жыццё выдалася найболыл лёгкае з усяе сям’і.

У Менску ўжо трэці год. 3 горадам добра знаёмы. Я люблю бадзяцца па менскіх зялёных закавулках. Яны прыгожыя, пахучыя ўвесну. Трэці клас у нашай школе азначае, што я ўжо ў старэйшым класе. На будучы год — выпускнік. Зверху ўніз глядзім на вучняў першага і другога класа, а там, між іншым, з’явілася нямала хлопцаў, значна болыпых за мяне. Такім, нягледзячы на старшынства, па патыліцы не надта дасі. У гэтым годзе ва ўсе класы школы прыходзіць шмат новых хлопцаў. Гэта пераважна вяскоўцы. Зараз вёска разжылася на грошы. Шле сваіх сыноў і дачок у Менск вучыцца. Вучацца найперш насіць добры гарнітур, пераймаюць тон, гэта ў палякаў. Толькі польская мова не карыстаецца ўсё ж пашанаю. Нават адзеўшы сінюю варшаўскую шапачку, хлопцы стараюцца гутарыць па-руску. Польская мова ўводзіцца скрозь урадавымі дэкрэтамі, але поспех мае занадта малы.

Аднойчы на вуліцы я спатыкаю хлопца, які разам з Нінаю вучыўся ў Самахвалавічах, — Матусевіча. Тады ён ужо меў шляхоцкія замашкі: хадзіў у глянцованых ботах, курыў папяросы, гутарыў не з усякім і зваў шмат каго мужыком. Аднак таму Матусевічу да сучаснага было як ад зямлі да неба. Зараз па вуліцы ішоў паніч, апрануты па самай найнавейшай модзе, з найноўшымі жэстамі.

Апрануты ў новыя фрэнч і галіфэ. На нагах новыя бліскучыя боты, у руках стэк, на грудзях прышпілены да гузіка электрычны ліхтарык, у зубах папяроса. Корпус адкінуты назад, выпраўка нібы ў старога ахфіцэра або ў сучаснага польскага. Пэўна, яны і служылі ўзорам. Ён размаўляе з некім на вуліцы і глядзіць на яго, прыжмурыўшы вочы. Агульны выгляд такі, нібы ён робіць

вялікую міласць таму, з кім гаворыць. Па невядомых прычынах ён быў без акуляр. Карціна выходзіла няпоўная. Цяжка было надумаць што-небудзь больш пустое і надутае, чым гэты вясковы хлопец, які абавязкова хацеў быць падобным да пана. Дарэчы, гэтыя хлопцы жылі ў Менску, у большасці нічога не робячы. Кожны заможны селянін зараз палупанак, і некаторыя бацькі цешацца з сваіх дзяцей, якія спаганяюць з сябе пана. 3 дому возяцца прадукты, грошы. Абібокі жывуць у Менску, вучацца, ходзяць у рэстараны і глядзяць зверху ўніз на сваіх бацькоў.

У Менску выходзяць газеты на польскай мове («Kyrjer Litewski»²³), на рускай — «Мннскнй курьер»²⁴, а пад канец акупацыі — «Утро Белорусснн»²⁵ і беларускія — «Звон», «Беларусь»²⁶.

Польскія газеты ў нас ніхто не чытае: не ўмее і не хоча, беларускія — надта рэдка, у большасці з дасадаю. Звычайна, наша газета — «Мннскнй курьер». «Мннскнй курьер» вядзе вострую палеміку з беларускімі газетамі. У ім ёсць трапныя фельетаністыя — Дймов і Додо, прынамсі, тады іх фельетоны здаваліся трапнымі. Адзін фельетон Дймова трактаваў адносна разбухання вёскі ад грошай і з’яўлення ў Менску новае мільённае сялянскае буржуазіі, якая можа зараз купіць цалкам галодны горад. Едка высмейваліся грамадзяне, падобныя да Матусевіча, што прагнуць з мужыка адразу стаць панам і хапаюць, як звычайна, у першую чаргу знадворныя рысы.

Гаспадар гнаў самагонку. Ад Касьяна не засталося і следу. Яго пасля прабавалі прыцягнуць да адказнасці, і хоць з гэтага нічога не выйшла, усё ж дзяржаву сваю віцкаўскую ён страціў. Дарэчы, пасля такіх непрыемных выпадкаў ён жыў някепска, але ўсё ж другога паталыку [?] набыць сам не мог.

«Не будзе Гіршы, то будзе чорт іншы», — кажуць у нас, але «чорт іншы» ўсё ж такім хапугаю не быў. Пра Касьяна засталіся толькі легенды. Пад шэрсць Касьяну былі і валасныя начальнікі. Доўгі час каля Самахвалавіч было небяспечна ездзіць. Нейкія бесцэрэмонныя бандыты абіралі людзей каля самага мястэчка. Міліцыя насілася скрозь, але злавіць нікога не магла. Вайны ўжо не было, але водгукі яе былі чуваць яшчэ

моцна. Далей ў лясах Ігуменшчыны хадзілі вялікія банды, і часта ўначы ішлі сапраўдныя баі. Наш край бязлесны быў болып зацішны. 3 боем на мястэчка ніхто не хадзіў, але гандляроў і багатых сялян па дарозе рабавалі часта. Злавілі бандытаў нашых зусім нечакана.

Дцзін раз яўрэйка-гандлярка, якая страціла свой тавар каля самахвалавіцкіх могілак, ішла ў Менску каля ЧК і раптам убачыла бандытаў, якія абрабавалі яе. Бандыты, добра апранутыя, нікога не баючыся, ішлі па галоўнай вуліцы горада. Яўрэйка кінулася ў ЧК, заявіла, і бандытаў тут жа затрымалі для праверкі. «Вы, мусіць, памыліліся, грамадзянка, — сказалі гандлярцы ў ЧК. — Гэта не бандыты, але старшыня Самахвалавіцкага выканаўчага камітэту і начальнік Самахвалавіцкай міліцыі. Як жа яны могуць быць бандытамі?» Аднак яўрэйка стаяла на сваім, кажучы, што якраз яны абрабавалі. Тады ўжо арыштаваных затрымалі і на іх кватэры зрабілі вобыск, прычым знайшлі цэлы пакой да столі, напханы рознымі таварамі і ўсякім сялянскім дабром. Пасля суда каля Самахвалавіч стала спакойна.

У нас заняткі скончыліся рана, і я амаль з вясны быў дома. Ніна ва ўніверсітэце затрымалася пазней і прыехала дамоў пад Сёмуху. Яна, хоць і працавала самастойна ўсю зіму, але па-старому звычаю ўсё ж прыехала на лета дамоў на работу. Яшчэ з Менска перадавала, што прывязе для мяне нейкіх цікавых кніг. I прывезла. Мы прыбіралі двор, ставілі бярозкі каля варот, прынеслі кветак на букеты. Быў мяккі паўвясенніпаўлетні вечар. Вымецены двор зелянеў шаўковай купай травы, якая вабіла паваліцца і пакачацца, як жарабяці, калі з’явілася вясёлая жвавая Ніна. Яна прынесла дзве навінкі — «Новую зямлю» Я. Коласа і «Курс белорусоведення»²⁷, выдрукаваны ў Маскве. Гэтага падарунка я нават не чакаў. Паколькі тады ішло трохднеўнае свята, то я і засеў на гэтыя дні чытаць, не ведаючы, за каторую кнігу трэба раней ухапіцца.

«Новая зямля» — гэта было найбольш сваё, што даводзілася мне чытаць у жыцці. Людзі, прырода, характар, падзеі, паводзіны — усё было сваё, усё знаёмае, без кпін і насмешак і без ідэалізацыі. Гэта была народная эпічная паэма. Было апісана

наша жыццё, апісана ўмела, цяжкаватым, старамодным вершам. Бліны ў нядзелю, грыбы ўлетку, баляванне ў Міхася былі схоплены надзвычайна. Ды і само апавяданне, як сям’я білася, каб не глядзець ласкі з панскіх рук, зажыць на сваім кавалку зямлі, для нас было сваёю сямейнаю справаю. Наш дзед і бацька прайшлі якраз тым жа шляхам. 3 такою кнігаю нельга было ўрымсціцца. Трэба было бегаць да ўсіх, усім чытаць урыўкі. Успрынята «Новая зямля» была ўсімі добра.

«Курс белорусоведення» аказаўся цэлаю энцыклапедыяй. Тут табе і гісторыя, і мова, і этнаграфія, і літаратура. Тады ўсе артыкулы былі для большасці Амерыкаю. Пачынаецца зборнік артыкулам Пічэты «йсторня белорусского народа». Назва выбрана палітычная, але да таго часу я, ды і пераважная большасць не толькі падлеткаў, а і дарослых, ведалі толысі «йсторню Ллтвы» ці «йсторлю Ллтовско-русского государства», дзе беларусам адводзілася роля пакорных авечак, якія толькі падпарадкуюцца другім, больш моцным, і нават «народ змарнелы таго краю свайго нат імені не знаў»²⁸.

«Мы — народ без гісторыі, мы ў гісторыю не ўпісаны», — сцвярджала ўся ранейшая літаратура, а тут, хоць і занадта асцярожна, падзеі перадаваліся крыху інакш, а найбольш цешыла сама назва, — Белоруссля, а не Ллтва.

Вайна і рэвалюцыя ніякіх істотных змен у Віцкаўшчыне не зрабілі. Былі тыя ж гаспадары, у якіх працавалі нанятыя парабкі і дзяўчаты. (Віцкаўцы, што былі, то і засталіся, хіба што выраслі малыя, ды ў Антося Каробкі на вайне выбіла вока.) Зямля ўся, што была раней у віцкаўцаў, засталася. Нават у самага багатага Матусевіча не краталі зямлі, хоць прадаваць яе ўжо было нельга. Толькі ў Рубілках у Лойкі, які меў 90 дзесяцін, адрэзалі невялікі кавалак і далі беззямельнаму грычынцу.

Праўда, гаспадарку віцкаўцаў у цэлым нельга было раўнаць з даваеннай, уся яна была значна слабейшаю, асабліва кепска было з жывёлаю, але гэта было нажыўное. Сама ж сутнасць гаспадаркі засталася. Пара гаспадарак разбілася на дзве пры падзеле братоў, але гэта было натуральнае ў нас драбленне, не звязанае ні з вайною, ні з рэвалюцыяй. Пасля аднаўлення

свабоды гандлю, устанаўлення продпадатку, з’яўлення цвёрдае валюты ў выглядзе раней уведзеных рублёў, пасля чырвонцаў усё пачало прыходзіць да даваеннае нормы. Здаецца, нават нанятыя парабкі звалі гаспадара панам, толькі парабкі былі зараз не наваградчане, а свае зблізку ці закінутыя здалёк хлопцы, якія пасля вайны не маглі ці не мелі ахвоты ісці дамоў.

У самой тэхніцы апрацоўкі зямлі нічога не змянілася, хоць уся моладзь была далёка па свеце і шмат бачыла новага, што магло б палепшыць гаспадарку. 3 таго часу, як пачалася вайна, як пачалі расці цэны на сельскія прадукты, віцкаўцы, амаль усе, пачалі збіраць грошы. Адны — прагна, як Каробка, збіралі толькі грошы, усё роўна якія: царскія, думскія, керанкі, нямецкія, польскія, савецкія. Другія — збіралі не толькі грошы, але і рэчы, хоць грошам, бясспрэчна, аддавалася перавага. Толькі самыя бедныя, як Воня, не назбіралі грошай. Усе, хто збіраў грошы, былі ўпэўнены ў іх магічнай сіле. Перад вайною можна было вольна мяняць грошы папяровыя на залатыя, і зразумела, што людзі бралі больш ахвотна папяровыя як перспектыўныя. Калі грошы сталі таннымі, то людзі думалі, што гэта рэчы дарагія, і ўсё не ўяўлялі сабе розніцы паміж золатам і грашовай папераю. Але вось ужо мір, з’яўляюцца новыя цвёрдыя грошы, усе ранейшыя трацяць усякую вартасць. Надзеі Каробкі, што дадуць хоць капейку за рубель, мінулі. Усе, хто збіраў грошы, стаўся зараз уласнікам кучы папяровых паперак, аднак жа былі і такія, хто хаваў не толькі паперу, але і золата. Такіх было мала, але ўсё ж яны былі і зараз пачалі вылазіць угору.

Недалёка ад Віцкаўшчыны быў заможны хутар Стукавічы, дзе жыў Валодзька. Чатыры ці пяць сыноў Валодзькі былі падобны адзін да другога — усе ёмкі, грашовы народ. Чым толькі яны ні займаліся! Адзін брат асабліва выдзяляўся сваім спрытам: маючы нейкі капітал, пачаў скрозь навокал ствараць дробную прамысловасць. Як з зямлі раслі паравыя млыны, пільні, сыробнікі, тарфяныя таварыствы. Гэты ж Валодзька з нейкім яшчэ Пракоф’евым пачаў будаваць паравы млын у Віцкаўшчыне.

Будынак для млына павінен быў паставіць Матусевіч, які за гэта меў аднаразавую ўплату і нейкі працэнт даходу з млына. Для пабудовы млына ён разбурыў сваю старую адрыну і манеж. Ураджаі цяпер скараціліся, і класці ў адрыну не было чаго. Машыну і абсталяванне для млына прывозілі аднекуль здалёк, і млын пайшоў у ход. Раней трэба было ездзіць малоць далёка на вадзяныя млыны — на Пціч ці Усу, чакаць там, а зараз усё было пад бокам.

Такім жа парадкам ствараліся прадпрыемствы і ў другіх месцах. Работнікаў там было 3-4 чалавекі. Самы важны быў машыніст, да якога, па старой памяці, віцкаўцы адчувалі пашану. Абсталяваны млын быў кепска. Для прыкладу можна сказаць, што ўжо значна пазней, калі млын працаваў некалькі год, у кош папаў неяк чалавек, рабочы млына, і быў начыста размолаты. Дробныя прадпрыемствы раслі ў самых неспрыяльных для іх умовах, паколькі ўрад тармазіў рост капіталістычных элементаў, пры поўным абясцэньванні ўсіх раней быўшых грошай.

У нашай гаспадарцы змен не было. Яна засталася чыста земляробчай, толькі выдзяліла з свае сям’і найболыпую колькасць народу ў горад — «у навуку». Політэхнічны інстытут у Менску зачыніўся. Косцік збіраўся ў Петраград. Петраград тады здаваўся, пэўна не толькі мне, далёкім горадам, чужым, галодным і халодным. Голад яшчэ не сышоў у той час, і калі Косціка збіралі ў дарогу, то пакавалі яму і сала, і кілбасы, і хлеб. «На чужой старане цяжка жыці мне». Дзівіцца трэба зараз, як нам, якія вучыліся, з дому дваццаць год пакавалі клункі, давалі адзенне, боты, каб вывесці ў людзі.

3 усяго лета найболып памятны дзень выдаўся перад Спасам. Яшчэ да ўсходу сонца паехаў я араць пад жыта, трапіў амаль на Казлоўшчыну, дзе і прабыў гадзін да дзевяці, а прыехаўшы дамоў і крыху паснедаўшы, адразу пачаў вазіць жыта. Жыта было сухое, дзень стаяў па-летняму гарачы. Трэба было звезці з поля ўсё, бо далей ішлі падрад два дні свят. Работа была гарачая, абедаць нават не было часу, перакусвалі ў павозцы, калі ехалі ў поле. Так вазілі да цямна, і нават тады, калі сцямнела. Пад канец я зусім даўся. Распрагаючы каня, ужо гадзін пад

дванаццаць ночы, я неяк гарэў, у хаце ўжо не хацелася і есці, нібы трэсла трасца. Заміж вячэры я ўзяў кажух і пайшоў у гумно на сена спаць. Два святочныя дні заміж таго, каб аб’ядацца грушамі і салодкімі яблыкамі, праляжаў я на торпе, адчуваючы нейкую слабасць і жар. Было крыўдна, што хварэць давялося ў свята, а як ісці зноў на работу, дык я і паправіўся.

Увосень у нас важная сямейная справа. Саша выходзіць замуж. У нас яшчэ не было ні разу вяселля. Усе старэйшыя былі хлопцы. Ваню ўжо мінула за 30, Паўлу было 27, але яны, здаецца, не надта спяіпаліся жаніцца. Ведама, Саша ўжо раней сама вырашыла ўсё, але нашы старыя традыцыі вымагалі, каб усё прайшло ў пэўным парадку. Сашын нарачоны мусіў прыехаць да нас у сваты. У васенні халодны вечар нехта гукнуў у хаце: «Сваты», і адразу ўвайшлі Іван Дубовік з братам Якавам. Прывітаўшыся, паставілі на стол пляшку самагонкі, і гутарка пачалася з бацькам. Саша недзе схавалася. Паколькі ўсё было вырашана яшчэ раней, то надта доўга і гутарыць не было аб чым, але форма вымагала, каб сваты наступалі, а бацька ўпіраўся. «Адклад не ідзе ўлад, сваце, — казаўЯкаў, куляючы, пэўна, дзясятую чарку. — Чым скарэй, тым лепш». «Пачакаўшы, будзе бог ласкаўшы, — адказваў яму бацька. — Спяшацца няма чаго». Усе сядзяць за сталом на покуце, выпіваюць, закусваюць. Лішнія сышлі ў кухню.

Выпілі адну пляшку, узяліся за другую і ўрэшце сталкаваліся: вяселле мусіла быць перад самаю Піліпаўкаю. Назаўтра ў нас мітусня. Трэба тэрмінова рыхтавацца да вяселля. Пасаг для Сашы быў гатоў раней. Там адзенне, палатно, рушнікі, сурвэты, але ў такой справе заўсёды выплывае куча нечаканых патрэбаў. Тое трэба купіць, тое зрабіць дома. Трэба нагнаць самагонкі, бо гарэлкі няма, яна забаронена, а без гарэлкі ў нас вяселле ніяк не можа абысціся. Гэта ўжо зусім складаная справа, бо за гарэлку сурова караюць, сюды-туды сноўдаецца міліцыя, а ведаючы, што будзе вяселле, яна павінна сачыць за нашай хатаю асабліва пільна. Аднак усё выйшла добра.

Самагонку ў нас гналі ўжо гады чатыры і ўладалі самагоннай тэхнікай дасканала, бо ніхто не гнаў такой чыстай гарэлкі,

як у нас. Усё самагоннае абсталяванне было раскідана ў розных мясцох, найболып закапана ў саломе ці сене. Калі людзям моцна прыпірала з гарэлкаю, то яны, звычайна, ішлі ў лес, але зараз у лесе холад, ды на агонь яшчэ лягчэй прыйсці, і таму вырашылі гнаць дома ў кухні. Апоўначы, завесіўшы адзінае вакно тоўстай коўдрай, раскладалі пад катлом з рашчынаю агеньчык, закрылі кацёл крышкай, умазалі і, прыставіўшы трубку, пачыналі чакаць. Тады трэба было толькі мяняць ваду каля трубкі ды глядзець, каб агонь гарэў малы. Спецыялістам быў Паўлік, асістэнтам я. У такой лабараторыі за некалькі начэй мы нагналі ледзь не селядзеўку гарэлкі, добрай, чыстай гарэлкі, закрасілі яе сушонымі вішнямі і схавалі ў салому. Пахвалы гэтай гарэліцы, якія раздавалі госці на вяселлі, былі ўплатай за бяссонныя ночы і страхі перад міліцыяй.

Час ляцеў. Мы ўжо жылі і вучыліся ў Менску, калі надышло вяселле. 3 Менска на вяселле нас ехала куча. Ніна везла сваіх прыяцелек, школьных і новых — універсітэцкіх. Нініны прыяцелькі прыязджалі да нас ужо не раз, у свята, дзівячы ўсіх весялосцю, жвавасцю і тым, што па-руску завецца «непрннуждённостью». Зараз гэта грамада мусіла весяліцца сама і весяліць другіх. На тое было і вяселле.

Я быў шаферам, і мяне грызла сумленне, бо сваёй шаферцы я не вёз цукерак, як гэтага вымагаў звычай. Шыкоўны, так сказаць, узорны шафер мусіў частаваць яе цукеркамі, танцаваць, вазіць на шалёным жарабцы, весяліць, паказваць сваю хлапцоўскую адвагу. Гэта значыць — піць шклянкамі гарэлку, курыць. А я нічога такога і здалёк паказаць не мог. Цукерак не вёз, бо не было за што купіць. Уласных грошай у мяне не было ані. Прасіць ці вымагаць у старэйшых у нас было не ў звычаі. Танцаваць я не ўмеў і ўсімі сіламі адмаўляўся вучыцца, часткова з-за сарамлівасці, часткова як пратэст проці таго, што людзі ўкладаюць у танцы душу, апроч танцаў і гульняў у іх няма ніякіх інтарэсаў. Пракаціць на добрым жарабцы было зусім немагчыма, бо ў нас была толькі кабыла, даволі худая, мірная і флегматычная па характару, якую трэба было добра хвасянуць пугаю, каб яна трухам прабегла. Гарэлка была праціўная, і піць

яе на тое, каб паказаць сябе героем, я не хацеў, бо ўжо ведаў, што геройства паказваецца не тое, хоць мне самому падабаліся вясёлыя гуллівыя хлопцы, але такія, у якіх п’янства і гульня выходзілі натуральна, а не з нацяжкаю.

Музыкі на вяселле былі запрошаны з Мазуроў — Мірановічы: скрыпка, цымбалы, гармонік. Гэта быў у нас самы дасканалы аркестр, які ўмеў усе танцы, пачынаючы ад самых модных і канчаючы старасвецкім кадрылем. Нават беларускае вяселле, якога я да таго ніколі не чуў, гралі гэтыя музыкі.

Каля Сашы быў цэлы рой дзяўчат, якія прыбіралі яе, глядзелі на яе жаднымі вачыма. Дзівіцца можна, чаму так людзей цікавіць чужое вяселле. На двор ехалі фурманкі за фурманкаю. Цёткі, кумы, сваякі розных ступеняў, вылазячы з брычак ці простых драбінак, цягнулі за сабою вузлы, якія пасля складаліся ў сенях. Пасля Оліных хрэсьбін адзінаццаць год у нас не было нічога падобнага. Пад вечар на паповай сенажаці за аселіцаю паказаўся цэлы абоз з парных і аднаконных брычак і павозак. Ехаў малады. Музыкі выскачылі ў сені, і калі коні маладога пераходзілі раку, разанулі марша. Усе кінуліся на ганак ці на двор. Мама, якая трымалася ўвесь час, голасна заплакала, уціраючы твар хвартуком. Нават у мяне моцна зашчыміла. Саша ідзе ў чужую сям’ю. Наша сям’я рушыцца.

На вяселле трэба ехаць на самых лепшых конях. Раней, да вайны, звераватым жарабкам лілі яшчэ ў ярмо пляшку гарэлкі, ад якое жарабец зусім дзічэў і імчаўся як шалёны. Але наш малады быў чалавек салідны і ехаў зусім спакойна. На дварэ і ў хаце тлум. Збіраюцца ў цэркаў. Туды маладыя едуць паасобку, а назад ужо разам. У нас на дварэ носяцца як ашалелыя шаферы: хто запрагае каня, хто прывязвае. Хоць яшчэ афіцыйна ніхто не піў, але ад усіх мужчын добра аддае гарэлкай. Кожны паспеў дзе-небудзь, хоць у каморы ці свірне, добра каўтануць, і цяпер у іх вочы глядзяць весялей, гутарка больш жвавая, а калі музыка заграе, то яны пачынаюць тупаць нагамі. Вяселле дык вяселле! Дзяўчаты і жанчыны аглядаюць Сашыну камоду, куфар, перабіраюць пасаг. Дзяўчаты, пэўна, думаюць, што ім скора таксама пара замуж. Нядаўна гэта яшчэ дзеці ці

падлеткі, зараз дарослыя здаровыя людзі, а неяк неўзабаве зробяцца і старымі. Скрозь адзін канец.

Вянчае Сашу віцкаўскі non у сваёй царкве, дзе некалі яе прыяцелям здавалася, што і ўсё жыццё пройдзе тут. Я, як шафер, трымаю над галавою Сашы вянец. (Мая шаферка, на шчасце, стрыечная сястра, не дачакаўшыся ад мяне цукерак, злуе.)

3 цэрквы вязем ужо маладых. Зараз і пачынаецца само вяселле. Хата застаўлена сталамі. На сталах і варанага, і смажанага, і печанага — усяго колькі хочаш. Скрозь пляшкі вішнёвай самагонкі. Ешце і піце, дарагія госці, каб памяталі вяселле. Маладыя на покуце, каля іх самыя шаноўныя госці, як ляснічы Казлоўскі, non, бліжэйшыя сваякі. He стае толькі Косці, які зараз у Петраградзе. Хата ў нас малая, усе не змяшчаюцца, а танцаваць зусім няма дзе, і таму музыку і танцы перанеслі да дзядзькі Стафана Іваноўскага. Там вольна музыка рэжа ва ўсю вальсы, тустэпы, падэспані і іншае, а моладзь да поту выпісвае ўзоры. Як жыву, не бачыў нідзе, каб людзі маглі столькі вытанцоўваць, яку нас. Хата поўная, круг для танцораў малы, ад падлогі падымаецца пыл, ілбы ў танцораў ужо мокрыя. У хаце робіцца горача, хоць на дварэ холад, а ў хаце не палена. Дзверы адчынены. Час ад часу модныя танцы перапыняюцца, музыка рэжа казака, і хто з хлопцаў ці дзяўчат пачынае выкручваць узоры казачка, а пасля таго ізноў вальс ці тустэп.

I нараканні ў сям’і, што працы надта многа, што няма калі дыхнуць, былі рэдкія. Прыкладам была маці, якая працавала цэлы дзень і не мела тае ўцехі, якую меў кожны член нашае сям’і, — маці не чытала кніг, а мы, трэба сказаць, таксама не чыталі ёй. Нават у свята мама рэдка калі была вольная: тупала то сюды, то туды, не маючы вольнай хвіліны. Адначасна маці ніколі не выстаўляла на людзях, што ў яе шмат работы, што яна робіць адна за ўсіх, як гэта любяць выхваляцца звычайна жанчыны. I я доўгі час не мог спакойна чуць такіх хвалебных одаў сваёй працаздольнасці.

Ніна, падабраўшы найлепшыя рысы маці, успрыняла і гэту. Хвала табе, Ніна. Ты з Оляю ў самую страшную пару майго жыцця падалі мне руку, каб выйсці ізноў у жыццё. Пішу гэта

Вам, сёстры, перажываючы ўсё цяжкае. Няхай успамін аб мінулым застанецца і дзецям. Невядома, як і колькі яшчэ давядзецца жыць. У жыццёвым брудзе, па якім мы ўсе ходзім, светлая радасць звязвае нас, і рэдкія хвіліны шчасця даюць моц для далейшага жыцця. I тое, што раней хвалявала, узрушала, зараз успрымаецца спакойна.

Цяжар здаецца не такім, як было ці здавалася некалі, але няхай будзе на паперы так, як здаецца зараз. Аб’ектыўна пішу ўсё, як перажываў у свой час, перадаю свет такім, якім ён здаваўся некалі.

«ЯКОЙ ВЫ ВЕРЫ?»

Лета і восень 1920 г. былі надзвычай неспакойнымі. Увесь час цягалі ў абоз. Чырвоная армія кацілася да Варшавы, транспарт быў наладжан кепска. Большасць войска, прадуктаў і, пэўне, зброі перавозілі на конях. Асобныя вайсковыя раздзелы бралі па дарозе коней, такім чынам даходзячы да лініі фронту. Колькасць коней у раздзеле надзвычайна вырастала, але і гэтага не ставала. Таму ледзьве не штодня да нас заходзілі чырвонаармейцы з упаўнаважаным сельсавету Паўловічам, намагаючыся, каб ехалі ў абоз.

Адвагаю Паўловіч ніколі не вызначаўся, а тут у такі суворы час яму было зусім кепска. Мама расказвае, што адзін раз у нас каля гумна, калі нейкі начальнік пачаў моцна крычаць на Паўловіча, дык у таго ад страху так трэсліся лыткі, што халявы аж стукалі на іх.

Часамі ад абозу ўдавалася адкруціцца, але часцей дзявацца не было куды і, пасварыўшыся, пажаліўшыся на цяжкое жыццё, прыходзілася запрагаць Дэрашку і ехаць. Ездзіў заўсёды я. Першыя разы, калі мяне выпраўлялі, то глядзелі яшчэ, як на малога, які едзе выпадкам, але калі такія выпадкі пачалі здарацца 2-3 раз у тыдзень, то і я сам, і ўсе дома прызвычаіліся, што я стаў падарожным чалавекам. У гэты час я аб’ездзіў, пэўне, усе вёскі навокал па невялікаму радыусу, а некалькі раз заязджаў даволі далёка на захад. Некаторыя выпадкі ўрэзаліся ў памяць, пэўна, на ўсё жыццё.

Адзін раз яіпчэ ўлетку з воласці прыйшоў загад адвезці ў воласць з вёскі пудоў 200 жыта. Жыта расклалі на гаспадаркі, сабралі і вызначылі з 8 хурманак, каб завезці ў Самахвалавічы. Да воласці было недалёка, і мы меркавалі вярнуцца яшчэ да вечара дамоў. Выехалі з дому пад поўдня. Але, прыехаўшы ў воласць, даведваемся, што хлеб трэба везці ў Менск. У воласці начальнікі толькі зірнулі на нас з ганку, добра, што не аблаялі.

Пастаяўшы крыху ў Самахвалавічах, паехалі ў Менск на Вясёлую вуліцу, дзе ў старых млынох былі склады збожжа. Покуль ездзілі, покуль ссыпалі, прыйшоў вечар, і мы выехалі з Менска ўпрыцемку.

Бьгў ціхі, цёплы летні вечар. На гасцінцы не было чутно нікога. Мы ехалі трухам адзін за другім. Ад’ехаўшы ад Менска кіламетраў з шэсць, я задрамаў і не чуў, як праехалі Скарынічы, далей Скарыніцкі лес. Кабыла добра ведала сама дарогу, і непакоіцца не было чаго.

Прачнуўся я ад некага дзікага крыку, які быў чуцен ззаду. Спрасоння я нават не ўразумеў, дзе знаходжуся. Здавалася, што на некага напалі, б’юць ці рэжуць, і ён крычыць немым голасам.

Я крута павярнуў каня назад, выцягнуў яго разы два лазінаю, і конь паімчаўся ўніз кар’ерам. Толькі тады пачаў углядацца ў дарогу і меркаваць, дзе я знаходжуся, а адначасна прыйшлі ў голаў пытанні: і куды ж я еду, што там здарылася?

Управа ад мяне быў вялікі сад, і я пазнаў, што гэта Прылукі. Ехаў я з самае Прылуцкае гары ў лагчыну, за якою ўздымалася другая гара, а за ёю сінеў лес. Пакуль усё гэта адклалася ў голаў, я быў ужо ў лагчыне на мосціку, дзе і ўбачыў катастрофу, якая здарылася з Рыжэўскім.

Стары Рыжэўскі ехаў за мною на сваёй рыжай сляпой кабыле і таксама, як і я, спаў. Кабыла ўзышла на мосцік без парэнчаў па самаму краю, і фурманка з гаспадаром сцялежылася, звалілася пад мост. На шчасце гаспадара, мост быў невысокі, і пад ім было зусім суха. Перапалоханы гаспадар нема закрычаў і пабудзіў мяне. Калі пад’ехаў я, то ў яго перапалох ужо мінуў, цяпер пераважвала злосць на сляпую кабылу, якую

ён кляў. Рыжэўскі быў наогул майстар клясці, але ніколі гэты талент так не быў выяўлены, як пры гэтым выпадку. Здаецца, ён перабраў тут увесь запас кляцьбы і яшчэ дадаў, што магло прыйсці ў голаў. Спярша ішло «а каб цябе воўк з’еў», «каб халера ўзяла», «каб пярун забіў», затым ішло «а чаму ж цябе...», і так да бесканечнасці. Такіх майстроў кляцьбы, як на Беларусі, я не бачыў нідзе, бо ў Расеі проста і трафарэтна лаюцца, а тут было нешта творчае.

Кабыла, пэўна, не прымала гэтага ўсяго на свой адрас, бо флегматычна скубла траву тым часам, як гаспадар пробаваў паставіць зад фурманкі на перадок. Удвох мы лёгка справіліся з гэтым заданнем, можна было ехаць далей, але стары тым часам згубіў капшук з тытунём і пачаў упоцемку мацаць рукамі зямлю, шукаючы сваё дабро. Капшук ніяк не знаходзіўся, а кабыла, каб не траціць часу, ізноў пачала скубці зямлю і зноў сцялежыла: фурманка з грукатам перакулілася, і задок паехаў пад мост. Гэта перавысіла меру цярплівасці, Рыжэўскі, плачучы, кінуўся біць пугаўём кабылу, я не вытрымаў і пачаў рагатаць. Аднак усяму ёсць канец. Капшук знайшлі, павозку ўладзілі, селі і паехалі. Я аглядаўся назад — з люлькі старога сыпаліся іскры: ён курыў. Мы ўз’ехалі на гару, адкуль я павярнуў, спусціліся ўніз і пераехалі праз Пціч. Я паціху ізноў задрамаў, а праязджаючы праз Прылуцкі лес, прачнуўся і глянуў назад — за мной нікога не было. Бандытаў у той час не было, і ехаць было нястрашна, хаця пра стражніка Прылуцкага лесу ў нас расказвалі, што ён з жонкаю быў у хеўры з бандытамі і рэзаў людзей. Назаўтра дома дачуўся, што з Рыжэўскім у дарозе другі раз яшчэ здарылася бяда: ён ізноў задрамаў, ізноў вывернуўся ў канаву, але выцягваў усё ўжо адзін — сам-насам.

Раз пад восень я прарабіў самую цікавую паездку кіламетраў за 80 на захад за Нёман. Мяне забрала ў абоз невялікая партыя чырвонаармейцаў. Нас, абознікаў, было чалавек з 8, апроч мяне, старых ці дарослых людзей. Калі забіралі ў абоз, то казалі, што толькі на адзін дзень, але ўжо адразу, выехаўшы на гасцінец, даведаліся, што паедзем значна больш, можа да Буга. Мама, ведаючы, як доўга можна прабыць у абозе, наклала мне

добрую торбу, бо ў нас, нягледзячы на вайну і грабежніцтва, і сала, і кілбас, і шынак усё ж было.

У чырвонаармейцаў нашых, здаецца, апрача некалькіх баханак хлеба, нічога не было, і яны, як людзі спрактыкаваныя, вырашылі ехаць не гасцінцам, але бакавымі дарогамі, гэта будзе крыху далей, але затое можна больш дастаць прадуктаў, бо есці нешта трэба. Ад’ехаўшы крыху гасцінцам на Койданава, мы звярнулі ўбок на Станькава і адтуль на Негарэлае — Свержань. У кожнай сустрэчнай вёсцы ці кінутым двары нашы багацці раслі. У Станькаве, дзе з-за дрэў парку быў відаць палац Чапскага з выбітымі шыбамі, нічога не было — усё ўжо было раней спляжана. Але ў наступнай вёсцы курыца, якая хацела перабегчы нам дарогу, у долю хвіліны трапіла мне на воз. Малады, спрытны чырвонаармеец так ёмка стукнуў яе каменем, што яна і не кеўкнула. За вёскай на саўхозным полі за хвілін дзесяць накапалі мех бульбы, далей у нейкім былым панскім садзе натрэслі пару мяхоў яблык. Была ранняя залатая восень, і ўсяго на зямлі было даволі.

Адпачываць сталі на беразе ракі Усы. Расклалі агонь, убілі колікі і пачалі варыць булён з бульбы, яблыкаў і курыцы. Калі я пачаў трэсці сваю торбу, то чырвонаармейцы крыкнулі мне, што я цяпер казённы чалавек і карміцца павінен на казённы кошт. Я прысеў да іх. З’еўшы курыцу і з паўмяха яблыкаў, адпачылі і паехалі далей, прыхваціўшы з сабою вялікі броднік, які ляжаў на беразе ракі. Ехаць было весела. Чырвонаармейцы былі вясёлыя, жартаўлівыя хлопцы, пагода ясная, сонечная, было не горача, але яшчэ і не холадна.

Начаваць спыніліся ў полі, на беразе маленькай рэчкі перад Негарэлым. Дзве капы канюшыны, якія стаялі недзе на небасхіле, у момант апынуліся ў нас. Сцямнела. На неба высыпалі зоры. Мы напаілі коней ў рэчцы і ляглі спаць, накрыўшыся кажухом.

Назаўтра падняліся рана, далёка давідна, запрэглі і рушыліся. Амаль адразу дарога пайшла лесам, які цягнуўся да Свержаня на Нёмане. Спярша ішлі ціха. Яшчэ не прайшоў сон, было неяк трывожна. Байцы выцягнулі вінтоўкі, начальнік, які ехаў

на рыжым кані, агледзеў свой наган. Лес цягнуўся кіламетраў на 30, і яму не надта верылі. Далей, аднак, настрой стаў больш вясёлы. Нехта паціху заспяваў песню мінулай вайны: «Горные вершнны спят во тьме ночной, Карпатскне долнны — могнлы храбрецов...»²⁹. Іншыя сталі падпяваць.

Пачало віднець. Нядаўна лес быў пад артылерыйскім абстрэлам. Па нізе прайшоў агонь. Галлё, шышкі і часткова сухастой згарэлі, але сам лес быў цэлы, і хваіны паціху махалі сваімі зялёнымі галовамі. На дарозе валяліся цэлыя кучы зарадаў малых калібраў — «стаканаў», а часам траплялі і вялікія. Галоўкі ў іх усіх былі выкручаны.

Я чакаў Нёмана. Мама і бацька расказвалі нам пра Нёман. Мама сама ніколі на Нёмане не была, але чула ад другіх. Нёман я ўяўляў вялікаю буйною ракою, цэнтральнаю ракою Беларусі. Беларуская літаратура, якую я чытаў, сцвярджала тое ж самае.

Узышло сонца, лес зашумеў. У яго суцэльнай масе з’явіліся светлыя плямы, і мы выехалі на край. Далёка была відаць вёска ці мястэчка, а перад ёю бліснула рака Нёман. Я ішоў каля павозкі і глядзеў уперад, жадна, прагна чакаў Нёман. Вялікае расчараванне чакала мяне ад Нёмана. Я ўбачыў нешырокую раку, мала чым большую за Свіслач, з пясчаным дном і нізкімі пясчанымі берагамі. Праз Нёман быў перакінуты мост на простых козлах. Недзе з боку былі рэшткі старога моста, які спалілі палякі. Глыбіня Нёмна была такая, што нават мне без усякае рызыкі можна было, толькі зняўшы штаны, перайсці ўсю раку.

Распрогшы каня і даўшы яму есці, я пашоў у Свержань і папрабаваў адрэабілітаваць Нёман. I свержанцы, патрыёты Нёмна, далі мне ўсё, што я хацеў. Па іх расказах Нёман быў таксама вялікаю глыбокаю ракою, толькі каля Свержаня ён плыткі, а каля Стоўпцаў ён такі глыбокі, што туды даходзяць параходы. Парахода я ніколі не бачыў, і мне было цікава паглядзець на яго, але цяпер ніякіх параходаў не было. Была вайна.

Да вечара мы ад’ехалі яшчэ ад Свержаня кілам[етраў] на 30, і там нас змянілі. Дамоў ехалі ўночы, кепска спадзеючыся на паперку, якую даў начальнік, што мы толькі што едзем з абозу.

Другі раз быў за Нёмнам ужо зусім увосень, калі ночы сталі халодныя, з дрэваў сыпаўся ліст, і гусі ляцелі ў вырай. Рух Чырвонай арміі на захад спыніўся, яна спешна адыходзіла на ўсход. Мы стаялі зрана на беразе Нёмна каля Магільна і меркавалі, як перабрацца праз раку, бо тут Нёман хоць і нешырокі, але быстры, а мост, як скрозь, спалены палякамі. Чакаць было нудна. Чырвон[аармейцы] час ад часу стралялі ў трыкутнікі гусей ці журавоў, якія ляцелі над намі, і тыя з перапалоху падымалі гвалт і блыталі строй.

Пад вечар нечакана для ўсіх нас на захадзе пачуўся гром. Неба было яснае, пара васенняя. Грому нібы не павінна і быць. I раптам усе зірнулі адзін на другога. Гэта быў не гром, але страляніна. Ніхто не чакаў, што адыход Чырвонай арміі адбываецца такімі тэмпамі. Меркавалі, што фронт яшчэ недзе пад Бугам.

Пантонны мост на рацэ тым часам паправілі, і мы асцярожна перабраліся на другі бок. Устрывожаная каманда хацела нас цягнуць на самы фронт, каб не перагружаць з фурманкі на фурманку, але дома бацька пастараўся, каб я ехаў не надта далёка: на восі ён адзеў ледзьве жывыя колы, спадзеючыся, што яны дарогаю скора зломяцца, і тады ехаць далей будзе нельга. Я ўсё пазіраў на тыя колы, але яны ніяк не ламаліся ў полі. Мы праехалі Магільна, даехалі да першае вёскі, і калі я заварочваў у нейкі двор, кола хруснула, і павозка, драпаючы зямлю воссю, уз’ехала на двор.

Чырвонаармеец пачаў мяне лаяць, кажучы, што гэта зроблена знарок. У азарце ён палез у гумно да гаспадара шукаць новае павозкі, каб я перапрагаў каня і ехаў з імі разам, бо кабыла была добрая, якое не дастаць тут. Я пратэставаў, і ўрэшце мяне пусцілі.

Кола зламалася пярэдняе. Я зняў задняе і надзеў на пярэднюю вось. Яно было значна болынае, чым пярэдняе, але гэта невялікая бяда. Адламаўшы паціху кавалак жэрдкі ад плота, я прывязаў яе пад задняе кола па звычаю тых часоў і быў гатоў у дарогу. Гаспадар даў крыху атавы, і я з вечара рушыў назад. Разам са мной ехаў на кульгавым кані стары Банэда Сярко.

Мая кабыла была таксама кульгавая, але дужая, і дома засталося жарабя. Яна то ішла такім буйным крокам, што звычайны конь мусіў бегчы трухам, то бегла. Я крыху здаіў ёй разбухшае вымя. Дарогай пасля поўначы мы на ваколіцы нейкай вёскі пакармілі коней, крыху перакусілі самі і рушылі далей. Сярко недзе згубіўся. Яго конь прыстаў. Я ехаў адзін і задрамаў, але раптам мяне нешта нібы штурхнула. Я ўзняўся на фурманцы і зірнуў уперад: па дарозе ішло некалькі чалавек мне насустрач. Я звярнуў убок на ржышча і абмінуў іх. Невядома, хто ідзе ўночы цяпер дарогаю, хоць, пэўна, гэта былі свае хлопцы-дэзерціры. Усе лясы, кусты і гумны тады былі поўны дэзерцірамі.

Перад усходам сонца я быў дома, праехаўшы за ноч кіламетраў 70. Кабылу адразу схавалі ў манежы за стогам сена і павозкамі, а я, сказаўшы, што палякі недалёка, пайшоў крыху паспаць. Гэта была апошняя паездка вайною. Скора ізноў пачалася трывога вайсковых дзён.

Увосень, калі ночы марозныя, зямля цвярдзее і грукае пад нагамі, а на стрэхах з’яўляецца белы мароз, надзвычайна добра спіцца ў гумне.

Залезеш ў атаву, накрыешся кажухом, і нідзе так салодка не спалася, як там. Адною такою ноччу салодкі сон быў перапынены. Мяне ніхто не будзіў, але нервовасць атмасферы перадалася адразу і разбудзіла. Унізе, каля торпа, бацька гутарыў з нейкім. Нехта моцным шэптам перадаваў, што бальшавікі адступаюць і во-во будуць палякі. Трэба ўцякаць з коньмі. Я зваліўся з торпа і кінуўся ладзіць драбіны — напіхаць у іх канюшыны. Мама збірала ў торбу ежу. Уцякаць трэба было далёка пад Нёман, у Завішыншчыну, у вялікую пушчу, бо нашы пералескі былі зараз голыя, і хавацца было цяжка.

Пакуль збіраліся ўцякаць, па гасцінцы ўжо пачуўся рух, такі характэрны для адыходзячай арміі. Была сухая, халодная васенняя ноч, і ўсе гукі перадаваліся надта далёка. На гасцінцы раней тарахцелі колы — гэта ішоў абоз, а пасля пачуўся цяжкі, такі ўжо знаёмы грукат: рушыла артылерыя. У гэты роўны гул адступаючай арміі раптам уварваўся чалавечы дзікі крык. Некалькі галасоў чырвонаармейцаў страшна лаяліся і ў нечым

абвінавачвалі, другі адзінокі голас мужчынскі дзіка енчыў. Здалёк было чуваць, як білі гэтага чалавека, а ён, нема крычучы, апраўдваў сябе. На сэрцы адразу стала цяжка і пуста. Невядома, можа, во тут у нас схопяць каго, пачнуць паласаваць бізунамі, і чалавек будзе круціцца, вочы будуць вылазіць на лоб, потам зальецца твар, а з расчыненага рота будзе чуцен нялюдскі енк.

Па закамянелай грудзе вуліцы нехта бег да нас. За агародам, па лужку кар’ерам праімчалася некалькі чалавек: знаёмая карціна — людзі хаваліся ў лес з коньмі.

Мы чакалі чужога, аднак прыбег нехта свой і сказаў, што на гасцінцы енчыў нехта з мазуроў, якога злавілі на гасцінцы і, прыняўшы за шпіёна, добра адлупцавалі бізунамі.

Грукат артылерыі і абозу пачуўся у самой Віцкаўшчыне. Раздзел з’ехаў з гасцінца і пайшоў на Самахвалавічы. Вёў іх Красінскі, якога выцягнулі з хаты, ледзьве даўшы абуць боты і накінуць кажух.

Да раніцы ўжо ніхто не спаў, але гэта адступленне ішло, як ні адно, ціха. Рэдка забягалі ў хату чырвонаармейцы: прасілі есці і, з’еўшы хлеба з малаком, спяшаліся ізноў. Гэта, ужо невядомае па ліку, адступленне скончылася надзвычайна скора і ціха. Нават пра коней пыталі мала. Уся армія прайшла амаль у суткі. Нават грукату дальніх баёў не было чуваць. Па ўсіх законах вайны ўслед за адступіўшай Чырвонай арміяй мусіла ісці армія польская. Яе чакалі тут жа, але яна не прыйшла. Праз поўдня яе яшчэ не было, праз дзень таксама, мінула яшчэ пара дзён і яшчэ — няма. Стварылася дзіўнае становішча, у нас не было ніякае ўлады. Бальшавікі сышлі, палякі не прыйшлі. Мы былі самі па сабе.

Аднак жа бульба была на полі, ржышча яшчэ не заарана. Вайна вайною, а рабіць трэба, і людзі пакрыху з асцярогаю выходзілі ў поле, прымаліся за работу, аглядаючыся ва ўсе бакі, ці няма якое вайны.

Адзін раз вайна такі выткнулася. Нехта заўважыў, як з Сцяцкоўшчыны выехала невялічкая куча коней. Яны ехалі, рассыпаўшыся дарогаю і па полі. Мы, стоячы ў сябе, стараліся дагадацца: хто гэта? Бальшавікі ці палякі?

Было далекавата, і проста вокам разглядзець было нельга. У аднаго бліскала на сонцы шабля. Такая шабля магла быць толькі польская, бо ўланы насілі даўгія шаблі з бліскучымі ножнамі, але чаго тады палякі едуць з усходу?

Раптам аднекуль пачулася частае таканне кулямёта. Коннікаў як зняло. Яны кінуліся ў лагчыну і зніклі. Ужо назаўтра мы даведаліся, што ехала бальшавіцкая разведка назад на захад і была абстрэлена сваім кулямётам. Больш пра бальшавікоў не было нічога чутно.

Пачакаўшы яшчэ пару дзён, парадзіўшыся, вырашылі, што пара вылазіць з лесу. Палякі проста недзе згубіліся дарогамі. Чалавек шэсць віцкаўцаў сабралі торбы і пайшлі ў Завішыншчыну забіраць назад коні. Я быў у гэтай кучы. Дарогаю нам скрозь — у Красным, Дабрынёве, Данілавічах — казалі, што ў нас няма нікога, можна вылазіць з лесу.

Завішыншчына была падобна на вялізны кірмаш. Сюды збегліся з жывёлаю з усіх канцоў. У лесе хавалі і хатняе дабро. На цэлыя кіламетры лес быў забіты коньмі і каровамі. Тут, пэўна, было некалькі тысяч коней. На краю лесу сядзелі кучкі хлопцаў з вінтоўкамі. Усё гэта былі людзі, прайшоўшыя школу сусветнай і грамадзянскай вайны, усе людзі, прызвычаеныя да бою. Казалі, што ў іх былі кулямёты. Абодва ваюючыя бакі ведалі, што ў такія лясы слаць малыя раздзелы нельга, бо дэзерціры, не памагаючы ні адной арміі, ніколі не дапускалі ваяваўшых у лес да скаціны.

Гняды жарабец паціху заіржаў, калі я падышоў да яго. Я быў узрадаван, пэўна, не менш. Я накрыў жарабца гунькаю, падвязаў папругаю і, упрогшы ёмка, мы рушылі дамоў. Ехаць стараліся ціха, але як там будзе ціха, калі мёрзлая зямля грукае, а колы гурчаць!

Ужо каля самога дому ў прысадах з-за бярэзіны вышла фігура, якая адразу напусцілася на нас: «Чаго вы прыехалі? Зараз жа якраз адступаюць бальшавікі!» Гэта быў бацька. Цэлыя дывізіі балыпавікоў, абкружаныя палякамі, зараз прарваліся і ішлі на ўсход. Гэта ўжо не было ціхае адступленне першых дзён. Байцы ішлі разгарачаныя, сярдзітыя. Вымагалі коней, ежы.

Мы проста адурэлі. Я, каб лепш падумаць, злез з каня, але адразу паваліўся на зямлю. Hori разламала ад доўгае язды без сядла, зараз яны зусім не трымалі.

Становішча было сапраўды складанае. Мы вылезлі з вялізнага лесу, дзе ніхто не мог нас дастаць. Вярнуцца назад нельга, бо пойдзем насустрач адступаючай арміі. Дома хавацца ў сваіх кустох нельга — усё відно. Для пачатку паехалі і спыніліся на ноч у Вомшары. 3 гэтага дня пацягнулася бадзячае жыпцё ў лесе, у кустох — дзе дзень, дзе гадзіна пад вечнаю трывогаю, што во-во падыдуць і забяруць каня. Нервы былі напруджаны, слых стаў востры.

Усю халодную восень праседзелі мы ў лесе, у кустох. Уночы прыносілі з дому сена коням і нам паесці. Калі былі далёка ад дому, то скублі сена з стагоў ці бралі ў бліжэйшых знаёмых.

Па сузор’ях на небе я навучыўся вызначаць час. Адвыклі ад хаты, адвыклі мыцца. 3 Вомшара скора пераехалі пад Козеля, але тут ужо было зусім іншае, чым улетку. Тады густая пышная зелень кустоў хавала ўсё. Можна было прайсці ці праехаць зусім блізка і нічога не заўважыць у кустох, а зараз тыя ж кусты былі голыя, у іх нудна свістаў халодны вецер. Сыпаў дождж. Мы мерзлі, і не было дзе сушыцца.

Падзеі на фронце разгортваліся павольна. Фронт набліжаўся ў наш бок, чырвоныя адыходзілі з боем. Пасля ўжо казалі, што на рацэ Усе, каля Крычава, што на дарозе ў Койданаў былі асабліва крывавыя баі. Некалькі раз абодва бакі пераходзілі праз раку, і ў рацэ з трупаў вырасла гаць. Мы ды, бадай, і ўсе ваколічныя ніякага ўдзелу ў гэтай барацьбе не прымалі. Шмат хто хацеў прыходу палякаў, шмат хто баяўся гэтага, але Haa­ra рэдкія чым-небудзь выяўлялі гэта. Найбольш хіба сімпатыі абодвух бакоў выяўляліся ў тым, што гаспадыні кармілі ахвотна байцоў свайго лагеру.

Урэшце фронт наблізіўся і да нас. Седзячы з коньмі, мы чулі, як недалёка бухаюць гарматы, б’е кулямёт. Гэта быў трывожны для нас дзень. 3 усіх бакоў хадзілі і ездзілі чырвонаармейцы, шукаючы коней. Ішла страляніна. Насіліся коннікі — свае і чырвонаармейцы. Дайшла чарга і да нас. Група пешых чырвонаармей-

цаў паказалася недалёка за кустамі. Праглядзелі, як яны падышлі. Першы чалавек, які вартаваў каня, аддаў яго ў рукі, другія паспелі сесці і кінуліся наўцёкі! У нас таксама пачаўся перапалох. Коні рваліся. Мы, сеўшы конна, кінуліся ўцякаць. Пераязджаючы праз рачулку, я азірнуўся. Чырвонаармейцы He­rnia крычалі і пагражалі вінтоўкамі. Мая бравэрка, перакінутая на спіну, з’ехала ў ваду. Я падхапіў за рукаво і кінуўся да лесу. Ад’ехаўшы ўжо далекавата, вырашылі хавацца ў маленькім лесе — малінніку, але я надумаў, што такая куча людзей і коней у малінніку будзе відаць здалёк і вырашыў трымацца асобна ад ўсіх і паехаў убок. Ад’ехаўшы ўбок, я прывязаў коней да куста і сам лёг, слухаючы гукі ўжо недалёкага бою. Але мае разважанні былі спынены самым нечаканым парадкам. Недалёка ад мяне пратрусіў на маленькім рудым коніку Юрка Войцікаў, парабак. Толькі ён выткнуўся з кустоў, як на яго наляцеў коннік, за якім ехала на пары фурманка. Кароткая размова — і Юрка паказвае рукой у мой бок. Я рваў повад, рукі дрыжэлі. Трэба ўцякаць ад конніка. Толькі паспеў закінуць повады на спіну, як коннік быў побач. Убачыўшы, што я рыхтаваўся ўцякаць, ён адшпіліў кабуру і выцягнуў наган. «Эту лошадь в телегу», — скамандаваў ён падбегшым чырвонаармейцам. Праз хвіліну выгадаваны мною цудоўны гняды жарабок быў запрэжан. Пратэстуючы, ён два разы даў задам, але чырвонаармейцы спрытна адскоквалі. Конь узняўся на дыбы, яго выцягнулі бізуном. Выпражанага з фурманкі, здохлага, карослівага сібірака далі мне ўзамен. Самі, запрогшы, селі ў павозку, жарабок рвануў і памчаўся туды, дзе ішла страляніна. Усё адбылося за пару хвілін. Каб згінула гаспадарка, я б, пэўна, так не шкадаваў, як шкадаваў таго каня.

3 новаю каросліваю брыдою хавацца не было чаго, і я, узяўшы яе за повад, пайшоў дадому, думаючы, як яшчэ можна выратаваць жарабка. I надумаў. Дайшоўшы да арэшніка, здаў некаму карослівага, а свайго вырашыў украсці і ўцячы. Пайшоў туды, куды паехала фурманка, у Юнцаўшчыну. Я ішоў лагчынамі, страляніна ўсё набліжалася.

Юнцаўшчына, калі я прыйшоў туды, была ўся растрэсена. Стралялі свіней. Нейчы кормны япрук, забіты і ўжо асмалены,

ляжаў на фурманцы. Рэзалі гусей, курэй. Хаты ўсе расчынены. Скрозь фурманкі, чырвонаармейцы, сваіх зусім не відно. Над галавою зусім нізка круціўся самалёт. Зірнуўшы на яго, я здзіўлена заўважыў, што гэта самалёт польскі. Але ён трымаў сябе зусім далікатна: ён не кідаў бомбаў, не страляў, а байцы ўнізе не зварочвалі на яго аніякае ўвагі. На недалёкім узгорку ўжо ляжалі чырвонаармейцы, і страляў кулямёт. Гэта былі першыя лініі бою.

Я, прайшоўшы пару раз праз гэты тлум, запытаў у людзей, ці не бачылі каня, вырашыў, што больш быць тут не BapTa, тым больш надыходзіў вечар. Тою ж лагчынаю дабраўся да арэшніка, дзе ізноў убачыў паганую постаць карослівага каня. У роспачы лёг на зямлю, слухаючы, як разыходзіўся бой. На гасцінцы быў страшны шум. Страляніна ўсё ўзрастала. Ужо стала цёмна, як я пачуў над сабою нейкія гукі. Здавалася, нібы над галавою зазвінела тугая струна, пасля другі раз. Я нічога так і не ўразумеў, хоць звінець стала часта. Але тут нехта з дарослых крыкнуў мне, што гэта звіняць кулі, і трэба хавацца. Мы папаўзлі ўніз з узгорка на сенажаць. Часцей пачалі біць гарматы, і над намі пачалі пралятаць зарады. На гасцінцы стаяў суцэльны гоман, які ўвесь час прасоўваўся ўперад. Палякі моцна наступалі.

Калі бой перайшоў у Грычын, да нас ў арэшнік прыйшла Ніна, прынесла нам есці і сказала, што дома ўсе жывы. Есці не хацелася ані. He хацелася нічога. У душы было пуста. Некалькі чалавек паднялося і пайшло ў Дуброву, дзе было больш народу. Я пайшоў з імі. Сярод кучы нашых сялян стаяў маленькі чырвонаармеец, які не ведаў, куды яму ісці. Нашы раілі яму кінуць вінтоўку, скінуць шынель і ўцякаць пад выглядам селяніна, але той, увесь час азіраючыся навокал, не пускаў з рук вінтоўкі. Ён баяўся ўсіх, і ўсё казаў: «Усё нічога, але страшна, каб не засеклі шабляю». Ён быў Курскага палка. Шум боя ўначы каціўся на ўсход. Здаецца, за ноч палякі падышлі да Менска. Мы вылезлі з лесу і начавалі дома. Дома ўсе былі з узнятым настроем, расказвалі, якая была бяда, калі пачаўся бой, як і дзе хаваліся. Найбольш цікава хаваліся мама з Оляю. Калі пачалі лятаць

кулі і зарады, мама, ведаючы, што трэба хавацца як мага ніжэй, схапіла Олю і залезла ў маленькую яму, выкапаную на дварэ каля хаты, дзе і прасядзелі да канца бою. Усе пасля дзівіліся, як гэта ў такую ямачку можна было ўціснуцца.

Рана ў нас ужо гаспадарылі палякі. Гэты раз яны нібы былі больш спакойныя, чым ў першы прыход. Збіралі зброю, гутарылі. Біць ці страляць каго не кідаліся.

На поплаве скрозь валяліся вінтоўкі, патроны, гранаты, кулямётныя ленты. Пастушкі і дарослыя мужчыны паціху цягнулі і хавалі гэта дабро, мяркуючы, што некалі, можа, будзе мець вартасць. У агародзе Іваноўскага ляжаў забіты чырвонаармеец. Гэта быў невялікі, відаць, слабы і ўжо немалады селянін. Асколкам зараду яму прабіла чэрап. Зарады рваліся каля самае вёскі. Я першы раз бачыў забітага на вайне чалавека, але застаўся зусім безразлічным да гэтага. Пэўна, усе трывогі мінулага жыцця вытраслі з мяне чуласць.

Як належыць на вайне, прыйшлі скора гнаць у падводы. У нас зараз было на чым ехаць. Да карослівага каня падагналі хамут, запраглі ў старыя колы. Цяпер не было чаго баяцца, што адбяруць, — на такое шчасце ніхто паквапіцца не мог.

Вайна кацілася ўсё на ўсход, жыццё нібы ўваходзіла ў норму, як ваенная абстаноўка ізноў змянілася — ізноў палякі пайшлі на захад. Пайшлі чуткі, што вайна скончана. Палякі самі крычалі: «Копіес vojnie!», але, адступаючы, дралі мала менш, чым улетку, у самы разгар вайны. Асабліва даўся ў знакі апошні дзень. Да нас на двор прыйшоў узвод салдат з ахвіцэрам, маладзенькім падпаручнікам, затым прыехала з дзесяць фурманак, якія занялі ўвесь двор. Ахвіцэр лёг адразу спаць у новай хаце, а жаўнеры доўга сноўдаліся, вымагалі сабе ежы, лазілі па ўсіх закавулках, цягнулі, што маглі, хоць такога адчыненага грабежніцтва, як улетку, усё ж не было. Коням пацягалі з паўторпа сена і заслалі ім увесь двор. На гары свірна ляжалі яблыкі. Пах ад іх разносіўся па ўсім двары і вабіў палякаў, але сходы наверх былі разабраны. Пара жаўнераў усё ж залезлі туды і пачалі ламаць дзверы, але іх па просьбе мамы сагнаў нейкі невялікі начальнік.

Раніцаю, калі ахвіцэр выходзіў з хаты, каб сесці на каня, бацька папрасіў заплаціць ці даць распіску за забранае, але ахвіцэр раўнадушна сказаў: «Panie, nie widzyjali wojny. Taka wojna»³⁰, — сеў на каня і паехаў. Быў ён, як лялька. Невялічкі ростам, спрытны, прыгожы, і глядзеў на ўсіх нас з знявагаю, як належыць паляку ды яшчэ ахвіцэру.

Праз некаторы час у хату ўвайшоў вялізны сяржант. Hi з кім не вітаючыся, з выглядам гаспадара ён сеў у крэсла (была нядзеля) і пачаў гутарку на тэму, што мы без палякаў загінем. Прыйдуць бальшавікі і з’ядуць нас жыўцом. Апанентам сяржанту выступіў я. У мяне была агіда да гэтага самаздаволенага ваякі, і я пачаўяму выкладаць свае крыўды і крыўды беларускія наогул. Далей залез у гісторыю і сказаў, што Рэч Паспалітая згінула якраз ад такое палітыкі, якая паўтараецца сёння. Я ўвайшоў у азарт і пачаў лаяць палякаў наогул. Сяржант, відаць, не чакаў ад такога дробнага стварэння апазіцыі і спярша слухаў мяне моўчкі, а пасля выставіў моцны аргумант: «Маўчы, бо дам па мордзе!». Гэта быў самы пэўны канец дыскусіі, і я прыціх. Тады паляк ізноў пачаў хваліць польскую армію, Польшчу, палякаў. Я не вытрымаў яму адвагу, з якою палякі ўцякалі ўлетку ад бальшавікоў. Паляк прывёў ранейшы аргумант: «Маўчы, бо дам па мордзе!». Ён нават паімкнуўся ўперад і адышоў крыху назад. Я зусім мірнага нораву, але тут гатоў быў біцца з дарослым, дужым чалавекам. Перада мною нахабна, у позе Наполеона, сядзеў сам польскі імперыялізм, які не хацеў нас лічыць сапраўднымі людзьмі. Было ад чаго палезці на сцену.

Урэшце ўсе палякі сышлі, а бальшавікоў не было. He было дзень, два, тры. Нешта падобнае, як было раней, калі адступалі балыпавікі. Мы былі самі па сабе. Наша мясцовасць трапіла ў дэмаркацыйную лінію. Ніхто ў нас нікуды не ездзіў, усе сядзелі дома, чакаючы, што будзе далей.

Неяк па абедзе, стоячы за гумном, я ўбачыў кучку людзей, якая ішла ад Сцяцкаўшчыны да нас. Углядаючыся лепш, убачыў, што гэта ўзброеныя людзі, значыцца, бальшавікі, і пабег сказаць дамоў. Сапраўды гэта быў маленькі балынавіцкі раздзел, які, не спыняючыся ў нас, выйшаў на гасцінец і пайшоў на Койданава.

Праз дзень ці два да нас прыйшоў полк, які размесціўся па ўсіх ваколішных вёсках. У нашай хаце стаў камісар палка Сцяпан Мацвеевіч Макараў. Ёсць трафарэтная характарыстыка палякаў: чалавек, які маніць, хваліцца, а сам труслівы, адным словам, зажоба. Вось такім «зажобай», толькі маладым і жвавым, быў наш камісар. Пра сваю адвагу, геройства ён мог гаварыць цэлы дзень і каму хаця: ад старых да малых. У сэнсе слухачоў, публікі, ён быў чысты дэмакрат. Ён высякаў адзін ледзьве не цэлыя палкі палякаў, пры атаках спакойна выходзіў з акопаў і ішоў перад чырвонаармейцамі спакойна, так як вы вось ідзяце ў гумно. Дзе ён камандаваў, былі толькі перамогі. Страляў ён без промаху. Кладучыся спаць, гэты грозны ваяка абкладаўся кругом зброяю, бо на такую высокую асобу, зразумела, маглі напасці бандыты ці палякі. Рэвальвер ляжаў пад падушкаю, каля ложка стаяла заўсёды набітая вінтоўка.

Аднойчы Саша з Нінаю захацелі пацікаваць на яго адвагу. Увечары, калі камісара не было ў хаце, коўдру яго прышылі да вяровачкі, вяроўку паднялі каля сцяны да столі і на круках у бэльцы правялі другі канец у спальню. Камісар, прыйшоўшы, не заўважыў нічога, аглядзеў сваю зброю і лёг спаць. Толькі ён задрамаў, як коўдра пачала паўзці ўгару. Гэта было зусім незразумела, бо па законах прыроды яна магла ляцець уніз, а не ўгору. Камісар тузянуў за коўдру, і яна ўпала. Праз некаторы час коўдра ізноў палезла ўгору. Гэта зусім устрывожыла камісара, прымусіла напружыцца, але калі ўслед затым яно ўсё паляцела ўгору, адважны ваяка не вытрымаў, сарваўся з ложка і схапіў вінтоўку. Рогат у спальні прывёў яго ў норму. Другі раз увечары ён прыйшоў увесь пад потам і папросту расказаў маме, што зараз ішоў адзін з Грычына і страшна баяўся бандытаў. Ад Грычына да Віцкаўшчыны было метраў 300, і ніколі ні аднаго бандыта ў нас не было.

Калі раз з’ехаліся на граніцы з польскімі ахвіцэрамі, то ён быў проста ачарованы іх уборамі: новыя мундзіры і хромавыя боты, новенькая зброя. Гэта не давала яму спаць. Скончыў гэты камісар тым, што ўцёк да палякаў.

У нашу хату правялі тэлефон, да камісара ўвесь час хадзілі людзі, наогул хата стала падобная на базар. Штодня быў вясёлы

ад’ютант Багін, прыходзіў малады палітрук Чугуноў з чорнымі ўпартымі вачыма. Былі ардзінарцы, веставыя, чырвонаармейцы. Камандны склад падабраўся амаль увесь з поўначы, але адзін раз з’явіўся і паўднёвы чалавек. Хто ён такі, мы даведаліся толькі тады, як ён выйшаў з хаты, і надта шкадавалі, што не разглядзелі як след. Гэты чалавек кідаўся ў вочы сваім ружовым маладым тварам, з яркімі блакітнымі вачыма, твар быў нейкі тонкі, ён кідаўся ў вочы.

Адзеты гэты інтэлігент быў у шынель, які невядома на чым трымаўся на плячох, такі ён быў падзёрты і зашмальцаваны.

Калі ён выйшаў з хаты, камісар сказаў, што гэта — студэнт Харкаўскага ўніверсітэта. Я ніколі не бачыў студэнтаў, але адносіўся да студэнтаў з найвялікшаю пашанаю і шкадаваў, што не разглядзеў бліжэй. Пашану да студэнтаў прышчапіла літаратура, якая звычайна выстаўляла студэнтаў, як герояў.

Нашы паўночныя камандзіры, часта ўвечары сабраўшыся, гутарылі пра поўнач — Архангельскую, Аланецкую губерні, успаміналі Сібір. Па іх апавяданнях выходзіла, што лепш за поўнач няма краю на свеце: бяскрайнія лясы, магутныя рэкі, велізарныя вазёры. У вадзе безліч рыбы (з аднаго возера неяк выцягнулі невадам 250 пудоў рыбы), у лясах — звера. Пусты, вольны край, і людзі там жывуць багата, вольна. Аднак скептыкі казалі яшчэ, што там мух, камароў безліч, што хлеба, яблык, груш няма. Хлеб хоць купляюць, а яблык нават і не бачаць. Там зіма доўгая і цяжкая, а лета зусім няма. Мяне поўнач не вабіла.

Аднойчы ўвечары паднялася трывога. Прымчаўся коннік, званіў тэлефон. Камісар паліў на прыпеку сакрэтныя паперы, а пасля некуды знік. Раніцаю даведаліся, што нешта творыцца ў Койданаве. Полк, які стаяў у нас, выступаў на Койданаў. Камісар зусім ператрусіў і, садзячыся ў фурманку, казаў: «Ну, гэты раз чую, што мне канец будзе. Гэта я чую пэўна».

Полк пайшоў, аказваецца, на вайну. Ваяваць павінен быў з Койданавам, якое абвясціла сябе незалежнаю дзяржаваю³¹. Вайна была кароткая, бо ў Койданаўскай арміі, якая адначасна была і ўрадам, было трыццаць ці сорак хлопцаў. Яны крыху пастралялі, убачыўшы бальшавіцкае войска, і ўцяклі. Забітых,

здаецца, ні з аднаго боку не было. Увечары пераможцы з трыумфам прыйшлі назад. Найбольш казырыўся камісар. Ён выскачыў з парнае брычкі. Гэта быў упэўнены пераможца. Ён зусім не быў падобен да таго чалавека, які так баяўся раніцаю, што яго заб’юць. Гэта быў пераможца, які разбіў варожую армію і прывёў з сабою палон. Палон прывялі ўслед за камісарам, і ў нашай хаце пачаўся допыт. Дзеля таго, што паўстаўшая армія ў поўным складзе ўцякла да палякаў, прыйшлося ў палон браць людзей ужо другога ці трэцяга гатунку. У нас поўную хату напіхалі маладых дзяўчат, сярод якіх быў адзін глухі зусім стары дзед, з якога і пачаўся допыт.

— Старнк, говорн правду, — крычаў яму камісар, — нначе завтра утром будешь лншен жмзнн.

— Га, дзеткі, што? — казаў стары, нахіляючы голаў да следчага.

— Старнк, говорм, — ізноў крычаў камісар, нервуючыся і стукаючы рэвальверам па стале. — Старнк, я шутнть не люблю.

— Ага, дзеткі, ага, — ківаў глухі галавою, ані не чуючы, што крычыць начальства.

Нічога не дабіўшыся ад старога, камісар прыняўся за дзяўчат.

— Какой релнгнн, гражданка? — звярнуўся ён да першае.

— Запольская.

— Да я не фамнлню спрашнваю, а релнгню вашу!

Усе маўчаць і мяркуюць, што ад іх трэба.

— Релнгню, релнгню, — намагаецца камісар. — В какого бога вернте?

У дзяўчыны ад перапалоху і язык адняўся. Яна толькі глядзіць перапалоханымі вачыма і не можа сказаць ані слова. На дапамогу прыходзіць суседка.

— Пытаюць, якой ты веры?

— Веры, да-да, веры какой? — ізноў пытае камісар.

— Альбіна, — адказвае зусім адурэўшая дзяўчына.

Выручае ізноў палітьгчная суседка.

— Польскай веры, рымска-каталіцкай, таварыш камісар, — адказвае яна.

Камісар, які ўжо сам упацеў ад такога допыту, запісвае і пытае далей, каго яна ведае з паўстанцаў. Але ад тае дамагчыся

чаго-небудзь, хоць маленькага, нельга. Яна адказвае так, што, нягледзячы на сур’ёзнасць моманту, усе ў хаце рагочуць. Урэіпце яе выводзяць і прымаюцца за другіх.

Увесь час паўтараюцца прозвішчы: Басманчык, Бавэлчык. Гэта койданаўскія ці макоўчыцкія хлопцы, якія былі заправіламі ці ініцыятарамі ўтварэння з Койданава Рэспублікі. Чуваць, бегалі, збіралі зброю, стралялі, калі падыходзілі бальшавікі. Уразумець што-небудзь з таго хаосу, які паказвалі арыштаваныя, было цяжка.

Апоўначы допыт кончыўся. Год праз 9 я прачытаў пра Койданаўскую рэспубліку ў нарысе Бабровіча і Шпілеўскага.

Скора пасля перамогі камандаваннем было вырашана наладзіць вечар, дзе чырвонаармейцы будуць прысутнічаць разам з мясцовым насельніцтвам. Вечар ладзілі ў грычынскай школе — самым вялікім у нас будынку. Пасля ўрачыстай часткі мусіў быць спектакль, а за ім пачастунак.

Частаваць павінны былі яблыкамі, а самі яблыкі знаходзіліся ў былым двары Навасёлкі каля Койданава. Сабралі некалысі хурманак, паслалі і мяне на карослівым кані. Увечары мы даехалі да двара, знайшлі нейкага начальніка, дабраліся і да яблык, якія ляжалі ў доме, дзе жыў, пэўна, аканом. Было ужо цёмна. Мы прыцягнулі з стога саломы, расклалі з яе ў хаце вогнішча і пры такім святле пачалі насыпаць у мяшкі дрэнныя піпінкі. Навалілі вазы, крыху прыпалілі падлогу ў хаце і паехалі назад.

Урачыстасць пачалася прамоваю камісара Макарава, які для такое справы адзеўся, як на вяселле. Самым шыкоўным на ім былі шнураваныя да кален чаравікі. Хоць школа ўжо была даўно поўна, але мітынг не пачынаўся, бо камісар чакаў, калі прыйдуць самыя важныя для яго госці — Ніна, Саша і Вера Крак, перад імі ён хацеў паказаць свой аратарскі талент.

Калі гэтыя госці з’явіліся і селі на пачэсныя месцы ў першым радзе, камісар пачаў прамову. Зусім не памятаю, што ён казаў, але ні хвіліны ён не быў на месцы, увесь час маршыруючы з аднаго канца сцэны на другі.

Прамовы тады яшчэ былі навіною, не паспелі абрыднуць, і ўсе слухалі ўважліва, а калі скончылася, усе дружна апладзі-

равалі. Спектакль ставілі пераважна сіламі палітаддзелу з удзелам мясцовых дзяўчат. У далейшым у гэтых спектаклях выступала Саша.

У Грычыне, у былым памяшканні сядзельца Лагацкага адчынілі бібліятэку. Я пачаў хадзіць туды па кнігі. У нас дома ніякага новага прытоку кніг не было. Тыя кнігі, што некалі прывёз з арміі Паўлік, былі даўно перачытаны, і я з нуды чытаў нават духоўныя кнігі, дзе пісалася рознае глупства, як чэрці дурылі людзей, як спакушалі святых і г. д.

Тут, у Грычыне, выбар быў невялікі, але ўсё ж было нешта новае для мяне, між іншым Караленка. Свежасць яго твораў, яго ўменне перадаць у высокамастацкай форме такія народныя апавяданні, як «Лес шуміць», легенду пра Хапуна, здзівілі мяне, тым больш што гэтыя апавяданні ў жартаўлівай форме перадаваліся і ў нас.

Адзін раз, калі я прыйшоў у бібліятэку, там быў сход. Кніг не давалі, і трэба было дачакацца канца сходу. Гаварыўда чырвонаармейцаў малады новы палітрук, які змяніў Чугунова. Ён расказваў пра розныя формы ўладання зямлёю і пра розныя формы апрацоўкі зямлі. 3 яго слоў выходзіла, што найвышэйшая форма землекарыстання — гэта саўхоз. Палітрук прыводзіў шмат довадаў за гэта. Я слухаў і дзівіўся, дзівіўся ўжо не толькі з палітрука, але з іх усіх, як гэта яны могуць разважаць наогул, ані не прымаючы пад увагу тое, што фактычна творыцца навокал. Разумныя, практычныя ў большасці жыццёвых спраў, яны разважалі, як дзеці, каторыя ніколі не бачылі жыцця.

Я за лета і восень быў амаль ува ўсіх вакольных былых дварох, цяпер саўхозах, і бачыў скрозь адно — развал, крадзёж. Парабкі нічога не рабілі, сноўдаліся. Платы былі паламаны, поле не заарана. Праўда, гэта можна было тлумачыць тым, што няма коней, плугоў, але і тое, што можна было даглядаць, ляжала прахам. Усе лічылі гэта чужым, якое няма патрэбы даглядаць.

Вечарамі ў нас паміж мамаю ці бацькам і камісарам ііплі гутаркі: што вот у людзей толькі бяруць ды бяруць, а даваць нічога не даюць, ды нават і купіць нельга, бо нічога няма. Вунь

палім лучыну, няма солі, ботаў, мазі. Ды і купляць наогул нельга, бо гэта чамусьці завецца спекуляцыя.

Нават у нас на папрадухах модная суседская дзеўка, энергічна тузаючы з барады кудзелю і прадучы ніткі, прарэзлівым голасам спявае:

— Спікулянт, спікулянт спікулірувуе,

А савецкая ўласць рэквізірувуе...

Камісар суцішаў, казаў, што вось вайна зараз кончыцца, будзе мір, а тады вёску ў абмен за яе хлеб засыплюць усімі гарадскімі таварамі. Камісар у нас змяніўся. Заміж Макарава прыехаў чалавек сярэдніх год без усякае вайсковае выпраўкі, таўставаты, у акулярах, Паўлаў. Ён быў раней рабочым у Петраградзе.

РАСЧАРАВАННЕ Ў ПАЛЯКАХ

Віцкаўцы чакалі ў свой час палякаў, як збавення, і рады ім былі бязмежна. Рады былі яіпчэ некалькі часу пасля прыходу, але чым далей, тым больш гэта радасць пачынае гаснуць. Новыя прыяцелі аказаліся не такімі ўжо дабрадзеямі.

Ведама, вайна ёсць вайна. Гэта разумелі нават і вяскоўцы. He ўсё ж прадаць хлеб, сала, сыры па дарагой цане, а купляць усё іншае па таннай. На вайне даводзіцца несці і страты. Гэта няўхільна. Усякая ўлада, што была тут, брала, брала, мала саромячыся і мала зважаючы на лямант, слёзы. Брала царская армія, бралі немцы, бралі бальшавікі. У віцкаўцаў бальшавікі бралі найбольш. Вёска, якая сваім дабрабытам выдаецца сярод усіх ваколічных вёсак, ведама, не магла не прыцягваць увагу ўсіх, каму трэба было што-небудзь узяць.

У хатах гарэла лучына, а каб не застацца без святла, людзі запальвалі кавалак торфу ці вяроўкі, якая пакрысе і курэла. Калі трэба было здабыць агонь, то гэты торф раздувалі ў полымя. Чалавек едзе ў поле араць, на возе ляжыць цагліна сухога торфу, разносячы пах гарэлага — калі трэба будзе закурыць, то прыкурваюць ад гэтае цагліны. 3 гэтым торфам ідуць на сенакос.

Ператрасаліся старыя куфры, адкуль выцягвалі дзядоўскія красалы, шукалі ў полі крэмень і высякалі агонь. Палатно

фарбавалі ў бочках з жалезам. Людзі варачаліся на стагоддзі назад.

На бальшавікоў найболып крыўда была за тое, што яны толькі бралі, а ўзамен нічога не давалі. Зразумела, не ўзамен таго, што бралі. Падатак, кантрыбуцыя — гэта другое дзела. Гэта бярэцца дзяржаваю на сваю карысць, без усялякага эквіваленту, але крыўда была на тое, што і на рэшту вольных сродкаў купіць было нельга. Найперш таму, што няма дзе купіць — няма солі, газы, мануфактуры, абутку, запалак, наогул няма нічога, а па-другое, што і нельга. Была эпоха вайсковага камунізму, купляць-прадаваць было нельга. Усё рабілася спатайка, усё было забаронена.

Цяпер, калі прыйшлі палякі, з’явілася шмат тавару, праўда, не ўсё, што трэба, але галоўнае было. Палякі прынеслі з сабою грошы «касцюшкі» — папяровыя грошы, на якіх быў партрэт Тадэвуша Касцюшкі. «Касцюшкі» былі мала мацнейшыя за бальшавіцкія грошы, і цана іх няўхільна падала. Апроч «касцюшак» былі яшчэ грошы, і якіх тады толькі ні было грошай — і нямецкія маркі, і керанкі, і царскія, і думскія, і нават час ад часу амерыканскія даляры. На ўсе гэтыя грошы быў асобны курс, і на ўсім гэтым нажываліся спекулянты ў Менску. Там была чорная біржа, дзе спекулянтам грошы цяклі ў кішэню ракою.

Дык першае, што трэба было ад новае ўлады, — даць тавараў, дазволіць гандаль. Яна дала. Другое — трэба было ўпарадкаваць падаткі. Пры бальшавіках падаткі браліся на вока — колькі валасная дума захоча, столькі пакладуць. Чалавек ніколі не быў упэўнены, колькі і чаго ў яго возьмуць: у суседа, скажам, які можа добра пачаставаць, маглі зусім нічога не браць, а ў другога забяруць усё. Ад такіх парадкаў на сцяну мог палезці не толькі вясковец.

Палякі крыху ўпарадкавалі і гэту галіну жыцця, падаткі пачалі раскладацца больш раўнамерна, але прычын для непаразуменняў набіралася колькі хочаш. Якую б тоўстую скуру ні меў чалавек, як бы ён зняважліва ні адносіўся да ўсяго свайго, лічачы яго ніжэйшым за суседскае, аднак жа калі гэтыя суседзі толькі і робяць, што плююць на гэтае сваё, хоць

і кепскае, плююць літаральна, то гэта ўрэшце мусіць выклікаць нянавісць, а пасля ў нейкай форме пратэст. А палякі рабілі ўсё для таго, каб выклікаць гэту нянавісць, рабілі старанна, штодня, на ўсіх участках жыцця. Можна было думаць, што палякі, у прыватнасці тое смецце, якое кіравала тылам, — каменданты, жандары, жаўнеры і свая наша шляхта, якая ашалела ад гонару, прайшлі нейкія спецыяльныя курсы, дзе іх навучалі, як трэба здзекавацца над людзьмі. Можа, у даўнія часы, калі еўрапейцы заваёўвалі першыя свае калоніі, гэта лічылася не так страшна, але тая пара прайшла.

Заўсёды п’яныя, ніколі не выпускаючы з рук бізун ці гумовую тоўстую трубку, камендант і жандары лупілі ўсіх сялян, што спатыкаліся на дарозе. Усіх непалякаў і некаталікоў лічылі ніжэйшаю пародаю, з якою ўсё дазволена. Біццё стала настолькі звычайнаю з’яваю, што сяляне, едучы на стойку ў воласць — адбываць падводную павіннасць, апраналі па два кажухі, каб менш балела. Толькі доўгімі гадамі папярэдняга рабства можна вытлумачыць, што пры ўсіх здзеках у нас не пачалося агульнае паўстанне, і польскі фронт разваліўся пад ударамі арміі.

Бальшавікоў у той час ненавідзела і баялася невялікая меншасць, большасць насельніцтва горача падтрымлівала іх. Палякаў не любіў ніхто, хіба паны, велізарная большасць іх ненавідзела, а невялікая кучка багацейшых цярпела іх, і то таму, што бальшавікі былі яшчэ горш. Каб з’явіўся хто трэці з болып прымальнаю праграмаю, ён адразу знайшоў бы сабе спачуваючых.

Бальшавікі, адышоўшы да Бярозы, спыніліся. У палякаў сіл было не надта шмат, і перайсці за раку яны не змаглі. Што тварылася на другіх франтах, было ў нас невядома. Што будзе далей — таксама было невядома. Менскія газеты, якія ў нас чыталіся, увесь час пісалі, што вось-вось балынавікам будзе канец. Здаецца, увесну 1920 г. праехаў з савецкай Расіі праз Менск на захад пісьменнік Меражкоўскі. Урывак з яго рамана быў надрукаваны ў «Мннском курьере»³². Пісьменнік расказваў пра Расію жудасныя рэчы. Віцкаўцам хацелася, каб

бальшавікам быў канец, але задно хай бы згінулі палякі і пачалося такое жыццё, як да вайны. Большага не хацелі.

Але бальшавікі, ведама, не хацелі паміраць. У чэрвені, калі буйна красавала жыта, у нас пайшлі чуткі, што паны прадаюць зямлю разам з жытам на надзвычайна выгадных умовах — зусім танна. Грошай зараз было даволі, але чутак, што хто-небудзь купляе панскую зямлю, не было. Толькі чуткі пра зямлю радзілі новыя чуткі, што, відаць, на фронце нядобра, калі паны прадаюць зямлю, відаць, скора палякам збірацца дамоў.

У нас скончылася вучэнне. Мы ўсе вярнуліся дамоў, а змен ніякіх не адбылося. Людзі, ходзячы, цмокалі: можа і кепска, што не купілі хутар у пана — сядзеў бы сабе зараз сам панам.

Усё ішло сваім чарадом: цвілі сады, аралі і сеялі ў полі, рабілі грады і саджалі на іх капусту, бручку, агуркі.

Прыйшоў і Ян. Ян — весялейшы дзень у годзе. Ян для Віцкаўшчыны не менш, чым Вялікадня. Ян — гэта фэст, калі ўсе прыбіраюцца, пякуць, вараць, а зараз гоняць яшчэ і самагонку. Ян — гэта гулянка такіх памераў, што ўсе госці павінны хадзіць ракам. Гулялі Яна або ў нас, або ў дзядзькі на Востраве. Гэты год гулянка павінна быць у нас. Дзень, як звычайна на Яна, найпрыгажэйшы — ясны, гарачы, увесь пранізаны сонечнымі праменнямі, святочны, урачысты сам ужо па сабе.

Перад Янам увесь дзень мітусня. На дварэ рэжуць парасят, курэй або і цяля. У хаце прыбіраюць, чысцяць, месяць, пякуць, вараць, смажаць. Самагонкі нагналі раней, і зараз яна, разлітая ў гарцовыя бутэлькі, у саломе, у габлюшках чакае свайго часу. Я не быў тады спецыялістам наконт выпіць, але ўсе аўтарытэты аднагалосна сцвярджалі, што ў нас гарэлка была добрая. Ну добрая дык добрая!

Увечары, калі прыйшлі з царквы, у нас пачалася гулянка. У хаце было горача — сталы, лавы, столікі, крэслы, табурэткі, наогул усё, на чым можна было паставіць і на чым можна было сесці, выцягнулі ў сад, на сталы паставілі смажаных парасят, кілбасы, шынкі, паляндвіцу, масла, бутлі са свянцонаю вадою. Справа ішла, як належыць быць. Ужо нехта спяваў песню пра Каперніка, які дарэмна працаваў цэлае жыццё, каб даказаць,

што зямля круціцца. Даказаць гэту ісціну можна было значна прасцей. Варта толькі добра выпіць, каб зямля відавочна пачала круціцца. Усё робіцца, можна сказаць, умомант. Граў гармонік, і некалькі параў танцавалі вальса.

Цямнела, надыходзіла пара, калі можна было як належыць разгуляцца. Але раптам пранеслася трывога. Нехта прыбег і сказаў, што жаўнеры ходзяць па Віцкаўшчыне і выганяюць людзей з фурманкамі, каб правіць мост у Прылуках, які зламаўся ў самы непатрэбны момант. Кажуць, нібы палякі пачалі адступаць, але ў гэта кепска верылі. Чуткаў хадзіла столькі, што верыць усяму было нельга.

Тым часам і ў нас на дварэ з’явіўся польскі жаўнер, які залямантаваў па-польску, каб хутчэй запрагалі каня. Па жаўнеру было відаць, што ён трапіў на віцкаўскі фэст не без карысці для сябе: вочы былі вясёлыя, ногі хадзілі не зусім удала. У нас трымаліся палітычна: каня? Зараз! Але ці не хоча наш ваяка крыху выпіць? Гарэлка ўсё роўна — як познаньскі спірытус.

Наш ваяка выпіць хацеў, але не крыху, а добра. Калі яму пачалі наліваць добрую чарку, то ён адхіліў і загадаў частаваць сябе са шклянкі. Для такога пана, ведама, было не шкада і шклянкі. Калі дзве шклянкі загінулі, то ўсім стала відавочна, што гэтага даволі: паляк лёг на сталах спаць, паклаўшы каля сябе карабін. У гэты час пад’ехалі фурманкі, сабраныя для работы, на адну з якіх быў паложаны дашчэнту п’яны жаўнер. Ад нас фурманкі не пайшло, але фэст раскідаўся. Устрывожаныя, разыходзіліся дадому.

Так пачалося ў Віцкаўшчыне ліпеньскае адступленне польскай арміі.

ТРЫВОЖНАЯ ПАРА

Пачалася трывожная пара, якая цягнулася праз увесь 1920 год. Але трывога адно, а работа другое. Назаўтра раніцаю, як і заўсёды, паехалі ў поле. Паўлік пачаў баранаваць поле, я паехаў абганяць бульбу пад Дубовіка. Дзень быў прыгожы, ясны. Сонца паднялося, і раса высыхала. Быў мірны дзень, як учора на Яна, як пазаўчора, як іншыя папярэднія дні.

Абганяючы, я глянуў на сцежку і зацікавіўся: там бегла Ніна. Па Ніне было відаць, што трывога. Трывога гэта датычылася і мяне. Я спыніўся. Ніна, дабегшы, перадала мне, каб я кідаў работу і хаваўся ў лес. Палякі адступаюць, ідуць бальшавікі. Палякі зараз шукаюць коней і забіраюць усіх, каго ўбачаць. Адзін жаўнер прыходзіў забраць коні ў Паўліка, але Паўлік уцёк пад абстрэлам паляка. Мне трэба хавацца ў вомшар і чакаць загаду.

Я кідаю плуг у полі, саджуся конна і лагчынаю еду ў лес. Лес — вомшар, але ў ім ёсць асобныя густыя купкі бярэзніку, зараз зялёнага, кучаравага. Тут наша ягаднае месца. Як памятаю сябе, мы заўсёды хадзілі ў вомшар па ягады. Зараз тут трэба хавацца ад вайны. Што творыцца дома — невядома, але трывога скрозь.

У вомшары я не адзін. Праехаўшы крыху ў лес, бачу пару коней, прывязаных да хвойкі, а побач сядзіць гаспадар. За кустамі яшчэ коні, далей — коні дзядзькі. Дома з хутароў пазіраюць на дарогу іўполе — ці няма нечаканых гасцей. Навыпадактрывогі будуць уцякаць адсюль у далейшыя большыя лясы.

Сядзець у лесе аднаму з канём нудна. Увесь час сядзіш напружаны. Трывожна. Нуда проста заядае. Там у полі на сонцы, дзе відаць што-небудзь, — лепш. Тут бачыш вакол сябе бярозкі, хвойкі. Крычыць варона. Можа, вось зараз падыдзе паляк, дасць прыкладам і забярэ каня.

Як цяжка жыць на свеце: вайна і вайна. Калі пачалася яна, я быў яшчэ зусім дзіцём, і з таго часу як памятаю: усё ваююць і ваююць, і няведама, калі вайна скончыцца. А мы павінны працаваць — араць поле, жаць, малаціць, архаваць, а калі зерне пападае ў свіран ці яшчэ ляжыць у тарпах, яго трэба здаць. Мы гадуем коней, даглядаем за жарабём з дня нараджэння — кормім, чысцім, любуемся, а як вырастае конь. А прыходзіць чалавек з вінтоўкаю, якога мы ніколі не бачылі і якога пэўна не ўбачым, забірае каня, а пры гэтым яшчэ смяецца ці грозіць. Мы робім упарта цэлаю сям’ёю цэлымі днямі, мала адчуваючы свята, сеем іжнём ізноўжыта, гадуем новыхжарабят, але прыходзяць новыя людзі з вінтоўкамі, гранатамі і забіраюць ізноў. Вайна!

Вайна, калі яна пачыналася, здавалася нечым далёкім, прыгожым і геройскім. Мільёны маладых, вясёлых, прыгожых салдат ішлі на захад, а зараз вайна вось тут, у нас дома. Нічога ў вайне прыгожага няма. Ёсць грабежніцтва, страх, бізуны. Людзі ходзяць, баючыся, аглядаючыся, чакаючы толькі бяды. Я ўзненавідзеў вайну, і ніколі не было такое вострае нянавісці да яе, якулетку 1920 г.

У лесе я праседзеў нядоўга. Нехта з старэйшых забраў у мяне каня, я пайшоў дадому. Палякі насіліся як ашалелыя. 3 Марыполя праз Віцкаўшчыну гналі панскае быдла. За быдлам паціху ехала брычка, у якой на фэст прывозілі з Менска архірэя. Паны адусюль перад войскам уцякалі ў Польшчу. Вось чаму так танна прадавалася панская зямля, ды яшчэ з жытам.

Па гасцінцы яшчэ мала руху. Наш гасцінец ідзе з Менска на Негарэлае, Стоўбцы, і па ім заўсёды ішлі асноўныя сілы арміі, але зараз яшчэ, відаць, яны не дакаціліся. Навучаныя ўсімі мінулымі адступленнямі, віцкаўцы хаваюць усё: хаты, кладовыя ачышчаюцца. Хаваюць адзенне, грошы, сала, масла, вужышчы. Хаваюць, не чакаючы паведамлення, што палякі рабуюць. Цяпер і без паведамлення ведама, што будуць рабаваць без усякае літасці. Але як жа схаваеш усё ў гаспадарцы? У гумне, на палатках, у хлявах схоў ненадзейны. Захаваўшы раз, ідуць перахоўваць у болып надзейныя месцы. Мама, узяўшы які-небудзь гарнітур, ходзіць з ім з гумна ў манеж, адтуль у сад, усё тоячыся, гледзячы, каб не наляцеў паляк, ламаючы голаў, дзе схаваць так, каб не знайшлі. Але калі падумаць, то скрозь можна знайсці. Клумкі цягнуць у равок на лужку, у жыта. Жыта, высокае, каласістае, жыта стаіць навокал. У ім знайсці цяжка, але і класці небяспечна. Цэлы дзень, цэлую ноч цягаюць, хаваючы, і, ведама, не схаваюць усяго. Тое ж робіцца скрозь.

Ідзе армія, армія, азвярэўшая ад няўдач. Пакідаючы край, яна хоча, каб у ім не засталося нічога на пажыву ворагу. Каб не заставіць нічога ворагу, трэба знішчыць усё, што ёсць на зямлі. Край мусіць стаць пустыняю. Колькі раз ужо на нашай зямлі было гэта. Хто тут ні хадзіў, хто ні плюндраваў, дзівячыся, што край бедны, і не дагадваючыся, што багатым ён ніколі не

будзе, калі час ад часу знішчаць усё. He хадзілі толькі па краі свае абаронцы. He было толькі людзей, якія б прагналі ўсіх грабежнікаў.

Веснікі ў нас рыпяць і рыпяць. Маладыя сабакі Абрэк і Кайзер бесперапынна брэшуць. Скрозь на Віцкаўшчыне чуваць сабачы брэх. Гэта бегаюць легіянеры, шукаюць коней. Ходзяць па адным, кучаю, ходзяць з старастаю Віктарам Шпакоўскім. Адыходзіць, дакладней, уцякае ад бальшавікоў цэлая армія, і ўсім трэба коней. Трэба везці зброю, адзенне, жаўнераў. Трэба везці нарабаванае дабро, бо польская армія, адыходзячы, рабуе ўсё, што трапіць пад руку. Ды палякі гэта не народ — паны. Пэўна, не толькі ў нас прыдумалі гаварыць: толькі далікатныя людзі — паны. Такога ж погляду, пэўна, прытрымлівалася большасць самых палякаў. Пану, ведама, хадзіць пехатою не выпадае. Пану трэба фурманка, тым больш што ісці як-небудзь не выпадае. Трэба ісці скора, амаль бегчы, бо бальшавікі напіраюць з усіх сіл.

«Коней, коней!» — крычаць ашалелыя жаўнеры.

«Няма коней. Усіх забралі ў абоз», — адказвае вёска.

«Коней!» — крычыць паляк, лаючыся і па-польску, і па-руску.

«Няма, пане, коней, усе ў абозе».

Так ад рана і да вечара. Час ад часу тэма мяняецца: у хату ўвальваецца куча легіянераў, у іх такі выгляд, нібы ўвесь свет ім падпарадкуецца. He здымаючы шапак, не вітаючыся з гаспадаром, яны праходзяць у хату, займаюць лепшыя месцы і камандуюць: масла, яец, сыру, саланіны. Бульба, хлеб, крупнік — усё тое, што ядуць у нас сяляне, адкідаецца як нягоднае.

Паляк ёсць пан. Пан бульбы не есць. Пан есць толькі MacBa і яйкі. Калі гэтага няма, то хоць сам знясі яйца, з сябе набі масла, але дай. Дай, бо паляк, раззлаваўшыся, пачне крышыць усё ў хаце. Ён пасячэ сякераю камоду, хоць гаспадыня, ледзьве не млеючы ад жалю, стаіць побач з ключамі і можа адамкнуць. У яе ўсё багацце ўсяго жыцця ў камодзе. Тут пасаг яе і пасаг, што збірае дочкам. Паляк не звяртае ўвагі на слёзы — ён чалавек высокага палёту і зважаць на слёзы лічыць непатрэбным. Ператрасае ў камодзе ці куфры ўсё, адбірае, што падабаецца, на

развітанне ж выцягне гаспадыню ці гаспадара бізуном ці грукне прыкладам. Гэта не ад злосці, а так сабе: поўзаюць нейкія стварэнні, стукну, хай памятаюць польскага ваяку.

Здаецца, ідзе не армія, а нейкая дзікая навала, якая ўсё крышыць, усё паскудзіць. Усе адступаючыя арміі бралі. Але тое, што паказала польская армія ў ліпені 1920 г., перавышала ўсё раней разам узятае. Ішлі гуны, якія мусілі пакінуць пасля сябе нянавісць і пустыню. Ніхто не можа ў нас сказаць, што палякаў ненавідзелі дарма. Яны зрабілі ўсё для гэтае нянавісці.

Наш дом крайні ад гасцінца, да нас даходзяць менш. Хто ўбаку ад дарогі, за ляском, як на Востраве, там яшчэ лепш. Жаўнеры не надта ахвотна адыходзяць у бок ад дарогі, бо за першым кустом могуць забіць. Нам, як крайнім, менш і дастаецца. Увесь час ходзяць па дварэ, па хаце, па хлявах жаўнеры. Яны цягнуць усё, што пападзе пад руку. Ратунку няма. У Станішэўскага яны вывелі з хлява жаробку-пярэзімку, запраглі яе ў брычку і паехалі. Гаспадар быў непатрэбен.

Выцягвалі з кублоў сала, шынкі, крышылі пасуду, распараджаліся, не зважаючы на слёзы гаспадара ці гаспадыні. Уночы гвалцілі дзяўчат.

Мужчыны ўсе разбегліся і пахаваліся ў кустах, лесе, у жыце, бо, спаткаўшы мужчыну, адразу пачыналі біць яго бізунамі, вымагаючы коней ці проста завучы яго бальшавіком.

Кароў раней усіх загналі ў дуброву, але свінні, куры былі дома. Кормных свіней хто мог пахаваў у жыце, дзе яны маглі загінуць ад спёкі.

На гасцінцы дзень і ноч рух. Польская армія коціцца на захад — да сябе ў Полыпчу. Гэта было ў нас, крыху ўжо з тылу ад гасцінца, дзе народ ніколі не спрабаваў выступіць проці палякаў. А што ж было ў вёсках, на самым гасцінцы, за чатыры дні адступлення польскае арміі, там народ ледзьве цалкам не звар’яцеў.

3 усяе польскае арміі бачыў толькі двух маладых хлопцаў, якія былі падобныя да людзей. Яны зайшлі ў хату і па-чалавечы папрасілі есці. Дома былі Саша з Нінаю. Мама, хворая, баязлівая, начавала недзе ў рове сярод поля. Саша, узрадаваная,

што ўбачыла жаўнера, які гаворыць, як нармальны чалавек, пабегла ў лазу па масла. Ніна з адрынкі несла яйкі. Выцягнулі малако. Пажаліліся палякам на іх таварышаў. Тыя сядзелі, жартавалі, з’елі яечню і праганялі ўсіх іншых легіянераў, што прыходзілі пазней іх.

Уночы другога дня адступлення я панёс есці Паўліку, які сядзеў з коньмі ў дуброве. Незвычайна жыла тады дуброва. Маленькі лясок быў туга застаўлены коньмі. Вараны лысы суседскі жарабец рваўся і час ад часу іржаў. Морда яго была падвязана да алешыны так высока, як толькі наогул можна было падвязаць, Але жарабец усё ж умудраўся іржаць. Тады Косцік, які даглядаў жарабца, біў яго па назе тоўстаю арэшынаю. Гэта крыху сцішала тэмпераментнага каня. Але калі боль праходзіў, жарабец ізноў пачынаў іржаць.

Пад кожным кустом ляжаў вясковец, даглядаючы сваіх коней, былі і з другіх засценкаў ці хутароў. У кустах стаялі каровы. Іх даглядалі дарослыя. Каровы ляжалі, людзі сціха гутарылі, што ўночы трэба ўцякаць далей, у маліннік ці на Казееў груд, дзе большы лес, абкружаны балотамі, незнаёмы чалавек там лёгка можа заблудзіцца. Мяне адаслалі дамоў, а на другую ноч ужо трэба было несці торбу на Казееў груд.

Быў у графа Чапскага лёкай Казей. Служыў ён графу чэсна: падаваў талеркі на стол, даглядаў вялікага пана. Раз ён не дагадзіў пану, той кінуў паданую яму талерку проста ў зубы лёкаю і выбіў яму два пярэднія зубы. За гэта і за другія ўчынкі, што перацярпеў Казей, дараваў яму граф хутар у дзве валокі зямлі з невялікім, але гожым ляском, хутар на зайздрасць усёй шляхце і не шляхце. Каля самага лесу цякла рэчка, тая ж, што і ў Віцкаўшчыне, але тут ужо з бягучаю вадою, з чыстым пясчаным дном. Хутар стаіць на ўзгорку, на грудзе, з таго часу і завецца Казееў груд.

Сыходзіліся даўней на Казееў груд людзі на Яна з усяго краю. Збіралася, можа, тысяча народу. Нядаўна, яшчэ перад нашым жыццём, быў Ян паганскім святам, усенародным, усебеларускім. Людзі кідалі работу з поўдня перад Янам, ішлі грамадою, адзетыя ў святочнае, неслі гарэлку і ежу. Да ранку на грудзе

ішла гулянка. Палілі вогнішчы, спявалі дзяўчаты купальскія песні, весяліліся, жаніліся. Да нашага часу дажыў Казееў груд як месца гуляння, але зараз сабраўся народ не на гулянне.

Я дарогу да груда не ведаў, трэба было ісці з суседам і ўночы. Калі стала цішэй, а на дварэ было зусім цёмна, накіраваліся мы на груд. Прайшлі Дуброву, абмінулі Рубілкі, пайшлі сцежкаю. Ноч Чорная, цёплая чэрвеньская ноч раптам асвяцілася. Адразу стала відно: недалёка ад нас убаку загарэўся хутар, пачуўся енк, некалькі стрэлаў адзін за другім прарэзалі цішу. Жудасна слухаць уночы енкі. Каля асветленага долу замітусіліся фігуры. Мы скочылі ў канаву і пабеглі скарэй.

Да Казеева груда ісці трэба было ўмеючы: скрозь балоты, топкія сенажаці. Прайсці аднаму пехатою можна, але конь адразу ўгрузне. Ісці трэба адною дарогаю, з бакоў яе балота. На грудзе — як кірмаш. Месца ўбаку ад гасцінцаў і ўсіх важных дарог. Туды ідуць толькі сцежкі ды сцежкі. Палякаў там не было відаць. Сюды паехалі хавацца сотні людзей з коньмі. Скрозь на рэчцы ў лазніку, у алешніку прывязаны коні, іх тут сотні ці тысячы. На поплаве каровы, ляжыць скарб. Сямсот год назад па нашай мясцовасці ішлі татары на Койданава. Пэўна, мабыць, было тое ж, што і ў 1920 г.

Я доўга не сядзеў на грудзе. Трэба было дамоў. Ранічкаю пабег ізноў дамоў, дзе сядзелі, не сплючы ўжо каторую ноч, сёстры. А ўвечары прынеслі вестку, што Казееў груд разгромлены.

Палякам даказалі, што ў алешніку хаваюцца людзі з коньмі. Атрад палякаў рушыў туды праз поплава. Іх убачылі, паднялася паніка. Сеўшы на коней, кінуліся ўцякаць. Палякі пачалі страляць. Было нешта падобнае да вайны, толькі адзін бок быў узброены, а другі спадзяваўся толькі на свае ногі. Уцяклі не ўсе. Частка коней засталася: іх, як вайсковую здабычу, забралі палякі. Скрозь валяліся кажухі, буркі, торбы, кінутыя, калі садзіліся на коней. Палякі падабралі лепшае.

Здаецца, канца няма адступленню. Па гасцінцы ідуць і ідуць, ідуць і едуць. Чуваць енкі, усё яшчэ б’юць, крышаць, страшаць. Свіней, парасят, курэй, што маглі знайсці, з’елі ўсіх. Шафы, камоды, куфры паламаны. Жанчыны, што сядзяць дома, ссох-

лі, вочы ўваліліся, сталі перапалоханыя. Усе чакаюць бальшавікоў як збавення. Усе, нават віцкоўцы, нават шляхта.

На Пятра, на пяты дзень адступлення, стала відаць, што канец блізкі. Ідзе менш, ідуць скарэй. Забягаюць у хату, спяшаючыся, рвуць, што пападзе, і далей.

Далёка, у баку ад Менска, чуваць страляніна. Пад вечар пачуліся два цяжкія ўдары, адзін за другім: палякі рвалі масты на рацэ Пціч. Яшчэ было невядома, які будзе канец усяго, нехта сказаў, што блізка будзе бой. Трывога ўзрасла. Сонца садзілася далёка крывава-чырвонае, і стары Рыжэўскі, пхаючы махорку ў сваю люльку, казаў: «Кепска будзе, вунь якое сонца, як у крыві».

Мы ізноў сядзелі далёка ад дому ў кустах. Надыходзіў вечар, пачало цямнець. Далёка на гасцінцы былі чутны крыкі і стрэлы. Скора нам сказалі, што палякаў прагналі, прыйшлі бальшавікі. Навучаныя людзі з коньмі засталіся ў лесе чакаць, што будзе далей. Я пайшоў дамоў і, залезшы ў салому, спаў у гумне да ўсходу сонца.

Пасля ўжо нам перадавалі, што каля Воўчкавіч, дзе жалезная дарога ідзе па высокім насыпе, адбылося крушэнне двух цягнікоў. 3 Менска ішоў адзін цягнік, набіты палякамі-бежанцамі, насустрач яму быў з Фаніпаля пушчаны другі, таварны. Машыніст, давёўшы свой паравік ледзьве не ў лоб сустрэчнаму, скочыў з паравоза. На ўсім хаду трахнуліся абодва паравозы, і абодва цягнікі паляцелі ўніз.

У Грычыне апошніх палякаў-марадзёраў, якія яшчэ ў апошнія часы бегалі па хатах, грычанцы перабілі. Некалькіх, казалі, пабілі бабы. Пара польскіх жаўнераў было забіта грычынцамі, калі тыя, адстаўшы ад сваіх, хаваліся ў кустах. Адзін прасіўся, стаўшы на калені. Яму прыкладам разнеслі чэрап. Бабы разнеслі палякаў на кавалкі матыкамі, лапатамі. Гэта не было вынікам асобнай лютасці грычынскіх баб. Паводзіны палякаў пры адступленні маглі прывесці ў злосць самую ціхую авечку.

Палякі, адыходзячы з Грычына, запалілі мост на нашай рачулцы. Мост гарэў, як свечка. Першым увайшоў у Грычын кавалерыйскі раздзел у пяць чалавек.

— Дзе палякі? — закрычалі кавалерысты.

— Вунь за могілкамі, — паказалі ім грычынцы.

Кавалерысты нашпорылі коней і паімчаліся туды.

Палякаў было шмат, але такая ўжо псіхалогія адступаючых, што яны кінуліся ўцякаць. У аднаго конніка каля моста забілі каня. Ён выхапіў шаблю і з ёю пабег уперад. Палякі ўцякалі далей.

Назаўтра рана, ідучы ў хату, я адскочыў убок, схаваўся за свіран: у нас на дварэ перад хатаю спалі тры палякі. Адкуль яны ўзяліся? Аднак зараз жа даведваюся, што гэта бальшавікі, толькі апранутыя ў шэра-зялёныя польскія мундзіры. Бальшавікі скора прачнуліся і аказаліся здаровымі маладымі хлопцамі, апранутымі кожны на свой лад. Адзін быў у ботах, другі ў вялізных салдацкіх чаравіках. У аднаго быў наган, засунуты проста за папругу, у другога збоку вісела доўгая блішчастая польская шабля. Хлопцы былі суровыя. Яны з’елі крыху хлеба з малаком. Пра масла, яйкі, сала тут не было і гутаркі. Селі конна і паехалі.

3 самай раніцы па гасцінцы ішлі і ехалі балыпавікі. Іх спатыкалі з абразамі, цалавалі, неслі з хат усё, што мелі. Плакалі з радасці. Гэта не толькі грычынцы. Багаты Войцік, уласнік хутара ў 80 дзесяцін зямлі, чытаў бацьку Евангелле і казаў: «Папомні, браце, бальшавікі — гэта тыя, пра якіх тут пісана. А палякі — гэта злыдні, нячыстая сіла». Калі ў Войціка адрэзалі добры кавалак зямлі, ён погляды змяніў.

3 прыходам бальшавікоў у насельнікаў з’яўляецца раптам ваяўнічы пост. У Грычыне ствараеца партызанскі атрад. Атрад, відаць, лічыць найбольш небяспечным месцам ваколіцы Грычына, бо на фронт не ідзе, але цягаецца навокал, шукаючы Bo­para. У нас на Казлоўшчыне знайшлі нейкага чалавечка, якога з лаянкаю, падганяючы прыкладамі, прыгналі ў Грычын. Здабытак аказаўся невялікі, бо ён аказаўся сваім. Быў забраны палякамі ў абоз і, уцёкшы ад іх, хаваўся ў жыце.

У той жа дзень у Грычыне забілі дзядзьку Клімовіча. Клімовічы былі арандатары дзедавай зямлі, якія ўраблялі зямлю напалавіну — адавалі палову ўраджаю дзеду. Пасля рэвалюцыі, калі ўсё перакруцілася, Клімовічы адрэзалі сабе палову дзедавай зямлі і пачалі ўрабляць яе як уласнікі. Кавалак быў някеп-

скі, бо дзед меў 50 дзесяцін. Клімовічы былі каталікі, у нашым разуменні палякі. Калі прыйішіі палякі, яны былі рады, скрозь бубнілі, што прыйшлі «нашы». Яны крыху ўмелі чытаць папольску і чыталі віцкаўцам першыя дэкрэты, якія вывешвала новая ўлада на сцяне хлява, дзе вывешваліся ўсе навіны.

Фэлька, старэйшы хлопец, скора прысябраваўся да палякаў. Маючы паганую душу і каталіцкую веру, гэта было зрабіць лёгка. Тыя чалавечыя агрызкі, якія былі ў нас камендантамі, жандарамі, тварылі ўсялякія брудныя справы, і ім былі патрэбны мясцовыя людзі, якія казалі, што ў каго можна адабраць.

Неўзабаве перад адыходам палякаў на Востраве былі абрабаваны Дубовік і краўцы, якія ў той час жылі ў яго. Увечары, калі яшчэ добра не сцямнела, з лесу выйшла кучка людзей і пайшла пагонкаю да хаты. Здалёк не было відаць, хто яны такія, а калі тыя падышлі да дому, то ўцякаць было позна, а ўцякаць, канешне, трэба было, бо госці былі ў масках, а ведама, якія людзі ходзяць увечары ў масках.

Бандыты скруцілі ўсіх, сцягнулі ў хату, а самі пачалі гаспадарыць, ператрасаючы хату і складаючы ўсё дабро ў кучу. Каб гаспадары і краўцы гаварылі весялей дзе што ёсць, ім пачалі падпякаць пяткі і калоць цела, а каб тыя не галасілі пры гэтай аперацыі, ім заткнулі раты.

Аднак усё прадбачыць нельга і бандытам. Адна дзяўчына выскачыла з вакна, забегла да суседа і падняла гвалт. Народ замітусіўся, дарагія госці, спяшаючыся, не маглі забраць усё, што хацелі.

У нас доўга і ўпарта казалі, што бандыты былі самахвалавіцкія жандары, і сярод іх Фэлька. Бліжэйшым прыяцелем Фэлькі некалі быў Міхась Шашкаловіч, віцкаўскі бальшавік. Раней, да прыходу палякаў, і Фэлька быў амаль бальшавік, але пасля змяніўся. Міхасю стаць палякам было нельга. Паступова між імі вырасла варожасць. Зараз, з прыходам бальшавікоў, Міхась ім спрыяў, а Фэлька знік. На яго помсціліся, і нашы думалі, што ён сышоў з палякамі. Можа, Фэлька быў не такі.

Ужо ў першы ж дзень прыходу бал ыпавікоў грамада грычынцаў, сярод якіх быў і Міхась, стоячы на вуліцы, убачылі дзіва:

па гасцінцы ехала фурманка, а на возе сядзеў Фэлька. Фэлька быў адзеты чырвонаармейцам, у руках меў вінтоўку, на шапцы ззяла чырвонармейская зорка. На возе стаяла кадушка з маслам, ляжалі нейкія клумкі. Фэлька ўжо разжыўся і зараз, як чырвонармец, наступаў на Варшаву. Гледзячы на натоўп, ён пасмехваўся: вось які я!

Шмат было ў нас змен, але такога яшчэ ніхто не бачыў. У людзей аж раты расчыніліся, але гэта на хвіліну. Дык ты, Фэлька, ужо бальшавік, а ўчора, ліха тваёй матары, быў палякам!

Падзеі разгарнуліся хутка. Прыяцель Міхась кінуўся да плоту, вырваў добры кол і гакнуў Фэльку па галаве раз, другі, трэці. Грычынцы памаглі. Праз хвіліну Фэльку з рашчэпленаю галавою, без усякіх адзнакаў жыцця выкінулі з фурманкі ў канаву, зброю і масла канфіскавалі.

Аднак праз некалькі часу Фэлька ажыў. Чыясь добрая душа прынесла яму вады. Фэлька выпіў і праскрыпеў, што будзе жыў. У гэты час ехаў па вуліцы коннік і запытаў у грычынцаў, што гэта за хворы ў канаве. Яму сказалі. Грычынцы, не забіўшы адразу, лічылі, што чалавеку павязло, дык няхай ужо жыве. Пад’ехаўшы да Фэлькі, коннік сказаў: «А ну падыміся». Той, стогнучы, пачаў станавіцца ракам, у той час коннік шабляю ўдарыў яго зверху па шыі. Душа Фэлькі паляцела ў канаву. Маці забрала яго, закруціла ў коўдру і схавала не на могілках, але на канцах, за Станішэўскім.

У жыцці пачынаеца новая эпоха. Бальшавіцкае войска коціцца на захад, на Варшаву. Чырвонаармейцы крычаць: «Даеш, пан, Варшаву!» Армія ідзе дзень і ноч, літаральна ідзе або едзе на фурманках. Чырвонаармейцы ўсе адзеты кепска. Поўны набор абмундзіроўкі мае мала хто. Шмат ідзе басяком ці ў лапцях. Амаль усе без прадуктаў і жывуць тым, што корміць насельніцтва. Узброены разнастайна, нешта падобнае да чырвонае гвардыі 1918 г., але значна большай па колькасці. Кожны атрад мае абоз з сялянскіх коней, але дадаткова яшчэ бяруць падводы, каб ісці ўперад і ўперад.

Старэйшыя хлопцы ізноў ідуць у армію, як у 1915 г. Дома застаемся з мужчын бацька і я. Цяпер я ўжо вырас, стаў амаль

паўнацэнным работнікам. Мяне шанавалі ў сям’і. Як малодшаму, мне было менш работы, і нават араць я пачаў у 19 год, хоць брат Паўлік і другія хлопцы хадзілі за плугам у 11-12 год. Ідзе такі араты, і за плугам яго не відаць.

Цяпер найбольшая гаспадарская работа — гэта ехаць у абоз. Штодня, a то і некалькі раз у дзень рыпяць веснікі — ідзе чырвонаармеец з членам сельсавета. «Хазяін, давай падводу.» Ніколі яшчэ не было чаго-небудзь падобнага.

Тых, хто пайшоў у абоз у першыя дні, хто адразу вылез з лесу з коньмі, няма тыдзень, і два, і месяц. Трапіўшы амаль у першую лінію вайны, яны ішлі ды ііплі, пераплылі праз Буг і набліжаліся да Варшавы. Віцкаўцы ледзьве не ўзялі гэты панскі горад, але палякі неяк выцерабіліся.

Да абозу для арміі далучаецца яшчэ бяда: трэба ўрабляць панскія двары. Паны паўцякалі, двары кінулі, забраўшы ўсю жывёлу, папсаваўшы машыны. Сяляне думалі, што як у 1918 г., двары раздадуць ім, аднак выйпіла інакш. Двары аб’явілі маёмасцю дзяржавы і назвалі саўхозамі, а паколькі там нічога з жывёлы не было, то ўрабляць зямлю давялося нам.

Першыя разы ездзіў да адыходу ў армію Паўлік, а пасля сеў на фурманку я, ды так і праездзіў да вясны 1921 г. Першы раз мяне паслалі з другімі ў двор Русіновічы малаціць жыта. Дома свае работы было даволі, але нічога не зробіш.

Прыехаўшы ў двор, мы першым чынам пайшлі ў сад і натрэслі сабе яблыкаў, а пасля выпраглі коней і, лёгшы на траве, пачалі есці яблыкі: не так ужо і кепска адбываць паншчыну!

Аднак гэты кайф цягнуўся нядоўга. Прыйшло, лаючыся на ўвесь двор, нейкае начальства і загадала нам запрагаць коні ў малатарню. Мы запрэглі, пачалі паганяць, а былыя дваровыя парабкі рабілі ўсё іншае: падавалі цапы, адкідалі салому, адграбалі. Тады я першы раз убачыў, як робіць чалавек не на сябе. Ледзьве варочаючыся, адкідаючы з саломаю, пэўна, з палову жыта, парабкі рабілі як на смех. Каб так ішло ў нас, то бацька даўно б разагнаў усіх. «Работа ідзе, як мокрае гарыць», — казалі ў нас пра такую работу.

Аднак, парабіўшы гадзіны тры, нешта намалацілі, другія пачалі архаваць. Адзін з начальнікаў, здаровы русы мужчына, год пад 30, калі з’архавалі, насыпаў чатыры мяшкі жыта пудоў з дваццаць і адкінуў іх у бок.

Па абедзе, калі мы адпачылі, той самы начальнік, ідучы па дварэ, крыкнуў, паказваючы на маю сівую кабылу: «Чый конь? Запрагай!» Жыта трэба было везці ў Менск. Я запрог каня, тым часам да воза падышлі начальнік у палатняным балахоне і яшчэ нейкі вясёлы чарнявы хлопец. «Едзь у гумно», — загадаў мне старэйшы. У гумне тыя чатыры мяшкі ўжо былі пад саломаю. Абодва начальнікі, саскочыўшы з воза, выцягнулі мяшкі, паклалі іх у маю драбінку і заклалі сенам так, каб не было відаць. Самі селі ззаду, а я, як фурман, мусіў ехаць у перадку.

«Ну, ну, весялей! — крыкнуў начальнік. — Ты думаеш, што ў Менск трэба заўтра». Ён быў увесь час сярдзіты, гаварыў толькі начальніцкім тонам з усімі. Раўні яму на свеце не было. Хто ён такі, не ведаю, але нянавісць ёсць яшчэ і цяпер.

Пад’ехаўшы да млына, прыяцелі выскачылі, забралі мяшкі і панеслі ў млын. Праз паўгадзіны вынеслі толькі два мяшкі, відаць, іншыя два былі застаўлены другім злодзеям, каб маўчалі.

Зараз наш шлях ляжаў проста ў Менск. У Менску заехалі ў двор на рагу Магазіннай і Сярпухоўскай. Mae начальнікі пайшлі ў хату, а я, выпрагшы каня, лёг у цяньку каля воза. Крыху з’еў, крыху задрамаў, надыходзіў вечар. Mae гаспадары тым часам, відаць, праводзілі час някепска. 3 хаты, куды яны пайшлі, чуваць было гармоніка, песні. Час ад часу з дзвярэй выскоквала дзяўчына і бегла праз двор. Я дзіка абурыўся. Як гэта — я ўзяты на работу, каб абслугоўваць асабістыя патрэбы нейкага пройды, які крадзе дзяржаўнае дабро, п’е і гуляе? Конь з’еў усё сена, папаіць яго нельга, бо няма вядра, я сам з’еў усё і зараз галодны.

Я рашуча ўстаў і пайшоў да дзвярэй. Дзверы замкнёны. Я пачаў бразгаць.

— Karo трэба?

— Паклікаць начальніка!

Праз хвіліну суровы начальнік быў перада мною. За тры крокі ад яго несла самагонам, твар быў ружовы, але вочы тыя ж камандныя і суровыя.

— Чаго табе трэба? — сурова крыкнуў ён.

— Дакуль я буду ў вас? — запытаў я. — Мяне бралі на дзень, а зараз вечар. Конь не кормлены.

— Будзеш датуль, пакуль захачу. Сядзі і маўчы. — Начальнік павярнуўся і пайшоў назад.

Каб было што ў руках, я б стукнуў яго. Брама была замкнёна. Выехаць нельга. Я пайшоў да Косціка. Косцік служыў у Менску і быў нейкаю невялікаю шышкаю.

Калі я вярнуўся з Косцікам, то сілы былі прыблізна роўныя. Я ізноў загрукаў у дзверы. Начальнік вылецеў, гатовы біцца, Але, убачыўшы Косціка, крыху сцішыўся.

— Чаму не пускаеце хлопца, дакуль ён будзе ў вас? — запытаў Косцік.

— Якое вам дзела, хто вы такі? — завыў начальнік.

РЭВАЛЮЦЫЯ ЎВА МНЕ

На свеце адбываюцца грандыёзныя падзеі. Ствараюцца і гінуць цэлыя дзяржавы, бальшавікі ў сябе будуюць зусім новы свет, але ў нас змен няма. Людзі жывуць тым, чым жылі і да вайны. Вайна, рэвалюцыя толькі затрымліваюць ці паскараюць набліжэнне да мэтаў, калі яны ў каго былі. Мэты больш энергічныя ў сялян — купіць большы і лепшы кавалак зямлі, меншыя — набыць харошыя боты, добра паесці, менш рабіць.

Няма змен і ў мяне. Я яшчэ не думаю, хто я буду. Больш схіляюся ісці за братам па лясной часці. Лес вабіць заўсёды і ўсякі. Хваёвы лес улетку мае адну прывабнасць: пахне смалою, стукае дзяцел; увосень — другую: ціха шумяць вяршыны хвоек, нікне трава. У полі свішча асенні вецер, а тут ціха. На душы адразу робіцца таксама ціха, спакойна. Узімку, засыпаны снегам, ён захоўвае ціш нават тады, калі за лесам круціць мяцеліца. Свішча вецер, круціцца снег, сыпле з усіх бакоў у твар, а ў лесе

толькі вярхі хвоек калышуца і ціха-ціха падае снег. Здаецца, што трапіш у хату. Нага правальваеца ў глыбокі чысты снег. Маленькія елачкі ўсе абсыпаны снегам. Хораша ў такім лесе.

Лес дубовы мае сваё хараство. Ён расце ў большасці над ракою, у нізкім месцы. Зімою гэты лес голы, нудны. Вецер ходзіць па ім, як у полі; не мае ён хараства і ўвосень, калі сыплюцца лісця, а ўся зямля засыпана жалудамі: Гэта мокры лес, які не мае ні шэпату вяршынь, ні мяккасці моху ўнізе, але які харошы гэты лес увесну ці летам.

Зялёны кудравы лес з мяккай муравой вабіць здалёк. Прыход у лес спатыкаюць сотні галасоў птушак. Яны нібы стараюцца адна другую перасвістаць. Магутныя дубы, белыя бярозы стаяць зусім нерухома. Сонца аблівае гарачымі струменямі ўсё навокал, за лесам пераліваецца паветра, і здаецца, што ў паветры ідуць хвалі, прарэзаныя яркім сонцам, а тут прахалода. Сонца прарываеца скрозь голле і кладзе на зямлю плямы белыя, зялёныя і чорныя. Час ад часу праскочыць вавёрка, праімчыцца заяц. Ранняю вясною, калі цвіце чаромуха, такі лес пахне.

Прыйшоўшы ў лес, не хочацца з яго выходзіць. Ён прыгожы і днём, і вечарам, і ўночы, а найлепшы пры ўсходзе сонца, калі асабліва голасна свішчуць птушкі, трава і дрэвы мокрыя ад расы. Калі ж праз лес цячэ рэчка, то хараство лесу падвойваецца. Невялікая рака — не Волга, але наша маленькая рака, якую часам няцяжка пераскочыць, і няма прыгажэйшай у нас ракі, як Свіслач у лесе. Чыстая вада цячэ па пясчаным дне MiMa зялёных дубоў, прыбраная ўнізе лазою, арэшнікам. Уночы яна блішчыць срэбрам пад месяцам, удзень вабіць пакупацца. Уночы над ракою крычыць філін ці сава, дзікі голас здаецца прыемным. Ёсць нейкая гармонія ціхага цёмнага лесу, ціхай малой ракі і гэтага далёкага крыку драпежніка. He забываюцца дзіцячыя і юнацкія паходы ў лес.

У лесе можна жыць аднаму, так, як жыве Ваня. Стаіць сярод вялікага лесу дом, перад домам бэз, ружы, арэлі, за домам сад. У канцы сада рэчка, а далей на дзясяткі, сотні кіламетраў — лес. Ніколі б я не выходзіў з лесу. Ваня расказвае, што старыя леснікі, якія ўсё жыццё пражылі ў лесе і звольненыя з работы,

скора паміраюць — нуда па лесе заядае іх. Так і павінна быць. Вырваць чалавека з лесу — гэта значыць адарваць яго ад зямлі. Чалавек у паветры жыць не можа.

Але зараз свет змяніўся. Дзе ж я буду вучыца на ляснічага, ды мне пакуль толькі 13 год. Лес застаўся мілы сэрцу на ўсё жыццё, аднак у гэтым годзе адбываюцца падзеі, якія ставяць мяне зусім на іншыя рэйкі. У мяне адбываецца рэвалюцыя, я ўспрымаю маё новае вучэнне і адразу захапляюся ім увесь. Мяне распірае ад новых ідэй, хочацца, каб усе думалі і рабілі тое ж, што і я. Рэвалюцыя гэта нацыянальная. Гэта даўняе, нявырашанае пытанне. Час ад часу яно ўсплывала, трывожыла, выклікала думкі, але заставалася нявырашаным. Былі непаразуменні, няўвязкі ў поглядах, але ўсе навокал казалі, што гэта так, і я ўспрымаў, што гэта сапраўды так.

Мы — рускія, ёсцьяшчэ палякі, жыды, цыганы, татары. Гэта тыя, каго мы бачым; апрача таго недзе жывуць немцы, французы, ангельцы, аўстрыйцы. Немцаў і аўстрыйцаў бачылі падчас вайны, іншых — не. Мы — рускія праваслаўнай веры, ходзім маліцца ў царкву, палякі польскае ці каталіцкае веры моляцца ў касцёле. Каля Рубілак ёсць малы старэнькі касцёлік, куды з’язджаецца маліцца шляхта на свае польскія святы. Нашы хадзілі маліцца ў касцёл, палякі бывалі ў царкве. Розніцы вялікай няма. Хіба тое, што палякі — гэта пераважна шляхта, «шэршні», але ёсць сярод іх простыя. Кажуць, недалёка ад нас ёсць Юнцаўшчына, Клаўсова, дзе палякі жывуць не на хутары ці ў засценку, як звычайна, а ў вёсцы, зусім як простыя людзі. Палякі мусяць гаварыць па-польску, але нашы палякі слабыя наконт гэтага.

Мы — рускія, але гаварыць хораша па-руску не ўмеем. Мы гаворым папросту. Гаварыць хораша па-руску ўмее той, хто вучыўся. Руская мова — гэта навука, мастацтва, якім трэба аўладаць. Саматугам гэта даецца кепска. Прыкладам можа быць Мікалайка Тамковіч.

Нашы палякі таксама гутараць папросту. Па-польску ідзе размова толькі ў святы, калі шляхта з’язджаецца на сваіх жоўтых і зялёных брычках да царквы ці касцёла на фэст, але і то такія

далікатнасці трымаюцца да таго часу, пакуль не падап’юць, а пасля ізноў ідзе папросту. Калі ў 1915 г. у нас з’явіліся палякібежанцы, то нашы палякі селі, паколькі ніхто з іх не мог гаварыць з палякам. У Менску шляхты няма. Там палякі-рабочыя ў большасці чыгуначныя. Гэта палякі мудрэйшыя, чым наша шляхта. Як людзі гарадскія, яны ўмеюць гаварыць і па-руску, але ў большасці карыстаюцца простаю моваю, бо па-польску або зусім не ўмеюць гутарыць, або гавораць не лепш, чым наша шляхта. Віцкаўскія погляды прыблізна такія: вясковы чалавек, радзіўшыся і жывучы ў вёсцы, зразумела, умее гаварыць толькі папросту. Раз у 1919 г. я чуў, як нашы дарослыя людзі дзівіліся, што маленькая дзевачка аднаго менскага грамадзяніна гаворыць па-руску. «Такая малая, а як хораша гаворыць». Значыцца, прыроджанаю натуральнаю моваю кожнага чалавека была мова простая, а ўжо пасля, з ростам, калі чалавек удасканальваўся, ён вучыўся гаварыць ці па-руску («хораша»), ці папольску («далікатна»),

Што ёсць сяляне, простыя мужыкі, якія гавораць без усякае навукі па-руску, пэўна, не ведалі. Увесь свет здаваўся такі, як Віцкаўшчына, Рубілкі, Шкіндзяроўка.

Кнігі, зразумела, пішуца толькі па-руску ці па-польску. Жыды маюць свае кнігі. Што кніг, пісаных па-простаму, няма — гэта зусім натуральна. Чалавек, які чытае кнігу, той вучыцца. Раз вучыцца, то значыцца, не хоча быць простым. Самая ідэя, што кнігі могуць быць надрукаваны па-простаму, здавалася дзікаю. Аднак між моваю, на якой пісана кніга, і моваю людзей, што гутараць па-руску, ёсць розніца: у кнізе пішацца «корова», а гавораць усе — і простыя, і няпростыя — «карова». Пішацца «вода», а ўсе гавораць «вада». У расейскай граматыцы пісана, што калі гук «о» чуваць невыразна, то трэба змяніць склон, але як ні змяняй склон, «карова» ўсё роўна будзе адно.

Паўлік, прыйшоўшы першы раз у адпачынак з салдат, здзіўлена казаў, што ёсць салдаты, якія гавораць чыста па-кніжнаму: «окно », «вода », «корова ». Мы такіх яшчэ не бачылі.

Я чытаю «Вечера на хуторе [блнз Днканькн]» і спатыкаю там слова «ховзятся», гэта значыцца, коўзацца. Мяне злуе, чаму

гэта аўтар піша ні па-простаму, ні па-руску, перакручвае простыя словы. Другія словы песні зусім ужо нікуды: «ой місяц, місяцю». Ну што гэта за «місяц»? Аднак гэта таксама мова простых людзей, бо Вакула ў Пецярбурзе дзівіцца, чаму запарожац зварачаецца да царыцы па-простаму, калі можа гутарыць павучонаму. Пазней, калі я чытаў «Женнтьбу»³³, мяне цешыла, што лейтенант Жевакйн мае погляды на рэчы, якраз як віцкаўцы — ён расказвае, што ў французскай зямлі Сіцыліі ўсе, нават мужыкі, гутараць па-французску, а па-руску зусім не ўмеюць. Во гэта дык мужыкі, мудрэй рускіх паноў, якія не заўсёды ведаюць французскую мову, не раўнуючы як наша шляхта польскую.

Кніг, пісаных па-простаму, на зямлі няма, але простыя вершы ўспрымаюцца як дзіва. Яны робяць такое ўражанне, што звычайны чалавек, раз праслухаўшы такі верш, запамінае яго на ўсё жыццё. Так у нас часта дэкламуюць «Панскае ігрышча»³⁴, горад і вёска не ведаюць і не чуюць зусім пра аўтара.

Першы раз я пачуў, як чытаюць беларускую кніжку, у дзяцінстве. Дзед па нейкаму выпадку запрасіў да сябе гасцей, якіх набралася поўная хата. Была, здаецца, Сёмуха. Калі я, учапіўшыся за маміну руку, увайшоў у новую хату дзеда, то ўбачыў хлопца, які ў святочным адзенні, у шапцы сядзеў каля вакна на лаве і чытаў кнігу. Каля яго стаяла яшчэ некалькі хлопцаў, якія час ад часу рагаталі. Гэты хлопец чытаў па-простаму, утрыруючы словы. Ён вымаўляў словы «ўзноў, зыноў, паднюў», што ў нас лічылася крайняю ступенню простасці. Хлопцы рагаталі з таго, што былі людзі яшчэ больш простыя, чым яны, пра іх пішацца ў гэтай кнізе.

У 1913 г. мне трапіла кніга «Сказкн н рассказы белорусовполешуков» Сержпутоўскага. Я прабаваў чытаць яе, але скора кінуў. Ізноў было нешта простае, але перакручанае, несапраўднае. Было зусім натуральна, што чалавек, які вучыцца, перастае гутарыць па-простаму, пачынае па-руску. Руская мова — гэта навука, і хто ў школе не навучыўся гутарыць па-руску, то, значыцца, нічаму не навучыўся.

Што чалавек можа ўмець гаварыць па-руску, але не будзе карыстацца гэтым дарам неба, здавалася немагчымым. Гэта

быў бы проста дурань, які не хоча вылезці з мужыкоў у вучоныя.

Ад’язджаючы першы раз у Самахвалавічы, маю загад ад мамы: «Глядзі, каб ты навучыўся там гаварыць хораша па-руску». Успрымаю гэты загад, стараюся з усіх сілаў, але ў Самахвалавічах гэта выходзіла кепска. У нас па-руску гаварылі толькі настаўнікі, ды на гэтай мове напісаны кнігі, а мы ўсе ў школе і за школаю гаварылі папросту.

У нашых чытанках такая мова, што, прачытаўшы сказ ці ў апошні год верш, пачынаем рабіць пераклад, настаўнік дамагаецца ад нас, каб мы разумелі сэнс прачытанага. «Горпт восток зарёю новой, / А на равнпне, по холмам»³⁵, — надрукована ў кніжцы. Пасля запытанняў выходзіць, што восток — гэта ўсход, а «заря» — зусім не зорка, бо зорка — гэта «звезда». Крыху падобна да чытання Евангелля на славянскай мове, дзе славянскі тэкст перакладалі па-руску, а рускія словы яшчэ тлумачылі па-беларуску.

Нашы настаўнікі і non глядзелі на беларускую і расейскую мову, як і вяскоўцы. Хто кепска ўладаў расейскаю моваю, той быў тупіца, які не ўмее аўладаць навукаю. За беларускія словы з нас настаўнікі кпілі, дражнілі, звалі мужыкамі. Мы стараліся адказваць ім па-руску. Як у нас гэта выходзіла, сам не ведаю, пэўна, не надта ўдала, хоць нейкія поспехі, зразумела, былі.

Гэта ў Самахвалавічах, але ў Менску сталася больш складана. У Менску ўсе гаворапь па-руску, усе былі паны. У кроў прасочвалася разуменне, што гарадскія лепш за вясковых: усякі гарадскі вышэй за ўсякага вясковага.

«У Менску нават сын дворніка ці ізвозчыка будзе смяяцца з цябе, бо ты з вёскі», — казала мне Ніна перад ад’ездам. I гэта сапраўды было так. Наша «простая» мова, нашы рудыя боты, шытыя Фядосам, польты скрозь выклікалі кпіны. У год рэвалюцыі гэта зменшылася, бо ў нас быў хлеб, а паны сядзелі галодныя, але дух застаўся. Усякі, хто хацеў перайсці ў стан паноў, а перайсці хацелася ўсім, мусіў найперш гаварыць паруску: гэта было важней, чым добры гарнітур. Абшарпаны ча-

лавек, які мякка вымаўляў «р», заўсёды мог разлічваць на поспех. Усё сваё ганьбілася. Пра гэта пісаліся кнігі, казалі разумныя і вучоныя кнігі, і самі «мужыкі» ўспрымалі гэта.

Аднак напляваць на ўсё сваё было не так проста. Мы ўспаміналі апавяданні свае самахвалавіцкае гаспадыні пра Пензенскую губерню. Гэта губерня, дзе ўсе гаварылі па-руску, была нібы дзікунскім краем, дзе не ўмеюць ні адзецца, ні есці, дзе ўсе п’яніцы. За час вайны шмат хто пабыў у Расіі. Мой адзін прыяцель жыў у Разані і расказваў пра яе прыблізна тое ж, што і пра Пензенскую губерню, — таксама нейкі дзікунскі край.

Мы крыху пачалі адрозніваць мову ад іншага жыцця. Адзін раз у першым ці другім класе я пачаў дэкламаваць «Горад і вёску»³⁶. К таму часу вёска ў маіх вачах ужо значна падрасла. Вакол сабраліся вучні. Здаецца, я сам дэкламаваў, каб крыху пакпіць, во як проста гавораць у нас. Адзін з вучняў, высокі, добра апрануты хлопец, які ўмеў надта хораша, чыста гаварыць па-руску, хоць прозвішча меў польскае і лічыўся палякам, сказаў мне: «Говорн, говорн попросту. Я поннмаю, как говорят в деревне». Гэта была нібы пахвала, але сказана так зверху ўніз, што я абразіўся не асабіста, але за вёску, што такі-то вось пан можа так зняважліва гаварыць пра вёску.

Трэба было стаць зусім хамам, каб смяяцца і труціць усё сваё. Шмат такіх хамаў і дала вёска. Погляд, што сваё «простае» пусціла надта глыбокія карані ў нас, быў не індывідуальны погляд людзей, якія стаялі наверсе вёскі, погляд не толькі паноў ці тых, хто імкнуўся ў паны, але масавы погляд большасці саміх сялян. I таму ў нас перад вайною знікаюць свае песні, і дзяўчаты спяваюць: «Когда б нмел златые горы» і «Маруся отравнлась»³⁷. Спяваюць, зразумела, на свой лад, так, як жніўныя ці купальскія.

Непараўнана больш трывалая, устойлівая была свая казка, прыказка, прымаўка, звычай. Тут амаль не было ўзораў для пераймання. Песня перадаецца проста праз паветра, а гэта мае больш інтымны характар. Мы, малыя, успрымаючы погляды старэйшых, лічылі, што так і належыць. Такія ж погляды прышчапляла нам і літаратура. У Менску, і нават прыязджаючы

дамоў, я стараўся гаварыць толькі па-руску, і шмат кпін, шмат горкіх хвілін перанёс, як і ўсе мае равеснікі-вяскоўцы, за няўменне гаварыць «хораша па-руску».

Усё гэта прыпомнілася пасля.

Узімку 1919 г. у нас у школе пачаліся змены. У праграму была ўведзена польская мова. Праўда, гэта ж было зроблена і ў другіх школах. Нават нашы «палякі» кепска разумелі папольску, а мы — тым больш. Выкладаць польскую мову пачала жонка інспектара. Настаўніцы ў нас наогул карысталіся малою пашанаю, народ мы былі кепска дысцыплінаваны, а тут яшчэ з польскаю моваю, а мы жрускія, рускія, выхаваныя на «Тарасе Бульбе»³⁸, з аднаго боку, і з варожасцю да «шэршняў» — ужо арганічна і без усялякіх кніг. I таму, калі першы раз прыйшла да нас настаўніца на заняткі і загаварыла да нас па-польску, то, апрача канфузу, нічога не выйшла.

Толькі настаўніца пачала з намі гутарыць, як на задняй nap­pe здаровы хлопец год 18 замяўкаў, ды так, што больш сумленная частка аж падскочыла. Настаўніца зірнула туды, папрасіла сядзець цішэй, але з другога канца класа нехта кеўкнуў. Ізноў рух і рогат. Настрой адразу ва ўсіх смяшлівы. Усім захацелася дурэць. Калі настаўніца пачынала гаварыць, то ўвесь клас за ею галасіў тое ж слова. Тлум быў незвычайны. Рогат, крыкі. Клас рабіў абструкцыю польскай мове.

У другіх школах Менска было не лепш. Настаўніца не вытрывала. Са слязьмі, не дачакаўшы званка, выскачыла яна ў карыдор, і на наступны раз прыйшоў ужо сам інспектар. Пры ім прыйшлося сцішыцца, але калі заспакоены інспектар выйшаў, у класе адразу падняўся такі гвалт, што настаўніца, нават не прабуючы нас суцішыць, уцякла з класа.

Доўга нас прывучалі да польскай мовы, але так і не прывучылі. Пасля ўжо крыху стала лепш з дысцыплінаю, стала мажліва занімацца хоць і з бядою, без інспектара, але поспехі нашы ў польскай мове былі больш чым мізэрныя. Усімі сіламі адкручваліся мы ад гэтай мовы і к вясне 1920 г. адужалі кароценькі верш і сяк-так, кульгаючы, навучыліся разбіраць па-польску чытанку.

Другою навіною ў школе быў ксёндз. Поп у нас выкладаў закон Божы з першага класа. Гэта для нас здавалася нармальна. Ды і non тут проці самахвалавіцкага быў някепскі. Малады, прыгожы, ён нікога не біў і не лаяў, як самахвалаўскі вядзьмак, а тут раз перад урокам закона Божага ў клас увайшоў ксёндз. 3 нас шмат хто, у тым ліку і я, ніколі не бачылі ксяндза і таму з цікавасцю ўставіліся на гэту фігуру. Ксёндз быў такі, якіх звычайна малюе літаратура: малады, ружовы, апрануты амаль так, як і non, але валасы былі кароткія, а на галаве быў выгалены кружок.

Ксёндз запытаўся, хто з нас палякі. У класе такіх знайшлося чалавек 6 ці 7. Гэта былі або шляхцюкі з-пад Менска, як браты Шаблоўскія, або дзеці менскіх рабочых. Па-польску яны гутарылі мала лепш за нас, г. зн. амаль зусім не ўмелі, але паколькі былі каталікі, то гэта ў нас ужо аўтаматычна азначала, што чалавек паляк. Адначасна, калі мы праходзілі закон Божы з папом, нашы «палякі» праходзілі свой польскі закон у другім класе.

Пасля ўсяго гэтага ў нас праняслася чутка, што старыя настаўнікі адменены і ў школу назначаны новыя настаўнікі — беларусы, якія будуць вучыць нас папросту, што зараз завецца па-беларуску. Вучэнне і простая мова ў нашым разуменні наогул былі такія розніцы, якія ніяк не сумяшчаліся ў нашай галаве. Ніколі мы наогул не чулі, што ёсць такія школы і што можна вучыцца папросту. Першая мэта навукі — навучыцца гутарыць па-руску, калі ж будзем гутарыць папросту, то сэнс вучэння траціцца.

Мы абсалютна не былі прывязаны да сваіх настаўнікаў. Адзін з іх, які выкладаў расейскую мову і тэорыю літаратуры, галіўся, пэўна, разы два ў год, калі рудая барада прымала пагражальныя памеры. Мундзір на ім, падзёрты пад пахаю, паказваўвялікі кавалак бруднае кашулі, калі ён падымаў руку. Сваю дысцыпліну ён выкладаў надзвычайна нудна і ў дадатак зваўся Корнйлйй Евтйхйевйч. Прычын любіць яго ў нас не было ані.

Другія настаўнікі, можа, і не такія шэрыя, ані не цікавіліся намі. Арганічнай сувязі з настаўнікамі не было ніякае. Асабліва

праціўны быў настаўнік, які выкладаў гімнастыку. Галава ў яго была голая, уся ў гузах. Камандуючы «направа», «налева», ён расказваў розныя патрыятычныя ўчынкі з рускае гісторыі, у большасці тыя, якія мы і самі чыталі ў сваіх падручніках. Ніколі не мінаў ён выпадку, каб пакпіць над вёскаю ці абарваць нас, калі хто-небудзь казаў слова папросту. Мы мусілі быць удзячнымі, што з нас робяць людзей, але бесперапыныя кпіны над вёскаю абражалі, выклікалі варожасць.

Перад самым прыходам у клас настаўніка-беларуса на дошцы з’явіўся надпіс: «Долой новых учнтелей». Пісаў Расуновіч, той самы, што першы замяўкаў на першай польскай лекцыі. Ён быў з бежанцаў, некалькі год жьгў у Расіі і хоць адносіўся да той Расіі, дзе ён жыў, зусім зняважліва, але па-руску гаварыў чыста. I зараз у нас быў першы пратэстант і проці палыпчызны, і проці беларускасці. Мы ўсе падтрымлівалі яго. За палыпчызну было некалькі нашых «палякаў», за беларусаў не было ніводнага.

Празвінеў званок, усе селі на месцы, чакаючы новага, невядомага настаўніка-беларуса, і ў клас увайшоў малады, высокі, русы настаўнік. Клас напружыўся, чакаючы, што будзе, а настаўнік на дзіва ўсім нам загаварыў зусім проста і папросту. Я прыблізна чакаў, што ён будзе вымаўляць, як той хлопец некалі ў дзеда: «узноў, зыноў, паднюў». Але настаўнік гаварыў так, як гаварылі ў нас, і ў гэтым было дзіва. Настаўнік, чалавек вучоны, мусіў гаварыць толькі па-руску, бо інакш ён быў «просты», нявучаны, а тут загаварыў папросту чалавек, які ўмее гаварыць і па-руску, але не гаворыць, бо лічыць, што «простая» нашая мова не горшая, чым руская ці польская.

На вялікае наша здзіўленне, настаўнік кажа, што ён не адзін такі, што такіх шмат, што на простай мове друкуюцца кнігі, газеты. Для ўсіх нас гэта была Амерыка. На першы раз настаўнік надта не закідаў нас новымі ідэямі. Выклаўшы асноўнае, што гаварыць «папросту» зусім не брыдка, ён рэшту часу гутарыў з намі пра вясковае жыццё, пры гэтым не глуміўся з вёскі, не смяяўся з простых людзей, мужыкоў, але даводзіў, што яны лепш за іншых. Гэта таксама Амерыка. Першы раз за ўсё жыццё наша не высмейвалі, не здзекаваліся, не кпілі, але спачувалі,

разумелі. Чалавек ведаў вёску і ведаў, якія струны зачапіць у нас. Гэта было іншае, чым польская мова, чым усе іншыя. Гэта была рэвалюцыя.

Клас сцішыўся. Ніхто не прабаваў галёкаць, але шмат было ахвотнікаў запытацца, паспрабаваць пасмяяцца з настаўніка, зрэзаць яго. Настаўнік адказваў спакойна, не злуючы, нібы разумеючы, чаму так пытаюць хлопцы.

Празвінеў званок, і настаўнік выйшаў. Група была ўзрушана, але на першы раз, здаецца, не знайшлося ніводнага прыхільніка. Недзе глыбока ў нас былі зачэплены струны, але кожны яшчэ баяўся паказаць сябе прыхільнікам гэтай новай рэлігіі. Старыя багі былі моцныя. Наш светапогляд трэба было перарабляць дашчэнту, і школа пакрысе гэта рабіла.

Старыя настаўнікі не ўсе былі зменены, але зараз яны ўжо сцерліся, пра іх існаванне проста забыліся. Цяпер нас цікавілі толькі новыя: што скажуць, як трэба нам трымацца, што пытаць у іх. Варожасць, зразумела, за першыя дні не знікла.

На другі дзень мы знаёміліся яшчэ з новым настаўнікам. На лекцыю геаграфіі заміж прывычнага нам высокага рыжавусага настаўніка ўвайшоў новы чалавек з худым энергічным тварам. Апрануты ён быў у шынель, але гэты шынель быў абрэзаны каля самага хлясціка, таму з яго выйшла нешта падобнае да жакеткі, штаны з шынельнага сукна і салдацкія боты. Ад такога адзення настаўнік шмат траціў у нашых вачах. Мы паважалі больш добра, прыгожа адзетых настаўнікаў і спаткалі яго заявамі, што не хочам вучыцца па-беларуску. I тут прыводзілася ўся тая аргументацыя, пра якую ўжо пісаў. Настаўнік слухаў зусім спакойна нават рэзкія выкрыкі і адказаў так, што крыкушам стала сорамна. I гэты настаўнік казаў, што брыдка не гутарыць папросту, але брыдка смяяцца з гэтага простага, брыдка смяяцца з свайго. А далей катэгарычным тонам сказаў, што спрэчкі скончаны, і зараз ідзе лекцыя. Ізноў клас скарыўся, сціх і пачаў слухаць цікавую лекцыю настаўніка. Гэты ўмеў гаварыць.

I так дзень за днём. Прыходзілі настаўнікі, сцвярджаючы старую тэзу, што простая мова не горшая за русскую, і штодня

высоўваючы новыя і новыя тэзы. Настаўнікі казалі, што нас шмат — дзесяць мільёнаў, мы цэлы асобны народ. Наша тэрыторыя большая, чым тэрыторыя Польшчы, Літвы, Бельгіі, Швейцарыі, у нас вялікая, слаўная гісторыя. I ўсё гэта было страчана, калі народ зрокся свае мовы. Уласна зрокся не народ, але паны. I тая акалічнасць, што ў нас некалі былі вялікія паны, якія гутарылі па-беларуску, робіць вялізнае ўражанне. Цяпер у нас паноў, якія б гаварылі па-беларуску, няма, ці ёсць толькі адзінкі, і ўсё нанава павінны рабіць людзі, якія выйшлі з мужыкоў. Гэтыя ідэі падаваліся не сістэматычна, урывачна. Частка іх забылася і пасля, у 1922—24 гг., была адноўлена.

Праз тыдзень у нас яшчэ навіна — беларускія кнігі. Далей, калі мне траплялі ў рукі беларускія кнігі, то яны разглядаліся амаль як кур’ёз. Чытаць было цяжкавата. Самае незразумелае і цяжкае было «дз». Усё як трэба, кніга напісана так, як у нас гавораць, але ў нас кажуць не «дзеці», не «дзякуй» — гук «дз» не рэзкі, і патрэбен для яго быў асобны значок, каб унікнуць непаразуменняў. Ну, але гэта была невялікая бяда, і мы скора з ею асвойталіся. Дзіўна было і тое, што ў кнізе гаворыцца пра людзей і пра падзеі такія ж, якія бываюць у нас у Віцкаўшчыне, у Грычыне. Дагэтуль колькі і чаго я ні перачытваў, скрозь апісвалася чужое, а тут — Віцкаўшчына. Зразумела, што такая кніга не магла не выклікаць цікавасці.

Першаю кнігаю, якая трапіла да нас у школе, былі «Родныя з’явы» Гушчы-Коласа. Гэта была наша хрэстаматыя. Мы чыталі яе, разбіралі творы, адначасна разбіраючы ўсё жыццё вёскі. Працэнтаў на восемдзесят школа была з вясковых, гутарылі ўсе на тую ж тэму — пра простую і няпростую мову, і тыдні праз два-тры большасць школы выразна перайшла на бок новых настаўнікаў. Школа на вачах рабілася не толькі па назве, але і па духу беларускай. Мы, яшчэ дзеці, усмоктвалі новую веру, убіралі яе прагна, кідаючыся на літаратуру, якая хоць чымнебудзь кратала наш край. Мы ўспомнілі крыўды, якія кожны з нас перанёс у горадзе за тое, што ён з простых, а цяпер выходзіць, што гэта простае не горшае за панскае, што мы народ, што мы тут, а не паны-палякі гаспадары. Гэта ўсё было

ў дзіцячым разуменні. Шмат, ведама, было незразумелага, наіўнага, але самае важнае было закладзена. 3 школы пачалі бегаць у рэдакцыю па беларускую газету, некалькі хлопцаў з старэйшага класа пайшлі ў беларускае войска. Яны прыходзілі ў школу, апранутыя ў вайсковае, як і польскія жаўнеры, толькі заміж белага арла на шапках у іх была «Пагоня» — рыцар на кані. Чытаючы словы Багдановіча:

Бійце ў сэрцы іх, бійце мячамі, He давайце чужынцамі быць, Хай пачуюць, як сэрца начамі Аб радзімай старонцы баліць³⁹, —

загараліся і самі. Хацелася несці сваю новую рэлігію, тлумачыць яе людзям.

Я не разумеў, чаму людзі не ўспрымаюць гэтага таксама, як і я, чаму яны смяюцца і кпяць з беларускага. Мяне гэта злавала да слёз. Я гатоў быў з усімі сварыцца, біцца, калі хто абражаў. Найперш, ведама, пра гэту змену паведаміў дома, калі прыехаў туды на свята. Дома, як і належала быць, спаткалі ўсё гэта скептычна. Гледзячы на мае гады, я не павінен быў яшчэ наогул высоўвацца, а тут яшчэ з такімі поглядамі. Аднак у гэтым пункце я не саступаў ані. Уся дысцыпліна згінула. Я, прыехаўшы, сказаў, што гаварыць па-руску не буду, а буду толысі па-беларуску, а па-беларуску — гэта значыць папросту, карацей, так, як гавораць дома. Гэта было парушэнне правіл.

Усе, хто вучыўся, павінен быў забыцца, вытруціць простую мову, а тут хлапчук, адурэўшы, хоча ўжо здабыты скарб выкінуць. На мяне пачалі сварыцца, я ўпёрся.

Тады пачалі дыскутаваць, але я, наслухаўшыся настаўніка і начытаўшыся кніг, адчуваў сябе мацней, чым апаненты, а найчасцейшым апанентам быў бацька.

Рэдкі вечар бьгў такі, каб у хаце не было на гэту тэму дыскусіі. Нават было спецыяльнае месца для дыскусій. Скончыўшы работу, у хату прыходзіў бацька, садзіўся на лаву за стол і, круцячы папяросу даўжынёю з паўметра, іранічна паглядаў на мяне. Я ведаў, што калі толькі прыйду ў хату, то спрэчкі не мінуць.

Гэта злавала, нервавала, але я ішоў і чакаў. «Ну, што ж наш беларус сягоння скажа?» — пачынаў бой бацька, закурыўшы папяросу і выпускаючы з-пад вусоў дым.

Я адразу чырванеў. Каб гэта не быў бацька, то ён бы меў адразу сварку, Але тут, стрымліваючыся, я пачынаў даказваць, крычаў, пераскокваў з тэмы на тэму.

3 мяне дзівілася і кпіла ўся сям’я. Ніна, самая мірная, утаворвала маўчаць, бо размовы часта пераходзілі ў сваркі, а ў нас гэтага не павінна быць. Гэта не памагала, ды скора і Ніна перайшла ў новую веру. На мяне ледзьве не прыходзілі глядзець сваякі, пайшла пагалоска, што вось ёсць такі хлопец, які, умеючы, не хоча гаварыць па-руску і кажа, што ў нас усе павінны гаварыць па-просту.

Чытанне кніг аб Беларусі адначасна выклікала цікавасць да беларускае этнаграфіі, і паколькі старасветчыны ў Віцкаўшчыне было мала, то прыйшлося звярнуцца з просьбаю да бацькоў, каб яны расказалі, што ведаюць аб мінулым жыцці. Мама расказвала менш, але бацька вельмі ахвотна ўспамінаў мінулае, а я прагна слухаў. У мяне заміж цікавасці да гісторыі і геаграфіі наогул расла цікавасць да гісторыі Беларусі. Захацелася даведацца, як жылі ў нас даўней, але новыя грозныя падзеі закруціліся ізноў і спынілі гэта імкненне на доўгі час.

[1936—1937, 1970-я]

МЕМУАРНЫЯ ЗАПІСЫ

МІКАЛАЯ УЛАШЧЫКА

Мне пашанцавала ў жыцці ў свой час пазнаёміцца з некалькімі старэйшымі беларускімі інтэлігентамі. 3 некаторымі з іх я пазнаўся вельмі блізка і меў працяглыя кантакты ў непасрэдных сустрэчах, ліставанні.

Людзі, чыя маладосць прыпала на 10—20-я гады XX стагоддзя ды што так ці іначай прычыніліся да тагачаснага духоўнага ўздыму, названага Адраджэннем, захавалі ў душы высокі ідэал свабоднай, суверэннай Беларусі. Кожны з іх быў нечым адметны на ўласнай дзялянцы працы і вылучаўся як асоба. У кожнага з іх, натуральна, быў свой жыццёвы грамадскі досвед, часам няпросты, горкі. Яны ацалелі пасля неверагоднага молаху рэпрэсій 30—40-х гадоў ды люта адшумелай у Беларусі і свеце апошняй вайны.

Канец 50-х—60-я гады мінулага стагоддзя былі пазначаны, сказаў бы, нясмелым ажыўленнем нефармальнага беларускага грамадскага жыцця ў выглядзе культурніцкіх яго праяваў, сустрэч. Нагодамі для знаёмстваў было публічнае чытанне вершаў маладымі беларускімі паэтамі ў сціплым пісьменніцкім дамку на Энгельса або ў Тэатральна-мастацкім інстытуце, а таксама выстаўкі, ладжаныя маладымі мастакамі, якія няўзнак адыходзілі ад прадпісаных зверху афіцыйных мерапрыемстваў.

Падзейнае значэнне ў 70-я гады набылі мастацкія выстаўкі, прысвечаныя паэтэсе-рэвалюцыянерцы Цётцы (Алаізе Пашкевіч), беларускаму паэту высокага еўрапейскага Адраджэння Міколу Гусоўскаму і ўпершыню паўней сабранай для паказу гледачу мастацкай спадчыне ўніверсальнага ў сваёй творчасці Язэпа Драздовіча.

На адной з такіх святочных па настроі імпрэзаў я быў прадстаўлены высокаму, інтэлігентнага выгляду чалавеку, гісторыку з Масквы, як тое было сказана пры знаёмстве. Мікалай Мікалаевіч Улашчык пацікавіўся, дзе працую. Прызнацца, з той першай сустрэчы мала што засталося ў памяці. Хіба што адно: недзе ў канцы нашай гаворкі Мікалай Мікалаевіч заўважыў,

што, калі чытаў мой нарыс пра мастацтвазнаўца Шчакаціхіна, кінулася ў вочы, як я сабраў на яго лекцыі студэнтаў розных факультэтаў і ўзростаў. Сам выпускнік БДУ, ён ведаў кожнага з успомненых мною ў нарысе былых універсітэцкіх студэнтаў, што называецца, у твар.

Гаварыў Мікалай Мікалаевіч, і гэта нельга было не заўважыць адразу, мовай, крыху адрознай ад нашай, якую потым нехта назваў «звяздоўскай». Яго маўленне было неяк бліжэй да традыцыйна беларускай народнай гаворкі. Пазней гэта можна было заўважыць па яго кнізе «Была такая вёска», прысвечанай малой радзіме вучонага — Койданаўшчыне.

Неўзабаве пасля першага знаёмства я ўбачыў на прылаўку акадэмічнага кніжнага кіёска кнігу М. Улашчыка «Предпосылкн крестьянской реформы 1861 г. в Лнтве н Западной Белоруснн». 3 яе даведаўся пра аграрную рэформу Сігізмунда Аўгуста, якая адыграла значную ролю ў эканамічным жыцці Літвы-Беларусі і стала перадумовай спецыфічнага гаспадарчага іх развіцця.

У мяне, як і ў Генадзя Каханоўскага, Вячаслава Чамярыцкага, Міхася Ткачова, завязаліся з Мікалаем Улашчыкам даволі сталыя кантакты. Яны аблягчаліся тым, што, як прызнаваўся сам самавіты гісторык, яго цягнула на Беларусь, на сцежкі маладосці.

У Інстытуце гісторыі AH СССР у Маскве ён меў сталае навуковае становішча, яго цанілі калегі па працы на чале з дырэктарам інстытута Віктарам Буганавым. Але навуковы інтарэс М. Улашчыка цалкам палягаў у гісторыі яго радзімы Беларусі. Кожная чарговая праца ягоная працягвала дапытлівыя пошукі рупліўца беларушчыны, выяўленне і вырашэнне нейкіх істотных праблем мінулага беларускага народа, выдання беларускай гістарычнай спадчыны.

Так склалася, што, пэўна, у кожны прыезд у Мінск, а наведваўся да нас Мікалай Мікалаевіч не менш як два разы на год, спыніўшыся ў сястры Вольгі, ён тэлефанаваў, што «вось, маўляў, я тут, загляніце...».

У міжчасе я атрымаў ад М. Улашчыка яго «Очеркн по археографнн н нсточннковеденню нсторнн Белоруснн феодального

пермода» 1973 г. выдання. У кнізе гісторык паказаў дзейнасць I. Грыгаровіча, У. Лабойкі, I. Даніловіча, С. Пташыцкага, М. Доўнар-Запольскага, У. Пічэты і інш., стварыў аб’ектыўную, дакументальна-абгрунтаваную карціну беларускай мінуўшчыны. Для акадэмічнага выдання Поўнага збору рускіх летапісаў М. Улашчык паспеў падрыхтаваць, пракаментаваць і адрэгадаваць 32-і і 35-ы тамы, літоўска-беларускія летапісы, настольнае выданне для беларусазнаўцаў усіх профіляў.

А ўся спадчына высокаадоранага вучонага-гісторыка — дзейсная ўспамога, духоўная апора ўсім, хто хоча жыць у незалежнай дэмакратычнай Беларусі.

У часе адной з размоваў з Мікалаем Мікалаевічам, калі ён казаў пра некаторыя рэаліі з жыцця Савецкай Беларусі 20-х гадоў і заакцэнтаваў на нейкім факце суверэннасць рашэнняў беларускага савецкага ўрада, я незнарок усміхнуўся. Суразмоўца рэзка перапыніў мяне: «Не ўсміхайцеся, малады чалавек, у 20-я гады мы мелі сваю дзяржаву. Так, так, мелі ўласную дзяржаву», — паўтарыў цвёрда.

I яшчэ неяк раз давялося пачуць ад аўтарытэтнага гісторыка нечаканае азначэнне ролі Інстытута беларускай культуры ў станаўленні дзяржаўнасці Савецкай Беларусі, наданне ёй беларусацэнтрычнай скіраванасці. «Дваццатыя гады ў Беларусі былі эпохай Інбелкульта», — сказаў Мікалай Мікалаевіч. Я адразу не мог ацаніць гэтай максімы ў дачыненні першынца беларускай навукі. Пазней, асэнсаваўшы дасягненні культурна-дзяржаўнага будаўніцтва першых дзесяці год існавання БССР, не раз вяртаўся думкай да знакавасці людзей на чале з Усеваладам Ігнатоўскім, што былі дзейныя ў тыя часы ў навуцы і практычнай палітыцы Беларусі.

Дзесь незадоўга да сыходу з жыцця Мікалай Мікалаевіч пакінуў мне рукапіс сваіх мемуарных запісаў, зробленых у чатырох агульных і дзевяці звычайных школьных сшытках. Як вынікае з запіскі, прыкладзенай да рукапісу, успаміны запісваліся нашым гісторыкам у 1939—1937 гг. ва Ульянаўску, часткова ў 1940 г. у Маскве. У цэлым жа натаваліся яны ў перапынках паміж чарговымі арыштамі і высылкамі іх аўтара. А ўсіх тых

арыштаў і высылак Мікалая Улашчыка было ажно чатыры. Толькі ў другой палове 1950-х гг. ён здолеў вярнуцца да нармальнага жыцця. Упадабанай гістарыяграфіяй патрапіў стала заняцца, толькі маючы пяцьдзясят гадоў. Але ж колькі яіпчэ паспеў зрабіць у навуцы! Які дар, творчы патэнцыял меў, каб, нягледзячы на перажываныя цягам чвэрці веку рэпрэсіі, пакінуць нашчадкам такую багатую, каштоўную навуковую спадчыну!

Што да мемуарыстыкі Мікалая Мікалаевіча Улашчыка, то яна, на жаль, засталася ў фрагментах. Прынамсі, запісы, што рэальна захаваліся і маюцца ў нашым распараджэнні, ахопліваюць час 1918—1921 гг., перыяд, вельмі складаны ў жыцці Беларусі. Адна акупацыя на нашых землях змянялася другой, і кожная мела сваю спецыфіку, па-свойму адбівалася на жыцці, лёсе народа.

Аўтар запісаў фіксаваў усё, як было, без аглядкі на нейкія ідэалагічныя арыенціры. Калі ўдалося збольшага расчытаць рукапіс мемуараў, уразіла, як схоплены, перададзены ў іх атмасфера, дух часу і дасканаласць пісьма сталага літаратара, пісьменніка.

АрсеньЛІС

МАРНННСК СУСЛОВО

Сентябрь 1933 г. Едем в Снбнрь, в снбнрскне лагеря¹. Говорят, что в Марнннск. Где это находнтся — не нмею понятая. Но в обіцем ннчего. Казалось, могло быть хуже.

Прн переезде на лошадях нз Нолннска в Вятку схватнл воспаленне лёгкнх, но за два дня пребывання в тёплой внутренней [тюрьме] в Вятке отошёл. В нюне начал распухать подбородок. Это следы туберкулёза желёз, залеченных в 1926 г. в Мннске. После голодовкн н скандальных переговоров с комендантом получнл двухчасовую прогулку каждый день. Это было совершённо уднвнтельно: комендант не только пообеіцал, но н дал такую прогулку. Я выходнл однн н лежал на траве, закннув голову н подставнв свой подбородок солнцу. Как-то получнлось так, что стал чувствовать себя лучше.

Затем обьявнлн прнговор: на оставшнйся срок в снбнрскне лагеря. Можно было ждать худшего. Оказалось, что нужно отбыть 22 месяца. Потом н этн месяцы показалнсь ах какнмн дляннымн, но сперва представлялось, что можно вытянуть. В вонючей Вятской тюрьме хлеба давалн 300 г н больше в суіцностн ннчего: пол-лнтра супа, в котором, кроме воды, ннчего не было, н вечером ложка пшённой кашн. Началась цннга. В Вятке я увндел, что бывает от цннгн (человек передвнгался на двух руках, на локтях н одном колене, другая нога как-то тянулась по полу). Опасаясь такнх же последствнй стал уснленно натнрать дёсна солью, делать гнмнастнку, почаіце мыться. Солёной воды не пнл н раньше. Это помогло. Верхнне дёсна, которые прнобрелн внд гннлого мяса н отвалнвалнсь кусочкамн, сталн краснеть, становнться нормальнымн.

Наконец — «Давай с вепіамн!». В купе (столыпннского вагона) важно попасть первым нлн в чнсле первых. Тогда можно вскарабкаться на верхнюю полку н лежать там одному, последнйх же конвой подбодряет сапогамн нлн прнкладамн. Однн раз в купе находнлся 21 человек. Это предел, но н пятнадцатн достаточно, чтобы нельзя было повернуться.

Здесь попадаю первым н тотчас залезаю на верхнюю полку, протнв меня на верхней оказывается совсем молодой парень с очень протлвным лнцом, как бы сделанным нз пня. Позже выясняется, что он убнл жену н тёіцу, но так как тогда ему не было 18 лет, то расстрел заменнлн 10 годамн.

Публнка в купе разная. Средн ннх выделяется Володя Субботнн, оренбургскнй казак. Это студент Ленннградского меднцннского ннстнтута, не успевшнй сдать 1-2 экзамена. Он среднего роста, фнгура атлетнческая, курчавые русые волосы н улыбаюшееся лнцо. Все зовут его Володей, н даже мой сосед, который, растягнвая «а», тянет: «Ваалодя». Переболев в Марнннске тнфом, Володя оказался ннвалндом: сдало сердце. Едут н два топографа, одному далн 5 лет, другому 10. В те времена срок в 10 лет казался ужасным, бесконечным. Спустя 20 лет десять едва не называлн малым сроком, а настояшнм — чпслнлось 25.

Когда ехал той же дорогой в 1951 г., конвой любнл делать такне трюкн: запускал в купе одного нлн двух банднтов, которые начлналн потрошлть небанднтов, вернее, потрошнть нх вешн, отбнрая, что получше. На станцнях конвой выменнвал барахло на водку. На каком-то перегоне наш начальннк еле стоял на ногах, часть водкн перепадала, конечно, н банднтам. В 1933 г. ннчего такого не случнлось, н мы мнрно катнлн дальше н дальше на восток.

Людн, бывавшне в лагерях, рассказывалн неопытным, что нас ждет. Как только прнбудем в лагерь, нас накормят н дадут дня два нлн больше отдыхать. Ведь мы сейчас не работннкн. Все такне вымотанные, дохлые. Когда отлежнмся, станут разбнрать по спецнальностям: кто слесарь, кто столяр, а вас, учёных, заберут на канцелярскую работу. Слушаем — вернтся не очень. Прнходнлось ведь слышать что-то совсем нное.

Наконец прнезжаем в Марнннск. Прямо перед намн, метров за 300, тяжёлое, громадное зданне тюрьмы, построенное еіцё прн царлзме. Недалеко от него — новое двухэтажное, деревянное. Это оказалось зданне Управлення снбнрскнх лагерей. День хорошлй, солнечный. Размлнаемся, ждем отдыха л прежде всего кормежкл. Голодны все зверскл. Прлводят

в чйсто вымытый барак co сплошнымй двухэтажнымй нарамй. Залезаю наверх.

Через короткое время подаётся каша, почтй густая гречневая, даже чем-то сдобренная каша. Нас разбйвают по 8 человек й на всех пряносят таз (у кого какой, но у всех давным-давно немытый) кашй. Я черпанул полную ложку, но когда сунулся во второй раз, то таз был почтн пустой, а вокруг него валйком лежала на нарах каша. Озверевшне людй глоталй горячую, прямо с огня, кашу, давйлйсь й вновь глоталй, а ту, которую раскндалн около таза, запйхйвалй в рот рукамй. Еслй бы каждому выдалн его порцйю отдельно, то получнлось бы какое-то пйтанне, так как на душу пряходйлось, вйдймо, раз в десять больше, чем в тюрьме, но прн обіцественном пйтанйй не нэсытйлся нйкто. В лагере, конечно, былн мйскй й ложкй на всех, но, как везде, всем на всё было наплевать.

После такого ужяна й проверкй, когда нас счйтэлй раз десять, можно было лечь й отдохнуть от вагонной толчей й качкй. Два дня будем отдыхать, а потом будет вйдно. Однако через какйх-то полчаса явйлйсь надзярателй й началй вызывать добровольцев: кто пойдет на станцйю на погрузку картошкй (часа на два), тот получйт дополнйтельную порцйю кашй. Ну, кто? Ну, кто? Целую мйску кашй. Добровольцев не оказалось нй одного. Надзйрателй сталй повышать голос, выкрнкнвая прйзыв, но затем, вйдя бесполезность этого, перешлй к более действенным мерам.

«Так вы думаете, что пряехалй на курорт, что с вамй тут будут возйться?!» Пряпомйная всех родных заключённых, надзйратель ухватнл первые бляжайшйе к нему ногн лежавшего з/к й потаіцнл его с нар. Другйе сталн таіцйть соседнях. Завйдя это, лежавшйе зашевелйлйсь, сталй соскакйвать с нар. Разьярённое лйцо другого надзярателя перекосялось от возмуіцення: «А вы чего лежнте?! Вас тоже надо таіцйть за ногй на пол!?» Поднялйсь й мы. Картошку йз буртов насыпалй в мешкй, носйлй й сыпалй в вагоны. Часа в два ночй пряшлй в барак, действйтельно получнлй капш, на этот раз как-то более по-человеческй, й леглй спать.

До предела умотанный, я уснул, но тут же проснулся от какнх-то уколов. Лампа была снльная н хорошо освеіцала спавшнх. Я взглянул на свою подушонку. По ней бегало не меныпе десятка весьма резвых клопов. Я встряхнул подушку, но как только положйл её на место, откуда-то выскочшш десяткн тоіцнх рыжнх кровопнйц. Глянул на соседей. Нх лнца прямо облеплены клопамн, но спят почтн все. Кто-то вскрнкнвает, ктото ворочается. В нарах, ввднмо, былн прямо-такн сотнн тысяч паразнтов. Как нн был утомлён, я слез с нар, прнсел у стола н задремал там.

Почему Марнннск, захудалый городншко, раскннувшнйся на совершенно ровной, даже немного болотнстой местностн, стал столнцей снбнрскнх лагерей (в этом званнн он, возможно, чнслнтся н сейчас)? Когда началн создавать лагеря в Снбнрн, не было етё нн Колымы, нн Норнльска, нн другнх знаменнтых впоследствнн лагерей. Большне города (Омск, Новоснбнрск, Красноярск) едва лн былн удобны как центры распределення лагерннков, поэтому н выбралн заплёванный Марнннск, не предвндя гранднозного роста лагерей в дальнейшем. Кроме того, в Марнннске находнлась огромная тюрьма, так что на первое время было куда поместнть н легко караулнть прнбываюіцнх лагерннков. Для Управлення же было построено спецнальное двухэтажное зданне. Перед этнм зданнем часто ввден был фаэтон, запряжённый гнедым раскормленным жеребцом. По корндорам Управлення ходнлн шнкарные дамы в модных тогда длннных платьях, немало работало там н спецналлстов нз з/к высокой квалнфлкацнн — главным образом ннженеров н бухгалтеров.

Дорогой бывшне лагерннкн рассказывалн н о том, как отбнрают спецналнстов. Потом я это увндел н свонмн глазамн. Пронзведя первоначальную разборку документов, устанавлнвалн, какне в этапе есть спецналнсты, а затем нх вызывалн к начальству. Заведуюіцне разных пронзводств нлн начальннкн команднровок (отделеннй лагеря) начнналн отбнрать себе людей. Между ннмн вознйкалн споры тут же, перед самнм «товаром». В зубы, конечно, не заглядывалн, мышц не іцупалн.

Поскольку в Марййнскпрйшлось прйехать вторйчно (в 1951 г.), то есть смысл сказать, какая пройзошла за 16 лет перемена (уехал оттуда первый раз в феврале 1935 г.), учйтывая, что былй 1937—1938 гг. й война. Разнйца за это время оказалась огромная. В 1933 г., когда немного огляделся, т. е. прймерно через неделю, сказалй, что некоторые йз заключенных жйвут в городе, снймая там комнату. Конечно, это было доступно для тех, кто получал йз дома деньгй, прнтом получал через кого-то, так как получать на ймя з/к й вообіце йметь пря себе деньгй запреіцалось. Через какое-то время о вольной жйзнй (в суіцностй, это была жйзнь не лагерная, а ссыльных, с той, однако, разннцей, что по первому требованйю лагерного начальства з/к, жйвшйй в городе, должен был вернуться в лагерь) я узнал более определённо.

В Омске к этапу прйсоедйнялй несколько женіцйн, средй нйх (когда шлй от станцйй до тюрьмы в Марййнске) была вйдна молодая девушка, хорошо одетая, по ввду йнтеллйгентка. По колонне мужчйн прошёл слух, что это Маруся Стазаева, что посажена йз-за женчха, который в чём-то обвйняется, что далй ей два йлй трн года. Летом 1934 г. мой начальнйк (начальняк стройтельства Сусловского отделенйя) М. М. Галеньчйк рассказывал после поездкн йз Суслова в Марййнск, как хорошо он там провёл время. Был в гостях у Марусй Стазаевой. Стол, понймаете, накрыт скатертью, водка не йз бутылкй, а йз графйна (начальнйк был болыпой, даже очень большой выішвоха).

Еіцё более удйвйтельная йсторйя получйлась с Женей Пфляумбаум. В октябре 1934 г. я поехал в Марййнск, чтобы забрать рамы для строяіцйхся бараков. Оформйв дело й собйраясь отправмться на вокзал, чтобы ехать обратно (от Марнннска до Суслово одна остановка, а там от станцйй до отделення 7 км), я подошёл к газетному кйоску й кутійл «Лйтературную газету». В это время женскяй голос сзадй спросйл: «А больше “Лйтературной газеты” нет?» «Нет», — сказала кяоскёрша. Я оглянулся — за мной стояла Женя. Когда меня в 1930 г. удалйлй йз Бйблйотекй, я передал дела Жене, а теперь — встреча в Марййнске. Естественно, завязался разговор. Она потаідйла

к себе (комната с покатым полом в дряхлом домнке), где угостнла затнркой. Долго свдеть там я не мог, но успел узнать, что Женя делает в Марнннске. Оказывается, Макснма Лужаннна [мужа] засуднлн на два года, н он сейчас работает в Управленнн в УРО (Учетно-распределнтельный отдел), а она прнехала, чтобы быть вместе нлн, по крайней мере, блнзко.

Макснм заходнт к ней еслн н не часто, то во всяком случае раз в неделю. Женя сообіцнла, что Макснм сейчас снльно ослабел. Летом как-то с кем-то еіцё поішш за город, взялн с собой выпнвку н закуску. Выпшш понемногу (мужчнны), по пол-лнтра, но Макснма после этого рвало так страшно, что он сейчас почтн не пьёт совсем. Женя стала настамвать, чтобы я на обратном путн зашёл в УРО, чтобы встретнться с Макснмом. Я зашёл, но оказалось, что тот был весьма не рад этому. В чём дело — не знаю н сейчас.

Былн н еіцё вольностн, которые в последуюіцне годы казалнсь совершенно немыслнмымн: з/к езднлн в дальнне города (Барнаул, Бнйск) в команднровкн. После убнйства Кнрова (декабрь 1934 г.) всех бывшнх в команднровках срочно вызывалн обратно, многне нз бесконвойных былн переведены в подконвойные, н вообіце сталн прюкнмать. 5 февраля 1935 г. я уехал нз лагеря, н что пронсходшіо дальше, не знаю, знаю лншь то, что былн лнкввднрованы зачёты, прнчём нх не только не сталн делать впредь, но н лнкввднровалн те, которые з/к уже нмелн, т. е. былн нмн заработаны. В результате получнлось, что еслн срок у з/к заканчнвался, скажем, завтра, н он уже собрался уезжать, то вдруг ему сообшалн, что поскольку зачёты отменяются, то ему полагается отсндеть еіцё годнк нлн два-трн н т. д. А это ведь страшнее, чем получнть тот самый срок вначале.

Через день-два после прнезда сталн спрапшвать: кто тут грамотный? Это означало: кто нз вас может грамотно гшсать? Средн прочнх грамотным оказался н я, н нас повелн в зданне тюрьмы, чтобы оформлять документы на вновь прнбывшнх в лагерь, средн ннх находллнсь н нашн документы.

Старнк, руководнвшнй этнм делом (тоже з/к), проснл нас работать побыстрее, так как предввднтся ешё большой этап,

а до его прнхода нужно обработать уже нмеюшнеся матерналы. Мы старалнсь. Всё же лучше свдеть под крышей, чем копать котлованы нлн грузнть картошку. Работа над документамн оказалась полезной н в другом смысле. Нам не давалн (старалнсь не давать) нашнх собственных дел, что вполне понятно. Однако каждый нз нас, попроснв соседей, всё же получнл н свон матерналы. В моём деле (какя, впрочем, н ожвдал) перепнсчнк спутал (нз-за неясностн формулнровкн) срок окончання моей отсвдкн: вместо 1935 показал 1938 г. Я сказал об этом старнку. Тот встревожнлся — откуда я знаю, но, забрав дело, сам перепіісал нужные документы, н такнм образом я спасся от нензбежной неразбернхн прн окончаннн срока.

Самым главным для всех нас было пнтанне. Нзголодавшне в теченне длнтельного срока, получавшне н в лагере скудный паёк, все говоршш только о том, где бы достать чего-лнбо поесть. В те времена снбнрскне лагеря былн в первую очередь сельскохозяйственнымн. Очеввдно, создавая нх, Гулаг намеревался, нспользуя целннные землн Снбнрн, органнзовать в шнроком размере пронзводство продуктов пнтанмя: зерна, мяса (свнного) н молочных продуктов. Промышленные предпрнятня, нмевшнеся в снстеме лагерей (овчннно-шубный завод, маслодельный), заннмалн небольшое место. Средн з/к, по крайней мере средн недавно прнбывшнх, распространнлнсь слухн о роскошной жнзнм, т. е. о хорошем пнтаннн в отделеннях (лагпунктах), раскннувшнхся около Марнннска: там огромные картофелехраннлнша, н всегда можно мспечь себе картошкн, там масса морковн, которую можно есть н сырой, там сотнн коров н можно добыть еслн не молока, то «обрата» — отходов прн переработке молока, там нет заборов н людн ходят вольно н т. д.

Узнав обо всём этом, мы началн расспрашнвать, в каком нз отделеннй всего лучше н как туда можно попасть. Между прочнм, я спроснл, нет лн в лагере белорусов, надеясь встретнть знакомых.

Да тут половнна лагерннков белорусы, — ответшш мне. А нет лн мннскнх? Есть н млнскне, сколько угодно. А кто,

напрлмер? Да вот яачальнлк стронтельства в Сусловском отделеннн — Галеньчлк. Oro! А как его зовут? Выясннлось, что зовут Мнханл Нгнатьевлч. Так. Значнт, это Мнша, почтн сосед по Влцковшлне, бллжайшлй прнятель брата. Теперь стало ясно, где в лагере обетованное место. Нужно проблваться в Суслово. Я послал туда загшску, н через какое-то время мне сказалн, что я направляюсь в Суслово в распоряженне начальнлка Стройчастл.

Поездка нз Марллнска в Суслово, с точкл зренля более позднего временл, тоже может показаться фантастнкой. Меня просто выпустллл за ворота тюрьмы н сказалл, чтобы шёл на станцлю, садллся в поезд н ехал одну станцню, а там спрашнвал, как попасть в лагерь (может, есть подводы, a то н на свонх дволх). Такнм путём я попал в Сусловское отделенле Снблага.

Для центрального пункта Отделення было отведено несколько тысяч гектаров землл, для его командлровок (лх первоначально органнзовалн трн) — еіцё несколько тысяч. Когдато на этом месте была тайга, памятннком чего осталлсь огромяые, около метра в дламетре, пнл кедров, но к моему временл от этого нлчего не сохранллось. Кажется, км 20 от железной дорогл в обе стороны леса не было, т. е. рослл берёзкл, ослнкл, лногда былл деревья лет по 50, но в обшем это было голое поле, кое-где поросшее кустарнлком ллл молодым ллственным лесом. Стролтельный лес прлвозллл на станцлю, а оттуда транспортлровалл на место стройкл на лошадях. Зато земля — это метр чернозёма, нлкем нлкогда не паханного. Урожал на нём былл огромные, но лз-за бестолковостл едва лл не большая часть его пропадала ллл раскрадывалась.

Отделенле, в то время только создававшееся, расклнулось на местностл, полого спускавшейся к небольліой речушке Юре (прлток р. Клл, Кля — прлток Чулыма, Чулым впадает в Обь). Заборов лз колючей проволокл, вышек л прочего лагерного убранства не было влдно. Средл каклх-то домлшек высллся двухэтажный сборныл дом, называвшлйся в то время «Дом ШО», что значлло (будто бы) «Шведсклй остов».

Перед «ШО» стояла какая-то хата-пятнстенка. Оказалось, что это контора, сердце Отделення. Около находллось еіцё несколько совсем уж хатёнок н стронлось несколько бараков. Впрочем, одан барак, в лннню с «ШО» был готов. В стороне от этнх построек был внден высокнй плотный забор с вышкой. Там, оказалось, находятся подконвойные. Нх утром выводшш под конвоем на работу, а вечером уводнлн туда же. В двух небольшлх бараках подконвойных находнлось человек 80—100, временамн меньше.

В стороне от жнлых построек находнлнсь разного рода хозяйственные строення: овошехраннлшца, зернохраннлніце, конный двор, коровннк. На одном участке работа кнпела особенно энергнчно. Тут стронлнсь ЗОССы.

Галеньчнк рассказывал, что когда его назначалн начальннком стронтельства, то все начальнлкн подчёркнвалн, что главной его задачей будет стронтельство ЗОССов; все остальное не так спешно. Галенчнк был смутён: он ннкогда не слышал о стройке с такнм названнем, предполагая, что это нечто совершенно новое, техннческн самое совершенное. Как-то осторожно он завел разговор о ЗОССах с одннм нз з/к н тот ему сказал, что ЗОСС — это прнмнтнвный свннарннк, а пронсходнт такое хнтрое названне от слов «Зонально-опытная свнноводческая станцня».

Стронлнсь свннарннкн так: основу составлял сруб в 3—4 венца. Крыша была покатая, нз дранн. Промежуток между срубом н крышей заплетался плетнём н обмазывался глнной. Всё это делалось в спешке н поэтому весьма успешно развалнвалось, рассыпалось нлн расползалось во время дождей. Сейчас несколько раз чнтал о знаменнтой Марнннской тайге. Очевндно, это тайга, находяпіаяся где-то в районе Марнннска, но к северу нлн югу от Марнннска, тайгн нет, тогда же выраженне «Марнннская тайга» даже не слышал.

Вообіце, в краю, знаменнтом на весь мнр тайгой, леса резко недоставало, н прн постройках сараев употреблялн саман, который в условлях холодного н относнтельно влажного клнмата был явно непрнгоден, во всяком случае непрнгоден в лагерных условнях, где всё делнлось отменно скверно.

Очеввдно, нанболее удачным прнмером нелепостн лагерного хозяйства в Суслове служнт нсторня о мельннце-электростанцнн.

йз Марнннска в Суслово я ехал с грузным мужчнной, назначенным мельннком на Сусловскую мельннцу, которую оканчнвалн стронтелн. Бывшнй будённовец Головко был очень доволен свонм назначеннем. «Будем булкн есть вдоволь», — говорнл он. Расіцедрнвшнсь, прнглашал на пнр н меня: «Прнходн, я н тебе дам булку». Однако когда мы прнехалн, то мельннца (водяная, на р. Юре) еше далеко не была закончена, даже стены не былн выведены полностью. Стройку продолжалн вестн знмой, когда рабочнх не гонялн в поле. Дело шло к завершенню, как вдруг случнлась беда. 31 марта 1934 г. нас поднялн крнком: «Аврал! Вставай все! На мельннцу!».

Несмотря на весеннее время, мороз оказался в 30 градусов. Все помчалнсь на мельннцу. Оказалось, что речушка, нстокн которой находнлнсь на юге, в предгорьях Алтая, казавшаяся такой смнренннцей, показала свой нрав. Она пробнла ход под будуіцнм водослнвом н грознла смыть его совсем. Пробнваясь через узкое промытое отверстле, речушка гудела. В лнтературе, вернее, в газетных статьях того временн много пнсалн о геройстве лагерннков прн постройке того нлн нного обьекта. В особенностн, оказывается, отлнчалнсь «отчаянные трвдцатнпятннкл» (уголовннкн), которые в случаях, подобных нашему, юндалнсь в ледяную воду, заделывая прорыв.

Средн собравшегося на берегу народа пошел разговор на эту тему, но в лроннческом смысле: «Ну, ты, Багдасов, герой. Чего стоншь? Скндай бушлат н снгай в воду!». Все поннмалн, что место это не геронческое н что охотннков кндаться в воду, хотя бы ее было н до колена, здесь нет.

Летом 1934 г., когда зданне было готово н нужны былн лншь какме-то доделкм, чтобы пустнть мельннцу в ход, прншлн снльнейшне дождн, н речушка опять напроказнла. Проектнровіцлкн стройчастн заселн составлять проект доделок, нормнровіцнкн подсчнтывалн, во что это обойдётся (сколько трудодней), затем на мельнлце опять стало ковыряться несколько человек.

Прй моем отьезде в начале февраля 1935 г. мельнйца была прнмерно в том же ввде, как й летом 1934 г.

Прнехав в то же Суслово в 1951 г., я уввдел зданйе мельнйцы н спрослл: что это такое? Мне ответйлн, что это электростанцйя (гвдростанцйя), что её строят давно, но нйкак не могут закончнть. Я был, пожалуй, едннственный человек, который знал начальную нсторню этого предпрнятйя. Каждое лето сообіцалось, что вдут последнйе работы, н электростанцня bot­bot даст ток, но тут повторйлась йсторня 1934 г. может быть, она повторялась десяток раз): нужно было что-то доделать плотнйкам, чтобы всё было готово окончательно, но плотнйков на несколько дней отправлл н в поле на уборку. В это время опять зарядйлй дождй, река опять что-то промыла йлй прорвала, й опять всё оказалось на уровне 1934 г.

Когда я уезжал йз Суслова в марте 1955 г., электростанцйя была в том же положенйй. Очеввдно, еслй посчйтать, во что она обошлась, то окажется, что за такне средства можно было постронть крупную электростанцйю (мельнйцу), которая давно бы работала. Ответственность за это еслй кто й понёс, то, конечно, з/к, которому можно было давать сколько угодно сроков за срыв, а то й за вредйтельство. Начальнмкн, понятно, былй не прнчем.

Прн отсутствйй заборов й загородок счйтэлось, однако, что, з/к не должны отходйть от зоны дальше, чем метров за 200—300. Тем не менее мы йзредка ходйлй на реку, несколько раз даже купалйсь летом, а одйн раз пронзошло совсем необычайное событйе. Было сказано как-то в августе 1934 г., что для улучшення пнтання нужно органйзовать сбор грйбов, но только в нерабочее время, т. е. с самого раннего утра й прнтом, чтобы все возвратйЛйсь обратно к назначенному часу. Назавтра рано утром высыпал едва лй весь лагерь. Вернулйсь в назначенное время, завалйв кухню грйбамй. Там похвэлйлй й сказалй, что подобные походы предввдятся й в будушем. Однако это вряд лй было согласовано с третьйм отделом йлй самйм начальнйком отделенмя. Скоро пошлй разговоры, что кому-то за такую йнйцматйву здорово нагорело, й что подобное не повтормтся.

В самом деле, заключённые офйцнально отправляются в лес, откуда так просто выйтн на железную дорогу, а там, глядншь, н дальше. Впрочем, едва лн возможность побега в том случае тревожмла начальннков, так как в то время побег был явленнем обыденным.

Можно лй было бежать в то время йз лагеря? Можно, даже вполне можно. Н даже не только можно, а н бежалн тогда очень многне. Чаіце всего бежалй весной, когда подсыхала земля, н далее летом н осенью, в обіцем, в такое время, когда побег был всего удобнее, но не мсключалось н любое время года. В 1934 г., в мае-нюне, мне пршшіось несколько ночей дежурнть в конторе у телефона, прнннмать разные сообшенйя н впнсывать нх в соответственную кннгу. С первого же раза после полуночн начнналнсь звонкн с команднровок: бежал такой-то (нмя, отчество н фамшшя, возраст, нацнональность, номер дела). За ночь такмх сообтеннй поступало 3-4. Очевндно, с одного только отделеняя за лето бежалн десяткн, еслн не сотнн. Все беглецы направляллсь на железную дорогу, там-то нх й ожвдалн оператмвнлкн, одетые в гражданское. Беглые (бежалн почтн нсключнтельно уголовннкй) былн нздалека вндны по своему наряду н какнм-то спецнфнческнм лнцам (былн, конечно, н такне, которые походйлй на что угодно, только не на беглых арестантов, но нх было мало), н оператнвнйкй сразу узнавалн, что это за народ. Поэтому беглые, забравшйсь в вагон, пряталйсь под скамейкамн, а более йскушённые ложмлйсь на крышах, пряталлсь под вагонамл, в обіцем, проявлялн йзобретательность, но все этн штучкн оператпвннкам былн тоже йзвестны, н часть беглых возвраіцалась обратно, но часть йсчезала без следа.

Одйн йз бежавшнх уголовнйков, которым отделенне гордмлось, так как он ходнл на работу й выказывал намеренля настолько благородные, что о нйх можно было напнсать в «Правду», прнслал своему другу пйсьмо йз Барнаула йлй Бнйска, в котором сообіцал, как хорошо он жнвет: на ворованные деньгм ходйт в рестораны, лмеет девочек й пр. О пнсьме стало нзвестно начальннку, тому самому, который горднлся,

что у него перевосплтываются правонарушлтелл. Начальнлк прлказал наплсать беглецу плсьмо, обеіцая полное проіценне за побег, но ответ получллся в лагерном стлле, прлмерно такой, как плсалл запорожцы султану...

Средл прочлх несколько раз бежал бывшлй в Суслове член ЦК немецкого комсомола. Его ловллл л прлвозллл обратно, не меняя, однако, режлма. Его прлятель не бегал нл разу, беглец же говорлл, что будет бежать вновь л вновь. Важным недочётом беглеца-немца было то, что он почтл не умел говорлть по-русскл; его поэтому сразу отллчалл в вагонах л кто-то тут же сообіцал о подозрлтельном пассажлре оператлвнлкам.

Состав з/к в Суслове был очень разнообразен во всех отношенлях, т. е. соцнальном, нацлональном л по статьям, т. е. по прлплсываемым преступленлям; кроме того, в лагере совместно былл мужчлны л женіцлны прл громадном перевесе мужчлн. Еслл прлпомнлть, кто там был, то получаются русскле (большннство), масса укралнцев, значлтельно меньше белорусов, былл татары, еврел, полякл, немцы, была большая группа белорусов лз Западной Белорусслл, былл грузлны л армяне л т. д. В соцнальном отношенлл, кажется, всего больше было крестьян, относлтельно немного рабочпх л ремесленннков л очень большая прослойка ллтелллгентов. He знаю, куда отнестл прочлх, т. е. воров л балдлтов. Во всяком случае «шалмана» в лагере было очень много. Однн раз, когда был в конторе, начальннк отделення крлчал в телефон начальнлку стролтельства:

«Ннженер Галеньчлк! В отделенле прлбывают двестл уркаганов л трлста харьковсклх блядей. Прлготовлть помешенле!». Для такого случая в лагере лмеллсь громадные двойные брезентовые палаткл. Промежуток между внутреллей л внешней частью составлял около полуметра. Этот промежуток заблвалл соломой, ставллл влутрл чугунные печкл, валллл солому на пол, на которой спалл, л жлльё было готово. Хорошо, что лмелось достаточно соломы. Мужчляы-шалманы лногда лмелл даже піеголеватый влд, ло женіцлны, вернее большлнство желпілн, — это былл страшлдлы: грязные, трёпалые, вечно голодные.

«Шалман» жйл где-то как бы вдалеке от нас, но нногда прйходйлось й встречаться. Раз зймой вечером я зашёл в контору. Там свдела женпійна лет 30, могучего сложенйя; она что-то рассказывала. Я захватмл только конец: как она с кем бежала йз лагеря в Архангельске. «Потом переплылй Двйну», — закончнла она. «На чём переплылй?» — полюбопытствовал нормйровіцнк. «На руках», — ответмла женгцмна. Переплыть Двйну у Архангельска осенью — дело нешуточное. Когда она ушла, я спрослл, кто это. «Мокрушнйца», — отвечалн мне просто. Былй там й бандйты-мужчнны, но встречй с нймй еслй й пройсходйлй, то прй обстоятельствах, когда не знал, кто это такой. Зато вйдел человека, который «прйводйл прйговоры в йсполненне». По его словам, это дело простое: пальнул в затылок н всё. Он тоже сйдел за какое-то дело, но «по спецнальностй» не работал.

Стройчасть чйслнлась учрежденйем как бы арнстократйческйм. В ней действнтельно былй собраны квалйфнцйрованные, техннческй грамотные з/к. В качестве прймера можно прнвестй следуювдее. Едва лй не в конце 1933 г. мне было поручено поехать в Марйннск, вывестй йз-под конвоя й прйвезтй в Суслово двойх работннков по стройтельной частн. Я нашёл йх обойх сйдяіцйх в том же бараке, в каком Сйдел сам осенью, й доставйл в стройчасть. Одйн йз нйх оказался главным йнженером Наркомлегпрома — Нван Нвановйч Зайцев, другой был совсем молодой технйк. Пост делопройзводнтеля стройчастн до меня занймал профессор фортйфйкацйй Мйролюбов, а когда я в начале 1935 г. уезжал, то сдал дела хранйтелю патрнаршего престола Самойловйчу. Чертёжнйком в стройчаста работал пнанйст Ленннградского ТЮЗ Шура Грйгоровйч, его брат, внолончелйст, тоже работал по стромтельству, как й третнй — кйнохудожнйк. Все трн брата былй осуждены за шпйонаж н все нмелм по 5 лет срока. Шпйонов в лагерях нмелось такое колйчество, что о нйх рассказывалйсь анекдоты, т. е. о том, как, кому й за сколько онй продавалмсь, но статья о шпйонаже была скверная, т. е. офйцйально онй всё же чйслйлйсь шпйонамй (отсюда разные огранйчення).

Стройчасть разделялась на собственно «строй», т. е. техннческнй отдел (5—6 человек) н бухгалтерню. Хотя открыто это н не высказывалось, но техннческая часть относнлась к счётной несколько нроннческн, счётная же старалась нзо всех снл повыснть себя в чннах, показать, что выше счётного работннка на свете не может ннчего быть. Лагерннкн самых разных чннов любнлм хвастануть друг перед другом, рассказать, как онн жнлн когда-то, н в этом смысле счётная часть не уступала ннкому. Даже в самом лагере была потребность перед кем-то блеснуть заннмаемой должностью. Првдя в нашу убогую бнблнотеку, я увндел карточку бухгалтера, на которой было напнсано «Зав. фннчастью стройчастн», а у счетовода стояло — «бухгалтер». Это была невмнная хнтрость, так как всем было нзвестно, что собой представлялн этн граждане, но нм хотелось хоть немного подвыснть себя.

Как-то раз в конторе вечером начался разговор на ту же тему: кто сколько зарабатывал н какжнл ранее, прнчём особенно нагшралн на заработкн сверх оклада: как легко было, поработав пару вечеров, получнть какую-то немалую сумму. Наш счетовод стал доказывать, утверждал, что, выверяя счета, можно заработать чуть лй не всего больше.

Вообіце, наш счетовод Мнша Бучнев был едва лн не самой прнмечательной фнгурой в стройчастн. Среднего роста, но очень полный, с ярко румянымн шёкамн (ему было лет 20), он держался очень уверенно н любнл рассказывать, как он жнл ранее в Харбнне (в лагере было несколько человек, работавшнх на КВЖД в Харбнне н затем переехавшнх в СССР); разумеется, всех нх потом забралн, предьявнв едва лн не всем обвмненне в шпнонаже). Мнша рассказывал, в какой роскошной квартнре он там жнл, а ел так, «как не ест н Калнннн». Бухгалтер, родом нз Гомеля, был просто дрянь. Он хвастал лншь тем, как в бухгалтернн время от временн начнналн ловнть утерянный грнвенннк, нз-за которого не сходнлся баланс. «Раз нз-за трёх копеек вся бухгалтермя просндела целое воскресенье, но такн нашлн к вечеру». Это была професснональная гордость.

В технйческой часта весьма прймечательной лйчностью был Л. й. Тнхомнров. Как-то в марте 1934 г. прошёл слух, что к нам йз одной йз командйровок прйбудет в качестве технйка Тнхомнров. Кто такой Тнхомнров? — спросйлй в конторе. Шпаковскйй, перебежавшйй йз Западной Белоруссйй в Восточную й получйвпійй за это 10 лет, сказал: «К вам прйбывает такая зануда, какой свет не вйдел. Спросй у него перо йлй ножйк хлеб отрезать, так он скажет: свой надо нметь».

Через несколько дней прйшло йзвестае о прйбытйй Тйхомнрова, которого следовало вывестй йз-под конвоя (под конвоем — это в той самой брезентовой палатке, которую поставйлн для харьковскдх красавйц, стражй там нйкакой не было, но счйтэлось, что онй не ймеют права свободного хожденйя по лагерю). В качестве делопройзводйтеля йз-под конвоя должен был вывеста я. Помня характернстнку Шпаковского, я не тороішлся й прйшёл к палатке только к вечеру. Там меня встретйл высокмй, худой, с военной выправкой человек, с почтй седой головой й усамй. Голубые глеза его смеялйсь, во всём чувствовался человек какой-то особой (теперь сказал бы — высокой) культуры.

Он стал работать в стройчастй, но так как там й без него было немало работнйков, то его деятельность ограннчйвалась, пожалуй, походамй на строяіцнеся обьекты, где он любйл разговарнвать с рабочймй. А так как у него в запасе ймелйсь едва лй не сотнй старых армейскйх анекдотов, то прйнймалй его везде с радостью. В дальнейшем выяснйлось, что это был начальннк артйллерйй Северо-западного фронта в 1917 г., что в Красной армйй он был с 1918 г., что работал с весьма высокймй персонамй м едва лй не десять лет уже находйтся в лагерях, правда, с перерывамй. Срок его оканчйвался в 1935 г., но где-то в самом конце. Он окончйл сперва фйз.-мат. факультет Московского унйверсйтета, Мйхайловское артюілерййское учнлнше, жйвопйсй учйлся в Строгановском учйлшце, бывал й на Востоке (Русско-японская война), й в Западной Европе, знал о всех постановках московскйх театров, знал, что находйлось в Эрмйтаже й Третьякове й т. д. В разговорах с нйм я часто попадал в неловкое положенйе.

* * *

В 20-е годы по стране носнлнсь жуткне слухл о Соловках, где заключённые былн ллшены всех человеческнх прав. Однако члсло побывавшлх там было невеллко, л вообіце в то время репресслрованные встречаллсь редко. Слово «арыштант» сохраняло свое давнее значенле: это отпетый человек, с которым неудобно лметь дело. В празднлкл всё еіце продолжалл распевать песню, в которой говорллось: «Церквл л тюрьмы сравняем с землей»². Члсло мест заключенля еслл л превышало дореволюцнонное, то немного.

С конца 20-х гг. всё это резко лзменллось. Печать л радло без передышкл передавалл, что в стране есть страшный враг — кулак, что этот кулак скрывает хлеб, не выполняет ряда возложенных на него обязанностей, что он эксплуатлрует трудовой народ л т. д. Все, кто был обьявлен кулаком, ллшаллсь права голоса. Вообіце, это право реально не лмело нлкакого значенля, так как во всех случаях сперва пролсходлло назначенле л только потом голосованле, но ллшённые права голоса ллшаллсь ряда реальных прав, в первую очередь на нлх л обрушлллсь репресслл. В тюрьмы сталл сажать массой, лз деревень более богатых, в городах — тех, у кого предполагалось золото, с тем, чтобы арестованные это золото отдалл. Тогда лх выпускалл, но некоторые получалл срокл, обычно трл года.

В Белорусслл в феврале началось массовое выселенле кулаков, тоже н в друглх районах страны. В связл с этнм сталл знаменлты Котлас, Веллклй Устюг, Архангельск. Там сосредотачнвалось столько народа, что все прежнле показателл выгляделл просто как лгрушечные. Затем по стране одлн за друглм сталл проходлть поллтлческле процессы, прежде всего СВУ³, потом Промпартлл н еіцё, л еіцё. Преступнлков оказалась такая масса, что в тюрьмы втнснуть лх оказалось совершенно невозможно, тогда началась эпоха лагерей.

В 1931 г. всё больше л больше сталл говорлть о стролтельстве Беломорско-Балтлйского канала, где работалл только заключённые. Туда л шлл эшелоны co всех концов страны. Что там делвдось — ннкто, разумеется, не знал, но скоро в печатн

сталй появляться удйвйтельные статьй о том, что получается в результате сйденйя в лагерях.

Оказывается, что все бандйты, воры, растратчйкд, фальшнвомонетчйкй, в обіцем, вся дрянь, которая скаплйвается в стране, попав в лагерь й оказавшйсь под руководством чекйстов, в кратчайшйй срок, в теченйе одного-двух лет, превратаются не просто в добропорядочных граждан, заннмаюіцнхся обіцественно полезным трудом, но что онм своей гражданской актйвностью намного превышают обычных людей, не свдевшйх в лагерях. Это было чудо: с одного конца лагеря доставлялйсь сотнй тысяч преступнйков, а через короткое время йз тех же лагерей выпускалйсь лйца, способные служнть едва лй вдеалом человека. He упомйналйсь лйшь те, кто был осуждён по знаменнтой 58-й статье. Еслй отбросйть эту оговорку, то казалось, что всякйй, не бывшйй в лагерях, должен стремйться туда попасть, чтобы через год-два выйтн оттуда уже в качестве образцового жйтеля вселенной.

Постройка канала была окончена в 1933 г., прйчём огромное большйнство тех, кто остался жнвой, получйлй досрочное освобожденйе. О стройке канала было йздано два тома, в которых опйсывалось, как стройлся канал й как там пройсходйла «перековка» (это слово вскоре стало чрезвычайно популярным, оно означало, что человеческйй мусор у нас переделывается в нечто сняюіцее, достойное нового соцйэльного строя). В двухтомнмке ммелось немало фото, на которых былн нзображены главным образом те славные чекмсты, которые й органйзовывалн работу в лагере й делалй чудо. Особенно хорош был начальнйк стройтельства Коган, сядевшйй в небрежной позе, с папнросой в углу рта, у телефона. Нз з/к почему-то всего болыпе прославлялась йнженер Кобылйна.

Одйн йз разделов кнйгй о Беломорканале был озаглавлен «Туфта», в нём говорйлось, что, к сожаленйю, на стройке ймелось й мошеннйчество. Так, йнженер Галеньчйк, начальняк одного йз участков стройкм, не добрал 20 см скального грунта, что выяснйлось уже после того, как стройка была обьявлена законченной. За это начальнйк, получавшйй до того кучу благо-

дарностей л освобождённый досрочно, должен бьіл вновь попасть под суд, который л влеплл недавнему герою новых трл

года. По прлбытлл в Марллнск он л был назначеі начальнлком стролтельства в Суслове.

Чуть лл не сразу после окончанля стройкл Бел эморканала началл стролть канал Москва — Волга. Печать л радло, оплсывая положенле там, взялл нотой ешё выше. Это был почтл рай. Действлтельно, бывшле там рассказывалл потом, что на стройке недалеко около столнцы условля былл хорошле, т. е. гораздо лучше, чем в друглх лагерях. Но вообіце после окончанля постройкл канала расплсывать о радостл пребыванля в лагерях пересталл, переделка-перековка арестантов перестала быть важнейшлм моментом, а затем этот момент л вообте лсчез. Подходлл 1937 г., л размазывать сентлменты пересталл.

Вполне естественно, что все лагерные начальнлкл хотелл, чтобы л о ннх наплсалл, как онн перевосплтывают (у нас везде л всё время кто-то кого то восплтывает) злодеев, преврашая лх в почтл ангелов, а чтобы услляя начальннков не погнблн втуне, было постановлено учреднть должность лсторлографа. На этот пост был назначен небольшой укралнсклй пнсатель. Он показывал свою очень неряішшво нзданную кннгу. Какле лнструкцлл былл даны ему начальством — не знаю, но, конечно, в первую очередь он должен был отметнть лнчную деятельность начальнлка отделення товарніца Чухнля.

Чтобы хоть в какой-то мере походнть на ндеальный лагерь, весной 1934 г. было решено провожать брнгады, выходяшне на работу, с музыкой. Нз музыкальных лнструментов нмеллсь мандоллны л глтары (больше, кажется, нмчего). Получалось всё это таклм образом. Рано утром, в мае, когда еіцё весьма свежо, за ворота выходллл брлгада за брлгадой. Это лсплтой, лсхудавшлй народ, одетый в рвань. В самых воротах огромная лужа, на сухом месте столт начальство. Все онл выбрлтые, в новеньком обмундлрованлл, уплтанные даже, не мёрзнут, так как почтл все в глмнастёрках. Оркестр в составе 3-4 человек замёрзшлмл рукамл лграет бодрые маршл, длрлжлрует женіцлна в ватной юбке, в грязном бушлате. Жентлна давно

спнлась н стала шалманом. Еслн бы был художннком, то лучшей сцены для показа лагеря 1934 г. не прндумать.

йз всего, что делалось (нлн хотя бы казалось, что делалось) на стройке Беломорканала, выход рабочнх под музыку начальннку Сусловского отделення органнзовать было всего проше. Другое дело, что голодных н угнетённых работяг этот процесс ннкак не веселнл, а, скорее, раздражал. Что касается другнх, более суіцественных деталей жнзнн з/к, то, возможно, начальннк ннчего не мог сделать н прн желаннн. Прежде всего это касалось пнтання. To, что в Мармннске казалось вполне естественным — нспечь картошкн, набрать морковн нлн капусты, получнть «обрата», — на деле оказалось нлн полностью невозможным нлн возможным в самой малой мере.

Через несколько дней после прнезда в Суслово я прншёл в стройчасть н, вымыв велнколепную морковь, начал её есть. «Где вы взялн морковь?» — спроснл меня счетовод. «Вытаіцнл нз землн вон за тем бараком», — ответял я. Счетовод почтн онемел. «Это ведь строго, очень строго запреіцено, н вы можете нметь крупную непрнятность, еслн вас захватят с этой морковью!» Вот тебе н на! На морковном поле оставалось столько морковн, что ею можно было накормнть десяткн, еслн не сотнн людей, но взять, оказывается, нельзя. Вот тебе н кормёжка в совхозе. «А как с картошкой?» — спроснл я счетовода. Ну, этото уж совсем запретено. Еслн так допустмть, то в каждом бараке будет своя дополннтельная столовая... Я всё же таскал морковь н потом, но остерегаясь попасть на глаза начальству.

Основу пнтання составлял хлеб. Его выдавалн мнннмум 500 г на человека, а служашнм, труд которых не нормнрован, давалн по 600 г. У тех, чей труд нормнровался, размер пайкн завнсел от процента выработкн. Прн выработке в 125 % выдавалн 1200 г. Чем ннже был процент, тем меньше пайка. Для человека средней уіштанностн сьесть 1200 г хлеба в суткн трудно, тем более трудно, еслн он получает н еіцё что-то, однако в лагерных условнях это совсем нначе. Работая целый знмннй день на воздухе, плохо одетые людн, получая совсем мнзерный прнварок (іцн часто нз промёрзлой капусты, немного кашн),

сьедалн 1200 г (тем более еслн пайка была меньше) едва лн не сразу (тут мне прнпомннлось, что у владелнцы трепального заведення в Орле (Н. Лесков) трепачн сьедалн в день по 8 фунтов хлеба, нмея к тому немалую добавку в ваде горячей пйіцй). Лучше всех пйталнсь НТР⁴, для которых была отдельная кухня. По сравненмю с тем, что давалн «првдуркам», там было н больше, й лучше нзготовлено, но НТР было едва лм больше 15 человек.

Очевндно, вообіце рацнон на з/к был небогат, но, кроме того, значнтельную часть (надо полагать) раскрадывалм как начальннкн, так н те нз з/к, кто работал на кухне нлн был блнзок к ннм, a то н просто за деньгн.

Так же скверно, как кормнлн, одевалн лагерннков. Знмой полагалнсь бушлаты н ватные штаны, брнгады получалн н то, н другое, но что собой представляла эта одежда? Бушлаты, вытертые до предела, годйлйсь, может быть, прн нулевой температуре, а тут бывало й по 30, н по 40 на ветру. Особенно трудно доставалось кровелыцнкам. Крылнсь все постройкн дранью нз оснны. Осйновый кряж распйлнвался на кускн длнной около полуметра. Его разрушалн на кускй н опускалн часа на два в кнпяток, а затем прнмйтнвным станком, на котором работало два человека, отстругнвалн тонкне планкм. Это н была дрань.

Прнбнвать дрань к опалубке полагалось гвоздямн, но этого товара в лагере почтн ннкогда не было, н прнбнвалн «вермншелью» — проволокой, которую разрубалм на кусочкн длнной см в 10. Полагалось, чтобы однн конец такого гвоздя был тупой, а другой острый, т. е. чтобы его отрубалн косо. Те, кто рубйл «вермйіпель», не очень заботнлнсь сделать концы острымй, да еслй й делалн, то загнать гвоздь в промёрзшее дерево молотком, который держалн замёрзшей рукой, было трудно. Промерзая до костей на ветру, всяческн ругаясь, кровелыцнкн прнбнвалн дрань так, чтобы она только не свалнлась тут же. Это была хотя н не самая трудная, но самая неудобная работа. Плотнйкй, сндевшйе на срубах, промерзалн не так, еіцё лучше было положенне работавшйх внутрй зданмя, где, по крайней мере, не продувал ветер.

ВОННАВЗОНЕ

Когда в нюне нлн нюле 1951 г. я прнехал в Марнннск, то первым делом услышал о «ледовом побонше». Так называлась действнтельно побошце, пронзошедшее весной того же года в Марнннском лагере, точнее, в самом Марннске.

В то время в Марнннске находнлась крупная партня уголовннков одного нз толков, а в прншедшем этапе оказалась прнмерно такая же по колнчеству группа другого, резко враждебного направлення. Узнав, кто прнбыл, жлвшне заранее заселн в бане, а прнбывпше, узнавшне, кто там находнтся, началн штурм. Когда дверн н окна былн выбнты, началось побонше, прн котором человек пять было убнто, а около двадцатн ранено. Говорнлн, что начальннк тут же получнл 10 лет за непрннятне мер.

Уголовннкн являются едннственной органнзованной снлой в советской стране (вне органов властн). Где бы нн находллнсь воры нлн банднты, онн всегда органнзованы, т. е. у ннх есть вожак — пахан, которому онн безусловно подчнняются. Пахан всегда сыт, прлтом плтанле его самое лучшее, часто пьян, в баню ходлт в сопровожденлл адьютантов, которые несут бельё, мыло, венлк, моют там л парят своего повеллтеля. Но всё это довольно безобндное дело. Но вот кто то провляллся, выдал кого-то, не уплатлл пролгралнлое, вообіце нарушлл уголовный кодекс (разумеется неофлцлальный). Такому «преступнлку» вынослтся прлговор, часто весьма суровый, нередко смертный. Вынесенный в Бресте, он может быть прлведён в лсполненле в Одессе ллл даже на Колыме. Сообшенне о прлговоре лдет от этапа к этапу, лз лагеря в лагерь, лз тюрьмы в тюрьму, л наконец кара настлгает влновнлка. Начальство знает обо всём этом, но относлтся к таклм художествам еслл не покровлтельственно, то л не проявляет нлкакой ретлвостл, чтоб лзжнть.

Что уголовнлкл органлзованы, это вполне естественно. Вот еслн это не уголовннкн, тогда дело совсем другое. Тогда следует делать даже наоборот, т. е. находнть органнзацню там, где ею н не пахло, а уж найдя, славные чеклсты нмелн достаточ-

но средств, чтобы члены органйзацйй подпйсэлй что следует й прйзналй бы свою вйновность. Срывы в этом деле редкй.

В Суслове, когда я туда попал, уголовннков было достаточно, й онй занймалясь свойм обычным делом, т. е. грабйлй работяг, отбйрая веіцн, а также взямая часть тех денег, которые работягй получалй. Делалось это совершенно легально. В конторе, где в определённые днй работягам выдавалй деньгй, дежуршш представнтелн уголовннков (кажется, всегда там стоял одйн йз самых отвратных тйпов по фамйлйй Арбузенко, a no клпчке Бабушка йлй Старуха). Сразу по выходе получнвшйй должен был отдать какую-то часть заработка бандйтам. Онй же получалй долю с посылок.

Такая мпрная жйзнь продолжалась до начала 1954 г.( а может, до конца 1953). В то время в Суслово прнбыл этап колымчан, однйх уголовнйков, уголовнйков настолько оголтелых, что сусловскйе оказалйсь уже на положенй не грабяіцйх, а ограбленных. По лагерю пошел стон. Гостй стэлй отбнрать всё, что находйлй не только у работяг, но й у уголовнйков. Молодой лйтовец, часто йнформнровавшйй меня о положенйй, сообіцйл, что прпбылй две группы колымчан, одна йз которых прйдержйвается «закона» — правнл уголовнйков, другая же не желает знать нпкакйх правпл. Онн называются махновцамй, беспределыцйной йлй «краснымн шапочкамй». Махновцев было человек 30. Нх поместнлн в секцйй того же барака, где была камера храненпя, но не рядом, а через секцйю ннвалмдов. «Законные» занялй секцню в бараке, находйвшемся в углу зоны. Контактов между нймй, разумеется, не было.

Ограбленные работягй поднялй шум, обраіцаясь к начальству. Онн требовалн удаленяя колымчан, грозя забастовкой, так как после нх ухода йз барака туда пряходят колымчане, перетряхйвают йх добро й забйрают что хотят.

Начальство заявляло (кажется, чйстосердечно), что й само радо было бы йзбавйться, но йм пряказано прннять, онй й прннялй.

Тогда работягй в союзе с частью уголовнйков сталй готовйтся к сраженйю. Руководялй этнм делом дальневосточный

матрос Ежов н грузнн, капнтан йлья Степанашвмлн. Работягн запаслн большое колнчество кольев. Такого оружня, как ножн, топоры, вообте металлнческое снаряженне, у ннх не было, хотя онн как раз н делалн оружне: ножн, вернее, клнжалы, по требованню бандлтов.

Атмосфера в лагере становллась всё более тревожной, мой помошнлк, знавшлй об обстановке гораздо больше меня, предсказывал грозные событля.

Раз вечером стало как-то особенно тревожно. По зоне пробегалн кучкл заключённых, что-то выкрлклвая, слышаллсь угрозы. Я досрочно закрыл своё заведенле, ночью несколько раз вставал, прлслупшваясь — нет лл чего плохого. Но всё было спокойно. Утро началось нормальное, прлшло несколько человек за вешамл. На вопрос — что там, отвечалл, что нлчего особенного. Затем начался развод, но на работу вышлл очень немногне — для корма свлней л еіцё кое-кто, остальные отказаллсь.

Началась забастовка, но в зоне было тлхо. Глядя на это, мы началл мыть пол — операцля скучная л тяжёлая, так как грязл натасклвалл много. Часов около десятл утра я выглянул в окно (окна выходллл на юг л на восток) л сразу бросллся заплрать дверь на все запоры. Прл малейшей замятне уголовнлкл должны былл броснтся в камеру л расхватать всё, что там было. й так уже несколько раз ночью передавалл, что я связанный, с заткнутым ртом, лежу под топчаном, а в камере храненля осталлсь лншь пустые мешкл л сундучкл.

Заперев дверь, я опять клнулся к окну. Прямо протлв окон находллась большая толпа работяг, вооружённых кольямл. Командовал матрос. Выделялась пара грузлн с каклмл-то особенно большлмл дублнамл. Толпа стояла еслл не тесно сжавшлсь, то л не свободно. Прлмерно на шаг друг от друга. Все молчалл.

Через окно с восточной стороны была влдна армля колымчан. Она прлдержлвалась почтл такого же строя, как л работягл, т. е. шлл не очень компактной толпой. Вооружены колымцы былл гораздо лучше работяг.

У многнх, кто был впередн, в руках нмелнсь ножн-кннжалы, говорюш, что у некоторых ножн былн насажены на палкм, н таюім образом получнлнсь копья.

Начнналась война дофеодального временн. Молча обе толпы сблнзнлнсь шагов на пятнадцать, н тогда нз колымчан вырвалнсь вперёддвоесовсеммолодыхпарней, летпо 18. В руках у ннх былн длннные ножн острнем вннз. Онн подвнгалнсь как-то прыжкамн, опустйв головы. Ввд у ннх, в особенностн у одного, был совсем банднтскнй. По законам феодальной нлн дофеодальной эпохн, навстречу нм должны былн выйтн тоже два удальца, чтобы сразнться одмн на одмн, но дело пошло не в рыцарском тоне. Когда банднты не допрыгалм шагов пять до работяг, совершенно оторвавшнсь от массы свонх, работягн кннулнсь на ннх н сталн быть кольямм. С первыхже ударов оба колымчаннна упалн, н тогда вокруг ннх образовался круг, н ввдно было только, как мелькалн колья. Через мннуту оба молодца неподвюкно лежалн на снегу, а ободрённые работяш двннулнсь вперёд.

Как только в зоне началась суматоха, туда прнбежало всё начальство, человек трвдцать. Все онн былн безоружны, так как в зону было строжайше запреіцено входнть с оружнем (чтобы его там не отобралн).

По адресу матроса былн слышны угрожаюіцне выкрнкн н требованне, чтобы он вёл людей в баракн, но ннкто не обраіцал вннмання на это. Однако когда колымчан сталн колотнть кольямн, туда броснлся врач н пытался заіцмтнть. Кажется н ему прн этом попало, но зато он потом заслужнл похвалу за смелость: «Жнд, а какой смелый».

Когда работягн двннулнсь вперёд, колымчане сталн медленно отходнть к своему бараку, а потому бросшшсь бегом, заперлнсь н прнготовнлнсь к штурму. Онн разломалн нары, разобралн печн, забаррнкадяровалн дверь, загороднлн окна. Работягн добежалн до нх барака н, не глядя на угрозы начальства, сталн совать кольямн в окна, но на штурм, т. е. на попытку выломать дверь нлн влезть в окна, не рнскнулн.

Тем временем начальство пыталось как-то договорнтся с обенмн сторонамн, прежде всего нужно было оттесннть работяг

подальше от барака колымчан, чтобы те не сделалн вылазкн, н тогда кровопролнтне будет нензбежно.

Переговоры закончнлнсь тем, что колымчане согласнлнсь сложнть оружне н уехать в другой лагерь. От нх барака до вахты было метров 200, н начальство растянулось цепочкой от дверн до вахты, продолжая выкрнкнвать угрозы в сторону работяг. Колымчане разобралн свою баррнкаду н двннулнсь с оружнем на вахту. Выходя нз зоны, онн бросалн оружне н тут же саднлнсь на машнны. Оружня у вахты оказалась целая куча.

Во время этой суматохн на вышках стояло по два автоматчнка вместо обычного одного, а за воротамн стоял наготове «макснм» с вдетой лентой. Лежавшнх неподвюкно убнтых колымчан (врач поіцупал у ннх пульс н махнул рукой, что значнло — конец) саннтары подобралн на носнлкн н понеслн в больннцу. Недалеко от больннцы однн нз покойннков поднялся, слез с носнлок н ко всю прыть помчался на вахту, навекн нспортнв себе репутацню. Сбежать на вахту означало отдать себя под заіцнту вертухаев, чего прнлнчный вор ннкак не должен был делать.

Когда машнны ушлн, в камеру набралась толпа возбуждённых работяг, н тут только я узнал, с чего война началась. Ярость работяг прежде всего обрушнлась на махновцев. В секцнн махновцев окна находнлнсь на уровне землн, н прнбежавшне работягн первым делом выбнлн рамы н стёкла, но кмнуться в помеіценме не рнскнулн, так как там нх ждалн вооружённые металлнческнм оружнем махновцы. Тогда работягн прннеслн бннты, размоталн нх, свернулн в клубкп, облнлн кероснном, подожглн н сталн бросать в секцню. Начлнался пожар. Махновцы так н так должны былн выйтн нз секцнн, а там нх ждалн. Тогда начальство уговорнло работяг отойтн, выпустнло махновцев нз секцнн н отправнло на вахту, а оттуда на машнны. Лншь после этого начался тот пернод, который был ввден нз окна.

Мікалай Улашчык

Маці — Соф’я Іванаўна Бацька — Мікалай Феліцыянавіч

3 братамі і сёстрамі.

Стаяць: Ніна, Павел; сядзяць: Канстанцін, Вольга, Мікалай

3 сябрамі Нічыпарам Чарнушэвічам, Валерыем Валогам, Алесем Дарашэвічам

На высылцы. Мікалай Азбўкін, Яўхім Кіпель, Мікалай Улашчык. Налінск, 1931 г.

Мікалай Улашчык — выпускнік БДУ. 1929 г.

Пасля лагеру. 1936 г.        УЛенінградзе. 1940 г.

Швагер М. Улашчыка мовазнавец 3 жонкай Наталляй і сынам Янка Бялькевіч                                Аляксандрам. 1949 г.

Школьны настаўнік М. Улашчык з вучнямі. Ленінград, 1941 г.

Мікалай УЛашчык. 1953 г.

Доктар гістарычныхнавук. 1964 г.

Ля Тэатра імя Янкі Купалы. Мінск, 1965 г.

Мікалай Улашчык. 1977г.

3 гісторыкамі Мечыславасам Ючасам (Літва) і Міколам Кавальскім (Украіна). Вільня, 1978 г.

На Міжнародным кангрэсе гістарычных навук. Масква, 1970 г.

«Віншоване Івану Павловічу Мележу в день его юбілеушу». Мінск, 1971 г.

У тэлестудыі. Я. Каношка, П. Садоўскі, У. Содаль, М. Улашчык. 1985 г.

На родным котлішчы. Віцкаўшчына, 1977г. Фота В. Ждановіча

Супрацоўнік Інстытута гісторыі СССР. Масква, 1970-я гг.

Міхась і Святлана Чарняўскія, Мікола Купава, Лілія і Ігар Чарняўскія, Мікалай Улашчык, Міхась Ткачоў, Сяргей Панізнік, Мяфодзій Чарняўскі, Вячаслаў Дубінка, Ірына Марачкіна, Яўген Кулік. Мікасецк, 1981 г.

М. Улашчык вачыма мастака Аляксея Марачкіна ў 1977-м...

Аўтографы Мікалаю Улашчыку ад Рыгора Барадуліна, Ніла Гілевіча, Уладзіміра Караткевіча і Васіля Быкава. Аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі

3 мастакамі. Віктар Маркавец, Мікола Купава, Міхась Раманюк, Мікалай Улашчык, Аляксей Марачкін, Уладзімір Крукоўскі, Яўген Кулік. Мінск, 1978 г. Фота В. Дубінкі

80-годдзе гісторыка. Сядзяць: Аляксандр Улашчык (сын), Аляксей Каўка; стаяць: Усяслаў Бялькевіч з дачкой Марынай, Мікалай Улашчык, Тамара Аросева, Леанід Аляксееў. Масква, люты 1986 г.

KAK Я СТАЛ ЗНАМЕННТЫМ

Летом 1940 г. выйдя утром на Невскнй, я в первом попавшемся кяоске купнл «Правду». Взглянув на неё на ходу, уднвйлся — показалось, что-то знакомое. Вглядываясь в передовнцу, я уввдел там свою фамнлню¹, достаточно редкую, н тогда стал чятать всё. В передовнце пнсалось, что вот у нас в СССР есть недобросовестные работннкя, которые нн с того, нн с сего уходят с работы, нарушая такмм образом правнльный рнтм деятельностн предпрнятня нлн учреждення. В качестве прнмера прнводнлся случай, когда нз школы в Дергачёвском районе Саратовской областн самовольно ушлм два учнтеля.

Смысл передовнцы был такой: такме безобразня необходнмо прекратнть. В то время готовнлся закон, запретавпшй уход с любой работы без разрешенмя начальства, вернее прнкреплявшнй любого гражданнна СССР к месту его работы. Уход стал завйсеть от волн нлн просто капряза начальннка. Какнм бы жестокнм (в суіцностй крепостннческмм) нй был этот закон, но пока он не был нздан, то н нарупійть его было невозможно, нз передовнцы же следовало, что было какое-то нарушенне co стороны й моей, й нейзвестного мне другого учнтеля той же Дергачёвской школы. Уднвляла н нелепость прнведённого прнмера. Как мог уход двух учнтелей нз сельской школы отразнться на состоянйй хозяйства н культуры государства? Неужелй, готовя такой закон, редакцня не нашла прнмеров, которые хотя бы в какой-то мере моглй показать на необходнмость введення правнла, лншаюшего граждан права выбора работы, а нередко н места жнтельства.

Как, однако, получйлось, что я попал в передовнцу н какйе это могло йметь последствня? Последствйй ннкакнх не оказалось, что можно прнпнсать случайностн й еіцё тому, что былн летнне каннкулы (я в то время работал учятелем Первой школы Прмморского района в Ленннграде). Какнм-то образом нн ученнкн, нн учйтеля, нй тем более дяректор не заметнлй этой передовйцы, но вообіце, стать обьектом крятчкй «Правды» в то время было делом чрезвычайно рчскованным, а в некоторых

случаях н смертельным. Всегда находнлась масса людей, желавшнх прославнться тем, что онн проявшш бднтельность, что «вскрылн» н т. д., ну н начнналась круговерть: прнзнайся, покайся, а затем н действенно бднтельные лнца н т. д.

В Дергачн я попал в начале ноября 1937 г. Прнехав в Саратов нз Ульяновска, в надежде устройться в большом культурном центре, попал в тяжёлое положенне. Шлн знаменнтые процессы, стрелялн направо н налево. Бднтельность была поднята на неввданную ннкогда высоту. Зайдя в какой-лнбо техннкум нлн в РОНО, я получал анкеты на 12 страннцах, которые нмелнсь для работннков спецслужб. Начальннкн упорно выпытывалн у меня: не был лм я когда-лнбо арестован, не нмею лл родственннков за граннцей, какне мон вообіце полнтнческне настроення н т. д. Взяв анкету, я выходнл н бросал её в урны н шёл дальше, но н дальше было то же. Кончшюсь тем, что когда был в ОблОНО, меня уввдел завуч младшнх классов Дергачёвской школы (это на самом востоке областн, на граннце с Казахстаном) н прнгласнл на работу, ннчего не спрашлвая. Я согласнлся сразу.

После выхода нз лагеря в 1935 г. у меня было жёсткое правнло: работать на одном месте не болыпе одного года. Правда, в этом было большое неудобство: нужно было бросать в какойто мере обжнтое место, оставлять ученнков, с которымн былн нанлучшне отношення, н ехать нензвестно куда, но опыт показал, что для того временн это был нанлучшнй способ сохраннть свободу н жнзнь.

Во всяком учрежденнн, большом н маленьком, есть стукачн. Естественно, что когда появлялся новый, нензвестный нм человек, онн проявлялн к нему особый ннтерес, да н начальство, тоже следлвшее за всем, всего вероятнее, прямо наказывало свонм агентам узнать побольше о новнчке. Стукач старался, но поскольку о новнчке вообіце ннкто ннчего не знал, то сбор сведеннй шёл медленно, когда же матерналы поднакаплнваллсь, я брал расчёт н уезжал, ннкому не говоря, куда еду, тем более что н сам не знал.

В Дергачн я ехал тоже до весны, а весной необходнмость отьезда оттуда увелнчнлась по двум обстоятельствам. В февра-

ле арестовалл в Млнске [сестру] Нлну, л очень можно было ждать, что через какое-то время хотя бы в связл с этлм вызовут н меня, т. е. еслл л не арестуют сразу, то начнутся допросы, которые нелзбежно окончатся арестом. Сверх того, в Дергачл на 1 мая прлехала [жена] Наташа, л мне нужно было поскорее перебраться побллже к Ленлнграду. В обіцем, всё сложллось так, что как только окончлллсь занятля в младшлх классах, я должен был взять расчёт л уехать, о чём я л заявлл длректору. Но длректор сказал, что это решает зав[едуюіцлй] РОНО, грузный, тяжёлый мужчлна, а этот мужчлна категорлческл заявлл, что я должен отработать еіцё по крайней мере год.

Тогда я сказал, что он не лмеет права задержлвать, тем более что больше чем четыре месяца мне делать в Дергачах нечего. Зав[едуюіцлй] сказал, что, может быть, права л нет, но что он не даст мне справкм о работе (без чего не возьмут на работу в другом месте) л, кроме того, не выдаст отпускных, что было уже совсем незаконно. Я мог, конечно, обратлться к прокурору ллл в ОблОНО, но везде лз меня сталл бы вытяглвать душу — почему я не хочу, л так протянулось бы всё лето, а за то время за мной прлшёл бы кто-ллбо ночью л т. д.

На мое счастье, я преподавал еіцё л в вечерней школе, длректор которой без всяклх разговоров напясал справку, что я работал с такого-то по такое л ушёл по собственному желанлю. Нмея такой документ, я без всяклх разговоров дал подплску зав[едуюшему] РОНО, что осенью вернусь, получлл отпускные л, забрав свой красный яіцлк, сделанный лз кедра в Суслове, отбыл лз Дергачей, а зав[едуюіцлй], не дождавшлсь меня, вероятно через год, послал плсьмо в «Правду», которая л нашла нужным сообіцлть об этом члтателям. Попасть в «Правду» — это л теперь означает стать лзвестным, попасть в передовлцу — означает стать знаменлтостью.

сны

Прыехаўшы з Суслава, я доўгі час не мог з ім развітацца: лагер стаяў перад вачыма — часам удзень, але часцей у сне. Гады два ці тры мне снілася, што ў акно камеры лезе нейкая кудлатая дзікая галава. Гэта не было нешта персанальнае, ніводзін злодзей ці бандыт не паходзіў на тых, хто быў у Суславе. Гэта быў нейкі сімвал лагера.

Прайшло некалькі гадоў. Бандыт стаў прыходзіць рэдка, але заміж яго ўтварылася нешта іншае. Нібы я іду па зоне, але зона не заўсёды падобна на Суслава — суцэльная бясконцая роўнядзь, нібы сухая балоціна, дратоў і агароджы не відаць. Я іду, і паступова да мяне пачынае даходзіць, што я тут не павінен быць, я вольны і мушу адсюль выйсці. Трэба ісці да нейкага начальніка, трэба намагацца, каб паднялі дакументы для майго вызвалення. Гэты сон сніўся, відаць, гадоў 15, і толькі нядаўна перастаў.

Заміж яго з’явіўся сурагат: нібы я знаходжуся ў нейкім надта забруджаным месцы, дзе цяжка ступіць, каб не трапіць у якое паскудства. Другі варыянт — бачу вялізных вошай. У свой час, некалькі гадоў раней, такі сон азначаў (гэта абавязкова), што я занядужаю. Пасля і нядужасці не сталася.

Больш вясёлыя сны ў той самы час. Нібы я выходжу на Пясчаную плошчу каля дома, узмахваю, як птушка, рукамі і ўздымаюся ў паветра. Паветра пругкае, і я магу, махнуўшы некалькі разоў, узняцца прыблізна на ўзровень тэлеграфнага слупа, але вышэй, над дамамі, не лётаў ніколі. Гэты сон нагадваў дзіцячы. Малым я таксама лётаў. Тады было так: нібы стаю я на высокім плоце, а пад пахаю ў мяне доўгі (метраў два) кій. Раптам я зрываюся з плоту ў паветра і лячу.

Апошні сон такі: нібы іду ў школу здаваць экзамены, экзамены цяжкія — выпускныя за дзясяты клас. Мне вельмі няёмка, бо я босы. Патроху ў сне ў мяне вырастае думка: калі не здам у школе, то не бяда, бо я ж такі скончыў універсітэт.

ПОСТАЦІ

СЯРГЕЙ ШУТАЎ

12 верасня 1972 года ў Ленінградзе памёр Сяргей Сяргеевіч Шутаў. 3 яго дзейнасцю звязаны пачатковыя крокі Студэнцкага краязнаўчага таварыства Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, а ў нейкай ступені — і беларускай савецкай археалогіі.

Нарадзіўся С. С. Шутаў 5(18) ліпеня 1906 года ў Новым Быхаве, мястэчку Быхаўскага павета Магілёўскай губерні. Новы Быхаў стаіць на беразе старога рэчышча Дняпра. Паміж старым і сучасным рэчышчамі цягнуцца больш чым на кіламетр сенажаці, сярод якіх сустракаюцца невялічкія сажалкі, «гаршкі» па-тутэйшаму. У гэтых «гаршках» вадзілася процьма рыбы, а ў чаротах, сітнягах і аеры — рознае птаства. He дзіва, што Сяргей і два яго браты былі з маленства заўзятыя рыбаловы і паляўнічыя.

Але не толькі качкі і шчупакі вяліся ў ваколіцах Новага Быхава, тут было і шмат помнікаў дзейнасці старажытнага чалавека, што ў значнай меры спрыяла, каб у быхаўскім хлапчуку абудзіўся археолаг.

Бацькі Шутава, Сяргей Фёдаравіч і Крыстына Мартынаўна, працавалі ў Быхаве настаўнікамі. Дома была невялічкая бібліятэка, а ў ёй, сярод іншых кніг, «Запіскі Паўночна-Заходняга аддзялення геаграфічнага таварыства» з артыкуламі пра Беларусь, у тым ліку па археалогіі. Асаблівае ўражанне на малога Сяргея зрабілі працы Е. Раманава, значная частка якіх прысвечана Магілёўшчыне. Пра мінулае краю расказвала і бабка — яна памятала, як пад Быхавам расстрэльвалі паўстанцаў 1863 г.

Шутаў, і малы, і дарослы, быў чалавекам няўрымслівым і, прачытаўшы працы па археалогіі, пачаў шукаць, ці няма чаго падобнага навокал. Пошукі адразу далі плён: каля самае сядзібы Шутавых 11-гадовы археолаг натрапіў не толькі на крамянёвыя вырабы, але і на мамантавыя косці. На гэты час Сяргей ужо меў сваю археалагічную калекцыю.

Пасля пачатковай школы ў Быхаве Сяргея аддалі вучыцца ў Магілёўскую гімназію, адкуль ён перайшоў у Рагачоўскую школу другой ступені, якую і скончыў у 1923 г. Гэта быў цяжкі яшчэ год пасля вайны, і трэба было выбіраць, куды ісці далей. Сам Сяргей марыў пра археалогію, але бацька быў за медыцыну, тым болын што вучыцца можна было б у недалёкім адносна Мінску.

Шутаў добрасумленна вучыўся на доктара, але душа яго заставалася «археалагічнай», і, будучы студэнтам, ён шмат чытаў спецыяльнай літаратуры, найбольш творы В. А. Гарадцова, самага вядомага ў тыя часы савецкага археолага. А калі ў пачатку 1925 года ва ўніверсітэце ўтварыўся маленькі краязнаўчы гурток, Шутаў стаў адным з самых чынных яго ўдзельнікаў.

У той час усе мы лічылі, што краязнаўства — гэта ў першую чаргу археалогія, а ўжо затым збор фальклору і помнікаў этнаграфіі. Таму мы былі здзіўлены, калі пазней да краязнаўчай працы пачалі далучацца батанікі, глебазнаўцы і нават медыкі. Увогуле, ніхто з арганізатараў гуртка не ведаў толкам, што і як трэба рабіць. Толькі адзін Шутаў ведаў. I калі мы ўпершыню прыйшлі на раскопкі і Шутаў, дастаўшы з кішэні компас, пачаў здымаць план гарадзішча, усіх нас яго кваліфікацыя не проста ўразіла — ашаломіла.

Увесну 1925 года пад кіраўніцтвам I. А. Сербава каля вёсак Пятроўшчына і Рылаўшчына пачаліся раскопкі курганоў. Гэта была адна з першых спроб аднавіць археалагічную дзейнасць (у канцы 1924 ці ў пачатку 1925 года пра свае раскопкі ў Заслаўі рабіў даклад былы настаўнік Мінскага рэальнага вучылішча М. Маслакавец). На раскопкі ў Пятроўшчыну рушылі, як на свята (у той час такая дзейнасць мела рамантычны характар). У невялікім натоўпе ішлі навуковыя і ненавуковыя дзеячы, сярод іх географ М. Азбукін, пісьменнік I. Барашка, быў і нейкі пахмурны, негаваркі, нікому невядомы чалавек гадоў пад 30, галава якога пачала ўжо сівець. Гэта быў Алесь Каваленя, як хутка стала вядома, баец Грамадзянскай вайны, удзельнік Перакопскага штурму. Пазней, блізка пасябраваўшы з Каваленем, Шутаў гады два жыў з ім у адным пакойчыку ў невялічкай

хатцы недалёка ад вакзала, на Сяргееўскай вуліцы, якой цяпер ужо няма.

Увосень 1925 года ў жыцці Шутава і маім адбылася важная падзея: мы адкрылі Банцараўскае гарадзішча. Было гэта так. Знаёмы студэнт-аграном сказаў мне: «Вось ты ўсё шукаеш старасветчыны. А ці ведаеш тое, што каля Банцараўшчыны ёсць гара, якую завуць гарадзішчам?» У наступную нядзелю мы ўжо ішлі паўз Свіслач і здалёк убачылі стромкі ўзгорак, з некалькіх бакоў абведзены ровам і валам. Капануўшы трохі сапёрнаю лапаткаю, убачылі тое, што і павінна было быць на гарадзішчах: чорную зямлю, а ў ёй чарапкі ад глінянага посуду, кавалкі іржавага жалеза. Усхваляваны, як толькі можа быць усхваляваны прыроджаны археолаг, Шутаў станцаваў «танец дзікіх», а пасля пачаў здымаць план. Праз тыдзень аб гэтай знаходцы было паведамлена на паседжанні гістарычна-археалагічнай секцыі Інбелкульта, а ў чэрвені 1926 года на гарадзішчы пачаліся раскопкі, якія працягваліся і значна пазней, у 1948—1949 гадах.

Раскопкі ў Пятроўшчыне і Банцараўшчыне і наш удзел у іх зрабілі пэўнае ўражанне, і па сканчэнні навучальнага года выканаўчае бюро студэнцтва вырашыла арганізаваць археалагічную экспедыцыю з дзвюх асоб. Гэтымі асобамі былі Шутаў і я.

Даехалі да Асіповіч 1 за два тыдні прайшлі берагам Свіслачы нямала кіламетраў, рэгіструючы помнікі, здымаючы планы гарадзішчаў, робячы першапачатковыя раскопы. Справаздачу аб экспедыцыі пісалі асобна: я — у форме падарожных нарысаў, спадзеючыся аддаць іх у «Наш край»¹, Шутаў — як прафесіянальны археолаг. Напісанае Шутавым (пры невялікім маім удзеле) і было надрукавана ў 1929 годзе².

Пасля экспедыцыі 1926 года гурток быў рэарганізаваны ў Студэнцкае краязнаўчае таварыства, на чале якога стаў рэктар універсітэтаУ. I. Пічэта.

Улетку 1927 года была арганізавана экспедыцыя ў Тураўскі раён тагачаснай Мазырскай акругі. На гэтую экспедыцыю рэктар вызначыў 400 рублёў, а яшчэ 400 даў Мазырскі акруговы выканкам з умовай, што экспедыцыя падрыхтуе том прац, надрукаваць які павінен быў выканкам. У экспедыцыі археалагічнай

часткаю загадвалі С. Шутаў і А. Каваленя, якія далі апісанне археалагічных помнікаў каля вёсак Хільчыцы, Рычоў, Тураў, а таксама поля пахавальных урнаў каля ўрочышча Казаргаць, недалёка ад Турава. Гэтыя матэрыялы былі надрукаваны ў 1930 годзе ў «Працах» кафедры археалогіі АН БССР.

Трэцяя студэнцкая экспедыцыя была арганізавана на Полаччыну ў 1928 годзе, але яна дала значна меншы плён, чым ранейшыя.

У тым самым 1928 годзе Шутаў удзельнічаў у раскопках палеалітычнай стаянкі ў Бердыжы, прычым яму, доктару, было даручана бінтаваць косці мамантаў, каб, трапіўшы з-пад зямлі на паветра, яны не рассыпаліся.

Археалагічныя доследы Шутаў вёў не толькі ў экспедыцыях, але і дома, у Быхаве. Паводле звычаяў таго часу, студэнт, бацькі якога мелі зямлю, павінен быў на канікулы прыязджаць дадому, каб дапамагчы бацькам. У 1926 годзе мы не скончылі доследаў, бо Шутаў спяшаўся трапіць дадому на Пятра (29 чэрвеня), калі ў іх пачынаўся сенакос. У Быхаве ён увесь вольны час блукаў па ваколіцах, надзвычай багатых, як мы памятаем, на археалагічныя матэрыялы, і ў яго склалася значная калекцыя, пераважна неалітычнага характару. У тое ж лета Шутаў знайшоў каля Быхава палі пахавальных урнаў, якія пазней (не надта ўдала) раскопваў Сербаў.

У 1929 годзе з універсітэцкім дыпломам санітарнага лекара Шутаў паехаў у Клімавічы (у той час акруговы горад), адкуль у 1930 годзе яго узялі ў армію. Скончыўшы вайсковую службу ў 1931-м, ёнедзе на Далёкі Усход, дзе да 1933годапрацуенанавукова-даследчай станцыі аховы здароўя і аздараўлення працы, а ў маі 1933-га пераязджае ў Ленінград, дзе і жыў да апошніх дзён, за выключэннем 1941—1947 гадоў, калі зноў быў у арміі.

У Ленінградзе Шутаў пачаў працаваць у Інстытуце прафесіянальных захворванняў і ў хуткім часе стварыў прыбор, на які атрымаў аўтарскае пасведчанне.

3 першага дня вайны Шутаў зноў у арміі; ён — начальнік медсанбата, палявых і эвакуацыйных шпіталяў. Кваліфікаваны арганізатар і лекар, ён паказвае высокую мужнасць у час небяспекі.

Дэмабілізаваны па інваліднасці, Шутаў вяртаецца ў Ленінград. Аднаўляецца яго цікавасць да археалогіі. Ён уважліва чытае археалагічную літаратуру, і, пэўна, не было ніводнай вартай працы, якой бы ён не ведаў. Асабліва ўважліва сочыць Шутаў за развіццём археалогіі ў Беларусі. 3 канца 40-х гадоў ён наведвае паседжанні Ленінградскага аддзялення Інстытута археалогіі AH СССР, улетку 1952 года ўдзельнічае ў раскопках Старой Ладагі, у 1953-м быў на раскопках у Косценках (Варонежская вобласць). У 1955 годзе Шутаў паехаў у Беларусь, але дарогаю захварэў і быў вымушаны вярнуцца назад.

Паступова С. Шутаў траціў слых і зрок, перажыў складаную аперацыю. Але кожны тыдзень ці па колькі разоў на тыдзень ён ездзіў у Публічную бібліятэку, дзе праглядаў літаратуру.

Жыццё гэтага выдатнага чалавека склалася так, што ён пакінуў вельмі невялікую спадчыну, але ён быў піянерам, зачынальнікам новых шляхоў, якімі пазней пойдуць многія, і ўжо за гэта ён варты нашай сардэчнай удзячнасці і павагі.

1973

ЯНКА КУПАЛА

У ліпені 1927 года студэнцкае Краязнаўчае таварыства Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта арганізавала комплексную экспедыцыю па вывучэнні Тураўскага раёна тагачаснай Мазырскай акругі. У экспедыцыі ўдзельнічалі часткова прафесары і выкладчыкі ўніверсітэта (П. А. Бузук, М. А. Збіткоўскі), але ў асноўным гэта былі студэнты 3—4 курсаў педагагічнага і медыцынскага факультэтаў. Работу вялі групамі па спецыяльнасцях: археолагі, батанікі, моваведы і гэтакдалей. Я трапіў у комплексную групу, у склад якой увайшлі Я. I. Бараноўскі (санітарна-гігіенічныя ўмовы жыцця), М. I. Касіловіч (тэхніка земляробства), К. Пастуховіч (фатограф); я займаўся зборамі матэрыялаў аб будынках і часткова адзенні.

Перад выездам (ці выхадам) на аб’екты нас у раёне інструктавалі — давалі папярэднія звесткі адносна тых населеных пунктаў, куды мы збіраліся пайсці. Сярод нас не было ніводнага палешука, і ўяўленне аб Палессі складалася па цьмяных

апавяданнях тых, хто часам там быў, ці з літаратуры. А наогул мы ўсе ведалі, што збіраемся ў нейкую экзатычную краіну, дзе ўсё не як у людзей. Такое ўяўленне адразу пачало пацвярджацца афіцыйнымі асобамі з раёна. Тыя нам сказалі, што на хутары Обзаў яшчэ не бывала савецкая ўлада (але казалі не вельмі пэўна). Ужо зусім пэўна паведамілі, што ў вёсцы Радзілавічы (на захад ад якой — Польшча, а на поўдзень — Украіна) усё насельніцтва хварэе на пранцы, і таму раілі ў гэту вёску не заходзіць.

Зразумела, што такія звесткі толькі павялічылі нашу цікавасць, аднак, каб часам чаго не «захапіць», мы, ад’язджаючы, узялі з сабой хлеба, кілбасы, сыру і іншага, каб быць незалежнымі ў сэнсе жыўлення. У Тонеж (пра гэтую вёску так таленавіта напісала В. Палтаран) прыехалі, калі яшчэ было на небе сонца, і адразу пабеглі, каб за святлом пафатаграфаваць і наогул пазнаёміцца з вёскай. Наш фурман тым часам (выпіўшы таго паўлітра, які меўся ў нас) павярнуў каня і паехаў у Тураў з усімі нашымі запасамі: такім чынам мы засталіся перад страшнымі Радзілавічамі цалкам безабароннымі. У Радзілавічах, якія да 1923 года знаходзіліся ў Полыпчы, сапраўды былі пашыраны бытавыя пранцы, але наогул усё гэта мела не такія страшныя формы, як нам казалі, і там усё лета жыў студэнт-этнограф з Ленінграда М. Я. Грынблат.

Каб даведацца, ці сапраўды ў Обзаве не бывала савецкая ўлада, мы схадзілі і туды. Гэта быў хутар на выспе сярод неабсяжных балотаў. Граніца ад яго была ў адлегласці нешта метраў з пяцьдзясят. Прайшла гэтая граніца так, што адрэзала ўсе дарогі, таму хутар і быў ізаляваны. Але побач з хатаю жылі пагранічнікі, і такім чынам улада там была.

Наогул чацвёра нас абышлі амаль увесь раён, зрабілі шмат фатаграфій, часткова набылі жаночае адзенне, убачылі Палессе. За гэты час з намі здараліся розныя смешныя выпадкі. Часам і не надта смешныя, але ў перадачы Ю. Бараноўскага ўсё гэта прымала заўсёды камічны характар. Такім чынам, калі мы кончылі свае доследы, то аб нашай групе, а пасля і наогул аб усёй экспедыцыі, стварыўся цыкл апавяданняў, у якім сапраўднасць

была так пераблытана з фантастыкаю, што адрозніць адно ад другога было цяжка.

У канцы жніўня, калі пачалі з’язджацца студэнты ў Мінск, пагалоска пра нашу экспедыцыю (галоўным чынам у інтэрпрэтацыі Бараноўскага) пашырылася на ўвесь універсітэт і набыла вялікую папулярнасць. Са мною разам вучылася Іна Рытар, сястра жонкі паэта Грамыкі. Яна жыла ў Лёсіка і была знаёма з усімі пісьменнікамі. Праслухаўшы цыкл апавяданняў, вырашыла пазнаёміць з ім і старых, у тым ліку і Янку Купалу («старому» Купалу тады было 45 гадоў).

Неяк у канцы верасня 1927 года «старыя» ў складзе Янкі Купалы і Уладзіславы Францаўны, М. Грамыкі і яго жонкі Лідзіі Іванаўны, В. Ластоўскага (жонкі яго, здаецца, не было) і маладыя — Бараноўскі, філолаг I. Юрашкевіч і я — сабраліся ў Лёсіка на банкет (ці то знаёмства). Зразумела, была і арганізатар усяго гэтага Іна Рытар.

Праз кароткі час размова з’ехала на экспедыцыю, і тут Юзік паказаў, які ён ёсць (пазней стаў добрым хірургам, памёр сем гадоў назад у Бабруйску). К таму часу апавяданні аб розных выпадках яго адпаліраваліся, і ўсе слухалі іх з цікавасцю. Купала прасядзеў за поўнач, часта смяяўся. Пасля мне сказалі, што так з ім бывае вельмі рэдка: калі здараецца нешта зусім цікавае.

Праз некаторы час (пэўна, ужо ў 1928 годзе) я надумаўся зрабіць апісанне мясцовасцей, звязаных з жыццём і творчасцю Янкі Купалы: сфатаграфаваць і апісаць дарогі, што ідуць з Мінска да тых мясцін, дзе жыў ці хадзіў Купала, тое ж зрабіць адносна ўсіх вёсак ці наогул населеных пунктаў. Пэўна, што намер быў цьмяны і мне самому, але калі б работа пачалася, то аб’екты апісання выраслі б. Уладзіслава Францаўна вельмі ўхапілася за гэтую ідэю. Пачатак дзейнасці быў пакладзены толькі ў 1929 годзе. Адзін раз мы ўтрох (Бараноўскі, археолаг А. Каваленя і я) выехалі ў Астрашыцкі Гарадок, другі раз схадзілі пехатою на Лысую гару, пераначаваўшы ў Бяларучах (фатографа з намі не было: у той час апарат лічыўся такою раскошаю, што меў яго мала хто). Далейшыя доследы спыніліся падзеямі 1930 года.

Але вярнуся да ранейшых успамінаў. Купалу ўбачыў першы раз напрадвесні (у сакавіку) 1922 года. Сястра Ніна, якая была студэнткаю, ішла на святкаванне (ушанаванне) Янкі Купалы і паклікала мяне з сабою. Святкаванне адбывалася ў будынку былога яўрэйскага рэальнага вучылішча (у той час вуліца Магазінная, цяпер Кірава). Будынак быў добры, з шырокімі сходамі і вялікім светлым залам. На другім паверсе на пляцоўцы стаялі У. Ігнатоўскі і М. Чарот, абодва ў доўгіх кажухах. У зале ўсе сядзелі апранутыя, толькі рэктар У. Пічэта быў у гарнітуры — як заўсёды «еўрапеец».

Уступнае слова сказаў Пічэта, за ім выступаў Вазнясенскі. Пасля Купала чытаў верш «Перад будучыняй». Гэты верш быў надрукаваны на першай старонцы ў зборніку «Адраджэнне» (у скорым часе зборнік канфіскавалі, а пасля пачалі прадаваць ужо без верша).

Купала быў на паседжанні ў старой бекешы шэра-жоўтага колеру. Я ўпершыню ўбачыў паэта — ды яшчэ Купалу, прафесара — ды яшчэ Пічэту: дарэчы, першы раз убачыў там і раяль.

Пасля часта спатыкаў Купалу ў Беларускай дзяржаўнай бібліятэцы (працаваўтам з 1925 па 1930 год), але нічога не пісаў, ні вершам, ні прозаю, і таму ў доме яго не быў ніколі. Апошні раз бачыў у Оршы на вакзале летам 1936 года.

1977

МІТРАФАН ДАЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ

Я быў на першым курсе ўніверсітэта (1924—25 гады), калі пачуў, што ў Мінск прыязджае прафесар Даўнар-Запольскі; пазней пачалі гаварыць, што ён стане рэктарам універсітэта. Зразумела, для нас было цікава ведаць, калі ён прыедзе і што сабою ўяўляе. Было вядома, што ён напісаў стос кніг і што прымаў удзел у выданні другіх, у прыватнасці ведалі, што гэта ён выдаў «Календарь Северо-Западного края»¹, што ён пісаў пра «Тараса на Парнасе»² і пра Дуніна-Марцінкевіча. Але гэта былі нейкія агульныя ўражанні, грунтоўна пра яго творчасць пэўна з нас, студэнтаў, не ведаў ніхто.

Нарэшце, прыблізна ў жнівені 1925 года, Даўнар-Запольскі прыехаў, з ім прыехала жонка, значна маладзейшая за яго, і дарослая дачка. Ва ўніверсітэце ён пачаў чытаць лекцыі па гісторыі гаспадаркі Беларусі і весці семінар, а разам працаваў у Дзяржаўнай планавай камісіі. Скора мне давялося ўбачыць яго. Прафесару ў той час было 58 гадоў! Па сучасных мерках гэта калі не малады, то проста сталы мужчына, але мне было 19 гадоў і старымі здаваліся ці не ўсе, каму было за сорак.

Даўнар-Запольскі быў росту сярэдняга, можа, трохі вышай за сярэдняга, каржакаваты, моцнага складу, валасы меў кучаравыя, трохі была відна сівізна, але ніякіх адзнакаў, што лысее, не заўважваў. Хадзіў ён у ношаным гарнітуры і такім самым паліто, на галаве насіў кепку, якую адзяваў трохі набок. Наогул пры першым спатканні ён мне здаўся падобным да немаладога шляхціца з нашай мясцовасці. 3 намі ён гаварыў па-беларуску, часта ўжываючы выраз «масе разумець», але наогул гаварыў па-руску без тае мяккасці, якая асабліва ўласціва ленінградцам («чян», «чюжой»),

У 1925 годзе Мінск быў маленькім, кватэрнай праблемы не існавала, і прафесару далі верхні паверх двухпавярховага дома, які знаходзіўся ў дварэ Інбелкульта (зараз Рэвалюцыйная, 15а). На першым паверсе дома раней знаходзіліся стайня і вазоўня.

У той час я надта захапляўся археалогіяю, але не сутнасцю, а рамантычнаю часткаю: дзе якія паданні ці легенды пра гарадзішчы ці руіны. Значна больш сур’ёзна цікавіўся археалогіяю мой прыяцель Сяргей Шутаў, хаця ён быў на медыцынскім факультэце.

Адзін мой знаёмы неяк сказаў мне: «Вось ты цікавішся археалогіяю, а ці ведаеш, што ў Банцараўшчыне ёсць гарадзішча? Ты б схадзіў туды паглядзець — што гэта такое». У бліжэйшую нядзелю мы з Сяргееем, узяўшы сапёрную лапатку, пайшлі ў Банцараўшчыну. Мінуўшы Крупкі, убачылі стромкі ўзгорак, калі ж падняліся на яго, то ўбачылі, што ён абведзены глыбокім ровам і валам. Гэта было гарадзішча, тое самае, якое пазней стала вядома ўжо з літаратуры.

Мы прыблізна (ці не крокамі) абмералі яго і накідалі план. Затым пакапаліся ў розных мясцох і, набраўшы сякога-такога матэрыялу, пайшлі дамоў.

К таму часу ў Інбелкульце была створана Гісторыка-археалагічная секцыя, старшынёю якой быў прызначаны ДаўнарЗапольскі, а сакратаром 3. Даўгяла. Паседжанні секцыі адбываліся на кватэры Даўнар-Запольскага, кажучы дакладней, у першым пакоі яго кватэры. Далей за першы пакой я не заходзіў, але калі браць толькі першы, то можна было думаць, што ўся кватэра прафесара ўяўляе сабою бібліятэку. Казалі, што ён прывёз з сабою 25 тысяч кніг, пазней гэта лічба знізілася да 15 тысяч, ва ўсякім разе бібліятэка была велізарная (пакідаючы Мінск, ён заставіўтам бібліятэку, якая стала асноваю Бібліятэкі Акадэміі навук). Нават у тым пакоі, дзе адбываліся паседжанні, амаль палавіну займалі паліцы з кнігамі. Паліцы былі простыя, з сасновых дошак, і вышынёю да самай столі. Каб падняцца да верхняй паліцы, трэба было станавіцца на драбіну, такую ж простую, як і паліцы. У гэты ж пакой мы ўдвух прыйшлі на паседжанне, каб паведаміць пра Банцараўшчыну.

У той час яшчэ лічылася, што археалогіяю можа займацца кожны адукаваны (гэта значыцца, з сярэдняю асветаю) чалавек, і таму ў камісію трапілі людзі, якія ў археалогіі разумелі кепска (адзін раз член камісіі Аніхоўскі прывёз планшэт, на якім было нашыта некалькі пляскатых камянёў, кажучы, што гэта помнікі палеаліту; што гэта проста каменьчыкі, ён ніяк не згаджаўся), але былі і спецыялісты — Палікарповіч, Дубінскі.

Мы далажылі пра нашу знаходку, і гэта ў камісіі было прынята да ведама, пасля чаго нас пачалі запрашаць на паседжанні. Пазней, калі далучыўся Каваленя, для нас не ставала месца, таму мы клалі драбіну бокам і сядзелі на ёй.

Вясною 1926 года было вырашана зрабіць на Банцараўшчыне раскопкі. Туды ў нядзелю паехала ці не ўся камісія. Быў Даўнар-Запольскі з жонкаю, Даўгяла, Сербаў, Шчакаціхін, Палікарповіч, Дубінскі, Харламповіч (дырэктар музея). Было зроблена фота, якое зараз набыло вядомасць. Маё знаёмства

з прафесарам, аднак, мела характар афіцыйны, яно ніколі не набыло блізкасці.

Вясною таго ж года, здаецца ў сакавіку, камісія арганізавала выхад на Мінскае замчышча. У той час гэта мясцовасць была больш вядома як Ніжні базар. Над ракою, праўда, было відно невялікае ўзвышша, але што было пад ім, ніхто не ведаў, а пра базар ведалі ўсе. Гэта быў невялікі аднапавярховы будынак, падзелены жалезнымі сценкамі на безліч невялічкіх клетак, дзе таргавалі чым толькі можна, у некаторых клетках кармілі і паілі чаем.

3 паседжанняў пры Даўнар-Запольскім запомнілася тое, на якім М. Шчакаціхін паклаў на стол тоўсты рукапіс, пісаны рукою, вельмі прыгожым почыркам. Аўтар коратка далажыў пра змест рукапісу (гэта быў том першы «Гісторыі беларускага мастацтва») і сказаў, што ім складзены план поўнай гісторыі беларускага мастацтва ў шасці тамах. Запомнілася, што будуць тамы пра малярства і скульптуру.

На семінарскіх занятках у Даўнар-Запольскага я не быў, бо ён вёў толькі на трэцім курсе, а я быў на другім. Пазней Сцяпан Баркоўскі неяк іранічна сказаў, што, пачынаючы заняткі, прафесар нібы прапанаваў: «Напішам кнігу». Відаць, гэта азначала — пішэце даклады так, каб іх можна было надрукаваць. Прафесар, пэўна, хацеў прывучыць студэнтаў да самастойнай навуковай дзейнасці, бо наогул семінарскія заняткі ў той час мелі шкалярскі характар.

Прыблізна праз год пасля прыезду, у жнівені 1926 года, Даўнар-Запольскі пакінуў Мінск і выехаў у Маскву, дзе стаў прафесарам у Інстытуце народнай гаспадаркі. Вясною 1930 года, калі быў у Маскве, я зайшоў да яго. Прафесар жыў у аднапавярховым доме на Сталешнікавым завулкуўдоме № 9. Пры ім былажонка. Даўнар нядаўна хварэў на запаленне лёгкіх, казаў, што перанёс лёгка, выглядаў прыблізна так, як у Мінску.

Яшчэ праз шмат гадоў я даведаўся ад Бандарчыка, дзе жыве яго ўдава. Яна сказала, што памёр Даўнар-Запольскі ў 1934 годзе, што архіў яго скора пасля смерці забраў адзін з кіеўскіх вучняў, але скора забралі самога вучня, і архіў такім чынам загінуў.

Пііпу скрозь не «Доўнар», але «Даўнар». Думаю, што націск на перадапошнім складзе даецца пад польскім уплывам, але звычайна, калі ёсць «Даўнар» без «Запольскага», націск ставіцца на апошнім месцы. Каля Віцкаўшчыны ёсць вёска Даўнары.

1985

МАКСІМ ГАРЭЦКІ

Максіма Іванавіча Гарэцкага я ведаў прыблізна з 1925 года, ведаў як аўтара «Гісторыі беларускай літаратуры» і «Дзвюх душ». 3 1925 года я працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы і даволі часта дзяжурыў ці проста сядзеў у Беларускім аддзеле (аддзел знаходзіўся ў тым будынку, дзе зараз Дом мастацтваў, на Ленінскім праспекце, а ў той час на Савецкай вуліцы).

У аддзеле знаходзілася сталая выстаўка новых кніг, і туды часта заходзілі прафесары з універсітэта, супрацоўнікі Інбелкульта і наогул культурныя працаўнікі (Міровіч, напрыклад). Часам заходзіў і Максім Іванавіч, а некалькі разоў ён прыводзіў рабфакаўцаў, сваіх вучняў, каб паказаць ім выданні Скарыны, Літоўскі статут 1588 г. і іншыя старадрукі. Там я і ўбачыў Максіма Іванавіча, з тых сустрэч і ён ведаў мяне; звыш гэтых рэдкіх спатканняў я амаль з ім не сустракаўся.

Наколькі я памятаю, ён бываў вельмі рэдка і на тых літаратурных сходах, якія ў той час вельмі часта наладжваў «Маладняк»¹ і на якіх бывала пераважна моладзь (М. I. Гарэцкаму ў 1925 годзе было 32 гады, і ён лічыўся калі і не зусім старым, то каля таго). Цэнтральнае бюро «Маладняка» збіралася амаль штотыдня. На гэтых сходах абмяркоўваліся як розныя арганізацыйныя справы, так і новыя, надрукаваныя ці ненадрукаваныя творы.

У той час у маленькім Мінску было некалькі літаратурных і нелітаратурных часопісаў («Савецкае будаўніцтва»², «Наш край»³ і інш.), і ў рэдактараў клопат быў не пра тое, што аўтары завальваюць іх сваімі творамі, але што гэтых твораў малавата.

На паседжаннях «Маладняка» часцей за ўсё выступалі такія «генералы» таго часу, як Андрэй Александровіч, Анатоль Ажгірэй (Вольны), Іларыён Барашка. Уся гэта моладзь была кеп-

ска падрыхтавана да абавязкаў літаратурных крытыкаў, да таго ж станоўчыя ці адмоўныя ацэнкі часам даваліся ў залежнасці ад асабістых адносін. Значна больш цікава праходзілі паседжанні, у якіх удзельнічаў Дубоўка, які на той час жыў у Маскве.

Памятаю адно выступленне Максіма Іванавіча Гарэцкага. Увечары ў рэдакцыі «Звязды» абмяркоўвалася апавяданне Кузьмы Чорнага «Мяшчане ў густой пары» (было надрукавана ў «Савецкай Беларусі»), He памятаю, як і хто выказаўся адносна гэтага твора, але Максім Іванавіч, узрушана ўстаўшы, сказаў, што пад гэтым творам ён свайго подпісу не паставіў бы.

СЦЯПАН БАРКОЎСКІI ЯГО САЛОН

У лістападзе 1920 года на тэрыторыі Беларусі была адноўленая савецкая ўлада, пачалося замацаванне заваёў Кастрычніка ў мірных умовах. Народ узяўся за аднаўленне гаспадаркі, стварэнне новай культуры. Рост культуры ў 20-я гады быў надзвычай інтэнсіўны, асабліва выявілася гэта ў літаратуры. «Старых» пісьменнікаў (ім было гадоў па сорак) з нашаніўскага часу было мала: Янка Купала, Якуб Колас, Цішка Гартны, Змітрок Бядуля, Леапольд Родзевіч і яшчэ некалькі. Але адразу сталі з’яўляцца новыя прозвішчы, сярод якіх найбольшую вядомасць адразу набыў Міхась Чарот з яго паэмаю «Босыя на вогнішчы». He ўсе разумелі гэту паэму, і чытачы часам пыталі аўтара, што азначас тое ці іншае месца, на што аўтар адказваў цьмяна. Аднак папулярнасць Чарота была такою, што Крапіва, які пачынаў як паэт, выказваўся прыблізна так: «Не ганюся за Чаротам, я й Купалу не раўня»¹. Купала тут быў на другім месцы, і, можа, гэта сталася не толькі для рыфмы.

Услед за Чаротам у літаратуру пайшлі зусім маладыя: Андрэй Александровіч, Анатоль Вольны, Паўлюк Трус, Язэп Пушча, Нічыпар Чарнушэвіч, але найбольш вядомым з маладых быў Уладзімір Дубоўка, які вызначаўся сярод іншых і сваім выключным талентам і высокаю культураю. На тую пару ў Мінску нават людзей з вышэйшай адукацыяй было малавата, не кажучы пра сапраўдную высокую кулыуру, якую ніякая адукацыя не можа даць.

Вялікаю падзеяй у культурным жыцці рэспублікі было заснаванне ўвосень 1923 года літаратурнай арганізацыі «Маладняк». Гэта арганізацыя неўзабаве пачала выдаваць часопіс з такою ж самаю назваю «Маладняк». Арганізатары «Маладняка» былі ва ўзросце, які ў наш час лічыцца амаль падлеткавым; толькі некалькім з іх «пераехала» за дваццаць.

Час паказаў, што такая арганізацыя стварылася ў пару: праз некалькі гадоў у «Маладняку» лічылася ці не 500 чалавек, філіялы «Маладняка» былі арганізаваны амаль па ўсіх акруговых цэнтрах (у той час Беларусь адміністрацыйна падзялялася на акругі), пачала выходзіць прыгожа аформленая серыя кніг розных аўтараў пад агульным грыфам «Маладняк».

Зразумела, што за 3-4 гады і не магло нарадзіцца 500 паэтаў ці наогул пісьменнікаў, адбор стаў больш жорсткі, а скора ад «Маладняка» адкалолася група найбольш таленавітых і кваліфікаваных пісьменнінаў і крытыкаў, якія ўтварылі новую арганізацыю «Узвышша»², а рэштка «Маладняка» стала звацца «БелАПП»³.

Аднак за кароткі час свайго існавання «Маладняк» зрабіў шмат чаго. Надта актыўныя маладнякоўцы скрозь наладжвалі літаратурныя вечары, не задавальняючыся Мінскам і акруговымі гарадамі, яны выязджалі ў мястэчкі (зараз гэта ў большасці гарадскія пасёлкі), а часам і ў вёскі. Маладнякоўцаў пазнавалі на вуліцах, часам да іх адносіліся іранічна: «Напісаў два вершы, дык ужо і “паэта”», але і з пэўнаю зацікаўленасцю: нешта ж такі надрукаваў, там выступіў са сцэны! У тыя часы пачэсна было не толькі быць маладнякоўцам, але быць знаёмым з кімнебудзь з іх, тым больш — быць прыяцелем. Зразумела, да паэтаў прыхільна ставіліся дзяўчаты, што было і зусім ужо зайздросна.

Гняздом, установаю, адкуль выходзіўтлум паэтаў, быў Беларускі педагагічны тэхнікум, дзе большасць было вяскоўцаў — і хлопцаў, і дзяўчат. Роля ўніверсітэта ў гэтым сэнсе ўзрасла толькі пад канец 20-х гадоў, калі былыя навучэнцы тэхнікума пайшлі ва ўніверсітэт. (Дарэчы, тэхнікум знаходзіўся на сучасным Ленінскім праспекце, на яго скрыжаванні з вуліцай

Янкі Купалы. Будынак застаўся ў вайну цэлы, але праспект пашыраўся, тэхнікум стаў амаль упоперак вуліцы, і яго знеслі.)

Дзясяткі маладых пісьменнікаў, найбольш цесна звязаныя паміж сабою, часта сыходзіліся ў каго-небудзь, каб пагаманіць аб сваіх справах, проста пабачыцца, як звычайна бывае ў моладзі. Неяк у друку паведамлялася, што такія зборы былі ў Глебкі на Мацвееўскай вуліцы, такім самым чынам некаторыя з пісьменнікаў збіраліся і ў Сцяпана Баркоўскага; гэтую кватэру я і заву салонам, бо хоць памеры як самога «салона», так і колькасць людзей, якія там збіраліся, і былі мізэрныя, але гэта была новая з’ява ў жыцці Мінска, і пра яе варта сказаць.

Адна з прычын, чаму збіраліся якраз у Сцяпана, была тая, што ён меў асобную кватэру, уласную, у мураваным доме, на Камсамольскай вуліцы, паміж сучасным Ленінскім праспектам і Інтэрнацыянальнаю вуліцаю. Кватэра знаходзілася на першым паверсе і мела асобны ўваход, што надавала ёй асаблівую прывабнасць. Складалася яна з аднаго пакоя метраў 15-16. Адразу пры ўваходзе была невялічкая ніша, дзе распраналіся, побач кухня метры на паўтары. Там быў стол, на якім стаяў прымус, і пара табурэтак, у самім пакоі знаходзіўся ложак, стол, табурэткі, на сцяне — паліца з кнігамі (Сцяпан быў вялікі майстар збіраць кнігі). У параўнанні з тымі пакойчыкамі, дзе жылі па два ці тры студэнты, а некаторыя проста ў закутку, дзе гаспадыня не любіла, каб да яе кватарантаў хадзіла шмат людзей, асобная, свая кватэра была раскошай.

Часцей за ўсё ў Баркоўскага сядзеў драматург Васіль Сташэўскі (ён зваў Баркоўскага — Барковіч). Гэта быў самы гаваркі з нас. Разам з тым не помню выпадку, каб ён што-небудзь зачытваў са сваіх твораў, але падчас гаворкі ён пераказваў розныя сцэнкі, размовы паміж людзьмі, уражанні. Пэўна, гэта былі сцэнкі, якія складаліся ў яго галаве, а пасля клаліся на паперу. Выявілася, што ён добра ведаў драматурга Васіля Шашалевіча, але сам Шашалевіч заходзіў да Баркоўскага рэдка, прынамсі, я яго там не бачыў.

Другі, хто часта заходзіў у «салон», быў Васіль Каваль — сярэдняга росту, каржакаваты, з чорнымі вачамі. Каваль меў

у рысах твару (так мне здавалася) нешта мангалоіднае. Наколькі гаваркі быў Сташэўскі, настолькі маўклівы — Каваль. Такая частая бяда беларусаў — сарамлівасць — у Каваля выдавалася надта моцна. Трэці — Мікола Нікановіч, сярэдняга ці трохі болып за сярэдняга росту, прыгожы, хадзіў мяккаю нейкаю далікатнаю хадою, па таленце гаварлівасці знаходзіўся паміж Сташэўскім і Кавалём. Чацвёрты — Валерык Маракоў. Той прыходзіў менш за іншых. Маракоў — яшчэ зусім хлопец, нават падлетак. Высокага, надта высокага росту, прыгожы, «лірычны» знешне.

Чатыры названыя былі калі не прафесіяналы-пісьменнікі, то ва ўсякім разе друкавалі свае творы сістэматычна, але ў «салон» заходзілі і такія, хто пісаў вершы ці апавяданні, але па нейкай прычыне баяўся (саромеўся) аддаць іх у рэдакцыю. Былі і такія, хто мастацкіх твораў не пісаў, але быў якім-небудзь чынам звязаны з рэдакцыямі ці выдавецтвам, хто (як і сам гаспадар) пісаў рэцэнзіі, публіцыстычныя нататкі, наогул выяўляў сябе як «творчая асоба», хоць і зусім дробнага памеру.

3 тых, хто пісаў вершы, але не друкаваў (а можа, што і друкаваў пад псеўданімамі), быў Алесь Дарашэвіч. Паходзіў ён з-пад Цімкавічаў, уяго быў харошы голас, гэта было тым больш прыемна, што астатнія былі безгалосыя. Дарашэвіч, будучы студэнтам рабфака, адзін год пражыў у Адэсе, адкуль прывёз стос адэскага фальклору, хоць на першым месцы ў яго заставаліся цімкавіцкія песні. Ён надта любіў спяваць, а мы слухаць вясельную: «Ой, ляцелі гусанькі цераз сад...». Затым ішла адэская: «Дул ужасный зунд прямо в Трапезунд, по морю ходнла быстро лодка...»⁴ і г. д.

Дарашэвіч ведаў урыўкі і з той вялікай эпічнай паэмы, што спявалі яго сястра і іншыя дзяўчаткі, якія калісь прыходзілі да Дарашэвічаў на папрадухі. У маёй памяці застаўся толькі адзін радок з таго, што спяваў Алесь: «Уцякала Невяроўшчынка, а за ёю, за ёю тры Станкевічы (Станкеўчыкі)». Колькі я ні пытаў, ніхто з фалькларыстаў пра такую паэму не чуў, а можа, гэта ўрывак з таго гераічнага эпасу, якога ў нас ніяк не могуць знайсці.

Да тых, хто ніколі не пісаў ні вершамі, ні прозаю, належалі сам гаспадар і яго бліжэйшы прыяцель — Віталь Скардзіс. Гэта быў літовец маленькага росту, гарбаты. Ад цяпла да цяпла ён хадзіў у доўгім да пят счарнелым кажусе, якім уночы накрываўся. Скардзіс быў чалавекам высакародным і меў такі ўзровень культуры, які рэдка спатыкаўся ў студэнтаў таго часу. Між іншым, Скардзіс прапапаваў навучыць мяне па-літоўску, кажучы, што мы павінны ведаць мовы сваіх суседзяў, і што вывучыць будзе проста. Я адмовіўся. Мне здавалася: навошта мне мова невядомага для нас народа. Памылка, якую не ўдалося выправіць і пасля (мы, увогуле, і сёння надта мала ведаем пра літоўцаў, хоць пражылі побач пяцьсот гадоў).

Часта ў Баркоўскага быў і яшчэ адзін студэнт — Юзік Бараноўскі, случак, будучы хірург. Юзік быў вядомы, пэўна, ва ўсім універсітэце — за свой востры язык, за спрыт, за ўменне зрабіць усё са смехам, жартамі і кепікамі. У студэнцкім часопісе ён быў за стыль рэдактара і за перакладчыка, дапякаючы аўтараў, калі ў іх думкі чапляліся адна за адну і выходзіла няўладна. Зусім проста было для яго прыдумаць пра каго-небудзь з прысутных гісторыю, дзе праўды быў драбок, а калі той, пра каго пайшла размова, спрабаваў пратэставаць, то выходзіла яшчэ горш, у Юзіка знаходзілася безліч новых «фактаў», якіх герой гісторыі ніяк не мог абвергнуць. Слухаючы гэта, Сташэўскі падгаварваў Юзіка разгарнуць экспромт у сцэнку, вартую і да друку.

Заробкаў толькі-толькі ставала на пражыццё. Пад канец 20-х гадоў заробкі сталі большыя, пісьменнікі маглі наведваць рэстаран Венгжэцкага (знаходзіўся на тым месцы, дзе зараз Саюз мастакоў — на рагу Ленінскага праспекта і вуліцы Энгельса), але тыя, хто бываў у «салоне», калі і заходзілі ў славуты рэстаран, дык рэдка. Шыкоўна было пабываць не толькі ў рэстаране, але і вечарам у звычайнай сталоўцы і заказаць там, скажам, гуляш. Ён падаваўся проста ў патэльні, поўнай смажанага мяса і поліўкі, а гэта пахла так прывабна. Каштаваў гуляш 50 капеек, а хлеб, заўсёды свежы, мяккі, з сеянай жытняй мукі, стаяў па стале ў драцяных кашолачках і даваўся дарма. (Калі ў чалавека было зусім кепска з грашыма, ён ішоў у сталоўку, заказваў адну

ці дзве шклянкі салодкага чаю за 3-4 капейкі і еў хлеба столькі, колькі мог.)

Варта сказаць і пра адзенне таго часу. 18 сакавіка 1922 года ўніверсітэт наладзіў ушанаванне Янкі Купалы (гэты выпадак у жыцці як паэта, так і ўніверсітэта біёграфы Купалы чамусьці не адзначаюць). Урачыстасць адбывалася ў будынку медыцынскага факультэта на сучаснай вуліцы Кірава, а тады Магазіннай (гэты будынак не захаваўся). Ідучы на святкаванне, я ўбачыў на пляцоўцы лесвіцы двух мужчын у доўгіх, добра-такі паношаных кажухах. Адзін з іх быў Міхась Чарот. Сам Купала сядзеў на сцэне ў бекешы нейкага няпэўнага колеру, ад каўняра на бекешы заставаліся толькі рэшткі. У гарнітуры на ўшанаванні быў ці не адзін рэктар Пічэта, які сам зрабіў асноўны даклад пра творчасць Купалы.

Тая моладзь, якая так густа пайшла ў сталіцу адразу пасля сканчэння вайны, хадзіла ў латаных ботах, у шарачковых штанах, у фрэнчах з даматканага сукна, у заношаных ватоўках, вельмі папулярныя былі кажухі ці кажушкі (зразумела, зімою). Сярод студэнтаў шмат хто хадзіў у шынялях (шынель насіў маленькі Туміловіч). Аднак пачынаючы прыблізна з 1925 года ўсё пачало хутка мяняцца.

У Мінск прывезлі, пэўна, цэлы цягнік сініх бобрыкавых палітонаў. I раптам на вуліцы выйшлі сотні мужчын у гэтым адзенні. (Паліто каштавала 40 рублёў. Прашу прабачэння ў жанчын — што прывезлі для іх, не памятаю). Відаць, у той самы час з’явіліся добрыя хромавыя чаравікі па 12 рублёў. Хто меў магчымасць, пачаў мяняць латаныя боты на чаравікі. (Між іншым, АжгірэйВольны, які падпісваў свае фельетоны «Алёша», пісаў, што аднаму паэту плацілі «тры грыўні за радок». Значыцца, каб зарабіць паэту на чаравікі, трэба было падаць верш у 40 радкоў, а на паліто — цэлую паэму.) Пачынаючы з 1926 года прадаваць пачалі драпавыя палітоны, шавіётавыя гарнітуры і іншыя рэчы «люкс».

Прыблізна да 1925—1926 гадоў чалавек у капелюшы і з гальштукам выклікаў на вуліцы, ды і не толькі на вуліцы, іранічныя заўвагі, нават акуляры лічыліся адзетымі для форсу, але чым далей, тым больш з’яўлялася «алігантаў».

Першым ды адзіным у «салоне» надзеў капялюш і галынтук Нікановіч. Ён, дарэчы, і без капелюша выглядаў добра апранутым. Але найбольшае дзіва з пісьменнікаў паказаў Пятро Глебка. Неяк на вуліцы я ўбачыў яго ў новым гарнітуры, відаць, высокай якасці, такое ж паліто, на галаве — капялюш, гальштук «бабачкаю». Дэталлю, якая рабіла, можа, самае большае ўражанне, быў кіёчак, далікатны, тонкі, з якім і раней хадзілі толькі «аліганты». Некалькі знаёмых дзяўчат глядзелі на Глебку як на абраз: во гэта хлопец!

Сам я ніколі не пісаў ні прозаю, ні вершамі, з пісьменнікаў блізкім быў адзін Нічыпар Чарнушэвіч, але цікавасць да літаратуры была такая вострая, што я стараўся пабываць на ўсіх літаратурных паседжаннях, дзе ні разу не сказаў ні слова: баяўся, што скажу якую-небудзь недарэчнасць.

А зараз вось, праз столькі гадоў, захацеў расказаць маладым, ды і немаладым, старонку з жыцця 20-х гадоў.

У самым канцы варта адзначыць, што Баркоўскі пасля розных прыгодаў, вярнуўшыся ў Мінск, выдаў невялічкія зборнікі былых сяброў па «салоне» — Васіля Каваля і Валерыя Маракова.

ВАЦЛАЎ ЛАСТОЎСКІ

Канец 1930-х — пачатак 1931 г. прабыў на верхнім паверсе «амерыканкі»¹, дзе «нумары» былі на дваіх (унізе камеры былі агульныя, чалавек на 20). Прыблізна тры месяцы жыў разам з Іванам Цвікевічам, за сценкаю народ мяняўся, але ці не ўвесь час быў Дудар, а з ім адзін час Алесь Адамовіч, затым наркам земляробства Прышчэпаў. Неяк уначы ў суседзяў пачаўся нейкі незвычайны рух, затым на пляцоўцы тупат. Стала трывожна, пачулася нешта страшнае. Праз гадзіну ці паўгадзіны Дудар пастукаў, што Прышчэпаў зачапіў на батарэю (батарэі ў «амерыканцы» былі пад столлю) і павесіўся. Толькі ён паспеў павесіцца, як дзяжурны глянуў у акенца, узняўся вэрхал, хоць і ціхі, прыбеглі дзяжурныя, знялі з пятлі і панеслі. Казалі, што Прышчэпаву далі дзесяць гадоў лагера, што ён быў на Беламорканале і там загінуў². Тое ж сталася і з Адамовічам, па

чутках, на канале ён звар’яцеў. Ці было так, ці інакш, дакладна сказаць не магу.

У пачатку 30-х гадоў звычаі ў турмах былі яшчэ ліберальныя: са следчымі сварыліся, нават хапалі адзін другога загрудкі, звычайным было перастукванне, хаця, убачыўшы, што нехта стукае ў сцяну, начальнікі лаяліся, але на гэтым і канчалася.

3 дому перадавалі кнігі, а пакуль не зніклі прадукгы ў горадзе, прыносілі добрыя перадачы. Кармілі ў Мінску да самага ад’езду (красавік 1931 г.) добра, ва ўсякім разе так, што жаліцца на голад не было прычыны. Апрача перастуквання, перадавалі адзін другому запіскі, асабліва шырока перапіска ішла пазней у Бутырках, праз туалет.

Цвікевіч быў цікавым суседам, ва ўсякім разе, ён у свой час скончыў у Брэсце гімназію і медыцынскі факультэт Кіеўскага ўніверсітэта. Некалькі гадоў пражыў у эміграцыі ў Берліне, пазней у Літве спатыкаўся з усімі палітычнымі і культурнымі дзеячамі Беларусі. У апошнія гады ён быў загадчыкам выдавецкага аддзела Дзяржаўнага выдавецтва Беларусі і наогул знаў усіх дзеячаў. У параўнанні з намі, людзьмі савецкага часу, маладымі, якія толысі пачыналі жыць, ён не толькі больш бачыў, бо перажыў дарослым гады вайны, рэвалюцыі, эміграцыю, але быў наогул больш культурным: чытаў тое, што нам не даводзілася і бачыць, быў у тэатрах, у тым ліку і ў МХАТ, бачыў легендарных артыстаў і г. д. Наогул расказаць яму было што, а мне ў турэмнай нудзе, чакаючы нечага надта нядобрага, слухаць яго было надта цікава.

Праўда, варочаючыся часам з нейкіх доўгіх паседжанняў, ён казаў, што вось сёння напісаў, як было сярод эмігрантаў, якая гэта была дрэнь, як яны сварыліся. Прайшоўшы муштру ў палкоўнікаў і генерала Аргава, я, слухаючы гэта, адчуваў нейкую няёмкасць — надта ўжо і без «дапамогі» арыштаваных была выдумана фантастычная арганізацыя і дадаваць палкоўнікам новых матэрыялаў не было патрэбы.

Цвікевіч быў высланы ў пасёлак Калпашава (Томская вобл.), дзе прабыў, працуючы доктарам, пяць гадоў, а пасля, стаўшы вольным, паехаў на Алтай, на курорт Элікманар, дзе ў 1937 г.

быў расстраляны. Можна думаць, што матэрыялы для абвінавачвання ён даў сам сваімі запісамі ў 1930 г.

У студзені 1931 г. мне сказалі: «Давай с веіцамн». Кожны раз, калі прыходзіў такі загад, трэба было перажыць, перахвалявацца: куды і да каго? Дзень быў харошы, сонечны, і мне трэба было ісці як мага цішэй, але, узнерваваны, я спяшаўся — а куды ж было спяшацца!

У камеры (смярдзючай, але прасторнай і з вялікім акном) знаходзілася некалькі чалавек, усе знаёмыя, сярод ix В. Ю. Ластоўскі, М. I. Каспяровіч, A. Т. Дарашэвіч, Барыс Бойка, Валерак Валога, працаўнік Наркамзема Альбіцкі, пазней прывялі двух сялян з-пад Бабруйска (іх, пэўна, раскулачвалі і па звычаях таго часу спярша трымалі ў турме). Хутка даведаўся, што ў суседніх камерах знаходзяцца Алесь Аніхоўскі, Адам Бабарэка і наогул ці не ўсе, каго забралі летам 1930 г.

Следства было скончана, і, зважаючы па газетах, справы ішла пад канец. А адчувалася з газет, што такой грымучай справа не будзе, бо ніхто больш не намагаўся, каб ГПУ далі ордэн за тое, што яно выратавала [Савецкі] Саюз, вынайшаўшы і абяззброіўшы такіх злачынцаў. Відаць, ад сваіх, хто прыходзіў на спатканні, ішлі чуткі, што ніякага працэсу не будзе, што Купала два разы рабіў замахі на сваё жыццё³.

Перадаць турэмную нуду, пэўна, можа толькі вялікі мастак, ухапіўшы нейкі адзін момант, адзін выпадак. Як ішло жыццё, калі ўжо нібы быў бачны канец? Перш за ўсё стала спакайней, бо ведалі, што сярод ночы не загрымяць дзверы, з-пад дзвярэй не крыкне канваір «выходзь!». He павядуць па пераходах у нейкі кабінет, дзе некалькі гадзін (а часам і некалькі дзён) будуць нудзіць «прызнацца» ў тым, што ўжо ў палкоўніка напісана, не будзеш чуць пагроз, але тут ціснула думка: што ж з намі зробяць? У тыя часы найбольш практыкавалася высылка, раней на тры гады, пазней на пяць у якія-небудзь гарады на ўсходзе СССР, але ўжо пачалі пасылаць і ў «концы», у большасці на пяць гадоў.

У Мінску за ўвесь час кніг турэмных не давалі, ды іх, пэўна, і не было там, але дазвалялі прыносіць з дому. Вядома, заказаць,

каб прынеслі тое, што ты хочаш, было нельга, бо дома такога не было. Мне, напрыклад, сястра прыносіла адзін том за другім твораў Заля, бо ў яе неяк сабраўся Поўны збор твораў гэтага пісьменніка. Заля — пісьменнік цяжкі, для турмы пажадана было б што-небудзь больш вясёлае, але дзе ўжо там было перабіраць.

У Ластоўскага было некалькі кніг па этнаграфіі, з іх Вацлаў Юстынавіч найбольш аддаваў перавагу кнізе Фрэзера «Золотая ветвь»⁴. Гэту ж кнігу ён рэкамендаваў прачытаць і мне. Я перачытаў, але сутнасць гэтай кнігі не надта клалася ў галаву. Час ад часу Ластоўскі пачынаў са мной размову адносна фактаў, выкладзеных у кнізе, пераходзячы пра звычаі, выкрываючы іх сутнасць. Тое ж і адносна легенд ці песень. Час ад часу ён чытаў свае вершы, напісаныя ў турме, гэта (так здаецца зараз) было нешта стылізаванае пад старасвецкія вершы, падобныя да некаторых твораў Максіма Багдановіча. Дарэчы, ён сказаў, што назву «Вянок» Багдановічу падказаў ён. Час ад часу ён расказваў пра тое, як працавалася ў «Нашай ніве», як сабіраліся матэрыялы для музея ў Вільні. Раз, нібы ў Полацку, ён знайшоў гравюру Дзюрэра, запэцканую так, што нічога не было відаць. He ўпэўнены, што гэта такое, Ластоўскі, аднак, купіў яе нешта за рубля ці два, а калі прачысціў, то такі ўпэўніўся, што гэта Дзюрэр, і прадаў гравюру (так, здаецца, за пару тысяч рублёў).

Ластоўскі казаў, што, разумеючы ў старажытнасцях, Луцкевіч і ён сам набывалі розныя рэчы, калі яны прадаваліся танна, не для музея, але каб прадаць за большыя грошы, а на заробленыя грошы набывалі тыя рэчы, якія былі патрэбны для Беларускага музея. Зусім выразна памятаю, што раз ён купіў старасвецкі срэбны пас Тышкевічаў. Пас ахвотна, як сваю фамільную рэч, купіў Тышкевіч за 800 рублёў.

Ластоўскі амаль нічога не гаварыў пра Купалу, якога, аднак, ставіў значна вышэй, чым Коласа. Вельмі высока ставіў паэта Петрашкевіча (псеўданім Калінка), кажучы, што яго талент быў не ніжэй, чым Купалы. Петрашкевіч загінуўна вайне. Пэўна, былі размовы і пра яго жыццё ў Літве, але з усяго памятаю, што Сметану ён лічыў выдатным палітыкам.

Дзяржаўная бібліятэка атрымоўвала рэгулярна часопіс «Крывіч»⁵, і мы прагна прачыталі так цікава напісаныя там артыкулы, большасць з якіх была падпісана ініцыяламі. Калі зайшла размова пра гэты часопіс, то Ластоўскі сказаў, што, за выключэннем некалькіх, усё, падпісанае ініцыяламі, пісаў ён сам. Пазней, пераглядаючы«Крывіч»,яўбачыў, што дзве літары псеўданіма ў часопісе заўсёды азначаюць чарговыя літары прозвішча Ластоўскага. Да пераезду Ластоўскага ў Мінск у 1927 г. я мала што ведаў пра яго, пераважна гэта было пра яго артыкулы ў «Крывічы».

Значна больш рэпутацыя яго ўзнялася, калі ў 1926 г. ён прыехаў на Акадэмічную канферэнцыю па рэформе беларускага правапісу і прывёз свой слоўнік⁶ і «Гісторыю беларускай (крыўскай) кнігі». Гэту кнігу ён падарыў Бялькевічу, мелася яна і ў бібліятэцы. Кніга рабіла ўражанне сваім памерам і мастацкім афармленнем. Нічога падобнага раней у беларускай літаратуры не было, і мы проста ганарыліся тым, што вось ёсць такая беларуская кніга, якая не саступае ніякім другім. Узровень культуры ў нас у той час быў такі, што ў Мінску не знайшлося спецыяліста, каб напісаць рэцэнзію па сутнасці. Рэцэнзію ў «Полымі», здаецца, даў Сцяпан Некрашэвіч, але яго ведаў было занадта мала, каб сказаць пра гэту кнігу па сутнасці.

Прыехаўшы ў Мінск, Ластоўскі стаўдырэктарам Дзяржаўнага музея, а разам неадменным сакратаром Інбелкульта. Часам з акна бібліятэкі я бачыў, як узімку Ластоўскі выходзіў з музея і садзіўся ў санкі, накіроўваючыся ў Інбелкульт. Мне здавалася, што такой панскасці не варта паказваць.

Увосень, вярнуўшыся з экспедыцыі ў Тураўскі раён, я прынёс у музей некаторыя экспанаты, здабытыя на Тураўшчыне, уключаючы намітку, тураўскія шырачэзныя паясы і нешта яшчэ. Я не ведаў, ці можна за ўсё гэта браць грошы, але размова пайшла неяк так лёгка, што мае разважанні зніклі, і я атрымаў за ўсё столькі, колькі назваў.

Дамовая сустрэча з Ластоўскім адбылася толькі адзін раз — у Лёсіка. Пра гэта нават ужо напісана ў Ялугіна, не называючы, аднак, прозвішчаў. Іна Рытар, швагерка Грамыкі (сястра

яго жонкі) жыла ў Лёсіка, які набыў сабе добры драўляны дом, добра адрамантаваў яго і адзін пакой аддаў Іне. У другой палове дома жыў брат Лёсіка — Антон. Іна, захацеўшы пазнаёміць маладых са старымі, запрасіла на банкет ці вячэру ад «старых» Янку Купалу з Купаліхаю, Ластоўскага з жонкаю, Грамыку з жонкаю, ну, вядома, прысутнічалі сам гаспадар Язэп Лёсік з жонкаю і іх дзеці. Ад маладых былі запрошаны студэнты: медык, будучы хірург (пазней быў у тым самым Калпашаве, дзе і Юзік Бараноўскі, і Цвікевіч), літаратуразнаўца Іван Юрашкевіч і я. Самы языкаты з нас быў Юзік, вядомы на ўвесь універсітэт, родам з-пад Слуцка, з засценка Працавічы, паходзіў з сям’і праваслаўнай шляхты, з чаго ён ні зракаўся, хаця ў той час [меў] вялікую рызыку, бо за шляхецтва лёгка маглі выкінуць з універсітэта.

3 таго часу, калі адбывалася экспедыцыя на Тураўшчыну, мінула чатыры месяцы, і Юзік за гэты час адпаліраваў свае апавяданні, у значнай ступені фантастычныя, пра тое, як праходзіла экспедыцыя і персанальна пра яе ўдзельнікаў. Апавяданні Юзіка былі настолькі цікавыя, што Купала, які звычайна з такіх бясед ішоў дамоў каля дзесяці, тут заседзеўся да пасляпоўначы. I Купала ўсё радзіў яму усё запісаць, інакш забудзецца. У той вечар ніхто з нас з Ластоўскім не меў размовы, апрача нейкіх звычайных слоў.

Адзін раз Каспяровіч, звярнуўшыся да Ластоўскага, сказаў: «Пра вас шмат ведаюць тыя, каму, можа, і не трэба было б ведаць, а мы вось нічога. Варта было б, каб вы расказалі пра сваё жыццё». Ластоўскі адразу згадзіўся і гаварыў, можа, гадзіну, можа, дзве. Запомнілася наступнае.

Нарадзіўся на Дзісеншчыне, хто былі бацькі, не памятаю. Ці быў у школе, ці не, — таксама не памятаю. К.алі было гадоў 1213, бацька аддаў хлопца на работу ў краму, булачную ці, пэўна, кандытарскую, дзе можна было есці цукеркі і іншае салодкае. Звычайна ў такіх крамах не перашкаджалі есці салодкае, бо яно хутка рабілася праціўным і яго наогул пераставалі есці. У гэтай краме Ластоўскі прабыў сем ці восем гадоў; гэта былі гады вучнёўства, калі вучань працаваў (вучыўся) бясплатна.

Пасля сканчэння навучання хлопец мог застацца працаваць за пэўную плату, а калі не хацеў, то меў права ісці куды хоча. Пры развітанні з гаспадаром вучань атрымоўваў добрае адзенне (не памятаю — толькі гарнітур ці таксама паліто і абутак) і тузін добрай бялізны. Ластоўскі, здаецца, адразу забраўшы свой «пасаг», паехаў у Пецярбург.

Зважаючы, што нарадзіўся Ластоўскі ў 1889 г., то ў Пецярбург ён прыехаў у 1900 ці 1901 г. і пражыў там да 1909 г., калі прыехаўу Вільню, дзе пачаў працаваць у «Нашай ніве». На якія сродкі ён жыў у Пецярбургу, інакш кажучы, чым зарабляў у гэтыя гады, невядома, але бясспрэчна, што ён надзвьгчайна напружана займаўся самаадукацыяй. Нават невядома — ці хадзіў ён (як Купала) на курсы Чарняева⁷, ці не. Ва ўсякім разе, калі ў 1910 г. ён ужо выдаў «Кароткую гісторыю Беларусі», адзіную спробу стварэння нацыянальнай гісторыі за ўсе часы, то можна думаць, што за 8-9 гадоў жыцця ў сталіцы ён набыў шмат чаго, у тым ліку і ведаў аб музейных рэчах.

Да рэвалюцыі ў нас былі тры культурна-нацыянальныя дзеячы: два Луцкевічы і Ластоўскі. 3 тых сведчанняў, якія маем зараз (і якім не трэба надта верыць), самым выдатным з усіх быў Іван Луцкевіч, які памёр у 1919 г. Калі бяруць жывога і нябожчыка, то звычайна нябожчык выдаецца (ці здаецца) большым за жывога. У дадзеным выпадку сказаць нічога нельга, бо пра ўсіх траіх вядома занадта мала. Ва ўсякім разе з тых, хто пачынаў адраджэнцкую дзейнасць і хто далучыўся да яе пазней (Язэп Лёсік і Аляксандр Цвікевіч), Ластоўскі выдаецца як найболып выдатны, ва ўсякім разе найболып выдатны як культурны дзеяч, бо якраз ён даў найболыпую навуковую прадукцыю, і да таго ж найбольш выдатную.

Ва ўсякім разе яго «Псторыя беларускай кнігі» і да нашага часу з’яўляецца нечым, да чаго сучасным вучоным дасягнуць не стае сілы. Зразумела, у гэтай кнізе ёсць даволі і прымітываў (нарманы), ёсць пропускі, але ж трэба заўважыць, што пісаў гэту кнігу ён у эміграцыі, у Коўне, дзе, пэўна, было цяжка з кнігамі (навуковая бібліятэка там пачала стварацца толькі пасля 1920 г.), не было і асяроддзя, з кім бы можна было абмеркаваць

той тлум праблем, якія, бясспрэчна, узнікалі пры напісанні гэтай кнігі. Трэба мець на ўвазе і тую акалічнасць, што пасля прыезду ў Вільню і да 1921 г. (калі стала колькі-небудзь спакойна і ў Літве) было толькі пяць даваенных гадоў, калі можна было ў больш-менш спакойных умовах займацца культурнай д