Дванаццатка

Янка Запруднік

Выдавец: Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва

Памер: 515с.

Нью Йорк 2002

154.37 МБ

Янка Запруднік

Дванаццатка

Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва Нью-Ёрк, 2002

Друкуецца пры фінансавай дапамозе Фундацыі ймя Пётры Крэчэўскага

Сэрыя публікацыяў БІНіМ

„Псторыя беларускай эміграцыі”, том 2

Library of Congress Control Number: 2002106471

ISBN 0-9722020-0-5

Вокладку апрацавала Ірэна Рагалевіч-Дутко

Макетаваньне: Вера Леўчук

Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва

Belarusan Institute of Arts and Sciences 166-34 Gothic Drive, Jamaica, NY 11432, USA

Наклад: 1500 экз.

Друк: Orthdruk sp. z o.o., 15-399 Bialystok (Poland)

ЯНКА ЗАПРУДНІК

Дванаццатка

Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі й Бэльгіі (1946—1954 гг.)

Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва 2002

JAN ZAPRUDNIK

THE TWELVE

A Memoir and Documentary Account of Twelve Belarusan Young Men in Germany, Great Britain, and Belgium (1946-1954)

Belarusan Institute of Arts and Sciences, Inc. New York, 2002

Кнігу гэтую прысьвячаю сьветлай памяці маіх бацькоў Мікалая й Веры Вільчыцкіх ды памяці бацькоў маіх сяброў з Дванаццаткі.

Бо няма на сьвеце злыдні больш нягоднай, Чыну, вартага й праклёну і суда, — Чымся Юдам стацца для свайго народу, Чым сваіх ці здрадзіць, ці прадаць.

Натальля Арсеньнева „Моладзі”, Міхэльсдорф, Нямеччына.сьнежань 1946

Нясеце ў сэрцы імя Беларусі.

Няхай Яна паказвае вам жыцьцёвы шлях. He шкадуйце для Яе ахвяры высілку, а калі надарыцца патрэба, ахвяры крыві.

Сьвятаслаў Коўш

Ватэнштэт, Нямеччына, 8 IX 1947

УВОД

У Лювэнскім унівэрсытэтце на курсе дапаможных гістарычных навукаў прафэсар-канонік Лефэўр даваў нам, студэнтам, параду, што казаць на пачатку кнігі й што — у канцы. На пачатку, раіў ён, паведамце чытачу, якою дарогаю ён пойдзе: скажэце, што ён пабачыць; зьвярнеце ягоную ўвагу на галоўныя мамэнты падарожжа; пакажэце, куды шлях завядзе яго. А ў канцы кнігі азірнецеся назад, нагадайце, якою дарогаю ён прайшоў, што пабачыў ды скажэце, якое значэньне ўсё гэта мае.

Дык вось: наша калектыўная дарога пачынаецца ў 1944 г. ў Баранавічах, ідзе на захад праз ваенную й паваенную Нямеччыну, кіруецца далей на поўнач празь Ля-Манш у маляўнічую Шатляндыю, заварочвае на поўдзень у цэнтральную Англію ды вяртаецца на эўрапейскі кантынэнт у Бэльгію, каб адтуль, пасьля гадоўсупольных вандровак, разыйсьціся вузейшымі індывідуальнымі сьцежкамі ў розныя бакі. На гэтай дарозе сустрэліся й дамовіліся трымацца разам дванаццацёх беларускіххлапцоў-бязбацькавічаў, якія пастанавілі прабівацца ўжыцьцё супольнымі сіламі. Спадарожнічаў ім на іхным шляху вобраз Бацькаўшчыны, страту якое яны востра адчувалі і на службу якой яны сябе паставілі. Ідэя вольнай Беларусі служыла ім арыентырам, трымала іх разам, давала імпульс да творчай і грамадзкай працы.

Ці ёсьць што-небудзь у іхнай гісторыі для сёньняшніх аднагодкаў у Беларусі? Адказ на гэтае пытаньне чытач знойдзе сам.

Кніга гэтая мэмуарна-дакумэнтальная. У ёй, разам з успамінамі, дзёньнікавымі запісамі ды выпісамі з эміграцыйнага друку, падаюцца таксама пажаданьні для моладзі ад дзеячоў беларускай паваеннай дыяспары, выказваньні самое моладзі, лісты, публіцыстычныя артыкулы й літаратурныя творы, аўтарамі якіх былі суб’екты нашага аповеду. Бальшыня зьмешчанага дакумэнтальнага матарыялу публікуецца ўпяршыню. Упяршыню таксама чытач у Беларусі азнаёміцца зь літаратурнымі творамі, што друкаваліся ў часапісе „Наперад!”, органе Дванаццаткі.

У кнізе адлюстраваны пэрыяд сярэдзіны мінулага стагодзьдзя зь ягоным мікраі макракосмасам ды зь беларускімі вялікімі й малымі праблемамі. Чытач пабачыць, якім глыбінна творчым фактарам можа быць нацы-

янальнае ўзгадаваньне моладзі й нацыянальная сьведамасьць. Ён адчуе таксама праўдзівасьць словаў народнае песьні, якую сьпяваў у Бэльгіі беларускі студэнцкі хор Міколы Равенскага:,Дарагая мне староначка, на якой нарадзіўся...”.

Жыцьцё на эміграцыі, асабліва тады, калі табе забаронена наведаць паняволеную Радзіму, вучыць любіць свой край на павышаным эмацыянальным узроўні. Адарваны ад Бацькаўшчыны, апынуўшыся ў чужым навакольлі, чалавек знаходзіць у сабе новы стымул да самаўсьведамленьня й самазахаваньня. Сьведамасьць ягоная завастраецца ад страты свайго псыхалягічнага й культурнага асяродзьдзя, душа становіцца чульлівейшай да агульнага народнага гора й нацыянальных патрэбаў. Пра гэта красамоўна сказаў яшчэ ў пазамінулым стагодзьдзі наш суродзіч Адам Міцкевіч пра сваю родную Наваградчыну („Літва! Мая Айчына! Ты нібы здароўе: // Цябе той цэніць, хто ўжо страціў. Зноў і зноў я // Табою мрою...”. Пераклад Кастуся Цьвіркі). Падобную думку выказаў і Адамаў аднафамілец Кастусь Міцкевіч (Якуб Колас): „Мой родны кут, як ты мне мілы, забыць цябе ня маю сілы”...

Гісторыя Дванаццаткі, можна сказаць гэта люстра душы кожнага беларуса, духовы патэнцыял якога ўключае ў сабе прыспаную сілу любасьці да роднага Краю, незмабілізаваную ва ўмовах прывычнага, шэрага, а часта й цяжкога штадзённага быту на сваёй роднай зямлі. Але дзесьці на самым дне душы гэтая сіла ляжыць, дрэмле. У экстрэмальных умовах яна абуджаецца й дае плён.

Кніга гэтая пісалася на парозе новага стагодзьдзя — тады, калі з Дванаццаткі засталося ў кантакце між сабой усяго пяцёх сяброў. Пра двух няма вестак. Рэшта на тым сьвеце (глядзі „Эпілёг”). Пісаць давялося ў асноўным на матарыяле, што захаваўся ў маім асабістым архіве. Балазе шмат чаго засталося. Падсобілі таксама ўспамінамі й фатаздымкамі сябры па Дванаццатцы: Васіль Шчэцька, Янка Жучка, Паўлюк Урбан ды Цімох Вострыкаў. Карыснымі заўвагамі пра рукапіс кнігі, а таксама фатаграфіямі, падзяліліся рэгенсбургцы-міхэльсдорфцы-лювэнцы Вітаўт Кіпель і Зора СавёнакКіпель. Прыслалі патрэбныя фатаграфіі сяброўкі па гімназіі Юзэфа БрэчкаНайдзюк й Юля Андрусышыны, а таксама Юліна мама сп-ня Яніна Каханоўская. Адсьвяжыў маю памяць пра некаторыя сямейныя дэталі брат Аркадзь Вільчыцкі, які жыве ў Беларусі. Падбадзёрыла дадатнай ацэнкай першых разьдзелаў кнігі пляменьніца Лена Вільчыцкая, выкладчыца менскае ВНУ. 3 выдатнымі вынікамі папрацаваў над ілюстрацыямі для кнігі Аляксандар Сільвановіч. Дапамаглі парадамі ў афармленьні машынапісу Серж Трыгубовіч і Мікалай Дутко. Узбагаціла выгляд вокладкі сваім талентам Ірэна Рагалевіч-Дутко. Сталую маральную падтрымку на працягу гадоў працы над кнігай давала жонка Надзея. Усім самая шчырая падзяка.

Бязумоўна, хацелася б бачыць больш матарыялу ад іншых сяброў Дванаццаткі аповед быў бы багацейшы, паўнейшы, менш асабісты. Але, як кажуць, на няма суду няма.

У намаганьні аднавіць мінулае памяць часамі ажывала ад колішняга пасьпешлівага грызмолу ў запісной кніжыцы. Цяпер, як ніколі раней, адчуваеш трапнасьць кітайскага выслоўя: Найслабейшы алавік мацнейшы за наймацнейшую памяць. Маладыя! He паддавайцеся ілюзіі, што вастрыня вашага ўспрыйманьня сьвету застанецца з вамі назаўсёды. Запісвайце ўсё, калі хочаце некалі мець абуджальніка свае кволае памяці.Падзеі ў кнізе пададзеныя менш-больш у храналягічнай пасьлядоўнасьці. У канву аповеду ўключаная таксама бэлетрыстыка з часапісу „Наперад!”, калі ў ёй адлюстраваныя праўдзівыя мамэнты й эпізоды з жыцьця Дванаццаткі.

Кніга мае адзінаццаць разьдзелаў. У першым гаворыцца пра самую тэму — як яна нарадзілася. У наступных шасьцёх апавядаецца (з выкарыстаньнем лістоў, дзёньнікавых запісаў ды прэсавых матарыялаў) пра зараджэньне, жыцьцё й працу Дванаццаткі ў Нямеччыне, Вялікабрытаніі ды Бэльгіі. У VI ІІ-м разьдзеле пададзеныя выбраныя мастацкія творы з часапісу „Наперад!”. У ІХ-м зьмешчаныя публіцыстыка з„Напераду”, успаміны, лісты ды іншыя матарыялы. У Х-м разьдзеле чытач знойдзе „Дадаткі”: запаветы маладым ад старэйшых і выказваньні самое моладзі, узаемную дамову Дванаццаткі „Вератні”, хроніку скаўцкага жыцьця ды іншае. У „Эпілёгу” (разьдзел XI) коратка, наколькі ведама, пра долю кожнага з дванаццацёх пасьля 1954 г.

Гэтак вось у акіяне часу кідаю бутэльку з пасланьнем для маладых. Няхай яна даплыве да берагу, да другога сэрца, каб працягвалася повязь пакаленьняў, повязь раскіданых па сьвеце сыноў і дочак Беларускай Зямлі.

Дванаццатка ў Лёндане (жнівень 1948 г.). Стаяць: (зьлева) Паўлюк Урбан, Леанід Карась. Міхась Вострыкаў. Уладзімер Цьвірка, Васіль Шчэцька, Янка Запруднік. Паўло Дзімітрук; (сядзяць, зьлева) Піліп Дзехцяр, Янка Жучка, Алесь Бута, Алесь Марговіч. Леанід Швайчук.

НАРАДЖЭНЬНЕ ТЭМЫ

• Вятрак памяці.

• Патрэба жыцьцёвага арыентыру.

• Генадзь Бураўкін: „Кідай, брат, іншыя заняткі ды пішы пра Дванаццатку!"

• Адукацыйны фон Дванаццацткі.

• Здымак Дванаццаткі як ілюстрацыя да артыкулу пра... КДБ (?!).

Вятрак памяці

Круціцца вятрак памяці... Мітусяцца адзін за адным вобразы: паваенная Нямеччына, старажытнае места Рэгенсбург, баварская вёсачка Міхэльсдорф, гімназія ймя Янкі Купалы, пасьля выезд у Вялікабрытанію, маляўнічая Шатляндыя, вугальныя шахты Англіі, выдаваньне часапісу „Наперад!”, а далей студэнцкія гады ў Бэльгіі, гарачае лета ў Рыме, хор кампазытара Равенскага й гастрольныя падарожжы ў Брусэль, Льеж, Бон, Парыж, Лёндан, наведаньне Злучаных Штатаў і Канады. I нарэшце дыплём Лювэнскага ўнівэрсытэту, як пуцёўка ў далейшае жыцьцё, г. зн. на працу ў Беларускай рэдакцыі радыёстанцыі „Вызваленьне” (пазьнейшая „Свабода") спачатку ў Мюнхэне, а пасьля ў Нью-Ёрку. Адным з эпізодаў у гэтым жыцьцёвым калейдаскопе была Дванаццатка.

Храналягічна тэма Дванаццаткі ляжыць менш-больш у пэрыядзе, пра які гаворыцца ў манаграфіі Яна Максімюка „Беларуская гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне. 1945-1950” (Нью-Ёрк Беласток, 1994) і мэмуарах др. Барыса Рагулі „Беларускае студэнцтва на Чужыне” (Лёндан, КанадаНью-Ёрк, 1996).

Гісторыя Дванаццаткі гэта аповед пра нас, дванаццацёх беларускіх хлапцоў, якія апынуліся без бацькоў у паваеннай Заходняй Нямеччыне. Маючы сярэднюю або няпоўную сярэднюю асьвету, мы пад канец 1947 г. надумаліся ехаць на працу ў Вялікабрытанію падобна як цяпер маладыя людзі зь Беларусі імкнуцца выехаць куды-небудзь на Захад, адны ўцякаю-

людзі зь Беларусі імкнуцца выехаць куды-небудзь на Захад, адны ўцякаючы ад рэпрэсійнага рэжыму, другія у пошуках заработку. Толькі розьніца паміж намі й нашымі сёньняшнімі аднагодкамі ў тым, што ў нас ня было выбару паміж Бацькаўшчынай і Захадам. У падсавецкую сталінскую Беларусь дарога была зачынена кожнаму з нас, хто не хацеў рызыкаваць сваёй свабодай або й жыцьцём. А ў выезьдзе на працу ў Вялікабрытанію, у нашым рамантычным узросьце, мы бачылі магчымасьць ня толькі зарабіць на хлеб, але й на далейшую навуку. Падарожжа за Ля-Манш сталася таксама прычынай выдаваньня намі часапісу „Наперад!” (выйшла 26 нумароў), дзякуючы якому ў вялікай меры нам пашчасьціла трапіць у бэльгійскі ўнівэрсытэт у Лювэне.

На Беларусі сёньня таксама ёсьць свае дванаццаткі, дзесяткі, сямёркі, болыііыя або меншыя грулы сяброў і сябровак, якім, можа, будзе цікава й карысна даведацца, як іхныя аднагодкі ў канцы 1940-х пачатку 1950-х гадоў, у ростані з бацькамі й роднай зямлёй, прабіваліся праз гушчу цяжкасьцяў у новых абставінах, у чужым незнаёмым асяродзьдзі. Гісторыя Дванаццацткі, думаецца, можа быць прыкладам таго, як можна дамагчыся ў жыцьці асабістай удачы праз адданасьць нацыянальнай ідэі, гэтак выконваючы хрысьціянскі залавет любіць свайго бліжняга, як самога сябе. Прыклад гэты, як ніколі раней, патрэбен сёньня беларускай моладзі і на чужыне, і на Бацькаўшчыне, дзе беларушчына змагаецца за сваё выжываньне. На Беларусі сёньня нязьлічоныя групы моладзі шукаюць сябе самых, шукаюць большага сэнсу ў жыцьці, чымся толькі звычайны абыватальскі быт. Так што гісторыя Дванаццаткі гэта аповед пра жыцьцёвы шлях маладых беларусаў у далёкім замежжы ў сярэдзіне мінулага веку для маладых беларусаў 21-га стагодзьдзя.

ГІатрэба жыцьцёвага арыентыру

Тэма гэтай кнігі зьвязаная таксама з агульным пытаньнем арыентыраў у жыцьці, пытаньнем нацыянальнай ідэі як мабілізацыйнага фактару ў асабістым і грамадзкім быце, пытаньнем творчай энэргіі. У адным зь вершаў беларускага эміграцыйнага пэта Янкі Юхнаўца ёсьць глыбокі сваім сэнсам вобраз: „Глядзі: амэба раджае новую зямлю і неба". Так, апынуўшыся на эміграцыі ў зруйнаванай вайной Нямеччыне, а пасьля у іншых далёкіх краёх, даводзілася тварыць беларускую „зямлю і неба", пачынаючы з самога сябе й напаўняючы яе зьместам „паводля вобразу й падабенства” Радзімы. Радзіма была для тварцоў „зямлі і неба” ня толькі прататыпам, але й імпульсам, натхняльніцай і духовым стабілізатарам. У сувязі з гэтым прыгадваюцца гутаркі з Бронем Міркоўскім, маім малодшым калегам па працы ў Беларускай рэдакцыі радыё „Свабода” ў Нью-Ёрку. Броня нарадзіўся ў Лідзе, але ў часе паваеннага перасяленьня зь Беларусі ў Польшчу

маці зь ім перабралася ў Варшаву. Пасьля ён жыў у Парыжы, Мюнхэне; добра валодаў некалькімі мовамі, быў прыемным суразмоўцам. У Броні заўсёды былі нейкія праекты. Аднойчы, недзе ў канцы 70-х гадоў, ён узяўся ўгаворваць мяне падацца разам у масоны. Заснуем, казаў, беларускую лёжу й зробім нешта карыснае для беларускае справы. Броня беларускай справай лішне не праймаўся. 3 касмапалітычным сьветаглядам, ён больш цікавіўся падзеямі ў Лацінскай Амэрыцы, чымся ў Беларусі, плянаваў канчальна пасяліцца ў Пэру, але ведаў, што для мяне карысьць беларускай справы — гэта важкі аргумэнт. He выпадала высьмейваць ягоны масонскі пражэкт, і я, аднекваючыся, спасылаўся на занятасьць. А сам сабе думаў: як добра адчуваць пад сабой цьвёрды духовы грунт мець мэту ў жыцьці й ня кідацца ў розныя бакі ў пошуку новых імпульсаў.

Тэма Дванаццаткі для мяне натуральная яшчэ й таму, што яна йдзе ад пачуцьця салідарнасьці зь сябрамі, зь якімі прайшлі цікавыя маладыя гады. У дачыненьні да памёрлых пачуцьцё салідарнасьці перарасло ў маральны абавязак зьберагчы памяць пра іх, расказаць пра іхны ўдзел у нашай калектыўнай адысэі.

Ад часоў Дванаццаткі мінула больш за поўстагодзьдзя. Пэрыяд гэты ў маім жыцьці быў напоўнены падарожжамі й пераездамі, рэалізацыяй асабістых задумак, грамадзкай працай ды рознымі бытавымі клопатамі.Пра Дванаццатку думалася проста як пра адзін са шматлікіх калярытных эпізодаў недалёкай мінуўшчыны. Дый хуткі тэмп жыцьця не пакідаў часу займацца тым, што было, калі чалавек увесь праняты тым, што ёсьць ды што будзе. Зразумела, раней ці пазьней тэма гэтая нарадзілася б сама сабой, знутра, дзе яна была глыбока залёгшы. Прысьпешылі ейнае нараджэньне штуршкі звонку.

Яшчэ ўлетку 1990 г., вяртаючыся з 3-га сусьветнага кангрэсу славістаў у ангельскім горадзе Гароўгейт, я завітаў у Лёндан пабачыцца са старымі сябрамі ды пагасьціць і папрацаваць у Скарынінцы, Беларускай бібліятэцы імя Францішка Скарыны. Сустрэўся там са знаёмым мне ўжо Аляксандрам Баршчэўскім (паэт Алесь Барскі), загадчыкам катэдры беларускай філялёгіі Варшаўскага ўнівэрсытэту. Баршчэўскі папрасіў мяне расказаць яму пра Дванаццатку. Тэма гэтая зацікавіла яго ў выніку ягонага азнаямленьня ў Скарынінцы з часапісам „Наперад!". У інтэрв’ю са мной (апублікаванае ў беластоцкім „Беларускім календары” за 1992 г.) ён даў гэткую ацэнку нашаму месячніку:

Часопіс „Наперад!” цікавы і ў сэнсе літаратурным, і ў сэнсе публіцыстычным, і ў сэнсе самастойнасьці думкі, яе сьпеласьці. Надзвычайнае для мяне і ўнікальнае тое, што гэты часопіс выдавалі людзі, якія мелі па 22-23 гады. Найчасьцей, маючы столькі гадоў ня маем здольнасьці фармаваньня літаратуразнаўчых ці публіцыстычных думак, а тут аказалася нешта такое адваротнае, тым больш, што, ска-

жам, Вы, напрыклад, не былі прафэсійным літаратуразнаўцам, не заканчвалі нейкага філалагічнага факультэту. ГЬта для мяне справа крышку нават 1 незразумелая, што разьбіткі, адчувалі сябе як творчая група і, баронячы свайго элемэнтарнага быту, працуючы вельмі цяжка, знаходзілі час і волю на тое, каб займацца такой творчай працай, як рэдагаваньне часопіса.

Праф. Баршчэўскі быў пад моцным уражаньнем ад часапісу „Наперад!” і выказаў гатовасьць даць гэтае выданьне аднаму са сваіх студэнтаў як тэму для напісаньня кандыдацкае дысэртацыі. Ня ведаю, ці вы-канаў ён гэты свой намер, але ацэнка ягоная засталася ў памяці.

Генадзь Бураўкін:

„Кідай, брат, іншыя заняткі ды пішы пра Дванаццатку!”

Неўзабаве тэма Дванаццаткі йзноў усплыла на паверхню ўвагі. Насталі перабудовачныя 1990-я гады, часы свабаднейшых кантактаў і гутарак паміж беларусамі Амэрыкі й прадстаўнікамі Бацькаўшчыны. Беларускую місію пры ААН у Нью-Ёрку ўзначальваў тады Генадзь Бураўкін. Мне давялося быць некалькі разоў гасьцём у спадарства Бураўкіных. Жылі тады беларускія дыпляматы (як жывуць і дасюль) у доме колішняе савецкае місіі на 67-й вуліцы ў Мангатэне. Будынак пад нумарам 136, што ранейшымі гадамі быў аб’ектам нашых антысавецкіх дэманстрацыяў, стаўся месцам прыязных спатканьняў зь беларускімі прадстаўнікамі. Канфрантацыйная палеміка перарасла ў нармальны дыялёг, роспыты, аповеды. У будынак місіі стала магчымым заходзіць безь вялікіх перашкодаў, а таксама не праймаючыся лішне, што з вакна па другім баку вуліцы амэрыканская служба бясьпекі будзе браць цябе на сваю плёнку.

У памешканьні Бураўкіных на чацьвертым паверсе, за кубкам кавы, я расказаў аднойчы Генадзю й ягонай прыгожай жонцы Юлі кароткую гісторыю нашага падарожжа на заработкі ў Вялікабрытанію, а адтуль на ўнівэрсытэцкую навуку ў Бэльгію. „Янка, усклікнуў Генадзь, выслухаўшы маё апавяданьне, — кідай, брат, іншыя заняткі ды пішы пра Дванаццатку!"

Генадзеў заклік, як і ацэнка Баршчэўскага, застаўся ў памяці. Але дзе ты будзеш сядзець і пісаць пра старое, калі тут пакутліва родзіцца новае: даступнай нарэшце сталася Беларусь, якую, пакінуўшы ў 17-гадовым веку, прагна хацелася пазнаць шырэй і глыбей. Штагоднія, пачынаючы ад 1991 г., вандроўкі па любых сэрцу старых і новых мясьцінах роднага краю, удзел у розных міжнародных канфэрэнцыях, праца над конча патрэбнымі трыма кніжнымі праектамі ды ўсё іншае адцягнулі яшчэ на колькі год занятак Дванаццаткай. Але паступова да рэха пачутых ацэнак даходзілі новыя стымулы, што прымусілі ўрэшце ўзяцца за гэтую тэму.

Адным з такіх стымулаў сталася выказваньне, пачутае ў 1997 г. на міжнароднай канфэрэнцыі ў Менску ў пэдагагічным унівэрсытэце імя Максіма Танка. Там разглядалася праблема беларускага асьветніцтва ў мінуўшчыне й сучаснасьці. Адкрываючы дыскусіі, рэктар унівэрсытэту Леанід Ціханаў выказаў глыбокую думку пра ролю пачуцьцяў у адукацыйным працэсе.

Новая мадэль рэгіянальнай пэдагагічнай адукацыі, пра якую ідзе сёньня размова, — сказаў ён, — павінна быць ня толькі школай прадуктыўнага мысьленьня, але і школай разьвіцьця пачуцьцяў. Без разьвітой культурнай і навукова пабудаванай сфэры пачуцьцяў будзе рэзка абмежавана прадуктыўнасьць творчага, эўрыстычнага мысьленьня, ня кажучы ўжо пра заганнасьць і адмоўныя сацыяльныя вынікі аднабаковага разьвіцьця асобы ўвогуле.

I тут жа пра паўсюдна разбураную духовасьць, спрычыненую савецкай адукацыяй у выніку таго, што пачуцьці як фактар фармаваньня асобы былі занядбаныя:

Вынікі працэсу разбурэньня асобы, якія мы часткова назіраем у наш час, у многім абумоўлены і тым, што наша сыстэма адукацыі адарвалася ад гістарычных каранёў, а дакладней, ня ўлічвала асаблівасьці тыпаў культур, якія зьяўляюцца асновай фарміраваньня духоўнасьці. („Беларускі гістарычны часопіс”. 1998, нр. 4, с. 66)

Слухаючы даклад, падумалася: нельга ня прызнаць рацыі сп. Ціханаву ў тым, што сфэра пачуцьцяў павінна складаць абсалютна патрэбную частку адукацыйнага працэсу, прычым пачуцьцяў арганічна ўзрошчаных на глебе нацыянальнага этасу (этасу, а ня этнасу).

Адукацыйны фон Дванаццаткі

Адукацыя, якую мы атрымалі пад нямецкай акупацыяй на Бацькаўшчыне й якая была працягнутая ў Беларускай гімназіі ймя Янкі Купалы ў Нямеччыне, падмацаваная беларускім духам лягеру ДыПі ды працай у беларускім скаўтынгу, якраз і адзначалася тым, што глыбака ўзьдзейвала на пачуцьці, замацоўваючы гэтым адданасьць справе нацыянальнага адраджэньня, служэньня свайму народу. Беларуская нацыянальная школа закладала якасьці, якія былі „крышку нават незразумелыя" прафэсару Баршчэўскаму, пасьля таго як ён у Лёндане азнаёміўся з часапісам „Наперад!”. Зьдзівілі яны й Зянона Пазьняка, які пасьля майго аповеду пра Дванаццатку ў Нью-Ёрку ў Фундацыі Крэчэўскага ў 1998 г. дапытваўся: „Адкуль у вас

браліся такія якасьці, як дух, адданасьць, вера й энтузіязм?” А браліся яны ад нашых самаахвярных настаўнікаў. Гэта яны, у цяжкіх акупацыйных умовах на Бацькаўшчыне ды ў ня менш складаных абставінах паваеннага часу ў Нямеччыне, далі нам ня толькі веду, але й патрыятычныя пачуцьці, завастрылі бачаньне вялікае мэты ў жыцьці служыць Бацькаўшчыне паглыбілі адчуваньне сэнсу свайго йснаваньня.

Важную ролю ў выхаваўчым працэсе, празь які прайшла бальшыня хлапцоў з Дванаццаткі (як і сотні іншых юнакоў ды юначак нашага пакаленьня на эміграцыі), выконваў удзел у рознага роду міжнацыянальных сустрэчах: скаўцкіх зьлётах, зьездах, мастацкіх імпрэзах ды спаборніцтвах. На гэтых міжнародных форумах падобна, як на спартовых алімпіядах — маладым удзельнікам-беларусам даводзілася быць прадстаўнікамі свайго народу трэба было абараняць ня гэтулькі свой асабісты гонар, колькі ймя й годнасьць свае краіны, свае нацыі. Адчуваньне Бацькаўшчыны на чужыне заўсёды вострае, і сталая патрэба быць ейным „амбасадарам” (калі такое адчуваньне закладзенае ў сьведамасьці адкуцыйным працэсам) вырабляе пачуцьцё адказнасьці за сваю краіну, мацуе салідарнасьць, грамадзянскую дысцыпліну й асабістую самаахвярнасьць. 3 гэтага гледзішча гісторыя Дванаццаткі можа служыць ілюстрацыяй да тэзы, што паўнавартасная адукацыя абсалютна павінна спалучаць у адно цэлае веду й пачуцьці.

Вярнуўшыся зь менскае канфэрэнцыі пра беларускае асьветніцтва ў мінуўшчыне й сучаснасьці, я пачаў часьцей перабіраць у думках тэму Дванаццаткі з гледзішча на патрэбы адукацыйнага працэсу ў будучыні, аж пакуль не дасьпела наважанасьць пакінуць шмат чаго зь бягучых справаў ды заняцца пісаньнем гэтай кнігі.

Здымак Дванаццаткі як ілюстрацыя да артыкулу пра... КДБ (?!)

У міжчасе атрымаў я ад Алеся Лукашука з Прагі (дзякуй яму за гэта) артыкул з газэты „Советская Белоруссля” (з датаю 18.12.1997) пад заг. «Комнтет 12-тм». Артыкул быў апублікаваны з нагоды 80-годзьдзя савецкага КДБ. У ім — адзіная ілюстрацыя... — авохці мне! — здымак Дванаццаткі?!! Аўтар Міхаіл Токараў расказвае, як амэрыканцы у жніўні 1952 г. закінулі з самалёту на Беларусь чатырох сваіх агентаў ды як іх высочвала й арыштоўвала савецкая разьведка. Згадваецца прозьвішча Барыса Рагулі як супрацоўніка амэрыканцаў. Пра аднаго з арыштаваных агентаў, «Міхаіла Мяшчэрскага», сказана, што ён «одкн мзчленов «Комлтета 12-тн»». I там жа пра гэты «комнтет»: «Поначалу нх было двенадцать, прммерно одного возраста н положенмя. Образовалн свою группу, назвалн её «Комнтет 12-тм». Сфотографмровалмсь на память. Былм средм этнх двенадцатн

н бывшме полкцам, былм м вербовіднкм амермканской разведкм, помоіднмкн Рогулк...». Во куды мы трапілі! Як той казаў, «без дракн в забнякн». Зразумела, ніякага Мяшчэрскага сярод нас ня было, але адзін з нашых сяброў, Міхась (Цімох) Вострыкаў, вярнуўся на Бацькаўшчыну ў 1952 г. на парашуце з амэрыканскага самалёта (больш пра яго — у Vl-м і ХІ-м разьдзелах). Што да „Комнтета 12-тн”, дык можна сказаць, што Токараў чуў звон, ды ня ведае, дзе ён.

Вось жа настала пара, як у таго магілёўскага хранікёра з Багдановічавага вершу „Летапісец", расказаць —

Што тут чынілася у даўныя гады, Што думалі, чаго жадалі мы тады, За што змагаліся, як баранілі веру, — Хай зьведаюць усё патомкі праз паперу.

Псторыя, кажуць, паўтараецца. У пэўным сэнсе яно так: у калясе часу кожная сьпіца вяртаецца ў сваю ранейшую пазыцыю. Некалі, поўстагодзьдзя таму, нашы старэйшыя суродзічы, зь якімі мы, юнакі, апынуліся на чужыне настаўнікі гімназіі ймя Янкі Купалы, кіраўнікі беларускага скаўтынгу ды грамадзкіх арганізацыяў, больш дасьведчаныя калегі далі нам веды, перадалі свой беларускі сьветагляд і патрыятычныя пачуцьці. Працэс пераемнасьці пакаленьняў ніколі ня спыняецца. Сёньня настаў час нам, старэйшым, паўтарыць акт перадачы маладым нашага жыцьцёвага дазнаньня. Повязь нацыі ў часавай прасторы павінна замацоўвацца ўсімі магчымымі ніцямі. Усьведамленьне адзінства зь мінулымі пакаленьнямі мацуе ў чалавеку адчуваньне гістарычнай глыбіні й духовай глебы, спалучае ў адно цэлае маральныя й культурныя набыткі народу, родзіць пачуцьцё адказнасьці за захаваньне спадчыны, дадае індывідуальнай і груповай устойлівасьці, адпорнасьці й вытрываласьці, вельмі патрэбных у часы крытычных выпрабаваньняў.

У ВІХРЫ ВАЙНЫ — ЗЬ БЕЛАРУСІ НА ЗАХАД

• Пачаткі непрадбачанага шляху.

• Бывай, мой родны кут!..

• У Нямеччыне: будуем „баракі”, вывучаем зэніткі.

• Амэрыканскі палон.

• Рэгенсбург: беларускі лягер ДыПі.

• Набыцьцё новых прозьвішчаў.

• Уцёкі ад савецкай рэпатрыяцыйнай камісіі.

• 3 Рэгенсбургу ў Міхэльсдорф.

• Вучобра ў гімназіі. Скаўтынг.

• „Сьлядамі Францішка Скарыны”.

• „Адзінаццатка" перад дарогай.

• Ад’езд зь Міхэльсдорфу ў Вялікабрытанію.

Пачаткі непрадбачанага шляху

Некаторыя жыцьцёвыя дарогі й павароты долі пачынаюцца тады, калі ніякай празорлівасьцяй іх ня ўгледзіш, ніякай уяваю ня ўявіш. Пра іх толькі цыганка можа сказаць: „Цябе чакае вялікая дарога”... Наша зь Дзімам „вялікая дарога” была запачаткаваная яшчэ ў Міры. Там у 1942 г. мы скончылі пачатковую школу. Бацькі пастанавілі паслаць нас вучыцца далей у баранавіцкай прагімназіі. Гэта быў спосаб ухіліцца ад магчымае (у пэрспэктыве) мабілізацыі ў паліцыю або вывазу на працу ў Нямеччыну. Хоць ратунку ні ад першага ні ад другога далейшая вучоба ў школе не гарантавала. I вось увосень 1942 г. я, Сяргей Вільчыцкі (пазьнейшы Янка Запруднік), і мой сябрук яшчэ з польскай пачатковай школы Вадзім Сурко (пазьнейшы Уладзімер Цьвірка), разам з трыма іншымі мірскімі хлапцамі й дзьвюмя дзяўчатамі апынуліся ў Баранавічах. Там па сканчэньні ў 1943 г. апошняе (чацьвертае) клясы прагімназіі (у якой, між іншага, нашымі настаўнікамі й мэнтарамі былі браты Лявон і Юрка Луцкевічы) мы з Вадзі-

мам перайшлі на далейшую навуку ў гандлёвую школу. Трэці курс гэтае школы (усіх было чатыры) скончылі ўлетку 1944 г., якраз калі да Баранавічаў набліжаўся з усходу фронт. Пачаліся начныя налёты савецкай авіяцыі з завываньнем бомбаў. Гарачка эвакуацыі ахапіла горад. Мы з трывогай усьведамлялі сабе, што надыходзіў час вяртацца ў Мір да сваіх. Прыгэтым ведалі, што за вучобу ў сярэдняй школе, а тым больш за належаньне да Саюзу Беларускай Моладзі (СБМ), бальшавікі нас па галоўцы не пагладзяць. Камуністычныя партызаны забаранілі наведваць школу вышэй за пачатковую, бо ведалі, што там моладзь атрымоўвала беларуска-патрыятычнае ўзгадаваньне. Апрача гэтага, сям’ю нашу, якраз напярэдадні нямецка-савецкай вайны, вывозілі ў Сібір. Вывозілі, але ня вывезьлі ў выніку дзіўнага зьбегу абставінаў. Рэч у тым, што паводле традыцыі й волі дзеда, Сьцяпана Вільчыцкага (памёр у 1937 г.), сям’я была пашыраная скаладалася з жонак і дзяцей двух Сьцяпанавых сыноў, Мікалая й Ягора, дзедавай незамужняй сястры ды дзьвюх незамужніх дочак усіх ад 12 да 15 чалавек (у залежнасьці ад пэрыяду). Мікалай (мой бацька) займаўся ў асноўным зямельнай гаспадаркай, a ягоны брат Ягор кузьняй і вырабам аўчынак. Пры патрэбе адзін аднаму памагалі ў полі й пры кузьні. Усе жылі, як адна сям’я. Але спалі сем’і братоў у дзьвюх хатах, што стаялі далекавата адна ад аднае па канцох вялікага саду. Калі энкавэдысты ранічкай 20 чэрвеня 1941 г. прыехалі вывозіць Вільчыцкіх, дык забралі васьмёх жыхароў аднаго дому — дзядзькавага, а нашага бацьку й нас, двух ягоных сыноў, не ўзялі. Нашая маці ў ліку дэпартантаў чамусьці не фігуравала таму, відаць, што была прапісаная ў вёсцы Сімакава, дзе настаўнічала. Калі ў Гародзеі на чыгуначнай станцыі пачалі садзіць людзей у вагоны, не далічыліся трох Вільчыцкіх, г. зн. нашага бацьку й ягоных двух сыноў. Каб разабрацца, дзе нястача, улады адаслалі ўсіх, апрача дзядзькі Ягора, назад у Мір. А тут на трэці дзень вайна! Бальшавіком ўжо было не да вывазу. Пад арыштам затрымалі толькі дзядзьку Ягора, які пасьля кароткага часу вярнуўся дамоў.

Бывай, мой родны кут!..

Ад часу таго нявыкананага вывазу мінула тры гады, і вось тыя самыя бальшавікі йзноў амаль на парозе хаты. Дык што — ехаць з Баранавічаў дамоў жыўцом ім у рукі? Але калі не дамоў, дык куды?! На Марынаўскай вуліцы нас чатырох мірскіх хлапцоў (Міша Кандзера, Жоржык Барашка й мы з Вадзімам) стаялі й раіліся каля грузавіка, які быў гатовы вось-вось адыйсьці на Мір. Воляю лёсу ў гэты час праходзіла міма наша клясная настаўніца з гандлёвай школы, выкладчыца беларускай мовы Аўгеньня ВоўкЛевановіч. „Хлопцы," кажа, „ведайце, што, калі хочаце, можаце яшчэ эвакуавацца ў Нямеччыну, запісаўшыся ў памочнікі нямецкай авіяцыі”.

Хвіліна напружанага роздуму, мамэнт важкой пастановы — можа, на цэлае жыцьцё. Пытацца, што рабіць, няма ў каго. Кожны мусіць вырашыць

сам за сябе, Дзіма на сваім 17-м годзе жыцьця, я на 18-м. Міша з Жоржыкам заявілі, што едуць да бацькоў. А мы ўдвух зь цяжкім сэрцам адва-

жыліся падацца ў Нямеччыну. Я ўсьпеў напісаць кароценькую разьвітальную запісачку бацьком. Нешта накшталт: Дарагія мае! Ня ведаю, што са мною будзе, калі паеду на Захад, але ведаю, што будзе тут. Таму выяжджаю. Некалі вярнуся. Адбымаю, цалую!

Ня прыгадваю, каб Дзіма пісаў што-небудзь ён быў тады ўжо круглым сіратою: маці не памятаў, адыйшла на той сьвет у раньнім веку, а бацька памёр, калі сын вучыўся ўжо ў Баранавічах. У Міры заставалася адно старэйшая сястра.

Год перад выездам на Захад.

Вучкі баранавіцкае прагімназіі (зьлева):

М. Шэйко, Вадзім Сурко, Сяргей Вільчыцкі. Чэрвекь 1943 г.

I вось 30 чэрвеня 1944 г. Баранавічы, да якіх набліжалася савецкая армія, засталіся за намі. Пераначавалі мы ў Альбэртыне ў лягеры вышкаленьня беларускіх юнакоў. Там назаўтра нам далі ўніформу нямецкіх „памочнікаў авіяцыі” (Luftwaffehelfer), пасадзілі на цягнік і — бывайце бацькі й сябры, бывай малая й вялікая Бацькаўшчына, бывай, увесь мой сусьвет! Апрача Міра ды Баранавічаў я нідзе ня быў. Зьведаў толькі адзін раз на школьнай экскурсіі Стоўпцы, за 20 кілямэтраў ад Міра, ды пару разоў езьдзіў з бацькамі на сенакос над Нёмнам, што знаходзіўся за 14 кілямэтраў ад дому. Пакідаючы гэты маленькі свой сьвет, я йшчэ не ўсьведамляў ягонае вялікае сілы — ня думаў, якімі трывушчымі ў памяці акажуцца ягоныя адбіткі, якім салодкім рэхам ён будзе адгукацца на дарогах чужыны, якім лекам ён станецца для хворае душы ў цяжкія часіны ростані, ды ў якую шчодрую крыніцу ён абернецца для новых пачуцьцяў, перакананьняў, намераў і зьдзяйсьненьняў.

Самыя трывалыя падваліны сьветагляду чалавека закладаюцца ў юнацтве. Яны ўзьнікаюць арганічна з самога жыцьця, са штадзённга быту,

з навакольля, з прыроды, з колераў і водараў, з паасобных акалічнасьцяў і эпізодаў. Яны кладуцца на душу яшчэ тады, калі яна не пакарабачаная жыцьцёвымі складанасьцямі й здольная наіўна ўспрыймаць навакольле ўва ўсёй ягонай вастрыні й паўніні.

На цэлаежыцьцё замацаваўся сьветлы маляўнічы вобраз шырокага быстрага Нёману. Вось ягоная хуткая плынь казытліва вымывае спад ног пясок і ты мігам ледзь не па калені ўрастаеш у ягонае пясчанае дно, быццам запускаеш карані ў глебу роднага краю. Незгасальнай матрыцай ірдзіцца зорнаезорнае неба, на якое зачаравана ўглядаешся, лежачы на возе сена, што павольна й доўга калышацца назад у Мір з наднёманскага сенакосу. Ідылічныя вобразы летняе буколікі, восеньскія шматвузорныя клёны, пушыстыя зімовыя краявіды, вясьняны водар чаромхі й бэзу усё гэта ў чужыне, як той бальзам, будзе абмываць душу й даваць ёй вытрываласьць. Гэтыя вобразы аказаліся тэй скалой, на якой апіралася вера, і тым магнітам, які трымаўжаданьне вярнуцца да родные зямлі, да сваіх вытокаў.

Разам з вобразамі інтымна блізкага навакольля, у прасторнай зоне фантазіі, узбуджанай чытаньнем кніжакды слуханьнем гутаракстарэйшых, ляжаў таямнічы й далёкі ўяўны сьвет. Дзівосныя краіны паўставалі са знаёмства з заморскімі зьвярамі, намаляванымі на абгортках купленых шакаладзінак. Цэлыя гарады й палацы праглядвалі заманліва праз прызму калярытных паштовых марак. Іх я выпрошваў у маламантаў, студэнтаў вышэйшае гэбрайскае школы ў Міры (у якую прыяжджалі вучыцца з цэлага сьвету), калі хадзіў на пошту па дзедаву газэту „Сегодня”, што прыходзіла з Варшавы. На тых шматколерных паштовых марках захаплялі назовы краінаў і фантастычныя малюнкі. Гэта былі запраўдныя вокны на загадкавыя далячыні.

Але цяпер ехаў я ў гэты няведамы сьвет бязь ніякага захапленьня. Над усім панавала нейкае прытупленае адчуваньне, што нешта грунтоўна мяняецца ў жыцьці. Вастрыня пачуцьцяў была прытупленая перажытымі жахамі вайны: вобразамі вісельняў, блескам начных так званых сьвечак з савецкіх самалётаў ды завываньнем бомбаў. Поўнае ўсьведамленьне й адчуваньне ўсяго, што дзеелася, прыйдзе пазьней. Цяпер жа ў чадзе вайны й гарачцы эвакуацыі разуменьне таго, што адбывалася, было звужаным да асноўнай неабходнасьці ухіліцца ад гібелі, якая насоўвалася з усходу.

Цягнік рухаўся на захад памалу, баючыся, відаць, партызанскіх мінаў на сваім шляху У новых краявідах ня бачылася нічога надзвычайнага — нейкае драбналесьсе, кустоўе, прыціснутыя да зямлі хаціны. Ніякага зкстазу ці прыўзьнятасьці.

Неспакойная душа адмаўлялася ўспрыймаць з энтузіязмам нябачаныя дасюль далягляды. Бо ж пакідаліся за сабой усе крыінцы духовага набытку, усё, чым дасюль жылося, чым былі напоўненыя сьведамасьць і сэрца.

У Нямеччыне: будуем „баракі”, вывучаем зэніткі

У Нямеччыне нас спачатку выкарыстоўвалі на будаваньні з сухастою ў пазагародніх зонах гораду Брэслява (сучасны польскі Ўроцлаў) „баракаў” пазьбіваныя цьвікамі жэрдкі на нізкіх калкох з уплеценымі ў іх сухімі галінкамі. Немцы падпальвалі іх у часе начных налётаў амэрыканскай авіяцыі, каб адвесьці самалёты ад гораду. У далейшым нас крыху абвучвалі абыходзіцца з зэніткамі й супрацьтанкавай зброяй, перакідалі з аднае вайсковае адзінкі ў другую. У кожным новым месцы мы, група беларускіх юнакоў, казалі, што зэнітак яшчэ ня вывучылі у хаосе вайны можна было прыкідвацца такімі непадрыхтаванымі і азнаямленьне са зброяй пачыналася ад азоў. Некаторым з хлапцоў надта цяжка давалася вымаўленьне нямецкага слова Rohrforhohlfeder (проціадкатная пружына). I мы заўсёды строілі жарты з гэтага. „Федзя, ану скажы: ‘Рольфоргольфэдэр'...” Федзя, хочучы паказаца, прабаваў, але ягоны язык катэгарычна адмаўляўся слухацца.

Урэшце, недзе зь месяц да капітуляцыі, немцы згадзіліся адаслаць нас, некалькі дзесяткаў такіх „памочнікаў", у дывізію „Беларусь”. Сталася гэта ў выніку дамаганьняў Беларускай Цэнтральнай Рады, якая не хацела дапусьціць уключэньня нас у рады Расейскай Вызвольнай Арміі (РОА), чаго хацела ейнае кіраўніцтва. I вось мы, дывізія „Беларусь”, пад камандаваньнем палкоўніка Францішка Кушаля, блудзілі ў часе агоніі Трэцяга Райху па чэхаславацкай тэрыторыі на ўзьмежжы з Баварыяй. Наш камандзір вычэкваў магчымасьці перайсьці на бок амэрыканцаў. Гэта яму нарэшце ўдалося. Дамовіўшыся з расейскім генэралам Мальцавым, які камандаваў палком РОА, Кушаль здолеў вывесьці сваю дывізію з-пад пагрозы захопу яе савецкай арміяй. У канцы красавіка 1945 г. мы перайшлі на амэрыканскі бок каля баварскага мястэчка Кам (Cham). За вывад дывізіі зь небясьпекі Старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык надаў пасьля палкоўніку Кушалю рангу генэрала.

Амэрыканскі палон

Прабыўшы 10 месяцаў у нямецкім войску, мы з Вадзімам пачалі 13-месячны палон у амэрыканцаў. 3 тыдзень часу нас трымалі на адкрытым полі каля Каму. Разам з намі й уласаўцамі была там таксама нейкая вугорская вайсковая адзінка. Ночы стаялі яшчэ халодныя, і вугорцы, у якіх былі лапаткі, дагадваліся выкопваць у часе дня няглыбокія пляскатыя ямкі, у якіх ня так даймаў начны холад. Пад вечар, бывала, паўставалі задзіркі, наўмысна пачатыя нашымі ці ўласаўцамі, з аднаго боку, ды вугорцамі. I як толькі ўспыхвала бойка, раздаваўся кліч „рускага б’юць”, і ўсе гуртам, і

нашы і ўласаўцы, кідаліся на вугорцаў, выганялі іх зь іхных ямак ды ўмошчваліся там самі нанач. „Выгнанцы” назаўтра капалі новыя ямкі, і эпізод з бойкай і клічам „рускага б’юць” паўтараўся. Вугорцаў хутка некуды забралі, а нас, жаўнераў дывізіі „Беларусь” ды ўласаўцаў перакінулі ў лягер ваеннапалонных у Рэгенсбургу. Там, седзячы за дротам у балоце, мы зь Дзімам упяршыню даведаліся, што гэта сапраўдная смага (без вады пасьля салёнае кансэрвы); атрымалі некалькі разоў ад сваіх амэрыканскіх ахоўнікаў па сьпіне дошкаю: трэба было прабягаць паміж радоў скрынак з кансэрвамі, хапаць працягнутую табе амэрыканцам банку й тут жа ад другога атрымліваць удар дошкаю па сьпіне. Гэтак разраджалася напружаньне ў пераможцаў, якое накапілася за гады вайны.

Прасядзеўшы ў загарадзі тыдняў два, мы былі перавезеныя пад баварскі гарадок Плятлінг. Там на голым полі паўстаў, пабудаваны нашымі рукамі, цэлы барачны пасёлак, агароджаны калючым дротам і вышкамі, у якім мы прабылі аж да канца травеня 1946 году. Адтуль нас вывозілі на розныя работы, патрэбныя акупацыйнай уладзе.

У Плятлінгу недзе на пачатку 1946 г. ўсе палонныя прайшлі праз амэрыканска-савецкі ваенны трыбунал. Мэтай яго было ўстанавіць, хто быў да вайны савецкім грамадзянінам і дзеля гэтага падпадаў пад дэпартацыю ў Савецкі Саюз. Нас з Вадзімам, як і шмат іншых беларусаў з Заходняй Беларусі, уратаваў ад такога ліха факт, што мы нарадзіліся пад Польшчай, а значыцца на нас не распаўсюджвалася дамоўленасьць заходніх аліянтаў са Сталінам аб выдачы яму савецкіх грамадзянаў. Вынікам трыбуналу сталася тое, што ўсе ваеннапалонныя, якія паходзілі з савецкай тэрыторыі ў межах да 17 верасьня 1939 г., былі сілаю дэпартаваныя.

Аднае марознае раніцы 1946 г. ўсіх нас гвалтам выгналі з баракаў на двор і падзялілі на дзьве групы адных направа, другіх налева. Першых пасадзілі на грузавікі і на чыгуначную станцыю ў Плятлінг. Там іх чакалі таварныя вагоны з канваірамі. I, як расказвалі пасьля, там жа адбываліся трагічныя сцэны супраціву, уключна з самагубствамі.

Трапілі ў гэтую катэгорыю, праўда, ня ўсе былыя савецкія грамадзяне. Некаторым хапіла празорлівасьці, ці проста шчасьлівага выпадку, прызнацца на трыбунале, што яны былі рэпрэсаваныя. Іх пакінулі. Але такіх, відаць, было ня шмат далёка ня ўсе прызнаваліся, бо ня ведалі, што лепш: быць уваччу амэрыканцаў, саюзьнікаў Сталіна, ворагам камуністычнага рэжыму ці ляяльным савецкім грамадзянінам. Уратаваліся ад дэпартацыі таксама тыя, хто на чыгуначнай станцыі ў Плятлінгу параніў сябе ў спробе самагубства. У ліку такіх былі й нашыя суродзічы з Усходняй Беларусі.

Рэгенсбург: беларускі лягер ДыПі

У канцы травеня 1946 г. мы з Вадзімам Сурком, а таксама трох слонімскіх сяброў, выпушчаныя з палону, прыехалі цягніком у баварскі горад Рэгенсбург — у той самы, адкуль у красавіку папярэдняга году нас вывезьлі ў Плятлінг. Выпускаючы з палону, амэрыканцы далі нам права на дармовы праезд цягніком да любога пункту ў амэрыканскай зоне Нямеччыны. Мы выбралі Рэгенсбург, бо чулі, што там арганізаваўся беларускі лягер ДыПі, г. зн. лягер для „перамешчаных асобаў” (Displaced Persons), інакш кажучы, палітычных уцекачоў.

Прыехалі. На ўскраіне гораду пабачылі некалькі трохпавярховых будынкаў заселеных беларусамі. Гэта была частка пасёлку ймя Гангофэра (Ludwig von Ganghofer — нямецкі пісьменьнік). Тут жыло каля 400 беларусаў: сем'і зьдзецьмі, самотныя, старыя й маладыя. Пераважная бальшныя зь іх — цывільныя людзі, што эвакуаваліся зь Беларусі перад надыходам савецкіх войскаў.

На працягу некалькіх месяцаў пасьля заканчэньня вайны беларускія ўцекачы ў Нямеччыне здолелі арганізавацца й наладзіць свой быт. Людзі былі радыя, што скончыўся нарэшце ваенны кашмар, начныя бамбёжкі, прогаладзь ды зьдзек над імі прадстаўнікоў „вышэйшай расы”. У лягерох для „перамешчаных асобаў", якія адмовілся перамяшчацца назад у краіну ГУЛАГу, шырокай ракою паплыло, пад апекаю новае ўлады й з матарыяльнай дапамогаю дабрачынных арганізацыяў, грамадзкае, рэлігійнае й палітычнае жыцьцё. Гэта можна пабачыць на прыкладзе беларускага лягеру ў Рэгенсбургу. Выдаваны ў пасёлку Гангофэра пад рэдакцыяй пісьменьніка Юркі Віцьбіча часапіс „Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі” (№1, люты 1946) даў панараму беларускага жыцьця ў рэгенсбургскім пасёлку:

• Мясцовае беларускае селішча УНРРА /United Nations Relief and Rehabilitation Administration = Адміністрацыя AAH для Дапамогі й Адбудовы/налічвае каля 400 чалавек. На чале стаіць Беларускі Пасялковы Камітэт.

• Прапуе пачатковая школа й зь 10 сьнежня мінулага году адчынена Беларуская гімназія (7 клясаў). Адчыненьне матуральных курсаў залежыць толькі ад наплыву кандыдатаў, якімі могуць быць асобы ад 18 да 45-гадовага ўзросту ўключна.

• Існуе народны ўнівэрсытэт для дарослых.

• Кожную нядзелю чытаюцца рэфэраты, пераважна на гістарыч-

ныя тэмы.

• Закончылі сваю працу шофэрскія курсы.

• Уся моладзь селішча аб’яднана ў Арганізацыю Беларускіх Скаўтаў, якія маюць сваю нацыянальную вопратку. Мясцовыя скаўты вельмі ўдала выступілі з собскай праграмай на рэгенсбургскім народным скаўцкім вечары.

• Перад Калядамі адбыўся ў гарадзкім тэатры міжнародны дзіцячы вечар, на якім нашыя дзеці мелі вялізны посьпех, выканаўшы „Лявоніху”.

• Выключны посьпех мела Беларуская Эстрадная трупа з Амбэргу, якая дала тры паказы: 19, 20 й 21 студзеня. Яна належным чынам рэпрэзэнтавала наша нацыянальнае мастацтва сярод іншых нацыянальнасьцяў гораду.

• Ужо два месяцы вядзе сваю працу беларускі хор (пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Равенскага), які падзяляецца на царкоўны й сьвецкі.

• У горадзе Рэгенсбургу працуе Беларускі Акруговы Камітэт на акругу Рэгенсбург, Ніжняя Баварыя й Верхні Пфальц.

Адным з галоўных актаў грамадзкай ініцыятывы ў Рэгенсбургу сталася арганізацыя царкоўнага прыходу й пабудова свае сьвятыні. Пабудаваная ў 1946 г. рэгенсбургская драўляная царква ймя сьв. Еўфрасіньні Полацкай (будынак, нажаль, незахаваўся)-першая сьвятыня беларускае паваеннае эміграцыі. Пабудова гэтая ня толькі зьняпраўдзіла штамп савецкай прапаганды аб бязбожжы нашага народу, але й засьведчыла глыбокае разуменьне лідэрамі дыяспары й шырокім грамадзтвам важнае ролі, якую выконвае свая царква ў арганізацыйным існаваньні замежных беларусаў. Усе далейшыя дзесяцігодзьдзі паказалі, што царкоўныя прыходы аказаліся найбольш трывалай базай ня толькі рэлігійнага, але й грамадзка-культурнага жыцьця.

Царква сьв. Еўфрасіньні Полацкай у Рэгенсбургу.

Перад ёй настаяцель а. Мікалай Лапіцкі йсябры будаўлянага камітэту. Лета 1946 г.

Рэгенсбургская Сьвятаеўфрасіньнеўская царква красамоўна прадэманстравала і рэлігійныя пачуцьці грамады, і ейны арганізацыйны энтузіязм. Часапіс „Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі” пісаў (№4, травень 1946):

Трэба адзначыць, што вернікі ня толькі злажылі ахвяру ў грошах, але й сваёй працай прычынілся да таго, што на працягу 4-х тыдняў царква была гатова. (...) Вялікдзень беларусы спаткалі ў сваёй сьвятыні. У Вялікі Чацьвер была ўрачыста асьвенчана новапаўстаўшая сьвятыня беларускім япіскапам Афанасіем. Радаснае й вялікае сьвята рэгенсбургскія беларусы спатыкалі на Усяночнай гарачымі словамі: ‘Хрыстос Уваскрос’, пераносячыся думкамі й гэтым прывітаньнем да далёкае Бацькаўшчыны. Іхнія думкі зьліліся разам у супольную просьбу перад Пасадам Усемагутнага аб адраджэньні нашае Маці-Беларусі”.

Прыбыўшы ў Ругенсбург з Плятлінгу, мы ўсьцешыліся, калі даведаліся, што старшынём беларускага лягеру быў ніхто іншы, як наш былы камандзір палкоўнік Францішак Кушаль. У палоне ён прабыў толькі да лета 1945 году. Я пайшоў да яго адрапартавацца. Сказаў, што нас пяцёх ягоных былых жаўнераў, выпушчаных з палону, прыехалі сюды з думкай далучыцца да лягеру. Але ніякага абяцаньня, што ён нам дапаможа, ад яго не атрымаў. Відаць, ён не адчуваўся дастаткова ўладным.

У Рэгенсбург беларусы зьяжджаліся з розных канцоў разгромленае Нямеччыны. Янка Жучка, субрат па Дванаццатцы, расказвае, адкуль і як ён зь сябрамі трапіў туды.

На пачатку жніўня 1945 г. сямёра нас, беларускіх юнакоў, выпадкова апынуліся ў маленькім беларускім лягерчыку ДыПІ, які знаходзіўся ў мястэчку Рынгзэе на ўскраіне гораду Інгальштадту на поўдні Нямеччыны. Лягерчык той быў часткаю вялікага ўкраінскага лягеру перамешчаных асобаў. Выпадковасьць нашага туды прыбыцьця палягала натым, што, валочачыся па разьбітым горадзе, галодныя й бязь ніякае надзеі на сталы прыпынак, раптам напаткалі чалавека, які зацікавіўся нашай беларускай гутаркай. Даведаўшыся крыху пра нас, ён запрапанаваў нам далучыцца да вышэй успомненага лягерчыку, дырэктарам якога ён быў. Мы так і зрабілі.

Лягерчык наш доўга не паіснаваў, адтуль нас перавялі ў нейкі іншы, у якім былі людзі розных нацыянальнасьцяў, асабліва каўказцы. Тут мы даведаліся пра йснаваньне вялікага й добра арганізаванага беларускага лягеру ў Рэгенсбургу, які знаходзіўся нейкіх 80 кілямэтраў на поўнач ад Інгальштадту. Чатырох нас з нашае сямёркі, у тым ліку трох сяброў будучае Дванаццаткі (я, Павал Урбан і Васіль Шчэцька), пастанавілі зрабіць разьведку, каб паспрабаваць далучыцца да таго лагеру.

Восемдзесят кілямэтраў адлегласьць на сяньняшні час невялікая, але тады, пасьля вайны, у поўнасьцю зруйнаванай Нямеччыне, грамадзкі транспарт быў болып як кульгавы. Але ж, маючы мэту й вялікае жаданьне, мы да Рэгенсбургу дабраліся, хоць паездка нашая трывала два дні. Там Існаваў Беларускі Нацыянальны Камітэт (БНК), старшынём якога быў сп. Міхась Міцкевіч, родны брат нашага славутага Якуба Коласа. Дзядзька Міхась нас вельмі ветліва прыняў, выслухаў нашыя жаданьні далучыцца да тутэйшага беларускага лягеру і, у сваю чаргу, распытваўся пра нас. Яго вельмі цікавіла, якую мы маем асьвету, у якіх школах вучыліся, якія клясы паканчалі й г.д. Заўважыўшы нашае зьдзіўленьне, ён нам патлумачыў, што ў лягеры плянуецца адкрыцьцё беларускай гімназіі й падбіраюцца кандыдаты на вучняў будучых клясаў. Пасьля нашых кароткіх адказаў ён сказаў нам, што Васіль і я падыходзім у сёмую клясу, аПаўлюк-у шостую. Ён даў нам пасьведчаньні БНК 1 прапанаваў хутка прыяжджаць, бо пад канец году мелі пачацца заняткі. Пасьведчаньні БНК былі для нас залатымі дакумэнтамі, бо іншых мы ня мелі. Яны нам дазвалялі праходзіць розныя вайсковыя кантролі. Пад канец 1945 г., перад самымі Калядамі, мы прыбылі ў Рэгенсбург у беларускі лягер 1 амаль адразу ж пайшлі на заняткі ў гімназію.

Набыцьё новых прозьвішчаў

Нам з Вадзімам Сурком, нядаўным ваеннапалонным, далучыцца да беларускай грамады ў Рэгенсбургу было ня гэтак проста. Паўстала праблема з прапіскай. На аснове той „адпускной граматы”, зь якою мы выйшлі з Плятлінгу, атрымаць статус ДыПі аказалася немагчымым. Мы з Вадзімам і нашы слонімскія сябры — Коля Корп, Лёва Бароўскі й Фэлікс Вільчынскі — гатовыя былі ўжо запісацца на працу ў Марока, пра якую пашыралася інфармацыя. Трох слонімцаў у тое Марока й паехалі. Праўда, усе яны пасьля адбыцьця кантракту паперабіраліся — Бароўскі зь Вільчынскім у Злучаныя Штаты, а Корп у Канаду. А нам з Вадзімам пашанцавала ў Рэгенсбургу. У лягернай радзе быў знаёмы нам з Баранавічаў сп. Хведар Шыбут, які эвакуаваўся ў Нямеччыну зь сям’ёй. Даведаўшыся пра наш „мараканскі” праект, ён з абурэньнем асудзіў бяздушнасьць лягернага кіраўніцтва ды неўзабаве знайшоў спосаб прапісаць нас. Але з новымі дакумэнтамі й пад іншымі прозьвішчамі.

У разбуранай павеннай Нямеччыне было поўна людзей, дакумэнты якіх ці то пагарэлі ці пагубляліся, і патрэбу ў новых пасьведчаньнях асобы чыноўнікі ў афіцыйных месцах добра разумелі. У маім выпадку справа аблягчылася тым, што ў беларускім пасёлку Гангофэра быў прапісаны, але некуды выехаў, нейкі Ян Запруднік родам зь Вільні. Ягонае месца ў лягеры

я й „заняў”, дастаўшы адпаведныя спраўкі пра „страту” ранейшых дакумэнтаў. Запруднік той быў 1920 г. нараджэньня, так што мне давялося „пастарэць” на шэсьць гадоў. У 1963 г., прыймаючы амэрыканскае грамадзянства, я мусіў падаць праўдзівую дату народзінаў (9 жнівеня 1926 г.), але скарыстаў з права пакінуць за сабой новае прозьвішча. Я не хацеў выстаўляць радню ў Беларусі на магчымы перасьлед. Прозьвішчы, праўда, мянялі ня ўсе. Некаторыя ўцекачы не адчувалі такой патрэбы, бо павыяжджалі цэлымі сем’ямі, не пакінуўшы дома блізкіх родных. Але ў мяне ўдома засталіся бацькі, брат, цёткі, дваюрадыя браты й сёстры. Тады я йшчэ ня ведаў, што бацька, з хранічна хворым жыватом, загінуў у 1944 г. на фронце, капаючы акопы недзе пад Ваўкавыскам. Пасьля, аднак, я ці раз пераконваўся, што зрабіў правільна, пераўвасобіўшыся зь Вільчыцкага ў Запрудніка.

Вадзім Сурко стаўся Ўладзімерам Цьвіркам са сваёй праўдзівай датай народзінаў (2 студзеня 1928 г.).

Уцёкі ад савецкай рэпатрыяцыйнай камісіі

Хутка мы пабачылі, што новыя прозьвішчы могуць быць нам заслонаю ад нечаканых пагрозаў. У горад прыбыла савецкая рэпатрыяцыйная камісія. Амэрыканцы, нядаўныя саюзьнікі Масквы ў вайне з фашысцкай Нямеччынай, давалі магчымасьць чэкістам вышукаваць былых савецкіх грамадзянаў, кандыдатаў на вяртаньне. Маглі саветчыкі й схапіць якоганебудзь „ваеннага злачынца”, а можа й каторага з нас — у страха вочы вялікія. Вестка пра няпрошаных наведнікаў пяруном праляцела праз увесь Рэгенсбург, у якім, апрача беларускіх уцекачоў, было ці мала такіх жа перасяленцаў зь іншых краінаў Усходняй Эўропы. Людзі насьцярожыліся, узбударажыліся. У знак пратэсту прайшла вялікая супольная дэманстрацыя са сьвятарамі й харугвамі.

Мы з Вадзімам і яшчэ некалькі хлапцоў, баючыся, што былых ваеннапалонных могуць выдаць, адразу ж рванулі за горад на Дунай, падалей ад ліха. Дзень быў цёплы, сонечны. Правялі яго даволі прыемна ў плаваньні ды пераплываньні на другі бераг быстрацечнае ракі. Пад вечар, калі пацямнела ўжо, насьцярожаныя вярнуліся ў пасёлак, каб даведацца, што ўсё абыйшлося спакойна. Тады ж, як пасьля расказваў знаёмым Антон Адамовіч, які быў таксама жыхарам беларускага лягеру, адбылася ў яго сустрэча з Максімам Лужанінам. Лужанін езьдзіў разам з рэпатрыяцыйный камісіяй і ў гутарцы з Адамовічам даў зразумець свайму колішняму субрату па літаратурнай арганізацыі „Ўзвышша”, што на Бацькаўшчыну лепш не вяртацца. Як ведама, тым, хто вярнуўся, давялося дорага заплаціць за сваю памылку. Пра гэта пасьля стала шырока ведама. У газэце „Голас Радзімы” (15.Х.1998) Мікалай Бандарэнка ў артыкуле „Вяртаньне дадому” пісаў:

У англійскай, французскай і амэрыканскай акупацыйных зонах /Нямеччыны/ былі створаны лягеры для перамеічаных асоб, у тым ліку і беларускія, якія арганізоўвалі нацыянальнае, культурна-грамадзкае жыцьцё суродзічаў. Савецкія рэпатрыяцыйныя камісіі наведвалі іх, прымуіаючы людзей да вяртаньня ў СССР, бо саюзьнікі ў адпаведнасьці з дамоўленасьцямі на Ялцінскай канфэрэнцыі 1945 г. падтрымлівалі прымусовую рэпатрыяцыю [аж да 1947 г.). Па зьвестках Беларускага Нацыянальнага Камітэту (у Заходняй Германіі) 75-100 тысяч беларусаў не жадалі вяртацца ў СССР па розных прычынах.

Да сакавіка 1946 г., калі ў асноўным рэпатрыяцыя была заверіана, у БССР вярнуліся звыі 520 тысяч беларусаў Практычнаўсе яны ў той ці ініай форме зьведалі недавер уладаў да іх, а рэпатрыянтыафіцэры (за нязначным выключэньнем) пасьля фільтрацыйных лягераў трапілі ў сыстэму ГУЛАГў ці спэцпасяленьне.

У пасёлку Гангофэра было шмат маладых беларусаў. Шляхі некаторых зь іх з Бацькаўшчыны ў Нямеччыну былі падобныя да нашага з Вадзімам. У нас хутка завязаліся знаёмствы, зьявіліся новыя сябры, а сярод іх і буду-

Пачынальнікі беларускага скаўтынгу на Захадзе, у тым ліку чатырох сяброў будучай Деанацуаткі (Алесь Бута. Леанід Карась, Янка Жучка й Паўлюк Урбан). Рэгенсбург, вясна 1946 г.

Удзельнікі купальскага сьвята ў Рэгенсбургу (лета 1946г.): пасярэдзіне (направа ад гармоніка) кампазытар I хормайстар Мікола Равенскі.

Удзельнікі п'есы „У купальскую ноч” Аўгена Кавалеўскага (аўтар п'есы — пасярэдзіне ў верхнім радзе]. Рэгенсбург, лета 1946 г.

чыя субраты па Дванаццатцы: Васіль Шчэцька, Янка Жучка, Паўлюк Урбан, Леанід Карась ды Алесь Марговіч. Разгаварыўшыся са Шчэцькам, мы хутка ўстанавілі, што ў Баранавічах былі зь ім свайго роду „суседзямі”, бо ягоная мэдычная школа знаходзілася па другім баку плоту, які стаяў паміж маёй найманай кватэрай на Шасэйнай вуліцы й ягонай школай. Я мог нават бачыць, як іхны настаўнік а. Леў Гарошка заганяў вучняў з панадворку на заняткі ў будынак. Сьцежкі-дарожкі лёсу, куды яны толькі не заводзяць?..

Тымчасам увагу нашу занялі скаўтынг, спорт, вечарынкі ды зьведваньне старажытнага, ашчаджанага вайной, багатага на гісторыю й архітэктуру Рэгенсбургу. У лягеры мы былі занятыя ў скаўцкіх гурткох, рыхтавалі мастацкія праграмы для ўдзелу ў міжнацыянальных сустрэчах, выяжджлі ў скаўцкі летнік, гралі ў валейбола, займаліся спортам, рознымі гульнямі ды спаборніцтвамі. Засталося моцна ў памяці сьвяткаваньне Купальля з тэатральным паказам п’есы Аўгена Кавалеўскага „У купальскую ноч". Паставілі яе артысты тэатру „Жыве Беларусь!” Паміж хлапцамі й дзяўчатамі завязваліся флірты, рамансы, узыходзілі першыя парасткі каханьня, што ў некаторых выпадках вырасьлі ў сужэнствы.

3 Рэгенсбуругу ў Міхэльсдорф

Недзе пад канец ліпеня 1946 г. ўсю беларускую грамаду, што разьмясьцілася ў пасёлку Гангофэра, перавезьлі з Рэгенсбургу ў барачны лягер каля вёсачкі Міхэльсдорф. Знаходзілася яна кілямэтраў два ад таго сама мястэчка Кам, дзе 14 месяцаў перад тым мы з Вадзімам пачалі свой амэрыканскі палон. Цікава, як часамі доля водзіць чалавека кругам па тых самых мясьцінах: Кам Рэгенсбург, Рэгенсбург Кам.

Міхэльсдорфскі лягер, у якім мы пражылі паўтара году, набыў характар сапраўднага беларускага пасёлку. Разьмешчаныя на ўскраіне былога аэрадрому, каля дзесятка баракаў стаялі воддаль ад усякіх пасяленьняў. 3 аднаго боку віднеўся невялікі лясок, з другога, у кірунку мястэчка Кам, за шырокім лугам праплывала даволі энэргічная рэчка Рэген, якая дала назоў Рэгенсбургу. Вечарамі Рэген быў паўнаводны, бо недзе вышэй па цячэньні адкрываліся шлюзы. Да яго мы часта хадзілі чарадой, часамі разам зь дзяўчатамі, плаваць і ныраць, разагнаўшыся з травянога берагу. Над ёю церпяліва прастойвалі свой час рыбакі Юрка Харытончык, Іван Муха ды іншыя заўзятары рыбалоўлі.

У лягеры, як тая вада ў Рэгене, цякло грамадзкае жыцьцё: актор Аўген Кавалеўскі арганізаваў тэатральную студыю; працавалі шофэрскія курсы, якія вёў Іван Нядзьвіга; ладзіліся канцэрты й тэатральныя паказы пад кіраўніцтвам кампазытара Міколы Куліковіча; чыталі даклады на палітычныя й гістарычныя тэмы Аўген Каханоўскі, Станіслаў Станкевіч, Антон Ада-

мовіч (усе тры — выкладчыкі гімназіі); ну, і, бясспрэчна, адбываліся вечарынкі, на якіх самым папулярным танцам была заліхвацкая полька-трасуха. Аднойчы прыехаў з канцэртам беларускі студэнцкі хор з Марбургу пад кіраўніцтвам Юркі Мазуры. Хор пакінуў па сабе незабыўнае ўражаньне. Засела глыбока ў душы мэлёдыя Юркі Мазуры на словы Натальлі Арсеньневай: „Варта жыць, варта вечна чагось дамагацца, чуцца часткай краіны малой, а жывой...” Як гэта хораша ўпісвалася ў наш энтузіястычны настрой напярэдадні новага этапу жыцьця!..

Алесь Марговіч (зьлева) I Алесь Бута за працай у сваім выдавецтве „Крыніца". Міхэльсдорф, лета 1947 г.

Цэлая грамада нас, хлацоў, жыла ў „бурсе" — адным вялікім пакоі, у якім супраць дзьвюх сьценаў высіліся двухпавярховыя ложкі, а пасярэдзіне стаялі адно стол ды пара крэслаў. Жыхароў у бурсе была цэлая брыгада: з аднаго канца — Міхась Белямук, Міхась Вострыкаў, Алег Дубяга, Аўген Кабяка, Хведар Пагуда, Міхась Каранеўскі, Леанід Карась, Алесь Бута, Сяргей Карніловіч, Вячка Станкевіч, а з другога Янка Жучка, Сьцяпан Кісель, Паўлюк Урбан, Васіль Шчэцька ды мы з Валодзем Цьвіркам. Кароткі час жыхарамі бурсы былі нашыя настаўнікі Мікалай Перагуд-Рагажэцкі й Міхась Міцкевіч.

У нашым маладым веку галоўнае месца ў сьведамасьці займала яда. Адсюль узялася й мянушка, якой мы ахрысьцілі сябе — „Галодная брація”. Два разы на тыдзень мы даставалі па поўбаханкі белага хлеба й крыху

масла. Ніколі ў жыцьці мне нічога не смакавала больш, як той пульхны пахкі сьвежы хлеб з маслам. Пасьля атрыманьня яго ён вобміргам зьнікаў у нашых поўгалодных вантробах. Дапамагаў нам зьбіваць прогаладзь лягерны кухар і наш шчыры сымпатык дабрадушны спадарУладзімір Санько, а таксама загадчык сталоўкі Сяргей Розмысл. Час ад часу Санько даваў нам магчымасьць прынесьці ад яго вядро гарохавага супу. Зь вядра таго, густа яго абступіўшы, мы чэрпалі зялёную жыжу кожны сваёй лыжкай, спаборнічаючы ў вылоўліваньні скварачнае смакаты. У лоўлі гэтай найлепш спраўляўся непасьпешлівы Васіль Шчэцька, спакойная натура якога дазваляла яму выводзіць лыжку з глыбіняў павальней за іншых, не выганяючы

Частка жыхароў міхэльсдорфскай бурсы: (верхні pad, зьлева) Паўлюк Урбан. Васіль Шчэцька, Янка Запрудік, Алесь Бута: (унізе) Уладзімер Цьвірка. Сьцяпан Кісель, Янка Жучка. Сьнежакь 1946 г.

зь яе зачэрпнутых скварак. У пакоі было часта весела ад гаманы, жартаў ды ўзаемных шпілек. Неўзабаве мы заўважылі, што чым галаднейшыя мы былі, тым болыл хахаталі. А цішыня прыходзіла тады, калі жываты былі поўныя.

У бурсе заціскаліся вузлы сяброўства, узаемнага разуменьня й сьветагляднага аднадумства, якія засталіся ў пераважнай бальшыні з нас на ўсе далейшыя гады.

У Міхэльсдорфе бурлілі палітычна-ідэйныя спрэчкі сярод старэйшых. Спрачаліся-змагаліся міжсобку г. зв. крывічы й зарубежнікі. Раскол меў нацыянальна-рэлігійную падкладку, а таксама тактычныя разыходжаньні паміж прыхільнікамі Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) на чале

Міхэльсдорф. Бурса пакой „Галоднай браціі". Сустрэча Новага 1947 г.

зь Міколам Абрамчыкам ды Беларускай Цэнтральнай Радай (БЦР) на чале з Радаславам Астроўскім. Мы тады былі замаладыя, каб актыўнічаць у спрэчках, але даволі сфармаваныя, каб стаць пераважна на бок „крывічоў”, да ліку якіх належала бальшыня нашых настаўнікаў. Ад некаторых з нас, вучняў апошняе клясы гімназіі, настаўнік беларускае мовы Аўген Каханоўскі, які быў пэўны час прэм’ерам ураду БНР, атрымаў згоду далучыцца да ягонае Беларускае Нацыянал-Дэмакратычнае Партыі. Належаньне да яе, праўда, засталося намінальным ніякай партыйнай дзейнасьці мы не праводзілі, бо былі занятыя спачатку скаўтынгам, а пасьля выезду ў Вялікабрытанію выдаваньнем часапісу „Наперад!” ды надзённымі грамадзкімі справамі.

Вучоба ў гімназіі

Амаль усе мы, сябры будучай Дванаццаткі, наведвалі Беларускую гімназію ймя Янкі Купалы. Гісторыя гэтай унікальнай вучэльні добра апісаная ў манаграфіі Яна Максімюка „Беларуская гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне. 1945—1950” (выданьне Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. Нью-ЁркБеласток, 1994. 224 ст.). Усе мы таксама належалі да скаўтынгу. Час вольны ад школьных заняткаў праводзілі ў скаўцкай

Штандаровы штандару „Баварыя" Алесь Бута перад строем Першага Скаўцкага Сьцягу. Сьцяжная варта (зьлева): Людміла Харытончык. Васіль Шчэцька й Валя Вайцяхоўская. Міхэльсдорф. люты 1947 г.

Міхэльсдорф. Вялікдзень 1947 г. Братаньне пакаленьняў у імя пераемнасьці.

дзейнасьці ды асабліва ў спорце. У Міхэльсдорфе дзейнічалі футбольныя й валейбольныя каманды, гімнастычная група. Праводзіліся ранішнія заняткі гімнастыкай для ўсіх скаўтаў і скаўтак. Штодня недзе каля гадзіны шостай раніцы гук трубы на ўвесь лягер склікаў чалавек пад 60 на пляц на фіззарадку. Сп. Іван Муха, настаўнік фізкультуры, арганізаваў групу гімнастаў (Косьцік Вайцяхоўскі, Вітаўт Кіпель, ПаўлюкУрбан, Слаўка Самохін і я), якая „будавала піраміды”.

Адным з найпрыямнейшых мамэнтаў былі перадвячорныя выправы на Рэген, сьцюдзёная вада якога асьвяжала й дадавала энэргіі. Час ад часу, калі дазваляла кішэня, хадзілі за два кілямэтры ў Кам у кіно на амэрыканскія фільмы, поўныя рамантыкі й прыгожых актрысаў.

У сьнежні 1946 г. адзначаліся першыя ўгодкі гімназіі ймя Янкі Купалы. Адбылася ўрачыстая акадэмія з канцэртам. Наш драматычны гурток пад кіраўніцтвам выкладчыка лёгікі Гіпаліта Паланевіча паставіў камэдыю Крапіўніцкага „Па рэвізіі”. Выступіў школьны хор з патрыятычнымі песьнямі, дэкляматары чыталі вершы на беларускай, ангельскай, нямецкай і лацінскай мовах.

Настаўнік гімназіі Іван Муха

(зьлева)і Алесь Бута (у скаўцкай уніформе) глядзяць на піраміду ў выкананьні сяброў гімнастычнага гуртка: Вітаўта Кіпеля й Кастуся Вайцяхоўскага („мост")

ды Янкі Запрудніка, Паўлюка Урбана й Слаўкі Самохіна (самы верхні). Міхэльсдорф, травень 1947 г.

Драматычны гурток гімназіі пад кіраўшцтвам настаўніка Гіпаліта Паланевіча (унізе зьлева). Удзельнікі п’есы Маркі Крыпіўніцкага „Па рэвізіі". У верхнім радзе (зьлева): Васіль Шчэцька, Янка Запруднік. Туся Куліковіч, Паўлюк Урбан: унізе: Тамара Карпоеіч і Ўладзімер Цьвірка. Міхэльсдорф, сьнежань 1946 г.

Засталіся ў памяці розныя эпізоды й уражаньні з гімназіяльнага жыцыдя. Памятаецца, як падчас лекцыі зь беларускай літаратуры, якую вёў Станіслаў Станкевіч сваім гучным голасам, адчыняліся са скрыпам дашчатыя дзьверы з суседняга пакою й выкладчык беларускае мовы Аўген Каханоўскі, высунуўшы галаву, прасіў: „Спадар Станкевіч, калі ласка, крышку цішэй”. Сп. Станкевіч уважваў просьбу калегі, але па кароткім часе вяртаўся да свайго грымлівага тону. Неўзабаве сцэна паўтаралася. I так разоў тры-чатыры на працягу лекцыі.

Памятаецца, зь якім захапленьнем настаўніца нямецкай літаратуры Іна Рытар (пазьней жонка А. Каханоўскага) любіла расказваць, здраджваючы гэтым сваю жаноцкасьць, пра вялікае каханьне вялікага Вольфганга Гётэ. Ах, як ён кахаў, ах, якія ў яго любоўныя вершы!

Памятаецца, як мэтадычна й даходліва ўкладаў у нашыя галовы веду нямецкай мовы сп. Жорж Заруцкі, які да таго часу не настаўнічаў, а працаваў бухгальтарам. О, каб такім быў наш лацініст, а ранейшы адвакатсп. Мікола Кунцэвіч! Лаціну то ён ведаў, але з мэтодыкай у яго было слабавата, у выніку чаго пакутавалі і ён, і мы. Мёртвая лаціна выглядала нам яшчэ мярцьвейшаю, хоць пасьля ўжыцьці прыдавалася ці разтое, што засталося ў памяці.

Прыгадваецца суровая постаць выдатнага выкладчыка матэматыкі Мячыслава Рагажэцкага (Перагуда), нашага з Вадзімам настаўніка яшчэ з баранавіцкае гандлёвае школы, перакананага атэіста (як я ад яго даведаўся пра гэта шмат пазьней).

Быў нашым выкладчыкам ангельскае мовы й наш з Вадзімам знаёмы з амэрыканскага палону Мікалай Сіцько. У часе палону ён удасканальваў сваю веду ангельскае мовы, набытую яшчэ ў Рызе, адкуль быў родам, выконваючы ў Плятлінгу ролю перакладчыка. Мы яго ведалі там якДзюніка — ад дадзенае яму амэрыканцамі мянушкі .Джуньёр".

У гімназіі працаваў літаратурны гурток пад кіраўніцтвам настаўніка беларускай мовы Аўгена Каханоўскага. Гурткоўцы выдалі адзін нумар часапісу „У выраі” (у гімназіі нас навучылі казаць не „часопіс”, а „часаліс”, з націскам на першым складзе). Вокладку да яго нарысаваў настаўнік маляваньня Мікола Кругловіч ключ гусей над беларускім краявідам. У нумары ўзялі ўдзел як аўтары будучыя дванаццаткаўцы й супрацоўнікі „Напераду”: Алесь Бута, Леанід Карась, Янка Запруднік (Сяргей Ясень), Васіль Шчэцька (М. Багун), Уладзімер Цьвірка (Архіп Папліска) ды іншыя вучні. Там жа былі зьмешчаныя два вершы на тэму маладосьці паэтаў-міхэльсдорфцаў Натальлі Арсеньневай і Масея Сяднёва, прысьвечаныя гімназіі.

Вучні 8-й клясы гімназіі з настаўнікам. матэматыкі Мячыславам Рагажэцкім (сядзіць другі cnpaea): (стаяць, зьлева) Васіль Шчэцька, Уладзімер Цьвірка, Янка Запруднік, Кастусь Вайцяхоўскі; (сядзяць) Янка Жучка, Туся Кулікоеіч і Юзэфа Брэчка. Міхэльсдорф, красавік 1947 г.

Вучні 8-й клясы гімназіі з настаўнікам беларускай мовыАўгенам Каханоўскім. Зьлееа: Кастусь Вайцяхоўскі, Юзэфа Брэчка, Янка Запруднік, настаўнік, Васіль Шчэцька. Туся Куліковіч, ЯнкаЖучка. Уладзімер Цьвірка. Міхэльсдорф, красавік 1947 г.

Н. Арсеньнева

Моладзі

Ha 1 -я ўгодкі Беларускае Гімназіі ў Рэгенсбургу — Міхэльсдорфе

Усе мы знаем: лёс наш няумольны Ўрэшце, кажнага сагнуць гады.

Як малыя йгрушкі-дзічкі ў полі, Быць ня можна вечна маладым. На палёх памёрлага „калісьці” Ня ўзрунее спорная трава.

Раз апаўшы лістам залацістым, Хоць вясна ізноў не красаваць. Моладзь!

Любая, пакрыўджаная моладзь!

Хай і так, — ня здраджвай маладосьць! Пі удосыць год юнацкіх церпкі солад, Палымней, пакуль сама ня скажаш „досьць”!

Палымней за нас, за край, за сьвет далёкі, За усё, што варта ходаньня ў жыцьці.

I ня мер, ня ліч ні сіл, ні міль, ні крокаў, Ня сумуй, што давядзецца адцьвісьці. Адцьвітаць ня страшна... Страшна вёсны Затаптацьу гразь... Братоў, сваіх Між сабой сварыць... 3 уцехай злоснай Верадзіць іх раны, не гаіць.

Плямы гэткай нат гады ня змыюць Ані з душ сацьмелых, ані з рук... Помні, моладзь!

Хто згінаць прывыкне шыю, — Ўжо вачэй ня ўздыме угару.

А там — сонца.

Дык імкні ж!

Хай сьвежасьць

I тваю калісь затруць гады, — Захацеўшы, зь дзічкамі на межах, Можна быць 1 вечна маладым!

М. Сяднёў

Хвала маладосьці

Ha 1 -я ўгодкі Беларускае Гімназіі ў Рэгенсбургу — Міхэльсдорфе

Мы прайшлі па зямлі маладосьці.

Толькі й помніцца ў нашым жыцьці мы хацелі расьці, падымала нас ў росьце 1 было нам зацесна расьці.

Мы ня ведалі: збавіць, зьменшыць даставалі залеглае з залатой цішы.

I хоць нам гаварылі: ёсьць нейкія межы, але йшлі мы за край мяжы.

Мы на сонца ішлі і абветрылі...

Калі ж ноч наступала на грудзі зямлі, нашых думак блакітныя ветразі у краіну нязнанага горда плылі.

I калі нас мароз катаваў і ціснуў, і калі замярзалі ў ільдох зімы, мы ўсё ж сьнілі пра тую прыстань, ад якой адплывалі мы.

He шкада нам было маладосьці ці прапасьці задарма, ці...

Мы расьлі, паднімаліся ў росьце, каб да сталасьці дарасьці.

I няхай шчэ няпэўнае сяньня, і няхай шчэ плывуць халады, мы палаем паўночным зьзяньнем, каб расплавіць на моры ільды.

Каб зайсьці зноў у тую прыстань, што чакае 1 б’е ў берагі, і, як мару, што кажны з нас высьніў, там паставіць нашы сьцягі.

Азіраючыся цяпер назад, можна сказаць, што навучаньне ў гімназіі праводзілася на высокім пэдагагічным узроўні. Настаўнікамі ў нас былі ў пераважнай бальшыні выдатныя пэдагогі-патрыёты, прафэсійная кваліфікацыя якіх пакрывала нястачу патрэбных падручнікаў і іншых дапаможнікаўды прымітыўныя памешкальныя ўмовы, у якіхдаводзілася праводзіць заняткі. Вельмі слушна адзначыў Ян Максімюк у сваёй кнізе: „Гімназія была кузьняй нацыянальнага характару маладых беларускіх кадраў. Гэтае сваё заданьне школа выканала вельмі добра. ...Яна знакаміта спалучыла нацыянальнае ўзгадаваньне з высокай агульнаадукацыйнай патрабавальнасьцю”.

Каб адчуць і зразумець той дух, у якім узгадоўвалі нас нашыя настаўнікі (а таксама даведацца дадатковыя факты пра Рэгенсбург і беларускую гімназію), трэба прачытаць артыкул „Сьлядамі Францішка Скарыны”, якім адкрываўся часапіс „У выраі” (В. Рысь псэўдонім Вітаўта Кіпеля).

В. Рысь вуч. 8-е кл.

Сьлядаміі Францішка Скарыны

Зашумела нудна восень

Шумам лісьцяў, шумам сосен, Даўшы волю хмурам;

Адно з гоняў Беларусі Ў вырай выляцелі гусі, Паплылі ўдаль шнурам.

Янка Купала, „У вырай"

Так!.. Зноў і зноў шэрая восень. Сьветлы Край суровая зіма зноў закоўвае сваімі ланцугамі. Толькі вольныя птушкі, што так любяць сонца й свабоду, тысячамі лятуць „з гоняў Беларусі ў вырай". Спаміж іх ёсьць ужо старыя, каторым ня першы раз разьвітвацца з роднымі мясьцінамі ды перамагаць цяжкі шлях у чужыну, але ёсьць і такія, што ймкнуць у вырай упяршыню.

...Прыходзіць вясна, 1 яны зноў вяртаюцца на Бацькаўшчыну, вяртаюцца радасныя, вясёлыя, умудраныя вялікай жыцьцёвай практыкай, і тады з новымі сіламі бяруцца адбудоўваць сваё жыцьцё, разбуранае чорнаю стыхіяй.

Падобна гэтым птушкам, ужо каторы раз у гісторыі, беларускі народ пацягнуўся ў вырай-выгнаньне, пацягнуўся шукаць ратунку для сябе й сваіх дзяцей ад чорнае няволі. Шмат давялося ператрываць яму, асабліва за апошнія 30 гадоў. Бацькаўшчына была падзеленая паміж усходам 1 захадам. Частка Краю стагнала пад „апекаю” Масквы, з „ласкі” якое мільлёны найлепшых сыноў нашага народу загінулі ў турмах, канцэнтрацыйныхлягерах, ссылках. Другая частка была акупаваная Польшчаю, дзе таксама ня было ўмоваў для жыцьця й працы. А затым чорныя гады нямецкай акупацыі, што прынесьлі з сабою тысячы спаленых вёсак і гарадоў, нязьлічоныя людзкія ахвяры.

Апынуўшыся на эміграцыі, мы былі расьцярушаныя па ўсіх куткох Нямеччыны, зусім ня мелі сваіх нацыянальных асяродкаў, вакол якіх маглі б гуртавацца. Але нашае старэйшае грамадзтва прыклала шмат высілкаў, каб згуртаваць нас, а нат і даць магчымасьць вучыцца ў сваёй роднай мове.

Адным з такіх асяродкаў, дзе згуртаваліся беларусы-выгнанцы, стаўся горад Рэгенсбург гэтая сівая сталіца Обэрпфальцу, паўночны фарпост Вялікае Рымскае Імпэрыі. Яшчэ ў пачатку XVI ст. якраз праз Рэгенсбург праходзіў пяхотай у Італію, шукаючы навукі, вялікі сын нашага народу вучоны, паэт і першадрукар Францішак Скарына. Ягонымі сьлядамі йшлі сотні іншых слаўных беларусаў. Унівэрсытэты Падуі, Амстэрдаму, Парыжу, Прагі, Міляну, Бэрліну, Мюнхэну, Рыгі, Марбургу, Рыму й г.д. ня раз віталі ў сваіх сьценах беларусаў, што прышлі на далёкую чужыну здабываць асьвету. Таму ня дзіва, што горад на беразе сіняга Дунаю, воды якога сустракаюцца ў Чорным моры з водамі нашых Дняпра й Прыпяці, стаўся адным з культурных асяродкаў беларусаў-выгнанцаў, беларусаў у выраі. Тўт, дзякуючы стараньням Беларускага Акруговага Камітэту 22 сьнежня 1945 г. была заснаваная Беларуская Гімназія гэтая першая кузьня беларускае нацыянальнае культуры й асьветы на чужыне. Адразу ж, як матылькі да сьвятла, зусяе Баварыі пачалі зьяжджацца вучні. Шматзьіх-гэтапераросткі, каторым ваенная завіруха разьбілаўсе пляны на будучыню. Але век ня браўся намі наўвагу: вучыцца ніколі ня позна.

I мы пачалі вучыцца.

А тым, каму давялося вучыць і ўзгадоўваць нас нашым настаўнікам колькі прыйшлося перамагчы перашкодаў! Цяжка знайсьці слоў каб справядліва ацаніць іхную працу.

Але зь бегам часу перашкоды былі пераможаныя, і праца ў гімназіі пайшла нармальна.

Цяпер у гімназіі вучыцца 86 вучняў. У ёй ёсьць розныя гурткі, спаміж якіх паўгода таму назад паўстаў і гурток літаратурны. Сябры літаратурнага гуртка пад кіраўніцтвам выкладчыка літаратуры ладзяць рэфэраты на літаратурныя тэмы, абходзяць юбілейныя літаратурныя даты, робяць спробы самастойнай творчасьці. Вынікам гэтай працы й ёсьць наш літаратурны часапіс „У выраі”.

Часапіс — гэта наш духовы сьлед на выгнаньні, памятка нашае навукі на чужыне. У ім толькі жменька нясьмелых пробаў пяра гімназістых сяброў літаратурнага гуртка. Няхай сабе гэтая проба нясьмелая, мы ведаем, што нас за гэта ня будуць строга судзіць, але яна для нас дарагая тым, што ў ёй мы пакідаем адбітак свае душы, крупіну сваіх думак, пачуцьцяў і перажытых хвілінаў. Наш часапіс застанецца сьведкаю таго, як беларуская моладзь, ня годзячыся з чорнай няволяю на забранай 1 разагнанай Беларусі, шукала праўды й асьветы на чужыне, а сваімі найшчырэйшымі думкамі-марамі засталася із сваім родным краем і народам:

Я ад вас далёка, бацькаўскія гоні, — На чужое неба я гдяджу сягоньня, Але думкай, сэрцам толькі вас я знаю Як і жыў, жыву я ў сваім родным Краю.

I няма на сьвеце так вялікай меры, I няма на сьвеце так каваных дзьвераў, Каб, хоць на часіну ў будні ці ў нядзелі, Беларусь са мною разлучыць пасьмелі.

Я. Купала. „Яад вас далёка’’

I мы верым, такі ўжо закон гісторыі, што ня вечна будзем таптаць чужыя дарогі й палеткі, ня вечна будзем выгнанцамі ў выраі. Прыйдзе дзень, калі й мы, як тыя птушкі з выраю, вернемся на свае Беларускія гоні. Нас будзе грэць сонца 25 Сакавіка сонца запраўднае свабоды, справядлівасьці й шчасьця.

Ой, вы гусі-вырайніцы,

Жыць нядоўга ў чужаніцы,

Зноў к нам прыплывеце, Зноў вас будзе сустрачаці Наша сонца ў сьвеце.

Матурысты другога выпуску гімназіі з настаўнікамі й кіраўнікамі. Верхні pad (зьлева): Васіль Шчэцька. Уладзімер Цьвірка, Мікола Кунцэвіч, Антон Адамовіч. Янка Запруднік, Янка Жучка, Кастусь Ваііцяхоўскі; (сярэдні pad) Мячыслаў Рагажэцкі, Туся Куліковіч. Аўген Каханоўскі, Мікалай Сіцько, Мікола Кругловіч, Юзэфа Брэчка. Жорж Заруцкі, Іван Муха. Іна Рытар, Aлякcaнdap Акановіч, Ксенафонт Вайцяхоўскі (старшыня бацькоўскага камітэту); (ніжні pad) Аляксандар Смаль, Зіна Станкевіч. Aлякcaнdap Орса. а. Мікалай Лапіцкі. Натальля Орса, Гіпаліт Паланевіч, Парфіры Трысмакоў. Красавік 1947 г.

I тады мы будзем гордыя сьведамасьці, што дарма не змарнавалі часу, што й на чужыне, падобна вялікаму Ф. Скарыне, вучыліся служыць свайму народу й Беларусі. ... А покуль што... у выраі.

„Адзінаццатка” перад дарогай

У красавіку 1947 г. адбыўся наш (другі) выпуск гімназіі. Сямёх нас атрымалі матуральныя пасьведчаньні. Пачыналася новая фаза жыцьця. Радасьць з прычыны здабыцьця сярэдняе асьветы ўтаймоўвалася крыху туманнасьцяй далейшай пэрспэктывы. Сярод думак пра будучыню на першым пляне роіліся лятуценьні пра вышэйшую асьвету. Каб не марнаваць часу, адразу ж пасьля выпуску тыя з нас, што былі без бацькоў і мелі сякуютакую скаўтмайстарскую падрыхтоўку, заняліся скаўцай працай. Моладзі па беларускіх лягерох ДыПі было шмат і працаваць было з кім. Мы разьехаліся хто куды. Мне выпала перабрацца ў недалёкі ад Міхэльсдорфу бе-

Кіраўнікі Згуртаваньня Беларускіх Скаўтаў на Чужыне амэрыканскай акупацыйнай зоны Нямеччыны: ттандаровы Алесь Бута (у цёмнай укіформе) і сьцяжныя (зьлева) Уладзімер Цьвірка, Вітаўт Кіпель, Васіль Шчэцька, Янка Запруднік, Янка Жучка. Міхэльсдорф, красавік 1947 г.

ларускі лягер Віндзішбэргердорф. У Віндзішы (як мы скарочана называлі лягер) было шмат моладзі. Там сфармаваўся Шосты скаўцкі сьцяг, сьцяжным якога мне давялося быць амаль да канца году.

Лета прайшло хутка. Трэба было шукаць адказу на пытаньне: як з далейшай навукай? Вучыцца ў Нямеччыне шансаў ня было. Мы спрабавалі былі залічыцца ў Гайдэльбэргскі ўнівэрсытэт, але бяз стыпэндыі ці сваіх грошай, якімі й ня пахла, справа выглядала безнадзейна. Уладзіцца на заработкі ў разьбітай Нямеччыне таксама было няпроста. Дый бальшыня з нас ня мела ніякае прафэсіі. Коратка перад вайной і ў часе яе Вострыкаў працаваў крыху настаўнікам, а пасьля электразваршчыкам, Марговіч і Карась настаўнікамі, а рэшта магла толькі мроіць аб працоўнай кар’еры. 3 усяго гэтага й нарадзілася думка падацца на працу ў іншую краіну. Нагода падвярнулася сама. Паваенная Вялікабрытанія, адчуваючы патрэбу рабочых рук, абвесьціла ўлетку 1947 г. набор працоўных сярод уцекачоў у заходніх зонах Нямеччыны. Вось мы й пастанавілі скарыстаць з нагоды. Нас, ахвотнікаў на падарожжа ў туманны Альбіён, набралася ў Міхэльсдорфе адзінаццаць асобаў. Будзьма знаёмы!

Удзельнікі Другога гадавога зьезду скаўцкіх кіраўнікоў і сэньёраў у Остэргофэне, Нямеччына. Жнівень 1947 г.

БУТА АЛЕСЬ. 23 гады. Нарадзіўся (23 VII 1924) на Слонімшчыне ў вёсцы Акунінава. Праваслаўны. Скончыў 7 клясаў Беларускай гімназіі ймя Янкі Купалы.

Невялікага росту, чарнявы, шустры, Алесь быў поўны арганізацыйнае энэргіі й усю яе ўкладаў у скаўтынг ды ў рататарна-выдавецкую справу. У Міхэльсдорфе ягоны пакой быў сапраўднай друкарняй — пішучая машынка, матрыцы, папера, хварба (сьляды якое часта былі відны на ім). Разам з Алесем Марговічам (глядзі ніжэй) яны арганізавалі выдавецтва „Крыніца”, друкавалі скаўцкі часапіс „Напагатове!”

У 1947 г. ўсе адзінкі беларускага скаўтынгу ў Амэрыканскай зоне Нямеччыны аб’ядналіся ў штандар „Баварыя”; кіраўніком якога стаўся Алесь Бута.

ВОСТРЫКАЎ МІХАСЬ (у сапраўднасьці Цімох). 25 гадоў. Нарадзіўся (28 VIII 1922) у вёсцы Баршчоўка Церахоўскага раёну на Гомельшчыне. Праваслаўны. Да вайны вучыўся ў Гомельскім пэдвучылішчы. Настаўнічаў. Змабілізаваны ў савецкую армію, трапіў у нямецкі палон. Вывезены ў Нямеччыну, дзе працаваў на фабрыцы да канца вайны. У красавіку 1947 г., здаўшы экзамены экстэрам, атрымаў атэстат сьпеласьці (матуру) Беларускай гімназіі ймя Янкі Купалы.

Рослы, мускулісты, імпульсыўны, крыху сантымэнтальны, Міхась любіў спорт, быў заўсёды гатовы памерацца з кожным сваёй немалой фізычнай сілай. Адсюль у яго йшла гатовасьць, у выпадку вострай спрэчкі, разьвязваць яе фізычна. Ён часамі расказваў пра такія сутычкі. Праўда, у нашым асяродзьдзі да такога ніколі не даходзіла.

ДЗЕХЦЯР ПІЛІП. 21 год. Нарадзіўся (28 IX 1926) у вёсцы Логавінцы на Вялейшчыне. Праваслаўны. Асьвета няпоўна сярэдняя меў пасьведчаньне аб заканчэньні 6-й клясы Беларускай гімназіі ймя Янкі Купалы. У нашай цясьнейшай міхэльсдорфскай кампаніі ён ня бываў. Зь ім мы пазнаёміліся бліжэй ужо ў часе дарогі за Ля-Манш.

Піліп быў крышку ні то сарамязьлівы, ні то закрыты ў сабе. На пытаньне „Як маешся?” заўсёды адказваў, усьміхаючыся, прыжмурыўшы вочы: „Як гвазьдзіку завітушках”. Зь ягонай ранейшай біяграфіі мы ведалі вельмі мала.

ЖУЧКА ЯНКА. 22 гады. Нарадзіўся (15 IV 1925) у в. Лучычы Нясьвіжскага павету (цяпер Клецкі раён). Праваслаўны. У красавіку 1947 г. атрымаў пасьведчаньне аб заканчэньні гімназіі ймя Янкі Купалы. Здаў экзамены ў вышэйшую тэхнічную школу ў Карльсруэ. Быў скаўтмайстрам у адным зь беларускіх лягероў ДыПІ.

Кампанейскі сябра, Янка адзначаўся энтузіязмам і гатовасьцяй да калектыўнай працы й грамадзкай дзейнасьці. Як толькі мы вырушылі ў дарогу ў Ангельшчыну, ён узяў на сябе абавязак фінансавага справавода і акуратна вёў кнігі.

ЗАПРУДНІК ЯНКА (да 1946 г. Сяргей Вільчыцкі). 21 год. Нарадзіўся (9 VII11926) у мястэчку Міры на Наваградчыне (цяпер Карэліцкі раён). Праваслаўны. Па сканчэньні ў красавіку 1947 г. гімназіі ймя Янкі Купалы быў кіраўніком Шостага скаўцкага сьцягу ў Віндзішбэргердорфе. Пакуль вучыўся ў гімназіі, актыўна дапамагаў настаўніку фізкультуры Івану Муху праводзіць спартовыя заняткі з вучнямі, браў удзел у гімнастычных „пірамідах”.

КАРАСЬ ЛЕАНІД. 24 гады. Нарадзіўся (20 XI 1923) у в. Дзямідзенкі Дзісьненскага павету. Праваслаўны. На Бацькаўшчыне працаваў настаўнікам. У Міхэльсдорфе служыў у лягернай ахове, а пасьля пачаў займацца ў гімназіі ймя Янкі Купалы. Перад самым выездам у Вялікабрытанію атрымаў матуру.

Крыху мройны, Лёня любіў кампанію, заўсёды быў гатовы бараніць свой ці калектыўны гонар. Часамі, як ён прызнаваўся, на яго находзіла жаданьне „пабіцца з кім-небудзь”. У лягеры найбліжэй трымаўся са сваімі глыбоцкімі землякамі. Мы, былыя бурсакі, зыйшліся зь ім бліжэй ужо ў Ангельшчыне.

МАРГОВІЧ АЛЯКСАНДАР. 23 гады. Нарадзіўся (5 VII 1924) у Глыбокім. Праваслаўны. Дома працаваў настаўнікам. У сьнежні 1945 г. у Рэгенсбургу быў запісаны ў 7-ю клясу гімназіі ймя Янкі Купалы. У Міхэльсдорфе служыў у лягернай ахове. Разам з Алесем Бутам арганізаваў выдавецтва „Крыніца”, у якім на пачатку 1947 г. пачаў выходзіць скаўцкі часапіс „Напагатове!” Матуру атрымаў экстэрнам у 1949 годзе.

Крыху сантымэнтальны, Алесь любіў рамантычную музыку, пазію. Ягоная манера трымацца паважна, з годнасьцяй, хадзіць бязь мітусьлівага сьпеху, сталася пасьля пад пяром нашага фэльетаніста Архіпа Папліскі аб’ектам дабразычлівага гумару.

УРБАН ПАВАЛ. 23 гады. Нарадзіўся (27 III 1924) у в. Закаліўе на Лепельшчыне. Праваслаўны. Пасьведчаньне аб заканчэньні гімназіі ймя Янкі Купалы атрымаў перад самым выездам у Вялікабрытанію, прадэманстраваўшы ўлетку 1947 г. сваю немалую працаздольнасьць.

Паўлюк, не адзначаючыся шматмоўнасьцяй, але будучы кампанейскім, убіраў у сябе й накапляў назіраньні за навакольным жыцьцём. Гэтая асаблівасьць характару прыдалася яму, калі трэба было даваць у „Наперад!” бэлетрыстыку, а менавіта апавяданьні й аповесыдь.

ЦЬВІРКА ЎЛАДЗІМЕР. 19 год. Нарадзіўся (2 11928) у в. Беражне над Нёманам на Стаўпеччыне, дзе настаўнічаў ягоны бацька. 3 малых год жыў у Міры. Праваслаўны. У красавіку 1947 г. скончыў гімназію ймя Янкі Купалы. Пасьля быў скаўтмайстрам у беларускіх лягерох у Г эрэнбэргу й Майнлёйзе.

Дзіма дастаў у генатычнай спадчыне ад свае нябожчыцы маці добры голас і некаторую імпульсыўнасьць. 3 ахвотаю сьпяваў пад гітару. Адзначаўся добрай памяцяй, меў выдатныя журналістычныя й аратарскія здольнасьці. Порсткая натура давала яму гатовасьць брацца загрудкі з дужэйшымі за сябе. Адсюль ішоў у яго імпэт і да грамадзкіх ды нацыянальных заданьняў, якім аддаваўся з энтузіязмам і, часамі, максымалізмам.

ШВАЙЧУК ЛЕАНІД. 21 год. Нарадзіўся (6 IV 1926) у Вялейцы. Праваслаўны. Меў няпоўную сярэднюю асьвету. У Міхэльсдорфе служыў у лягернай ахове. Любіў спорт, добра гуляў у валейбола.

Лёня быў джэнтэльмэнам. Вельмі абыходлівы зь дзяўчатамі. 3 густой сукрыстай чупрынай, любіў акуратна апрануцца. Як пасьля выявілася ў Дванаццатцы, адзін з зацятых энтузіястаў, разам зь Дзехцярам, гульні ў карты.

ШЧЭЦЬКА ВАСІЛЬ. 24 гады. Нарадзіўся (15 III 1923) у в. Апечкі на Стаўпеччыне. Праваслаўны. У красавіку 1947 г. у Міхэльсдорфе атрымаў пасьведчаньне аб заканчэньні гімназіі ймя Янкі Купалы. Да выезду ў Вялікабрытанію працаваў сакратаром старшыні беларускага лягеру ДыПі ў Віндзішбэргердорфе Мікалая Скабея, а таксама як скаўтмайстар займаўся скаўтынгам.

Васіль сваім спакойным характарам заслужыў ад нас усіх велічаньне „Васіль Іванавіч”. Разважлівы й памяркоўны, ён мае вострае пачуцьцё гумару, дый сам стаўся суб’ектам гумарыстычных сцэнак у фэльетонах Архіпа Папліскі.

Ад’езд зь Міхэльсдорфу ў Вялікабрытанію

Апошніятыдні 1947г. мыпражыліўпераддарожнай, крыху прыўзьнятай атмасфэры. Зьбірацца ня было надта з чым. Колькі тае маемасьці ў бесьсямейнага ўчаршняга гімназіста? Голы ў дарогу, голы гатоў. Але затое разьвітвацца было з кім: з настаўнікамі, сябрамі, сяброўкамі, скаўтамі й скаўткамі ды проста з суседзямі й знаёмымі. 3 усімі імі ў абставінах чужы-

„Адзінаццатка" ў дзень ад'езду ў Вялікабрытанію з атрыманымі дарожнымі дакумэнтамі: (зьлева) Янка Жучка, Уладзімер Цьвірка, Леанід Швайчук, Янка Запруднік, Алесь Бута. ПіліпДзехцяр, Васіль Шчэцька, Леанід Карась, Міхась Вострыкаў, Алесь Марговіч, Паўлюк Урбан. Міхэльсдорф, 8 студзеня 1948 г.

У дзень ад'езду Адзінаццаткі ў Вялікабрытанію. Разьвітаньне з малодшымі сябрамі. Міхэльсдорф, 8 студзеня 1948 г.

ны завязаліся цесныя, ледзь не сямейныя сувязі. Старэйшыя людзі глядзелі на нас, бязбацькавічаў, як на сваіх дзяцей. А рамантыка нашага груповага выезду йшчэ больш расчульвала і нас, і нашых лягерных „сваякоў”.

Ад шмат каго са старэйшых, дый сяброў, я зьбіраў упісы ў скаўцкі альбом думкі й выказваньні пра моладзь і для моладзі (усе яны зьмешчаныя ў Х-м разьдзеле, гл. „Запаветы”). Напярэдадні нашага ад’езду ўпісаўся ў альбом і наш настаўнік гісторыі Антон Адамовіч, які пакінуў крыху настальгічны ўпіс. Словы ягоныя добра перадаюць і натуру самога аўтара, і цёплыя пачуцьці да нас, ягоных вучняў, што наважыліся ў самастойную далёкую дарогу. Вось ягонае разьвітаньне з намі й настаўленьне на рэшту

Сяброўства на жыцьцё Вітаўт Кіпель (зьлеіза) I Янка Запруднік. Міхэльсдорф, 1947 г.

жыцьця:

Сярод усіх залатых думак і словаў, павыпісваных Вам

тут на ўспамін (а, хіба, і „да ведама й кіраўніцтва”, кажучы паканцылярску) можна было 5 зафіксаваць і такое: Змагацца, не перамагчы, але й не паддацца і паставіць пад гэтым сваё прозьвішча...

Аднак, здаецца, ад Вас ужо ня ўтоіш, што сказаў гэта вялікі Шэксьпір, у бацькаўшчыну якога, як у вырай, рыхтуюцца сяньня адляцець добрыя, можа навет найлепшыя хлапцы...

Што ж, тым лепш! Усяроўна, усё вялікае, успаміну, „ведама й кіраўніцтва" годнае, ужо сказана. Усе Амэрыкі паадкрываныя. Яно пэўна, прыемна хоць на часінку пачуцца, хай сабе й маленькім, Калюмбам і прыпісаць сабе якую-колечы, хоць і заваляшчую, Амэрыку, паставіць пад ёй сваё ймя (сьведама, у разьліку на нясьведамасьць іншых, ці проста й нясьведама, самаашукваючыся ілюзіяй).

I ўсё-ткі, хлопчыкі, для Вас яшчэ засталося сёе-тое да адкрываньня. Хоць бы навет / ў гэным шэксьпіраўскім афарызьме. Перамагчы! вось яно тое, што ў сваёй, мо і часіннай, зьняверы сьведама абмінуў вялікі гені. Ці ж так гэта ўжо немагчыма для нас усіх, а для Вас -

пагатоў? Прынамся ці ж гэта непажадана, і, значыцца, ці ня трэба якраз гэтага Вам пажадаць?

А ўжо калі не, калі ня дасца гэтага / Вам дык у кажным разе тое апошняе, за якім ужо ня мусіць быць далей ходу: не паддацца!

Вось гэтага і жадае Вам у лягеры Міхэльсдорф на „старую бабу” хрышчаная ведамая крыху Вам асоба, расьпісаўшыся аб гэтым такім мужным і мужчынскім „пабабску” на цэлую балонку.

Дык даруйце, хлопчыкі, а часам можа і ўсламянеце „нэ злым, тыхым словом”, як сказаў адзін наш суседзкі Тарас.

Вы ж у памяці будзеце заўсёды шчырыя, маладыя Крывічы!

30 сьнежня 1947, Остэргофэн

Мінула сустрэча Новага 1948 году. Для нас ён быў сапраўды Новым. Прыйшоў час ад’езду. Сьцюдзёнай студзенскай парой, на другі дзень праваслаўных Калядаў, неяк пад вечар, у Міхэльсдорф прыехаў грузавік. Вуліца каля сталоўкі была запоўненая людзьмі. Абдымкі, поціскі рук, разьвітальныя пацалункі, у сяго-таго сьлёзы на вачох. Але мы стараемся трымацца бадзёра: верым, што едзем на лепшае. Забіраемся ў адкрытае кузава машыны. Нехта прынёс і падарыў нам бел-чырвона-белы сьцяг на палцы. Мы высака ўздымаем яго. Машына пачынае рухацца. Гучаць апошнія разьвітальныя словы. Грузавік, зрабіўшы разварот, яшчэ раз праяжджае паўзь людзей, якія махаюць рукамі на разьвітаньне, жадаючы нам шчасьця на няведамым шляху.

Калі ў дарозе ўжо мы рыхтавалі першы выпуск свайго друкаванага лістка „Налерад!”, каб паслаць яго сябром і знаёмым, зь якімі толькі што разьвіталіся, у ім быў зьмешчаны мой кароценькі вершык.

Разьвітаньне

Вечар ціха калядні плыў зь неба. На душы неспакой і трывога...

Перад намі н a п е р а д дарога! Пэта што!? Ўжо разьвітвацца трэба?

I ў заплаканых вочах жанчынаў Кожны з нас бачыў поўныя гора, Ды якія пабачыць мо скора Вочы маці, што дома пакінуў.

Сяргей Ясень

III

ЗЬ НЯМЕЧЧЫНЫ Ў ВЯЛІКАБРЫТАНІЮ

• 3 „Адзінаццаткі” Дванаццатка.

• „Жалезная заслона”.

• Разьвітаньне зь Нямеччынай.

• Пераправа празь Ля-Манш.

• Выбар працы. На вуглякопскай практыцы ў Шатляндыі.

• На месцы сталае працы ў цэнтральнай Англіі.

• Некаторыя вучацца танцаваць.

• Уладжваемся жыць, але не пакідаем надзеі.

• Беларускія песьні ў начным аўтобусе.

• „Чым далей, тым больш праціўна...”

3 „Адзінаццаткі” — Дванаццатка

У перасыльным лягеры ў Мюнстэры, дзе нам выдалі адпаведныя асабістыя пасьведчаньні хто мы й куды — было шмат падобных да нас шукальнікаў лепшай долі. Тут мы спаткалі свайго суродзіча й аднагодка Паўла Дзімітрука. Родам ён быў ці не са Спуччыны, але ў дакумэнтах пісаўся з Баранавічаў. У 1945-46 гадох у паваеннай Нямеччыне, па якой гайсалі савецкія рэпатрыяцыйныя камісіі, шмат хто з „усходнікаў” мяняў месца нараджэньня на Заходнюю Беларусь (гэтак паказваючы на сваё польскае грамадзянства), каб ухіліцца ад прымусовай дэлартацыі ў Савецкі Саюз (а фактычна, у Сібір ці на Поўнач). Да гэткіх, відаць, належаў і наш новы сябра, хоць ніхто з нас яго й не дапытваў на гэты конт. I наагул мы ведалі адзін пра аднаго мала, нават у часе пазьнейшае цеснае дружбы. Сыстэматычных вестак пра сяброў групы ніхто ня зьбіраў. Расказвалі адзін аднаму тыя ці іншыя выпадкі са свайго жыцьця й на гэтым азнаямленьне канчалася. Далейшае сяброўства мацавалася на аснове асабістых сымпатыяў ды на глебе супольна выконванае працы. Гэтак і зь Дзімітруком. Паўло, як і ўсе мы,

быў праваслаўны. Асьвету меў, відаць, недзе каля сярэдняй. 3 часам мы дапамаглі яму дастаць пасьведчаньне аб заканчэньні гімназіі ймя Янкі Купалы.

У другім выпуску нашага лістка „Наперад!” мы паведамілі жартоўна, што ў Мюнстэры на сьвяткаваньні „старога” Новага Году (14 студзеня) чаркі былі паднятыя за „дванаццацёх апосталаў”. А ў трэцім нумары, які быў выдадзены, як зазначалася пад загалоўкам, „На рэйках у Ангельшчыну Мюнстэр-Амстэрдам”, быў змешчаны й верш нашага новага спадарожніка (пад псэўдонімам Дванаццаты), прысьвечаны „Адзінаццатцы”. У вершы — згадка пра слаленыя сёлы й гарады на Бацькаўчыне, адкуль аўтару „галоднаму, голаму і разутаму” давялося пайсьці „ў сьвет шырокі”. Верш канчаўся вітаньнем нашай грамады:

Ля трох гадоў прайшло з тых дзён, Шмат гора бачыў кожны з нас... Браты! Вам нізенькі паклон!

Вы Крывічы! I я да вас!

Ну, штож-чым больш, тым лепш. Пагатоў, што лік наш „закругляўся” да сымбалічных Дванаццацёх.

На самым пачатку дарогі, калі мы наважыліся выдаваць свой, як мы яго назвалі, „лісток” „Наперад!”, кожны адчуў на сабе абавязак унесьці ў яго сваю творчую лепту. Адным давалася гэта лягчэй, другім цяжэй. Але ўсе творча напружваліся, прынамся на самым пачатку шляху. Нічога ня выходзіла адно ў Піліпа Дзехцяра, хоць ён напэўна намагаўся ня менш за іншых. Даў сваю пробу пяра (як пасьля аказалася, адзіную) і Лёня Швайчук якраз на актуальную тэму дарогі. Вось ягоныя „Думкі ў дарозе”.

Кожна з нас, каму па тых ці іншых прычынах прышлося пакідаць свой край або тое асяродзьдзе, зь якім чалавек зжыўся, пакідае яго з жалем і тугой на сэрцы. Тое самае перажывала й наша „адзінаццатка”, пакідаючы роднае асяродзьдзе Міхэльсдорф. Хоць і не на кожным гэта можна было заўважыць. На адным заўважалася больш, на другім менш. Але калі ад’ехалі, тады можна было ўбачыць: кожны сядзеўсумны, прыбіты, задуманы.

Аб чым думаў ведама толькі яму аднаму. Адзін думаў можа аб сваёй каханай, другі аб знаёмых, трэйці аб тым, што яго чакае ў будучыні...

Аднак акрамя гэтых думак, усе адзінаццаць былі злучаныя аднэй агульнай думкай, думкай аб той нацыянальнай працы, якую мае кожны з нас прарабіць, лічачы яе за свой сьвяты абавязак; аб працы, якую за ўсякую цану трэба правесьці сярод сваіх братоў, якіх на сяньняшні дзень больш, чымся тых, што праводзяць гэтую працу; аб працы, што можна выказаць адным словам усьведаміць.

А пасьля разам наперад!

„Наперад!” №3, 20 студзеня 1948.

Падобны матыў, у болыв разгорнутай форме, прагучэў пад заг. „Нашы імкненьні” ў Цьвіркавай перадавіцы таго ж нумару.

Нашая „адзінаццатка” знаходзіцца цяпер яшчэ ў дарозе. У дарозе ў Ангелыпчыну, трэба сказаць, пакуль што -у няведамае. У няведамае, бо ці ж можам сказаць цяпер, што чакае нас у далейшым, на што мы можам спадзявацца? Зразумела ясна, канкрэтна адказаць на гэтае пытаньне цяпер немагчыма. Нам няведамыя нават дакладна ўмовы, у якіх нам прыдзецца працаваць, жыць, весьці хоць бы скромную нацыянальную працу. А галоўнае мы ня ведаем, як хутка ўдасца зрэалізаваць нам нашу галоўную мэту прадаўжаць навуку.

3 кароткіх вестак, якія даходзілі да нас з Ангельшчыны, ад зарганізаванае там нашае нацыянальнае групы, вестак аб навуцы амаль ня было. Пасьля мы даведаліся, што зь некалькіх дзесяткаў кандыдатаў на вышэйшыя студыі, студыююць толькі адзінкі...

Паўстае пытаньне: чаму мы, абсальвэнты (выпускнікі) й вучні старэйшых клясаў, галоўнай мэтай якіх ёсьць далейшая навука, едзем шукаць шчасьця якраз у Ангельшчыну туды, дзе, як выглядае, магчымасьцяў навукі калі ня менш, дык дылёка ня больш, чым у іншых краінах, напрыклад, у Францыі. Ці мо ў нас на першым пляне не навука, а нейкія іншыя, болын асабістага характару меркаваньні?

He. Мы вельмі добра разумеем свой абавязак і адказнасьць перад сваім Народам. У Ангельшчыну ж мы едзем таму, што дагэтуль краіна гэтая найбольш падходная для нас. ГЬтаксама мы паехалі б у кожную іншую краіну, дзе былі б хоць наймев шыя надзеі на далейшую навуку.

Для нас зусім зразумела, што пачаць далейшую навуку будзе вельмі цяжка. Разумеем, што перад гэтым нам прыйдзецца працаваць больш кароткі ці даўгі пэрыяд часу, каб поўнасьцю апанаваць мову й забясьпечыцца матарыяльна. Акрамя гэтага могуць узьнікнуць цяжкасьці, цяпер не прадугледжаныя намі. Аднак мы верым у свае сілы! Мы верым, што пры патрэбе нашая беларуская сям’я не адмовіць нам дапамогі й чым будзе магчы, падтрымае нас. Мы ж у адказ пастараемся даць усё магчымае гэта ляжыць у нашых супольных інтарэсах.

Кораткасфармуляваўшы, нашы імкненьні выглядаюцьтак: заўсякую цану вучыцца!

„Наперад!” №3, 20 студзеня 1948

На самым пярэдадні выезду зь Нямеччыны, мы не маглі прачытаць таго, што напісаў тады выдаваны ў Лёндане двухтыднёвік „Беларус на Чужыне" (№5, 2 студзеня 1948):

Зь Нямеччыны ўсьцяж выяжджаюць беларусы ў розныя краіны, а такжа нямала запісываецца і ў В. Брытанію. Чутно, што такжа

шмат беларусаў вучняў Міхэльсдорфскай гімназіі сюды выбіраецца. Наша рада: хто толькі можа там вучыцца, хай навукі не перарывае. У Англіі для прыехаўшых сюды на працу пакуль што няма ніякай магчымасьці прадоўжываньня сваей вучобы.

Але калі б мы й прачыталі такое, дык наўрад ці павярнулі б у другі бок, бо ня было куды вярнуць, а ў Вялікабрытаніі была на пачатак прынамся праца. Лятуцець жа пра далейшую адукацыю ўсюды можна. У сваім рамантызьме мы як гэта ні наіўна гучыць цяпер падумоўвалі нават пра вайсковую асьвету. Пра гэтую апошнюю мроілася ў жаданьні быць гатовым да збройнага змаганьня, няўхільнасьць якога падказвала міжнародная атмасфэра.

„Жалезная заслона”

Яшчэ ў сакавіку 1946 г. нядаўны брытанскі прэм’ер Ўінстан Чэрчыль, ведамы сваім красамоўствам, прамаўляючы ў Злучаных Штатах, кінуў крылатыя словы „жалезная заслона": „Ад Шчэціна над Балтыкай і да Трыесту над Адрыятычным морам, — сказаў ён у сваёй прамове, — на ўвесь кантынэнт апусьцілася жалезная заслона”. Мэтафара „жалезнай заслоны’’ вызначыла дачыненьні паміж заходнім сьветам і камуністычнай Эўразіяй амаль на цэлае паўстагодзьдзе.

Пад узьдзеяньнем перамогі над нямецкім фашызмам і пры вялікім укладзе Савецкага Саюзу ў гэтую перамогу камуністы па цэлай Эўропе пачалі дамагацца ўлады. Пачаліся змовы й перавароты. На працягу 1947 г. падзеі ўва ўсходняй і цэнтральнай частцы эўрапейскага кантынэнту паказалі рост маскоўскага кантролю над дзяржавамі Цэнтральнай і Паўднёвай Эўропы. У Грэцыі завастрылася акцыя левых супраць павароту ў краіну караля Юрыя II, хоць у выбарах перамаглі манархісты. Пакінуў Польшчу апошні апазыцыянер, лідэр Сялянскай партыі Станіслаў Мікалайчык. Падтрымваныя Крамлём румынскія камуністы змусілі караля Міхаіла, пад ціхі плач ягоных прыхільнікаў, адрачыся ад трону. Францыя выкінула 19 савецкіх грамадзянаў, абвінавачаных ва ўмяшаньні ў нутраныя справы краіны. Канец 1947 г. засьведчыўушчыльненьне „жалезнай заслоны’’ празувесь кантынэнт. У кастрычніку камуністы дзевяцёх краінаў на зьезьдзе ў Варшаве заснавалі Камінтэрн на змаганьне з „амэрыканскай імпэрыялістычнай гэгемоніяй”.

Захад актыўна рэагаваў на гэтыя падзеі й сам прадпрыймаў контрмерапрыёмствы. Кангрэс ЗША на прапанову прзэдэнта Гэры Трумэна („антыкамуністычная дактрына Трумэна”) прызнаў 400 міліёнаў даляраў на дапамогу Грэцыі й Турцыі ў змаганьні з камунізмам. Трумэн заклікаў амэрыканцаў есьці ашчадней: абыходзіцца бязь мяса аўторкамі, а чацьвяргамі бяз кураціны й яек, каб дапамагаць харчамі згаладалай Эўропе. Трумэнаў заклік быў не без палітычнай мэты прадухіліць магчымыя закалоты й захоп улады левымі, у тым ліку камуністамі, якія мелі даволі моцныя партыі ў Францыі й Італіі.

На пачатку 1947 г. ў Кангрэсе ЗША Бэрнард Барук, кіраўнік амэрыканскае дэлегацыі ў камісіі ААН для справаў ядзернае энэргіі, заявіў, што Савецкі Саюз выкраў амэрыканскія сакрэты атамнай бомбы. Амэрыка прапанавала паставіць вытворчасьць атамнай энэргіі пад міжнародны кантроль. Але савецкі дэлегат у ААН Андрэй Грамыка заявіў, што толькі людзі, якія страцілі адчуваньне рэальнасьці, могуць паверыць, што такая прапанова можа быць прынятая.

У сакавіку таго ж году на маскоўскай канфэрэнцыі міністраў замежных справаў „чатырох вялікіх” (ЗША, СССР, Вялік абрытанія й Францыя) разгарэліся спрэчкі наконт паваеннага ўладжаньня Эўропы, асабліва Нямеччыны. У Амэрыцы тым часам усё болылага розгаласу набывала кампанія выкрываньня затоеных камуністаў на ўрадавых становішчах і асабліва ў кіновытворчасьці.

Паміж сталіцамі Захаду й Усходу шугалі стрэлы абвінавачаньняў. Вашынгтон асудзіў Маскву за ўмешваньне ў нутраныя справы Вугоршчыны. Брытанскі прэм’ер Клемэнт Этлі перасьцярог, што прымірэнчая атмасфэра паміж заходнімі альянтамі й савецкім бокам канчаецца. У ліпені 16 эўрапейскіх некамуністычных дзяржаваў сабраліся ў Парыжы на абмеркаваньне праекту амэрыканскай дапамогі Эўропе, г. зв. Пляну Маршала.

Паралельна з эканамічнымі й прапагандавымі мерапрыёмствамі паабапал „жалезнае заслоны” інтэнсыўна йшло распрацоўваньне ўсё больш і болыл зьнішчальнае атамнае зброі. Злучаныя Штаты правялі на Бікінскіх абтоках ўпяршыню падводны ядзерны выбух. Некалькі месяцаў пазьней савецкі намесьнік міністра замежных справаў Андрэй Вышынскі даў зразумець, што Масква таксама мае атамную бомбу.

Разьвітаньне зь Нямеччынай

Паміж двума варожымі бакамі, на якія падзяліўся сьвет, ляжала распластаная й спараліжаваная нядаўнай паразай Нямеччына. Нам, палітычным уцекачом, цяжка было ўявіць сабе будучыню ў гэтай краіне. Мы зазналі тут ня-мала гора, хоць, праўда, па вайне знайшлі ў ёй таксама ратунак ад бальшавіцкага гвалту. Настаў час пакінуць яе. Трапнае слова на разьвітаньне, пад заг. „Бывай, Нямеччына!”, сказаў у „Наперадзе" Васіль Шчэцька (М. Багун).

Бывай, Нямеччына! Хто яго ведае, што тут навязваецца з гэтымі словамі? Здаецца, яшчэ нядаўна мы казалі: бывай, Беларусь! I думалі: бывай не надоўга? Колькі з нас, пакідаючы родныя парогі, марылі хутка прывітаць іх? Мы ўсе жылі гэтым: разьвітваючыся, ніхто ня думаў пакідаць хоць бы на год сваіх родных, знаёмых, блізкіх. Але ж як яно станецца, ніхто не ўяўляў.

I вось мы разьвіталіся з домам, прыехалі ў Нямеччыну: каго выгналі пад зброяй, хто цягнуў яе сам, хто ўцякаў проста ў паніцы лёс кіраваў парознаму.

I мы прыйшлі. Прыйшлі ў той самы край, дзе жыцьцём кіравала сьмерць. У гэтым краі-машыне ўсім хапіла месца, жыцьцё ж кожнаму было падыктаванае. Выбар быў невялікі: праца, жабрацтва, ахвяры. I ўсё лажылася разам у агні вайны.

Але вайна прайшла. Рэха гарматаў пракацілася апошні раз, пакінуўшы за сабою магільную цішыню руінаў.

Вайна скончылася... Але для каго? Для пераможцаў і для пераможаных. Мыж-ніадны, нідругія. Намянаняскончылася. Аднымясілі балота за дротам, другія пусьціліся ў валакіту, іншыя кінуліся ў пекла... У пекла? Дадому! He, дому болып няма. Іхоць „чырвоныя хапуны" абвяшчалі канец выгнаньню, але кроўтых, якія трапілі ў іх кіпцюры раней і «захлынуліся іхнай ’свабодай’», казала: заставайся, уцякай! I ад гэтае „свабоды” мы ўцякалі, як маглі.

Ізноў Нямеччына. Выходзіць, зь Нямеччынай разьвітацца нельга. Праўда, цяпер яна стала іншай дэмакратычнай! Але ж хапуны й тут не перасталі лятаць. Зноў нешта валіцца: рэгістрацыя, скрынінгі (праверкі), статусы, рэпатрыяцыя... У гэтым калейдаскопе цяжка ўтрымацца. Аднак, дзякуючы УНРРА, а пасьля ІРО, якія шмат каму ня прынесьлі нічога, акрамя вечнага страху, зарадзілася, уваскросла зноў наша грамадзкае жыцьцё. Дзякуючы перадавой частцы нашае інтэлігенцыі, мы сталі моцна на ногі: зьявіліся нашыя асяродкі, арганізацыі, школы. Дзякуючы гэтаму, і нашай „адзінаццатцы” ўдалося прадоўжыць навуку, дало надзеі на вышэйшую асьвету.

Прыйшоў час разьвітаньня зь Нямеччынай. Мала хто пакідае яе з жалем. I хоць цяпер мы яшчэ ня ведаем, што нас чакае, але спадзяемся, што будзе лепш. А цяпер бывай, Нямеччына!..

„Наперад!” №3, 20 студзеня 1948

Пераправа празь Ля-Манш

19 студзеня 1948 г., пасьля поўначы, мы праехалі паўз галяндзкі горад Ротэрдам мамэнт, які адгукнуўся ў мяне вершам „Ноччу праз Галяндыю”:

Ноч, як вугаль. Ў цішы Усьміхаюцца ласкава зоры, Вецер штосьці з палямі гаворыць Навакол ні душы.

Раптам сьвіст, грукат, гром...

Зьмей зялезны, прыжмурыўшы вочы, Скалыхнуў супакой чорнай ночы I прапаў, палыхнуўшы агнём...

I далей ноч, як вугаль...

* *

Купэ вагона. Нас гурток. Ўва ўсіх задуманыя твары Прыемна аб мінулым марыць, Адкінуўшы усё набок.

Ня ўсьпееш воч прыкрыць рукою, Як ты ўжо ў Краі на прадвесьні... — Сябры, зацягнем можа песьню? Няхай дыхне яна вясною!

I паплыла „Ад родных ніў.. ” Паволі так, як Нёмна хвалі.

I засьмяяліся ў аддалі Малюнкі, іх што перажыў.

А за вакном рука-няўгледка Старанна тчэ свае вузоры: Уверсе неба, хмары, зоры, А нанізе канаваў сетка. Ляжаць, забыўшыся у сьне, Палі, залітыя вадою.

А там вунь дрэвы чарадою Засумавалі па вясьне.

Навокал ноч лягла нямая...

„Піядзі! Які цудоўны горад!!!” „Цябе ня знала войнаў гора, I шмат чаго ты, брат, ня знаеш!” He, ён ня чуе. Горад сьпіць, А мора ліхтароў пілнуе Яго спакой і ціш начную... Салодкі сон, відаць, ён сьніць.

* * *

Зь зямлі паволі цемень злазіць Цягнік зацішвае свой ход...

„Ну, падымайцеся ў паход! Ужо станцыя! Пара вылазіць!” О, не! Дзіўны! Шчэ колькі іх Увек вызвольнага змаганьня Мінаць прыдзецца, покуль станем, Даехаўшы да мэт сваіх.

„Наперад!" №4. 1 лютага 1948

Таго ж дня, адолеўшы сямігадзіннае калыханьне па Ля-Маншы паміж кантынэнтальным Гук-оф-Голянд і ангельскім Гарўічам, мы ступілі на сушу. Пераправа праз ваду на невялікім караблі „Б’ярыц" далася некаторым нялёгка, як гэта задакумэнтаваў годам пазьней наш фэльетаніст Архіп Папліска (Цьвірка) ў сваім „Дзёньніку 12-кі”:

(...) За гэткі кароткі час, як год, Дванаццатка пабачыла не малы кавалак сьвету ды перажыла нямала цікавых прыгодаў ні словам расказаць, ні пяром апісаць. Толькі збольшага прыкінуўшы вокам, то страх бярэ.

Пачалося ўсё з таго моманту, як яна рушыла зь месца. Тады ўжо й павяло! Ірукамі, інагамі, коламі, іпасінімморы, па зямлійпадзямлёй усяго хапала. Калі прыйшла чарга на тое сіняе мора, аб якім я ўспамінаў, дык некаторыя палічылі патрэбным заскочыць заадно па дарозе ў сталіцу Латвіі слаўны горад Рыгу (к олькі пільгрымаў адпраўляецца туды штодня!). Заглядалі туды ня так дзеля цікавасьці, як дзеля неабходнасьці вельмі ж ужо было цяжка абмінуць яе, хоць гэта й ня вельмі падарозе... Некаторыя змагаліся ўсімі сіламі супраць гэтага адхіленьня ад правільнага курсу параплава, які наперад ніяк не прадвяшчаў сваім пасажырам магчымасьці нечага падобнага. Некаторыя ж пакорна прымалі гэты дзіўны выбрык лёсу, і, перахіліўшыся цераз борт, зь неапісальнай мэлянхоліяй глядзелі на мутныяхвалі, якія штораз падкідалі карабель, прарочачы, што вось-вось нешчасьлівы глядач зноў будзе прымушаны аддаць патрэбную дань бязьлітаснаму Нэптуну.. Я меў шчасьце наглядаць у той момант нашага слаўнага Міхася-Душу (якогаабвінавачваюць, каліпрыпамінаеце, штоён, быццам, з Каўказу). Наглядаць, праўда, могтолькі цела, бо душы й паміну ня было. Цела гэтае, ахутанае з ног да галавы ў ватнюю коўдру, стаяла на палубе, кідаючыся ўзад і ўперад. Ад часу да часу іскра жыцьця загаралася ў ім мацней, і ён з усіх ног кідаўся да борту, як відаць, зусім не дзеля таго, каб пацешыць зрок гульнёй хваляў з чайкамі, ці каб памахаць рукой сустрэчнаму параплаву. Пасьля некаторага часу „на палубу вылез сознаньня уж нет” як сьпяваецца ў расейскай песьні, сам Васіль Іванавіч Багун. Ён падыйшоў да Міхася, які вісеў у той час на борце, паківаў спачувальна галавою. Пасьля штосьці занепакоіўся правёў вакол сябе вачыма і хуценька прыняў Міхасёву позу. Як бачыце нялёгкае, багатае ў прыгоды марацкае жыцьцё!..

Рэта быў толькі пачатак... Хутка ступілі мы на цьвёрдую зямлю, і зараз жа ўрачыста выпілі першы „кап оф ті” /кубак гарбаты/. Пасьля ён быў неразлучным спадарожнікам і ўдзельнікам нашых вандровак па землях і падзямельлях зямлі брытанскае. Тады былі часы авеяныя рамантыкай, ангельскімі туманамі, спалоскваныя вечным і неадлучным, як лёс тым жа „кап оф ті”.

„Наперад!” №17. люты 1949

3 Гарўічу нас прывезьлі пад вечар у Кембрыдж у разьмеркавальны пункт. Тут павінна была вырашыцца наша бліжэйшая працоўная будучыня. Чакаем, што будзе заўтра. А тымчасам адпачываем у атмасфэры, якую ўдала перадаў у абразку „Ля каміна” Алесь Марговіч.

Студзенскі вечар плача дробнымі сьлязьмі дажджу 1 пранізьлівым ветрам вые манатонна ў павуціне правадоў. Змоўкне, ды толькі на момант, каб яшчэ з большай сілай і ўпартасьцяй узмацніцца. Плачам скрыўджанага дзіцяці жаляцца галінкі аголенае ліпы за сьцяной; застукаюць раптоўна аканіцы, і, здаецца, нешта чорнае й жудаснае крадзецца пад вакном. А за вакном толькі чарнільная пустка... I няведама, ці гэта заўсёды, ці толькі выняткова, студзенскі вечар у Ангельшчыне так падобны да беларускага ў лістападзе.

Мяккае сьвятло расьцярушвае мрок вялізнае залі. Пад сьценамі роўнымі радамі выгадныя фатэлі, але нікога ня відаць, хто б карыстаўся імі. У глыбокай задуме дрэмле ў рагу старое піяніна. Вышэй над ім малюнак: сярэдневяковы рыцар, стаўшы на калена, падае пышны букет чароўных кветак даме свайго сэрца. Вясной вее ад гэтых кветак, аў вачох рыцара й дамы столькі шчасьця й каханьня... Здаецца, быццам гэта — зачараванае мёртвае каралеўства. Але не! Вось там, насупраць, нейкія постаці. Сядзяць паўколам, а перад імі камін старасьвецкі, агромністы, авеяны рамантыкай мінуласьці камін. Падыходзіш бліжэй, глядзіш, і... няма больш мёртвага каралеўства. Ёсьць жывы вобраз. Дванаццатка ў поўным зборы „забівае” каля каміна пасьлявячэрні час. А калі маеш крыху фантазіі, так як яны, 1 паслухаеш іхняй гутаркі, дык гатоў не пазнаць гэтае вялікае, на першы пагляд мёртвае, залі: пустыя фатэлі абсядуць даўныя знаёмыя, сябры, сяброўкі; пры замоўклым піяніна сядзе іхняя сяброўка-піяністка, што калісьці так часта грала ім; рыцар з малюнку, аддаўшы букет сваёй князёўне, папросіць яе ў каралеўскі вальц, і ў такт чароўнае мэлёдыі закружацца пары, завіхрыцца маладосьць...

Вясёлымі зайчыкамі пырхаюць пламенчыкі каміна. Пырскне іскра, заварушыцца абгарэлае вугольле, застогне вецер у коміне. А гутаркі, нічым веснавыя крынічкі, забурляць, то зашэпчуць сумнай песьняй восенскага дажджу, ды такія шчырыя й простыя, ад сэрца й душы.

— Хлопцы, колькі гэта месяцаў як мы выехалі зь Міхэльсдорфу? Мне штосьці здаецца...

— Хай табе, браток, не здаецца, — перабіў Янку заўсёды спакойны Вася. Мне таксама здавалася, пакуль з календаром у руках ня вылічыў. I, ты думаеш, шмат? Тры тыдні толькі.

— Эх, браткі, што значыць свая беларуская сям’я, —уздыхнуў Паўло.

— Хлопцы! адазваўся Янка-паэт, — вось цікава, каб гэта можна

было мець такі магічны апарат, пры дапамозе якога было б магчыма бачыць на адлегласьць: наставіў сабе не жаданы аб'ект і глядзі, як у кіно на экране.

— Божа! Калі б гэта было магчыма, я адразу б... падскочыў зь месца адзін з Алесяў ды, памеркаваўшы, на дакончыўшы, прысеў. А іншыя паднялі такі сьмех, аж заля задрыжэла.

— Вось ты ўжо душу выладаваў бы, хоць праз экран, — падміргнуўшы, сказаў Лёня.

— Э, не! Я забыўся, гэта ж нават каб і апарат такі быў, дык што зь яго, калі ня меў бы перад кім.

— Так, хлопцы, аказваецца, толькі адзін з нас, не паказваючы пальцам, можа пісаць лісты, пачынаючы іх „Каханая!”, а рэшта... Эх, шкада гаварыць... уздыхнуўшы, амаль прашаптаў Дзіма ды пачаў:

Апошні ліст пішу я да цябе ў цішы...

Апошні ліст. Будзь дробрай адпішы...

— Можаш сабе пісаць, гэта не пашкодзіць, — пажартаваў хтось.

— А мо засьпяваць што-небудзь?

— Я ня супраць!

— Можна.

— Добрая ідэя.

— Эй, Дзіма, падай тон!

— „Чынары” да „чынароў”, а „басьсё” сюды! гукнуў Дзіма. Трычатыры!

Жыцьцё наша быццам чаўны сярод мора...

Льлецца песьня, гучыць, набірае моцы. Кожны сьпявае і ў душы перажывае. Піедзячы ў мігатлівае пламеньне каміна, ён бачыць шырокія гоні беларускіх палёў, блакіт вазёраў і рэчак, чуе шум нашых пушчаў і сьпеў дзяўчат летнімі вечарамі...

Уміжчасе, звабленыя сьпевам, прыходзяць украінцы й палякі. Навокала чуецца: „Гарна пісня”, „Пенкна пёсэнка”.

Раптам з натоўпу падыходзяць тры хлапцы. Яны вонкава нічым ня розьняцца ад іншых. Толькі ўважней паглядзеўшы ў вочы, убачыш штосьці блізкае й знаёмае.

Ды вы ўсе беларусы? Вас тут дванаццаць? А мы думалі, што нас тут толькі трох, — усхвалявана кажуць яны, працягваючы рукі на вітаньне.

Як прыемна сустрэць суродзічаў на чужыне! Прыйшлося шмат апавядаць ім пра ўсё. Нічога дзіўнага: яны жылі ў Нямеччыне ў

чужым лягеры, пра беларускае жыцьцё нічога ня чулі. На іхную просьбу ўзноў паплылі мэлёдыі родных песьняў.

Праходзіць хвіліна за хвілінай. Дагарэў камін. На дварэ крыху павіднела, дождж перастаў паказаўся бледны дыск месяца.

— Хлопцы вось бачыце месяц? I падумайце толькі, што й над нашай Бацькаўшчынай ён таксама цяпер сьвеціць, — сказаў нехта пры разьвітаньні.

I мо ніколі так, як у гэты момант, думкі іх ня былі так аднолькавымі. „Наперад!” №4, 1 лютага 1948

Выбар працы.

На вуглякопскай практыцы ў Шатляндыі

Пра падарожжа на брытанскі абток і далейшы нечаканы паварот нашага шляху я напісаў, ужо з шатляндзкага гораду Стырлінгу, у лісьце да сваёй сымпатыі ў Міхэльсдорфе Олі Харытончык у лютым 1948 г.:

Што гэта было за цудоўнае падарожжа! Уяві сабе: цёмная ноч, вакол мора агнёў, раўніна, як стол, усё сьпіць, і паміж асьветленых гарадоў дарогаў, вёсак, як пярун ляціць наш цягнік. Асабліва прыгожа выглядаў Ротэрдам, празь які мы праяжджалі, я гэта часткова апісаў у вершы „Ноччу праз Галяндыю”, які Ты прачытаеш у нашым наступным нумары „Наперад!”

У Hook of Hol and леракусілі й а гадзіне недзе каля 6-й раніцы селі на параплаў і... разьвіталіся з кантынэнтам.

Доўга ўглядаўся ў агні порту, што паступова аддаляліся, і мімаволі яшчэ раз прыпомніў сабе ўсе шчасьлівыя й нешчасьлівыя хвіліны, перажытыя на гэтым кантынэнце. Неяк дзіўна шчымела сэрца...

Далей ізноў уражаньні! Першы раз на моры! Як-ні-як, а навіна. Праўда, для некаторых гэтая навіна была ня зусім прыемнаю, аднак я абышоўся добра. Ты вось, калі каталася ў Рэгеясбургу на гайданках, дык большменш можаш сабе ўявіць: гойдае ды гойдае, але ня тры хвіліны, а гадзінаў з шэсьць. Нейкія людзі, што з намі ехалі, чуць не папакідалі сваіх там вантробаў дый нашыя хлопцы...

Мора выглядае прыгожа, асабліва ў ясную пагоду. 19-га папаўдні ступілі на брытанскую зямлю ў порце Harwich. Адсюль цягніком (ясна, мяккім) прыехалі пад Кембрыдж на аэрадром, на якім жылі раней ангельскія лётнікі. Баракі тут, праўда, не баракі, а„бочкі", як мы іх завем, ня надта важныя, аднак нам сказа лі, што тут доўга не затрымаемся. Мы мелі ўладзіць толькі ўсе фармальнасьці й ехаць на месца працы. Выйшла аднак ня зусім па-нашаму. Справа, бачыш, такая. У Амбэргу мы ўсе запісаліся на фабрыку й так думалі зрабіць. Ясна, што мы ніколі не дапу-

шчалі думкі, каб нас парассылалі на працу ў розныя месцы. A mym вышла так, што на фабрыку пісацца можна, але:

1. усім разам папасьці ў адно месца нельга;

2. запісаўшыся, трэба чакаць аж некалькі месяцаў, а ў нас „часзолата

Да гэтага із „шамовкай" тут хоць і чатыры разы на дзень кармілі, a было зусім скупа. Прышлося атрыманы яшчэ на параплаве фунт стэрлінгаў праесьці на яблыках; нічога іншага нельга было купіць.

Да баўэра /да сельскага гаспадара/ пісацца таксама ня было ніякага сэнсу. А бяруць толькі: фабрыка, баўэр, цагельня й шахта.

„Ну, і што?”пытаешся.

А вось што: запісаліся на працу ў капальні вугля. Гэта быў адзіны выхад, каб застацца разам, а для нас гэта усё, бо ня было 6 ніякага сэнсу ехаць у Ангельшчыну каб нас тут параскідалі па ўсіх кутках. А гуртам мы нідзе не прападзём і зможам сёе-тое зрабіць для справы. Першым чынам, мы зможам выдаваць далей наш „Наперад!”, які мы мусім выдаваць за ўсякую цану ў сьвеце. Па-другое, ня мы лершыя; людзі вунь працуюць і зусім задаволеныя з гэтага. У канцы канцоў, калі не спадабаецца, па нейкім часе зможам заўсёды перайсьці на іншую працу. На сяньняшні ж дзень мы поўнасьцю задаволеныя з нашага выбару. (...)

Цяпер далей! Празь дзесяць дзён нас 140 чалавек, што запісаліся на шахты, павезьлі ў Ёрк. Тут розныя праверкі, рэгістрацыі, камісіі ды ўсё падобнае заняло нам таксама каля дзесяці дзён, тут мы мелі таксама „экзамен ангельскай мовы”. Выглядала гэта так: заходзіў да ангельца, ён задаваў некалькі пытаньняў па-ангельску („Як завешся?”„Калі прыехаў?" ,Дзе вучыўся?” „Колькі гадоў?”і г.д.) і кожны мусіў адказваць. Хто адказаў, атрымліваў катэгорыю „А”, хто не-„В”. Мы, зразумела, усе 12 чалавек, атрымалі „А”, за што ад іншых чулі пахвалу што вось беларусы ўсе, як адзін, знаюць ангельскую.

Катэгорыю „А” пасылаюць адразу на шахцёрскую школу на 4-6 тыдняў. Мы вось тры дні таму назад прыехалі сюды й тут маем адбыць свой курс.

Жывем тут у бараках, аднак незраўнальна лепшых, чым дасюль. У пакоі па 12 чалавек. Нашых 10 жывуць разам. Я папаў акурат адзін сярод ангельцаў у суседні пакой. Гэта аднак ня дрэнна, бо ёсьць з кім „сьпікаць” па-ангельску...

Тут жа радам умывальнік із заўсёды гарачаю вадою й ванны, у якіх у кожную хвіліну можна шыкарна выкупацца. У пакоях цэнтральнае аграваньне. Кожны мае сабе шафу й ложак зь беленькай, як сьнег, пасьцельлю. Калі вяртаемся з заняткаў, заўсёды застаем роўненьнка засланыя ложкі й чыста выцертую падлогу.

Зь ежай хоць расьпяразвайся. Хлопцы пачынаюць уваччу правіцца.

Гэты тыдзень займаемся днём. Устаем каля пятай, адзяем атрыманыя бацінкі, камбінзон, мыемся, ямо сьнеданьне й a 6:15 выяжджаем аў-

табусам за км 40 на заняткі ў шахту. Там у 7:30 пачынаем. Церазь дзень займаемся пад зямлёй. Падзеленыя на групы па 10 чалавек і з кожнай групай займаецца ангелец-інструктар. Наверасе маем лекцыі (таксама паангельску) аглядаем фільмы пра вугаль, займаемся спортам. Вывучаем усё дакладна, бо пачалі аж ад пачатку ўтварэньня вугля. 3 поўгадзінным абедам займаемся да 4-й гадзіны, а пасьля ізноў аўтабусам едзем дамоў. 3 намі шмат таксама ангельцаў. Тыдзень прыдзецца працаваць днём, а тыдзень ноччу. Сыбота й нядзеля вольныя. Вольны час тут праводзіць вельмі добра. Шмат гульняў, часапісаў радыё, камін і г. д. Ангельцы адносяцца да нас вельмі ветліва. На школе маем атрымоўваць па пяць фунтаў у тыдзень. 3 гэтага фунтаў са два разыдзецца на ежу / ўсе іншыя патрэбы, а з рэштай рабі штс хачаш. На сталай працы будзем атрымоўваць больш.

Выбарам шахцёрскае кар’еры мы забясьпечвалі сабе лепшыя заробкі, якія пабольшвалі магчымасьць выдаваць далей „Наперад!". Калі б пайшлі працаваць на сельскай гаспадарцы, зараблялі б працэнтаў дваццаць менш там плацілі чатыры з палавінаю фунты за 48-гадзінны працоўны тыдзень.

Пра пачаткі нашае шахцёрскае кар’еры расказаў Архіп Папліска ў сваім „Дзёньніку 12-кі”.

Пачалі мы сваю экспэдыцыю, як гэта ўжо з даўных часоў заведзена ад часу зьяўленьня ДП зь пераходнага лягеру. Ён складаўся, як заўсёды, з халодных баракаў і галодных небаракаў-жыхараў. Фунт, які атрымаўся на караблі й за які кажны зьбіраўся закупіць найменш палавіну Ангельшчыны, незаўважна растварыўся, пакідаючы за сабой толькі няпрыемны ўспамін аб кіслых яблыках. Вось тут і прыйшлося задумацца: а што далей? -як пісаў Астроўскі. Але надарэмна мы хваляваліся хутка прыйшоў адказ: далей наступны пераходны лягер. Сюды, акрамя баракаў і небаракаў, дайшла яшчэ падвойная колькасьць камісіяў і падкамісіяў, якія, ніяк ня цікавячыся баракамі, прычэпліваліся ўсё да гэных другіх. Праверылі ўсё пачынаючы ад парваных портак і канчаючы выбітымі зубамі. Дванаццатка з задзіўляючай цярплівасьцяй ператрывала ўсё: калі казалі, дык дыхала, кашляла, адчыняла рот, падскакала. Што можа гора зрабіць з чалавекам...

Прыйшоў канец навет і на гэта. Хутка сабралі мы лахі пад пахі й кінуліся ў Шатляндыю на шахцёрскі ўнівэрсытэт, як назваў яго наш Багун (ангельцы, якія, як ведама ўсім, церпяць на нястачу фантазіі, завуць яго проста Трэнінг цэнтрам). У Шатляндыі людзі амаль гэткія самыя, як і ўсюды, з той толькі розьніцай, што мужчыны спадніцы носяць. Дзяўчаты ж зусім не адрозьніваюцца ад ангельскіх палітуруюць вусны ня менш ад іх.

Нашыя студыі там трывалі сем сэмэстраў па тыдню. Пачаткі, як заўсёды, былі цяжкія я сам, першы раз апускаючыся ў шахту, 12 разоў глытаў сэрца, якое па закону інэрцыі ўсё старалася пакінуць сваё папярэдняе месца жыхарства. Але ўсё ж, скончыўшы студыі, мы выйшлі дасьведчанымі вуглякопамі з усімі практычнымі ведамі на тое, каб магчы закапацца ў адпаведную дзірку ў шахце, ня рызыкуючы быць знойдзеным да канца працы. Цяпер з кажным днём гэтыя веды паглыбляем вынікі надзвычайныя! He забываемся й на старыя ангельскія вуглякопскія традыцыі у як найкарацейшы час трэба ўмазацца так, быццам ты ўжо цэлыя горы вугалю перавярнуў.

„Наперад!” №17, люты 1949

Мы трапілі ў Вялікабрытанію ў пэрыядзе, калі пры ўладзе была Лейбарысцкая партыя. Зьявілася яна на палітычнай арэне ў 1924 г. пад кіраўніцтвам Рамсэя Макдональда. У выбарах 1945 г., прапануючы сацыялістычную праграму, партыя здабыла выразную перамогу над кансэрватарамі Ўінстана Чэрчыля й адразу ж узяла кірунак на нацыяналізацыю вугальных шахтаў, вытворчасьці газу й электрычнасьці ды грамадзкага транспарту, уключна з грамадзянскай авіяцыяй. Урад паставіў пад свой кантроль каля 850 прыватных кампаніяў (заплаціўшы ім 165 мільёнаў фунтаў кампэнсацыі), 1.647 капальняў вугля, больш за мільён акраў зямлі ды каля 100.000 будынкаў. Мэтай гэтых крокаў было ўвядзеньне пяцідзённага працоўнага тыдня, большае заработнае платы, лепшых умоваў працы ды сацыяльнага забесьпячэньня „ад калыскі да труны”. Наступныя кансэрватыўныя ўрады, асабліва „жалезная лэйды” Маргарэта Татчэр, адмянілі шмат чаго з тых рэформаў, але асноўнае з сацыяльнага забесьпячэньня засталося й да сёньня.

I вось прыбылі мы ў Шатдяндыю, у горад Стырлінг. Тут прайшлі сямітыднёвае вышкаленьне, наведалі маляўнічае навакольле, у тым ліку Эдынбург зь ягонымі гістарычнымі мясьцінамі, ды пачалі апаноўваць пакрысе ангельскую мову. Праўда, з гэтай апошняй здараліся асечкі. Выйшаўшы раз з хлопцамі на горад пазаглядацца на дзяўчатды падзівіцца на вітрыны мыгазынаў, я адважыўся выканаць просьбу курцоў — зайсьці ў краму купіць цыгарэтаў. Ад свайго шатляндзкага сябры-шахцёра я ўжо чуў, што „цыгарэта” гэта „фэг" (fag, слэнг). У краме, зь мінаю чалавека, які ведае, чаго ён хоча, я, кіўнуўшы галавой у бок цыгарэтаў, вымавіў гэтае слова. Але, відаць, язык за зубы зачапіўся. Мяне чакала зьбянтэжанасьць, калі прадаўчыца падала мне пакет фігаў, што ляжаў недалёка ад цыгарэтаў. He падаючы віду, што я ня справіўся ззаданьнем, я заплаціўза фігіды выйшаўз кіслай мінай на вуліцу, выклікаўшы дружны хохат сяброў. Шатляндыя адзначаецца драматычнай гісторыяй, карані якое сягаюць у рымскія часы. Хрысьціянства сюды прыйшло ў другой палавіне шостага стагодзьдзя. Найстарэйшы ўнівэрсытэт, названы імём сьв. Андрэя, быў заснаваныя ў Эдынбургу ў 1412 г. гэта менш-больш час, калі наш Францішак Скарына здабываў веды ў Кракаве.

Шатляндцы даўгі час мелі сваіх каралёў. Але зацяжная крывавая вайна сярэдзіны 17-га стагодзьдзя грунтоўна зьмяніла палітычны ляндшафт брытанскага абтоку, і ў 1707 г. дайшло да аб’яднаньня Шатляндыі з Англіяй у Злучанае Каралеўства (Вялікабрытанія). У 1999 г. Шатляндыя дамаглася аднаўленьня свайго парляманту.

Шатляндцы народ з пачуцьцём нацыянальнай годнасьці. Маюць багатую мінуўшчыну, перасыпаную выдатнымі імёнамі, такімі як Аляксандар Бэл (вынаходзец тэлефону), Аляксандар Флемінг (вынаходзец пэніцыліну), Дэвід Брустэр (вынаходзец калейдаскопу), Эндру Карнэгі (магнат), Джэймс Максвэл (фізык і матэматык), Адам Сьміт (эканаміст, пачынальнік палітычнай эканоміі), Вальтэр Скот (пісьменьнік, паэт і шатляндзкі патрыёт), Артур Конан Дойл (аўтар дэдэктываў пра Шэрляка Голмса) ды маса іншых. Шмат хто зь вядучых лёнданскіх палітыкаў, у тым ліку прэм’еры, былі шатляндзкага паходжаньня. Прапарцыянальна да ліку жыхарства, падкрэсьліваюць шатляндцы, мы далі мностваталенавітыхлюдзей. Сёньня ў Вялікабрытаніі ангельцы складаюць 81% жыхароў, шатляндцы 10%, а валійцы -2%.

Дарэчы, вельмі папулярны цяпер на Захадзе від спорту гольф шатляндзкага паходжаньня. Каля Эдынбургу знаходзіцца найстарэйшы гольфавы клюб, які бесьперапынна існуе ад 1744 году. Славіцца краіна на ўвесь сьвет і сваім нацыянальным прадуктам віскі.

Мой інструктар з гонарам гаварыў мне пра свайго нацыянальнага гэроя паэта Робэрта Бэрнса (Robert Burns, 1759—1796). Мяне й дасюль забаўляе завучанае тады шатляндзкае вымаўленьне Бэрнсавага чатырохрадкоўя (з круглым гучаньнем гуку „р”): „О ўуд сам пур ту гіфты гі ас // ту сі аўрсэлфс ас ідзэр сі ас”. Што значыць: О, калі б была такая сіла, якая дала б нам дар бачыць сябе такімі, якімі бачаць нас іншыя. Сапраўды, гэта быў бы цудоўны падарунак чалавеку тады напэўна было б навокала кожнага з нас менш ганарыстых і напышлівых асобаў з задзёртым носам.

Робэрт Бэрнс (трансьлітарацыя прозьвішча якога памылкова перадаецца як Бёрнс у некаторых айчынных даведніках) выдатны прадстаўнік шатляндзкага нацыянальнага адраджэньня свайго роду шатляндзкі Паўлюк Багрым, толькі зь лепшай доляй. Сын парабка, ён сам пачынаў як парабак, а пасьля пэўны час быў фэрмэрам. Адукацыю атрымаў ад бацькі. Рана выявіў цягу да літаратуры. У маладым веку, дзякуючы літаратурным здольнасьцям і сваёй прыемнай натуры, стаўся шырака ведамым літаратарам. Бн — аўтар шматлікіх гумарыстычных або й сакрастычных вершаў, а таксама песеньнік і лірык. Напісаў або запісаў каля 200 песьняў для славутага шматтомнага збору „Шатляндзкі музычны музэй”. Адна зь іх Auld Lang Syne /Даўно мінулы час/ пяецца цялер па цэлай Амэрыцы на навагодніх сустрэчах, калі гадзіньнік выбівае 12-ю гадзіну начы.

Пару слоў пра тэрміналёгію.

На працягу нашага побыту ў Вялікабрытаніі, дый пасьля, мы ня зусім дакладна разумелі нюансы брытанскіх нацыянальных і этнічных тэрмінаў.

У „Наперадзе”, прыкладам, бадай выключна ўжываецца тэрмін „Ангельшчына” (Англія), нават там, дзе больш адпаведным было б казаць „Вялікабрытанія” або „брытанцы".

Ангельшчына (Англія) гэта ня сынонім Вялікабрытаніі, паколькі акрэсьлівае толькі частку апошняй: Вялікабрытанія складаецца з Англіі, Шатляндыі й Валіі (Ўэльс). Называць Вялікабрытанію Ангельшчынай ці Англіяй гэта падобна якназывацьСавецкі Саюз Расеяй. Этнічна сьведамы шатляндзец або валіец абурыцца, калі яго назваць ангельцам так як сьведамы беларус або сьведамы ўкраінец абураецца, калі яго называюць расейцам.

На месцы сталае працы ў цэнтральнай Англіі

Па сямёх тыднях трэнінгу мы навучыліся хадзіць пад зямлёй так, каб ня стукацца галавою ў папярэчкі, набылі крыху навыкаў з кіркаю, шуфлем, ваганэткамі, узрыўчаткай, пракладаньнем рэек ды рознымі прыхваткамі вукглякопскай прафэсіі. Цяжка было прывыкнуць трымаць сэрца на сваім месцы ў часе, калі ліфт, апускаючыся ў шахту, пасьля кароткага павольнага руху, раптам правальваўся ў бездань. За два зь нечым гады чалавек так і ня прывык да гэтага ныраньня ў прорву...

Скончыўся трэнінг, настаў час ад’езду на месца сталае працы. Мы гатовыя былі ехаць куды хаця, абы разам. Тут нам прыдаўся наш скаўцкі статус. Мы нагадалі шахтаўскай адміністрацыі, што мы група скаўтаў, якія хацелі б трымацца як мага бліжэй адзін да аднаго. Просьбу нашую адміністрацыя да пэўнай меры ўважыла. Паслалі нас хоць ня ўсіх у адну шахту, але ў адно Стафардшырскае графства ў цэнтральнай Англіі. Бліжэйшымі вялікімі гарадамі там былі Лестэр, Бірмінгэм і Ковэнтры (Leicester, Birmingham, Coventry). Найбольшая група, спачатку шасьцёрка, а пасьля сямёрка нас, апынулася ў шахцёрскім пасёлку (гостэль) Ту-Гейтс (Two Gates). Знаходзіўся ён недалёка ад мястэчка Тамўартс (Tamworth) і зваўся афіцыйна Тамўарцкі шахцёрскі пасёлак. Бута, Вострыкаў і Дзімітрук пасяліліся раскідана ў мястэчку Нанітане (Nuneaton), а Шчэцька з Карасём у шахцёрскім пасёлку Ковэнтры.

Тугейцкі пасёлак складаўся зь некалькіх будынкаў, што мелі форму бочак. Гэта былі пакрытыя рыфленай бляхай баракі з цымэнтовай падлогай, у якіх паабапал вузкога праходу стаяў дзесятак ложкаў з шафамі каля іх і невялікімі столікамі. Ніякіх перагародак, ніякага адасабленьня. Узімку ад падлогі цягнула холадам, аграваньня не хапала. Прыбіральня й душ знаходзіліся асобна.

Харчаваліся й адпачывалі ў ішым будынку пасуседзку. Там, паеўшы, можна было зайсьці ў залю з камфартабельнымі фатэлямі пачытаць, перагледзець сьвежы нумар газэты, папісаць лісты, пайграць у шахматы. Два разы на тыдзень у гостэлі паказвалі дармовыя фільмы.

Каля баракаў знаходзілася спартовая пляцоўка з валейбольнай сеткай. Тут Лёня Швайчук, наш найлепшы валейбаліст, папісваўся сваімі „рэзанымі” мячамі. Рэшта дванаццаткаўцаў таксама брала ўдзел у гульнях. Апрача нас, беларусаў, у пасёлку жылі ўкраінцы, славэнцы, латышы, мадзяры.

Мястэчка Тамўартс было непадалёку. Туды хадзілася ў бар, кіно, на шпацыры па вуліцах з агляданьнем невялікіх крамак.

Апынуўшыся на месцы сталае працы, мы ўзяліся ўладжваць свой быт. Згаладалыя фізычна за час недаяданьня ў лягеры ДыПІ, спачатку не маглі наесьціся хлеба (пагатоў, што ён тут быў белы). Стосікі лустачак, што стаялі на стале, усе мігам зьнікалі разам зь міскаю супу. За колькі тыдняў, набраўшы калёрыяў, на хлеб надта не налягалі, сталі больш пераборлівымі, хоць вялікага выбару ў ядзе ня было найчасьцей, апрача супу, кухня давала жараныя яйкі або пярловую кашу.

Хутка паявіліся ў нас і першыя нармальныя заработкі. У нашай шахце выплочвалі штотыдня ў сераду. 3 псыхалягічнага боку гэта было вельмі сымпатычна: у панядзелак ня думалася далей за сераду, бо ў сераду выплата; у сераду ж недалёкай бачылася ўжо й пятніца канец працоўнага тыдня. I так, не заўважыш, як тыдзень — за сьпіною. У панядзелак ізноў бачыш блізкую прыемную сераду. Праўда, Янка Жучка прыпамінае, што ў

Толькі што з шахты. Зьлева: Паўлюк Урбан, Янка Запруднік, Алесь Мрговіч. Тамўартс, жнівен 1948 г.

У выхадны дзень.

Верхні pad зьлева:

Паўлюк Урбан, Янка Запруднік, Янка Жучка: унізе:

ПіліпДзехцяр, Алесь Марговіч. Тамўартс, лета 1948 г.

яго выплату давалі пятніцамі. У кожным выпадку, тыднёвая зарплата куды прыямнейшая за месячную. Яна ня толькі ўраўнаважвае асабісты бюджэт, але й падвышае працоўную мараль работніка.

Калі голад на хлеб патрываў у нас нядоўга, грашовы голад зацягнуўся, у адных ён быў больш адчувальны, у другіх менш усё залежала, хто што з грашыма рабіў. Спачатку, паколькі ніхто з нас нічога вартаснага ў сябе ня меў, трэба было прыстойна апрануцца. Апрача гэтага, хацелася дазволіць сабе на сякую-такую прыемнасьць, ласунак. Грошы патрэбныя былі таксама й на фінансаваньне нашага часапісу, бо падпіска й ахвяраваньні далёка не пакрывалі кошту ягонага выдаваньня. Мала таго, мы загарэліся былі амбіцыяй набыць свой супольны дом, на што патрабавалася (як задатак) каля 500-600 фунтаў. Мы зь Цьвіркам наіўна разьлічвалі на пазыку ад сп. Базыля Варгана, нашага знаёмага сьлёсара зь Міра, які жыў у Лёндане. Адважыліся спытацца. Але той на гэткую рызыку не пайшоў. Ды ў яго была й сям’я ў Польшчы, якой ён памагаў матарыяльна. Іншыхжа крыніцаў прыбытку ў нас ня было. А пры заработку шэсьць з палавінаю фунтаў на тыдзень, заплаціўшы за харчы й кватэру ды складку ў выдвецкую касу, ня кажучы ўжо пра іншыя дробныя выдаткі, ня шматтых фунтаў і заставалася.

Прэзыдыюм Другога зьезду Згуртаваньня Беларусаў у Вялікай Брытаніі Зьлева: Мікалай Нікан, Аляксандар Бута (старшыня), а. Часлаў Сіповіч, Алесь Марговіч. Лёндан, 2 траееня 1948 г.

Заля паседжаньняў Другога зьезду Згуртаваньня Беларусаў у Вялікай Брытаніі. Лёндан. 2 травекя 1948 г.

3 часам мы ўсьведамілі сабе свае абмежаваныя магчымасьці. Набылі перш-наперш тое, на што маглі дазволіць радыёпрыймальнік, каб слухаць музыкуды арыентавацца менш-больш, што дзеецца на сьвеце. Праўда, на першай пары пасьля нашага прыезду ў Ту-Гейтс нас цікавілі ня гэтулькі міжнародныя падзеі, колькі ўладкаваньне свайго штодзённага жыцьця. Hi на хвіліну мы не забываліся пра галоўную мэту далейшую навуку. Шмат часу аддавалі на выдаваньне часапісу, а таксама на сувязь зь беларускімі асяродкамі ды раскіданымі па розных мясьцінах суродзічамі. Адразу ж наладзілі сувязь зьЛёнданам-далучыліся да Згуртаваньня Беларусаў у Вялікай Брытаніі (ЗБВБ) як асобны аддзел ,Дванаццатка„. Шахта была нам як бы дадаткам да тае вялікае нацыянальнае справы, якою мы жылі. Трэба было ўсімі сіламі трымацца разам, мацаваць супольны фронт, не паслабляць запалу й салідарнасьці, падключацца да грамадзкіх справаў, шукаць аднадумцаў, а галоўнае — выдаваць часапіс і думаць пра магчымыя іншыя культурныя й выдавецкія праекты. Вакол усяго гэтага, як ластаўкі летнім вечарам, кружыліся нашы бясконцыя гутаркі, пляны й лятуценьні.

Некаторыя вучацца танцаваць

(Успамін Васіля Шчэцькі)

Мы зь Леанідам Карасём прыехалі ў Ковэнтры недзе ў канцы сакаеіка й зарэгістраваліся ў паліцыі 30.111.48. Шахта нашая (Binley Coalmine) знаходзілася недалёка ад гораду, а пасялілі нас у гостэлі Ўайкен (Wyken Hostel) на ўскраіне Ковэнтры. Тут жылі пераеажна самотныя мужчыны й жанчыны. Баракі былі падзеленыя на пакоі для дзьвюх асобаў. У кожным пакоі два ложкі, дзьве шафы, два крэслы, стол ля вакна. Прыбіралі іх, калі мы працаеалі. У бараку былі агульныя ўмыеальні, душы, сушылкі й г.д. Пасьля працы можна было памыцца ў капальні, але тут было заведзена езьдзіць мыцца ў гостэлі. Шахцёры карысталіся грамадзкімі аўтобусамі, садзіліся ў іх з усім сеаім пылам і еуглем, але ніхто з пасажыраў не пратэстаеаў. У гостэлі былі залі для адпачынку, зборак, гульняў танцаў. 3 адміністрацыяй або паліцыяй мы ня мелі ніякіх клопатаў, ніякіх абмежаваньняў сеабоды ня было.

Укапальнімы працаеалі днём. Вазілі ваганэткі, пустыя абозеуглём ціматарыялам — праца не цяжкая, але пыльная й небясьпечная. Трэба было строга пілнавацца праеілаў бясьпекі. Каб здабыеаць еугаль у забоі, дык туды ня кожны мог трапіць, там працавалі больш дасьведчаныя шахцёры.

Мы зараблялі па шэсьць з палавінаю фунтаў за пяць дзён працы. 3 гэтага фунт адлічвалі на падатак, рэшту даеалі на рукі. На той час гэта быў нядрэнны заработак. Кеатэра й харчаеаньне каштаеалі нам два з палаеінаю фунты. Тры фунты застаеаліся ў кішэні. Часамі праца-

валі ў сыботу, дык мелі яшчэ адзін фунт на выдаткі. Лявон казаў: „Цяжка ўставаць, але добра даставаць”. Ангельскім шахцёрам, што мелі свае дамы, праца аплачвалася лепш, бо ім капальня давала яшчэ бясплатны вугаль на аграваньне хаты. Яны мелі таксама выгады з належаньня да свайго шахцёрскага клюбу, дзе можна было таньней перакусіць і выпіць.

Нам з Карасём трэба было перш-наперш набыць прыстойную вопратку („адрачыся ад старага міра”), боўнашай дыпіўскай было ні на сябе паглядзець, ні на людзі паказацца. За месяцаў тры працы можна ўжо было на сёе-тое дазволіць сабе: у магазынах, дзе прадаваліся матарыялы, былі й краўцы на месцы. Прымераюць, пашыюць, і сплачвай сабе на раты. Заказны касьцюм каштаваў 16 фунтаў. 3 гэтага мы й пачалі. Далей пайшлі іншыя рэчы: туфлі, кашулі, свэтры, палыло, плашчы й г. д. За два гады мы нядрэнна адзеліся, набралі выгляду зусім заходніх хлопцаў.

Хоць мы зь Лявонам не займаліся адміністрацыяй часапісу „Наперад!”, але давалі свае „творы”. Карась часам нешта пісаў а мне проста было сказана: давай сваё ў кожны нумар. Дык вось я й каратаў над сваімі творамі: пераважна апісаньнямі каляндарнага кола сялянскага жыцьця, легендамі, апавяданьнямі, нарысамі. Сяды-тады мы езьдзілі ў Тамўартс да сяброў Дванаццаткі. Тыя адведвалі нас. Задавальненьне з „Напераду” было тое, што былі нядрэнныя водгукі аб нашай працы й нас самых.

Ковэнтры даволі вялікі індустрыяльны цэнтар. ён ведамы шырока сваёй легендарнай лэйды Гадайва (Godiva). Паданьне кажа, што Гадайва жыла ў ХІ-м стагодзьдзі, была жонкай начальніка гораду. Калі муж ейны налажыў вялікія падаткі на гараджанаў яна запратэставала. Каб дамагчыся зьніжэньня падаткаў села голая на каня ды праехалася па горадзе. Мы якраз былі ў Ковэнтры, калі там адчынялі помнік Гадайве, здаецца, у 1949 годзе. Прыяждала на гэтую ўрачыстасьць пазьнейшая каралева, a тады яшчэ прынцэса Элізабэта. У горадзе прайшло сьвята з мноствам людзей у цэнтры ля помніка, а сярод іх былі й мы зь Лявонам.

Неўзабаве па прыезьдзе мы зблізіліся з трыма беларусамі нашага менш-больш веку Сыльвэстрам Будкевічам ды братамі Зыгмунтам і Гэнрыкам Сенкевічамі. Гэтыя пазнаёмілі нас з ангельскімі вечарынкамітанцамі. Мне вельмі спадабаліся гэтыя вечарынкі: прыгожыя танцавальныя залі, добрыя аркестры, спакойная прыгожа апранутая публіка. Лявон на танцы ня вельмі квапіўся, але часамі хадзіў са мною. Няўвязка толькі была, што танцавалі тут ня так, як было ў нас дома ці на эміграцыі. Я пастанавіў узяць лекцыі бальных танцаў. Ня выцярпеў і Лявон, і ён пайшоў вучыцца танцаваць. Хадзілі мы цэлы год, плацілі за кожную лекцыю ці не па пяць шылінгаў (чвэрць фунта). Я нават здаў экзамен у праграме „Асноўныя бальныя танцы” й атрымаў пасьведчаньне. Карась зкзаменаў не здаваў і ніколі не танцаваў, але разьбіраўся, хто добра танцуе, а хто не.

У мяне за два гады ў Ковэнтры было нават два каханьні. Хоць ангель-

ская мова была слабая, але неяк каханьне выходзіла. I памаглі танцы там можна было знайсьці дзяўчыну. Бальшыня нашых хлопцаў, былых дыпістаў, хадзілі ў кіно шукаць дзяўчат, але я ня мог сабе ўявіць, як можна знайсьці дзяўчыну ў кіно. Праўда, думкі аб жаніцьбе ні мне ні Лявону ня прыходзілі, мы ўсё мроілі аб далейшай навуцы, клапаціліся аб грамадзкай працы, аб нацыянальнай справе. 3 часам з гэтага атрымаўся плён. Працу Дванаццаткі заўважылі кіраўнікі беларускай эміграцыі. Нашы намаганьні й спадзяваньні ўкаранаваліся ў сакавіку 1950 г., калі мы атрымалі дазвол на ўезд у Бэльгію.

Уладжваемся жыць, але не пакідаем надзеі

Зь Нямеччыны прыйшла радасная вестка пра яшчэ адзін выпуск матурыстаў з гімназіі, якая год перад тым дала нам крылы. Мы іх шчыра прывіталі ў „Наперадзе”.

Вітаем сяброў абсальвэнтаў!

Першая Беларуская Гіманазія ймя Янкі Купалы ў Міхэльсдорфе (Амэрыканская зона Нямеччыны) 17.4.1948 г. абходзіла сваю вялікую ўрачыстасьць трэці выпуск матурыстых. Ізноў пяць асобаў, сябры: Кіпель Вітаўт, Лябёдкін Віктар і сяброўкі: Харытончык Ольга, Савёнак Зора і Ганчарэнка Галіна атрымалі матуральныя пасьведчаньні гэтую зброю, што адкрывае шлях у вышэйшыя навучальныя ўстановы. Як мы даведаліся, сяньня чатырох зь іх ідуць ужо на ўнівэрсытэт здабываць вышэйшую асьвету.

Жадаем ім як найлепшых посьпехаў у іхнай далейшай навуцы й барацьбе з жыцьцём. Вітаем і адначасна моцна верым, што ў хуткім часе сустрэнемся разам зь імі студэнтамі.

Пішучы гэтыя словы, мімаволі насоўваецца думка аб тых мужных, працавітых кавалёх, якія выкавалі гэтую зброю ўжо не аднаму з нас. Мімаволі ўсплываюць у думках тыя цяжкія ўмовы, у якіх працуюць гэтыя людзі — настаўнікі Беларускае Гімназіі ймя Янкі Купалы. Яшчэ раз хочацца ад усяго сэрца падзякаваць ім за той каштоўны скарб, які яны далі нам, нашым сябром, 1, верым, дадуць яшчэ Іншым.

Хай дапаможа Вам Богу Вашай ахвярнай працы, дарагія спадары настаўнікі, а Вам, сябры абсальвэнты у далейшым жыцьці й навуцы! Сябры з „Дванаццаткі”

.Наперад!" № 8, красавік 1948

Зь лістоў да Олі Харытончык:

Тамўартс, 08.08.48

Оля!

Сяньня нядзеля. Галідэй кончыўся заўтра на працу. Я, чамусьці, дык pad, што заўтра панядзелак. Працоўны дзень мне цяпер неяклепш падабаецца, чым такія сыботы ці нядзелі. Яно то й адпачыць не мяшае, але гэты „адпачынак" хутка надаядае. Чалавек уцягнуўся ўжо да таго, што кожную хвіліну мусіць нешта рабіць.

Пагода ў нас ня дужа правіцца дождж, вада, сьлякаць... Такая пагода мне амаль заўсёды дзейнічае на настрой. I сяньня гэты шум вады па страсе нагнаў нейкую ахвоту гаварыць, выладавацца ўдоваль. Таму мо й гэты ліст будзе крышку абшырнейшы за іншыя. Да гэтага, не адчуваю ніякай пільнай справы (мо толькі сяньня) за плячыма й прыемна ўсьведамляць, што цэлага паўдня часу ў маім распараджэньні. Зрэшты, ня sedate: калі пагода разьясьніцца, мо пад’едзецца ў кіно сяньня йдзе добры фільм. Хлопцы таксама не адмовяцца.

Пачну мо (хоць і ня зусім па-джэнтэльмэнску) раней ад сябе. Ад майго апошняга ліста Табе прайшло кавалак часу ды не абы-якога тыдзень галідэю /адпачынку/гэта невялічкая ўстаўка ў наш даволі аднастайны спосаб жыцьця. Разам нам не ўдалося правесьці гэтага тыдня, і кожны праводзіў на свой лад мо ўжо й ня зусім так, як гэта інфармавалася некаторымі знасда некаторых звасаднак кожны па-свойму: адзін глушыў шэры (віно) ды піва цэлы тыдзень; другі зьезьдзіў там недзе на забаву, дзе паўзмрок, матавае сьвятло, чароўная музыка ды рамантычныя ангелькі; трэці праехаўся да свае ненагляднае йг.д., і г. d.

Я зь Дзімам зьезьдзіў да нашага знаёмага зь Міра, які жыве на самым паўдні Ангельшчыны ў прыморскім гарадку Bogner Regis, мае там сваю сьлясарню, жыве вельмі добра (матарыяльна), мае дзьве пляменьніцы й паважае вельмі нас, як і мы яго. Прабылі там у яго тры дні, якія правялі надзвычай добра. Багнар-Рэгіс пакінуў па сабе моцны адбітак. Гэта гарадок, дзе запраўды адчуваецца чысьціня, спакой і прырода: замест вуліцаў алеі й запраўднае сіня-блакітнае мора тут жа пад бокамі (ЛяМанш). Гэта мясьціна, якая пасьля крыклівых, п’яных, вечна разгалдзелых баракаў гостэлю, цягне да сябе, як нейкілек для душы. Калі далей ня будзе ніякай надзеі на навуку ўва ўнівэрсытэце й кантракт наш скончыцца, будзем старацца перабрацца ў Лёндан або вось у такі Багнар-Рэгіс, дзе можна здабыць сабе фах першакляснага сьлёсара.

Там упяршыню прыйшлося адчуць, што такое мора. У нас там быў адзін спадарожнік, паляк, які працуе ў сьлясарні й які вадзіў нас ува ўсе мясьціны гэтага гарадка. Але купацца ў моры — гэта нешта herrliches! Гэта нешта, па чым будзе сумавацца да наступнага лета. (...)

У аўторак уначы вярнуліся „дамоў”... Па дарозе назад прабылі некалькі

Дванаццатка ў гасьцях у лёнданцаў у Доме Марыянаў. Жнівень 1948 г.

гадзінаў у Лёндане, правёўшы прыемную гутарку зь лёнданцамі. 21 -га жнівеня паедзем усе туды, бо польскія скаўты, дачуўшыся пра Дванаццатку, захацелі пазнаёміцца зь ёю бліжэй. Мы ўчора сабраліся ўсе разам падрыхтаваць крыху песьняў, каб ашаламіць імі druhow /сяброў/. Заадно там будзе паседжаньне Акадэміцкага таварыства, да якога належаць матурысты. Па сустрэчы з польскімі скаўтамі мо хто-небудзь папрабуе распускаць слухі аб якім-небудзь „фільстве", дык гэта для нас не навіна.

Учора пастанавілі да канца наступнага месяца агулам купіць акардыён. Калі пераедзем усе ў адно месца, ён будзе неабходным. 10-ты нумар часапісу гатовы. Вышлю на днях, бо пасьля галідэю слаба з грашыма. Ці атрымалі слсп. Каханоўскі й Міцкевіч /Аўген Каханоўскі й Міхась Міцкевіч/ мае лісты, якія я выслаў на Міхэльсдорф? Часапіс пашлю церазь Віндзіш.

Калі Дзядзька Антось /Антон Адамовіч/ доўга не зацягне, дык у жнівенскім нумары пачнецца паэма Ясеня, якую я нядаўна кончыў (на тры нумары). Мо таму й адчуваюся цяпер, як гару з плеч зваліўшы.(...)

28.08.48

Дабрыдзень, Оля!

Сяньня тыдзень, як мы (усе 12) былі ў Лёндане на сустрэчы з чэскай, украінскай і польскай моладзяй. 3 палякоў на еечары было некалькі студэнтаў з ангельскіх унівэрсытэтаў. Гэта ўрэшце палякі, якія навучыліся

думаць і жыць па-сяньняшняму. Іх тут ёсьць цэлая партыя (і даволі моцная), якая прымірылася з думкай аб расстаньні зь Вільняй і Львовам. Хлопцы вельмі сымпатычныя й шмат распытваліся ў нас аб жыцьці беларусаў у Полылчы. Падчас слуханьня оабілі вялікія вочы, гаворачы, што такія рэчы чуюць першы раз. Разыйшліся, абяцаючы трымаць знаёмства перапіскай. Ну, што ж пабачым. Па магчымасьці такія сустрэчы (праектуюцца) будуць адбывацца ў далейшым: гэта еельмі добрая арэна для прапагандаваньня нашых ідэяў нашага ймя. Былі таксама й ангельцы прыхільнікі беларусаў, якіх а. Сіповіч змог зацікавіць нашай справаю, і якія шмат нам памагаюць. Нарабілі там здымкаў. Калі будуць гатовыя, то прышлю Табе (мы зрабілі адзін усёй дванаццаткай).

Цяпер ізноў калупаем вугаль ды рыхтуем часапіс.

Сяньня езьдзіў глядзець акардыёна. ёсьць розныя па 34, 75, 100 фунтаў (усе на 120 басоў). Аднак на раты ня хочуць прадаць. Прыдзецца крышку пачакаць. Акардыён цяпер адна з найгалаўнейшых справаў нашых. Тады й з канцэртам можна будзе сям-там паказацца. (...)

3 унівэрсытэтам вашым можа што-небудзь і выйдзе, аднак я гляджу на гэта даволі скептычна. Ну, што ж дай Божа! Як толькі вы з французскай думаеце ўладзіцца? 3 ангельскай у мяне пакрышку рухаецца. На шахтах пры працы ўжо не заікаюся. Цяпер перапісваюся з аднэй Mistress, якую сустрэў аднойчы ў а. Сіповіча. Яна вучыць іх па-ангельску і вельмі ахвотна дапамагае ў авалоданьні мовай. Лісты, якія ёй пасылаю, яна правіць і адсылае назад. Гэтак пакрышку йдзе. (...)

Францішак Бартуль частуе кавай Дванаццатку ў агародзе лёнданскага Дому Марыянаў. Жнівен 1948 г.

Дванацатка ў ліку ўдзельнікаў зьезду Беларускага Незалежніцкага НароднаХрысьціянскага Руху. Лёндан, 22 жнівеня 1948 г.

24.09.48

Добры вечар, Оля!

(...) Цяпер крышку пра сябе. Дык вось: „толцыте, толцыте й отеерзется вам; йіцйте, uujume й обраіцете"... Значыць, шасьцёх нас ужо вучацца. Што ж, трэба за адным заходам браць усё, што даецца. 3 навукай справа так. Міляў 15 ад нас, у гор. Nuneaton ёсьць Mining and Technical School. Вось я, Цьеірка, Жучка ды Урбан і пайшлі на тэхнічна-інжынерны курс. Школа трохгадовая; мы на трэцім курсе (на апошнім). На заняткі езьдзім кожную пятніцу (сяньня былі першы раз). За прапушчаны працоўны дзень у шахце грошы атрымоўваем, як за працоўны дзень. Наеучаньне стаіць даволі добра. Заняткі ад 9:15 да 4:45 вечара. Зусім салідна. Кніжкі дастанем. 3 мовай будзе окей. У клясе чалавек каля 15. 3 чужынцаў толькі нас чатырох. Бута пайшоў на 2-гі курс. Паўло 12-ты на З-ці электрычны. Вось дзеля чаго я й кажу, што з часам на лісты „худо”. 3 нашага гостэлю (усіх каля 200 чалавек) толькі мы вучымся.

Я працую ўжо на акорд. Праца цяжэйшая. Прыходзіцца часам прапацець да нітачкі. Заробак крыху лепшы. Цяпер ужо буду працаваць чатыры дні на тыдзень, а дзень у школе. Магу пазволіць сабе два разы на ўікэнд у кіно, а рэшта часу часапіс, навука, карэспандэнцыя й сядытады што-небудзь грамадзкае. Ну, бачыш, што няма калі пра душу думаць, ня то што пра поўную, але й пра пустую...

Беларускія песьні ў начным аўтобусе

Жыўшы сямёх у пасёлку, здаралася, што мы езьдзілі разам і на начную шыхту. Падбіраў нас аўтобус, якім карысталіся таксама шахцёры-ангельцы. Аднаго разу мы надумаліся „пачаставайь” іх беларускай песьняй. Зацягнулі „Ты чырвоная каліна”. Якжа яна спадабалася нашай „аўдыторыі”! Выбухнулі воплескі й просьбы: Please sing some more! /Калі ласка, пасьпявайце яшчэ./ Прасіць насдоўга ня трэба было. Мы грымнулі застольную „Жыцьцё наша быццам чаўны сярод мора". А далей паплылі: „Ой, арол ты арол”, „Люблю наш край”, прахахатала „Баба Еўка”... Рэпэртуару стала аж пакуль не даехалі да шахты. Пасьля таго разу, як толькі нас на аўтобусе зьбіраўся камплект сьпевакоў, ангельскія сябры прасілі: „Please sing”. I зноў гучэла наша песьня, пра якую трапна выказаўся Максім Багдановіч у сваім „Апокрыфе”, назваўшы яе спадарожніцай жыцьця беларуса ад калыскі да магілы. He пакінула яго песьня нават тады, калі ён працаваў у ангельскай шахце...

У маім жыцьці былі песьні й песьні. Адны — прыгожыя, мэлядыйныя. Яны падабаліся, ахвоча слухаліся, але роднымі ня сталіся. Другія, свае за душу бралі. На цэлаежыцьцё. Тыя першыя -лірычныя, любоўныя, задушэўныя — на душу ня леглі, хоць чуў іх з самага малку. У беларускае песьні былі заўсёды моцныя канкурэнткі песьні-суседкі. Казаў той, чыя ўлада, таго й песьні. Янка Купала зазначыў вельмі трапна: „Зь ярмом даў і песьню чужынец”. У маім раньнім жыцьці гучэлі пераважна чужыя песьні, найбольш расейскія. Яны разносіліся з патэфонных кружэлках, са сцэны ў доме культуры, з кінаэкрану, з гітары былога савецкага салдата, расейца, які ў часе вайны знайшоў прытулак у нашай хаце. У вузкім местачковым сьвеце беларуская песьня так і не трапляла мне ў вушы. Але няўхільная сустрэча зь ёй была наканаваная, бо які акупацыйны рэжым ні панаваў бы, народная стыхія раней ці пазьней праб’е ягонае мярцьвячае покрыва.

Гэта было недзе ўлетку 1942 году. Я толькі што скончыў мірскую пачатковую школу й хадзіў закаханы па Татарскай вуліцы, каб заглянуць у акно аднае хаты, дзе жыла Яна. У Міры тады, незважаючы на ваенны час, ішло сякое-такое культурнае жыцьцё, праводзіў свае пробы народны хор, якім займаўся мясцовы музыка Сяргей Жураўлёў. I вось праходжу я аднойчы каля свайго запаветнага акна, іду далей і чую дзівосную песьню: „Ці сьвет ці сьвітае, ці на зоры займае...” Гэта сьпяваў ня хор, сьпявалі анёлы ў цудоўнай нябёснай гармоніі. Я ўвесь замёр ад лагодных мяккіх галасоў, што плылі з адчыненага акна суседняга дому. Душа аблілася салодкай пяшчотай, здалося, што гэта неба ахутвае зямлю нейкім шоўкавым вэлюмам, песьціць і супакойвае яе. „Ці мой міленькі, голуб сізанькі коніка сядлае...” Забыліся ўсе „красавіцы Піпіты”, усе „Муркі ў кожаных тужурках”, перасталі „шумець камышы”, а ў сэрца ўладарна ўсялілася свая, родная, такая блізкая, душэўная, бальзамна-гаючая песьня. Відаць, гэта сьпявала сама зямля, гучэлі акумуляваныя ў стагодзьдзях галасы продкаў, якія ўпро-

швалі-ўмольвалі не забывацца на іх, працягваць іхнае жыцьцё, бо ж толькі мы, жывыя нашчадкі, можам апраўдаць іхнае жаданьне няўміручасьці. Тады, ясна, такімі разважаньнямі я не займаўся, яны прыйшлі пазьней. Тады я проста стаяў, як зачарваны.

Мінула шмат гадоў ад таго рамантычнага мамэнту, а песьня ня сьціхае, усьцяж кранае струны сэрца: „Каля плоту крапівушка ўсё кусьлівая, ёсьць у мяне сьвякравушка ўсёжурлівая...” Кожны раз, калі я прыгадваю тое летняе сутоньне з блакітна-ружовым небам, тыя гарманічныя чароўныя тоны а здаралася гэта безьліч разоў сэрца агортае шчымлівая цяплыня, лагода й супакой. Пачуцьцё гэтае сталася для душы гаючым лексірам, яно напаўняе яе вераю, зь якое чэрпаецца патрэбная ў дарозе сіла.

Зь ліста да Олі Харытончык:

26.10.48

Добры вечар, Оля!

(...) Я цяпер мяняю шыхту кажны тыдзень: начная, папаўднёеая й ранішняя. Бяз прывычкі, праўда, на начной дрэннавата, бо ўдзень слаба сьпіцца й часам пабольвае галава, але за дзьве наступныя шыхты неяк вычухваюся памаленьку. Працу цяпер маю акордавую працую на ripping’y г. зн. калі ад ціску асядаюць тунэлі, дык прыходзіцца старыя аркі (гэта зялезныя рэйкі, сагнутыя ў форме паўкола) выймаць, зразаць з бакоў і зьверху слой каменьня ды ўстаўляць новыя аркі. Працую таксама на пракладаньні новых тунэляў (heading). Праца цяжэйшая за маю папярэднюю, але лепш аплачеаецца. Гэта сама робіць і Алесь Маргоеіч. Я зь ім заўсёды хаджу разам на працу. У нас ужо пачынае захалоджеаць, аднак восень тут вельмі добрая. (...)

Часапіс друкуем далей. Камбінуем так, каб пасьля Новага Году кажны нумар выдаваць у час. У сыботу я купіў сабе нарэшце акардыён („Pietro" белы; крышку размалёваны; 120 басоў; Made in Germany; ня новы, але з добрым голасам; рэгістар на деа тоны; заплаціў 32 з палаеінаю фунты). Школу на ноты маю, але еучыцца пакуль няма калі. (...)

Як з уніеэрсытэтам? Хто з вас еучыцца наагул? (...)

Спраеымае асабістыя-таксабе-пустата. Хутка Каляды, НоеыГод. Шкада, што ўжо ні каляднай зоркі, ні такой сустрэчы Ноеага Году як деа папярэднія, ня будзе. Засталіся ўспаміны. Будзем што-небудзь камбінаваць тут.

Зь дзёньніка:

2.11.48

Пазаўчора атрымалі добрую еестку-куплены Беларускі Дом у Лёндане.

Хоць мы жылі далекавата ад Лёндану, наведваліся туды пры розных нагодах, пачаўшы адразу ж па прыезьдзе на месца сталае працы, уліліся ў актыўнае грамадзкае жыцьцё. На другім агульным зьедзе ЗБВБ у траўні

1948 г. Алесь Бута ўдастоіўся старшыняваць на такім важным форуме, быў абраны ў склад галоўнае ўправы. Мы вельмі цікавіліся ходам набыцьця грамадзкага дому ў Лёндане. Былі ўсьцешаныя, калі ў кастрычніку 1948 г. фармальнасьці з набыцьцём маемасьці ўрэшце закончыліся. Пасьля дому айцоў Марыянаў гэта быў другі ўжо цэнтар беларускага грамадзка-культурнага жыцьця ў брытанскай сталіцы. За ўпарадкаваньне нованабытага аб'екту адразу ж узялася дружная талака. Часапіс „Беларус на Чужыне” паведаміў:

У сыботу (6.ХІ) лёнданскі аддзел ЗБВБ зарганізаваў талаку для ачысткі Беларускага Дому. На назначаны час зьявіліся сяброўкі й сябры. Пайші ў ход сьціркі, шчоткі, мётлы і лапаты. Да познага вечара гула праца, але дом ачысьцілі. Талака закончылася скромнай сяброўскай вячэрай.

А нехта пад крыптонімам А. Л., усьцешаны весткай пра куплю дому, кінуўся ў патрыятычны экстаз:

Як даведаўся, што мы маем свой уласны дом, дык мне адразу аж лягчэй стала на душы. У сваім уласным кутку мы зможам паказаць тым болып, што мы адданыя сваёй справе і павядзём змаганьне пад знакам Пагоні за лепшую будучыню і выкуем лепшую долю для нашай каханай Бацькаўшчыны. („Беларус на Чужыне” № 17, 15 лістапада 1948)

Зь дзёньніка:

3.11.48

Акордную працу мусіць трэба кідаць. За нейкага аднаго лішняга фунта ды так ішачыць! Вось толькі, каб як з даўгамі разьлічыцца, а там чорт зь ёю, з акорднаю. 3 часапісам хаця каб пасьпець гэта ж яшчэ за верасень матрыцы не набітыя!. (...)

6.11.48

Купілі на шасьцёх радыё. Пяцілямпавае. Каштавала 19 фунтаў зь нечым. Музыкай пакрысе абзаводзімся акардыён і радыё ўжо ёсьць. У пакой сяньня яшчэ патэфон прывалаклі. (...)

На восень прыадзецца трэба было 5. Хлапцы ўжо ў ясёнкі ды рукавіцы адзяюцца. Бяда яго ведае і гэта трэба, і тое трэба. 3 грашыма слабавата, а з часам яшчэ горш.

7.11.48

(.. J Трэба было б пагаварыць аб справах: ужо каля двух месяцаў як ня зьбіраліся разам. 3 Бутам нешта не ў парадку закахаўся ці якая трасца. Прыдзецца як найхутчэй „раскохваць", нічога ня зробіш. Ня дай Бог, яшчэ жаніцца ўздумае!

Зь ліста да Олі Харытончык:

07.11.48

Сэрвус, студэнтачка!

3 адказам я мо й пачакаў бы крыху, бо сяньня хоць і нядзеля, а мусіць за справамі і ў кіно ня прыйдзецца пайсьці, але мне чамусьці axeoma выгаварыцца. Знаеш, у мяне гэта заўсёды пры такой напоўдажджлівай, пахмурнай пагодзе. Hi то нуды крыху, ні то мэлянхоліі, а мо зусім сэнтымэнт. 3 ахвотай цяпер, здаецца, пабыў бы ў Віндзішы. А „сотні лістоў”, ліхачка на іх, ніяк прыходзіць ня хочуць. Праўда, ляжаць лістоў зь 15 (неадпісаных) з розных кантынэнтаў, ды што ж, калі за іх неахеота брацца усе ў справах часапісу. Але трэба неяк і іх упарадкаваць. Прыватную карэспандэнцыю я мусіць зараз закіну, бо запраўды робіцца горача. Па Новым Гэдзе недзе паадпісваю.

Ну, дык як там вашыя ўнівэрсытэты, Student-Buch’i /студэнцкія заліковыя кніжкі/ й інстытуты? Куды, нарэшце, едзеце? Мо ў Бэльгію? Суседзямі былі б. (...)

Мы пакуль што нікуды ня едзем. Кантракт на год. Мо ўдасца выехаць куды на навуку (Бэльгію, Францыю, Гішпанію ці яшчэ куды), мо паедзем у Канаду ці Аргентыну. Але гэта пакуль пляны-фантазія. Хутчэй за ўсё, што тут будзем яшчэ доўга. Найлепш было 6 зьезьдзіць на пару тыдняў у Нямеччыну: білет адсюль у Мюнхэн каштуе 8 фунтаў гэта ж ня страшна. Зрэшты, гэта пытаньне вясны. (...)

Ага! Бута, здаецца, усур’ёз ухлопаўся ў адну суседкуля свае прываткі /кватэры ў прыватным доме/. Трэба біць трывогу й ратаваць хлапца! Скандал проста! Чэрці гэтыя, яшчэ жаніцца зараз уздумаюць! Я трымаюся моцна.

Зь дзёньніка:

8.11.48

Гэты тыдзень на ранішняй шыхце. Сяньня працаваў ужо не на кантракце. Што я адмоеіўся ад акорднае працы, ужо ведае амаль цэлая шахта, кажны ўсё дапытваецца прычынаў. Намесьнік мэнаджэра раззлаваўся й казаў, што надта расчараваўся. Думаў адразу паддацца, аднак не, на вольнай працы хоць і заробіш на 20-30 шылінгаў менш, але затое чуешся заўсёды сьвежым. Здароўе даражэйшае за іхныя фунты. Сяньня на Seven Feet /іншая шахта/ ангельца прыбіла, здаецца, на сьмерць, a деум падрапала теары. Ды ці гэта першы еыпадак! Таксама хіба й не апошні. 3 нашых гостэлеўцаў ужо колькім пагматала косьці. Хто еедае, на каго чарга заўтра.

Сядаю зараз папраўляць „Нявольніка” /Урбаноеа апоеесьць для „Напераду’/. (...)

„Чым далей, тым больш праціўна...”

12.11.48

Быў у кіно. Фільм ангельскі і, зразумелая рэч, распаскуднейшы такая ідыёцкая прапаганда, што аж моташна робіцца. Чым далей, тым больш праціўным робіцца гэты абток ня ведаю, да чаго тут дайсьці можа.

14.11.48

Набілі на матрыцы Janycary /артыкул у „Наперад!”/. У бараку шум, гвалт. Чалавек ля 10 круцяць патэфон. Мусіў крычаць Алесю /Марговічу/ на вуха, каб той чуў, што яму дыктую /Алесь у нас набіваў матарыял часапісу на матрыцы/. Па абедзе прыехаў Будзька /Часлаў/. Прывёз „Гоажыну” Міцкевіча, каб зрабіць пераклад. Папрабую некалі мо што-небудзь і выйдзе. Раіліся, што рабіць з БННХР*. Вечарам адзяю зноў лахі на сябе й адпраўляюся на начную шыхту. Ведаю, што ноч будзе не салодкая.

* БННХР Беларускі Незалежніцкі Народна-Хрысьціянскі Рух. Запачаткаваны ён быў у Лёнднае ў канцы 1947 г., а аформіўся арганізацыйна ў сакавіку 1948 г. на першым агульным зьезьдзе. „Беларус на Чужыне” (№7), тады яшчэ нефармальны орган гэтага руху, тлумачыў: „Патрэба стварэньня нейкай палітычнай групоўкі ў В. Брытаніі адчувалася ўжо ад даўжэйшага часу. Адной з найважнейшых прычын гэтага было тое, што адзіная дагэтуль існуючая тут беларуская арганізацыя, ЗБВБ, будучы арганізацыяй самапомачы, не магла займацца справамі палітычнага характару”.

Каб такімі справамі заняцца, патрэбная была канцэпцыя будучага ўладжаньня Беларусі. Вось як разумелі яе арганізатары БННХР:

Дзяржаўны лад у незалежнай Беларусі павінен апірацца нахрысьціянскіх прынцыпах. Яго галоўным заданьнем павінна быць забясьпечаньне кажнаму беларускаму грамадзяніну аснаўных правоў чалавека й грамадзяніна: права да жыцьця, свабоднага разьвіцьця й свабоднай творчасьці, права да залажэньня сям’і й права да прыватнай уласнасьці. У міжчасе ж палітычная арыентацыя была ўзятая на Раду БНР. Адна з прынятых на першым зьезьдзе рзалюцыяў прызнала Раду БНР за „адзінае легальнае прадстаўніцтва беларускага народу, як на Бацькаўшчыне, так і на эміграцыі”. („Беларус на Чужыне” №7, 5 сакавіка 1948)

Ідэю БННХР намагаліся ўжыцьцяўляць найбольш ейныя тварцы й патроны: а. (пазьней біскуп) Часлаў Сіповіч ды старшыня ЗБВБ (адзін з будучых старшыняў Рады БНР) Вінцэнт Жук-Грышкевіч. Рух меў сваіх энтузіястаў, галоўна ў Лёндане. Падтрымалі яго й мы ў Дванаццатцы, паразумеўшыся перад гэтым з нашым партыйным лідэрам, кіраўніком Беларускай

Нацыянал-Дэмакратычнай Партыі, Аўгенам Каханоўскім. Праўда, рух гэты аказаўся нядоўгатрывалым, як нашая БНДП. Найбольш канкрэтным вынікам дзейнасьці БННХР было выдаваньне ў гадох 1947-1950 грамадзка-палітычнага двухтыднёвіка „Беларус на Чужыне”. Рэдагавалі яго ў розныя часы „Рэдкалегія”, Яраслаў Амор, а найбольш Аляксандар Надсон (будучы сьвятар). Ад лютага 1949 г. часапіс выходзіў ужо фармальна як орган БННХР. Ён спыніў сваё існаваньне на 42-м нумары ў красавіку 1950 году. Тады мы былі ўжо ў Бэльгіі.

Зь дзёньніка:

22.11.48

Барыс /Рагуля/ прыслаў ліст. У Бэльгіі 23 месцы /для студэнтаў/. Вось каб і нам удапося. (...)

28.11.48

Дзень прагаманілі /з Чаславам Будзькам/. Ад плянаў ды праектаў ажу галаве цесна. Выдаць каляндар і залажыць у Нямеччыне выдавецтва вось галоўныя рэчы.

Зь лістоў да Олі Харытончык:

01.12.48

(...) Сяньня ўжо другі дзень вылежваюся сабе ў ложку і ў вус ня дую. Праўда, скачу з палкаю, сьнеданьне хлопцы прыносяць, але ж гэта ня так ужо страшна. Тыдзень-другі „пагуляю”, а там ізноў будзе ўсё окей. А панядзелак усё-ткі нядобры дзень. / трэба ж было зачапіць па дарозе кіркай за палена і, замест у камень, усадзіць яе ў правую нагу. Рана ня страшная, але ступаць нельга. Лісты ж затое й сёе-тое для часапісу будзе ў парадку. (...)

На каталіцкія Каляды маем чатыры дні вольныя. Новы Год трэба будзе сустрэць з кілішкам успомніць дзьве папярэднія сустрэчы. На нашыя Каляды мае быць зьезд БННХР*—мы будзем у Лёндане ці ў Ковэнтры. Стары Новы Год, калі будзе чым сустрэць, дык сустрэнем...

01.12.48

Оля! Ці думаеш ехаць у Бэльгію на тыя 23 стыпэндыі, што выстараўся сп. Рагуля для беларускіх студэнтаў у Нямеччыне? Паведамлялі вам аб гэтым? (...)

Вось вясна 5 хутчэй! У нас тут туманы, часам дождж, робіцца халад-

*3ьезд БННХР на Каляды не адбыўся: на ініцыятыўным сходзе выявілася зашмат разыходжаньняў адносна назову й характару новай палітычнай партыі.

навата. Успамінаецца Багнар-Рэгіс з морам і сонцам. Ня кідаем таксама думкі пра паездку ў Нямеччыну. Тут яна вырысоўваецца асабліва ў яркіх фарбах.

Зь дзёньніка:

4.12.48

3 Алесем Бутам справа дрэнь. Сказаў катэгарычна: „Заўтра на зборцы быць не магу!” У яго, бач, дзяўчына, у якое заўтра дзень народзінаў. Нат нейкі падарунак купіў за тры фунты. Адным словам, дажыліся! Трэба шукаць раду. Вечарам абгаварылі крыху; рамкі патрэбныя! Заўтра трэба ўжо падрыхтаваць грунт. Нешта нейкае патрэбнае, што б моцна зьвязвала, бо інакш — будзе трухлядзь.

1949 ГОД: НАПРУЖАНАЕ ЧАКАНЬНЕ

• Насустрач Новаму.

• Міжнароднае палітычна-ідэялягічнае супрацьстаяньне.

• Выпісы зь дзёньнікаў і лістоў.

• „Вератні” сакрэтная дамова.

• Скандал! Бута жэніцца!!!

• Мы наперадзе 30-ці кандыдатаў.

• У Лёндане.

• На даляглядзе Бэльгія!!!

• У дарозе назад на кантынэнт.

Насустрач Новаму

Настаў Новы 1949 год. Чаго было ад яго спадзявацца? Ці дасьць ён нам студэнцкую кніжку заміж шахцёрскай кіркі? Можа й дасьць! Галоўнае хацець, чакаць, спадзявацца й працаваць на гэта. Ня падаць духам. Пад такім настроем, і зь неадступнай думкай пра Беларусь, я напісаў верш „Насустрач Новаму”.

У далёкіх лясох прамаўчаў заінелымі ўсьмешкамі, грознай сьцюжаю дзьмухнуў у куцыя хаты, расчасаў бараду, зь дзетварой перакінуўся сьнежкамі і у хмельныя ночы шпурнуў серабрыстае ваты...

Тўт праплакаў дажджом, пракульгаў падмарожанай раніцай, прабаваў усьміхнуцца ў дымы і туманы...

Там і тут адыйшоў аб жыцьці можа нашым параіцца? -

і вясёлы, і сумны, цьвярозы 1 п'яны...

Мо хто лічыць гады?.. Мо хто борздага беіу лякаецца?..

Можа некаму страшна ад новай сустрэчы?..

Зрэшты, што нам да іх ? Мы ня будзем за прошлае каяцца: Нам вятры і жыцьцё дзьмулі ў грудзі і ў твар, а ня ў плечы.

Дык уздымем каўшы з брагай працы,

змаганьня й бадзёрасьці!

Хай баёвы нам марш будзе песьняй застольнай.

3 новых шэранькіх дзён мы пашыема кліч свой вузорысты Новы Год новы крок да Рэспублікі Вольнай!

У далёкіх лясох хай усьмешкі вісяць аб’інелыя...

Тўт хай раніцы ціха кульгаюць у далі.

Мы і ў гэтыя дні пойдзем дружна — нястрымныя, сьмелыя, будзем брагу асушваць і душы выкоўваць са сталі.

„Наперад!” №16, студзень 1949

Міжнароднае палітычна-ідэялягічнае супрацьстаяньне

Занятыя сваім штодзённым шахцёрскім бытам і выдаваньнем часапісу, мы чакалі таго таямнічага заўтра, якое павінна будзе зыначыць наш лёс, і адчувалі, што трэба рыхтавацца да вялікіх падзеяў. Пра гэта сьведчылі зарніцы на міжнародным даляглядзе — узаемныя абвінавачаньні дзьвюх звышдзяржаваў паабапал глыбокай ідэйна-палітычнай прорвы.

Ператрэсеная й перакроеная вайной Эўропа бурліла канфліктнымі падзеямі й грознымі заявамі дзяржаўных лідэраў пад адрасам супрацьлеглага лягеру. У студзені 1948 г. брытанскі прэм’ер Клемэнт Этлі абвінаваціў MacKey ў пагрозе эўрапейскаму кантынэнту „новым імпэрыялізмам”. Асноваў для такой заявы было дастаткова. На ўсходнім баку „жалезнай заслоны” ішоў камуністычны наступ на дэмакратыю. У Чэхаславаччыне, захапіўшы ўладу, камуністы забаранілі тварэньне новых палітычных партыяў. Пратэст з боку заходніх сталіцаў ніякага выніку ня даў. Чэхаславацкага міністра замежных справаў Яна Масарыка, які думаў, што дэмакратычныя інстытуцыі выжывуць пры новым рэжыме, знайшлі мёртвага пад вакном ягонае кватэры. Хутка пасьля гэтага прэзыдэнт краіны Эдуард Бэнэш, спадзяваньні якога, што перамога над фашызмам прынясе свабоду, ня збыліся, падаў у адстаўку, адмовіўшыся падпісаць камуністычную канстытуцыю.

Спрэчкі паміж заходнімі альянтамі й савецкім камандаваньнем у Бэрлінскай супольнай камісіі завастрыліся вакол савецкага кантролю цягнікоў, што йшлі з Захаду ў Бэрлін праз тэрыторыю Ўсходняй Нямеччыны. Масква спрабавала выціснуць сваіх учарашніх саюзьнікаў з Бэрліну. Адной з прычынаў гэтага былі масавыя ўцёкі людзей з Усходняе Нямеччыны на Захад.

У адказ на ўзмацненьне савецкага кантролю над доступам да Бэрліну Злучаныя Штаты пачалі ў красавіку 1948 г. завозіць харчы й паліва ў горад самалётамі праз „паветраны мост”. У чэрвені Саветы ўзмоцнілі наземную блякаду Бэрліну. „Паветраны мост” стаўся месцам і сымбалем напружанага супрацьстаяньня паміж заходнімі альянтамі й Савецкім Саюзам. Пытаньне Бэрліну было пастаўленае на парадак дня ААН. Але Масква налажыла вэта на пастанову ААН, якая патрабавала спыненьня блякады. Прэзыдэнт ЗША Трумэн адмовіўся весьці перамовы чатырох дзяржаваў, што кантралявалі акупаваны Бэрлін, да часу, пакуль ня будзе зьнятая блякада. Скончылася тым, што Саветы замацавалі падзел Бэрліну на ўсходні й заходні, устанавіўшы ў сваім сэктары асобную адміністрацыю.

Тым часам у Грэцыі пачалася грамадзянская вайна ў выніку намаганьняў камуністаў захапіць уладу. У Італіі стрэл у лідэра кампарыі Пальміра Тальяты выклікаў закалоты па цэлай краіне. Югаслаўскі лідэр ёсіп Тыта, парваўшы са Сталінам, абвінаваціў падуладны Маскве Камінформ у падтрымваньні грамадзянскіх войнаў. Напружаньне расло. У кастрычніку былы брытанскі прэм’ер Чэрчыль у палымянай прамове сказаў, што толькі атамная бомба стаіць паміж свабодай і камуністычным паняволеньнем.

Разгарнулася паўсюднае паляваньне на шпіёнаў. У Чэхаславаччыне былі арыштаваныя болын за 70 асобаў як „амэрыканскія агенты". Улетку ў Амэрыцы ўзмоцнілася ліхаманка шуканьня затоеных „камуністаў” ды іхных сымпатыкаў. I хоць Прэзыдэнт Трумэн асудзіў допыты, праводжаныя кангрэсавай камісіяй на чале з сэнатарам Джозэфам Макарты, антыкамуністычная кампанія яшчэ доўга працягвалася.

У студзені-лютым 1949 г. у Чэхіі ўлады пасадзілі за краты 60 асобаў як агентаў „амэрыканскага імпэрыялізму”. У Польшчы 200 былых вайскоўцаў былі арыштаваныя й абвінавачаныя ў антыўрадавай змове. У Вугоршчыне кардынала Міндсэнты, абвінавачанага ў кансьпірацыі супраць рэжыму, засудзілі на пажыцьцёвае зьняволеньне. Кардынал выратаваўся ад турмы ўцёкамі на тэрыторыю амэрыканскага іасольства. Вашынгтон, са свайго боку, абвінаваціў Маскву ў трыманьні ад 8 да 14 міліёнаў людзей у лягерох прымусовае працы. У гэткай атмасфэры бэрлінскі „паветраны мост” пратрываў восем месяцаў і каштаваў альянтам 200 міліёнаў даляраў ды 55 жыцьцяў, страчаных у нешчасьлівых выпадках пры пасадцы самалётаў.

У сакавіку 1949 г. Чэрчыль паўтарыў сваю перасьцярогу перад савецкай агрэсіяй: сказаў, што толькі атамная бомба можа не дапусьціць да савецкага захопу Эўропы. У падтрыманьне Чэрчылявых словаў прэзыдэнтТрумэн заявіў, што ён ня будзе вагацца, калі настане неабходнасьць ужыць такую зброю. У красавіку-травені Злучаныя Штаты й 12 саюзных дзяржаваў заснавалі ваенны саюз Паўночна-Атлянтычны Пакт (НАТО). Сталін жа набыў сабе таксама альянта — пераможны лідэр кітайскіх камуністаў Мао Цэдун абвесьціў Маскву запраўдным саюзьнікам Пэкіну.

He засталіся стаяць збоку праваслаўная й каталіцкая цэрквы: тым

часам як Крэмль паставіў на службу савецкай прапаганды „міру” Маскоўскую патрыярхію, Ватыкан прыгразіў анатэмай каталіком, якія бароняць й пашыраюць атэістычную дактрыну. Прывід камунізму павіс, здавалася, над цэлай Эўропай. У французскай асамблеі, дзе камуністы мелі моцны голас, дайшло да кулачных сутычак у часе абмяркоўваньня пастановы аб далучэньні Фанцыі да НАТО.

Учарашнія саюзьнікі сталіся ворагамі, а ворагі рабіліся саюзьнікамі: у Нямеччыне тры міліёны былых нацыстаў атрымалі ад дэмакратаў права галасаваць, а Савецкі Саюз, адклікаўшы свайго пасла зь Белграду, падцягнуў тры дывізіі войска бліжэй да мяжы камуністычнай Югаславіі. У адказ на гэта ЗША прызналі Белграду 20 міліёнаў даляраў дапамогі.

Усе гэтыя ды падобныя да іх падзеі разыходзіліся шырокім рэхам па сьвеце й асабліва голасна адгукаліся ў эміграцыйным друку. Праўда, у нашай сьведамасьці яны прыглушваліся ў ладнай меры бытавымі штадзённымі клопатамі ды вымогамі шэрай працы як у шахце, гэтак і вакол выдаваньня часапісу.

Выпісы зь дзёньнікаў і лістоў

Займаючыся карэспандэнцыяй ад імя рэдкалегіі „Наперад!”, я вёў улік: што каму выслана ды што ад каго прыйшло. Для гэтага вёўся асобны дзёньнік. Запісы ў ім ляканічныя, канцылярскія. Часамі запісваў некаторыя падзеі ды здарэньні: зборкі Дванаццаткі, падарожжы сяброў на зьезды, нарады, сустрэчы зь беларускімі дзеячамі ды падобнае. Дзёньнік дае ўяўленьне пра наш грамадзкі занятак, а таксама сувязь, якую мы трымалі зь беларускімі асяродкамі па цэлым сьвеце: называюцца беларускія пэрыёдыкі, прозьвішчы супрацоўнікаў часапісу „Наперад!”; падаюцца некаторыя бартэрныя разьлікі за друкаваную ў Нямеччыне вокладку „Напераду”; відзён працэс перасяленьня людзей зь Нямеччыны ў іншыя краіны. Некаторыя запісы кідаюць крыху сьвятла на абставіны нашага жыцьця й настроі групы. Ува ўсіх выпадках запісваліся параненьні сяброў Дванаццаткі на працы ў шахтах. На шчасьце, вялікіх калецтваў ня было. Апрача гэтага я вёў свой асабісты дзёньнік.

Выпісанае ніжэй выбар з абодвух дзёньнікаў. Пропускі абазначаныя шматкроп’ем у дужках, а ў простых дужках падаюцца сучасныя паясьненьні.

1.1.49

Атрыманы ліст ад сп. Янкі Юхнаўца. Просіць вярнуць яму сшыткі зь вершамі. Апавяданьне дазваляе папраўляць і зьмясьціць у часапісе.

Адбылася чарговая зборка. Дзімітрука ня было. Швайчук прыйшоў аж вечарам, калі ўсе разыходзіліся. Пастанавілі падрыхтаваць праект „ра-

мак” на наступную зборку. Чатыры чалавекі маюць выслаць у Нямеччыну па 4 фунты кавы. Пра сьвяткаваньне Калядаў не дамовіліся, бо ня мелі часу „правінцыялы” сьпяшаліся на аўтобус. Наагул, такое расстрэсенае зборкі, як сёньняшняя, яшчэ ў нас ня было. Дзімітруку пара ўжо паставіць „улыпыматум”: або-або так далей быць ня можа. Наступнае „веча” /гэтак мы называлі свае пэрыядычныя зборкі/мае быць на трэцюю нядзелю 23 студзеня.

2.1.49

Цьвірку сяньня 21 год.

3.1.49

Ліст ад сп. Аляксандра Крыта /пазьнейшы сьвятар / Мітрапаліт Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы; у 1949 г. жыў у Англіі ў гор. Брадфардзе/. Прыслаў 10 шылінгаў на выдавецтва. Хоча сустрэцца, каб абгаварыць супольна справы.

Ліст ад сп. Аляксандра Орсы /дырэктар Беларускае гімназіі ймя Янкі Купалы ў Нямеччыне/. Згаджаецца на прапанову адносна Алеся Марговіча /справа выдачы Марговічу, які меў закончаную сярэднюю асьвету яшчэ на Бацькаўчшыне, пасьведчаньня аб заканчэньні гімназіі/. Просіць прыслаць здымкі й пэрсанальныя дадзеныя. (...)

Запруднік пайшоў сяньня на працу першы раз пасьля пяці тыдняў нага паправілася.

4.1.49

Ліст ад скаўтаў зь Міхэльсдорфу (з подпісам Уладзімера Пелясы). Віншуюць усіх з Каляднымі сьвятамі.

Урбан расьціснуў палец на левай руцэ. Косьць не пашкоджана.

Вострыкаў прыслаў 100 кніжачак цыгарэтнае паперкі /ёю ды іншымі рэчамі мы разьлічваліся за друкаваньне ў Нямеччыне вокладкі часапісу „Наперад!" і прысыланыя нам беларускія выданьні/.

5.1.49

Ліст ад Буты. Кавы/у Нямеччыну/ выслаць ня можа, бо ня мае грошай.

Высланы ліст да сп. Вацлава Пануцэвіча /галоўны шэф беларускіх скаўтаў; жыў у ДыПІ лягеры Ватэнштэт у Нямеччыне/ пра разьлік за вокладку для часапісу і атрыманыя календары. Выслана яму 50 кніжачак цыгарэтнае паперкі.

6.1.49

Зь Лёндану пераслалі віншавальную паштоўку ад сп. Міколы Скабея /грамадзкі дзеяч/ з Аўстраліі.

Сяньня й заўтра „шасьцёрка” /сябры Дванаццаткі, што жылі разам у шахцёрскім пасёлку/ не працуе куцьйя й першы дзень Калядаў. Невядома, як рэшта Дванаццаткі.

7.1.49

Ліст ад сп. Уладыслава Рыжага-Рыскага зь Італіі. Дзякуе за часапісы, віншуе са сьвятамі, перасылае свае тры вершы. Запруднік і Урбан прывезьлі зь Лестэру 15-ты нумар „Напераду” й пачку матрыцаў.

10.1.49

Ліст ад Алеся Салаўя /з Аўстрыі/. Часапісы атрымаў. Прыслаў два вершы. Высланы ліст Аўгену Кавалеўскаму /актор, пісьменьнік, жыў у Францыі/.Цьвірку раздушыла палец на руцэ. Ці косьць зломаная, невядома. У Урбана палец окей. Сяньня ўвечары пайшоў на лрацу.

14.1.49

Атрыманы 1-ы нумар часапісу „Сіла веры’’ /выходзіў у Нямеччыне/.

18.1.49

Атрымалі №21 „Беларуса на Чужыне” /часапіс, выходзіў у Лёндане/, №6 „Моладзі”/часапіс, выходзіў у Парыжы/ і №2(46) „Бацькаўшчыны” /газэта, выходзіла ў Мюнхэне/. У Цьвіркі палец — окей. Папаўдні пайшоў на працу.

21.1.49

Высланы падпісны ліст ахвяраваньняў на выдавецтва „Наперад!" у Аўстралію на адрас сп. Смаля /былы настаўнік гімназіі імя Я. Купалы/.

На пачатку году Дванаццатка перажыла свой маленькі крзіс. Паўстала пытаньне належаньня Паўла Дзімітрука да нашай сям’і ў сувязі зь ягоным нерэгулярным прыяжджаньнем на зборкі й задоўжанасьцяй сяброўскіх складак. Але справа ўляглася Паўло падцягнуўся. У дзёньніку пад датай 23 студзеня я запісаў: „Дванаццатка крызіс перажыла й пачынае здаравець”.

25.1.49

Ліст ад сп. А. Галая. Падае адрасы беларусаў у Даніі.

Даведаліся ад сябры-ўкраінца, які паслаў быў пасылку дамоў на Ўкраіну, што пасылка вярнулася з савецкай мытні з укладзенай цыдулкай, на якой было напісана: „Нам такого барахла не нужно".

27.1.49

Атрымалі ліст ад сп. Уладыслава Рыжага-Рыскага. Дзякуе за палепшаньне вершаў.

29.1.49

Ліст ад а. Лява Гарошкі /выдавец у Парыжы часапісу „Божым Шляхам’/.Падае весткі адносна стыпэндыяў у Францыі (якіх там няма) і колькі заўвагаў пра „Наперад!”.

2.2.49

Ліст ад сп. В. Гоышкевіча /старшыня ЗБВБ/. Піша, што ў наступную нядзелю ў г. Лідсы мае адбыцца сход беларусаў.

4.2.49

Ліст ад сп. Барыса Рагулі з Бэльгіі адносна ўнівэрсытэту. Канкрэтнага нічога не падае, але прадбачыць магчымасьць атрыманьня стыпэндыяў у наступным акадэмічным годзе Атрыманы ліст ад сп-ні Варонкі. Піша пра жыцьцё ў Швэцыі. Просіць, калі ёсьць ахвотнік на ліставаньне, падаць ёй адрас. Дасталі пакет канцылярскае паперы ад сп. Галая са Швэцыі.

5.2.49

Лёня Швайчук перабраўся з Атэрстону ў Ту-Гэйтс /сёмы сябра Дванаццаткі/.

Жучка й Дзехцяр езьдзілі ў Лестэр па №16 „Напераду”.

Урбан і Швайчук паехалі на зборку беларусаў акругі Лідс.

„Вератні” сакрэтная дамова

13.2.49

Адбылася чарговая зборка ў Ковэнтры. Дзімітрука ня бьло. Гэтая зборка была хіба найбольш сур’ёзная з усіх дасюлешніх. Карась замовіў спэцыяльна залю, а таксама не забыўся накарміць хлебам з сардынкамі й маслам ды напаіць апэльсінавым сокам. Каля пяці гадзінаў „мералі” „вератні*. Бута крыху ярошыўся, аднак супраць усіх цяжка... Што ня ўсьпелі зрабіць, адлажылі да наступнай зборкі, якая мае адбыцца 6 сакавіка, таксама ў Ковэнтры ў тэй жа залі.

* У сакавіку 1949 г., каб замацаваць наш гурт ды падцягнуць у ім дысцыпліну, мы прынялі для сябе „арганізацыйныя рамкі” — падпісалі свайго роду ўзаемны кантракт, назваўшы яго „Вератнямі”. Што гэта вератні? Назоў гэты падказаў Васіль Іванавіч, вёска якога, Апечкі частка коласаўскіх мясьцінаў. I якраз на Якуба Коласа спасылаецца шасьцітомны слоўнік беларускай мовы, тлумачачы варыянт гэтага абласнога слова — „вератнік” (гоні, загон). I там жа прыклад з Коласавага „Сымона-музыкі”: „Здрасаваў шнуроў тры грэчкі, //Вератнік аўса прыбіў!,, 3 таго ж лексычнага пласта ў нашых „Вератнях” і слова „склад" (паласа сьвежай зямлі пры араньні). „Складамі” мы назвалі параграфы ў нашым дакумэнце. Гэтак адлюстраваўся ў ім наш традыцыйны сялянскі сьветагляд. Дарэчы, падобна ў малітве „Магутны Божа” Натальля Арсеньнева карыстаецца тропам зь сялянскага быту, зьвяртаючыся да Бога: „учынкам нашым пашлі ўмалот”.

Поўны тэкст „Вератняў” зьмешчаны ў Х-м разьдзеле кнігі. А тут асноўнае пра гэты дакумэнт, які заставаўся сакрэтным да апошняга часу.

Спатрэбілася гэтая дамова ў выніку таго, што нам пагражала, так бы сказаць, арганізацыйнае расслабленьне. Жылі мы, як ведама, у чужым асяродзьдзі, раскіданыя, занятыя й пранятыя ў ладнай меры бытавухай, якая цягнула зь неба ідэалаў на зямлю жыцьцёвага камфорту, накідала свае матарыяльныя мэты й вартасьці, адпіхала на задні плян усе тыя высокія мроі, якія нам падказвала наша нацыянальная сьведамасьць, наш ідэалізм. Выходзіла так: з аднаго боку шахцёрская праца, штодзённыя патрэбы й патэнцыяльныя выгады: кіно, піва, забавы, дзяўчаты, сямейныя інстынкты й падобнае, а з другога нацыянальная справа: праца над часапісам, грамадзкія абавязкі, палітычная дзейнасьць, міжнацыянальныя кантакты, духовы кліч паняволенай Бацькаўшчыны, жаданьне быць прыкладам іншым аднагодкам.

„Вератні” якраз люстра ўсіх нашых высакародных грамадзянскіх намераў і лятуценьняў. У гэтым дакумэнце мы гаворым пра пашыраньне і паглыбляньне незалежніцкай ідэялёгіі між суродзічаў; пра патрэбу скіроўваць сілы моладзі на шлях, карысны для нацыянальнае справы; пра неабходнасьць рыхтавацца самім і рыхтаваць іншых да збройнага змаганьня за Незалежнасьць; пра бесьперапынную працу над сабой. Мы выказаліся таксама за поўную падтрымку Рады і Ўраду БНР.

Назваўшы сябе авангардам моладзі на эміграцыі, мы паставілі сабе за мэту быць „прыкладам самаахвярнасьці й адданасьці нацыянальнай справе, быць першымі ўсюды, дзе патрабуюць гэтага інтарэсы Народу” ў імя „сьвятога ідэалунезалежнасьці Бацькаўшчыны". Якімі шляхамі мы, абмежаваныя матарыяльна й юрыдычна, зьбіраліся рэалізаваць усё гэта? Бязумоўна, першым такім спосабам павінна была стацца выдавецкая праца. Наш месячнік „Наперад!", сказалі мы самі сабе ў „Вертанях”, „павінен быць аўтарытэтным голасам і правадніком усяе нашае моладзі на эміграцыі”.

Каб замацаваць сябе ў гэтай місіі, „Вератні” забавязвалі кожнага з нас выконваць тую працу й заданьні, якія накладзе на яго большасьць Дванаццаткі. Мы таксама задакумэнтавалі тое, што ўжо выконвалі ў моц вуснай дамоўленасьці плаціць тыднёвы падатак (заработную плату атрымоўвалі штотыдня), каб мець хоць сьціплую, але сталую фінансавую базу. Забавязаліся таксама на выпадак калецтва каторага з нас дзяліць заработак рэшты на дванаццаць частак, каб кожны даставаў пораўну.

Шырэйшае арганізацыі мы тварыць ня зьбіраліся. Дванаццатка радоў не папаўняе, сказалі мы самі сабе. Дагаварыліся таксама, што ў выпадку патрэбы рэагаваць ад імя Дванаццатакі хутка, калі склікаць усіх няма часу, прыймаць пастанову будзе „Трыё” (пэрыядычна перавыбіраныя тры сябры). Устанавілі нават сваё традыцыйнае гадавое сьвята 8 студзеня дзень нашага выезду зь Міхэльсдорфу.

Усё гэта мы сказалі толькі самі сабе, не афішуючыся, зазначыўшы ў да-

мове, што яна павінна „трымацца ўсімі сябрамі ў поўным сакрэце’’ і нават без рабленьня копіяў яе. Я акуртана выкаліграфаваў увесь дакумэнт чырвоным пяром на чатырох старонках вялікага фармату, і мы яго ўсе падпісалі. Была нават дыскусія, ці падпісваць крывёй, але да такой драматызацыі не дайшло. Меліся выпісаць дакумэнт у трох экзэмплярах, але на гэта не здабыліся быў зроблены толькі адзін. Перахоўваў „Вератні” Цьвірка, які пераслаў іх мне ў лістападзе 1990 г., калі сам ужо быў паважна хворы (гл. ягоны ліст да мяне ў ХІ-м разьдзеле „Post Scriptum”).

Зь ліста да Олі Харытончык:

05.03. 49, Тамўартс

Дабрыдзень, Оля!

Сяньня ў нас кагадзе пачапася зіма выпаў сьнег, але такі даволі марнаваценькі, ангельскі. (...)

Мы тут гарым надзеяй, што мо ў гэгпым годзе (недзе каля ліпеня) удасца папасьці ў Галяндыю ці Бэльгію. Цяпер вось заданьне падрыхтавацца крышку матарыяльна да гэтага абарахліцца. Ты аднак недзе дрэнна пачула, што, быццам бы, Рагуля казаў, што ў Бэльгіі цяжкія ўмовы для студэнтаў наадварот, як ён сам піша, у Бэльгіі найбольш адлаведныя з усіх іншых. Аб гэтым самым піша і Занковіч /Анатоль/Жучку.

Праца ў мяне тая самая. Здароўе дзякаваць Богу. Часу й далей скупа. Некаторыя ў нас ужо рамансаваць пачынаюць. Я йшчэ ўсё адцягваю мо й бяз гэтага абыдзецца займацца й так ёсьць чым.

Прабую пісаць крыху але нешта тугавата йдзе няма настрою. Часапіс і далей патрабуе шмат высілку. Мы думалі былі„падскочыць”на пару тыдняў у Нямеччыну ўлетку але, здаецца, няўдасца, бо не дазваляюць. Гоошы таксама патрэбныя. (...)

У нас ужо амаль усе парвалі прыватную карэспандэнцыю зь Нямеччынай. Ненармальнага ў гэтым зьявішчы хіба ня шмат, бо звычайна час і адлегласьць робяць сваё.

Я сяды-тады перакінуся лістом зь сім-тым з Ангельшчыны ды на гэтым канчаю.

Зь дзёньнікаў:

7.3.49

Атрымалі: ліст ад сп. М. Панькова і віншаваньні са сьвятам 25 Сакавіка ад Беларускага Нацыянальнага Цэнтру, Беларускай Бібліяграфічнай Службы і Саюзу Беларускіх Журналістых.

Атрымалі „зыкзак” 2-гі „Маланкі"/сатырычны часапіс/, „Абвесную грамату ордэну Двупагоні”, „Інструкцыю адносна чарговых выданьняў БННХР”ды №1-2(16-17) „Божым Шляхам”.*

Высланыя лісты: сп. Антону Адамовічу ў справе крытычнага артыкулу аб „Наперадзе", ордэну Двупагоні й становішча ў Нямеччыне наагул;

др. Аляксандру Орсу ў справе атрыманьня праграмаў для падрыхтоўкі да матуральных экзаменаў.

* 3 гэтага нумару „Божым Шляхам” мы даведаліся пра заснаваньне Беларуска-Бэльгійскага камітэту дапамогі беларускім студэнтам ды пра ўмовы й пабольшаныя шансы вучобы там. Часапіс пісаў:

Усе беларускія студэнты ў Бэльгіі, якіх сёньня ёсьць 13, вельмі добра забясьпечаны матэрыяльна і маюць вельмі добрыя ўмовы для студыяў. Ужо маюцца фонды для набыцьця спэцыяльнага дому для беларускіх студэнтаў. Хутка лік нашых студэнтаў у Лювэне павялічыцца.

8.3.49

Віншавальная паштоўка ад сп. Алеся Яцэвіча з Аўстрыі. Просіць скаўцкае літаратуры / нумары „Наперад!” для арганізаваньня скаўцкае адзінкі ў Аўстрыі.

Высланыя лісты: у штандар „Франконія" з просьбай дапамагчы арганізаеацца беларускім юнаком у Аўстрыі, а сп. Яцэвічу з парадамі што да арганізаваньня новае скаўцкае адзінкі.

14.3.49

Атрымапі №2(13) „Беларускага Эмігранта’’/з Канады/, і„Беларускі Каляндар” з Францыі.

16.3.49

Матарыял у часапіс ад Ніны Расы. Ліста ніякага не залучыла.

Высланы ліст Ніне Pace з просьбай падаць запраўднае прозьвішча, без чаго ня можа быць апублікаваны матарыял, і з прапановай аб сталым супрацоўніцтве.

18.3.49

Сакавіковыя віншаваньні ад прадстаўніка Рады БНР і беларускай грамады ў Швэцыі, ад рэдактара „Беларуса на Чужыне".

Паштоўка ад Алеся Салаўя з Аўстрыі з паведамленьнем, што эмігруе ў Аўстралію.

20.3.49

Адбыўся 3-ці звычайны гадавы зьезд ЗБВБ. Дзімітрук ня прысутнічаў быў пасьля хваробы бяз сродкаў. Сябра Бута ня прысутнічаў, нікому нават не перадаўшы ўпаўнаважаньня.

22.3.49

Атрымалі матарыял у часапіс ад Тодара Мазуры ад імя Беларускіх Багасловаў Пакрова сьв. Міколы ў Рыме.

23.3.49

Ліст ад сп. Барыса Рагулі з просьбай даведацца, ці будуць цяжкасьці з выездам з Ангельшчыны. Таксама пытаецца пра матуральныя пасьведчаньні Марговіча, Урбана й Карася.

24.3.49

Ліст ад Ніны Расы. ГІадае сваё сапраўднае прозьвішча /Абрамчык/ і піша крышку пра сябе. Прапануе супрацоўніцтва.

25.3.49

Атрымалі сакавіковыя віншаваньні ад скаўцкага штандару „Франконія”, Янкі Сурвілы й часовае ўправы Згуртаваньня Беларусаў Канады.

Скандал! Бута жэніцца!!!

27.3.49

Адбылася чарговая зборка ў Ковэнтры. Нарэшце сабраліся ўсе 12! Скандал! Бута жэніцца. Трудна! Дванаццатака гуляе ў наступную суботу на вясельлі. Шэсьць месяцаў з Буты карысьці як з казла малака. Ягоную складку згадзіліся раскпасьці па „сікспэнс” /шэсьць пэнаў/ на плячук. Абяцаў, што па шасьці месяцах будзе окей. Цяпер будзе працаваць нібы „тэхнічным рэдактарам” у рэдакцыі „Напераду”.

Другая „амбараса” зь Дзімітруком. Зьбіраецца ехаць у Нямеччыну (?!) на матуральныя экзамены. Пяць фунтаў даўгу ў касу замарожваецца; далей складкі мае плаціць рэгулярна па 5 шылінгаў і сікспэнс.

Выбралі трыё: Шчэцька 11 галасоў, Запруднік11, Цьвірка7, Урбан 5 (не прайшоў). На тры месяцы.

На дом для старцаў фунтаў са тры трэба будзе падкінуць.

Наступная зборка належалася 5 17 красавіка, аднак некалькім хлопцам трэба пад’ехаць на скаўцкі зьлёт, які ладзяць сябры ХАБР-у / Хрысьціянскае Аб’еднаньне Беларускіх Работнікаў*/, каб пазнаёміць тую моладзь з сапраўднаю Дванаццаткай і гэтым сьцерці фальшывае ўяўленьне аб ёй. Зборка адбудзецца недзе пазьней дагаворымся мо ў Буты. Дык у наступную суботу на „хаўтуры" /Бутава вясельле/, а там будзе відаць.

‘Арганізацыя апазыцыйная да ЗБВБ, падтрымвала Беларускую Цэнтральную Раду й ейнага прэзыдэнта Радаслава Астоўскага, выдавала ў Лёндане свой часапіс „Аб’еднаньне”.

28.3.49

Ліст ад сп. Лявона Хвалька /самы шчодры ахвярадавец „Напераду’/ і фунт ахвяры на часапіс.

Містэр Жук/Янка Жучка/ пабіў вялікі палец на правай руцэ. Пакульшто не працуе.

29.3.49

Сакавіковыя віншаваньні ад Зауртаваньня Беларусаў у Аргентыне і прадстаўніка Рады БНР /Кастуся Мерляка/.

Ліст ад сп. Глыбачаніна /Уладыслаў Рыжы/. Прыслаў матарыял у часапіс. Піша крыху аб сабе, прапануе супрацоўніцтва.

2.4.49

Сяньня дзень жалю жэнім Буту ці, дакладней кажучы, спраўляем ягоныя „хаўтуры”. Жонцы купілі падарунак касьцюм і блюзачку. Буту пяць бутэлек джыну й дзьве віна. Наагул уся цырымонія даволі кур’ёзная мала таго, што жэнім самога Буту, дык яшчэ і ў Вялікі пост. "Усё навыварат”, як сказаў адзін сябра з Дванаццаткі. Коратка кажучы, аднаго пахавалі. Хто наступны?

Бутава жанячка нанесла ўдар па нашай халасьцяцкай маналітнасьці. Пра такі паварот мы ня думалі. У нас некалі была гутарка, што, маўляў, „хлопцы, з чужынкамі ня жэнімся”, але ніхто не ўяўляў сабе дакладна, што гэта за сытуацыя, калі чалавек раптам закохваецца ў чужынцы. Праўда, кожнаму з нас пачуцьцё каханьня было добра ведамым. Пра гэта красамоўна сьведчылі нашыя творы ў „Наперадзе”. Хоць Бута мог быць і выняткам. Ад самага пачатку знаёмства зь ім у 1946 г. ня выглядала, каб ён цікавіўся рамансамі. ён бегаў нагэтулькі заняты скаўтынгам і друкарскай справай, што, як выглядала, яму было не да дзяўчат. А тут раптам да яго заўсьміхалася мілавідненькая бляндыначка. „Во, яна мне падарыла запальнічку”, казаў ён дрыжачым голасам і паказваў свой найкаштоўнейшы падарунак. Ня выключана, што было гэта ў ягоным 28-гадовым веку першае каханьне і таму такое моцнае. Так што, калі мы й успрынялі ягонае жанімства як бяду, дык усяроўна ведалі, што сябру ў бядзе не пакідаюць. А таму справілі яму вясельле. На даўгаватым замурзаным стале пад нейкім навесам расставілі прывезеныя з сабой кансэрвы й бутэлькі, зрабілі лавы, паклаўшы на пустакі дошкі, ды адсядязелі на іх зь ня надта вясёлымі мінамі, папіваючы джын ды закусваючы сардынкамі. Бацькоў маладой за сталом ня было. Бута браў жонку з боем. Прымірэньне зь цясьцямі настала пазьней.

Наступных жанячак у нас да ад’езду ў Бэльгію ня было. Але пасьля некаторым выпала ажаніцца ўсё ж з чужынкай італьянкай, немкай, бэльгійкай. Як каму. Але пра гэта ўжо ў „Эпілёгу”.

10.4.49

Першая зборка Трыё. Абмяркоўвалі дачыненьні Дванаццаткі да БННХР, да новае Галоўнае скаўцкае кватэры ды праектаванае сп. Вацлавам Пануцэвічам арганізацыі моладзі. Устанавілі бюджэт, тыраж „Наперад!"/300 экзэмпляраў/ / справу выдавецтва ў Нямеччыне.

Зь ліста да Олі Харытончык:

12.04.1949

Дабрыдзень, Вольга!

(...) Нядаўна быў у Лёндане на 3-ім зьезьдзе ЗБВБ. Ты знаеш, у Лёндане цяпер адкрытыя ізноў пасьля вайны ўсе рэклямы. Уначы Лёндан гэта цэлы фэервэрк. Пару нядзель пасьля Лёндану жанілі... самага паважанага спадара Буту Аляксандра (!!!). Ня дзівіся у жыцьці бывае ўсё. Жоначка ягоная маладое ангельскае дзяўчо і з мордачкай нат нічога сабе. Бута там ля іх недзе жыў на прыватцы. Пазнаёміўся зь ёю, зьнюхаўся, ну, і ўхлопаўся, тым болыл, што ангелькі рахманыя і хлапцамі надта не перабіраюць. Адным словам вечная памяць рабу Божаму Буту. Хай ямулёгкім будзе ангельскае жыцьцё. Амінь.

Ну, а акрамя Буты, здаецца, усё ў парадку. Ніхто ня жэніцца й ніхто нат не „кахаецца”, ня ўлічваючы дробных любоўных афэраў. (...) Чакаем на ліпень, які мае разьвязаць на гэты год наша пытаньне адносна Бэльгіі. Зразумелая рэч, да Бэльгіі трэба падрыхтавацца добра матарыяльна. Калі з Бэльгіяй нічога ня выйдзе, падёдзецца ў Нямеччыну да старых знаёмых. (...) Кантрактумы ніякага не падпісвалі другіраз. Я думаю, калі б нам удалося дастаць дазвол на ўезд у Бэльгію, дык еыехаць адсюль ня было б ніякіх цяжкасьцяў. У нас тут вясны пакуль што яшчэ ня відаць, хаця я так даўно яе чакаю. Вольны час і далей прабягае ў кпопатах ля часапісу, у чытаньні, пісаньні ды хаджэньні ў кіно гэта пакуль і ўсё. (...)

Унас тут, на жаль, ні сасоньніку, ні ельніку няма. А з ахеотай цяпер пабадзяўся б па лесе! Чым бліжэй адчуваеш вясну, тым вастрэй уразаюцца ў думкі, асабліва вечарамі, ігэтыяельнікізсасоньнікамійіншае, ііншае... Як той казаў і кудысьці цягне і чагосьці хочацца. Проста неяк аж страх бярэ перад навалай думак і пачуцьцяў якую адчуваеш з прыходам вясны.

Адно збаўленьне ад гэтага — гэта вось такая бястурботна-шалапутная кампанія, як Дванаццатка. Адчуваю, што безь яе было б крута.

Зь дзёньнікаў:

76.4.49

Зьезд БННХР. У Лёндан прыяжджае Прэзыдэнт Мікола Абрамчык.

Цьвірка й Урбан паехалі як дэлегаты ад Дванаццаткі на зьезд БННХР.

19.4.49

Ліст ад сп. Станіслава Гоынкевіча /доктар мэдыцыны, жыў у Нямеччыне/. Абяцае прыслаць матарыял для часапісу.

Зь ліста да Олі Харытончык:

29.04.7949

Добры вечар, Оля!

Вечар, праўду кажучы, ня зусім і добры: дождж, нешта восеньскае. У

нас тут наагул пагоды добрае ня было, хіба толькі пару дзянькоў. Ну але яшчэ sunshine /сонца/ наперадзе. (...)

Наагул я цяпер адчуваюся даволі ўраўнаважана, асабліва, калі справа нашае далейшае навукі стала крышку больш надзейнай. Нядаўна быў у Лёндане, пасьля у Лідсы, а пасьля заяжджаў і да нас сп. Прэзыдэнт / Старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык/. Мы зь ім правялі каля чатырох гадзінаў. Акрамя гэтага, я езьдзіў суправаджаць яго зь Лідсу да нас і гутарыў зь ім усю дарогу. Шмат цікавых рэчаў шмат пацяшаючай інфармацыі даведаліся мы ад яго. Чалавек пачынае быць больш аптымістычным і верыць, што ўсё будзе окей.

Зь дзёньнікаў:

1.5.49

Адбылася зборка. Апрача Васіля, якому нешта непаздаровілася, былі ўсе. Бута, зразумела, прыехаў з жонкай. Падпісалі „Вератні”, але толькі адзін экзэмпляр. У Трыё заміж Цьвіркі ўвайшоў Швайчук. Патрэбныя грошы, грошы, грошы!.. Наступная зборка 22 травеня ў Буты.

Мы наперадзе 30-ці кандыдатаў

Зь ліста да Олі Харытончык:

05.05.1949

Добры вечар, Ольга!

(...) Рагуля нядаўна прыслаў ліст. Піша, што 12 месцаў яны маюць і што мы наперадзе з 30-ці кандыдатаў. Трэба зараз будзе пачынаць фармальнасьці з выездам. Сп. Прэзыдэнт, будучы ў нас, казаў што можа ўдасца выехаць усёй Дванаццаткай. Хто ня мае матуры пойдзе ў інстытут. Даў бы Бог! (...)

У нас тут працы грамадзкае прыбаўляецца з кажным днём. Цяпер яшчэ ў дабавак да ўсяго БННХР наваліўся. 3 часапісам спазьніліся, але хутка нагонім.

А рэшта — усё пастарому. Настрой наагул нядрэнны. Шмат паддае бадзёрасьці надзея на хуткую вучобу.

Зь дзёньнікаў:

22.5.49

Адбылася чарговая зборка ў Стокінгфордзе ў сябры Буты. Пастанавілі давесьці да парадку касу й часапіс да 1 ліпеня 1949. Карэспандэнцыю разлажылі на трох чалавек. Наагул, пара ўжо вылізацца зь „еяліцы” ды брацца за сыстэматычную штодзёную працу.

Наступная зборка мае быць у Тамўартсы для ўсіх беларусаў што жывуць у гэтай ваколіцы. 4-га чэрвеня паедзем у Брадфард, дзе заадно зь еечарынай трэба будзе падрыхтаваць грунт для БННХР.

Дзімітрук паабяцаў да 17-га ўпарадкаваць задоўжанасьць у касу. Швайчук таксама даў слова ўсё ўладзіць.

У Тамўартсы, Ковэнтры і Нанітане разьведаць у Labour Exchange наконт атрыманьня дакумэнтаўу Бэльгію. (...) У Бэльгію чамусьці надта ня верыцца мо таму што гэта вялізарнай важнасьці для нас і таму здаецца недасяжным. За гэты час прывык да ўсяго.

26.5.49

Атрымалі „Дэкрэт” Канцылярыі БНР аб нацыянальным ападаткаваньні й 10 штук заяваў у ЗБВБ. Піліп /Дзехяр/ пабіў палец на левай руцэ.

10.6.49

Ліст ад сп. Браніслава Даніловіча й чатыры крыжаслоўі для часапісу.

18.6.49

Цьвірка й Запруднік паехалі ў Лёндан на паседжаньне кіраўнічага цэнтру БННХР.

2.7.49

Урбан і Запруднік езьдзілі па 19-ты нумар часапісу. Атрымалі заказным ад сп. Будзькі другую частку „Яцьеягаў”. ліст ад Ант. Адамовіча й 1-ы нумар „Праца і воля”орган БНП/Беларуская Незалежніцкая Партыя/.

3.7.49

Адбылася чарговая зборка ў Ковэнтры. Ня было Дзімітрука. Прайшла наагул сур’ёзна й дзелавіта. Наступная зборка мае быць яшчэ больш удасканальнена. Пастанавілі рэарганізаваць зборкі, каб менш часу траціць на рэчы менш важныя, а ўвесьці рэфэрацікі ці дыскусіі, якія б выраблялі сяброў і пашыралі іхны далягляд у пытаньнях грамадзка-палітычных. Трыё зацьвердзілі тое самае на далейшыя тры месяцы. Трыё мусіць весьці пратаколы сваіх паседжаньняў.

Наступная зборка 24.7.49 у Нанітане, дзе Бута мае папрасіць у скаўтаў залі.

24.7.49

Адбылася зборка ў Нанітане ў скаўцкім бараку, на які дагаварыўся с. Бута. Вострыкаў спазьніўся, прыйшоў пад самы канец. Між іншага, абгаворвалі справу Дзімітрука і пераводу яго ў Ту-Гэйтс. Наступная зборка тамсама 14.8.49.

26.7.49

Атрымалі ад сп. Пануцэвіча вокладкі трох наступных нумароў „Напераду” і 10 экзэмпляраў „Падарожжа Гулівэра да Волатаў” (па-беларуску).

14.8.49

Зборка адбылася. Сабраліся ўсе Нанітан якраз добрае месца. Добра, што Бута апароў гэныя баракі са скаўтамі заўсёды дамовіцца можна.

Зборка прайшла добра, дагаварыліся, як кажуць, па ўсіх пунктах. Шчэцька расказаў пра свой рэфэрат у Брадфардзе. Рэфэрат наступны падрыхтуе Бута возьме часы ад Напалеона да 1905 году. Карасёў рэфэрат прышлося адлажыць без матарыялу нічога ж не падрыхтуеш, тым больш „Значэньне палітычных арганізацыяў". (...)

Вечар сяньня запраўды летні. Хадзілі ў кіно, пасьля на пару шклянак піва. Гадзін дзьве прахадзіў зь Дзімам па Тамўартсы, а пасьля пехатой прыйшлі ў гостэль. Г/таркі кружацца ўсе вакол Бэльгіі. Як будзе, калі паедзем? Што станецца, калі не? Хутчэй бы разладаваць гэты акумулятар напружанага чаканьня! Ня ведаю, я дык не магу ўявіць сябе на ўнівэрсытэце. Мо гэта таму, што столькі значэньня прыдаеш усяму гэтаму.

Выбухалі часамі спрэчкі наконт рэалістычнасьці нашых спадзяваньняў на ўнівэрсытэт.

15.8.49

Толькі што зрэзаўся з Жукам і Паўлом пра прываткі. Значыць, па-іхнаму з Бэльгіі нічога ня выйдзе. Трэба будзе, кажуць, браць карэспандэнцыйны курс. У гостэлі вучыцца нельга будзе перашкаджацьмуць, да злосьці даводзіць; у чытальні зімой поўна народу, не адпачнеш душой... Да гэтага недасыпаньне ды недаяданьне. Трэба йсьці на прыватку. Знайсьці файную такую.... I браць карэспандэнцыйны курс...

А часапіс? А ўся праца?.. Што з гэтым?.. Дык гэта рана ці позна прыдзецца кінуць. Ня будзеш жа да сьмерці сядзець у гостэлі й рабіць. Трэба аб сабе таксама падумаць. Ужо яму 25 гадоў... А сваю частку што ён цяпер робіць, дык ён і на прыватцы жывучы ад яе не адмовіцца.

Я ўжо ўяўляю сабе, як будзе выглядаць часапіс, калі распаўзуцца ўсе па сваіх прыватках. (...) А ўсё дзеля таго, што з Бэльгіінічога ня чуваць. Пачынаецца ўжо „пераладаваньне”...

21.8.49

Сяньня былі ў Ковэнтры. Паехалі ўчора вечарам: яДзіма й Жук. Васіля й Карася, зразумела, дома не засталі. Улезьлі цераз вакно. Па гадзіне 12-й прыцягнуліся й яны.

Сяньня а 11-ай гадзіне пайшлі на першую беларускую багаслужбу ў нашай акрузе. Сьвятар сустрэў нас з працягнутай рукой думаў ужо, што й не дачакаецца нікога. На службе было чалавек зь дзесяць. Пяяць ня было каму, дык пяялі самі выйшла нат нязгорш. На канец запяялі „Магутны Божа”. Атрымалася зусім добра. Царква там вялікая й малітва гучэла запраўды цудоўна. Айцец быў узрушаны.

Пасьля пайшлі да сп. Сакалоўскага на кватэру й абгаварылі справу залажэньня свайго собскага прыходу. Павінна хіба што ўсё пайсьці добра. Праўда, падчас службы быў успомнены архіепіскап Сава /галава

Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы/, але таксама й епіскап Сергій, які ўзначальвае пакуль што Беларускую Аўтакефальную Праваслаўную Царкву. Запрапанавалі айцу ўспамінаць у часе службы таксама й Беларускі Народ і сьвятую Еўфрасіньню Полацкую.

Сьвятар наагул падыходзіць да справы вельмі шчыра й трэба думаць, што пры нашай актыўнай падтрымцы прыход будзе заложаны й будзе праводзіцца вельмі карысная нацыянальная справа.

У сваёй пропаведзі айцец зазначыў, што мусім вярнуцца на Бацькаўшчыну з усім здабытым дасьведчаньнем і будаваць Вольную Беларусь.

24.8.49

Рагуля падкінуў ізоў надзеі на Бэльгію. У пачатку наступнага месяца павінен быць канкрэтны адказ. Айцец Гэрошка выстараўся нібы шэсьць стыпэндыяў у Гішпаніі, але Рагуля туды ехаць ня раіць-узровень ніжэйшы ды, акрамя гэтага, трэба тварыць моцны цэнтаруЛювэне. Напісаў сяньня ў ІРО /міжнародная арганізацыя дапамогі/ў справе матарыяльнай дапамогі-можа што-небудзь івыйдзе. (...) Гэты тыдзеньраблю шэсьць шыхтаў: уся праблема цяпер гэта як найбольш зарабіць да выезду на навуку.

28.8.49

Адбылася першая беларуская багаслужба ў Ковэнтры. Прысутных было чалавек з 12, аднак службу адсьпявалі даволі добра. Апрача ковэнтраўскіх, на службе былі Цьвірка, Жучка, Запруднік. Пасьля службы адбылося паседжаньне й заснаваньне парафіі. Выбралі царкоўнага старасту й пастанавілі знайсьці сьвятару кватэру. Са сьвятаром гаварылі адносна неўспамінаньня Савы. 3 часам зробіцца. Трэба думаць пра заснаваньне царкоўнагна хору.

29.8.49

Рагуля яшчэ аднаго ліста прыслаў. 3 Гішпаніяй у нас нічога ня можа быць, бо там прыймаюць на стыпэндыі толькі каталікоў.

У„Баявую Ўскалось’’ трэба было б што-небудзь напісаць маю ўсяго тыдзень часу. Прыдзецца каторага дня садзіцца за вершы. А так неахвота: трэба ангельскую вучыць, французскую зубрыць, у свой часапіс сёетое даць і г. д., і г. д.

Калі застанемся тут на зіму (ня дай Божа!), дык думаю пашукаць настаўніка ангельскае мовы і можа... танцаў. Зрэшты, будзе відаць.

3.9.49

Вечарына ў Лёндане. Езьдзілі Цьвірка й Запруднік.

4.9.49

Другі зьезд БАХА /Беларускае Акадэміцка-Хрысьціянскае Аб’еднаньне/ „Жыцьцё”. Езьдзілі Цьвірка й Запруднік.

У Лёндане

11.9.49

У пазамінулую сыботу я зь Дзімам паехалі ўЛёндан. У сыботу вечарам мела быць першая беларуская вечарына, ладжаная лёнданскім аддзелам ЗБВБ, а назаўтра другі агульны звычайны гадавы зьезд БХАА „Жыцьцё". Нехта з нас мусіў ехаць (прасілі абавязкава ўсіх, але дзе там!). 3 грашыма ў хлапцоў наагул слабавата, дык акрамя нас двух і ехаць ніхто не захацеў. У Дзімы з грашыма найгорш, дык мо возьме сабе за дарогу з касы /„Напераду”/

Вечарына была файная. Мы крыху спазьніліся: езьдзілі да Лашука /Аляксандра/на падвячорак, але патанцаваць яшчэ ўсьпеў. (...)

Нашыя прабавалі пяяць крыху, але, не падрыхтаваўшыся, выходзіла ў іх слаба. Я, зрэшты, выйшаў каб і ня слухаць.

Аркестра была ўкраінская. Гоалі танцы кантынэнтальныя і нічога сабе нат.

Нейкі скаўт-паляк прабаваў гаварыць з намі наконт наладжаньня супрацоўніцтва між скаўтамі з-за „зялезнай заслоны" (памяняліся нат адрасамі), але ня ведаю, ці ў нас з гэтага што-небудзь выйдзе.

На вечарыне было даволі людна чалавек каля двухсот.

Палавіна дванаццатай, апошнім цягніком падземнай чыгункі, зь песьнямі (ня зусім удалымі), зь мяхом „кейксаў”, з еыкрыкамі „Лёндан наш” (некаторыя былі крыху падвыпіўшы), вярталіся ў Беларускі Дом.

Назаўтра быўзьезд,ўКыцьця"ўдомеайца Сіповіча. Прайшоўзвычайна, калі ня лічыць інцыдэнту зь сябрам Аморам і ягоным бязбожніцтвам, ці як сказаць. Справу гэтую падняў Надсон у выглядзе агульна прынцыповым. Амор прыняў гэта адразу на сябе, а старшыня Гоышкевіч ня змог утрымаць дыскусііўагульныхрамках. Выйшла тое, што Амор„вялікадушна”заявіў што ён можа выступіць, каб пазбавіць арганізацыю няпрыемнасьцяў.

Дзіма, як дэлегат, паедзе ў Бэльгію на зьезд ЦБСА /Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў/. Дарогу мае аплаціць „Жыцьцё”, але ня ведаю, як гэта яму ўдасца.

У айца /Сіповіча/ акапаў два беларуска-маскоўскія слоўнічкі. Хоць пад расьпіску, але ўсё ж вымаліў іх на два тыдні.

Уначы, ужо ў панядзелак, стоячы ўсю дарогу ў калідоры, дабраліся цягніком „дамоў”.

У сераду прыйшло сала й каўбаса, што Алесь выпісаў зь Лёндану. Надзвычайная ідэя! За 7 шылінгаў два фунты сала заўсёды можна сабе дазволіць.Пагода стаіць цяпер надзвычайная. Пахне крыхувосеняй. Якзаўсёды, на гэткіх пераломах пораў году перажываеш больш, чым калі-небудзь.

А наагул заўважаецца, што пакрыху пачынаеш улякоўвацца ў сучасных абставінах. Што будзе за пару гадоў калі так... ?!

На пачатку верасьня 1949 г. ў Лёндане адбыўся 2-гі агульны зьезд Беларускага Хрысьціянскага Акадэміцкага Аб’еднаньня „Жыцьцё”. На зьезьдзе выбралі трох дэлегатаў ад БХАА на трэці зьезд Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў на Чужыне ў гор. Лювэне ў Бэльгіі. („Беларусь на Чужыне” № 14, 17 верасьня 1949) Уладзімер Цьвірка быў адным з трох дэлегатаў. Тады ж у Лёндан прыехаў з Бэльгіі Барыс Рагуля, зь якім мы пабачыліся. Надзея на Лювэн ізноў шуганула ўгару.

14.9.49

У нядзелю ўсе бачыліся/у Ковэнтры/ з Рагулем. Вынікі гутаркі: кажны станоўча рыхтуецца да выезду ў Бэльгію. Найцяжэйшае пытаньне цяпер грошы. Як падумаеш, дык і тое трэба, і тое трэба...

Багаслужба ў нядзелю была нікудышная. Сьпяваць ня было каму, а да гэтага йшчэ тон быў такі страшны, што ніяк хапіць нельга было. Добра, што прыехалі пазнавата, дык служба была скарочаная неяк адмармыталі. Слоў ня ведае ніхто, мэлёдыі таксама. Шчэцька падказвае: „Табе Гэспадзі”, а сьвятар „Памілуй Гэспадзі”, а ў нас наааул толькі „Госпадзі” чуваць. 3 Савам аэным нешта рабіць трэба. Як пачуеш, дык толькі арэх у сьвятым месцы наганяе.

Кватэры айцу яшчэ не знайшлі. Справа заснаваньня парафіі выглядае наагул бледнавата. Сяньня прыйшло сала. Наагул перакуска гэткая ідэя зусім нядрэнная: лепш зьесьці тыя шылінгі, чым на піве прапіць.

Які факультэт выбраць? Эканомію? Мусіць так і прыдзецца зрабіць, бо гэта найбольш неабходная рэч на еыпадак здабыцьця Незалежнасьці. Трэба будзе Кіпелю напісаць што яму мэдыцына ўздумалася? У„Баявую Ўскалось” хоць зарэжся, а пішы.

22.9.49

Балазе адваліў пару вершаў у „Баявую Ўскалось”на некалькі тыдняў будзе супакой.

26.9.49

Увечар, як заўсёды кіно й пара пайнтаў піва. Швайчук зь Піліпам прывезьлі часапіс. 3 „ачком” скандал. Уселіся ўжо былі на цэлую ноч. Угаворы не памагаюць. Павыкручваў лямпачкі, дык недзе з умывальні прынесьлі. Паабяцалі граць да трэцяе. У тры скончылі. На наступнай зборцы трэба будзе адштурцаваць гэтую „двойку". (...)

Сала ёсьць, хоць расьперажыся. Есца колькі можа ўлезьці. (...)

2.10.49

Адбылася чарговая зборка ў Арлеі ў Буты. Вострыкаў, зразумела, прыйшоў самы апошні. На Карася із Шчэцькам чакалі таксама.

Першым пунктам дня было карцёжніцтва. Гульню на грошы забаранілі. Да наступнай зборкі пастанавілі падрыхтаваць праект эмблемы Дванаццаткі /намер не рэалізаваўся/. (...)

Да наступнай зборкі Вострыкаў мае падрыхтаваць рэфэрат на гістарычную тэму.

5.10.49

У нядзелю зборка. У Буты. Хатка ягоная самая звычайная. Зь цясьцямі памірыўся. Залатыя пярсьцёнкі маем сабе справіць. На наступнай зборцы конкурс праектаў /ня зьдзейсьніўся/. 3 рэфэратамі туга йдзе й вяла. Наагул, заядае нас гэтая канкрэтная прапагандавая акцыя. Адзін Вострыкаў хіба толькі баявейшы ў гэтым. (...)

9.10.49

За ноты ўзяўся заядла. Спадзяюся ўсё ж на гэты раз выцягнуць да канца. Ад крыку ў бараку аж праціўна робіцца. Добра, што хоць на пару гадзінаў пазбыўся ўсіх у кіно палерліся. Трэба канчаць кніжку Дастаеўскага; чытаю «Кроткую».

11.10.49

Цэлы тыдзень за акардыён брацца нельга, бо двух чалавек на начной шыхце. Мадзяр прабаваў учора скандал рабіць. Адчуваю, што ноты даюцца ня цяжка. Часу толькі. (...)

Як толькі высьвятліцца справа з Бэльгіяй адмоўна, віхрам пачнуцца калядныя плянаваньні.

13.10.49

На папярэдняй зборцы 12-кі:

Шчэцька: «Вось, калі Карась хоча выказаць нейкую думку дык ён скажа ў дзесяць разоў больш слоў, чым трэба.»

Карась (спакойна): «Гэта таму, што ў мяне слоўнік багаты...»

А сяньня: Ня гледзячы на тое, што традыцыі «Галоднай браціі» пакрыліся жырам сытасьці, час ад часу старое прыпамінаецца. Алесь, чытаючы газэту раптам згледзеў, што ўжо палавіна першае. Схапіў кубак, лыжку відэлец, нож і пратадзіяканскім басам: «Бра-а-а-ці-і-і-я!..» і павольна (ён у нас «паважны») высунуўся з хаты.

15.10.49

Уначы Цьвірка паехаўуЛёндан, каб адтуль падацца ў Бэльгію на зьезд ЦБСА. (...) У кіно не хадзіў. Налягаю на ноты й кніжкі наагул. Прачытаў «Воля й посьпех» О. Мардэна. Кніжка надзвычай карысная як маладому так і старому. Застаўляе задумоўвацца шмат-шмат над чым. Хоць бы гэткае: «Чалавек, пазбаўлены весялосьці, падобны да возу бяз рысораў: хто ў ім едзе наражаны на няпрыемнае трасеньне праз цэлае жыцьцё». Гэтая кніжка жыцьцёвы лемантар, падручнік і энцыкляпэдыя. Надзвычайная!

25.10.49

Атрымалі ад М. Панькова „Пад такім знакам” (гістарычная канцэпцыя Двупагоні).

28.10.49

У бараку, як на полюсе: гадзін са тры пайграў на акардыёне, дык акалеў проста. Зіма ў гэтым годзе будзе мусіць вастрэйшая за такрочную.

Багдана /сябра-украінец/ сяньня прывялі дамоў на аднэй назе папаў падкамень, бядота. Чытаю «Село Степанчйково й его обйтателй»/Дастаеўскага/: «Нйзкая душа, выйдя йзпод гнёта, сама гнетёт». Яктрапна!

30.10.49

Адбылася чарговая зборка. Абгаворвалі справы выезду ў Бэльгію, часапісу „Наперад!” і інш. Сябра Бута ў наступную сыботу мае прачытаць у Брадфардзе рэфэрат аб Слуцкім паўстаньні.

30.10.49

Учора прыехаў Цьвірка /са зьезду ЦБСА/.* Стопрацэнтовага ізноў нічога, аднак трэба лічыцца з магчымасьцямі, што за месяц-два можам быць там. За дзьве нядзелі павінен быць канкрэтны адказ адносна стыпэндыяў. Пабачым...

*3ьезд Цэнтралі Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў адбыўся ў Лювэне 16-22 кастрычніка. На ім прамаўляў наш будучы апякун і мэнтар а. Робэрт ван Каўэлярт, старшыня бэльгійскага Камітэту дапамогі беларускім студэнтам. У сваёй прамове ён „асаблівую ўвагу зьвярнуў на ролю й абавязкі студэнта наагул, а ў асаблівасьці на тып студэнта-беларуса змагара за вольную й незалежную Беларусь”. На зьезьдзе быў зьменены назоў ЦБСА на ЦБААЦэнтраля Беларускіх Акадэміцкіх Арганізацыяў. Старшынём ЦБАА застаўся Барыс Рагуля. Цьвірка быў абраны за аднаго з трох рэфэрэнтаў. („Беларус на Чужыне” №16, 25 лістапада 1949)

Зь дзёньніка:

1.11.49

Гэты тыдзень папрабую спаць 5—5,5 гадзінаў. Цікава, як гэта выглядацьме. Усё ж за сем гадзінаў /вольнага часу/ на дзённай шыхце можна больш зрабіць, чым за чатыры на паабедзеннай. Трэба мусіць брацца за французскую...

3.11.49

3 нотамі пасоўваюся наперад.

Пазычыў нямецкую кніжку „Леанарда да ВінчьГ’Дзімітрыя Меражкоўскага”. Бачынак 20-40 трэба чытаць штодня, бо нямецкая пачынае забывацца. Французская йдзе туга, бо няма яшчэ канкрэтнага з Бэльгіі. За пару дзён павінна высьвятліцца.

6.11.49

Езьдзіў у Ковэнтры на паседжаньне акруговай управы /ЗБВБ/. За два тыдні мае адбыцца гадавы зьезд акругі. На днях павінен быць адказ аднос-

на нашых стыпэндыяў. Калі мы выедзем, дык тут усё заглохне, хоць і дасюльледзь-ледзь ліпела. Людзізаціхаюць, заседжваюцца, жэняцца-чужое жыцьцё, як балота, зацягвае ў свае нетры аднаго за другім. Хутчэй бы выбрацца адсюль, каб не глядзець на ўсё гэта. Калі застанемся тут, дык акрамя часапісу ды аднаго рэфэрату ў месяц больш нічога ня зробім.

Укіно сяньня не пайшоў. Пастанавіў хадзіць на фільмы гістарычныя, зь якіх можна нешта вынесьці. Рэшта ж іх гэта прыемнасьць на дзьве гадзіны іўсё. Час гэты можна выкарыстаць на нешта іншае, карысьнейшае.

На даляглядзе Бэльгія!!!

13.11.49

На гэтым тыдні тэлеграма: у Бэльгіі атрымана 42 стыпэндыі. Уф! Нарэшце! Колькі чаканьня, перадумоўваньня й нецярплівасьці. Шахта, good-bye! Аж ня верыцца. Гарачкава пачынаем рыхтавацца. Хоць айцец Сіповіч пісаў што пэўнасьці на стыпэндыі — 99%, аднак хіба што соты працэнт не падвядзе нас. Учора купіў сабе лальто. Купіцца яшчэ сёе-тое з барахелца дый добра будзе. Дзіме трэба памагчы крыху. (...) 3 выбарам факультэту задача. Пайду мусіць на практычную эканомію.

20.11. 49

Учора прыехалі спсл. Лашук /Аляксандар/ і Будзька /Часлаў/. Вечарам асушылі дзьве бутэлькі джыну й дзьве шэры. Дакончваць хадзілі ўжо ў бар. Будзька быццам бы мае ехаць у Нямеччыну, каб адгэнуль з бацькамі пераехаць у ЗША.

Сяньня ў Ковэнтры адбыўся малебен, а пасьля гадавы зьезд акруговага аддзелу /ЗБВБ/. Сытуацыя пасьля нашага ад’езду зьменіцца. Будкевіч і далей старшынёй. Мне прыйшлося старшыняваць на зьезьдзе. Было колькі новых зь Бірмінгаму. Карніловічу /Сяргею/, здаецца, знайшлі дваюраднага брата. Будзька начуе ў нас. Хлолцы ў кіно. Я чытаю.

Хутчэй бы ў Бэльгію!

25.11.49

Ад а. Сіповіча атрымалі сяньня ліст, у якім ён непакоіцца, што з Бэльгіі яшчэ няма нічога канкрэтнага адносна нашых стыпэндыяў. У хлопцаў надзея йзноў пачынае зьнікаць. Чаканьне гэтае страшэнна мучыць! Няўжо ўсё праваліцца?! Прынамсі на гэтую зіму. Праз увесь гэты час чаканьня я стараюся трымацца на дзьвюх палавінах. Пляны падрыхтоўваю на абедзьве эвэнтуальнасьці.

Паўлюк сяньня сваёй „філязофіяй” навёў на думку падрыхтаваць пару рэфэратаў на наступныя зборкі Дванаццаткі. Трэба будзе папрабаеаць. Першы быў бы нешта: „Штадзённая філязофія” ці падобнае, а другі„Аб характары”.

Французскае мовы ў абодвух выпадках пастараюся ня кідаць.

5.12.49

Пару дзён таму дасталі ліст з Бэльгіі: стыпэндыі атрыманыя; сьпісы паданыя на зацьверджаньне дазволу на ўезд; калі будзе вынік невядома; магчыма, працягнецца й зь месяц. Трэба купляць пасьцельнае хусьцё ад падушкі да коўдры. У капальні прыдзецца мусіць даць бястэрміновы „нотыс” /заяву аб сканчэньні працы/.

У сыботу прыяжджаў а. Тарыновіч. Учора ў чытальні адслужыў для нас абедню. Акрамя нас /жыхароў гостэлю/, былі Вострыкаў і адзін украінец, якога і не прасілі, бо баяліся, што можа выйсьці няпрыемна з Савай/ з успамінаньнем архіепіскапа Савы ў часе багаслужбы/. Айцец аднак Савы не ўспамінаў. На наступны раз можна будзе й украінцаў запрасіць.

Учора была зборка Дванаццаткі. Буты ня было жонка перад родамі. У Галіфакс на маніфэстацыю АБН /Антыбальшавіцкі Блёк Народаў/ прыдзецца ехаць мне. Вось прамову трэ неяк на ангельскую пералажыць.

Із Швайчуком і Піліпам цэлая „гісторыя”. Апошнімі часамі йзноў пачынаюць дні й ночы праседжваць за картамі. Справу паставілі войстра можа дайсьці да выключэньня з Дванаццаткі.

Пастановаў ніякіх ня было (усё рабілася насьпех зь недахопу часу). 3 Швайчуком гаварыць страшэнна цяжка, аднак учарашняя зборка змусіць іх абодвух задумацца сур’ёзна. Пабачым, што будзе далей.

13.12.49

Пазаўчора быўу Галіфаксе на маніфэстацыі. Прайшло ўсё надзвычайна. Беларускі сьцяг, транспарант і калёна, чалавек 70 /беларусаў/ бяз

Беларуская калёна на чале антыкамуністычнай дэмакстрацыі ў Галіфаксе. Сьнежань 1949 г.

розьніцы на групы /палітычныя/, ішлі наперадзе двухтысячнай масы: беларусы, літоўцы, украінцы. Прамова мая атрымалася зусім добра, хоць падрыхтаваны быў не занадта. Наступнае заданьне гэта адсьвяткаваць Каляды разам таксама, бяз розьніцы на групы.

На каталіцкія (ці, правільней, англіканскія) Каляды мой сябра па працы Д’ік Сміт, старэйшы ўжо дзядзька, запрасіў мяне да сябе ў сям’ю за сьвяточны стол. Даручылі мне нават ганаровую функцыю сказаць малітыву, якую тут жа падказалі. Запамятаць яе было ня цяжка адзін сказ: Dear Lord, we are extremely grateful for what we are about to receive /Госпадзе, мы вельмі ўдзячныя за тое, што зараз атрымаем/. Гэты жэст сябры-супрацоўніка прыпаў мне вельмі да душы. Я адчуў дабразычлівую ўвагу да сябе й цяпло сямейнай атмасфэры, пабачыў камфорт нармальнага жыцьця. Але адначасна мяне скаланула ад думкі, што ўва ўсім гэтым тоіцца й злавесная прорва, якая можа паглынуць цябе ўсяго з тваімі мроямі, жаданьнямі, далёкімі мэтамі ды сьветлымі спадзяваньнямі для свайго народу.

25.1.50

У Бэльгію паслалі на гэтым тыдні ліст зьместу, прыблізна, такога: „Адказвайце без пацяшаньняў: так або не. На гэты сэмэстар ехаць ужо запозна. Чакаць далей немагчыма, бо ўсё амаль ужо спараліжована". На гэтым тыдні мо будзе ўжо адказ. Баржджэй бы хоць што-небудзь ды больш канчатковае!..

У дарозе назад на кантынэнт

27.1.50

Усё дагары нагамі: і лекцыі на піяніна, і калішні баян (які я хацеў набыць), і мірыяды іншых маленькіх плянікаў. Заміж іх зарысоўваецца адзін вялікі, гэткі вялікі, што калі падумаеш, дык адчуваеш галавакружэньне Бэльгія, унівэрсытэт, навука! Учора Рагуля прыслаў тэлеграму, што атрымана 9 візаў (а нас-жа 11!) /пра жанатага Алеся Буту ў гэтым выпадку ня думалася, дый закончанае сярэдняе асьветы ў яго ня было/. Ліст у дарозе.

Так, цяпер трэба рыхтавацца да новых абставінаў, да новага цяжкога, але захапляльнага этапу.

Стараюся менш мроіць, бо са страшэннае вышыні гэтых мрояў, калі глянеш уніз і падумаеш, што яшчэ так лёгка паляцець галавой далоў, дык робіцца жудасна. Усе гэныя пляны й плянікі, якія ўчора былі, здаецца, гэткімі яснымі й канкрэтнымі, сяньня выдаюцца бледнымі, далёкімі, нерэалістычнымі. За апошнія два гады ўжо колькі разоў прыходзілася пераменьваць сваю пазыцыю адносна вось гэтых дзіўных гадунцоў лятуценьняў плянаў і плянікаў будучыні.

18.2.50

Візы зробленыя. За тры тыдні выяжджаем. Дзякаваць Богу! Деа гады чаканьня... (...) Тры тыдні яшчэ... Трэба скончыць чытаць „Леанарда да Вінчы”.

3.3.50

У бараку хаос: замазеаюць шчыліны. (...)

Дзянькі ў шахце дабіеаюцца яшчэ тыдзень і good-bye!

Сяньня яшчэ схаджу на апошнюю лекцыю практыкі на піяніна; далей прыдзецца перареаць. За гэтыя няпоўныя сем тыдняў сёе-тое наеучылася. Калі далей ня прыдзецца на піяніна, буду практыкаеаць на акардыёне. (...) Апошні тыдзень пройдзе ў спакоўваньні ды пісаньні сяму-таму лістоў.

Цягнік на Лёндан, 11.3.50

Збылося! Цягнік поўным ходам чэша на Лёндан. Толькі што разьвіталіся зь Лёнькам (Швайчуком), Піліпам (Дзехцярам), Майкам і Сяргеем (двое ўкраінскіх сяброў). 3 рэштай паразьвітваліся ў капальні, у гостэлі, па дарозе. Няпэўнасьці больш няма. Віза ў кішэні.

У нядзелю прыяжджаў а. Часлаў (Сіповіч). Адслужыў у гостэлі абедню, прачытаў рэфэрат, пагаварылі, пайгралі ў шахматы.

Цэлы тыдзень хадзіў, як хеараеаты ня то што фізычна, але неяк... можа гэта яшчэ ўсё тая няпэўнасьць была.

Учора разьеітеаліся ўшахце. Жылося, якжылося, але разьеітеаліся... ну, што казаць за два гады зжыліся. Заступнік мэнаджэра казаў што калі прыдзецца крута, дык Drop a word to the Unit /напішэце слоўца ў адміністрацыю/, ну й дадуць у шахце месца йзноў. Ня дай Бог, але й гэткая магчымасьць не зашкодзіць хто еедае...

11.3.50

Вось і Лёндан. Я з Паўлюком начуем у дзядзькі Базыля /Варгана/; чатырох -уа. Часлаеа, рэшта у Беларускім Доме. Карась з Васем прыехалі недзе пазьней, пабачымся заўтра.

Цэлы еечар прахадзіў з Алесем Н. па Лёндане. Пачалі ад агляду ўніеэрсытэцкага кеарталу. Бачыў найпрыгажэйшы будынак Лёндану пачаты перад вайной і яшчэ ня зусім закончаны 20-паеярховы ўніеэрсытэцкі гмах. Адтуль падаліся на Трафальгарскі Пляц. Алесь аглядаў калёну Нэльсана. Між іншага, ён з Аморам плянуюць аднае начы залезьці наверх калёны ідэя вар’яцкая й недасягальная (еідаць, міжнародную сэнсацыю зрабіць захацелі).

Адтуль пайшлі аглядаць рэклямы на Piccadily Circus. Надзвычайная рэч гэтыя рэклямы проста цэлыя сьветлавыя сэансы. Наступны быў Leicester Square і нарэшце — Marble Arch знаная лёнданская „Вольная трыбуна”ля самага Hyde Park. Гэта сапраўды цікаеаяхарактэрнаязьяеа,

сказаў бы—сэрца ангельскае свабоды. Кучкі народу пазьбіраўшыся з усяго Лёндану, а мо й зь іншых месцаў, вядуць гутаркі й спрэчкі на ўсе тэмы. Каталікі, атэісты, Армія Ратаваньня, кансэрватары, баптысты, камуністы, сацыялісты й усякія іншыя „ысты” й „істы” вядуць гутаркі на самыя розныя тэмы. Любата проста хадзіць ад кучкі да кучкі й прыслухоўвацца, аб чымлюдзі такгорача з запалам, абзываючы адзін аднаго ілгунамі й рознымі іншымі мянушкамі, выказваюць свае пагляды на рэчы. Свабода! (...)

13.3.50

Цягнік Лёндан—Доўвэр.

Два вечары ў Лёндане праскочылі, як мігнуць. Учора йзноў бадзяліся ўвесь вечар, але ўжо цэлай кучай, акрамя Дзімітрука. Ну і, зразумела, Надсон з намі. Яшчэ раз кінулі вокам на Пікадылі, на рэклямы, суцэльную масу лімузынаў, густы натоўп, перасыпаны постацямі намалёваных і напудраных жаночых фігураў, што выйшлі зарабляць свой начны хлеб.

Перад гэтым былі ў Нацыянальнай галерэі партрэтаў, а пасьля ў Мастацкай галерэі. Нарэшце пабачыў Рэмбрандта, Рубэнса, Ван Дэйка, Рафаэля й іншых. Ня ўсьпеў пабачыць Леанарда да Вінчы, бо хадзіў сам бясплянава. А глядзець ёсьць што. Гадзінамій гадзінамі будзеш хадзіць, якзачарованы, углядаючыся ў пяцісотгадовыя малюнкі. 3 галерэяў езьдзілі ў катэдрусьв. Паўла. Якраз была вячэрня. Народужменька. Усярэдзіне выглядае зусім просьценька, прыгожая затое звонку. Далей былі на Fleet Street

Лёнданцы. у тым ліку а. Часлаў Сіповіч (у чорным паліто), на чыгуначным вакзале „Вікторыя" праводзяць сяброў Дванаццаткі на навуку ў Лювэн 13 сакавіка 1950 г.

пульс брытанскае прэсы, дзе разьмешчаня бальшыня газэтных друкарняў, рэдакцыяў. Будынак „Дэйлі Экспрэс" зроблены з чорнае бліскучае кафлі так I дыхае на цябе эпохай атамнай бомбы. Далей пайшлі: найвышэйшы ангельскі суд Appeal Court, дзялянка ўрадавых будынкаў, кансулятаў I інш. Закончылі ўсё Marble Агсб’ам. Гэты раз народу было шмат больш. Наканец трапілі ў бар. Ну, пад’яжджаючы да Доўвэру, трэба канчаць...

13.3.50

Параплаў „Прынц Філіп”.

Мінула 12-я гадзіна. Мытная праверка заключалася ў стаўляньні значкоў на валізках і больш нічагуткі. Пагода надзвычайная. Дзень страшэнна падобны пад гэны, калі мы ўяжджалі сюды ў 48-м годзе, хоць было тады ў студзені. Трэба будзе зараз разгледзецца на караблі, выдаць рэшту ангельскага серабра, каб не змарнавалася. Два гады шахты ўжо аддзяляе ад нас вада Ля-Маншу... Адна лекцыя лекцыя працы скончаная. Пачнецца хутка іншая — можа назваць яе лягчэйшай цікавейшая, бо больш самастойная. 3 клубка пачуцьцяў можна было б верш склеціць, але яшчэ адчуваюся зарастрэсеным, каб канцэнтравацца над рыфмай. Мора гладкае, зялёнае, песьціцца ў сонечных праменьнях. Карабель ідзе плаўна, лёгка. Цікава, ці гэтак гладка пойдзе ў нас па гадох навукі на ўнівэрсытэце.

Айцец Часлаў мусіць-ткі ўгаварыў мяне йсьці на літаратуру. Мучыць толькі думка (ды ня так ужо назойліва), што, калі пайду, дык ці пападу туды, куды цаляю, хоць адчуваю крыху веры ў свае сілы.

Крыху пазьней 13.3.

Едзем ужо больш за тры гадзіны. Хутка будзем у Остэндэ. У імгле ўжо відаць берагі новае, часовае, як I ўсе яны, бацькаўшчыны. Надварэ пахаладнела. Хлопцаў паразьбіраў сон. Усе выглядаюць змучана. Ну, нічога а 9-й, калі будзем трапляць на час на ўсе цягнікі, будзем ужо на месцы. (...)

Міжнародны цягнік Остэндэ — Вена. 13.3.

Ізноў праверкі ня было ніякае. Палрасіў мяне адчыніць партфэль, а Жука валізку. I гэта ўсё. За цягнік трэба было даплачеаць па 10 франкаў. Мусіў абмяняць фунты на франкі. Заразы, зьдзіраюць па 110 за фунт, калі можна ў іншым месцы прадаць па 140.

Так, на кантынэнце йзноў. У Брусэлі перасадка на Люеэн. У Брусэлі хіба што Рагуля спаткае нас.

Надеарэ шарэе. Прыедзем недзе позна вечарам. (...)

Хлопцы спрачаюцца, што лепш любіць: Ангельшчыну ці Бэльгію. Па-мойму, для нас тое самае. Бэльгіі, фактычна, мы яшчэ амаль ніяк ня еедаем.

У красавіку 1950 г. „Беларус на Чужыне” (№18) падаў вестку:

3 вуглякопаў на ўнівэрсытэт

13 сакавіка 1950 г. дзевяць маладых хлапцоў выехала з Англіі ў Бэльгію ў Лювэн на вышэйшыя студыі, усе з „Дванацаткі”; месяц пасьля выехалі туды яшчэ сп.сп. Кукель (Часлаў) і Цімафейчык (Тодар).

Такім чынам 11 чалавек зь беларускай моладзі, што дагэтуль капалі вуголь у падзямельлі або былі наймітамі ангельцаў, маюць змогу здабываць вышэйшую асьвету.

ЛЮВЭН: ВУЧОБА. ПАДАРОЖЖЫ

• Лювэн. Унівэрсытэт.

• Памаленьку пачынаем абжывацца.

• Архіп Папліска „Дзёньнік 12-кі”.

• Экзамены на інжынерны факультэт.

• У Францыі ў Міжнародным студэнцкім доме.

• У чаканьні пачатку навучальнага году.

• Першы год навукі.

• Неспадяванае падарожжа ў Бэрлін.

• У Рыме бібліятэка й экскурсіі.

Лювэн. Унівэрсытэт

Жаданьне вучыцца далей не пакідала нас ад самага выпуску з гімназіі. Яно чырвонай ніткай праходзіць праз усе нумары часапісу „Наперад!". Нашая прага да навукі была нагэтулькі моцнай, што яна гарантавала нам удачу. Вітаючы ў „Наперадзе” выпускнікоў гімназіі ймя Янкі Купалы ў красавіку 1948 г., мы выказалі „моцную веру”, што „ў хуткім часе сустрэнемся разам зь імі студэнтамі". Роўна за два гады гэтая вера ажыцьцявілася. У сакавіку 1950 г. мы былі ўжо Лювэне.

Добра падтрымваў нас на духу Барыс Рагуля, які быў студэнтам мэдыцыны ў Лювэнскім унівэрсытэце (тытул доктара атрымаў 28.7.51). Яшчэ ў травені 1949 г. ён пісаў нам, што ёсьць надзея дастаць для нас стыпэндыі. I запраўды ён з а. Робэртам ван Каўэляртам (якога мы тады яшчэ ня зналі) рабіў усе магчымыя захады, каб пракласьці нам дарогу да вышэйшай асьветы. Якімі шляхамі гэтая мэта была дасягнутая, добра апісана ў Рагулевай кнізе „Беларускае студэнцтва на чужыне” (Лёндан, Канада Нью-Ёрк, 1996). Кніга ілюстраваная, складаецца з успамінаў самога аўтара ды ўспамінаў шмат каго са студэнтаў, якія вучыліся ў Нямеччыне й Бэльгіі, а таксама ў Парыжы й Мадрыдзе. У ёй — 28 біяграфічных даведак пра белару-

саў-выпускнікоў заходніх унівэрсытэтыў. У кнізе шмат напісана пра запачаткаваньне й рост беларускай студэнцкай грамады ў Лювэне ды пошукі стыпэндыяў. Адзін з дэмаршаў уключаў падарожжа Барыса Рагулі з а. Робэртам у Ватыкан, гутаркі з кардыналамі ды аўдыенцыя ў Папы Рымскага. На вынікі падарожжа доўга чакаць не давялося. Рагуля піша:

Празь некалькі дзён мы вярнуліся ў Лювэн. Тры дні пазьней віцэрэктар Лювэнскага ўнівэрсытэту мансіньёр Літт заявіў, што папскі нунцый у Бэльгіі паведаміў: нам прызначана 10 стыпэндыяў. Гэта была радасная вестка, і я расказаў яму, што мы маем прыцягнуць у Лювэн большую колькасьць студэнтаў Я меў на ўвазе «Дванаццатку», добра ведамую беларускаму грамадзтву на эміграцыі. (б. 102)

Там жа аўтар зазначае, што пасьля прыезду ў Бэльгію сяброў Дванаццаткі 13 сакавіка 1950 г. „ў Лювэне пачаўся новы этап студэнцкага жыцыця”. „Прыезд Дванаццаткі ў Лювэн, — сьведчыць Барыс Рагуля, — быў пераломным выдарэньнем -жыцьцё актывізавалася”. (6.142)

I вось мы ў Лювэне. Сымпатычны горад: завілістыя брукаваныя вуліцы, камяні якіх памятаюць далёкія стагодзьдзі; чыста вымытыя вузенькія тратуары; гатыцкія фасады гістарычных будынкаў і атмасфэра тыповага ўнівэрсытэцкага места. Лювэн (па-флямандзку Лёвэн) быў адным з галоўных гарадоў сярэднявечнага Брабанцкага княства. Тут сваім часам гаспадарылі, то адзін то другі, французскія, аўстрыяцкія, гішпанскія князі й каралі. Пасьля таго, як Бэльгія здабыла незалежнасьць у 1831 г., Брабанцкае княства было падзеленае паміж Нідэрляндамі й Бэльгіяй. Ягоная паўднёвая частка урадлівыя даліны трох рэк найбольш густа заселены раён Эўропы.

Пачынаючы зь 15-га стагодзьдзя, Лювэн адзначаўся сваім унівэрсытэтам, заснаваным у 1425 г. папам Янам IV-м. Унівэрсытэт славіўся сваёй багатай бібліятэкай і прыцягваў моладзь з самых розных краёў Эўропы. Між іншага, вучыліся тут студэнты і зь Вялікага Княства Літоўскага — тэма, што чакае свайго дасьледніка. У Першую сусьветную вайну Лювэн разам з усёй Бэльгіяй перажыў зьнішчальныя франтавыя баі. Пажар спапяліў вялікую частку гораду, у тым ліку й бібліятэку зь ейным унікальным багацьцем. Новая бібліятэка падарунак амэрыканскага народу была пабудаваная ў 1928 годзе. Пасуседзку зь ёю знаходзіўся наш студэнцкі дом на пляцы Гувэра. Пляц названы імём прэзыдэнта ЗША Гэрбэрта Гувэра ў знак удзячнасьці яму й ягонай краіне. Агнеадпорны бібліятэчны будынак пабудаваны ў стылі флямандзкага рэнэсансу, адзначаецца элеганцкай готыкай. Бібліятэка, фонды якой складаюцца з ахвяраваньняў ад розных краінаў сьвету, магла йзноў пахваліцца самымі рэдкімі кніжнымі й рукапіснымі скарбамі.

Адзін з пастулятаў Лювэнскага ўнівэрсытэту: шлях да чалавецтва ля-

жыць праз свой народ. I з гэтага напоўніцу карысталі студэнты-чужынцы. У Лювэне вучылася моладзь з самых розных краінаў і розных веравызнаньняў. Ім давалася поўная магчымасьць заставацца самім сабой, захоўваць і культываваць сваю культурную спадчыну, сваю рэлігію, без найменшых спробаў перацягнуць іх у іншую веру ці культуру. 3 гэтага хрысьціянска-лібэральнага прынцыпу карыстала ў поўнай меры й беларуская студэнцкая грамада.

У Лювэнскім унівэрсытэце, калі мы прыехалі туды, налічвалася менш-больш восем тысячаў студэнтаў, сярод іх каля 400 чужынцаў з 36 краінаў сьвету. Некаторыя з замежнікаў мелі свае студэнцкія дамы. Беларуская група, у якой налічвалася больш за 30 асобаў, была адной з найбольшых і найлепш арганізаваных.

Кіраўнікі Камітэту дапамогі беларускім студэнтам старшыня праф.

Фасад Беларускага студэнцкага дому ў Лювэне на пляцы Гувэра, 19.

В. Дэніс (V. Denis) і сакратар а. Робэрт ван Каўэлярт (Robert van Cauwe-laert), абодвы флямандцы й патрыёты флямандзкае справы ставіліся да нас, беларусаў, з прыязным разуменьнем нашага нацыянальнага адраджэньня, бо флямандцы былі самі ў падобным стане поўстагодзьдзя

раней.

Галоўным нашым заняткам у Лювэне была, бязумоўна, навука. Першнаперш давялося выбіраць мову наўчаньня французскую ці флямандзкую. Унівэрсытэт меў два патокі: французскамоўны й флямандзкамоўны. Амаль усе беларускія студэнты, за выняткам дзьвюх студэнтак, выбралі французскую мову, як мову больш пашыраную. Паказальна, што а. Робэрт, не зважаючы на свой флямандзкі патрыятызм, падтрымаў наш выбар, і гэта лішні раз засьведчыла ягоны лібэралізм і дабразычлівае стаўленьне да нас. Такім чынам, кожны з нас узяўся перш-наперш за апанаваньне

мовы выкладаў.

Абставіны й атмасфэра ў Лювэне былі вельмі спрыяльныя добраму настрою й адчуваньню пэрспэктывы. У роскашы мы ня жылі, але матарыяльна былі забясьпечаныя кватэрай, харчамі, невялікімі грашыма на неабходныя разьезды, штодзённыя патрэбы ды сякі-такі культурны адпачынак.

Ізноў разам пасьля міхэльсдорфскае гімназіі. Студэнты на прагулцы ў Лювэке: (зьлева) Янка Запруднік, Зора Савёнак, Вітаўт Кіпель: за Імі Міхась Вострыкаў ІЛеанід Карась. Красавік 1950 г.

Трэба сказаць, што мы, дванаццаткаўцы, адразу ж як бы растапіліся ў шырэйшай грамадзе. Ужо не праводзілі сваіх традыцыйных зборак, ня было гутаркі пра „трыё”, не засядала рэдкалегія „Напераду”. Справа выдаваньня часапісу наагул прыціхла дзеля занятасьці іншымі безадкладнымі заданьнямі. Засталося між намі толькі цеснае сяброўства й аднадумства, якое давала сябе адчуць часамі на нашым шырэйшым студэнцкім форуме, на якім, пэўна ж, не абыходзілася без разыходжаньняў і груповак.

Памаленьку пачынаем абжывацца

На працягу ўсяго лювэнскага пэрыяду я вёў далей, наколькі дазваляў час, свой дзёньнік. У ім пераважна хранікарскія занатоўкі, крыху назіраньняў, пачуцьцяў. Ён ілюструе да пэўнай меры нашу студэнцкую штодзёншчыну, абставіны вучобы, грамадзкую працу й культурную дзейнасьць ды магчымасьці падарожнічаньня й пазнаваньня сьвету. Зь дзёньніка тут узята тое, што мае дачыненьне да тэмы кнігі. Шкада, што ў іншых сяброў, за выняткам Васіля Шчэцькі, не аказалася падобных запісаў.

Перачытваючы свае й Васілёвы запіскі, нельга ўхіліцца ад думкі: а ў якіх умовах у тым самым часе жылі беларускія студэнты на Бацькаўчшыне, якімі магчымасьцямі яны карысталіся ў набываньні ведаў і падарожні-

чаньні па сьвеце? Цікава было б пачытаць успаміны пра студэнцкія часы першай палавіны 1950-х гадоў каго-небудзь з былых менскіх студэнтаў.

Як і ў папярэдніх разьдзелах, пропускі ў выпісах зь дзёньнікаў пазначаныя шматкроп’ем у дужках, а ў простых дужках дадзены сёньняшнія паясьненьні.

Лювэн, 14.3.50

Вось і мэта! Уладзіліся тут нязгорш. Пакоі сьветлыя, чыстыя. Мэблі крыху не стае, але ўсё будзе добра з часам. У нашым пакоі чатырох: я, Карась, Вострыкаў і Дзімітрук; за сьцяной Алесь /Мароговіч/, Цьвірка й Шчэцька; Паўлюк /Урбан/ з Жучкам на трэцім паверсе ўдвох.

Прыехалі ўчора ўвечар у Брусэль. На станцыі сустрэў нас Франц /мянушка Вітаўта Кіпеля; такую самую меў і я — „спадчына" нямецкага часу/. (...) Учора зрабілі нам афіцыяльнае прыняцьце. Быў таксама й а. Робэрт вельмі прыемны чалавек ужо пажылых гадоў. Сяньня цэлы дзень уладжваліся. Пад вечар выпілі ўдзесяцёх літру гарэлкі. Хутка пачнецца праца. Сяньня пачалі рыхтавацца да 25-га Сакавіка. Была таксама сьпеўка царкоўнага хору, да якога й нам прыходзіцца належаць. Хлапцам некаторым, ведаю, крыху не па душы, але звыкнуцца. Чытаю «Десятую сймфонйю» Алданава. Заўтра пачну брацца за французскую.

16.3.50

Ужо па 11-й вечара. Вярнуліся толькі што зь лекцыі нейкага прафэсара аб Рыме. Чытаў па-флямандзку й дзеля гэтага ніхто з нас ні чорта не разумеў /лектарам быў праф. Дэніс, старшыня Камітэту Дапамогі Беларускім Студэнтам, пра якога мы яшчэ нічога ня ведалі/. У пакоі было цёпла й спаць хацелася да зарэзу. Каб не а. Робэрт, што сядзеў ля нас і час ад часу перакладаў на ангельскую мову дык напэўна б пазасыналі. Ну, балазе адбылі. Перад пачаткам а. Робэрт зафундзіў усім па бакале піва, якое куды лепшае й смачнейшае за ангельскае. 3 самай раніцы вадзіў нас сяньня па горадзе й да абеду аблазілі ўсе мясьціны. Завёў нас у фізкультурны інстытут, дырэктар і заснавальнік якога ягоны добры сябра, і выпісаў нам усім пасьведчаньні на вольны ўступ у інстытут для практыкаваньняў у любой галіне спорту. Ідучы дамоў, купіў нам вялікі кавалак шакаладу. А шостай гадзіне я зь Міхасём (Вострыкаў) хадзілі плаваць у гэны інстытут. Трэба будзе купіць пружыны для практыкаваньня.

19.3.50

Памаленьку пачынаем абжывацца. Французская пакрысе вучыцца, хоць гутарыць аб чым бы там ні было яшчэ зусім немагчыма. (...)

У абед хадзілі на шпацыр. Прайшліся па вуліцах, наглядзеліся рэклямаў розных тавараў што выстаўляюцца на суседняй з галоўнай вуліцы Лювэну; даліся абдурыцца нейкай бэльгійцы, што ўперла нам чатыром нейкія бутончыкі й загарадзіла па 10 франкаў а садрала па 15 (першы

раз навучка!). (.. J Кажную нядзелю тут ходзіцца ў царкву. Сяньня мы раненьнка, хоць крыху спазьніліся, але хадзілі.

21.3.50

Дзяжурыў на студэнцкай кухні. Натаптаўся за цэлы дзень так, што змучыўся ўшчэнт падобна, як учарашняй першай лекцыяй плаваньня. (...) Заўзята рыхтуемся да 25-га Сакавіка. Песьні, танцы ў поўным ходзе. Хутчэй бы адбыць. Наступным заданьнем будзе паставіць спорт сярод хлапцоў, бо пачынаюць жаліцца, што мляўкасьць апаноўвае.

26.3.50

Брусэль. Акадэмія, прысьвечаная 25-му Сакавіка. Прысутных далёка ня шмат. Акрамя нашае групы прыехала чалавек 10 работнікаў з правінцыі ды прышлі таксама два прадстаўнікі ад украінцаў. Калі харысты выйдуць сьпяваць, дык на крэслах амаль нікога й не застанецца.

Адчыніў калега Жытка /Янка/. Нуднаваты й слаба падрыхтаваны ўступ з завялікімі перапынкамі ў мове. Рэфэрат чытае мусье Р. Манатоньне сьмяротнае. Чытае бязь ніякае абсалютна інтанацыі, як тэстамэнт які (хоць сам рэфэрат напісаны даволі прыгожа). Паперы перад ім цэлая куча зацягнецца мусіць... Дый пачаў жа ад стварэньня сьвету.

Дачакацца б хутчэй мастацкае часткі. Перад гэтым на магіле няведамага жаўнера злажылі вянок і зрабілі пару здымкаў.

29.3.50

Першая гадзіна раніцы. Толькі што вярнуліся зь вечару, ладжанага ў чэсьць 25-га Сакавіка ў La Maison des Etudiants /Студэнцкім Доме/.

Беларуская дэлегацыя паклала вянок на магілу невядомага жаўнера ў Брусэлі 25 сакавіка 1950 г. у дзень угодкаў абвешчаньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі.

Вечар быў новай бомбай, напоўненай нашай ідэяй. Сяньня, ці, праўда ж, учора, разарвалася яна надзеычайна!

Вечар прайшоў цудоўна! Былі тры прадстаўнікі-карэспандэнты з трох галоўных бэльгійскіх газэтаў. Было трох біскупаў між імі Слосканс /Баляслаў/; каля еасьмі прафэсароў; зь міністэрства замежных справаў і інш., і інш. Ну, і зразумела рэшту дапоўніла студэнцкая брація.

Нейкі старык-прафэсар прыйшоў змарыўшыся і папрасіў выбачэньня, што ня можа прысутнічаць на вечары, бо да яго прыехалі нейкія там дзеці. Даў 500 франкаў на беларускіх студэнтаў і паабяцаў, што больш дасьць.

Рэктар Люеэнскага ўнівэрсытэту прыйшоў на пару хвілінаў, аднак застаўся на ўвесь вечар, і па сканчэньні мастацкае часткі прамаўляў. Гаварыў па-французску і я нічога не зразумеў.

Мастацкай часткай былі ўсе захопленыя, хоць магла яна быць падрыхтаваная й выкананая куды лепш.

Пасьля пачалося прыняцьце. Віно, чай, пячэньне й цыгарэты падавалі кітайкі, французкі, расейкі адным словам, інтэрнацыянал. Айцец Робэрт запаліўся ідэяй, каб ладзіць гэткія вечары што тры месяцы.

3.4.50

Вечар. Змучаны да паўсьмерці. Учора натанцаваўся ў Лідо /мясцоеая танцаеальная заля, куды студэнты часта хадзілі/. Спаць лёг позна. Устаў рана. Хадзіў у інстытут плаеаць. Цяпер яшчэ гэты сход БСЗ /Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне/ ці як яно там мае зеацца. Выбралі ўва ўрад; мусіў згадзіцца на адказнага за ладжаньне сыботнікаў; увайшоў у сяброўскі суд па справе К-ля. Бяда яго ведае справаў набіраецца!.. Калі зробяць заступнікам старшыні БСЗ, дык ад нечага трэба будзе адмаўляцца спорту ці музыкі ці яшчэ чаго.

7.4.50

Так, зараз і Вялікдзень. Са споведзяй нічога ня выйшла. Прыяжджаў non з Брусэлю Рыгаровіч нейкі у капліцу а. Робэрта йсьці не захацеў. Завяліся пасьля на дыскусіі (аўтакефалія й г. д.). Ну, і абыдзецца. Сяньня быў на вынасе Плашчаніцы.

Ад 19-га красавіка па 4-га травеня беларусаў у Бэльгіі адведваў епіскап БАПЦ Васіль /Тамашчык/. У капліцы бэнэдыктынскага манастыра (абатам якога быў а. Робэрт) ён адслужыў малебен і трымаў нас на каленях, сам у такой жа позе, каля чатырох гадзін. Ледзь вытрывалі.

21.5.50

Учора хваляваліся ўсе, што пагоды ня будзе, і раніцой, калі йшлі ў napKey яно й еыглядала так парнаеата, хмурнаеата аднак пасьля 9-ае распагодзілася. / зразумела, бо сяньня ж экскурсія ў Тэреюрэн (пад лёзунгам „On parle franpais” /гутарым па-французску/. Я, між іншага, быў там ужо деа разы: першы раз зьеедаў музэй Конга, калі езьдзілі з Лабоўкам

/студэнт/ у Брусэль, а другі раз былі разам з Уладыкам /Васілём, епіскапам БАПЦ/ (недзе нат здымкі ёсьць). Мясцовасьць шыкарная! Музэй стаіць на ўскраіне вялізарнага каралеўскага парку-гаю (парк нешта каля сотні гэктараў). Уваход вольны і ў музэй, і ў парк. Чаму не карыстаць?

I трэба сказаць, што дзень правялі надзвычайна. (...) Нашая настаўніца французскае мовы /дачка барона Натомба, Люсі-Анн/ прывяла яшчэ трох сябровак, так што было шасьцёра дзяўчат, ну і нас нешта каля 15. Папяялі, пагулялі, патанцавалі з бэльгійкамі „Лявоніху”. Правялі ўвесь дзень аж да 6-ае гадзіны. Здаецца, што ўсе набраліся ахвоты на такія экскурсіі. Каб крышку больш дзяўчатаў. (...)

Маю адну ідэю: на працягу канікулаў не загаварыць ні разу па-беларуску гэта хіба паможа нам у вывучэньні французскае ды ў памятаньні нямецкае й ангельскае.

23.5.50

Малы з Алесем і Оляй /Цьвірка, Марговіч і О. ХарытончыкІ пайшлі сяньня цераз „зялёную граніцу”ў Нямеччыну. Хаця б не папаліся дзе-небудзь. *

Адпрацаваў сяньня зь Міхасём /Вострыкавым/ шэсьць гадзінаў ва Ўнівэрсытэцкім Цэнтры. Складалі паперкі ў канвэрты. Пятнаццаць франкаў на гадзіну. Заўтра пойдзем таксама. (...)

*Вёў іх праз бэльгійска-нямецкую мяжу каля Аахэну (горад на нямецкім боку) Вітаўт Кіпель, які быў добра азнаёмлены зь месцам пераходу — рабіў гэта ўжо чацьверты раз. Пераход павінен быўудацца, бо Цьвірка нёс з сабой матарыял на рызу для новавысьвечанага епіскапа БАПЦ Васіля

Лювэн. Пагулянка за горадам. Хто першы перадасьць з носу на нос плястыковую трубачку? Травень 1950 г.

Лювэн. Пагулянка за горадам. Вучым бэльгійскіх дзяўчат танцаваць „Лявоніху". Травень 1950 г.

/Тамашчыка/. Усе трох мелі пры сабе таксама шмат падарункаў для сяброў і сваякоў у Нямеччыне.

27.5.50

Апошнія вечары хаджу з Паўлом /Дзімітруком/ на шпацыр. Вечарам так кілямэтраў з восем аббяжыш, дык сьвяжэй адчуваешся.

Пачынаю пакрысе чытаць французскія кніжкі. Першую зь іх «Pieces Noires» — Люсі-Анн прынесла. Ідзе даволі добра. (...)

11.6.50

Цэлы вечар прахадзіў з Паўлом абыйшлі якраз навокал Лювэну. Ваколіцы тут надта прыгожыя глянеш удаль, дык даволі гаіста.

Учора ў „Форуме" /кінатэатр/ бачыў беларускі фільм „Родные напевы" музычная праграма на якое паўгадзінкі. Быў таксама пэр Робэрт ён і білеты ўсім нам зафундаваў. (...) Калі справа добра пойдзе, дык за які тыдзень едзем учатырох у Францыю... на адпачынак.

18.6.50

Пазаўчора езьдзіўз Васем/Шчэцькам/(...) у Лёмбэкда лэр Робэртавага брата па трускаўкі. Пабылі на вёсцы. Што за прыгажосьць!.. Ціха, пышна, зелена, і толькі шчэбет пташак ды далёкае кукаваньне зязюлі. Эх, пажыць бы так зь месяц, адпачыць... Назьбіралі трускавак і вечарам прыехалі дамоў. (...)

За деа тыдні едзем у Францыю (пастараемся праз Парыж праехаць).

19.6.50

Сяньня йзноў езьдзілі зь Міхасём /Вострыкавым/ па трускаўкі. Туды, да Брусэлю, ехалі разам з пэрам Робэртам, які ў Брусэлі звадзіў нас у вялізарны магазын Au bon marche, што займае будыніну ў чатыры паверхі й дзе першаклясны выбар усіх магчымых тавараў. Зафундзіў нам, зразумела, лёдаў /марозіва/.

Архіп Папліска

ДЗЁНЬНІК 12-КІ

Ступілі мы ўрэшце на цьвёрдую бэльгійскую зямлю. Праўда, ня ўсе ступалі вельмі цьвёрда. Пэта хіба ад марскога ветру, які даставаўся навет у параплаўны півапой. Схапіўшы свае клумкі, рынуліся мы з усіх ног пад кантролю, каб папасьці першымі. Толькі Галубіцкі паважна крочыў ззаду, штораз папраўляючы капялюш (купіў перад ад’ездам). Ён то шмат ад нас не адставаўся: хоць бегчы ня бег, але даваў затое такія крокі, што й страўс мог бы пазайздросьціць. I гэта ўсё таму, што бегчы ён лічыў ніжэй за свой гонар. Я навет паважна сумляюся, ці адважыўся б ён на гэта пасьля добрае порцыі oleum ricini.

Кантроля ў выглядзе таўстога дзядзькі папыталася ў нас, ці мы маем што задэкляраваць, але пасьля, мэлянхалічна абкінуўшы вокам усё наша дабро, не чакаючы адказу, пачала бяз слова стаўляць на ім крыжыкі. Я дык крыху гэтага й шкадаваў, бо спадзяваўся, што ў Вазёрнага хоць палавіну галыптукаў знацыяналізуюць.

Дабраліся да цягніка. У дзьвярох вагону стаяла йзноў нейкая кантроля, гэтым разам тонкая. Хоць мы паказалі білеты, яна ня ўпусьціла нас у вагон, пакуль ня выдрала ў кажнага па 10 франкаў, даючы ўзамен нейкія квіткі. Наша рыба аж канала з захапленьня:

— Во, гэта я разумею! Адразу пазнаць, што ў Эўропу прыехалі. Тўт жыцьцё відаць! He пасьпелі трох крокаў ступіць, а ўжо дзесяць франкаў заплацілі. Жыві й не памірай!

Ніхто з нас паміраць 1 так ня зьбіраўся запросіны былі лішнія.

Цягнік крануўся зь месца. Усе прыліплі да вокнаў.

— Багаты край, — аўтарытэтна прызнаў я, згледзеўшы праз вакно колькі хвабрычных каміноў.

— Бяднота, — ледзь ня ў той самы мамэнт кінуў Галубіцкі, скрывіўшы з пагардай вусны. Ён сядзеў пры процілежным вакне. (...)

— Гатоў! з кутка вагону пачуўся голас Будзіча. Новы верш, — дадаў ён, адказваючы на пытальныя позіркі. „Чыгункай праз Бэльгію” завецца.

Ён сьціпла пачаў складаць паперку.

— Ну, дык прачытай, — адазваўся Вазёрны.

— Тўт нічога асаблівага няма...

— ГЬта мы ўжо ведаем, — адрэзаў я. (...) Але Будзіч ужо не зважаў і натхнёна пачаў (цытую з памяці, дык мо што крыху й ня так):

„Стужкай простай, сталёвай удаль

Легла.

Штосьці чорнай маланкай на ёй

Бегла.

Мы ў тэй чорнай маланцы сядзім,

Ныем,

Толькі думка, як крот, нам душу

Рые:

Што наперадзе ў нас? Як пазнаць,

Зьведаць,

Чым душу пажывіць, што ёй даць

Сьнедаць?

Дык, няўмольны наш кон, адкажы:

Дзе ты?

Калі нас давядзеш да сьвятла -

Мэты?

Што нам новы этап прынясе,

Скажа,

3 чым суворы, бадзяльны наш лёс

Зьвяжа?..”

Будзіч перастаў чытаць і абвесьціў:

— I гэтак далей.

Цімох (Душа), які сам некалі займаўся паэзіяй ды якому некаторыя нашы крытыкі прарочыі вялікую паэтыцкую будучыню, задумана сказаў:

— У гэтым вершы нешта ёсьць.

— Во-во, — пахваліў я. -Толькі што?

— Першым чынам, ёсьць рытм, — уставіў Вазёрны. Дый наагул, цэлая глыбіня невядомасьці адбіваецца ў ім.

Матэматык падцягнуў порткі.

— Мне дык найбольш спадабалася месца, дзе аб сьнеданьні гаворыцца. Вельмі ж моцна й вобразна сказана. А павячэраць, дыкужо й ня шкодзіла б, — дадаў ён, падумаўшы.

Дыскусія працягвалася. Будзіч зь цікавасьцяй прыслухоўваўся, не прызнаючыся аднак, якое й дзе тое „нешта” ў ягоным вершы. Каб ня прыйшла нейкая кабеціна зь мятлой, дык бадзяльны наш лёс, заміж прывесьці ў Лювэн, вёў бы нас хіба аж да нямецкай мяжы: мы былі ў Брусэлі.

Маланкаю апынуліся на пэроне. Трэба шукаць цягніка на Лювэн. Сабраўшы ў кучу ўсе свае французскія веды, я зьвярнуўся да нейкага чыгуначніка. Той, пабачыўшы, што мае справу з чужынцам, адказаў

нешта па-ангельску. 3 адказу я зразумеў толькі адно: ангельскую мову ён ведаў настолькі добра, наколькі я французскую. Але тут кон даўся ўмаліцца й паслаў нам збаўленьне знаёмага студэнта, які прыехаў нас сустрэць.

У Лювэне чакаў нас накрыты стол, і на ім о, дзіва! колькі бутэлек. Спадзяючыся сустрэць тут усіх ледзь не ў манашых сутанах, мы былі прыемна расчараваныя.

Абмяняўшыся традыцыйнымі формамі прывітаньня, усе ўрэшце селі за стол. Тўт мы ўжо хацелі прыступіць да справы, ажно дзе там! Устае студэнцкі старшыня й смаліць прамову ня то што цёплую, але проста гарачую. Усе запляскалі ў далоні. Баючыся, што пачнуць гаварыць усе папарадку, я падскочыў ды адпаліў гэткі ж гарачы адказ. Папляскі й мне.

Гбтак пачалося нашае студэнцкае жыцьцё. Мы мелі яшчэ колькі месяцаў вольнага часу, і яго трэба было выкарыстаць на вывучэньне французскае мовы. Але гэта яшчэ далёка ня ўсё. Як на новых студэнтаў, нашы заданьні былі даволі складаныя: чысьціць бульбу, падаваць на стол, мыць судзьдзё... (...)

Памалу пачалі мы пазнаваць сваіх прышлых калегаў. Яны былі самых розных калібраў. Толькі што да студыяў, дык усё зводзілася да дзьвюх галінаў: мэдыцыны й хіміі. Мэдыцына вяла рэй, ахімія апазыцыю. Прадстаўніком першых быў Р-ля. Аб ім хадзілі цёмныя чуткі, што на Беларусі ён зьбіраецца завесьці дыктатуру, а сябе абвесьціць вялікім князем. Казалі, што ўжо й прозьвішча хоча мяняць з Р-ля на Р-йла (як Ягайла ці Сьвідрыгайла). Калі ж пазьней сваім нашчадкам ён пачаў даваць імёны розных князёў і князёўнаў, дык ужо й апошні сумлеў разьвеяўся: было ясна, што прадбачаецца ня толькі дыктатура, але да таго яшчэ й спадчынная.

Апазыцыя, зразумела, лічыла сваім абавязкам супрацьдзеіць гэткім недэмакратычным і нямодным плянам. Лідэрам тут быў прышлы інжынер хіміі, які прапанаваў сябе на зусім дэмакратычнага прэзыдэнта. Хімічная лябараторыя пакінула на ім свой знак: вельмі ж любіў ён вызываць рэакцыі. Як на маю думку, дык ён разыйшоўся з пакліканьнем: каб яшчэ крыху энэргіі, дык быў бы ён куды лепшым інжынерам рэвалюцыі, як хіміі.

Пакінуўшы выбар палітычнай канцэпцыі на пазьней, мы ўзяліся за выбар факультэтаў. Будзіч з Вазёрным затрымаліся на гісторыі, пагражаючы сьвету закідаць яго гістарычнымі паэмамі ды раманамі, не гаворачы ўжо аб чыстай вады гісторыі. Васіль Іванавіч, Галубіцкі ды я (і тут няшчасьце сагнала нас разам...) выбралі не абы-што, а палітычныя й сацыяльныя навукі (сярдзіта гучыць!). Цімох пайшоў на інстытут фізычнага ўзгадаваньня. (...) Матэматык, Паўлюк 12-ты ды рыба (Паліч, калі хочаце) пайшлі на інжынераў. ГЬтага апошняга мы

прабавалі адгаварыць, радзячы выбраць вольныя навукі. Як вы сабе можа прыпамінаеце, ён часамі меў нязвычайны дар слова: на працягу поўгадзіны мог гаварыць тое, што просты сьмяротны сказаў бы ў двух сказах. Раз нехта з нас папытаўся:

— Чаму ты заўсёды так доўга гаворыш? Пэта ж можна прасьцей сказаць.

Той падумаў:

— Лексыкон у мяне багаты... (...)

„Наперад!"№25,жн1вень 1953

Экзамены на інжынерны факультэт

Пачуць ад прафэсара на ўступным экзамене патрабаваньне пісаць „на добрай французскай мове” пасьля першага кароткага азнаямленьня з гэтай мовай? Ад такое вымогі можна забыцца ня толькі гімназічную трыганамэтрыю, а й таблічку множаньня. Але Янка Жучка, якога наш фэльетаніст Архіп Папліска не дарма зваў Матэматыкам, даў і тут рады. Праўда, двум ягоным сябром не пашэнціла. Янку трывала запамятаўся той экзамен. ён расказвае:

Ліпень 1950 году. Канікулы, але не для нас, бо мы, прыехаўшы з Ангельшчыны, яшчэ знаходзіліся на статусе нефармальных студэнтаў. Ва ўсякім выпадку дом беларускіх студэнтаў зачыняецца й усе ягоныя жыхары разьяжджаюцца.

Па рэкамэндацыі а. Робэрта, каб падеучыць крыху французскую моеу я выехаў на працу на фэрме ў валёнскай частцы Бэльгіі ў мястэчка Амэ (Атау) каля Льежу. Ляжыць яно ў прыгожай мясцоеасьці над ракою Маас (La Meuse). У рацэ гэтай кожны дзень пасьля працы я (у Адамаеым адзеньні) купаўся тады гэта яшчэ было магчымым, чысьціня еады дазваляла на такое.

Апынуўся я ў сымпатычнай сямейцы, дзе, здаеалася, можна прыемна правесьці час. Але, на жаль, так ня еыйшла. Праца аказалася цяжкой, a людзі, зь якімі я праеодзіў бальшыню часу размаўлялі па-французску еельмі дрэнна. Штодзённая іхная моеа была еалёнская. Хоць паўстала яна на базе французскай, але гучыць непазнаеальна, асбаліеа калі французскую слаба еедаеш. Праўда, вечарамі за сталом я чуў добрую французскую мову але мне, змучанаму працай, яна ня надта засядала ў галаее. А спатрэбілася яна мне даеолі хутка.

Рэч у тым, што інжынерыя, на якую нас трох надумалася йсьці (Карась, Дзімітрук і я), была адзіным факультэтам, на які трэба было здаваць уступныя экзамены. А так як нашая французская была больш, чым кульгавая, да таго ж пасьля гімназіі мінуў ладны каеалак часу нам даеялося залічыцца ў падгатаеаўчы інстытут. Праграма ў ім была крыху

больш камплетная, як наша гімназіяльная; праводзіліся практычныя заняткі прымяненьне тэорыі да практыкі.

Правучыліся мы год бязь ніякіх асаблівых здарэньняў. На апошняй лекцыі практыкі прафэсар ацаніў магчымасьці трох нас здаць унівэрсытэцкія экзамены: Жучка няма ніякіх праблемаў Карась — зь невялічкім шансам, Дзімітрук ня раю прыступаць да залікаў. Так яно й сталася.

Экзаменаў было два: першы — з усіх заняткаў, а другі — з дабавачнае альгебры (якое мы ў гімназіі не праходзілі). Гэты другі залік давялося здаваць у прафэсара Сіманара, які быў ведамы тым, што бальшыня студэнтаў правальвала ў яго.

Здавалі экзамен чалавек дваццаць. Гоупамі па чатырох. Вось стаім мы, чатырох кандыдатаў, перад вялізарнай дошкай, на якой кожны напісаў сваё прозьвішча. Прафэсар задае кожнаму паасобна пытаньне. Дайшла чарга й да мяне. Чую: „Сфармулюйце на добрай французскай мове й дайце разьвязку тэарэмы Ойляра”. Божа міласьцівы!праляцела ў мяне думка чаму я такі нешчасьлівы? Мала таго, што гэта найцяжэйшае пытаньне, дык яшчэ й падавай яму „на добрай французскай мове"! Тут мне хана! Ну але няма іншага выхаду... Тэарэму, сказаў бы, на кульгавай мове, зь некаторымі цяжкасьцямі даказаў. Чакаю на другое пытаньне. Атрымаўшы яго, крыху павесялеў: дадзеную мне задачуя добра ведаў, а французская мова была тут ня надта патрэбная.

Выйшаў як ап’янелы. У галаве кружыліся думкі: Чаму ён патрабаваў „на добрай французскай моее”?.. Ці зразумее ён мае тлумачэньні?.. Чаго мне чакаць?..

Вынікі экзаменаў заўтра.

Дваццаць чалавек стаяць перад дзьвярыма бюро, дзе адбываецца прысуд нашай будучыні. Раптам адчыняюцца дзьверы і першым выходзіць дырэктар інстытуту, а за ім прафэсары-экзаменатары. Дырэктар разьвёў рукамі й сумна прамовіў: „Катастрофа! Толькі двух прайшло”. Я быў амаль упэўнены, што ў гэтай двойцы не знаходжуся... / раптам чую на другім месцы сваё прозьвішча! Мне здавалася, што я сьню, і толькі атрымаўшы ў рукі пасьведчаньне пераканаўся, што гэта рэчаіснасьць...

Насталі канікулы. Гэта вельмі прыемны час для таго, хто здаў экзамены й мае матарыяльныя магчымасьці правесьці яго. Студэнты нашага дому разьяжджаліся хто куды, дом зачыняўся прыблізна на два месяцы. Мне Люсі-Анн залрапанавала правесьці канікулы ў ейнай сям’і ў правінцыі Люксэмбург. Яна наладзіла мне спатканьне зь ейным бацькам, баронам і сэнатарам Натомбам. Усё складалася вельмі памысна й я быў надзвычай задаволены гэтай ідэяй. Але, як тая прыказка кажа: Чалавек праракуе, а Бог выракуе. Вось і тут. Айцец Робэрт, даведаўшыся аб гэтай прапанове, паклікаў мяне й сказаў:

— Гэта вельмі добра, я ўпэўнены, што Вы там правядзяце прыемна

час і добра падвучыце французскую мову. Аднак мне здаецца, што Вы былі б больш патрэбны для нашых няшчасных «правальшчыкаў» Карася й Дзімітрука. Мая прапанова наступная: Вы паедзеце зь імі ўезуіцкі каледж у Гадынь (каля Намюру) і там паможаце ім падрыхтавацца да восеньскае сэсіі.

I я на гэта мусіў пагадзіцца. Каб знайсьці заступніка на маё месца да сям’і Натомб, я зьвярнуўся да свайго блізкага земляка Аляксея Арэшкі. ён адразу ж згадіўся й справа была залагоджана.

Утрох мы прыбылі ў езуіцкі каледж Сан-Мішэль у Гадынь, што над ракой Маас надзвычай маляўнічае навакольле. У манастыры — абсалютная цішыня. Правялі мы там час вельмі прыемна, але, на жаль, з адмоўнымі вынікамі: Карась і Дзімітрук зноў правалілі экзамены.

У Францыі ў Міжнародным студэнцкім доме

Айцец Робэрт, ня ведаю якімі шляхамі, знайшоў магчымасьць паслаць чатырох нас, былых шахцёраў Цьвірку, Шчэцьку, Марговіча й мяне на адпачынак у Міжнародны студэнцкі дом у французскіх Альпах каля мястэчка Камблю (Combloux). Гэта быў цудоўны й незабыўны побыт у абсалютна новым і вельмі прыязным асяродзьдзі. Сьляды гэтага геаграфічнага й культурнага падарожжа засталіся на старонках майго дзёньніка.

30.6.50

Вась мае сяньня прывезьці з Брусэлю еізы ў Францыю. Заўтра, здаецца, паедзем. У Парыжы, зразумела, на пару дзён лірэба будзе затрымацца. Пэр Робэртавы экзамены /з французскай мовы/ прайшлі. ён зь іх надта задаволены, аднак кажа, што працы спыняць ніяк ня можна.

Паўлюка я ўгаварыў ісьці на літаратуру, а пэр нас абодвух перагаварыў на філязофію, літаратуру й гісторыю. Лаціну ўсяроўна трэба зубрыць. Здаецца, што й ад грэкі не ўцячэм. Нам двум будзе, зразумела, весялей. Падзеі ў Карэі кідаюць крыху сумніву на далейшую навуку, аднак праймацца няма чаго, бо гэтым нічога не паможаш.

3 шапкамі нашымі /студэнцкія форменныя/ нічога пакуль што ня выйшла. Прыдзецца мусіць рабіць пасьля канікулаў.

1.7.50

Парыж (прадмесьце).

У бараку цёмна. Гарыць сьвечка. Вась садзіцца лічыць французскія тысячы. Заўтра едзем аглядаць горад. Добра, што Наўмовіч /Міхась/ сустрэў.

3.7.50

Той самы барак. Учора цэлы дзень прахадзілі з Наўмовічам па Парыжы,

У Парыжы па дарозе ў Камблю, у Міжнародны студэнцкі дом на адпачынак пасьля maxmay. Зьлева: Алесь Марговіч. Васіль Шчэцька, Уладзімер Цьвірка. Янка Запруднік. Лета 1950 г.

памаліўшыся перад гэтым у падвале, дзе служыць а. Леў /Гарошка/. Акрамя нас чатырох была адна дзяўчына й Гпыбачанін зь Міхасём.

Няма часу пісаць хлопцы паядуць бутэрброды...

Абедалі ўчора ў а. Льва, пасьля зь Міхасём пайшлі ў Люўр, адтуль пад Трыюмфальную арку і нарэшце Эйфэлеву вежу. Нахадзіліся так, што аж шкарпэткі паляцелі. Сяньня мусіць яшчэ не паедзем ёсьць сёе-тое са справаў... (...) Аж галава кружыцца. Толькі што вярнуліся зь Цьвіркам з Парыжу. Выбадзяліся да паўсьмерці. Былі ў а. Льва забралі альбом, у які ён уп ісаўся. Зьезьдзілі да сп. Рыдлеўскага /Лявон/, аднак гэтага не засталі ўдома. Па Парыжы, знаючы адрас, можна ўжо разьбірацца са-

мому. Купілі білеты ў Sallanches /французскія Альпы/. Сяньня перад дзесятай вечара ад’яжджаем.

4.7.50

Камблю.

Цэлую ноч ехалі. Добра хоць, што сядзячыя месцы захапілі, a то крута было 6. Пад расьсьвет ужо ўяжджалі ў горы й да 9-й перліся ўсё ўверх. У Саляншы ўзялі аўтобус, які яшчэ сем кілямэтраў вёз нас падгору. Ну, але зараз і від тут! Перад намі, як на далоні, стаіць пакрыты сьнегам МонБлян; вакол горы, а пад нагамі пышная даліна з домікамі вёсак.

У Chalet /міжнародны студэнцкі дом/ месцы ўсе замоўленыя, дык нас да часу памясьцілі ў вёсцы ў гатэлі. Пакоі на двух шыкарныя. Мы з Васем нядаўна прыйшлі з абеду (Алесь з Вадзімам не хадзілі, бо леглі спаць). Мы затое адбылі ўжо сваю інтрадукцыю, якая складаецца з наступнага цырымону: на крэсла стаеіцца новапрыбылага, які мусіць адказваць на пытаньні: імя, нацыянальнасьць, факультэт, імя якой-небудзь дзяўчыны. Вызваных надаўгад дзяўчатаў мусіш пацалаваць (зразумела,

у шчокі). На „Ніну” да мяне падбегла аж трое. Пасьля самому яшчэ трэба было хадзіць, як Янку, цалавацца з новапрыбылымі дзяўчатамі. Кампанія ў доме заліхвацкая. Свабоды ўдоваль. Адзяюцца як хто хоча. Яда добрая з чырвоным віном. Усе гутаркі на «ты» — дзіўнавата крыху спачатку.

Ну, пабачым, як гэныя двух будуць адбываць свой цырыманьял. Цяпер пасьля абеду маем дзьве гадзіны супако.

5.7.50

3 асяродзьдзем тут ужо асвоіліся. Шкада, што слаба ў нас з французскай мовай. Ад падвячорку да вячэры праводзім за валейболам. Ігракоў тут добрых няма, так што й нас за добрых лічаць.

Уначы пайшоў дождж. Як толькі стане пагода, іду загараць. На лаціну мусіць прыдзецца махнуць рукой. Налягаць трэба на французскую. (...)

Што за цудоўны вечар быў учора! Можа таму цудоўны, што першы, але не. Цудоўны таму, што ён такі быў. Да дзесятае гадзіны прабылі на тэрасе, слухаючы па радыё Шубэрта. Агеньчыкі, што залілі даліны і ўзбоччы гораў празь цёплае паветра мігцяць, як брыльлянты, і толькі спакойны Мон-Блян, як боства, сьвеціцца сьнягамі тут жа перад вачыма. Адчуваешся шчасьлівым, і гэта адразу ж наганяе думкі аб доме. Ці можа ён нават мроіць аб гэткіх рэчах? Напэўна не.

У доме нас тут ужо ўсе ведаюць, хоць некаторыя маюць зусім малое паняцьце аб Беларусі. Трэба будзе напісаць у Парыж, каб прыслалі «Bielorussie» /брашура/.

Сяньня вечарам адзін студэнт з Парыжу чытае даклад аб Пляне Маршала. Цяпер недзе дыскутуюць там. Я пасядзеў крыху ды пайшоў, бо мала толку сядзець там, да таго ён чытае надта хутка.

Цяпер папрабую ўзяцца за лаціну.

6.7.50

I да абеду й па абедзе гралі ў валейбола. Быў на мэдкамісіі: вага 75 кг, рост 1,72м. Пакрышку завязваюцца знаёмствы. Сяньня хадзіў з Франсуаз на прамэнад. Яна парыжанка, на другім годзе права. Даволі гаваркая спосаб вучыцца французскае нядрэнны. (...)

8.7.50

Сяньня вечарам у доме а-ля гішпанскі баль. Невядома, што там будуць за касьцюмы, але беларускую сарочку можна будзе адзець, рэпрэзэнтуючы беларускага журналіста ў Мадрыдзе. (...)

9.7.50

Ужо па першай гадзіне раніцы. Вярнуліся кагадзе з «гішпанскае» забавы ў доме. Шмат было ў касьцюмах. Я адзеў нацыянальную сарочку й некаторым зыйшоў за запраўднага гішпанца.

Выпілася пару чарак белага віна, патанцавалася, ну, і чаго там больш трэба?

9.7.50

Вечар. Нядзеляпрайшла. Пасьляабедухадзіліна шпацыр. Зайшліўнейкую фэрму, дзе папрабавалі сьмятаны з мармалядай, а пасьля пазабаўляліся крыху. Пад вечар Сэрж / іншая брація апаролі недзе чатырох італьянак, зь якімі думалі правесьці вечар. / мяне з Васілём нанесла туды. Вылажылі па пару соцен франкаў, выпілі па ліманадзе й скончылася на гэтым. Італьянкі недзе змыліся, а мы па кватэрах. Заўтра рэжам ізноў у мяча.

12.7.50

Пазаўчора прыяжджалі нейкія камэдыянты канцэрт даваць. Даволі бледнавата трох чалавек. Верш, праўда, на астатак прадэклямаваў файна «Галодны». (...) Сяньня ўгодкі дырэктарства Аўгустына /дырэктар дому/ Вячэра была зь віном і кавай. Пасьля уезд машынай у сталоўку й раздача кніжак камэдыя! Нас папрасілі запяяць. Алеся ня было, дык мы ўтрох : «Ой, у лузе каліна», «Цыганачка» й «Ой, арол ты, арол» выйшлі добра. «Сьпячая прыгажуня» аж пацалункі дала кожнаму.

13.7.50

(...) Кніжкі аб Беларусі пакрысе раздаюцца сваё, зразумела, робяць. Сяньня ад імя нашае групы напісаў падзяку ў амэрыканскі ўнівэрсытэт за харчовыя пачкі. Вечарам быў канцэрт «La music sacree» італьянскіх і французскіх кампазытараў. Прасядзеў на тэрасе. Вечар цёплы, зорны. Каля санаторыя кідаюць ракеты. Заўтра ўгодкі рэвалюцыі сьвята.

14.7.50

(...) Сяньня вечарам, кажуць, танцуецца на вуліцы. Падчас абеду сьпявалі йзноў. Дзяўчаты згаджаюцца навучыцца „Лявоніху”. Дырэктар казаў, каб зрабіць дыскусію аб Беларусі. Да адзінаццатае гулялі ў доме. Пасьля на вуліцы ля нашага гатэлю. А тады пайшлі да Анці ў кафэйку, адкуль дыпляматычна змыліся, бо пахла выдаткамі, на якія ні я, ні Вась ня можам пазволіць. А тут, як на злосьць, гэтая чума францужанка зь бюро студэнцкага дому ўчапілася, як п’яўка: то ёй есьці хочацца, то піць спасеньня няма. Ледзь адчапіліся. Па пару танцах на вуліцы разьвіталіся й пайшлі дамоў. Па дарозе зайшлі яшчэ да сваіх гаспадароў на поўбакала. Народу кафэйцы п’яны — танцуе, балаганіць. Пратанцаваў яшчэзь нейкай парыжанкай пару танцаў Вась таксама. I вось ужо па першай. Алесь з Вадзімам перабраліся ўжо ў студэнцкі дом.

16.7.50

Да абеду загараў (чытаў кніжку на сонцы). Пад вечар гралі ў мячыка. Заўтра фармуем каманду й граем матч з пацанамі з суседняга лягеру.

Вечарам паказвалі маленькі кавалачак фільму й нудзілі нас дыскусіяй над „дзіцячай праблемай” Францыі.

Каб даўжэй застацца ў доме, трэба пасьведчаньне ад лекара. Будзем прабаваць.

18.7.50

(...) Пэру Робэрту пішу цяпер штодня пакрысе ў форме дзёньніка; думаю, што яму гэта будзе прыемна.

21.7.50

Убей его гром! Трэба вось перакладаць з французскае на ангельскую «Віё/orussie». Рэфэрат у панядзелак. Вось клопатаў. Ну, але неяк адеаліцца. Больш як месяц пабыць тут ня ўдасца. Недзе 4-га жнівеня — айда. Цэлыя дні гуляецца то ў валейбола, то ў пінпонга. (...)

23.7.50

Назаўтра зьбіраецца «бура». Had домам павісла цёмная хмара (для некаторых) «Le discours sur la Bielorussie» /даклад пра Беларусь/. Некалькі французаў-камуністаў, праўдападобна, аж зь нейкіх газэтаў выразкі зьбіраюць, каб давесьці... ды зрэшты, што яны там даводзіць будуць... Ружа мае абвінаваціць беларусаў у супрацоўніцтве зь немцамі ды ў нішчэньні палякаў. Нашы сымпатыкі рыхтуюць адпор. Папрасілі брашуры, каб азнаёміцца з матарыялам. Здаецца, што там будуць гаварыць іншыя, чымся мы самыя... Ну, пабачым!

24.7.50

Рэфэрат аб Беларусі прайшоў надзвычай ціха. Чытаў Жан з барадою. Дасталі таксама апарат для праекцыі геаграфічных картаў, хоць відаць было надта марна. Старшынём канфэрансу быў Аўгустын-дырэктар. Пытаньні ставіліся ў зусім нармальным тоне. Ружу з залі абрэзалі пару разоў. Цьвірка адказваў на пытаньні па-ангельску цераз Аўгустына. Хваляваўся крыху й дзеля гэтага ягоная ангельская выходзіла ня гладка. Мадзяры бегаюць ужо з думкай зрабіць гэткі ж вечар пра Мадзяршчыну.

На сяньняшнім дакладзе быў амаль увесь дом, бо нядрэннымі паводзінамі й асабліва добрымі песьнямі здабылося шмат сымпатыі.

26.7.50

Вечар сяньня цудоўны. 3 паўдня цёплы сьвежы еецер. Месячна. Відаць горы й Мон-Блян, як праз вуаль. Белыя хмары зьліваюцца з горамі й здаецца, што й хмары — горы, і горы хмары. Сьвятло санаторыі гарыць і дрыжыць, як дарагая брошка. (...) Дзяўчаты недзе пасуседзку пяюць песьні...

27.7.50

Сяньня была экскурсія ў Жэнэву. Нам, як чужынцам, зьезьдзіць не ўдалося. Шкада! Экскурсьнікам затое сустрэчу добрую падрыхтавалі павыцягвалі ўсенькае іхнае барахло, ад начных туфляў да полыпаў, і завесілі ўвесь ніз і сходы аж да другога паверху зрабілі нешта падобнае пад унівэрсальны магазын.

Вечарам было кіно: фільм пра нейкага лекара, што прымяніў першы драўляную трубку для абслухоўваньня хворых.(...)

Вечар сяньня, захад сонца — асаблівы, надзвычайны. Як прыгожа мяняюцца хварбы неба й гораў: ад сьветларужовага да цёмнасіняга, і ўсё на працягу поўгадзіны.

29.7.50

(...) Пасьля абеду сьпявалі йзноў на просьбу іншых. «Цыганачку» прыходзіцца паўтараць кожны раз.

1.8.50

Дванаццаць гадзін маршу па горах гэта ня сьмешкі. Але што за экскурсія! Хоць пад канец ды зрабілі. Цэлую ноч спаў трывожна хаця ж каб не праспаць. Пярыў дожджзь пярунамі. У шэсьць прыйшоўДзіма будзіць. Мадзяр спаўу нас. Пайшоў з намі. Раніца хмурная, аднак выглядала, што будзе пагода. Усходу сонца за хмарамі ня ўгледзелі. Але што за прыгажосьць раніцай! Ішлі бяз мэты, бо ня ведалі мясцовасьці. Абы ўгору. A Мон-Блян чым вышэй, тым болыл грандыёзны. Каля гадзіны 8-ае пасьнедалі ўжо высока над Камблю. I далей на захад. А ягадаў у лесе! — чорных, чырвоных. Ахапак нарваў ды йдзі, пашчыпваючы.

На фэрме папілі малака. Ага, вунь урэшце мэта экскурсіі — вялізарная гара перад намі. Француз кажа, што больш за 2000 мэтраў.

Толькі 10-я гадзіна. Хочучы скараціць шлях, убіліся ў такія кусты, што ні ўзад, ні ўперад. Неяк выбраліся на драгоу. Ай, які кавалак яшчэ! Угары нейкі шале відаць. Туды мо купіцца што. Кіляграм сыру й два літры малака 300 франкаў. Абедаем на самай гары. Здалёк недзе, як хор, брыдзе сьцяжынкай стада авечак са званкамі. Пастуху нябось задураць за дзень голаў.

Ногі баляць, але ад пары хвілін перадышкі йзноў сьвежыя. Нарэшце мэта. Абед. Вецер трэба нацягваць сарочкі. А Мон-Блян што за веліч! Паўдзённы шпіц і цэлая пілка шпіцаўнешта надзвычайнае. На ўсходзе сьвецяцца горы Швайцарыі, на паўдні Італія. Уга, сьнежных гораў колькі! На захадзе далёка зьліваюцца з туманам іхмарамі вяршыны, вяршыны... Паабапал дзьве даліны. На паўночным-захадзе, пад самым носам на нашым узроўні, востры хрыбет дзікай скалы са сьнежнымі лапінамі.

Па абедзе sieste /перадышка/. Недзе пад другую пачынаем зыходзіць іншым бокам гары. Строма. У шкураных туфлёх сьлізка. На шчасьце, у мяне белыя гумовікі. Вась дык у начных тэпцях пацеха. Лезем рэчышчам высахлага ручая. Ня страшна, аднак трэба асьцярожна. Да Камблю, відаць, кавалак дарогі. Няўжо на Салянш трэба будзе йсьці? Зьбіліся нарэшце, ня туды пайшлі. Пытацца, пытацца трэба!..

Хаця ж каб дажджу ня было! Нарэшце выбіліся на дарогу. Гадзіна добрае хады яшчэ. Вадзім з Алесем паперліся наперад.

Камблю. На пляцы колькі чалавек у сетку рэжуць. Зьбіраецца на добры дождж. Пасьля душу крыху асьвяжыўся. Жаклін папрасіла на шклянку кавы з сухаром. Дванаццаць гадзін хады чуваць у целе. Дождж пайшоўна добрае. Што цяпер? Па вячэры некалькіпартыяўупінпонга іда сябе ў гатэль.

3.8.50

Вось і разьвітаньне, ды якое! Адрасоў назьбіралі цэлыя кучы. Ад трох дзён ужо ў нас дапытваліся, калі сьпяваць будзем. Па абедзе пяялі крыху падабаюць. Дамовіліся йзноў на палавіну пятае. Здаецца, што хочуць накруціць пару песьняў. Тым лепш. Даў упісацца ў альбом Аўгустыну. *

Пасьля сіесты разьвітаньне, песьні, фармальнасьці час зоймуць. У амэрыканкі адрас трэба будзе абавязкава ўзяць. Файнае разьвітаньне!..

(Паўтары гадзіны пазьней) Накруцілі чатыры песьні на пліткі: „Разьвівайся, сыры дубе”, „Беларусь” (Дзіма й Вась), „Цыганачка” й „Арол”. Разьвіталіся з Раманам /француз расейскага паходжжаньня/ хвілінаю цішы паводле славянскага абычаю.

6.8.50

Парыж. Неяк уладзіліся. За два дні зацягаліся да сьмерці. Прыпыніліся ў сп. Шыманца. Цяснота.

7.8.50

Учора хадзілі аглядаць Парыж у вечаровым строі. Цацка! Бадзяліся па асьветленых бульварах. Народу аж кішыць, хоць Парыж цяпер лічыцца пустым, бо ўсе амаль парыжане павыяжджалі на адпачынак. Затое чужынцаў гэтулькі, што прайсьці нельга. Дзе ні глянь, дыкусё з плянамі Парыжу шукаюць патрэбных мясьцінаў. Мы хоць ужо разьбіраемся крыху, аднак Вась карты з рук ня выпушчае. Учора ўдзень хадзілі ў „Інваліды” паглядзець на гроб Напалеона ды ў вайсковы музэй. Сфатаграфаваліся на Аляксандраўскім мосьце. Пазаўчора хадзілі ў Лацінскі квартал, дзе слаўная Сарбона, Пантэон і, нарэшце — Нотрэ-Дам. Аглядалі Парыж з самага верху Нотрэ-Дам. Дзень перад гэтым мы з Васем былі таксама на Трыюмфальнай арцы. Што за любата! Агульны малюнак Парыжу менш-больш цяпер маем. Усё-ткі ні да Лёндану, ні да Брусэлю яго не параўнаеш. Тут табе кажны бульвар, кажны пляц, амаль кажны будынак дае асалоду. Проста прыкоўвае зрок, ачароўвае. Яшчэ пару дзён і трэба будзе брацца „дамоў".

‘Аўгустын напісаў у альбоме (у перакладзе з французскае): „Я веру, што гэтая сустрэча ў Камблю нас, студэнтаў з розных краінаў, прынесла вам гэтулькі ж радасьці, надзеі й даверу, колькі й нам самым. Мы не размаўляем тымі самымі мовамі, але гэта супольнасьць сэрцаў больш беспасярэдняя, больш трывалая, якая зьяўляецца меркаю пазнаньня й шчырага сяброўства".

7.8.50

Вэр-Галян (пад Парыжам) Начуем у бараку спадарыні Ніны /Абрамчык/. Прыехалі папаўдні. Зрабіла нам абед зь вішнёўкай, халадніком, памідорамі й г. д. Хадзілі на парагадзінны прамэнад. Вечарам пакапалі крыху агароду. Мясцовасьць тут дачная. Прыгажосьць!

Заўтра мо ў Вэрсаль. Сяньня атрымаў ад пэра дзесяць тысяч. Трэба будзе зматвацца хутчэй. Спадарыня Ніна радзіць зьезьдзіць яшчэ ў Фонтанблё, а таксама ў тэатр парыскі.

8.8.50

Бурная дыскусія ў Кавалеўскага /Аўгена/. Начуем у яго.

9.8.50

Сяньня мне дваццаць чатыры. Яшчэ адзін мінуў. Гзты раз сьвяткуецца выпадкова ў Парыжы. Дзе будзе наступны раз, калі будзе? Час неспакойны /Карэйская вайна/. Спадзяюцца чагосьці на зіму. Усяроўна суджанага канём не аб’едзеш.

Папаўдні хадзілі ў музэй васковых фігураў: у магічную залю, пакой крывых люстраў і г. д. Пабачылі шмат прыгожых рэчаў. Купілі на пятніцу білеты на ад'езд. За тыдзень гэты выпарыліся тут, якулазьні. Вечарам купіў пару бутэлек чырвонага віна на „замочыны”. Эх, гады колькі іх яшчз прыдзецца абмочваць тут віном і сумам? (...) Заўтра выбіраемся ў Вэрсаль. Трэба даць упісацца Івонцы /Шыманей/ у альбом.

10.8.50

За гэты тыдзень сьпёкі напацеліся так, што ўвесь адчуваешся, як аблеплены клеем. Параскашуюся ўжо душам у Лювэне.

Вярнуліся з Вэрсалю. Змоклі, як куры. Дождж якраз разыйшоўся, калі выйшлі з палацу ў парк. Поўнага вобразу парку мець не маглі з прычыны пагоды, аднак сам палац пазалочаныя мармаравыя пакоі з дыванамі й малюнкамі, галярэя малярства усё гэта ачароўвае, як у казцы. Трэба будзе папрачытваць гісторыі, зьвязаныя з гэнымі часамі й людзьмі, каб замацаваць сабе поўны малюнак палацаў музэяў Парыжу й Францыі наагул. Былі ў а. Льва. ГІаелі ў яго. Разьвіталіся. Са спадарствам Шыманцамі вып’ецца зараз пару бутэлек віна, спакуемся й заўтра раніцай — на Паўночны вакзал. Хопіць, выгуляліся. Пэру Робэрту трэба было б маленькі падаруначак купіць, але адумаліся запозна.

У чаканьні пачатку навучальнага году

11.8.50

Брусэль. Тут ужо пахне „хатай”адчуваешся крыху больш пасвойску. Дзень гарачы, аднак здаецца, што ў Парыжы пякло больш, чым тут. Падругое, на граніцы праверкі ніякай не рабілі, хоць у нашага суседа па

купэ бэльгійскія жандары апаролі бутэлькі віна, за якія зрабілі яму авантуру.

Забіраючы валізкі ў Парыжы на вакзале, замест спадзяваных 600 франкаў заплацілі толькі (па шчасьлівай памылцы!) 64 франкі. За рэшту (605) купілі пэру чарнільны прыбор з Эйфэлевай вежай, Трыюмфальнай аркай і царквой Сьв. Сэрца. Усё выйшла як найлепш! На станцыі разьвіталіся яшчэ із сп. Рыдлеўскім.

Брусэль пасьля Парыжу выглядае мініятурненькім. Асабліва адчуваецца цесната на вуліцах пасьля шырокіх, пышных парыскіх бульвараў і авэню. За пару гадзін, пасьля раскошнага халоднага душу, будзем расказваць пэру й тым, каго застанем у Лювэне, пра сваё даўгое падарожжа. (...)

12.8.50

Лювэн. (...) Плянуем на восень ізноў пачаць „Наперад!". Трэба будзе хутка брацца за вершы ды пераклады ўсіх папулярных песьняў гэта неабходная рэч для выцісканьня ў моладзі /песеннай/расейшчыны й пальшчызны.

13.8.50

Хадзіў з Рагулямі ў кіно. Паказвалі„Avec Іе sourire’’/з усьмешкай/. Сама ідэя вельмі добрая: усьмешка ўжыцьці шмат памагае й аблягчае. Шкада, што не заўсёды можаш здабыцца на яе.

Да пачатку акадэмічнага году заставалася яшчэ паўтара месяца. Братва была ў разьезьдзе хто над морам, хто ў манастыры. Час выкарыстоўвалі на апаноўваньне мовы недалёкіх ужо заняткаў. Нам зь Дзімітруком давялося правесьці месяц на працы ў фэрмэра у валёнскай (французскамоўнай) частцы Бэльгіі недалёка ад Льежу. Памагалі каля хлявоў і гумна, стагавалі сена.

У дзёньніку я запісаў: „Гэтымі днямі больш, якзаўсёды, думкі круцяцца ля дому ля маці. Цэлы дзень пры працы, асабліва пры манатоннай, праходзіць у ўспамінах іхны прыемны солад ніколі мусіць ня сьціхне, шмат памагаючы праводзіць час. Дні, здарэньні, эпізоды, малюнкі мінулага з такой прыемнасьцяй паўтараюцца перад вачыма нязьлічоны лік разоў. А ў цэнтры мама...”.

За сталом у фэрмэра мы з Паўлом перажылі невялікі культурны шок. Прывыкшы дома есьці мяса соленае, у ніякім выпадку салодкае, мы былі зьдзіўленыя, калі нам падалі курыцу з салодкай яблычнай кашкай. Падумалася: дзівакі гэтыя бэльгійцы ня ведаюць, з чым курыцу есьці! Але з часам прызналі ім рацыю пасоленая кураціна з салодкім яблычным сосам (а яшчэ прыпраўленым карыцаю) сталася пасьля запраўды першакляснай стравай.

24.9.50

Былі ў Льежы. На зборку прыехала ўсяго шэсьць чалавек /работнікаў/. Пагутарылі за півам крыху Оы на гэтым і кончылі.

Увечар віталіся ўжо ў Лювэне з усёй братвой, якая вярнулася з-над мора. Так, адзін маленькі этапік жыцьця кончыўся папрацавалася, ну і добра. За тыдзень пачынаецца новае. Папрабуем.

29.9.50

Сяньня пераняў грашовыя справы /каса, зь якое пакрываліся штадзённыя выдаткі студэнцкае грамады/ ад Барыса /Рагулі/. Клопатаў хіба што будзе крыху, але будзем уцягвацца. Гэтыя дні хадзілі пакрысе ў кіно. Два разы пэр фундзіў. Сяньня самі хадзілі на „ Three came home”/„Трох вярнулася дамоў"— амэрыканскі фільм/. Была нагода зьезьдзіць у наступны панядзелак з лэрам на прыняцьце ў індыйскую амбасаду аднак нельга будзе выкарыстаць з-за ўрачыстага адчыненьня ўнівэрсытэцкага году якое адбудзецца ў панядзелак.

30.9.50

Сяньня атрымалі „аржан дэ пош" /„кішэнныя грошы” на асабістыя выдаткі кожнаму месячна па 150 бэльгійскіх франкаў/. Ужо 12-я ночы, а ў хаце яшчэ ні душы: хто ў бары на піее, хто ў „Ратмане” на танцах, а хто яшчэ дзе. (...)

1.10.50

Чытаю „Maximes et pensees’’/правілы й думкі/ дэЛя Рошэфуко. Спадабалася адна думка: „Калімы даём адпор сваім парывам, дык гэта хутчэй таму, што яны слабыя, а не таму што мы моцныя”.

Ну вось і пайшоў навучальны ўнівэрсытэцкі год тое, аб чым столькі гадоў мроілася, чаго так нецярпліеа чакалася...

Адкрыцьцё акадэмічнага году пачалося паходам ад галоўнага будынку ўнівэрсытэту ці, лепш сказаць, ад канцылярыі. Наперадзе йшлі сьцягі, сярод якіх на гэты раз быў і беларускі сьцяг, за якімі рухаліся прафэсары, дацэнты й іншая брація. Пасьля малебну гэткім жа парадкам, як і дасюль, зайшлі ў канцэртную залю, дзе рэктар урачыста, пасьля даўгое прамовы, абвесьціў год пачатым. Сяньня ён асабіста прывітаў нас, калі мы прыйшлі са сьцягам ва ўнівэрсытэт. Братва ўся, ня толькі нашая, п’е. Кафэйкі пазапаўняныя студэнтамі.

Нашыя таксама ходзяць крыху пад газам.

У магазынах раскупліваюцца папера, алавікі, папкі й іншае.

Першы год навукі

Ніжэй зьмешчаныя выпісы са „Справаздачы Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня”, якую пісаў у форме дзёньніка сакратар БСЗ Васіль Шчэцька

/ВШ/, а таксама з майго дзёньніка /ЯЗ/. Матарыял са „Справаздачы” выбраны галоўна той, які мае дачыненьне да сяброў Дванаццаткі, а таксама да агульнае атмасфэры й да культурна-грамадзкае дейнасьці студэнтаў.

(ВШ) Беларускае Студэнцкае Згуртаваньне ў Лювэне заснавалася ў 1949 годзе. БСЗ пачало існаваць у ня еельмі добрых абставінах матарыяльных, але з часам, дзякуючы захадам сп. Прэзыдэнта М. Абрамчыка, калегі /Барыса/ Рагулі ды першых сяброў Згуртаваньне пачало мацнець. Калі ўдалося стварыць Камітэт Дапамогі Беларускім Студэнтам, куды ўвайшлі праф. Дэніс, а. Робэрт ван Каўэлярт (Robert van Cauwelaert), a. Apmc (Aerts), мадэмуазэль Дэ Лянуа (De Lannois), мадэмуазэль Дэ Валь (De Wael), беларуская група пачала расьці й еысоўвацца на адно зь першых месцаў у Лювэне сярод чужынцаў. У 1950 г. БЗС налічвае 31 сябру. Дзякуючы а. Робэрту, БСЗ пакуль што знаходзіцца ў добрым матарыяльным стане. Стараньнямі Згуртаваньня ў чэрвені 1950 г. ўдалося перавезьці зь Нямеччыны сп. праф. /Міколу/ Равенскага ў Лювэн і пачаць працу Ансамблю Беларускай Народнай Песьні. Звычайны агульны сход сяброў БСЗ 27.11.50 выбраў наступны склад ураду на 1950/51 г.: старшыня — Жылік Міхась, заступнік Кукель Часлаў сакратар Шчэцька Васіль, скарбнік Цьвірка Ўладзімер, сябра Запруднік Янка.

5.11.50

(ЯЗ) Пазаўчора прыехаў сп. Прэзыдэнт /Мікола Абрамчык/. Прывёз з сабой шмат цікавых пацяшаючых вестак. Сяньня ў Жадэнаеай залі /Жадэн сьвятар-прафэсар; заля насупраць беларускага студэнцкага дому/ адбыўся маленькі зьезд работнікаў, на якім сп. Прэзыдэнт расказаў сеае ўражаньні з падарожжа ў Амэрыку. Канцэрцік прайшоў добра. Гасьцей было каля 20. Здаў Кукелю /Чаславу/абавязкі адносна /студэнцкага/ дому. Із сп. Равенскім трэба будзе пад’ехаць да Кузьменкаў па народныя песьні/ Кузьменкіработніцкая сям’я з Палесься/. Мо сёе-тое новае знойдзецца.

11.11.50

(ВШ) Сп. М. Равенскі прачытаў для сяброў хору рэфэрат аб пяяньні.

19.11.50

(ВШ) Айцец Аўген /Смаршчок; сьвятар Беларускай Аўтакефальнай Праеаслаўнай Царквы/ служыў першую сеаю службу ў студэнцкім доме (Hoover PI. 8). Пры гэтым а. Аўген высьвяціў дом.

24.11.50

(ВШ) Калега Рагуля Б. з а. Робэртам паехалі ў Рым. БСЗ паслала альбом для кардынала Тысэрана.

26.11.50

(ВШ) А 15-й гадз. адбылася жалобная акадэмія ў чэсьць 27-х угодкаў Слуцкага паўстаньня. Рэфэрат чытаў Цімафейчык Тодар. Пасьля рэфэ-

рату хор адсьпяваў колькі жаўнерскіх песьняў; былі прадэклямаваныя два вершы. Акадэмія закончылася нацыянальным беларускім гімнам.

Былі высланыя чатыры студэнты на правінцыю дзеля прачытаньня рэфэратаў аб Слуцкім паўстаньні.

5.12.50

(ВШ) Вечарам адбыўся „картэж" Ecole Speciale. Картэж быў ня вельмі вялікі й спэцыяльнага нічога не адбылося. 3 боку БСЗ заслугоўвае на ўвагу тое, што кал. Кіпель /Вітаўт/ падчас картэжу так накрычаўся, аж ахрып.

6.12.50

(ВШ) А 15-й гадз. пачаўся „картэж”. Сябры БСЗ ўдзельнічалі таксама, але без асаблівых рухаў. У часе паходу ніводнаму нічога ня сталася, толькі вечарам кал. Арэшка /Аляксей/ дастаў раз гумаю ад паліцыі.

Адзначалі Дзень сьв. Мікалая /патрон студэнтаў/ у рамах БСЗ. У прыгатаваньні бралі ўдзел Шчэцька В. і Вініцкі Л. /Леанід/. А 8-й гадз. вечарам сабраліся ўсе студэнты ў сьвятліцы й зараз жа сьв. Мікалай прынёс падаркі (падаркі ў суме каштавалі каля 840 фр.). Пасьля, калі сьв. Мікалай пакінуў грамаду, за здароўе яго выпілі па чарцы віна. Вечар закончыўся песьнямі.

Аб тым, як лювэнскія студэнты адзначалі дзень сьв. Мікалая, свайго патрона, спачатку ў часе заняткаў, а пасьля на вуліцах гораду, я апісаў крыху ў этудзе А. Будзіча „Лювэн” („Наперад!”, №24, студзень 1953)

КАРТЭЖ

Шостага сьнежаня. Сьвяты Мікола дзень студэнцкае свабоды. Ужо з самага раньня, на лекцыях, пачынаецца бамбардаваньне прафэсаравае цярплівасьці: выбухаюць пэтарды й ракеткі, граюць пішчалкі, звоняць будзільнікі, у паветры лётаюць папяровыя самалёцікі й пляскатыя чорныя капялюшыкі разгубленых манахаў, а над усім уздымаеца пах паленае серкі ды іншых хімічных „пахкіх” субстанцыяў. Знутры й звонку накіроўваецца гэты шматтонавы й шматпахкі зьлепак у вушы й нос прафэсараў. Ня верачы ў посьпех, яны намагаюцца суняць разбушаваны студэнцкі натоўп.

Папаўдні картэж. Жывая лявіна студантэрыі залівае вуліцы й пляцы. Трэба выладавацца, выкрычацца, вышумецца. Места раптоўна ажывае, маладзее, падбадзёрваецца.

Картэж бурным патокам коціцца па вуліцах. Вушам як вытрымаць. Наперадзе карэта ізь Сьв. Міколам. Навакол паяцы, клёўны, маскі, размаляваныя наўсе магчымыя адценьні. Далей трактар цягне цэлы фургон піўных бочак (ах, каб жа яны былі поўныя!), а на самым канцы, прымацаваная за дышаль ад фургону, едзе ў малюсень-

кай клетачцы... рабенькая курачка, якая так зьдзіўлена паглядае на дзікія танцы вакол яе.

Манаху, што пацікавіўся выглянуць праз вакно, раптам загарэлася ў барадзе пэтарда. Нейкаму дзядзьку — з крыкам „шапо!” — зьнялі з галавы капялюш ды папрасілі раскланяцца на ўсе бакі (бач, ты буржуа’). Там зноў некага высадзілі з самаходу й „ветліва” папрасілі запяяць што-небудзь. Падумаў... 1 запяяў абы баржджэй адчапіцца...

Шум, крык, сьмех. П'ецца піва. Пабраўшыся за рукі, гуляюць „у хвост”.

Трэба карыстаць з дня, бо заўтра йзноў за працу...

Пасьля на пляц ля ратушы. Сюды зыходзяцца групамі, каб пачаць найвялікшую прыемнасьць сьвята задзіркі з паліцыяй, падмацаванай на гэты дзень новымі сіламі. Зачэпкі, перадражніваньне, кіданьне пэтардаў. Пасьля зраўнаважаныя „шпікі” ад усё больш задзірлівага захоўваньня студэнтаў пачынаюць выходзіць зь цярплівасьці. Канчаецца ўсё на гумовых палках, ды часам на пару „ліхтарох’’ пад вачыма, за якія выліваецца помста, ужо ўвечар, на паркавых лаўках, дарожных знаках ды на ўсім, што пападае пад руку.

7.12.50

(ВШ) Cercle International /Міжнародны кружок/ ладзіў сьв. Мікалая для студэнтаў-чужынцаў, дзе ўдзельнічала й БСЗ. Зборка ўсіх нацыянальнасьцяў адбывалася на Hoover Place 22, дзе кожная нацыянальнасьць давала нейкія мастацкія нумары. Беларуская група дала дзьее песьні хорам („Мароз”і„Ты чырвоная каліна”), адзін танец („Ляеоніха”) і салёеы нумар „Драўляны дом” /словы Масея Сяднёва, музыка Алеся Карпоеіча/ (сьпяеаў Сенькоўскі Юры). Пасьля заканчэньня вечару, найбольшай неспадзеўкай было тое, што не далі ладаркаў (а дзеля чаго ўсе й прыйшлі). Назаўтра як падарак БСЗ атрымала Юкг цукру, брус сыру й скрынку гарчыцы.

Сябры адсюль еыеелі, што сьв. Мікалайіз Cercle International паказаўся незаеідна, бо цукар, сыр ды гарчыца нічога ня маюць супольнага із сье. Мікалаем.

15.12.50

(ВШ) Сямнаццаць асобаў хадзілі ў Grande Rotonde /вялікая актаеая заля/ на даклад ген. Андэрса В. /лольскі генэрал/. Задэманстраеаць пратэст не ўдалося, бо ён спэцыяльна не закранаў пытаньня „ўсходніх земляў” I ня было дыскусіі над дакладам.

18.12.50

(ВШ) Атрымалі праграмы на наш канцэрт. Ад гадзіны 16:30 самаход з галосьнікам аб'яўляў па Лювэне /па-французску й па-флямандзку/, што а 20-й гадз. мае быць беларускі канцэрт. /Былі таксама разьеезеныя праграмкі ўва ўсе еедамыя нам бары./

Канцэрт пад кіраўніцтвам камп. Равенскага адбыўся ў залі Grande Rotonde.

Каля 8-й гадзіны пачала зьбірацца публіка. 3 важнейшых асобаў прыбылі: віцэ-рэктар біскуп Літт (Litt) біскуп Слосканс, праф. Дэніс, абат Жадэн (Jadin), а. Робэрт, a. Артс, а. Бэдарэ (Bedoret) ды колькі іншых прафэсароў унівэрсытэту.

Калі ансамбль выйшаў на сцэну, праф. Дэніс прывітаў публіку прадстаеіў ансамбль, паіфармаваў крыху аб беларускіх студэнтах і перадаў паўнамоцтвы нашаму канфэрансье Жоржу Лыславу /піяніст, студэнт мэдыцыны/. Жорж даў кароткі зьмест першых трох песьняў (рэлігійных) што ён рабіў перад кожнай сэрыяй песьняў. У праграме канцэрту былі рэлігійныя й беларускія народныя песьні ў выкананьні ансамблю, чатыры салёеыя ў еыкананьні Ю. Сенькоўскага, два танцы („Крыжачок” і „Мяцеліца’) у выкананьні чатырох параў (адна зь дзяўчат была бэльгійка) ды музычная частка („Вялікая сюіта’’ М. Равенскага і „Варыяцыі на беларускія народныя тэмы” Ж. Лыслава ў ягоным жа выкананьні).

Канцэрт удаўся дзякуючы добраму выкананьню, народным строям ансамблю ды ўпорнай працы праф. Раеенскага. На біс былі выкліканыя: „Крыжачок”, „Мяцеліца", „Марш партызанаў” (Сенькоўскі), „Ой вяду бяду” (ансамбль).

19.12.50

(ЯЗ) Ужо па першай раніцы. Заседзеліся крыху ў Рагулі. Адсьвяткаеалі адбыцьцё першага канцэрту сп. Равенскага ў Лювэне, а таксама ягоны дзень народзінаў і, сяньня ўжо, сьв. Міколу (хоць запраўдны Мікола, думаю, будзе яшчэ сяньня вечарам сьеяткавацца). Канцэрт, хоць дэфіцытны, але выйшаў надзвычайна. На студзень ужо маем запросіны недзе пад люксэмбургскую граніцу. Удасца мо зарганізаваць наагул турнэ па Бэльгіі. Аадным словам, усё на добрай дарозе. (...)

19.12.50

(ВШ) Увечары адбыўся „канфэранс” /даклад/ а. Робэрта й кал. Рагулі. Яны здалі справаздачу зь іхнае паездкі ў Рым. 3 гутаркі вынікла, што за час пабытуў Рыме ім удалося навязаць сувязь із шмат якімі высокімі асобамі Ватыкану ды асягнуць пазытыўныя (хоць пакуль у тэорыі) рэзультаты: надзеі на атрыманьне стыпэндыяў на наступны год, а нават на заснаваньне беларускай гімназіі ў Бэльгіі. Пры тым удалося крышку наладзіць беларускае акадэміцкае жыцьцё ў Рыме.

23.12.50

(ВШ) Адбыўся калядны вечар у Cercle Social Universitaire /унівэрсытэцкі таварыскі кружок/. Сяброў з БСЗ было 27. Вячэра цягнулася ад 18-й да 23-й гадзіны. Вечар складаўся з супольнае вячэры, а ў міжчасе паасобныя групы студэнтаў сьпявалі калядкі. Усе атрымалі падарункі.

25.12.50

(ЯЗ) Учора езьдзілі ў Ойпэн /Ойпэн-Мальмэды нямецкамоўны раён паўночна-ўсходняй Бэльгіі/у санаторыю са сваёй часткай канцэрту. Цэлую ноч правялі ў дарозе. А другой гадзіне ночы слухалі ў Ойпэне літургію (там народ па-нямецку моліцца й гутарыць), а трэцяй у нейкім рэстаране пілі за сяброўства з флямандзкімі студэнтамі. (...)

(ВШ) Адбыўся калядны вечар у БСЗ з удзелам а. Робэрта. Вечар прайшоў у сяброўскай атмасфэры.

27.12.50

(ВШ) Праф. Славінскі /паляк зь Лёндану/ зрабіў даклад у сьвятліцы БСЗ „Фэдэрацыя Сярэдняй Эўропы". Прысутнічала каля 10-ці сяброў БСЗ, 4-х украінцаў. Вялікіх дыскусіяў ня было.

30.12.50

(ВШ) Ад 20-й гадз. да 1-й была студэнцкая забава ў Cercle Social. Ад БСЗ бьло 17 прысутных. Забава была як забава, але дзяўчаты танцаваць ня ўмелі, за выняткам некалькіх.

31.12.50

(ЯЗ) Так, зьбіраемся сустракаць яшчэ адзін Новы... Выглядае прынамся, што ён будзе запраўдным новым... Ну, што ж, хай будзе! Шмат чаго ёсьць здабыць, траціць нічога... хіба жыцьцё...

Вечар, дзякуючы пэру, падрыхтаваны зусім добра. Хлапцы, здаецца, маюць цьвёрды намер упіцца сяньня.

1.1.51

(ВШ) У 10:00 гадзін пачалася афіцыяльная частка спатканьня Новага году ў сьвятліцы БСЗ. Пачаткам была малітва „Магутны Божа”, пасьля чаго ўрачысты тост з уступным словам сказалі кал. Жылік /Міхась/ і а. Робэрт. Каля 1-й гадз. пачалі прадаўжаць танцы частка ў сьвятліцы, а частка дзе хто мог. Цырымонія закончылася каля 5-й гадзіны.

Спадарыня Рагуля Людміла нарадзіла дзяўчынку ў першых хвілінах Новага году. Калегі Жылік, Жытка /Янка/, Запруднік, Савёнак /Зора/ і а. Робэрт уручылі праф. Дэнісу падарунак (кнігу пра лювэнскі Hotel de Ville /ратуша/) з нагоды ягоных заручын.

3.1.51

(ВШ) 23-х сяброў БСЗ езьдзілі на цэлы дзень у Брусэль з а. Робэртам і праф. Дэнісам. Зьведалі музэй, дзе праф. Дэніс шмат выясьняў адносна некаторых абразоў. Елі абед у Bon marche, пасьля чаго частка пайшла йзноў у музэй, а частка ў горад (кіно). Пад вечар усе спаткаліся ў кафэ Mort subite /раптоўная сьмерць/, дзе падеячэралі й папрабавалі ведамага флямандзкага піва gueze. А 20-й гадз. ўсе выбраліся ў тэатр, дзе пабачылі апэрэту Si j'etais rois Жалі б я быў каралём/.

6.1.51

(ВШ) Ладзілі супольную куцьцю. Запрошаныя былі а. Робэрт і іншыя чатыры асобы. Прыехалі госьці-работнікі. Куцьця пачалася малітвай. Пасьля прамаўлялі к. Жылік і а. Робэрта. Вячэра складалася з сямі страеаў, вельмі добра прыгатаеаных. Усё прайшло зусім па-сямейнаму. Пад абрусам было сена й у часе вячэры ўсе прабаеалі цягнуць на „доўгі лён” і на іншыя прыкметы. Пасьля вячэры сьпявалі калядкі й песьні наагул.

7.1.51

(ВШ) А 10-й гадз. пачалася Божая служба ў сьеятліцы БСЗ. Служыў а. Аўген і сьпяваў студэнцкі хор. Адбыўся супольны калядні абед з удзелам а. Робэрта й гасьцей. Пасьля абеду былі танцы пад патэфон аж да 5-й гадзіны.

15.1.51

(ЯЗ) Быў з пэрам у Брусэлі. Паказваў мне будынак і салёны свайго дзядзькі Старшыні Палаты Прадстаўнікоў. Вячэралі ў італьянскім рэстаране. I ўрэшце пабылі на опэры „Фаўст".

16.1.51

(ВШ) Сенькоўскі Юры браў удзел у студэнцкім канцэрце клясычнай музыкі, ладжаным Cercle Jeunesse Municipale /Кружок муніцыпальнай моладзі/. Сенькоўскі пеў частку Баха па-нямецку. Ягоны выступ быў удачным.

19.1.51

(ЯЗ) Вадохрышча. У нашым доме а. Аўген адслужыў абедню. Папаўдні адсьвяткавалі хрэсьбіны Рагнеды-Ганны (дачка Барыса й Людмілы Paay ляў).

20.1.51

(ВШ) Ансамбль езьдзіў у Брусэль пець рэлігійныя песьні ў Eglise de St. Sacrament de Miracle y праграме „Хрысьціянская еднасьць”.

21.1.51

(ЯЗ) Сьпяеалі ў Брусэлі йзноў у царкее дамініканцаў. Пасьля канцэрту епіскап /Баляслаў/ Слосканс пагутарыў з намі крыху, падымаючы тост за „еольную, незалежную, хрысьціянскую Беларусь”.

23.1.51

(ВШ) Ансамбль езьдзіў у Брусэль пець у Eglise Notre Dame du Rosaire. Пасьля еыступу ўсе былі запрошаны на еіно.

25.1.51

(ВШ) Ансамбль езьдзіў у Брусэль пець у Eglise St. Henri. Прысутнічаў на службе монсіньёр Чэнто, папскі амбасадар у Бэльгіі.

28.1.51

(ВШ) Каля 15 сяброў былі на вечары расейскіх студэнтаў /Дзень Тацьцяны/.

4.2.51

(ВШ) Адбыўся агульны зьезд Саюзу Беларусаў Бэльгіі ў доме БСЗ. Перад зьездам а. Аўген адслужыў Божую службу. Ансамбль даў частку канцэрту для прыежджых.

16.2.51

(ВШ) Болылая колькасьць сяброў хадзілі на вечар да віетнамскіх студэнтаў.

25.2.51

(ВШ) Ансамбль даваў канцэрт уЛьежы. Езьдзілі самаходам. Заля была вельмі добрая. Людзей прыбыло на канцэрт каля 50. Кацэрт прайшоў еельмі добра. (...)

26.2.51

(ЯЗ) Езьдзілі з Паўлюком у Брусэль. Дзень правялі ў бібліятэцы, вечар у тэатры. Люсі-Анн дастала для нас два білеты ў сэнатарскую лёжу. Пазнаёміла з бацькамі.

21.3.51

(ВШ) Прыехаў Янка Філістовіч з Парыжу.

Філістовіч прабыў у Лювэне нядоўга, да 9 травеня. Трымаўся ён неяк збоку ад грамады, выглядаў самотным, у нашу супольную дзейнасьць не ангажаваўся, сваімі плянамі не дзяліўся. Рэтраспэктыўна ўжо, можна дадумоўвацца, што далейшая ўнівэрсытэцкая навука ня была ў яго на першым пляне. У кнізе „Філістовіч. Вяртаньне нацыяналіста” (выд. „Наша Ніва”, Менск, 1997, б. 42) Аляксандар Лукашук падае ягоныя словы з савецкага пратаколу: „У сакавіку 1951 г. ... я прыехаў у Лювэн і быў залічаны на 4-ты курс гістарычнага факультэту”. Можа ён так і казаў, але на чацьверты курс ён ня мог быць залічаны, бо ня меў для гэтага дастатковай асьветы, і ня прыгадваю, каб ён хадзіў на заняткі. Лювэн для яго быў, відаць, месцам роздуму перад вялікай пастановай.

25.3.51

(ВШ) Раніцою ўсе сябры былі ў а. Робэрта на вялікодным разгаўленьні. А гадз. 13:30 адбылася акадэмія, прысьвечаная 25-му Сакавіка. Пасьля быў сьвяточны абед з удзелам а. Робэрта. Па абедзе танцавалі й забаўляліся.

26.3.51

(ВШ) Увесь ансамбль езьдзіў у Льеж. Там была адслужана служба Божая а. Аўгенам у льежскім аддзеле СББ з нагоды 25 сакавіка. Былі прысутнымі:

3 кампазытарам М. Равенскім у дарозе на канцэрт у Льеж. 26III1951 г.

дэлегацыя казацкая, прадстаўнікі ад калмыкоў і ад украінцаў. Рэфэрат аб 25-м Сакавіка чытаў кал. Цьвірка. Ансамбль прыняў удзел у канцэрце, які адбыўся ў Lycee Leonie de Waha. Выступала пяць нацыянальных групаў: бэльгійцы, беларусы, украінцы, расейцы й казакі. Заля была перапоўнена гледачамі. Перад выступам кал. Рагуля паінфармаваў пра беларусаў і Беларусь. У дзьеюх частках канцэрту ансамбль выканаў восем песьняў, два народныя танцы, а Сенькоўскі прапяяў „Марш партызанаў”/першыя словы маршу: „Сьлязамі край увесь сьцякае, прыгон зноў Беларусь цярпіць...”/.

8.4.51

(ВШ) Ансамбль езьдзіў у Льеж пець рэлігійныя песьні ў украінскую царкву. (...)

28.4.51

(ЯЗ) Заўтра Вялікдзень, другі раз тут, у Лювэне. (...) Пэр рыхтуе памаленьку рэчы для Паўлюковага й майго ад’езду ў Італію. Мо прыдзецца ехаць зь Людаю (Рагуляй) уЛіль (паўночная Францыя) на тэлевізійны выступ трэба рыхтаваць акампанімэнт (на акардыёне). I гэты раз, як і заўсёды, думкі чамусьці блукаюць недзе каля хаты. Мо таму, што Вялікдзень там быў такі далёкі ад тутэйшага. Гпядзіш цяпер усяроўна як у іншы сьвет і дзівішся: якое вялікае гэта было шчасьце перажыць гэткія хвіліны! Як там заўтра будуць сьвяткаваць ? Зь пірагамі, з бульбай, са сьлязьмі? Б’е дванаццаць... Хрыстос Уваскрос, мама! А я мо еярнуся йшчэ капі-небудзь...

Студэнцкі хор Міколы Равенскага на канцэрце ў Льежы, 26 сакавіка 1951 г.

Мамэнт адпачынку перад Беларускім студэнцкім домам (на фоне — будынак унівэрсытэцкае бібліятэкі). Зьлева: Алесь Марговіч. Мікола Равенскі, Мікола Шуст (кухар студэнцкага дому). Вітаўт Кіпель. Хведар Мазура (у беларускіх студэнцкіх шапках). Красавік 1951 г.

29.4.51

(ЯЗ) Божая служба была сяньня надзвычайная запраўды адчувалася, што Хрыстос Уваскрос. Разгаўляліся ўсе разам. Быў пэр Робэрт. Сяньня, між іншага, ягоныя ймяніны. Пасьля абеду калі мы пайшлі валачобнічаць, пабыўшы ў Рагулі, зайшлі й да пэра. Ён, пасклікаўшы сваіх вучняў /манахаў/, выслухаў нашую валачобную, выпілі па чарцы, а пасьля запяялі яму яшчэ „Слуцкія ткачыхі”. Быў надта задаволены. Думалі зайсьці да прафэсара Дэніса, але яго ня было ўдома. Валачобніцтва закончылі ў а. Аўгена, а пасьля да сп. Равенскага.

1.5.51

(ВШ) Кал. Шчэцька ўзяў першае месца на конкурсе танцаў, ладжаным у залі ABC у Лювэне.

9.5.51

(ВШ) Выехаў сп. Філістовіч у Парыж пасьля побыту ў БСЗ каля двух месяцаў.

19.5.51

(ВШ) Цьвірка, Запруднік і Рагуля Л. езьдзілі ў Ліль дзеля выступу на телевізіі. Цьвірка пеў„Чалавекжонку б’е”і„Маю грошы”/гэтая апошняяз апэрэты М. Равенскага на словы Дуніна-Марцінкевіча/, а Л. Рагуля пела „Сокал", „Охці мне ох" і„Замуж пайсьцітрэба знаць”.

20.5.51

(ЯЗ) А 3-яй гадзіне раніцы вярнуліся зь Лілю. Тэлевізія ня была ўжо такой страшной каб не гарачыня, якая там утвараецца ад штук трыццаці пражэктараў.

Беларускія народныя песьні-солё Людмілы Рагулі пад мой акампанімэнт на акардыёне, а таксама сьпеў Цьвіркі, пайшлі добра. Нарваліся на нейкую журналістку, якая прыехала разам з намі. Распытвалася. Паінфармавалі. Зьмесьціць артыкул у тыднёвіку гораду Монс. Казала, прышле гэны нумар.Пэр прыехаў з Рыму. Пачынае падрыхтоўваць наш з Паўлюком выезд. Прывёз таксама з сабой партрэт кардынала Тысэрана з прысьвятай „кіраўніком студэнцкага дому”.

28.5.51

(ВШ) Быў запрошаны да нас епіскап Слосканс з нагоды яго 25-годзьдзя епіскапскай працы. Ансамбль прывітаў епіскапа одаю (музыка М. Равенскага, словы С. Ясеня), пасьля старшыня БСЗ сказаў прывітальнае слова. Уручылі юбіляру кветкі, альбом і запісаную оду. Епіскап падзякаваў і сказаў колькі словаў аб сваёй працы /частка якой прайшла ў Беларусі/.

30.5.51

(ЯЗ) Закончыўся навучальны год. Няма прыямнейшых і прыгажэйшых лекцыяў, як лекцыі апошнія. Пачуцьцё, што нешта зроблена, так прыем-

У Брусэлі ў дзень вясельля праф. Дэніса: (зьлева) Уладзімер Цьвірка, Мікола Равенскі, Янка Запруднік. Алесь Марговіч. Чэрвень 1951 г.

на казыча сьведамасьць як студэнту так і прафэсару, думаю. (...) I ці ж не вялікая гэта праўда, прыпомненая сяньня прафэсарам? — „Усё йдзе ў забыцьцё й нябыцьцё, што не шэдэўр, што не мастацтва. Чаго ня зьнішчаць людзі, тое час зьнішчыць. Перажыве толькі мастацтва, прыгаство, веліч, шэдэўр..." I ціня варта было б на гэтым месцы задумацца, што кажны з нас упаасобку, як і цэлая група разам гэта мастакі вялікага беларускага твору які мае так шмат аспэктаў і што веліч гэтага твору залежыць ад нас самых.

2.6.51

(ЯЗ) Гулялі ў прафэсара Дэніса на вясельлі. Езьдзілі недзе за Брусэль да бацькоў ягонае жонкі. (...) Вянчаў сам рэктар Лювэнскага ўнівэрсытэту /біскуп ван Ўаенбэрг/. Пасьля пайшліна „гульбішча”: выпіліпа пару чарак й „закусілі” цыгарэтамі. Пафатаграфаваліся /ансамбль / колькі сяброў былі ў народнай вопратцы/, папяяліды вярнуліся галодныя, якваўкі, дамоў.

13.6.51

(ВШ) Прэзыдэнт М. Абрамчык, будучы колькі дзён у Лювэне, падзяліўся са студэнтамі сваімі ўражаньнямі з паездкі ў Рым. Ягоны даклад заняў каля 2-х гадзін.

У Брусэлі ў дзень вясельля праф. Дэніса: (зьлева): Паўлюк Урбан, Янка Запруднік, Уладзімер Набагез, Мікола Равенскі, Леанід Карась, Алесь Марговіч. Чэрвень 1951 г.

30.6.51

(ЯЗ) Такая прыемная змука!.. Нешта падобнае адчуеалася некалі пасьля добрае ранішняе шыхты ў капальні ў пятніцу пасьля адпрацаванага тыдня, калі варочаўся ў гостэль з шасьцю ці сямю фунтамі ў кішэні... Толькі цяпер не пасьля тыднёвае працы, а пасьля гадаеое, і ня з фунтамі ў кішэні, а са сьведамасьцяй аб посьпеху ў экзаменах. Як добра, як прыемна адчуць, што нешта зрабілася, што нечага дасягнулася (хоць з такім еысілкам і хеаляеаньнем!). Цяпер можна гаеарыць канкрэтна аб падарожжы ў Італію.

12.7.51

(ВШ) Калегі Цьвірка й Запруднік паехалі на Кангрэс Студэнтаў на Выгнаньні ў Мюнхэне.

13.7.51

(ЯЗ) Мюнхэн. Ізноў старая Нямеччына. Так і панясло „рамантычнай” мінуўшчынай. Усё перад вачыма: ад узарванае міны ў Чаромсе /у Польшчы, калі ехалі на захад улетку 44-га / аж да агнёў Ротэрдаму...

Цэлую ноч у дарозе. Цягнік набіты ангельцамі у Аўстрыю на „голідэй” пруцца to have a nice time /праеесьці прыемна час/. Пагаманілі крыху. Як хутка ўсё прыпамінаецца. (.. J

18.7.51

(ЯЗ) Мюнхэн. Чатыры дні й ноч, і кангрэс кончаны /мы зь Цьвіркам — дэлегаты ад беларускага студэнцтва/. У выніку ўсяго мяне нагрузілі віцэ-прэзыдэнцтвам. Урэшце можна будзе выспацца...

28.7.51

(ЯЗ) Удалося адпусьціць паўдня на зьведаньне Мюнхэну. Пачалі ад Нямецкага музэю. Што за багацьце! Ад найскладаных апаратаў аж да рэканструкцыяў вугальных ды солевых капальняў. У Das Haus der Kunst /Доме мастацтва/ прабеглі па мадэрных малюнках, а пасьля па клясыках. Багатая калекцыя Рубэнса, Рэмбрандта ды іншых вымагае, зразумела, не гадзіну, а цэлы дзень, каб магчы нацешыцца гэтымі шыкарнымі творамі. (...)

Неспадзяванае падарожжа ў Бэрлін

Улетку 1951 г. нам зь Цьвіркам неспадзявана надарылася нагода пабыць у Бэрліне узяць удзел у арганізаванай амэрыканцамі й заходнімі немцамі акцыі ў адказ на фэстываль моладзі камуністычных краінаў ва Ўсходнім Бэрліне. Мэта контракцыі была прыцягнуць у Заходні Бэрлін з усходняга як мага больш моладзі, каб пераканаць іх у перавагах дэмакратычнага ладу жыцьця. Мы спадзяваліся, што на фэстывалі будзе хто-небудзь з падсавецкае Беларусі.

У міжнародным пляне час быў напружаны, канфрантацыя паміж Усходам і Захадам наростала. У красавіку 1950 г. Саветы зьбілі над Латвіяй разьведвальны самалёт амэрыканскага флёту (загінула 10 асобаў). У травені 500 тысячаў асобаў у Заходнім Бэрліне дэманстравалі супраць камунізму, а ўва ўсходняй частцы гораду гэтулькі ж дэманстрантаў прайшло пад чырвонымі сьцягамі. У чэрвені альянты прызналі Заходняй Нямеччыне права на сваю замежную палітыку й адкінулі савецкую прапанову (разьлічаную на нэўтралізацыю Нямеччыны) аб’яднаць краіну ў адно цэлае. Бонскі парлямант прагаласаваў за далучэньне Заходняй Нямеччыны да дзяржаваў Эўрапейскае Рады. Бон і Токіё наладжвалі прымірэньне з учарашнімі ворагамі, заходнімі альянтамі. Дзякуючы свайму катэгарычнаму антыкамунізму, паступова выходзіла зь міжнароднае ізаляцыі франкаўская Гішпанія. У 1950 г. Вашынгтон аднавіў нармальныя дачыненьні з Мадрыдам і прызнаў яму крэдыты па праграме Пляну Маршала.

Хмары на ўсходзе й на захадзе пачалі згушчацца. Камуністычны Кітай рухаўся да саюзу з Масквой. Пагрозьлівасьць міжнароднае сытуацыі завастрылася ў чэрвені 1950 г., калі паўночнакарэйскія войскі перакрочылі 38ю паралель, запачаткаваўшы Карэйскую вайну. За падбухтораньне да гэтага кроку паўночных карэйцаў Вашынгтон абвінаваціў Маскву. У адказ на карэйскую агрэсію Рада Бясьпекі ААН прыняла рэзалюцыю, якая ўпаўнаважвала ЗША й іншыя краіны на ваенную дапамогу Паўдзённай Карэі.

Рэха Карэйскае вайны прагучэла й на беларускім эміграцыйным панадворку. Прэзыдэнт БЦР Радаслаў Астроўскі заклікаў беларускіх эмігрантаў ісьці дабраахвотнікамі на карэйскі фронт на баку войскаў ААН. Гэта выклікала буру спрэчак у беларускім эміграцыйным друку, дзе й так ляцелі пырскі ад узаемных абвінавачаньняў паміж „крывічамі” й „зарубежнікамі”. Зразумела, ніякага вайсковага набору сярод эмігрантаў на карэйскі фронт БЦР не праводзіла. Хоць беларусы там былі, у тым ліку й некаторыя нашыя сябры па Рэгенсбургу-Міхэльсдорфе: Кастусь Вайцяхоўскі, Алег Дубяга й Юрка Каляда. Але былі яны ў Карэі як жыхары Злучаных Штатаў.

Карэйская вайна толькі ўзмоцніла адчуваньне няўхільнасьці пашырэньня збройнага канфлікту паміж дэмакратычным Захадам і камуністычным Усходам. У ліпені 1950 г. былы прэм’ер Вялікабрытаніі Чэрчыль падаў свой аўтарытэтны голас перасьцярогі перад магчымасьцяй выбуху Трэцяй сусьветнай вайны. Амэрыканскі Кангрэс прызначыў 1,2 міліярду даляраў на падтрымку змаганьня з камунізмам у розных краінах сьвету.

У гэткай атмасфэры заходня-ўсходняй канфрантацыі рыхтавалася ў Заходнім Бэрліне прапагандавая акцыя радыёстанцыі „Вольная Эўропа”, накіраваная на моладзь, якая зьяжджалася ва Ўсходні Бэрлін на вялікі міжнародны фэстываль. Мы з Валодзем Цьвіркам /якога я па старой звычцы зваў Вадзімам/ узялі ў ёй удзел, які я задакумэнтаваў у сваім дзёньніку.

1.8.51

У самалёце. А восьмай гадзіне раніцы вылецелі зь Мюнхэну авіялініяй Air France на чатырохматорным самалёце ў Бэрлін. Народучалавек 60. Нашая група асобаў з 20. Ну, нарэшце першы раз у паветры. Засталося яшчэ, як казаў той, на падводнай лодцы паплаваць. Крыло самалёту засланяе крыху, але відаць нядрэнна. Пагода шыкарная зь лёгкай смугой. Ляцім ня надта высака. Усеўся ля вакна. Збоку сядзяіць Дзіма. Цераз паўтары гадзіны будзем ужо ў Бэрліне, калі... Ну, хіба ўсё будзе, як дасюль...

Бэрлін. Прыехалі сюды з аэрапорту недзе па адзінаццатай. Домік прыемны, але крыху цеснаеата, бо шмат народу. Цэлага паўдня займаліся пісанінай падрыхтоўкай да акцыі: адозвы, пераклады, лісты.

2.8.51

Ужо за поўнач. Ніяк не падходзімся яшчэ зь перакладамі тэкстаў (часта даволі дурнаватых) да выстаўкі „Радыё Свабодная Эўропа". Пад вечар прыходзілі госьці дзесяцёх нямецкіх студэнтаў зь якімі гутарылі на самыя розныя тэмы. Распытваліся яны ў нас, распытваліся мы ў іх. Знаёмства гэтае трэба будзе скарыстаць, каб дастаць, калі магчыма, yea ўсходнім сэктары крыху беларускіх кніжак.

Заўтра паеду мо памагаць рабіць плякаты й надпісы для выстаўкі. На еечар дырэктар перадачаў „Свабоднай Эўропы” містэр Барбэр запрашае нашую 14-нацыянальную грамаду (чалавек 42) на прыняцьце.

3.8.51

Да абеду езьдзілі рабіць карэкту плякатаў; заўтра паеду мо сам рабіць іх. Да нядзелі трэба, каб было ўсё гатова. Вечарам адбылося прыняцьце ў гатэлі Am Steinplatz. Усё было пышна падрыхтавана: добра паелі й папілі. Быў Барбэр. Тыльліх, кіраўннік „Баёвае групы супраць бесчалавечнасьці”, сказаў пару прывітальных словаў. Пасьля зноў пілі, елі й дыскутавалі.

Што за інтэрнацыянал! Справа ў мяне сядзеў эстонец, зьлева баўгарац, латышка, чэх і г. д., насупраць альбанец, украінец, амэрыканец і г. д. Гутарыцца на ўсіх мовах: з адным па-нямецку, з другім па-французску, з трэцім па-ангельску. Як добра ведаць мовы й магчы сказаць сёе-тое!..

Назад вярнуліся на таксі, бо падземнай чыгункай было ўжо запозна. Нэрвова чалавек крыху напружаны, але ў гэткай атмасфэры ўсё гэта расьсейваецца. Пабачым, што будзе тварыцца ў нядзелю. Няўжо й зь беларусаў прынясе каго-небудзь на выстаўку?..

4.8.51

Крыху нуднавата. Арганізацыя гэтай цэлай гісторыі з выстаўкай, з радыёперадачамі нешта надта нявыразная. Ніхто нічога ня знае, а калі знае, дык маўчыць. Нешта ўсё мямляць, віляюць хвастом ды загаворваюць зубы. Славакі, туркестанцы, украніцы й беларусы, відаць, тут не на месцы. Па радыё гаварыць ня можам, нацыянальнага сьцягу вывесіць ня можам. „Не гаварэце завойстра, ня лайце зашмат, без палітыкі, без палітыкі!.." Хочуць палітычную барацьбу весьці, гаворачы пра Плятона, Сэнэку ды Пампадур... Трэба будзе ў „Бацькаўшчыну” /беларуская тыднёвая газэта, якая выходзіла ў Мюнхэне/ артыкул напісаць. * Пасьля вячэры хадзіўзЗарэвам (баўгарац, журналіст з Парыжу) на праходку. Міжіншага, запытаўся ў мяне: „Ці ня думаеце вы, што ўкраінцы рыхтуюцца пасьля вайны, якое яшчэ няма, стацца намесьнікамі Савецкага Саюзу?” Так, часам выглядае на гэта...У нашым доме сяньня сацыялістычная моладзь ладзіць патанцулькі. Пазычыў у баўгарца кніжку аб Ялце /Ялцінская канфэрэнцыя/. Калі вочы дазволяць, пачытаю крыху.

5.8.51

Вечарам хадзілі на прыняцьце да нямецкіх студэнтаў. Была там група амэрыканскіх студэнтак. Прайшло нядрэнна, толькі крыху заафіцыяльна: увесь час за сталамі.

(...) Выглядае тут так, што нашае супрацоўніцтва з радыё „Вольная Эўропа” на гэтых пару перакладах і закончыцца. Тым лепш... Сяньня быццам бы мелі адкрыць выстаўку. На ўсходнім сэктары ўжо пачалася. Пра перабежчыкаў пакуль што ня чуваць.

‘Артыкул, ці лепш сказаць рэпартаж, я напісаў гл. I. С. „Аб Бэрлінскай трагікамэдыі". “Бацькаўшчына" №70, 19.9.1951.

6.8.51

Выстаўка ўжо лічыцца адкрытай, хоць яшчэ ня ўсё скончана. Сяньня ўжо была маса FDJ-цаў /Фэдэрацыя нямецкай моладзі/з усходняга сэктару. Мы пытапіся пра беларусаў нічога ня знаюць. (...)

Ад Валодзі /Дунца/ атрымалі тры пачкі літаратуры.

7.8.51

Пад вечар езьдзілі да др. Гільдэрбрандта туркестанец, украінец і я на гутарку аб „нямецка-расейскім сяброўстве”. Др. Гільдэрбрандт, як і ягоныя супрацоўнікі, еідаць, мае добрую волю стварыць эўрапейскае супрацоўніцтва. Існасьці гэтага, што яны разам з расейцамі робяць, яны сабе не ўяўляюць. Усход Эўропы для іх гэта суцэльны туман з гледзішча палітычнага, сацыяльнага й культурнага. Слухалі нашую гутарку з шырока расчыненымі вачыма, бо для іх гэта ўсё новыя рэчы.

8.8.51

Да абеду мелі Versammlung /сход/. Нейкі мадзярскі журналіст зрабіў нам даклад аб „мікрафоне", г. зн. аб працы на радыё. Пасьля абеду меў службу пры выстаўцы. Рабіць там няма чаго. Чытаў пакрысе.

9.8.51

Раніцай быў містэр Барбэр. Гаварыў пра магчымасьці перадваньня па рыдё дыялёгаўу тых мовах, якія маюць свае сталыя радыёстанцыі. Варта было б і нам напісаць што-небудзь.

Па абедзе езьдзілі ўтрох туркестанец, украінец і я гаварыць з Kampfgruppe /’’баявая грула’/ наконта сяньняшняга выступу па рыдё й перад публікай у Titania Palast. Ну, зразумела, нічога ня выйшла, і тым лепш, бо ў «велйкорусскую лавочку» ўлезьці, дык сам замажашся й іншых умажаш. На вечар усё ж хадзілі. Народу было шмат. Гаварылі ў агульным нядрэнна, а паляк, і нат обэрбургермайстар Ройтэр, прызналі Ўкраіне й Беларусі права на свабоду. Нашыя дыскусіі, што вядуцца тут ад часу нашага прыезду, відаць, не пайшлі надарэмна. Але ўсё ж расейшчына моцна сядзіць тут. (...)

10.8.51

Перад абедам быў др. Тыльліх. Гаварыў аб вольнай Эўропе. Па ягоных словах, Kampfgruppe ня мае нічога супраць незалежнасьці народаў Савецкага Саюзу. Прасіў інфармаваць іх аб праўдзе пра справы Ўсходу. Перад ім прыяжджаў таксама з Rias /амэрыканская радыёстанцыя ў Бэрліне/ па інтэрв’ю. Цьвірка сказаў там пару словаў. Заўтра а 6-й раніцы перадаваць быццам бы будуць. Пачуць мусіць ня прыдзецца.

Пасьля абеду меў крыху службы пры выстаўцы. (.. J

11.8.51

Дзень прабадзяўся па месьце. Хадзіў з пацанкай з Усходняга Бэрліну ў кіно. Ну й наваліла іх у заходні сэктар усе вуліцы заладованы. Па адзеньні

пазнаеш, хто з „Вэсту”, а хто з „Осту". Каб іх усіх паставіў у калёны, дык зрабіў бы большы парад, чымся там на ўсходнім сэктары. (.. J Сяньня перайшлі два чэхі з усходняга сэктару. Мы сеаіх хіба не дачакаемся... Пасьля ўчарашняга вечару/вечарына, танцы/чалаеек чуецца неяк крыху не на месцы: шукаеш ці чакаеш нечага (мо некага), сам ня ведаючы чаго.

14.8.51

У пакоі дыскутуецца справа начных лякаляў. Эстонец і румынец, што ведаюць усе лякалі навылет, падаюць усе даныя й кошты. Трэба будзе хоць з раз схадзіць у адзін ці другі. Тут ёсьць пару славутых лякаляў якія неадлучна належаць да надліа характэрных рысаў Бэрліну.

Сяньня быў у расейскай зоне зусім прыпадкова, праз дурноту шофэра. Добра, што быў з намі мадзяр, які ведаў, што гэта расейская зона й нарабіў крыку. Яшчэ ня было запозна завярнуць назад. Сталася гэта на Potsdamerplatz, зь якога цераз руіны еідаць маса сьцягоў плякатаў, чырвані... Пасьля езьдзілі на славуты Branderburger Tor-літовец, латыш, мадзяр, эстонка, дзьве дзяўчыны з FDJ I я. Зьведалі манумэнт, пастаўлены на славу савецкім героям, што „загінулі за свабоду Савецкага Саюзу”. Чатыры чырвонаармейцы з аўтаматамі стаяць на варце. 3 адным прабаваў гутарыць па-французску (у гэты час мадзяр фатаграфаваў) не разумее. Кажа: „Ты энгліш?”„Не, — кажу— я франсэ”... На гэтым і скончылі. Страшнавата крыху калі глянеш на аўтаматы ды ўявіш сабе блізіню небясьпекі.

Побач стаіць спалены Райхстаг, заросшы травой зьвярынец зь некалькімі ўцалелымі статуямі. Перад „Торам” з аднаго боку вуліцы стаіць дошка з надпісам „You are leaving British Sector”/Вы пакідаеце брытанскі сэктар/, а з другога боку вуліцы — „Der Anfang des demokratischen Sektors” /Пачатак дэмакратычнага сэктару/. Had „Торам" хлешча чырвоны сьцяг. Па другі бок сьцягі, надпісы, плякаты й групкі моладзі паглядаюць у недасяжнасьць „другога сьеету”.

Пасьля былі на стадыёне, дзе ў 1936 г. адбывалася Шостая сусьветная алімпіяда надзвычайная будыніна на сто тысячаў людзей зь некалькімі скульптурнымі прыкрасамі побач у траўніках. На каменных табліцах павыбіваныя прозьвішчы алімпійскіх пераможцаў. На вячэру вярнуліся назад. Галоўнае з Бэрліну пабачыў ужо й буду мець пару здымкаў.

16.8.51

Ноч у Бэрліне... да раніцы. Пачалі ад славутага начнога лякалю Resi. Formidable /надзвычайна/І Найлепшае гэта Wasserspiel ігра фантану пад гукі аркестры. Адзіная характэрнасьць у Бэрліне: на сцэне фантан самыя розныя формы й камбінацыі формаў, самыя розныя колеры. На сьценах паабапал таксама паўладжваныя фантанчыкі ў залатым сьвятле. Пры кажным стале тэлефонны апарат і нумар, што відзён здалёк. Хочаш затэлефанаваць да дзяўчыны за нейкім там сталом запрасіць

да танцукаліласка... Тут пад рукой Rohrpost: хочаш напісаць запіскунапісаў, спусьціў у кругленькай баначцы ў дзірку ў поручні, і паветрам панесла ў цэнтралю, а адтуль на паданы нумар.

На сярэдзіне залі вісіць куля зь люстэрачкаў. Тушыцца ствятло, з двух бакоў пражэктары мяняюць сваё сьвятло й куля круціцца. Гпядзіш на яе й здаецца ўся заля вакол ходзіць. Народу поўна. Пад канец пасвабаднела крыху. А трэйцяй раніцы паехалі далей.

Maskenbar...Дваакардыёны, чырвонае сьвятло, дэкальтэ, кароценькія спаднічкі... Таўсьцюха, што прадае піва, і тая ў кароценькай страхоцьце... Адтуль паехаліяшчэўадно месца. Амэрыканцу, што ехаўза намі, ня можна было туды, дык пайшліў бар насупраць. Бабы п ’яныя толькі падыходзь. Ну зразумела, фіці-міці патрэбныя. Тут яшчэ выпілі па бакалу I дамоў Па дарозе запыніла паліцыя, але абыйшлося ціха. Захутка ехалі быццамбы. Задваццацьшостая. Трэбапрыкархнуцькрыху.Вечарам прыходзілі нямецкія студэнты на дыскусію. Акрамя др. Бэрдзімурата /туркмэн/і мяне, з нашых больш нікога ня было. Іх было чалавек сем. Найбольш забаўляў іх Бэрдзімурат. Я зь нейкім на праблему будучае Эўропы зьехаў (праблема, якая асабліва тут, у Бэрліне, апошнім часам дыскутуецца бязупынна). Якпасьля аказалася, ён сам поўрасеец, прынамсяягоная маці расейка. Ня дзіва, што яму й хочацца расейскую палітыку ад Мікалая II пачынаць ды галоўна, каб гэта ўсё як-небудзь без вайны ўладзіць.

Да аўторка (дзень ад’езду) будзе поўна розных вечароў сустрэчаў, бэшпрэхунгаў /абмяркоўваньняў/.

18.8.51

Субота. Першая гадзіна. Што за фатальны вечар быў учора. Tatjana!.. Каштавала крыху, але добра, што разам яшчэ адзін латыш быў кошты ўдвух пакрылі (па 18 марак). Але што гэта ўсё значыць?! Здалося нам чамусьці, што дзяўчына гэтая ня чыстай справай займаецца. Можа й шпіёніць яна крыху. Зрэшты, у страха вочы вялікія. Вячэралі разам. Пасьля ў Maskenbar трапілі. Выпілі віна, патанцаваў крыху (шыкарна танцуе). Васемнаццаць ёй, мэдыцыну ў Роштаку студыюе. Інтэлігентная бабка... На адзінаццатую з чвэрцяй сьпяшаліся на U-Bahn (мэтро) і (чорт пабяры!) нарваліся на ейнага Freund’a, а на U-Bahn спазьніліся. Прыехалі таксі.

Можа ўзаўтра йзноў на выстаўцы будзе. Што ж, халера, з грашыма слаба. Ну, пабачым.

19.8.51

3 Тацьцянай справа выясьнілася крыху. Учора прыходзіла зноў із сваім „знаёмым”. Пры праеерцы дакумантаў адным паліцаем аказалася, што яна мае два лашпарты: адзін з Роштаку, а другі, новенькі, выстаўлены тут, у Бэрліне. А галоўнае замужняя (18 гадоў!)! Здаецца, што ейны „фройнд”— ці ня мужык ейны. Сяньня ўжо ня прыходзіла. А ўсё ж, як дзяўчына дыямант!.. Учора а 10-й было адкрыцьцё Адзінаццатага агульна-

га зьезду прадстаўнікоў нямецкага студэнцтва. Прамаўляў Якуб Кайзэр, міністар Бундэсрэгірунгу /фэдэральнага ўраду/ ў прысутнасьці шматлікіх „эфдэётлераў" /FDJ — арганізацыя ўсходнянямецкай моладзі/. Па абедзе пачалося паседжаньне. Прачытаў на ім I пакінуў лрэзыдыюму зьезду прывітальны ліст ад ЦБАА /Цэнтралі Беларускіх Акадэміцкіх Арганізацыяў/, які мы тут напісалі.

А чацьвертай гадзіне Бэрдзімурат, Лабунька /Міраслаў, украінец, студэнт зь Лювэну/ I я езьдзілі да др. Гільдэрбрандта, дзе якраз быў і маёр Клімов. Шукалі кампрамісу для супрацоўніцтва між немцамі ды народамі Савецкага Саюзу. Ну, ведама, да нічога не дайшлі. Скарысталі нагоду, каб узяць у Клімава аўтографы да ягонае кніжкі „Berliner Kreml”.

Ноч іраніцу прагулялі па горадзе: Дзіма, турак Калія ды я. Ад дзесятай да дзесятай. Аббегалі палавіну места спачатку было ўсюды зацесна, а пасьля запуста. Пад раніцу напароліся на турэцкі лякаль „Рома". Ну, тут далі дыхту. Але й па кішэні стукнула: шклянка піва дзьве маркі!

Дзяўчат дамоў адвезьці не ўдалося, хоць праседзелі да дзесятае раніцы. Сяньня ладзілі Abschiedsabend /разьвітальны вечар/. Крыху патанцаваў. Змучыўся, як ліха, бо заснуў усяго пару гадзінаў перад абедам.

Заўтра ў дарогу...

У Рыме бібліятэка й экскурсіі

23.8.51

Лювэн. У наступную сераду едзем далей/у Італію/: пэр, Паша /Урбан/і я. У гэты час трэба налісаць пару рэпартажоў з праежджанага. Алесь /Марговіч/ вярнуўся з Ангельшчыны. Прывёз мне адрас і здымкі Колі Печанка /сябра зь Міра/. Напісаў яму ліст і цікава будзе сустрэцца.

Засьцярога: Зь ніжэй прыведзенага запісу ня трэба рабіць высновы, што мы ў Бэрліне дапушчалі палавую распусту. Далёка ад гэтага там была чыстая рамантыка, плятанізм ды сэксуальнае фантазіяваньне, часамі з падхмеленай галавой.

26.8.51

Цікава, як мяняецца ў чалавека пагляд, ці сьветагляд і, цесна зьвязаныя з гэтым, паводзіны. Канкрэтна: месяц падарожжа, рэстаранаў, выпівак і жанчын, і ўжо цягне далей. Да чаго?.. Хто яго ведае бадзяцца хочацца, танцаваць нашчыльна й г. д... Можа й грэшна, але на кажную спатыканую спадніцу глядзіш цяпер вачыма вось гэткага бадзякі. Чалавек робіцца больш нахабным, больш цынічным, хоць гэта ня прыймае зусім страшных разьмераў. Межы ёсьць межы... Аднак, як той прафэсар Дэніс казаў пазаўчора, калі мы з Паўлюком складалі яму візыт: ,,Le voyage forme la jeunesse” /Падарожжы фармуюць моладзь/. Цяпер ясна, бо адчуў на сабе, як могуць, пад уплывам сацыяльных ці маральных абставінаў, тварыцца распусьнікі.

Усё ж глыбока памыляецца той, хто цьвердзіць, што ў 25 гадоў чалавек канчаткова сфармаваны з гледзішча характару й сьветагляду. А мо ня ўсе такія, якя?..

30.8.51

Нарэшце пасьля шасьці ці васьмі месяцаў дачакаліся таго, аб чым столькі марылася й столькі гаварылася /падарожжа ў Італію/!.. Пагода цудоўная. Выяжджалі зь Лювэну-узыходзіла сонца й над сенакосамі віўся туманок. Сьвет увесь інакш сяньня выглядае... Увечар, праехаўшы Францыю, правядзём вачыма заходзячае сонца ў Швайцарыі.

Люксэмбург.

Паміж дзесятай і адзінаццатай праехалі бэльгійска-лкжсэмбургскую мяжу. Направа ляжыць шэры Люксэмбург: ашчыкатураныя шэрым цымэнтам дамы й графітавыя стрэхі. Места супакою й ціхае ідыліі...

Страсбург.

Духата... Абедалі ў Францыі. Папрабавалі апэрытыву: Dubonnet, Bordeau, белага віна й лікёру. Цяпер піва хочацца.

Праглядаю крыху італьянскі Assimil /падручнік італьянскае мовы/.

Швайцарыя.

А пятай гадзіне былі ўжо ў Балі. Прыдзецца яшчэ пабачыць добры кавалак Швайцарыі. Купіў бутэльку піва выпілі ўтрох. Пачынаюцца горы. Тут, як выглядае, усе паравозы электрычныя. Гледзячы на горы, прыпамінаюцца добрыя часы ў Камблю.

31.8.51

Італія. У Міляне мусілі мяняць цягнік на Вэнэцыю. Ледзь убіліся. На сядзячае месца слабая надзея. (...) Вобраз Швайцарыі яшчэ ня зьнік з вачэй, асабліва ілюмінаванае возера й горы. Гэта была запраўдная казка!.. Яе ў словы ня ўложыш, каб перадаць тое, што перажылося. Асабліва з агеньчыкамі на горах не разьбярэш, дзе агні, а дзе зоркі. (...)

Вэнэцыя. За дзень наладавалася столькі ўражаньняў столькі малюнкаў і здарэньняў што дзень гэты выдаецца цэлай эпохай. Раніцай, каля сёмай гадзіны, былі ўжо ў Вэнэцыі, брудныя, змучаныя. 3 гатэлем справа не пайшла так лёгка, як уяўлялі сабе прышлося палазіць крыху пакуль знайшлі пансіён Bucintoro. 3 усіх чатырох вокнаў від на мора, абтокі, гандолі й кавалак места. Ясна, было не да спаньня пасьля таго, калі крыху абмыліся ды пасьнедалі. Яшчэ ніводзін горад не зрабіў на мяне такога моцнага ўражаньня. Гэта запраўднае места палацаў, зялёна-блакітнае вады, сонца, гандоляў і, як выглядае, нядрэнных дзяўчатаў. (...)

1.9.51

Флярэнцыя. Тут усьпелі агледзець сёе-тое. Забадзяліся да паўсьмерці. Бачылі статуі Мікелянджэля ды іншых мастакоў зубіла перад палацам Мэдычы. Аглядаць ёсьць столькі, што даводзіцца толькі абмяжоўвацца стварэньнем агульнага вобразу агляданых рэчаў.

Начуем у манастыры, што стаіць на краю места на гары і зь якога відаць Флярэнцыя, якая разьлілася ў агнёх і агеньчыках паднізам.

За гэтых колькі дзён падарожжа выдалі пару дзесяткаў тысяч ліраў. Спадзяемся, што пэрава кішэня выцягне.

2.9.51

Раніцай, хоць із спазьненьнем, адслухалі пэраву багаслужбу. Учора прапанаваў нам адслужыць па-славянску з нашым прыпеўваньнем. Ясна, мы не згадзіліся, знаходзячы абаснованыя апраўданьні.

Да абеду зьведалі музэй Gli Offici адзін з двух найвялікшых у Флярэнцыі, дзе знаходзяцца творы найвыдатнейшых італьянскіх скульптараў, маляроў ды рэпрадукцыі грэцкае скулыітуры. Пасьля адпачынку хадзілі йзноў у места. Купілі білеты на Рым. Зьведалі Santa Maria Nova, дзе адбываўся сабор уніі ў 1439 г. й дзе пахаваны бізантыйскі патрыярх Язэп /Ізыдар?/, які памёр тут жа пасьля падпісаньня акту уніі. (...)

Вячэралі ў манастыры. Вечар правялі ўтрох на лавачцы, разглядаючы асьветленую Флярэнцыю й дыскутуючы над пытаньнем зараджэньня, сучаснасьці й прышласьці сяброўства пэра Робэрта зь беларускімі студэнтамі. Паводля яго, усё прыйшло праз Божую волю. Дзякуючы ёй, Рагулі й нашым добрым якасьцям, ён стаўся тым, кім ён ёсьць цяпер. Ніякіх падзякаўдляяго асабіста няхоча чуць. Дзякаваўза тактоўнасьць да Паўлюка з майго боку, калі, прагульваючыся, яяму/пэру/шапнуў каб ёнзаняўся крыху Паўлюком, які чуўся сяньня й па абедзе слабавата. Заўтра трэба будзе ўстаць раней, каб магчы быць на літургіі, якую служыць пэр...

4.9.51

Учора да абеду й пасьля дааглядалі Флярэнцыю. Але ўсё гэта глупства ў параўнаньні з ночай ў нашым San Miniato. Што за кашмар, і што за камары! Мо каб вокнаў не адчынялі, дык ня так было б. Заснуў толькі недзе каля чацьеертай, а палавіна сёмай ізноў бзынкалі над вухам, каб яны падохлі. Да абеду хадзілі глядзець Pitti другі вялізарны музэй. Такое скопішча мастацкіх твораў што ўвайшоўшы чуешся прыдушаны ўсім гэтым і, зразумела, за гадзіну часу нельга разгледзець усё дэтальна. Пасьля абеду наведалі San Marco манастыр з творамі некаторыя надзвычайнай сілы Фра Анджэліка.

У Рым прыехалі ўчора ўвечар. (...) Сяньня хадзілі глядзець на базыліку сьв. Пятра не стае словаў, каб выказаць прыгаство гэтага бясцэннага твору!.. Пасьля абеду йзноў бадзяліся ад манумэнту да манумэнту. Пэр з гордасьцяй паказвае нам горад сьв. Пятра.

5.9.51

Пачалі працу. Да абеду ў Bibliotheque de I'Institut Oriental. Пэр так добра завіхаўся, што зараз жа перад намі ляжала куча твораў Пірлінга аб суадносінах між Рымам і Расеяй. Ня думаю, каб мы знайшлі там шмат.

Можна будзе збольшага перагледзець іх. Затое ёсьць шмат іншых рэчаў, зь якіх мы напэўна скарыстаем.

Атрымалі па сорак тысячаў італьянскіх ліраў. Гэтага паеінна стаць нам да канца. За дзень, за памешканьне й яду, плоціцца тысяча, а рэшта на іншае. (...) Пэр у пятніцу /пазаўтра/ад’яжджае.

6.9.51

Хадзілі на Форум Мусаліні стадыён, дзе меліся адбывацца ў 1940 г. алімпійскія гульні рэч, якую нельга раўняць са стадыёнам Гітлера ў Бэрліне. Там масыўнасьць, блёк, маналіт, нешта накшталт Калізэю рымскага; тут мастацтва, грацыя, багацьце й ня меншая магутнасьць... Басэйн, праўда, меншы, але з пакрыцьцём, з шыкарнай тэрасай і непараўнальна прыгажэйшы. Заўтра, калі дазеоліць пагода, пойдзем плаваць.

7.9.51

Раніцай хадзілі з пэрам у „Прапаганду” аддзел каталіцкае акцыі, што займаецца місіянерстеам. Там, быццам бы, мае нешта быць аб Беларусі, якая ў свой час (а можа й цяпер) разглядалася, як краіна для місіянераў (!). Па дарозе завязалася гутарка з пэрам аб нашай дысэртацыі. Па-ягонаму еыходзіць, што трэба пісаць аб суадносінах Ватыкану зь Беларусяй і што немагчыма гаеарыць аб палітычным характары, г. зн. даводзіць беларускасьць Вялікага Княства Літоўскага й падобнае, бо, бач, гэта не на тэму й могуць абрэзаць падобныя рэчы. Я сказаўяму, што ў гэткім выпадку гэта будзе работа дэструкцыйная з сучаснага гледзішча й што гэтага мы рабіць ня будзем. Памякчэў крыху. Трэба час ад часу прывучаць яго да гэтае думкі. (...) Сустрэліся сяньня еыпадкоеа з Фэліксам Рутэнам /Feliks Ruthen/. Журналіст (кажа, адстаўны цяпер), галяндзец, вясёлытып... Слухалі беларускія перадачы з радыё Ватыкану. Гэеарыў сп. Конюх /Пётра/. Ясна, тэма й тэкст усё гэта ён атрымоўвае гатоеае. Ну, але ўсё ж беларускія перадачы.

8.9.51

Дзень правялі ў бібліятэцы. Столькі кніжак! Відаць, яны тут ужо па сорак гадоў і ніхто яшчэ не заглядаўуіх... Масы кніжак аб Беларусі, адно чытай... (...)

9.9.51

Да абеду пабачылі деа музэі Капітолю. А трэйцяй гадзіне адпраеілі пэра ў Монт Алівэтто. Паабедзьдзе правялі з Фэліксам Рутэнам старычок надта сымпатычны й знае вельмі добра Рым. Прагулку нашую закончылі трыма бутэлькамі белага еіна. Дамоеіліся сустрэцца йзноў у сераду.

10.9.51

Дзень у бібліятэцы. Чытаю Доўнар-Запольскага аб беларусах на розныя тэмы: сацыялёгія, абычаі, пісьменстеа й г. д. (...)

Італьянская мова, хоць марудна, ды йдзе.

12.9.51

Учарашні дзень пакінулі ў бібліятэцы. Сяньня ад чацьвертай ізноў хадзілі з Фэліксам, ці з Фэлічэ, як ён нас просіць называць. Зьведалі яшчэ адзін цудоўны парк з фантанамі, статуямі, калянадамі, пальмамі, кедрамі й гармоніяй, якая пераплятае ўсе гэтыя элемэнты ў адзін ціхі сугучны акорд камфорту, чару. Зьведалі пляц Гарыбальды й Аніты, ягонае жонкі; капліцу, дзе пахаваны італьянскі паэт Tisso, трагічнае жыцьцё якога апяваў Гётэ.

Сп. Рутэну, відаць, мы спадабаліся: наступнае спатканьне запрапанаваў на сыботу вечар. (...)

15.9.51

3 дасюлешніх вечароў у Рыме сяньняшні быў хіба найпрыгажэйшым і найрамантычнейшым. А ўсё Фэлікс. Узяў з сабой рукзак, упакаваў у яго сваю вячэру. Туды ж і мы дакупілі хлеба й каўбасы, I так шыкарна павячэралі на пляцы разам з усімі італьянцамі, што тут жа побач, таксама, як і мы, елі свае „шпагеты”.

Аглядалі стары Рым: Капітоль, Палятын, руіны мінулае славы. Якое незаціральнае ўражаньне! Што за сумесь абломкаў старых калёнаў, муроў у сьвятле электрычных і нэонавых лямпаў дваццатага веку! (...)

16.9.51

Да абеду йзноў хадзілі з Фэліксам. Нацыянальны музэй яшчэ адна прыгожая казка Рыму. Уладжана ўсё на месцы старых „тэрмаў” /лазьняў/, сяньня абдзёртых з мармару што ўяўляюць сабой вялізарныя руіны з захаванымі яшчэ сям-там зводамі магутных сьценаў. Абыходзячы гэты абшырны музэй, у вочы кідаецца надзвычайная зьмена дэкарацыі: раз знаходзішся ў музэі, раз у глухіх руінах, далей на вуліцы, пасьля у нейкім парку, далей у манастыры... / ўсё стэлі, мазаіка (гэтую мазаіку імітаваў Мусаліні на сваім „Форуме”), статуі сумныя бясконца... La vie est passagee, як кажа Фэлікс, et de la — la tristesse... /Жыцьцё мімалётнае, i адсюль смутак/

I сапраўды наганяюць сум на чалавека сваім няўміручым прыгаством. Там, перад гэтай Афрадытай (копія Афрадыты Фід’яса) можна праводзіць гадзіны, не кранаючыся зь месца. Там можна філязафаваць і маліцца. (...)

Фэлікс вялікі мастак-праваднік! Як ён умее падабраць мамэнт, пэрспэктыву паказванае рэчы. Сяньня завёў нас у Quattro Coronati манастыр недалёка ад нас. Цераз царкву мы ўвайшлі ў cortile тылічны шматлікім палацам і манастыром двор, акружаны калянадай, з фантанам, кветкамі й статуямі. Цішыня абсалютная, падвойны pad калёнак, пышная зелень і пасярэдзіне шчабятлівы фантанчык. Але што за музыка, што за сьпеў паэзія, сымфонія, казка. Сюды я з ахвотай вярнуся яшчэ раз, каб прасядзець хоць цэлы дзень.

(Пасьля поўначы) Былі нарэшце ў славутай „Бібліятэцы" /рэстаран/. Народу ня шмат. Пад адзінаццатую пакрысе зьбіраюцца, але што калі ня парамі, дык на адну спадніцу пару пар портакпрыпадае... Музыка добрая можна патанцаваць, калі ёсьць з кім. Бутэлька Lacrima Christi /віно „Хрыстова сьляза’/каштавала каля 900 ліраў. Сходзім можа туды яшчэ ў наступную сыботу...

17.9.51

Езьдзілі сяньня ў Ватыкан. Думалі схадзіць у бібліятэку ды дзе там. Ну й ясна: які чорт пусьціць нас туды бязь ніякага пропуску ні рэкамэндацыі ці накіраваньня. Затое зьведалі музэй. Гэткага багацьця я йшчэ ня бачыў! Цяжка апісаць. Ня то што апісаць — нам патрэбна было цэлых чатыры гадзіны, каб адно аббегчы гэта ўсё, павярхоўна аглядаючы больш важныя рэчы.

Заўтра пойдзем працаваць на старое месца хопіць для нас і там працы. Сяньня атрымаў ліст ад Жучкі. Карась зь Дзімітруком правалілі яшчэ раз экзамены. Бедны Карась яму, дык запраўды не вязе. (...)

А духата страшэнная! Як падумаеш, што мо наступны год у жнівені прыдзецца тут быць, дык аж страх бярэ! I хочацца, і колецца...

19.9.51

Учора йзноў хадзілі з Фэліксам. Аглядалі Новы мост. Вячэралі ў Мільвіё /раён гораду/. Гэты раз ён прынёс усё з сабой: талеркі, відэльцы, бульбу, памідоры, соль, хлеб і настольнік. Дакупіўшы яшчэ крыху шынкі, паелі на славу.

20.9.51

Выслаў урэшце артыкул „Расейцы й інтэрпрэтаваньне нацыянальных праблемаў Савецкага Саюзу”. Можа й надрукуецца. Вось бяда: вочы йзноў падпалі крыху. Перамучваюцца страх як хутка. (...)

22.9.51

Казка прадаўжаецца далей...Сяньня хадзіліў Vilia Borghesa славуты музэй. На „Паўліну” Кановы немагчыма наглядзецца!.. А Бэрніні! Проста ня верыцца, што гэта мармар... На ўспамін купілі калекцыю паштовак.

Гадзін са дзьве пахадзілі пасьля па заалягічным агародзе. Уладжаны прыгожа, запраўдны парк. Цудоўны акварыюм. (...)

Ліст ад Цьвіркі. Ён цяпер у разьездах хіба ў Ангельшчыне.

23.9.51

Вярнуліся з экскурсіі ў Фрэскаты (Frescati) краіна віна й горад, якія завуцца адным назовам, за кілямэтраў 35 ад Рыму. Выехалі а 9-й раніцы ўтрох: Фэлічэ, Паўлюк і я. Пагода цудоўнаясонца, хмаркі, вецярок. (...)

Мамэнты былі надзвычайныя. Асабліва абед. Абедалі ў амфітэатры старых этрускаў, збудаваным на грэцкі манер на схіле гары. Тэатр гэты амаль усё, што засталося ад колішняга этрускаўскага места Туску-

Зьведваньне Рыму й ваколіцаў

з Фэліксам Рутэнам. Верасень 1951 г.

люм. Паўлюк пасьля знайшоў яшчэ старую сьвятыню, ад якой засталася толькі яма, паросшая кустамі, так што зьверху ня зусім і заўважаецца. Але ўвайшоўшы ў сярэдзіну!.. Адчуваеш дрыжыкі на целе... Старыя філяры, на якіх сяньня павыросталі кусты, нешта накшталт дзікага бэзу. Калёны-букеты... Цігэта калёны, цізачарованыя дрэвы?.. / тольківецер шуршыць на вяршынях. Запраўдная сьвятыня прыроды! Тут маліцца

перад абліччам тысячагодзьдзяў; тут пісаць паэзію, сымфоніі, тут натхняцца на несьмяротныя рэчы. Уеесь дзень быў вытрыманы „ў дусе”: прырода, руіны, сонца, вецер і... цудоўнае віно!

Пад еечар зыйшлі ўніз, ізноў у Фрэскаты паслухаць італьянскага фальклёру песьняў пад гітару. (.. J

24.9.51

(...) А чацьеертай паехалі да а. Татарыновіча, зь якім пазнаёміліся іў якога правялі цэлы вечар, дыскутуючы на самыя розныя тэмы. Уражаньне ён робіць прыемнае. Гэта запраўдная кроў / косьць беларуская. Дыскутавалі крыху пра Астроўскага /Радаслава/й Другі Кангрэс. Пагляд ягоны на грамадзкую працу прымірэнчага характару, хоць Астроўскага ён зусім не апраўдвае. Аб Кангрэсе ён надта трапна выказаўся: „Гэта адзін з прыгожых мамэнтаў нашага нацыянальнага ўздыму скампрамітаваны ў засьляпленьні міжлягернае дыпіўскае палемікі. Быў куды лепш арганізаваны за Першы Кангрэс, на якім я сам таксама браў удзел”.

Атрымалі ад яго ягоную працу аб Кірылу Тураўскім з прысьвячэньнем, а таксама два апошнія нумары „Бацькаўшчыны”.

26.9.51

Да абеду хадзілі ў бібліятэку. Ідучы зь бібліятэкі, зайшлі ў царкву Pietro in Vincoli паглядзець на Мікелянджэляеага Майсея...

А чацьеертай сустрэліся з Фэліксам. Хадзілі вакол лазьняў Каракальлі. Выпілі шыкарнага чырвонага віна...

27.9.51

Нуу ватыканскую бібліятяэку так хіба й ня сходзім. Сяньня езьдзілі яшчэ раз, але аказваецца, што Van Landschot /рэкамэндаваны а. Робэртам кантакт/ прыедзе толькі ў панядзелак.

Затое пахадзілі йшчэ па базыліцы сьв. Пятра: кінулі падсумавальны позірк на Рым зь вяршыні купалу, агледзелі багатую скарбніцу базылікі. Я зьезьдзіў яшчэ да Фэлікса па манускрыпт для Mademoiselle Sassen /ягоная знаёмая ў Люеэне/

Ужо ад даўжэйшага часу мучыць думка-праект, падмацаваная аднаго разу йшчэ Фэліксам, калі ён, еыслухаўшы ў кароткіх словах наш жыцьцяпіс, запытаўся: „Чаму не апішаце гэтага? Гэта надта цікава”. (...)

29.9.51

Увечар расьпілі із сп. Конюхам рэшту еіна, якое купілі сяньня ж, еяртаючыся з абедзеннае прагулкі па руінах Forum Romanum.

Расказваў пра цяжкасьці, якія яму прышлося перанесьці перад тым як дабіцца музычнае асьветы. Прасіў каб не забыеаліся пра Маці-Беларусь, ня будучы надта еялікімі нацыяналістамі. Расказаў колькі эпізодаў із сеайго асабістага жыцьця. Відаць, мае надзеычайную сілу еолі дабіцца да

мэты (ён шмат ужо дасягнуў!) і галоўнае, што не заламаўся й не заломіцца, як выглядае, на сьцежцы беларускай...

Сяньня адбылі апошні дзень у бібліятэцы. Шмат знайшлі, яшчэ сёетое даведаліся. Але, тут запраўды можна працаваць. Варта было 6 вярнуцца сюды наступным годам, хоць чэрвень і жнівень павінны быць страшэннымі тут!..

29.9.51

Сяньня зьезьдзілі йшчэ ў катакомбы сьв. Каліста. Завёз нас туды а. Татарыновіч. Зьведалі надта хутка, бо правадніку ніяк не залежыць, каб дакладна паказваць усё. Страшэнна патрасальнае ўражаньне!.. Цэлае падзямельнае места. Бясконцы лябірынт. Без правадніка не дазваляюць хадзіць, бо надта лёгка заблудзіцца. Гэрад у чатыры, а мо й болыл паверхаў. Праходы-вуліцы вузенькія, а паабапал, як нары, грабы. Шмат зь іх цяпер звычайныя дзіркі-паліцы самых розных разьмераў (залежна ад нябожчыка).

Недзе каля дванаццатай разьвіталіся з айцом ля Калізэю. Спадабаўся ён мне надта. He наракае, ня жаліцца, робіць ён тут шмат. Трэба будзе яму й сп. Конюху час ад часу пару слоў падкідаць.

ЛЮВЭН:

СТУДЭНЦКІ БЫТ. КАНЦЭРТНЫЯ ГАСТРОЛІ

• ІзноўЛювэн.

• Міжнародная сытуацыя супрацьстаяньне блёкаў.

• Студэнцкі быт і праца ансамблю.

• Айцец Робэрт.

• Другі год навукі.

• Мікола Равенскі.

• Зь песьняй па сьвеце.

• На сакавіковых урачыстасьцях у Лёндане.

• На працу ў радыё „Вызваленьне” ды Інстытуце Вывучэньня СССР.

• Забойства Леаніда Карася.

Ізноў Лювэн

Пачаўся новы 1951/52 навучальны год. 3 гэтай нагоды а. Аўген Смаршчок адслужыў у Беларускай праваслаўнай капліцы літургію, даў студэнтам красамоўны патрыятычны наказ на дарогу:

Карэньне нашае там, на Бацькаўшчыне! Пільнуйма, каб нашая духовая лучнасьць з Бацькаўшчынай не перарвалася, каб не пасохлі мы на чужыне, як засыхаюць кветкі, вырваныя з агароду..

He марнуйце талентаў, якія даў вам Бог, як слугам сваім, не закопвайце іх, а імкнецеся да разьвіцьця іхнага ў пагоні не за славай, а за ўдасканаленьнем асабістым у кажнай галіне. Дыплёмы й адзначэньні, слава й павага паміж людзей прыйдуць самі, як вынік вашае працы...

Вось мая навука душпастырская й сяброўская ды пажаданьні вам на дарогу новага акадэмічнага году, новага й мазольнага этапу працы

над сабой і, памятайма, ня толькі для сябе. („Бацькаўшчына” № 72, 15.10.51)

Са Шчэцькавай „Справаздачы” (ВШ) й майго дзёньніка (ЯЗ):

1.10.51

(ВШ) На адкрыцьці акадэміцкага году ад БСЗ прынялі ўдзел калегі Запруднік, Урбан I Жучка із толькі што зробленым сьцягам нашага згуртаваньня.

2.10.51

(ВШ) Пачалі перасяляцца з Place Hoover 8 на Place Hoover 19.

8.10.51

(ВШ) Дзімітрук выехаў у Льеж, каб там студыяваць тэхніку.

17.10.51

(ЯЗ) Абедалі сяньня ў Брусэлі: пэр, ягоныя два браты (адзін рэдактар газэты „Het Volk”, другі бургамістар Брусэлю), Рагуля й я. Рэдактар згадзіўся зьмясьціць у газэтах «Het Volk» I «Cite» сэрыю артыкулаў аб Беларусі й ейных праблемах.

22.10.51

(ВШ) Адбыўся агульны гадавы сход сяброў БСЗ. (...) У ўрад еыбралі: старшыня Рамук Вітаўт, заступнік Запруднік Янка, сакратар Шчэцька Васіль, скарбнік Мак Станіслаў, сябра Кіпель Вітаўт.

Сьцяг Згуртаваньня Беларускіх Студэнтаў у Лювэне

30.10.51

(ЯЗ) Набіраюся, так сказаць, літарацкае сьмеласьці. Дзіўна... Нарывае, быццам той падбой на пяце. Бо, трэба сказаць, і па душы жыцьцё стукае. I ня дзіва, што нарывае. Толькі ж некалі й прарвацца мусіць. А гэта й мучыць: калі прарвецца, ускладненьня ня будзе? Гэта хіба таму, што ня ўпэўнены ў свае сілы ці здольнасьці. Пісаць... Ды папрабуй! А столькі сюжэтаў і столькі мамэнтаў! I некалі ж прарвецца гэта...

Нядаўна чытаў Кузьму Чорнага „Выбраныя”такая ж прасьціня. Здаецца, усё гэта глупства: сеў і гатова. А сесьці цяжка, страх перад пяром і паперай. Мо падчытаць крыху трэба? He дарма я цялер за кніжкіўхапіўся. Трэба чытаць, уважліва чытаць, гэта дае сьмеласьці й упэўненасьці.

Учора праходзіў па парку. I зноў ударыла па гэтым самым падбоі, так соладка-балюча. Ударыла лісьцевым дажджом, восеняй; як Алесь кажа, восенскайжурбой. Лісьце, жоўтае... колькіўспамінаўкрыштальнае праўды навявае яно!.. Хочацца й вершаў і прозы. Зрэшты, ня важна гэта, важна, каб нарыў прарваў...

4.11.51

(ЯЗ) (...) Адведаў сяньня сп. Равенскага. Заўтра выйдзе ўжо са шпіталя. Хоць чуецца слаба. Да ўсяго яшчэ прастудзіўся ўзяў.

15.11.51

(ВШ) Кал. Арэшка чытаў рэфэрат аб Беларусі на зборцы „Чужынецкіх студэнтаў’’ у абата Жадэна. Рэфэрат быў кароткі, але дыскусія зацягнулася. Расейцы прабавалі адмаўляць факты, але не ўдалося. Прысутныя былі вельмі задаволеныя рэфэратам, бо дыскусіі былі сяброўскія й дыпляматычныя, што ня выклікала ніякага незадаваленьня. Нават расейцы, еыглядала, нібы згадзіліся з правам Беларусі на незалежнасьць, так як пытаньні іхныя былі адказаныя вельмі гладка й да нічога нельга было прычапіцца.

25.11.51

(ВШ) У Льежы адбылася Божая служба за палеглых слуцкіх герояў. Служба была ў украінскай царкее. Служылі ўкраінскі сьвятар і а. Аўген /Смаршчок/. Пасьля а. Аўген чытаў рэфэрат аб Слуцкім паўстаньні ў сп. Кальніцкага. Зь Лювэну былі кал. Цьвірка, Шчэцька, Жучка й Цімафейчык.

28.11.51

(ЯЗ) Пачаў запісваць словы сп. Равенскага аб ягоных знаёмствах зь беларускімі дзеячамі. Пачаў сьпісваць слоўнік незнаёмых і знаёмых, але слаба зафіксаваных слоў.

2.12.51

(ВШ) УЛювэне БСЗ абходзіла ўгодкі Слуцкага паўстаньня. Ураньні лачалася Божая служба ў Праваслаўнай капліцы, пасьля была паніхіда. Слу-

жыў а. Аўген і пеў студэнцкі хор, кіраваны а. Робэртам. Прысутныя былі беларусы й колькі ўкраінскіх студэнтаў.

Папаўдні адбылася жалобная акадэмія ў сьвятліцы БСЗ. Прамаўляў а. Робэрт. Ён, схарактарызаваўшы гэтую гадавіну, акрэсьліўшы мэту БСЗ у Лювэне, заклікаў студэнтаў да прадоўжваньня ідэі Слуцкага паўстаньня. Цьвірка й Запруднік прачыталі вершы Ясеня. 3 рэфэратам на тэму дня выступіў а. Аўген. Цьвірка прадэклямаваў верш Н. Арсеньневай, пасьля чаго хор запеў„Бывай, мой родны кут і зьеяз” і „Пагоню". Прысутнічалі: а. Робэрт, праф. Равенскі, сэнатар Васіль Рагуля, госьці з правінцыі, гімназісты й сябры БСЗ. Агулам угодкі прайшлі вельмі ўрачыста.

Да ўгодкаў Слуцкага паўстаньня я напісаў верш, падкрэсьліваючы ў ім, з пэўным адчуваньнем віны, камфорт, у якім нам пашчасьціла жыць, а з другога боку — суровую рэчаіснасьць на Бацькаўшчыне.

А. Будзіч

Амы?..

Беларускім студэнтам

Добра песьні складаць, адсылаць на той сьвет Спачуваньні, паклоныда долу, падзякі...

Добра цешыць сябе, што сьвяты запавет 3 нас да ёты выконвае ўсякі.

Добра цела ўмасьціць у выгодны пакой Ды пра Слуцак разводзіць тырады... I расказваць усякаму зь мінай такой, Што у сяньняшні дзень мы ня рады...

А ці ўцяміў з нас кажны, што гэта Слуцк...

Чым спароджаны оды, малітвы збаўленьня?..

Хто ўявіць сабе змог маладую зару,

Што на дроце калючым павісла цярпеньнем?

А над ёю галосяць нямыя гады,

Уядаюцца ветры ў скалелыя ночы.

Скасьцянелы ад сьцюж, як тады, як тады... Молах новыя жыцьці ахвяраў прарочыць.

Ну, а мы? Калі сяньня нам прыйдзецца йсьці?

Ці мы хныкаць ня будзем па гэтай плянэце?

Ці мо тваняй засядзем у ссохлым трысьці?..

Пойдзем сьмерці насустрач? Як Слуцак?..

Скажэце!

„Бацькаўшчына” №77. 16. 12. 51

4.12.51

(ЯЗ) Учора зрабіў у нашым доме даклад пра Італію. Прайшоў добра. Дзякуючы пазычанаму пражэктару змог паказаць нашае падарожжа ў малюнках. Саўка /Міхась/ запісаўся ўжо даць наступны.

Увечары выпілі. Дасталі недзе фляшку чырвонага віна й спаборнічалі: хто выжлакча шклянку адным духам? На першым месцы ўдалося апынуцца мне, хоць пасьля чатырох такіх глыткоў крыху моташна было. Арцюх /Мікола/ узяў другое месца, Цьвірка трэцяе. Закусілі ўсё гэта фрытамі з мулекамі /палоскі жаранай бульбы й марынаваныя ўстрыцы/ і адправіліся граць у „чалавечкаў” /ping-foot/.

Бачыў сёньня пэра. Эх, пэр! Такі сантымэнтальны! Учора яму Алесь /Марговіч/, зь якім ён угледзеўся першы раз пасьля Алесевае тыднёвае адлучкі ў Мюнхэн, сказаў:

— Часамі мне было нялёгка. Дык тады я думаў пра Вас і гэта мяне падбадзёрвала.

— Так, ойча, — кажу, — гэта сказана карасамоўна й праўдзіва. He, праўдзіва й красамоўна.

— Гэта мне так спадабалася. Гэта мяне так кранула... — усхвалявана сказаў ён і дзьве вялікія бобіны ўпалі яму з вачэй...

6.12.51

(ЯЗ) Учора сьвяткавалі сьв. Мікалая. Картэж быў не надзвычайны. Спадабаліся толькі вымаляваная на чырвона статуя амбасадара на пляцы Mgr. Ladeuse і гэныя дзьве бедненькія курчакі, што студэнты цягнулі за сабой прывязанымі да трактара.

Сьв. Мікалая адсьвяткавалі і ў сябе. У пэравых манахаў пазычылі вопраткі й самаход з паперы.(...) Пасьля адзначалі ў Равенскага Міколу й ягоныя 65 гадоў.

11.12.51

(ВШ) Кал. Рагуля даў інфармацыю аб сваім удзеле ў канфэрэнцыі Камітэту Вызваленьня Народаў Расіі ў Вісбадэне. Пасьля разгарнулася даволі цікавая дыскусія.

Архіп Папліска

ДЗЁНЬНІК 12-КІ

Памалу мы асвойталіся ў Лювэне. Толькі мова ніяк не хацела лезьці ў галаву. Калі выдушыш зь сябе што, дык, як той казаў, ні ў плот ні ў азярод. Куды лепш было раней з ангельскай, ды асабліва вуглякопніцкай мовай; там трэба было вывучыць адно слова, і ўжо палавіна лексыкону была гатовая. А часам і ім адным можна было абыйсьціся...

Нашы старыя студэнты ўжо крыху набілі сабе язык і на нас, зразумела, глядзелі згары. Адзін зь іх (цяпер ужо лекар і на ймя Міхась) займаўся вывучэньнем акцэнтаў: ён чытаў свае таўстыя мэдыцынскія скрыпты ўголас першую бачыну зь нямецкім акцэнтам, другую з ангельскім, трэйцюю з гішпанскім і г. д. Наагул цікавы ён хлапец быў, і яму іншыя прысьвячалі шмат увагі. Некаторыя, прыкладам, стараліся справакаваць яго нейкім чынам, каб ён калі строс цыгарэту ў попельніцу. Навет на хітрыкі йшлі: як толькі ён выцягваў руку, нехта падстаўляў попельніцу. Але ўсё надарма ні разу ня даўся ашукацца. Аднаго разу паклалі яму ў чай колькілыжак гарчыцы. Нажаль, ініцыятары спадзяванае рэакцыі так і не дачакаліся: наш мэдык, загаварыўшыся, выпіў спакойна цэлую шклянку. Пасьля толькі сьцьвердзіў, што чай мае дзіўны смак. I ўсё. Праўда, рэакцыя яго была крыху іншай, калі яму адчапілі спружыну ў ложку і ён пабіў свае мэдыцынскія клубы. Ён не разгубіўся, 1 ўзяўшы з сабой адну спружыну, пайшоў наводзіць спраўкі аб ананімным аўтары нягоднага атэнтату. Сустрэўшы на сходах хіміка (проста хіміка, а не таго рэакцыйнага інжынера), адсьвянціўягоўспомней пружынай, бо той, даведаўшыся ў чым справа, ня здолеў схаваць свайго глыбокага задаваленьня. Больш не знайшоў нікога, бо вестка аб ягонай высокай баёвай маралі абляцела дом маланкай.

Цяжка пераказаць усе прыгоды гэтае легендарнае постаці ў студэнцкім згуртаваньні. Трэ было б яшчэ ўспомніць ліст, што ён атрымаў 1-га красавіка аднаго году, пісаны нявіннай дзявочай рукою, ды які зьмяшчаў палкія словы каханьня плюс прапазыку рандэву. Цэлае згуртаваньне ведала гэты ліст напамяць ды вынюхала бадай усе пэрфумы, якімі ён быў насычаны. На жаль, на рандэву зьявіўся толькі наш мэдык ды частка згуртаваньня дзяўчыны ня было й сьледу. Аднак Міхась не паддаўся нашэптам, што быццам бы ліст быў падроблены. He пераканалі яго ідэнтычная папера й пэрфумы, што падсоўвалі яму ў довад, і можа да сяньня, дзесьці за морам, носіць ён той ліст на сэрцы (жонцы варта б гэтым пацікавіцца). Дарэчы ўспомніць таксама прыняцьце, што наладзіў наш герой з нагоды атрыманьня амэрыканскае харчовае пачкі. Запрасіўшы сяброў у свой пакой ды пасьля адпаведнае сьпірытуальнае падрыхтоўкі, ён пачаў крышыць посуд, просячы гасьцей браць зь яго прыклад. Паводля вестак, што дайшлі да нас рабілася бо гэта яшчэ да нашай эры прысутныя вельмі сумленна падышлі да справы і добра вывязаліся з ускладзеных на іх абавязкаў.

Да гэтага тыпу здарэньняў можна залічыць імяніны аднаго з калегаў, пасьля якіх наш Міхась прачнуўся ў ваньне. Для заключэньня дадамо, што слава ягоная выйшла далёка за межы Лювэну. Ён, прык-

ладам, з пашпартам і візаю ў кішэні неяк ухітрыўся арышытавацца на бэльгійска-нямецкай мяжы ды адседзець там дзён тры. Эх, былі студэнцкія часы! (...)

У міжчасе прыяжджалі новыя студэнты. Але між імі нічога жаночага. Наадварот навет вусатыя. 3 рыжымі вусамі прыехаў зь Нямеччыны, з чорнымі з Ангельшчыны. I абодва камэрсанты. Той чорны дык проста з прыроджаным дарам. Ён яшчэ любіў займацца спортам: не пасьпеў прыехаць, як ужо спаборніцтва наладзіў. Першым чынам падбухторыў генэрала (ранга лякальнага значэньня) залажыцца, што той зьесьць пятнаццаць смажаных яек. Іншыя моцна праняліся закладам, ставячы ў сваю чаргу то за, то супроць генэрала. Прыступілі да справы. Няведама, ці чорны вусаты дамовіўся зь некаторымі прысутнымі, а асабліва зь лекарамі, але слухаючы іхных камэнтароў ды фаховых разважаньняў адносна таго, што можа здарыцца зь ім пасьля, генэрал на дзевятым яйку псыхічна заламаўся. Мала гэтага заявіў, што ён гатоў закласьціся, што ніхто з прысутных не даесьць рэшты. Прыйшла цяпер чарга на другога вусатага: ён ахвотна прыняў заклад, зьеў рэшту, пагладзіў сябе па жываце і за выйграныя грошы пайшоў піць піва. Генэрал жа зь непакоем чакаў што здарыцца зь ім. Ня здарылася, між іншага, нічога, акрамя псыхічнай дэпрэсіі, вызванай балючым успамінам страчаных грошай. Як адбіцца? Пэтая думка мучыла яго два дні. На трэйці прыдумаў: ён гатоў закласьціся, што ніхто ня здолее зьесьці на працягу дзесяці хвілін паўкіля цукру. Ваш слуга, Папліска, будучы, як заўсёды, у цяжкім матарыяльным палажэньні, зарызыкаваў. Раней, праўда, папытаўся бокам у лекароў, якія шансы выжыць яму застаюцца, бо за сто франкаў аддаваць жыцьцё не хацелася. Ізноў вусаты пачаў прыймаць заклады за й супроць. Ізноў напятая атмасфэра й сьцішаныя гутаркі. Прызнацца вам папраўдзе, ня вельмі прыемна пачуўся ваш Папліска, пабачыўшы перад сабою поўную міску цукру. Дабівалі маральна судзьдзі, што з гадзіньнікамі ў руках чакалі на старт. Перамогшы ўсё ж пачуцьцё дэфэтызму, з адчаем кінуўся я на цукар. Адна лыжка, другая, трэйцяя... Усіх лыжак пералічваць ня буду, каб ня трымаць вас, чытачы, у завялікім напружаньні. Скажу вам толькі, што Папліска з гонарам вытрымаў гэты экзамен: за дзьве часіны міска была пустая, а кашалёк поўны. Шкада, што гэты тып спорту ня вельмі папулярны, бо я меў бы шансы стацца навет прафэсіяналам.

Прайграўшы бой, генэрал аднак не капітуляваў пачаў шукаць ахвотніка на два кіляграмы цыбулі.

„НаперадГ №26, сьнежань 1953

Сыч /Пётра/

ЗВАЖАЙ, РАЎНЯЙ НА ЛЮВЭН!

(...) — Чаму Лювэн? можа хтось спытае.

Таму Лювэн зьяўляецца важным для нас, што зь яго багатых жаролаў чэрпае скарбы веды трыццаць нашых студэнтаў і тут, як па сваёй колькасьці, так і якасьці знаходзіцца цэнтр нашай навукі на эміграцыі-гэтанашаягордасьць, надзея. ГЬтыхтрыццацьпаррукубудучыні возьмуць рулі розныхгалін нашага дзяржаўнага жыцьця; гэтыя рукі маюць фармаваць наш скрыўлены даўгавяковай няволяй і гнётам воблік: гэтых трыццаць напоўненых ведай мазгоў маюць нам расьсьвятляць імглістыя прасторы так жаданага й чаканага заўтрашняга.

Калі, шукаючы плоскіх камянёў у бруку, апошнімі сіламі й цярпеньнем давалакаюся да 19, Hoover Place, яшчэ на вуліцы чую вясёлы гоман свойскай мовы. Што мінуту цераз няшчыльна зачыненыя дзьверы вырываецца на пляц бадзёры рогат. Брук кончыўся, робіцца весялей, падцягваюся, аж усе сібірскія й ангельскія раўматызмы ляскаюць, як кастаньеты; скрыўлены, як семдзесят 1 сем няшчасьцяў твар фармую ў сьмех дэбютанткі выходзячай на сцэну і ўваходжу ў сталовую. Дружны ўзрыў прывітаньня, моцныя й шчырыя поціскі рук ужо месца пры стале й міска капусты ў беларускім стылі і жыць стала лёгка, здаецца, не на чужыне, 1 дваццаць гадоў засталося за парогам на бруку.

Маладзёж вяртаецца да сваіх тэмаў. А сёньня тэма цікавая, бо кучка палескіх „сэпаратыстых” станоўча ўнесла рэзалюцыю аб адлучэньні Палесься ад Беларусі. Хіба што Беларусь захоча прылучыцца да Палесься. Дыскусія гарачая, а тон ёй надае праваднік палескай групы тут кухар, дзядзька, які ўжо з розных катлоў бяду хлёбаў. Ён у поўнай велічы сваёй улады, з высокай каронай кухарскай шапкі, як булавой палонікам дырыгуе „крапаснымі”, г. зн. дзяжурнымі на кухні студэнтамі й дыскусіяй.

Абед канчаецца. Сталовая пусьцее, а цішыня залягае ў доме. Толькі ідзеце з пакою ў пакой і там застанеце з кніжкамі студэнтаў, каторыя грызуць веду аж трэскі сыплюцца.

У другім пакоі нарада актыву якойсьці арганізацыі, у трэцім цюкаюць на машынцы бюлетэнь, у чацьвертым ізноў грызуць веду. I так аж да вячэры ў доме пры пляцы Гўвэра цішыня й праца. Вечарам праляцецца па спакойных вулічках, хтось у кіно, хтось на шклянку Stella (добрае піва!) 1 йзноў кніжкі й праца да позьняй ночы. Лаўлю свайго добрага сябру, ведамга на лёнданскім грунце з разгулу й стодваццаціпрацэнтнага Дон Жуана: „Ну, як

там нашчот бульбы, каб дроў падсмажыць?” пытаю даўнейшым жаргонам. Круціць галавой: „No money”. Дык хоць раскажы, як з „fare amore”?

— Няма, брат, амораў. Тўт не Ангельшчына. Ты сядзіш зь дзяўчынай, а ў другім пакоі яе матка падцікаецца зь іконай гатовая благаслаўляць... Вот ты тут і схапі шылам кашы. Ды й „парлефрансэ” трэба зубрыць. Дагадваюся, што гэтае апошняе найважнейшае, бо паколькі яго ведаю пэўны, што ня толькі матку, а й цэлы тузін ставокіх аўгураў-цётак сумеў бы пад манастыр падвесьці, а дзяўчыну ў парк выцягнуць. Папросту зь месца ўцягнуўся ў гэта калясо нікім не накінутай, ніякай уладай не пілнаванай і нявымушанай, але ўсімі перасьцераганай дысцыпліны працы.

I так тут ідзе плённая, упорыстая й ахвярная праца науковая й грамадзкая, вырабляюцца характары, пучуцьці абавязку, сяброўскае сужыцьцё, заціскаюцца вузлы прыязьні.

Студэнтаў тут больш, чым стыпэндыяў, і стыпэндыі ня дзеляцца: кажны мае забясьпечанае жыцьцё, усё, што патрэбнае да навукі, і дастае, што праўда, аж скромную суму грошай на кіно ці папяросы. Але навет з гэтых скромных грошай студэнты змогуць плаціць складкі ў арганізацыі ці ахвяры на грамадзкія мэты. Ёсьць тут добра зарганізаваны й знаны сярод чужынцаў із сваіх выступленьняў хор, кіпіць грамадзкая работа, ёсьць як жа сьмелыя, але для гэтых маладых моцных людзей не немагчымыя пляны на будучыню. Бязь ненавісьці ці пагарды сьмяюцца з нашага старэйшага пакаленьня, тэй інтэлігенцыі, якая пагналася за дабрабытам і выйшла з радоў грамадзкіх працаўнікоў: „Бог зь імі! Ім самаходы, фрыжыдэркі, ножкі да фаерплейсу..Мы выцягнем!”...

Дай вам Божа! Верым і на вас разьлічваем.

Шмат бы можна было напісаць аб гісторыі студэнцкага цэнтру ў Лювэне. Як дзесь у 1947 г. дабіліся сюды трох маладых, прагнучых веды людзей. Стыпэндыяў яшчэ ня было й маладыя людзі, каб пражыць, трымаючы перад вачыма кніжкі, абіралі бульбу на кухні. А калі дабіліся стыпэндыяў, прынамсі ня думалі аб сабе, але ўсякімі спосабамі выраблялі месцы й сьцягвалі другіх. Каліў 1950 г. шырака ведамая, сьмелая й дружная „Дванаццатка” пераехала сюды з Ангельшчыны, стварыўся моцны ідэйны й дзейны цэнтр.

Пішучы пра беларускі студэнцкі цэнтр у Лювэне, ня можна ня ўспомніць аб айцу Робэрце ван Каўэлярце дэ Ўільс, папулярна называнага пэрам Робэртам, бо няма магчымасьці аддзяліць аднаго ад друтога. Айца Робэрта я сустрэў у Мюнхэне і меў магчымасьць ня цэлую гадзіну гутарыць зь ім, але й гэты кароткі час выясьніў мне тайніцу ягонай папулярнасьці й вялікай міласьці да яго студэнтаў. ГЬты шустры, вясёлы, гутарлівы сьвятар чалавек вялікай веды, шырокіх

паглядаў, а дначасна скромны, просты, самарытанска добры. Ня хоча слухаць якіхсьці падзякаў, словаў узнаньня, а барані Божа камплімэнтаў. Яго ідэя як найбольш рабіць дабра. Выпрабаваны, адданы прыяцель беларусаў і нашай справы.

Прашу айца доктара Робэрта дараваньня, што аб ім пішу, але інакш нельга. Прыпамінаюцца мне словы студэнта, зь якім я аб гэтым гутарыў: „Аб а. Робэрце трэба пісаць асьцярожна, бо ён ня хоча слухаць ніякіх падзякаў”. Але й ня пісаць немагчыма, калі хтось хоча пісаць пра ЦБАА. Пэта адно з другім неразьдзельнае. Дзякуючы яму, мы тут жывём, як у Бога за пазухай. „Дайце мне, — кажа ён заўсёды, — добрыя аргумэнты сваімі прыкладнымі паводзінамі ды шчырай навуковай і грамадзкай працай, а аб рэшце паклапачуся я сам”.

Будучы коратка ў Лювэне, я спаткаў некалькі людзей з бэльгійскіх таварыскіх ці навуковых сфэраў, якія заглядаюць у студэнцкі дом, прыходзяць на таварыскія спатканьні, цікавяцца жыцьцём і праблемамі беларусаў і шчыра нам прыязныя. Аб студэнцкай моладзі й беларусах гавораць з найбольшым узнаньнем і захапленьнем.

ГЬта яшчэ адна і вялікая — заслуга жыхароў дому нумар 19 пры Гўвэр пляцы ў Лювэне.

Ужо позная ноч. Выцягваюся на ложку й прабую заснуць, бо заўтра прыдзецца каратаць ноч у вагоне й пераходзіць пагранічныя кантролі.

„Porteur, venez me retrouver...” Рэта сусед за сьцяной зубрыць „парлефрансэ”.

— Shut up! крычу яму па-ангельску. Ляж спаць 1 дай заснуць „партэру”! Ужо цягнікі ня ходзяць!

Сусед моўкне, але папера шалясьціць і пад гэты шэлест засынаю.

Буджуся рана. Асеньні вецер сыпле жменямі сухіх лісьцяў у шыбы. Распачынаецца канцэрт касьцельных званоў. А раптам з-за сьцяны:

„Porteur, attendez moi ісі!”

— All right, sir! крычу бадзёра й выскакваю з пасьцелі.

Вечарам праводзяць мяне на станцыю. Лічу: адзінаццаць хлапцоў Добра не дванаццаць: ня будзе Юды.

Сьціскаю ім рукі і, бягучы да цягніка, крычу:

— Зважай, раўняй на Лювэн!

4 лістапада 1951 г.

(„Бацькаўшчына" № 77. 16.12.51)

Міжнародная сытуацыя — супрацьстаяньне блёкаў

Халодная вайна на пачатку 1950-х гадоў убіралася ў самы гарт. Усходнеэўрапейскія эміграцыйныя асяродкі ў Нямеччыне жылі напружаным чаканьнем завайстрэньня канфлікту ламіж Захадам ды ненавісным камунізмам. Нейкі жартаўнік з пачуцьцём чорнага гумару прыдумаў нават „малітву эмігранта”: „Пашлі, Божа, маленькую подленькую вайнішку”...

Супрацьстаяньне двух сьветаў, камуністычнага Ўсходу й дэмакратычнага Захаду, набірала глябальнага характару ў меру кансалідацыі міждзяржаўных сувязяў паабапал „жалезнае заслоны". Мацуючы антыкамуністычны фронт, Вялікабрытанія, Францыя й ЗША афіцыйна прызналі ў верасьні 1950 г. Заходнюю Нямеччыну. Тымчасам завастраўся ваенны канфлікт на Далёкім Усходзе, у Карэі. У кастрычніку таго ж году, калі войскі ААН адбілі назад атаку карэйскіх камуністаў, Пэкін асудзіў Амэрыку за перакрочаньне 38-й паралелі на тэрыторыю Паўночнай Карэі. Паўстала небясьпека збройнага канфлікту паміж войскамі ААН і камуністычным Кітаем. Прэзыдэнт ЗША Гэры Трумэн, запэўніўшы, што ЗША ня маюць намеру займаць кітайскую тэрыторыю, заявіў тым ня менш, што Амэрыка гатовая ўжыць атамную бомбу, каб дамагчыся перамогі ў карэйскім канфлікце. У сьнежні, калі паўночныя карэйцы з кітайскімі саюзьнікамі адбілі назад войскі ААН да 38-й паралелі, Трумэн абвесьціў стан нацыянальнае трывогі, заклікаў сваіх суграмадзянаў уключыцца ў „бітву з камуністычным імпэрыялізмам”. Прыгэтым ён нагадаў, што Амэрыка сваім „арсэналам свабоды" забавязаная бараніць таксама Эўропу.

У студзені 1953 г. Трумэн перасьцярог Сталіна, што цяпер век вадароднай бомбы, і запачаткаваньне вайны пацягне за сабой руіну Савецкага Саюзу. Але Сталін неўзабаве памёр і ў Крамлі пайшло змаганьне за ўладу. У Эўропе ж на заходнім баку „жалезнай заслоны” ўсё больш і больш актуалізавалася пытаньне, якімі шляхамі можна найлепш дапамагчы нацыянальна-вызвольным рухам у цэнтральна-ўсходняй частцы кантынэнту і ў падсавецкіх рэспубліках. Злучаныя Штаты ў парадку супрацьдзеяньня савецкай пагрозе скасавалі прывілейныя тарыфы усім камуністычным краінам. У травені 1953 г. пачала сваю працу радыёстанцыя „Вольная Эўропа”. Неўзабаве ў савецкім блёку зьявілася першая трэшчына: у чэрвені ва Ўсходнім Бэрліне і Ўсходняй Нямеччыне выбухнула паўстаньне. Яго адразу ж здушылі савецкія танкі. У жнівені прэзыдэнцкі кандытат і наступны прэзыдэнт ЗША ген. Айзэнгаўэр заявіў, што Амэрыка павінна дапамагчы іншым народам вызваліцца з-пад „чырвонага ярма”. Адным з зыркіх пацьверджаньняў гэтага ярма былі ўцёкі на працягу таго ж месяца 16.000 жыхароў Усходняй Нямеччыны ў Заходні Бэрлін.

У часе карэйскіх мірных перамоваў кіраўнік савецкага ўраду Георгі Маленкоў задэкляраваў Паўночнай Карэі дапамогу ў намаганьні аб’яднаць краіну, г. зн. у заваёве рэшты тэрыторыі. Але Злучаныя Штаты падпісалі з Паўдзённай Карэяй дамову аб супольнай абароне. Дарога да „аб’яднаньня” была перакрытая, напружаньне ўзрастала. Тым часам Маленкоў даў знаць, што Амэрыка ня мае больш манаполю на вадародную бомбу. Прывід атамнай вайны пагрозьліва ўздымаўся над плянэтай.

3 нарастаньнем ядзерных узбраеньняў працягвалася фармаваньне ваенных блёкаў. У верасьні 1951 г. Паўночна-Атлянтычны Пакт (НАТО) прыняў у свае рады Грэцыю й Турэччыну. У тым самым часе Заходняя Нямеч-

чына, атрымаўшы статус роўнапраўнае эўрапейскае дзяржавы, пачала інтэгравацца ў заходнеэўрапейскую абаронную сыстэму. Неўзабаве Вашынгтон падпісаў ваенную дамову з Аўстраліяй й Новай Зэляндыяй, а таксама Японіяй, якую Амэрыка ўзялася ўзбройваць. У верасьні 1953 г. Мадрыд і Вашынгтон дамовіліся, што Амэрыка будзе карыстацца гішпанскімі партамі й мець на тэрыторыі Пшпаніі ваенныя базы. У сакавіку наступнага году ЗША заключылі ваенны пакт зь Японіяй і далі ёй 100 міліёнаў даляраў дапамогі. Тады ж дзяржавы НАТО згадзіліся прыняць у свае рады Заходнюю Нямеччыну, а ў сьнежні ЗША падпісалі абаронны пакт з Тайванем.

Разбудоўваньне ваенных блёкаў і ядзерных узбраеньняў суправаджалася інтэнсыўнымі прапагандавымі акцыямі на Захадзе супраць „камуністычнае пагрозы”, а на Ўсходзе супраць „амэрыканскага імпэрыялізму” й „буржуазнага нацыяналізму”.

Беларуская студэнцкая грамада ў Лювэне, зразумела, не магла жыць вонках усёй гэтай ідэялягічнай і палітычнай вайны, наадварот мы за ёй інтэнсыўна сачылі, былі часткай яе. Свой уклад у справу пашыраньня інфармацыі пра Беларусь як стратэгічна важны пляцдарм Савецкага Саюзу рабіла беларуская студэнцкая грамада ў Лювэне. Інфармацыя пашыралася галоўна праз канцэртную дзейнасьць. У сакавіку 1954 г. наш ансамбль выступаў у шэрагу гарадоў Бэльгіі, а таксама ў Лёндае. Выступленьні гэтыя можна было б назваць апагеем нашай канцэртнай арбіты. Два рэпартажы аб іх зьмешчаныя далей у гэтым разьдзеле.

Студэнцкі быт і праца ансамблю

Студэнты, як ведама, усюды й заўсёды, прынамся ў пераважнай бальшыні, застаюцца ў палоне свае маладое натуры. Ім вечна хочацца пагуляць, пазабаўляцца, пазаймацца ўсім іншым, толькі ня зубрэньнем, якое адкладаецца на пасьля, на заўтра, часамі на апошнюю перад экзаменам ноч. Здаралася такое і ў нашай лювэнскай грамадзе. Але агулам кажучы, бальшыня нас была ўпрогшыся, у дадатак да навукі, у беларускую грамадзкую ды палітычную працу. Гэтак, управы Саюзу Беларусаў Бэльгіі ды камбатанцкай (вэтэранскай) арганізацыі не абыходзіліся бяз удзелу студэнтаў, ня кажучы ўжо пра Саюз Беларускіх Студэнтаў ды Цэнтралю Беларускіх Акадэміцкіх Арганізацыяў. Вельмі шмат часу аддавалася таксама на пробы хору ды на гастролі нашага ансамблю па гарадох Бэльгіі й суседніх краінаў. Зь дзевяцёх сяброў Дванаццаткі, што прыехалі ў Бэльгію, усе апрача Вострыкава сьпявалі ў хоры. Жучка, Запруднік, Урбан і Шчэцька бралі ўдзел яшчэ і ў танцавальным гуртку. Партнэркамі ім былі студэнткі Вольга Харытончык, Зора Савёнак, Зоя Жалязоўская і гімназістка Таня Родзька.

На нас жа, сяброх Дванаццаткі, ляжаў яшчэ й абавязак датрымаць дадзенае чытачом „Напераду” перад выездам з Ангельшчыны абяцаньне

працягваць выдаваць часапіс. Выканаць гэтае абяцаньне, праўда, не ўдалося адразу дзеля занятасьці масай іншых справаў.

У Лювэне мы сустрэліся, пасьля больш як двухгадовага перапынку, са сваімі старымі сябрамі й сяброўкамі з Рэгенсбургу-Міхэльсдорфу. Усе разам адразу ж акунуліся ў грамадзкую й культурную працу. Была створаная група рассылкі газэты „Бацькаўшчына”. Міхась Вострыкаў, Вітаўт Кіпель і Зора Савёнак рассылалі штотыдня каля 250 экзэмпляраў газэты. Вострыкаў узяўся быць ейным прадстаўніком на Бэльгію. Вітаўт Кіпель шмат энэргіі ўлажыў у арганізацыю Саюзу Беларусаў Бэльгіі. На зьезьдзе СББ у лютым 1952 г. разам з адпушчэньнем і падзякай галоўнай управе (старшыня Янка Жытка) была выказаная асабістая падзяка Кіпелю за арганізацыйную дзейнасьць. Вітаўт быў абраны на зьезьдзе заступнікам новага старшыні СББ а. Аўгена Смаршчка. Самы дзейны ўдзел у зьезьдзе ўзялі сябры Дванаццаткі: старшыняваў Алесь Марговіч, а сакратарылі Цьвірка й Запруднік. Урбан быў выбраны скарбнікам новай управы СББ („Бацькаўшчына” №7-8, 24.2.52). „Беларускія студэнты ў Бэльгіі, — пісаў у газэце „Бацькаўшчына” (№11-12, 25.3.52) студэнт-карэспандэнт A. А. /Аляксей Арэшка/, — апрача сваіх студыяў, шмат працы аддаюць грамадзкай працы, як і прапагандзе нашае нацыянальнае справы. Заплатай за гэта ім зьяўляецца тое, што яны ўжо ня чуюцца ў Бэльгіі чужымі, што іх імя, імя Беларусі ёсьць ведамымі кажнаму, і кажны аб іх гаворыць з сымпатыяй і пашанай”.

Са Шчэцькавай „Справаздачы” (ВШ) й майго дзёньніка (ЯЗ):

1.1.52

(ВШ) Выехаў у Нямеччыну Вострыкаў Міхась.

Як выявілася пасьля, Вострыкаў паехаў у амэрыканскую разьведніцкую школу, прайшоў там вышкаленьне й разам з трыма іншымі беларусамі ў верасьні 1952 г. прызямліўся на парашуце ў Беларусі ў Налібоцкай пушчы. Але там іх чакала ўжо савецкая контрразьведка. Вострыкаў адбыў у савецкім палоне 23 гады (больш пра яго гл. у „Эпілёгу").

7.1.52

(ЯЗ) Учора справілі куцьцю. Народу поўная хата. Усё было добра падрыхтавана. Прапяялі пару калядак і прадэклямавалі пару вершаў. Гэты раз рабілася ўсё бязь віна. Пасьля кажны пайшоў сам наганяць страчанае. Сяньня будзе весялей. (...)

7.1.52

(ВШ) A 10-й гадз. лачалася служба Божая ў Праваслаўнай капліцы ў Centre Social. Пеў хор БСЗ вельмі добра. На калядным абедзе людзей было вельмі шмат (каля 70 асобаў, у тым ліку каля деух дзесяткаў работнікаў з праеінцыі). Было колькі асобаў запрошаных ад іншых студэнцкіх групаў (бэльгійскай, латышскай, расейскай, польскай). 3 часам,

калі чарка абыйшла, пачаліся песьні. Усе танцаеалі. Было еельмі еесела й шумна. На сталох усяго хапала: і піць, і есьці.

10.1.52

(ЯЗ) Рамук /Вітаўт/, Франц /Кіпель/ і я былі ў бэльгійскіх немцаў /Карпарацыя нямецкіх студэнтаў/ на прыняцьці. Увесь вечар хлялі піва. Было надта прыемна. Усё ж такі немцы немцамі парадак першаклясны. Ну, ясна, традыцыю за сабой маюць. Pad, што прышлося пабыць на запраўдным студэнцкім вечары.

13.1.52

(ЯЗ) Такі шыкарны вечар быў сяньня ў нашым доме. Чатыры латышкі, дзьве нашы і так натанцаваліся! Tout Ie monde est content /усе задаволеныя/. Пэр Робэрт кажа: „Калі гэта было добра, дык зрабеце йшчэ раз". Пабачым... I галоўна бяз выпіўкі, бяз п’янстеа ріссо bello...

20.1.52

(ЯЗ) Пяялі ў Брусэлі два разы: літургію й еячэрню. Посьпех цудоўны. Было ладна беларусаў. Пасьля еячэрні Лідзія Гоыгораўна /Янушкееіч, беларуская актрыса/ выйшла з царкеы ў сьлёзах. He маглі нахеаліць теораў сп. Равенскага. Пасьля гэтага неяк і на сіле мацней чуешся. (...)

У дваццатых датах студзеня ансамбль, у сувязі з Тыднем Хрысьціянскага Адзінства, тройчы езьдзеў у Брусэль пяяць у цэрквах. Аднаго разу пасьля вячэры выконвалі таксама сьвецкія песьні. На працягу лютага йзноў адбылося некалькі падарожжаў ансамблю ў Брусэль, гэтым разам дзеля найграваньня на дыскі сьвецкіх і рэлігійных песьняў.

10.2.52

(ВШ) Ансамбль даваў канцэрт у College du Sacre Coeur y Брусэлі. Людзей было поўна й прымалі з захапленьнем. Выклікалі на біс. Танцы выпалі надзеычайна, кожны зь іх еыклікалі на біс. Увесь канцэрт быў накручаны на плёнку.

Канфэрансье быў а. Робэрт. Тут ён прымяніў усе сеае здольнасьці, каб паказаць беларускіх студэнтаў як адных з найлепшых у Бэльгіі, а сярод беларусаў — як найбольш актыўных на эміграцыі. Перад канцэртам а. Робэрт даў кароткі нарыс аб Беларусі, за што ён сам заслугоўеае на павагу ад БСЗ, бо слоеы ягоныя былі моцнымі й патрыятычнымі.

14.2.52

(ВШ) БСЗ з украінцамі ладзілі вечар на зборцы Cercle Etranger. У праграме было: украінцы далі 8 песьняў і наш ансамбль 8 песьняў. Да таго з нашага боку былі паказныя скетчы „Апэрацыя”, „Баксёры” ды „Пан і акуляры". Усё прайшло вельмі добра, гледачы былі задаеоленыя.

22.2.52

(ВШ) Cercle Etranger ладзіў канцэрт у Grande Rotonde. Бралі ўдзел бэльгійцы, беларусы, галяндцы, лібанцы, кітайцы, украінцы, еіетнамцы, расейцы й латышы. Найлепшай была наша праграма, якая складалася з трох частак: мы далі восем песьняў і тры танцы. Іншыя давалі нумары часам добрыя, а часам зусім нічога ня вартыя. Пасьля канцэрту рэктар выразіўся, што беларусы заслугоўваюць на выступ у Beaux Arts /Цэнтар Мастацтваў, вялікі тэатр/у Брусэлі.

24.2.52

(ВШ) У доме ладзілі „бліны” — традыцыйную вячэру. Усіх было каля 50 чалаеек. Вячэра пачалася малітеаю. Першай страеай былі аладкі зь еерашчакаю, вельмі смачныя, асабліеа еерашчака. Пасьля былі каўбаса, капуста, еіно, піеа й г. д. У тракце еячэры колькі сяброў далі спэцыяльна прыгатаеаныя нумары: дэклямацыі, рэпартажы аб студэнтах, песьні. Так як а. Робэрт сказаў, што гэта пачатак посту й што можна ў гэты дзень гульнуць апошні раз, дык, здаецца, мала хто й ня выкарыстаў гэтага. Калі ўсё скончылася афіцыяльна ў клюбе, дык цягнулася неафіцыяльна ў кухні й сталоўцы, дзе ўсё запоўнілася бутэлькамі ад піеа. Старшыня быў у вельмі добрым гумары й шмат каго частаеаў півам. Вынік

3 а. Робэртам на карнавале ў Бэншы, невялікім гарадку, які знаходзіцца 50 км на поўдзень ад Брусэлю. Люты 1952 г.

быў такі, што піва зьмяніла смак і некаторыя пайшлі шукаць другога. (...)

6.3.52

(ВШ) Ансамбль пеў 8 песьняў на вечары-рэфэраце флямандзкіх студэнтаў, якія ладзілі рэфэрат ад імя „Эўрапейскае моладзі".

13.3.52

(ЯЗ) Сяньня два гады як у Бэльгіі. Два гады студэнцкага жыцьця пасьля двухгадовае капальні як прыгожа складаецца!.. Хлопцы зьбіраюцца, здаецца, ушанаеаць гадаеіну гэтага „еялікага здарэньня" пару шклянкамі піва (а мо чаго й мацнейшага). (...) Учора перабраўся на „навасельле” чысьценькі, ноеенькі, крэмавенькі пакойчык. Камфорт абса-

лютны!.. Трэ будзе йшчэ шафу прыдбаць. У доме цяпер аж кішыць ад работнікаў. Магчыма, што галоўную работу закончаць перад 25-м.

23.3.52

(ВШ) А 5-й гадз. раніцы закончыўся рамонт дому. Сяньня вялікі дзень у жыцьці БСЗ: сьвята 25-га Сакавіка й афіцыйнае адчыненьне Беларускага студэнцкага дому ў Люеэне.

Ураньні адбылася Божая служба ў Праваслаўнай капліцы (69, Av. des Alliers), прысьвечаная 25-му Сакавіка. У 10:30 пачалася ўрачыстая акадэмія на 22 PI. Hoover. Былі прысутныя: тры прадстаўнікі з Ангельшчыны, тры з Францыі, ад работнікаў з Бэльгіі двух і сябры БСЗ. Урачыстасьць пачалася ўнясеньнем сьцягу БСЗ / прыеітаньнямі. Так як рэфэрату ня было, дык ансамбль еыканаў мантаж, спэцыяльна прыгатаеаны на гэты дзень. Кал. Запруднік чытаў тэкст з гісторыі Беларусі, а між гэтым упляталіся песьні, дэклямацыі й еытрымкі зь дзяржаўных актаў БНР. Мантаж быў еельмі ўдалы й прысутныя еысока ацанілі яго. Закончылася акадэмія гімнам.

Пасьля абеду дом быў удэкараеаны сьцягамі ад еуліцы: беларускім, еатыканскім і бэльгійскім. Усе студэнты былі апрануты ў нацыянальныя касьцюмы, а хто іх ня меў дык быў апаясаны праз грудзі бел-чыреонабелай істужкай. Прыйшло каля сотні гасьцей. Сярод іх — прафэсары, міністры, епіскапы, дырэктары ўстановаў ды іншыя высокія асобы. Былі рэпартэры шмат якіх бэльгійскіх газэт і радыё.

А 17-й гадз. прыбыў кардынал Тысэран у супраеаджэньні нунцыя Чэнто й рэктара ўнівэрсытэту. Епіскап Слосканс, праф. Дэніс і а. Робэрт спатыкалі яго з хлебам і сольлю. Калі кардынал уеайшоў у залю, хор запеў „Многая лета”. Праф. Дэніс прывітаў яго, а хор прапяяў „Оду”, напісаную Равенскім для кардынала. Айцец Робэрт расказаў гісторыю БСЗ / дому а хор еыканаў „Магутны Божа”. Кал. Рагуля еітаў кардынала ад ураду БНР. Хор прапяяў „Пагоню”. Кал. Рамук вітаў ад БСЗ. Хор прапяяў беларускі нацыянальны гімн. Прамаўляў кардынал Тысэран, еыказваючы свае сымпатыі да беларускіх студэнтаў. Пасьля кардынал еысьеяціў дом. Адбылосяпрыняцьце ўдоме. (...) А 20-й гадз. ва ўніеэрсытэцкім голе пачалася вячэра, у часе якой выступаў наш ансамбль. За сталамі было каля 200 чалавек гасьцей, у тым ліку міністры бэльгійскага ўраду й старшыня парляманту. (...)

Тут, як нідзе, удалося задэманстраваць, хто такія беларусы й чаго яны хочуць. Кардынал падкрэсьліў што ён толькі дзеля беларусаў прыехаў у Бэльгію. Праф. Дэніс высьветліў усе нашы сувязі з асобамі бэльгійскага ўраду, a а. Робэрт выказаў усе нашы імкненьні. (...)

Агулам дзень прайшоў выдатна. Пасьля заканчэньня хор леў „Многая лета” a. Робэрту, праф. Дэнісу й праф. Раеенскаму. Дома студэнты паднялі на „ўра” праф. Равенскага й а. Робэрта, сьпяеаючы ім „Сто год”.

Кардыкал Тысэран высьвячае Беларускі студэнцкі дом на пляцы Гувэра 19. Зьлева: Мікола Равенскі з харыстамі, а. Робэрт(у белым), папскі нунцый Чэнто . (далей ззаду) біскуп Балеслаў Слосканс: рэктар унівэрсытэту біскуп Ўаенбэрг (направа ад карыданала, у ніжнім розе) і прафэсар Дэніс. 25 сакавіка 1952 г.

26.3.52

(ВШ) У шмат якіх бэльгійскіх газэтах зьявіліся доўгія артыкулы аб адчыненьні дому беларускіх студэнтаў у Лювэне.

27.3.52

(ВШ) Яго Эмінэнцыя кандынал Тысэран чытаў рэфэрат у Grande Rotonde. Нашы студэнты трымалі ганаровую варту.

13.4.52

(ВШ) Усе сябры былі на ўсяночнай у а. Робэрта. Наш ансамбль пеў «Нже херувймы» й «Отче наш». А 4-й гадз. раніцы ў клюбе адбылося разгаўленьне. Былі госьці. У часе разгаўленьня пелі «Многая лета» а. Робэрту. Была складзеная падзяка дзьвюм прысутным ангелькам за іхныя дабрадзействы для беларусаўу Англіі (Брадфардзе). (...)

19.4.52

(ВШ) Старшыні ўсіх арганізацыяў у Бэльгіі езьдзілі спатыкаць сп. Прэзыдэнта Абрамчыка з жонкаю ў Брусэлі.

20.4.52

(ВШ) А 8-й гадз. раніцы адбылася Божая служба /у Праваслаўнай капліцы/. Спадар і спадарыня Абрамчыкі былі прысутнымі.

Супольнае разгаўленьне наладзілі ў сьвятліцы студэнцкага дому.

Было шмат гасьцей. Пасьля прамоваў запелі «Многая лета» Прэзыдэнту, а пасьля а. Робэрту. Далей пелі песьні валачобныя й сьвецкія. Папаўдні валачобнікі хадзілі пець па Лювэне /па беларускіх кватэрах/.

21.4.52

(ВШ) Сп. Прэзыдэнт Абрамчык даў даклад із свайго падарожжа ў ЗША і аб беларускім жыцьці наагул. Прысутнічалі ўсе студэнты й беларусы Лювэну.

22.4.52

(ЯЗ) Паадсьвяткоўвалі Вялікадні. Прайшло ўсё добра. Пачмокаліся крыху з пэравымі манахамі... Есьці й піць было хоць расьпярэзвайся. Моцна п’яных ня было. На каталіцкія сьвяты прашумелі, праўда, да самае раніцы. Рагуля вадзіў вакол сталоў сваю роту і, калі хата ўся траслася ад баявога маршу вясёлых дзяцюкоў з кубкамі ў руках, сьцьвердзіў, што йшчэ „баявы дух” ня зусім занік.

На нашыя сьвяты прыехаў Прэзыдэнт /Мікола Абрамчык/. Расказаў шмат чаго цікавага. Для некаторых гэта быў добры дэзынфэкцыйны ўкол. Аж галаеа трашчыць ад клопатаў: Карповічаў прыезд /кампазытар і піяніст Алесь Карповіч/, дыскі, канцэрт у Парыжы, ад’езд пэра й цэлая сэрыя дробненькіх, штодзённых, надаедлівых...

I над усім гэтым пачынае зарысоўвацца грозны цень экзаменаў зь лёгікай, сярэднявечнай лацінай, маральнай філязофіяй ды іншымі падобнымі хітрасьцямі. На даканчэньне ўсяго гэтыя два няшчасныя Дэ Мэйеравы сэмінары. Пацяшаю сябе тым, што „неяк будзе” самы найлепшы сродак. Пэру на разьвітаньне напісаў шасьцірадковую оду. Мо справімся як-небудзь наеучыцца да ягонага ад’езду.

23.4.52

(ВШ) Ансамбль езьдзўу Брусэль пець на пліткі /дыскі/. Закончылі напяваць. Напелі агулам 19 песьняў: „Ні агонь гарыць”, „Пасею гурочкі”, „Слуцкія ткачыхі”, „Хмель лугамі”, „Халімон”, „Чаму ж мне ня пець”, „Пагоня”, „Паласа", „Вярба”, „Бабка”, „Камар”, „Вечарком за рэчкаю”,”. Рэлігійныя: «Магутны Божа», «Нже херуеймы», «Верую», «Отче наш», «Достойно есть», «Во царствйй Твоем».

26.4.52

(ВШ) Ансамбль езьдзіў у Парыж. Даў канцэрт на 61, rue Madame. Канцэрт прайшоў добра, хоць былі недахопы з прычыны піяніста, які ня ведаў, як граць нашыя мэлёдыі. Публікі было ня шмат, каля 140 асобаў.

27.4.52

(ЯЗ) Парыж. Дзякуй Богу канцэрт адбылі. Столькі перахеаляеаліся. Піяніста на ўчора ўдалося знайсьці нейкі паляк з Варшаеы. Сыграў як на трохгадзінную падрыхтоўку нядрэнна. Сам вучыцца ў кансэрваторыі.

Беларускія студэнты зь Лювэну пасьля канцэрту ў Парыжы з парыжскімі беларусамі. 28 красавіка 1952 г.

Жыве бедна, дык надта задаволены, што тры тысячы франкаў зарабіў за вечар. „Крыжачок” дык зусім добра пайшоў. „Лявоніха” й „Мяцеліца” няблага. (ВШ) Раніцаю хор пеў літургію ўа. Гарошкі. Было шмат вернікаў з Парыжа.

29.4.52

(ВШ) Хор пеў у капліцы з нагоды шлюбу сп. Барысіка. Айцец Робэрт даваў шлюб каталіцкі, так як маладая была каталічка, a а. Аўген праваслаўны.

4.5.52

(ВШ) У сьвятліцы адбылося разьвітаньне з а. Робэртам перад ягоным ад’ездам у Аўстрыю. Старшыня БСЗ сказаў прамову, хор запеў спэцыяльна прыгатаваную „Оду” (словы Запрудніка, музыка камп. Равенскага). Айцец Робэрт, падзякаваўшы за прамову й оду, запэўніў, што гэта не канчатковае разьвітаньне, а толькі заняцьце працы, якую яму прызначылі, а ён і надалей застанецца ў цеснай сувязі з БСЗ. (...)

10.5.52

(ВШ) Прыехаў зь Нямеччыны кампазытар Алесь Карповіч /адёхаў 18.5/.

25.5.52

(ЯЗ) „Блёкус"/зубрэньне/у поўным разгары. Затыдзень, магчыма, пайду здаваць лёгіку. Самы цяжкі прадмет і трэба неяк адвярнуць яго першым, каб можна было свабадней за наступныя ўзяцца. Усіх шэсьць штук. (...)

Сябры й супрацоўнікі

кампазытары

Мікола Равенскі (са скрыпкай) I Алесь Карповіч.

Лювэн, травень 1952 г.

11.6.52

(ЯЗ) (...) Гоызем з Пашамлаціну;удеох працуецца кудыпрадуктыўней. У сыботу папрабуем: чуемся нядрэнна. Ад думак-плянаў, якія насоўваюць некаторыя магчымасьці, адбою няма. Яны праніклі ўжо ў падсьведамасьць імі жыеецца цяпер. Цяга ў няведамае?.. Уеа ўсякім выпадку гэта пакуль што дадае шмат энэргіі, а далей Бог-бацька!

23.6.52

(ЯЗ) Пачатак сэсіі. Столькі сэрцаў ёкае сяньня ад думкі аб экзаменах... У St. Pierre а сёмай мае адслужыцца Божая служба. (...)

24.7.52

(ЯЗ) Канікулы. Экзамены зданыя. (...)

3 32 чалаеек 12-ём здаць гэта далёка ня бліскуча, але што зробіш. Хто ня здаў будзе сядзець цэлае лета рыхтаеацца да еосеньскае сэсіі. Хоць некаторым і гэта не дапамога. Апошнія дні ня столькі працы, колькі клопатаў: пашпарты, еізы, падарожжа... 3 касамі сеаімі /студэнцкімі/ ледзь да толку дайшоў. Божа, хтучэй бы разьлічыцца зь імі, о то абрыдзелі!

8.8.52

(ЯЗ) Люеэн Мюнхэн Парыж Цурых — Мюнхэн Люеэн вось маршрут апошніх деух тыдняў. У Мюнхэне склецілі Жытку для БАФ /Беларускі Антыбальшавіцкі Фронт/ першы нумар часапісу „Змаганьне”. /Янка Жытка, еыпускнік Люеэнскага ўніеэрсытэту узяў на сябе старшынстеа ноеастеоранага БАФ./

Пабыў у Парыжы на Рэамюр-Сэбастаполі. Што за распуста! Што за начны рух! Парыж жыве ўначы гэта мне даеялося ўпяршыню ўгледзець. (...) Неўзабаее паеду на Tour de France наведаць засядзелых браткоў-беларусаў...

Падарожжа па Францыі было зьвязана галоўна з пошукамі гімназістаў для заплянаванае беларускае гімназіі ў Лювэне. Меркавалася, што ў гімназіі (адміністратарам якое згадзіўся быць а. Аўген Смаршчок) ім будзе дадзена, разам з агульнай асьветай у бэльгійскай школе, дадатковая беларусаведа, а пасьля яны будуць вучыцца ў Лювэнскім унівэрсытэце. Набралася ў гімназію некалькі хлапцоў і дзяўчат. Адной з гімназістак была Таня Родзька, дачка Ўсевалада Родзькі. Задума з гімназіяй была добрая, вучэльня прайснавала пару гадоў, але праект аказаўся недоўгатрывалым.

Трохтыднёвае падарожжа па Францыі дало мне добрае ўяўленьне пра краіну й рэдка расьселеных у ёй беларускіх уцекачоў ды сталася выдатнай школай самастойнасьці. Памятаю, наколькі больш ўпэўненым у сваю здольнасьць даваць рады ў няведамых абставінах я вярнуўся з гэтага падарожжа. Няма лепшага спосабу вырабляць самаўпэўненасьць, як падарожнічаць па нязьведанай табой краіне.

Айцец Робэрт

Душой нашае студэнцкае сям’і ў Лювэне й гарантам стабільнага добрага настрою быў манах-бэнэдыктынец а. Робэрт, абат невялікага бэнэдыктынскага манастыра, манахі-студэнты якога папаўнялі ў Лювэне свае тэалягічныя веды. Манастыр, у выглядзе звычайнага гарадзкога дому, знаходзіўся зусім недалёчка ад пляцу Гувэра, і гэта аблягчала нашаму апякуну частае наведваньне нас. Пэр Робэрт, або проста Пэр, як мы яго звалі, цікавіўся ўсімі й усім нашай вучобай, паглядамі, бытавымі справамі, асабістымі праблемамі і заўсёды быў гатовы распытаць, падыскутаваць, запрапанаваць дапамогу, але ніколі не накідаў сваіх паглядаў ці парадаў.

Пра ягоны самы першы кантакт зь беларусамі ў асобе Старшыні Рады БНР Міколы Абрамчыка напісала мне ў сакавіку 1999 г. сп-ня Ніна Абрамчык (не называючы, праўда, дакладнай даты ці нават году). Вось выпіска зь ейнага ліста:

Да нас на Гоавійе /вуліца ў Парыжы/ — прыехалі хутка па вайне капітан Баландовіч і інжынер Ясюк (яны мне нават падаравалі фр.-расейскі слоўнік, выдадзены ў Парыжы ў 1912 г., якім я карыстаюся і дагэтуль). I вось, аказалася, што Ясюк аграном. Перад вайной дастаў ад палякаў стыпэндыю на студыі ў Лювэне.

Гэта мяне зацікавіла, бо я шукала, дзе магу скончыць сваю аграномію (пасьля Вільні і Бэрліну). Ясюк сказаў, што там /у Лювэнскім унівэрсытэтце ў Бэльгіі/ ёсьць „Brazniak” гэта студэнцкая арганізацыя ўсіх польскіх унівэрсытэтаў, была і ў Віленскім. Займалася помаччу студэнтам. Я напісала ім, як і што, і атрымала вельмі хутка, мо за тры дні, ліст: „Przyjezdzaj, Kolezanko, bpdziemy sekretarzyc”. Я хацела паехаць, але Мікола сказаў: „Не, я паеду” і паехаў, быў тры дні, начаваў на пабітай, бяз вокан і дзьвярэй

станцыі, піў толькі „каву" (ячменную, бо іншай ня было) і ня меў грошай, каб штось купіць перакусіць. Я яму дала „сандвіч” кавалачак хлеба з тонкім лістком сала, які ён прывёз назад, бо сароміўся яго есьці.

I вось! Спаткаўся з Рэктарам Унівэрсытэту і абгаварылі справу, адразу Рэктар назначыў апякуном беларускіх студэнтаў айца Рабэрта. Ну

Айцец Робэрт ван Каўэлярт дэ Ўільс

і справа пайшла далей. Айцец Рабэрт узяўся за яе ад шчырай, гарачай ягонай душы Вечная Яму Памяць!

Айцец Робэрт ван Каўэлярт дэ Ўільс паходзіў зь ведамай флямандзкай сям’і. Сям’я была вялікая й уплывовая: дзядзька пэра Робэрта некалі займаў становішча мэра Антвэрпэну, а за нашымі часамі быў прэзыдэнтам сойму; Робэртавы браты мелі шырокія кантакты ўжурналістыцы й палітычным сьвеце.

Сам а. Робэрт быў чалавекам высока адукаваным, далікатным, імпульсыўнаенатуры — сантымэнтальны ідэалісті шчодрыдабрачынец. Практычная арганізаванасьць у штадзённых справах, у тым ліку фінансавых, ня была ягоным наймацнейшым бокам. ён гатоў быў брацца за выкананьне кожнае просьбы й кожнага годнага праекту. Таму ён пакутаваў ад нястачы часу, які ён папаўняў за кошт сну. Аднойны ён гаварыў мне пра аднаго манаха, у жыцьці якога былі два найцяжэйшыя мамэнты: калі трэба было ўставаць і калі трэба было класьціся спаць. Гэткім быў і а. Робэрт. Ад мамэнту зьяўленьня ў Лювэне беларускіх студэнтаў ён поўнасьцяй пасьвяціў сябе справе дапамогі ім, а праз гэта й рэклямаваньню беларускай нацыянальнай ідэі.

Ул. Немановіч

ЧАЛАВЕК ВЯЛІКАГА СЭРЦА

(19.5.1956 50 год жыцьця айца Робэрта ван Каўэлярта дэ Ўільс)

Яшчэ ня так даўно мы былі ўсе разам. Цяпер адны яшчэ ў Бэльгіі, некаторыя -у Нямеччыне, Ангельшчыне, Задзіночаных Штатах, Канадзе... Калісь адна студэнцкая сям’я. Цяпер дактары, магістры, асыстэнты, і кажны із сваімі клопатамі, праблемамі.

Але лювэнцамі мы засталіся. Студэнцкія часы наагул застаюцца ў памяці, аднак Лювэн гэта больш, як успамін аб студэнцкіх часох.. Гёта таксама пэрыяд інтэнсыўнай нацыянальнай працы ў самых розных галінах: грамадзкай, палітычнай, культурнай, рэлігійнай... Цяпер слова „Лювэн” мае багаты зьмест ня толькі для беларускіх лювэнцаў, ня толькі для нашых работнікаў у Бэльгіі, а для цэлае эміграцыі. Мы пэўныя, што гэткі ж зьместяно будзе мець і для вызваленае, незалежнае Беларусі.

Неадлучная частка беларускага Лювэну гэта постаць айца Робэрта. Да 1949 г., аўтар гэтых радкоў вельмі мала знаў аб а. Робэрту: а. Робэрт ван Каўэлярт, каталіцкі сьвятар бізантыйскага абраду, пляменьнік тагачаснага прэзыдэнта бэльгійскага сойму, дапамагае беларускай студэнцкай групе ў Лювэне вось 1 ўсё. Першы раз давялося мне сустрэцца зь ім увосень 1949 г. ў Лювэне на кангрэсе Цэнтралі Беларускіх Акадэміцкіх Арганізацыяў. Там ён выступіў з прывітальным словам.

Год таму я бадай нічога ня ведаў аб Беларусі. Для мяне яна была адной з расейскіх правінцыяў, — гаварыў ён. Цяпер, дзякуючы вашым калегам, што студыююць у Лювэне, я ведаю аб ёй болып шмат болып...”.

I ён гэта на месцы давёў, карыстаючыся прыкладамі з нашае гісторыі, асабліва з пэрыяду Вялікага Княства Літоўскага.

„Палажэньне Вашае Бацькаўшчыны, — гаварыў ён далей, — навявае мне адно параўнаньне, хоць і не аналёгію: 50 год таму бальшыня флямандзкае інтэлігенцыі была здэнацыяналізаваная. Яна навет цуралася свае мовы. Упартая й пасьлядоўная праца піянэраў нацыянальнага адраджэньня прынесла цяпер багатыя плёны, якія бачыць кожны. Вашая Бацькаўшчына ня была так шчасьлівай: пасьля кароткага пробліску свабоды, яна была паняволеная зноў 1 зноў ня толькі палітычна, але й культурна. Вашу інтэлігенцыю вынішчаюць і русыфікуюць. Вы стаіце цяпер перад вялікім заданьнем: ня толькі спрычыніцца да вызваленьня Беларусі, але й прарабіць працу, на якую мы, флямандцы, патрабавалі 50 год, за 5-10 гадоў... Хай дапаможа Вам Бог... Я веру ў адроджаную маральна, незалежную Беларусь”.

Вы можаце ўявіць, дарагія чытачы, уражаньне дэлегатаў кангрэсу, якія слухалі гэтыя цёплыя, сардэчныя словы. Айцец Робэрт ня быў ужо для нас чужым. Цяпер мы зразумелі нашых лювэнскіх калегаў, тую цяплыню, зь якой яны зьвярталіся да яго...

У пачатку 1950 г. аўтар быў адным з групы, якая прыехала з Ангельшчыны на студыі ў Лювэн. Бязумоўна, ЦБАА, асабліва тагачасны старшыня яе Б. Рагуля, а таксама мясцовая студэнцкая арганізацыя шмат спрычыніліся да нашага прыезду, як і да прыезду далейшых кандыдатаў. Аднак ці было б гэта магчымым без айца Робэрта? Можа... Толькі некалькі месяцаў пасьля прыезду мы даведаліся, што стыпэндыі для нас ня былі прызнаныя. Айцец Робэрт „прывёз” нас на сваю адказнасьць, як сакратар Дапамаговага Камітэту Беларускім Студэнтам, каса якога мела толькі 13 стыпэндыяў Нас жа было ўжо тады 21. „Можа гэта й пярэчыць здароваму розуму, — гаварыў усьміхаючыся а. Робэрт, — але ж колькі вялікіх рэчаў робіцца наўсуперак здароваму розуму! Ваша справа толькі выявіць сябе ў працы, і ўсё будзе добра”.

Айцец Робэрт верыўу Боскі Провід. I ён не памыліўся.

Ягоная энэргія невычарпальная. I аддае ён яе найбольш беларускім студэнтам. Тўт мы ня зьбіраемся пісаць гісторыі „беларускага Лювэну”. На гэта прыйзе свой час. Ужо й дагэтуль наша прэса інфармавала шмат сваіх чытачоў аб розных дасягненьнях лювэнскае групы. Яны былі магчымыя ня толькі дзякуючы дапамозе, але часта проста-ткі дзякуючы а. Робэрту. Ён укладаў і ўкладае сваё сэрца ўва

ўсё: студыі, зарганізаваньне нашага ансамблю, канцэрты, грамафонныя пліткі, прыняцьці, нацыянальныя спатканьні... Ці ўсё пералічыш?

TtiM, якія выбралі гуманістычныя навукі (што будзе нам вельмі патрэбным у незалежнай бацькаўшчыне, але ня ёсьць выгадным на чужыне), а. Робэрт сказаў: „Даю вам слова, што гэтага не пашкадуеце навет да павароту на Беларусь!” Шмат хто з нас ужо пераканаўся, што гэтае слова ня было кінутае на вецер.

Працэнтныя суадносіны паводле веравызнаньня нашае групы ў Лювэне прыблізна адказвалі суадносінам у беларускім грамадзтве. Інакш кажучы бальшыня праваслаўных. Усе ведаюць аж задобра, што ў нас на эміграцыі ёсьць элемэнты, якія выкарыстоўваюць рэлігійны дзейнік у палітычным змаганьні, а то й проста ў безадказнай дэструкцыйнай дзейнасьці. He зьвяліся гэткія й да сяньняшняга дня. Нічога дзіўнага, што некаторыя кандыдаты прыяжджалі ў Лювэн зь непакоем або навет з настаўленьнем. Усё гэта выявілася неабаснаваным. Унівэрсытэцкія ўлады аднесьліся з поўнай пашанай да праваслаўных, ня робячы ім ні якіх-небудзь перадумоваў, ні маральнага ціску. Але а. Робэрт зрабіў яшчэ больш, шмат больш: сваім ідэялізмам і шчырасьцяй ён разьвеяў усякі недавер, калі такі ў каго яшчэ існаваў. Для яго праваслаўныя ня былі схізматыкамі, як для некаторых каталіцкіх сьвятароў. Ён навучыў нас таксама глядзець інакш і на каталікоў, якія да таго часу ў шмат якіх выпадках выклікалі толькі адмоўную рэакцыю сваім неразуменьнем і нязьмірнасьцяй у адносінах да праваслаўных.

Усе мы праваслаўныя й каталікі молімся за аб’еднаньне Цэркваў. Якраз узаемнае неразуменьне зьяўляецца ў гэтым найбольшай перашкодай. I вось а. Робэрт зрабіў і робіць можа найбольш, каб гэтае неразуменьне ліквідаваць. Робіць гэта ён усюды, дзе можа як сярод каталікоў, гэтак 1 сярод праваслаўных, — ня толькі ў Бэльгіі, але 1 ў іншых краінах. Ён паказвае на аб’ектыўныя прычыны падзелу, не баючыся гаварыць аб памылках і адных і другіх. Нездарма праваслаўныя (дый каталікі!), якія бліжэй пазналі а. Робэрта, няраз кажуць: „Каб было больш айцоў Робэртаў, рэлігійнае праблемы ня было б -яна зьнікла б сама па сабе...”

Дарагі Айцец! У беларусаў якія мелі нагоду з Вамі сустракацца, Вы заўсёды выклікалі любоў і пашану. Вы пабудавалі сабе помнік у сэрцах кажнага з нас былых ці цяперашніх беларускіх студэнтаў у Лювэне. Мы верым: у вызваленай сталіцы незалежнае Беларусі будзе таксама некалі стаяць помнік: помнік вялікаму ідэялісту, сьвятарубэльгійцу, але й беларускаму нацыянальнаму дзеячу: Чалавеку Вялікага Сэрца. Многая лета і шчасьці Божа Вам, Дарагі а. Робэрт! „Бацькаўшчына”, 20 травеня 1956.

Другі год навукі

3 майго дзёньніка (ЯЗ) і Шчэцькавай „Справаздачы” (BLU):

8.10.52

(ЯЗ) Учора пачаліся заняткі. Лекцыяў, як летась, ня шмат, але нашыя заданьні, як сяньня аказалася, ня зусім выясьненыя: сёлета, здаецца, яшчэ сёе-тое прыдзецца дарабляць, што прапусьцілі летась.

Сяньня ўвечар выясьнілася справа стыпэндыяў: маем 28. Магчыма, вытаргуецца йшчэ сёе-тое. 3 гэтым ужо можна пачынаць. (...)

29.10.52

(ВШ) Закончылася другая палова агульнага сходу /БСЗ/. Старшыня прадставіў новы ўрад ў складзе: старшыня БСЗ Анатоль Занковіч, заступнік Аляксей Арэшка, сакратар Віктар Сенкевіч, адміністратар дому Мікола Ягаўдзік, скарбнік Юры Сенькоўскі.

10.11.52

(ВШ) Сп. Прэзыдэнт Абрамчык наведаў студэнцкую групу й прачытаў рэфэрат аб беларускім жыцьці на эміграцыі. (...)

13.11.52

(ВШ) Cercle International ладзіў вечар кантактаў у нашым доме. Кіравалі вечарам сябры БСЗ. Было больш сотні розных студэнтак I студэнтаў. Хор запеў колькі песьняў таксама былі выкананыя танцы „Лявоніха” й „Крыжачок”. У міжчасе было віно. Вечар вельмі добра ўдаўся, і БСЗ заслужыла шмат сымпатыі ад прысутных.

22.11.52

(ВШ) Адбылася агульная дыктоўка зь беларускай моеы для ўсіх сяброў БСЗ.

23.11.52

(ВШ) Гурток беларусаведы паправіў дыктоўку разьдзяліў на групы: хто будзе звольнены ад групы беларускай мовы, хто ў першую групу, а хто ў другую. Ад курсу гісторыі /Беларусі/, геаграфіі й беларускай літаратуры ніхто не звальняецца.

У канцы лістапада й у сьнежні (пасьля прыезду 26 лістапада зь Нямеччыны кампазытара А. Карповіча) ансабль даў сем канцэртаў у Бэльгіі й Францыі.

23.12.52

(ЯЗ) (.. J Адсьвяткавалі на пачатку гэтага месяца сьв. Мікалая ў а. Жадэна, пасьля — у сябе. Зьезьдзілі з паніхідай, літургіяй ды мастацкім музычным мантажом у Францыю. У Парыжы (а таксама ў Roubaix) мелі надзвычайны посьпех і поўна гарэлкі ў крузе старых і новых знаёмых, бе-

ларускіх работнікаў. Там жа ахрып, асіп, а пасьля ў дабавак, начуючы ў сьцюдзёным бараку Прэзыдэнта /Абрамчыка/, прастудзіўся крыху. Адпрацаваў з Пашам пару дзён у парыжскіх бібліятэках, дзе знайшлі масу бібліяграфіі да нашае працы.

Пасьля захварэў сп. Равенскі. А тады быў канцэрт у Grande Rotonde у прысутнасьці рэктара, епіскапа Слосканса, праф. Жадэна, колькіх іншых прафэсароў ды соцен дзьвюх гледачоў. Посьпех-сымпатыя надзвычайная. Сп. Равенскі падмацаваўся на духу. Атрымалі ў падарунак пінпонгавы стол, на якім клёкае цяпер цэлымі днямі мячык.

Хадзілі пяяць пры сустрэчы страсбургскіх студэнтаў зь лювэнскімі хаўтура нячуваная. Плянуецца йшчэ тры-чатыры выступы ў розных мясцовасьцях ды ў розныя часы. Два канцэрты ў Хрысьціянскім сындыкаце таксама з прапагандавага гледзішча прынесьлі сёе-тое, дый фінансаеа былі, здаецца, першымі канцэртамі без дэфіцыту.

Уздумалі (у добрую часіну) далей выдаваць „Наперад!”. Пішу пакрысе. За „Лювэнскі этуд”узяўся ды за пераклады з чужых моваў. Часапіс пойдзе друкам з нанава перапрацаванай вокладкай. Гпадзім і матарыял, і цэлы нумар, як гэта некалі рабілі з №7. (...)

Харысты М. Равенскага ў часе праваслаўнай багаслужбы ў Парыжы 7 сьнежня 1952 г. Зьлева: Паўлюк Урбан, Аляксандар Лаэанаў, Юрка Сенькоўскі, Васіль Шчэцька, Янка Запруднік, Станіслаў Мак, МіколаАрцюх, Уладзімер Цьвірка.

Харысты М. Равенскага з парыжскімі беларусамі пасьля праваслаўнай багаслужбы ў Парыжы 7 сьнежня 1952 г. Сядзяць(зьлева)АляксандарЯцэвіч(АлесьЗмагар), Мікола Равенскі. СтаршыняРадыБНРМіколаАбрамчык. а. Уладзімір Фінкоўскі, а. Аўген Смаршчок, Уладзімер Цьвірка.

28.12.52

(ЯЗ) (...) Учора пасьля абеду dp. Cm. Станкевіч рабіў даклад. (...) Найлепшым выступленьнем былі словы сэнатра Васіля Рагулі. Гаварыў ён прыгожа, зьмястоўна, у дусе якраз для моладзі, а ягоная дрыжачая рука поўнасьцяй дапаўняла эфэкт ягоных словаў. „Хлопцы, — кажа, нам трэба быць хітрымі, як зьмеі, бо бяз гэтага мы справы ня выйграем.... Нашы суседзі нам дабра не жадаюць”. Гэтыя словы якраз найбольш узрушыліўсіх.

1.2.53

(ЯЗ) Сяньня адпяялі ў Eglise St. Josephe у Лювэне літургію. Служылі пэравы манахі. Зыйшло ўсё вельмі добра, хоць і пяялі без Равенскага, які ляжыць зусімі слабы.

25.1.53

(ВШ) Пачаліся лекцыі беларусаведы: для першай групы беларускую мову даўкал. В. Шчэцька, длядругойУл. Цьвірка. Гісторыю даваў кал. П. Урбан, а беларускую літаратуру Я. Запруднік для ўсіх студэнтаў. Пра геаграфію Беларусі будуць даваць лекцыі Вітаўт Кіпель і Аляксей Арэшка.

10.2.53

(ВШ) Епіскап Слосканс даў даклад на рэлігійныя тэмы.

Ад 11 лютага па 15 травеня 1953 г. я прабыў у Амэрыцы й Канадзе. Рэч у тым, што на гістарычным факультэце, дзе мы з Паўлюком Урбаном зай-

маліся, трэці год (1953) быў вольны ад тэарэтычных заняткаў. Трэба было працаваць самому: разглядацца па бібліятэках, чытаць ды займацца зборам матарыялу да г. зв. мэмуару, інакш кажучы, дысэртацыі. Паўлюк зьбіраўся ехаць у Парыж, а мне надарылася нязвычайная нагода паехаць за акіян. Езьдзіў з даручэньня Прэзыдэнта Абрамчыка. Мэтай падарожжа было паінфармаваць сяброў Рады БНР аб перамовах, якія Абрамчыктады вёў у Эўропе (гл. у разьдзеле ІХ-м ягоны ліст да мяне з Францыі, датаваны 2.III.53), зрабіць агляд беларускага арганізаванага жыцьця на паўночнаамэрыканскім кантынэнце, а разам з тым папрацаваць у бібліятэках над зборам дакумэнтальнага матарыялу да гісторыі Беларускай Народнай Рэспублікі й нацыянальнага руху. У тым часе я яшчэ ня зусім быў вызначыўся з тэмай свае дысэртацыі. Выкарыстаў я таксама гэтую аказію, каб пашукаць супрацоўнікаў для „Напераду” й дамовіцца аб распаўсюджваньні часапісу ў ЗША й Канадзе. 3 сабой я павёз №24 часапісу — першы друкаваны, над вёрсткай якога папрацаваў у Мюнхэне.

Адведаўшы беларускія асяродкі ў Нью-Ёрку, Саўт-Рывэры, Нью-Брансўіку, Пасэйку, Кліўлендзе, Дэтройце, Чыкага, а таксама ў Таронта й Манрэалі, я вярнуўся ў Лювэн, папоўнены вобразамі новых культурных ляндшафтаў, лепш абазнаны ў беларушчыне ды больш загартаваны ў абароне палітычнага курсу Рады БНР.

У Нью-Ёрку, дзе пражыў у гасьціннай сям’і свайго былога настаўніка Гіпаліта Паланевіча, наслухаўся спрэчак вакол грамадзкіх справаў. 3 захапленьнем перабіраў картачкі каталёгу багатай на беларусіку Ньюёркскай Публічнай Бібліятэкі. Палюбаваўся кніжнай калекцыяй

Сустрэча з былым настаўнікам: (зьлева) Янка Запруднік, Аўген Каханоўскі, Янка Раковіч. Кліўленд, ЗША, сакавік 1953 г.

і архівам у бруклінскай кватэры прыяцеля Дванаццаткі Міколы Панькова. Запасься новымі беларускімі кнігамі з магазыну „Чатыры кантынэнты” на Пятай авэню ў Мангатэне.

У Кліўлендзе доўгія гадзіны прагаварыў із сваім былым настаўнікам Аўгенам Каханоўскім, які ніяк ня мог згадзіцца з тым, што супрацоўніцтва Рады БНР з Амэрыканскім Камітэтам Вызваленьня ад Бальшавізму справа патрэбная й карысная.

У Дэтройце ў др. Язэпа Сажыча паінфармаваўся аб мясцовым грамадзкім жыцьці й расказаў пра бягучыя беларускія справы ў іншых асяродках, узяў удзел у беларускай радыёперадачы, якую арганізаваў Сажыч.

У Чыкага ў сям'і Будзькаў і Пануцэвічаў даведаўся пра выдавецкія пляны Пануцэвіча ды пра вострыя разыходжаньні паміж ім і ягоным шваграм, гісторыкам Чаславам Будзькам, у пытаньнях старажытнае Беларусі-Літвы, Вільні ды балцкага субстрату ў этнагенэзе беларусаў. У Манрэалі наслухаўся энтузіястычнага Паўліка Чопчыца зь ягонымі плянамі культурнае дзейнасьці й выдаваньня часапісу „Палесьсе”. У часе майго заакіянскага падарожжа Васіль Шчэцька ў сваёй „Справаздачы ЗБС” запісаў:

24.2.53

Адбыўся інтэрнацыянальны канцэрт у Grande Rotonde. Выступалі: беларусы, бэльгійцы, грэкі, галяндцы, расейцы, украінцы, кітайцы. Ад БСЗ ансамбль даў чатыры песьні й два танцы. Такяк сп. Равенскі не дырыгаваў, зразумела, эфэкт быў слабейшы, як бывала звычайна. Гэтым разам дырыгаваў кал. Цьвірка.

9.3.53

Каля 9-й гадз. раніцы памёр камп. Мікола Равенскі ў унівэрсытэцкай клініцы. Памёр неспадзявана.

12.3.53

Дзень пахоеінаў сьв. пам. Равенскага. Перад 14-й гадз. цела было прыеезена ў студэнцкі дом. А 14-й пачалася служба па нябожчыку. Служылі: а. Смаршчок Аўген, а. Крыт Аляксандар. Пеў студэнцкі ансамбль. Прысутныя: Прэзыдэнт Абрамчык, епіскап Слосканс, праф. Дэніс, сп-ня Т. Руткоўская /пляменьніца нябожчыка/. праф. Жадэн, сэнатар Васіль Рагуля, работнікі /беларускія/ з Бэльгіі, беларусы зь Люеэну студэнты й гімназісткі, госьці-бэльгійцы. Перад тым, як зачынілі труну, кал. Кіпель Вітаўт сказаў ад студэнтаў разьвітальную прамову.

A 15-й гадз. паход вырушыў зь нябожчыкам на могілкі. За крыжам ішлі: ансамбль, які пеў„Сьпі пад курганам гэрояў”і„Сьвяты Божа", аа. Смаршчок і Крыт, катафалк, сьцяг БСЗ і вянкі ад ансамблю, БСЗ, ЦБАА, ураду БНР, еп. Васіля /БАПЦ/, ЗБВБ /Ангельшчына/, Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва /Нью-Ёрк/; на труне было колькі букетаў ад сп-ні Руткоўскай і сп-ні Проктэр /ангелька/. На могілках айцы адслужылі кароткую паніхіду пасьля чаго а. Смаршчок сказаў разьвітальнае слова. Пахаваны нябожчык пад нумарам 348.

У студэнцкай сьвятліцы адбылася памінальная вячэра. Былі прачытаныя тэлеграмы й лісты ад розных арганізацыяў і прыватных асобаў. Прэзыдэнт Абрамчык гаварыў пра жыцьццё й змаганьне нябожчыка. Спня Лідзія Янушкевіч-Нядзьвіга падзялілася жменькай успамінаў пра кампазытара з жыцьця ў Менску. Сп-ня Руткоўская расказала фрагмэнты зь сямейнага жыцьця дзядзькі й дзякаеала за ўладжаньне яму паховінаў.

Мікола Равенскі

Кампазытар і хормайстар Мікола Равенскі, дзякуючы свайму таленту й працавітасьці, змог накіраваць вялікую частку энэргіі й энтузіязму, якімі была перапоўненая наша студэнцкая грамада, у рэчышча канцэртнарэпрэзэнтацыйнай дзейнасьці. 3 мамэнтам ягонага прыезду пачаліся сьпеўкі, вырабляньне голасу й плянаваньне з а. Робэртам будучых канцэртаў. Кожны другі студэнт стаўся харыстам. Знайшоўся ў грамадзе й свой піяніст студэнт мэдыцыны Жорж Лыслаў. Арганізавалі танцавальны гурток з чатырох параў. Канцэртная дзейнасьць лювэнскага ансамблю, які прагрымеў на ўсю Бэльгію й суседнія краіны, была магчымая толькі дзякуючы Міколу Равенскаму, сьціпламу чалавеку й глыбака адданаму нацыянальнай справе патрыёту. Памяць ягоную прыгожа ўшанаваў у ніжэй зьмешчаным нарысе Ул. Немановіч /Ул. Цьвірка/.

Ул. Немановіч

НА СЛУЖБЕ МАСТАЦТВА Й ІДЭІ

Аднаго дня ў 1945 г. ў ДП лягер Рэгенсбург тады яшчэ адзіны беларускі лягер у Заходняй Нямеччыне прыехаў чалавек, нікім асабліва ня прыкмечаны. У тыя дні ўжо лягер, які доўга жыў прытаіўшыся, пачаў памаленьку ажываць. Пагроза прымусовае рэпатрыяцыі пачала аддаляцца і жыхары маглі ўжо думаць ня толькі аб самазахаваньні. Пачало арганізавацца культурнае жыцьцё: зьяўляецца гімназія, пачатковая школа, закладаюцца розныя культурныя гурткі. I вось тут моладзі на эміграцыі прыйшлося сустрэцца з чалавекам, які ў будучыні не пакінуў працы зь ёю аж да свае сьмерці.

У лягеры была прынятая пастанова зарганізаваць хор. Вызначылі зборку. Аматараў было ўдоваль, 1 на азначаную гадзіну сабралася немалая грамада.

У залю ўвайшоў зь іскрыпкай пад пахай, чалавек нізенькага росту з густымі, чорнымі, ужо крыху сівеючымі валасамі. 3-пад пушыстых броваў на будучых харыстаў глянулі спакойныя, шэрыя вочы. У залі стала ціха. Нехта толькі цішком кінуў: „кампазытар Равенскі!”

Хутка хор ужо цешыў жыхароў лягеру выкананьнем беларускіх песьняў. За два месяцы гэты хор заваёўвае ўжо першыя месцы ў міжнародных выступах. Мала гэтага: зьяўляецца новая адзінка у працягу сьмешна кароткага часу, з групкі вясковых дзяўчатаў вырастае Беларускі жаночы ансамбль Равенскага, які сваёй „народнасьцяй” захапляе слухачоў незалежна ад іхнага стану ці нацыянальнасьці. Хапала, каб ансамбль увёў у свой рэпэртуар нейкую новую,

нікому няведамую песьню і за колькі тыдняў яе сьпявалі ўжо ўсюды... На канцэртах воплескамі не давалі канфэрансье закончыць імя ансамблю. Калі ж за ансамблем на сцэну зьяўляўся ягоны заснавальнік і дырыгент, ня можна было пачуць нічога. Ён кланяецца. Шэрыя вясёлыя вочы ахапляюць публіку. I вось ён зьвернуты да ансамблю; ягоныя рукі паволі ўздымаюцца. Воплескі заміраюць у працягу сэкунды. I са сцэны пачынае нарастаць песьня спачатку ціха здалёк, пасьля бліжэй, бліжэй. Ейныя хвалі заліваюць слухачоў прымушаюць затрымоўваць дыханьне. Песьня ўсё ліецца, сумнейшая, здаецца, задолю, якую яна аплаквае... Іншыж раз зрываецца яна са сцэны, пырхае вясёла па залі, казыча пачуцьці слухачоў сваёй лёгкасьцяй і весялосьцяй. I забываешся аб шэрай нудзе баракаў, аб няпэўнай будучыні бясклопатны вір падрывае цябе, гуляе, нясе...

Плывуць месяцы, гады. Міхэльсдорф, Остэргофэн, Розэнгайм... — новыя этапы ў бяздомным жыцьці эміграцыі. Куды вядуць яны? Маладыя, здольныя трымаць у руках кірку ці сякеру, маюць яшчэ права на надзею. А іншыя? Няведама, ці задаваў сабе гэтае пытаньне кампазытар Равенскі. Калі так, дык гэтага не паказваў. Бо ж столькі работы чакала яго! Тысячы беларусаў, раскіданых па Нямеччыне, ня кажучы ўжо аб чужынцах, чакалі на беларускую песьню. Для іх, адарваных ад роднае глебы, яна была жывой вадой. Ці ж раз да сцэны даляталі ціхія ўсхліпваньні з усіх куткоў аднэй із шматлікіх лягерных заляў, ці раз, стараючыся схаваць сьлёзы хваляваньня й радасьці, прыходзілі дзякаваць, папрасіць, каб хоць раз яшчэ заехалі да іх... Так, працы хапала.

А ночай, калі лягер сьціхаў у сьне, няраз можна было пачуць голас іскрыпкі. „Равенскі творыць”, казалі тыя, хто яшчэ ня спаў

Паволі лягеры пачалі пусьцець, заціхаць. Бальшыня іхных жыхароў, у тым ліку й харыстаў Равенскага, скончыла ўжо бадзяльнае жыцьцё. Але скрыпка кампазытара й надалей кранае цішыню ночаў лягеру. Харыстаў няма, і цяпер можна пасьвяціць вольны час на творчасьць. Вольны час, якогаў жыцьці Равенскага было заўсёды так мала... Пэта нічога, што смык ужо не заўсёды слухаецца аслабленай лягерным жыцьцём рукі. Творы, што выйдуць з-пад гэтыхпальцаў, ня страцяць ад гэтага свае вартасьці, свае сілы.

* * *

У гэты ж час у Лювэне расла й мацнела беларуская студэнцкая група. Разам з ростам пашыраецца й поле дзейнасьці. Студэнты пераймаюць кіравецтва работніцкае арганізацыі. На ўнівэрсытэцкім форуме зачытваюцца інфармацыйныя рэфэраты, ладзяцца ўрачыстыя акадэміі з нагоды нацыянальных сьвятаў. I вось тут штораз больш

пачынае адчувацца патрэба адпаведнага рэпрэзэнтаваньня беларускае песьні й танцу. Добрая воля ёсьць, не стае толькі дырыгента. А што, каб запрасіць сюды кампазытара Равенскага? паўстае думка. Праўда, спэцыяльнымі матарыяльнымі магчымасьцямі пахваліцца ня можна. Але колькі студэнтаў прыяжджала сюды, ня маючы яшчэ стыпэндыі? Салідарнасьць выручала заўсёды.

Урад ЦБАА пастанаўляе запрапанаваць кампазытару пераезд у Лювэн. На адказ доўга чакаць ня прыйшлося. Сп. Равенскі заўсёды згодны быць там, дзе толькі йснуюць магчымасьці працы. Айцец Робэрт ван Каўэлярт, уплывовы бэльгіец, але й беларускі патрыёт у поўным значэньні слова, заладжвае ўсе фармальнасьці з бэльгійскім урадам. Улетку 1950 г., хутка перад пачаткам новага акадэміцкага году сп. Равенскі ўжо ў Лювэне.

He пасьпелі яшчэ зьехацца ўсе студэнты, а ансамбль пачаў сваю працу. Вялікага выбару ня было: 30 асобаў. Некаторыя зь іх сьпявалі пад рукой сп. Равенскага яшчэ ў Нямеччыне. Але былі й такія, што не пяялі нідзе й ніколі, хіба што сабе пад носам у хвіліны добрага настрою. Ня трэба дзівіцца, што яны вельмі скептычна аднесьліся да свае новае кар’еры. Але сп. Равенскі быў няўмольны. Ён вельмі-вельмі ветліва запрашаў такога кандыдата на будучую сьпявацкую зорку да піяніна і гадзінамі трымаўяго там, стараючыся заставіць яго хоць разок прасьпяваць правільна... гаму. Часамі хацелася проста выць з роспачы, слухаючы самыя фантастычныя варыяцыі на гэтую так багатую музычную тэму. Бог адзін ведае, дзе чэрпаў сваю церпялівасьць і аптымізм сп. Равенскі. Але трэба было паглядзець на пераможную міну такога сьпевака, калі ягоныя доўгія мукі ўкаранаваліся ўрэшце ўдачай. Ужо а сёмай гадзіне раніцы, пад плюск вады ў умывальні, на сходах, у пакоі, прадэманстроўваў ён свае нованабытыя веды.

Няўтомная праца, якую не адзін лічыў безнадзейнай, пачала даваць свае вынікі. Неўзабаве ўзяліся за вывучэньне першых песьняў. Як жа часта паўтаралася наступная сцэна: сп. Равенскі кароткім рухам у палове слова перапыняе песьню.

— Зо-олатца маё, паніжа-аеце ж — зьвяртаўся ён да аднаго з ансамбляўцаў, тут жа з гумарам імітуючы вінаватага. Увесь ансамбль грымеў сьмехам. Нефартунны сьпявак чырванеў, часам злаваўся, але надалей з усім адчаем стараўся трымаць ноту, каб ізноў ня быць аб’ектам сьмеху. Пазьней гэткія выпадкі здараліся штораз радзей і радзей.

Паралельна з хорам вывучаліся й танцы. I ўжо за тры месяцы ансамбль даваў свой першы канцэрт у Лювэне. Пасьля заканчэньня праграмы рэктар прыйшоў асабіста прывітаць кампазытара, кажучы, што ён ужо больш за дваццаць гадоў ня чуў падобнага хору.

Лепшыя матарыяльныя ўмовы і можа ў найбольшай меры актыўная праца з моладзяй, у вельмі кароткі час проста адмаладзілі

падупалага раней на здароўі кампазытара. Ён нязвычайна любіў пажартаваць, падзяліццаўспамінамі, а часам і выпіць чарку ў маладым таварыстве. I студэнты любілі праводзіць вольныя вечары ў пакоі сп. Равенскага, чуючыся там, як у сябе дома. Бывала, пастукаеш да яго:

— ГМ, — адказваў глыбачэзны бас з-за дзьвярэй. 3-за стала, закіданага нотнай паперай, на вас глядзелі ветлыя шэрыя вочы. -А пропуск ёсьць? пытаўся ён паважна. Пропускам зваў ён жартаўліва віно, што было звычайна люксусам не па студэнцкай кішэні. ГЬта ён ведаў але хоць на жарт, ад „традыцыйнае” формы прывітаньня не адступаў. I з пропускам ці безь яго, ён з радасьцяй прыймаў кажнага адведвальніка. Гаварылася там аб усім: даскутаваліся новыя песьні, прапановы канцэртаў. Часта пераходзілі да ўспамінаў. Сп. Равенскі любіў расказваць аб сваёй працы ў Наваградку [яшчэ перад першай сусьветнай вайной), пасьля ў Менску ды іншых гарадох. Сыпаліся прозьвішчы людзей, зь якімі яму прыходзілася супрацоўнічаць, а нам, маладым, ведамыя толькі з гісторыі: Галубок, ТЬраўскі, Купала, Дубоўка...

— Калі вы зацікавіліся спэцыяльна народнай песьняй? папытаўся раз нехта з нас.

— А, гэта цікавы выпадак... Я працаваў у Наваградку, дзе быў дырыгентам царкоўнага хору й заадно настаўнікам сьпеваў. У той час пазнаёміўся я зь дзяўчынай з аднэй вёскі недалёка ад Наваградку. Было якраз жніво, і я часта хадзіў пераймаць яе па дарозе, калі яна вярталася з поля. Аднаго разу я выйшаў крыху раней. Хоць сонца было ўжо на захадзе, людзі яшчэ жалі. Я, чакаючы, прысеў на прыдарожным камені. Абапал дарогі пералівалася каласамі жыта і паасобныя грамадкі жнеяў, параскіданыя па ўсім полі, увіхаліся каля яго. Мяне тут ведалі добра і, відаць, пабачыўшы мяне, найбліжэйшая група жнеяў завяла жніўную песьню. Іншыя, далейшыя адна за аднэй падхоплівалі яе. Урэшце сьпявала ўсё поле. Адлегласьць між групамі была вялікая й гукі неяк дзіўна мяшаліся між сабой: да гэтага далучалася рэха. Усё разам тварыла неапісальную цудоўную сымфонію. Я сядзеў, як зачараваны. Жнеі ўжо замоўклі, а рэха яшчэ доўга пералівалася, заміраючы ўрэшце ў далечы. Ня раз я ў жыцьці ўспамінаў той вечар і тую дзіўную сымфонію. У сваіх творах я прабаваў перадаць некаторыя фрагмэнты зь яе. Але адтварыць цэласьць, гэта не на людзкія сілы й здольнасьці. 3 таго часу я й зацікавіўся народнай песьняй, — дадаў ён, памаўчаўшы.

Няраз расказваў ён аб сваёй працы ў Менску, аб мэтадах, якія ўжывала ГПУ-НКВД для праверкі ягонае „добранадзейнасьці”. Расказваў аб сяброх-кампазытарах, паэтах. 3 гэтых апошніх ён вельмі высока цаніў Дубоўку ня толькі як паэта, але й як чалавека.

— Зьбіраючы на Магілеўшчыне песенны матарыял для опэры „Браніслава”, — расказваў ён, — мы шмат часу правялі разам. Ён

браў мяне пад руку й мы, дыскутуючы, паволі йшлі ад вёскі да вёскі. Сяляне ўжо ведалі нас, і пэўна сьмяяліся з нашае пары: ён высокі й плячысты, а я малы й худы. Вось у аднэй з такіх гутарак і зарадзілася ў нас ідэя „Ліпнёвага гімну". Падыходзіў ліпень, а зь ім і дзень бальшавіцкага афіцыяльнага сьвята „вызваленьня Беларусі ад белапалякаў”. За колькі дзён пасьля нашае гутаркі Дубоўка даў мне яшчэ незасохлыя словы „Ліпнёвага гімну”. 3 гледзішча бальшавіцкае ідэялёгіі ім нічога ня можна было закінуць. Дубоўка сказаў мне: „Напішы, брат, музыку, каб і глухі адчуў, якая цана такому вызваленьню, якую свабоду маюць беларусы ня толькі пад палякамі, але й тут”. Я й напісаў. Новы твор паслалі неадкладна ў Менск. Сьвята ўжо падыходзіла і таму яго ліхаманкава аддрукавалі й пачалі распаўсюджваць, a Менскі хор адразу прыступіў да вывучэньня. I ў дзень сьвята Менск слухаў „Ліпнёвы гімн” із сцэны тэатру. Пмн быў пабудаваны так, што трымаў слухачоў у ўсьцяжна нарастаючым напружаньні. Празь ягоную ўрачыстасьць прабіваўся сваеасаблівы трагізм. Эфэкт быў нябывалы: гімн ужо скончыўся, а заля як бы замерла ў хвіліне жалобнага маўчаньня. Дубоўка ж сядзеў і з задаваленьнем паціраў рукі. Праўда, пасьля гэтага выступу гімн адразу ж забаранілі. ...А „Браніславы” нам так і ня прыйшлося закончыць: Дубоўку арыштавалі, і ў мяне сканфіскавалі ўсе рукапісы... Так, Дубоўка быў вялікі патрыёт і мастак...

Аб сабе, аб ягоным укладзе ні слова. Рэткі быў заўсёды сп. Равенскі. Працы ў Лювэне яму ставала. Штодзённыя сьпеўкі, індывідуальныя заняткі, бадай штомесячныя выступы ў розных гарадох, творчая праца, падрыхтоўка да друку зборніка песьняў супрацоўніцтва зь Беларускім Інстытутам Навукі й Мастацтва, царкоўны хор... Ці ўсё пералічыш?

У прэсе штораз часьцей зьяўляюцца зацемкі аб патрэбе насьпяваньня грамафонных дыскаў. Кампазытар Равенскі, разумеючы, што толькі ягоны ансамбль мае магчымасьці правесьці гэта ў жыцьцё, з энтузіязмам бярэцца за працу. Але тут пачынаюць праяўляцца сымптомы невылячальнай, і як пасьля аказалася, сьмяротнай хваробы... Прыходзіць апэрацыя, а пасьля — даўгія месяцы лячэньня. Выйшаўшы з больніцы, яшчэ зусім слабы, ён ня слухае ніякіх пратэстаў: трэба насьпяваць дыскі! Дзесяткі падарожжаў у студыю й назад, даўгія гадзіны насьпеўваньня адкуль толькі бралася энэргія й сіла волі ва ўжо так слабым целе? Закончыўшы насьпеўваньне, сп. Равенскі раз прагаварыўся: „Дзякуй Богу, што скончылі! Я ня ведаю, ці перажыў бы яшчэ колькі такіх падарожжаў”.

Апошнія месяцы ён блізу ня выходзіў з дому. У ягоным пакоі сьвятло гарэла далёка ў ноч да трэйцяе, чацьвертае, пятае гадзіны. Трэба сьпяшацца, бо яшчэ трэба столькі зрабіць, а часу гэта хіба адчуваў ён ня так ужо шмат...

Паховіны сьв. пам. Міколы Равенскага. Сьвятары БАПЦ (зьлева) а. Аляксандар Крыт і а. Аўген Смаршчок. Лювэн, 11 сакавіка 1953 г.

Паховіны сьв. пам. Міколы Равенскага. У першай тройцы пляменьніца нябожчыка др. Руткоўская, а паабапал яе — Старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык (зьлева) і др. Барыс Рагуля.

Апошні зямны шлях сьв. пам. Міколы Равенскага. Пахавальная працэсія. Лювэн, 11 сакавіка 1953 г.

Ягоны стан здароўя пагоршваўся з дня на дзень. Прыйшлося зноў ісьці ў больніцу. Але яшчэ за тыдзень перад сьмерцяй ён гаварыў студэнтам-адведвальнікам: „Я распрацаваў колькі новых песьняў для ансамблю. За два тыдні трэба будзе брацца за працу, бо ўжо й так шмат часу страцілі..

У адну шэрую сакавіковую раніцу сп. Равенскі адыйшоў ад нас так ціха й скромна, як і жыў. Над Ягонай магілай-курганом вянкоў урачыста плыў ягоны ж жалобны марш: „Сьпі пад курганам герояў, Твой мы працягваем шлях...”

* * *

На аднэй з апошніх бачынаў маленькай запісной кніжыцы, падпісанай „М. Равенскі”, дрыжачай рукою выведзеныя контуры межаў Беларусі. А пасярэдзіне тою ж рукою напісаны два словы: Альфа і Омэга.

„Наперад!”№25, жнівень 1953

С. Ясень

Заміж вянка

На магілу Дарагога М.Равенскага

Ня хіліся да зямлі, бярозка тонкая, Ня шумі ў паднеб’е жалабна, асілак-дуб. He каціся у душу, сьлязінка горкая.

Ой, ня плач жа над стратаю, песьня шызая.

Паляці ты, песьня, удаль борздай ластаўкай.

Заляці ты, песьня, у Край ясным сокалам;

Праляці над староначкай сьвежым подыхам, Засьвяці над загонамі ясным сонейкам.

Закувай ты зязюлькаю з бору стройнага, Расьсьцяліся над межамі лекам-зёлкамі. Сінявою вясёлкавай у жытох прысядзь, Закрасуй васілёчкамі зь нівай сьпелаю...

Будуць жнейкі йсьці змучана з пожні познае, Прапяюць ад душы яны стане лёгка ім.

Будзе здалеку йсьці падарожнік стомлены, —

I пад песьню згадае ён край далёкі свой.

Ткацьмуць пояс ткачыхі слуцкія, — Выткуць пояс той, пяючы, з васілёчкамі.

.Наперад!”, №25, жнівень 1953

Пра Міколу Равенскага ў беларускім эміграцыйным друку пісалася шмат: хроніка выступленьняў ягонага хору, артыкулы Алеся Карповіча пра творчасьць кампазытара, успаміны пра яго Антона Адамовіча, Янкі Жучкі, Вітаўта Кіпеля й іншых. Жыцьцяпіс Равенскага зьмешчаны ў кнізе „Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі” (НьюЁрк, выд. БІНіМ, 1999).

Са Шчэцькавай „Справаздачы”:

2.6.53

Прыехаў сп. Карповіч дзеля падрыхтоўкі хору да выступу ў Брусэлі 7.7. (ЮНЭСКО).

7.7.53

Ансамбль выступаў у Beaux Arts у Брусэлі. Кіраваў сп. Карповіч. Выканалі шэсьць беларускіх песьняў і два народныя танцы. Уражаньне пакінулі добрае. Атрымалі ад ЮНЭСКО мэдаль.

9.7.53

Ансамбль пеў у Beaux Arts партыю „народу" ў кантаце „L’Esperance” камп. Гіндэміта (Hindemith).

17-19.10.53

Зьезд ЦБАА. Рэфэраты др. Уладзімера Набагеза /пра шкоду алькаголю/ й др. Барыса Рагулі /„Характаралёгія” як фармуецца характар чалавека/. Вельмі жывая дыскусія.

29.10.53

У Cercle International адбыўся сэанс беларускіх плітак /кружэлак студэнцкага ансамблю/.

10.11.53

Адбылося заканчэньне сходу БСЗ. Старшыня прадставіў новы ўрад у складзе: старшыня Запруднік /Янка/, заступнік Цімафейчык /Тодар/, сакратар Урбан /Павал/, адміністратар дому Ягаўдзік /Мікола/ і платнік Вініцкі /Леанід/.

3 майго дзёньніка:

25.2.54

Бярэцца ўжо пад другую раніцы. Толькі што вярнуліся зь Сівым /Цьвірка/ зь нямецкае „кнайпы”. Па дарозе ўлезьлі заднім ходам у кухню, перакусілі й цяпер можна спакойна заснуць. У немцаў пайшло ўсё добра. Сказаў ім колькі словаў прывітаньня. Выпілася пару брудэршафтаў, набылося пару знаёмых, дазналася крыху больш пра нямецкае „Disziplin muss sein!” /мусіць быць дысцыпліна/.

Пазаўчора нашы „сэньёры" /выпускнікі/ спраўлялі сваё „entree dans Ie monde” /выхад y сьвет/. Быў епіскап Слосканс, віцэ-рэктар, колькі прадстаўнікоў ад студэнцкіх групаў, ну і крыху сеае „брахі”. Вечар прайшоў надзвычайна. Вышумеўся дашчэнту. (...)

17.3.54

(.. J Напісаў дзядзьку Антосю /Адамовічу/. Гэны баіцца ўсё, што мы супраць „крыеічоў” нешта маем, а ўзяў з таго, што ў зьмесьце сьпеўніка

Шостыя ўгодкі Згуртаваньня Беларускіх Студэнтаў у Лювэне й заснаеаньне „Акадэмікуса" таварыства беларускіх выпускнікоў Лювэнскага ўнівэрсытэту. 23 лютага 1954 г.

Равенскага не знайшоў песьні „Ня сумуйце, дзяцюкі” Ларысы Геніюш, на словы якой Равенскі напісаў музыку*.

Конюх /Пётра/ заваліў нотамі пераклады давай яму. Нядаўна пераклаў яму „Элегію” (музыка Маснэ) і „Песьню вязьня” Пушкіна. Трэба будзе Адамовічу паказаць гэтыя мэтамарфозы. Толькі што перагледзелі „Арыю Сусаніна”. Яму страх хочацца сьпяваць свае рэчы па-беларуску. На шчасьце!.. Сяньня прыехаў Кіслы /Кастусь, хормайстар/. Пачнуцца ўжо рэгулярныя сьпеўкі з усімі муштрамі й энэргіяй. Кіслы, як відаць, моцна хвалюецца, і хлопцы баяцца, каб ён ня здрэфіў на сцэне. Добра, што перад Лёнданам прыдзецца тут канцэртаў са тры даць.

* Песьня канчаецца словамі:

Ня сумуйце, дзяцюкі, начамі ўжо ня дасца спутаць вольны дух! Мы былі і будзем Крывічамі ад хваль Угры аж па сіні Буг!

Янка 3. (Запруднік)

ЗЬ ПЕСЬНЯЙ ПА СЬВЕЦЕ

На пачатку было слова...

Пачалося, фактычна, усё з таго, што аднаго дня старшыня ЦБАА /Уладзімер Цьвірка/, вярнуўшыся з Ангелыпчыны, урачыста абвесьціў, што Лювэнскі ансамбль дае канцэрт у Лёндане. Хто яго там усьпеў так накруціць, мы спэцыяльна не дапытваліся, але адразу было відаць, што думка спадабалася ўсім. Ды хто ж уздумае й адмаўляцца ад гэткага цікавага падарожжа! Заставалася нам толькі пакамбінаваць крыху, каб не папасьці якраз на экзамены із сваімі разьездамі ды ўгаварыць двух будучых інжынераў, што зь іхнымі прафэсарамі справа ня так страшна выглядае, як гэта ім здаецца. Ну, і ўрэшце пастанавілі. Час выпадаў якраз пад 25-га сакавіка найлепшая нагода на канцэрты.

Аднак катэгарычнасьць пастановы, якая цьвёрдая яна ні была б, не памяншала ўсіх цяжкасьцяў, што адразу ж узьняліся грознай сьцяной перад задуманым плянам; яна не спрастоўвала лябірынту завікластых фармальнасьцяў неадступных спадарожнікаў усіх замежных ваяжаў „апатрыдаў”. Але прабаваць правесьці ў жыцьцё сваю пастанову нам нічога не забараняла. I мы ўзяліся за гэта.

Пасьля была пісаніна...

Па заканчэньні канцэртаўу Лёндане, калі мы супольна з а. Сіповічам падсумоўвалі праведзеную працу, айцец разлажыў перад намі цэлую папку папераў із словамі: „Бачыце, даражэнькія, колькі гэта каштавала працы!” ГЬткая ж папка лістоў падсумавала недзе лювэнскі бок клопатаў і ў нашага сябры Мака /Станіслаў/, адміністратара хору й рэфэрэнта культурна-асьветных справаў у ўрадзе ЦБАА.

Пачынаць трэба было ад найгалаўнейшага для хору ад дырыгента. 3 гэтым, на шчасьце, справа выглядала не безнадзейна: із сп. Кіслым /Кастусь/ мы ўжо працавалі кавалак часу; дырыгент ён дасьведчаны (кіраўнік беларускага хору ў Беластоку падчас нямецкай акупацыі), і галоўна, што зь Льежу ў Лювэн і візы ня трэба, і цягнікі спраўна ходзяць. Спадар Кіслы ахвотна згадзіўся прыяжджаць на суботы й нядзелі ў Лювэн, цяжка адпрацаваўшы тыдзень у вуглякапальні, каб адразу ж пачаць рэпэтыцыі. Зь ім прыяжджала й прыгожая спадарыня Крутуль /Ірэна/ для дапамогі ў танцах і ў песьні „Калыханка”.

Горш сытуацыя выглядала із спадаром Карповічам, цяжкое становішча якога ў дыпі-лягеры ды непаваротлівая залежнасьць ад апякунчых нямецкіх „амтаў”, абцяжвалі ягоны прыезд зь Нямеччыны. Тўт як і ўва ўсіх вельмі падобных (і вельмі частых у нашай працы!) выпадках, прыйшоў з дапамогай незаменны а. Робэрт. Пару падарожжаў у Брусэль, пару пар лістоў, і справа ўладзілася. Сп. праф. Карповіч прыяжджаў у Лювэн, прывозячы й гэтым разам свае новыя рэчы, якіх мы заўсёды нецярпліва чакалі. Думка адносна запросінаў спадара Конюха /Пётра/ з Рыму на ўкаранаваньне нашае канцэртнае праграмы, хоць і выклікала была крыху скептыцызму, але таму, відаць, што была трапная (ды яшчэ як!) і шчасьлівая, зьісьцілася бязь лішніх цяжкасьцяў (прынамся з нашага боку). Прыехаў урэшце сп. Конюх. Хлопцы весела паціралі рукі: „Во цяпер то мы ім пакажам!..” Мастацкае выкананьне беларускай песьні мы прывіталі зьдзіўленай цішынёй 1 ўстрыманым дыханьнем. Ад магутнага голасу сьпевака сьвятліца зрабілася нейкая маленькая, цесная. Апошнія словы аднэй зь песьняў „ГЬй, Лявоны у нас не пазводзяцца!” пераконвала нас з усёй сілай, што запраўды йшчэ не пазводзіліся Лявоны-асілкі...

Першы этап быў пройдзены. Зьехаліся ўсе. Можна было пачынаць пробы. У доме запанавала напружаная атмасфэра рыхтоўкі канцэртаў да сакавіковых угодкаў. Толькі падчас перакурак, на калідоры, можна было пабачыць таго ці іншага харыста з надзьмутай грудзінай, што стараўся як мага ніжэй узяць толькі што чутае „Анджэлё міё” пад уражаньнем песьняў нашага баса-гасьця хлопцы стараліся вырабляць „нізы” сваіх скупаватых часам дыяпазонаў.

Жыцьцё пасьля сьмерці...

13-га сакавіка ўвечары а. Аўген адслужыў паніхіду па Равенскім. Ужо год цэлы, як няма між нас дарагога кампазытара... Няма тады, якягоны шляхотны высілак, здавалася, прынёсусю паўніню сьпелых пладоў. Колькі раз мы мроілі зь ім супольна аб тым, да чаго рыхтаваліся цяпер з гэткім запалам аб канцэрце ў Лёндане. Стоячы ў царкве, мы адчулі ўсю запраўднасьць прысутнасьці Нябожчыка між нас, 1 кажнаму стала яшчэ ясьней, як можна жыць і пасьля сьмерці...

Пачынаем жніво: першага паўканцэрту

14-га сакавіка па абедні й па абедзе нашае першае выступленьне паўканцэрту фактычна, бо толькі харавыя рэлігійныя й народныя песьні. Пяялі ў Абэі дэ Монт Цэзар вялізарным манастыры ў Лювэне, адным з найбольшых у Бэльгіі, дзе жывуць таксама біскуп Слосканс і а. Пранук Чарняўскі. Заля была невялікая, публіка манахі на чале з абатам і пару дзесяткаў хлапчукоў. Фартэпіяна было расстроенае, дык прышлося пяяць а-капэльля, але гэта песьням не пашкодзіла. Айцец Робэрт зрабіў невялічкі рэфэрацік (адна з найгалаўнейшых частак нашых канцэртаў!), паўтараючы мо ўжо тысячны раз у сваёй працы для Беларусі: хто, адкуль, чаму, і чаго хочуць.

Беларуская песьня паедзе ў Бразылію

На канцэрце ў манастыры Монт Цэзар мы пазнаёміліся з а. Марокка. ГЬта сьвятар-бразыліец. Зь вялікім дыктафонам ён езьдзіць па цэлай Заходняй Эўропе й зьбірае музычны фальклёр, каб пасьля павароту ў Бразылію магчы гэта выкарыстаць, як дасьледчы й дапамаговы матарыял для зарганізаваньня хораў у бразылійскіх каледжах. У суботу 20-га сакавіка ён запісаў усю нашу канцэртную праграму сабе на йстужку, узяўшы пры гэтым патрэбныя дадзеныя што да беларускай народнай песьні й самой Беларусі.

1200 асобаў слухаюць нашую песьню

У нядзелю 21-га сакавіка ўжо запраўдны канцэрт ў вялізманым каледжы ў ГЬвэрле (недалёка ад Лювэну), дзе вучацца й нашыя дзьве гімназісткі. Ансамбль за чатыры гады сваіх выступленьняў упяршыню апынуўся перад так маладой публікай паўнюсенькай заляй дзяўчатак (з-за пражэктараў не давялося добра й угледзецца) зь іхнымі настаўніцамі-манашкамі. Слухачы аказаліся ўдзячныя й іхныя воплескі паднялі адразу дух артыстаў на бадзёры ўзровень. I хоць у „Крыжачку” нехта на часіну ўздумаў быў зьбіцца, і хоць тэмп „Мяцеліцы" быў занадта віхрысты, аднак цэласьць канцэрту прайшла надзвычайна гладка. Дамоў вярталіся шумлівыя ад задаваленьня зь „енэральнае” перадлёнданскае „перапіцы”. Нагода пазнаёміць зь Беларусяй 1200 асобаў за раз здараецца рэдка. Няхай а. Робэрту будзе шчы-

рая падзяка за ягоны пераконвальны канфэранс, поўны вестак аб нашай Бацькаўшчыне.

Варта дакінуць да ведама ўсіх нашых наладжвальнікаў канцэртаў, што найудзячнейшая публіка для нашае песьні гэта вучні, гімназісты, студэнты гэта моладзь, якой ня ўсьпелі забіць галоваў хвальшывымі весткамі пра наш народ і наш край. Таму да іх трэба найчасьцей зьвяртацца ў нашых вонкавых імпрэзах.

Традыцыйны канцэрт у Лювэне

Назаўтра традыцыйны сакавіковы канцэрт у ўнівэрсытэцкай Вялікай Ратондзе. Сабраць у Лювэне салідную публіку справа ня лёгкая. Пачынаючы ад міністраў аж да найменшых факультэтных гурткоў, тут столькі аматараў на наладжваньне рэфэратаў, канцэртаў, дыскусіяў, а то й проста пераліваньня з пустога ў парожнае, што нам прышлося думаць аб рэкляме добры кавалак часу наперад. За ўсё тэхнічнае правядзеньне канцэрту энэргічна ўзяўся заступнік старшыні Беларускага Студэнцкага Згуртваньня калега Тодар Цімафейчык (мы яго проста Федзем завем) і, трэба прызнаць, улажыў шмат спрыту ў гэтую даволі скамплікаваную працу. Вынікі ягоных клопатаў адразу вычуліся на залі. (Бязумоўна, не абышлося тут бяз узьдзеяньня весткі і аб выступленьні сп. Конюха, і аб нашым падарожжы ў Лёндан.) На так шматлікую публіку мы проста й не спадзяваліся. Заля Вялікае Ратонды была бадай запоўненая. Аж голас у песьнях рабіўся мацнейшы, 1 ногі ў скоках хадзілі лягчэй!

Старшыня Згуртаваньня калега Запруднік кораценька паясьніў нагоду канцэрту 36-я ўгодкі абвешчаньня незалежнасьці Беларускае Народнае Рэспублікі, прывітаў Яго Эксцэленцыю епіскапа Слосканса, падзякаваў Яго Магніфіцэнцыі рэктару Лювэнскага ўнівэрсытэту й монсіньёру віцэ-рэктару за дапамогу ў наладжаньні канцэрту ды прыгадаў памяць нябожчыка М. Равенскага, заснавальніка студэнцкага ансамблю. На самым пачатку, вонках канцэртнае праграмы, у чэсьць сьветлай памяці кампазытара была адсьпяваная адна зь ягоных улюбленых рэчаў малітва „Магутны Божа”.

Усебаковасьць праграмы трымала залю ў напружаньні: хор, солё народных песьняў (сп-ня Людміла Рагуля), народныя танцы („Крыжачок”, „Мяцеліца” й „Лявоніха” -усеўчатыры пары), баляда сп. Карповіча (у ягоным жа выкананьні), два дуэты (Цьвірка, Сенькоўскі), жаночае солё на фоне хору (сп-ня I. Крутуль у „Калыханцы"), ну, і на дэсэрт, ясна, салёвыя рэчы сп. Конюха („Палыночак”, „Нёман”, „Лявон”, дзьве італьянскія „Сымон Боканэгра’’ Вэрдзі й арыя Фіскі з „Мэфістофэля” Бойто з „Блыхой” Мусаргскага на біс). Падчас выступленьняў апошняга мы ўважліва сачылі цераз прыадчыненыя дзьверы за тварамі публікі. I, здавался, то яна ўся пераменьвалася ў слух і

ўважлівасьць, то жыла разам зь песьняй 1 артыстам на сцэне. Толькі ў канцы, калі апошні гук фартэпіяна зьнікаў з-пад пальцаў сп. Карповіча, заля ажывала ад захапленьня.

Позна ўвечары ў пакоях спсп. Карповіча, Конюха й Кіслага стаялі тры цудоўныя букеты красак сьведкі ўдалага канцэрту ў Лювэне.

„Жыцьцё наша быццам чаўны сярод мора...”

Студэнцкая сталоўка „Альма”. Як жа не зайсьці туды пасьля канцэрту й не ўшанаваць удачу шклянкай сьцюдзёнае „Стэльлі” /піва/. Пайшлі гуртам, вядучы за сабой гэткі ж гурт цікавых студэнтаў. „Шантэ, шантэ!” /засьпявайце, засьпявайце/, просяць нас, як мы толькі ўселіся за сталы. „Увага! ‘Застольную!” Цяпер хоць цэлую ноч сьпявай: канцэрт за плячыма! Нехта падняў тост за тры „К” (Конюх— Карповіч—Кіслы), і ўсе дружна ўзьнялі ўверх шклянкі. Пасьля адпяялі „Сто год!” свайму харавому адміністратару (якраз пасьпеў з днём народзінаў на гэты дзень! / Станіслаў Мак/), паднялі тост за Федзю за арганізаваньне належнае рэклямы, 1 ўрэшце за чацьвертае „К” за айца Робэрта (ван Каўэлярт). Пасядзелі б мо й даўжэй крыху, каб ня думка пра заўтрашні канцэрт. Ну, што ж, пайшлі адпачываць... У хаце яшчэ доўга не маглі ўлегчыся, перавалкоўваючы сьвежыя ўражаньні ды смакуючы Пётраву рымскую „салямі”.

Беларуская песьня для „вялікаросаў”

Напярэдадні ад’езду ў Лёндан, 23-га сакавіка, падскочылі яшчэ з канцэртам у Арцэляр (недалёка ад Антвэрпэну), у дом для старычкоў зь першае расейскае эміграцыі. Акрамя гэтага, туды прыехала чалавек сто бэльгійцаў найбольш прадстаўнікі антвэрпэнскае інтэлігенцыі. Канфэрансам заняўся а. Робэрт, выясьняючы сваім суродзічам, што студэнты, якія давацьмуць канцэрт, нічога супольнага ня маюць з расейцамі, і што, наадварот, гэтыя апошнія 36 год таму аружжам 1 насільлем зьнішчылі адноўленую незалежнасьць беларускае дзяржавы.

Было крыху горача й цеснавата асабліва ў „Лявонісе”, якую мы выконваем на фоне белых сарочак харыстаў Пасьля канцэрту пачаставалі нас „чайком” паводле старога й улюбёнага звычаю жыхароў гэтага прытулку. Палітычных дыскусіяў зь іміне разводзілі ніякіх, бо між завучаным Северо-Западным Краем а няведамай Беларусяй завялікая адлегласьць, каб магчы на працягу аднае гадзіны знайсьці супольную мову. Насьпех папілі сваю гарбату, перакурылі цыгаркай 1 сардэчна разьвіталіся зусімі. На дварэ нас чакаў аўтабус. Трэбабыло сьпяшацца ехаць перагладжваць сваю нацыянальную вопртаку, пакаваць валізкі, пераспаць крыху, каб заўтра раненьнка сесьціўцягнік на Лёндан.

„Бацькаўшчына” (Мюнхэн), №15-16,

Вялікдзень 1954

а. Ч. Сіп-ч /Сіповіч/

САКАВІКОВЫЯ ЎРАЧЫСТАСЬЦІ Ў ЛЁНДАНЕ

(Беларускі студэнцкі ансамбль

Лювэнскага ўнівэрсытэту на гастролях)

Канцэрт 25 сакавіка ў Фінчлей

25 сакавіка, чацьвер, прыгожы пагодны дзень. Спакойна флегматычныя ангельцы праводзяць яго, як кажны іншы. Біядзіш на іх і дзівішся, што гэтак мала цікавяцца нашым канцэртам. Ну, але пабачым у залі, мо і яны там разрухаюцца...

Каля 7-ай гадзіны вечарам усё прыгатавана. Прасторны Крайст Чэрч Голь прыбраны ангельскім і беларускім сьцягамі, між якіх лунае бойкая Пагоня з надпісам „Жыве Беларусь!” Паволі народ сходзіцца. Праграмкі, беларускія песьні ў ангельскім перакладзе разам зь лістоўкамі аб Беларусі ідуць у рух.

Сп. Гордан Брайсон, бурмістр Фінчлей /раён Лёндану/ разам з жонкай прыходзіць пунктуальна. Спадары Асіповіч — старшыня ЗБВБ, Вэбстэр — сакратар Англа-Беларускага Таварыства, і а Ч. Сіповіч спатыкаюць яго ў дзьвярох. Спадарыня К. Вініцкая, у беларускім народным касьцюме, уручае жонцы бурмістра прыгожы букет красак. За пару хвілін заля напаўняецца людзьмі. На сцэну выходзяць харысты. Белая з народным вышываньнем вопратка, чырвоныя паясы кідаюцца ўсім у вочы. Магутным „Мы выйдзем шчыльнымі радамі” распачынаецца канцэрт.

Наступны пункт праграмы — прамова сп. Л. Г. Вэбстэра, сакаратара Англа-Беларускага Таварыства. Ён выясьняе прысутным, што такое Беларусь, гаворыць аб яе трагічных падзеях, успамінае аб яе харастве, вітае ад імя ангельцаў Лювэнскі ансамбль і ўсіх артыстаў. Робіць гэта тыпова па-ангельску: коратка й рэчова. Апрача таго кажны з прысутных мае праграму з картай на ёй Эўропы й Беларусі, а так жа друкаваны лісток, напісаны сп. Вэбстэрам: „Некалькі зацемак аб Беларусі”.

Першую частку праграмы выконвае хор: літургічныя песьні; народныя ў апрацаваньні М. Равенскага; солё сп. П. Конюха й народны танец „Крыжачок”. Кіруе хорам сп. К. Кіслы, пры фартапіяна сп. А. Карповіч. Усё гэта прайшло ўдала, скажам больш: адразу захапіла слухачоў. He адзін пасьля шкадаваў, што спазьніўся й не пабачыў першай часткі праграмы. (...)

Другая частка канцэрту распачалася музыкай балядай, напісанай і выкананай сп. А. Карповічам. 3 гледзішча на месца, якое яна займала ў цэласьці праграмы, а перадусім дзеля глыбіні самога твору й мастацкага яго выкананьня, нішто іншае не магло лепш зацікавіць

„Лявоніха" ў выкананьні лювэнскага студэнцкага ансамблю на канцэрце ў Фінчлей (раён Лёндану) 24 сакавіка 1954 г.

Пяюць дуэтам на беларускім канцэрце ў Фінчлей 24 сакавіка 1954 г.

Юрка Сенькоўскі (зьлева) I Ўладзімер Цьвірка.

За фартэпіяна

Алесь Карповіч.

прысутных і настроіць да далейшага, як гэтая баляда. Народныя матывы, што правіваліся ў ёй залатою ніткаю, выйшлі на явуў харавых песьнях „Халімон”, „Дарагая мне староначка”. Зусім іншага жанру былі „Слуцкія ткачыхі” кампазыцыі М. Равенскага і „Каханая, ня плач” А. Карповіча на словы Ясеня (дуэт спсп. Ул. Цьвіркі й Ю. Сенькоўскага)

Цэласьцю самыя ў сабе, хаця ў поўнай гармоніі з усёй праграмай, былі нумары солё сп. П. Конюха „Блыха” й „Палыночак”. Магутнасьцю свайго голасу, прэцызіяй выкананьня запалоніўсп. Конюхусіх. Аб уражаньні, якое ён зрабіў на слухачоў, сьведчаць словы сп-ні Брайсон, жонкі бурмістра, якая, дзякуючы за канцэрт, сп. Конюху сказала: „Я часта хаджу на канцэрты ў Альбэрт Голь (заля, якая можа зьмясьціць 7.000 асобаў, 1 там выступаюць мастакі сусьветнай славы), але такога баса яшчэ ня прышлося пачуць”.

„Камар”, „Пагоня” (музыка М. Равенскага) і „Лявоніха” былі прыгожай надбудоўкай і заканчэньнем солё сп. Конюха. (...)

На канцэрце, апрача бурмістра 1 яго жонкі, былі 21 радных, быў ксёндз кан. Пэрзонс, дырэктар школы на Фінчлей, ведамай на ўсю Ангельшчыну; была цэлая сэмінарыя студэнтаў і прафэсароў гішпанцаў з Потэрс Бэр; былі людзі блізу ўсіх нацыянальнасьцяўу Эўропе. (...)

Канцэрт у Вэстмінстэр Катыдраль Голь

Канцэрт у Вэстмінстэр Катыдраль Голь быў кульмінацыйным пунктам сакавіковых урачыстасьцяў у Лёнднае.

Ужо ад гадзіны 6-ай народ пачаў зьбіраца ў прасторную прыгожую Вэстмінстэрскую залю, дзе між ангельскім і беларускім сьцягамі пачэснае месца займала Пагоня. Каля гадзіны 7-ай заля была поўная разам з бальконам усяго каля 800 чалавек. Беларусы з Кембрыджу прыехалі адмысловым аўтабусам; былі так жа нашыя суродзічы з Брадфорду й Манчэстэру. Пунктуальна а гадзіне 7:30 увайшоўу залю ў пурпуровым строі Яго Эмінэнцыя Кардынал Б. Гфыфін, галава Каталіцкага Касьцёлаў Ангельшчыне. Ён заняў першае месца паміж гасьцей. Радам зь ім а. Робэрт ван Каўэлярт, сп. ГЬрбэрт /заступнік старшыні Англа-Беларускага Таварыства/, сп-ня Вудруф, сям’я лёрдаў Кінрос, госьці з бэльгійскай амбасады, мансіньёр Станішэўскі, генэрал Марцін з жонкай, прадстаўнікі экзыльныхурадаў і ншыя. (...)

Пункт за пунктам выконвалася праграма з найвялікшым зацікаўленьнем з боку прысутных. Песьні, танцы, музыка, солё-усё гэта, як тыя праменьні, кінутыя на сцэну, быццам жывое серабро, іграла жыцьцёвай радасьцю, сілай мастацтва.

Прысутныя, сярод якіх было ня мала запраўдных знатакоў мастацтва, былі захопленыя выкананьнем нашых народных песьняў: „Паласа”, „Вярба”, „Полька Янка”, „Камар”, нашымі народнымі скокамі: „Крыжачком”, „Лявоніхай”, "Мяцеліцай", балядай сп. А. Карпо-

Беларускістудэнцкіхор зьЛювэну пад кіраўніцтвам1СастусяКіслага(ля піянінаАлесь Карповіч) на канцэрце ў Лёндане 25 сакавіка 1954 г. ў залі Вэстмінстэрскай катэдры. Канцэрт даваўся на адзначэньне ўгодкаў абвешчаньня кезалежнасьці Беларусі.

Слухачы канцэрту ў залі Вэстмінстэрскай катэдры 25 сакавіка 1954 г..

віча*, нашым басам сп. П. Конюхам, які даслоўна парываў зь месцаў публіку „Лявонам”, „Дон Карлясам”, „Блыхой” і „Палыночкам”, прасьпяваным на біс.

Адна з газэт („Юнівэрс” за 2.4.54), падаючы справаздачу з канцэрту, пісала, што сэнсацыяй вечара быў сьпеў сп. Пётры Конюха, якога трэба прыраўноўваць з Шаляпінам.

„Бацькаўшчына” (Мюнхэн), №15-16, Вялікдзень 1954

*Пра талент Алеся Карповіча, пабыўшы на вечары беларускай музыкі ў Мюнхэне ў 1954 г., вельмі прыгожа выказаўся Вінцэнт Жук-Грышкевіч у лісьце да свае жонкі Раісы ў Канадзе: ,Душу маю, адчыненую Тваім лістом, разьвярнуў на ўсю шырыню праф. Карповіч выкананьнем на фартэпіяна сваіх твораў: ‘Бальляда’, 'Мяжою’ і ‘Stoccato’. Што за магутнасьць, што за сіла, што за краса! Сваёй музыкай Карповіч выварачвае душу кожнага, хто слухае й разумее. Гэта вялікі талент, кампазытар і выканаўца”. (Раіса Жук-Грышкевіч. „Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча”. Таронта, Выдавецкі Фонд Успамінаў зь Беларускага Жыцьця, 1993, б. 175)

Пасьля лёнданскіх канцэртаў 24 I 25 сакавіка 1954 г.: (зьлева) Кастусь Кіслы, Пётра Конюх I Алесь Карповіч.

У маім нарысе пра Лювэн, апублікаваным у „Наперадзе”, ёсьць фрагмэнт, загалоўлены „У сьвятліцы", прысьвечаныкампазытару-піяністу Алесю Карповічу.

Пры піяніна спадар Кар-, повіч. На крэслах, на канапе, пры каміне занураныя ўва ўсплёскі музыкі, уважлівыя схіленыя постаці. Задуманыя вочы, далёкія вандроўкі ў часавы прастор. На залю кідаюць лагодныя позіркі партрэты Багушэвіча й Купалы. Над імі, у нястрымным напоры ўзбуджанае сілы,

імчыцца ў „бязьмежную даль” старадаўняя Літоўская Пагоня... Спад

белых клявішаў ды чульлівых пальцаў творцы-музыкі бруяцца то бадзёрыя, то спакойныя мэлёдыі. Яны напаўняюць сьвятліцу, кладуцца

задумай на тварах прысутных, закрадаюццаў грудзі, каб перарадзіцца там у мройныя ўздыханьні.

Чаму так тужліва, слухаючы музыку? Адкуль бярэцца ў душы гэтае дзіўнае пачуцьцё, што так хвалюе сэрца? Мо таму, што яны пераносяць чалавека ў бязьмежны творчы сьвет, дзе ўсё гэта чыстая

крыштальная ідэя; дзе хочацца й самому перарадзіцца ўсяму ў натхненьне, у полымя, у жывыя магутныя словы; узьняцца ў высь лёгкай творчай птушкай і тут... раптоўна адчуваеш увесь цяжар спутанага чалавечага цела 1 прыкаваную да яго неспакойную душу..

Пад знаёмыя, апрацаваныя ў новай форме тэмы ўсплываюць і знаёмыя вобразы. 3 цудоўнае сюіты кампазытара чуеш музыку знаёмае зь дзяцінства рэчкі, бачыш калыханае ветрыкам красуючае жыта, праходзіш па шумлівым беларускім рынку, утлядаешся ў захад сонца й вячорнае сутоньне.

Кароценькі візыт у Лювэн аднаго з нашых мастакоў, а колькі ўражаньня пакідае ён пасьля сябе! Запраўдны ўдар у сэрца, удар мячом, каб ня стацца чужынцам...

„Наперад!" №24, студзень 1953

3 майго дзёньніка:

20.3.54

(...) Барыс /Рагуля/ казаў, што Цьвірку й мяне прынялі ў Byelorussian Radio Desk /беларуская рэдакцыя радыё „Вызеаленьне’/. Цяпер засталася толькі праблема экзаменаў. (...)

5.4.54

Раніцай праеялі із Стасем /Мак, студэнт/ Карповіча на станцыю. У абед адвялі гуртам Конюха. Пасьля бэльгійскіх і лёнданскіх канцэртаў у хаце заціхла. Пачынаецца блёкус/зубрэньне/. (...) Два месяцы да экзаменаў... Выслаў сяньня рэпартаж /пра канцэрты/ Cm. Станкевічу /у газэту „Бацькаўшчына 7.

28.6.54

Деа з палавінаю месяцы як ня браўся за дзёньнік. Деа з палавінаю месяцы напружанае працы, і апошні ўнівэрсытэцкі экзамен апынуўся за плячыма. Страшны высілак, і калі аглядаешся назад, дык здаецца, што другі раз ужо ня змог бы паўтарыць яго. Цяпер застаўся яшчэ адзін гэта мэмуар /дысэртацыя/, што мушу скончыць да 1-га еерасьня.

На працу ў радыё „Вызваленьне” ды Інстытуце Вывучэньня СССР

У сярэдзіне чэрвеня 1954 г. я здаў экзамены за два папярэднія гады й паехаў у Парыж папрацаваць там крыху ў бібліятэках, сабраць матарыял для свае дысэртацыі, з тэмай якое нарэшце вызначыўся — „Першая вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчаю (1385-1385)”. ПаўлюкУрбан пісаў пра вялікага князя ВКЛ Аляксандра (1492-1506), дык можна было ўзаемна кан-

сультавацца. Да тэрміну здачы працаў заставалася паўтара месяца. Тымчасам на пачаткужнівеня прыйшоў лістзь Мюнхэну ад Амэрыканскага Камітэту Вызваленьня ад Бальшавізму з прапановай прыняць працу ў якасьці аўтара (Writer-Editor) скрыптаў у Беларускай сэкцыі радыё „Вызваленьне” (ад 1964 г. — „Свабода”). Я задумаўся. Па-першае, скончыўшы гістарычны факультэт, ня надта імпанавала йсьці нажурналістычную работу-пагатоў, што ў Лювэне былі шанцы на стыпэндыю, каб, застаўшыся там, рабіць дактарат і, магчыма, заняцца выкладніцкай працай. 3 другога боку, др. Станіслаў Станкевіч нагаворваў пайсьці працаваць у мюнхэнскі Інстытут Вывучэньня СССР, які быў арганізаваны тым жа Амэрыканскім Камітэтам Вызваленьня. ГІадумаўшы, я згадзіўся на працу ў радыё, куды пацягнула рамантыка штодзённага ідэялягічнага змаганьня на хвалях радыёстанцыі, якая вяшчала на Беларусь. Пагатоў, што нерасейскім рэдакцыям радыёстанцыі давалася магчымасьць прапагандаваць нацыянальную ідэю й абмяркоўваць праблемы нацыянальнай культуры. Умовы працы былі зусім прыймальныя: 550 марак на месяц, плюс аплочаная кватэра з поўным умэбляваньнем. Што да журналістыкі, дык сякая-такая практыка ў „Наперадзе” (хоць і без прафэсійнага вышкаленьня) прыдалася як найлепш.

Прапановы працаваць у Мюнхэне па сканчэньні навукі атрымалі й трох іншых дванаццаткаўцаў: Валодзя Цьвірка на працу ў радыё „Вызваленьне”, а Паўлюк Урбан і Алесь Марговіч у Інстытуце Вывучэньня СССР. Прапанову хлопцы прынялі, і ўвосень 1954 г. нас чатырох былі ўжо ў Нямеччыне. У Бэльгіі засталіся з Дванаццаткі: Янка Жучка, Васіль Шчэцька й Паўло Дзімітрук.

Мюнхэн у першай палавіне 1950-хгадоўбыў цэнтрам бурнай палітычнай дзейнасьці экзыльных урадаў і розных эміграцыйных арганізацыяў народаў савецкага блёку. Міжнацыянальныя канфэрэнцыі, нарады, зьезды, а таксама выдавецкая й культурная дзейнасьць характарызавалі жыцьцё гэтага дынамічнага баварскага гораду. Быў ён таксама й местам розных падпольных апэрацыяў, у тым ліку, бясспрэчна, і шпіёнскае актыўнасьці ды тэрарыстычных актаў, найбольш з боку спэцслужбаў камуністычных дзяржаваў. Сюды зьяжджаліся эміграцыйныя палітычныя лідэры й дзеячы, абладжвалі тут свае канфлікты, шукалі супольнага фронту ў змаганьні з камунізмам. Асабліва кіпела дзейнасьць такіх арганізацыяў, як Антыбалылавіцкі Блёк Народаў (АБН), у якім рэй вялі ўкраінцы, ды г. зв. Парыжскі Блёк, дзе адным з галоўных лідэраў быў Старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык.

Амэрыканскія й заходнянямецкія ўлады спрыялі гэтай дзейнасьці і ў вялікай меры фінансавалі яе, намагаючыся адначасна наладзіць супольны фронт прадстаўнікоў падсавецкіх народаў. Было гэта аднак далёка няпроста. Апрача ўсіх іншых разыходжаньняў паміж нерасейцамі, справа ўскладнялася вялікадзяржаўніцкімі амбіцыямі расейскае антыкамуністычнае дыяспары. Спроба ўвосень 1951 г. дайсьці да агульнага паразуменьня на канфэрэнцыі ў Вісбадэне, у якой узялі ўдзел і беларускія прадстаўнікі,

разьбілася аб расейскае дамаганьне назваць супольны фронт саюзам вызваленьня „народаў Расіі”. Ніхто з нерасейцаў, зразумела, не хацеў быць „народам Расіі”, а трымаўся свайго нацыянальнага ймя!.. Цяжкасьці тварэньня супольнага фронту ўскладняліся яшчэ й тым тым, што шмат хто з амэрыканцаў трымаўся прарасейскіх пагдядаў. Рэч у тым, што амэрыканскія „спэцыялісты”, заангажаваныя ўдзейнасьці Камітэту Вызваленьня, атрымалі веды пра Расею ад расейскіх прафэсароў-эмігрантаў. Спатрэбілася нямала намаганьняў з боку „нацыяналаў”, каб пераканаць амэрыканцаў, што нацыянальна-вызвольныя рухі падсавецкіх народаў маюць пад сабой цьвёрды гістарычны грунт і палітычную пэрспэктыву. Паступова амэрыканцы зразумелі гэта.

У 1951 г. ўрад ЗША прыняў пастанову пачаць радыёперадачы для народаў Савецкага Саюзу. Быў створаны пад кіраўніцтвам адмірала Кэрка Амэрыканскі Камітэт Свабоды для Народаў СССР. Установа гэтая колькі разоў мяняла свой назоў, паказваючы гэтым зьменлівасьць пазыцыі Вашынгтону адносна нацыянальнага пытаньня. У травені таго ж 1951 г. назоў быў зьменены на Амэрыканскі Камітэт Вызваленьня Народаў Расеі, а ў сакавіку 1953 г. пераназвалі ў Амэрыканскі Камітэт Вызваленьня ад Бальшавізму. У 1956 г. „ад Балылавізму” было адкінута — застаўся Амэрыканскі Камітэт Вызваленьня (у ангельскім скароце Amcomlib), ператвораны ў 1964 г. ў Камітэт Радыё Свабода (Radio Liberty Committee).

Ідэя радыёвяшчаньня на Савецкі Саюз на розных мовах знайшла шырокае падтрыманьне сярод шматнацыянальнае дыяспары. Эміграцыйныя палітычныя дзеячы даўно гаварылі, што Крамлю, які кідаў вялікія сродкі на падтрымку нацыянальна-вызвольных рухаў у краінах г. зв. Трэцяга сьвету, трэба супрацьставіць ідэю нацыянальнага вызваленьня народаў Савецкага Саюзу, не пакідаючы іх у складзе посткамуністычнае расейскае дзяржавы. На гэтую тэму выдаваная ў Мюнхэне газэта „Бацькаўшчына” (№27, 6.7.52) пісала:

Нашае становішча ў справе стварэньня супольнага /з расейцамі/ палітычнага цэнтру дзеля практычнага змаганьня з бальшавізмам яснае. (...) Мыўважаемстварэньнетакогапалітычнагацэнтру запатрэбнае й да гэтага імкнёмся, але, як зацеміў Прэзыдэнт БНР інж. М. Абрамчык у сваім інтэрв’ю, дадзеным нядаўна „Бацькаўшчыне”, „не за ўсякую цану”. Гаворачы канкрэтна, мы супраць такога цэнтру, які, будучы накіраваным супраць балыпавізму, адначасна замацоўваў бы расейскія імпэрыялістычныя прэтэнсіі да нерасейскіх тэрыторыяў 1 народаў коштам іхнае вольнасьці й дзяржаўнае незалежнасьці. Пад гэтай умовай мы таксама вітаем арганізацыю Амэрыканскім Камітэтам радыяперадачаў да народаў, паняволеных бальшавізмам, якія маюць быць аднэй із канкрэтных формаў антыбальшавіцкага змаганьня.

У гэтым змаганьні галоўным вастрыём станавіўся нацыяналізм, сілу якога паступова пачыналі разумець у амэрыканскіх урадавых колах. У сьнежні 1953 г. ў Вашынгтоне адбылася зь ініцыятывы амэрыканскіх кангрэсмэнаў „Нацыянальная канфэрэнцыя ў справе свабоды й міру цераз вызваленьне”. На яе быў запрошаны сярод іншых гасьцей Старшыня Рады БНР Мікола Абрамчык. Ад Беларуска-Амэрыканскага Задзіночаньня актыўны ўдзел у кафэрэнцыі ўзялі Вера Жызьнеўская й Пётра Манькоўскі.

Цікавым на канфэрэнцыі быў даклад кангрэсмэна Файна са штату Агаё на тэму „Чатыры сілы свабоды”, да якіх прамоўца залічыў: рэлігію, шляхотны нацыяналізм, вольную працу й прыватнае прадпрыймальніцтва.

Шляхотны нацыяналізм, — казаў прамоўца, — гэта сіла, што дзеіць ужо сотні гадоў. ГЬты нацыяналізм памылкова зьмешваюць з агрэсыўным нацыяналізмам фашыстаўскага тыпу. У савецкай імпэрыі дзеюць два тыпы нацыяналізму: агрэсыўны расейскі нацыяналізм, або, як яго называюць, савецкі патрыятызм, 1 шляхотны нацыяналізм, рэпрэзэнтаваны нерасейскімі народамі, якія жадаюць вызваліцца з савецкай турмы народаў. Гёты нацыяналізм дзеіць у Польшчы, Чэхіі, Славаччыне, Мадзяршчыне, Эстоніі, Латвіі, Летуве, Беларусі, Украіне, Іфузіі, Армэніі й сярод іншых нерасейскіх народаў. Гёты нацыяналізм можа стацца Ахілесавай пятой імпэрыі й яго трэба падтрымліваць, бо гэта ляжыць у сфэры прынцыпаў Амэрыкі.

„Бацькаўшчына”. Мюнхэн, №3, 17.1.54

У гэткім духу й быў прадстаўлены нам у Лювэне кірунак дзейнасьці радыё „Вызваленьне” й Інстытуту Вывучэньня СССР, да супрацоўніцтва зь якімі нас запрашалі (гл. у разьдзеле IX лісты В. Жук-Грышкевіча да Запрудніка й Цьвіркі). I да такой працы мы даўно былі падрыхтаваныя маральна, a цяпер з унівэрсытэцкімі дыплёмамі і інтэлектуальна. У чэрвені 1954 г. Прэзыдэнт ЗША Айзэнгаўэр выказаўся, што камунізм пагроза глябальная і што супрацьставіцца ёй трэба ня толькі сілаю. Патрэбныя былі ідэі, якія натхнялі б людзей супраціўляцца гвалту над імі. Для беларусаў мы сьвята верылі ў гэта такой ідэяй быў вобраз дэмакратычнай і незалежнай беларускай дзяржавы.

Забойства Леаніда Карася

Коратка перад маім ад’ездам 21 верасьня 1954 г. зь Лювэну ў Мюнхэн прыйшла жудасная вестка пра трагічную сьмерць там нашага сябры з Дванаццаткі Леаніда Карася. УЛёні, каліён вучыўсяуЛювэнена інжынера, былі пэўныя цяжкасьці з экзаменамі, і ён пастанавіўскарыстаць з нагоды падацца на працу ў радыё „Вызваленьне”. Журналістычныя задаткі ў яго былі. Як і ўсе мы, „ангельцы", ён валодаў крыху ангельскай мовай; меў таксама прыемны зычны голас выдатная якасьць для працаўніка радыё. Выехаў Лёня ў

Мюнхэн перадтымяк20травеня 1954 г. беларускія перадачы радыё„Вызваленьне’’ пайшлі ў эфір. ён быў галоўным сьпікерам праграмы.

I вось 7 верасьня Леанід Карась таямніча зьнік некуды. А 14-га верасьня ягонае мёртвае цела знайшлі на берагу мюнхэнскае ракі Ізар. Пасьля выпадку з Карасём і, крыху пазьней, з азэрбайджанскім журналістам, як падала мюнхэнская „Бацькаўшчына", нямецкая газэта „8 Uhr-Blatt” пісала:

Апошнімі тыднямі ў Мюнхэне здарыліся найменш два палітычныя забойствы... Як мы даведаліся колькі гадзін таму, паліцыя дасьледуе цяпер гэтыя таямнічыя выпадкі, аднак сьледзтва ахоўваецца поўным маўчаньнем...

14-га верасьня пры Вітэльсбахскім мосьце было знойдзена ў Ізары цела 31-гадовага Леаніда Карася, які быў замэльдаваны як зьніклы ад 7-га верасьня. Аб зьнікненьні замэльдавала... радыё ‘Вызваленьне’. Утапелец быў працаўніком беларускае сэкцыі гэтага радыё.

Крымінальная паліцыя падала свайго часу, што быццам бы гэта самазабойства або няшчасны выпадак... У паінфармаваных колах гэткая заява выклікала толькі ўсьмешкі. I вось ад учарайшага дня пачалося новае сьледзтва! („Бацькаўшчына” №46, 12 сьнежня 1954 г.)

Адразу ж па выяўленьні забойства, для залагоджаньня некаторых адміністрацыйных праблемаў і наладжаньня паховінаў, у Мюнхэн зь Лювэну езьдзілі Вітаўт Кіпель і Васіль Шчэцька. Я прыехаў у Мюнхэн 21 верасьня. Хадзілі мы ў паліцыю зь Пятром Сычам, дапытваліся, чакалі на вынікі расьсьледаваньня, але ўсё дарма. Паліцыйнае сьледзтва да ніякіх вынікаў не прывяло. У нямецкім друку пачалі выказваць здогады, што тут справа палітычнага забойства. Перадачы радыё „Вызваленьне”, як ведама, савецкі бок глушыў усёй сілай сваіх сыгналаў. Але гэтага паліцыйнай дзяржаве не хапала, патрэбныя былі й іншыя сродкі супрацьдзеяньня нецэнзураванаму слову, у тым ліку забойствы, шантаж і падкладаньне бомбаў.

Шэф Беларускай сэкцыі радыё „Вызваленьне” др. Вінцэнт Жук-Грышкевіч напісаў у лісьце да свае жонкі Раісы пра паховіны Л. Карася:

Так шкада гэтага маладога чалавека, бо ён быў і добрым чалавекам і патрыётам беларускім і добрым працаўніком. Дзеля гэтага ўсе яго любілі й шанавалі нават чужынцы. (...) Дэлегацыя ад усіх нацыянальнасьцяў склала нам свае кандаленцыі і многія, уключна з амэрыканскім начальствам, прынялі ўдзел у паховінах. Было аж 16 вялікіх прыгожых вянкоў. Яму ж было толькі 30 год... (Раіса Жук-Іфышкевіч. „Жыцьцё Вінцэнта Жук-Іфышкевіча”. Таронта, Выдавецкі Фонд Успамінаў зь Беларускага Жыцьця, 1993,6. 181-182).

Ад імя дванаццаткаўцаў-лювэнцаў я напісаў 19 верасьня ліст (зьмешчаны ніжэй) кожнаму зтрох, штозасталісяўАнгліі-Буту, Швайчуку й Дзехцяру.

Had сьвежай магілай сьв. пам. Леаніда Карася: прамаўляе а. Робэрт ван Каўэлярт; стаіць зьлева др. Вінцэнт ЖукДэышкевіч, кіраўнік Беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленьне". Мюнхэн. верасень 1954 г.

Дарагі Алесь /Лёня, Піліп/!

Сьмерць сябры Карася, які загінуў пры сумленным і прыкладным выконваньні абавязкаў, узложаных на ўсіх нас нашым супольным забавязаньнем, павінна яшчэ раз прыпомніць кажнаму сябру Дванаццаткі аб тэй вялікай Справе, у імя якое аддаў сваё жыцьцё Карась. Няхай ягоны прыклад станецца кажнаму з нас забавязаньнем для далейшага прадоўжваньня нацыянальнае барацьбы, і няхай ён будзе перашкодай кажнаму хто ўздумае зыходзіць убок ці цягнуцца ззаду.

Як калісьці ў ангельскіх вуглякапальнях мы забавязаліся на выпадак калецтва ў шахце аднаго з нас, дзяліць свой заработак на деанаццаць роўных частак, так і цяпер кажны з нас мусіць узяць на сябе частку Карасёвае працы, каб еыказаць гэтым пашану да памёрлага сябры й апраўдаць узятае на сябе ймя Дванаццаткі.

У лістападзе 1954 г. я вярнуўся зь Мюнхэну ў Лювэн узяць шлюб з Вольгай Харытончык, якая ў Лювэне скончыла факультэт мэдычнай лябараторыі. Тады ж адбыўся гадавы сход Беларускага Студэнцкага Згуртаваньня, старшынём якога мне давялося быць у 1953-54 акадэмічным годзе. У справаздачы я зазначыў:

3 праробленае працы вынікае, што галоўная ўвага была зьвернутая на рэпрэзэнтацыю навонкі, трыманьне й пашыраньне сувязяў зь

іншымі студэнцкімі арганізацыямі Лювэнскага ўнівэрсытэту, сьвяткаваньне беларускіх нацыянальных і традыцыйных сьвятаў. („Бацькаўшчына” №45, 5 сьнежня 1954)

Неўзабаве разьлічыліся з унівэрсытэтам і іншыя сябры. У лістападзе 1954 г. газэта „Бацькаўшчына” (№43-44) зьмясьціла, пад загалоўкам „Першыя працэнты зь лювэнскага капіталу”, артыкул др. Б. Р. /Барыс Рагуля/ пра дыплёмныя працы пяцёх лювэнскіх „гуманістаў” чатыры зь іх на беларускія тэмы: Уладзімер Цьвірка „Разьвіцьцё прыгону на Беларусі ад 14 да 16 стст.”; Аляксандар Марговіч „Прыгон на Беларусі пад расейскай акупацыяй ад другой паловы 18 ст. да 1861 г."; Янка Запруднік „Першая вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай 1385-1386 гг.” і Паўла Урбан „Вялікае Княства Літоўскае за часамі княжаньня Аляксандра 1492-1506 гг.”. Падаючы гэта, др. Б. Р. зазначыў:

Аб усіх гэтых працах трэба адцеміць, што побач іх навуковай вартасьці, яны зьяўляюцца багатай бібліяграфічнай крыніцай. Нельга не зьвярнуць увагі на той факт, што пісаньне навуковых працаў на беларускія тэмы ў эміграцыйных абставінах зьяўляецца надзвычай цяжкім заданьнем у сэнсе адшуканьня належнага матарыялу. Тым большая ўвага належыцца нашым маладым навукоўцам, якія, ня гледзячы на цяжкасьці, усё ж узяліся за беларускія тэмы, каб гэтым служыць лепш нашай нацыянальнай справе. Усе чатырох закончылыі студыі з „адзначэньнем” (distinction) і атрымалі стыпэндыі ад Акадэміцкага Камітэту на доктарскія працы.

Пастаўленыя перад выбарам паміж дактаратам або працай, якая ўжо чакала нас у Мюнхэне, нас трох (Цьвірка, Марговіч і я) выбралі апошняе. Выбар быў падказаны пачуцьцём грамадзянскага абавязку й жаданьнем прыкласьці атрыманыя веды да чагосьці канкрэтнага. Нацыянальная справа патрабавала запоўніць пазыцыі, здабытыя Радай БНР у радыё „Вызваленьне” ды Інстытуце Вывучэньня СССР. У самым гарце халоднае вайны адкрываліся магчымасьці прамаўляць беспасярэдня да суродзічаў на Бацькаўшчыне, а таксама даводзіць заходняму сьвету навуковай працай, што беларуская дзяржаўнасьць і нацыянальнае адраджэньне маюць пад сабой рэальны гістарычны й палітычны грунт. ПаўлюкУрбан паехаў пасьля Лювэну ў Рым рабіць дактарат.

Гэтак скончыўся наш лювэнскі пэрыяд. Засталіся за плячыма чатыры гады інтэнсыўнага й калярытнага жыцьця. Настаў часдалейшага разьезду сяброў Дванаццаткі. Падобна як у 1950 г. дзевяцёх нас разьвіталіся з трыма, якіх пакінулі ў Англіі, гэтак цяпер тры будучыя мюнхэнцы пакідалі чатырох камратаў (Жучку, Шчэцьку, Урбана й Дзімітрука) у Бэльгіі. Пачынаўся пэрыяд прафэсійнай дзейнасьці й далейшага здабываньня ведаў кожным у сваёй галіне.

VII

ЧАСАПІС „НАПЕРАД!”

• „Наперад!" нарадзіўся сам сабой.

• Усе пішуць!

• Зь юнацкім запалам у няведамае.

• На месцы сталае працы.

• Супрацоўнікі з Дванаццаткі.

• Рэдакцыйныя праблемы. Супрацоўнікі звонку.

• Зьмест „Напераду”.

• Выдавецкія справы. „Ангельскі” й „бэльгійскі” пэрыяды.

• Аўтары з Дванаццаткі й іхныя псэўдонімы.

• Водгукі пра „Наперад!".

• Зьмест 26 нумароў часапісу „Наперад!”.

„Наперад!” нарадзіўся сам сабой

Думка выдаваць свой друкаваны (рататарны) „орган” нарадзілася сама сабой. Яна не магла не нарадзіцца, бо цяжарнымі былі самыя акалічнасьці. Усе мы былі бесьсямейныя. Сям’ю нам заступала ў Рэгенсбургу й Міхэльсдорфе лягерная грамада, перш-наперш нашыя настаўнікі ды сябры па гімназіі й скаўтынгу. У сяго-таго з нас засталіся ў лягеры й свае сымпатыі. Разьвітаўшыся з усімі імі, мы адчувалі сябе й самотнымі, і свайго роду „героямі”, бо пракладалі шлях у нейкае лепшае заўтра — выяжджалі першымі на нармальныя заработкі ды на пошукі далейшае асьветы. Хоць цьмяна, але мы ўжо маглі ўяўляць сваю будучыню. Настрой у нас быў узьнёслы і, у адпаведнасьці з нашым маладым векам, рамантычны. Чаму ж тады не перадаць гэты дух бадзёрасьці тым, хто заставаўся ззаду ў чаканьні немаведама чаго? Пагатоў, што й пісаць мы маглі, прайшоўшы ў гімназіі ў нашага настаўніка Аўгена Каханоўскага практыку літаратурнага гуртка. I з выдавецкай справай некаторыя былі азнаёмленыя. Была ў нас таксама свая пішучая машынка, зь якою не захацелі расставацца два Алесі, Бута з Марговічам. Яны запасьліся й матрыцамі.

Дык навошта тады пісаць паасобныя лісты ў Міхэльсдорф, калі можна паслаць усім разам свой агульны друкаваны лісток? Над назовам такога лістка доўга думаць не давялося. Назоў напрасіўся сам сабой „Наперад!” Бо як жа інакш, калі колы цягніка бязупынна адлічвалі кілямэтар за кілямэтрам?

Тады мы яшчэ ня ведалі, што арыгінальнымі ў назове свайго друкаванага пасланца ня сталіся, бо ў 1929-1930-м гадох у Вільні выходзіла пад такім

самым назовам газэта. Ня ведаў таксама Алесь Бута, які ўзяў сабе псэўдонім „А. Бярозка”, што ў заходнебеларускай літаратуры быў ужо Бярозка, праўда — Анатоль, а не Алесь. Ня ведаў таксама й Васіль Шчэцька, які падпісваў свае легенды й артыкулы „М. Багун”, што ў яго быў таксама папярэднік — рэпрэсаваны ў БССР у 1930-х гадох пісьменьнік Міхась Багун. Праўда, Шчэцька не расшыфроўваў свайго „М." — мог быць „Міколам” або „Максімам”.

Год выд

! Н к Ш ЬІ Йашая ^адззлацдя?ка"

Врр-ган "Ддзінадцаткі

■: 20 "студзейй 1948. + На оэЯках у Лнгёлызчьіау+Мюнс»яр _ Амстврдам

ффстаа ггьітазьнэ; чаму ; ыы /абсальвзнты й вуччі <?тарэйіпых клясчў, галоўнай мв-_ тай якіх Йсьць далэ'йша.ч навў-ігл ..адааіі.. шу»япк й<пчі» яя-

^дз'ісда цянер япчэ ў дароае У дарозе ўКнгельШ’твіну., тра. ;скаааць-,пакў.ль што у да.

г>г>а» Ч ягекяпямяа...

Першая старонка „Напераду" №3

Першы нумар „Напераду” быў датаваны 10 студзеня 1948 году. Пад загалоўкам, зьмешчаным на фоне паравозу з вагонамі, значылася месца выданьня: „На рэйках у Ангельшчыну, вагон №4. Скаўцкае Выдавецтва «Крыніца»”. За першым нумарам пайшлі далейшыя пяць нумароў, выдадзеныя ў дарозе да сталага месца працы. У выхадных дадзеных „Напераду”, да 16-га нумару ўключна, значылася: „Скаўцкае Выдавецтва «Крыніца»”.

Усе пішуць!

Першыя тры нумары „Напераду” выйшлі як „ворган Адзінаццаткі”, чацьверты як „ворган Дванаццаткі”, а ўсе далейшыя, аж да апошняга 26-га, былі ўжо ня „ворганам”, а проста „часапісам беларускае моладзі" з зазначэньнем, што яго рэдагуе Дванаццацтка.

Пачынаючы ў дарозе сваё выданьне, мы, зразумела, мусілі разьлічваць толькі на свае аўтарскія рэсурсы. Кожны быў забавязаны кінуць нешта ў агульны кацёл. Хлопцы грызьлі алавікі, намагаючыся выканаць „сацыяльны заказ”. Давалася гэта ня ўсім з аднолькавай лёгкасьцяй. Тым ня менш, паступова пісьменьніцкае амплюа добрай палавіны з нас усё ж выявілася: Цьвірка ўзяўся за перадавіцы й фэльетоны, а таксама за рэдагаваньне; Вострыкаў, Дзімітрук і Запруднік за вершы, Шчэцька за апрацоўваньне легендаў ды казак, якія ён памятаў; Урбан з Марговічам за апавяданьні; Жучка з Карасём за пераклады; па некалькі апавяданьняў зьмясьцілі Цьвірка ды Шчэцька; аўтарамі артыкулаў (у тым ліку перакладных) і нарысаў былі таксама Цьвірка, Марговіч, Шчэцька, Жучка, Карась і Запруднік. У далейшым, каб „пабольшыць" лік супрацоўнікаў, я пачаў падпісваць свае вершы двума рознымі псэўдонімамі (у залежнасьці ад зьместу) — „С. Ясень” або „А. Будзіч”.

Матарыял на матрыцы набіваў Алесь Марговіч, у якога была ўжо спрактыкаваная рука, а Бутава галоўная адказнасьць, пакуль даехалі да месца сталае працы, палягала на шуканьні тыпаграфіі, каб раздабыць паперы ды аддрукаваць матрыцы. Рабіў гэта ён з энэргіяй і спрытам, удала карыстаючыся сваёй скаўцкай уніформай з нашыўкамі й шнурамі.

У першым нумары „Напераду”, зразумела, трэба было сказаць слова на загалоўную тэму. Вось яно з-пад пяра Ўладзімера Цьвіркі:

НАПЕРАД!

He дарма назвалі мы так наш маленькі лісток. Гёты назоў выказвае наш шлях, нашыя імкненьні, нашыя мэты. Гёты назоў наш дэвіз. I мы хочам быць вернымі яму. Ці ж могуць нас стрымаць усе цяжкасьці, перашкоды, якія ўзьнікаюць на нашым шляху? Ніколі!

Нас ня шмат. Толькі адзінаццаць. Але гэтая „адзінаццатка”, як мы сябе завём, жыве аднымі думкамі, імкнецца да аднае мэты наперад, да шчасьця шчасьця не асабістага, бо што значыць яно ў параўнаньні із шчасьцем агулу, шчасьцем свайго Народу?

Наша „адзінаццатка” выбралася ў даволі далёкі шлях у Ангельшчыну. Шмат аб гэтым гаварылася. Шмат хто зваў наш паступак неабдуманым. Ня ведаем нам дыктавала яго наша сумленьне, мы лічым гэта нават нашым нацыянальным абавязкам, лічым, што там мы зможам прынесьці найбольш карысьці нашаму Народу.

Ня будзем гаварыць тут аб заданьнях і абавязках, якія стаяць перад намі. Для нас, і, спадзяемся, для ўсіх, яны зусім ясныя.

А цяпер Наперад!

Зь юнацкім запалам у няведамае

Бадзёры настрой, зь якім мы выбраліся ў краіну Альбіёна, аптымістычны імпэт руху наперад, прагучэў таксама ў вершы-маршы Сяргея Ясеня (№5):

Наперад

На вуснах з усьмешкай вясёлай Ідзём праз жыцьцё напралом, I, бачачы родныя сёлы, За іх у змаганьне завём.

Наперад! Наперад!

Хай бура бушуе, Грыміць хай, хай б’юць пяруны Ў апошнім змаганьні

Запалім сьвітаньне:

Мы — Вольнай Краіны сыны! Прасторы нам маршы іграюць, За волю ў змаганьне завуць, Нам вольныя ветры сьпяваюць... Дык хай жа калёны Ідуць!

Наперад! Наперад!

Як віхар нясіся!

Адкінь за жыцьцё сваё страх!

Ня бойся памерці:

Ня ўдасца ўжо сьмерці

Спыніць малады наш размах! I колькі змагацца ні будзем, Ў змаганьні ні кроку назад!

I дзе б ні былі не забудзем Пакрытых саломаю хат. Наперад! Наперад!

Хай бура бушуе, Грыміць хай, хай б’юць пяруны Ў апошнім змаганьні

Запалім сьвітаньне:

Мы Вольнай Краіны сыны!

Крыху пазьней, улетку таго ж году, паэтка Натальля Арсеньнева, настаўніца гімназіі ймя Янкі Купалы й супрацоўніца „Напераду”, дадала да Ясеневай рыфмаванай рыторыкі сваё паэтычнае асэнсаваньне назову нашага пэрыёдыка:

Наперад!*

„Наперад!” імклівае слова, Ізь ветрам ляціць наўздагон, I кружыць салодка галовы, I ў жылах іскрыцца агнём.

Наперад, заўсёды наперад, ТУды, дзе імгліць далягляд! Прастораў, жаданьняў ня зьмераць, А сілы, а песьні бурляць!

Ды з выраем, крыльле у крыльле У сівую мкнучы далячынь, Ці кінем мы тых, хто у пыле Засьмяг, хто да нас ня лучыў?

Як трэба, з паднебнае сіні Мы рынем каменьнем на дно, Завернем, а ў вышу узьнімем Усіх, занямоглых даўно.

Ці ўзвышшам, ці ў безданях шэрых Адзін для нас сьвеціць загад: „Наперад, заўсёды наперад, Тўды, дзе імгліць далягляд!”

„Наперад!" №11, ліпень 1948

*Паважаная паэтка прысьвячае гэты верш часапісу .Наперад!" ІДванаццатцы.

Матывы дарогі, сустрэчаў і ростаняў ды спадзяваньні на лепшую будучыню запаўнялі старонкі першых нумароў нашага выданьня. Нас захапляла гэтае падарожжа ў няведамае. 3 нашым юнацкім запалам і аптымізмам мы былі перакананыя, што самае страшнае вайна ужо за намі. Цяпер заставалася працаваць, набываць веды, пазнаваць сьвет, і з усяго гэтага скласьці багаж жыцьцёвага дазнаньня, каб ахвяраваць яго тэй вялікай справе, якою мы ўсе былі прасякнутыя -здабыць Бацькаўшчыне незалежнасць і свабоду. Міхась Вострыкаў трапна перадаў настрой імклівага імпэту наперад ды адначаснага ўсьведамленьня шляху, які заставаўся за намі (з думкай пра вяртаньне) у сваім вершы „У дарозе” (№4):

Варожы край дамоў цагляных, Шумлівы пляц людзей чужых I шмат дарог ў бядзе пазнаных, Усе і ўсё зьнікае ўміг.

Ды зьмены з кожнаю часінай: „Сталёвы конь” мацней захроп, Да новавыбранай краіны

Нам ўсё бліжэй, вось хутка й „стоп”.

Дванаццатка стралой Імкнецца Спаткаць жаданы новы сьвет, Хоць кожны верыць, што прыдзецца I на стары вярнуцца сьлед.

Пра дарогу наперад гаварылі і тэксты, і саматужныя рысункі, на фоне якіх быў зьмешчаны загаловак часапісу. Рысунак цягніка ў першых трох нумарох быў заменены ў наступным нумары караблём, а тады шахцёрам у забоі. Дванаццатка нястрымна рухалася да сваіх новых дзён. Шлях пралёг праз галяндзкія й брытанскія гарады: Ротэрдам — Гук-оф-Голянд Гарўіч Кембрыдж Ёрк — Эдынбург Фолькірк Стырлінг аж да вуглякапальняў Стафардшырскага графства ў цэнтральнай Англіі.

3 рухам наперад рос і лік старонак нашага дзецішча з пачаткавых 2-х да 14-ці ў шостым нумары й да 40-ка ў восьмым. Мы паставілі перад сабой высокую мэту: зрабіць з „Напераду" „орган беларускай моладзі ў Ангельшчыне й праз гэта прыцягнуць яе да працы”. („Бацькаўшчына” №6, 29 лютага 1948)

Трэба сказаць, што брытанскія ўлады, зь якімі мы мелі дачыненьне ў дарозе, ставіліся вельмі прыхільна да нас, як да скаўцкае групы, усяляк спрыялі нам у выдаваньні нашага пасланца. У канцы 6-га нумару мы зьмясьцілі падзяку адміністратарам шахцёрскага цэнтру вышкаленьня ў г. Стырлінгу:

Рэдакцыя часапісу «Наперад!» 1 скаўцкая група «Дванаццатка» выказваюць адміністрацыі Трэнінг-Цэнтру ў Таўнгіле, а асабліва спсп. Браўну і Сусі, за вялікую дапамогу, якую яны аказалі ў выпуску гэтага нумару, шчырую падзяку.

На месцы сталае працы

У сакавіку 1948 г., прайшоўшы сямітыднёвае вышкаленьне ў Шатляндыі, мы прыбылі на сталае месца працы ў цэнтральнай Англіі. Адміністрацыя шахтаў уважыла нашу просьбу не рассылаць нас па розных месцах, a ўладзіць па магчымасьці як найбліжэй адзін да аднаго. Нам было вельмі важна жыць разам, каб магчы выдаваць далей свой „Наперад!". I такую магчымасьць мы сабе забясьпечылі. Пачынаючы ад сёмага нумару (датаваны 25.II1.48), калі пачаўся наш стацыянарны шахцёрскі быт, месца выхаду „Напераду” ўжо не абазначалася, падаваўся толькі адрас рэдакцыі:

„НАПЕРАД!” Часапіс беларускае моладзі. Рэдагуе „Дванаццатка”.

Цана ў Ангельшчыне 1 шылінг. Адрыс рэдакцыі:

Cvlrka Uladzimier, Tamworth Miners’ Hostel, Tamworth, Staffs, England.

Сёмы нумар „Напераду” выйшаў упяршыню ў вокладцы. Паколькі сярод нас мастакоў ня было, мы папрасілі сябру-шахцёра, славэнца Іво Паўліча нарысаваць нам яе. Як і сам зьмест часапісу, вокладка дыхала дынамізмам. На ёй у верхнім левым куце красавалася невялікая скаўцкая лілейка зь Ярылавым крыжам, апаясаная бел-чырвона-белай істужачкай. На ніжняй палавіне энэргічна крочыў чарнявы мускулісты юнак у нацыяналь-

Працуе рэдакцыя „Напераду". Зьлева: Піліп. Дзехцяр, Алесь Марговіч, Паўлюк Урбан, Уладзімер Цьвірка (ніжні), Янка Запруднік, Янка Жучка. Таліўартс. верасень 1948 г.

най сарочцы зь бел-чырвона-белым сьцягам у левай руцэ й паходняй у правай. На сьцягу, з Пагоняй у цэнтры, надпіс: „За Незалежнасьць, Бацькаўшчыну”, а на полымі паходні, якое шугала па дыяганалі зьнізу ўверх над галавой юнака, назоў НАПЕРАД! Унізе вокладкі радок: „ЧАСАПІС БЕЛАРУСКАЕ МОЛАДЗГ. Адваротны бок пярэдняй вокладкі быў чысты, а на задняй вонкавай балонцы стаяла: Skauckaje vydaviectva „KRYNICA”. Вокладка заставалася тая самая для ўсіх нумароў „ангельскага” пэрыяду (аж да 23-га ўключна), на ёй мяняўся толькі нумар. Друкаваў нам вокладкі ў ангельскай зоне Нямеччыны Вацлаў Пануцэвіч (шэф беларускіх скаўтаў), зь якім мы разь-

Факсіміле вокладкі „Напераду" №7.

лічваліся прадуктовымі й таварнымі пасылкамі (кава, мыла, панчохі, цыгарэтная папера й інш.).

Дзеля таго, што мы былі адначасна і скаўтамі, і Дванаццаткай, і маладымі грамадзка актыўнымі беларусамі, давялося тлумачыць чытачом, чыя гэта публікацыя „Наперад!”. У 10-м нумары мы паясьнілі:

3 увагі на шматлікія запытаньні рэдакцыі аб характары нашага часапісу, падаем да ведама нашых чытачоў, што «Наперад!» не зьяўляецца органам нейкае паасобнае арганізацыі моладзі (як напр. скаўцкай), а мае на мэце служыць усёй моладзі, незалежна ад ейнае прыналежнасьці да тае ці іншае (палітычнае ці апалітычнае) арганізацыі.

«Наперад!» гэта голас беларускае нацыянальна сьведамае моладзі на эміграцыі.

Супрацоўнікі з Дванаццаткі

Як было сказана вышэй, на самым пачатку выдаваньня „Напераду” ўсе сябры Дванаццаткі, што „валодалі пяром”, лічылі сваім абавязкам даваць у часапіс матарыял. Даводзілася гэта ня лёгка, бо ані спэцыяльнае падрыхтоўкі, ані нейкае практыкі ніхто з нас ня меў (за выняткам гімназіяльнага літгуртка ў некаторых). Таму пісаць было ня проста, і матарыял для часапісу зьбіраць даводзілася пад пэўным прэсам. Атмасфэра працы над часапісам адлюстраваная да пэўнай меры ў фэльетонах галоўнага рэдактара Ўладзімера Цьвіркі (Архіпа Папліскі) пад заг. „Дзёньнік 12-кі”.

Як у кожным прыязным шаржы, у .Дзёньніку’’ паказаныя, разам з камічнымі мамэнтамі, часамі крышку „ўзбагачанымі” дзеля забаўнасьці, і сапраўдныя здарэньні ды рысы характару таго ці іншага пэрсанажа. „Дзёньнік” карыстаўся вялікай папулярнасьцяй, асабліва сярод тых чытачоў, якія лёгка пазнавалі ягоных герояў. Дзеля большай яснасьці тут, можа, варта дадаць і некаторыя менш „празрыстыя” мянушкі (пісаныя часамі з малой літары): Матэматык гэта Янка Жучка, Рыба Леанід Карась, Душа Міхась Вострыкаў, Вялікі Кудлаты Лёня Швайчук, а Малы Кудлаты Піліп Дзехцяр. Іншыя пэрсанажы названыя іхнымі псэўдонімамі, якія расшыфраваныя ў канцы гэтага разьдзелу.

Архіп Папліска

ДЗЁНЬНІК 12-КІ

Пакуль Дванаццатка ў дарозе, паглядзім мы, што там за „тыпчыкі” такія ў ёй сабраліся. Толькі вось пытаньне: зь якога боку тут пачаць?

А гэта, каб вы ведалі, справа паважная: нядай вам Божа пачаць проста, не падумаўшы вось узяў сабе, напрыклад, аднаго ды разьбірай па костачках. Уявеце сабе, што з вамі так і зрабілі узялі першагалепшага. Ну, хай ён бузе родам зь Вільні. Вось бы тут і пачалося! Той, што з Гомеля ці Лепеля, а мо й той, што са Слуцку, так бы зараз і прычапіўся: „А што, бачыш? Адразу пазнаць, браток, чым ты пахнеш! Нябось „западнікі” ў цябе лепшыя! Так я й думаў не абыйдзецца тут бяз польскае інтрыгі!” Вось і рабеце, што хочаце, з такімі людзьмі. A можа вы думаеце, што лепш было б узяць першага такога гомельскага ці слуцкага, каб рот запхнуць? Вось тут 1 бяда: запхнеш аднаму, дык другі яшчэ шырэй адчыніцца. Так што самі бачыце, што з гэтага боку ніяк немагчыма. Дык можа папрабаваць з другога? Ну, хоць бы з рэлігійнага: падзяліў сабе па рэлігіях, ды давай разьбіраць. Мне навет прыпомнілася, як адзін сьвятар (дальбог не памятаю, ці ксёндз, ці бацюшка...) усімі сіламі стараўся давесьці сваім прыхаджанам, быццам усе хрысьціяне гэта родныя браты. Ня верыце? (Ну, прыхаджане гэтаксама ня вельмі верылі, ды й няведама, ці верыў у гэта й сам той сьвятар...) У тэорыі можа гэта й так. Ды не драма ж вучоныя людзі кажуць, што тэорыя й практыка гэта дзьве розныя рэчы. Так і тут: сьцеражы вас Божа навет заікацца аб рэлігіі хутка б аказалася, што вы ня толькі вуніят, але што навет душу запрадалі самому рымскаму папе, ды за гэта ад яго грошы дастаяце, каб чэсных людзей на „крывічоў” пераварочваць. Цяжка жыць на сьвеце ў такія часы, ці ня праўда?

He адзін дзень думаў я над гэтым, каб як выйсьці з гэтага чыстым (думаў бы й ночы, каб ня тое што спацьтрэба). Бывала, ад моцнага думаньня так стукне ў галаву, што аж засьнеш з гора. Але да свайго дабіўся — выдумаў. Хоць і здавался адразу, што зь якога боку ні падыйдзі, дык напорашся на скулу, але выхад усё-ткі знайшоўся. Дык вось: ня будзем мы чапаць ні „заходніка ў” ні „ўсходнікаў” хай сабе жывуць у згодзе (прызнацца вам на маю дурную галаву, дык яно й розьніцы зусім няма. I ці паверыце я, дурны, паверыў такі тому сьвятару, што навет і хрысьціяне павінны ў згодзе жыць...). А мы зробім так: па фахах!

Дванацатка народ просты: амаль кожны на Парнас бяз задніх ног прэцца. Вось пачнём ад самага заядлага паэта. Каб вы маглі судзіць, што гэта за „вуксус”, раскажу вам адзін выпадак зь ягонага дзяцінства.

Маці прыбірае малога Сяргейку да споведзі.

— Ты ўжо ўва ўсіх прабачэньня за грахі прасіў?

— Прасіў, — глянуўшы спадылба, прамармытаўтой.

— Біядзі ж, не забудзься бацюшку ў руку пацалаваць. Чаго пазіраеш?

— He пайду я ў споведзь! раптам адрэзаў той, на ўсякі выпадак мераючы дарогу да дзьвярэй.

— Што?! Чаму гэта? Мусіць цяжка грахоў многа? Нічога, Бог добры на гэты раз прабачыць, калі паабяцаеш, што больш ня будзеш.

— Бог то пэўна прабачыў, але вось бацюшка...

— ???

— А я зь ім крышачку ня ў згодзе... Ня так зь ім, як зь ягоным катом... Учора яму да хваста банку ад гароху прывязаў от ляцеў! Звон напэўна аж на Міранцы чуваць быў! А пасьля, казалі хлапцы, яму нядобра зрабілася...

— Бацюшку?..

— Кату...

Маці схапілася за дзягу, але Сяргейка быў ужо за дзьвярыма й толькі праз шчыліну канчаў:

— А чаму ён пазаўчора шпака з мае шпакоўні зьеў? Хоць ён і бацюшкаў, але нябось не пасароміўся посту зьеў дачыста... Хай ён першы ў споведзь ідзе, тады й я за ім...

Вось, людзі добрыя, якімі паэты ў дзяцінстве бываюць. Добрая паэзія катом банкі ад гароху прывязваць... Я то крыху й пабойваўся пісаць аб гэтым, хоць хваста ня маю банкі няма да чаго прывязаць. Але не падумайце толькі, што ён ужо такі лядакі калі яго першы не зачэпіш, дык рахманы, як цялушка.

ГЬта я вам пра аднаго паэта. А ў нас жа іх цэлая куча! Вось хоць бы ўзяць самага Дванаццатага (што падарозе прыбіўся): нічога ня зробіш паэт таксама. Толькі, праўда -у яго душа для гэтага залірычная. Ён і сам кажа: „Вось, браткі мае, як сяду я пісаць, дык ня ўсьпею пяра абмачыць (купіў самапіску, дык папсавалася), як ужо сьлёзы уваччу стаяць. А празь сьлёзы якое пісаньне? Так і прыходзіцца на наступны дзень адкладваць...”

Ёсьць і яшчэ адзін Цімохам сябе заве (гэта ўсё сталыя паэты; ёсьць у нас і пару ў запасе на выпадак, калі каторы із сталых захварэе). Кажу Цімохам сябе заве, бо акрамя яго ніхто так яго не называе. Яму, бачыце, закідаюць, быццам ён нешта з Каўказам супольнага мае, дзе навет інакш не завуць як „Душа". Але я, чалавек справядлівы, мушу сказаць: колькі я ягоных вершаў ні чытаў, дык ні ў адным пра Каўказ не гаворыцца. Так што гэта можа й няпраўда... Дык што вам яшчэ пра яго сказаць? А што вершы піша, дык гэта праўда сам навет бачыў, можна сказаць (а я, ведаеце, люблю нос усюды ўтыркнуць ня толькі туды, куды просяць. Асабліва за разумнымі людзьмі падглядаць люблю усё-ткі некалі пахваліцца можна будзе. Ды да гэтага й фах мой такі).

Можа пра паэтаў 1 годзе?

Трэба ж кажнаму патрошку. Цяпер вось возьмемся за празаікаў. А гэтым хварэюць у нас, можна сказаць, усе: прозай гавораць нат нашыя паэты (ня ведаю, як іншыя, але нашыя гавораць прозай: ня

моіуць вершам, ці ня хочуць хто іх ведае). Але кажуць: гаварыць прозай гэта адна рэч, а пісаць можна сказаць, другая. Дый такіх у нас хапае: адзін вельмі вучоныя артыкулы смаліць (мая галава для іх задурная ніяк да толку ў іх дайсьці не магу), другія апавяданьні, трэйція аповесьці, а то й раманы, чацьверты хоць ліст да якога сябры напіша усё прозай!

Дык вось мы паглядзім, што тут за людзі. Вы пэўна, паважаныя чытачы, да празаікаў такое павагі мець ня будзеце, як да паэтаў. Яно й праўда: адно слова што знача паэт! Так сабе і ўяўляеш нешта такое... ну, такое паэтычнае, што й не апішаш. Цяпер, праўда, лягчэй быць паэтам, як даўней даўней, кажуць, ад паэтаў патрабавалася ня толькі розных рытмаў ды рыфмаў, што цяпер рэдка знойдзеш, але навет каб 1 сэнс быў! Цяпер жа справа лёгкая. Галоўнае напісаць так, каб дасюль яшчэ так ніхто не дагадаўся. Але ня туды мы палезьлі нас цікавяць празаікі.

Пачнем і тут ад самага заядлага (ступень заядласьці аблічаецца па колькасьці паперы, якую кажны псуе гэта ўжо справа нашага матэматыка). ГЬта — наш Вазёрны, ці Балотны (дзе вазёры, там і балоты павінны блізка быць). Аб ім пісаць можна было б і шмат, але баюся, што ўсё надарэмна. Зь яго, бачыце, можа й былі б людзі, каб не адна справа. А піша ён, можна сказаць, да ўпаду мы навет баяліся некаторы час, што, чаго добрага, раман які выдумае. I навет магчыма, што так і было б, каб ён, бедны, не... закахаўся. Звалілася гэтая хвароба на яго ня вельмі даўно. Стараўся ён гэта скрыць, але Дванаццатка народ з доўгагадовай практыкай, перад ёю ня ўтоіш. А з закаханага які толк? Нездарма Дванаццатка яшчэ ўперад пастанавіла высьцерагацца гэтага ўсімі сіламі. Было пастаноўлена, што разводзіць амуры можна толькі зь вялікай адлегласьці. Найлепш цераз мора бясьпека поўная. (...)

№11, ліпень 1948

* * *

Адным словам, круці ня круці, а з Вазёрным выходзіць крышка. Вось і цяпер сядзіць, бедны, і піша. Што, думаеце? Можа які раман? Дзе там, яшчэ горш ліст да тае, што гэткае няшчасьце на яго навярнула. I толькі адна пацеха: хоць укахаўся, але прозы ня кінуў навет і ліст гэты прозай лупіць. Пэта як-ніяк дзіва: закаханыя больш у паэзію кідаюцца. Але ён майстра гэткі, што зможа больш нахлусіць прозай, чымся другі паэзіяй. Але ці варта на яго паперу псаваць? Раз жа ўжо сказалі, што крыжык.

А вось вам другі празаік сам Багун Васіль Іванавіч. Па-першае, трэба вам ведаць, гэта самы паважаны наш чалавек не такі сьвістун і галадранец, як іншыя. А што паважаны, дык на сто працэнтаў: ня

толькі ён сам сябе паважае, але здаецца, што й іншыя часамі. ГЬта папершае, а па-другое й самае галоўнае за яго можаце быць спакойнымі: зь ім гэткага няшчасьця ня здарыцца, як з Вазёрным. Вы можа не паверыце, але гэта так. Я ня супраць вашае думкі, што каханьне гэта такая поскудзь, што навет і да Васіля Іванавіча прычапіцца можа. Але тут справа ня ў гэтым. Праўда, гэта ня выключана закахацца можа й ён. Але толькі вось што: калі й здарыцца гэта зь ім, дык даведаецца ён аб гэтым найменш два гады пазьней. Як гэта можа быць, пытаецеся вы. А што адразу відаць, што ўсё-ткі ня знаеце нашага Васіля Іванавіча. ГЬта то й ня дзіва: ён чалавек ціхі, ня вылазіць вельмі. Дык вось, як бачу, прыйдзецца мне крыху затрымацца над ім, каб пазнаёміць вас крыху больш зь ім.

Дык вось: Васіль Іванавіч Багун гэта стары вэтэран „Галоднай Браціі”. Жыў ён там у тым калгасе навет і тады, калі яшчэ й калгасу самога ня было. Таму няма дзіва, што з часам авансаваў ён навет на брыгадзіра. Але ад гэтага ён зусім не зьмяніўся застаўся цюцелька ў цюцельку такі самы, як і быў раней. Напрыклад: калі ён перад гэтым ня любіў думаць, ці агульна кажучы варушыць мазгамі, дык высокі чын брыгадзіра ў гэтым кірунку зусім на яго не аддзеіў. Каб вам лягчэй было зразумець, дык уявеце сабе рэзыдэнцыю „Гклоднай Браціі”:

Васіль Іванавіч сядязіць за сталом і нічога ня робіць. Трох ці чатырох ляжаць на ложках з падложанымі пад галовы кніжкамі й вядуць сэрцаразрываючую дыскусію на тэму: які абед быў лепшы сяньняшні ці тыдзень назад? Белы сядзіць патурэцку на сваім ложку й жаласна акампанюе ім на гітары, якая, калі судзіць па выглядзе, Hanada памятае яшчэ турэцкую вайну. Раптам Белы адлажыў гітару:

— Васіль Іванавіч, ты часамі ня ведаеш, каторая цяпер гадзіна? Трэба было б за матэматыку ўзяцца, заўтра ж клясная праца...

Васіль Іванавіч ў адказ толькі міла ўсьміхнуўся. Белы яшчэ крыху пачакаў але бачачы, што той 1 ня зьбіраецца адказваць, зваліўся на ложак і пачаў лічыць мухі на столі, якіх, на шчасьце, замала ня было. Памалу ўсе прыціхлі. Кажнага мучыла адно й тое ж пытаньне: ці ўдасца сяньня прывалачы вядро аўсянкі з кухні? Пэтак прайшло з поўгадзіны. Раптам у цішы раздаўся голас Васіля Іванавіча:

— Ня ведаю.

Усе згодна паднялі галовы:

— Чаго?!

Акаторая цяпер гадзіна... (...)

Вось які наш Васіль Іванавіч. (...) Калі вы належыце да тае катэгорыі людзей, што ня толькі чытае „Наперад!", але й зварочвае ўвагу на аўтараў, дык напэўна ўжо заўважылі, што Багун апісвае большасьцяй тое, што было даўно соткі гадоў назад, а то й больш. Калі вы

яшчэ не дадумаліся да прычыны, дык я вам памагу: справа простая цяперашняе да яго яшчэ не даходзіць...

А вось вам яшчэ адна асоба. Па прозьвішчу яго зваць ня буду не хачу чытачом наганяць апэтыту. Справа ў тым, бачыце, што ў яго вельмі смачнае прозьвішча. Праўда — рыбнае. Але не з марское рыбы, якою тут кормяць усіх нас кажную пятніцу ад гэтае б і цень апэтыту прапаў. У яго прозьвішча, хоць рыбнае, але чыста беларускае -такое рыбы, хоць трэсьні, дыку Ангельшчыне ня знойдзеш. ГЬта рыба прывазная. Але бяда: рыбны чалавек пачаў апошнімі часамі выракацца свайго прозьвішча. Уявіўён сабе раптам, што гэткай рыбе ў Ангельшчыне ня месца, і пачаў зваць сябе Палічам. Ну, а нам што навет каб ён назваў сябе Баўтунічам, дык мы нічога б да яго ня мелі рыба рыбай застанецца. Праўда, я яму радзіў, каб назваў сябе Дымічам ад таго, што ён людзям мазгі ад часу да часу падкурваць любіць. Але кажуць дзе дым ідзе, там мусіць нешта паліцца. Дык хай сабе будзе Паліч. Дык вось гэты Паліч таксама займаўся калісьці літаратурай (і як на злосьць — гэтаксама прозай), але пасьля пастанавіў што чытаць куды цікавей і лягчэй, чымся пісаць. Ну, пакуль ён ня зьменіць свайго погляду, дык і пісаць аб ім няма чаго. Хіба ўжо пры помачы чытаньня ўлезе на Парнас... (..)

Пішы ня пішы, а празаікаў усё яшчэ цэлая грамада. Возьмем цяпер з чаргі самага кудлатага. Аб ім я шмат пісаць ня буду баюся. Чаго добрага, яшчэ не дацэніш чалавека, а пасьля цябе будзе судзіць гісторыя. Mary вам, праўда, прызнацца ў сакрэце, што з паўгода назад ён пачаў пісаць раман. Калі судзіць па пачатку, дык павінен быць вельмі добры ён быў прымочаны сьпіртам. Уся Дванаццатка брала актыўны ўдзел. Я тады ўсё ніяк ня мог зразумець для чаго гэта робіцца? Аж цяпер ведаю: аўтар ужо наперад ведаў, што гэтаму пачатку прыйдзецца доўга ляжаць. (...)

№12, жнівень 1948 ♦ ♦ *

(...) Прыйшла чарга й на мяне Архіпа. Як усе парадчныя людзі, пачну ад біяграфіі. Радзіўся я... а зрэштай якая вам справа, калі я радзіўся. Скажы вам калі, дык вы гатовы папытацца: ,А як? А чаму?” А тады й самому прыйдзецца ламаць галаву: чаму я радзіўся? Пэтага пытаньня лепш закранаць ня варта. Прызнацца вам як і калі, дык я й сам добра не памятаю, як ні стараюся прыпомніць. Іўт мо й няма нічога дзіўнага: вас папытай, што вы елі пазаўчора на сьнеданьне, дык і то няведама, ці адкажаце. А я ж радзіўся не пазаўчора. На адно толькі Mary вам адказаць пэўна: я радзіўся. Гэта факт, які ніхто не запярэчыць. Аўжо калі якая зьнявера знайшлася, дык давайце яе сюды: я тут на кулаках давяду, што я ня толькі радзіўся, але штояшчэ й не памёр. (...)

№15, лістапад-сьнежань 1948

Архіп Папліска

НАІПА РЭДАКЦЫЯ

— ГЬлло, бойс! Пятая гадзіна пара падымацца!

— Вось, круцыфікс няшчасьце на маю галаву сьніш сабе нешта добрае, атуттабе-гэлло, бойс! Іаблаяцьнямаяк-ні ён па-беларуску ні я па-шатляндзку не разумею... He, нічога ня будзе трэба будзе хоць лаяцца навучыцца па-шатляндзку тады хоць злосьць спагнаць будзе можна, — ня мог супакоіцца Куддаты, паварочваючыся на другі бок.

— Ты лепш са злосьці напішы што-небудзь у часапіс тады 1 я ад цябе адвяжуся, і табе добра будзе.

— Ну, павяло! Ізноў цэлы дзень спакою ня будзе напішы й напішы. I ня гапне нідзе кусок вугалю на тваю галоўна-рэдактарскую галаву хоць сьвяты супакой быў бы, дыхнуў бы чалавек вольна!

Галоўны рэдактар ня слухаў усьцягваючы на нагу горніцкі чаравік, ён ужо атакаваў другога:

— Э, Ясень! Як гэта цябе адвучыць даўгія вершы пісаць? A то напіша, дык на балонку ня ўперці! Вось хоць бы апошні два радкі абавязкава трэба выкінуць ні іх на адной балонцы ўмясьціць, ні на другую пераносіць. Проста прышый кабыле хвост.

— Я табе як выкіну, дык праз трубу выляціш! У двух апошніх радках самы цымус, а ён выкінуць!

Васіль Іванавіч, нацягваючы камбінэзон, трывожна глянуў у бок рэдактара:

— Цяпер, здаецца, прышла чарга на атаку ў мой бок?

— Бачыш на злодзеі шапка гарыць! Але праўда, кром сьмеху, ты напішы.там што-небузь легендарнага. Ты ж добра ведаеш, што ў іншым выпадку я табе ўсёроўна жыць ня дам.

Бярозка, адчуваючы, што вецер пачынае вярнуць у яго бок, дыпляматычна „змыўся”.

* * *

Амнібус гудзе Дванаццатка едзе на працу.

— Увага! стараючыся перакрычаць шум матору, на ўсё горла зароў рэдактар. Дзеля таго, што часу маем увабрэз, адчыняю надзвычайнае паседжаньне рэдкалегіі.

— Божа мой. Зноў павяло. Пакажэце мне дзе-небудзь якую дзюрку на гэтым сьвеце, дзе-б можна было схавацца ад гэтае тупое пілы, бо інакш, мусіць, вешацца прыйдзецца, — зноў застагнаў Кудлаты.

Рэдактар, ні на што не зважаючы, прадаўжаў:

— На парадку дня: першае — выціск адпаведнае колькасьці фунтаў з Дванаццаткі дзеля выданьня наступнага нумару; другое -

націск на Дванаццатку дзеля хутчэйшае падрыхтоўкі матарыялу на той жа нумар; трэцяе адціск таго ж нумару.

— Вось асядлаў: выціскае, націскае, адціскае як гэта ў чалавека яшчэ дух трымаецца пасьля ўсіх гэтых ціскаў?

Рэдактар ня слухаў:

— Што да выціску, дык справа кароткая кожны дасьць, калі трэба, 1 справа скончаная. Вось што...

Ён перарваў, бо пры павароце машыны яму прышлося зрабіць двайное сальта. Трымаючыся за вялікі гузак на ілбе, ён стараўся прыпомніць, аб чым Ішла гутарка.

— Што гэта я хацеў сказаць? Ага! Што да другога пункту, гэта значыць да націску, дык тут справа горшая практыка паказвае, што замоцна ціснуўшы, можна выціснуць пшык. Вось нядаўна адзін, не паказваючы пальцам, аддаў мне паправіць сваё апавяданьне. Божа мой, чаго там няма! Сюжэт туманны, а думкі ператрэсеныя, як гарох з капустаю.

Белы (той цямнейшы) неспакойна заварушыўся.

— Чаго ж ты хочаш гоніш увесь час у карак, што й падумаць няма часу. Я ж пісаў учора, едучы ў амнібусе. Трэсла страшэнна, дык што ж тут дзіўнага, што думкі растрэсьліся? А ад твайго назаляньня ня то што сюжэт, але і ў галаве затуманіцца, спакою няма! Учора залез я ў шахце ў цёмны куточак і давай пісаць, прысьвечваючы лямпкай. Трэба ж было нарвацца інструктару. Ледзь бяды не набраўся запісаць хацеў. Дый наагул хацеў бы я ведаць, хто з вас большы начальнік, каго слухаць цябе ці інструктара?

— Слухай мяне, — адказаў той.

— Дык бяда ня міне...

— Ну, добра, добра. Дык значыць, каб матарыял быў назаўтра гатовы. Цяпер у нас астаўся трэйці пункт адціск. Што нам скажа на гэта паважаны спадар тзхнічны рэдактар?

Той злосна павярнуўся.

— А тое скажу, што ўжо тры начы ня спаў.

— Дзіўны чалавек! Ты сабе ноччу сьпі, толькі ўдзень мусіш пастарацца, каб дзе-небудзь адціснуць. Рэта табе не ў Нямеччыне, дзе стаялі пад ложкам чатыры рататары. Вось тут папрабуй!

— Дурань! Кажа: ноччу сьпі. Як жа спаць было, калі чалавек начную зьмену меў?

— Ну, не хвалюйся. Але скажы: прадбачыцца што-небудзь на гарызонце?

— He твая справа!

— Ага, значыць, усё ў парадку. Калі тэхнічны рэдактар злосны, значыць нешта наклёўваецца.

Амнібус пад’ехаў да шахты.

* * *

У шахце цёмна. Змрок расьсейваюць толькі лямпкі шахцёраў. Г)іянуўшы, выглядае, быццам у кожнага замест галавы сядзіць на тулаве лямпка.

Дванаццатка працуе што пыл курыць ваганэткі аж з рэйкаў звальваюцца, калі ўлепіцца каторы. Меншы Кудлаты, які ўжо ўсьпеў дзесьці ўмазацца, выглядаў як сам Люцыпар. Ён роў на ўсё горла, падганяючы іншых. Нарэшце рэдактар страціў цярплівасьць:

— Ясень! Ты з усіх наймацнейшы. Вазьмі ў мяне зь левай кішані насатку й заткні, калі ласка, горла гэтаму Кудлачу.

— Вось народ, каб яго дзяцінец! Нават крыкнуць не даюць.

Раптам увагу ўсіх прыцягнуў трэск, які раздаўся з таго боку, адкуль гнаў ваганэтку цямнейшы Белы. Па ўсім відаць ён урэзаўся каскай у слуп, што падпіраў столь. Ён стаіць, сагнуўшыся, 1 трымаецца абедзьвюма рукамі за галаву.

— Ёсьць!!! раптам не сваім голасам зароў ён і, дастаўшы дрыжачымі рукамі алавік, пачаў нешта запісваць.

— Што? у адзін голас спыталіся ўсе.

Той не адказаў пісаў далей.

Ясень глянуў на Папліску, спачувальна паківаў галавою і пачаў круціць пальцам па ілбе, паказваючы на цямнейшага Белага.

— Зьвіхнуўся, мусіць мазгі ператрусіў.

— Сюжэт ёсьць! нарэшце адазваўся Белы.

— Які? Ддя чаго?

— Для апавяданьня, зразумела.

Васіль Іванавіч глянуў на яго й паківаў галавою:

— Выходзіць, зь цябе яшчэ будзе толк заўтра можа рэзьнешся мацней, дык павінна выйсьці аповесьць. А там зарызыкаваць прыдзецца спусьцім табе на галаву кусок вугалю, калі застанешся жывы, дык раман забясьпечаны!

Белы не адказаў нічога. Ён толькі злосна глянуў і пачаў абмацваць галаву.

Так працуе нашая рэдакцыя...

№5, 15лютага 1948

Рэдакцыйныя праблемы. Супрацоўнікі звонку

Сваім зьместам „Наперад!” адлюстроўваў перш-наперш журналісцкі й літаратурны патэнцыял самое Дванаццаткі, а таксама нашы нацыянальнапалітычныя перакананьні ды агульныя зацікаўленьні. Але мы, зразумела, імкнуліся як мага пашырыць кола супрацоўнікаў, і з часам на старонках

„Напераду” зьявіліся прозьвішчы аўтараў збоку. Адных мы запрасілі да супрацоўніцтва, іншыя самі прысылалі матарыялы. Вельмі прыхільна паставіўся да нашых літаратурных і журналісцкіх пачынаньняў дасьведчаны ў гэтым наш настаўнік з гімназіі Антон Адамовіч. Мы былі ўсім вельмі ўдзячныя. Рэдакцыйныя праблемы часапісу й разуменьне ягонага характару адлюстраваныя часткава ў двух лістох, зьмешчаных ніжэй. Першы ліст мой да др. Вітаўта Тумаша, другі — Уладзімера Цьвіркі да Вацлава Пануцэвіча. Лісты гэтыя рупліва перахаваў у архіве БІНІМ наш сябра Вітаўт Кіпель, за што яму вялікая падзяка.

30 лістапада 1948

Вельміпаважаны Спадар Доктар!

Нядаўна ў гутарцы із сп. Чаславам Будзькам мы даведаліся Ваш адрас. Вы напэўна чулі, што ў Ангельшчыне недзе ёсьць нейкая „дванаццатка”, якая выдае часапіс „Наперад!”. Вось я якраз і пішу ад імя рэдакцыі гэтага часапісу. Дасюль выйшла ўжо 12 нумароў; хутка будуць гатовыя наступныя два нумары. Калі б Вы мелі жаданьне пазнаёміцца бліжэй з нашым часапісам і з нашай працай, мы б прывіталі радасна гэтую думку. Цяпер, калі мы атрымалі Ваш адрас, ёсьць якраз добрая магчымасьць. Думаю, што й Вы таксама ня будзеце мець нічога супраць, каб яе выкарыстаць.

Справы ў нас еыглядаюць наступна:

Часапіс наш для моладзі галоўным чынам. ён, зразумелая рэч, каб апраўдаць сваё прызначэньне, мусіць быць цікавым, жывым, захапляючым. Дзеля гэтага патрэбнае шырокае спрацоўніцтва ня столькі з самой моладзяй, колькі зь людзьмі старэйшымі, якія б перадалі гэтай моладзі сваё дасьведчаньне, веды, жыцьцёвыя дазнаньні. Дзеля таго, што Бацькаўшчына пакінутая ў гадох маладых, a то часам і дзіцячых, патрэбна стварыць жывы вобраз Яе. Гэта вось і змогуць зрабіць людзі, якія больш чым мы былі там, і больш чым мы ведаюць Яе.

Дасюль мы ўкладалі ў часапіс усё, што маглі. Аднак удасканальваць яго мы мусім з кожным нумарам. Супрацоўніцтва пакрышку навязваецца. Думаем таксама, што й Вы не адкажацеся на нашую прапанову аб супрацоўніцтве. Нат лічым, што зьяўляецца абавязкам кажнага старэйшага перадаць моладзі свае веды й дасьведчаньне.

У нашым часапісе дасюль яшчэ ня было аддзелу, які б гаварыў штонебудзь з геаграфіі й этнаграфіі Беларусі. А гэта так патрэбна! Вы маглі б нам зрабіць у гэтым вялізарнейшую дапамогу. Ведаем таксама, што й зь іншых галінаў Вы маглі б быць шмат у чым карысныя для pacanicy, а гэтым самым для моладзі й наагул для нашых чытачоў.

3 геаграфіі патрэбныя былі б артыкулы аб Беларусі агульнага характару а таксама запіскі й уражаньні з падарожжаў, апісаньні цікавых мясьцінаў на Беларусі (тут асабліва трэба зьвярнуць увагу на нашыя рубяжы,

на якія цяпер лезуць з усіх бакоў чужынцы) і г.д. Усё гэта, уложанае ў цікавай форме, чыталася б усімі зь вялікім захапленьнем. Акрамя гэтага, могуць быць у Вас і свае тэмы.

Тут маю яшчэ адну просьбу.

Вы, калі ня мыляюся, былі асабіста знаёмы із сп. Энгельгардтам, a таксама вялі зь ім у сваім часе карэспандэнцыю. Дзеля таго, што гэны чалавек сваёй працай увайшоўу нашую гісторыю, мы хацелі б пазнаёміць чытачоў шырэй зь ягоным жыцьцём, а асабліва зь ягонай працай і паглядамі. Варта было б зьмясьціць адзін зь ягоных перакладаў на намецкай мове. Каб адлюстраваць ягоныя адносіны да беларускае справы й ягоныя пагляды на яе, можна было б даць урыўкі ягоных лістоў. Аб ім самым маглі б ад сябе сказаць колькі словаў. Лічым, што гэта мае й вялікае прапагандовае значэньне.

Праўдападобна, нядаўна ў заходнюю зону Нямеччыны пераехала спадарыня Дубеўкоўская (Мэнке). Калі б Вы маглі падаць нам ейны адрас, мы б скарысталі з нагоды навязаньня лучнасьці зь ёю.

На гэтым хіба скончу. 3 надзеяй на Вашае супрацоўніцтва чакаю адказу. Часапіс вышлем. Перадаю прывітаньне ад Дванаццаткі й жадаю посьпехаў у працы!

Жыве БНР! Ад імя Рэдакцыі „Наперад!”

3 пашанай Я. Запруднік

20 жнівеня 1949

Вельміпаважаны сп. Пануцэвіч!

Можа й зьдзівіцеся, атрымаўшы ліст ад мяне, бо карэспандэнцыю ў вагульным вядзе ў нас Запруднік. Бяда ў тым, што з усім ён справіцца ня можа, і мне прыйшлося „супрацоўніцкую" перапіску пераняць зноў. Справу яшчэ ўскладняе тое, што я зь ім на розных зьменах і бачымся толькі ў канцы тыдня, так што ён часта ня ведае, што рабіць з супрацоўнікамі.

Першым чынам хачу Вам ад Рэдакцыі шчыра падзякаваць за прысланы матарыял маю наўвеце „Яцьвягаў”. Гэта запраўды паважная праца, ды да гэтага так патрэбная. Якраз такіх рэчаў нам не хапала ў часапісе. Думаю, што нічога ня маеце супраць таго, што я ад Рэдакцыі даў зпіграф вынятак з пастановы Рады БНР. Мне здаецца, што ён якраз на месцы. Гэтаксама спадзяюся, што супраць паправак ня будзеце мець нічога. Між іншым, артыкул пераглядаў і даваў свае заўвагі сп. Будзька /Часлаў/. Аднак ад прынцыповых паправак я ўхіляўся.

Пішучы да нас, Вы, здаецца, успаміналі, што маеце яшчэ матарыялы. Чакаем! Будзем вельмі ўдзячнымі, калі прышляце іх. Я дык спадзяюся, што ў 22-гі нумар, які пачынаем рыхтаваць, атрымаем ад Вас зноў Дык яшчэ раз: калі маеце нешта гатовае, дык вельмі просім.

У нас спэцыяльных навінаў няма. Ёсьць надзея, што хутка еыедзем на студыі. Гэта ня мае нічога да „Напераду" ён будзе выдаеацца далей, як

толькі прыстасуемся да новых абставінаў. Гэта, зразумела, у такім выпадку, калі выехаць удасца.

Яшчэ адну хачу парушыць справу: я ведаю, што Дванаццатка перад Вамі ў даўгу (матарыяльны маю наўееце). Ці не маглі б Вы падаць нам дакладныя лікі? Запруднік пісаў ужо ў гэтай спраее сп. Панькову, і ён абяцаў гэтаксама зрабіць, што можа. Найлепш будзе, калі падасьце лікі, бо хочам расплаціцца, каб не зацягваць. He забыеайцеся напісаць аб тым, што найлепш прысылаць. „Г/лівэр" памаленьку прадаецца. Разасланыя абвесткі, і людзі памалу прысылаюць замоўленьні.

Пішэце, што чуеаць у Вас.Канчаю, бо маю яшчэ напісаць каля 8 лістоў. Жыее БНР!

Ваш У. Цьвірка

Casapls Bielaruskaje Moladzi „Ttapierad!”

Tamworth Miners’ Hostel Tamworth, Staffs., England JU/ f/ іў

Magazine of the Whlteruthenian

Young People

Факсіміле ліста Ўладзімера Цьвіркі да Вацлава Пануцэвіча.

Апрача сяброў Дванаццаткі, у часапісе друкаваліся аўтары: Натальля Арсеньнева, Янка Юхнавец, Алесь Салавей, Масей Сяднёў, Ніна Раса (Ніна Абрамчык), Лясная Кветка (Ларыса Геніюш), У. Сноп (Уладыслаў Рыжы), Аўген Кавалеўскі, Мікола Вольны (Мікола Панькоў), Мікола Куліковіч, Л. Іскра (а. Леў Гарошка), Мікола Равенскі, Вацлаў Пануцэвіч, Вітаўт Тумаш (пад псэўдонімам Я. Яшчар), Рагулявец (Барыс Рагуля) ды іншыя (гл. у канцы гэтага разьдзелу зьмест усіх нумароў „Напераду”). Дарэчы, некаторыя творы больш нідзе не перадрукоўваліся. Гэтак, прыкладам, у вялікім зборніку Н. Арсеньневай „Між берагамі" (Нью-Ёрк, 1979) няма перакладу пралёгу й сцэны ля балькону з Шэксьліравае паэмы „Рамэо й Джульета”, зьмешчанага ў „Наперадзе" (№25; гл. разьдзел VIII).

Друкавалі мы таксама творы роднае літаратуры, забароненыя савецкай цэнзурай на Бацькаўшчыне: вершы Янкі Купалы, Уладзімера Дубоўкі, Максіма Багдановіча. Быў перадрукаваны артыкул Міколы Шкялёнка „Культурнае рабства” (псыхалёгія вырадка, які адзначаецца „пагардай да сябе й свайго”). Давалі пераклады замежных аўтараў: заснавальніка скаў-

тынгу Бодэн-Паўля, О. Мардэна — аўтара кнігі „Воля й посьпех", Райнэра Рыльке, Эдгара Аляна По ды іншых.

У часапісе, апрача літаратурных твораў і культуралягічных артыкулаў, былі разьдзелы: „Скаўцкі куток” (хроніка, артыкулы), „3 шырокага сьвету” (палітычны гумар), „Адкажэце” (галаваломкі), „Трасянка” (дзівосы), „Пошукі”. Адносна гэтага апошняга разьдзелу, у 8-м нумары было пададзена:

У в a г a !

Пачынаючы ад гэтага нумару, адкрываем Аддзел Пошукаў. Дзеля таго, што наш часапіс высылаецца ў розныя краіны (Нямеччына, Францыя, Бэльгія, Канада, ЗША, Аргентына, Марокко 1 г. д.), спадзяемся, што гэта дасьць магчымасьць шмат каму з нашых суродзічаў адшукаць сваіх родных ці знаёмых, расьцярушаных па чужыне.

Заўвага: Абвесткі аб пошуках зьмяшчаюцца бясплатна.

Зьмест „Напераду”

Пісалі мы ў сваім часапісе пра тое, чым дыхалі, чым жылі і ў чым былі настальгічна закаханыя. Гэта — Беларусь, боль па якой быўзавостраны ня толькі чужынай, але й атрыманым у гімназіі патрыятычным узгадаваньнем; цудоўная, успрынятая празь юнацкія вочы, прырода роднага краю; народныя традыцыі; атрыманая праз школу слаўная мінуўшчына народу, ягоная цяжкая сучаснасьць і няпэўная будучыня ды справа вызваленьня Бацькаўшчыны. Гучэлі таксама матывы толькі што перажытых гадоў вайны, юнацкага каханьня, балючых ростаняўды радасных спатканьняў. Бэлетрыстыка „Напераду” прасякнутая матывамі рамантычнага каханьня, збройнага супраціву, помсты й гераізму, кансьпірацыйнага супрацоўніцтва паміж нацыянальнай партызанкай і мірным жыхарствам на фоне ваенных падзеяў, расейскае акупацыі, бальшавіцкіх рэпрэсіяў, калектывізацыі, вывазаў у Сібір ды змаганьня ў імя свабоды й незалежнасьці.

Важнае месца ў часапісе займала палітычная публіцыстыка, перасыпаная такімі тэрмінамі, як „Бацькаўшчына”, „змаганьне”, „свабода”, а разам зь імі „упорыстая праца”, „далейшая навука”, „самаахвярнасьць” і да гэтага падобныя. Публіцыстычныя артыкулы, пісаныя ў балыныні сябрамі Дванаццаткі, гавораць ня толькі пра ідэйныя перакананьні выдаўцоў „Напераду”, але адлюстроўваюць таксама сьветаглядныя ды арганізацыйныя праблемы ўсяе нацыянальна сьведамае беларускае эміграцыі таго часу. Пра агульны настрой Дванаццаткі сьведчаць ужо самыя загалоўкі перадавіцаў: „Наперад!”, „У грамадзе сіла”, „Усьведамляйце!", „За незалежнасьць”, „Пад скаўцкі сьцяг!’’, „Пасыўнасьць наш вораг!”, „На выпадак вайны”, „Канцэпцыі фэдэрацыяў і мы”. У публіцыстыцы й некаторых вершах гучаць разам зь юнацкім ідэялізмам заклікі да здабываньня ведаў, пашыраньня вестак пра Беларусь сярод чужынцаў, супрацоўніцтва зь іншымі

паняволенымі народамі, а таксама наважанасьць раней ці пазьней вярнуцца на Бацькаўшчыну. Чужына ўспрыймалася адназначна, як месца часовага побыту.

Некаторыя тэмы публіцыстычных артыкулаў, іхны інтэлектуальны ўзровень, дэманструюць якраз тое, што ўразіла праф. А. Баршчэўскага, калі ён у 1990 г. ўпяршыню азнаёміўся з „Наперадам” палітычная дасьпеласьць юнакоў, што мелі толькі сярэднюю асьвету. Вось, прыкладам, як празорліва вызначыў арганічную ўзаемасувязь незалежнасьці й свабоды (правоў чалавека) Уладзімер Цьвірка (крыптонім — У. С.) у перадавіцы пад заг. „Лятуценьні й рэчаіснасьць” (№22):

Незалежнасьць Бацькаўшчыны й дабрабыт народу павінны быць у нас аднам неразлучным паняцьцем. Яго ня можам дзяліць. Зразумеем гэта тады, калі ўсьведамім сабе, што незалежнасьць гэта адкрыцьцё шляхоў да дабрабыту. Вось чаму ўсе паняволеныя народы імкнуцца да самастойнасьці, хоць часамі акупант і не практыкуе фізычнага тэрору й вынішчэньня, як гэта ёсьць з нашым народам. I мы, змагаючыся за незалежнасьць Бацькаўшчыны, змагаемся ня толькі за вызваленьне свайго народу ад зьдзеку і прыгнёту акупанта, але й за вызваленьне яго ад усіх вынікаў шматгадовае няволі. Гётае ж друтое будзе магчыма толькі тады, калі здабытая незалежнасьць будзе поўнай калі слова «незалежнасьць» будзе ў кажным выпадку, бяз выняткаў, раўзназначнае слову «свабода» сабода народу, а гэтым самым і адзінкі. Толькі тады, калі народ наш будзе поўным гаспадаром на сваёй зямлі, калі ня будзе ніякіх абмежаваньняў у выяўленьні творчых сілаў яго ўва ўсіх дзялянках жыцьця, калі кажнай адзінцы будуць забясьпечаныя ўсе асноўныя свабоды чалавека, — толькі тады мы будзем мець права назваць нашу Бацькаўшчыну незалежнай.

Выдавецкія справы.

„Ангельскі” й „бэльгійскі” пэрыяды

„Наперад!” „ангельскага" пэрыяду выходзіў накладам 300 экзэмпляраў. Цана паасобнага нумару спачатку была 1 шылінг, а з нумару 12-га — 1 шылінг і 6 пэнсаў. Галоўнай крыніцай нашых фінансаў былі сяброўскія складкі, якія ўносіліся менш-больш рэгулярна (зь некаторай панукай паасобным сябром). Былі ў нас таксама й „мэцэнаты”, якія, прыехаўшы таксама, як і мы, на заработкі ў Вялікабрытанію, у меру сваіх сьціплых ашчаднасьцяў спрыялі нам сваімі пасільнымі ахвяраваньнямі. Да ліку такіх належалі найбольш Лявон Хвалько й Часлаў Будзька. Гэты апошні служыў нам таксама сваімі агульнымі парадамі. Пасьля прыбыцьця на сталае месца працы ў шахтах, з друкаваньнем праблемы ня было, апрача хіба адлег-

ласьці ад Тамўартсу да Лестэру, куды даводзілася езьдзіць аўтобусам, завозячы туды матрыцы, а адтуль — адбітыя балонкі часапісу, якія на месцы ўжо трэба было ўкласьці ў вокладку ды зьбіць для рассылкі. Выконвалі гэтае заданьне па чарзе найчасыдей тыя, каму даводзілася менш укладаць часу ў іншую працу рыхтаваньня часапісу.

Янка Жучка ўспамінае:

Аднойчы мне й Дзехцяру прыпала чарга ехаць у Лестэр па гатовы нумар. Даяжджаць туды трэба было аўтобусам і толькі сыботамі, бо ж сярод тыдня кожны быў заняты працай у капальні. Але выйшла так, што я ўзяў дадатковую начную зьмену зь пятніцы на сыботу. Дык вось, цэлую ноч ня спаўшы, мы па дарозе зь Лестэру так заснулі, што не заўважылі прыстанку, дзе трэба было рабіць перасадку на іншы аўтобус. Каб не разбудзіў нас кантралёр білетаў, дык заехалі б кудысьці далёка ад нашага гостэлю.

У выхадзе „Напераду” быў вымушаны трохгадовы перапынак у сувязі зь пераездам дзевяцёх сяброў Дванаццаткі на далейшую навуку ў Бэльгію. Апошні „ангельскі” нумар часапісу (23-ці) быў датаваны лістападам-сьнежнем 1949-га, а рассыланы ўжо ў студзені наступнага году. У ім мы паведамілі:

23-ці нумар „Наперад!” зьяўляецца апошнім, выданым у Ангелыпчыне. Прадбачаны выезд і клопаты, зьвязаныя зь ім, былі прычынай аж гэткага спазьненьня нумару, падрыхтоўка якога была пачатая ў канцы мінулага году, але была спыненая аж да канчатковага ўсталеньня даты выезду.

Добра ўсьведамляючы цяжкасьці, якія прыйдзецца перамагчы на новым месцы, але й гэтаксама добра ўсьведамляючы патрэбу далейшага выдаваньня ’’Напераду”, Дванаццатка спадзяецца прадаўжаць працу выдавецтва.

Аднэй з найбольшых перашкодаў да пераможаньня будзе, зразумела, матарыяльны бок справы. Таму заклікаем усіх тых чытачоў, што маюць задоўжанасьць у касе „Напераду”, неадкладна пакрыць яе (рахунак залучаны), перасылаючы грошы „Посталь Ордэр’ам” на наш стары адрас. Ува ўсіх іншых справах карэспандэнцыю просім кіраваць на наш новы адрас:

„Napierad”

8 Hoover Place

Louvain, Belgique

Пакідаючы Ангельшчыну пасьля двухгадовае працы ў ёй, наша рэдакцыя верыць, што чытачы ня будуць прымушаныя доўга чакаць на зьяўленьне „Напераду” і, у выпадку неабходнасьці, памогуць мата-

рыяльна ў аднаўленьні працы нашага выдавецтва празь перадплату ці іншымі шляхамі, аб якіх пастараемся сваечасова паведаміць.

3 надзеяй на хуткае аднаўленьне сувязі

Рэ дакцыя

Акунуўшыся ў Лювэне ў студэнцкае жыцьцё ды грамадзкую працу, а таксама ў мастацкую самадзейнасьць (беларускі студэнцкі хор, танцавальны гурток ды іншае), перапынак у выдаваньні „Напераду” выявіўся даўжэйшым, чымся мы думалі. Першы „бэльгійскі” нумар (24-ты з чаргі) выйшаў толькі праз тры гады, датаваны студзенем 1953 году. У звароце „Да нашых чытачоў” мы тлумачылі:

Нашы старыя чытачы памятаюць напэўна, што ў апошнім нумары, выдадзеныму Ангельшчыне, мы выразілі надзею, што гэты перапынак будзе часовым і кароткім. Кароткім ён, на жаль, ня быў, і на гэта было шмат прычынаў, зь якіх ненайменшай было пераладаваньне іншай, хоць можа й менш бачнай працай.

Аднаўляючы выдаваньне „Наперад!”, ня трэба хіба пісаць шмат аб ягоным характары ды ідэялёгіі. Для гэтага хопіць перагарнуць колькі старых нумароў. Жыць для Бацькаўшчыны, змагацца за Яе, а калі трэба, дык 1 памерці гэта дэвіз ня толькі наш. ГЬтым сьвятым запаветам жыве ўся наша моладзь, люстрам якое й імкнецца быць „Наперад!”

У наступным нумары нам давялося яшчэ раз выказацца ў пытаньні характару часапісу:

Насуперак весткам, распаўсюджваным празь некаторыя адзінкі, „Наперад!” не зьяўляецца органам ані Дванаццаткі, ані якой-колечы іншай групы ці „касты”. „Наперад!” гэта форум маладых, для якіх незалежнасьць Бацькаўшчыны ды дабрабыт свайго народу, гэта асноўная мэта. (...)

Факт рэдагаваньня „Напераду” Дванаццаткай у ніякай меры не павінен звужаць ані кола яго супрацоўнікаў, ані кола чытачоў як гэта празь нясьведамасьць ці благую волю паясьняюць некаторыя безадказныя адзінкі.

Тры лювэнскія нумары „Напераду” выйшлі друкам, падвойным накладам і ў новай вокладцы. Намаляваў яе нам Міхась Саўко-Міхальскі, наш сябра-студэнт. ён жа афармляў і загалоўкі, у якіх адчувалася моцная рука кніжнага графіка. Міхась па сканчэньні факультэту гісторыі мастацтва працаваў пэўны час зь вялікай удачай рэстаўратам у каралеўскім палацы ў Брусэлі.

На новай вокладцы „Напераду” ня было ўжо юнака ў паходзе, але засталася паходня, на полымі якое віднеўся беларускі нацыянальны сьцяг

з Пагоняй у цэнтры. Застаўся і надпіс „Часапіс беларускае моладзі”. Вокладкі былі ў колеры, але манахромныя. Лювэнскія нумары „Напераду" колькасьцю старонак вырасьлі ўдвая ў параўнаньні з ангельскімі. Паглыбілася й сталася больш разнастайнай тэматыка, адлюстроўваючы сабой унівэрсытэцкую асьвету супрацоўнікаў і рэдкалегіі.

Вокладка першага з трох .бэльгій-скіх" нумароў часапісу „Наперад!".

Паколькі ні ў Лювэне ні ў Брусэлі нельга было знайсьці друкарні з кірылічным шрыфтам, друкаваць „Наперад!” давялося аж у Мюнхэне, ва ўкраінскай друкарні „Логос”, у якой друкавалася газэта „Бацькаўшчына”. Даезд туды быўдалёкі, зьвязаны і зь візавымі фармальнасьцямі, і з грашовымі выдаткамі. Паштовай дарогай абладзіць усе справы друкаваньня было цяжка, даводзілася некаму з рэдкалегіі ехаць у Мюнхэн і там на месцы дапілноўваць усе дэталі выхаду кожнага нумару. Дапамагаў трымаць сувязь з друкарняй мюнхэнец і супрацоўнік „Напераду” Пётра Сыч. Езьдзілі зь Лювэну ў Мюнхэн рабіць кожны нумар па чарзе: Запруднік, Цьвірка, Марговіч. А рэдагавалі супольна. На двух апошніх нумарох было зазначана: „Рэдагуе Дванаццатка. Адказны рэдактар: А. Марговіч”. Фінан-

савымі справамі далей займаўся Васіль Шчэцька.У архіве захавалася копія ліста, датаванага 27 студзеня 1953 г., да спсп. Ст. Грынкевіча, А. Салаўя, Ю. Віцьбіча, Ч. Будзькі, М. Панькова, М. Сяднёва, А. Адамовіча й Н. Арсеньневай:

Перасылаючы гэты нумар нашага часапісу, мы спадзяемся, што ў наступным будзем мець гонар памясьціць што-небудзь з Вашых матарыялаў. Тым больш, што наступны нумар, які мы плянуем пасьвяціць Сакавіку, хацелася б зрабіць на высокім ідэялягічным і мастацкім узроўні.

У далейшым „Наперад!” мае быць менш-больш квартальнікам, як мінімум; мы ня можам аднак, у сувязі з нашымі студыямі, прытрымоўвацца цьвёрдае пэрыядычнасьці, і ў меру магчымасьцяў будзем старацца выдаваць яго як найчасьцей.

3 узгляду на важнасьць плянаваньня ў выдаваньні часапісу, было 6 вельмі карысна, калі б Вы маглі зазначыць, у якой менш-больш ступені можна было 6 разьлічваць на Вашы матарыялы.

Нам хацелася б таксама пачуць Вашу крытыку адносна гэтага нумару. Гэта нам дасьць магчымасьць высьцерагацца памылак, якія выніка-

юць ці то з адсутнасьці належнае журналістычнае падрыхтоўкі, ці зь іншых прычынаў.

Дык з надзеяй на далейшае цеснае супрацоўніцтва, застаемся з глыбокай пашанай да Вас -

А.Марговіч, рэдактар

Пасьля выхаду ў сьнежні 1953 г. 26-га нумару „Напераду” мы былі наважаныя працягваць выданьне, але зь перапынкам, пра які гаварыла аб вестка ў часапісе:

ГЬтым падаецца да ведама нашых Паважаных Чытачоў, што наступны (27-мы) нумар „Напераду” выйдзе не раней, як у пачатку жнівеня 1954. Перапынак гэты спрычыніцца тым, што ўсе сябры рэдкалегіі канчаюць у гэтым годзе свае студыі й дзеля таго мусяць рыхтавацца да канчальных экзаменаў.

Пакуль здаваліся экзамены, надарылася бальшыні зь сяброў рэдкалегіі нагода (якая разглядалася намі таксама як і патрэба) паехаць на працу ў Мюнхэн (гл. канец разьдзелу VI). У Мюнхэне выходзіла тыднёвая газэта „Бацькаўшчына”, якую рэдагаваў наш былы настаўнік з гімназіі др. Станіслаў Станкевіч. Газэта патрабавала ўдзелу ў ёй. Платных пасадаў там ня было, усё рабілася на грамадзкай аснове. Я падключыўся ў „Бацькаўшчыне” ў якасьці карэспандэнта й намесьніка рэдактара, займаўся фінансавымі справамі выданьня. Матарыялы ў газэту давалі Марговіч, Цьвірка й Урбан. Апрача гэтага, беларускае культурна-грамадзкае ды палітычнае жыцьцё вымагала ўдзелу. У сувязі з усім гэтым 27-мы нумар „Напераду” гэтак і не пабачыў сьвету.

Аўтары з Дванаццаткі й іхныя псэўдонімы

БУТА АЛЯКСАНДАР ВОСТРЫКАЎ МІХАСЬ ДЗІМІТРУК ПАВАЛ ЖУЧКА ЯНКА ЗАПРУДНІК ЯНКА

КАРАСЬ ЛЕАНІД

МАРГОВІЧ АЛЯКСАНДАР УРБАН ПАВАЛ ЦЬВІРКАЎЛАДЗІМЕР ШВАЙЧУК ЛЕАНІД ШЧЭЦЬКА ВАСІЛЬ

- Алесь Бярозка.

- Цімох В.

- Паўло Дванаццаты.

- Янка Нач, Стась, Я. Ж.

- Сяргей Ясень, Аркадзь Будзіч, А. Б., Ягор

Ліцьвін, Я. Л., Т. Смалянчук, М. Беластоцкі.

- Лявон Паліч.

- Алесь Галубіцкі, А. Г., Алесь

- Паўлюк Вазёрны.

- Архіп Папліска, Уладзімер Немановіч, У. С.,

- Ш. Л.

- М. Багун.

Водгукі пра „Наперад!”

Найбольш водгукаў на часапіс было ў лістох ад сяброў і знаёмых ды ад некаторых незнаёмых чытачоў. 3 таго, што захавалася ў архіве, падаюцца ніжэй выпіскі.

„Пасьля першага нумару ‘НаперадІ’ сп. Вайцяхоўскі/Ксенафонт, старшыня бацькоўскага камітэту гімназіі ймя Янкі Купалы/ заўважыў: ‘Мы зрабілівялікую памылку, што выпусьцілімоладзь. ’(...) А ёсьць што пачытаць /у „Наперадзе”/! Зь вялікай нецярплівасьцяй чакаем наступных нумароў."— Галіна Ганчарэнка, Міхэльсдорф, 24 II 48.

„Вашая газэта ‘Наперад’ і іншая грамадзкая праца пачынаньне, вартае ня толькі ўвагі, але й пахвалы. (...) Той матарыял, які Вы друкуеце ў газэце ‘Наперад’, сьветчыць аб Вашым творчым росьце, і гэта ў дачыненьні да ўсіх Вас асабіста /Запрудніка/, Цьвіркі й Шчэцькі. ” Аўген Каханоўскі, Міхэльсдорф, 10 III 48.

„Усе захопленыя Вашаю працаю. У Міхэльсдорфе некаторыя чытаюць Ваш журнал зь перажыцьцём I сьлязьмі на вачох. Усе настаўнікі вельмі задаволеныя вашаю працаю, яны ж маюць моцную веру што Вы напэўна будзеце пераможцамі й асягнеце той пункт да якога Вы імкнецеся. ”— Юзя Брэчка, Рэгенсбург, 23 III 48.

„Дарагія й паважаныя хлопцы-махонаўцы! (...) Спэцыяльна аб „Наперад” трэба сказаць тое, што мне зусім спадабаўся сакавіковы нумар, з боку афармленьня I з боку зьместу. Калі б сказаць, што зьмешчаны матарыял мае асаблівую вартасьць, то гэта было б няпраўдай. Але калі глядзець на гэтую рэч, як на пачаткі, дык мне яна вельмі падабаецца. I калі б адказаць, ці гэта ‘Крыніц a ’ ці гэта ‘балотца дык яно ні тое ні другое. Гэта скарэй хмызьнячок, але гэты хмызьнячок разьвіваецца ў гай і падае надзею, што гэты гаёк будзе прыгожы. Крытыкаваць паасобныя творы я не бяруся, але відаць выразна, што хлопцы могуць працаваць I разьвівацца.” Міхась Міцкевіч, Міхэльсдорф, 4 IV 48.

„А калі хто атрымае Вашу газэтку, дык чытае зь вялікаю ахвотаю. Так што Вас хваляць, гавораць вось дзе хлапцы: паехалі ў Ангельшчыну за мора і адтуль пішуць свае вясёлыя вершы, апавяданьні, апісаньні і г. д. ” — Лёдзя Харытончык, Міхэльсдорф, 8 IV 48.

„Не забудзь прыслаць ‘Наперад’ за травень. Паводжаньня ў выдаваньні бадай што найлепшага часапісу ў В. Брытаніі ‘Наперад ’. ” Янка Садоўскі, Лёндан, 19 V 48.

„Вы пытаецеся аб уражаньні зь 7-га нумару часапісу ‘НаперадІ’. Вельмі добрае. Часапіс зусім дасканалы й непараўнальна лепшы ад ‘Шыпшыны' (дзе амаль адны перадрукі). Увесь матарыял арыгінальны, сьвежы. I публіцыстыка, і проза й паэзія вельмі добрыя. Мастацкае й тэхнічнае афармленьне ўдалае. (...) Мяне вельмі цікаеіць, хто хаваецца пад псэўдонімамі Уладзімера Немановіча й Паўлюка Вазёрнага. Гэта ўжо празаікі

зусім сьпелыя й таленты нештодзённыя. Абавязкава хачу ведаць: хто яны? Калі яны засьцераглі рэдакцыю не раскрываць іхных псэўдонімаў, то ці не маглі б яны зрабіць для мяне, як гісторыка літаратуры, выключэньне?” — Аўген Каханоўскі, Міхэльсдорф, 8 У 48.

„ ‘Наперад!’ часопіс беларускай моладзі, выходзіць у В. Брытаніі. Апошнім часам выйшаў №11. Зьмест багаты й разнаякі: ...”— „Беларус на Чужыне” №14, 20 верасьня 1948.

„ ‘Наперад’ кс. Татарыновічу падабаецца. Адно толькі адцеміў што тэхнічна ня вельмі добра выкананы, г. зн. завялікі друк. Друкаваны меншымі літарамі часапіс быў бы эканамічнейшы, бо на гэтых самых балонках шмат больш зьмясьцілася б матарыялу, ды выглядаў бы прыгажэй. ” Янка Садоўскі, Рым, 9 II 53.

„Пісьмо тваё атрымаў часапіс ‘Наперад’ таксама. А браток ты мой, трэба прызнаць што даволі салідны, а дзёньнік 12-кі як чытаў дык сосьмеху бокі рваў. Ды што там і гаварыць, і ўсё файнінькае. ” Піліп Дзехцяр, Брадфард, 11II 53.

,Дзякую Вам за ваш часапіс, сапраўды зьмястоўны і цікавы нумар. Шкада, што ня могуць набыць яго іншыя." Вінцэнт Жук-Грышкееіч, Таронта, 26 II 53.

„Адноўлены часапіс беззаганны як пад вонкавым поглядам, так і пад поглядам зьместу. Калі аднаўленьне гэта вылучна Вашая ініцыятыва, бяз помачы старэйшага грамадзянства, тым большая Ваша заслуга і за гэта належыцца Вам шчырае прызнаньне. (...) Ваш ‘Наперад’ затрымоўвае страсьць на месцы. На хвіліну чалавек забывае пра шэрую сучаснасьць і думкамі вяртаецца на цэлыя гады назад, да моладасьці. I давялося Вам шляхотна пазайздраваць.” Др. Станіслаў Грынкееіч, ЗША, 28 II 53.

„Напраўду журнал заслугоўвае на вялікую пахвалу. Прыемна ўзяць у рукі і пачытаць.”— Паеал Чопчыц, Манрэаль, 27 IX 53.

„Часапіс ‘Наперад’ даволі адказвае свайму назову сваім сакавітым зьместам прыкоўвае I змушае чытача прачытаць кожны артыкул па артыкулу. Артыкулы знайходзяцца ў ём вельмі добра апрацаваныя, падатныя да чытаньня...”. Я. Лазута, Ліны, Францыя, 14 154.

Гл. таксама ў ІХ-м разьдзеле ліст Міхася Міцкевіча да Янкі Запрудніка, датаваны Вялікаднем 1948 году.

Пра „Наперад!" былі таксама водгукі ў друку. Кароткія прыхільныя нататкі пра Дванаццатку й першыя нумары, тады яшчэ ня часапісу, а бюлетэньчыка, падала газэта „Бацькаўшчына”, якую рэдагаваў у тым часе наш былы настаўнік Антон Адамовіч. Адгукнуўся коратка й лёнданскі „Беларус на Чужыне”. Даўжэйшы крытычны агляд першага друкаванага нумару „Напераду” (№24, 1953) апублікаваў у „Бацькаўшчыне” (№9, 8 сакавіка 1953) ейны рэдактар др. Станіслаў Станкевіч, таксама наш былы настаўнік. Пад загалоўкам „Часапіс, якому трэба памагчы”, ён пахваліў адно, пакрытыка-

ваў другое й даў пазытыўную ацэнку самому факту выдаваньня такога часапісу малой групкай студэнтаў. Агляд канчаўся словамі:

Паказваючы на некаторыя заганы часапісу, нельга гэтаму дзівіцца, калі ўзяць паду увагу, што быў ён пісаны й рэдагаваны выключна некалькімі асобамі лювэнскай групы нашых студэнтаў, якая ўся налічвае толькі каля 30 чалавек. Таму гэткі часапіс пры такіх сьціплых сілах, занятых унівэрсытэцкімі студыямі й экзаменамі, зьяўляецца не ў дакор, але ў прызнаньне й пахвалу нашым лювэнцам. Яны гэтым паказлі, як паказвалі ўвесь час іншымі сваімі дасягненьнямі, найпрыгажэйшы прыклад, як трэба працаваць для нацыянальнай справы.

Сп. Станкевіч заклікаў працаўнікоў пяра, „якія наракаюць, што творы іхныя буцьвеюць у валізах і скрынях, бо няма іх дзе друкваць”, пасылаць свае рэчы ў „Наперад!” Але для наступных двух нумароў часапісу ніхто, апрача тых, што друкаваліся ўжо, нічога ня выцягнуў з „валізаў і скрыняў”.

На 25-ты юбілейны нумар зарэагаваў, пад крыптонімам „пс”, Пётра Сыч фэльетонам „Трасянка і ўсхліпы душы”, („Бацькаўшчына” №40, 11.Х.953). Калі нумар рабіўся, Сычу было запрапанавана супрацоўніцтва — даць што-небудзь у разьдзел „Трасянка”. I ён, яксказаў, „з добрым намерам крыху ажывіць сухі і нудны матарыял, перапоўнены лікамі ды тэхнічнымі зваротамі, сям-там уплёў у яго некалькі красачак дыскрэтнага, нявіннага чуць ня вэрсальскага гумару”. Але рэдакцыя палічыла Сычовы „красачкі” неадпаведнымі. I калі выйшаў нумар, наш новы супрацоўнік пабачыў яго ў прыстойнай „вопратцы”: „аб'ёмісты, папера добрая, карэкта старанная”. Але гэтага для яго было замала: у часапісе маладых ён хацеў пабачыць „стыхію, зрыў, рух, дынаміку". А заміж гэтага угледзеў „пурытанскую пэдантэрыю”, як у якім-небудзь „органе вэтэранаў ці якогась рэлігійнага брацтва”. Сьледам за Станкевічам Сыч заклікаў „тых, каму на сэрцы ляжыць дабро роднай культуры”, дапамагчы „жменьцы маладых ідэалістых” зьмяніць характар часапісу, каб ён быў як „горская рэчка, накіпелая бунтам, быстрая, крутая...”

На зьмены было ўжо позна. Выйшаў яшчэ адзін нумар, 26-ты, і рэчка зьмяніла сваё рэчышча перанеслася ў даліну ды паплыла ў іншым кірунку.

Цікава, што ніводзін з Дванаццаткі, хто пісаў у часапіс „Наперад!”, не заняўся літаратурнай творчасьцю пасьля таго, як часапіс перастаў выходзіць. Гэта значыць, што ўсе мы былі літаратарамі больш з абавязку, чымся з пакліканьня. Абавязкі ж пасьля сканчэньня ўнівэрсытэцкае асьветы былі зусім іншыя. Для адных гэта быў журналізм, для другіх дасьледніцкая праца або камбінацыя аднаго з другім.

Зьмест 26 нумароў часапісу „Наперад!”

№1 (2 бачыны) 10 студзеня 1948

Наперад! (перадавіца). С. Ясень Разьвітаньне (верш). Архіп Папліска Разьвітаньне (фэльетон). Пажаданьні на разьвітаньне.

№2 (2 бач.) 15 студзеня 1948

На колах (перадавіца). Архіп Папліска Расьцем! Архіп Папліска „Век вучыся...” (фэльетон).

№3 (8 бач.) 20 студзеня 1948

Нашы імкненьні (перадавіца). С. Ясень Як соладка жыць!.. (верш). Л. Ш. Думкі ў дарозе. Алесь БярозкаМой шлях (верш). М. Багун Бывай, Нямеччына! Дванаццаты Сустрэча (верш). С. Ясень Іх трох было... (верш). А. Бярозка Ізноў расстаньне (верш). Гумар. Стась Сон Мікіты (фэльетон). 3 шырокага сьвету (палітычны гумар). Архіп Папліска „Каханая!.." (фэльетон).

№4 (10 бач.) 1 лютага 1948

У грамадзе сіла (перадавіца). Сяргей Ясень Ноччу праз Галяндыю (верш). Алесь Ля каміна (нарыс). Сяргей Ясень Раманс (верш). М. Багун Лысая гара (легенда). Паўло Дванаццаты Дарогі (верш). Цімох В. -У дарозе (верш). Архіп Папліска „Трымайся грамады!..” (фэльетон). 3 шырокага сьвету (палітычны гумар).

№5 (14 бач.) 15 лютага 1948

Сяргей Ясень Наперад! (верш). Алесь Галубіцкі ён ня зрадзіў (апавяданьне). Сяргей Ясень Трыялет. Янка Нач Нечаканая сустрэча (апавяданьне). Паўло Дванаццаты Успаміны (верш). Архіп Папліска Наша рэдакцыя (фэльетон). Падзяка.

№6 (14 бач.) 1 сакавіка 1948

У. С.— Усьведамляйце! (перадавіца) Сяргей Ясень Ночкай цёмнаю (верш). М. Багун Заклятае золата (легенда). Сяргей Ясень Трыялет. Алесь Галубіцкі Галубіцкая пушча (нарыс). Архіп Папліска Дзесяты запавет (фэльетон). Скаўцкі куток (хроніка). Адкажэце (загадкі). 3 шырокага сьвету.

№7 (38 бач.) 25 сакавіка 1948

У. С. -За незалежнасьць (перадвіца). Сяргей Ясень-Трыялет. А. Бута Зварот штандаровага штандару „Баварыя”. А. Будзіч Зорка Шчасьця (верш). Лявон Паліч Вялікі змагар. А. Будзіч Кастусь! (верш). Паўлюк Вазёрны Той самы Кастусь... (апавяданьне). М. Багун Курган (легенда). Уладзімер Немановіч Андрэй (апавяданьне). А. Будзіч Над магілай герояў (верш). Сяргей Ясень Санэт.

№8 (41 бач.) красавік 1948

У. С Пад скаўцкі сьцяг! (перадавіца). Сяргей Ясень Сарві ружу. Санэт (вершы). Родны Край (этуд). Ягор Ліцьвін -Усяслаў (нарыс). А. Будзіч Стаптаны Полацак (верш). М. Багун Вялікдзень (нарыс). Сяргей Ясень — ***Памятаеш спатканьне апошняе (верш). Паўлюк Вазёрны ён дайшоў (апавяданьне). Цімох В. Вуглякопы (верш). А. Будзіч Дзяўбі! (верш). Вітаем сяброў абсальвэнтаў! А. Бута Зварот штандаровага штандару „Баварыя” да беларускае моладзі ў Ангельшчыне. Скаўтынг для хлапцоў (артыкул). Нашы скаўты ў Нямеччыне (хроніка). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (фэльетон). 3 шырокага сьвету. Адкажэце (галаваломкі). Пошукі (сваякоў, знаёмых).

№9 (33 бач.) травень 1948

С. У. Да працы! (перадавіца). Уладзімер Дубоўка Навет мора зьмяніла свой колер (верш). Сяргей Ясень Санэт. Я. Л. Максім Багдановіч. М. БагдановічЭмігранцкая песьня. ***Ціха па мяккай траве, ***Нашых дзедаў душылі абшары лясоў (вершы). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (аповесьць). С. Б. Лодкаю праз мора (пераклад артыкулу). Бодэн-Паўэль Як працуюць скаўты (артыкул). Нашы скаўтры ў Нямеччыне (хроніка). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. 3 шырокага сьвету. Адкажэце. Пошукі.

№10 (40 бач.) чырвень 1948

Ягор Ліцьвін Нацыянальны Прарок і Правадыр (Я. Купала). Я. Купала За свабоду сваю. Брату на чужыне (вершы). М. Багун Купальле (нарыс). Сяргей Ясень I трэба ж было здарыцца тады.... ***У шуме калосься (вершы). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (працяг аповесьці). А. Будзіч Чаго зажурыўся? (верш). М. Багун Князёўна (легенда). Бодэн-Паўэль Як працуюць скаўты (працяг артыкулу). Нашы скаўты ў Нямеччыне. Абвестка. Вітаем! Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. ДіП Што гэта за жыцьццё? (фэльетон). Адкажэце. 3 шырокага сьвету. Пошукі.

№11 (40 бач.) ліпень 1948

Л. Іскра На чым аперціся? (перадавіца). А. Будзіч Наша хата ў самым цэнтры вёскі (верш). V. Saroka Janycary (артыкул). Натальля Арсеньнева Наперад! Жыцьцё (вершы). Паўлюк Вазёрны На начлезе (апавяданьне). С. Ясень Чыгунная песьня (верш). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (працяг). М. Багун Касавіца (апавяданьне). Бодэн-Паўэль — Хлапцы як выведнікі з Мэфкінгу (артыкул). Нашы скаўты ў Нямеччыне. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. 3 шырокага сьвету. Адкажэце. Пошукі.

№12 (40 бач.) жнівень 1948

М. Шкялёнак Культурнае рабства (артыкул). Натальля Арсеньнева Слава (верш). Масей Сяднёў Годзе. Ад сьцюж, ад зор, ад ночы (вершы). М. Багун У жніво (апавяданьне). С. Ясень Восем радкоў (верш).

С. Ясень 3 кнігі жыцьця (верш-этуд). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (працяг). С. Ясень Цябе (верш). Уладзімер Немановіч Сын (апавяданьне). Бодэн-Паўэль Вадзяныя скаўты (артыкул). Нашы скаўты ў Нямеччыне. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. 3 шырокага сьвету. Адкажэце.

№13 (40 бач.) верасень 1948

У . С. Пасыўнасьць наш вораг! (перадавіца). А. Будзіч Пмн змаганьню (верш). Я. Юхнавец Апошні. ***3а „дапросам” дарэмна быў „дапрос„. ***...Ноч зытлела на вуглёх нябёсаў (вершы). А. Г. Пачаткі беларускае легальнае прэсы (артыкул). У. Сноп — ***Я кахаць цябе ніколі не пакіну (верш). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (працяг). С. Ясень Ты ‘Nocturno’ замяніў на ‘Golden Earrings’...” (верш). Уладзімер Немановіч Сын (заканчэньне апавяданьня). Бодэн-ГІаўэль Вадзяныя скаўты (працяг). Нашы скаўты ў Нямеччына. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. Адкажэце. 3 шырокага сьвету.

№14 (40 бач.) кастрычнік 1948

А. Г. Нацыяналізм (артыкул). У. Сноп Мама (верш). V. Saroka Janycary (заканчэньне артыкулу). Сяргей Ясень Недажаты загон (паэма). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (працяг). Бодэн-Паўэль Грамадзкія абавязкі скаўта (артыкул). Нашы скаўты ў Нямеччыне. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. 3 шырокага сьвету. Адкажэце. Ліст у Рэдакцыю.

№15 (52 бач.) лістапад—сьнежань 1948

У . С. Пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына (артыкул). С. Ясень — ***У мокры лістапад (верш). М. Паддубіч Самы пэўны шлях (артыкул). Сяргей Ясень Недажаты загон (заканчэньне паэмы). Паўлюк Вазёрны Нявольнік няпраўды (заканчэньне аповесьці). М. Багун Дзяды (нарыс). Старыковіч Туга па маладосьці (верш). Бодэн-Паўэль Рыцарскія адносіны да бліжніх (артыкул). Нашы скаўты ў Нямеччыне. М. Багун -Хведараў клопат (апавяданьне). Гаўрыла з Полацку-Думкі парнаскага абібока (гумар). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі. 3 шырокага сьвету. Адкажэце.

№16 (40 бач.) студзень 1949

Сяргей Ясень Насустрач Новаму (верш). У. С. Новы год працы (артыкул). Натальля Арсеньнева Кузьня духу (успаміны). Алесь Салавей Маладосьць. ***Аб табе успамін найвышэйшая ўцеха (вершы). Паўлюк Вазёрны Каляды (апавяданьне). Трасянка (дзівосы). Беларускі студзень у народных прыказках. Архіп Папліска Гісторыя аднае гусі (фэльетон). 3 шырокага сьвету. Т. Смалянчук — *** „Таска" зарубежніка (сатырычны верш). М. Беластоцкі Чаго зеляпаешся (сатырычны верш). Анэкдоты. Умовы падпіскі на „Наперад!"

№17 (44 бач.) люты 1949

У . С. Канцэпцыі фэдэрацыяў і мы (перадавіца). С. Ясень Лютаўская (верш). Алесь Салавей — ***Хочацца плакаць стрымваю сьлёзы. ***Ой-

жа хітруніца якая (вершы). Я. Юхнавец —***Вецер космы дрэваў прыгладзіў (верш). Я. Яшчар Абараванае жыцьцё (з прычыны сьмерці Аўгена фон Энгельгардта). Maksim Bahdanovic Mein letzter Wunsch. Das Weizenkorn (вершы); Ein Apokryph (uebertragen von Eugen Freiherrn von Engelhardt). Паўлюк Вазёрны У сьнежных пярынах (апавяданьне). С. Ясень Як сьняжынка (верш). Трасянка. Дзе каўчэг Ноя? (артыкул) пераклаў Я. Ж.. О. Мардэн Воля й посьпех (пераклад кнігі). Скаўцкая хроніка. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). 3 шырокага сьвету. М. Беластоцкі Крэсавячэк (сатырычны верш). Т. Смалянчук Зарубежніцкае страданіе (сатырычны верш).

№18 (40 бач.) сакавік 1949

У . С. Сакавік (перадавіца). Алесь Салавей Сын (паэма). Паўлюк Вазёрны Няміга (апавяданьне). Ніна Раса Вясна красна (нарыс). С. Ясень ***Мо не адзін у твані дзён (верш). М. Багун Татарская гара (легенда). Упадзімер Немановіч Іспыт (апавяданьне). С. ЯсеньПэрлы (верш).

№19 (40 бач.) красавік—травень 1949

На выпадак вайны (перадавіца). Паўлюк Вазёрны -Жабрачка (апавяданьне). Я. Юхнавец У дом бацькоў ізноў я завітаў (верш). М. Куліковіч Гутаркі аб мастацтве. Аўген Кавалеўскі Першы подых (навэля). С. Ясень ***Цябе кахаю над усё на сьвеце (верш). Трасянка. Паводле „The Man” Неба ліло агонь (артыкул). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). Язэп Глыбачанін Ідэальнае каханьне („быццам фэльетон”). 3 шырокага сьвету. Мэмарыял аўстралійскіх беларусаў у Дэпартамэнт Эміграцыі Аўстраліі.

№20 (40 бач.) чырвень—ліпень 1949

А. К-к. Заміж перадавіцы (водгук на артыкул „Канцэпцыі фэдэрацыяў і мы”). Сяргей Ясень На ростань (верш). В. Пануцэвіч Яцьвягі (артыкул). Алесь Галубіцкі Памылка лёсу (апавяданьне). М. Куліковіч Гутаркі аб мастацтве. С. Ясень Музыка (верш). Я. Юхнавец ***Краскі пад узмахам ветру (верш). Трасянка. Паводле Schweizer lllustrierte Zeitung Дарожны камень 23,9 (артыкул). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг, пераклад Я. Ж.). Архіп Папліска-Дзёньнік 12-кі (працяг). Крыжаслоў. Адкажэце.

№21 (40 бач.) жнівень 1949

А. Г. I больш нічога... (перадавіца). С. ЯсеньНа грывах дзён (верш). Аўген Кавалеўскі Калека (навэля). Я. Юхнавец ***Як кіпцюрамі кот (верш). В. Пануцэвіч Яцьвягі (працяг). Алесь Салавей — ***Дабрыдзень, мая зараніца (верш). М. Куліковіч Гутаркі аб мастацтве. Трасянка. Паводле „The Wide World” Тайніцы Афрыкі (артыкул, апрацаваў Я. Ж.). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). Антыкус Далейшая эміграцыя (нататкі скептыка). М. Багун — Суд (апавяданьне). Аадкажэце.

№22 (40 бач.) верасень—кастрычнік 1949

У. С. Лятуценьні й рэчаіснасьць (перадавіца). С. Ясень Мроі (верш). Мікола Вольны I нас разбудзілі... (урывак з раману „Наша рэспубліка”). Я. Юхнавец — ***3ямля мая! Ці можа не? (верш) М. Куліковіч Гутаркі аб мастацтве. М. Багун Верасень (нарыс). Р. М. Рылыке Восень (верш, пераклаў Алесь Салавей). Трасянка. Паводле „Leader Magazine” Дзіўны сьвет лятучае мышы (артыкул, апрацаваў Я. Ж.). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Абвестка пра студэнцкія стыпэндыі ў Бэльгіі. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). М. Багун На абтоках (апавяданьне). С. Ясень Зь дзёньнка (верш). 3 шырокага сьету. Адкажэце.

№23 (34 бач.) лістапад—сьнежань 1949 (апошні рататарны „ангельскі” нумар)

У. С. На вышэйшую ступень (артыкул). Да нашых чытачоў (пра пераезд рэдакцыі „Напераду” на навуку ў Бэльгію). Ул. Немановіч Шчодры вечар (апавяданьне). С. Ясень Яшчэ адно (верш). Біблія па-беларуску (хроніка). АБЛЧ /Аб’еднаньне Беларускіх Лекароў на Чужыне/ (хроніка). Трасянка. О. Мардэн Воля й посьпех (працяг; апрацаваў Я. Ж.). Архіп ГІапліска Дзёньнік 12-кі (працяг). Адкажэце. Язэп ды Толькі -Сабатаж (фэльетон). 3 шырокага сьвету.

№24 (80 бач.) студзень 1953 (першы друкаваны „бэльгійскі" нумар)

Рэдакцыя Да нашых чытачоў. А. Будзіч Ідэя (верш). А. Галубіцкі Сучаснасьць і мы (артыкул). П. Сыч 1944—1945 (верш). М. Багун На Куцьцю (нарыс). А. Будзіч На Куцьцю (верш). Ул. Немановіч Палон (апавяданьне). А. Будзіч Праездам праз Two Gates. Думкі на рэйках. Дабрывечар... (вершы). М. БагунШчасьце (легенда). Думкі (афарызмы). А. Будзіч Лювэн (этуды). Рагулявец Наваградзкі эскадрон (дакумэнтальны нарыс). Міхась Саўко-Міхальскі. Аб літаратуры (артыкул). Райнэр Марыя Рыльке Сказ пра каханьне й сьмерць сьцяганосца Хрыстофа Рыльке (пераклад А. Будзіча). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Трасянка. Карэя, краіна „Ціхае Раніцы” (артыкул). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). Вынік „патрыятызму” (фэльетон). Адкажэце. Спорт апрацаваў Л. Паліч. С. Ясень / А. Карповіч I трэба ж было здарыцца тады... (песьня). Абвесткі.

№25 (80 бач.) жнівень 1953

А. Будзіч Будучыня й мы (артыкул). Лясная Кветка Яшчэ ня час. Удар. Чужыя хвоі (вершы з Бацькаўшчыны). П. Вазёрны Сады цьвітуць (апавяданьне). С. Ясень Вечаровая. Сустрэча (вершы). М. Багун У жнівені (нарыс). П. Сыч — ***Лета ўжо золак. Настальгія (вершы). Я. Юхнавец Ня сьнілася... Яму жадалася (вершы). Ул. Немановіч. На службе мастацтва й ідэі (артыкул пра кампазытара М. Равенскага). С. Ясень Заміж вянка (верш). Рагулявец Наваградзкі эскадрон (працяг). У. Крэстоўскі Васіль Сьвітка (урывак раману, пераклад Антона Адамовіча -

без зазначэньня прозьвішча перакладніка). Вільям Шэксьпір Рамэо і Джульета: Пралёг. Сцэна ля балькону (пераклад Натальлі Арсеньневай). О. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Думкі (афарызмы). Трасянка. Непераможная ідэя (артыкул пра Ірляндыю, апрацаваў А. Г.). Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). Паўлючок-Баўтручок (гумар вершам, з народнага). Аб спроце апрацаваў Л. Паліч. Каліна маліна. Ой, адлятае ясны сокал (песьні, апрацоўка М. Равенскага. А як думаеце вы? (лісты ў рэдакцыю). Рэдакцыя Да ўвагі нашых чытачоў (пра характар „Напераду”). Абвесткі.

№26 (72 бач.) сьнежань 1953

Сяргей Ясень Тут і недзе (верш). А. Галубіцкі Будзьма рэалістамі (артыкул). А. Будзіч Адказ (верш). Лясная Кветка Кір. У васеньні дзень. Вецер гойдае (вершы з Бацькаўшчыны). А. Галубіцкі Чалавек уначы (апавяданьне). Я. Юхнавец Сула (паэма). М. Багун Ваўкалакі (легенда). Сяргей Ясень — ***Падае лісьце. ***”Etoile des neiges” (вершы). П. Сыч Васеньнія лірыкі (верш). А. Будзіч Некаторым (верш). Сяргей Ясень Нараджэньне ідэі (нарыс). Рагулявец Наваградзкі эскадрон (працяг нарысу). Эдгар Алян По Авальны партрэт (апавяданьне, пераклад Антона Адамовіча без зазначэньня прозьвішча перакладніка). Думкі (афарызмы). Б. Рагуля Патрыятызм ці касмапалітызм (артыкул). 0. Мардэн Воля й посьпех (працяг). Трасянка. Архіп Папліска Дзёньнік 12-кі (працяг). А як думаеце вы? (лісты ў рэдакцыю). Абвесткі.

VIII

МАСТАЦКІЯ ТВОРЫ 3 ЧАСАПІСУ „НАПЕРАД!”

• Проза — М. Багун. Паўлюк Вазёрны. Алесь Галубіцкі. Аўген Кавалеўскі.

Уладзімер Немановіч. Сяргей Ясень.

• Паэзія — Натальля Арсеньнева. Аркадзь Будзіч. Цімох В.. Паўло Дванаццаты. Лясная Кветка /Ларыса Геніюш/. Алесь Салавей. У. Сноп. Масей Сяднёў. Янка Юхнавец. Сяргей Ясень.

• Гумар М. Багун. Архіп Папліска.

У гэтым разьдзеле зьмешчаны выбраныя творы з часапісу „Наперад!”. 3 тых твораў, якія былі напісаныя сябрамі Дванаццаткі, нічога нідзе не перадрукоўвалася, за выняткам колькіх вершаў Сяргея Ясеня. Уключаныя тут таксама некаторыя творы й артыкулы вонкавых супрацоўнікаў „Напераду”, каб чытач мог паўней уявіць сабе літаратурны ўзровень часапісу й ягоны ідэйны кірунак.

ПРОЗА

М. Багун

ЛЫСАЯ ГАРА

(Легенда)

У далёкай сяньня ад нас Беларусі, дзе сярод дубнякоў і лозаў вывіваецца Нёман 1 поіць мора асакі й аеру сваёю мяккаю вадою, дзе лес, абступіўшы логава яго, углядаецца ў люстры нямнішчаў, вазёраў, высока падымаецца гара. Панямонскія ўзгоркі, што акружаюць яе, выглядаюць кучаравыя, стройныя; стрыжні старых хвояў выцягваюцца пад воблакі й прыцягваюць да сябе вочы ці аднаго рыбака, які, закінуўшы вуду, любіць драмаць пад музыку чаротаў. Рэтая гара, якая прылягае да Камаровых парубкаў, завецца Лысай. Яна зусім ня лысая, а густа пакрытая лесам. Імя яе старое, і ніхто не памятае, чаму й як гэтая гара Лысаю назвалася. Толькі стары дзед Міхаль, што

жыў недалёка на гаёўцы, расказваў пра Камаровыя парубкі, пра старыя Клімавічы, што сяньня лесам зарасьлі, пра могілкі на Рыбацкай гары, расказваў пра Лысую гару.

Даўным-даўно, калі швэды тапталі нашыя загоны, а вёскі былі аграбленыя й спаленыя, людзі былі змушаны хавацца ў лесе. Швэды тады былі жорсткія, злыя, і хто да іх трапляў таго мучылі, забівалі: дзецям выкручвалі рукі, калечылі. Каб заманіць людзей зь лесу, яны кідаліся на розныя хітрыкі: змушалі палоненых гукаць, каб усе варочаліся дадому: „Тацьцяна, Марцэля, Праксэля! Хадзеце дадому ужо швэды паехалі!” Хто паверыў, пападаў у пекла мукаў. Тады мужчыны й жанкі сталіся асьцярожнымі ды пачалі гуртавацца. Хутка ў лясох стварліся цэлыя паселішчы сялянаў. Пад густымі ялінамі рабіліся зямлянкі, шалашы й буды. На гары, што абрывалася ў Нёман ад паўдня, а на поўначы спускалася ў глухі лес, атабарыліся швэды. Для пастою тут спрыяла дарога, што цягнулася паўзь Нёмна, брод і выгадная стаянка для чаўноў. На гары пакапаныя былі акопы, якія яшчэ й сяньня не зарасьлі, расстаўленыя палаткі, паробленыя загароды для жывёлы. Зброя й запасы знаходзіліся на касагоры, ля Нёмна. Кожную ноч здалёк былі відны вогнішчы, адкуль гоман і крыкі нясьліся далёка па лесе. Адсюль і разыходзіліся ўсе няшчасьці й спусташэньні, ад чаго поўніліся лясы людзьмі.

Сярод сялянаў, што гуртаваліся ў лясох, расла нянавісьць да грабежнікаў-чужакоў, 1 кожны дзень усё больш расло жаданьне помсты. Зьмітра Лысы, якому з цэлае сям’і толькі аднаму ўдалося вырвацца ад швэдаў, цэлымі днямі кляў наезьнікаў, хадзіў злосны й не знаходзіў сабе месца ён жыў толькі надзеяй помсты. Зьмітра меў за трыццаць гадоў. Здаровы, вочы з-пад броваў, а вусы й барада прыдавалі яму суровы, нават жорсткі выгляд. Гіэты ж Зьмітра Лысы доўга чакаць сябе ня даў. Ён наказаў усім мужчынам, каб кожны меў сабе сякеру й вілы, якія б добра секлі й калолі швэда. Зьмітра сьцягнуў сюды й з-за Сулы пакрыўджаных швэдамі. Калі адбываўся перагляд, на палянцы ня было месца мужчынам, сякеры блішчэлі, a вілы, як лес вырасьлі над грамадой. Лысы толькі пасьміхаўся, стоячы на пні, а пасьля сказаў: „Будзем, мужчыны, тапіць швэдаў!” Усе згодна адказалі, а рэха громам адбіласяўлесе. За некалькі дзён перад Янам, на досьвітку, Лысы з паўтысячаю мужчынаў дабіраўся да швэдаў. Зь пяцёх бакоў абкружылі гару. На гары гарэлі вогнішчы, але было ціха; час-ад-часу даходзіла пырханьне коней, а здалёк тарахцеў драч. На крык савы умоўны знак Зьмітра пусьціўся наперад, а за ім усе. Вілы й сякеры пахіліліся да зямлі. У ранішнім змроку яны сунуліся быццам цені. Хутка паднялася трывога й крык сярод швэдаў, аднак гэта ня стрымала Лысага: ён першы спрабаваў ці яго вілы войстрыя, а за ім сотні. На гары падняліся мітусьня, крык, енкі, але

гэта яшчэ больш падахвочвала пакрыўджаных сялянаў. Зьмітра толькі крычаў: „3 расою, мужчыны! Цягні ў Нёман! Рэж! Калі!” Празь некалькі гадзінаў быў чуваць толькі стук сякераў і крык бітых швэдаў праўда перамагла. Калі ўзыходзіла сонца, на гары выбухнуў крык: „Лысы! Зьмітра! Сотню табе!” У Нёмане не адзін чужак знайшоў сабе сьмерць, а гара засланая была іхнымі трупамі. I лысы перамог. Ён адпомсьціў. Дзякуючы яму, шмат зь людзей пабачылі сваіх родных. Пахавалі швэдаў на самай гары, а на верх навярнулі вялікі камень. Швэдзкую зброю скінулі ў вялікую яму і засыпалі яе, а на версе пасадзілі дуб. Пасьля Яна над Нёманам ужо касілі, швэдаў ня было. Сяньня каменя таго ня відаць. Дубу пазнаць таксама нельга, толькі Лысая гара, як і стагодзьдзямі назад, горда стаіць над Нёманам.

„Наперад!"№4, 1 лютага 1948

М. Багун

ЗАКЛЯТАЕ ЗОЛАТА

(Легенда)

Між гасьцінцамі, прылескамі-пералескамі; між прыгоркамі-узгоркамі й альховымі балотамі; між дрыгвою травяністаю ды травою расістаю, дзе крутая-рухавая Ячонка цячэ Задні груд гаспадарыць. Задні груд улетку жоўтым лубінам ды збажыною залаціцца, а зімою пад сьнегам-бялевушам дрэмле. Кажны год круглы Задні груд сустракае сонца на ўсходзе, а праводзіць на захадзе; лысее ноччу пад месяцам у поўню ды б’е паклоны перад маладзіком. Восеньню, калі з пагодаю „бабінае лета” плыве, Задні груд абсыпае залатымі праменьямі сонца ўпоўдзень. Людзі, капаючы бульбу, дзівяцца на груд ды галовамі ківаюць: „Ці там чары чаруюць нячыстыя, ці зямля перасушвае свае скарбы залацістыя?” А Задні груд пазірае, маўчыць ды ня кажа нічога; толькі ўлетку з калосьсем 1 кветкамі шэпча, восеньню, перад захадам, у павуцьцё ўбіраецца або зімою пад пярыну спаць л ажыцца; штовясны Задні груд першы вясну сустракае.

Мінуў ужо ці адзін век, калі Задні груд пра сябе легенды складаў. Сяньня толькі расказваюць сівыя бабулькі, лён прадучы, ды па просьбе дзяды, люлькі курачы. Кажуць, што там ёсьць скарбы залатыя, ды ў пагодную восень, калі сонца ў зэніце стаіць, перасушваюцца. Гавораць шмат і іншага: што там калі-ні-калі сівы баран пасьвіўся, або ўпоўнач сто сабакаў брахала, ці на заранцы туды зоркі сыпаліся. А я вам раскажу тое, што ці раз ад суседкі чуў.

Некалі, калі ўся Беларусь лясамі шумела ды было зьвяр’я дзікага, хоць гаць гаці, над рэчкаю Ячонкаю, ля Задняга груду, жыў Верабей. Верабей карчму трымаў, людзей шмат знаў, шмат чуў усяго, шмат бачыў рознага. Да таго, казалі, што ён і з чарамі ведаўся: адным лю-

дзям памагаў другім няшчасьце прыносіў. Людзі да яго хіліліся, бо ён умеў добрым быць, і баяліся, каб не ўгнявіць яго, бо нечысьць насылаць патрапіў

Жонка Вераб’я была добрая: гасьцей добра прымала, жыла зь імі добра, праводзіла ў дарогу з двара. Яна толькі хмурылася тады, калі пра будучыню думала, бо ні сынка, ні дачушкі не нарадзіла.

У карчме людзей сотні пераварочвалася. Штодня чаркі зьвінелі, песьні ліліся, грошы бразгалі.

Верабей быў багаты: золата ў мяшкі зьбіраў, а срэбра ў застаронкі сыпаў. ГЬтак дзясяткі гадоў цягнулася.

Калі Верабей пастарэў, а жонка памерла зьмяніўся ён сам, зьмянілася і ў карчме: людзей менш заяжджала, 1 карчма глушэйшаю зрабілася. Верабей гладзіў бараду ды нахмурана спадылба запалымі вачыма пабліскваў. 3 часам карчма перастала зусім падарожных прыймаць. Тады Верабей дома сядзеў, не паказваўся нікому мусіць зь нячыстымі таргаваўся. Людзі пачалі яго абыходзіць.

Прыйшла сьмерць і на Вераб’я. Казалі, што ён тры дні сьмерці ў рукі не даваўся, пад азярод хаваўся. Бачылі яго, як пад азяродам золата лічыў, сьціскаў яго ў жменях, кулаком у грудзі сябе стукаў рукамі за азярод хапаўся. Старыя людзі дагадваліся, што Верабей зь нячыстымі срэбрам расплачваецца, а золата ці на адно пакаленьне заклінае. Аднак бліжэй ня ведалі, што зь Вераб’ём робіцца.

На трэйці дзень, упаўдні, высунуўся Верабей на Задні груд. Там ён нагінаўся, па каменьнях поўзаў некуды ўглядаўся. Калі назад варочаўся, глядзеў у зямлю, нешта рукамі паказваў. Пад вечар Верабей памёр. Пахавалі яго суседзі з бліжэйшага сяла, але на магіле крыжа не паставілі.

3 часам аб Вераб’і людзі забыліся. Але на Заднім грудзе ў пагодныя восеньскія дні, пачало блішчэць золата на сонцы. Шмат хто лакоміўся стараўся здабыць яго, але калі падыходзіў бліжэй, золата пераменьвалася ў павуціну. Усе ведалі, што на грудзе закопана золата й штогод перасушваецца. Задні грудусё болып і больш уваходзіў у гутаркі ў ваколіцы.

Мінуліся вякі, а золата нікому не давалася ў рукі. 3 часам зусім зьнікла. Л юдзі й гаварыць перасталі. Ал е аднае восені, у пару „бабінага лета”, упоўдні, пачала белая гусь на Заднім грудзе выходзіць. Яна была белая, як сьнег, блудзіла цераз барозны, качалася, як на моры. Людзі прабавалі лавіць яе, ганяцца за ёю, і ніхто не злавіў яна прападала сярод чыстага поля. Тады пачалі яе баяцца. Іўсь выходзіла, снавала па полі, пасьля гінула. Старая Міхаліха з Пагорыч парадзіла Базылёвай Анісі, якая ўвесь час марыла, каб неяк разбагацець, паслаць белую хустку, калі гусь выйдзе. Рэтак Аніся ў пагодны дзень, упаўдні, на Задні груд прыйшла, стаяла, узіралася. Зьявілася гусь, закалыхалася ў ба-

розны. Аніся выняла белую хустку, разаслала воддаль ды стаяла, як прыбітая да зямлі. Гўсь калыхалася, пакуль да хусткі не дакацілася. Якступіланабельхусткі, закалыхалася мацней, зазьвінелайпрапала. Анісю страсло холадам, калі ўбачыла на хустцы золата, якое пералівалася на сонцы. Анісіны рукі нешта само пацягнула да хусткі: пальцы моцна заціскалі вузлы. Калі ўзьняла яго на рукі, ёй хацелася схаваць вузёл запазуху, але ён быўвялікаваты й цяжкі. Тады, агледзеўшыся навокала, як бы ўкраўшы штось, Аніся хутка пабегла па ўзьмежку, трымаючы золата перад сабою. Яна ня ведала, калі й дома апынулася, толькі апамяталася, калі запхнула вузёл у купар, пад звоі палатна. Як глянула яна на купар, ёй ад шчасьця аж горача зрабілася.

Але шчасьце было нятрывалым. Як першыя залатнікі выйшлі з рук Анісі на хатнія патрэбы, хутка зьявілася сьмерць у хаце: за адзін ня цэлы год памерлі, адно за адным, двое дзяцей, а пасьля й мужык: сама Аніся пачала сохнуць, недамагаць, страшныя сны сьніць; у поўнач нехта дзьверы адчыняў у хаце, варочаў пасьцель, біў судзьдзё на паліцы. Тры сьмерці ў хаце адбілі ў Анісі ахвоту жыць. У гаспадарцы ўсё запусьцілася, пачало зарастаць поле без гаспадара, у хаце дроў ня было. Суседзі казалі, што нехта на яе чары наслаў ды трэба да шаптуноў ехаць. Аніся маўчала.

Калі прыйшло другое „бабіна лета”, Аніся захварэла зусім: мала калі з хаты паказвалася, суседзі пачалі гаспадарку даглядаць. Аніся ўвесь час думала пра золата: што зрабіць зь ім, дзе дзець яго, ці мо на Задні груд занесьці бо можа й няшчасьці зь ім прыйшлі. I, аднае раніцы, на досьвітку, калі людзі дабівалі апошнія пасады ярыны ў гумнах, яна выцягнула белую хустку з золатам ды па ўзьмежку, ня могучы, на Задні груд пасунулася. Ля таго каменя, дзе летась гусь рассыпалася, затрымалася, дастала хустку з-пад палы ды на вотліў сыпанула золата на зямлю, а сама, перахрысьціўшыся, тры разы сплюнуўшы, дадому пайшла, каб людзі ня бачылі. Упаўдні, у Анісінай хаце суседзі запалілі грамнічную сьвечку — Аніся памерла. Пахавалі яе поруч зь дзяцьмі й мужам.

Тады, калі памірала Аніся, на Заднім грудзе людзі бачылі нейкага сівога дзеда: ён поўзаў на каленях ля вялікага каменя, нешта зьбіраў. Штосьці перасыпаў. Калі адыходзіў ад каменя, нечага рукамі разводзіў, відаць, нешта гаварыў з сабою. Куды дзед дзеўся ня бачылі. Але цяпер пачалі часьцей гаварыць аб Анісі й аб заклятым золаце на Заднім грудзе.

3 гэтага часу на Заднім грудзе зноў перасушваецца золата: блішчыць яно, пераліваецца, калі „бабіна лета” прыйдзе. А ўлетку, як 1 даўней, сонца залатыя павуціны ў к осы ўплятае, а з хмаркаў-пузыркоў залатыя пырскі падаюць. А прылескі-пералескі, альховыя гаі ды рухавая Ячонка над Заднім грудам вянок вясёлкі ўлетку вытыкаюць.

№6, 1 сакавіка 1948

М. Багун

НАКУЦЬЦЮ

(Нарыс)

Піліпаўка разгульвалася: завіхалася ў палёх, па лясох прабіралася, працавала ў сёлах, дарогі гладзіла. Белы сьнег сычэў, віўся, у шчыліны ціснуўся, па комінах зь ветрам лазіў.

Раніцамі чырванеў усход, сонца аглядала зямлю, парадак пасьля ночы, у хаты заглядала хораша, па сьнезе рассыпалася, у лёгкім пыле адбівалася. Лес сівеў, курчыўся, напружаная цішыня зь небам гаварыла. Сяло дымілася. Дым, як даўгавяз, рос увысь і губіўся ў холадзе. To там, то сям скрыпелі воратні, дзьверы папісквалі, цапы дабівалі пасад на таку. На дарогах мала хто куды едзе; сёй-той прасунецца й прападзе ў далі. Усюды холадна, з голым носам ня вылазь, уцякай на печ. Мароз красуецца, чырванее, трашчыць, цісьне й замацоўвае ўсё, што было слабое; што цякло устрымалася, што гнулася простым стала, хто ленаваўся прыскорыў руху, а хто ня вытрымаў здаўся. A калі ясная ноч з марозам ня ўжыве, тады Піліпаўка закрывае неба й мяцеліца бярэ верх. Нікому не разгуляцца ў Піліпаўку акрамя яе, толькі хіба ваўком на сваіх гульнях. Яна злосная, яна мірыцца ня любіць. Hi з кім чаркі ня п’е, нікому рукі не падае. Можа яна злосная, што пасьціць трэба, ды атрымаўшы загад зь неба, строга яго выконвае. Людзі добра знаюць пару гэту, з холадам змагаюцца, у хатах да печы туляцца, хаваюцца ў сяло. Але час усё ж на месцы не стаіць: ён ідзе наперад, новым подыхам вее, іншы строй у сяло нясе й людзі зь зімой зжываюцца, мацнеюць, шпарчэй кроку па сьнезе прыбаўляюць. Пэта Каляда падыходзіць, год новы, дый мясаед пасьля, да вясны паварот.

Каляды збліжаюцца. Зьмяняецца настрой у сяле; суседзі больш варушацца, бліжэй зжываюцца, бабы ў хаце паваратней спраўляюцца. Часьцей раніцою гараю пранясе: той-сёй сьвіньню смаліць, грэецца ля агню разам, а вечарам можа й сьвежая скварка на скаварадзе запішчыць.

На сьвітаньні перабіваюцца цапы на таку, цішыню будзяць, адбіваюцца на марозе, пасуседзку пераклікаюцца з другімі, то разам, то пааднаму, прыдаючы асаблівы тон дню. Да Калядаў гаспадару гэта гумно: у лад зерне прывесьці, салому ў тарпы прыбраць, спаткаць сьвяты бяз клопатаў, зь людзьмі, час маючы, словам перакінуцца. Каляды ж бліжэй і бліжэй. Старэйшыя зьбіраюцца адпачыць, памаліцца, гасьцей прыняць, а маладыя пагу-

ляць, паваражыць, спаткацца, а можа й у сватох пабыць, ці сватоў спадзявацца.

Апошні тыдзень на рынках людны. Ён шумнымі базарамі горад уздымае, знаёмых, блізкіх спатыкае. Базарны дзень дарогі ўгамоньвае, вечарамі званкамі будзіць. А далі глядзяць і маўчаць едуць людзі, хай едуць, што ж ім, іх з сабою не забяруць.

Лес збоку стаіць ціха, каб скалыхнуўся; ён думае, як страйнейшым быць. Ён цяпер адзінокі; мала ў ім голасу, сьпеву. Дзяцел у яго толькі лекарам застаўся ды колькі вавёрак па галінах калышуцца. Але перад куцьцёю і ён гасьцей прыймае і маладыя ялінкі расстаюцца з борам старым, каб у сяле Каляду спаткаць, сваім гасьцём хату прыбраць.

А хата таксама не марудзіць: печы беліць, абразы прыбірае, занавескі вымывае, падлогі сушыць, лавы зь месца варушыць, прыбіраецца ручнікамі, коўдрамі, паясамі, каб куцьцю сустрэць, ствяточны настрой трымаць.

Дзень, другі й куцьця пасьпяшалася, не спазьнілася, раненька зьявілася, яшчэ да зары ў вокны пастукала. Будзіць усіх, 1 старых і малых, запальвае агонь у хатах, сваё прыбыцьцё абвяшчае. Куцьця дзень рухавы, даўгачаканы, хоць посны, але вялікі. Каля калодзежа гоман на сьвітаньні; суседзі гудуць, радзяць, сьпяшаюцца. Сама раніца нейкая новая, няштодзённая, мяккая, навет і вецер прыпыніўся. Неба адкрытае, глыбокае; паволі зоркі губяцца, адступаюць вышэй і нікнуць далей. Усход загараецца, гарыць, і сонца полымем пырснула, каб куцьці ў вочы глянуць сьмялей, людзям паказацца весялей. I закрасаваўся сівы іней на галінах, пасыпаць стаў пылком у далінах, з дымам сьнежным спрачацца, мірыцца з холадам. А ў белі вакол вока губіцца, на скорчаныху полі грушах прыпыняецца, толькі ў далёкі ўскрай лесу ўпіраецца, а пасьля йзноў даль сівеецца. Сьнег скрыпіць пад нагамі, упіраецца; зачапі плот і ён трашчыць, адпіхаецца, —усё супацою хоча, урачыстую часіну сустрэчу куцьці з сонцам адзначыць.

Дзень пачаўся; ён і куцьця, але яшчэ ня сьвята. ГЬта чаканьня дзень даўгі тым, што вечара чакаюць, ды кароткі гаспадыням, што хату прыбіраюць, стравы падрыхтоўваюць. Сьнеданьне з полуднем вагі вялікае ня маюць, яны простыя й на хаду; усе пра вечар думаюць. Дзень цікавы: адны робяць, другія глядзяць, радзяць ды на вячэру аблізваюцца. Усё адно за адным клеіцца, вяжацца, неперад сунецца, а там 1 не агледзішся, як дзяды па кутох станавяцца. Пачынае зьмяркацца, над лесам неба згушчаецца, далі губяцца, сяло хаваецца. Коміны кураць, на двары дымам пахне, ля жураўля вёдры бразгаюць. У вокнах паказваюцца агні. Куцьця з днём разьвіталася.

Сшарэла. Вечар набраў сьвяточнага настрою; паспакайнела, пахарашэла, і ў душы сьвята пачулася. У сяло ўвайшоў парадак, лад за-

панаваў, згода, здаецца, і між будынкамі жыве. На вуліцы руху няма, у дварох ціха, сутоньне глыбее, вокны сьвятлом напружваюцца.

I колькі шчасьця цяпер у хату прыходзіць, колькі ў сям’ю спакойнай радасьці наводзіць гэтая часіна Калядаў сустраканьня, што ад раньня чакалі ў хаце. Кут сенам пахне, куцьця ў сене, мяккі стол абрусам накрыўся, круглы хлеб на абрусе прытуліўся, на ўсё абразы глядзяць, з вышыняў хату блаславяць. За стол зьбіраюцца ўсе ў хаце, уголас „У імя Айца...” пачынаюць, стравы налівае маці, на стол ставіць. Стравы зьяўляюцца, зьмяняюцца, але поснымі застаюцца: кампот з грушаў, ці кісель аўсяны, грыбы з капустай, рыба, мак салодкі; гэта ўжо маці падбірае, лік устанаўляе (тры, сем, дзевяць ці дванаццаць вылічае). Вячэра цягнецца, жывая гутарка ўсплывае, блізкая, хатняя. Маці асаблівай уцехаю радуецца, дзяцей вокам абводзіць, жыве адным шчасьцем зь імі.

Вячэра доўгая, бо ж і важнасьць яе ў тым: ніхто нікуды не сьпяшаецца, і дом сяньня куток сьвяты, супакой сям’і беражэ. Бяседа куцьцёй з макам канчаецца; мак салодкі і куцьця з гаршчка, што на куце, на стол паказваецца, за сталом новая ўвага ствараецца. Куцьця смачная, бо яна ж чаканая сяньня ад раньня, сымбаль Калядаў, сьвятога Збаўленьня.

Калядны вечар сям’я дома праводзіць, мала хто да суседзяў ходзіць, каб ня трывожыць супакою ўрачыстага чаканьня нараджэньня Збаўцы. Цяпер на ялінцы сьвечкі сьвецяцца, а Каляда гарэхаў прыносіць: маці з старога гаршчка ўсім дзеліць, усім жменяю раздае.

Мароз жа паскрыпвае на дварэ, ад хаты да хаты ходзіць, у вокны заглядае, прыбірае іх у новыя ўзоры з нагоды Вялікага Сьвята. I ўжо калі вёска ў сьне заціхне, ён усё яшчэ тупае, там кветку дакінуўшы, тамузор падправіўшы, бліскучую нітку Інею працягянуўшы, падрыхтоўваючы ўсё ягонагае валадарства да ўрачыстай сустрэчы Сына Божага, што кажны год на зямлю прыходзіць, падтрымоўваючы і ў нашым народзе надзею ды веру ў Праўды перамогу.

№24, студзень 1953

Паўлюк Вазёрны

НЯВОЛЬНІК НЯПРАУДЫ

(Аповесьць. Заканчэньне)

Праз поўгадзіны Мікіта затрымаўся перад домам, у якім раней так часта прыходзілася бываць. He пайшоўшы з двара абходам, як рабіў заўсёды, ступіў проста да дзьвярэй з вуліцы. На трэйці званок дзьверы адчыніліся. He чакаючы пытаньня, Мікіта выняў сваё „удостоверенне” і перадаў дзяжурнаму, адначасова пытаючыся пра Плешкова.

Хоць яшчэ было толькі каля пятай гадзіны раніцы, але Плешкоў ужо быў у службовым пакоі 1з сваім заступнікам. Пры ўваходзе Мікіты яны прыпаднялі галовы, а на твары Плешкова вырысавалася як бы зьдзіўленьне.

— А, таварыш Ляўчук, гэта вы, а я толькі людзей пасылаў прыглянуць за вамі, бо вы ж так раптоўна адлучыліся...

Хоць гаварыў Плешкоў з усьмешкай на твары, але ў ягоным голасе прабівалася іранічная струнка зусім выразна, як і хітра лыпала прыплюшчанае вока.

— Сядайце, таварыш Ляўчук. Але й змучаныя вы выглядаеце. Пры службе бывае й так. Чайку можа...

— He, ня буду. Дзякаваць.

Усімі сіламі Мікіта стараўся ўстрымаць сябе, каб ня выкрыць зь першага кроку свайго гневу, што ўжо кіпеў у ім. Зь цяжкасьцяй перамагаючы сябе, ствараў на твары штучную ўсьмешку. Тўт для яго быў патрэбны другі выхад поўная зьмена дарогаю накінутага пляну, каб выйграць хоць крыху на часе. Ён не спадзяваўся застаць Плешкова зь ягоным заступнікам.

— Таварыш Плешкоў, я вінаваты. Мікіта прысеў на крэсьле супраць іх двух цераз стол і стараўся гаварыць голасам вінаватага. Я прыйшоў да вас... Сваю памылку думаю выправіць у далейшай службе. Дасюлешнюю маю службу вы добра знаеце, таксама й маю адданасьць. А прычыны гэтага майго захаваньня я пастараюся вытлумачыць 1 папрашу вашае парады. Калі ўжо настолькі вялікая мая віна, то вы можаце мяне пакараць...

— Таварыш Ляўчук, тут няма нічога страшнага, вы надарэмна хвалюецеся...

— He, таварыш Плешкоў, мяне мучыць. Прычына выйшла з-за царквы, пра што маці дазналася... — Мікіта адчуў, што слабееў сваёй ролі, таму змоўк.

— Маці? А што яна можа мець супольнага з вашымі справамі? На матак менш трэба зьвяртаць увагі. Пэта нічога, пакіньце думаць.

Вока Плешкова прыжмурылася яшчэ больш. Ён з усьмешкай глянуў на заступніка, які сядзеў ціха збоку, засунуўшы рукі ў кішэні.

— Таварыш Ляўчук, а справа з раскрыцьцём банды стаіць вельмі добра. Хе-хе, гэта ж вы, праўда, і ня ведаеце, бо зьбеглі, крыві спалохаліся. Mae людзі прывялі вамі раненую дзяўчыну. Яна тут, у нас ляжыць. Праўда, рана ня вельмі страшная, пры памяці, а я ўжо й гутарку меў зь ёю.

Падчас апошніх словаў Плешкоў узяў папяросу, а ягоны заступнік пасьпяшыўся з агнём. Навет бяз гэтай нагоды Мікіта ня стрымаў бы свайго гневу, які выпіхнула навонкі брахня Плешкова. Як ранены зьвер, ён адскочыў ад крэсла й выхапіў пісталет.

Пра захаваньне свайго жыцьця Мікіта ня думаў, бачыў толькі адзін шлях уперадзе, які задавальняў ягоныя жаданьні, загойваў усё. Вобраз Плешкова ня сплываў з вачэй з часу таго стрэлу ў Ганю, падвоіўся пасьля прачытаньня ліста ад дзядзькі. Адзіная думка, адзінае жаданьне перапаўняла яго цяпер: помста.

— Ці закрыеш свой паганы рот?! За галаву рукі! Маўчаць! Ягоны ціхі, але поўны гневу голас з шыпеньнем праціскаўся празь сьціснутыя зубы. Сам дрыжучы, стаяў у позе прыгатаванага да скоку. Гаядзі сьмерці ў вочы, але слухай, азіят. Таварыш Ляўчук ня прыйшоў прасіць у цябе выбачэньня, а прыйшоў „выбачыць”. А мая віна й заключаецца ў гэтым, што я не заўважыў спачатку вашае бруднае працы, вашага крывавага кроку, якім хочаце стаптаць нас, „адсталае племя вялікага рускага народа”, вырваць у яго вольныя думкі, каб пасьля ператварыць у бездапаможных нявольнікаў. Баліць вам, што мы ня вашае пароды, што хочам жыць. Так... я вінаваты, але не перад табою, мой паважаны Плешкоў. Вінаваты, позна... але цешуся, што прыйшлося агледзецца й магу пакараць сам сябе за невыбачальны крок... Настолькі трэба было быць дурному, каб паверыць вам, настолькі трэба было быць сьляпому, каб ня бачыць абману й стацца нікчэмным... нявольнікам няпраўды...

Апошнія словы Мікіта ледзь выгаварыў. Здавалася, што ён сказаў іх Ганінымі вуснамі, вобраз якое ў гэтую хвіліну выплыў перад вачыма.

Рука зь пісталетам уздрыгнула.

У гэты момант Плешкоў 1 ягоны заступнік, што сядзелі дасюль ціха, напружана чакаючы далейшага, з маланкавай хутчынёй перакінулі стол да ног Мікіты, але той справіўся папярэдзіць іхны скок двума стрэламі, а трэйці, скіраваны супраць сябе, раздаўся пры падзеньні яго ад моцнага штуршка дзьвярэй, што былі за ягонай сьпіною. Нехта схапіў за ягоную руку зь пісталетам, але Мікіта пасьпеў націснуць курок, і ад гэтага чацьвертага стрэлу пачуў рэзкі боль у плячы. У прыпадку гневу за сваю няўдачу, перамагаючы боль пляча, ён із страшэннай сілай адпіхнуў ад сябе гэпэуўца, які, выкруціўшы з рукі пісталет, налёг на яго. Ён ускочыў на калені, але нейчы войстры ўдар па галаве зваліў яго зноў на падлогу. Вочы пасьпелі яшчэ заўважыць сярод мітусьні іншых зьбялелы твар Плешкова. Ён быў ранены й з дапамогай аднаго гэпэуўца падымаўся з падлогі. Ад другога ўдару Мікіта страціў прытомнасьць.

♦ * *

У кастрычніку 1933 г. транспарт зь вязьнямі імчаўся чыгункай зь Лепеля на Воршу. Ноч была дажджлівая й цёмная. Шпаркі бег цягніка гойдаў змучаных вязьняў у вагонах-цялятніках, а стук калёсаў усё хутчэй адлічваў адлегласьць ад сваіх родных гнёздаў. Хоць і былі зму-

чаныя, але нікому зь вязьняў сон ня прыходзіў і на думку. He засьнеш, маючы ў галаве рой балючых думак і сэрца, заціснутае моцнымі клешчамі. Цемната, раўнамерны грукат 1 цяжкія ўздыханьні валодалі вагонамі. Рэдка хто адазьвецца, калі колы вагонаў забарабаняць па стрэлках чыгункі назаве станцыю, якую мінае цягнік. У адным вагоне, у якім знаходзіўся й Мікіта, чацьвертым ад хваста эшалёну, побач із стукамі колаў час ад часу раздаваўся стук, падобны да ўдару сякеры аб дашчатую сьцяну будыніны. Калі колы на стрэлках нараблялі большага грукату, гэты стук часьцеў.

Сякера ў гэты выгон папала дзіўным шляхам. Навет самі вязьні добра не заўважылі. Адзін зь іх, які сядзеў пры дзьвяраху той час, як замыкалі, гаварыў, што яму ўпіхнуў яе ў рукі чыгуначнік перш, чым замкнуць вагон. Як відаць, трымаючы пад палою сякеру, ён падабраў момант, каб незаўважана перадаць яе. Пры гэтым вагоне гэпэувец празяваў, з чаго й скарыстаў чыгуначнік.

Вязьні гэтага вагону рабілі ўсё большы рух і ціхая гутарка вялася зь нейкай трывогай. Адзін Мікіта быў глухі да ўсяго. Ён ляжаў у кутку вагона і ўголас лічыў пакінутыя кавалкі рэек па стуку колаў. Надарэмныя былі спосабы Саўкі, які сядзеў побач, навесьці Мікіту на гутарку й зьвярнуць ягоную ўвагу на рух у вагоне. (

I толькі тады, калі трэснула адломаная дошка й халодны струмень паветра абдаў вязьняў, схамянуўся й Мікіта. Ён схапіў руку Саўкі.

— Што, ці ты маленькі, ці якога ліха?

— Саўка, гэта ты?

— Ня сьпі, зараз будзем скакаць з вагону.

— Скакаць?! Куды?! Мікіта прылёг зноў.

У гэты час трэснула другая дошка. Хтосьці з другога кутка адазваўся:

— Ну, дарагія, хай Бог нам дапаможа. He сьпяшацца. Па аднаму. Цёмна. Але лепш разьбіцца, чым гніць за кратамі... Я першы йду. Бывайце, браты!

На хвіліну заціх халодны струмень. Зашуршэла. Вецер дыхнуў у твары вязьняў і зноў заціх. Хтосьці голасна маліўся: „Божа, зьмілуйся над намі...”

— Мікіта, ды якога ты чорта дурышся?! На белы хлеб едзеш? Уставай!

— Адыйдзі, Саўка! Казаў нікуды ня йду. Разумееш?

— Тое ж, што не разумею. Што гэта значыць „нікуды ня йду”! Ёсьць момант уцячы уцякай. Там мяне яны шыш зловяць: воля, лес, свой народ.

— Эх, Саўка-лес, воля...

Саўка пачуў, як той павярнуўся. Да яго даняслося як бы ўсхліпваньне.

— Няма для забойцы волі.. Саўка, прашу.. Пакінь мяне. Адну маю просьбу да цябе: вазьмі ад мяне гэты сшыток... Будзеш жывы прачытаеш... успомніш Мікіту.. Яшчэ прашу, дазнайся, дзе пахована дзяўчына... Тўт пра яе сказана... Пасадзі на яе магілцы куст ружаў.. ад мяне... Ты гэта зробіш... Цяпер маці. Вырвеш адгэтуль апошнюю картку й перадасі маме...

Саўка заварушыўся неспакойна.

— Як хочаш, Мікіта. Але сьмерць для сябе можна знайсьці ўсюды. Я зраблю ўсё, што ты сказаў. Адно толькі не разумею цябе, друтое ці буду я жывы? Кажны з нас можа знайсьці сьмерць вось тут, пад адкосам. Яшчэ раз кажу, выкінь з галавы думкі й ідзем разам.

Мікіта не адказаў нічога.

Тымчасам вагон пусьцеў. Хутка струмень паветра ўжо не заціхаў, сьвістаў праз шчыліну. Як відаць, ужо ня было каму заткнуць шчыліну сваім целам.

— Мікіта, будзе позна. А не, бывай!

Мікіта маўчаў. Пасьля ўхапіўся за Саўкаву вопртаку.

— Дай мне сшыток.

Нічога болып не сказаўшы, ён дапоўз да шчыліны. Хвілінная цішыня ў вагоне й зноў сьвіст ветру. Нібы крык данёсься да Саўкавых вушэй. Доўга ня думаючы, выскачыў і Саўка. Diyxa стукнуўшыся аб зямлю, ён укаціўся ў кусты.

На задзе цягніка бліснуў агонь і глухі стрэл пляснуў па вільгаці начное цемры. Хутка за гэтым стук вагонаў і скрыпеньне тармазоў усклыхнулі ноч.

Эпілёг

Травенскае сонца песьціла прыроду сваімі яснымі праменьнямі. А яна, адчуваючы пяшчоту сонца, сьмяялася сваёй пышнасьцяй яму ў твар, выцягвала аблічча да неабдымнае блакітнае шыры сонечнага шляху.

Кіпела старая вёска ў агні, які абняў яе ў поўным разгары. Пуста. Няма каму лінуць вядро-другое вады ў горла агню. Каго не пацэліў асколак бомбы ці міны, у страсе дабег да лесу. Толькі некалькі старых, якім крок выдаваўся вярстою, выцьвілымі вачыма выглядалі з акопчыка на гародзе на стыхію агня, ды ўдава, ламаючы рукі, бегала кругом свае хаты, што не пасьпела заняцца агнём, і з крыкам роспачы зьвярталася да кагосьці па дапамогу. Чацьвёра замурзаных карапузаў з рымзаньнем трымаліся падолу маці. I вось страшны гул матору вырваўся з шуму агнявое стыхіі й заглух пад новым узрывам спушчанае бомбы. Канец дымнага стаўпка, што ўзьняўся ад гэтага ўзрыву над старою хацінкаю ўдавы, заблішчэў у агнявых языках. Замоўкла й бедная ўдава. He пачуць ёй жахлівага крыку раненага дзіцяці.

Так у радкі свае прыгажосьці ўплятала прырода абразкі людзкога гора, якое нясло змаганьне гітлераўцаў з партызанкай у канцы вясны сорак трэйцяга году на прасторах нашага краю.

Ціха шумела толькі самая глуш пушчы й прыслухоўвалася да глухіх узрываў, што даляталі час ад часу адтуль, з жахлівых сваім відовішчам панадворкаў яе. Праўда, каторы ўжо дзень праляталі й тут самалёты й час ад часу абстрэльвалі з высі ейныя гушчары.

Колькі ўжо ночаў ня спалася старому Пракопу. Рэтыя далёкія ўзрывы й птушкі над пушчай непакоілі дзеда й ён днямі прыслухоўваўся да іх і штоночы пахвілінна выходзіў з хацінкі й моўчкі слухаў, ківаючы сівою галавою. Яму хацелая знаць, што творыцца за пушчаю, але ўсё ж стараўся ўтрымаць Саўку ўдома, баючыся, каб той ня трапіў зьнячэўку ў якія-небудзь непераліўкі.

Пад вечар аднаго дня (была нядзеля), калі дзед 1 Саўка з Сонькаю сядзелі ў сваім садку й прыслухоўваліся да неперапынных узрываў за пушчаю, зь лесу выйшлі дзьве асобы й накіраваліся проста да варотаў двара. Некалькі разоў сюды заглядалі групкі партызанаў, таму й на гэты раз дзед думаў, што гэта яны й ёсьць, але чагосьці стаў непакоіцца. Калі Саўка адчыніў ім вароты, яны зьдзіўлена глянулі на яго, а на іхных тварах адбілася нямое пытаньне. Разьвязаў яго дзед, які падасьпеў у гэты час падыйсьці да іх. Незнаёмыя былі імі Пятрусь і Міхась падскочылі да дзеда й хапіліся за ягоныя рукі.

— Дзеду! He, мы ўсё-ткі так і думалі, што наш дзед яшчэ прывітае нас.

Дзед Пракоп стаяў яшчэ хвіліну, не разумеючы пасьля з хваляваньнем у голасе зьвярнуўся да тых:

— Вы не шалейце, а скажэце лепш, людцы добрыя... ну як жа, казаў той чалавек, ды тыя дзеці мае, дзяцюкі Міхаська й Пятрусь, якіх нядоля змусіла пакінуць мой куток... Але, колькі гэтаўжо гадоў.. хадзеце ў хату.. ага, гэта мой сын Саўка, а вось гэта маладуха нявестка мая, — дзед пасьпешна паказаў на Соньку, якая ў гэты час выйшла зь сенцаў. Ах, дзеці, дык як гэта, зь якога сьвету вы прыйшлі, што чуваць, і што дзе творыцца? Казаў той чалавек, гручыць, кіпіць усюды, а як і скуль пайшло, здавалася б, на першы позірк і разабраць трудна. Выклёўваюць сівыя вароны зярняткі на нашай зямельцы. Дык сядайце, дзеці, ды гаварэце ўсе навіны, a то мы ўжо заглухлі на сваёй сялібе. Здароўе дзеда? А бачыце, памалу кратаецца дзед... Расказаць толькі, праўда, няма чаго, апрача балючак, якія спатыкалі дзеда праз усе гэтыя гады.

— О, дзеду, расказваць шмат і за адным разам не ахопіш. А што творыцца там, скуль даносяцца гэтыя выбухі, страшна навет і ўявіць. Праўда, жывучы, вы ня бачыце, як агонь зьмятае вёскі адну за другою, як расстрэльваюць немцы сустрэчных сялянаў, выбіваюць без

разбору малы ці стары, калі безбаронных захопліваюць па лясох у сховішчах, а недабіткаў заганяюць за калючыя драты. Усіх бяз вынятку лічаць за партызанаў.. Патрэбная была б партызанка, ды не такая. Часткова й наша собская віна. Нямадобрае рукі, якая б пакіравала на нашую карысьць. А іх, гэта партызанаў, вініць няма за што, нядоля застаўляе з аружжам у руках абараняць сябе. А вораг з гэтага скарыстаў.. Э, выкарыстоўваюцьусе для сваіх мэтаў. Сумная справа...

— Так, дзеткі, так...

Сум запанаваў у хаце. Кажны сядзеў бяз слова. Пятрусь перарваў маўчаньне:

— Што ж, хоць зьвесь голаў да самага долу, тым, хто сьцякае крывёю сяньня ці пераносіць зьдзекі, гэтым не паможаш. Я думаю, шчэ часу хопіць, каб абгаварыць ці пагаварыць аб сім-тым, а цяпер, пакуль сонца не зайшло, дзеду, мы думаем глянуць на магілу Гані. Можа ўсе схадзілі б. Там мы й пагаворым, успомнім пражытае.

— Так, дзеці, — дзед уздыхнуў і паківаў галавою. Часта я там бываю. Пры ейнай магілцы мне здаецца, што Ганулька, як і калісьці, гаворыць са мною. Вы не забыліся, дзеці, пра яе, як і пра мяне старога, а ці мог я забыцца на беднае дзіця, праходзячы кажны дзень каля яе магілкі? Ганулька, яна спачывае там не адна, вы ня знаеце, дзеці. А ці мала такіх выпадкаў. Казаў той, чалавек па часе аглядаецца, што гуляе не пад сваю музыку. Праўда, бывае, што агледзіцца позна, як і гэты бядака, які спачывае каля Ганулькі. Я вам раскажу — ці, праўда, маю адну захаваную рэч, якая сама вам раскажа. Вы выходзьце, а я пастараюся яе адшукаць.

Дзед пайшоў у пуню й неўзабаве вярнуўся.

— Цяпер можам кратацца. Я яе захаваў, думаючы, што яна калісь будзе патрэбнаю. Казаў той чалавек, а цяпер па дарозе памаленьку можна будзе што-небудзь успомніць.

Дзесьці далей у гэты час затарахцеў зь перарывамі кулямёт, а неўзабаве з таго боку пачуўся гул матору. Міхась, узяўшы дзеда пад руку, сказаў другім, каб прысьпяшылі кроку да лесу.

— Няўжо ён, нячысьцік, падумае, што й мы партызаны?

— А ім не ўсяроўна, дзеду? Абы была прычэпка.

Як толькі Міхась выгаварыў гэтыя словы, зусім нізка, проста з-за вярхоў дрэваў вынырнуў самалёт. Пры гэтым ціхім 1 нізкім палёце ня тое, што мог заўважыць паляну, але скаціну, што пасьвілася ў загарадцы, будынак, а нат і іх самых. Самалёт, мінуўшы паляну, павярнуўся, і ў той момант, калі хлапцы зь дзедам і Саўка з Сонькаю ўскочылі ў лес, даўгая сэрыя выстралаў пасыпалася на паляну. Колькі куляў секанула зусім блізка па камлях дрэваў. Зьбялелая Сонька прыціснулася да Саўкі й захныкала, а дзед з-за пня выцягнуў галаву ўсьлед самалёту й сваімі словамі расьсьмяшыў хлапцоў.

— У-у, нячысьцік, скаціну паразганяеш...

Нарабіўшы гоману па пушчы, гул матору хутка застыў у шуме хвояў.

Да месца, дзе прыкрылася пышным старым дубам магілка Гані, хлапцы йшлі бяз словаў, толькі дзед Пракоп ніяк ня мог пагадзіцца з гэтым самавольствам самалёта, бурчэў гнеўна 1, часта затрымоўваючыся, услухоўваўся ў гул пушчы, цмокаючы й ківаючы галавою.

Неўзабаве ўперадзе між пнямі бліснула вада, а пара крокаў правей, адхіляючы іншыя дрэвы, рос той дуб. Хлапцы, ступіўшы да ног магілкі, сталі й паздымалі шапкі, дзед прыпаў на калені й голасна сказаў кароценькую малітву. Хлапцам кінуліся ў вочы некаторыя зьмены: кругом жоўтага, як і тады, насыпу на некалькі крокаў у бакі было падчышчана й роўная густая траўка вянком абвівала яго; крыж не стаяў проста ў галаве магілкі, як быў укапаны іхнымі рукамі, а быў пасунуты крыху ўправа; зразу за крыжам зелянеў густы куст дзікіх ружаў, колькі галінак якога спавівалі падножжа крыжа й ягонае перакрыжаваньне; у нагах насыпу, таксама крыху правей, стаяла досыць высокая, з кучаравым верхам і белым, як сьнег, камлём бярозка. Усё гэта сьведчыла аб стараннай руцэ, што даглядала гэтае месца.

— Сядзем, дзеці. Сьпіць Ганулька... Пухам табе зямелька, птушачка лёгкакрылая. Цяпер паслухайце, дзеці, словаў дзеда.

Дзед Пракоп сеў пад дубам у галаве магілкі.

— Казаў той чалавек, гады праходзяць, адносяць з сабою нязьлічоныя крыўды. Ды што ж наступны год яшчэ больш іх прыносіць. I так з году ў год крыўда на крыўдзе едзе й крыўдай паганяе. Бяда тваім дзецям, зямелька нашая, маці. Пушчы й тыя скардзяцца, што нячысьцік пачынае наводзіць свае парадкі ў іхных гушчах. Я закрануў нячысьціка ў пушчы, а таму й пачну свой расказ аб іх і пра ўсе здарэньні тутака, што ўжо прыцярушыў толькі балючым успамінам гэты дзесятак гадоў. Так, дзеці, як было успамінаць страшна. Шматок гадоў прабег, але тое, што прыйшлося мне перанесьці, застанецца й надалей моцнай памяткай у маёй старой галаве. Добра вы зрабілі, што тады справіліся зыйсьці загадзя. Каб гэпэуўцы злавілі вас тады, ведама ж, зрабілі б Іначай і са мною. Ня было вельмі ім падставаў, бо сьлядоў вашае прысутнасьці ім не ўдалося адушкаць. А я баяўся за тую зямляначку, але, як відаць, Бог мне дапамог і захаваў яе ад іхных вачэй. А як яны дапытваліся, якіх толькі ня ўжывалі спосабаў, навет пад канец прыгразілі расстрэлам, турмою. Старога не палохала сьмерць, прыйшлося плюнуць 1м у вочы й цішком слухаць іхную музыку далей. Добра я зрабіў, што загадзя закапаўу зямлю Ганульчыны кніжачкі й стаяў на тым, што Ганулька была сірата, адзінокая...

Дзед прыціх на хвіліну, абвёў вачыма ўсіх і, уздыхнуўшы цяжка, гаварыў далей. Пятрусь зь Міхасём, якія дасюль стаялі ў нагах

магілкі, селі абапал дзеда. Сонька, сьпёршыся на калені Саўкі, з затоеным дыханьнем лавіла кажнае слова дзеда. Дзеда яна палюбіла ад усяе свае душы. Палюбіў яго й Саўка. Ён слухаў цяпер ягонае апавяданьне, а ўсё перажытае ўсплывала нанава.

Тады, калі здавалася Саўку, што ён ня знойдзе месца ад перасьледу рукі тайнікаў дзед з расстаўленымі рукамі прыняў яго й праз колькі годхаваўу скрытнай зямлянцы, забясьпечваючыўсім, што патрэбна было для пражыцьця. А трапіў Саўка на сялібу дзеда зімою, якраз праз чатыры месяцы ад таго часу, калі разам з другімі вязьнямі ўцёк зь цягніка. Мароз, холад на дварэ, а будынкі бацькі пераварачваліся гэпэуўцамі часта зьнячэўку, і Саўка ўспомніў Мікіту, ягоныя словы пра застрэленую дзяўчыну ў пушчы, прыпомніў апавяданьне старых аб ведзьмары, які жыве дзесьці ў пушчы. 3 гэтай думкай, што там знойдзе прытулак, ён пайшоў шукаць сабе шчасьця. У дзеда знайшоў. Жывучы ў яго гады, заяжджаў Саўка час ад часу да бацькоў але жыць там ня мог.

У дзеда ён быў як сын, навет па вайне, калі мог жыць ужо ўдома, ён, шкадуючы адзінокага дзеда, ягоную старасьць, а галоўнае памятаючы ягоную апеку, застаўся ў дзеда. Шкада бы ло й родных старых бацькоў, але пры іх яшчэ знаходзіўся маладзейшы брат. А пасьля ня было ўжо чаго іх шкадаваць... Саўка так і застаўся назаўсёды ў дзеда, прывёўшы яшчэ гаспадыню Соньку, дзяўчыну, зь якой калісь гуляў і якая засталася яму вернай чакала ўвесь час на яго.

Ён быў ня той Саўка, як калісьці. Тўрма, пасьля ходаньне за захаваньне свайго жыцьця зьмянілі ня толькі ягоную бясклопатную натуру, але й адносіны да жыцьця. Апошняе двухгадовае панаваньне немцаў у краі нарадзіла да іх у яго такую ж нянавісьць, як і да бальшавікоў. Яшчэ больш узрасло ў яго перакананьне, што ўсе „вызвольнікі”, як кажны зь іх сябе заве, роўныя. Першы довад і ягоная родная, гэтак дарагая яму, вёска. Суцэльнае пажарышча з выступамі цагляных грудаў ад печаў ды абгарэлыя тырчакі дрэваў, там-сям белыя крыжы, што старажаць косьці згарэлых жыхароў. Косьці бацькоў адшукаў ды пахаваў і Саўка сваімі рукамі...

Зьмяніўся й дзед. Пастарэў, прыкорчыўся. Толькі бадзёрасьць, упэўненасьць у прышласьць лепшага не пагасла ў ім, ды любасьць да роднае пушчы ня выветрыў подых старасьці.

Жыцьцё паклала свой адбітак і на тварах Пятруся й Міхася.

— Так, дзеці мае, я й жыў, так мне паслаў Бог Саўку для падтрыманьня мае старасьці, так пахаваў сваю старую Настулю.

Пасьля некаторага маўчаньня Міхась зьвярнуўся да дзеда:

— Вы, дзеду, казалі, што Ганя спачывае не адна. Як гэта?..

— А, раскажу, раскажу. Казаў той чалавек, гады насталі тыя, што затуманьваюць крыху ўспаміны. Мо я адпачну, прыпомню. Ну, а як жа вы, дзеткі, дзе жылі? Можа б расказвалі, пакуль гэта я...

— Каб расказаць пра наша жыцьцё, трэба болып часу; праўда, да захаду сонца ня так далёка, то я ўспомню збольшага. Я думаю, што будзем мець часу й заўтра, праз увесь час маўчаньня Пятрусь першы раз падаў свой голас.

— Хоць праўда, дзеці, ваш выгляд ужо гаворыць аб няхуцалым жыцьці. Вы так зьмяніліся, што я на першы пагляд, запраўды, не пазнаў. Ваш выгляд паказвае на мужчынаў гадоў пад сорак, ці навет болып таго. А вы ж пакінулі мяне зусім дзяцюкамі, маючы яшчэ гадоў па дваццаць, ці ня праўда?

Дзед Пракоп не памыляўся. Хлапцы выглядалі на пажылых мужчынаў, тады, калі Пятрусь меў толькі трыццаць два гады, а Міхасю мінаў трыццаць трэйці год жыцьця.

Апошнія паўтара года шмат адбілася на іхным здароўі. Калючыя драты нямецкага палоннага лягеру моцна ўеліся ў косьці. I цяпер, расказваючы аб гэтым, яны гарэлі гневам, ня так навет на тых, пад чыёй палкай пераносілі мучэньне, як на тых, хто пастараўся ўпіхнуць іх сюды, як і шмат каго зь беларусаў.

— А што пра іх гаварыць. Паляк застанецца паляком. Што, можа скажаш, што яны немцаў паважалі, а таму стараліся рабіць розныя ўслугі ім? He. Але ў гэтай нянавісьці да ўсяго беларускага, да адраджэнскага руху, стараліся выкарыстаць розныя падходныя моманты, каб вынішчаць праявы гэтага адраджэньня. Пятрусь сплюнуў убок. Мары аб „мацарстве” не даюць апомніцца ім, што пятля роўнага памеру вісіць і над іхнай галавой.

Пятрусь зь Міхасём не стаялі збоку ад беларускага руху, калі перайшлі мяжуЎсходняе Веларусіз Заходняй. Сваёю дзейнасьцяйу арганізацыйным жыцьці яны хутка прыцягнулі нюх польскае паліцыі, а таму незадоўга былі ўжо вымушаныя хавацца ад Картуз-Бярозы ці горшага. А пасьля трыццаць дзевятага году, папаўшы другі раз пад бальша-вікоў, да самае вайны Саветаў зь немцамі жылі тым жыцьцём бяздом-нікаў, як у першых днях, калі вымушаны былі пакінуць навуку ў Менску.

— I так, дзеду, праз усе гады прыходзілася толькі замятаць за сабою сьляды.

— За вас я й баяўся, дзеці, увесь час, як вы пакінулі пушчу. Але, казаў той, чалавек, які сьмела крочыць сваім шляхам, рэдка калі дарэмна прападае. Эх, дзеці, пры вас і я чуюся маладзейшым. Ну, а цяпер я раскажу вам. Вось жа тады, калі вы пайшлі з золакам, у той самы дзень пад поўдзень наляцела на маю сялібу больш дзесяці ўзброеных нячысьцікаў, ці як іх назваць. Я стаў прыглядацца, ці ня ўбачу таго майго госьця, Мікіту таго. He знайшоў яго між імі. А мяне яшчэ папярэдзіла адна рэч перад гэтым, гэта зламаная стрэльба, якую я знайшоў той жа раніцай недалёка ад гэтага месца, вось за тым

пнём. Я гэта зацеміў, што гэтакая справа зь нечым вяжацца, а менавіта мне скочыла думка, што з тым Мікітам напэўна ж ён прывёў тады штосьці ёсьць. 3 думкаю, што гэтыя добра ня знаюцца з усім, што было ў нас, я стаў сьмялей адказваць на іхныя пытаньні. Хутка й выясьнілася, бо падчас допыту ў іх вынікла спрэчка, і адзін зь іх мусіць прагаварыўся й з гневам кінуў пару словаў: да, он тоже такой бандзіт, как і все ані...” Тўт я зусім асьмялеў пачаў гаварыць, што ўжо мне падабалася. Так яны нічога й не дабіліся, хоць яшчэ й прыходзілі сюды разоў колькі тым летам.

Аднаго дня, познай восеняй, я прыйшоў раніцай на магілку і, на вялікае маё зьдзіўленьне, знайшоў там чалавека, які ляжаў ніцма, уткнуўшыся тварам у пясок. Ён быў мёртвы. Адна рука, выцягнутая ўперад, так і застыла заціснуўшы ў жмені крыху пяску, другая неяк нялоўка была пад ім. Твар быў зарослы й чорны, як вуталь, вопратка парваная й брудная. Калі я перавярнуў закамянелае цела й глянуў на тую руку, што была пад ім, я пазнаў, што яна была зломаная, бо была абкручаная ніжэй локця нейкай ганучай, а пальцы так і закамянелі тоўстымі, апухлымі. У кішэнях нічога не знайшоў, апрача вось гэтае рэчы, — дзед выцягнуў з-за пазухі брудны скрутак паперы. Цяжка было пазнаць, але гэта быў ён, Мікіта. Ведама ж, быў той, каго мучыла забойства Ганулі. Я й пахаваў яго, пахваў побач ГЬнулькі. Бог памірыць 1х там... Для таго, каб ня кінуўся ў вочы каму-небудзь з тых нячысьцікаў другі насып пяску й ня спрычынілася гэтая справа да новых допытаў я другога насыпу не рабіў, толькі крыж перанёс і паставіў пасярод іх, а таксама пасадзіў гэтую бярозку ў іхных нагах. ГЬты куст ружаў пасадзіў Саўка. Так, гэта й ёсьць той Мікіта, у гэтых паперках ён піша пра сябе й аб усім тым, што ён рабіў. Калі прыйшоў да мняе Саўка, я паказваў яму ён чытаў мне. Ён яго знае, з аднае вёскі. 3-за яго й Саўка перанёс шмат гора. Я думаю, і вас гэта цікавіць, а таму маеце паперкі, прачытаем разам.

Пятрусь узяў з рук дзеда скрутак паперы. 3-за пушчы тым часам глуха даносіліся частыя ўзрывы.

— Апошні ліст з гэтага сшытка, як ён і прасіў, я перадаў ягонай маці. Саўка на хвіліну задумаўся. Як я прыпамінаю, то ён прасіў у маці выбачэньня.

Калі Саўка замоўк, Пятрусь узяўся чытаць словы Мікіты:

„Калі хто будзе чытаць гэтыя словы, дык ведайце, што ня пішу іх для гэтага, каб апраўдаць сябе, ці хоць бы каб вызваць у некага спачуваньне. Я ведаю, што апраўданьня няма для мяне.

Можа гэты сшытак трапіць у рукі падобных, як я нявольнікаў няпраўды. Хай гэтыя словы будуць перасьцярогай для іх, хай яны памогуць ім апамятацца, агледзецца. Хай яны параўнаюць сябе, свае ўчынкі, свае думкі з гэтымі, запісанымі тут. Яны знойдуць тут шмат

супольнага, бо іх піша гэткі ж былы нявольнік няпраўды, што цяпер мае магчымасьць глянуць назад, бачыць і судзіць зробленае.

Можа гэтыя словы будуць чытаць ахвяры мае нявольніцкае службы чужынцу ці такіх, як я. Можа гэтыя радкі памогуць ім зразумець, адкажуць на іхнае пытаньне: ‘Чаму? За што?’ Хай...”

Пятрусь, перагарнуўшы балонку, заціх. Ён стараўся разабраць размазаныя радкі відаць, сшытак папаў недзе ў балота. Прыйшлося перагарнуць балонку.

„...Ня дай Божа быць адшчапенцам, вырадкам у сям’і, у народзе. Такім, як я. Цяпер, шукаючы прычынаў гэтага, мне ўспамінаюцца словы Плешкова: ‘Пры чым тут маці? Трэба менш зьвяртаць увагі на маці...’ Так, ім гэтага й было патрэбна. Чаму я гэтага ня мог раней зразумець? Яны, падсоўваючы прыгожую мэту шчасьце народу заадно вучылі: ‘Зьвяртай менш увагі на маці, на народ’. Чаму? Цяпер мне ясна: бо хацелі рукамі такіх, як я, рукамі сыноў таго ж народу вынішчыць яго, вырваць з душы ўсё гэтае, каб пасьля лягчэй было кінуць яго, абезгалоўленага, на пажыву сваёй Імпэрыі. I цяпер я толькі зразумеў, што яны ня толькі бальшавікі, яны расейцы. Раней мне гэта здавался абыякавым, раней я не заўважаў гэтае маскі...”

— Чалавек дайшоў да розуму.. — Пятрусь адарваўся ад сшытка, моўчкі правёў вачыма ад куста ружаў да кучаравае бярозкі ў нагах магілак. Усе маўчалі. Дзедавы вочы снавалі дзесьці па вярхох дрэваў. Пятрусь тымчасам чытаў далей.

Пушча шумела. 3 гэтага шуму прабіваўся дзесьці воддаль часамі гул матору, раптоўная далёкая грукатня колькіх узрываў і зноў пануры шум. Час спушчаў сонца ніжэй пад мяжу грэбеня лесу й блакіту. Недалёка, дзесьці на адным з дрэваў каля берагу возерца, пераклікалася з рэхам зязюля. Калі шум пушчы прыціхаў і абрывалася „ку-ку” зязюлі, каля Ганінай магілкі чуўся выразны й раўнамерны голас Пятруся:

„...і так кроў нявіннае дзяўчыны лягла нязмытнай плямай на сэрцы. ГЬтая кроў абудзіла сумленьне, прымусіла загаварыць...”

— I ты, Саўка, быў зь ім разам у турме? Пятрусь перарваў чытаньне.

— He. Адзін тыдзень толькі. Пасьля апошняга допыту мяне ўкінулі ў другі заканурак, дзе я знайшоў Мікіту. Праз тыдзень нас вывезьлі.

„...Мянушка, якую я пачуў тады ў пушчы з вуснаў дзяўчыны, трапна пасуе для такіх, як я: нявольнік няпраўды. Так, я быў нявольнікам няпраўды...”

Пятрусь скончыў чытаць, устаў і разам зь Міхасём падыйшлі да ног дзьвюх магілак. Пасьля хвіліннага маўчаньня ціхі голас Пятруся ўзьнёсься над магілкамі:

— Сьпі спакойна, блудны сыну. Тваё прадсьмяротнае прызнаньне

й каяньне мо ўнявіняць цябе перад народам. Мо прабачыць ён табе, калі гэта прабачыць магчыма — сьлёзы й кроў тваіх братоў, сясьцёр і бацькоў. Сьпі, ахвяра няпраўды чужынцаў сьпі, пакалечаны сыну нашае патаптанае зямлі... Маці-краіна, і ты, народзе, выбачце сыном тваім, што нясьведама трапілі ў сеткі няволі няпраўды крыважэрнага злыдня. Але вырадкаў якія сьведама рэжуць па частках твае грудзі, Маці, якія сьведама прадаюць у палон Цябе, Народзе над імі вынясі прысуд!..

Ціха. Нават і пушча прыціхла, каб добра расслухаць гэтыя словы, каб, дачакаўшыся канца іх, падхапіць іх гучным шумам, падняць увысь хваляй ветру й разьнесьці з канца ў канец па прасторах краю.

№15. лістапад-сьнежань 1948

Паўлюк Вазёрны

КАЛЯДЫ

(Апавяданьне. Урыўкі. „Жаніцьба ЦярэшкГ’.)

Паясьненьне: „Цярэшка”, ці „Жаніцьба Цярэійкі” гэта традыцыйная гульня моладзі, якая адбываецца штогод у паўночнай Беларусі (Пастаўшчына, Глыбоччына, Дзісеншчына, Лепельшчына й г.д.) на Каляды.

У хаце музыка ня сьціхала ані на хвіліну. За пост запраўды ўсе выпасьціліся на танцы. Кажны стараўся нагнаць прапушчанае, таму й круціўся, забыўшыся й на абатуак, які так дорага прыходзілася набываць. Але на „Цярэшку” не забываўся з маладых ніхто як хлапцы, так яшчэ болып дзяўчаты. Хлапцы абгаварвалі, як правесьці перашкоды, якія яны прадбачвалі з практыкі папярэдніх гадоў Дзяўчаты падыходзілі да „Цярэшкі” з свайго гледзішча: якога „дзеда” ёй удасца злавіць, калі ня ўпэнена ў старога, ці тога, зь якім умаўлялася (хлапцы часамі стараліся зрабіць неспадзеўку для дзяўчыны і, загадзя дамаўляючыся з аднэй, уяўнялі гэтую ўмову другой); ці будзе „дзед” той, якога яна хацела; часта жадалася не аднэй паканкураваць з сваёю сяброўкаю. Але адкрыта не прызнавалася ні адна, што ўжо падрыхтавала ўсё для „Цярэшкі”. (...)

Здаецца, простая мэлёдыя „Цярэшкі”, але чамусьці сваімі гукамі хвалюе моладзь, чымсьці захопліваючым абагравае сэрца кажнага. Дзяўчаты ўкрадкай паглядаюць на хлапцоў, хлапцы ў сваю чаргу паглядаюць у вочы дзяўчатам. Хтосьці падсьпеўвае песьні „Цярэшкі”. У парозе перашэптваюццажанчыны. (...)

— Дзеці, — Цярэнця, як абраны за „бацьку”, пачаў сваю прамову, — прыступаючы да „жаніцьбы Цярэшкі”, як „бацька”, вітаю сваіх сыноў і дачок са сьвятым днём ды з самой „Цярэшкай”...

У хаце было ціха. Прыгожа выглядалі шэрагі моладзі, што стаяла прыгатаваная да пачатку абраду. Дзеля таго, што параў было вельмі шмат, 1 не хапала месца ў хаце, моладзь была пастаўлена ў чатыры

шэрагі: ад сьценаў хлапцы, унутры два шэрагі дзяўчатаў, кажная зь якіх была павернута тварам да свайго хлапца. Кажны хлапец стаяў насупраць свае „бабы”. Цярэнця, як „бацька”, стаяў з сваёй „маткай” асобна, у галаве. Музыканты заставаліся на сваім месцы. У парозе мясьціліся жанчыны й мужчыны.

Калі Цярэнця скончыў гаварыць, музыканты зайгралі „Цярэшку”. Усе адступілі да сьценаў, даўшы вольнае месца на хаце, на якім павінна была адбывацца „жаніцьба” кажнае пары асобна. Дзяўчаты павярнуліся тварам на хату, кажная дзяўчына аперлася плячыма да грудзей свайго „дзеда”. Пачалося.

Пачынаецца з таго, што маладая пара (першая „бацькі”), узяўшыся пад рукі, выходзіць на круг, і, гуляючы, сьпяваюць песьні. Песьні сьпяваюцца розныя, але толькі тыя, якія прысьвечаны „жаніцьбе Цярэшкі”. Музыкі йграюць „Цярэшку”.

„Баба”: Цярэшка-Цярэшачка, Цераз бор дарожачка, Бітая, таптаная Я ў мамкі каханая.

„Дзед”: Цярэшка чаху-чаху, Што нясеш у мяху, мяху Для хлапцоў славечкі маю, Дзяўчатам пярсьцёнкі даю.

„Баба”: Ой, бяда, бяда мне, беда: Далі мне старога дзеда, А я маладзенькая, Бабка удаленькая...

Гэта спэцыяльна, каб пасяброўску падсьміхнуць старога хлапца.

„Дзед”: He бядуй, бабулька мая, He такі стары ўжо я Старасьць не марнуе мяне, Патраплю пацешыць цябе.

Пасьля адзін ад аднаго ўцякаюць, хаваюцца за другімі парамі. Хлапец або дзяўчына мусяць злавіць адзін аднаго.

„Баба”: He ўцякай, дзядулька, трушком: Завеяла сьцежку сьняжком Паднясі бабульку сваю, Пашкадуй ты ножку маю.

„Дзед”: Старым ты назвала мяне, А цяпер завеш. да сябе.

На дварэ сьнег круціць імглой Застануся я, бабка, з табой.

Злавіў. Цалуюцца... Канчаецца танцам, найбольш прынята — „Лявоніхай”.

Так адна за другою „жэняцца” пары. Сьпяваюць, сьмяюцца, танцуюць, а „бацька” багаслаўляе сваіх „дзяцей”. Пацешна атрымоўваецца ў „рэкрутаў”, якія першы раз прыймаюць удзел. Песьні нясьмелыя, а як даходзіць да пацалунку, пастаяць, зачырванеюць, цмокнуцца, як гаварылася, „з-за вугла” або й зусім разьбягуцца.

У парозе жанчыны давалі ацэнку кажнай пары. Больш цанілася тая пара, якая сьпявала больш песьняў і прыгажэйшыя. Сьмяхота пабіў рэкорд усім хлапцам, бо засьпяваў сваёй „бабе” песьняў зь дзесяць, складзеныя ім самым. Ад ягоных песьняў уся хата гудзела віхрам сьмеху. Нарэшце закончыла самая маладзейшая пара, па ліку аж сорак трэйцяя. Агульны вальс, пасьля чаго пачалі разыходзіцца, каб падрыхтавацца да другое часткі „Цярэшкі”. 3 свае вёскі хлапцы й дзяўчаты дый маткі пакідалі хату, але з далейшых вёсак „бабы” заставаліся, адправіўшы сваіх „дзядоў”, каб захапіць прырыхтаванае ім маткамі да стала. Заставаліся й тыя, хто ня прыймаў удзелу. У гэты час перарыву, хоць і ня йгралася, гульні й песьні ня сьціхалі.

Праз каторы час пачалася другая частка. Сталы, пакрытыя белымі настольнікамі, расстаўляліся ля сьценаў. Дзяўчаты — „бабы” — ставілі прынесеную закуску, а хлапцы — „дзяды” — ставілі гарэлку. Стол асобна, ці два, стаўляўся для „пасынкаў” тых, хто ня браў удзелу ў „Цярэшцы”. Закускі хапала, а гарэлку хлапцы-„пасынкі" ставілі сваю.

Сеўшы за стол, пачыналі бяседаваць: музыкі іграць, дзяўчаты сьпяваць, хлапцы-дзяўчатаўзабаўляць. Сьмех, забава. He застаюцца збоку мужчыны й жанчыны -таксама запрашаюцца маладымі да стала.

— Дай Божа, каб мы старыя маглі бачыць вас, дзеці, заўсёды такімі вясёлымі й шчасьлівымі.

— Дай Божа...

— Э, мой зяць не шкадуе мне гарэлкі, знае, што ня раз спаткаемся...

— Я й ня знаў, што мая нявестка жыве п асуседзку.

— Лявон! Мне ўжо прыйдзецца па Калядах заглянуць у тваю хату. Якты, Цярэнця, думаеш?

— Нездарма ж мы яго пасадзілі на покуці, дзядзька. Ды ён і сам ужо прызнаўся, бо старэць надакучыла.

За адным сталом колькі хлапцоў ціха гутарылі.

— Цікава, што яны не паказаліся больш. Хіба запіліся, ці пабаяліся?

— Што, і ў вас хто заводзіўся біцца?

— Ах, ты, праўда, ня знаеш, бо прыехаў, калі іхужо ня было. Ды тут прыходзіла пару такіх супчыкаў. Праўда, двух навет з нашае вёскі.

— Мы ў сваёй вёсцы хацелі „жаніць”, але калі ўбачылі, што справа выходзіць кепска, пакінулі іх 1 прыехалі да вас. Таксама прыцягнулася было колькі валацутаў зь мястэчка, дый сваіх пару знайшлося.

— Хто местачковы быў?

— А ты думаеш, я іх ведаю? Там жа хапае рознае сволачы, што наехала туды. 3 сваіх, праўда, быў адзін, што працуе ў нейкім бюро.

Хтосьці з свацьцяў зацягнула песьню:

Выпіла, закусіла, Сама сябе пахваліла...

I зноў гутаркі, сьмех. Хоць ужо позна, каля пяці гадзінаў раніцы, але моладзь пра дом яшчэ ня думае. Вынесшы сталы, закруцілі зноў у танцах.

Надварэ віднела, калі пачалі разыходзіцца. Марозны ранак вітаў змучаныя, але вясёлыя маладыя пары. Усход гарэў ружова-чырвоным полымем сонечнае зары, высыпаў бліскучымі шкелцамі замеценыя за ноч дарогі й сьцежкі, адбіваўся тысячамі іскраў вакол на полях. Прытуліўшыся адзін да аднаго, „жанатыя” аддаляліся ад Апанасавае хаты, адучваючы радасьць і цяплыню, што пакінула гэтая ноч у сэрцах, прынёсшы забыцьцё аб страшнай штодзёншчыне /савецкай 1930-х г