Крыжакі

 

Мінск «Асар» 1997

ББК 84(4П)5

С99 УДК 884-93

Для старэйшага школьнага ўзросту

Пераклад з выдання Henryk Sienkiewicz «Krzyzacy», Paristwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1973, прадмова i каментарыі M. Кенькі

Мастак B. Паўлавец

Сянкевіч Г.

С99 Крыжакі: Раман: Для ст. шк. узросту / Пер. з пол., прадм. і камент. М. П. Кенькі.— Мн.: «Асар», 1997. — 720 с.: іл. — (ПІкольная бібліятэка)

ISBN 985-6070-28-7

Гістарычны раман класіка польскай літаратуры XIX стагоддзя, лаўрэата Нобелеўскай прэміі Генрыка Сянкевіча — вострасюжэтны твор пра барацьбу народаў Усходняй Еўропы супраць агульнага ворага — Тэўтонскага ордэна, і пра перамогу над ім у славутай Грунвальдскай бітве 1410 года.

На беларускай мове выдаецца ўпершыню.

С 8840000000 ББК 84(4П)5

ISBN 985-6070-28-7

© «Асар», 1997

© Пераклад, прадмова, каментарыі, М.П.Кенька, 1997

© Афармленне і макет фірмы

«Графема», 1997

ГЕНРЫК СЯНКЕВІЧ I ЯГО РАМАН «КРЫЖАКІ»

Старонкі жыццяпісу

Генрык Сянкевіч — славуты польскі пісьменнік, адзін з класікаў сусветнай літаратуры, выдатны майстра мастацкага слова, шырока вядомы за межамі сваёй краіны. Разам з Элізай Ажэшкай, Баляславам Прусам, Марыяй Канапніцкай ён стаяў ля вытокаў польскага рэалізму ў літаратуры. Яго лепшыя творы належаць да найбольш значных дасягненняў сусветнай літаратуры і нязменна выклікаюць цікавасць чытачоў усё новых і новых пакаленняў як у Польшчы, так і за яе межамі.

Генрык Сянкевіч нарадзіўся 5 мая 1846 года ў мястэчку Воля Акшэйская ў Радамскай губерні былога Царства Польскага, якое ўваходзіла тады ў склад Расіі.

Бацька пісьменніка, Жозеф Сянкевіч, небагаты шляхціч, быў дробным арандатарам. Сярод продкаў Сянкевіча былі беларусы і татары. Прадзед яго, польскі вайсковец Міхал Татар, паходзіў з татарска-беларускага роду, што асела жыў на тэрыторыі цяперашняй Беларусі. У пятнаццацігадовым узросце ён прыняў каталіцтва, набыў шляхецтва, пазней перасяліўся ў Полыпчу. Дзед пісьменніка — афіцэр, служыў у польскім войску, удзельнічаў у напалеонаўскіх войнах, потым працаваў ляснічым.

Маці — Стэфанія з роду Цецішкоўскіх, належала да старой, знакамітай шляхты. У радні яе былі святары, дзяржаўныя дзеячы, сярод іх адзін з лідэраў польскай дэмакратыі, гісторык і палітычны дзеяч Іахім Лелевель. Яна пісала вершы, была аўтаркай дзвюх надрукаваных у перыёдыцы аповесцей.

Дзяцінства Генрык правёў у вёсцы. У яго быў старэйшы брат Казімір і тры малодшыя сястры — Соф’я, Анэля і Гелена. У шумных гульнях удзельнічаць не любіў, больш ахвотна бавіў час у полі, лесе, з цікавасцю назіраў

за жыццём лясных насельнікаў. А яшчэ ён рана навучыўся чытаць і прыахвоціўся да кніжак. Аднойчы ён знайшоў на гарышчы стары куфар з кніжкамі, у якіх апавядалася пра даўнія часы, пра славутых палякаў, пра далёкія краіны і захапляльныя падарожжы, прыгоды. Ці не з гэтых часоў запала яму думка паспрабаваць самому напісаць пра славетныя часы польскай гісторыі, пра жыццё продкаў? За пяро Генрык узяўся яшчэ жывучы ў вёсцы. Праз гады пісьменнік згадваў, што крыху пазней, у час вучобы ў рэальнай гімназіі ў Варшаве (1858—1865) пісаў аповесць «Ахвяры», але потым перачытаў і ў хвіліну расчаравання знішчыў.

Жывучы ў Варшаве, куды сям’я пераехала незадоўга да паўстання 1863 года, ён доўга яшчэ нудзіўся па вёсцы. У гімназію ён заўсёды ішоў па вуліцы, дзе прадавалі жывых птушак. «Клеткі віселі на вуліцы, — успамінаў Сянкевіч, — а ў іх чыжы, зяблікі, шчыглы, салаў’і і гілі, часам бывалі нават совы, сойкі і сіваваронкі. Гэта былі мае добрыя знаёмыя, яны нагадвалі мне вёску. Я не аднойчы стаяў перад тымі клеткамі так доўга, што спазняўся на заняткі».

3 1866 па 1869 год Сянкевіч вучыўся ў Галоўнай школе ў Варшаве, якая напачатку замяніла яму універсітэт, закрыты царскімі ўладамі ў 1863 годзе і зноў адкрыты ў 1869 годзе; менавіта ў ім пісьменнік і давучваўся, але выпускных экзаменаў у 1871 годзе здаваць не пайшоў. Вучыўся спачатку на юрыдычным факультэце, потым на медыцынскім, але ўрэшце перайшоў на філалагічны. У час вучобы захапляўся тэатрам і журналістыкай. Два гэтыя захапленні паядналіся ў ім: Сянкевіч пачаў пісаць тэатральныя рэцэнзіі, водгукі на спектаклі. Першая такая рэцэнзія была надрукавана ў папулярным штогодніку ў 1869 годзе. 3 1872 года Г. Сянкевіч працуе ў варшаўскай прэсе, спачатку фельетаністам і рэпарцёрам, a ў 1874—1878 гадах як саўладальнік двухтыднёвіка «Ніва», пазней — рэдактар часопіса «Слова».

У 1876—1878 гадах Сянкевіч ездзіў у Злучаныя Штаты Амерыкі як карэспандэнт «Газеты польскай». У гэты час у Каліфорнію выехала група перасяленцаў з Польшчы, якія хацелі заснаваць сельскагаспадарчую камуну, і Сянкевіч далучыўся да іх. 3 Амерыкі ён даслаў цыкл карэспандэнцый, выдадзены пазней асобнай кнігай, названай «Лісты з падарожжа».

У розныя часы Сянкевіч падарожнічаў па Еўропе і

Амерыцы, пабываў у Канстанцінопалі, Альпах, Рыме, Іспаніі, у 1890 годзе ездзіў на паляванне ў Занзібар, аб чым апавядаў у цыкле нарысаў «Лісты з Афрыкі». Калі ж поўнасцю пераключыўся з журналістыкі на пісьменніцтва, то жыў у Варшаве або ў Закапане. Гістарычныя раманы прынеслі пісьменніку сусветную вядомасць і славу. У 1905 годзе за раман «Quo vadis?» («Куды ідзеш?») пісьменнік быў адзначаны Нобелеўскай прэміяй. Асаблівай пашанай Сянкевіч карыстаўся ў Польшчы. Яго добра ведалі і як творцу, і як грамадскага дзеяча. Сянкевіч друкаваў свае раманы з працягам у перыёдыцы, і сучаснікі сведчаць, што чытачы збіраліся перад кіёскамі ў чаканні свежага выпуску таго выдання, у якім друкаваўся яго новы раман. Пра шырокую вядомасць пісьменніка сведчыць і такі гумарыстычны факт. У 1813 годзе на варшаўскай вуліцы ў Сянкевіча выкралі кішэнны гадзіннік. Газеты апісалі гэты выпадак, і неўзабаве гадзіннік пераслалі пісьменніку разам з лістом, у якім невядомыя пачціва прасілі прабачэння за дурнога злодзея, «які не пазнаў пана Сянкевіча».

Г. Сянкевіч не быў шчаслівы ў асабістым жыцці. Першы раз ён ажаніўся ў 1881 годзе з Марыяй з роду Шаткевічаў, якая вырасла на Віленшчыне ў бацькоўскім маёнтку. Яна захварэла на сухоты і ў 1885 годзе памерла, пакінуўшы яму двух дзяцей: сына Генрыка-Юзафа і дачку Ядвігу. У знак памяці пра жонку пісьменнік заснаваў у 1889 годзе стыпендыю імя Марыі Сянкевіч.

У ягоным жыцці былі яшчэ чатыры жанчыны, якія таксама насілі імя Марыя. Марыю Келераву, дачку паштовага чыноўніка, ён кахаў яшчэ ў час вучобы і ў 1874 годзе быў гатовы ўзяць шлюб, але бацька дзяўчыны сарваў заручыны, не дазволіўшы ёй выходзіць замуж за «галадранца літаратара». Ці мог ён ведаць, што літаратура зробіць Сянкевіча адным з багацейшых людзей у тагачаснай Полыпчы?

Васемнаццацігадовая Марыя (Марынушка — так называў яе Сянкевіч) Валадкевіч, родам з Адэсы, дачка польскага фінансавага агента на Украіне, стала жонкай пісьменніка ў 1893 годзе, але не пражыла з ім і месяца. Шлюб разладзіла яе маці, якая вельмі непрыхільна ставілася да зяця.

У 1904 годзе Сянкевіч ажаніўся з пляменніцай Марыяй Бабскай, з якой і пражыў да скону. А пятай Марыяй была 23-гадовая Марыя Радзіеўская, прыгажосць якой вельмі

ўразіла Сянкевіча; ён быў моцна закаханы, але пашлюбавацца ім не было суджана, і яны засталіся добрымі сябрамі, доўга вялі перапіску.

Нават у тагачасную прэсу трапілі чуткі пра захопленасць Сянкевіча талентам вядомай польскай акторкі Гелены Маджэеўскай, пра спектаклі якой ён неаднаразова пісаў, суправаджаў яе ў час гастроляў па Амерыцы і Еўропе. Але ці было гэта каханне без узаемнасці, падобнае на каханне рускага пісьменніка Тургенева да французскай спявачкі Паліны Віярдо, ці нешта іншае, так і засталося невядомым.

У 1898 годзе, калі святкавалася стагоддзе з дня нараджэння класіка польскай літаратуры Адама Міцкевіча, Генрык Сянкевіч багата зрабіў для ўшанавання памяці паэта, асабліва ў справе адкрыцця музея і помніка ў Варшаве. Дзеля гэтага ён нават адклаў свой юбілей — 25годдзе літаратурнай дзейнасці, шырока адзначаны пазней, у 1900 годзе. Юбілейны камітэт набыў і падараваў Сянкевічу маёнтак Абленгорак, дзе ён жыў да 1914 года. Калі пачалася першая сусветная вайна, Сянкевіч пераехаў у Швейцарыю, жыў у мястэчку Вевей, там 16 лістапада 1916 года ён і памёр. У 1924 годзе прах пісьменніка быў перавезены ў Полыпчу і пахаваны ў Варшаве ў кафедральным саборы Святога Яна. Удзячныя нашчадкі з любоўю ўшаноўваюць памяць пра Генрыка Сянкевіча. Перавыдаюцца і экранізуюцца яго творы, адкрыты музей у Абленгораку, устаноўлены помнікі ў Быдгашчы, Гдыні, Слупску і Чанстахове.

Ведаюць і любяць творы Сянкевіча і ў Беларусі. Яшчэ пры жыцці пісьменніка і потым, у часы царскай Расіі, на беларускай зямлі іх чыталі па-руску і па-польску. У Расійскай імперыі Сянкевіч па вядомасці саступаў толькі I. Тургеневу і Л. Талстому. Але пазней у СССР перавыдавалася не ўсё з напісанага ім па розных прычынах. Трылогія «Агнём і мечам», «Патоп»* і «Пан Валадыёўскі» была не ў пашане таму, што ў ёй аднабакова паказана вызваленчая барацьба ўкраінскага народа пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага. Чытачы могуць лепш зразумець гэта, калі сказаць, што з той самай прычыны ў Полыпчы не перакладаецца аповесць М. Гогаля

* Гэты раман быў экранізаваны, і фільм на Беларусі карыстаўся надзвычайнай папулярнасцю.

«Тарас Бульба», дзе пераважае процілеглы погляд на тыя ж падзеі. He друкаваўся ў СССР і яшчэ адзін гістарычны раман Г. Сянкевіча «Quo vadis?». Пільная цэнзура ўбачыла ў гэтым творы рэлігійныя матывы, услаўленне хрысціянства.

Трэба адзначыць, што раман «Крыжакі» спасціг болып шчаслівы лёс: на экранах Беларусі прайшоў фільм з аднайменнай назвай; твор неаднаразова перавыдаваўся ў Маскве, у перакладзе Е. Ягоравай; у 1959 годзе выдадзены ў перакладзе Э. Выгодскай. Пераклад на рускую мову скарыстала і выдавецтва «Мастацкая літаратура», якое ў 1983 годзе выдала «Крыжакоў» з пасляслоўем літаратуразнаўцы В. I. Гапавай.

Акрамя таго яшчэ ў 1938 годзе на беларускай мове было выдадзена апавяданне «Янка-музыкант», імя перакладчыка, на жаль, засталося невядомым. А ў 1955 годзе выйшаў зборнік «Апавяданні», значную частку якіх пераклаў Міхась Машара. Выдавецтва «Мастацкая літаратура» падрыхтавала «Quo vadis?» у перакладзе П. Татарыновіча.

Генрык Сянкевіч памятаў пра сваіх беларускіх і татарскіх продкаў, і гэта знайшло адбітак у ягоных творах. Нельга не заўважыць, што на іх старонках не аднойчы сустракаюцца прадстаўнікі гэтых двух народаў. Татараў мы сустракаем у аповесці «Татарская няволя», у трылогіі, у рамане «Крыжакі». Пра беларусаў ці выхадцаў з беларускіх земляў ён таксама не забываўся. Іх у часы Сянкевіча ў Полыпчы называлі ліцвінамі. Ці не ў знак памяці пра сваіх беларускіх продкаў Сянкевіч падпісваў свае раннія творы псеўданімам Літвас? Ці не таму галоўная гераіня рамана «Quo vadis?» Лігія, паводле слоў Сянкевіча, была «ці то ліцвінка, ці то вялікапалянка»? Ды і персанаж апавядання «На маяку» Ставінскі быў так расчулены, прачытаўшы ў далёкай Амерыцы першыя радкі паэмы А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш», напісанай, як вядома, на беларускім матэрыяле, — «Літва, мая айчына», што забыўся запаліць ліхтар маяка. Правобразам Ставінскага, як цяпер вядома, быў эмігрант-беларус родам з Віцебшчыны — Сялява. А пра выпадак, які адбыўся з ім і лёг у аснову апавядання, нагадаў Сянкевічу ягоны амерыканскі сябра, беларус Юльян Гарайн.

Генрыку Сянкевічу даводзілася бываць на Беларусі. У лютым 1887 года ён паляваў «у Дубніках на Літве», у лісце адтуль пісаў: «Што я рабіў па шляху да Маладзеч-

на? Абдумваў сцэны з «Валадыёўскага». У маёнтку Дубнікі (цяпер гэта тэрыторыя Астравецкага раёна ў Беларусі) жыў дзядзька першай жонкі пісьменніка Браніслаў Мінейка.

У раманах «Крыжакі» і «Патоп», у падарожным нарысе «Белавежская пушча» апісваюцца беларускія краявіды, успамінаюцца ліцвіны як народ мужны, нязломны: «спрытна ліцвіны ваююць», «ліцвінаў можна разбіць, але нельга перамагчы», «болып храбрага народа на свеце няма».

Абсягі творчасці

У першым раздзеле ўжо згадваліся журналісцкія нататкі Сянкевіча, з якіх і пачалася яго творчая дзейнасць. Успаміналася і першая аповесць, якая не пабачыла свету.

На пачатку сваёй творчасці Генрык Сянкевіч падзяляў некаторыя ідэі так званага «варпіаўскага пазітывізму», прыхільнікі і ідэолагі якога лічылі неабходным прыстасавацца да тых умоў, у якіх жыў польскі народ, і займацца стваральнай працай на карысць радзімы ў імя светлай будучыні, якая некалі ды надыдзе, а пакуль узбагачаць польскую культуру, навуку, апекавацца асветай у нацыянальным духу.

Генрык Сянкевіч у сваіх нарысах, у шэрагу ранніх мастацкіх твораў, такіх як аповесці «Эскізы вугалем» (1877), «Па хлеб» (1880), раман гБез догмату» (1889—1890), «Сям’я Паланецкіх» (1893—1894), «Віры» (1910), пісаў пра жыццё сваіх сучаснікаў, але найбольшую славу яму прынеслі творы на гістарычную тэму, бо ў сучаснасці пісьменнік не мог знайсці ідэалу грамадскага жыцця і быў вымушаны звяртацца да мінуўшчыны. Ён пісаў, абгрунтоўваючы гэтае сваё рашэнне, так: «Ці не лепей, ці не здаравей будзе замест таго, каб маляваць сучасны стан разумовага жыцця, цяперашніх людзей, марныя намаганні і бяссілле, паказаць грамадству, што былі яшчэ больш страшныя і адчайныя часы, але, нягледзячы на гэта, наступіла адраджэнне і выратаванне. Першае можа канчаткова расхаладзіць і давесці да адчаю, другое надае сілу, жывіць надзею, абуджае жаданне жыць». Генрык Сянкевіч хацеў на ўзорах мінуўптчыны «ўзняць дух нацыі», абудзіць яе палітычную актыўнасць, даць народу перспектыву на будучае. Услаўляючы ваенныя выправы продкаў, рамантызуючы польскую шляхту як вырата-

вальніцу Бацькаўшчыны, ён імкнуўся пераканаць сваіх суайчыннікаў у неабходнасці нацыянальнага адзінства ва ўмовах іншаземнага прыгнёту і ўціску. Вынікам гэтых думак і жаданняў стала трылогія «Агнём і мечам» (1884), «Патоп» (1886) і «Пан Валадыёўскі» (1888), якая ахоплівае гістарычныя падзеі ў Полыпчы з 1647 па 1673 год і заснавана на сапраўдных гістарычных падзеях: змаганне палякаў з войскамі Багдана Хмяльніцкага у часы, калі Украіна імкнулася вызваліць свае землі ад польскай экспансіі, барацьба палякаў супраць шведаў, якія імкнуліся падпарадкаваць сабе ўсю Полыпчу, і вайна з Турцыяй. На фоне гістарычных падзей Г. Сянкевіч вывеў каларытных прадстаўнікоў патрыятычнай шляхты, паэтызаваў іх ваенныя ўчынкі як рыцарскія подзвігі. Трылогія зрабіла імя Сянкевіча надзвычай папулярным. Ею зачытваліся, яна была перакладзена на многія еўрапейскія мовы. Славу Сянкевіча падтрымаў і раман «Quo vadis?» (1894— 1896), у якім Сянкевіч перанёс дзеянне ў старажытны Рым часоў Нерона і зараджэння новай веры — хрысціянства. Нягледзячы на ўяўную аддаленасць у часе і месцы падзей ад сучаснай яму Полыпчы, Г. Сянкевіч і ў гэтым рамане праводзіў думку аб тым, што духоўныя капітоўнасці, гуманнасць выратуюць народ, нягледзячы на самыя цяжкія выпрабаванні.

Ў тым жа рэчышчы быў задуманы і напісаны яшчэ адзін твор на гістарычную тэму, які па сваёй папулярнасці ў свеце пераўзышоў усе іншыя раманы і аповесці Сянкевіча. Гэта быў раман «Крыжакі», у якім пісьменнік зноў звярнуўся да гісторыі сваёй Айчыны.

Эпапея пра вялікую перамогу

Раман «Крыжакі», напісаны Г. Сянкевічам у 1897— 1900 гадах, меў раней і цяпер мае надзвычайную папулярнасць у славянскім свеце. У ім адлюстраваны падзеі канца XIV і пачатку XV стагоддзяў, якія ахопліваюць прамежак гісторыі прыблізна ў дзесяць год, з моманту смерці польскай каралевы Ядвігі ў 1399 годзе і да Грунвальдскай бітвы 1410 года.

Раман, напісаны ў гады, калі Полыпча аказалася падзеленай паміж трыма дзяржавамі. Ён прасякнуты ідэямі патрыятызму, служэння свайму народу і сваёй дзяржаве. Барацьба польскага народа за сваю незалежнасць вялася супраць усіх дзяржаў, якія панавалі на польскіх

землях. Але асаблівую трывогу выклікала экспансія Прусіі, якая паслядоўна праводзіла германізацыю польскіх тэрыторый, дзе палякаў зганялі з зямлі, пазбаўлялі маёмасці, вымушалі пакідаць абжытыя мясціны і выязджаць за межы ўтворанага немцамі на польскіх землях Герцагства Пазнанскага, пасяляючы там нямецкіх каланістаў.

Г. Сянкевіч жа вылучыў у гісторыі Полыпчы сугучны гэтаму часу перыяд, калі экспансія Тэўтонскага ордэна на ўсход таксама пагражала стратай незалежнасці Польшчы. У рамане сцвярджаецца думка аб тым, што панаванню заваёўнікаў немінуча прыйдзе канец, што справядлівая барацьба народа за нацыянальнае вызваленне, за незалежнасць прынясе яму перамогу. Раман названы «Крыжакі», хаця рыцары Тэўтонскага рэлігійнага ордэна і не з’яўляюцца там галоўнымі героямі. Але ва ўсім рамане адчуваецца, што дзеянні агрэсіўнай дзяржавы — Ордэна крыжакоў, скіраваныя на захоп усходніх славянскіх тэрыторый, крывадушна прыкрытыя місіянерскай мэтай пашырэння хрысціянства, выклікаюць незадавальненне ў кожнага, хто спрадвеку жыве на гэтай зямлі і не з’яўляецца прыхільнікам крыжакоў. Іх гняце несправядлівасць, якая зыходзіць ад гэтага грознага суседа палякаў.

Лёс галоўных дзеючых асоб рамана, польскіх шляхцічаў Мацькі і Збышкі, таксама ўвесь час аказваецца звязаны з супрацьстаяннем крыжакам. Няспынную вайну вядзе з імі яшчэ адзін з галоўных герояў — Юранд. У напружаным, цяжкім дыпламатычным і ваенным супрацьстаянні з Ордэнам пададзены і гістарычныя асобы — кароль Ягайла, князі Януш Мазавецкі і Вітаўт, славутыя польскія рыцары, сярод якіх вылучаюцца Павала з Тачава і Зындрам з Машкавіц. I нават эпізадычныя персанажы, прама ці апасродкавана, аказваюцца звязанымі з тым злом, якое зыходзіла ад крыжакоў. Гінуць праз іх вясёлы Зых, грозны Юранд і яго дачка Дануся, госць Ордэна дэ Фурсі, горка скардзіцца на цяжкі лёс польскі селянін з Тэўтонскіх земляў, які паказаў Юранду дарогу на Шчытна, уступаюць у барацьбу з крыжакамі і правадыр жмудзінскіх вояў Скірвойла, і вандроўны рыцар дэ Лорш, і нават прадавец індульгенцый Сандэрус.

Найболып глыбока, усебакова ў рамане выпісаны станоўчыя персанажы, народжаныя аўтарскай фантазіяй, — Мацька, Збышка, Юранд. Аўтар правёў іх праз усе пе-

рапляценні сюжэту, паказаў іх у развіцці, жыва, пластычна. Праходзячы праз цяжкія выпрабаванні, гэтыя героі набываюць новыя якасці, не выглядаюць просталінейнымі. Так, Збышка, які ў пачатку рамана паказаны як парывісты, гарачы, непаседлівы, крыху камічны ў сваім перабольшаным імкненні адпавядаць ідэалу рыцара, далей раскрываецца як узмужнелы, спрактыкаваны ваяр, памяркоўны ў справах, верны ў каханні і сяброўстве. Мацька таксама запамінаецца як мужны і часам хітры шляхціч, бывалы рыцар, дбайны гаспадар. Псіхалагічна глыбока раскрываецца ў рамане вобраз Юранда, непрымірымага ворага крыжакоў, які перажыў цяжкую духоўную драму і ў канцы жыцця прыйшоў да ідэі ўсёдаравання.

3 прадстаўнікоў процілеглага лагеру — крыжакоў найболып удаліся аўтару вобразы рэальных гістарычных асоб — магістра Конрада і Куна Ліхтэнштэйна. Першы з іх паказаны як чалавек, які не быў жорсткі па характары, але вымушаны рабіць зло, падпарадкуючыся свайму становішчу і абставінам. Трагізм яго лёсу ў тым, што ён не змог пайсці супраць сваіх, перашкодзіць таму беззаконню і насіллю, якое тварылі крыжакі. Куна Ліхтэнштэйн, пыхлівы, непрымірымы вораг палякаў, і комтур Зыгфрыд дэ Лёвэ таксама абмаляваны псіхалагічна змястоўна і пераканаўча.

На жаль, менш яскрава акрэслены ў рамане найбольш цікавыя для нас асобы, якія маюць самае непасрэднае дачыненне да гісторыі Беларусі — князь Вітаўт і польскі кароль, былы літоўскі князь Ягайла. Яны падаюцца болып праз успрыняцце іншых дзеючых асоб, дзякуючы чаму чытач многае ўведае пра іх, але ўбачыць іх ён толькі ў асобных эпізодах, найперш у час паходу на крыжакоў.

3 жаночых вобразаў найбольш запамінаецца Ягенка. Прыгожая, вясёлая, разумная, здатная да гаспадаркі і палявання, чароўна жаноцкая — яна аднолькава натуральная і ў вясковай хаце, і ў свіце княгіні Аляксандры.

А вось Дануся, з якой звязана столькі падзей, выглядае менш выразна, хутчэй як рыцарскі ідэал прыгажосці, чым як рэальная асоба, жывы чалавек.

Псіхалагічна глыбока, жыва і пераканаўча паказаць сваіх герояў аўтару дапамагае мяккі, добразычлівы гумар. Ёсць у рамане і чыста камічныя персанажы: жулікаваты бадзяга Сандэрус, звераватыя залётнікі Вільк і Чтан, аматар вясёлых песень і гульбішчаў абат з Тульчы,

жартаўнік Зых. Сянкевіч час ад часу з усмешкай абмалёўвае скупасць і «прагнасць да зямлі» Мацькі, пера-. болыпаную адданасць рыцарскім рытуалам Збышкі і дэ Лорша, рэлігійную экзальтацыю ксяндза Калеба, любоў да з’едлівых жартаў Главы, прастадушную хітрасць Ягенкі. Гумар у рамане добра адцяняе той пафас патрыятызму, які дзякуючы гэтаму нідзе не выступае ў гіпербалізаваным выглядзе, надае твору такі высокі, грамадзянскі сэнс.

Раман «Крыжакі» ў розныя часы і ў розных народаў карыстаўся надзвычайнай папулярнасцю, і гэта было абумоўлена як абставінамі, так і часам. Пры жыцці Г. Сянкевіча твор выконваў тую ролю, якую і наканаваў яму аўтар, — абуджаць нацыянальную свядомасць, патрыятызм ва ўмовах прыгнечання. Гэтую ролю ён выконваў і ў гады другой сусветнай вайыы, калі не толькі польскі народ, але і многія народы свету разам змагаліся супраць фашыстаў. Варта нагадаць, што ў акупаванай фашысцкай Германіяй Польшчы раман быў забаронены.

Для беларускага чытача раман цікавы яшчэ і тым, што ў ім адлюстраваны эпізоды з гісторыі сумеснай барацьбы славянскіх народаў, у тым ліку і беларускага, супраць агульнага ворага, супраць чужаземнай экспансіі, што ў ім гучаць ідэі еднасці, гучыць матыў памяці пра святое мінулае і ахвярную кроў, пралітую дзеля нацыянальнай незалежнасці.

* * *

Падзеі гістарычнага рамана «Крыжакі» аддалены ад нашага часу пяццю стагоддзямі. Аўтар не называе дакладнай даты, з якой пачынаецца твор, але яе лёгка вызначыць па тых гістарычных фактах, якія звязаны з падзеямі, апісанымі ў рамане. Гэта лета 1399 года. Раман пачынаецца з таго, што галоўныя героі твора Мацька і Збышка, два шляхцічы з мястэчка Багданец, вяртаюцца пасля ваенных дзеянняў пад Вільняй, у якіх бралі ўдзел польскія рыцары, і заязджаюць у Кракаў, прывабленыя весткамі, што неўзабаве павінна нарадзіць каралева Ядвіга, жонка польскага караля Уладзіслава Ягайлы, і з гэтай нагоды будзе вялікае свята. Як вядома, яна нарадзіла дачку 21 чэрвеня 1399 года, a 17 ліпеня памерла. Значыць, сцэна ў карчме мястэчка Тынец, які цяпер стаў

прыгарадам Кракава, адбывалася недзе ў пачатку чэрвеня 1399 года. Героі твора і надалей будуць удзельнічаць у гістарычных падзеях. Мацька і Збышка прымуць удзел у паўстанні на Жмудзі ў 1402 годзе, у перагаворах з Ордэнам крыжакоў, у Мальбарку, потым Збышка зноў будзе ваяваць з крыжакамі на баку жмудзінаў у 1403 годзе, і нарэшце абодва галоўныя героі і многія іншыя персанажы рамана прымуць удзел у славутай Грунвальдскай бітве 15 ліпеня 1410 года. У заключэнні аўтар піша, што Збышка дачакаўся, калі ў Мальбарку запанавалі палякі, гэта падзея адбылася тады, калі Збышку было ўжо 75 гадоў.

Генрык Сянкевіч добра ведаў і любіў гісторыю Польшчы і іншых краін Заходняй Еўропы, з выдатным майстэрствам апісваў падзеі мінулага. Для таго, каб болып глыбока ўвайсці ў свет даўніны, у атмасферу часу, калі жылі і дзейнічалі рэальныя гістарычныя асобы, якія павінны былі поруч з прыдуманымі аўтарам персанажамі быць дзеючымі асобамі яго гістарычных твораў, Г. Сянкевіч знаёміўся з творчасцю сваіх папярэднікаў, якія пісалі пра тыя самыя часы, з гістарычнымі хронікамі, ў тым ліку з вядомай хронікай Длугаша, паводле якой ён і апісаў Грунвальдскую бітву. Тут трэба адзначыць, што сучасныя гісторыкі сцвярджаюць: не ўсё ў гэтай хроніцы адпавядала гістарычнай праўдзе і на гэта ёсць свае прычыны. Але мы не будзем іх кранаць, спынімся толькі на тых гістарычных неадпаведнасцях, якія датычаць падзей, звязаных з Беларуссю.

Сённяшні чытач, у тым ліку і школьнік, цяпер добра ведае, што падзеі, якія адбываліся ў Вялікім княстве Літоўскім, — гэта і наша, беларуская, гісторыя. Г. Сянкевіч неаднойчы згадвае пра гісторыю цяперашняй Беларусі. У тыя часы, сведкам якіх робіць нас пісьменнік, палякі, беларусы, літоўцы аб’ядноўваліся ў барацьбе супраць захадаў агрэсіўнага дзяржаўна-рэлігійнага аб’яднання — Ордэна крыжакоў, пашырыць свае ўладанні шляхам пранікнення на ўсход. Крыжакі апраўдвалі свае дзеянні місіянерскай скіраванасцю: неабходнасцю хрысціць язычнікаў. Але хрысціянства ўжо раней прыйшло на землі Беларусі і Літвы і без удзелу Ордэна. Літоўцы, якіх у тыя часы называлі жмудзінамі, паўставалі супраць спроб крыжакоў агнём і мечам насадзіць сваё панаванне. У гэтым ім дапамагалі і тыя прадстаўнікі Вялікага княства Літоўскага, якіх Г. Сянкевіч называе

«ліцвінамі», — насельнікі беларускіх земляў. Праўда, часам пісьменнік «зблытвае» ліцвінаў і жмудзінаў, называе іх то ліцвінамі, то жмудзінамі. I гэта не дзіўна, бо ў тыя часы, у адрозненне ад палякаў, гэтыя два народы яшчэ не мелі сталай адзінай назвы.

Трэба звярнуць увагу чытача і на тое, што Сянкевіч, апісваючы ліцвінаў, толькі аднойчы згадаў, што яны больш цывілізаваныя, а часцей паказваў іх дзікімі, апранутымі ў шкуры звяроў, што не адпавядала рэчаіснасці. Мелі ў той час ліцвіны сваю добра ўзброеную армію, сваё рыцарства, якое, у адрозненне ад польскага, здабывала сваю славу не на турнірных міжбоях, не ў атрадах наёмнікаў, а ў няспынных сутычках з агрэсіўнымі крыжакамі. Гісторыкі пацвярджаюць гэта. Задумаемся, ці змаглі б дрэнна ўзброеныя, дзікія атрады вытрымаць націск адборных крыжацкіх харугваў у Грунвальдскім пабоішчы?

Між іншым, варта звярнуць увагу і на яшчэ адну гістарычную неадпаведнасць у рамане. Апісваючы Грунвальдскую бітву, Г. Сянкевіч даверыўся хроніцы Длугаша, у якой стратэгічны манеўр Вітаўта з мэтай заманіць крыжакоў і акружыць іх падаецца як панічныя ўцёкі. Ніводная іншая гістарычная крыніца не пацвярджае гэта. Такі манеўр неаднаразова выкарыстоўвалі раней і пазней апісваемых падзей і татары, і славяне. Гэта быў рызыкоўны манеўр, але ў гарачцы бою войскі праціўніка паддаваліся на яго, што неаднаразова прыводзіла іх да згубы.

Варта сказаць і пра тое, што тры смаленскія палкі, пра якія ўсе летапісныя крыніцы сведчаць як пра самыя стойкія і непахісныя ў гэтым пабоішчы, таксама былі з беларускіх зямель, з Вялікага княства Літоўскага. Гэта пазней Смаленшчына адышла да Русі. I дзеля справядлівасці трэба адзначыць, што ў той грандыёзнай бітве стагоддзя, якая вырашыла лёсы ці не ўсіх народаў Еўропы, у адзіных шэрагах біліся беларусы і палякі, рускія і чэхі, украінцы і літоўцы, татары і малдаване. Дык ці варта сёння нам узважваць, хто ўнёс болыпы ўклад у гэтую перамогу? Ці не лепш уславіць іх памяць і ганарыцца той слаўнай перамогай.

М. Кенька

TOM I

I

У Тынцы¹, y карчме «Люты тур», якую трымалі мніхі-бенедыктынцы, за адным сталом сядзела колькі чалавек і слухала рыцара — бывалага служаку, што распавядаў пра свае прыгоды, якіх ён нямала зазнаў у часы войнаў і блуканняў па далёкіх краінах.

Барадаты, сярэдняга веку, плячысты, але хударлявы; ягоныя валасы былі прыбраны пад адмысловай сеткай з нашытымі на ёй пацеркамі; на ім быў скураны кубрак² з адціснутымі ўздоўж палосамі — слядамі ад баявога панцыра; падперазаны ён быў пасам, аздобленым мядзянымі бляшкамі, за ім заткнуты нож у касцяных похвах, а пры баку — кароткі падарожны меч-корд.

Побач з ім за сталом сядзеў юнак, доўгавалосы, з вясёлым позіркам, відаць, ягоны баявы сябра ці, можа, збраяносец, бо і ён быў апрануты па-дарожнаму, у такі самы вышмараваны баявым панцырам скураны кубрак. Кампанія складалася таксама з двух дробных шляхцічаў з ваколіц Кракава і трох купцоў-гараджан у чырвоных, падобных на каўпакі, шапках, вузкія канцы якіх звешваліся набак ледзьве не да локцяў.

Гаспадар-немец у бледна-жоўтым каптуры, ніжні край якога быў выразаны зубцамі, наліваў са жбана моцнае піва ў куфлі з накрыўкай і з цікавасцю прыслухоўваўся да таго, што распавядаў рыцар пра ваенныя прыгоды.

3 яшчэ большай цікавасцю слухалі яго гараджане. Даўняя нянавісць, якая з часоў Дакеікавых³ раз’ядноўвала гараджан і рыцараў, у г^тыя-таеы ўжо згвеала.

і гараджане хадзілі з высока ўзнятай галавой. Яшчэ цанілася іх гатоўнасць плаціць наяўнымі грашмі — не тое, што ў болып познія часы, таму ў карчме можна было бачыць гараджан-купцоў, якія запанібрата балявалі са шляхтай⁴. Іх ахвотна запрашалі ў кампанію, бо яны, людзі грашавітыя, зазвычай плацілі і за сябе, і за гербавую шляхту. Так яны сядзелі і размаўлялі, час ад часу падаючы знак гаспадару, каб зноў напоўніў куфлі.

— Дык, значыць, вы, панове рыцары, шмат чаго на свеце пабачылі? — спытаўся адзін з купцоў.

— Так, няшмат каму з тых, хто цяпер з розных месцаў з’язджаецца ў Кракаў, давялося пабачыць столькі,— адказваў старэйшы рыцар.

— А іх вельмі многа едзе! — казаў далей гараджанін.— Каралева вось-вось народзіць. Вялікае будзе свята і вялікае шчасце для каралеўства! Казалі, што кароль загадаў выслаць ложак каралевы парчой, шытай перламі, і балдахін над ім таксама. А ўжо забавы і турніры будуць такія, якіх свет япгчэ не бачыў!

— Кум Гамрат, не перапыняйце рыцара! — папрасіў другі купец.

— Ды я не перапыняю, кум Аертэтэр , але мне здаецца,і ён рады будзе пачуць, што людзі кажуць, бо, напэўна ж, і ён едзе ў Кракаў. Усё роўна ў горад нам сёння ўжо не вярнуцца, там брама будзе зачыненая , а ноччу гэтыя дробныя гады, невыводныя ў ложках, спаць не дадуць, так што ў нас хопіць часу нагаварыцца.

— Вам слова скажаш, а вы — дзесяць. Старэеце, кум Гамрат!

— Аднак жа штуку вільготнага сукна япгчэ змагу пад пахай пранесці.

— Такога, мабыць, што свіціцца, як сіта.

Спрэчку перапьініў вандроўны рыцар, які загаварыў зноў:

— Пэўна, і я спынюся ў Кракаве, бо чуў я пра турніры і буду рады паказаць у міжбоі сваю сілу, ды і мой пляменнік, хаця ён малады і бязвусы, ужо не адзін варожы панцыр скінуў на зямлю.

Госці глянулі на юнака, які, весела ўсміхаючыся, прыгладзіў рукамі свае доўгія валасы і зноў паднёс да вуснаў куфаль з півам.

Стары рыцар між тым дадаў:

— Урэшце, каб мы і хацелі вярнуцца назад, дык няма куды...

— Якжагэта? — спытаўся адзін са шляхцюкоў.— Адкуль жа вы і як вас клічуць?

— Мяне клічуць Мацька з Багданца, а гэты падлетак — сын майго роднага брата, Збышка. Наш герб — Тупая Падкова, а кліч — Грады!

— А дзе ён, ваш Багданец?

— Эх, спытайцеся лепш, дзе ён быў, панове, бо яго ўжо няма. Охо-хо! Яшчэ ў час вайны Гжымалітаў з Наленчамі' спалілі наш Багданец дашчэнту, адзін стары дом застаўся; што было з дабра, тое разрабавалі, а слугі разбегліся. Засталася голая зямля, бо і навакольныя сяляне пашыліся глыбей у пушчу. Мы з братам адбудаваліся, але праз год паводкай усё знесла. Потым і брат памёр, я і застаўся адзін з сірацінай. Думаў тады: не жыць мне там! А ў гэты час пайшла чутка, што хутка пачнецца вайна і што Яська з Алясніцы, той самы, якога кароль Уладзіслаў⁰ прыслаў у Вільню пасля Мікалая з Маскожава, якраз набірае па ўсёй Полыпчы рыцараў. Тады я знайшоў шаноўнага абата і нашага родзіча Янку з Тульчы, пакінуў яму зямлю пад заклад, а на грошы за яе купіў такія-сякія даспехі, коней — словам, усё, што патрэбна для ваеннай выправы, а хлопца, хаця яму было тады дванаццаць, пасадзіў на жарэбчыка і — гайда да Яські з Алясніцы!

— 3 падлеткам на вайну?

Ён тады яшчэ і падлеткам не быў, але змалку быў мацаком. Бывала, яшчэ ў дванаццаць год упрэцца самастрэлам⁹ у зямлю, прыцісне жыватом ды так нацягне цеціву корбай, што ніводзін англічанін з тых, якіх мы бачылі пад Вільняй, лепей не справіўся б.

— Няўжо быў такі дужы?

— Шлем за мной насіў, а як трынаццаць зім мінула, то і шчыт стаў насіць.

— Пэўна, ужо вам і паваяваць давялося?

— I ўсё з ласкі Вітаўта¹⁰. Сядзеў князь у крыжакоў, a тыя штогод рабілі наезды на Літву, пад Вільню. Розны народ з імі ішоў: немцы, французы, англічане (найлепшыя лучнікй), чэхі, швейцарцы, бургундцы. Высякалі лясы, замкі на сваім шляху ставілі і ўрэшце ўсю Літву агнём і мечам вынішчылі, так што ўвесь народ, які на той зямлі жыў, намерыўся ўжо яе пакінуць і шукаць іншай, хоць далёка за светам, хоць сярод дзяцей Вельзевула — манголаў¹¹, абы толькі далей ад немцаў.

— I тут было чутно, што ўсе ліцвіны хацелі адтуль пайсці з дзеткамі і жанкамі, але мы не верылі.

— А я гэта бачыў. Охо-хо! Каб не Мікалай з Маскожава, не Яська з Алясніцы ды, пахвалюся, каб і не мы, то не было б ужо Вільні.

— Мы ведаем. Вы не здалі крыжакам замак.

— Так, не здалі. Паверце мне, чалавеку бываламу, у войнах я толк ведаю. Яшчэ старыя казалі: «Зацятая яна — Літва»,— і праўдзілі! Добра ліцвіны ваююць, але не ім з рыцарствам у полі мерыцца! Калі яшчэ коні нямецкія ў багне завязнуць, або калі ў густым лесе крыжакоў напаткаць — тады іншая справа.

— Немцы — нішто сабе рыцары! — заўважылі гараджане.

— Яны як муры стаяць адзін пры адным ў жалезных даспехах і так, сабачыя сыны, імі прыкрываюцца, што толькі вочы праз забралы блішчаць. Лавай ідуць. Кінецца, бывала, на іх Літва, але тут жа і рассыплецца, як пясок, а калі не рассыплецца, то немцы яе спляжаць і патопчуць. У крыжакоў у войску не адны немцы — служаць ім ці не ўсе народы, колькі іх ёсць на свеце. I смелыя сярод іх бываюць, скажу я вам! He раз бачыў, як каторы з іх нахіліцца ўперад, наставіць дзіду ² ды адзін, не чакаючы, калі бітва пачнецца, кінецца на ўсё войска, як ястраб на птушыную чараду.

— Госпадзі Божа! — усклікнуў Гамрат.— Ну а хто сярод іх найлепшы?

— А гэта ўжо хто да чаго здатны. 3 самастрэламі найлепш спраўляецца англічанін, ён стралой панцыр навылёт працінае, а ў галуба пацэліць на сто крокаў. Чэхі здорава баявой сякерай арудуюць. Двухручным мечам найлепей немец б’ецца. Швейцарац лоўка жалезным цапом шлемы трушчыць, але ўсё ж самыя адмысловыя рыцары тыя, што з французскай зямлі. Француз здатны біцца і конным і пешым, прытым будзе табе ўсялякія абразлівыя словы кідаць, але іх вам усё роўна не зразумець, бо мова ў іх такая, нібы хто ў алавяныя міскі¹³ барабаніць, а так нічога, народ набожны. Яны нам перадавалі праз нямецкіх рыцараў, што вінавацяць нас, нібыта мы ваюем з крыжакамі, абараняем язычнікаў і сарацынаў¹⁴, абяцалі, што дакажуць гэта ў рыцарскім паядынку. Яны дамовіліся, што на гэты Божы суд¹⁵, як яны яго называюць, выйдуць чатыры іхныя і чатыры

нашыя рыцары, і будзе ён пры двары Вацлава, караля рымскага і чэшскага.

Гэтыя словы яшчэ больш падагрэлі цікавасць шляхцічаў і купцоў. Яны аж павыцягвалі шыі над сваімі куфлямі, гледзячы на Мацьку, і зноў пачалі распытваць:

— А хто там будзе з нашых? Кажыце хутчэй!

Мацька паднёс куфаль да вуснаў, выпіў і адказаў:

— За нашых вы не хвалюйцеся. Сярод іх Ян з Улашчовы, кашталян¹⁶ добжынскі, з ім Мікалай з Вашмунтова, Яська Здакоўскі і Яраш з Чэхава — усе рыцары як на падбор, дужыя хлопцы. He ў навіну ім біцца і на дзідах, і на мечах, і на баявых сякерах. Будзе на што людзям паглядзець і што пачуць, я ж казаў вам, што французу ўжо нагой на гарляк наступіш, а ён усё будзе табе крыўдныя словы кідаць. Далібог, яны там усіх перагавораць, але нашы ўсіх перамогуць.

— Слаўная будзе перамога, хай іх Бог блаславіць,— азваўся адзін са шляхцічаў.

— I святы Станіслаў! — дадаў другі.

Потым, павярнуўшыся да Мацькі, зноў пачаў распытваць:

— Ану, раскажыце нам пра ўсё. Вы хвалілі немцаў і іншых рыцараў, гаварылі, што яны храбрыя і лёгка Літву спляжылі. А з вамі ім, што ж, не цяжэй было? Няўжо яны з ахвотай і на вас ішлі? Але ж Бог даў — вы не скарыліся ім! Дык пахваліце нашых!

Але Мацька з Багданца не быў хвалько, бо адказаў сціпла:

— Тыя, хто ўпершыню прыходзіў з далёкіх краёў, з імпэтам на нас кідаліся, але раз-другі паспыталі, і ў іх ахвота прападала. Бо наш народ зацяты ў барацьбе — гэтым нас нават папракалі, кажучы: «Пагарджаеце смерцю, але абараняеце сарацынаў, губіце свае душы». А нас злосць брала, бо гэта ж няпраўда. Літва прыняла хрышчэнне, і там кожны Хрыста славіць, хоць не кожны ўмее як след гэта рабіць. А вы ведаеце, што наш кароль літасцівы нават хацеў паставіць у Плоцкім кафедральным саборы агарак свечкі перад паваленым язычніцкім ідалам, але ксяндзы адгаварылі яго, даводзячы, што не варта гэтага рабіць. Дык што тады ўзяць з простага чалавека? Сёй-той і думае так: «Ну, загадаў мне князь ахрысціцца, я і ахрысціўся, загадаў Хрысту паклоны адбіваць, я і адбіваю, але чаму я не магу сваім старым багам тваражку адшкадаваць, печанай рэпы ім пакінуць, пены з піва

пліхнуць? He зробіш так, як бачыш — коні здохнуць, каровы захварэюць або малако ў іх крывёю абыдзе, а там ўвосень і каласка не сажнеш». Той-сёй так і ўлагоджвае старых багоў, вось і пала падазрэнне на ўвесь народ. Але ж гэта ад несвядомасці, ад страху перад ідаламі. Даўней добра жылося язычніцкім багам. Мелі яны свае хаты ў лясах, коней, каб ездзіць, дзесяціну збожжа бралі. А цяпер лясы павысякалі, есці ім няма чаго, па гарадах званы

гудуць — вось і пашылася гэтая поскудзь у самыя дрымучыя бары і там скуголіць ад тугі. Пойдзе ліцвін у лес, а яго ў гушчары то адзін, то другі бажок за крысо кажуха хапае і просіць: «Дай!» I некаторыя даюць, але ж ёсць і такія смелыя хлопцы, што не толькі не даюць, а нават ловяць іх. Адзін насыпаў пражанага гароху ў валовы пузыр, дык туды аж трынаццаць нячысцікаў тут жа ўлезла. А ён заткнуў пузыр арабінавым калочкам і панёс іх у

Вільню францысканцам: тыя ахвотна заплацілі яму дваццаць срэбных скойцаў¹ , абы толькі загубіць ворагаў

Хрыстовага імя. Я на свае вочы бачыў той пузыр, ад яго такі мярзотны смурод ішоў,— гэта ў нечысці ад страху

перад свянцонай вадой...

— А хто гэта так дакладна падлічыў, што іх было трынаццаць — ні больш ні менш? — спытаў разважна купец Гамрат.

— Ліцвін казаў мне, што ён бачыў, як яны лезлі. A што яны там, у гэтым ніякага сумнення не было, бо адкуль бы такі смурод, а калочак нікому выцягваць не ха-

целася.

— Ну і дзівосы! — выгукнуў адзін са шляхцічаў.

— Чаго толькі я не нагледзеўся! Адно скажу: народ там добры, ды толькі ўсё ў іх асаблівае. Самі кудлатыя, сярод іх хіба князь які валасы расчэсвае ды стрыжэ; ядуць печаную рэпу і лічаць яе за найлепшы наедак, вераць, што ад яе болып смелым будзеш. У сваіх лясных паселішчах жывуць разам з хатняй жывёлай, з вужакамі, п’юць і ядуць, колькі ўлезе. Кабет за нішто маюць, а вось паненак вельмі шануюць і лічаць, што яны маюць асаблівую здольнасць: нібыта дастаткова дзяўчыне нацерці чалавеку жывот сушанай чорнай ажынай, то адразу спыніцца калаццё ў ім.

— He шкада і калаццё зажыць, калі дзеўкі прыгожыя! — усклікнуў кум Аертрэтэр.

— Пра гэта вы лепей у Збышкі спытайце,— усміхнуўся Мацька з Багданца.

Збышка так зарагатаў, што аж лаўка пад ім захісталася.

— Бываюць сярод іх і прыгажуні,— сказаў ён.— Хіба Рынгала не была прыгажуняй?

— Што гэта за Рынгала? Мабыць, спакусніца нейкая? Раскажы!

— Вы што, нічога не чулі пра Рынгалу? — спытаў Мацька.

— I чуць не чулі, і бачыць не бачылі.

— Ды гэта ж сястра князя Вітаўта, жонка Генрыка, князя мазавецкага¹⁸.

— Што вы кажаце! Які-такі князь Генрык? Быў такі князь мазавецкі, біскуп плоцкі, дык ён жа памёр.

— Гэта ён самы. Яму павінны былі даслаць з Рыму вызваленне ад зароку, але смерць вызваліла яго раней ад жыцця; відаць, не вельмі ён цешыў Бога сваімі ўчынкамі. Мяне якраз паслаў Яська з Алясніцы да князя Вітаўта з лістом, а тут ад караля прыехаў у Рытэрсвердэр князь Генрык, біскуп плоцкі. Вітаўту на той час вайна ўжо апрыкрала, бо Вільню ён узяць не змог, а каралю нашаму апрыкралі родныя браты і іх распуста. Кароль бачыў, што Вітаўт і байчэйшы і разумнейшы ад ягоных родзічаў, і паслаў да яго біскупа з прапановай пакінуць крыжакоў і пайсці пад яго руку, а за гэта паабяцаў аддаць яму ўладу над Літвой. А Вітаўт быў да перамен ахвочы, пасла выслухаў з увагай. Наладзіў у яго гонар не адзін баль ды турнір. Біскуп заўсёды быў рады сесці на каня і паказаць сваю рыцарскую сілу, хаця іншыя святары гэтага не ўхвалялі. А мазавецкія князі ўсе як адзін асілкі, у іхным родзе нават дзяўчаты лёгка ламаюць падковы. Першы раз князь выбіў з сядла трох рыцараў, другі — пяцёх, з нашых мяне зваліў, а пад Збышкам конь у час сутычкі на азадак сеў. Князь прымаў узнагароды з рук цудоўнай Рынгалы, кожны раз у поўным узбраенні перад ёй кленчыў. I так яны закахаліся, што ў часы застолляў яго ад яе за рукавы адцягвалі духоўныя айцы з тых, што з ім прыехалі, а яе — брат Вітаўт. Нарэшце князь заявіў: «Я сам сябе вызвалю ад зароку, пацвердзіць яго папа, хай сабе не рымскі, а авіньёнскі , але пад вянец я павінен пайсці зараз жа, а не — дык згару!» Грэх то быў вялікі, але Вітаўт не хацеў пярэчыць каралеўскаму паслу, каб не пакрыўдзіць яго, і іх пашлюбавалі. Пасля гэтага яны паехалі спярша ў Сураж, потым у Слуцк. Збышак вельмі перажываў, бо, згодна з нямецкім рыцарскім звычаем²⁰.

выбраў княгіню Рынгалу дамай свайго сэрца і даў зарок да скону аддана служыць ёй.

— Так, гэта праўда,— сказаў Збышка, перапыніўшы Мацьку.— Але ж потым, людзі казалі, княгіня Рынгала разважыла, што ёй не да твару быць жонкай біскупа (бо ён хоць і ажаніўся, але духоўнага сану з сябе не склаў) і што праз гэта ім не будзе Божага блаславення, і яна ўзяла дый атруціла мужа. Як толькі я дачуўся пра гэта, то папрасіў аднаго набожнага пустэльніка з-пад Любліна, каб ён вызваліў мяне ад таго зароку.

— Можа, ён і быў пустэльнікам,— заўважыў, смеючыся, Мацька,— але што ён набожны, то гэта наўрад, бо мы прыехалі да яго ў пятніцу ў лес, а ён мядзведжыя косці сякерай трушчыў ды шпік высмоктваў, аж гарляк ходырам хадзіў.

— Але ж ён казаў, нібы шпік — гэта не мяса, і, апроч таго, ён атрымаў на тое дазвол, бо пасля таго шпіку ён бачыць у сне цудоўныя відовішчы і назаўтра можа прарочыць аж да паўдня.

— Ну, ну! — сказаў Мацька.— Аднак жа прыгожая Рынгала стала ўдавой і можа прымусіць цябе служыць ёй.

— Дарэмна будзе старацца, бо я сабе выберу іншую даму, якой дам зарок служыць да смерці, а там і жонку сабе знайду.

— Спярша знайдзі сабе рыцарскі пас²¹.

— Уга! Хіба не будзе рыцарскіх турніраў пасля таго, як каралева народзіць? А перад імі ці пасля кароль будзе многіх пасвячаць у рыцары. Кожнаму, хто здатны, пас дастанецца. А я з любым магу сілай памерацца. Біскуп не перамог бы мяне, калі б мой конь не сеў на азадак.

Знойдуцца там і дужэйшыя за цябе.

Шляхцічы з-пад Кракава закрычалі разам:

— А Божа мілы! Там жа, перад каралевай, будуць не такія, як ты, спаборнічаць, а найслаўнейшыя ў свеце рыцары. Будуць там Завіша з Гарбава, і Фарурэй, ды і Добка з Алясніцы, і ўрэшце Павала з Тачава, ды яшчэ Пашка Злодзей з Біскупіц, і Яська Нашан, і Абданк з Гуры, і Анджэй з Брахаціц, і Крыстын з Астрова, і Якуб з Кабылян!.. ² Дзе ўжо табе з імі сілай мерыцца, калі ім няма роўных па сіле ні пры чэшскім, ні пры венгерскім двары! А ты кажаш, што лепшы, чым яны. Колькі год маеш?

— Васемнаццаты пайшоў,— адказаў Збышка.

— Ды цябе ж любы пальцам прыб’е!

— Пабачым.

Тут Мацька спытаўся:

— Я чуў, нібы кароль шчодра ўзнагароджвае рыцараў, якія вяртаюцца з літоўскай вайны. Сярод вас ёсць хтось з Кракава, можа, скажа, ці праўда гэта?

— Дальбог, праўда! — адказаў адзін са шляхцічаў.— Шчодрасць каралеўская ва ўсім свеце вядомая, толькі ж праціснуцца да яго вам будзе цяжка — цяпер жа ў Кракаве гасцей, як пчол у вуллі, усе з’ехаліся на народзіны і хрэсьбіны і хочуць выказаць нашаму валадару сваю пачцівасць і адданасць. Меўся быць венгерскі кароль, казалі, што і рымскі імператар прыедзе, і розныя князі, графы, ды рыцараў будзе як маку, і, вядома, кожны спадзяецца, што не вернецца з пустымі рукамі. Ёсць чутка, што прыедзе сам папа Баніфацый, ён жа таксама спадзяецца на міласць нашага караля і на дапамогу супраць свайго авіньёнскага «супарата». Так што праз гэты натоўп вам цяжка будзе прабіцца, але, калі ўдасца вам гэта зрабіць і ўпасці каралю ў ногі, ён шчодра ўзнагародзіць вас за службу.

— Вось я і ўпаду яму ў ногі, таму што заслужыў. A калі будзе вайна, то зноў пайду ваяваць. Праўда, мы такую-сякую здабычу захапілі, што-кольвечы дасталося нам як узнагарода і ад Вітаўта, галеча мне не пагражае, але я ўжо не маладзён, калі ж пад старасць сіла пакідае косці, то хто не захоча мець спакойны прытулак.

— Кароль ветла сустракаў тых, хто вярнуўся з Літвы разам з Яськам з Алясніцы, і ўсе яны цяпер жывуць прыпяваючы.

— Дык вось яно што! Мяне ж не было сярод тых, хто вярнуўся з ім, — я тады яшчэ ваяваў. Ведайце, што мір паміж каралём і князем Вітаўтам дорага каштаваў немцам! Князь хітрасцю вызваліў сваіх заложнікаў з палону, а потым напаў на немцаў, папаліў іхныя замкі, перабіў лепшых рыцараў, народу процьму знішчыў. Немпы захацелі адпомсціць яму, узялі ў хаўрус Свідрыгайлу , які да іх перабег, і зладзілі новую выправу. Сам магістр Конрад²⁴ выступіў з вялікім войскам. Узялі ў аблогу Вільню, спрабавалі разбурыць замкі з высачэзных вежаў, спрабавалі і здраднікаў сярод абаронцаў знайсці — а трасца ім у бок! А як назад ішлі, столькі іх палягло яшчэ; мабыць, і палова іх не вярнулася. Потым мы выступалі на бой яшчэ і супраць Ульрыка Юнгінгена²⁵, брата магістра, самбійскага войта. Войт спужаўся князя і з плачам уцёк.

3 таго часу наступіў мір, горад наноў будуецца. Адзін набожны мніх, які мог босы хадзіць па распаленым жалезе, прарочыў, нібы з гэтага часу і аж да канца свету Вільня ўжо не ўбачыць болей пад сваімі мурамі ўзброенага немца. А калі так будзе, то ведайце, чыіх рук гэтая справа.

Сказаўшы гэта, Мацька з Багданца выставіў наперад свае далоні, шырокія і моцныя, і суразмоўцы згодна заківалі галовамі:

— Так, так! Ён праўду кажа! Так!

Размова раптоўна перапынілася. Праз адчыненыя вокны, з якіх былі выстаўлены зацягнутыя бычынымі пузырамі рамы, бо наступіла цёплая, пагодлівая ноч, даляцеў шум, бразгат зброі, галасы людзей, іржанне коней, спеў. Усе ў карчме здзівіліся, бо час быў позні, месяц ужо высока ўзняўся ў неба. Немец-гаспадар выбег на панадворак карчмы, але хуценька, перш, чым госці паспелі асушыць куфлі, вярнуўся і крыкнуў:

— Едзе нейкі двор!

Праз колькі хвілін у дзвярах з’явіўся паж у блакітным кубраку і чырвонай складной шапачцы. Ён прыпыніўся, паглядзеў на прысутных і, убачыўшы гаспадара, сказаў:

— Выцерці сталы і запаліць агні: княгіня Анна Данута спыніцца тут на начлег.

Сказаўшы гэта, ён павярнуўся і выйшаў. У пакоі пачалася мітусня: гаспадар клікаў слуг, а госці разгублена пазіралі адзін на аднаго.

— Княгіня Анна Данута²⁶,— прамовіў адзін з гараджан,— ды гэта ж Кейстутаўна, жонка Януша Мазавецкага, стрыечная сястра караля. Яна ўжо два тыдні жыве ў Кракаве. Мусіць, ездзіла ў Затар праведаць князя Вацлава²⁷, а зараз вяртаецца адтуль.

-— Кум Гамрат,— сказаў другі гараджанін,— давай пойдзем на сена ў стадолу: гэтая кампанія для нас занадта высокая.

— Мяне не дзівіць, што яны едуць па начы,— прамовіў Мацька,— удзень горача. Але чаму яны спыняюцца ў карчме, тут жа — крок ступіць — кляштар?

Потым ён звярнуўся да Збышкі:

— Гэта родная сястра цудоўнай Рынгалы, ты ведаеш пра тое?

А Збышка адказаў:

— А з ёй, напэўна, мноства мазавецкіх паненак!

II

Неўзабаве праз дзверы ўвайшла княгіня — пані сярэдняга веку, з усмешкай на твары, апранутая ў чырвоны плашч і звужаную зялёную сукню з доўгім пазалочаным пасам, які, спускаючыся, быў унізе зашпілены вялікай спражкай. Услед за ёй ішлі панны з яе світы, некаторыя з іх старэйшыя, некаторыя ж зусім маладзенькія, у ружовых і ліловых вяночках на галавах, амаль усе з лютнямі ў руках. Былі сярод іх дзяўчаты з цэлымі букетамі свежых кветак, відаць, назбіраных у дарозе. Тлумна стала ў пакоі, калі ўслед за паннамі з’явіліся прыдворныя і іх слугі. Яны ўсе ўвайшлі бадзёрыя, з весялосцю на тварах, гучна гамонячы і прыпяваючы, нібы захмялелыя ад пагодлівай ночы і яснага святла поўні. Сярод прыдворных былі і два вандроўныя спевакі, адзін з лютняй, другі з невялікімі гуселькамі збоку. Адна з дзяўчат, зусім яшчэ дзеўчынё, гадоў, можа, дванаццаці, таксама несла ўслед за княгіняй невялічкую лютню, абабітую меднымі цвічкамі.

— Хвала Ісусу Хрысту! — прамовіла княгіня, спыніўшыся пасярод карчмы.

— На векі вякоў, амін! — адказалі ўсе прысутныя і схіліліся ў нізкім паклоне.

— А дзе гаспадар?

Немец пачуў, што яго клічуць, выступіў наперад і ўкленчыў па нямецкім звычаі — стаў на адно калена.

— Мы спынімся ў цябе, каб адпачыць і падсілкавацца,— сказала пані.— Паварочвайся жвавей, a то мы галодныя.

Гараджане тым часам выйшлі, услед за імі, каб не перашкаджаць княгіні, намерыліся пайсці два мясцовыя шляхцічы, а таксама Мацька з Багданца і малады Збышка, якія пакланіліся на развітанне яшчэ раз, але княгіня затрымала іх:

— Вы шляхта і нам не перашкодзіце! Пазнаёмцеся з дваранамі. Адкуль вас Бог прывёў?

Яны па чарзе назвалі свае імёны, прозвішчы, гербы, клічы і вёскі, адкуль яны былі родам. Як толькі княгіня даведалася ад Мацькі, адкуль яны вяртаюцца, пляснула ў далоні і ўсклікнула:

— Як гэта цудоўна! Вы раскажаце нам пра Вільню, пра майго брата і сястру. Ці прыедзе князь Вітаўт на народзіны і хрэсьбіны?

— Ён хоча прыехаць, але не ведае яшчэ, ці здолее, a таму паслаў ксяндзоў і баяраў, якія вязуць у падарунак каралеве срэбную калыску. А мы з пляменнікам ахоўвалі гэтую калыску ў дарозе.

— Значыць, калыска тут? Хачу яе ўбачыць! Яна сапраўды ўся з чыстага срэбра?

— Сапраўды, уся з чыстага срэбра, але яе ўжо тут няма. Павезлі ў Кракаў.

— А што тады вы тут, у Тынцы, робіце?

— Мы вырашылі зазірнуць да кляшторнага пракуратара²⁸, нашага родзіча, каб аддаць пад ахову слаўных мніхаў тое, што мы ў часе вайны здабылі, і тое, што князь нам падараваў.

— To дзякаваць Богу! А нішто сабе здабыча? Але скажыце, чаму ўсё ж брат не ўпэўнены, што зможа прыехаць?

— Бо рыхтуецца ісці на татараў.

— Я пра гэта чула; ды вось як уздумаю, што каралева не прарочыла шчаслівага канца гэтай выправы... А яе прароцтвы заўжды збываюцца...

Мацька ўсміхнуўся:

— Эх, шаноўная наша пані! Што тут скажаш, але ж разам з князем Вітаўтам столькі нашых слаўных рыцараў пойдзе, такіх малойцаў, супраць якіх ніякаму ворагу не ўстояць!

— А вы хіба не пойдзеце?

— Ды вось жа мяне паслалі з калыскай, да таго ж я пяць гадоў не здымаў з сябе даспехаў,— адказаў Мацька і паказаў на сляды, адціснутыя панцырам на ласіным кубраку.— Але крыху адпачну і пайду, а не — дык вось яго, пляменніка Збышку, аддам у войска пана Спыткі з Мельштына, які павядзе ў паход усіх нашых рыцараў²⁹.

Княгіня Данута кінула позірк на каржакаватую постаць Збышкі, але тут якраз увайшоў мніх з кляштара, павітаўся з княгіняй і пачаў пачціва дакараць за тое, што яна не прыслала ганца, каб паведаміць пра свой прыезд, і што спынілася на начлег не ў кляштары, а ў звычайнай карчме, якая не да твару яе асобе. Тым болып, што ў кляштары хапае дамоў і гмахаў, у якіх нават просты чалавек знаходзіць сабе спачын, а што ж казаць пра такую шаноўную госцю, як жонка князя, продкі і родзічы якога зрабілі столькі добрага для абацтва.

Але княгіня з весялосцю запярэчыла яму:

— Мы зазірнулі сюды ненадоўга, каб толькі крыху

даць адпачыць нагам, а ўранку падамося да Кракава. Мы адаспаліся ўдзень і ехалі па халадку да ночы, а цяпер, калі куры на курасадні ўладкаваліся, было проста няёмка будзіць пабожных мніхаў, ды яшчэ з такой кампаніяй, якая болып думае пра спевы і скокі, чым пра адпачынак для душы.

Калі ж святар пачаў зноў даводзіць сваё, дадала:

— He. Мы ўжо тут застанемся. Час непрыкметна праляціць, пакуль будзем слухаць свецкія песні, але на ютрань пойдзем у касцёл, каб пачаць дзень з Богам.

— Будзе імша за здароўе літасцівага князя і літасцівай княгіні,— сказаў святар.

— Князь, мой муж, прыедзе толькі праз чатыры-пяць дзён.

— Госпад Бог і здалёку пашле яму сваю ласку, а тым часам дазвольце нам, убогім, хаця б віна прынесці вам з кляштара.

— Вельмі ўдзячныя вам,— сказала княгіня.

Калі нарэшце мніх выйшаў, княгіня паклікала:

— Гэй, Дануся! Дануся! Устань на лаўку і павесялі нам сэрца той песняй, якую ты спявала ў Затары.

Пачуўшы гэта, прыдворныя хуценька паставілі пасярод пакоя лаўку. 3 двух бакоў на яе селі спевакі, а пасярод іх стала тая самая дзеўчынёха, якая несла ўслед за княгіняй абабітую меднымі цвічкамі лютню. На галаве яе быў вяночак, валасы сплывалі па плячах, сукенка блакітная, на нагах чырвоныя чаравічкі з доўгімі насамі. Стоячы на лаўцы, яна выглядала як малое дзіця, але разам з тым як нейкая дзівосная фігурка, што нагадвала скульптуры ў касцёле або персанаж батлейкі. Відочна, ёй не першы раз даводзілася так стаяць і спяваць княгіні, бо па ёй не было відно, што яна збянтэжана.

— Давай, Дануся, пачынай! — крычалі ёй прыдворныя панны.

А яна ўзяла лютню, узняла галаву, нібы птах, які збіраецца заспяваць, і, прымружыўшы вочкі, пачала срэбным галасочкам:

Каб была я птушкай, Каб я крылы мела, Я б да свайго Яся У Шлёнск паляцела.

Спевакі тут жа падыгралі ёй, адзін на гусліках, другі

на вялікай лютні; княгіня ж, якая перадусім любіла свецкія песні, пачала хітаць галавой з боку ў бок, а дзяўчынка спявала далей тоненькім дзіцячым галаском, свежым, нібы спеў птахаў у вясновым лесе:

Прыляцела, села

У Шлёнску на плоце: «Глянь, мой любы Ясю, На сваю сіротку».

I зноў падыгралі ёй спевакі. Юны Збышка з Багданца, болып звыклы яшчэ з дзяціных гадоў да вайны і яе жахлівых відовішчаў, нічога падобнага ў сваім жыцці не бачыў. Ён крануў рукой плячо мазура, што стаяў побач, і запытаўся:

— Хто гэта такая?

— Гэта дзяўчына са світы княгіні. У нас хапае спевакоў, якія весяляць двор, але яна найлепшая спявачка, і княгіня яе песні слухае з найболыпай ахвотай.

— Гэта мяне не дзівіць. Здаецца, гэта анёл, не магу на яе наглядзецца. Як яе клічуць?

— А ты хіба не чуў? Дануся. А бацька яе, Юранд са Спыхава, магутны і мужны комес³⁰, які падчас бітваў выступае наперадзе харугвы.

— Якая яна прыгожая! Такой красы яшчэ не бачылі нічые вочы!

— Яе любяць усе і за спеў, і за прыгажосць.

— А хто яе рыцар?

— Яна ж яшчэ зусім дзіця!

Размову перапыніў голас Данусі. Збышка збоку пазіраў на яе светлыя валасы, на прыўзнятую галоўку, на прымружаныя вочкі і на ўсю яе постаць, асветленую адначасна бляскам васковых свечак і водбліскам месячнага ззяння, што падала з адчыненых вокнаў, і рабіўся ўсё больш задуменным. Здавалася яму, што ён ужо яе калісь бачыў, але не памятаў, ці ў сне, ці дзесьці ў Кракаве на аконным шкле ў касцёле.

I ён зноў даткнуўся да пляча мазура, спытаўшыся сцішаным голасам:

— Значыць, яна з вашага двара?

— Яе маці прыехала з Літвы разам з княгіняй Аннай Данутай, якая выдала яе за князя Юранда са Спыхава. Зграбная такая была, паходзіла са знатнага роду, княгіня любіла яе болып ад усіх прыдворных паненак, і яна кня-

гіню любіла. Таму і дачцы імя дала такое ж — Анна Данута. Але пяць год таму немцы пад Златарыяй³¹ напалі на наш двор, і яна памерла са страху. Вось тады княгіня і ўзяла дзяўчынку, гадуе яе з той пары. Бацька часта прыязджае да двара і радуецца, бо бачыць, што дзяўчына здаровая, што яе любіць княгіня. I кожны раз, як гляне на яе, дык слязьмі абліваецца, бо ўспамінае жонку-нябожчыцу, а потым вяртаецца дадому і жорстка помсціць немцам за сваю цяжкую крыўду. Ён так кахаў сваю жонку, як ніхто ва ўсёй Мазовіі не кахаў, і за яе процьму немцаў спляжыў.

Збышкавы вочы імгненна загарэліся, на ілбе набрынялі жылы.

— Кажаце, немцы забілі яе маці?

— Нібыта і не забілі, а забілі. Сама памерла са страху. Пяць гадоў таму быў мір, пра вайну ніхто не згадваў, ніхто нікога не баяўся. Князь паехаў будаваць вежу ў Златарыю адзін, толькі са світай, без аховы, як звычайна ў мірныя часы. Тым часам здраднікі-немцы без аб’яўлення вайны, без дай прычыны напалі на нас. Самога князя, забыўшыся на страх Божы і на тое, што яго продкі шмат дабра ім зрабілі, прывязалі да каня і пацягнулі, а людзей яго пазабівалі. Князь доўга мучыўся ў палоне, і толькі тады, як кароль Уладзіслаў прыстрашыў немцаў вайной, яны спужаліся і адпусцілі яго; але ў час гэтага нападу памерла маці Данусі, бо ў яе сэрца зайшлося ад жаху і гора.

— А вы, пане, былі там? I як вас клічуць, а то я не памятаю.

— Клічуць мяне Мікалаем з Длуголясу, а празваны Абухом. У часе набегу я быў там. Бачыў, як маці Данусіну нейкі немец з павінымі пёрамі на шлеме хацеў прытачыць да сядла і як яна ўвачавідкі збялела ў яго на вяроўцы. Мяне алебардай ледзь не засеклі, з таго часу знак нашу.

I ён паказаў глыбокі шрам на галаве, які перарэзаў лоб ад валос да брыва.

Абодва змоўклі. Збышка пачаў зноў любавацца Данусяй. Потым спытаўся:

— Дык вы кажаце, васпане, што ў яе няма рыцара?

Ён не дачакаўся адказу, бо ў гэты час спеў перапыніўся. Адзін з музыкаў, чалавек тоўсты і цяжкі, раптам прыўстаў, і лава нахілілася ў адзін бок. Дануся пахісну-

лася, раскінула рукі, але перш чым яна ўпала ці саскочыла б, Збышка вокамгненна выбег і падхапіў яе на рукі.

Княгіня спачатку ўсклікнула са страху, а потым весела рассмяялася і сказала:

— Вось і рыцар Данусін! Будзь ласкавы, малады рыцар, аддай нам нашу любую спявачку!

— Хвацка ён цябе злапаў! — выгукнуў нехта з дваран.

А Збышка ўжо ішоў да княгіні, прытуліўшы Данусю да грудзей; яна ж адной рукой абняла яго за шыю, a другой падняла ўгору лютню, баючыся расціснуць яе. На твары дзяўчыны была радасная ўсмешка, і ўжо не адчувалася, што яна спужалася.

Тым часам юнак падышоў да княгіні, паставіў перад ёй Данусю, а сам тут жа ўкленчыў і, узняўшы голаў, з дзіўнай для яго гадоў смеласцю сказаў:

— Хай будзе па-вашаму, літасцівая пані! Час ужо і гэтай цудоўнай паненцы мець свайго рыцара, час і мне мець сваю абранніцу. Прыгажосць і высакароднасць яе я буду ўслаўляць і ў вас прашу дазволу даць зарок верна служыць ёй да самай смерці!

На твары княгіні адбілася здзіўленне, але не ад слоў Збышкі, а ад раптоўнасці ўбачанага і пачутага. Звычай рыцарскага служэння даме быў менш знаёмы ў Польшчы, чым у Мазовіі, якая, знаходзячыся на памежку з Нямеччынай, часцей бачыла рыцараў нават з далёкіх краін, а таму ведала яго лепей і падтрымлівала. Княгіня чула пра яго і раней, пры двары свайго славутага бацькі, дзе ўсе заходнія звычаі прызнаваліся і служылі ўзорам для шляхетных ваяроў, і таму яна не ўбачыла ва ўчынку Збышкі нічога такога, што магло б абразіць яе ці Данусю. Наадварот, яна ўзрадавалася, што любая яе сэрцу прыдворная паненка пачынае браць у палон сэрцы і вочы рыцараў.

I таму, узрадаваная, яна павярнулася да дзяўчыны:

— Дануська, Дануська! Ці хочаш ты мець свайго рыцара?

А Дануся, проставалосая, вясёлая, тройчы падскочыла ў сваіх чырвоных чаравічках, а потым абхапіла княгіню за шыю і пачала ўсклікаць з такой радасцю, нібы ёй паабяцалі забаўку, якая дазволена толькі дарослым:

— Хачу! Хачу! Хачу!

Ад смеху ў княгіні нават слёзы набеглі на вочы, з ёй разам смяяўся ўвесь двор, але ўрэшце княгіня вызвалілася ад абдымкаў Данусі і сказала Збышку:

— А што ж! Давай зарок! А што ты ёй абяцаеш?

Але Збышка, які адзін з усіх прысутных не засмяяўся, сур’ёзна і ўрачыста прамовіў, не ўстаючы з каленаў:

— Абяцаю ёй, што прыеду ў Кракаў і павешу на карчме шчыт, а на ім абвестку, якую мне напіша дасведчаны ў пісьме мніх, аб тым, што панна Данута Юрандаўна найпрыгажэйшая і найвысакароднейшая ад усіх паненак, якія толькі ёсць у каралеўствах. А хто з гэтым не пагодзіцца, таго выклічу на міжбой і буду біцца з ім, аж пакуль сам не загіну ці ён не загіне, або здасца ў палон.

— Добра! Ведаеш рыцарскі звычай. А што яшчэ?

— А яшчэ? Я пачуў ад пана Мікалая з Длуголясу, што маці панны Юрандаўны згінула праз немца з павіным грэбенем на шлеме, таму абяцаю некалькі такіх чубоў сарваць з нямецкіх ілбоў і кінуць пад ногі маёй панны.

Пачуўшы гэта, княгіня зрабілася сур’ёзнай і спыталася:

— Ты што ж, не дзеля смеху гэта абяцаеш?

Збышка адказаў:

— Хай дапаможа мне ў гэтым Бог і Святы Крыж; свой зарок я паўтару ў касцёле перад ксяндзом.

— Тваё жаданне ваяваць з лютым ворагам нашага племя вартае ўхвалы, але мне і шкада цябе: ты малады і лёгка можаш загінуць.

Тут выступіў наперад Мацька з Багданца — прыхільнік звычаяў даўніны, які дагэтуль толькі паціскаў плячыма, але на гэты раз палічыў патрэбным сказаць:

— Што да гэтага, то хай літасцівая пані не трывожыцца! Смерць ў бітве можа кожнага спасцігнуць, а для шляхціча, стары ён ці малады,— гэта нават гонар. Але для майго хлопца вайна не дзівосы, бо хаця ён яшчэ непаўналетні, ды яму ўжо не раз улучыла паваяваць і конна, і пеша, са шчытом і без яго, з дзідай і сякерай, з доўгім альбо кароткім мечам. Нязвыклы для нас гэты рыцарскі звычай, калі хлопец слугуе дзяўчыне, якая даспадобы прыйшлася, але калі ўжо Збышка сваёй панне тыя павіныя чубы паабяцаў, то ён іх здабудзе, і я яго за гэта не дакараю. Трушчыў ён нямецкія шлемы, то няхай і яшчэ патрушчыць, а калі пры тым і пару чарапоў праломіць, то гэта яму толькі славы дадасць.

— Я бачу, што ён ужо не падлетак, а юнак,— сказала княгіня.

Яна павярнулася да Данусі:

— Сядай на маё месца, будзеш сёння самай важнай асобай; толькі не смейся, не час, не пасуе.

Дануся села на месца княгіні; яна хацела пры гэтым надаць свайму твару паважны выгляд, але яе блакітныя вочкі ўсміхаліся Збышку, які ўсё яшчэ стаяў укленчыўшы, і не магла стрымацца, каб ад захаплення не паматляць ножкамі.

— Дай яму пальчаткі,— сказала княгіня.

Дануся дастала пальчаткі і падала Збышку, які з вялікай пашанай узяў іх, пацалаваў і сказаў:

— Я прышпілю іх да свайго шлема, і гора таму, хто на іх паквапіцца!

Сказаўшы гэта, ён пацалаваў рукі Данусі, потым ногі і ўстаў. I тут жа пакінула яго былая сур’ёзнасць, а сэрца напоўнілася вялікай радасцю ад таго, што цяпер ён будзе ва ўсім двары лічыцца сапраўдным мужчынам, і ён, з пальчаткамі Данусі ва ўзнятай руцэ, з запалам, весела ўсклікнуў:

— Гэй, дзе вы, сабакі з павінымі чубамі! Сюды!

Якраз у гэтую хвіліну ў карчму ўвайшоў той самы мніх, які тут ужо быў, а з ім яшчэ двое, старэйшыя ўзростам. Слугі з кляштара неслі следам за імі лазовыя кашы, а ў іх біклагі з віном і розныя, похапкам сабраныя прысмакі. Абодва новыя госці прывіталі княгіню і таксама дакаралі яе за тое, што яна не завітала ў кляштар, а яна ў другі раз тлумачыла ім, што ўсе яны ўдзень адаспаліся і падарожнічалі надвячоркам па халадку, а таму адпачываць не хочуць і, не жадаючы будзіць ні шаноўнага абата, ні святых мніхаў, вырашылі спыніцца ў карчме, каб крыху перадыхнуць.

Пасля доўгіх ветлівых слоў пагадзіліся на тым, што пасля ютрані княгіня з усім дваром паснедае і адпачне ў кляштары. Мніхі запрасілі не толькі мазавецкіх гасцей, але і кракаўскіх шляхцічаў, і Мацьку з Багданца, які і так меў намер дастацца ў кляштар, каб пакінуць там ваенную здабычу і падарункі ад шчодрага Вітаўта, прызначаныя для выкупу Багданца. Але малады Збышка не пачуў, як запрашалі яго, бо паспяшаўся да сваіх і дзядзькавых вазоў, што стаялі пад аховай слуг, каб пераапрануцца і болып прыстойна выстраіцца перад княгіняй і Данусяй. Ён зняў з воза кош, загадаў аднесці яго ў пакой для чэлядзі і там пачаў пераапранацца. Перш-наперш спехам прычасаў валасы, затым прыбраў іх пад шаўковую сетку, вышываную бурштынавымі пацеркамі, а спе-

раду сапраўднымі пярлінамі. Потым апрануў кароткі белы шаўковы кафтан, знізу прыгожа аблямаваны, на якім спераду былі залатыя гафтаваныя грыфоны³²; па кафтане падперазаўся падвойным пазалочаным пасам, на якім вісеў кароткі меч-корд, апраўлены ў срэбра і слановую косць. Усё гэта было новае, ззяючае і зусім не сплямленае крывёй, хаця было здабыта ў паядынку з фрызскім³³ рыцарам, які служыў у крыжакоў. Надзеў Збышка і прыгожыя штаны, адна калашына якіх была ўздоўж у зялёных і чырвоных палосах, другая — у фіялетавых і жоўтых, а верх увесь у стракатую шахматную клетку. I нарэшце, надзеўшы чырвоныя чаравікі з доўгімі насамі, увесь прыбраны і прыгожы, ён пакрочыў у агульны пакой.

Калі ён стаў у дзвярах і яго ўбачылі, усе былі моцна ўражаныя. Княгіня ўбачыла, нарэшце, якога прыгожага рыцара абрала сабе Дануся, і ўзрадавалася яшчэ болей. А Дануся ў тое ж імгненне скочыла да яго, як касуля. Але ці то прыгажосць юнака, ці воклічы захаплення прыдворных стрымалі яе парыў, бо яна спынілася, не дабегшы за крок да хлопца, і, збянтэжаная, застыла, апусціўпіы долу вочкі, і, ўся ўспыхнуўшы, склала далоні і пачала перабіраць пальчыкамі.

Услед за ёй наблізіліся астатнія; сама княгіня, прыдворныя, спевакі, мніхі — усе хацелі лепей разгледзець маладога рыцара. Мазавецкія паненкі не зводзілі з яго вачэй, і кожная цяпер шкадавала, што не яе ён выбраў; старэйшыя ацанілі як належыць каштоўнасць яго ўбрання. Яго абступіла кола цікаўных. Збышка стаяў пасярод з самаздаволенай усмешкай на маладым твары і час ад часу паварочваўся, каб яго можна было лепш бачыць.

— Хто гэта? — запытаўся адзін з мніхаў.

— Малады рыцар, пляменнік вось гэтага шляхціча,— адказала княгіня і паказала на Мацьку.— Ён толькі што даў зарок служыць Данусі.

I мніхі не здзівіліся, бо падобныя служэнні ні да чаго не абавязвалі. Нават замужнія пані з замежных краін, ды і мясцовыя са славутых родаў, дзе былі ў пашане заходнія звычаі, ледзьве не ўсе мелі свайго рыцара. Калі ж рыцар даваў зарок паненцы, то не абавязкова рабіўся пры тым яе нарачоным; наадварот, яна часцей за ўсё выбірала мужам іншага, а рыцар, нават дасягнуўшы сталых гадоў, служыў ёй і надалей, але браў шлюб з іншай.

Крыху болей здзівіў мніхаў Данусін узрост, дый то не

дужа, бо ў тыя часы шаснаццацігадовыя падлеткі бывалі кашталянамі. Сама вялікая каралева Ядвіга ў тую пару, калі прыехала з Венгрыі, мела пятнаццаць год, а трынаццацігадовыя дзяўчаты выходзілі тады замуж. Зрэшты, у гэты момант усе больш глядзелі на Збышку, чым на Данусю, і слухалі Мацьку, які ганарыўся сваім пляменнікам і якраз апавядаў пра тое, як яны здабылі сабе багацце.

— Год і дзевяць тыдняў таму запрасілі нас да сябе ў госці саксонскія рыцары. Быў іх госцем таксама і адзін рыцар з далёкай зямлі фрызаў, іх народ жыве аж за морам. Пры ім быў сын, хлопец на тры гады старэйшы за Збышку. Аднойчы ў час балю гэты хлопец пачаў непрыстойна падсмейвацца з таго, што ў Збышкі няма вусоў і барады. Збышка хлопец гарачы, не сцярпеў і вырваў у таго ўсю бараду. 3-за гэтага мы пасля біліся на смерць або на няволю.

— А чаму вы абодва біліся? — спытаў пан з Длуголясу.

— Бо, выйшла так, што бацька ўстаў за сына, а я за Збышку, вось і біліся мы ўчатырох на вачах у гасцей, на ўтаптанай зямлі. I была між намі такая ўмова, што той, хто пераможа, забірае сабе і вазы, і коней, і слуг пераможанага. Дзякаваць Богу, перамаглі мы. Пабілі мы фрызаў, хаця і з немалой цяжкасцю, бо мужнасці і сілы ў іх хапала, а здабыча засталася нам нішто сабе: чатыры вазы, кожны запрэжаны парай коней, ды яшчэ чацвёрка добрых жарабкоў, ды дзевяць слуг, а яшчэ даспехі адмысловыя, падобных у нас, напэўна, не знойдзеш. Па праўдзе кажучы, мы ў гэтым баі папсавалі свае шлемы, але Госпад Бог узнагародзіў нас іншым, бо нам дасталася акаваная жалезам скрыня, поўная дарагога адзення, — вось гэтае, у якое цяпер Збышка апрануты, таксама там было.

Абодва кракаўскія шляхцічы і ўсе мазурскія прыдворныя з яшчэ большай павагай пачалі глядзець на дзядзьку і пляменніка, а пан з Длуголясу, які меў празванне Абух, сказаў:

— Бачу, вы людзі рашучыя і адважныя.

— Цяпер мы верым, што гэты юнак здабудзе павіныя чубы!

Мацька смяяўся, але пры гэтым на ягоным суровым твары ўсё роўна было нешта драпежнае.

Тым часам кляшторныя служкі выцягнулі з лазовых кашоў віно і прысмакі, а служанкі пачалі выносіць з

бакоўкі поўныя місы са свежаспечанай яечняй з каўбасой, ад якіх у карчме запанаваў моцны смачны дух свінога сала. Гасцям адразу захацелася есці, і ўсе падаліся да сталоў.

Аднак ніхто не сядаў, пакуль княгіня не заняла сваё месца; яна села пасярэдзіне, пасадзіўшы Збышку і Данусю побач насупраць сябе, а потым звярнулася да Збышкі:

— Табе цяпер належыць есці з адной міскі з Данусяй, але глядзі — не наступай ёй на нагу пад лавай і не чапай яе каленяў, як робяць іншыя рыцары, бо яна яшчэ маладзенькая.

На гэта ён адказаў:

— Я, літасцівая пані, не зраблю гэтага, аж пакуль праз два ці тры гады Госпад Бог дазволіць мне ўзяць шлюб і калі гэтая ягадка выспее; а да ног яе не змог бы дакрануцца, каб і хацеў — яны ж у яе не дастаюць да падлогі.

— Гэта так,— адказала княгіня,— але мне прыемна бачыць, што ты ветлівы і пачцівы.

Пасля гэтага ў карчме запанавала цішыня, бо ўсе заняліся вячэрай. Збышка адразаў найтлусцейшыя кавалкі каўбасы і падаваў іх Данусі, а часам проста клаў іх ёй у рот, і яна, радая таму, што ёй слугуе такі важны рыцар, уплятала за абедзве шчакі, міргала вочкамі і ўсміхалася, пазіраючы то на Збышку, то на княгіню.

Калі міскі апусцелі, кляшторныя служкі пачалі наліваць салодкае, з прыемным водарам, віно — мужчынам многа, жанчынам патроху; а сваю рыцарскую годнасць Збышка паказаў тады, калі ўнеслі поўныя гарцы прысланых з кляштара арэхаў. Былі тут і звычайныя, лясныя, і рэдкія ў тыя часы, прывезеныя здалёку грэцкія арэхі, на якія госці накінуліся з вялікай ахвотай, аж трэск ішоў па ўсёй карчме. Але Збышка думаў не пра сябе. Ён хацеў паказаць княгіні і Данусі сваю рыцарскую сілу і выхаванасць, не накідваўся з прагнасцю на рэдкія прысмакі і тым самым узнімаў сябе ў іх вачах. Таму ён набіраў поўную жменю арэхаў, лясных або грэцкіх, і не расколваў іх зубамі, як іншыя, а сціскаў сваімі жалезнымі пальцамі і, раструшчыўшы, падаваў Данусі вылушчаныя. Ён нават прыдумаў для яе забаву: клаў ядзеркі на далонь, падносіў да вуснаў і дзьмуў так, што шкарлупіны ўзляталі аж пад столь. Дануся вельмі смяялася, і княгіня загадала Збышку спыніць гэту забаву, баючыся, як бы дзяўчынка не падавілася; аднак, убачыўшы, як радуецца Дануся, спытала:

— Ну што, Дануська, добра мець свайго рыцара?

— Добра, ой добра! — адказвала дзяўчынка.

А потым яна дакранулася сваім ружовым пальчыкам да белага шаўковага Збышкавага кафтана, хуценька адняла яго і запыталася:

— А заўтра ён таксама будзе маім рыцарам?

— I заўтра, і ў нядзелю, і аж да смерці,— адказаў Збышка.

Вячэра працягвалася. Пасля арэхаў падалі салодкія пляцкі з разынкамі. Некаторыя з прыдворных хацелі патанцаваць, іншыя жадалі паслухаць спевакоў або Данусю; але ў дзяўчынкі пад канец пачалі зліпацца вочкі, a галоўка схілялася набок; раз-другі яна яшчэ зірнула на княгіню, потым на Збышку, яшчэ раз працёрла кулачкамі вочы, а потым з вялікім даверам абаперлася на плячо маладога рыцара і — заснула.

— Спіць? — запытала княгіня.— Вось яна, твая ♦ дама».

— Яна мне ў сне мілейшая, чым якая іншая ў танцы,— адказаў Збышка, седзячы роўна і нерухома, каб не разбудзіць дзяўчыну.

Але яе не разбудзілі нават музыка і спевы. Хто прытопваў нагой у такт музыцы, хто грукаў міскай, але чым большы быў шум, тым мацней яна спала, адкрыўшы рот, як рыбка.

Абудзілася яна толькі тады, калі заспявалі пеўні і зазванілі званы ў касцёле, а ўсе, хто быў у карчме, паўставалі з лавак з воклічамі:

— На ютрань! На ютрань!

— Пойдзем пеша дзеля славы Божай,— прамовіла княгіня.

I, узяўшы за руку разбуджаную Данусю, яна першая выйшла з карчмы, а за ёй высыпалі ўсе прыдворныя.

Ноч ужо збялела. На ўсходзе неба ўсё болей святлела — зялёнае вышэй, ружовае ўнізе, а яшчэ ніжэй была як бы вузенькая залатая стужачка, што на вачах шырэла. На захадзе месяц нібы адступаў перад яе яснасцю. Разгараўся бляск зараніцы, усё больш ружовы, ясны. Свет абуджаўся, вільготны ад расы, радасны і бадзёры.

— Бог даў пагодлівы дзень, але, напэўна, ён будзе дужа спякотны,— казалі прыдворныя княгіні.

— Нічога,— супакоіў іх пан з Длуголясу.— Выспімся ў абацтве, а ў Кракаў прыедзем надвячоркам.

— I зноў трапім на баль!

— Цяпер там штодня балююць, а пасля народзін і паядынкаў будуць баляваць яшчэ болып заўзята.

— Паглядзім, як пакажа сябе ў змаганні Данусін рыцар!

— Ого, яны з дзядзькам нібы два волаты-дубы! Ці чулі, як яны перамаглі ў паядынку?

— Можа, яны да нашага двара далучацца, бач, пра нешта радзяцца.

А яны сапраўды радзіліся, прычым старэйшы, Мацька, не быў асабліва рады таму, што адбылося; ідучы ў хвасце світы, ён знарок запавольваў хаду, каб без перашкод пагутарыць, і гаварыў, звяртаючыся да пляменніка:

— Па праўдзе кажучы, карысці з гэтага табе не будзе. Я ўжо як-небудзь дайду да караля, хоць бы вось з гэтым дваром, можа, штось займеем. Мне надта хочацца прыдбаць хоць невялічкі замак ці гарадок. Але пабачым, можа, найперш наш родны Багданец выкупім, бо ім нашы дзяды ўладалі, то і нам уладаць трэба. Але адкуль узяць людзей? Абат прывёў сваіх, ён іх з сабой і возьме, а без работнікаў зямля — што ёсць, што няма. Дык вось ты і зважай, пра што я табе казаць буду: ты сабе служы каму хочаш, а разам з мелыптынскім панам ідзі да князя Вітаўта ў выправу на татараў. Калі яна распачнецца яшчэ да народзін, то не чакай ні турніраў, ні рыцарскіх паядынкаў, a — затрубіла труба — і ў паход! Там можа быць багатая здабыча. Ты ж памятаеш, які Вітаўт шчодры, a ён цябе ўжо ведае. Пакажаш сябе ў бітве — будзеш пічодра адораны. Калі дасць Бог, можаш захапіць процьму палонных. Гэта, відаць, самае важнае. Татараў па свеце — як мурашак. Калі пераможаце, прыпадзе на кожнага цэлая капа.

Тут Мацька, які быў прагны да зямлі, пачаў марыць:

— А Божа ж мой! Прыгнаць хаця б пяцьдзесят нявольнікаў ды пасяліць іх у Багданцы! Расцерабілі б ладны шмат пушчы. Мы б ого як угору пайшлі! Я табе скажу, нідзе ты столькі не возьмеш, колькі там можна ўзяць.

Але Збышка адмоўна пахітаў галавой:

— Уга, як жа! Прытарабаніць паўсотні конюхаў! Яны ж конскую мярцвячыну жаруць, да зямлі нязвыклыя! Якая ад іх карысць у Багданцы? Да таго ж я даў зарок здабыць тры нямецкія чубы. Дзе я іх знайду паміж татараў?

— Ты даў зарок здуру, нікому ён не патрэбны.

— А мой рыцарскі гонар? Як з ім?

— А ты прыгадай Рынгалу.

— Рынгала атруціла князя, і пустэльнік вызваліў мяне ад зароку, дадзенага ёй.

— I ад гэтага зароку цябе вызваліць абат у Тынцы. Гэты хоць лепшы, чым той пустэльнік, які быў больш падобны на рабаўніка, чым на мніха.

— Але ж я не хачу.

Мацька супыніўся і спытаў з непрыхаваным абурэннем:

— Дык што ж нам рабіць?

— Вы едзьце сабе да Вітаўта, а я не паеду.

— Пяхтура ты нямецкая! Хто ж, па-твойму, да караля на паклон пойдзе?.. А маіх касцей старых табе не шкада?

— На вашы косці яшчэ дрэва скінуць можна — не зломяцца. Мне вас шкада, вядома, але ўсё ж не хачу я да Вітаўта.

— I што ж ты будзеш рабіць? Сакольнічым ці спеваком будзеш пры мазавецкім двары?

— А чым блага быць сакольнічым? Калі ўжо вам пабурчэць у ахвоту, то навошта мяне слухаць?

— Табе няма куды падацца. Багданец яму, бачыце, за нішто. Ды і там ты хіба што сам пазногцямі зямлю калупаў бы. Бо араць няма каму.

— Няпраўда ваша! Хаця вы хвацка задумалі наконт татараў. Ды, мабыць, забыліся, што рускія казалі: татараў столькі возьмеш, колькі іх пабітых ляжыць, а нявольнікамі іх не зробіш, бо ад татарына ў стэпе ні пылу ні следу. На чым я яго даганяць мушу? На гэтых магутных жарабцах, якіх мы ў фрызаў узялі? Ці бачылі! A здабыча там якая? Адны прапацелыя кажухі. Вялікім багацеем вярнуся я ў Багданец, як жа! Адразу назавуць мяне комесам.

Мацька змоўк, бо ў словах Збышкі было многа слушнага, але праз пару хвілін зноў запярэчыў:

— Ты не забывай, што князь Вітаўт узнагародзіў бы цябе.

— Вы ж бачыце, аднаму ён дае аж задужа, другому — нічога.

— Ну добра, кажы: куды паедзеш?

— Да Юранда са Спыхава.

Мацька ў гневе аж расшпіліў пас на сваім скураным кубраку і ўсклікнуў:

— А бадай ты спрах!

— Паслухайце,— спакойна адказаў Збышка,— я па-

раіўся з Мікалаем з Длуголясу, і той казаў, што Юранд і цяпер помсціць немцам за жонку. Пайду, дапамагу яму. Па-першае, вы і самі казалі, што мне нядзіва з немцамі сутыкацца, я добра ведаю і іх саміх, і як адолець іх. Па-другое, я там, на мяжы, тыя павіныя чубы лягчэй здабуду, а па-трэцяе, вы ж ведаеце, што павіны грэбень не бедны кнехт над ілбом носіць, і калі пан Езус паможа, то будзе і пяро, і здабыча. А самае галоўнае: тамтэйшы нявольнік — не татарын. Такога ў нашай пушчы паселіш — век Богу дзякаваць будзеш.— Ці ты, хлопец, з глузду з’ехаў? У нас жа цяпер вайны няма, і толькі Богу святы ведае, калі будзе.

— Даражэнькі мой дзядзюхна! Згадайце прытчу: замірыліся мядзведзі з бортнікамі — мёду не каштуюць, борцей не псуюць. Ха-ха! Для вас жа не навіна, што хаця вялікія войскі не ваююць, хаця наш кароль з магістрам Ордэна крыжакоў паставілі на пергаменце свае пячаткі, засведчылі мір, а вось на мяжы тым не меней увесь час сутычкі. Нехта звядзе карову, статак, дык за гэту карову паляць некалькі вёсак, атачаюць замкі. А колькі паланілі хлопцаў і дзяўчат? А купцоў на гасцінцах? Згадайце даўнейшыя часы, пра якія вы мне самі не раз казалі. He так ужо блага пачуваўся Наленч, калі ён захаліў сорак рыцараў, што ехалі да крыжакоў, пасадзіў іх у склеп і выпусціў толькі пасля таго, як магістр прыслаў за іх поўны воз грыўнаў. Юранд са Спыхава якраз гэтым і займаецца, так што мне на мяжы справа знойдзецца.

Некалькі хвілін яны ішлі моўчкі. Тым часам зусім развіднела, і зыркія промні сонца высвецілі скалы, на якіх стаяла абацтва.

— Бог усюды можа ашчаслівіць,— прамовіў урэшце палагаднелым голасам Мацька,— вось і памаліся, папрасі, каб блаславіў.

— Гэта так, усё ў яго волі!

— Ты ўсё ж і пра Багданец не забывайся, бо ты мяне не пераканаў, што едзеш да Юранда не дзеля гэтай дзеўчынёхі, а дзеля Багданца.

— He кажыце так, a то раззлуюся. Я не буду аднеквацца, яна сапраўды мне падабаецца, і мой зарок ёй — гэта зусім не тое, што было з Рынгалай. Хіба вы бачылі прыгажэйшую ад яе?

— Што мне з тае прыгажосці! Вось падрасце яна, тады і жаніся, яна ж дачка магутнага комеса.

Збышкаў твар расцвіў добрай юнацкай усмешкай.

— Напэўна, так і будзе. Ніякай іншай панны, ніякай іншай жонкі не хачу. Прыйдзе час, вашы косці запросяць спачыну ад паходаў, вось і будзеце нашых дзяцей калыхаць.

На гэта ўсміхнуўся Мацька і адказаў ужо цалкам улагоднены:

— Грады! Грады! Хай жа іх, дзяцей тваіх, будзе як граду. На старасці — радасці, пасля смерці — збавенне. Дык дай нам, Божа!

III

Княгіня Данута, Мацька і Збышка і раней бывалі ў Тынцы, але сярод прыдворных княгіні некаторыя першы раз бачылі гэты горад. Яны на ўсе вочы з захапленнем пазіралі на велічны кляштар, на зубчастыя муры, якія працягнуліся ўздоўж скалаў над абрывамі, на гмахі, што ўзносіліся то па схілах гары, то за востраверхімі вежамі, высокія, стромкія і ззяючыя золатам у першых ранішніх сонечных промнях. 3 першага погляду на гэтыя муры і гмахі, дамы і гаспадарчыя будыніны, на сады, што ля падэшвы гары, на старанна ўробленыя палі, якія адкрываліся звысоку, можна было спазнаць пра багацце, пракаветнае, незлічонае, да якога не звыклі і таму дзівіліся з яго людзі з беднай Мазовіі. Існавалі сапраўды старадаўнія і заможныя абацтвы бенедыктынцаў і ў іншых месцах краіны: у Любушы на Одры, у Плоцку, у Магільне, што ў Велікапольшчы, ды ці мала дзе яшчэ, але ніводнае з іх усё роўна не ішло ні ў якае параўнанне з тынецкім. Ягоныя ўладанні пераўзыходзілі некаторыя ўдзельныя княствы, а прыбыткі маглі абудзіць зайздрасць нават у тагачасных каралёў.

Прыдворныя дзіваваліся, а некаторыя не давалі веры вачам. Тым часам княгіня, жадаючы скараціць шлях і пацешыць сваіх прыдворных паненак, пачала прасіць аднаго з мніхаў, каб той распавёў старадаўнюю і страшную гісторыю пра Вальгера Удалага, якую ёй раней, яшчэ ў Кракаве, ужо апавядалі, толькі не вельмі падрабязна.

Пачуўшы пра гэта, паненкі атачылі княгіню і цеснай купкай разам з ёй і мніхамі ішлі ўгору, і ў промнях ранішняга сонца здавалася, нібыта ідуць кветкі.

— Хай лепей пра Вальгера раскажа брат Гідульф, аднае начы ён бачыў ягоную здань,— сказаў адзін з мніхаў

і зірнуў на другога, чалавека паважных год, які ішоў, прыгорбіўшыся, побач з Мікалаем з Длуголясу.

— Вы сапраўды бачылі яго на свае вочы, святы айцец? — спытала княгіня.

— Бачыў,— панура адказаў мніх.— Здараюцца такія акалічнасці, што, згодна з воляй Божай, можа нехта пакінуць пякельную апраметную і паказацца жывому свету.

— Калі ж такое бывае?

Мніх зірнуў на сваіх паплечнікаў і змоўк, бо ведаў, што паданне прарочыла, нібы дух Вальгера з’яўляецца ў тыя часы, калі ў манаскім ордэне псуюцца норавы, парушаюцца законы, а самі божыя слугі болып чым трэба думаюць пра свецкія ўцехі і багацце.

А ў гэтым ніводзін з іх не хацеў бы прызнацца. Праўда, прывід Вальгера звеставаў, згодна з тым жа паданнем, яшчэ і вайну або якое-небудзь іншае няшчасце, таму брат Гідульф памаўчаў хвіліну і прамовіў:

— Прывід ягоны не звястуе нічога добрага.

— He хацела б і я бачыць яго,— перахрысціўшыся, сказала княгіня.— Але чаму ён апынуўся ў пекле, ён жа, наколькі мне вядома, усяго толькі адпомсціў за сваю цяжкую крыўду.

— А хоць бы ён пражыў усё сваё жыццё праведна,— сурова запярэчыў мніх,— усё роўна быў бы асуджаны на вечныя мучэнні, бо ён жыў у паганскія часы і не ачысціўся святым хрышчэннем ад першароднага граху.

Пачуўшы гэта, княгіня змрочна ссунула бровы, бо згадала, што і яе вялікі бацька, якога яна любіла ад усёй душы, таксама памёр у язычніцтве і павінен вечна гарэць у пякельным агні.

— Расказвайце, мы слухаем,— сказала яна, калі мніх змоўк.

Брат Гідульф пачаў апавядаць:

— Быў яшчэ ў паганскія часы славетны граф, якога за дзівосную прыгажосць звалі Вальгерам Удалым . Увесь той край, як вокам кінуць, належаў яму. У баявыя выправы ён хадзіў не з аднымі воямі, а і з сотняй кап’ёўшчыкаў, бо ён быў багаты валадар і меў васалаў ад Аполя на захадзе да Сандоміра на ўсходзе. Статкі ён меў незлічоныя, а ў Тынцы ў яго была вежа, уся напоўненая грашыма, як цяпер у крыжакоў у Мальбарку.

— Ведаю, ёсць у іх такая,— перапыніла яго княгіня Данута.

— I сам ён быў асілак,— працягваў далей мніх,— дубы вырываў з коранем, а да таго ж ні ў прыгажосці, ні ў ігры на лютні, ні ў спевах зраўняцца з ім не мог ніхто на цэлым свеце. Аднойчы, калі ён гасцяваў у французскага караля, у яго закахалася каралеўна Гельгунда, якую бацька-кароль хацеў у імя Бога аддаць у кляштар, а яна ўцякла з Вальгерам у Тынец, дзе і жылі ў граху, бо ніводзін ксёндз не мог іх пашлюбаваць згодна з хрысціянскім звычаем. А ў Вісліцы жыў у тыя часы Віслаў Прыгожы з роду караля Попеля. Калі Вальгера Удалага не было дома, ён час ад часу рабіў набегі на ягоныя ўладанні. Вальгер не сцярпеў гэтага, пабіў Віслава і ўзяў у палон, а таго не ўлічыў, што кожная жанчына, якая хоць бы раз убачыла Віслава, гатовая была вырачыся бацькі, маткі, мужа, абы з ім спазнацца. Сталася такое і з Гельгундай. Яна ўміг прыдумала для Вальгера такія кайданы, якія нават ён, пры тым што асілак быў і дубы вырываў, не мог іх разарваць. Скутага мужа яна аддала Віславу, той павёз яго ў няволю ў Вісліцу. Але Рынга, сястра Віслава, пачула, як у склепе спявае Вальгер, адразу закахалася ў яго і выбавіла з няволі, а ён пасля пасек мечам і Віслава і Гельгунду, выкінуў іх целы груганам, а сам вярнуўся ў Тынец разам з Рынгай.

— А хіба ён нядобра зрабіў? — спытала княгіня.

На гэта брат Гідульф адказаў:

— Вось калі б ён прыняў хрышчэнне і аддаў Тынец бенедыктынцам, то, можа, Бог адпусціў бы яму грахі, a калі не зрабіў гэтага, то і апынуўся ў пекле.

— А хіба ў той час там былі ўжо бенедыктынцы?

— Бенедыктынцаў ва ўсім каралеўстве не было, паўсюдна жылі адны язычнікі.

— А тады як жа ён мог прыняць святое хрышчэнне і аддаць Тынец?

— He мог — і таму трапіў у пекла на векі вечныя,— з важнасцю прамовіў мніх.

— Справядліва! Слушна кажа! — азваліся галасы са світы.

Неўзабаве ўсе падышлі да галоўнай кляшторнай брамы, дзе ўжо чакаў абат на чале цэлай світы мніхаў і шляхты. Свецкіх людзей — «аканомаў», «адвакатаў», «пракуратараў» і ўсялякіх ордэнскіх службоўцаў — у кляштары заўжды бывала шмат. I мясцовыя шляхцічы, сярод якіх было нямала заможных рыцараў, што мелі незлічоныя кляшторныя землі згодна з рэдка ўжываным

у Польшчы ленным правам, і тыя, як «васалы»³⁴ , ахвотна аціраліся пры двары «сюзерэна», дзе пры вялікім алтары лёгка было атрымаць дарункі, ільготы, усялякія дабрадзейныя паднашэнні, якія даваліся часта за дробную паслугу, у час сказанае слова або калі быў у добрым гуморы ўсемагутны абат. Урачыстасці, якія рыхтаваліся ў сталіцы — Кракаве, таксама прывабілі сюды нямала такіх васалаў з далёкіх краёў, і хто з іх не мог уладкавацца там з-за вялікага наплыву людзей, той спыняўся ў Тынцы. 3-за гэтага ўсяго abbas centrum villarum* сустракаў княгіню са світай, болыпай, чым звычайна.

Быў ён чалавекам высокага росту, з сухім разумным тварам, з паголенай на макаўцы галавой, якая ніжэй, над вушамі, была атачоная вянком сіваватых валасоў. На ілбе меў шрам ад раны, атрыманай, відаць, у маладыя гады, калі ён быў яшчэ рыцарам; вочы меў праніклівыя, што пагардліва пазіралі з-пад чорных броваў. Як і іншыя мніхі, ён насіў расу, але на яе быў накінуты чорны плашч, падбіты пурпурам, на шыі — залаты ланцуг, на канцы якога вісеў таксама залаты, аздоблены каштоўнымі камянямі крыж — сведчанне высокай абацкай пасады. Уся ягоная пастава выяўляла чалавека з гонарам, упэўненага ў сабе, звыклага загадваць і кіраваць.

Аднак княгіню ён вітаў пачціва, нават лісліва, бо памятаў, што муж яе паходзіў з таго самага роду князёў мазавецкіх, з якога паходзілі каралі Уладзіслаў і Казімір, а па жаночай лініі і каралева, валадарка адной з найвялікшых у свеце дзяржаў. Пераступіўшы парог брамы, ён нізка схіліў галаву, а потым блаславіў Анну Дануту і яе світу маленькім залатым каўчэжцам-пастаўцом, які трымаў пальцамі правай рукі, і прамовіў:

— Вітаю цябе, літасцівая пані, ля ўбогага парога нашага кляштара. Няхай пашлюць табе здароўе, шчасце і блаславяць сем разоў на дні праз усё жыццё тваё святы Бенедыкт з Нурсіі, святы Маўрус, святы Баніфацый і святы Бенедыкт з Аніяна, а таксама і Ян з Таламеі, апекуны нашы, якія спадобіліся вечнага шчасця!

— Каб не пачуць слоў такога славутага абата, трэба быць глухім,— пачціва адказала княгіня,— тым больш, што і мы аддаем сябе пад вашу апеку, прыйшоўшы на гэтае набажэнства.

* Абат ста вёсак (лац.).

Сказаўшы гэта, яна падала абату руку, якую ён, пасля таго як стаў, згодна з прыдворным звычаем, на адно калена, пацалаваў па-рыцарску. Разам яны прайшлі пад брамай у кляштар. Імшу, відаць, даўно ўжо чакалі, бо ў тую ж хвіліну зазвінелі званы і званочкі, трубачы ў гонар княгіні затрубілі пры дзвярах касцёла ў галасістыя трубы, музыкі ўдарылі ў вялізныя літаўры, выкутыя з чырвонай медзі і абцягнутыя скурай, ад якіх пайшоў гучны розгалас. На княгіню, якая нарадзілася не ў хрысціянскім краі, кожны касцёл і цяпер яшчэ моцна ўражваў, асабліва гэты, тынецкі, уражваў яшчэ больш сваім хараством, бо ён меў мала сабе роўных. Змрокам поўнілася ўся прастора святыні, толькі ля вялікага алтара трымцелі аганькі рознай велічыні свяцільняў і змешваліся з бляскам свечак, якія асвятлялі пазалоту і статуі святых. Святар у рызе выйшаў служыць імшу, пакланіўся княгіні і пачаў літургію. Пахучы дым з кадзільніц, які ахутаў ксяндза і алтар, вольнымі пасмамі ўзнімаўся ўгору, надаваў касцёлу яшчэ большую ўрачыстасць і таямнічасць. Анна Данута схіліла галаву, узняла ўгору рукі і пачала горача маліцца. Калі ж азваўся рэдкі на той час у касцёлах арган, які напаўняў увесь кляштар то велічным громам, то гучаў, як галасы анёлаў, то разлятаўся салаўінымі пералівамі, княгіня ўзвяла вочы на абразы, а на твары яе адбілася разам з набожнасцю і страхам бясконцае шчасце,— і таму, хто глянуў бы на яе ў гэтае імгненне, магло здацца, што гэта святая ў цудадзейным духоўным азарэнні сузірае прасцёртыя перад ёю нябёсы.

Так малілася народжаная ў язычніцтве дачка Кейстута, якая ў звычайным жыцці, як і ўсе людзі тых часоў, трэба ці не трэба, успамінала імя Госпада, аднак жа ў храме Божым з дзяцінным трымценнем і пакорай узнімала пагляд на таямнічага і ўсемагутнага Айца.

Гэтак жа заўзята, хаця і з меншым трымценнем, маліўся ўвесь двор княгіні. Збышка ўкленчыў побач з мазурамі воддаль ад вялікага алтара, бо да яго прайшлі толькі княгіня і прыдворныя панны, і аддаў сябе ў рукі Божыя. Раз-пораз ён пазіраў на Данусю, якая з прыплюшчанымі вачыма сядзела побач з княгіняй, і думаў, што сапраўды варта было стаць рыцарам такой дзяўчыны, але зарок ён даў ці не зацяжкі. Бо цяпер, калі піва і віно, выпітыя ў карчме, выветрыліся з ягонай галавы, ён не на жарт задумаўся, якім чынам той зарок споўніць. Вайны не было. У пагранічных нападах можна

было, сапраўды, лёгка напаткаць узброенага немца і або яму рэбры пералічыць, або самому налажыць галавой.

Пра гэта ён і казаў Мацьку. «Да таго ж,— думаў ён,— не

абы-які немец носіць на шлеме пёры паўліна або страуса». Сярод гасцей крыжакоў гэта толькі, можа. графы якія, а між саміх крыжакоў хіба толькі комтур , ды і

то не кожны. Калі ж вайны не будзе, то можа прайсці хто ведае колькі год, пакуль ён свае тры грабяні здабудзе; а тут яшчэ ён згадаў, што пакуль не мае рыцарскага паса, а значыць, можа выклікаць на паядынак толькі гэткіх,

як сам, не аперазаных рыцараў. Аднак ён спадзяваўся, што рыцарскі пас атрымае з каралеўскіх рук у часе турніраў, якія несумненна адбудуцца на хрэсьбінах. Права на гэта ён даўно заслужыў, але потым што? Паедзе ён да Юранда са Спыхава, будзе яму дапамагаць, пакалечыць кнехтаў, колькі ўдасца, і канец на тым. Крыжацкія кнехты — гэта ўсё ж не рыцары з павінымі пёрамі на

галовах.

Увесь у роспачы і няпэўнасці, ён зразумеў, што без асаблівай літасці Боскай няшмат зробіць, і пачаў маліцца:

«Дай, Ісусе, вайну з крыжакамі і з немцамі, ворагамі нашага каралеўства і ўсіх народаў, што на нашай мове Імя Тваё Святое славяць. I блаславі нас, а іх пакарай, бо яны служаць часцей пякельнаму старасце, чым Табе, супраць нас затаілі злосць, асабліва за тое, што наш кароль з каралевай ахрысцілі Літву, перашкодзіўшы ім сячы мечам слуг Тваіх. За гэта пакарай іх, Госпадзі.

А я, грэшны Збышка, каюся перад Табой і пяццю ранамі Тваімі заклінаю Цябе, пашлі мне як найхутчэй трох знатных немцаў з пёрамі паўлінаў на шлемах і з міласэрнай Тваёй дапамогай дазволь пабіць іх. Бо абяцаў я гэтыя пёры прынесці панне Дануце, дачцы Юранда і Тваёй рабе, пакляўся ў тым сваім рыцарскім гонарам.

Ад усёй здабычы, якая будзе пры забітых, я аддам дзесяціну святому Твайму храму, каб і Ты, святы Ісусе, прыбытак і хвалу праз мяне меў і каб ведаў, што не дарэмна, а ад шчырага сэрца абяцаў Табе. Гэта сапраўды так, памажы мне, Божа! Амін!»

Чым з болыпым запалам Збышка маліўся, тым болей трымцела ад хвалявання ягонае сэрца — і ён даў яшчэ адзін зарок: калі выкупіць Багданец з закладу, то ахвяруе на касцёл увесь воск, які пчолы назапасяць у борцях. Дзядзька Мацька, як спадзяваўся Збышка, не будзе Hi-

чога мець супраць, а Ісус Хрыстос будзе асабліва рады воску для свечак і, жадаючы хутчэй атрымаць яго, хутчэй і дапаможа. Гэтая думка здалася Збышку такой слушнай, што радасць перапоўніла ягоную душу: ён быў цяпер амаль упэўнены, што будзе пачуты і што вайна неўзабаве пачнецца, а калі не пачнецца, то і так ён свайго дапяць паспее. Ён адчуў такую вялікую моц у руках і нагах, што ў гэтую хвілю мог бы адзін кінуцца на цэлую варожую харугву. Ён нават падумаў, што раз ужо ён так многа паабяцаў, то можна было б і для Данусі яшчэ двух немцаў дадаць! Маладая гарачлівасць падбухторвала яго на гэта, але ўсё ж гэтым разам асцярожнасць пераважыла, бо ён пабаяўся празмернымі просьбамі выпрабоўваць боскае цярпенне.

Аднак ягоныя надзеі яшчэ болып умацаваліся, калі пасля малітвы і доўгага адпачынку, які меў увесь двор, паслухаў размову абата і Анны Дануты ў час снядання.

У тыя часы жонкі князёў і каралёў па сваёй набожнасці, а таксама таму, што мелі ад магістраў Ордэна крыжакоў багатыя дарункі, выказвалі крыжакам сваю прыхільнасць. Нават богабаязная Ядвіга, пакуль была жывая, стрымлівала ўзнятую над імі руку свайго ўладарнага мужа. Толькі адна Анна Данута, паколькі зазнала ад іх нямала крыўды для сваёй сям’і, ненавідзела іх усёй душой. Калі абат спытаўся ў яе, як справы ў Мазовіі, яна пачала горка наракаць на крыжакоў: «Ці могуць быць добрымі справы ў княстве, калі ў яго такія суседзі? Нібыта і мір між намі, абменьваемся пасольствамі і лістамі, а між тым няма такога дня і гадзіны, каб мы былі спакойнымі за будучае. Кладучыся вечарам спаць, на памежжы ніхто не ведае, прачнецца ён скутым, ці з прыстаўленым да горла мечам, ці з палаючым дахам над галавой. He ратуюць ад здрады ні кляцьба, ні пячаткі, ні пергаменты. Якраз так і было пад Златарыяй, калі ў часы найлепшага міру зняволілі князя. Крыжакі даводзілі, нібы ягоны замак можа быць для іх небяспечным. Але ж замкі ставяць не для нападу, а для абароны, і хто з князёў пазбаўлены права будаваць іх ці перабудоўваць, калі тыя замкі на ягонай зямлі? He змогуць па-добраму ўжыцца з Ордэнам ні слабы, ні моцны, бо слабымі ён пагарджае, a моцнага імкнецца аслабіць, давесці да заняпаду. Хто зробіць ім дабро, таму яны аддзячаць злом. Дзе япгчэ ў свеце ёсць такі Ордэн, які ў іншых каралеўствах такімі дабротамі карыстаўся б, якія ён атрымаў ад польскіх князёў,—

а чым жа ён аддзячыў? Нянавісцю, набегамі, вайной і здрадай. Дарэмна наракаць, дарэмна скардзіцца нават самой сталіцы Апостальскай — Рыму, бо яны жывуць ва ўпартасці і пагардзе і не слухаюць самога папу рымскага. Вось і цяпер прыслалі яны пасольства на народзіны і хрэсьбіны ў каралеўскай сям’і, але ж толькі, каб суцішыць гнеў нашага магутнага караля за тое, што яны ўчынілі ў Літве. А ў іх сэрцах пануе заўжды толькі адна думка: як бы знішчыць каралеўства і ўсё польскае племя».

Абат уважліва слухаў, падтакваў, а потым сказаў:

— Мы ведаем, што на чале пасольства Ордэна ў Кракаў прыехаў комтур Ліхтэнштэйн, брат Ордэна, якога вельмі паважаюць за знатнасць роду, храбрасць і розум. Можа, вы, шаноўная пані, яго тут неўзабаве ўбачыце, бо ўчора ён прыслаў мне вестку, што мае намер наведаць Тынец, хоча пакланіцца нашым святыням.

Пачуўшы тое, княгіня зноў пачала скардзіцца:

— А ў народзе ходзяць чуткі,— ды так яно, напэўна, і здзеецца,— што хутка пачнецца вялікая вайна, у якой па адзін бок будзе Каралеўства Польскае і ўсе народы, што размаўляюць на мовах, падобных на польскую, а з другога ўсе гэтыя немцы і Ордэн крыжакоў. I нібыта гэтую вайну прадказала якаясь святая...

— Брыгіда,— перапыніў вучоны абат.— Восем год таму яе далучылі да ліку святых. Пабожны Пётр з Альвастра і Мацей з Лінкепінга запісалі яе прароцтвы, сярод якіх ёсць і прыпавесць аб вялікай вайне.

Збышка аж затрымцеў ад радасці, пачуўшы гэтыя словы і, не маючы сіл трываць, спытаўся:

— А хутка яна будзе?

Але абат, заняты размовай з княгіняй, не пачуў яго, a можа, зрабіў выгляд, што не чуе.

Княгіня ж працягвала:

— Маладыя рыцары нашы радуюцца гэтай вайне, a старэйшыя і разважлівыя людзі так кажуць: «Не немцаў мы баімся, хаця вялікая ў іх пыха і сіла, не іх дзідаў і мечаў, але баімся мы святынь крыжацкіх, бо супраць іх ніякая сіла чалавечая не ўстаіць».

Тут Анна Данута са страхам зірнула на абата і дадала сцішаным голасам:

— Быццам бы ў іх ёсць сапраўднае дрэва ад Крыжа Святога: як жа ваяваць з імі?

— Так, прыслаў ім яго французскі кароль,— засведчыў абат.

Запанавала цішыня, але тут загаварыў Мікалай з Длуголясу, празваны Абухом, чалавек бывалы і дасведчаны:

— Быў я ў палоне ў крыжакоў і бачыў працэсіі, на якія гэтую святыню выносілі. А яшчэ, апроч яе, ёсць у крыжакоў у іхнім кляштары ў Аліве мноства іншых найсвяцейшых святынь, без якіх Ордэн ніколі б не дасягнуў такой моцы.

Яго словы прыцягнулі ўвагу бенедыктынцаў, яны павярнулі галовы ў яго бок і пачалі з вялікай цікаўнасцю пытацца:

— Раскажыце, што гэта за святыні?

— Ёсць сярод іх кавалачак рызы найсвяцейшай Дзевы Марыі,— адказаў пан з Длуголясу,— ёсць карэнны зуб Марыі Магдалены і галавешкі з неапаленай купіны, з якой сам Бог-бацька паказаўся Майсею, ёсць рука святога Ліберыя, а што да касцей розных іншых святых, дык не хопіць пальцаў на руках і нагах, каб іх злічыць.

— Сапраўды, як у такім разе з імі ваяваць? — паўтарыла княгіня, уздыхнуўшы.

Абат зморшчыў высокі лоб, памаўчаў хвіліну і адказаў так:

— Ваяваць з імі цяжка ўжо і таму, што яны мніхі і носяць на плашчах крыжы; але іх грахі перайшлі ўжо ўсякія межы, тады і тым святыням абрыдне быць сярод грэшнікаў, а таму гэтыя святыні не памножаць сілы Ордэна, а, наадварот, паслабяць ці адбяруць іх зусім, каб аказацца ў болып надзейных руках. Хай нас Бог бароніць і шануе кроў хрысціянскую, але калі ўжо вялікая вайна пачнецца, то і ў нашым каралеўстве ёсць святыні, якія будуць нам спрыяць. Прароцтва святой Брыгіды вяшчае: «Я паставіў іх як пчол-працаўніц і сцвердзіў на мяжы зямель хрысціянскіх, але яны паўсталі супраць Мяне. Бо не дбаюць яны пра душу і не шкадуюць плоці таго народу, які ў сваіх пошуках звярнуўся да веры каталіцкай і да Мяне. Яны зрабілі з яго нявольнікаў, не навучылі запаведзям Божым, пазбавілі яго святых таямніц, аддалі на вечныя, болып пякельныя мукі, чым тыя, што зазналі яны ў паганстве. А войны вядуць, каб спатоліць сваю хцівасць. А таму прыйдзе час, калі будуць выбіты зубы ў іх, і будзе адсечана правая рука, і кульгаць будуць на праваю нагу, каб уведалі яны пра грахі свае».

— Дай жа Божа! — усклікнуў Збышка.

Усе рыцары і мніхі, выслухаўшы словы прароцтва, акрыялі надзеяй, абат жа павярнуўся да княгіні і сказаў:

— Такім чынам, спадзявайцеся на Бога, літасцівая пані, бо хутчэй за ўсё ўжо злічаны іхнія дні, а не вашы; цяпер з удзячнасцю прыміце гэты каўчэжац-паставец, у якім захоўваецца палец нагі святога Пталамея, аднаго з заступнікаў нашых.

Княгіня ўзняла дрыготкія ад шчасця далоні і, укленчыўшы, прыняла дар абата, які тут жа прытуліла да вуснаў. Радасць яе падзялялі ўсе прыдворныя, бо ніхто з іх не сумняваўся, што ад такога паднашэння сыдзе ласка Божая на ўсіх іх, а можа, і на ўсё княства. Збышка таксама быў шчаслівы, яму здавалася, што вайна павінна ўзгарэцца адразу ж пасля кракаўскіх святаў.

IV

Браўся ўжо надвячорак, калі княгіня са сваёй світай рушыла з гасціннага Тынца ў Кракаў. У тыя часы рыцары часцяком уязджалі ў горад або замак у час візітаў да знатных асоб у поўным баявым рыштунку. Аднак было ў звычаі здымаць яго адразу ж за брамай; прычым гаспадар замка сам паводле звычаю звяртаўся да госця: «Здыміце даспехі, шляхетны пане рыцар, вы гасцюеце ў сяброў». Тым не менш такі «ваенны» прыезд лічыўся больш пачэсным і ўзвышаў у чужых вачах самога рыцара. Дзеля гэтага і Мацька і Збышка надзелі здабытыя ў фрызскіх рыцараў шыкоўныя панцыры і наплечнікі, бліскучыя, ззяючыя, аблямаваныя золатам па краях. Мікалай з Длуголясу, які нямала паездзіў па свеце і нямала рыцараў бачыў на сваім вяку, тут жа вызначыў, што даспехі гэтыя выраблены найслаўнейшымі ў свеце міланскімі майстрамі-збраярамі; заказаць такія маглі толькі самыя багатыя рыцары, а каштавалі яны дужа дорага. 3 гэтага ён вывеў, што абодва фрызскія рыцары павінны былі належаць да знатных людзей у сваёй старане, таму ён з асаблівай павагай стаў глядзець на Мацьку і Збышку. Адно хіба шлемы ў іх былі хаця і нішто сабе, але не такія багатыя, а вось два здаравенныя жарабцы, пакрытыя прыгожымі папонамі, абудзілі ў прыдворных здзіўленне і зайздрасць. А Мацька і Збышка сядзелі ў занадта высокіх сёдлах і зверху глядзелі на ўвесь двор. У кожнага з іх была ў руцэ доўгая дзіда, кожны меў пры боку меч,

а каля сядла баявую сякеру. Свае шчыты яны дзеля зручнасці пакінулі на вазах, але і без іх выглядалі так, нібы не ў горад уязджалі, а выпраўляліся на бітву.

Абодва трымаліся паблізу каляскі, у якой на заднім сядзенні ехалі княгіня і Дануся, а на пярэднім — шаноўная прыдворная дама Офка, удава Крыстына з Яжамбкова, і -стары Мікалай з Длуголясу. Дануся з вялікай цікавасцю пазірала на жалезных рыцараў, а княгіня раз-пораз вымала паставец з мошчамі святога Пталамея і падносіла да вуснаў.

— Страшэнна цікава паглядзець, якая там костачка,— вымавіла яна нарэшце,— але сама баюся адкрываць паставец, каб хаця не пакрыўдзіць святога. Хай лепей адкрые біскуп у Кракаве.

На гэта асцярожны Мікалай з Длуголясу заўважыў:

— Эге ж, лепей яго зусім не выпускаць з рук, надта ж гэта прывабная рэч.

— Можа, і слушна гаворыце,— падумаўшы, сказала княгіня і дадала:

— Даўно ўжо ніхто не радаваў мяне так, як шаноўны абат, і самім падарункам, і тым, што супакоіў мяне — цяпер я не баюся крыжацкіх святынь.

— Ён гаварыў мудра і справядліва,— азваўся Мацька з Багданца.— Хіба не было ў крыжакоў пад Вільняй розных святых мошчаў і рэліквій? Так ужо ім хацелася пераканаць тых, хто іх падтрымліваў, што ваююць яны з язычнікамі. Ну і што з таго выйшла? Нашы ўбачылі, што калі добранька папляваць у кулак ды махнуць з-за вуха сякерай, то і шлем трэсне, і чэрап трэсне. Святыні дапамагаюць — грэх было б думаць іначай — але ж толькі тым, хто з імем Божым ідзе ў бой за справядлівасць. Гэтак і я думаю, шаноўная пані, што вось надарыцца вялікая вайна, то хай сабе ўся Нямеччына ўстане за крыжакоў, а мы ўсё роўна спляжым іх дачыста, таму што вялікі наш народ і Госпад Бог болыпую сілу дасць нашым рукам. А што да святыняў — дык хіба ў Свентакшыцкім кляштары няма ў нас свайго дрэва з Крыжа Святога?

— Праўда, далібог, праўда,— адказала княгіня.— Але ж у нас яно застаецца ўвесь час у храме, а яны сваё, калі трэба, з сабой бяруць.

— Якая розніца! Для сілы Божай няма межаў.

— Ці так гэта, скажыце? — звярнулася княгіня да мудрага Мікалая з Длуголясу, а ён прамовіў:

— Гэта вам любы біскуп скажа. Да Рыма таксама

далёка, а тым не менш папа над усім светам уладарыць. Дык што тады казаць пра Бога!

Гэтыя словы канчаткова супакоілі княгінюД яна павярнула гаворку на Тынец і ягонае прыгоства. Мазураў здзіўляла не толькі багацце абацтва, але ўвогуле заможнасць і прыгажосць усяго краю, праз які яны зараз праязджалі. Навокал ляжалі заможныя, вялікія вёскі, каля іх густыя пладаносныя сады, ліпавыя гаі, на ліпах бусловыя гнёзды, а ніжэй борці з саламянымі накрыўкамі. Уздоўж гасцінца, па якім яны ехалі, з аднаго і другога боку цягнуліся нівы з усялякай збажыной. Вецер час ад часу гойдаў мора яшчэ зялёных каласоў, сярод якога, нібы зоркі на небе, мігцелі сінія васількі і чырвоныя макі. Удалечыні, за палямі, дзе-нідзе чарнелі бары, весялілі вока дубровы і алешнік, што купаліся ў сонечных промнях, вільготныя лугі з густой травой, дзе над балотцамі кружлялі кнігаўкі, а далей зноў узгоркі, аблепленыя хатамі, зноў палі; відаць, што жыве тут люд шматлікі, працавіты, улюбёны ў сваю зямлю,— і ўсюды, дакуль сягаў зрок, край выглядаў як малаком і мёдам багаты, спакойны і шчаслівы.

— Гэта Казіміравы, каралеўскія ўладанні,— сказала княгіня.— Здаецца, жыць бы тут і не ўміраць.

— I Хрыстос такой зямлі ўсміхаецца,— дадаў Мікалай з Длуголясу,— і блаславенне Божае над ёй; ды і як жа можа іначай быць, калі тут, як пачнуць званіць званы, то няма такога кутка, да якога не даляцеў бы водгалас! Само сабой, што злыя духі гэтага не пераносяць і збягаюць аж да венгерскай мяжы, у глухія бары.

— Вось мне і дзіўна,— азвалася пані Офка, удава Крыстына з Яжамбкова.— He можа быць, што Вальгер Удалы, пра якога нам мніх казаў, паяўляўся не дзе-небудзь, а ў Тынцы,— тут жа сем разоў на дзень у званы б’юць.

Гэтая заўвага прымусіла задумацца на хвіліну пана Мікалая, але ён знайшоў усё ж піто адказаць:

— Па-першае, шляхі Божыя нязведаныя, а па-другое, майце на ўвазе, ён кожны раз атрымліваў на гэта спецыяльны дазвол.

— Хай ён сабе як хоча, але я рада, што мы не начавалі ў кляштары. Я, напэўна, памерла б з перапуду, каб мне паказаўся гэты волат з пекла.

— Эге! Яшчэ невядома, бо кажуць, што ён жа дзівосна прыгожы.

— Хай бы ён быў найпрыгажэйшым у цалюткім свеце, не хацела б я цалавацца з тым, ад каго серай смярдзіць,— сказала пані Офка.

— А чаму вы думаеце, што ён вас захоча пацалаваць?

Гэтыя словы рассмяшылі і княгіню, і пана Мікалая, і абодвух рыцараў з Багданца. Услед за імі, не ведаючы з чаго, засмяялася і Дануся, але тут пані Офка павярнула да Мікалая з Длуголясу ўгневаны твар і сказала:

— Ды па мне ўжо лепей ён, чым вы.

— Эге-ге, не клікайце ваўка з лесу,— весела адказаў мазур,— бо гэтая нячыстая сіла часта сноўдаецца па гасцінцы між Кракавам і Тынцом, асабліва надвячоркам, a што, калі пачуе вас ды з’явіцца, як здань, у абліччы волата!

— Згінь, нячыстая сіла! — усклікнула пані Офка.

Якраз у гэтую хвіліну Мацька з Багданца, які сядзеў на сваім рослым жарабцы і мог бачыць далей, чым астатнія, нацягнуў павады і ўсклікнуў:

— Мой Божа мілы, што гэта?

— Што такое?

— 3-за ўзгорка насустрач нам едзе нейкі волат!

— Вось да чаго давялі вашы жарты! — усклікнула княгіня.— He кажыце абы-чаго!

Але Збышка прыўзняўся на страмёнах і сказаў:

— Далібог, волат, і не інакш, як Вальгер!

Пачуўшы тое, вазніца са страху асадзіў коней і, не выпускаючы з рук лейцаў, пачаў хрысціцца, бо і ён ужо ўбачыў са сваіх козлаў наперадзе, на бліжэйшым узгорку, волатаўскую постаць вершніка.

Княгіня прыўзнялася і тут жа села, на твары яе адбілася трывога. Дануся схавала галаву ў фалдах сукні княгіні. Прыдворныя паны і панны, спевакі, якія конна ехалі за каляскай, пачуўшы жахлівае імя, збіліся ў купку каля яе. Мужчыны яшчэ пасміхаліся, але і ў іхных вачах адбілася трывога, а дамы пабялелі, і толькі Мікалай з Длуголясу, якому і мора было па калена, па-ранейшаму захоўваў поўны спакой; жадаючы супакоіць княгіню, ён прамовіў:

— He бойцеся, літасцівая пані. Сонца яшчэ не зайшло, але нават калі б і ноч наступіла, усё роўна святы Пталамей болып магутны, чым Вальгер, і дасць яму рады.

Тым часам незнаёмы коннік выехаў на самы верх узгорка, стрымаў каня і застыў у нерухомасці. У апошніх вечаровых промнях сонца ён быў відаць дужа добра — і

сапраўды ягоная постаць, здавалася, пераўзыходзіла звычайныя чалавечыя памеры. Адлегласць між ім і світай княгіні складала не больш чым трыста крокаў.

— Чаму ён стаіць? — спытаў адзін са спевакоў.

— Бо і мы стаім,— адказаў яму Мацька.

— Ён паглядае на нас, нібы жадаючы кагосьці сабе выбраць,— заўважыў другі спявак.— Каб я ведаў, што гэта чалавек, а не здань, то пад’ехаў бы ды трахнуў яму па галаве лютняй.

Жанчыны ўжо зусім астрашэлі і пачалі маліцца. Збышка, які хацеў пахваліцца перад княгіняй і Данусяй сваёй храбрасцю, сказаў:

— А я і так паеду. Што мне той Вальгер!

Дануся, ледзь не плачучы, закрычала: «Збышка! Збышка!», але ён крануў каня з месца і паехаў усё шпарчэй, упэўнены, што нават калі гэта будзе сапраўды Вальгер, усё роўна ён зможа працяць яго кап’ём.

А Мацька, у якога быў востры зрок, сказаў:

— Гэта ён толькі выдае волатам, бо стаіць на ўзгорку. Так, ён мацак нішто сабе, але ж звычайны чалавек — і ўсё тут. Эх, пад’еду і я да яго, каб хаця Збышка з ім не завёўся.

Збышка тым часам скакаў рыссю і думаў, ці адразу нацэліць кап’ё, ці пад’ехаць бліжэй і паглядзець зблізку, што гэта за чалавек стаіць на ўзгорку. Ён вырашыў спачатку паглядзець і тут жа пераканаўся, што добра зрабіў: чым бліжэй ён быў да конніка, тым выяўней бачыў: той зусім не такі вялікі, якім здаваўся. Сапраўды плячысты і рослы, і конь у яго быў болыпы, чым Збышкаў жарабец, але ўсё ж гэта быў не волат з падання. У яго не было даспехаў, на галаве аксамітная шапка, падобная на звон; апрануты ў белую палатняную апанчу без рукавоў, якая засцерагала ад пылу, а пад ёй зялёны кафтан. Ён стаяў на пагорку і, узняўшы галаву, маліўся. Відаць, ён і спыніўся, каб скончыць вячэрнюю малітву.

«Нішто сабе Вальгер!» — падумаў юнак.

Ён пад’ехаў зусім блізка і мог бы нават крануцца кап’ём незнаёмца, а той убачыў рыцара ў шыкоўных даспехах, добразычліва ўсміхнуўся яму і сказаў:

— Слава Ісусу Хрысту!

— На векі вечныя.

— Гэта часам не княгіня мазавецкая са світай там, унізе?

— Так, яна.

— Дык вы з Тынца едзеце?

Але на ягоныя словы Збышка ўжо не зважаў, бо ў гэты момант думкі яго скіраваліся ў другі бок. За незнаёмцам, воддаль, ён убачыў некалькі коннікаў, а на чале іх рыцара, закаванага ў бліскучыя латы, у белым суконным плашчы з чорным крыжам і з дужа пышным чубам з павіных пёраў на шлеме; ад нечаканасці Збышка нават стаў, як акамянелы, не верачы сваім вачам.

— Крыжак! — прашаптаў Збышка.

Ён падумаў, што малітвы яго пачуты, і Бог у міласэрнасці сваёй паслаў яму якраз такога немца, пра якога ён прасіў у Тынцы, і што трэба карыстацца Божай ласкай. I, не вагаючыся ні хвіліны,— так хутка ўсё гэта прамільгнула ў галаве, што ён не меў часу астыць і паразважаць,— наставіў дзіду на вышыні ў палову конскага вуха, прыгнуўся ў сядле і з родавым клічам: «Грады! Грады!» — рушыў як віхор на крыжака.

Той здзівіўся, стрымаў каня і не настаўляў кап’ё, якое тырчэла ў яго каля стрэмя, а глядзеў перад сабой, нібы не даючы веры, што нехта хоча на яго напасці.

— Настаўляй кап’ё! — крычаў Збышка, уціскаючы каню ў бакі жалезныя канцы страмёнаў.

— Грады! Грады!

Прастора, якая іх раздзяляла, усё змяншалася. Крыжак убачыў, што нападаюць сапраўды на яго, асадзіў каня, наставіў шчыт і ўжо, здавалася, вось-вось Збышкава кап’ё павінна было раструшчыцца аб грудзі ворага, як раптам нечая дужая рука зламала кап’ё ля самай рукі Збышкі, нібы сухую трысціну, потым сціснула цуглі ягонага каня з такой страшэннай сілай, што той зарыўся ўсімі чатырма нагамі ў зямлю і застыў нерухома.

— Ты што, ашалеў? Што робіш? — прагучаў густы грозны голас.— У пасла цэліш, караля зневажаеш!

Збышка зірнуў і пазнаў таго самага конніка, якога так спалохалася світа княгіні, бо ён ім здаўся Вальгерам.

— Пусці мяне да немца! Хто ты такі? — закрычаў ён, хапаючыся за ручку сякеры.

— Кінь сякеру! Богам прашу, не чапай сякеру, a то скіну з каня! — яшчэ больш грозна закрычаў незнаёмы.— Ты абразіў яго вялікасць караля і пойдзеш пад суд!

Затым ён павярнуўся да людзей, якія ехалі за крыжаком, і крыкнуў:

— Да мяне!

Але тут пад’ехаў Мацька з усхваляваным злым тварам. I ён ясна зразумеў, што Збышка вычварыў глупства і што з усяго гэтага для яго могуць быць згубныя наступствы, але быў гатовы да бою. Уся світа незнаёмца і крыжака складалася толькі з пятнаццаці чалавек, узброеных часткова дзідамі, часткова лукамі-самастрэламі — двое добра ўзброеных рыцараў у даспехах маглі сысціся з імі ў баі, маючы выдатны шанц перамагчы. Мацька падумаў таксама, што сапраўды ім можа пагражаць суд і тады лепей унікнуць яго, прарваўшыся праз гэтую групу ахоўнікаў, а потым стаіцца дзе-небудзь і пачакаць, пакуль пранясе буру. Увесь твар яго скрывіла, ён нагадваў ваўка, гатовага ўкусіць; ён ушчаміў свайго каня паміж Збышкам і незнаёмцам і спытаў, адначасова намацваючы рукаяць меча:

— Хто вы такія? Якое маеце права?

— Такое права маю,— адрэзаў незнаёмы,— кароль загадаў мне назіраць за бяспекай гэтых месцаў, а завуць мяне Павала з Тачава.

Пачуўшы гэта, Мацька і Збышка глянулі на рыцара і тут жа схавалі ў похвы свае напаўвыцягненыя мечы і апусцілі галовы. He са страху, а ў знак павагі схілілі яны свае галовы, бо добра ведалі слаўнае імя Павалы з Тачава — шляхціча знакамітага роду, уплывовага вяльможу, які меў багатыя зямельныя надзелы каля Радама і разам з тым аднаго з найслаўнейшых рыцараў у каралеўстве. Спевакі праслаўлялі яго ў песнях як узор мужнасці і рыцарскага гонару, славілі яго імя нароўні з імёнамі Завішы з Гарбава і Фарурэя, Скарбека з Гуры і Добкі з Алясніцы, Яські Нашана, Мікалая з Маскожава і Зындрама з Машкавіц. У той жа час ён прадстаўляў у пэўнай ступені каралеўскую асобу і наляцець на яго значыла тое самае, што пакласці галаву на плаху.

Мацька апамятаўся і прамовіў голасам, поўным пачцівасці:

— Гонар і паклон вам, пане, вашай славе і адвазе.

— Паклон і вам, пан рыцар,— адказаў Павала,— хаця я жадаў бы пазнаёміцца з вамі не ў такіх цяжкіх абставінах.

— Чаму цяжкіх? — спытаў Мацька.

Павала не адказаў і звярнуўся да Збышкі:

— Што ж ты нарабіў, хлопец! На вялікай дарозе, пад бокам у караля, наляцеў на пасла! Ці ведаеш ты хаця, што цябе чакае?

— Ён напаў на пасла, бо малады і неразумны: перш зробіць, а потым падумае,— запярэчыў Мацька.— Але вы не будзеце судзіць яго так сурова, калі я вам раскажу...

— He я буду яго судзіць. Мая справа — толькі закаваць яго.

— Як гэта?

— Згодна з загадам караля.

Пасля гэтых слоў запанавала маўчанне.

— Ён жа шляхціч,— прамовіў нарэшце Мацька.

— Тады хай прысягне гонарам рыцара, што з’явіцца на любы суд.

— Прысягаю! — усклікнуў Збышка.

— Вось гэта добра! Як вас клічуць?

Мацька назваў сваё імя і герб.

— Калі вы з двара княгіні, то папрасіце яе, каб яна заступілася за вас перад каралём.

— He, мы не прыдворныя. 3 Літвы ад князя Вітаўта едзем. Лепш бы нам не сустракацца ні з якім дваром! 3-за гэтай сустрэчы хлопец і трапіў у бяду.

I тут Мацька пачаў расказваць, што здарылася з імі ў карчме: як яны сустрэлі двор княгіні, як Збышка даў зарок. Але такі гнеў ахапіў яго пад канец, што ён не сцярпеў і ўсклікнуў, павярнуўшыся да Збышкі:

— А няхай бы ты лепей ды пад Вільняй галаву злажыў! I пра што ты, паганец, думаў толькі!

— Ды я ж пасля таго зароку памаліўся Ісусу Хрысту,— адказаў Збышка,— прасіў яго, каб паслаў мне немцаў, дарункі яму абяцаў. А тут бачу наяве і павіныя пёры, і плашч з крыжам, і як бы нейкі голас пачуўся мне: «Бі немца, гэта цуд». Ну, я і кінуўся на яго — ды і хто б не кінуўся?

— Паслухайце мяне,— перапыніў яго Павала.— Я не зычу вам зла, бо ясна бачу, што хлопец правініўся не сумысля, а з-за легкадумнасці, уласцівай маладосці. Быў бы рады забыцца пра ўсё і ехаць сабе далей, нібы нічога не здарылася. Але толькі тады, калі комтур паабяцае, што не будзе скардзіцца каралю. Папрасіце яго аб гэтым: можа, і ён пашкадуе падлетка.

— Лепш я пад суд пайду, чым буду кланяцца крыжаку! — усклікнуў Збышка.— Гэта абраза майму шляхецкаму гонару!

Павала з Тачава сурова зірнуў на яго і сказаў:

— Нядобра робіш. Старэйшым лепш ведаць, што год-

на, а што супярэчыць рыцарскаму гонару. Мяне, дзякаваць Богу, народ ведае, а ўсё ж, скажу табе, і я за такі ўчынак не пасаромеўся б папрасіць прабачэння.

Збышка збянтэжыўся, але ўсё ж не адступаўся ад свайго:

— Зямля тут роўная, можна яе крыху ўтаптаць. I чым немца перапрошваць, лепш бы я з ім біўся конна або пеша, на смерць або на няволю.

— Дурань! — абарваў яго Мацька.— Як гэта ты будзеш біцца з паслом? Hi табе з ім, ні яму з такім сысуном біцца не выпадае!

I ён звярнуўся да Павалы:

— Выбачайце, васпане! Хлапчук на вайне зусім распусціўся, але ўсё ж лепей яму да немца не ехаць, бо можа таму нанесці новую знявагу. Я з ім пагавару, папрашу яго, а калі комтур, споўніўшы свае пасольскія абавязкі, захоча сысціся ў паядынку, то я адзін выйду супраць яго.

— Гэта рыцар знатнага роду, абы з кім біцца не будзе,— запярэчыў Павала.

— Што значыць не будзе? Хіба ж я не нашу пас і шпоры? Са мной і князь можа біцца.

— Гэта так, але яму лепш вы пра гэта не кажыце, хіба ўжо толькі ён сам загаворыць, а то я баюся, каб ён вас не зняважыў. Ну што ж, хай Бог вам дапаможа.

— Пайду за цябе вачыма свяціць.— сказаў Мацька Збышку.— Але я табе гэта яшчэ прыпомню!

Сказаўшы так ён наблізіўся да крыжака, які спыніўся воддаль ад іх і нерухома сядзеў на сваім высокім, як вярблюд, кані, нібы жалезная статуя, і з найвялікшай цікавасцю прыслухоўваўся да таго, што гаварылі. Мацька навучыўся няблага гаварыць па-нямецку ў гады вайны, таму пачаў на роднай мове крыжака тлумачыць, што сталася, ускладаючы віну за гэта на маладосць і парывістасць хлопца, якому здалося, што сам Бог паслаў яму рыцара з павіным чубам, і ўрэшце папрасіў дараваць віну Збышку.

Твар комтура нібы скамянеў. Выпрастаны і нерухомы, з высока ўзнятай галавой, ён пазіраў на Мацьку сваімі сталёвымі вачыма так абыякава і разам з тым так пагардліва, нібы глядзеў не на рыцара і нават не на чалавека, а на калок у плоце. Валадар Багданца заўважыў тое і, працягваючы гаварыць пачціва, у душы пачаў абурацца; ён гаварыў усё больш змушана, на загарэлых шчоках ягоных праступіў румянец. Відаць было, што гэтая халодная

ганарыстасць абурала яго і ён ледзьве стрымліваўся ад таго, каб не заскрыгатаць зубамі і не выбухнуць гневам.

Павала заўважыў гэта. Маючы добрае сэрца, ён вырашыў дапамагчы Мацьку. У маладыя гады, шукаючы рыцарскіх прыгод пры венгерскім, аўстрыйскім, бургундскім і чэшскім дварах, якія праславілі яго імя далёка за межамі каралеўства, ён навучыўся гаварыць па-нямецку, таму і звярнуўся да Мацькі наўмысна жартаўлівым, прымірэнчым тонам:

— Ці бачыце, пан рыцар, высакародны комтур лічыць, што гэтая справа і адзінага слова не вартая. He толькі ў нашым каралеўстве, але і ўсюды падлеткам уласціва легкадумнасць, але такі рыцар, як ён, з дзецьмі не ваюе ні мечам, ні абапіраючыся на закон.

На гэта Ліхтэнштэйн толькі натапырыў свае рыжаватыя вусы і, не вымавіўшы ані слова, крануў повад каня і паехаў уперад паўз Мацьку і Збышку.

А ім ужо шалёны гнеў ударыў у галаву, рукі пацягнуліся да мечаў.

— Пачакай жа, сабака крыжацкі,— праз зубы працадзіў стары рыцар з Багданца.— Клянуся, што знайду цябе, як толькі скончыцца твая пасольская служба.

Але Павала, у якога сэрца пачало сплываць крывёю, сказаў:

— Гэта потым. А цяпер хай княгіня за вас слаўцо закіне, бо іначай гора хлопцу.

Сказаўшы гэта, ён паехаў услед за крыжаком, спыніў яго і нейкі час штосьці з запалам яму даводзіў. I Мацька і Збышка прыкмецілі, што нямецкі рыцар на Павалу не пазіраў з такой пагардай, як на іх, і гэта іх яшчэ больш угнявіла. Праз хвіліну Павала вярнуўся да іх і, счакаўшы, пакуль крыжак ад’ехаў далей, сказаў:

— Я перапрашаў яго за вас, але гэты чалавек упёрся, як чорт у грэблю. Сказаў, што толькі ў тым разе не паскардзіцца, калі зробіце так, як ён жадае...

— А чаго ён хоча?

— Сказаў так: «Я затрымаюся, каб прывітаць мазавецкую княгіню, а яны, кажа, хай пад’едуць, злезуць з коней, здымуць шлемы і так, стоячы з непакрытымі галовамі, папросяць прабачэння».

Тут Павала кінуў пагляд на Збышку і дадаў:

— Цяжка гэта людзям шляхетнага роду... разумею, але хачу перасцерагчы, што калі гэтага не зрабіць, то невядома, чым гэта можа скончыцца, магчыма, і плахай.

Твары Мацькі і Збышкі нібы скамянелі. Зноў запанавала маўчанне.

— Ну дык як? — спытаў Павала.

А Збышка адказаў спакойна і так разважліва, нібы ён за хвіліну пастарэў на дваццаць год:

— Ну што ж! На ўсё воля Божая!

— Як гэта?

— А так, што хай бы я сабе меў і дзве галавы і хай бы мне іх кат абедзве адсек — а гонар рыцарскі ў мяне адзін, і няможна мне яго апаганіць.

Твар Павалы пасуровеў, і, звяртаючыся да Мацькі, ён зноў спытаў:

— А вы што скажаце?

— А тое скажу,— змрочна прамовіў Мацька,— што я гэтага хлопца з малых год выхоўваў... На ім наш род цяпер стаіць, бо я стары; але таго, што патрабуе гэты крыжак, ён не можа зрабіць, хаця, магчыма, за гэта заплаціць сваёй галавой.

Суровы твар яго здрыгануўся, і раптоўна любоў да пляменніка выбухнула ў ім з такой сілай, што ён абняў яго сваімі адзетымі ў жалеза рукамі і ўсклікнуў:

— Збышка! Збышка!

А юны рыцар аж здзівіўся і, таксама абняўшы дзядзьку, сказаў:

— Я і не ведаў, што вы мяне гэтак любіце!

— Бачу, што вы сапраўдныя рыцары,— сказаў расчулены Павала,— і раз ужо хлопец даў слова гонару, што з’явіцца на суд, то я не буду яго закоўваць — такім людзям, як вы, можна верыць. Спадзявайцеся на лепшае. Немец у Тынцы дзянёк прабавіць, а я тым часам раней, чым ён, убачу караля і так яму пра гэтую справу раскажу, што ён не будзе вельмі ўгневаны. Шчасце, што я паспеў зламаць кап’ё, вялікае шчасце!

Але Збышка запярэчыў:

— Калі ўжо суджана мне злажыць галаву, то было б хоць нейкае суцяшэнне, што пераламаў скабы крыжаку!

— Свой гонар ты бараніць здольны, а вось таго, што на ўвесь наш народ ганьба праз цябе лягла б, не разумееш,— незадаволена запярэчыў яму Павала.

— Разумець якраз разумею,— прамовіў Збышка,— вось таму і шкада...

Тады Павала павярнуўся да Мацькі:

— Ведаеце што, васпане, калі ўжо вашаму пляменніку ўдасца нейкім чынам выкруціцца, то вам усё ж давядзец-

ца яму надзець каўпачок на галаву, нібы таму сокалу. Інакш не памрэ ён сваёй смерцю!

— А можа, яму ўдалося б выкруціцца, калі б вы, васпане, утаілі ад караля тое, што здарылася.

— А што з немцам рабіць? Яму ж язык на вузел не завяжаш!

— Праўда! Праўда!..

Размаўляючы гэтак, рыцары павярнулі коней назад, да світы княгіні. Слугі Павалы, якія перад тым ехалі разам з людзьмі Ліхтэнштэйна, цяпер рушылі ўслед за імі. Здалёку было відаць, як сярод мазавецкіх шапак пагойдваюцца ў паветры павіныя пёры і ззяе на сонцы шлем крыжака.

— Дзіўная натура ў гэтых крыжакоў,— азваўся як бы ў задуменні рыцар з Тачава.— Калі крыжаку нявыкрутка, то ён жаласлівы, як францысканец³⁶, пакорлівы, нібы ягня, і салодкі, як мёд — такі, што лепшага — свет прайдзі — не знойдзеш. Але як толькі ён адчуе за сабой сілу, то ні ў кога больш не ўбачыш такой пыхі і ні ў кога не знойдзеш меней літасці. Відаць, Госпад Бог даў ім крэмень замест сэрцаў. Нагледзеўся я па свеце на розных людзей і не аднойчы бачыў, што сапраўдны рыцар літасцівы да слабага, ён кажа сабе: «Не будзе мне вялікага гонару з таго, што я адужаю ляжачага». А крыжак будзе пацвельвацца. Трэба ўзяць яго за каршэнь і не адпускаць, а інакш не пазбыцца вам бяды! Вось і гэты пасол — хоча не толькі ваша прабачэнне пачуць, але і зняважыць вас. I я рады, што таму не бываць.

— He дачакаецца! — усклікнуў Збышка.

— Ды асцерагайцеся, каб ён не заўважыў, што вы засмучаныя, бо ён гэтаму толькі ўзрадуецца.

Тут яны якраз пад’ехалі да світы княгіні і далучыліся да яе. Пасол крыжакоў убачыў іх і адразу прыняў пыхлівы і пагардлівы выгляд, але яны нібы і не заўважылі яго. Збышка пад’ехаў да Данусі і весела сказаў ёй, што з узгорка ўжо відаць Кракаў, Мацька ж пачаў расказваць аднаму са спевакоў пра незвычайную сілу пана з Тачава, які пераламаў кап’ё Збышкі, нібы сухую бадыліну.

— А чаму ён пераламаў кап’ё? — спытаў спявак.

— Ды хлопец напаў на немца, але толькі для смеху.

Спявак быў шляхцічам, да таго ж бывалым чалавекам, і яму такі жарт не здаўся дужа добрым, але ён убачыў, што Мацька распавядае пра падзею з лёгкасцю, і таксама не ўзяў гэта да галавы. Немцу ж такія паводзіны Мацькі

і Збышкі прыйшліся не даспадобы. Ён зірнуў на Збышку раз, другі, затым на Мацьку і ўрэшце зразумеў, што яны з коней злазіць не збіраюцца і што наўмысна не зважаюць на яго. I тут нібы нешта сталёвае бліснула ў ягоных вачах — ён тут жа пачаў развітвацца.

Калі ён ужо крануў каня, пан з Тачава не мог стрымацца, каб не сказаць яму на расстанне:

— Едзьцё смела, храбры рыцар. Край наш спакойны, і ніхто на вас не нападзе, хіба які-небудзь жартаўлівы хлопец.

— Хаця дзіўныя звычаі ў вашым краі, але я не абароны шукаў, а хацеў пабыць разам з вамі,— адказаў Ліхтэнштэйн.— Зрэшты, я маю надзею, што мы яшчэ спаткаемся ці пры тутэйшым двары, ці дзе ў іншым месцы...

У яго апошніх словах прагучала як бы прыхаваная пагроза, таму Павала сурова прамовіў:

— Дасць Бог...

Сказаўшы гэта, ён пакланіўся і адвярнуўся, потым паціснуў плячыма і сказаў напаўголаса, але так, каб яго пачулі тыя, хто стаяў блізка ад яго:

— Здыхляк! Зняў бьг я цябе з сядла вострай дзідай і трымаў бы ў паветры, пакуль тройчы «Ойча наш» не прачытаеш.

I пачаў размаўляць з княгіняй, якую добра ведаў. Анна Данута спытала ў яго пра тое, што ён робіць на гасцінцы; Павала распавёў, што па загаду караля ездзіць па ваколіцах, каб падтрымліваць парадак, бо ў Кракаў з’язджаецца шмат гасцей і лёгка можа здарыцца якая сутычка. I ў доказ таму расказаў княгіні пра здарэнне, сведкам якога ён толькі што быў. Ён падумаў аднак, што ў яго яшчэ будзе час папрасіць княгіню заступіцца за Збышку і, магчыма, якраз тады, калі ў гэтым будзе пільная патрэба, а таму ў сваім аповедзе ён не надаў здарэнню вялікага значэння, каб не сапсаваць усеагульнай весялосці. Таму княгіня нават пасмяялася са Збышкі, што яму так пільна трэба было здабыць павіныя чубы, а іншыя дзівіліся сіле Павалы, які адной рукой пераламаў кап’ё...

Рыцар з Тачава любіў, калі яго хваляць, у душы аж цешыўся гэтым, любіў і сам пахваліцца. Ён пачаў расказваць пра свае слаўныя ўчынкі, якія выславілі яго, асабліва ў тыя часы, калі ён быў у Бургундыі пры двары Філіпа Смелага. Аднойчы ён там у часе турніру, зламаўшы сваё кап’ё, абхапіў рукамі рыцара з Ардэнаў, выцягнуў яго з сядла і падкінуў угору на вышыню кап’я,

хаця ардэнец быў увесь у жалезных даспехах. Філіп Смелы падараваў яму тады залаты ланцуг, а каралева — аксамітны чаравічак, які Павала з той пары насіў на шлеме.

Пачуўшы пра такое, усе былі ўражаны, адзін толькі Мікалай з Длуголясу сказаў:

— Цяпер насталі часы не тыя, кволы народзец пайшоў. Вось у гады маёй маладосці былі сапраўдныя асілкі, a яшчэ лепшыя ў тыя часы, пра якія апавядаў мне мой бацька. А цяпер што: удасца шляхцічу патрунгчыць панцыр, самастрэл нацягнуць без корбы або жалезны цясак пальцамі скруціць, і ён ужо лічыць сябе волатам і выхваляецца сваёй сілай. А ў даўнія часы на гэта і дзяўчаты былі здатныя.

— Так, нічога не скажаш, у даўнія часы людзі былі мацнейшыя,— адказаў Павала.— Але знойдуцца і цяпер хлопцы дужыя. Мне Госпад Бог даў сілу неблагую, але і я не лічу сябе самым дужым у каралеўстве. Ці бачылі вы калі, васпане, Завішу з Гарбава? Гэты мяне адолеў бы.

— Бачыў. Плечы ў яго шырокія, нібы тая бэлька, на якой падвешаны кракаўскі звон.

— А Добка з Алясніцы? Аднойчы ён быў на турніры, які зладавалі крыжакі ў Торуні, і там ён, паклаўшы дванаццаць рыцараў, заслужыў вялікую ўхвалу сабе і народу нашаму.

— А вось наш мазур Сташка Цёлек быў дужэйшы і ад вас, пан Павала, і ад Завішы, і ад Добкі. Пра яго казалі, нібы ён мог узяць у жменю зялёную галінку і выціснуць з яе сок*.

— Сок і я выцісну! — усклікнуў Збышка.

Перш чым хто яго папрасіў паказаць, ён падскакаў да дрэва, што расло ўзбоч дарогі, адламаў вялікую галіну і так сцяў яе канец на вачах княгіні і Данусі, што сок на самой справе пачаў неўзабаве па кроплі капаць на дарогу.

— О Божа! — усклікнула, убачыўшы тое, Офка з Яжамбкова.— He хадзі ты на вайну, хлопча, бо дужа шкада будзе, калі згінеш япгчэ нежанаты.

— Шкада будзе, так! — паўтарыў, раптоўна пазмрачнеўшы, Мацька.

Толькі Мікалай з Длуголясу засмяяўся, а за ім княгіня. Астатнія пачалі ўсяляк услаўляць сілу Збышкі, бо ў тыя часы жалезная рука цанілася вышэй, чым іншыя

*Гістарычны факт (Заўв. аўтара.)

вартасці, і прыдворныя паненкі закрычалі Данусі: «Радуйся!», і яна радавалася, хаця добра і не разумела, што за радасць яна можа мець з таго кавалка дрэва, з якога выціснулі сок. Збышка зусім забыўся пра крыжака і пазіраў на ўсіх з такім гонарам, што Мікалай з Длуголясу, каб прывесці яго да памяці, сказаў:

— Дарэмна ты хвалішся сілай, бо ёсць і мацнейшыя за цябе. Сам таго не бачыў, але мой бацька быў сведкам больш цікавай з’явы, якая некалі здарылася пры двары рымскага імператара Карла. Паехаў адведаць яго наш кароль Казімір, з ім было многа дваран, і сярод іх вельмі славуты асілак Сташка Цёлек, сын ваяводы Анджэя. I вось пачаў перад імі імператар выхваляцца, што ў яго ёсць у свіце чэх, які можа ашчаперыць мядзведзя і задушыць яго. Тут жа наладзілі відовішча, і чэх задушыў па чарзе двух мядзведзяў. Наш кароль захваляваўся, што можа паехаць прысаромленым, і сказаў: «Мой Цёлек не горшы ад вашага чэха». Парашылі, што праз тры дні яны памераюцца сілай. З’ехалася паглядзець на іх міжбой шмат знатных дам і рыцараў, і праз тры дні сышліся чэх і Цёлек на замкавым дварышчы, але нядоўга яны барукаліся, бо Цёлек адразу абхапіў чэха, зламаў яму хрыбет, патрушчыў рэбры і толькі нежывога, да вялікай славы караля нашага, выпусціў з рук*. Празваны быў з той пары Касталомам і пазней праславіўся і тым, што сам, без нічыёй дапамогі, узнёс на званіцу вялікі звон, які дваццаць чалавек не маглі зрушыць з месца.

— А колькі яму тады было? — спытаў Збышка.

— Малады быў!

■ Тым часам Павала з Тачава, які ехаў справа ад княгіні, нахіліўся да яе і распавёў праўду пра ўсю сур’ёзнасць той прыгоды, што адбылася са Збышкам, і тут жа папрасіў яе дапамагчы і заступіцца за хлопца, калі яму будзе пагражаць кара за свой учынак. Княгіня паспела ўпадабаць Збышку і, даведаўшыся пра гэта, была засмучана і занепакоена.

— Кракаўскі біскуп будзе рады мяне бачыць,— сказаў Павала,— і, можа, я здолею ўпрасіць яго, а потым і каралеву, але ж чым болып будзе заступнікаў, тым лепей для хлопца.

— Калі каралева яго ўпадабае, волас не ўпадзе з яго

* Гістарычны факт (Заўв. аўтара.)

галавы,— сказала Анна Данута,— бо кароль дужа цэніць яе за набожнасць, за багаты пасаг, а цяпер тым болей, бо з яе знята ганьба няплоднасці. А яшчэ ёсць у Кракаве Аляксандра — любімая сястра караля, княгіня Земавітава, вам і да яе трэба дастацца. Я таксама дапамагу, чым магу, але ж яна яму родная, а я толькі стрыечная сястра.

— Кароль любіць і вас, літасцівая пані.

— Любіць, ды не так,— адказала з некаторай доляй смутку княгіня,— для мяне адно звяно, для яе цэлы ланцуг, для мяне каўнер лісіны, для яе сабаліны. Нікога з родных кароль не любіць так, як Аляксандру. Няма такога дня, каб яна пайшла ад яго з пустымі рукамі.

Размаўляючы гэтак, яны ўсё набліжаліся да Кракава. Гасцінец ад самага Тынца аж віраваў — столькі ішло народу, а тут віраваў яшчэ болып. У натоўпе сустракаліся шляхцічы з ваколіц, што ехалі ў горад са сваімі слугамі. Адны з іх былі ў латах, другія ў летніх строях і саламяных капелюшах. Некаторыя ехалі конна, іншыя на падводах з жонкамі і дочкамі, якія таксама хацелі ўбачыць даўно абяцаныя рыцарскія турніры. Месцамі ўвесь гасцінец быў загароджаны вазамі купцоў, якім не дазвалялася абмінаць Кракаў, не заплаціўшы гораду пошліну. На вазах былі соль, воск, збожжа, рыба, скуры жывёл, дошкі. Іншыя вярталіся з горада, наладаваныя сукном, бочкамі з півам, самым розным мясцовым таварам. Кракаў ужо быў добра відаць: каралеўскія, дваранскія і мяшчанскія сады, што з усіх бакоў атачалі горад, за імі муры і вежы касцёлаў. Чым бліжэй пад’язджалі да Кракава, тым большы быў рух натоўпу, а каля брамаў ужо нават цяжка быдо праехаць.

— Вось гэта горад! Мабыць, другога такога і ў свеце няма,— сказаў Мацька.

— Тут заўсёды так, нібы ў час кірмашу,— заўважыў адзін са спевакоў.— Відаць, вы даўно тут не былі, пане?

— Даўно. I здзіўляюся, нібы першы раз бачу, прыехаўшы з дзікага краю.

— Кажуць, што Кракаў вельмі разросся ў часы караля Ягайлы.

Так, сапраўды, з часу ўступлення на трон вялікага князя Літвы бязмежныя абшары літоўскіх і рускіх зямель былі адкрыты для кракаўскага гандлю, і таму ў горадзе ўсё болып прыбывала людзей, багацця, забудоў, а Кракаў далучаўся да ліку найболып значных у свеце гарадоў...

— Крыжацкія гарады таксама нішто сабе,— азваўся зноў тоўсты спявак.

— Вось бы нам туды дастацца,— адказаў Мацька.— Добрую б мелі здабычу!

Толькі Павала думаў пра іншае, пра тое, што зусім юны Збышка, які звінаваціўся толькі праз сваю нястрыманую гарачлівасць, тым не менш ідзе проста ў пашчу ваўку. Пан з Тачава, суровы і няўмольны ў час вайны, меў у сваіх магутных грудзях сапраўды галубінае сэрца і разумеў, як ніхто іншы, што чакае вінаватага, і вельмі шкадаваў хлопца.

— Я ўсё думаю і думаю,— звярнуўся ён да княгіні,— казаць каралю пра тое, што здарылася, ці не казаць? Калі крыжак не паскардзіцца, то ўсё будзе добра, але калі паскардзіцца, то ці не лепш паведаміць яму раней, чым ён узгарыцца гневам...

— Калі крыжак можа каго загубіць, то загубіць,— адказала княгіня,— але я пакуль што скажу юнаку, каб ён далучыўся да майго двара. Можа, кароль не пакарае так строга чалавека з маёй світы.

Сказаўшы так, яна паклікала Збышку, які, даведаўшыся, што прапануе яму княгіня, саскочыў з каня, упаў ёй у ногі і з найвялікшай радасцю згадзіўся быць сярод яе прыдворных, не столькі дзеля сваёй бяспекі, але для таго, каб быць бліжэй да Данусі.

Павала тым часам распытваў Мацьку:

— Дзе вы жыць будзеце?

— На заезным двары.

— Там даўно ўжо няма ніводнага месца.

— Тады паедзем да знаёмага купца Амылея, можа, у яго пераначуем...

— А я вам вось іпто скажу: паедзеце вы не на заезны двор, а да мяне. Пляменнік ваш мог бы разам са світай княгіні спыніцца і ў замку, але лепей яму не паказвацца ~на вочы каралю. Што ён пад гарачую руку зробіць, таго і спакойны не пераробіць. А потым вам жа трэба заняцца сваімі вазамі, паклажай, слугамі, а на гэта патрэбен час. Згаджайцеся! Вам у мяне будзе добра і спакойна.

Мацька, крыху занепакоены тым, што Павала так клапоціцца пра іх бяспеку, з вялікай удзячнасцю прыняў яго прапанову, і тут якраз яны ўехалі ў горад. Яны са Збышкам ураз забыліся пра свае беды, гледзячы на дзівосы, якія ім адкрыліся. У Літве і на памежжы яны бачылі толькі асобныя замкі, а з самых значных гарадоў — толь-

кі Вільню, дрэнна збудаваную, спаленую, усю ў попеле і руінах, тут жа нават купецкія камяніцы выглядалі часам пышней ад Віленскага велікакняжацкага замка. Многа было, аднак, дамоў і драўляных, але і тыя дзівілі вышынёй сцен і дахаў, а таксама вокнамі са шкляных крутлячкоў, апраўленых у волава, якія так адбівалі бляск вечаровага сонца, што можна было падумаць, нібы ў доме пажар. На вуліцах, прылеглых да рынку, былі ўжо дамы з чырвонай цэглы або ўвогуле каменныя, высокія, аздобленыя балконамі і чорнымі крыжамі на сценах. Стаялі адзін пры адным, нібы салдаты ў страі, некаторыя шырокія, другія ж вузкія, на дзевяць локцяў, але стромкія, з мураванымі скляпеннямі, часта з выявай укрыжаванага Хрыста або Маці Боскай над брамай. Былі вуліцы, на якіх стаялі два шэрагі будынкаў, над імі вузкі пас неба, унізе дарога, цалкам забрукаваная, а па абодва бакі, як кінуць вокам, склады і склады — поўныя самых розных, часта дзівосных, а то і зусім ніколі не бачаных тавараў, на якія Мацька, звыклы ў часы працяглых войнаў да захопу здабычы, паглядаў ласым вокам. Аднак яшчэ большае ўражанне на абодвух зрабілі гмахі грамадскіх пабудоў: касцёл Дзевы Марыі на рынку, сукенніцы, ратуша з вялікім склепам, дзе прадавалася свідніцкае піва, дзінгаус — месца пасяджэнняў гарадскога суда, а яшчэ касцёлы, а яшчэ склады сукна, а яшчэ аграмадністы меркаторыум , адведзены для замежных купцоў, а яшчэ будынак, у якім змяшчаліся гарадскія вагі, а яшчэ цырульні, лазні, плавільні медзі, плавільні воску, золата і срэбра, бровары, цэлыя горы бочак каля так званага Шратамта³⁸ — словам, дастатак і багацце, якіх нязвыклы да горада чалавек, хаця і заможны, і ўласнік «гарадка», нават уявіць сабе не мог...

Павала праводзіў Мацьку і Збышку да свайго жытла на вуліцы Святой Анны, загадаў вызваліць для іх вялікі пакой, даручыў займацца імі сваім слугам, сам жа падаўся да замка, адкуль вярнуўся на вячэру досыць позна. Разам з ім прыйшлі некалькі ягоных сяброў, ахвочыя да віна і мяса, яны весела частаваліся, адзін гаспадар быў нейкі як бы крыху не ў гуморы; калі ўрэшце госці паразыходзіліся, ён сказаў Мацьку:

— Гутарыў я з адным канонікам, дасведчаным у навуках і ў законах, і ён сказаў, што знявага пасла — гэта справа падсудная. Маліце ж Бога, каб крыжак не паскардзіўся.

Пачуўшы тое, абодва рыцары, якія былі пасля вячэры добра нападпітку, пайшлі на спачынак не вельмі вясёлыя. Мацька доўга не мог заснуць і праз нейкі час, калі яны ўжо ўлягліся, паклікаў пляменніка:

— Збышка!

— Ну што?

— Я тут усё гэта абмазгаваў і так мяркую: адсякуць табе, браце, галаву.

— Няўжо? — спытаў Збышка сонным голасам.

I, павярнуўшыся да сцяны, заснуў салодкім сном, змораны доўгім падарожжам.

V

На наступны дзень абодва рыцары з Багданца разам з Павалам пайшлі ў касцёл да ранняй імшы, каб і Богу памаліцца, і паглядзець на каралеўскі двор і гасцей, якія сабраліся ў замку. Яшчэ на шляху да касцёла Павала сустрэў мноства знаёмых, сярод іх нямала рыцараў, славутых на радзіме і за яе межамі, на якіх юны Збышка глядзеў з захапленнем і ў душы даваў сабе клятву, што калі гісторыя з Ліхтэнштэйнам не дасца ў знакі, то ён стане ўпоравень з гэтымі людзьмі ў храбрасці і ў іншых праявах. Адзін з тых рыцараў, Тапорчык, родзіч кракаўскага кашталяна, паведаміў ім навіну пра вяртанне з Рыму Войцаха Ястжэмбца, схаласта³⁹, які ездзіў да папы Баніфацыя IX з лістом, у якім кароль запрашаў Святога Айца на хрэсьбіны. Баніфацый прыняў запрашэнне, але, не спадзеючыся прыехаць асабіста, упаўнаважыў пасланца ад свайго імя быць хроснікам дзіцяці, якое народзіцца, і адначасна прасіў у знак асаблівай сваёй любасці да караля і каралевы назваць малое Баніфацыем або Баніфацыяй.

Казалі таксама, што хутка прыедзе кароль венгерскі Зыгмунт, які абавязкова будзе на свяце. Зыгмунт прыязджаў і раней, запрошаны і няпрошаны, заўсёды, калі надарацца адведзіны, балі ці турніры, у якіх сам ахвотна ўдзельнічаў, жадаючы праславіцца не толькі як манарх, але і як спявак і як адзін з першых рыцараў. Павала, Завіша з Гарбава, Добка з Алясніцы, Нашан і іншыя падобнага кшталту рыцары з усмешкай узгадвалі, як у час мінулых турніраў з удзелам Зыгмунта кароль Уладзіслаў прасіў іх цішком, каб занадта не крыўдзілі «венгерскага

госця» на турніры, ашчаджалі яго, бо ўвесь свет ведаў яго як чалавека мітуслівага, здатнага нават праслязіцца ад няўдачы. Але найболып займалі рыцарства справы Вітаўта. Казалі розныя цуды пра хараство той калыскі, адлітай з чыстага срэбра, якую ад Вітаўта і яго жонкі Анны прывезлі як дарунак каралеве літоўскія князі і знаць. Збіраліся, як заўсёды перад набажэнствам, асобныя купкі людзей, у якіх пераказваліся навіны. У адной з іх Мацька падхапіў размову пра калыску і стаў расхвальваць каштоўны дар, а потым перавёў размову пра вялікую выправу на татар, якую ладзіў Вітаўт, і яго закідалі пытаннямі. Выправа была амаль гатовая, вялікае войска ўжо рушыла на ўсход Русі, і калі б справа ўдалася, то ўладанні караля Ягайлы раскінуліся б на паўсвета, аж да таямнічых глыбінь Азіі, да межаў Персіі і берагоў Арала. Мацька яшчэ нядаўна быў блізкім да караля Вітаўта, ведаў ягоныя намеры, умеў расказваць пра іх праўдзіва і так красамоўна, што аж пакуль не зазванілі да імшы, каля яго стаяла непадалёку ад уваходу ў касцёл нямала народу. Гэта будзе, мовіў ён, не што іншае, a сапраўдны крыжовы паход. Сам Вітаўт, хаця і вялікі князь, але правіць Літвой ад імя Ягайлы як яго паўнамоцны прадстаўнік, таму і слава паходу будзе належаць каралю. I якая гэта будзе слава для новаахрышчанай Літвы і для магутнай Полыпчы, калі аб’яднаныя войскі панясуць святы Крыж у такія мясціны, дзе імя Збавіцеля калі і ўзгадвалася, то хіба толькі дзеля абразы яго, і дзе яшчэ не ступала нага паляка і ліцвіна! Калі польскія і літоўскія войскі зноў пасадзяць выгнанніка Тахтамыша на страчаны ім кіпчакскі трон, ён абвесціць сябе «сынам» караля Уладзіслава і, як абяцаў, разам з усёй Залатой Ардой паклоніцца Святому Крыжу.

Гэтыя словы выслухалі з асаблівай увагай, але многія не зразумелі як след, у чым тут справа, каму Вітаўт збіраецца дапамагаць, супраць каго ваяваць, і некаторыя пачалі пытацца:

— Скажыце толкам, з кім вайна?

— 3 кім? 3 Цімурам Кульгавым,— адказаў Мацька.

Пры гэтых словах натоўп прыціх. Заходняе рыцарства не раз чула назвы розных ордаў: Залатой, Сіняй, Азоўскай, але пра татарскія справы і іх міжусобныя войны яны ведалі мала. Затое не знайшлося б ва ўсёй тагачаснай Еўропе такога чалавека, які не чуў бы пра жахлівага Цімура Кульгавага, або Тамерлана, імя якога

вымаўлялася з не меншай трывогай, чым некалі імя Атылы. Гэта ж быў і «ўладар свету», і «ўладар на ўсе часы», ён зваяваў дваццаць сем царстваў і быў іх царом, зваяваў Маскоўскую Русь, зваяваў Сібір, Кітай аж да Індыі, Багдада, Ісфагана, Алепа, Дамаска — ён, чый цень падаў праз арабскія пяскі на Егіпет, а праз Басфор на Грэчаскае царства, нішчыцель роду чалавечага, будаўнік пірамід з чалавечых чарапоў, пераможца ва ўсіх бітвах, у ніводнай не пераможаны «ўладар душаў і целаў».

Тахтамыша пасадзіў на трон Залатой і Сіняй Арды і прызнаў сваім «сынам» не хто іншы, як ён. Але калі ўлада «сына» распаўсюдзілася ад Урала да Крыма на столькі зямель, колькі не было ва ўсёй астатняй Еўропе, і калі ён пажадаў стаць незалежным уладаром, то за гэта страшны «бацька» «адным пальцам» скінуў яго з трона, і той уцёк да літоўскага валадара, папрасіўшы ў яго дапамогі. Якраз яго Вітаўт збіраўся зноў пасадзіць на трон, але для гэтага трэба было спачатку памерыцца сіламі з «уладаром свету» Кульгавым.

Вось чаму імя Кульгавага зрабіла такое моцнае ўражанне на слухачоў. Пасля хвіліннага маўчання адзін са старэйшых рыцараў, Войцах з Яглова, сказаў:

— Гэта не проста — з такім ваяваць!

— Але за што ваяваць? — тут жа азваўся Мікалай з Длуголясу.— Якая нам карысць з таго, будзе там за трыдзевяць зямель панаваць над сынамі Вельзевула Тахтамыш ці нейкі там Кутлук?

— Тахтамыш прыняў бы хрысціянскую веру,— адказаў Мацька.

— А хто яго ведае, прыняў бы ці не прыняў. Хіба можна верыць гэтым сабачым сынам, яны ж Хрыста не прызнаюць!

— Але за імя Хрыстова не страшна і галаву пакласці! — запярэчыў Павала.

— I за рыцарскі гонар,— дадаў Тапорчык, родзіч кашталяна.— Ёсць сярод нас тыя, хто пойдзе. Пан Спытка з Мелыптына пакінуў маладую жонку і ўжо дзеля такой справы паехаў да князя Вітаўта.

'— I не дзіва,— уставіў Яська з Нашан.— Тут ужо нават калі маеш найцяжэйшы грэх на душы, за ўдзел у такой вайне будзеш дараваны і атрымаеш збавенне.

— А яшчэ і славу на векі вечныя,— зноў сказаў Павала з Тачава.— Як вайна, дык хай ужо вайна, а калі не абы з кім, то яшчэ лепей. Цімур свет зваяваў і дваццаць сем

царстваў сабе падняволіў. Якая ж хвала была б нашаму народу, калі б мы яго зваявалі.

— А чаму б і не? — спытаў Тапорчык.— Ды хоць бы ён сабе і сто царстваў пакарыў, хай яго хто іншы баіцца — толькі не мы! Праўду кажаце! Склікаць бы нам хаця б дзесяць тысяч добрых кап’ёўшчыкаў — і мы ўвесь свет пройдзем!

— I які яшчэ народ зможа Кульгавага адолець, як не наш?

Так размаўлялі між сабой рыцары, а Збышка ажно дзівіўся, як гэта ён нядаўна яшчэ не меў ахвоты ісці з Вітаўтам у дзікія стэпы... Калі ён быў у Вільні, то хацеў пабываць у Кракаве, убачыць горад, двор, пазмагацца на рыцарскіх турнірах, а цяпер падумаў, што тут яго можа чакаць ганьба і суд, а там нават у найгоршым выпадку памёр бы слаўнай смерцю.

Аднак стогадовы Войцах з Яглова, у якога ад старасці трэслася галава, але быў адпаведны гадам розум, нібы халоднай вадой пліхнуў на рыцараў, сказаўшы:

— Дурні вы! Хіба вы не ведаеце, што каралева чула голас самога Хрыста, а калі ўжо сам Збавіцель даў ёй знак, то чаму ж Дух Святы, трэцяе ўвасабленне Святой Тройцы, будзе да яе менш літасцівы. Таму яна можа прадбачыць будучае так, нібы яно дзеецца ў яе на вачах, і вось што яна казала...

Тут ён запнуўся, а праз якую хвіліну, трасучы галавой, сказаў:

— Забыўся я, што яна казала, але зараз успомню.

Ён стаў успамінаць, а ўсе цярпліва чакалі, бо ў народзе ішла пагалоска пра здольнасць каралевы прадказваць будучае.

— Ага! — сказаў нарэшце стары рыцар.— Успомніўтакі! Каралева прадказвала, што калі б усё наша рьіцарства пайшло з князем Вітаўтам на Кульгавага, тады моц язычнікаў была б скрышана. Але мы не можам гэта зрабіць з-за нязгоды хрысціянскіх валадароў. Нам трэба пільнаваць нашы межы і ад чэхаў, і ад венграў, і ад Ордэна, бо нікому няма веры. Калі ж толькі жменька палякаў пойдзе з Вітаўтам, зваюе іх Цімур Кульгавы або ягоныя ваяводы, якія прывязуць з сабой незлічоную процьму войска.

— Але ж у нас цяпер мір,— сказаў Тапорчык,— і сам крыжацкі Ордэн як быццам дае нейкую падмогу Вітаўту. Нават крыжакі не могуць быць супраць, яны павінны

хаця вочы замыліць нашаму Святому Айцу, што і яны маюць намер ваяваць з язычнікамі. Пры двары ідзе пагалоска, што Куна Ліхтэнштэйн прыехаў не толькі дзеля хрэсьбін, але і для перамоваў з каралём...

— А вось і ён! — у здзіўленні ўсклікнуў Мацька.

— Сапраўды! — азірнуўшыся, пацвердзіў Павала.— Дальбог ён! Нешта ж мала пагасцяваў ён у абата, няйначай на досвітку выехаў з Тынца.

— Так ужо яму пільна было,— панура адказаў Мацька.

У гэты час Куна Ліхтэнштэйн прайшоў каля іх. Мацька пазнаў яго па крыжы, вышытым на ягоным плашчы, а ён не пазнаў ні Мацьку, ні Збышку, бо перад тым бачыў іх у шлемах, а з-пад шлема, нават калі ён не закрыты забралам, можна ўбачыць толькі малую частку твару рыцара. Праходзячы, ён кіўнуў галавой Павале з Тачава і Тапорчыку і разам са сваімі збраяносцамі пачаў паднімацца па прыступках касцёла крокам паважным і поўным велічы.

Тут разлёгся звон, які спудзіў чароды галак і галубоў, што гнездавалі на вежах, і даў знак, што хутка пачнецца імша. Мацька і Збышка ўвайшлі разам з усімі ў касцёл, крыху занепакоеныя хуткім вяртаннем Ліхтэнштэйна. Праўда, стары рыцар непакоіўся болей, бо ўвага маладзейшага цалкам скіравалася на каралеўскі двор. Збышка ніколі ў жыцці не бачыў нічога, што магло б стаць упоравень з пышнасцю гэтага касцёла і прысутных у ім. I з правага і з левага боку яго атачалі найславуцейшыя асобы каралеўства, слынныя як сваёй мудрасцю, так і баявымі подзвігамі. Многіх з тых, хто так разумна зладаваў шлюб вялікага князя Літвы з цудоўнай і маладзенькай каралевай польскай, ужо не было сярод жывых, але на тых, хто яшчэ жыў, глядзелі з надзвычайнай пачцівасцю. He мог наглядзецца малады рыцар на паважную постаць Яські з Тэнчына, кракаўскага кашталяна, у якога суровасць лучылася з веліччу і высакароднасцю; любаваўся на мудрыя і паважныя твары некаторых іншых каралеўскіх радцаў, а таксама на мажныя твары рыцараў, чые роўна падстрыжаныя вышэй броваў валасы доўгімі кудзерамі сплывалі на плечы. Некаторыя насілі на галовах сеткі, іншыя ж толькі невялікія стужкі, што перахоплівалі валасы. Замежныя госці — пасланцы рымскага караля, чэхі, венгры і аўстрыйцы ды іхняя світа — здзіўлялі выкшталцонай шляхетнасцю ў адзенні.

літоўскія князі і баяры, якія звычайна стаялі побач з каралём, нягледзячы на лета і спёку, дзеля пышнасці надзелі шубы, падбітыя каштоўным футрам; рускія князі ў каляных шырокіх строях нагадвалі на фоне сцен і касцельнай пазалоты візантыйскія абразы. Але з найбольшай цікавасцю чакаў Збышка выхаду караля і каралевы і тачыўся ў натоўпе як мага бліжэй да поручняў, за якімі, побач з алтаром, можна было ўбачыць дзве падушкі з чырвонага аксаміту: кароль і каралева заўсёды слухалі імшу ўкленчыўшы. Доўга чакаць не давялося: кароль увайшоў першы праз дзверы закрыстыі⁴⁰ і пакуль ішоў да алтара, яго можна было як след разгледзець. Яго чорныя, доўгія, склычаныя, зрадзелыя над ілбом валасы з бакоў былі запраўлены за вушы, смуглявы твар чыста паголены, нос з гарбінай і досыць востры, каля вуснаў маршчынкі; чорныя, маленькія, бліскучыя вочкі зыркалі ва ўсе бакі, нібы кароль хацеў, ідучы да алтара, пералічыць усіх людзей у касцёле. Твар яго меў добразычлівы, але разам з тым і насцярожаны выраз чалавека, які ўзнесены лёсам звыш уласнага спадзявання і павінен безупынна думаць, ці адпавядаюць яго ўчынкі ягонай годнасці, каб пра яго не змаглі сказаць нешта благое. Можа таму ў яго твары і рухах адчувалася нібы нейкая нецярплівасць. Лёгка было здагадацца, што гнеў ягоны бывае нечаканы і страшны і што ён заўжды застанецца тым самым князем, які ў свой час, выведзены з раўнавагі інтрыгамі крыжакоў, кінуў іх пасланцам: «Ты да мяне з пергаментам, а я да цябе з дзідай!»

Але цяпер гэтую прыродную гарачлівасць ураўнаважвала вялікая і шчырая набожнасць. He толькі нядаўна ахрышчаныя літоўскія князі, але і здаўна вядомыя сваёй набожнасцю польскія вяльможы бралі прыклад са свайго караля ў час малітвы. Бывала, ён дзеля большага ўтаймавання плоці ў час малітвы адпіхваў падушку і ўкленчваў на голых камянях; бывала, узнімаў рукі ўгору і не апускаў іх, аж пакуль яны самі не падалі ад стомы. Слухаў не менш за тры імшы штодня і слухаў іх амаль прагна. Адкрыццё келіха і голас званочка ў час вялікага выхаду заўжды напаўнялі ягоную душу ўзнёсласцю, захапленнем, асалодай і трымценнем. Калі імша канчалася, выходзіў з касцёлу, нібы абуджаны, супакоены, лагодны, і прыдворныя ўжо даўно ведалі, што ў гэты час яго найлепш прасіць ці то пра літасць, ці пра ўзнагароду.

Услед за каралём з закрыстыі выйшла Ядвіга. Ледзьве

рыцары, што стаялі ўперадзе, убачылі яе і, хаця імша яшчэ не пачыналася, адразу ўкленчылі, нібы ўзносячы ёй хвалу як святой. Збышка зрабіў гэтак жа, і ва ўсім натоўпе набажэнцаў ніхто не сумняваўся ў тым, што бачыць перад сабой святую, выява якой аздобіць некалі абразы ў касцельных алтарах. Апошнім часам Ядвіга жыла такім суровым, самаахвярным жыццём, што акрамя пашаны, якой карысталася як каралева, яна мела ўшанаванне як святая. 3 вуха на вуха народ і панства перадавалі весткі пра цуды, якія здзяйсняла каралева. Казалі, нібы дотык яе рукі лечыць хворых; нібы тыя, хто не мог паварушыць ні рукой, ні нагой, набывалі здольнасць рухацца пасля таго, як апраналі старое адзенне каралевы. Сведкі, якім нельга было не даць веры, запэўнівалі, што на ўласныя вушы чулі, як аднойчы Хрыстос звяртаўся да яе з алтара. Перад ёй кленчылі замежныя манархі, шанаваў і баяўся яе абразіць нават ганарысты крыжацкі Ордэн. Папа Баніфацый IX называў яе дабрачыннай дачкой і абранніцай касцёла. Свет глядзеў на яе ўчынкі і памятаў, што гэтае дзіця Анжуйскага дома і польскіх Пястаў, гэтая дачка ўладарнага Людовіка, выхаванка самага пышнага двара, адна з найпрыгажэйшых у свеце жанчын, зраклася свайго шчасця, зраклася першага дзявочага кахання і ўжо каралевай узяла шлюб з «дзікім» князем Літвы, каб разам з ім схіліць да Святога Крыжа апошні язычніцкі народ у Еўропе. Тое, чаго не маглі зрабіць сіла немцаў, магутнасць Ордэна, крыжовыя паходы, мора пралітай крыві, тое зрабіла адно яе слова. Ніколі ззянне апостальскае не апраменьвала такога юнага і цудоўнага твара, ніколі апостальскае служэнне не спалучалася з такой самаахвярнасцю, ніколі жаночае хараство не было асветлена такой анёльскай дабрынёй і такім ціхім смуткам.

Яе ўслаўлялі таксама і менестрэлі⁴¹ пры ўсіх еўрапейскіх дварах, у Кракаў з’язджаліся рыцары з самых далёкіх краін, каб толькі паглядзець на польскую каралеву, любіў і шанаваў як зрэнку вока яе ўласны народ, моц і славу якога яна памножыла праз свой шлюб з Ягайлам. Адно толькі азмрочвала яе шчасце — Бог доўга не даваў сваёй абранніцы нашчадкаў.

Але нарэшце мінула і гэтае няшчасце; радасная вестка аб пасланым Божым блаславенні разнеслася з хуткасцю бліскавіцы ад Балтыкі да Чорнага мора і Карпатаў і напоўніла радасцю сэрцы ўсіх людзей у агромністай дзяр-

жаве. Гэтую вестку сустрэлі з радасцю нават пры замежных дварах, за выключэннем сталіцы крыжакоў. У Рыме спявалі «Те Deum»⁴². У польскіх землях канчаткова сцвердзілася думка аб тым, што варта «святой пані» папрасіць аб нечым Бога, як тое і спраўдзіцца.

Да яе прыходзілі і затым, каб папрасіла пра збавенне ад хвароб, прыходзілі пасланыя ад зямель і паветаў⁴³, калі трэба было памаліцца, каб выпаў дождж ці пастаяла пагода ў час жніва, каб была добрай касавіца, удалося сабраць многа мёду, мець добры ўлоў рыбы і ўдачу на паляванні. Грозныя рыцары з памежных замкаў і гарадкоў, якія паводле звычкі, перанятай ад немцаў, займаліся рабункамі ці міжусобнымі войнамі, па адным яе знаку ўкладалі мечы ў похвы, аддавалі без выкупу палонных, вярталі забраныя статкі і падавалі адзін аднаму рукі ў знак міру. Колькі няшчасных, колькі жабракоў тулілася да брамаў кракаўскага замка! Яе чыстая душа разумела людскія сэрцы, паляпшала долю нявольнікаў, змякчала гордасць знатных паноў, суровасць суддзяў і лунала над краінай як вястунка шчасця, як анёл справядлівасці і спакою.

Усе з трымценнем у сэрцах думалі пра блаславёны дзень народзін.

Рыцары пільна пазіралі на постаць каралевы, каб вызначыць па ёй, ці доўга яшчэ ім чакаць з’яўлення на свет будучага спадчынніка ці спадчынніцы трону. Кракаўскі арцыбіскуп Выш, які быў адначасна самым спрактыкаваным у краіне лекарам, слынным і за мяжой, не абяцаў пакуль хуткіх народзін, а калі ўжо распачалася падрыхтоўка да свята, то з тае прычыны, што, згодна з даўнім звычаем, любое вялікае свята пачыналася загадзя і доўжылася не адзін тыдзень. Аднак пастава каралевы, хаця ўжо і пакруглела, яшчэ захоўвала ранейшую зграбнасць. Ядвіга насіла надзвычай простае адзенне. Некалі яна, выхаваная пры пышным двары, прыгажэйшая ад усіх тагачасных прынцэс і князёўнаў, любіла каштоўныя тканіны, каралі, жэмчуг, залатыя бранзалеты і пярсцёнкі, але вось ужо колькі год запар не толькі насіла манаскія строі, ды і твар закрывала, баючыся, каб думкі пра ўласную прыгажосць не абудзілі ў ёй свецкай гардыні. Дарэмна ўзрадаваны Ягайла, даведаўшыся пра цяжарнасць каралевы, хацеў упрыгожыць яе ложак парчой, каштоўнымі камянямі, найлепшымі тканінамі. Але яна адказала, што даўно выраклася пышнасці, памятаю-

чы пра выпадкі, калі час народзін бывае і часам смерці, і таму не сярод каштоўных камянёў, а ў ціхай пакоры павінна прыняць міласць, пасланую ёй Богам.

Золата і каштоўныя камяні ішлі тым часам на ўтрыманне Кракаўскай Акадэміі⁴⁴ або на вучобу нядаўна ахрышчаных літоўскіх юнакоў у замежных універсітэтах⁴⁵.

Каралева згадзілася толькі на адно адступленне ад сваіх строгіх правілаў: калі надзея мець дзіця змянілася ўпэўненасцю, яна перастала закрываць твар, справядліва палічыўшы, што ў такім стане ёй не пасуе вобраз пакутніцы.

3 якой любасцю вочы ўсіх пазіралі на гэты цудоўны твар, якому ні золата, ні каштоўныя камяні не маглі даць большай аздобы. Каралева павольна ішла ад дзвярэй закрыстыі да алтара, трымаючы ў адной руцэ малітоўнік, у другой ружанец, уся прасветленая, узвёўшы вочы ўгору. Збышка ўбачыў яе лілейны твар, нябесныя вочы, яе сапраўды анёльскі воблік, поўны спакою, дабрыні і міласэрнасці, і сэрца молатам застукала ў ягоных грудзях. Ен ведаў, што яму і Богам наканавана любіць свайго караля, сваю каралеву, і любіў іх па-свойму, але зараз яго сэрца запалала той вялікай любоўю, якая ўзнікае не па прымусу, а ўспыхвае сама па сабе, як полымя, і спалучаецца адначасна і з найвялікшым шанаваннем, і пакорай, і прагай ахвяры. Малады і гарачы быў рыцар Збышка, і ахапіла яго ў гэтую хвілю жаданне неяк давесці каралю і каралеве сваю рыцарскую любоў і адданасць, штосьці такое зрабіць, некуды паімчацца, кагосьці пасекчы мечам, нешта здабыць, а то і злажыць галаву. «Пайду, мабыць, з князем Вітаўтам,— падумаў ён,— бо як жа іначай я магу паслужыць святой пані, калі нідзе паблізу няма вайны?» Яму нават не ў галаве было, што можна іначай служыць, а не толькі мечам, рагацінай ці баявой сякерай; затое гатовы быў сам-насам рушыць на ўсё войска Цімура Кульгавага. Яму хацелася тут жа, пасля імшы, сесці на каня і нешта распачаць. Што? Ён і сам не ведаў. Ведаў адно, што не вытрымае, што ўсё ў яго палае агнём, палае ўся ягоная душа...

Ён зноўку забыўся на тую небяспеку, якая яму пагражала. Нават забыўся на хвілю пра Данусю і ўспомніў тады, калі ў касцёле раптам заспяваў дзіцячы хор, і падумаў, што яна — гэта «нешта іншае». Данусі ён даў зарок вернасці, даў зарок забіць трох немцаў, і ад гэтага ён

не адступіцца, але ж каралева стаіць вышэй, чым усе на свеце жанчыны; калі ж ён падумаў пра тое, колькі крыжакоў ён хацеў бы забіць дзеля каралевы,— нібы ўбачыў перад сабой цэлыя горы панцыраў, шлемаў, страусавых і павіных пёраў і адчуў, што і гэтага яму будзе замала...

Збышка не зводзіў воч з каралевы, а ў думках з юнацкай палкасцю вырашаў, якой малітвай уславіць яе, бо меркаваў, што за каралеву нельга маліцца проста так. Ён ведаў малітву: «Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum»*. Гэтаму некалі навучыў яго ў Вільні адзін мніх-францысканец, але, магло стацца, божы служка і сам ведаў толькі пачатак малітвы, а можа, і Збышка рэшту слоў не запомніў,— так ці інакш, але прачытаць «Ойча наш» да канца не змог. Аднак ён раз-пораз пачаў паўтараць тыя колькі слоў, якія ў ягонай душы гучалі так: «Дай нашай любай пані здароўе, доўгае жыццё і шчасце — і болып пра яе дбай, ніж пра каго яшчэ». Гэтыя словы прамаўляў чалавек, над уласнай галавой якога віселі суд і кара, таму, мабыць, не было ў касцёле болып шчырай малітвы...

Калі імша скончылася, Збышка падумаў, што каб можна было яму падысці да каралевы, упасці перад ёй ніцма, абняць яе ногі, то хай бы потым нават канец свету настаў, але ўслед за першай імшой пачалася другая, за ёю трэцяя, а потым каралева вярнулася ў свае пакоі, таму што яна пасцілася да паўдня і сумысля не брала ўдзелу ў вясёлых сняданнях, на якія, каб пацешыць караля і гасцей, запрашалі блазнаў і скамарохаў. Але тут да Збышкі падышоў стары рыцар з Длуголясу і паклікаў яго да княгіні.

— Будзеш у час снядання прыслугоўваць мне і Данусі як мой прыдворны,— сказала княгіня,— а раптам табе ўдасца спадабацца каралю нейкім дасціпным слаўцом або ўчынкам і крануць яго сэрца. А крыжак, калі ён цябе пазнае, не будзе скардзіцца каралю, убачыўшы, што ты слугуеш мне за каралеўскім сталом.

Збышка пацалаваў руку княгіні, а потым павярнуўся да Данусі і якраз згадаў, хаця і быў болып звыклы да войнаў і бітваў, чым да прыдворных правілаў, як трэба паводзіць сябе рыцару, калі ён уранні ўбачыць даму свай-

* «Ойча наш, які ёсць на нябёсах, хай свяціцца імя Тваё (лац.) — першыя словы малітвы.

го сэрца, а таму ступіў крок назад, прыняў задуменны выгляд і, перажагнаўшыся, усклікнуў:

— У імя Айца і Сына, і Святога Духа!..

А Дануся спыталася, узвёўшы на яго свае блакітныя вочкі:

— Чаму ты, Збышка, жагнаешся, імша ж ужо скончылася!

— Таму што ты, цудоўная панна, за ноч наўздзіў папрыгажэла!

Аднак Мікалай з Длуголясу не любіў, як стары ўжо чалавек, найноўшых замежных рыцарскіх звычаяў, a таму, паціснуўшы плячыма, сказаў:

— Што ты бавіш час без толку і вярзеш нешта пра прыгажосць! Карантышка яна, ад зямлі ледзьве адрасла, а туды ж...

Збышка імгненна кінуў на яго злы пагляд.

— Асцерагайцеся называць яе карантышкай,— сказаў ён, бледны ад гневу,— і ведайце, што каб вы былі маладзейшым, то адразу ж я папрасіў бы ўтаптаць зямлю за замкам, і яшчэ невядома, ваша смерць была б ці мая!— Маўчы, шчанюк, я табе і цяпер яшчэ даў бы рады!

— Маўчы,— паўтарыла княгіня.— Замест таго, каб пра сваю галаву думаць, ты яшчэ тут сварку ўсчынаеш! Лепш бы я талкавейшага рыцара для Данусі пашукала. Кажу табе: будзеш тут сваволіць, пойдзеш прэч адсюль, бо нам такіх не трэба...

Збышку стала сорамна ад гэтых слоў, і ён пачаў перапрашаць княгіню. Але ў той жа час падумаў, што раптам пан Мікалай з Длуголясу мае дарослага сына.і можна будзе калі-небудзь выклікаць яго на міжбой пеша ці конна, каб за такую абразу памсціцца. А пакуль што ён парашыў трымацца ў каралеўскіх пакоях ціха і нікога не выклікаць на паядынак, хіба ўжо калі хто закране яго рыцарскі гонар...

Гукі труб звеставалі, што час на сняданне, і княгіня Анна, узяўшы за руку Данусю, накіравалася да каралеўскіх пакояў, каля якіх ужо стаялі ў чаканні яе вяльможы і рыцары. Княгіня Аляксандра Земавітава ўвайшла першая, бо як родная сястра караля займала за сталом болып пачэснае месца. Неўзабаве ў пакоях раявалі замежныя госці і запрошаныя на сняданне мясцовыя вяльможы і рыцары. Кароль сядзеў ля верхняга канца стала, побач з ім кракаўскі біскуп і Войцах Ястжэмбец, які хаця і быў ніжэйшы санам, але як пасол папы займаў

месца з правага боку ад караля. Дзве княгіні занялі наступныя месцы. За Аннай Данутай зручна ўсеўся ў шырокім крэсле былы гнезненскі арцыбіскуп Ян, князь з роду сілезскіх Пястаў, сын Болька III, князя апольскага. Збышка чуў пра яго пры двары Вітаўта і зараз, стоячы за княгіняй і Данусяй, адразу ж пазнаў князя па надзвычай кудлатай чупрыне, якая рабіла ягоную галаву падобнай да царкоўнага крапідла. Пры дварах польскіх князёў яго так і празвалі Крапідла, і нават крыжакі называлі яго «Грапідла». Гэта быў чалавек славуты праз сваю весялосць і добры нораў. Ён супраць волі караля атрымаў права на гнезненскае арцыбіскупства, хацеў заняць яго ваеннай сілай, быў за гэта пазбаўлены сану і выгнаны; звязаўся з. крыжакамі, якія далі яму на Памор’і невялікае каменскае біскупства. Своечасова зразумеўшы, што з уладарным каралём лепш жыць у згодзе, перапрасіў яго, вярнуўся на радзіму і чакаў, пакуль вызваліцца дзенебудзь месца, спадзеючыся, што атрымае хоць штосьці з рук літасцівага гаспадара. Яго спадзяванні пазней спраўдзіліся, а пакуль што ён стараўся ўлагодзіць караля жартамі. Аднак да крыжакоў па-ранейшаму гарнуўся. Нават і цяпер, пры двары Ягайлы, не сказаць, каб прыхільна сустрэты вяльможамі і рыцарамі, ён хацеў трапіць на вочы Ліхтэнштэйну і сумысля сядаў каля яго за стол.

Так было і на гэты раз. Збышка стаяў за крэслам княгіні і бачыў крыжака так блізка, што мог бы дакрануцца да яго рукой. Адчуў, што рукі міжволі пачалі свярбець і сціскацца ў кулакі, але стрымаў сваё парыванне і забараніў сабе нават думаць пра нешта благое. Аднак час ад часу ён, не маючы сіл стрымацца, кідаў пажадлівы позірк на лысаватую ззаду, белабрысую галаву Ліхтэнштэйна, на шыю, плечы і спіну, нібы імкнучыся прымерыцца, ці доўга давялося б валэндацца з ім у бітве ці ў паядынку. I яму падалося, што не вельмі доўга, бо хай сабе шырокія лапаткі Ліхтэнштэйна выяўна праступалі праз тонкае шэрае сукно ягонай вузкай адзежыны, але ён быў слабаком у параўнанні з Павалам, з Пашкам Злодзеем з Біскупіц, з абодвума славутымі Сулімчыкамі, з Кшонам з Козіхглуў і многімі іншымі рыцарамі, якія сядзелі за каралеўскім сталом.

На іх Збышка пазіраў з захапленнем і зайздрасцю, але найбольш яго зацікавіў сам кароль, які ў гэты час, кідаючы позіркі ва ўсе бакі, закладаў пальцамі валасы за вушы і быццам бы сердаваў, што сняданне дагэтуль не

пачалося. Позірк яго на імгненне затрымаўся на Збышку, і раптам на маладога рыцара напаў страх, і жудасная трывога апанавала яго; ён падумаў, што, напэўна, давядзецца яму стаяць перад разгневаным каралём. У гэты момант ён упершыню ўсур’ёз адчуў адказнасць за свой учынак і пагрозу пакарання, якое вось-вось магло яго спасцігнуць, а дагэтуль думка пра тое здавалася яму зусім далёкай, невыразнай і таму не вартай увагі.

А немец пакуль што і не здагадваўся, што той рыцар, які дзёрзка напаў на яго на гасцінцы, так блізка ад яго. Пачалося сняданне. Падалі вінную поліўку, так моцна прыпраўленую яйкамі, карыцай, гваздзікай, імбірам і шафранам, што пах разлёгся па ўсім пакоі. Тут жа блазан Цярушак, што сядзеў на зэдлі ля дзвярэй, пачаў спяваць салаўём, што, відаць, весяліла караля. Другі блазан ішоў услед за слугамі, якія абносілі гасцей стравамі, і, непрыкметна спыняючыся за гасцямі, так лоўка падрабляў гудзенне пчалы, што той-сёй з іх адкладаў убок лыжку і пачынаў абмахваць чупрыну. Заўважыўшы гэта, іншыя заходзіліся са смеху. Збышка заўзята слугаваў княгіні і Данусі, але, убачыўшы, як Ліхтэнштэйн таксама стаў пляскаць далонямі па сваёй лысаватай макаўцы, зноў забыўся пра небяспеку і пачаў смяяцца аж да слёз, а сын смаленскага намесніка, літоўскі князь Ямант⁴⁶, які стаяў побач з ім, так шчыра дапамагаў яму ў гэтым, што ледзьве не скінуў ежу з паўміскі.

Крыжак нарэшце зразумеў, што яго абдурылі, узяўся за каліту з грашыма і звярнуўся да біскупа Крапідлы, сказаўшы яму некалькі слоў па-нямецку. Крапідла тут жа паўтарыў іх па-польску:

— Шляхетны пан рыцар кажа табе,— прамовіў ён, звяртаючыся да блазна,— даю два скойцы, каб толькі ты не гудзеў над вухам, бо пчол адганяюць, а трутняў б’юць...

Выслухаўшы тыя словы, блазан схаваў пададзеныя яму крыжаком два скойцы і адказаў з той свабодай, карыстацца якой уласціва блазнам пры ўсіх дварах:

— Многа ў зямлі Добжынскай мёду, вось трутні і злятаюцца. Бі іх, кароль Уладзіслаў!

— Прымі і мой грош, бо языком, як мечам,— прамовіў Крапідла.— Аднак памятай, што лезіва можа абарвацца, а бортнік карак зломіць. У трутняў з Мальбарка, якія абселі Добжынь, ёсць джалы, і лезці да іх у борць небяспечна.

— Такой бядьі!— усклікнуў Зындрам з Машкавіц, кракаўскі мечнік .— Можна выкурыць іх!

— Чым?

— Порахам!

— А лепей знесці борць сякерайі — сказаў асілак Пашка Злодзей з Біскупіц.

У Збышкі загарэлася сэрца, бо ён падумаў, што такія словы пахнуць блізкай вайной. Але і Куна Ліхтэнштэйн таксама зразумеў тое, пра што гаварылі, бо ён доўга жыў у Торуні і Хелмне, вывучыў польскую мову і не ўжываў яе толькі з-за фанабэрыстасці. Аднак зараз, раздражнёны словамі Зындрама з Машкавіц, ён утаропіў у яго свае шэрыя вочы і прамовіў:

— Пабачым.

— Нашы бацькі пад Плоўцамі бачылі, ды і мы бачылі пад Вільняй,— адказаў на тое Зындрам.

— Pax vobiscum!* — усклікнуў Крапідла.— Pax! Рах! Хай толькі ксёндз Мікалай з Курава саступіць з куяўскага біскупства, а літасцівы кароль прызначыць мяне на яго месца, я вам такую цудоўную казань пра любоў між хрысціянскімі народамі прамоўлю, што ўсіх вас улагоджу. Бо што такое нянавісць, калі не ignis, да таго ж ignis infernalis**?, агонь такі страшны, што вадой яго не патушыць, хіба што віном заліць. Дайце віна! Гуляйма, панове! як казаў нябожчык біскуп Завіша з Куразвенк.

— А з пагулянкі ды проста ў пекла, як сказаў нячысцік! — дадаў блазан Цярушак.

— Каб цябе нячысцік і забраў!

— А вось будзе цуд, калі ён забярэ вас. Яшчэ дасюль не бачылі нячысціка з Крапідлам, але я спадзяюся, што вы нас усіх пацешыце...

— Вось вазьму і спачатку цябе пакраплю! Дайце віна, і хай жыве мір паміж хрысціянамі!

— Паміж сапраўднымі хрысціянамі! — паўтарыў з націскам Куна Ліхтэнштэйн.

— Чаму? — усклікнуў, узняўшы галаву, кракаўскі біскуп Выш.— Хіба вы знаходзіцеся не ў здавён хрысціянскім каралеўстве? Хіба нашы касцёлы не такія старадаўнія, як у Мальбарку?

* Мір вам! (лац.).

* Пякельны агонь (лац.).

— He ведаю,— адказаў крыжак.

Кароль быў асабліва прынцыповы, калі гаворка заходзіла пра хрысціянства. Яму здалося, што крыжак хоча якраз яго гэтым зачапіць, і ягоныя скулы пайшлі чырвонымі плямамі, вочы заблішчэлі.

— Што гэта такое! — азваўся ён грубым голасам.— Хіба я не хрысціянскі кароль?

— Каралеўства сапраўды хрысціянскае, а вось звычаі ў ім язычніцкія...

Пачуўшы такое, са сваіх месцаў усхапіліся грозныя рыцары: Марцін з Урацімавіц герба Пулкоза, Фларыян з Карытніцы, Барташ з Водзінка, Дамарат з Кабылян, Павала з Тачава, Пашка Злодзей з Біскупіц, Зындрам з Машкавіц, Якса з Таргавіска, Кшон з Козіхглуў, Зыгмунт з Бабовай і Сташка з Харбімавіц, магутныя, слаўныя пераможцы ў многіх бітвах, на многіх турнірах, і, то палаючы гневам, то бялеючы, то скрыгочучы зубамі, пачалі крычаць:

— Гора нам! Ён наш госць, і мы не можам выклікаць яго на бой!

А Завіша Чарны Сулімчык, найслыннейшы паміж слыннымі, «узор рыцара», павярнуўся да Ліхтэнштэйна хмурным тварам і прамовіў:

— Я не пазнаю цябе, Куна! Як ты можаш лічыцца рыцарам і ганьбіць вялікі народ, ведаючы, што, як паслу, табе за гэта не пагражае кара?

Але Куна спакойна вытрымаў грозны позірк і адказаў выразна і павольна:

— Наш Ордэн, перад тым як прыбыў у Прусію, ваяваў у Палесціне, але там нават сарацыны паважалі паслоў. Адны вы іх не паважаеце. Таму я і назваў вашы звычаі язычніцкімі.

Тут узняўся яшчэ болыпы шум. За сталом зноў пачуліся крыкі: «Гора, гора нам!»

Але ўсе ўраз сцішыліся, калі кароль, твар якога заняўся гневам, па літоўскім звычаі некалькі разоў пляснуў У далоні. Тады ўстаў стары Яська Тапор з Тэнчына, кракаўскі кашталян, сівы і паважны стары, высокі сан якога абуджаў страх, і сказаў:

— Шляхетны рыцар з Ліхтэнштэйна, калі вам як паслу нанеслі абразу, то скажыце — самы справядлівы суд абароніць вашу годнасць!

— Такога са мной не магло б здарыцца ні ў адной хрысціянскай дзяржаве,— адказаў Куна.— Учора на шляху

ў Тынец на мяне напаў адзін з вашых рыцараў і зрабіў замах на маё жыццё, хоць бачыў крыж на маім плашчы і мог лёгка здагадацца, хто я.

Пачуўшы тыя словы, Збышка моцна збялеў і міжволі зірнуў на караля, твар якога стаў проста страшны. Яська з Тэнчына здзіўлена запытаўся:

— Няўжо такое магло здарыцца?

— Запытайцеся ў пана з Тачава, ён быў сведкам таго здарэння.

Усе позіркі скіраваліся на Павалу, які нейкую хвіліну стаяў змрочны, апусціўшы вочы, а потым сказаў:

— Так, гэта праўда!..

Пачуўшы такое, рыцары пачалі крычаць: «Ганьба! Ганьба! Бадай пад ім зямля праваліцца, пад такім рыцарам!» Ад сораму адны білі сябе кулакамі ў грудзі, пляскалі па сцёгнах, другія плюшчылі рукамі алавяныя міскі, што стаялі на стале.

— Чаму ж ты яго не забіў? — загрымеў кароль.

— Таму што яму належыць адказваць перад судом,— вымавіў Павала.

— Вы хоць закавалі яго? — спытаў кашталян Тапор з Тэнчына.

— He, ён даў рыцарскую клятву, што з’явіцца на суд.

— I не з’явіўся! — усклікнуў Куна з насмешкай, узняўшы галаву.

Тут раптам нечы малады самотны голас пачуўся за спінай крыжака:

— He дай Божа, каб я выбраў ганьбу замест смерці. Я зрабіў гэта, Збышка з Багданца.

Пры гэтых словах рыцары кінуліся да няшчаснага Збышкі, але тут грозна ўстаў кароль і спыніў іх, узняўшы руку; бліснуўшы вачыма, задыхаючыся ад гневу, ён закрычаў голасам, падобным да грукату воза па брукаванцы:

— Адсячыце яму галаву! Адсячыце яму галаву! Хай крыжак адашле ягоную галаву ў Мальбарк да магістра!

Затым ён крыкнуў маладому літоўскаму князю, сыну смаленскага намесніка, які стаяў побач са Збышкам:

— Трымай яго, Ямант!

Уражаны каралеўскім гневам, Ямант паклаў дрыготкія далоні на плечы Збышкі, але той павярнуў да яго збялелы твар і сказаў:

— Я не ўцяку...

Тут узняў рукі ў знак таго, што хоча гаварыць, сіваба-

роды кракаўскі кашталян Тапор з Тэнчына і, счакаўшы, калі шум сціхне, сказаў:

— Літасцівы кароль! Няхай лепш комтур пераканаецца ў тым, што не твой гнеў, а закон карае за замах на асобу пасла. Іначай ён сапраўды можа падумаць, што ў нас няма хрысціянскага закону. Я сам буду судзіць вінаватага!

Апошнія словы ён вымавіў, павысіўшы голас, і, не прыпушчаючы нават думкі, што можа быць іначай, даў знак Яманту:

— Замкнуць яго ў вежы! А вы, пан з Тачава, будзеце сведкам.

— Я раскажу, у чым віна гэтага падлетка, да якой ніхто з нас, паважных мужоў, не дапусціўся б,— адказаў Павала, змрочна пазіраючы на Ліхтэнштэйна.

— Праўду ён кажа! — падтрымалі яго іншыя.— Ён жа яшчэ хлапчук. Чаму ж нас усіх з-за яго зганьбавалі?

Запанавала цішыня, усе кідалі непрыязныя позіркі на крыжака. А тым часам Ямант павёў Збышку, каб аддаць яго ў рукі лучнікаў, што стаялі на замкавым дзядзінцы. Яму было шкада маладога хлопца, тым больш, што ён і сам люта ненавідзеў немцаў. Але як ліцвін, звыклы слепа падпарадкоўвацца волі вялікага князя, і сам уражаны каралеўскім гневам, ён пачаў, ідучы, шаптаць маладому рыцару:

— Ведаеш, што табе скажу: ці не лепей табе павесіцца! Далібог, вазьмі ды адразу ж павесься! Кароль разгневаўся, і табе ўсё роўна не мінуць смерці. Дык чаму б і не павесіцца? Зрабі так, дружа. У нас такі звычай⁴⁸.

Збышка, напаўпрытомны са страху і сораму, спачатку як быццам не зразумеў слоў князя, але ўрэшце да яго дайшоў сэнс сказанага, і ён у здзіўленні нават спыніўся:

— Што ты вярзеш?

— Павесься, кажу табе. Нашто табе той суд? Толькі караля пацешыш! — паўтарыў Ямант.

— Сам вешайся! — выгукнуў малады рыцар.— Ты ж нібыта і хрышчоны, а скура ў цябе так і засталася паганскай. Ты нават не разумееш, што для хрысціяніна губіць сваю душу — вялікі грэх!

Але князь толькі сцепануў плячыма:

— Гэта ж не па сваёй ахвоце. Усё роўна табе адсякуць галаву.

Спачатку Збышка падумаў, што варта было б за такія словы тут жа выклікаць баярскага сыночка на міжбой,

пеша ці конна, на мечах альбо сякерах, але ён стрымаўся, бо згадаў, што на гэта ў яго ўжо не будзе часу. Ён апусціў галаву і моўчкі аддаў сябе ў рукі начальніка каралеўскіх лучнікаў.

А ў зале гэтым часам увага прысутных скіравалася на іншае. Дануся, убачыўшы, што робіцца, спачатку так спужалася, што душа яе зайшлася. Яе тварык збялеў, нібы палатно, вочкі пакруглелі ад жаху, і яна нерухомая, як васковая фігурка ў касцёле, утаропілася ў караля. Але нарэшце да яе дайшло, што яе рыцару, Збышку, хочуць адсекчы галаву. Калі яго забралі і вывелі з залы, яе апанаваў вялікі жаль, вусны і бровы яе задрыжэлі; хоць і вельмі баялася яна караля, хоць і прыкусвала вусны, аднак не змагла стрымацца ад слёз і раптам так жаласна і гучна расплакалася, што ўсе павярнуліся да яе і нават сам кароль спытаў:

— Што здарылася?

— Літасцівы кароль! — усклікнула княгіня Анна.— Гэта дачка Юранда са Спыхава, якой няшчасны малады рыцар даў зарок. Даў ён зарок сарваць са шлемаў тры павіныя чубы і, убачыўшы такі чуб на шлеме комтура, вырашыў, што гэта яму сам Бог пасылае. He па злосці ён зрабіў гэта, Ваша міласць, а толькі па дурасці. Злітуйся і не карай яго, мы, укленчыўшы, просім цябе аб гэтым.

Тут яна паднялася і, схапіўшы за руку Данусю, падбегла з ёю да караля. Кароль адхіснуўся ад іх, але яны абедзве ўкленчылі перад ім, і Дануся, абхапіўшы рукамі яго ногі, пачала крычаць:

— Даруй Збышку, кароль, даруй Збышку!

I ў самазабыцці, а разам з тым і са страху яна схавала сваю светлую галоўку ў фалдах шэрага адзення караля і, цалуючы яму пры гэтым калені, дрыжэла як ліст. Княгіня Аляксандра Земавітава стаяла, укленчыўшы, з другога боку і, склаўшы рукі, з маленнем глядзела на караля, на твары якога адбілася вялікая збянтэжанасць. Ён паціху адсоўваўся з крэслам, але не адпіхнуў Данусі, a толькі махаў рукамі, нібы адганяў мух.

— Пакіньце мяне ў спакоі! — крычаў кароль.— Ён вінаваты, усё каралеўства ганьбай пакрыў! Яму трэба адсекчы галаву!

Але маленькія ручаняты ўсё шчыльней абвівалі яго калёні, а дзіцячы галасок усё больш жаласна прасіў:

— Памілуй Збышку, кароль, памілуй Збышку!

Тут пачуліся і галасы рыцараў:

— Юранд са Спыхава — слаўны рыцар, немцы яго баяцца!

— А гэты падлетак ужо вызначыўся пад Вільняй,— дадаў Павала.

Але кароль не адступаўся ад свайго, хаця яго і кранула просьба Данусі.

— Пакіньце мяне ў спакоі! He перада мной ён вінаваты, і не я магу яму дараваць. Хай яму пасол Ордэна даруе, тады і я памілую яго, а калі не, то яму адсякуць галаву.

— Даруй яму, пане Куна! — сказаў яму Завіша Чарны Сулімчык.— Сам магістр не папракне цябе за гэта.

— Даруй яму, пане! — усклікнулі абедзве княгіні.

— Даруй яму, даруй! — паўтарылі галасы рыцараў.

Куна прымружыў павекі і сядзеў з узнятай галавой, нібы цешыўся тым, што абедзве княгіні і ўсе слаўныя рыцары так яго просяць. Раптам выраз твару яго рэзка перайначыўся: з пагардлівага ён стаў лагодным. Куна апусціў галаву і мяккім ціхім голасам прамовіў:

— Хрыстос, Збавіцель наш, дараваў разбойніку на крыжы і ўсім сваім ворагам...

— Вось гэта словы сапраўднага рыцара! — азваўся біскуп Выш.

— Справядліва! Справядліва!

— ...I хіба ж я мог не дараваць,— працягваў Куна,— бо я не толькі хрысціянін, але і мніх? Таму прабачаю яму ад усёй душы, усяго сэрца як слуга Хрыста і мніх.

— Слава яму! — гукнуў Павала з Тачава.

— Слава! — падхапілі астатнія.

— Але,— казаў далей крыжак,— я акрамя таго яшчэ і пасол і ўвасабляю веліч усяго Ордэна, а гэта Ордэн Хрыста. Хто мяне як пасла абразіў — абразіў Ордэн, a хто абразіў Ордэн — абразіў самога Хрыста, а такой крыўды я перад Богам і людзьмі не магу дараваць. Калі ж ваш закон памілуе яго, то хай ведаюць пра гэта ўсе хрысціянскія валадары.

Пасля гэтых слоў запанавала глухое маўчанне. Толькі праз хвіліну пачуўся скрыгат зубоў, цяжкія ўздыхі здушанай злосці ды плач Данусі.

Пад вечар усе сэрцы гарнуліся да Збышкі. Тыя самыя рыцары, якія яшчэ ранкам былі гатовыя па адным знаку караля пасекчы хлопца мечамі, рабілі ўсе захады да таго, каб неяк дапамагчы яму. Княгіні вырашылі звярнуцца з просьбай да каралевы, каб яна ўгаварыла Ліхтэнштэйна забраць сваю скаргу, а калі б і гэта не ўдалося, то прасілі

яе паслаць пісьмо вялікаму магістру, каб пераканаць яго аддаць загад свайму паслу не даводзіць справу да суда. Гэты шлях здаваўся пэўным, бо Ядвіга карысталася такой пашанай, што вялікі магістр мог бы выклікаць гнеў папы і непрыхільнасць усіх хрысціянскіх валадароў, калі б адмовіў ёй у такой просьбе. Гэта здавалася верагодным яшчэ і таму, што Конрад фон Юнгінген быў чалавекам спакойным і, у адрозненне ад сваіх папярэднікаў, больш добрым. Але тут, як на бяду, умяшаўся кракаўскі біскуп Выш, які ў гэты час быў галоўным лекарам каралевы. Ён забараніў хаця б адзіным слаўцом нагадаць каралеве пра гэтую справу. «Яна ніколі не любіла слухаць пра смяротныя прысуды,— сказаў ён.— Нават калі гаворка ішла пра звычайнага разбойніка, яна брала гэта блізка да сэрца; а што будзе, калі яна даведаецца пра падлетка, які справядліва можа спадзявацца на яе міласэрнасць. Каралеве ў яе стане небяспечна ўсялякае хваляванне, яно можа прывесці да цяжкай хваробы, а яе здароўе для ўсяго каралеўства значыць болей, чым дзесяць рыцарскіх галоў». I ён прыгразіў, што той, хто асмеліцца насуперак яго словам патурбаваць каралеву, рызыкуе спазнаць на сабе не толькі страшны каралеўскі гнеў, але і будзе аддадзены анафеме.

Напалоханыя такой пагрозай, княгіні вырашылі каралеве нічога не казаць, затое да той пары ўпрошваць караля, пакуль ён не зменіць гнеў на літасць. Увесь двор і ўсе рыцары сталі на бок Збышкі. Павала з Тачава абяцаў, што скажа ўсю праўду, але будзе сведчыць на карысць Збышкі і паверне ўсю справу так, каб яна выглядала як хлапечая безразважнасць. Аднак кожны разумеў, а кашталян Яська з Тэнчына ўголас абвясціў, што калі крыжак не адступіцца, то строгі суд будзе няўмольны.

Рыцарскія сэрцы былі ўзбураны супраць Ліхтэнштэйна, і не адзін рыцар думаў, а часам і адкрыта гаварыў: «Так, цяпер ён пасол, і яго нельга выклікаць на паядынак, але ж некалі ён вернецца ў Мальбарк, і тады ўжо яму не памерці сваёй смерцю». I гэта не былі пустыя пагрозы, бо тыя, хто насіў рыцарскі пас, не кідалі слоў на вецер; калі ж давалі зарок, то выконвалі яго або гінулі. Грозны Павала быў у ліку самых апантаных мсціўцаў, бо меў у Тачаве любімую дачку, равесніцу Данусі — відаць, таму слёзы Данусі так кранулі яго сэрца.

Таго ж дня Павала праведаў Збышку ў падзямеллі, наказаўяму не траціць надзеі і распавёў аб просьбах кня-

гінь і слязах Данусі... Збышка ж, даведаўшыся, што дзяўчына дзеля яго кінулася ў ногі каралю, расчуліўся яе ўчынкам да слёз і, не ведаючы, як выказаць ёй сваю ўдзячнасць і тугу па ёй, сказаў, выціраючы вочы рукой:

— Эх! Хай яе Бог блаславіць, а мне як хутчэй дазволіць выйсці за яе на бой пеша альбо конна! Замала я ёй немцаў паабяцаў, трэба было для такой дзяўчыны паабяцаць столькі, колькі яна мае гадоў. Калі мяне Бог з гэтай нядолі выбавіць, то я іх не пашкадую!..

I ўзняў угору поўныя ўдзячнасці вочы...

— Ты, дружа, лепей на храм Божы паабяцай хоць штокольвечы,— запярэчыў пан з Тачава,— бо калі твая ахвяра будзе Богу даспадобы, ты абавязкова будзеш вольны. А па-другое, слухай: да Ліхтэнштэйна пайшоў твой дзядзька, пайду за ім і я. Думаю, і табе не грэх перапрасіць яго за сваю віну, ты ж вінаваты перад ім і не забывай, што будзеш прасіць прабачэння не ў нейкага там Ліхтэнштэйна, а ў пасла. Згода?

— Калі ўжо мне такі рыцар, як ваша мосць, гэтак радзіць, то што тут скажаш — так і зраблю. Але калі той захоча, каб я яго перапрашаў, як ён хацеў на дарозе з Тынца, то хай мне лепей адсякуць галаву. Дзядзька застанецца, дзядзька і адпомсціць, калі ў немца пасольства скончыцца.

— Пабачым, што ён адкажа Мацьку,— сказаў Павала.

А Мацька надвячоркам пабываў у немца, але той прыняў яго ганарыста: святла нават запаліць не загадаў, так у цемры і размаўляў з Мацькам. Вярнуўся ад яго Мацька змрочны, як ноч, і падаўся да караля. Кароль прыняў яго добразычліва, бо ён ужо змяніў гнеў на літасць, супакоіўся, загадаў Мацьку ўстаць з каленяў і спытаў, чаго ён жадае.

— Літасцівы пане,— сказаў Мацька,— ёсць віна — мусіць быць і кара, бо іначай не было б на свеце ніякай справядлівасці. Тут ёсць і мая віна, бо я не толькі не стрымліваў палкага хлопца, а яшчэ і хваліў. Спачатку я яго выхоўваў, а потым гэта рабіла і вайна. Я вінаваты, бо не раз казаў яму: спачатку сячы, а потым разбярэшся, каго і за што. Гэта добрае правіла на вайне і нікуды не вартае пры двары! Хлопец мой — чыстае золата, апошні ў нашым родзе, і шкада мне яго надзвычай...

— Ён пакрыў ганьбай і мяне, і ўсё каралеўства,— сказаў кароль,— што ж мне за гэта яго — мёдам мазаць?

Прыгадаўшы Збышку, Мацька змоўк, бо яму сціснула

горла, і толькі праз колькі хвілін ён змог загаварыць узрушаным, перарывістым голасам:

— Я і не ведаў, што так люблю яго, пакуль не прыйшла гэтая бяда. Але я стары. А ён — астатні ў родзе. He будзе яго — не будзе і нас. Літасцівы кароль, валадар наш, злітуйся над родам нашым!

Тут Мацька зноў укленчыў, узняў свае спрацаваныя ў войнах рукі, працягваў са слязьмі ў голасе:

— Мы абаранялі Вільню. Бог даў нам багатую здабычу — на каго я яе пакіну? Калі крыжак жадае кары, пане, то хай будзе кара, але дазвольце, каб замест хлопца я галавой налажыў. Мне жыццё не жыццё без Збышкі! Ён малады, хай выкупіць зямлю, нашчадкаў будзе мець, як Бог чалавеку запаведаў. Крыжак нават не спытае, чыя галава з плеч зляцела, абы зляцела. I ганьба на род праз гэта не ўпадзе. Цяжка чалавеку ісці на смерць, але калі падумаць, то лепей мне згінуць, чым род наш згіне...

Сказаўшы так, Мацька абняў ногі караля, а кароль заміргаў вачыма, што было ў яго знакам хвалявання, і ўрэшце сказаў:

— He будзе таго, каб я загадаў адсячы галаву аперазанаму рыцару! He будзе! He будзе!

— У гэтым не будзе і справядлівасці,— дадаў кашталян.— Закон карае вінаватага, але ж гэта не цмок, якому ўсё роўна, чыю кроў хлябтаць. Вы ж падумайце: ганьба ўсё роўна пакрыла б ваш род, бо, згадзіўшыся на вашу прапанову, ваш пляменнік зрабіў бы несумленны ўчынак, і гэтая ганьба засталася б на ім і на яго нашчадках...

— Ён на гэта не пайшоў бы,— запярэчыў Мацька.— Але каб гэта адбылося без ягонай згоды, то ён бы за мяне адпомсціў, як і я хачу адпомсціць за яго.

— Эх, лепш бы вам папрасіць крыжака, каб ён забраў сваю скаргу,— сказаў Тэнчынскі.

— Я ўжо быў у яго.

— Ну і што? — спытаў, выцягваючы шыю, кароль.— Што ён вам сказаў?

— Сказаў ён мне так: «Трэба было на тынецкай дарозе літасці прасіць, — не схацелі, то зараз і я не хачу...»

— А чаму вы не схацелі?

— Дык ён жа хацеў, каб мы злезлі з коней і пешымі яго перапрашалі.

Кароль залажыў валасы за вушы і збіраўся нешта адказаць, але тут увайшоў прыдворны і далажыў, што рыцар з Ліхтэнштэйна просіць караля даць яму аўдыенцыю.

Пачуўшы гэта, Ягайла зірнуў на Яську з Тэнчына, потым на Мацьку і загадаў ім застацца, магчыма, спадзеючыся, што яму ўдасца такім чынам зладзіць гэтую справу сваёй каралеўскай уладай.

Тым часам увайшоў крыжак, пакланіўся каралю і сказаў:

— Літасцівы пане! Вось пісьмовая скарга на знявагу, учыненую мне ў вашым каралеўстве.

— Скардзіцеся вось яму,— адказаў кароль, паказваючы на Яську з Тэнчына.

Крыжак прамовіў, гледзячы проста ў твар каралю:

— He ведаю ні вашых законаў, ні вашых судоў, ведаю адно: пасол Ордэна можа скардзіцца толькі самому каралю.

Ягайла ў нецярплівасці заміргаў вачыма, аднак працягнуў руку, узяў скаргу і аддаў яе Тэнчынскаму.

Той тут жа разгарнуў паперу і стаў чытаць; але чым далей ён чытаў, тым болей смутным і заклапочаным рабіўся яго твар.

— Шаноўны пане,— сказаў ён урэшце,— вы так настойліва просіце пазбавіць жыцця гэтага падлетка, нібы ён страшны ўсяму вашаму Ордэну. Няўжо вы, крыжакі, баіцеся ўжо нават дзяцей?

— Мы, крыжакі, не баімся нікога,— ганарыста адказаў комтур.

А стары кашталян ціха дадаў:

— Асабліва Бога.

Павала з Тачава назаўтра зрабіў на судзе ў кашталяна ўсё, што было ў яго сілах, каб зменшыць віну Збышкі. Але марна ён прыпісваў гэты ўчынак непаўналеццю і недасведчанасці хлопца, марна даводзіў, што нават і тойсёй са старэйшых за яго мог бы падумаць, што сам Бог пасылае яму тыя павіныя пёры, каб ён даў зарок здабыць іх і прасіў аб гэтым Бога ў малітве. Аднаго не мог не засведчыць знатны рыцар — таго, што калі б не ён, то Збышкава кап’ё ўдарыла б у грудзі крыжаку. Да таго ж Куна загадаў прынесці ў суд даспехі, якія былі на ім у той дзень, і ўсе ўбачылі, што яны з тонкай бляхі і ўжываліся толькі дзеля ўрачыстых візітаў, так што Збышка пры сваёй надзвычайнай сіле немінуча прабіў бы іх наскрозь і пазбавіў жыцця іх уласніка.

Пасля гэтага спыталіся ўжо ў Збышкі, ці хацеў ён забіць крыжака, і той не стаў адмаўляцца. «Я здалёку крычаў яму,— сказаў Збышка,— каб настаўляў кап’ё, бо, па-

куль жывы, ён не даў бы мне сарваць тыя пёры са шлема, але ж каб і ён здалёку крыкнуў мне, што ён пасол, я, вядома ж, не чапаў бы яго».

Гэтыя словы спадабаліся рыцарам, якія, спачуваючы хлопцу, усёй тлумнай гурмой прыйшлі на суд, і адразу ж пачуліся галасы: «Сапраўды, чаму ён не крыкнуў?» Але твар кашталяна заставаўся змрочным і суровым. Загадаўшы прысутным змоўкнуць, ён і сам з хвіліну маўчаў, а потым утаропіў у Збышку дапытлівы позірк і запытаўся:

— Ці можаш ты даць клятву на распяцці, што не бачыў і крыжа?

— He, не магу! — адказаў Збышка.— Калі б я не бачыў крыжа, то падумаў бы, што гэта наш рыцар, а на свайго я, вядома, не напаў бы.

— А які ж іншы крыжак мог апынуцца пад Кракавам, акрамя пасла ці каго з пасольскай світы?

Нічога не адказаў на гэта Збышка, бо не было чаго казаць. Для ўсіх было абсалютна зразумела, што каб не пан з Тачава, то замест пасловага панцыра ляжаў бы тут сам пасол, прабіты наскрозь, і вечная ганьба была б усяму польскаму народу; таму нават тыя, хто ад усёй душы спачуваў Збышку, разумелі, што прысуд не можа быць літасцівы...

Праз хвіліну кашталян сказаў:

— Тое, што ты не сабраўшы розуму, не дапяў, на каго нападаеш, і ўчыніў благое не са злосці, табе даруе Збавіцель наш, але ўсё ж цяпер, нябога, маліся Прачыстай Дзеве, бо закон не можа табе гэтага дараваць...

Пачуўшы гэтыя словы, Збышка, які і не спадзяваўся на іншы прысуд, пабляднеў крыху, але тут жа адкінуў назад свае доўгія валасы і сказаў:

— Воля Божая! Хай будзе што будзе!

Потым павярнуўся да Мацькі і паказаў яму вачыма на Ліхтэнштэйна, як бы напамінаючы пра яго, а Мацька хітнуў галавой у знак таго, што разумее і памятае. Зразумеў гэты рух і гэты позірк таксама і Ліхтэнштэйн і, хаця ў ягоных грудзях білася сэрца ў роўнай меры адважнае і злое, аднак на якую хвілю і яго працяла страхам з ног да галавы — такі грозны і злавесны твар быў у гэтае імгненне ў старога ваяра. Зразумеў крыжак, што цяпер паміж ім і гэтым старым рыцарам, твару якога ён нават не мог як след разгледзець пад шлемам, пачнецца барацьба не на жыццё, а на смерць, і што нават калі б ён і хацеў

дзе схавацца ад яго, усё роўна не схаваецца, і як толькі перастане быць паслом, то мусіць спаткацца з ім, хаця б у тым жа Мальбарку.

Тым часам кашталян выйшаў у суседні пакой, каб прадыктаваць спрактыкаванаму ў пісьме сакратару прысуд Збышку. To адзін, то другі з рыцараў у час гэтага перапынку падыходзіў да крыжака і казаў:

— Бадай цябе на страшным судзе літасцівей судзілі! Крыві радуешся?

Але Ліхтэнштэйна цікавіла толькі тое, што скажа Завіша, вядомы па ўсім свеце не толькі сваімі баявымі ўчынкамі, але і тым, што добра ведаў рыцарскія законы і нязменна строга іх трымаўся. Па справах асабліва складаных, у якіх закранаўся рыцарскі гонар, да яго звярталіся нават здалёку, і ніхто ніколі не запярэчыў яму не толькі таму, што немагчыма было выстаяць супраць яго на паядынку, але і таму, што ён лічыўся «люстрам гонару». Адно слова папроку ці пахвалы з ягоных вуснаў хутка разносілася сярод рыцараў Полыпчы, Венгрыі, Чэхіі, Германіі і магло прынесці рыцару добрую ці благую славу.

Да яго і наблізіўся Ліхтэнштэйн і, нібы маючы намер апраўдацца ў сваёй жорсткасці, сказаў:

— Адзін толькі вялікі магістр з капітулам маглі бы яго памілаваць — я не магу...

— Вашаму магістру няма справы да нашых законаў. Тут мае права караць і мілаваць толькі наш кароль,— адказаў Завіша.

— Але як пасол я мусіў дабівацца пакарання.

— Перш-наперш ты, Ліхтэнштэйн, рыцар, а не пасол...

— Значыць, ты лічыш, што я свой гонар зняславіў?

— Ты чытаў нашы рыцарскія кнігі і ведаеш, што рыцар павінен быць падобны на двух звяроў: ільва і ягня. На каго ты сёння аказаўся падобны?

— Ты мне не суддзя...

— Ты ж пытаўся ў мяне, ці не зняславіў ты сёння свой рыцарскі гонар, вось я і адказаў табе, што я пра гэта думаю.

— Дрэнна ж ты адказаў — твае словы не пракаўтнуць.

— I тое добра, што не маёй злосцю ўдавішся.

— Бог бачыць, што я болып думаў пра веліч Ордэна, чым пра тваю пахвалу.

— Бог усім нам суддзя.

Далейшая размова была перапынена з’яўленнем Kam-

таляна і сакратара. Усе ўжо ведалі, што прысуд будзе суровы, але ў пакоі ўсталявалася пакутлівая цішыня. Кашталян заняў месца за сталом, узяў у рукі крыж і загадаў Збышку ўкленчыць.

Сакратар пачаў па-латыні чытаць прысуд. Hi Збышка, ні астатнія рыцары не зразумелі яго, але ўсе здагадаліся, што прысуд смяротны. Калі чытанне закончылася, Збышка пачаў біць сябе ў грудзі кулакамі, паўтараючы словы малітвы: «Госпадзі, будзь літасцівы да мяне, грэшнага!»

Затым ён устаў і кінуўся ў абдымкі да Мацькі, які пачаў моўчкі цалаваць яго ў галаву і ў вочы.

Вечарам таго ж дня герольд звеставаў пад гукі труб усім рыцарам, гасцям і гараджанам, што шляхетны Збышка з Багданца згодна з прысудам кашталянскага суда будзе пакараны праз адсячэнне галавы мечам...

Аднак Мацька папрасіў дазволу адкласці пакаранне і лёгка гэтага дамогся, бо ў тыя часы асуджаным на смерць давалі час як на тое, каб распарадзіцца пра падзел спадчыны між сямейнікамі, так і на тое, каб прымірыцца з Богам. He пажадаў прыспешваць выкананне прысуду і сам Ліхтэнштэйн, бо разумеў, што суд адбыўся, абраза Ордэна не засталася беспакаранай, і не варта болей гнявіць магутнага манарха, да якога ён быў пасланы не толькі для ўдзелу ва ўрачыстасцях з нагоды хрэсьбін, але і для перамоў пра Добжынскую зямлю. Можа, найболып паўплываў на тое рашэнне клопат пра здароўе каралевы. Біскуп Выш і слухаць не хацеў пра тое, каб правесці экзекуцыю, пакуль каралева не народзіць; ён слушна лічыў, што каралева можа даведацца пра пакаранне смерцю, а ўтаіць яго будзе няпроста, і расхвалюецца, a гэта шкодна адаб’ецца на яе здароў’і. Такім чынам, Збышку даваўся пэўны час, можа, нават некалькі месяцаў, каб аддаць апошнія распараджэнні і развітацца з усімі знаёмымі.

Мацька штодзённа праведваў яго і суцяшаў, як умеў. 3 вялікай тугой гаварылі яны пра непазбежную Збышкаву смерць, а з япгчэ болыпай — пра тое, што іх род звядзецца.

— Вам нічога не застаецца, як ажаніцца яшчэ раз,— сказаў аднойчы Збышка.

— Ці не лепей было б адшукаць хоць нейкага далёкага сваяка,— адказваў занепакоены Мацька.— Дзе ўжо мне пра жанчын думаць, калі тут табе збіраюцца галаву

сцяць. Ды ўжо калі і давядзецца якую ўзяць у жонкі, дык і то я не зраблю гэтага да той пары, пакуль не пашлю Ліхтэнштэйну рыцарскага выкліку і не споўню помсту. За гэта ты будзь спакойны!..

— Бог вам аддзячыць. Хай гэта будзе мне суцяшэннем! Я ведаў, што вы яму гэтага не даруеце. Толькі як вы гэта зробіце?

— Калі толькі скончыцца ягонае пасольства, будзе альбо вайна альбо мір — разумееш? Калі будзе вайна, то я перед бітвай пашлю яму выклік на міжбой.

— На ўтаптанай зямлі?

— Так, на ўтаптанай зямлі, конна ці пеша, але толькі на смерць, не на няволю. Калі ж будзе мір, то я паеду ў Мальбарк, стукну дзідай у замкавую браму, а трубачу загадаю трубіць, што я выклікаю Ліхтэнштэйна на смяротны двубой. Ад мяне ён нідзе не схаваецца.

— Дзе ўжо яму схавацца! I вы яму мігам рады дасцё, тут няма ніякага сумнення!

— Яму якраз дам. Завішу нё даў бы, Пашку не даў бы, Павале таксама, але, не буду хваліцца, з двума такімі, як ён, спраўлюся. Ён мяне папомніць, вырадак крыжацкі! Хіба не мацнейшым ад яго быў той фрызскі рыцар? А як трахнуў яму зверху па шлеме, дзе захрасла мая сякера? На зубах ягоных. Хіба не так?

Збышка ўздыхнуў з вялікай палёгкай, нібы скінуўшы трывогу:

— Лягчэй мне будзе з жыццём расставацца.

Тут пачалі уздыхаць абодва, а праз хвіліну стары шляхціч сказаў расчуленым голасам:

— Ты не гаруй! На страшным судзе тваім касцям не давядзецца адна адну шукаць. Труну для цябе я загадаў зрабіць з дубу, такой і канонікі з касцёла Дзевы Марыі не маюць. He згінеш, як нейкі дробны шляхцюк. I яшчэ — я не дапушчу таго, каб табе адсеклі галаву на тым самым сукне, на якім караюць гараджан. Я ўжо з Амылеем дамовіўся, ён дасць зусім новае, такое выдатнае, што з яго каралю карзно шыць самы раз. I на імшу за вечны супакой грошай не пашкадую — будзь пэўны!

Узрадавалася гэтым сэрца Збышкі, і ён, нахіліўшыся да дзядзькавай рукі, паўтарыў:

— Бог вам аддзячыць.

Аднак часам, нягледзячы на ўсе суцяшэнні, яго ахоплівала такая страшная тута, што аднойчы, калі Мацька прыйшоў яго праведаць, ён, ледзь толькі павітаўшыся з

дзядзькам, адразу запытаўся, гледзячы праз краты ў мураванай сцяне:

— Што там, на волі?

— Любата, а не дзянёк! Сонейка прыгравае, аж душа радуецца.

Сцяўшы рукамі патыліцу і адкінуўшы назад галаву, Збышка сказаў:

— Божа ж мой, Божа! Цяпер бы сесці на каня ды скакаць па палях, па шырокіх палях! Шкада гінуць без пары! Вельмі шкада!

— Гінуць людзі і на конях! — зазначыў Мацька.

— Так, але колькіх самі паспеюць перабіць!..

I пачаў распытваць пра рыцараў, якіх бачыў пры двары караля: пра Завішу, пра Фарурэя, пра Павалу з Тачава, пра Ліса з Таргавіска і пра ўсіх іншых — што робяць, чым бавяцца, як сваё баявое майстэрства ўдасканальваюць? I слухаў з прагнай увагай пра тое, што рыцары не бавяць час марна: раніцой у баявых даспехах скачуць праз каня, ірвуць вяроўкі, як потым практыкуюцца на мечах і сякерах, і як увечары балююць, і якія спяваюць песні. Хацелася Збышку ляцець да іх, імкнуліся туды яго душа і сэрца, а калі даведаўся, што Завіша пасля хрэсьбін адразу ж выпраўляецца некуды ў краіну венграў на турак, не мог устрымацца і ўсклікнуў:

— Эх, каб мяне з ім адпусцілі! Лепш бы я налажыў галавою ў баі з басурманамі.

Але гэта былі нязбытныя думкі. Ды тым часам адбылося вось што. Абедзве мазавецкія княгіні не перасталі думаць пра Збышку, які спадабаўся ім праз сваю маладосць і прыгажосць. Урэшце княгіня Аляксандра Земавітава надумала паслаць ліст магістру Ордэна крыжакоў. Хаця магістр не мог адмяніць прысуд, вынесены кашталянам, аднак мог заступіцца за яго перад каралём. Ягайле не выпадала самому праяўляць літасць да віноўнага ў замаху на пасла, але, верагодна, ён ахвотна зрабіў бы гэта, калі б магістр хадайнічаў пра змякчэнне пакарання для хлопца. Надзея зноў абудзілася ў сэрцах абедзвюх княгінь. Княгіня Аляксандра сама мела прыхільнасць да выкшталцоных рыцараў Ордэна, і яны высока цанілі яе. Яна не раз атрымлівала з Мальбарка багатыя падарункі і лісты, у якіх магістр называў яе высокашаноўнай дабрадзейкай і шчырай заступніцай Ордэна. Слова яе значыла многае, і была надзея, што ёй не адмовяць. Патрэбна было яшчэ знайсці ганца, што як найхутчэй адвёз бы

пасланне княгіні і вярнуўся з адказам. Пачуўшы пра тое, стары Мацька без вагання ўзяўся за справу...

Кашталяна папрасілі адкласці пакаранне, і ён згадзіўся. Поўны радаснай надзеі, Мацька пачаў у той жа дзень рыхтавацца да ад’езду, потым завітаў да Збышкі, каб паведаміць яму добрую навіну.

Пачуўшы яе, Збышка ў першую хвіліну так узрадаваўся, нібы перад ім ужо адчыніліся дзверы вязніцы. Але тут жа задумаўся, спахмурнеў і сказаў:

— Дзе ўжо там чакаць ад немцаў дабра! Ліхтэнштэйн жа таксама мог прасіць у караля літасці і нават меў бы з гэтага выгоду, бо ўнікнуў бы помсты, і то не захацеў...

— Ён раз’ятрыўся таму, што мы не захацелі перапрашаць яго на тынецкай дарозе. Пра магістра Конрада людзі кажуць добрае. Урэшце горш не будзе, а паспрабаваць можна.

— Гэта так,— адказаў Збыпіка,— але вы яму там ужо занізка не кланяйцеся.

— А навошта мне кланяцца? Я вязу ліст ад княгіні Аляксандры, і ўсё тут.

— Ну, калі вы такі добры, то хай вам Бог дапаможа!

Раптам Збышка кінуў на дзядзьку імклівы позірк і сказаў:

— Але калі кароль мяне памілуе, то Ліхтэнштэйн будзе мой, а не ваш. Памятайце...

— Ты яшчэ кары не пазбыў, то і не загадвай наперад. Хопіць ужо тых дурных зарокаў, што ты надаваў,— угневаўся стары.

Потым яны сціснулі адзін аднаго ў абдымках — і Збышка застаўся самнасам. Надзея змянялася няпэўнасцю ў ягонай душы; калі ж надышла ноч, якая прынесла навальніцу, і закратаванае акно раз-пораз пачало асвятляцца злавеснымі ўспышкамі бліскавіц, а муры трэсціся ад грому, калі ўрэшце вецер са свістам уварваўся ў сутарэнне і пагасіў цьмяны каганец каля ложка вязня, Збыпіка так і праседзеў у цемры і на волас не задрамаў, бо надзея зноў пакінула яго...

«Не ўнікнуць мне смерці,— думаў ён,— і нішто ўжо не дасць рады».

Аднак раніцой да яго прыйшла шаноўная княгіня Анна Янушава, а з ёй Дануся са сваёй маленькай лютняй за пасам. Збышка ўкленчыў перад імі па чарзе, а потым, хоць і быў ва ўтрапенні пасля бяссоннай ночы, у няшчас-

ці і няпэўнасці, але не забыўся пра рыцарскі абавязак і выказаў захапленне прыгажосцю Данусі...

Але княгіня ўзняла на яго вочы, поўныя смутку, і сказала:

— He любуйся ты ёю, бо калі не прывязе Мацька добрай весткі альбо і зусім не вернецца, дык давядзецца неўзабаве табе, нябозе, любавацца на небе нечым лепшым.

Яна не магла ўтрымацца ад слёз, згадаўшы няпэўнасць лёсу маладога рыцара, а за ёй заплакала і Дануся. Збышка зноў ўкленчыў перад імі, бо і ягонае сэрца ад іх слёз плавілася, нібы воск ад цяпла. Яго пачуцці да Данусі не былі каханнем мужчыны да жанчыны, ён адчуваў, што гэта ідзе з глыбіні душы, што, гледзячы на яе, яго грудзі поўняцца нечым такім незвычайным, нібы ў ім сядзіць іншы чалавек — менш суровы, менш гарачы, менш ваяўнічы, які прагне слодычу кахання. Яго ахапіў вялікі жаль, што ён вымушаны яе пакінуць і не зможа стрымаць дадзенага ёй слова.

— Так я і не пакладу да тваіх ног, бядачка ты мая, тых павіных пёраў,— гаварыў ён.— Але калі выпадзе мне стаць перад Богам, то я скажу: «Госпадзі, адпусці мне грахі мае, а ўсё добрае, што ёсць на зямлі, дай не каму іншаму, а толькі панне Юрандаўне са Спыхава».

— Нядаўна вы паразумеліся,— сказала княгіня.— I дай Бог, каб на ўсё добрае.

Збышка пачаў згадваць пра тое, што адбылося ў тынецкай карчме, і зусім расчуліўся. А потым папрасіў Данусю праспяваць тую песеньку, якую яна спявала перад тым, як ён падхапіў яе і панёс да княгіні.

I Дануся, хоць ёй было не да песень, узняла галоўку да столі скляпення, заплюшчыла вочкі, нібы птах, і пачала:

Каб была я птушкай, Каб я крылы мела, Я б да свайго Яся У Шлёнск паляцела.

Прыляцела, села У Шлёнску на плоце: «Глянь, мой любы Ясю...»

Але раптам слёзы паліліся з-пад яе стуленых павек — і болып спяваць яна ўжо не змагла. А Збышка схапіў яе

на рукі, як у той раз у тынецкай карчме, і стаў насіць па вязніцы, паўтараючы ў захапленні:

— He толькі дамай сэрца рыцара хацеў бы я цябе бачыць! Калі Бог даў бы мне ратунак, я б дачакаўся, пакуль ты падрасцеш, папрасіў твайго бацьку і ўзяў бы цябе за жонку! Эх!

Дануся абняла яго за шыю, схавала заплаканы твар на ягоным плячы — а ў сэрцы Збышкавым спела вялікае жалкаванне, якое плыло з глыбіні яго вольнай славянскай натуры, увасабляючыся ў ягонай простай душы ў непаўторную песню палёў:

Узяў бы я цябе за жонку!

Узяў бы я цябе!..

VI

Тут адбылася падзея, перад якой усё астатняе страціла ў людскіх вачах усялякую цікавасць. Надвячоркам 21 чэрвеня па замку разнеслася навіна пра тое, што каралева раптоўна занядужала. Славутыя лекары і біскуп Выш усю ноч правялі ў яе пакоі, а неўзабаве праз служанак стала вядома, што ў каралевы вось-вось пачнуцца дачасныя роды. Кракаўскі кашталян Яська Тапор з Тэнчына той жа ноччу паслаў ганцоў да караля, якога не было ў замку. Назаўтра раніцой вестка разлеглася па горадзе і наваколлі. Была акурат нядзеля, і натоўпы людзей запоўнілі касцёлы, дзе ксяндзы наказвалі маліцца за здароўе каралевы. Пасля набажэнства рыцары-госці, якія з’ехаліся на чаканыя ўрачыстасці, шляхта і купецкія дэпутацыі падаліся да замка; цэхі і брацтвы⁴ выступілі туды ж са сваімі харугвамі. Апоўдні каля Вавеля віраваў незлічоны збой людзей; парадак падтрымлівалі каралеўскія лучнікі, заклікаючы да спакою і цішыні. Горад амаль абязлюдзеў, па апусцелых вуліцах часам ішлі толькі натоўпы сялян з паблізных вёсак, якія таксама даведаліся пра хваробу любімай каралевы і падаліся да замка. I вось у галоўнай браме з’явіліся біскуп і кашталян, за імі кафедральныя канонікі, каралеўскія радцы і рыцары. Яны разышліся ўздоўж муроў у розныя бакі і наблізіліся да натоўпу; па іх тварах можна было зразумець, што чакаюцца важныя навіны, але напачатку людзей строга папярэдзілі не шумець, каб не трывожыць хворую карале-

ву. Затым абвясцілі, што ў каралевы нарадзілася дачка. Навіна напоўніла сэрцы радасцю, асабліва пасля таго, як народ даведаўся, што, нягледзячы на дачасныя роды, няма падстаў хвалявацца за жыццё і маці, і дзіцяці. Натоўп пачаў разыходзіцца, бо пад сценамі замка нельга было шумець, а кожны хацеў неяк выказаць сваю радасць. Людзі рушылі па вуліцах, што вялі да рынку, і там хутка пачуліся песні і радасныя поклічы. Нікога не засмуціла тое, што на свет з’явілася дзяўчынка. «Хіба дрэнна было,— казалі ў натоўпе,— што кароль Людовік не меў сыноў і ягоная дачка Ядвіга атрымала ў спадчыну каралеўскі трон? Дзякуючы таму, што яна ўзяла шлюб з Ягайлам, дзяржава стала ўдвая мацнейшай. Так будзе і цяпер. Дзе яшчэ знойдзеш такую спадчынніцу, якой будзе наша каралеўна, калі ні ў рымскага імператара, ні ў іншых каралёў няма такой вялікай дзяржавы, такіх абшараў зямель, такога шматлікага рыцарства! Будуць некалі дамагацца яе рукі наймагутнейшыя манархі зямлі, будуць кланяцца нашаму каралю і каралеве, будуць з’язджацца ў Кракаў, а нам, купцам, таксама з гэтага карысць будзе, не кажучы ўжо пра тое, што яшчэ якаянебудзь дзяржава, накшталт Венгрыі ці Чэхіі, далучыцца да нашага каралеўства». Так гутарылі між сабой купцы, і радасць панавала ўсюды. Народ адзначаў радасную падзею ў дамах і ў карчмах. Рынак зіхацеў ліхтарамі і паходнямі. Сяляне, якія з’ехаліся ў горад, заставілі вазамі ўсё прадмесце, яўрэі шумелі каля сінагогі на Казімежы. Усю ноч, аж да світання, народ віраваў на рынку, асабліва каля ратушы і вагаў, як у часе вялікіх кірмашоў. Дзяліліся кожнай навіной, пасылалі ў замак даведацца пра новыя і шчыльна абступалі тых, хто вяртаўся адтуль.

He вельмі добрай была вестка пра тое, што арцыбіскуп Пётр у тую ж ноч ахрысціў немаўлятка, а гэта давала падставу меркаваць, што дзяўчынка дужа слабая. Дасведчаныя гараджанкі згадвалі выпадкі, калі дзеці, народжаныя напаўжывымі, набывалі пасля хрышчэння новыя сілы для жыцця. Пэўную надзею давала і імя, дадзенае дзяўчынцы пры хрышчэнні. Казалі, што ніводзін Баніфацый⁰⁰ і ні адна Баніфацыя не могуць памерці адразу пасля нараджэння, бо ім наканавана зрабіць нейкую добрую справу; а якую ж добрую ці дрэнную справу можа зрабіць дзіцятка ў першыя гады, першыя месяцы жыцця?

Аднак назаўтра прыйшлі з замку невясёлыя навіны і пра маці, і пра немаўлятка — і ўстрывожылі горад. У касцёлах цэлы дзень панаваў тлум, як у час храмавых святаў. Многія і многія ахвяравалі на імшу за здароўе каралевы і каралеўны. Нельга было без хвалявання глядзець, як бедныя сяляне прыносілі хто чвэрці збожжа, хто ягня, хто курыцу, хто нізку сушаных грыбоў ці кошык арэхаў. Буйныя ахвяраванні цяклі ад купцоў, рыцарства, рамеснікаў. Разаслалі ганцоў у святыя мясціны. Астролагі гадалі па зорках. У самім Кракаве прайшлі ўрачыстыя працэсіі. Выступілі ўсе цэхі і ўсе брацтвы. Увесь горад заквітнеў харугвамі. Прайшла працэсія дзяцей, бо спадзяваліся, што ніхто як дзеці лепей не папросіць у Бога літасці. Праз гарадскую браму з наваколля ехаў і ехаў народ.

Так ішоў дзень за днём пад бесперапынны гул званоў і гоман народу ў касцёлах; набажэнствы і працэсіі ішлі адно за адным. Так мінуў тыдзень, а высакародная хворая і яе дзіця былі жывыя, і надзея пачала пасяляцца ў сэрцах. Людзям здавалася неверагодным, каб Бог дачасна забраў уладарку дзяржавы, якая столькі зрабіла для яе і мусіла б пакінуць няскончанай вялікую справу,— святую, што ахвяравала ўласным шчасцем, але скіравала ў хрысціянскую веру апошні язычніцкі народ у Еўропе. Вучоныя згадвалі, як шмат яна зрабіла для Акадэміі, святары — дзеля славы Божай, дзяржаўцы — для міру паміж хрысціянскімі манархамі, правазнаўцы — дзеля справядлівасці, жабракі — для беднаты, і ні ў кога не месцілася ў галаве, як гэта можа абарвацца жыццё, так патрэбнае каралеўству і ўсяму свету.

Але 13 ліпеня жалобны звон звеставаў пра смерць дзіцяці. Зноў завіраваў горад, і неспакой агарнуў людзей, а натоўп зноў атачыў Вавель, дапытваючыся пра здароўе каралевы. На гэты раз ніхто не выходзіў да народу з добрымі навінамі. Сапраўды, твары тых, хто ўязджаў у замак ці выязджаў праз яго браму, былі хмурныя і з кожным днём рабіліся ўсё болып змрочныя. Казалі, што ксёндз Станіслаў са Скарбімежа, магістр свабодных навук у Кракаве, ужо не адыходзіць ад каралевы, якая штодня прымае святое прычасце. Казалі нават, што кожны раз пасля прычасця пакой яе поўніцца нябесным святлом. Некаторыя бачылі яго нават праз вокны, але гэта толькі мацней уражвала адданыя каралеве сэрцы як знак таго, што для яе ўжо пачынаецца незямное жыццё.

Некаторыя ўсё ж не верылі, што можа здарыцца нешта жахлівае, і жылі надзеяй, што справядлівае неба здаволіцца адной ахвярай. Між тым, у пятніцу, раніцой 17 ліпеня, абрынулася вестка, што каралева канае. Хто быў жывы, той бег да замка. Горад апусцеў так, што ў ім заставаліся толькі калекі, бо нават маткі з немаўлятамі спяшаліся да брамы замка. Крамы былі пазамыканыя, не гатавалася ежа. Пакінуты былі і ўсялякія справы, a пад сценамі Вавеля чарнела мора народу — неспакойнае, уражанае, але маўклівае.

I раптам а першай гадзіне пасля паўдня на кафедральнай вежы пачуўся звон. Ніхто спачатку не зразумеў, што гэта азначае, але неўзабаве ў людзей ад жаху валасы ўсталі дыба. Усе галовы і ўсе вочы скіраваліся на званіцу, дзе з усё большым размахам разгойдваўся звон, і яго жалобны енк падхапілі іншыя гарадскія званы: у францысканцаў, у Святой Тройцы, у Дзевы Марыі — усё далей і далей па ўсім вялікім горадзе. Урэшце ўсе зразумелі, што азначае гэты енк; людскія душы напоўніліся жахам і такім болем, бы медныя сэрцы званоў білі проста ў сэрцы ўсіх, хто чуў іх.

Неспадзявана на вежы з’явілася чорная харугва з вялікім чэрапам пасяродку, пад якім бялелі дзве перакрыжаваныя косткі. Зніклі апошнія сумненні. Каралева аддала Богу душу.

Пад сценамі замка разлегліся плач і стогны сотняў тысяч людзей — і змяшаліся з панурымі галасамі званоў. Некаторыя падалі вобзем, іншыя разрывалі на сабе адзенне або драпалі пазногцямі твары, хто пазіраў на замкавыя муры ў нямым аслупяненні, хто глуха стагнаў, хто працягваў рукі да касцёла і пакояў каралевы і маліў цуда і Божай літасці. Але пачуліся і гнеўныя галасы, якія ў адчаі і роспачы даходзілі да блюзнерства. «Чаму ў нас забралі нашу любімую каралеву? Навошта ж здаліся тады нашы працэсіі, нашы малітвы і просьбы? Ахвяравалі срэбра і золата, а што ўзамен? Узяць — узята, а даць — не дадзена!» Іншыя ж увесь час паўтаралі, заліваючыся слязьмі і стогнучы: «Езус! Езус! Езус!» Людзі хацелі ўвайсці ў замак, каб яшчэ раз глянуць на твар любімай каралевы. Іх не пусцілі, але паабяцалі, што неўзабаве цела перанясуць у касцёл, і тады кожны зможа паглядзець на яе і памаліцца за яе. Надвячоркам засмучаны народ пачаў вяртацца ў горад, разважаючы пра апошнія хвіліны каралевы, пра блізкае пахаванне і пра цуды, якія

будуць пры развітанні з ёй і ля яе магільнага склепу, a ў тым, што яны будуць, ніхто не сумняваўся. Казалі таксама, што каралева адразу ж пасля смерці будзе кананізавана, стане святой; калі той-сёй выказваў сумненне ў тым, ці можа такое быць, пачыналі абурацца і пагражаць ім Авіньёнам.

Пануры смутак запанаваў у горадзе, ва ўсім краі, і не толькі простаму люду, а і ўсім чыста здавалася, што разам са смерцю каралевы згасла шчаслівая зорка каралеўства. Нават між кракаўскімі знатнымі панамі былі такія, хто змрочна глядзеў на будучае. Людзі задавалі сабе і іншым пытанне: што ж цяпер будзе? Ці мае права Ягайла заставацца пасля смерці каралевы валадаром каралеўства, ці не вернецца ён у сваю Літву і застанецца вялікім князем літоўскім? Некаторыя прадбачылі, як потым аказалася, не без падставы, што ён сам захоча адрачыся і што з гэтай прычыны ад каралеўства адыдуць многія землі, зноў распачнуцца напады з боку Літвы і крывавыя набегі ў адказ раззлаваных жыхароў каралеўства. Узмацніцца Ордэн, узмацніцца рымскі імператар і венгерскі кароль, а каралеўства, дагэтуль адно з самых магутных у свеце, прыйдзе да заняпаду і ганьбы.

Купцы, для гандлю якіх былі адкрытымі абшары літоўскай і рускай зямель, прадбачылі мажлівыя страты і таму давалі Богу любыя зарокі, абы толькі Ягайла застаўся на каралеўскім троне, але ў гэтым выпадку можна было чакаць блізкую вайну з Ордэнам. Было вядома, што толькі дзякуючы каралеве яна не распачыналася. Людзі ўзгадвалі цяпер, як некалі, абураная прагнасцю і драпежнасцю крыжакоў, яна сказала ім у прарочым яснабачанні: «Пакуль я жыву, я стрымліваю руку і справядлівы гнеў майго мужа, але памятайце, што пасля маёй смерці на вас упадзе кара за вашы грахі!»

Пыхлівыя і аслепленыя перамогамі крыжакі на самой справе не баяліся вайны, спадзеючыся, што пасля смерці каралевы яе святы вобраз ужо не будзе перашкаджаць наплыву ахвотнікаў з заходніх дзяржаў, і тады на дапамогу Ордэну прыйдуць тысячы вояў з Германіі, Бургундыі, Францыі і іншых, яшчэ болып далёкіх месцаў. Аднак смерць Ядвігі была падзеяй настолькі важнай, што крыжацкі пасол Ліхтэнштэйн, не счакаўшы прыезду караля, паспяшаўся ў Мальбарк, каб што найхутчэй прынесці вялікаму магістру і капітулу Ордэна гэтую важную і ў пэўнай ступені грозную навіну.

Паслы: венгерскі, аўстрыйскі, рымскі, чэшскі — выехалі ўслед за ім або паслалі ганцоў да сваіх манархаў. Ягайла прыехаў у Кракаў у глыбокай роспачы. У першую ж хвіліну ён паведаміў дзяржаўным мужам, што не хоча далей быць каралём без каралевы, што вернецца зноў у свае ўладанні ў Літву, потым у адчаі ўпаў у нейкае здранцвенне, не хацеў займацца справамі, не адказваў на пытанні, часам яго ахопліваў страшны гнеў на самога сябе за тое, што з’ехаў, не быў пры апошніх хвілінах жыцця каралевы, не развітаўся з ёй, не выслухаў яе апошніх слоў і запаветаў. Марна Станіслаў са Скарбімежа і біскуп Выш даводзілі яму, што хвароба каралевы была раптоўнай і, калі б роды не былі дачаснымі, ён паспеў бы своечасова вярнуцца. Але гэта не прыносіла яму ні суцяшэння, ні спакою. «Не кароль я без яе,— адказваў ён біскупу,— а толькі несуцешны грэшнік, якому засталося адно — пакаянне». Пасля гэтага ён утаропіў вочы ў зямлю, і ніхто не мог дабіцца ад яго ні слова.

А ў той час думкі людзей былі занятыя пахаваннем каралевы. 3 усяго краю пачалі з’язджацца новыя натоўпы знаці, шляхты, простых людзей, асабліва жабракоў, што спадзяваліся на шчодрую міласціну ў час пахавальнага абраду, які павінен быў доўжыцца цэлы месяц. Цела каралевы ўстанавілі ў кафедральным саборы на ўзвышэнні так, што ўзгалоўе труны было значна вышэй, каб народ мог лепей бачыць твар нябожчыцы. У кафедральным саборы няспынна ішло набажэнства, ля катафалка палалі тысячы васковых свечак, а сярод усяго гэтага бляску, сярод кветак ляжала Яна, спакойная, з усмешкай на вуснах, падобная на таямнічую белую ружу са складзенымі накрыж рукамі, ва ўбранні лазурковага колеру. Народ бачыў у ёй святую, да яе прыводзілі апантаных, калек, хворых дзяцей — і не раз у саборы чуўся ці крык маці, якая ўбачыла на твары дзіцяці румянец, што звеставаў здароўе, ці якогась паралітыка, які раптоўна адчуў, што можа рухацца. Сэрцы людскія ахоплівала тады трымценне, вестка пра цуд аблятала храм, замак, горад і прываблівала новыя натоўпы людзей, якія чакалі паратунку толькі ад цуда.

Пра Збышку тым часам было зусім забыта, ды хто ж мог у часіну такога вялікага няшчасця памятаць пра звычайнага маладога шляхціча, вязня замкавай вежы! Ад сваіх ахоўнікаў Збышка ведаў пра хваробу каралевы, чуў гоман ля замка, а калі пачуў званы і плач народа, упаў

на калені і, забыўшыся на ўласны лёс, ад усёй душы плакаў па сваёй любімай каралеве. Яму здавалася, што разам з ёй згасла і для яго нешта і што пасля яе смерці нікому не варта жыць на свеце.

Водгалас пахавання, касцельныя званы, спеў працэсіі і плач натоўпу даляталі да яго ўвесь тыдзень. За гэты час ён стаў змрочны, страціў ахвоту да ежы, да сну і хадзіў па сваім сутарэнні, як дзікі звер па клетцы. Яго гняла адзінота, бывалі дні, што не прыходзілі да яго нават з ежай і вадой — так усе былі заняты пахаваннем каралевы. 3 таго часу, як яна памерла, яго ніхто не праведаў: ні княгіня, ні Дануся, ні Павала з Тачава, які зусім нядаўна так спрыяў яму, ні купец Амылей, знаёмы Мацькі. Збышка з горыччу думаў, што з той пары, як паехаў Мацька, пра яго ўсе забыліся. Часам яму прыходзіла ў галаву, што, можа, забыліся пра яго і суддзі і што давядзецца яму гніць да смерці ў гэтым сутарэнні. Тады ён сам маліў Бога аб смерці.

Калі ж мінуў месяц пасля пахавання каралевы і пачаўся другі, Збышка стаў трывожыцца за Мацьку. Абяцаў жа дзядзька ехаць як найхутчэй, не шкадаваць каня. Мальбарк не на канцы свету стаіць. За дванаццаць тыдняў можна было з’ездзіць і вярнуцца — асабліва, калі каму пільна трэба. «Але, можа, яму і не пільніца,— думаў Збышка ў адчаі.— Можа, ён па дарозе нагледзеў сабе добрую жонку і, радасны, павёз яе ў Багданец, каб дачакацца ўласнага нашчадка, а я тут буду век чакаць, пакуль Бог злітуецца нада мной!»

У рэшце рэшт ён страціў уяўленне пра час, зусім перастаў размаўляць з ахоўнікамі і толькі па павуціне, якая ўсё шчыльней пакрывала жалезныя краты, мог здагадацца, што на волі надыходзіць восень. Цяпер ён гадзінамі сядзеў на пасцелі, абапіраючыся локцямі на калені, з пальцамі ў валасах, якія апускаліся ўжо аж на плечы, і ў паўсне-паўдрымоце не паднімаў галавы нават тады, калі ахоўнік звяртаўся да яго, прыносячы ежу. Але аднойчы бразнула засаўка і знаёмы голас паклікаў яго ад парога:

— Збышка!

— Дзядзька! — крыкнуў Збышка, зрываючыся з тапчана.

Мацька схапіў яго ў абдымкі, потым абхапіў яго светлую галаву даланямі і пачаў цалаваць яе. Жаль, горыч і

туга так падступілі да сэрца хлопца, што ён як дзіця заплакаў на грудзях у дзядзькі.

— Я думаў, што ты ўжо не вернешся,— сказаў ён, плачучы.

— Магло і такое стацца,— адказаў Мацька.

Тут нарэшце Збышка падняў галаву, зірнуў на старога і ўсклікнуў:

— Што з вамі здарылася?

I ён са здзіўленнем утаропіўся ў змарнелы, знясілены і бледны, як палатно, твар старога ваяра, агледзеў яго згорбленую спіну і пасівелыя валасы.

— Што з вамі? — паўтарыў ён.

Мацька сеў на тапчан і нейкую хвіліну пераводзіў дух.

— Што са мной здарылася? — пачаў ён нарэшце.— Толькі-толькі я пераехаў мяжу, як недзе ў лесе ў мяне з самастрэла пацэлілі немцы. Рыцары-разбойнікі, можаш сабе такое ўявіць? Мне і цяпер цяжка дыхаць... Бог паслаў мне дапамогу, а то я цябе мог болып і не ўбачыць.

— Хто ж вас уратаваў?

— Юранд са Спыхава,— адказаў Мацька.

На хвіліну ён замаўчаў.

— Яны напалі на мяне, а праз палову дня — ён на іх. Толькі палавіна з іх уцякла. Ён узяў мяне ў свой гарадок, і там, у Спыхаве, я тры тыдні змагаўся са смерцю. Бог не даў сканаць — і хоць мне дужа не па сабе, але я вярнуўся.

— Дык вы не былі ў Мальбарку?

— А з чым мне было туды ехаць? Мяне ж абчысцілі да ніткі, з усімі рэчамі забралі і ліст. Я вярнуўся, каб папрасіць у княгіні Земавітавай другі, але размінуўся з ёй і не ведаю нават, ці пашчасціць мне дагнаць яе, бо мне, мусіць, час на той свет збірацца.

Сказаўшы гэта, Мацька плюнуў на далонь, працягнуў да Збышкі руку і паказаў кроў на ёй:

— Бачыш?

А праз хвіліну дадаў:

— Відаць, такая ўжо воля Божая.

Хвіліну памаўчалі пад цяжарам думак, потым Збышка сказаў:

— Дык вы ўвесь час плюяце крывёй?

— А як жа мне не пляваць, калі паміж рэбраў на паўпядзі ўваткнулася джала стралы! I ты пляваўся б, нідзе не дзеўся! Мне ў Юранда ўжо і няблага было, але

ж едучы сюды я намучыўся, бо дарога доўгая, а я спяшаўся.

— Эх! Навошта ж было так спяшацца!

— Я ж хацеў сустрэцца з княгіняй Аляксандрай і ўзяць у яе новае пасланне. А Юравд са Спыхава мне так сказаў: «Едзьце, кажа, і вяртайцеся сюды з пісьмом. Я, кажа, трымаю ў падзямеллі некалькі немцаў, вось і адпушчу аднаго пад рыцарскае слова, каб ён адвёз ліст да магістра». У яго там пасля смерці жонкі заўжды ў сутарэнні той-сёй ды ёсць. Яму радасна слухаць, як яны там стогнуць, ланцугамі бразгаюць. Ён на немцаў вялікую крыўду мае. Разумееш?

— Разумею. Адно мяне дзівуе, як гэта вы той ліст страцілі, самі ж казалі, што Юранд захапіў у палон тых, хто напаў на вас. Ліст павінен быў у іх быць.

— He ўсіх ён захапіў. Пяцёра ўцяклі. Такая ўжо наша доля.

Сказаўшы гэта, Мацька зноў плюнуў крывёй на далонь і ціха застагнаў ад болю ў грудзях.

— Моцна яны вас падстрэлілі,— сказаў Збышка.— Як ім удалося? 3 засады?

— 3 такіх густых кустоў, што за крок нічога не ўбачыш. Ехаў я без даспехаў, мне купцы казалі, што край бяспечны, да таго ж горача было.

— А хто імі верхаводзіў? Крыжак?

— He ордэнскі, але ўсё ж немец, з хелмінскай зямлі, з Ленца, добра вядомы праз свае рабункі і разбой.

— I што з ім сталася?

— У Юранда на ланцугу... Але ў таго немца сядзяць два мазурскія шляхцічы, іх ён хоча памяняць на сябе.

Зноў запанавала цішыня.

— Божа ж мой, Божа! — сказаў нарэшце Збышка.— Што ж гэта робіцца! I Ліхтэнштэйн будзе жывы, і той з Ленца таксама, а мы абодва згінем не адпомсціўшы! Мне галаву здымуць, ды і вы, відаць, зімы не пражывяце.

— Дзе там! I да зімы не дацягну. Хоць бы цябе як-небудзь уратаваць...

— Вы ўжо тут каго-небудзь бачылі?

— Я даведаўся, што Ліхтэнштэйн паехаў з Кракава, і пайшоў да кашталяна, думаў, ён нешта для цябе зробіць.

— Значыць, Ліхтэнштэйн паехаў?

— Адразу ж пасля смерці каралевы, у Мальбарк. Пайшоў гэта я да кашталяна, а ён мне вось што сказаў: «Не таму адсякуць галаву вашаму пляменніку, каб дагадзіць

Ліхтэнштэйну, а таму, што такі вынесены прысуд, і ўсё роўна, тут Ліхтэнштэйн, ці няма яго. Хай сабе той крыжак і памрэ, і гэта нічога не зменіць, бо закон існуе дзеля справядлівасці, гэта вам не кубрак, які можна на найніцу вывернуць. Кароль, кажа, адзіны, хто можа памілаваць, больш ніхто».

— А дзе цяпер кароль?

— Пасля пахавання паехаў аж на Русь.

— Тады ўсё, няма ніякай рады.

— Ніякай. Кашталян сказаў мне яшчэ: «Шкада мне яго, і княгіня Анна за яго просіць, але калі не магу, то не магу...»

— А княгіня Анна яшчэ тут?

— Хай ёй Бог аддзячыць! Добрая яна пані. Яшчэ тут яна, бо Юрандава дачка захварэла, а княгіня любіць яе, як уласнае дзіця.

— Божа мой! Дануся захварэла? Што з ёй?

— Хіба я ведаю!.. Княгіня казала, нібы нехта сурочыў.

— Напэўна, Ліхтэнштэйн! Хто яшчэ, як не Ліхтэнштэйн, сабачы сын!

— Можа, і ён! Але што ты яму зробіш? Нічога.

— Значыць, на мяне ўсе забыліся таму, што Дануська была хворая...

Кажучы гэта, Збышка мераў вялікімі крокамі сутарэнне, а потым схапіў руку Мацькі, пацалаваў яе і сказаў:

— Бог вам заплаціць за ўсё, калі вы з-за мяне смерць прымеце, але раз вы аж у Прусію з’ездзілі, то, пакуль трымаецеся, зрабіце для мяне яшчэ адну ласку. Схадзіце да кашталяна, папрасіце, каб ён адпусціў мяне пад рыцарскае слова, ну хаця б на дванаццаць тыдняў. Я вярнуся, і хай тады ўжо сякуць мне галаву, бо як жа паміраць нам, не адпомсціўшы. Ведаеце... паеду я ў Мальбарк і тут жа пашлю выклік Ліхтэнштэйну. Нельга ж інакш. Або яму смерць, або мне!

Мацька пачухаў патыліцу:

— Схадзіць то можна, але ці дазволіць кашталян?

— Я ж слова рыцарскае дам! На дванаццаць тыдняў, болып мне не трэба...

— Што там казаць: на дванаццаць тыдняў! А што як цябе параняць, і ты не вернепіся, як задумаў?

— Хоць на ўсіх чатырох прыпаўзу! Вы не бойцеся! I ўбачыце, можа, якраз у гэты ж час кароль прыедзе з Русі; можна будзе прасіць ягонай літасці.

— Гэта так,— сказаў Мацька.

Але праз хвіліну дадаў:

— Мне ж кашталян яшчэ вось што сказаў: «Мы забыліся пра вашага пляменніка з-за смерці каралевы, але цяпер час ужо з гэтым скончыць».

— He, ён дазволіць! — адказваў з надзеяй Збышка.— Ён жа ведае, што шляхціч слова стрымае, а калі лепш мне галаву сцяць — цяпер або на святога Міхайла — яму без розніцы.

— Што ж, так і быць! Сёння ж схаджу.

— Сёння ідзіце лепей да Амылея, крыху адляжыцеся. Хай ён вам якіх-небудзь зёлак да раны прыкладзе, a заўтра ўжо сходзіце да кашталяна.

— Ну, то з Богам!

— 3 Богам!

Яны абняліся, і Мацька павярнуўся да дзвярэй, але ля парога спыніўся, зморшчыў лоб, нешта ўспамінаючы:

— Слухай, ты ж яшчэ не носіш рыцарскага паса! Ліхтэнштэйн скажа, што з неаперазаным біцца не будзе,— і што ты яму зробіш?

Збышка збянтэжыўся, але ненадоўга, на якую хвіліну, і спытаў:

— А як бывае на вайне? Там жа не выбірае аперазаны толькі аперазаных?

— Вайна — гэта вайна, а рыцарскі міжбой — гэта іншае.

— Праўда... але ж... пачакайце... Трэба падумаць... A калі вось так! Ёсць выйсце. Князь Януш мяне апярэжа. Яго княгіня і Дануся папросяць, і ён апярэжа. Тады я па шляху з Мальбарка яшчэ паспею выйсці на двубой з сынам Мікалая з Длуголясу ў Мазовіі.

— Завошта?

— Бо гэты Мікалай — памятаеце, той, што ў прыдворных у княгіні Анны, яго яшчэ Абухом клічуць,— абазваў Данусю «карантышкай».

Мацька ў здзіўленні паглядзеў на Збышку, а той, жадаючы, відаць, лепей вытлумачыць свае словы, казаў далей:

— Гэтага я таксама не магу дараваць, а з Мікалаем бівда не выходзіць, яму ж, відаць, ужо недзе восемдзесят год.

Мацька не вытрымаў:

— Паслухай, хлопча! Шкада мне тваёй галавы, а вось розуму не шкада, бо ты дурны як пень.

— Што гэта вы так раззлаваліся?

Мацька нічога не адказаў і хацеў ужо ісці, але Збышка падбег да яго:

— А як там Дануська? Ужо здаровая? I не злуйцеся на мяне з-за глупства. Вас жа так доўга не было.

I ён зноў нахіліўся да рукі старога; той паціснуў плячыма, але адказаў ужо лагодней:

— Юрандаўна здаровая, але яе яшчэ не выпускаюць з пакоя. Ну, бывай здаровы!

Збышка застаўся сам-насам, нібы зноў адрадзіўшыся душой і целам. Яму было прыемна думаць, што ў яго наперадзе яшчэ тры месяцы жыцця, што паедзе ў далёкі край, адшукае Ліхтэнштэйна і выйдзе з ім на смяротны двубой. Пры адной думцы аб гэтым радасць перапоўніла яго грудзі. Добра хоць дванаццаць тыдняў адчуваць пад сабой каня, ездзіць па белым свеце, біцца і не згінуць, не адпомсціўшы за сябе. А потым — хай сабе будзе што будзе, цяпер жа ў яго процьма часу! Можа, япгчэ і кароль прыедзе з Русі і даруе яму віну, можа, выбухне вайна, якую даўно ўжо прадказвалі, а можа, і сам кашталян, убачыўшы праз тры месяцы яго, пераможцу ганарыстага Ліхтэнштэйна, скажа: «Ну, цяпер ты вольны!» Збышка добра разумеў, што да яго ніхто не ставіўся варожа, апроч крыжака, і што сам суровы кашталян не па добрай волі мусіў асудзіць яго на смерць.

Надзея апанавала яго, ён ані не сумняваўся, што гэтыя тры месяцы яму дадуць. Ён спадзяваўся, што могуць даць і больш, бо старому пану з Тэнчына нават не прыйдзе ў галаву, што шляхціч, даўшы рыцарскае слова, не стрымае яго.

Таму калі назаўтра надвячоркам Мацька спусціўся да яго ў сутарэнне, Збышка не змог стрываць, кінуўся да парога насустрач і запытаўся:

— Ну што, дазволіў?

Мацька сеў на тапчан, бо стаяць з-за вялікай слабасці не мог, хвіліну аддыхваўся і нарэшце сказаў:

— Кашталян сказаў так: «Калі вам трэба падзяліць зямлю або маёмасць, то я магу адпусціць вашага пляменніка на адзін або два тыдні на рыцарскае слова, але даўжэй ніяк нельга».

Збышка так здзівіўся, што на нейкі час страціў мову.

— На два тыдні? — спытаўся ён нарэшце.— Я ж за два тыдні нават да мяжы не даеду! Што ж гэта такое?.. Хібй вы не сказалі кашталяну, чаму я хачу ехаць у Мальбарк?

— He адзін я за цябе хадайнічаў, але і княгіня Анна.

— Hy i што?

— A што? Сказаў, што яму тваёй галавы не трэба, сам цябе шкадуе. «Вось каб знайсці які закон, кажа, ці хоць бы якую зачэпку, я б яго зусім адпусціў, але так, без дай прычыны, не магу, і ўсё тут. He будзе, кажа, толку ў такім каралеўстве, дзе людзі пачнуць заплюшчваць вочы на закон і па-сяброўску рабіць паслабленні; я гэтага не зраблю дзеля родзіча майго Тапорчыка або дзеля роднага брата». Такія тут, браце, людзі ўпартыя. А яшчэ ён сказаў так: «Мы не павінны азірацца на крыжакоў у нашых справах, але і ганьбіць сябе ў іх вачах не можам. Што падумалі б яны і іх госці, якія з’язджаюцца да іх з усяго свету, калі б я выпусціў асуджанага на смерць шляхціча дзеля таго, каб ён паехаў да іх на паядынак? Ніхто ж не паверыў бы, што кара спасцігне яго, што ёсць у нашай дзяржаве хоць нейкая справядлівасць. Лепш ужо адну галаву сцяць, чым караля і каралеўства выставіць на пасмешышча». На гэта княгіня сказала, што яе дзівіць такая справядлівасць, калі нават сваячка караля не можа выратаваць чалавека, але стары як адрэзаў: «Нават самому каралю дазволена чыніць толькі літасць, а не беззаконне». Пасля гэтага яны пачалі спрачацца, і княгіня ў гневе ўсклікнула: «Ну, тады няма чаго і гнаіць яго ў вязніцы!» А кашталян на гэта: «Добра, заўтра ж загадаю ставіць на рынку памост». На тым і разышліся. Цяпер цябе, гарапашны, хіба толькі Хрыстос уратуе».

Наступіла доўгае маўчанне.

— Як жа так? — глухім голасам азваўся Збышка.— Значыць, гэта ўжо хутка будзе?

— Праз два ці тры дні. Калі няма рады, то ўжо і няма. Што мог, тое і зрабіў. Ужо і ў ногі кашталяну ўпаў, прасіў літасці, а ён сваё: «Знайдзі закон альбо зачэпку якуюсь». А што я знайду? Хадзіў да ксяндза Станіслава са Скарбімежа прасіць, каб ён да цябе з апошнім прычасцем прыйшоў. Хай у цябе хоць тая слава будзе, што ў апошні шлях праводзіў той самы ксёндз, што і каралеву. Але я яго дома не заспеў, бо ён быў у княгіні Анны.

— Можа, у Дануські?

— Божа барані! Дзяўчына ўжо здаровая. Пайду да яго яшчэ заўтра раніцой. Кажуць, што пасля яго бласлаўлення збавенне, лічы, як бы ў цябе ў кішэні.

Збышка сеў, абапёрся локцямі на калені і схіліў галаву так, што валасы закрылі ўвесь ягоны твар. Стары доўга моўчкі глядзеў на яго, потым паціху паклікаў:

— Збышка! Збышка!

Хлопец падняў галаву, на твары яго была не столькі пакута, колькі раздражненне і халодная рашучасць.

— Ну, што?

— Слухай мяне ўважліва, я тое-сёе, здаецца, прыдумаў.

Ен пасунуўся бліжэй да хлопца і пачаў казаць, амаль шэпчучы:

— Можа, ты чуў калі, як наш кароль некалі пасадзіў Вітаўта ў Крэве ў вязніцу, а ён выйшаў адтуль у жаночым адзенні. За цябе тут ніводная жанчына не застанецца, але ты вазьмі мой кубрак, вазьмі каптур і выходзь. Разумееш? А раптам не заўважаць. Хутчэй за ўсё так. За дзвярыма цемра. У вочы табе свяціць не будуць. Я ўчора выходзіў, дык ніхто і не глянуў. Сядзі ціха і слухай: знойдуць яны мяне назаўтра — і што ж? Адсякуць мне галаву? Вялікая ім то будзе радасць, мне і так праз два-тры тыдні смерць наканавана. А ты як толькі выйдзеш адсюль, сядай на каня і скачы проста да князя Вітаўта. Напомні яму пра сябе, пакланіся, ён цябе прыме, і будзеш ты ў яго як за Богам. Тут ходзяць чуткі, што войска князя татары пабілі. Невядома, ці праўда гэта, але можа быць, бо нябожчыца каралева так і прадракала. Калі гэта так, то тым болей князю будуць патрэбны добрыя рыцары, і ён цябе з радасцю возьме. Ты ж трымайся яго, бо нідзе на свеце не будзеш мець лепшай службы, чым у яго. Прайграе які-небудзь кароль вайну, то і канец яму, a князь Вітаўт такі спрытны, што пасля гэтага робіцца яшчэ больш магутным. Ён і шчодры, і нашых вельмі любіць. Раскажы яму ўсё, як было. Раскажы, што на татар ісці з ім хацеў, ды не мог, у вежы сядзеў. Дасць Бог, ён і цябе надорыць зямлёй, мужыкамі, і рыцарскім пасам цябе апярэжа, і перад каралём заступіцца. Ён добры заступнік — пабачыш! Ну, што?

Збышка маўчаў. Мацька, нібы натхнёны ўласнымі словамі, казаў далей:

— He гінуць табе, юнак, трэба, а ў Багданец вяртацца. А як вернешся, адразу жаніся, каб наш род не згас. A ўжо як дзяцей завядзеш, можаш і Ліхтэнштэйна на смяротны бой выклікаць, але да гэтага пазбягай каму-небудзь помсціць, a то могуць цябе падстрэліць дзесьці ў Прусіі, як вось мяне цяпер,— тады ўжо ніякай рады не дасі. Ну, давай, апранай кубрак, бяры каптур і ідзі з Богам!

Прамовіў гэта Мацька, устаў і пачаў распранацца, але Збышка таксама падняўся, спыніў яго і сказаў:

— He зраблю я таго, што ты хочаш, далібог, не зраблю.

— Але чаму? — спытаў здзіўлены Мацька.

— He зраблю, і ўсё тут.

Мацька аж пабялеў ад хвалявання і гневу.

— А бадай ты на свет не нарадзіўся!

— Вы ўжо прапаноўвалі кашталяну сваю галаву замест маёй,— сказаў Збышка.

— Адкуль ведаеш?

— Сказаў пан з Тачава.

— Ну і што з таго?

— Як што? Згадайце, што вам кашталян казаў: ганьба была б на мяне і на ўвесь наш род. А хіба не меншая ганьба была б, каб я адсюль уцёк, а вас пад прысуд пядставіў?

— Які прысуд? Што мне суд зробіць, калі я і так памру? Май ты розум, Богам прашу!

— Тым болыпы сорам. Хай мяне Бог пакарае, калі я вас, старога і хворага, тут пакіну. Цьфу! Ганьба!..

Запанавала маўчанне. Толькі чуваць было, як цяжка, хрыпата дыхае Мацька ды перагукваюцца між сабой лучнікі, што стаяць на варце каля брамы. На двары была глыбокая ноч...

— Слухай,— вымавіў нарэшце Мацька дрыготкім голасам,— але ж вось не было ганебна князю Вітаўту ўцякаць з Крэва, не будзе і табе...

— Эх! — сказаў Збышка са смуткам.— Вы ж самі ведаеце! Князь Вітаўт — вялікі князь, атрымаў карону з каралеўскіх рук, мае багацце і ўладу, а я, бедны шляхціч,— толькі свой рыцарскі гонар!..

Праз хвіліну ён усклікнуў, нібы ахоплены раптоўным выбухам гневу:

— А таго, што я вас таксама люблю і не аддам вашу галаву за сваю, вы таксама не хочаце разумець?

Тут Мацька падняўся на хісткіх нагах, працягнуў рукі і, хаця натуры тагачасных людзей былі цвёрдыя, нібы выкаваныя з жалеза, раптам крыкнуў немым голасам:

— Збышка!..

А назаўтра судовыя слугі пачалі звозіць на рынак бэлькі для памосту, які трэба было паставіць насупраць галоўнай брамы ратушы.

Княгіня аднак не траціла надзеі і ўсё яшчэ трымала

раду з Войцахам Ястжэмбцам, Станіславам са Скарбімежа і іншымі вучонымі канонікамі, аднолькава дасведчанымі як у пісаных, так і няпісаных законах і звычаях. Яе натхнілі на пошукі словы кашталяна, які запэўніў, што хай знойдуць яму «закон ці хоць зачэпку», і ён неадкладна вызваліць Збышку. Рада была доўгая і зацятая, усім хацелася знайсці ратунак. Ксёндз Станіслаў ужо схадзіў да Збышкі, блаславіў і прычасціў яго, аднак жа проста з сутарэння вярнуўся на раду, якая доўжылася амаль да відна.

Тым часам настаў дзень пакарання. Ужо ад рана натоўпы народу пачалі сцякацца на рынак, бо многа цікавей паглядзець, як зляціць галава шляхціча, чым простага чалавека, ды і дзень удаўся цёплы, сонечны. Між жанок пайшла пагалоска пра маладосць і надзвычайную прыгажосць асуджанага, і таму ўся дарога, што вяла ад замка да рынку, заквітнела, нібы краскамі, купкамі прыбраных гараджанак; у вокнах, што выходзілі на плошчу, і на балконах таксама былі відаць чапцы, залатыя або аксамітныя стужкі, проставалосыя галовы дзяўчат, упрыгожаныя толькі вянкамі з ружаў і лілеяў. Гарадскія радцы, хаця гэта справа іх не тычылася, усё ж выйшлі на плошчу, жадаючы паказаць сваю важнасць, і сталі ззаду за рыцарамі, якія стоўпіліся ля самага памосту, каб выказаць сваё спачуванне Збышку. За імі стракацеў натоўп дробных купцоў і рамеснікаў у адзенні сваіх цэхаў. Шкаляры і дзеці, якіх адцяснялі назад, як надакучлівыя мухі, круціліся сярод натоўпу, шукаючы, дзе можна праціснуцца бліжэй і знайсці хоць крыху вольнага месца. Над усёй гэтай масай галоў узвышаўся пакрыты новым сукном памост, на якім стаялі тры чалавекі: першы — кат, плячысты і грозны немец, апрануты ў чырвоны кубрак і гэтакі ж каптур, з цяжкім вострым з абодвух бакоў мечам у руцэ, і два ягоныя памагатыя з аголенымі рукамі і з вяроўкамі за пасам. Ля іхных ног стаялі плаха і труна, таксама абабітая сукном. На званіцы касцёла Дзевы Марыі білі званы, напаўняючы горад медным гудам і пужаючы чароды галак і галубоў. Людзі глядзелі то на дарогу, што вяла ад замка, то на памост і ката з мечам, што блішчэў у сонечных промнях, то на рыцараў, на якіх гараджане заўжды пазіралі з асаблівай цікавасцю і павагай. Ды на гэты раз і было на што паглядзець: найслаўнейшыя рыцары стаялі каля памосту з усіх чатырох бакоў. Дзівіліся на шырокія плечы і паставу Завішы Чар-

нага, на яго сукры, што ападалі на плечы, дзівіліся на невысокую квадратную постаць і крываватыя ногі Зындрама з Машкавіц, і на гіганцкі, нейкі нечалавечы рост Пашкі Злодзея з Біскупіц, і на грозны твар Барташа з Водзінка, і на прыгажосць Добкі з Алясніцы, які некалі ў Торуні перамог на турніры дванаццаць нямецкіх рыцараў, і на Зыгмунта з Бабовай, які гэтак жа выславіўся на двубоі з венграмі ў Кошыцах, і на Кшона з Козіхглуў, і на страшнага ў рукапашным баі Ліса з Таргавіска, і на Сташку з Харбімавіц, які мог дагнаць каня. Усеагульную ўвагу прыцягваў таксама і Мацька з Багданца: ён быў бледны, з двух бакоў яго падтрымлівалі Фларыян з Карытніцы і Марцін з Урацімавіц. Усе думалі, што гэта бацька асуджанага.

Але найболыпую цікавасць абуджаў Павала з Тачава, які стаяў у першым шэрагу і трымаў на дужых руках Данусю, прыбраную ўва ўсё белае, у вяночку з зялёнай руты на светлых валасах. Ніхто не разумеў, што б гэта значыла і навошта гэтай дзяўчынцы ў белым глядзець на пакаранне смерцю. Хто казаў, што гэта ягоная сястра, хто думаў, што гэта каханка юнага рыцара, але ніхто не мог давесці, чамў яна так апранута і чаму трапіла сюды. Спачуванне і жальбу абуДзіў у людзей яе тварык, румяны, як яблычак, але ўвесь у слязах. У шчыльным натоўпе пачаліся нараканні на няўмольнага кашталяна, на суровасць закона; гэты гоман нарастаў, ператвараўся ў грозны гул, пачуліся нават галасы, што трэба разбурыць памост і тады пакаранне будзе адкладзена.

Натоўп ажывіўся і захваляваўся. Перадавалі з вуснаў у вусны, што, калі б кароль быў у Кракаве, ён, несумненна, памілаваў бы хлопца, бо ён, як запэўнівалі, ніякага злачынства не ўчыніў.

Але ўсё сціхла, калі далёкія воклічы звеставалі пра набліжэнне каралеўскіх лучнікаў і алебарднікаў, паміж якіх ішоў асуджаны. Неўзабаве працэсія падышла да рынкавай плошчы. Адкрывала шэсце пахавальнае брацтва, прыбранае ў чорныя, да пят апанчы і чорныя капюшоны з адтулінамі для вачэй. Народ баяўся гэтых змрочных постацяў і замоўк, як толькі яны падышлі бліжэй. За імі выступаў атрад лучнікаў, увесь з адборных ліцвінаў, апранутых у кубракі з нявырабленых ласіных скур. Гэта быў атрад каралеўскай гвардыі. У хвасце працэсіі можна было бачыць алебарды другога атрада, а пасярод, паміж судовым пісарам, які павінен быў чытаць прысуд,

і ксяндзом Станіславам са Скарбімежа, які нёс распяцце, ішоў Збышка.

Усе глядзелі цяпер на яго, з усіх вокнаў і з балконаў высунуліся жаночыя постаці. Збышка ішоў у сваім здабытым у баі белым кафтане з гафтаванымі залатымі грыфонамі, з залатой аблямоўкай знізу, і ў гэтым цудоўным уборы здаваўся людзям, што глядзелі на яго, падобным на прынца або юнака са знатнай сям’і. Рост, шырокія плечы, якія гладка аблягаў кафтан, моцныя ногі і волатаўскія грудзі выдавалі ў ім дарослага мужчыну, але над мужчынскай паставай узвышалася амаль дзіцячая галава, з маладым тварам, з першым пухам на падбародку, тварам каралеўскага пажа, з залатымі валасамі да плячэй, роўна падрэзанымі над брывамі. Ён ішоў упэўненым, пругкім крокам, але быў бледны. Часам пазіраў на натоўп, але як бы сонным поглядам, часам узнімаў вочы на званіцу, чароды галак і на званы, якія гайдаліся, вызвоньваючы яго апошнія хвіліны; часам на яго твары нібы адбівалася здзіўленне з таго, што і гэты звон.і плач жанчын, і ўся гэтая ўрачыстасць — дзеля яго. На рынку ён яшчэ здалёк убачыў памост, а на ім чырвоную постаць ката. Ён уздрыгнуў і перажагнаўся, ксёндз тут жа даў яму пацалаваць крыж. Прайшоў яшчэ колькі крокаў далей, і тут яму пад ногі ўпаў букет валошак, кінуты з натоўпу маладой дзяўчынай. Збышка нагнуўся, падняў яго і ўсміхнуўся дзяўчыне, якая ўголас заплакала. Тут ён, відаць, падумаў, што ў гэтым натоўпе, дзе шмат жанчын, якія махалі яму з вокнаў хусцінкамі, трэба пакінуць па сабе памяць як пра «смелага хлопца» і мужна сустрэць смерць, таму ён сабраў усю сваю адвагу і волю, рэзкім рухам адкінуў назад валасы, узняў галаву яшчэ вышэй, ішоў горда, як ідзе пераможца на рыцарскім турніры, калі яго вядуць атрымаць узнагароду. Але ішоў ён павольна, бо натоўп рабіўся ўсё гусцейшым і неахвоча даваў дарогу шэсцю. Дарэмна літоўскія лучнікі, якія ішлі паперадзе, крычалі: «Eyk szalin! Еук szalin!» (Прэч з дарогі!). Ніхто не хацеў разумець гэтых слоў і не даваў дарогі. Хаця ў тыя часы насельніцтва Кракава на дзве трэці складалася з немцаў, аднак жа навокал чуліся грозныя праклёны крыжакам: «Ганьба! Ганьба! Каб яны ўсе згінулі, крыжацкія сабакі, праз іх павінны гінуць ад меча ката нашы дзеці!» Адчуўшы, што натоўтг напірае, ліцвіны знялі з плеч нацягнутыя самастрэлы і пачалі спадылба глядзець на людзей, але без загаду баяліся пусціць

у ход зброю. Тады капітан паслаў уперад алебарднікаў, якім было зручней пракладаць дарогу ў натоўпе з дапамогай алебардаў, і такім чынам шэсце наблізілася да рыцараў, што стаялі з усіх чатырох бакоў ля памоста.

Яны адразу ж расступіліся. Першыя на памост узышлі алебарднікі, за імі Збышка з ксяндзом і пісарам. Але тут адбылося нешта такое, чаго ніхто не чакаў. Раптам з шэрагаў рыцараў выйшаў Павала з Данусяй на руках і крыкнуў: «Стой!» такім гучным голасам, што ўсе застылі як укапаныя. Hi капітан, ні хто-небудзь з салдат не сталі перашкаджаць вяльможнаму пану і аперазанаму рыцару, якога штодня бачылі ў замку, а часам за прыязнай размовай з каралём. Да таго ж і іншыя, не менш славутыя рыцары, таксама пачалі крычаць уладнымі галасамі: «Стой! Стой!» Тым часам пан з Тачава наблізіўся да Збышкі і перадаў яму апранутую ў белае Данусю.

Хлопец думаў, што гэта развітанне, падхапіў яе на рукі, прыціснуў да грудзей, але Дануся замест таго, каб прытуліцца да яго і абхапіць ручкамі за шыю, хуценька сарвала са сваіх белых валасоў вянок з руты і белае пакрывала, захінула ў яго галаву Збышкі, заплакала і пачала штосілы крычаць сваім дзіцячым голасам:

— Ён мой! Ён мой!

— Ён ейны! — падхапілі магутныя галасы рыцараў.— Да кашталяна!

Ім адказаў падобны на грымоты крык натоўпу: «Да кашталяна! Да кашталяна!» Святар узвёў угору вочы, судовы пісар разгубіўся, капітан і алебарднікі апусцілі зброю, бо ўсе зразумелі, што адбылося.

Быў стары польскі і ўвогуле славянскі звычай, які меў моц, болыпую, чым закон, і асабліва вызнаваўся на Падгаллі, у Кракаўскім ваяводстве і ў іншых мясцінах: калі юнака вялі на плаху, нявінная дзяўчына магла накінуць на яго пакрывала ў знак таго, што хоча пашлюбавацца з ім, і такім чынам выбаўляла яго ад смерці і пакарання. Ведалі пра гэты звычай рыцары, ведалі сяляне, ведаў польскі народ, чулі пра яго сілу і немцы, якія з даўніх часоў жылі ў польскіх гарадах і замках. Мацька ад такога відовішча ледзь не страціў прытомнасць; рыцары адапхнулі лучнікаў і атачылі Збышку і Данусю, а ўсхваляваны і ўзрадаваны люд крычаў усё гучней і гучней: «Да кашталяна! Да кашталяна!» Натоўп раптам хлынуў да памосту, як гіганцкая марская хваля. Кат і ягоныя памагатыя хуценька збеглі ўніз. Пачалося замяшанне. Усе

зразумелі, што, нават калі Яська з Тэнчына захацеў бы ў гэты момант пайсці супраць гэтага старадаўняга звычаю, у горадзе магло б пачацца грознае хваляванне. Людская лава захлынула памост. У адно імгненне было здзёрта сукно і тут жа разарвана на кавалкі, затым захадзілі хадуном, затрашчалі бэлькі і дошкі, і праз колькі хвілін моцныя рукі і сякеры на мэтлухі разнеслі ўвесь памост, як бы яго і зусім не было на рынку.

А Збышка разам з Данусяй, усё яшчэ трымаючы яе на руках, вяртаўся ў замак, але цяпер ужо як сапраўдны пераможца-трыумфатар. Побач з ім ішлі з радаснымі тварамі першыя рыцары каралеўства, а з абодвух бакоў, уперадзе і ззаду, тоўпіліся тысячы жанчын, мужчын і дзяцей, якія крычалі, як апантаныя, спявалі, працягвалі рукі да Данусі і славілі мужнасць і прыгажосць каханкаў. Багатыя гараджанкі, стоячы ля вокнаў, пляскалі ў далоні, былі і такія, хто плакаў ад радасці. Вянкі з ружаў і лілеяў, стужкі і нават залацістыя пасы, нібы дождж, падалі да ног шчаслівага хлопца, а ён, ззяючы што сонца, з сэрцам, перапоўненым удзячнасцю, раз-пораз паднімаў угору сваю белую паненку, часам у захапленні цалаваў яе калені; некаторыя гараджанкі, расчуленыя гэтым, кідаліся ў абдымкі да сваіх каханкаў і запэўнівалі, што выратуюць іх, калі здарыцца падобная бяда, як гэтая дзяўчына выратавала свайго маладога Рыцара. I Збышка, і Дануся сталі як бы любімымі дзецьмі рыцараў, гараджан і простага люду. Стары Мацька, якога ўсё яшчэ падтрымлівалі пад рукі Фларыян з Карытніцы і Марцін з Урацімавіц, ледзь не крануўся розумам ад радасці і ўсё дзіваваўся, як гэта яму самому не прыйшло ў галаву выратаваць пляменніка такім чынам. Пад гэты тлум і гоман Павала з Тачава сваім магутным голасам апавядаў рыцарам, як Войцах Ястжэмбец і Станіслаў са Скарбімежа, дасведчаныя ў пісаных і няпісаных законах і звычаях, дадумаліся, а дакладней, згадалі пра гэты спосаб на радзе з княгіняй; рыцары дзівіліся яго прастаце і гаманілі між сабой, што, відаць, ніхто не ўспомніў пра той даўні звычай, бо ў горадзе, перанаселеным немцамі, ён даўно ўжо не быў ва ўжытку.

Аднак усё залежала яшчэ ад кашталяна. Рыцары і народ падаліся да замка, у якім, пакуль не было караля, жыў кракаўскі ахоўнік законаў. Адразу ж судовы пісар, ксёндз Станіслаў са Скарбімежа, Завіша, Фарурэй, Зындрам з Машкавіц і Павала з Тачава пачалі пераконваць

яго ў моцы гэтага звычаю, нагадалі яму, як ён сам прасіў знайсці «закон або хоць зачэпку» і абяцаў, што адразу вызваліць асуджанага. А што магло тут падысці лепей, чым старадаўні звычай, які ніколі не парушаўся? Праўда, пан з Тэнчына паспрабаваў запярэчыць, што гэты звычай больш адпавядае простаму люду і разбойнікам з Падгалля, чым шляхце, але ён быў настолькі дасведчаны ў законах, што не мог не прызнаць моцы гэтага звычаю. Прыкрываючы сваю пасярэбраную бараду далонню, ён усміхаўся ў вусы, і было відаць, што ён і сам радуецца, бо ўсё так добра скончылася. Урэшце ён выйшаў на нізкі ганачак у суправаджэнні княгіні Анны Дануты, некалькіх святароў і рыцараў.

Збышка ўбачыў іх, зноў падняў уверх Данусю, і кашталян паклаў на яе залатыя валасы сваю старэчую руку, патрымаў яе хвілінку, а потым важна і добразычліва кіўнуў сівой галавой.

Усе, хто прыйшоў да замка, зразумелі гэты знак, і муры страсянуліся ад радасных воклічаў. «Памагай табе Божа!», «Жыві доўга, справядлівы пан, жыві і судзі нас!» — неслася з усіх бакоў. Потым пачуліся новыя воклічы ў гонар Данусі і Збышкі, а праз хвіліну яны абодва ўпалі ў ногі добрай княгіні Анне Дануце, якой Збышка быў абавязаны жыццём, бо гэта яна прыдумала з вучонымі, як выратаваць яго, і навучыла Данусю, што трэба зрабіць.

— Хай жыве маладая пара! — закрычаў Павала з Тачава.

— Хай жыве! — падхапілі ўсе.

А сівы кашталян павярнуўся да княгіні і сказаў:

— Старадаўні звычай патрабуе, літасцівая пані, каб адразу ж адбыліся заручыны.

— Заручыны мы зладзім зараз,— адказала дужа задаволеная добрая княгіня,— але пад вянец ісці я ім не дазволю без згоды Юранда са Спыхава.

VII

У купца Амылея Мацька і Збышка думалі пра тое, што ім рабіць далей. Стары рыцар казаў, што скора памрэ, што жыць яму засталося лічаныя дні, што пра гэта паведаміў яму дасведчаны ў лекаванні францысканскі мніх айцец Цыбек, таму для яго будзе лепей вярнуцца ў Bar-

данец, каб быць пахаваным побач з продкамі на могілках у Астрове.

Аднак там ляжалі не ўсе яго продкі. Род некалі быў шматлікі. У часы войнаў родзічы Мацькі ішлі ў бой з клічам: «Грады!», яны мелі старадаўні герб Тупая Падкова і праз гэта лічылі сябе вышэй за тых, хто яшчэ не заслужыў права на герб. У 1331 годзе, у бітве пад Плоўцамі, семдзесят чатыры ваяры з Багданца загінулі ў час бою на балоце, перастраляныя нямецкімі лучнікамі, толькі адзін застаўся жывы — Войцах, празваны Турам, за якім кароль Уладзіслаў Лакетак спецыяльным прывілеем замацаваў герб і багданецкія землі. Косці ўсіх астатніх бялелі на пловецкіх палях, а Войцах вярнуўся ў родны кут толькі для таго, каб убачыць поўны заняпад свайго роду.

Пакуль багданецкія мужчыны гінулі пад нямецкімі стрэламі, рыцары-разбойнікі з блізкай Сілезіі напалі на іх родавае гняздо, спалілі яго дашчэнту, людзей знішчылі або пагналі ў няволю, каб прадаць у болып далёкія нямецкія землі. Войцах застаўся сам-насам у старым доме, што цудам ацалеў ад агню, і стаў валадаром вялікіх абшараў зямель, на жаль, пустых, якія належалі ўсяму магутнаму роду. Праз пяць год ён ажаніўся, меў двух сыноў, Яську і Мацьку, а скончыў жыццё на ловах — быў забіты турам.

Сыны раслі пад наглядам маці, Кахны са Спаляніцы, якая ў двух баявых выправах адпомсціла сілезскім немцам за старую крыўду, а ў трэцім сама загінула. Яська вырас, ажаніўся з Ягенкай з Мацажава, якая нарадзіла Збышку. Мацька застаўся нежанатым, хадзіў у ваенныя выправы, а ў мірныя дні наглядаў за гаспадаркай і пляменнікам.

Але ў часе міжусобнай вайны паміж Гжымалітамі і Наленчамі ў Багданцы зноў усё было спалена, сяляне разбегліся, і самотны Мацька дарэмна спрабаваў паправіць становішча. Шчыраваў на гаспадарцы некалькі год, але ўрэшце змогся, пакінуў зямлю на свайго родзіча абата, a сам з малым тады Збышкам падаўся ў Літву супраць немцаў.

Але ён ніколі не губляў Багданец з віду. Нават і ў Літву паехаў толькі, каб займець ваенную здабычу, а вярнуўшыся, выкупіць зямлю, засяліць яе палоннымі, адбудаваць гарадок і пасяліць там Збышку. Ён не пакінуў

думак пра гэта і пасля шчаслівага вызвалення хлопца, пра гэта і раіўся зараз з купцом Амылеем.

Яны цяпер мелі, за што выкупіць Багданец. За ваенную здабычу, выкупы за палонных рыцараў, за падарункі Вітаўта можна было ўзяць нямала грошай. Асабліва багатай была іх здабыча пасля паядынку не на жыццё, a на смерць з двума фрызскімі рыцарамі. Адны толькі даспехі, якія ім дасталіся, складалі ў тыя часы цэлае багацце, але ж акрамя таго яны атрымалі вазы, слуг, адзежу, грошы, увесь багаты ваенны рыштунак. Многае з той здабычы набыў цяпер у іх купец Амылей, у тым ліку дзве штукі цудоўнага фландрскага сукна, якое вазілі з сабой запаслівыя і багатыя фрызы. Мацька прадаў нават каштоўныя дарагія даспехі, здабытыя ў баі, бо думаў, што яны яму ўжо без патрэбы. Збройнік, які купіў гэтыя даспехі, назаўтра ж перапрадаў іх Марціну з Урацімавіц герба Пулкоза і меў добры барыш, таму што панцыры міланскіх майстроў цаніліся ў тыя часы як найлепшыя ў свеце.

Збышка быў вельмі засмучаны, дазнаўшыся, што Мацька прадаў гэтыя даспехі.

— Калі вам Бог верне здароўе, дзе вы знойдзеце такія самыя?

— Тамсама, дзе і гэтыя, на нейкім другім немцы. Але мне ўжо смерці не мінуць. Джала стралы зламалася, і ў мяне паміж рэбрамі застаўся аскалёпак. Я намацаў яго і хацеў выцягнуць пазногцямі, але толькі загнаў глыбей. I цяпер ужо рады не магу даць...

— Вам не зашкодзіла б выпіць саганок-другі мядзведжага сала!

— Во-во! Айцец Цыбек таксама казаў, што не зашкодзіла б, можа, аскалёпак вылез бы, як стрэмка. Але дзе яго тут дастанеш, тое сала? Вось у Багданцы я ўзяў бы сякеру ды засеў з ёй ноччу пад борцю!

— Ну, то і гайда ў Багданец! Толькі вы глядзіце, каб вам часам у дарозе не пагоршала.

Стары Мацька расчулена паглядзеў на пляменніка.

— Ведаю я, куды табе зараз хацелася падацца: да князя Януша або да Юранда са Спыхава, каб з імі рабіць набегі на хелмінскіх немцаў.

— Я і не адмаўляюся. Я магу з дваром княгіні ў Варшаву, або ў Цэханаў паехаць, каб паболей пабыць з Дануськай. He магу цяпер без яе, бо яна не толькі мая дама сэрца, але і маё каханне. Так радуюся, калі бачу яе, а як

уздумаю пра яе, аж салодкая знямога ахоплівае. Пайду за ёй хоць на край свету, але цяпер першы мой клопат — пра вас. Вы мяне ў бядзе не пакінулі, то і я вас не пакіну. Калі ў Багданец, значыць у Багданец!

— Добры ты хлопец,— сказаў Мацька.

— Бог пакараў бы мяне, каб я для вас быў іншым. Паглядзіце, ужо вазы грузяць, адзін я загадаў выслаць для вас сенам. Амылеева дачка падаравала вам цудоўную пярыну, але я баюся, што вы пад ёй не ўляжыце: горача будзе. Паедзем паволі, разам з дваром княгіні, каб было каму глядзець за вамі. Потым яны павернуць у сваю Мазовію, а мы да сябе і — памагай Божа!

— Пажыць бы мне яшчэ крыху, каб паспець селішча адбудаваць,— сказаў Мацька,— я ж ведаю, што, калі памру, не ў галаве табе будзе той Багданец!

— Чаму вы так думаеце?

— Бо ў цябе ў галаве былі б толькі бойкі ды любошчы.

— А хіба вам не была ў галаве вайна? Я ўжо надумаў, што буду рабіць,— перш-наперш гарадок пабудуем з добрага дубу, а потым для пачатку навокал яго роў выкапаем.

— I ты таксама так лічыш? — спытаў зацікаўлены Мацька.— Ну а потым, калі гарадок збудуем? Адкажы!

— Калі гарадок збудуем, адразу ж паеду да княгіні ў Варшаву або Цэханаў.

— Пасля маёй смерці?

— Калі раптам такое здарыцца, то і пасля вашай смерці, але спачатку памінкі па вас спраўлю; калі ж Бог дасць вам здароўе, то вы ў Багданцы застанецеся. Мне княгіня абяцала, што князь зможа аперазаць мяне рыцарскім пасам. Іначай Ліхтэнштэйн не захоча біцца са мной.

— Значыць, потым у Мальбарк паедзеш?

— У Мальбарк ці аж на край свету, абы толькі з Ліхтэнштэйнам спаткацца.

— За гэта я цябе не буду папракаць. Тут або табе смерць, або яму!

— Пастараюся ўжо прывезці вам у Багданец ягоную пальчатку і пас таксама — вось пабачыце!

— Асцерагайся здрады. Яны на гэта вельмі здатныя.

— Пакланюся князю Янушу, хай пашле мяне па ахоўную грамату да магістра. Цяпер мір. Паеду па ахоўную грамату ў Мальбарк, а там заўсёды гасцюе шмат рыцараў. Само сабой, я спачатку адшукаю Ліхтэнштэйна, а потым пагляджу, у каго на шлемах павіныя пёры,

і па чарзе буду іх выклікаць. Божа мой! Калі мне Хрыстос паможа, я іх перамагу і свой зарок споўню.

Кажучы гэта, Збышка ўсміхаўся ўласным думкам, і твар у яго быў зусім як у падлетка, які марыць пра тыя рыцарскія подзвігі, што здзейсніць, як вырасце.

— Эх! Каб ты трох рыцараў са славутых родаў перамог, то не толькі зарок свой споўніў, але і такую здабычу ўзяў, што дай Божа! — сказаў Мацька.

— Трох — то замала! — усклікнуў Збышка.— Яшчэ ў сутарэнні я сказаў сам сабе, што для Данусі не паскуплюся. Колькі пальцаў на руках, а не трох!

Мацька сцепануў плячыма.

— Як сабе хочаце,— гаварыў далей Збышка,— а я пасля Мальбарка паеду да Юранда са Спыхава. Як мне яму не пакланіцца, калі ён Данусін бацька? I з ім мы будзем рабіць набегі на хелмінскіх немцаў. Вы ж самі мне казалі, што такога ва ўсёй Мазовіі няма, хто б, як ён, ненавідзеў немцаў.

— А што, калі ён не аддасць за цябе Данусю?

— А чаму гэта ён не аддасць? Ён за сваё мсціцца, я за сваё. Karo ён лепшага знойдзе? Нарэшце, княгіня дазволіла нам заручыцца, значыць, ён не будзе супраць.

— Я адно думаю,— сказаў Мацька.— Ты ж забярэш з Багданца ўсіх людзей, каб мець слуг, ахову, як заведзена ў рыцараў, а зямля застанецца без рук. Пакуль буду жывы, табе іх не дам, а памру, ты ж усё роўна забярэш.

— Бог мне пашле слуг, ды і родзіч наш — Янка з Тульчы, — спадзяюся, не паскупіцца.

Тут адчыніліся дзверы, і, нібы ў доказ таму, што Бог апякуецца Збышкам, увайшлі двое: чарнявыя, ладныя, апранутыя ў жоўтыя, падобныя на яўрэйскія, кафтаны, у чырвоных шапках, накшталт тых, якія насілі ў Крыме, і ў надзіва шырокіх штанах. Яны сталі ў дзвярах і пачалі прыкладваць пальцы да ілба, вуснаў і грудзей, кланяючыся пры гэтым аж да зямлі.

— Што гэта яшчэ за незнаёмцы такія? — запытаў Мацька.— Хто вы?

— Вашы слугі,— адказалі яны на ламанай польскай мове.

— Як гэта? Адкуль? Хто вас прыслаў?

— Прыслаў нас пан Завіша ў дарунак маладому рыцару, мы былі ягонымі нявольнікамі.

— Божа мой! Двума работнікамі болей! — усклікнуў ад радасці Мацька.— А з якога вы народу?

— Мы туркі.

— Туркі? — паўтарыў Збышка.— У мяне будуць слугамі два туркі! Вы бачылі калі-небудзь туркаў?

Ён падбег да нявольнікаў і пачаў іх разглядаць, нават памацаў, як нейкае заморскае стварэнне. Мацька ж адказаў:

— Бачыць не бачыў, але чуў, што пан з Гарбова мае некалькіх туркаў, ён захапіў іх у час вайны на Дунаі ў рымскага імператара Сігізмунда. Але як жа так? Вы ж, сабачыя дзеці, нябось, нехрысці?

— Пан загадаў нам ахрысціцца,— адказаў адзін з нявольнікаў.

— А выкупіцца не было за што?

— Мы далёкія, з азіяцкага берага, з Брусы⁵¹.

Збышка заўсёды з ахвотай слухаў розныя аповеды пра вайну, асабліва ж калі гаварылі пра подзвігі Завішы з Гарбова, таму пачаў выпытваць, якім чынам яны трапілі ў палон. Аднак у аповедах нявольнікаў нічога незвычайнага не было: тры гады таму Завіша напаў у яры на турэцкі атрад з некалькіх дзесяткаў шабляў, частку перабіў, частку ўзяў у палон, а потым многіх раздарыў. У Збышкі і Мацькі сэрцы зайшліся ад радасці: атрымаць такі падарунак яны былі вельмі шчаслівыя, бо з палоннымі ў тыя часы было не дужа добра, і той, хто іх меў, лічыўся сапраўдным багацеем.

Праз які час прыйшоў і сам Завіша ў кампаніі Павалы і Пашкі Злодзея з Біскупіц. Усе яны прымалі ўдзел у выратаванні Збышкі і былі радыя, што ім удалося гэта зрабіць, таму кожны прынёс яму падарунак на развітанне і на памяць. Шчодры пан з Тачава даў яму шырокую багатую папону на каня, абшытую наперадзе залатымі махрамі. Пашка прынёс венгерскі меч коштам у некалькі грыўнаў. Потым падышлі Ліс з Таргавіска, Фарурэй і Кшон з Козіхглуў разам з Марцінам з Урацімавіц і самы апошні — Зындрам з Машкавіц,— усе з поўнымі рукамі.

Збышка вітаў іх з вялікай радасцю, удвая шчаслівы — і іх падарункамі, і тым, што найслаўнейшыя рыцары каралеўства выказалі яму свае сяброўскія пачуцці. Яны распытвалі ў яго пра ад’езд, пра здароўе Мацькі. Хаця яшчэ і маладыя, але вопытныя людзі, яны давалі яму карысныя парады, як гаіць раны рознымі цудадзейнымі мазямі.

Але Мацька толькі прасіў рыцараў апекавацца Збышкам, а сам пачаў збірацца на той свет. Цяжка жыць з

жалезным аскалёпкам пад рэбрамі. Скардзіўся, што ўвесь час плюе крывёй і не можа есці. Кварта арэхаў-лузганцаў, два кавалкі каўбасы, міска яешні — вось і ўсё, што ён мог з’есці за адзін дзень. Айцец Цыбек некалькі разоў пускаў яму кроў, спадзеючыся, што такім сродкам можна адцягнуць гарачку ад сэрца і вярнуць ахвоту да ежы, але не дапамагло.

Аднак ён быў настолькі рады падарункам, якія прынеслі пляменніку, што ў гэты момант не пачуваў сябе хворым, таму, калі купец Амылей загадаў падаць для такіх славутых гасцей бочачку віна, ён сеў разам з усімі за стол. Пачалі гутарыць пра выратаванне Збышкі і ягоныя заручыны з Данусяй. Рыцары запэўнівалі, што Юранд са Спыхава не пойдзе супраць волі княгіні, тым болып што Збышка будзе помсціць за маці Данусі і здабудзе абяцаныя чубы з павіных пёраў.

— Што да Ліхтэнштэйна,— сказаў Завіша,— не ведаю, ці захоча ён біцца, ён жа мніх, да таго ж адзін з магістраў Ордэна. I вось яшчэ! Мне казалі людзі з ягонай світы, што прыйдзе час, і ён можа стаць вялікім магістрам.

— Адмовіцца, то страціць свой рыцарскі гонар,— азваўся Ліс з Таргавіска.

— He,— запярэчыў Завіша, калі ён не свецкі рыцар, a мніх, то ім можна і адмаўляцца.

— Так яны часта і робяць.

— Гэта таму, што ў Ордэне крыжакоў перасталі баяцца закону. Яны даюць розныя зарокі і не выконваюць іх, тым самым псуюць норавы ў хрысціянскім свеце. Такая пра іх ідзе слава. Біцца не на жыццё, а на смерць крыжак, асабліва комтур, наўрад ці захоча.

— Ну! Тады яго хіба толькі на вайне адшукаеш!

— Але ж кажуць, што вайны не будзе,— сказаў Збышка,— бо крыжакі цяпер баяцца нашага народу.

На гэта Зындрам з Машкавіц сказаў:

— Мір будзе нядоўга. 3 ваўком не можа быць згоды, бо ён прывык жыць чужым.

— А тым часам нам давядзецца, можа, яшчэ і з Цімурам Кульгавым ваяваць,— сказаў Павала.— Князь Вітаўт пацярпеў паражэнне ад Эдыгея — гэта ўжо дакладна вядома.

— Так. I ваявода Спытка не вярнуўся,— дадаў Пашка Злодзей з Біскупіц.

— А князёў літоўскіх нямала засталося ляжаць на полі бою.

— Нябожчыца каралева прадракала, што так і будзе,— сказаў пан з Тачава.

— Так. Можа, і давядзецца нам рушыць на Цімура.

Тут размова перакінулася на літоўскую выправу супраць татараў. He было ўжо ніякага сумнення, што князь Вітаўт, палкаводзец больш гарачы, чым вопытны, пацярпеў страшную паразу ў бітве пры Ворскле, у якой палягло мноства літоўскіх і рускіх баяраў, а з імі і жменька польскіх рыцараў-добраахвотнікаў, і нават крыжакоў. Госці Амылея асабліва бедавалі па маладым Спытку з Мельштына, самым знатным вяльможы ў каралеўстве, які падаўся ў гэтую выправу па сваёй ахвоце і пасля бітвы прапаў як у ваду ўпаў. Яго ўзносілі да нябёсаў за сапраўды рыцарскі ўчынак: перад бітвай ён атрымаў ад правадыра варожых войскаў спецыяльны ахоўны каўпак, але не надзеў яго ў час бітвы, выбраўшы лепш слаўную смерць, чым жыццё па міласці паганскага царка. He было аднак поўнай упэўненасці, што ён загінуў, а не трапіў у няволю. 3 няволі ён мог выкупіцца, бо ў яго былі незлічоныя багацці, а ў дадатак да гэтага кароль Уладзіслаў аддаў яму ў леннае валадарства ўсё Падолле.

Але паражэнне ліцвінаў магло быць небяспечным і для дзяржавы Ягайлы, бо ніхто добра не ведаў, ці не захочуць татары, натхнёныя перамогай над Вітаўтам, рушыць на землі і гарады Вялікага Княства. У такім выпадку ў вайну аказалася б уцягнутым і Каралеўства. Таму такія рыцары, якія, накшталт Завішы, Фарурэя, Добкі і нават Павалы, звыклі шукаць прыгод і паядынкаў пры рыцарскіх дварах за мяжой, спецыяльна не пакідалі Кракаў, не ведаючы, што будзе ў бліжэйшы час. Калі б Тамерлан, валадар дваццаці сямі царстваў, рушыў на Захад увесь мангольскі свет, небяспека была б страшная. Былі людзі, якія прадбачылі, што такое можа здарыцца.

— Будзе патрэба, то і з самім Кульгавым паваюем. 3 нашым народам яму не так лёгка справіцца, як з тымі ўсімі, якіх ён зваяваў і скарыў. Да таго ж іншыя хрысціянскія валадары прыйдуць нам на дапамогу.

На гэта Зындрам з Машкавіц, які гарэў асаблівай нянавісцю да Ордэна, з горыччу запярэчыў:

— He ведаю, як там валадары, але крыжакі гатовыя пакуміцца з татарамі і ўдарыць на нас з другога боку.

— Вось і будзе вайна! — усклікнуў Збышка.— Гайда на крыжакоў!

Але іншыя рыцары пачалі спрачацца. Хоць крыжакі і не маюць нічога святога за душой, думаюць толькі пра сваё багацце, але паганцам супраць хрысціянскага народу на дапамогу не прыйдуць. Урэшце і Цімур ваюе дзесьці далёка ў Азіі, а татарскі хан Эдыгей столькі людзей палажыў у бітве, што не інакш сам спужаўся ўласнай перамогі. Князь Вітаўт абачлівы і, напэўна, добра ўмацаваў свае гарады, і што ні кажы, хаця на гэты раз ліцвінам не ўдалося адолець татараў, але ім не ў навіну і перамагаць іх.

— Нам не з татарамі, а з немцамі давядзецца біцца не на жыццё, а на смерць,— сказаў Зындрам з Машкавіц.— Калі мы іх не знішчым, ад іх гібель прымем.

Пасля гэтых слоў ён звярнуўся да Збышкі:

— А першай згіне Мазовія. Знойдзеш там сабе работу заўсёды, за гэта ты не бойся!

— Эх, каб дзядзька быў здаровы, я б зараз жа туды рушыў.

— Памагай табе Божа! — сказаў Павала і ўзняў кубак.

— За тваё здароўе, за Данусю!

— I за пагібель немцаў! — дадаў Зындрам з Машкавіц.

Рыцары пачалі развітвацца са Збышкам. А тым часам увайшоў прыдворны княгіні з сокалам у руцэ і, пакланіўшыся рыцарам, звярнуўся да Збышкі, неяк дзіўна ўсміхаючыся:

— Княгіня прасіла перадаць вам, што сёння яна яшчэ пераначуе ў Кракаве, а ў дарогу рушыць наранні.

— Ну і добра! — сказаў Збышка.— Але чаму? Ці не захварэў хто?

— He. У княгіні сёння госць з Мазовіі.

— Сам князь прыехаў?

— He князь, а Юранд са Спыхава,— адказаў прыдворны.

Пачуўшы гэта, Збышка вельмі сумеўся, а сэрца застукала ў грудзях так, як тады, калі яму чыталі смяротны прысуд.

VIII

Княгіня Анна не вельмі здзівілася, калі даведалася, што прыехаў Юранд са Спыхава. У час пастаянных сутычак з немцамі, набегаў, праследаванняў і боек з сусед-

німі нямецкімі рыцарамі ён раптам пачынаў сумаваць па Данусі. Тады ён нечакана з’яўляўся ў Варшаве, у Цэханаве або ў іншым месцы, дзе ў гэты час быў двор князя Януша. Паглядзіць на дзіця — і нейкая злая туга апануе яго. Дануся падрастала і рабілася ўсё болей падобнай да маці, а яму ўсё здавалася, што ён бачыць сваю нябожчыцу жонку такой, якой некалі ўбачыў у княгіні Анны ў Варшаве. He раз людзі думалі, што ад гэтай тугі урэшце памякчэе яго жалезнае, зацятае ў помсце сэрца. Княгіня таксама часта ўгаворвала яго, каб ён пакінуў свой крывавы Спыхаў, застаўся пры двары і пры Данусі. Сам князь, які цаніў яго мужнасць і значнасць, але хацеў унікнуць клопатаў, звязаных з пастаяннымі памежнымі сутычкамі, таму надаў яму тытул мечніка. Але ўсё было дарэмна. Выгляд Данусі вярэдзіў ягоныя старыя раны. Праз колькі дзён Юранд губляў ахвоту да ежы, да сну, да размоў. Ягонае сэрца пачынала аблівацца крывёю, гнеў перапаўняў яго, і ўрэшце ён знікаў са двара і вяртаўся ў свае спыхаўскія балоты, каб тугу і гнеў тапіць у крыві. Людзі казалі тады: «Гора немцам! Яны не авечкі, але для Юранда як авечкі, бо ён для іх — воўк». Праз пэўны час пасля таго даходзілі чуткі то пра захопленых Юрандам іншаземцаў, што накіроўваліся па пагранічнай дарозе на службу да крыжакоў, то пра спаленыя сядзібы, то пра ўзятых у няволю сялян, то пра паядынкі не на жыццё, а на смерць, з якіх страшны Юранд заўжды выходзіў пераможцам. Драпежныя звычкі мазураў і нямецкіх рыцараў, якія арандавалі землі і паселішчы на мяжы з Мазовіяй, былі прычынай таго, што нават у мірныя часы паміж мазавецкімі князямі і Ордэнам на памежжы не спыняліся крывавыя сутычкі. Нават сячы лес або жаць збажыну жыхары выходзілі ўзброеныя самастрэламі або дзідамі. Людзі тут жылі з няўпэўненасцю ў заўтрашнім дні, з заўсёднай гатоўнасцю да бою, з жорсткасцю ў сэрцах. Ніхто не абмяжоўваўся толькі абаронай, а за рабунак сплочваў рабункам, за пажар — пажарам, за напад — нападам. Здаралася часам і так, што немцы ціха падкрадаліся па лясным памежжы, каб напасці на нечае паселішча, забраць яго жыхароў ці жывёлу, а мазуры ў гэты самы час рабілі тое самае ў іншым месцы. He раз яны сутыкаліся і заўзята біліся, a часта толькі іх важакі выходзілі на смяротны міжбой, пасля якога пераможца забіраў усіх, хто быў з пераможаным. У Варшаву тады ішлі скаргі на Юранда, князь

адказваў скаргамі на напады, учыненыя ў іншых месцах нямецкімі рыцарамі. У такіх умовах, калі абодва бакі прагнулі справядлівасці, але ні адзін не хацеў і не мог захаваць яе, усе падпалы, рабункі, напады заставаліся зусім беспакаранымі.

Але Юранд, седзячы ў сваім балоцістым, зарослым трыснягом Спыхаве, ахоплены нязгасным полымем помсты, стаў такім грозным для сваіх суседзяў на памежжы, што ў рэшце рэшт страх перамог іх рашучасць. Палі, што межавалі са Спыхавам, ляжалі аблогай, лясы зарасталі дзікім хмелем і ляшчынай, лугі — трыснягом. He адзін нямецкі рыцар, звыклы да закону сілы ў сваёй айчыне, спрабаваў асесці ў суседстве са Спыхавам, але кожны праз пэўны час быў гатовы зрачыся і леннага надзелу, і статкаў, і сялян, толькі б не жыць пад бокам у няўмольнага Юранда. Часта рыцары ўступалі ў змову, каб разам зрабіць напад на Спыхаў, але ўсякі раз падобны набег сканчаўся для іх дрэнна. Спрабавалі і іншае. Аднойчы прывезлі аж з Майна непераможанага ні ў адным баі рыцара, які выславіўся сваёй сілай і жорсткасцю, і намовілі яго выклікаць Юранда на паядынак на ўтаптанай зямлі. Але вось абодва рыцары занялі свае месцы, і тут раптам, калі немец убачыў грознага мазура, у яго са страху сэрца скацілася ў пяты, нібы хто падчараваў, і ён павярнуў каня, каб кінуцца наўцёкі, а Юранд прапароў яму дзідай не абаронены панцырам азадак, такім чынам адначасна пазбавіўшы супраціўніка гонару і жыцця. 3 таго часу суседзей апанаваў такі сполах, што немец, які праязджаў воддаль і бачыў здалёку толькі дым спыхаўскай сядзібы, жагнаўся і пачынаў маліцца свайму нябеснаму апекуну, бо пасля гэтага выпадку ўверавалі, што Юранд дзеля помсты прадаў душу нячысціку.

Пра Спыхаў апавядалі жудасныя рэчы: нібы праз непраходную багну, праз дрымучыя, зарослыя раскай і бабскім гарчаком балоты да паселішча вядзе вузенькая дарожка, па якой не могуць праехаць побач два вершнікі, нібыта наўзбоч яе бялеюць косці немцаў, а ноччу галовы тапельцаў блукаюць на павучыных нагах, стогнуць, выюць і зацягваюць людзей разам з коньмі ў прадонне. Казалі, нібы і ў самім гарадку на частаколінах вісяць чалавечыя чарапы. 3 усяго гэтага праўдзівым было толькі адно: з закратаваных ямаў, выкапаных у дварышчы ў Спыхаве, даносіліся стогны не аднаго, а некалькіх палон-

ных, і імя Юранда было страшнейшым, чым усе казкі пра шкілеты і тапельцаў.

Даведаўшыся, што прыехаў Юранд, Збышка адразу ж паспяшаўся да княгіні, каб убачыць яго; але гэта быў бацька Данусі, і хлопец ішоў да яго з нейкай трывогай на сэрцы. Таго, што ён выбраў Данусю дамай сэрца і служыў ёй як рыцар, ніхто не мог яму забараніць, але ж з дазволу княгіні ён заручыўся з дзяўчынай. Што Юранд скажа на гэта? Дасць ён згоду на шлюб ці не? I што будзе, калі ён закрычыць, што як бацька ніколі гэтага не дапусціць? Гэтыя пытанні яшчэ больш растрывожылі душу Збышкі, бо Дануся была для яго цяпер даражэй за ўсё на свеце. Бадзёрасці дадала яму, аднак, думка пра тое, што Юранд не як віну, а як заслугу прыме напад Збышкі на Ліхтэнштэйна, бо жадаў адпомсціць за смерць маці Данусі і сам ледзьве не заплаціў за гэта жыццём.

Ён пачаў распытваць прыдворнага, з якім ішоў разам ад Амылея:

— Куды вы мяне ведзяце? У замак?

— Так, у замак. Юранд спыніўся там разам з дваром княгіні.

— Скажыце, што ён за чалавек?.. Каб я ведаў, як сябе з ім паводзіць...

— Што я вам скажу? Ён увогуле не падобны да іншых людзей. Баялі, што даўней ён быў вясёлы, пакуль сэрца яго не запяклося ад крыві.

— Ён дужа разумны?

— Лепш сказаць — хітры, бо іншых б’е, а сам не даецца. У яго адно вока, другое немцы стралой з самастрэлу выбілі, але і адным гэтым вокам бачыць любога наскрозь. 3 ім ніхто на сваім не паставіць... Але княгіню нашу любіць, з яе прыдворнай ён ажаніўся, а цяпер вось дачка ў нас падрастае...

Збышка ўздыхнуў з палёгкай.

— Вы мяркуеце, ён не пойдзе супраць волі княгіні?

— Я здагадваюся, пра што вы хочаце даведацца, і тое, што чуў, тое і скажу. Княгіня гутарыла з ім пра вашы заручыны — гэта нядобра было б ад яго ўтаіць,— але што ён на гэта адказаў — не ведаю.

Так за размовай яны дайшлі да брамы. Капітан каралеўскіх лучнікаў, той самы, які яшчэ нядаўна праводзіў Збышку на смерць, прыязна кіўнуў яму галавой; мінулі варту, увайшлі на дзядзінец, а потым павярнулі направа да флігеля, дзе пасялілася княгіня.

Прыдворны спаткаў каля дзвярэй слугу і спытаў:

— А дзе Юранд са Спыхава?

— У кутнім пакоі, з дачкой.

— Сюды,— сказаў прыдворны, паказваючы на дзверы.

Збышка перажагнаўся і, прыўзняўшы заслону на адчыненых дзвярах, зайшоў у пакой з моцна пульсуючым сэрцам. Аднак ён не адразу заўважыў Юранда і Данусю, бо пакой быў не толькі кутні, але і цёмны. Толькі праз пэўны час ён убачыў светлую галоўку дзяўчыны, якая сядзела на каленях у бацькі. Яны не чулі, як увайшоў Збышка, і ён спыніўся каля заслоны, кашлянуў і нарэшце вымавіў:

— Слава Ісусу Хрысту!

— На векі вечныя,— адказаў Юранд і ўстаў.

У гэтую хвіліну да маладога рыцара падбегла Дануся, схапіла яго за руку і ўсклікнула:

— Збышка! Татусь прыехаў!

Збышка пацалаваў яе руку, потым падышоў да Юранда і сказаў:

— Прыйшоў пакланіцца вам. Вы ведаеце, хто я?

I злёгку схіліў галаву, зрабіўшы рукамі такі рух, нібы хацеў абняць ногі Юранда. Але той схапіў яго за руку, павярнуў да святла і пачаў моўчкі глядзець на яго.

Збышка ўжо крыху агледзеўся, узняў цікаўныя вочы на Юранда і ўбачыў перад сабой асілка з рудаватымі валасамі і такімі самымі рудаватымі вусамі, васпаватым тварам і адным вокам сталёвага колеру. Яму здавалася, што гэтае вока хоча прасвідраваць яго наскрозь, і ён, збянтэжаны, зноў застыў, не ведаючы, што сказаць, і спытаўся, абы толькі нешта гаварыць, каб перапыніць гнятлівае маўчанне:

— Вы і ёсць Юранд са Спыхава, бацька Данусі?

Але той паказаў Збышку на лаву каля глыбокага крэсла, у якое сеў сам, і, не кажучы ні слова, як і раней, прыглядаўся да хлопца.

Збышка канчаткова страціў цярпенне.

— Вы ведаеце, мне неяк не па сабе сядзець вось так, нібы на судзе.

Нарэшце Юранд азваўся:

— Дык гэта ты хацеў напасці на Ліхтэнштэйна?

— Ну, я,— адказаў Збышка.

Адзінае вока пана са Спыхава загарэлася нейкім дзіўным святлом, і яго суровы твар крыху паяснеў. Праз хвіліну ён зірнуў на Данусю і зноў спытаўся:

— Гэта дзеля яе?

— А дзеля каго ж? Дзядзька, магчыма, паспеў вам сказаць, што я даў ёй зарок сарваць у немцаў павіныя чубы. Толькі іх будзе не тры, а не менш, чым пальцаў на руках. Так я і вам дапамагу помсціць, бо гэта ж за Данусіну маці.

— Гора ім! — усклікнуў Юранд.

I зноў запанавала маўчанне. Аднак Збышка разважыў, што ён можа знайсці шлях да Юрандавага сэрца праз сваю нянавісць да немцаў.

— Я ім і за сваё не дарую, хоць мне з-за іх ужо ледзь галаву не адсеклі.

Тут ён павярнуўся да Данусі і дадаў:

— Яна мяне выратавала.

— Ведаю,— сказаў Юранд.

— Можа, гэта вам не даспадобы?

— Раз ты даў ёй зарок, то служы — такі ўжо рыцарскі звычай.

Збышка крыху павагаўся, але потым загаварыў з прыкметнай занепакоенасцю:

— Але ж яна... яна мне пакрывала на галаву накінула... Усе рыцары чулі, і францысканец, які пры мне быў з крыжам, чуў, як яна сказала: «Ён мой», — і Бог бачыць, нічый я болей не буду да самай смерці.

Пасля гэтых слоў зноў ён стаў на адно калена і, жадаючы паказаць, што ведае рыцарскія звычаі, з вялікай пашанай пацалаваў абодва чаравікі Данусі, якая сядзела на падлакотніку крэсла, пасля ўстаў і, звяртаючыся да Юранда, спытаў:

— Дзе вы бачылі яшчэ адну такую?

А Юранд схапіўся раптам за галаву сваімі страшнымі рукамі, якія пралілі столькі крыві, і, заплюшчыўшы вочы, глуха адказаў:

— Бачыў, але немцы забілі яе.

— Тады паслухайце,— з запалам сказаў Збышка,— у нас адна крыўда і адна помста. Многа нашых, багданецкіх, гэтыя сабачыя сыны перастралялі ў балоце, калі іх коні ў багну трапілі. Вы не знойдзеце нікога лепшага, чым я, для вашай справы... Усё гэта для мяне не навіна. Спытайцеся ў дзядзькі. На дзідах, і на сякерах, і на доўгіх ці кароткіх мечах — мне ўсё роўна! Ці расказваў вам дзядзька пра фрызаў? Буду рэзаць немцаў, як баранаў, а што да дзяўчыны, то я вам на каленях прысягаю, што за яе я выйду на бой з самім д’яблам і не памяняю

яе ні на зямлю, ні на статкі, ні на зброю, нават калі б мне замак са шклянымі вокнамі давалі без яе, то і замак пакіну і за ёй на край свету пайду.

Юранд сядзеў нейкі час моўчкі, абхапіўшы галаву рукамі, а затым, нібы ачомаўшыся ад сну, сказаў з тугою і смуткам:

— Спадабаўся ты мне, хлопец, але не аддам яе за цябе, бо не табе яна прызначана, нябожа!

Збышка, пачуўшы тое, аж знямеў і глядзеў на Юранда на ўсе вочы, не маючы сіл сказаць хоць слова. Але Дануся прыйшла яму на дапамогу. Дужа любы быў ёй Збышка, і так прыемна было, што яе маюць не за «карантышку», а за «дарослую дзяўчыну». Спадабаліся ёй і заручыны, і салодкія прысмакі, што кожны дзень прыносіў яе рыцар, і зараз, калі яна зразумела, што ў яе ўсё гэта хочуць забраць, саслізнула з крэсла і, схаваўшы галаву на каленях у бацькі, пачала крычаць:

— Татуля! Татуля! Я буду плакаць!

Ён любіў яе, відаць, больш за ўсё на свеце. Палажыў далонь на яе галаву. На твары яго не адбілася ні горычы, ні гневу, толькі смутак.

Збышка тым часам сабраўся з думкамі і сказаў:

— Як жа так? Вы хочаце пайсці супраць волі Божай?

Юранд адказаў:

— Калі будзе на тое Божая воля, то Дануся будзе тваёй, але я не магу даць сваёй згоды. I рады быў бы даць, але не магу...

Сказаў так, падняў Данусю, узяў яе на рукі і пайшоў да дзвярэй, але, калі Збышка хацеў пераступіць яму дарогу, прыпыніўся на хвіліну і сказаў:

— Я не буду на цябе ў крыўдзе за рыцарскую службу, але болей не пытайся ні пра што, я табе нічога сказаць не магу.

I выйшаў.

IX

На наступны дзень Юранд, аднак, не пазбягаў Збышкі і не перашкаджаў яму аказваць у дарозе Данусі тыя паслугі, якія ён павінен аказваць ёй як рыцар. А ўвогуле Збышка заўважыў, хаця і быў дужа расхваляваны, што змрочны пан са Спыхава пазіраў на яго добразычліва і нібыта шкадаваў, што мусіў даць яму такі жорсткі адказ.

Пакуль ехалі разам, малады шляхціч спрабаваў неяк зблізіцца з Юрандам, завязаць з ім гаворку. Калі выехалі з Кракава, гэта лёгка было зрабіць, бо абодва конна суправаджалі княгіню. Юранд, звычайна маўклівы, ахвотна гутарыў са Збышкам, але як толькі той спрабаваў нешта ўведаць пра перашкоду, якая паўстала паміж ім і Данусяй, раптоўна абрываў размову, і твар яго хмурнеў. Збышка думаў, што княгіня, магчыма, ведае болып, і ў зручную хвіліну паспрабаваў распытаць яе, але і яна не вельмі многа магла сказаць.

— Тут нейкая таямніца,— заўважыла яна.— Мне сам Юранд пра гэта казаў, але прасіў мяне ні пра што не распытваць. Мабыць, ён звязаны нейкай клятвай, такое бывае. Дасць Бог, з часам усё стане вядома.

— Мне без Дануські на свеце жыць было б так, як навязанаму сабаку, або як мядзведзю ў берлагу,— адказаў Збышка.— Hi радасці, ні ўцехі. Адна туга ды горыч. Ці не лепей было мне пайсці з Вітаўтам да Тавані, хай бы мяне там татары забілі. Але цяпер мне трэба давязці дзядзьку дадому, а потым сарваць тыя павіныя чубы ў немцаў, як і абяцаў. Можа, тут я і загіну — лепш будзе, чым бачыць, што нехта іншы забярэ Дануську.

Княгіня ўзняла на яго свае добрыя, нябесныя вочы і спытала з нейкім здзіўленнем:

— А ты б гэта дазволіў?

— Я? Пакуль дыхаю — не бываць таму! Хай рука адсохне і не зможа трымаць сякеру!

— Ну вось, бачыш!

— Ага, як жа я вазьму яе супраць бацькавай волі?

На гэта княгіня прамовіла сама сабе:

— Госпадзі! Рознае ў свеце бывае...

А потым зноў Збышку:

— А хіба воля Божая не мацнейшая ад бацькоўскай? А што Юранд казаў? «Як будзе воля Божая, то яна ягонай будзе».

— Ён і мне тое самае казаў! — усклікнуў Збышка.— ♦ Як будзе на тое воля Божая,— кажа,— быць ёй тваёю».

— Ну вось, бачыш!

— Разам з вашай міласцю гэта адзінае маё суцяшэнне.

— Маёй міласцю ты будзеш і надалей карыстацца, a Дануська будзе табе адданай. Я ўчора пыталася ў яе: Дануська, ці будзеш ты вернай Збышку? А яна адказала так: «Буду ягоная або нічыя». Зялёная яна яшчэ ягадка,

але калі што скажа, то і зробіць, яна ж шляхцянка, а не абы-якая прыблуда. Маці яе такой самай была.

— Дай Божа! — сказаў Збышка.

— Адно памятай, і ты павінен слова стрымаць, бо ўжо не адзін хлопец так рабіў: паабяцае, што будзе верна любіць, а сам — да другой, аж на лейцах яго не ўтрымаць! Праўду кажу!

— Хай мяне Бог пакарае, калі падману! — з запалам усклікнуў Збышка.

— Што ж, памятай! Вось завязеш дзядзьку дадому і прыязджай, да нашага двара далучайся. Надарыцца выпадак — шпоры атрымаеш, а потым пабачым, што далей будзе. Дануська за гэты час падрасце, разбярэцца ў сваіх пачуццях, бо цяпер яна цябе моцна любіць — нічога не скажаш,— але ўсё ж не так, як любяць дзяўчаты. Можа, і Юранд душой да цябе прыкіпіць, бо, я так мяркую, ён бы і рады быў, але нешта перашкаджае... Паедзеш і ў Спыхаў, і разам з Юрандам на немцаў; можа стацца, ты так яму патрафіш, што і зусім станеш яму любы.

— Я і сам, літасцівая пані, думаў так зрабіць, а цяпер, як вы дазволілі, зраблю яшчэ ахвотней.

Гэтая размова ўзняла настрой у хлопца. Але на першым жа прыпынку старому Мацьку стала так блага, што трэба было счакаць, пакуль яму хоць крыху палепшае і можна будзе ехаць далей. Добрая княгіня Данута дала яму розных лекаў і зёлак, якія толькі ў яе былі, але сама мусіла ехаць, і давялося абодвум рыцарам з Багданца развітацца з мазавецкім дваром. Зноў Збышка ўпаў у ногі спачатку княгіні, а потым Данусі, прысягнуў яшчэ раз верна служыць ёй як рыцар, абяцаў неўзабаве прыехаць у Цэханаў ці Варшаву, потым абняў яе сваімі дужымі рукамі і, падняўшы ўверх, стаў паўтараць усхваляваным голасам:

— He забывай мяне, мая кветачка, не забывай, рыбка мая залатая!

А Дануся абняла яго так, як малодшая сястра абдымае дарагога брата, прыціснулася сваім кірпатым носікам да ягонай шчакі і, горка плачучы, паўтарала:

— He хачу ў Цэханаў без Збышкі, не хачу ў Цэханаў!

Юранд бачыў усё гэта, але не ўгнявіўся. Наадварот, вельмі сардэчна развітаўся з хлопцам, калі ж сеў на каня, то яшчэ раз павярнуўся да яго і сказаў:

— Заставайся з Богам, а на мяне не крыўдуй.

— Як жа мне крыўдаваць на вас, вы ж — Данусін бацька,— шчыра адказаў Збышка.

Нахіліўся да стрэмя каня Юранда, а той моцна паціснуў яму руку і сказаў:

— Хай Бог дасць табе шчасця ва ўсім!.. Разумееш?

I паехаў. Збышка аднак зразумеў, якая вялікая зычлівасць чулася ў ягоных апошніх словах, і, павярнуўшыся да воза, на якім везлі Мацьку, сказаў:

— Ведаеце, ён бы і хацеў, ды нешта яму перашкаджае аддаць за мяне Данусю. Вы бывалі ў Спыхаве, і чалавек вы кемлівы, паспрабуйце даўмецца, у чым тут справа.

Але Мацька быў вельмі хворы. Гарачка, якая паліла яго ранкам, пад вечар так узмацнілася, што Мацька пачаў траціць прытомнасць. I замест таго, каб адказаць Збышку, ён утаропіўся на яго і здзіўлена спытаў:

— Дзе гэта звоняць?

Збышка перапужаўся, яму прыйшло ў галаву, што калі хворы чуе званы, то, відаць, вось-вось памрэ. Падумаў, што стары можа памерці без ксяндза, без споведзі, а значыць, на тым свеце трапіць хай сабе і не ў апраметную, але на шмат вякоў у чысцілішча, таму парашыў ехаць далей, каб як найхутчэй дабрацца да якога-небудзь касцёла, дзе Мацька мог бы прыняць апошняе прычасце.

Вырашылі ехаць усю ноч. Збышка сеў на той воз з сенам, дзе ляжаў Мацька, і не звёў вачэй да рання. Час ад часу ён паіў дзядзьку віном, якое даў на дарогу купец Амылей, і сасмяглы Мацька прагна піў яго, бо пасля адчуваў палёгку. Пасля другой кварты ён нават апамятаўся, а пасля трэцяй заснуў так моцна, што Збышка час ад часу нахіляўся над ім, каб пераканацца, што стары не памёр.

Пры адной толькі думцы пра смерць яго ахоплівала глыбокая туга. Да таго, як ён быў асуджаны на плаху ў Кракаве, нават не ўяўляў, як моцна любіць свайго дзядзьку, які быў для яго і бацькам і маткай. Толькі тады ён гэта добра разумеў, а цяпер адчуў, што пасля яго смерці будзе зусім адзін на свеце — без родзічаў, акрамя, можа, абата, што трымаў пад закладам Багданец, без сяброў і без дапамогі. I яшчэ ўздумалася яму, што калі Мацька памрэ, то гэта таксама віна немцаў, тых самых, праз якіх ён ледзь не быў пазбаўлены галавы, праз якіх загінулі ўсе яго продкі, маці Данусі і многа-многа іншых бязвінных людзей, пра якіх чуў ад знаёмых, якіх ведаў сам,— і яго ахапіла здзіўленне. «Няўжо,— казаў ён сам

сабе,— ва ўсім каралеўстве не знойдзецца ніводнага чалавека, які б не зазнаў ад іх крыўды і не прагнуў помсты?» Ён узгадаў тых немцаў, супраць якіх ваяваў пад Вільняй, і падумаў, што, напэўна, нават татары не ваююць з такой жорсткасцю і што больш жорсткага народу няма на свеце.

Світанак перарваў яго роздум. Уставаў дзень, ясны, але халодны. Мацьку відочна палягчэла, ён дыхаў раўней і спакайней... Але прачнуўся ён толькі тады, калі сонца ўжо добра прыпякала, расплюшчыў вочы і сказаў:

— Мне палягчэла. А дзе гэта мы?

— Пад’язджаем да Олькуша. Ведаеце? Дзе срэбра капаюць і дзе здаюць у каралеўскую казну пошліну срэбрам.

— Каб нам тое мець, што ёсць у зямлі! Можна было б такі Багданец адбудаваць!

— Відаць, што вам лепей,— смеючыся, адгукнуўся Збышка.— Уга, каб гэта было так! Нам бы і на мураваны замак хапіла б! А можа, пад’едзем да касцёла, там мы адпачнем, а вы — паспавядаецеся. Усе мы ў Божых руках, але ўсё роўна лепей мець чыстае сумленне.

— Я грэшны і пакаюся з радасцю,— адказаў Мацька.— Мне ноччу снілася, нібы мне чэрці боты з ног сцягвалі... I па-нямецку між сабой гергеталі... Бог ласкавы, мне ўжо лягчэй. А ты ці заснуў хоць?

— Як мне было спаць — ваш сон вартаваў.

— Дык ляж, паспі. Прыедзем — я цябе разбуджу.

— He спіцца мне!

— А што табе спаць не дае?

Збышка паглядзеў на дзядзьку сваімі дзіцячымі вачыма.

— Што ж, як не каханне. Уздыхаю так, што аж у жываце коле. Лепш сяду на каня, тады лягчэй стане.

Злез з воза, сеў на каня, якога яму хуценька падвёў падараваны Завішам турак. Мацька тым часам ад болю хапаўся за бок, але, відаць, думаў пра нешта іншае, а не пра ўласную хваробу, бо круціў галавой, прыцмокваў і ўрэшце сказаў:

— Дзіўлюся я з цябе, дзіўлюся і надзівіцца не магу, што гэта ты да любошчаў такі шустры, твой жа бацька такім не быў, я таксама.

Але Збышка замест адказу раптам выпрастаўся ў сядле, узяўся ў бокі, узняў галаву і з усяе сілы загарлаў песню:

Плакаў я ўсю ночку, плакаў аж да рана, Бо даўно не бачыў дзеўчыны каханай. Хто мне дапаможа? Кожны дзень я плачу, Можа ўжо ніколі больш яе не ўбачу.

Гэй!

Гэтае «гэй!» залунала па лесе, адбілася ад прыдарожных пнёў, азвалася далёкім рэхам і сціхла ў гушчыні лесу.

А Мацька зноў дакрануўся да свайго боку, у якім засела нямецкае жалеза, і сказаў, крэкчучы:

— Даўней людзі мудрэйшыя былі. Разумееш?

Потым ён на хвіліну задумаўся, як бы нешта ўспамінаючы з даўніх часоў, і дадаў:

— Аднак даўней і дурняў хапала!

Неўзабаве яны выехалі з лесу, за якім убачылі руднік, а далей зубчастыя муры Олькуша, пабудаваныя некалі каралём Казімірам, і званіцу касцёла, узведзенага Уладзіславам Лакеткам.

X

Канонік прыходскага касцёла паспавядаў Мацьку і, як прыветны гаспадар, прапанаваў гасцям начлег, таму выехалі толькі назаўтра раніцой. За Олькушам павярнулі ў бок Сілезіі, уздоўж мяжы якой яны павінны былі ехаць да Велікапольшчы. Дарога ў асноўным пралягала праз пушчу, дзе перад заходам сонца чуўся рык зуброў і тураў, падобны да падземных грымотаў, а начамі ў гушчыні ляшчынніку паблісквалі воўчыя вочы. Але многа болып небяспечнымі, чым звяры, былі на гэтай дарозе для вандроўнікаў нямецкія І анямечаныя сілезскія рыцары, маленькія замкі якіх узвышаліся то тут, то там уздоўж мяжы. Праўда, у час вайны караля Уладзіслава з апольскім князем Надэрспанам, якому дапамагалі яго сілезскія пляменнікі, палякі разбурылі многія з гэтых замкаў, і ўсё ж тут трэба было асцерагацца і, асабліва пасля заходу сонца, не выпускаць з рук зброі.

Аднак ехалі спакойна, так што Збышку дарога пачала ўжо надакучваць, і толькі аднойчы ўначы аб адным дні язды да Багданца яны пачулі ззаду конскі тупат і пырханне.

— Нейкія людзі едуць за намі,— заўважыў Збышка.

Мацька якраз у гэтую хвіліну не спаў, зірнуў на зоркі і, як вопытны чалавек, адказаў:

— Хутка світанак. На зыходзе ночы разбойнікі не ўчыняць нападу, ім акурат час па хатах.

Але Збышка ўсё ж спыніў воз, паставіў сваіх людзей упоперак дарогі, тварам да тых, хто набліжаўся да іх, сам праехаў крыху ўперад і пачаў чакаць.

Неўзабаве ён убачыў у паўзмроку купку вершнікаў. Адзін з іх ехаў наперадзе ў некалькіх кроках ад астатніх, але, відаць, не меў намеру таіцца, бо голасна спяваў. Збышка не мог разабраць слоў, але да ягоных вушэй далятала вясёлае «Гоц! Гоц!», якім незнаёмы заканчваў кожны куплет сваёй песні.

— Нашы! — падумаў ён.

Але праз хвіліну закрычаў:

— Стой!

— А ты сядзь! — адказаў яму жартаўлівы голас.

— Хто вы такія?

— А хто вы сякія?

— Чаму вы за намі гоніцеся?

— А чаму ты дарогу загарадзіў?

— Адказвай, а то ў нас самастрэлы нацягнутыя.

— А ў нас... расцягнутыя — страляй!

— Адказвайце па-людску, a то бяда будзе!

На гэтыя словы Збышку адказвала вясёлая песня:

Раз бяда з другой бядою Танцавалі, аж не ўстояць... Гоц! Гоц! Гоц!

Танцавалі пры расстанні Без надзеі на спатканне...

Гоц! Гоц! Гоц!

Збышка быў уражаны, пачуўшы такі адказ; тым часам песня змоўкла, але той самы голас запытаў:

— Як там маецца стары Мацька? Дыхае яшчэ?

Мацька прыўзняўся на возе і сказаў:

— Як Бог свят, гэта ж нашы!

Збышка крануў каня.

— Хто там пытае пра Мацьку?

— Сусед, Зых са Згажэліц. Ужо тыдзень наступаем Вам на пяты, людзей па шляху распытваем.

— Далібог, так! Дзядзька! Ды гэта ж Зых са Згажэліц! — крыкнуў Збышка.

I яны пачалі радасна вітацца. Зых сапраўды быў іхным суседам, да таго ж чалавекам добрым, усімі любімым за яго надзвычай вясёлы нораў.

— Ну, як вы маецеся? — пытаўся Зых, трасучы далонь Мацькі.— Яшчэ гоцаеце ці ўжо не?

— He, ужо адгоцаўся! — адказаў Мацька.— Каб вы ведалі, як я рады вас бачыць. Бог не пакрыўдзіў, я ўжо нібы ў Багданцы!

— Што гэта з вамі? Я чуў, што вас немцы падстрэлілі. Гэта праўда?

— Падстрэлілі, сабачыя сыны. Жалязяка вось між рэбрамі засела...

— Божа ж мой! Што ж рабіць? А не спрабавалі папіць мядзведжага сала?

— Чуеце? — сказаў Збышка.— Усе раяць піць мядзведжае сала. Хутчэй бы ўжо дастацца ў Багданец! Я тут жа пайду з сякерай пад борць і ўпалюю мядзведзя.

— Можа, сала ёсць у Ягенкі, а не, дык яшчэ ў каго напытаем.

— Што гэта за Ягенка? Вашу жонку не Малгохнай звалі? — спытаў Мацька.

— Охо-хо! Якая ўжо там Малгохна! На Святога Міхала будзе трэцяя восень, як Малгохна на тым свеце. Задзірыстая была баба, царства ёй нябеснае! Але Ягенка па ёй пайшла, толькі што яшчэ маладзенькая...

Услед за днём прыходзіць ночка.

Ў матку ўсе ўдаліся дочкі...

Гоц! Гоц!

...Я тады казаў Малгохне: не лезь на сасну, калі табе ўжо за пяцьдзесят. Ды дзе там! Узлезла. А сук узяў дый зламаўся! Яна — вобзем! Дык скажу я вам, аж ямку ў зямлі выбіла! Але праз тры дні надышлі яе апошнія хвіліны.

— Каб ёй на тым свеце добра было! — сказаў Мацька.— Памятаю... памятаю... Бывала, возьме рукі ў бокі, ды як пачне ўсіх чысціць — парабкі ў сена хаваліся. Але гаспадыня была цудоўная! Значыць, з сасны звалілася?.. Гэта ж трэба...

— Звалілася, як шышка на зіму... Ой, і бедаваў я! Ведаеце? Пасля пахавання так з гора напіўся, што мяне тры дні потым дабудзіцца не маглі. Думалі, што і сам капыты адкінуў. А колькі я потым плакаў — цэбрам не вынесеш! Але і Ягенка гаспадыня добрая. Усё цяпер на ёй.

— Я ж яе амаль не памятаю. Невялічкая тады была, як сякерышча. Пад канём магла прайсці, галавой не зачапіўшыся. Эх, даўно гэта было, цяпер яна, вядома ж, вырасла.

— На святую Агнешку ёй пятнаццаць стукнула, але і я ўжо з год яе не бачыў.

— А дзе ж гэта вы былі? Адкуль вяртаецеся?

— 3 вайны! Чаго гэта мне дома сядзець, калі там у мяне Ягенка?

Мацька, хоць і быў хворы, пачуўшы пра вайну, натапырыў вушы і запытаў:

— Ці не былі вы з князем Вітаўтам пад Ворсклай?

— Так, быў! — весела адказаў Зых са Згажэліц.— Але Бог яму не дапамог: пабіў нас Эдыгей, моцна пабіў. Спачатку татары перабілі нашых коней. Татарын не ідзе ў бой так, як хрысціянскі рыцар, а спачатку здалёку страляе з лукаў. Ты на яго насядаеш, а ён адступіць і зноўку з лука цаляе. Вось і паспрабуй тут з ім справіцца! А нашы рыцары, як бачыце, усё сілай сваёй выхваляліся, казалі: «Не будзем нават дзідаў нагінаць, мечаў даставаць, капытамі паганцаў растопчам!» Хваліліся так, хваліліся, a тут як засвішчуць стрэлы, аж цёмна ад іх стала, і ўсё — ублыталіся, як муха ў павуцінне! Няма каму таптаць, добра, калі з дзесяці адзін жывы застаўся. Дайце веры! Больш чым палова войска, семдзесят літоўскіх і рускіх князей засталося ляжаць на полі, а ўжо баяр і дваран там розных і гэтых, як яны завуць, отракаў столькі, што за два тыдні не злічыш,

— Чуў,— перапыніў яго Мацька.— I нашых жа, хто сам захацеў на татараў ісці, таксама шмат палегла.

— Так, нават дзевяць крыжакоў, якія служылі ў Вітаўта. А нашых — процьма; вы ж ведаеце: дзе іншы падумае, азірнецца, то нашы — не. Князь болып за ўсё спадзяваўся на нашых рыцараў, не хацеў мець іншай аховы ў часе бітвы, апроч палякаў. Охо-хо! Як снапы яны каля яго ляжалі, а ён — цалюткі! Загінулі і Спытка з Мелыптына, і мечнік Бернат, і стольнік Мікалай, і Пракоп, і Пшэцлаў, і Дабрагост, і Яська з Лязевіц, і Пілік Мазур, і Варш з Міхава, і ваявода Саха, і Яська з Дамбровы, і Петрка з Міласлаўя, і Шчапецкі, і Адэрскі, і Томка Лагода. Ды хіба хто ўсіх пералічыць! А ў некаторых, я бачыў, столькі стрэлаў уваткнулася, што на вожыкаў пасля смерці былі падобныя. Смех дый годзе!

Ён і сапраўды засмяяўся, нібы распавядаў нешта вясёлае, і раптам заспяваў:

Наляцелі на нас татары, Далі дыхту нам, далі жару!

— Ну а потым што? — запытаў Збышка.

— А потым вялікі князь кінуўся наўцёкі, але цяпер ён зноў ачуняў, як заўсёды. Чым болып яго згінаеш, тым мацней ён разгінаецца, як' лазовы дубец. Мы пасля кінуліся на Тавань, да Броду, абараняць пераправу праз Дняпро. Акурат у самы раз падаспела яшчэ адна жменька рыцараў з Полыпчы. Што ж, добра! На другі дзень тут ужо быў Эдыгей, з ім процьма татар, але нічога не мог зрабіць. Ну, было весела! Ён да броду, а мы яго па пысе! Так і не прарваўся. Мы іх там і спляжылі, і злавілі нямала. Я сам сцапаў пяцёх, вязу іх у Згажэліцы. Удзень убачыце іхныя морды.

— У Кракаве баяліся, што вайна можа дакаціцца і да каралеўства.

— Эдыгей не такі дурны, каб ісці сюды. Ён жа добра ведаў, якія ў нас рыцары, ведаў і тое, што самыя лепшыя засталіся дома, бо каралева была незадаволена Вітаўтам, які пачаў вайну па сваёй прыхамаці. Ого, хітры ён — стары Эдыгей. Каля Тавані хуценька скеміў, што князь нарошчвае сілы, і падаўся прэч, за трыдзевяць зямель.

— А вы вярнуліся?

— Я вярнуўся. Там болып няма чаго рабіць. I ў Кракаве дачуўся пра вас, што вы паехалі крыху раней.

— Дык вы ведалі, што мы ўперадзе едзем?

— Ведаў, я усюды, дзе спыняліся, пра вас пытаўся.

Тут ён звярнуўся да Збышкі:

— Я ж цябе, хлопча, зусім маленькім бачыў, а цяпер, хоць і цемнавата, можна меркаваць, што ты стаў як тур. Бач ты, гатовы быў з самастрэла цэліць! Відаць, што на вайне пабываў.

— Я змалку на вайне. Хай дзядзька скажа, як я ваяваў.

— Няма мне патрэбы гаварыць з тваім дзядзькам. Я сустракаў у Кракаве пана з Тачава, ён мне і распавёў пра цябе... Але калі той мазур не хоча аддаць за цябе сваю дачку, то я не быў бы такі ўпарты, бо ты мне спадабаўся... Вось убачыш ты маю Ягенку і забудзешся на тую сваю паненку. Яна дзяўчына ладная, ну проста як рэпа!

— He, я не забудуся, хоць і з дзесятак такіх убачу, як ваша Ягенка!

— За ёй я аддам Мачыдолы, там ёсць і млын. Калі я выязджаў, на лугах пасвілася дзесяць кабыліц з жарабятамі. He адзін яшчэ паклоніцца мне ў ногі, толькі б аддаў яму Ягну — пабачыш!

Збышка хацеў адказаць: «Але не я», — ды тут Зых са Згажэліц зацягнуў песню:

Я вам нізка пакланюся, Вы аддайце мне Ягусю.

А каб вас!

— У вас заўжды толькі песні ды жарты ў галаве,— заўважыў Мацька.

— Ну а што робяць на небе блаславёныя душы?

— Спяваюць.

— Ну вось бачыце! А загубленыя душы плачуць. Вось я і хачу трапіць да тых, што спяваюць, не інакш. Святы Пётра таксама скажа: «Трэба пусціць яго ў рай, a то ён, такі-гэтакі, і ў пекле спяваць будзе, а куды гэта варта». Гляньце — днець пачынае.

Сапраўды, бралася на світанне. Праз хвіліну выехалі на шырокую паляну, дзе было ўжо і зусім відно. На азярцы, што займала большую частку паляны, нейкія людзі лавілі рыбу, але, убачыўшы ўзброеных людзей, кінулі невад, вылезлі з вады, пахапалі калы, рагаціны і сталі ў грознай паставе, гатовыя да бою.

— Яны думаюць, што мы разбойнікі,— засмяяўся Зых.— Гэй, лаўцы, чые вы?

Тыя нейкі час маўчалі, недаверліва пазіраючы, нарэшце старэйшы сярод іх пазнаў рыцараў і адказаў:

— Ксяндза з Тульчы.

— Нашага родзіча,— сказаў Мацька.— Яму наш Багданец пад заклад аддадзены. Мабыць, і гэты лес ягоны, не інакш, нядаўна яго купіў.

— Каб жа купіў! — адказаў Зых.— Ваяваў ён за гэтыя лясы з Вількам* з Бжазовай і, відаць, адваяваў. Яны летась збіраліся за ўсю гэту мясцовасць біцца конна на дзідах і доўгіх мечах, але я не ведаю, чым гэта скончылася, бо паехаў.

* Воўк (польск.)-

— Ну, мы з ім сваякі,— сказаў Мацька,— з намі ён біцца не будзе, можа, яшчэ і выкуп меншы возьме.

— Можа быць. Калі з ім па-добраму, то ён яшчэ і сваіх грошай даложыць. Гэты абат — рыцар, яму не ў навіну шлем надзяваць. А разам з тым пабожны і дужа ж хораша набажэнства правіць. Ды вы ж самі памятаеце. Як гукне ў час імшы, аж ластаўкі, што пад страхой, з гнёздаў вылятаюць. I Богу слава, і людзям задавальненне.

— Як не памятаць! Некалі ён свечкі ў алтары з дзесяці крокаў сваім голасам тушыў. Ці прыязджаў ён хоць раз у Багданец?

— А як жа. Прыязджаў. Пяць новых мужыкоў з жонкамі на лядах пасяліў. I да нас, у Згажэліцы, таксама прыязджаў; вы ведаеце, ён маю Ягенку хрысціў, вельмі любіць яе, дачушкай называе.

— Дай Бог, каб ён мне мужыкоў пакінуў,— сказаў Мацька.

— Гэй! Што такое пяць чалавек для такога багацея! Ды хай Ягенка яго папросіць, ён і пакіне.

Размова на нейкую хвіліну сціхла, бо з-за цёмнага бору і з-за крамянай ранішняй зары ўзнялося яснае сонца і заліло святлом ваколіцы. Рыцары прывіталі яго звыклым: «Слава Ісусу Хрысту!», а затым перахрысціліся і прачыталі ранішнюю малітву.

Зых скончыў першы, некалькі разоў стукнуў сябе кулаком у грудзі і звярнуўся да спадарожнікаў:

— Дайце мне разгледзець вас як след. Так, вы вельмі змяніліся абодва. Вам, Мацька, трэба перш-наперш здароўе паправіць. Мабыць, давядзецца Ягенцы за вас узяцца, бо ў вашым доме ніводнай бабы нямашака... Так, відаць, што вам усадзілі аскалёпак пад рэбры... Дрэнь справа...

Потым ён павярнуўся да Збышкі:

— Пакажыся і ты. О Божа ж мой! Я памятаю, як ты ў маленстве з хваста жарабяці на спіну ўзбіраўся, а цяпер, трэба ж, такі рыцар! 3 твару яшчэ дзіцё, але хлопец плячысты... Такому і на мядзведзя ісці можна...

— Што яму той мядзведзь! — адказаў на гэта Мацька.— Яшчэ крыху маладзейшым быў, а ўжо пяцярнёй вырваў вусы фрызу, які абазваў яго бязвусым — не спадабалася, бач, яму гэта.

— Чуў,— перапыніў яго Зых.— I што вы потым біліся абодва, і што добрую здабычу ўзялі. Усё-ўсё мне распавёў пан з Тачава.

Выйшаў немец біцца ў поле, Ды спаткаў ён злую долю...

ГоцІ Гоц!

I ён весела падміргнуў Збышку, а той з цікавасцю ўзіраўся ў яго доўгую, як жэрдка, паставу, у худы твар з агромністым носам і на круглыя ўсмешлівыя вочы.

— Ого! — сказаў ён.— Ды з такім суседам не засумуеш, вось хай толькі дзядзька паздаравее.

— Лепей мець вясёлага суседа, бо з вясёлым не будзе ніякай звады,— адказаў Зых.— А цяпер паслухайце, што я вам скажу, па-добраму, па-хрысціянску. Вы даўно не былі дома і ніякага парадку ў Багданцы не ўбачыце. Я нічога не скажу пра гаспадарку, бо абат добра гаспадарыў... дзялянку лесу раскарчаваў, сялян новых расстараўся і на тое ляда іх пасадзіў... Але сам ён у Багданцы толькі назіркам бываў, і, канешне ж, у каморы будзе пуста, ды і ў хаце добра калі якая лаўка будзе ды ахапак гарахавіння, каб падаслаць, а хвораму ж патрэбна быць у цяпле і ў даглядзе. Так што лепей паедзем да мяне ў Згажэліцы. Прабудзеце ў мяне месяц-другі, я вам дужа рады буду, а тым часам Ягенка зоймецца Багданцом. Яна ўсё зробіць, хай вам за гэта галава не баліць... Збышка будзе туды ездзіць, пільнаваць гаспадарку, а ксяндза, родзіча вашага, я вам у Згажэліцы як бачыш дастаўлю, вы з ім мігам паразумеецеся... Вас, Мацька, мая дачка будзе даглядаць, як роднага, а вы ж ведаеце, што ў час хваробы жаночыя рукі лепш дапамогуць. Ну што? Згаджайцеся. Зрабіце так, я вас прашу.

— Вы добры чалавек, заўжды былі такім, гэта ўсе ведаюць,— сказаў расчулены Мацька.— Але, ці бачыце, калі мне ўжо наканавана памерці ад праклятай стрэмкі, што сядзіць пад рэбрамі, то лепш на ўласным папялішчы. I потым дома, хоць ты і хворы, але пра нешта распытаешся, нешта дагледзіш, нешта зладзіш. Калі Бог пакліча да сябе, тут ужо нічога не зробіш. Ці будуць лепш цябе глядзець, ці горш — усё роўна, калі адно наканавана. A да нястач мы на вайне прывыклі. Таму, хто гадамі на голай зямлі спаў, і на саломе не мулка будзе. Але за ваша добрае сэрца шчыра дзякую, і калі ўжо я не змагу вам аддзячыць, то Збышка, дасць Бог, у даўгу не застанецца.

Зых са Згажэліц, які сапраўды быў вядомы праз сваю дабрату і спагадлівасць, працягваў стаяць на сваім — прасіў, пераконваў, але Мацька ўпёрся рогам: калі памі-

раць, то ў сябе дома. Багданец сніўся яму ў часы доўгіх вандровак, некалькі гадоў ён не бачыў яго і цяпер, калі прыехалі ўжо зусім блізка, не мог яго кінуць, хай сабе меў бы там свой апошні начлег. Ён быў рады, што Бог даў яму сілу дастацца сюды.

Мацька выцер слёзы, якія паказаліся на вачах, азірнуўся навокал і сказаў:

— Калі гэта ўжо лясы Вілька з Бжазовай, то пасля паўдня мы будзем дома.

— He Вілька з Бжазовай, а ксяндза,— заўважыў Зых.

Тут хворы Мацька ўсміхнуўся і, счакаўшы хвіліну, адказаў:

— Ну, калі яны належаць ксяндзу, то, можа, некалі і нашымі будуць.

— Паглядзіце на яго! Толькі што пра смерць думаў,— весела ўсклікнуў Зых,— а цяпер ужо хоча перажыць абата!

— Гэта не я, гэта Збышка яго перажыве.

Далейшая размова была перапынена гукамі рога ў лесе, якія пачуліся недзе досыць блізка каля іх. Зых адразу ж стрымаў каня і прыслухаўся.

— Напэўна, тут нехта палюе,— сказаў ён.— Пачакайце.

— Няйнакш, наш абат. Вось добра было б, каб мы яго зараз спаткалі!

— Цішэй вы!

Зых павярнуўся да світы:

— Стой!

Спыніліся. Гук рога пачуўся яшчэ бліжэй, а праз хвіліну можна было пачуць брэх сабак.

— Стой! — паўтарыў Зых.— У наш бок ідуць!

Збышка імгненна саскочыў з каня і крыкнуў:

— Дайце мне самастрэл! Можа, звер на нас выйдзе! Хутчэй! Хутчэй!

Ён вырваў самастрэл з рук слугі, абапёр яго аб зямлю, прыціснуў жыватом, нахінуўся, напяў спіну, нібы лук, і, схапіўшы пальцамі абедзвюх рук цеціву, нацягнуў яе ў адно імгненне на жалезную засаўку, потым палажыў стралу і кінуўся ў лес.

— Напяў! Без корбы напяў! — прашаптаў Зых, здзіўлены тым, што Збышка такі дужы.

— Ого! Ён у мяне малайчына,— адказаў шэптам Мацька.

Неўзабаве гукі рога і сабакі азваліся ўжо зусім зблізку,

аж тут раптам з правага боку ў лесе пачуўся цяжкі тупат, трэск кустоў і галінак, і на дарогу з гупічэчы маланкай вылецеў стары барадаты зубр з вялізнай, нізка апушчанай галавой, з налітымі крывёй вачыма і высалапленым языком, захаканы, страшны. Ён падбег да канавы пры дарозе, адным духам пераскочыў праз яе, упаў на пярэднія ногі, але тут жа ўскочыў і, здавалася, быў гатовы вось-вось схавацца ў кустах на другім баку дарогі, як тут злавесна загудзела цеціва самастрэла, пачуўся свіст стралы, і звер устаў на дыбкі, закруціўся на месцы, зароў і, як падкошаны, грымнуўся вобземлю.

Збышка выглянуў з-за дрэва, зноў напяў самастрэл, каб выпусціць яшчэ адну стралу, і пачаў набліжацца да ляжачага быка, які яшчэ капаў заднімі нагамі зямлю.

Але, глянуўшы на зубра, ён спакойна павярнуўся да астатніх і сказаў:

— Так трапна ўцэліў, што ён аж пад сябе напусціў!

— А бадай цябе! — сказаў, пад’ехаўшы, Зых.— Гэта ж трэба! Адной стралой напавал!

— Дык жа блізка было, а самастрэл моцна б’е. Гляньце: не толькі джала, але і ледзьве не ўся страла схавалася пад лапаткай.

— Паляўнічыя блізка, напэўна, яны забяруць яго.

— He дам! — заўпарціўся Збышка.— Ён забіты на дарозе, а дарога нічыя.

— А калі гэта наш абат палюе?

— Ну, калі абат, то хай бярэ.

Тут з лесу выскачылі сабакі, іх было больш за дзесяць. Яны ўбачылі звера, кінуліся на яго, пачаўся страшны гармідар і грызня.

— Зараз і паляўнічыя тут будуць,— сказаў Зых.— Зірні, вунь яны, толькі далей, чым мы, выехалі і яшчэ не бачаць звера. Гэй! Гэй! Сюды! Сюды!.. Вось ён дзе!

Але раптам Зых змоўк, прыклаў да вачэй далонь, каб лепш бачыць, і праз хвіліну вымавіў:

— Божа ж мой! Што гэта робіцца? Ці аслеп, ці мне здаецца?..

— Нехта едзе ўперадзе на вараным кані,— сказаў Збышка.

Але тут Зых раптам крыкнуў:

— Святы Божа! Дык гэта ж як быццам Ягенка!

I тут жа пачаў гарлаць:

— Ягна! Ягна!..

Ён паехаў уперад, але не паспеў пусціць трушком свай-

го каня, як Збышка ўбачыў самае дзівоснае ў свеце відовішча: стрымглаў да іх скакала на вараным кані, седзячы па-мужчынску, дзяўчына з самастрэлам у руцэ і рагацінай за плячыма. На скаку валасы ў яе распусціліся, у іх заблыталіся шышкі хмелю, твар яе быў румяны, як заранка, кашуля на грудзях расхрыстаная, а на кашулі накінуты сярдак аўчынай навыварат. Яна падскакала да падарожнікаў і асадзіла каня; праз хвілю на яе твары адбівалася то сумненне, то здзіўленне, то радасць — урэшце, не даючы веры сваім вачам, пачала крычаць тонкім, амаль яшчэ дзіцячым голасам:

— Татуля! Татусь даражэнькі!

I як вокам маргнуць саслізнула з каня, а калі Зых саскочыў са свайго, каб павітацца з дачкой, кінулася яму на шыю. Доўга Збышка чуў толькі гукі пацалункаў і два словы: «Татуля! Ягуля! Татуля! Ягуля!» — якія паўтараліся ў радасным захапленні.

Да іх пад’ехалі людзі са світы, пад’ехаў на возе Мацька, а яны ўсё яшчэ паўтаралі: «Татуля! Ягуля!» — і абдымаліся. Калі ж нарэшце абдымкі і воклічы скончыліся, Ягенка пачала выпытваць у бацькі:

— Вы з вайны вяртаецеся? Ці здаровыя?

— 3 вайны. I чаму б нам не быць здаровымі? А ты як? А меншыя хлопцы? Спадзяюся, здаровыя? Іначай ты не лётала б па лесе. Але што гэта ты тут робіш, дзяўчына?

— Вы ж бачыце, палюю,— смеючыся, адказала Ягенка.

— У чужых лясах?

— Абат дазволіў. Нават прыслаў спецыяльна навучаных слут і сабак.

Тут яна звярнулася да сваёй чэлядзі:

— Адганіце сабак, a то скуру папсуюць!

А пасля павярнулася зноў да Зыха:

— Я так рада, так рада, што вас бачу! А ў нас усё добра.

— А я хіба не рады? — адказваў Зых.— Дай, я цябе яшчэ разок пацалую!

I пачаў зноў цалаваць яе, а калі скончыў, Ягна сказала:

— Дадому адсюль так далёка... To ж мы за гэтым звяругам гналіся. Ці не дзве мілі адмахалі. Нават коні прысталі. Але які зубр, гляньце! Аж тры стралы ўвагнала ў яго, ад астатняй ён і зваліўся.

— Так, ад астатняй, але не ад тваёй. Вось гэты малады рыцар яго падцэліў.

Ягенка адхінула даланёй валасы, якія ўпалі ёй на

вочы, і кінула хуткі, не вельмі зычлівы позірк на Збышку.

— Ведаеш, хто гэта? — спытаў Зых.

— He.

— I не дзіва, што ты яго не пазнала, бо ён вырас. Дык можа хаця старога Мацьку з Багданца пазнаеш?

— Божа мой! Дык тут Мацька з Багданца! — усклікнула Ягенка.

Яна падышла да воза і пацалавала Мацьку руку.

— Дык гэта вы?

— Я і ёсць. Толькі вось на возе, бо мяне немцы падстрэлілі.

— Якія немцы? Хіба не з татарамі вы ваявалі? Я ж ведаю, бо столькі прасіла татулю ўзяць мяне з сабой.

— Была вайна і з татарамі, але мы са Збышкам на ёй не былі, ваявалі ў гэты час у Літве.

— А дзе Збышка?

— Няўжо ты яго не пазнала? — сказаў Мацька з усмешкай.

— Дык гэта Збышка? — усклікнула дзяўчына і зноў глянула на маладога рыцара.

— А як жа!

— Тады пацалуйцеся, вы ж знаёмыя,— весела сказаў Зых.

Ягенка жвава павярнулася да Збышкі, але раптам адступіла і, закрыўшы рукой вочы, сказала:

— Мне сорамна...

— Мы ж знаёмыя змалку! — сказаў Збышка.

— Уга! Знаёмыя, яшчэ як. Я вас добра памятаю. Гадоў восем таму вы прыязджалі ўдвух з Мацькам, і мая нябожчыца матуля прынесла нам арэхаў з мёдам. А вы, як толькі старэйшыя выйшлі з пакоя, тут жа мне кулаком у hoc, а арэхі самі з’елі!

— Ён бы гэтага цяпер не зрабіў! — сказаў Мацька.— Ён у князя Вітаўта бываў, у кракаўскім замку бываў, ведае прыдворныя звычаі.

Але тут Ягенка згадала пра іншае і, звярнуўшыся да Збышкі, спытала:

— Дык гэта вы забілі зубра?

— Я.

— Давайце паглядзім, дзе тырчыць ваша страла.

— Яе не відаць, яна ўся схавалася пад лапаткай.

— Супакойся і не спрачайся,— сказаў Зых.— Мы ўсе

бачылі, як ён яго падстрэліў, а яшчэ бачылі, як ён самастрэл без корбы нацягвае.

Ягенка трэці раз ускінула вочы на Збышку, на гэты раз са здзіўленнем:

— Вы нацягваеце самастрэл без корбы? — спытала яна.

Збышка адчуў у яе голасе нейкі недавер, зноў абапёр самастрэл аб зямлю, цеціву ён крыху раней спусціў быў, а цяпер мігам нацягнуў яе так, што аж зарыпела жалезная дуга, і, жадаючы паказаць, што ён ведае прыдворны звычай, укленчыўшы, падаў самастрэл дзяўчыне.

Ягенка ж, замест таго, каб узяць з ягоных рук самастрэл, зачырванелася раптам, сама не ведаючы чаму, і стала завязваць на шыі зрэбную кашулю, якая расхінулася ад хуткай язды па лесе.

XI

На другі дзень пасля прыезду ў Багданец Мацька і Збышка агледзелі сваю старую сядзібу і хутка пераканаліся, што Зых са Згажэліц зусім слушна казаў: напачатку ім давядзецца мець тут нямала дакукі.

У гаспадарпы справы ішлі яшчэ нішто сабе. Было некалькі ланаў⁵“ старых або раскарчаваных абатам новых дзялянак зямлі, якія апрацоўвалі ранейшыя і новыя пасяленцы. Калісьці ў Багданцы было значна больш ворнай зямлі, але ў бітве пад Плоўцамі род Градаў амаль увесь загінуў, стала бракаваць работнікаў, а пасля набегу сілезскіх немцаў і вайны Гжымалітаў з Наленчамі некалі ўрадлівыя палі Багданца амаль усе пазараслі лесам. Мацька не мог адзін даць рады. Некалі, гадоў за дзесяць да таго, ён спрабаваў прывабіць на свае ўладанні вольных сялян з Кшэсні, аддаючы ім зямлю ў арэнду, але тыя адседжваліся на сваіх уласных лапіках і не ішлі на чужыя гоні. Прывабіў, аднак, таго-сяго з вандроўнага люду, у часе войнаў захапіў некалькі палонных, пажаніў іх, пасяліў па хатах, і вёсачка пачала аджываць. Але цяжка яму даводзілася, і, як толькі з’явілася магчымасць, Мацька аддаў Багданец пад заклад, мяркуючы, што багаты абат лягчэй справіцца з апрацоўкай зямлі, a яны са Збышкам тым часам на вайне здабудуць і людзей, і грошы. Абат сапраўды аказаўся спраўным гаспадаром. Ён павялічыў рабочую сілу Багданца на пяць сялянскіх

сем’яў, памножыў статкі кароў і коней, пабудаваў свіран, кароўнік і стайню. Але ён не жыў у Багданцы, пра дом не клапаціўся, і таму Мацька, які марыў у выправах, што вернецца і застане сядзібу, абнесеную ровам і частаколам, быў не вельмі рады, калі застаў усё ў ранейшым выглядзе; адна розніца была толькі, што вуглы ў хаце пакасіліся і ўвесь ён асеў і ўрос у зямлю, аж сцены здаваліся ніжэйшымі.

У доме былі шырокія сені, два вялікія пакоі з каморамі і кухня. Вокны ў пакоях зацягваліся свіным пузыром, у кожным пасярэдзіне на глінянай падлозе стаяла печ, дым з якой выходзіў праз дзіркі ў столі. Гэтая столь, зусім чорная, у лепшыя часы была і вяндлярняй — на калках, увагнаных у бэлькі, падвешваліся тады свіныя, дзічыныя, мядзведжыя і ласіныя кумпякі, азадкі аленяў і сернаў, хрыбты валоў і мноства кольцаў каўбас. Аднак на гэтых калках цяпер нічога не вісела, пуста было і на паліцах уздоўж сцен, дзе звычайна ў «дварах» шляхты ставіліся алавяныя і гліняныя міскі. Толькі сцены пад паліцамі не выглядалі такімі ўжо голымі. Збышка загадаў слугам развесіць на іх панцыры, шлемы, кароткія і доўгія мечы, а таксама рагаціны, вілы, самастрэлы, дзіды, нарэшце, шчыты, баявыя сякеры і конскую збрую. Браня чарнела ад дыму, трэба было часта чысціць яе, але затое ўсё было пад рукамі, і шашаль не тачыў дрэва дзідаў, самастрэлаў і сякерышчаў. Каштоўнае адзенне запаслівы Мацька загадаў перанесці ў камору, дзе ён і спаў.

У вялікіх пакоях каля зацягнутых пузырамі вокнаў стаялі збітыя з сасновых дошак сталы і гэткія ж лавы, на якіх гаспадары разам з чэляддзю сядалі есці. Людзям, якія адвыклі за гады вайны ад зручнасцей, шмат не трэба было, але ў Багданцы не хапала хлеба, мукі і іншых прыпасаў, асабліва рознага гаспадарчага начыння. Сяляне прынеслі што маглі; Мацька ж лічыў, што, як заўсёды бывае ў падобных выпадках, на дапамогу прыйдуць суседзі, і сапраўды не памыліўся, прынамсі ў адносінах Зыха са Згажэліц.

На другі дзень па прыездзе стары сядзеў сабе на калодзе перад домам, радуючыся цудоўнаму асенняму дню, як на дзядзінец заехала на тым самым вараным кані Ягенка. Слуга, які шчапаў дровы каля плоту, хацеў дапамагчы ёй сысці з каня, але яна ў адзін момант сама саскочыла на зямлю і падышла да Мацькі, яшчэ задыханая ад хўткай язды і разрумяненая, як яблычак.

— Слава Ісусу Хрысту! Прыехала перадаць вам паклон ад татулі і запытацца, як ваша здароўе.

— He горш, чым было ў дарозе,— адказаў Мацька.— Нарэшце, як і хацеў, адаспаўся ў сваёй хаце.

— Але ж вельмі вам тут, мабыць, нязручна, а хвораму патрэбен догляд.

— Мы людзі загартаваныя. Можа, напачатку і ёсць нязручнасці, але затое не галадуем. Мы загадалі зарэзаць вала і пару авечак, вось і мяса ў нас хапае. Бабы прынеслі крыху мукі і яек, гэтага нам малавата, але горш за ўсё ў нас з розным гаспадарчым прычындаллем.

— Я загадала нагрузіць для вас два вазы. На адным едуць дзве пасцелі і посуд, а на другім — розныя прыпасы. Там і пляцкі, і мука, і сала, і сушаныя грыбы, ёсць бочачка піва, другая з мёдам — усяго пакрысе з таго, што знайшлося ў доме.

Мацька, які заўжды радаваўся любому прыбытку ў доме, працягнуў руку, пагладзіў Ягенку па галаве і сказаў:

— Дзякуй табе і твайму бацьку. Як у нас усё пойдзе на лад, аддам.

— Пабойцеся Бога! Хіба мы немцы, каб падоранае забіраць?

— Ну што ж, хай вам Бог заплаціць! Вялікі дзякуй. Твой бацька і казаў, што ты добрая гаспадыня. Гэта ж ты цэлы год у Згажэліцах за гаспадыню была?

— Ну, я. Калі ў вас яшчэ будзе ў чым патрэба, то прышліце каго-небудзь са слуг, такога, які ведаў бы толкам, што трэба — бо часам прыедзе такі дурань, і не ведае, навошта яго паслалі.

Ягенка пачала спадцішка пазіраць па баках, а Мацька заўважыў гэта, усміхнуўся і запытаўся:

— Karo гэта ты шукаеш?

— Нікога, вам здалося.

— Я прышлю Збышку падзякаваць за ваш дарунак табе і Зыху. А што, спадабаўся табе Збышка?

— Ды я не прыглядалася.

— To прыгледзься цяпер, вунь ён ідзе.

Збышка сапраўды якраз ішоў ад вадапою, убачыў Ягенку і прыспешыў крок. Ён быў у ласіным кубраку, у круглай паяркавай шапачцы на галаве, якую надзяваюць пад шлемы; валасы не былі прыбраныя пад сетку, роўна падстрыжаныя на ілбе, яны па баках апускаліся залатымі пасмамі на плечы.

Збышка крочыў шпарка, рослы, прыгожы, падобны на збраяносца са знатнага дому.

Ягенка павярнулася да Мацькі, нібы хочучы паказаць, што прыехала толькі да яго, але Збышка весела прывітаў яе, узяў руку і пацалаваў, хоць Ягенка і спрабавала яго адпіхнуць.

— Чаму ты цалуеш мне руку? — спытала яна.— Я ж не ксёндз.

— He трэба дзівіцца. Гэта такі звычай.

— Каб ён табе і другую руку пацалаваў, усё роўна гэтага было б замала за тое, што ты прывезла.

— Што яна прывезла? — запытаў Збышка, аглядаючыся па баках, але нічога не ўбачыў, апроч варанога каня, навязанага каля плоту.

— Вазы яшчэ не прыехалі, але будуць неўзабаве,— адказала Ягенка.

Мацька пачаў пералічваць усё, што прывезла Ягенка, нічога не прапускаючы. Калі ён успомніў пра дзве пасцелі, Збышка сказаў:

— Я мог бы і на зубровай шкуры спаць, але дзякуй вам, што і пра мяне паклапаціліся.

— Гэта не я: татуля...— адказала дзяўчына, чырванеючы.— Калі вам зручней на шкуры, воля ваша.

— Я прывык як давядзецца. Бывала, не раз на полі пасля бою засынаў з забітым крыжаком пад галавой.

— Няўжо вам даводзілася забіваць крыжакоў? He можа быць!

Збышка замест адказу пачаў смяяцца.

— Пабойся Бога, дзяўчына,— усклікнуў Мацька,— ты яго проста не ведаеш! Ён яшчэ нічога і не рабіў, апроч таго, што немцаў нішчыў, ды так, што аж стогн стаяў. Ён гатовы біцца на дзідах, на сякерах — на ўсім чыста, а толькі немца здаля ўбачыць, і яго ўжо не стрымаць. У Кракаве хацеў нават на пасла Ліхтэнштэйна напасці, за гэта ледзь галавой не налажыў. Такі гэта хлопец! Я табе яшчэ пра двух фрызаў раскажу, якіх мы перамаглі і TaKyra здабычу ўзялі, што толькі за палову яе можна выкупіць Багданец.

Тут Мацька пачаў узгадваць пра паядынак з фрызамі, потым пра іншыя прыгоды, якія з імі здараліся, і пра подзвігі, якія яны здзейснілі. Ваявалі яны і з-за муроў, і ў чыстым полі з самымі слыннымі рыцарамі з чужых краёў. Білі немцаў, білі французаў, білі англічан і бургундцаў. Бывалі ў такіх зацятых бойках, што з коней.

зброі, людзей, немцаў, пёраў на шлемах утвараўся нібы нейкі клубок. I чаго яны тады не нагледзеліся! Бачылі крыжацкія замкі з чырвонай цэглы, літоўскія драўляныя гарадкі і такія касцёлы, якіх каля Багданца няма, і дрымучыя пупгчы, у якіх па начах жаласна стогнуць літоўскія бажкі, выгнаныя са сваіх капішчаў, і розныя, розныя цуды; калі ж дзе даходзіла да бітвы, то Збышка заўсёды быў наперадзе, нават самыя слаўныя рыцары не маглі з яго надзівіцца.

Ягенка прысела на бервяно побач з Мацькам і слухала, раскрыўшы рот, гэты аповед, толькі час ад часу круціла галавой то ў бок Мацькі, то ў бок Збышкі, прычым на маладога рыцара пазірала з усё болыпым захапленнем. Нарэшце, калі Мацька скончыў, яна ўздыхнула і прамовіла:

— Эх, як гэта добра нарадзіцца хлопцам!

А Збышка, які слухаў аповед Мацькі і таксама прыглядаўся да Ягенкі, у гэты час, відаць, думаў пра нешта іншае, таму што неспадзявана сказаў:

— Але вы таксама прыгожая дзяўчына!

Ягенка тут жа азвалася ці то з расчараваннем, ці то са смуткам:

— Як бы вы ўжо і прыгажэйшых не бачылі!

Збышка мог бы шчыра сказаць ёй, што не так многа ён бачыў падобных прыгажунь: яна ўся зіхцела здароўем, сілай і маладосцю. Стары абат нездарма казаў, што яна падобна адначасна на каліну і на сасонку. Усё ў ёй было гожае: і стройная пастава, і шырокія плечы, і грудзі, нібы вытачаныя з мармуру, і пунсовыя вусны, і жывыя сінія вочкі. На гэты раз яна была апранута многа лепей, чым у лесе на паляванні. На шыю яна надзела чырвоныя пацеркі, была ў паўкажушку, расшпіленым на грудзях, спадніца ў палоску, новыя боцікі. Нават стары Мацька прыкмеціў прыгожы строй дзяўчыны, якую хвіліну глядзеў на яе, потым спытаў:

— Чаму гэта ты так прыбралася сёння, як на свята?

Але яна, замест адказу, выгукнула:

— Едуць, едуць!

На дзядзінец заехалі вазы; яна пабегла да іх, за ёй пайшоў Збышка. Разгружалі вазы аж да самага змяркання, Мацька быў у вялікім задавальненні, кожную рэч ён уважліва разглядаў і за кожную хваліў Ягенку. Ужо цямнела, калі Ягенка пачала збірацца дадому. Яна хацела сама сесці на каня, але Збышка падхапіў яе і, не паспела

яна вымавіць слова, падняў уверх і пасадзіў на сядло. Яна адразу зарумянілася, як заранка, і, павярнуўшы да яго твар, сказала прыцішаным голасам:

— Ну і дужы ж вы хлопец...

Ён жа, не заўважыўшы яе румянку і збянтэжанасці, таму што было амаль цёмна, засмяяўся і спытаў:

— А звяр’я вы не баіцеся?.. Зараз ужо ноч!

— На возе ляжыць рагаціна... падайце мне яе.

Збышка падышоў да воза, выцягнуў рагаціну і ўручыў Ягенцы.

— Бывайце здаровы!

— Бывайце здаровы!

— Хай вам Бог адплаціць! Прыеду заўтра або паслязаўтра падзякаваць вашаму бацьку і вам за суседскую дапамогу.

— Прыязджайце! Будзем рады! Ну, паехалі!

Конь паскакаў, і яна неўзабаве знікла ў кустах, што ля дарогі.

Збышка вярнуўся да дзядзькі.

— Вам пара на спачын.

Але Мацька сказаў, не ўстаючы з бервяна:

— Эх! Што за дзяўчына! Аж на панадворку ад яе пасвятлела!

— Сапраўды.

Абодва памаўчалі. Мацька глядзеў, як у небе загараюцца зоркі, думаў аб нечым, а потым зноў прамовіў нібыта сам сабе:

— I ласкавая яна, і гаспадарлівая, а ўсяго ж пятнаццаць гадоў мае...

— Так,— сказаў Збышка,— стары Зых любіць яе і беражэ, як уласнае вока.

— Ён казаў, што дасць за ёй Мачыдолы, а там на лугах табун кабыліц з жарабятамі.

— Здаецца, гэта ў мачыдольскіх лясах страшныя балоты?

— He, там бабровыя тоні.

Зноў памаўчалі. Мацька паглядзеў на Збышку і ўрэшце спытаўся:

— Што гэта ты так задумаўся? Пра што думаеш?

— Ды ведаеце... убачыў Ягенку, і так мне Дануся згадалася, аж сэрца зашчымела.

— Ідзем у хату,— сказаў на гэта стары.— Позна ўжо.

Ён з цяжкасцю ўстаў, абапёрся на Збышку і пайшоў з ім разам у камору.

Збышка паехаў у Згажэліцы назаўтра раніцой, бо Мацька яго вельмі прыспешваў. Ён угаварыў пляменніка апрануцца як найлепей і ўзяць двух слуг, каб такім чынам выказаць Зыху сваю павагу і ўдзячнасць. Збышка паслухаўся старога і паехаў, прыбраны, як на вяселле, у той самы здабыты ім у баі з фрызам кафтан з белага атласу, з гафтаванымі залатымі грыфонамі, з залатой аблямоўкай унізе. Зых сустрэў яго з абдымкамі, весяліўся, спяваў, а Ягенка пераступіла парог, застыла, бы зачараваная, і ледзь не ўпусціла біклажку з віном — як убачыла Збышку, ёй здалося, што гэта прыехаў нейкі каралевіч. Дзе падзелася яе смеласць; яна сядзела моўчкі і час ад часу працірала вочы, нібы хацела абудзіцца ад сну. Збышка не мог здагадацца, у чым тут прычына, і думаў, што Ягенка чамусьці не рада яго прыезду, і гутарыў толькі з Зыхам, дзякаваў яму за добрасуседскую шчодрасць, хваліў яго ўладанні, якія сапраўды нічым не былі падобныя да багданецкіх.

Усё ў яго сядзібе сведчыла пра багацце і заможнасць. У вокнах былі шыбы з рогу, абструганага і адшліфаванага так тонка, што ён стаў празрыстым, як шкло. He было пасярод пакоя печы без дымаходу, затое па баках стаялі печы з комінамі. Падлога з лістоўнічных дошак чыста вымытая, на сценах — зброя, мноства місак, што блішчэлі, нібы сонца, на спецыяльных, аздобленых разьбой лыжачніках цэлыя шэрагі лыжак, дзве з іх са срэбра. Дзе-нідзе віселі дываны, здабытыя ў войнах або купленыя ў вандроўных гандляроў. Пад сталамі ляжалі вялікія рудыя шкуры тураў, зуброў і дзікоў. Зых паказваў свае багацці з вялікім задавальненнем, штораз паўтараючы, што тут пагаспадарыла Ягенка. Ён павёў Збышку ў прыбудову, дзе пахла жывіцай і мятай, а пад столлю віселі цэлыя вязкі ваўчыных, лісіных, бабровых і куніцавых скур. Паказаў яму сушыльню для сыру, кладоўкі з воскам і мёдам, бочкі з мукой, склады сухароў, пянькі і сушаных грыбоў. Потым павёў яго ў свірны, аборы, стайні, хлявы і клеці, дзе стаялі вазы, захоўваліся паляўнічыя прылады, рыбалоўныя сеткі, і так асляпіў яго сваім багаццем, што Збышка, вярнуўшыся на вячэру, не мог стрымацца ад захаплення.

— Жыць і не ўміраць у вашых Згажэліцах,— сказаў ён.

— У Мачыдолах за малым такія самыя парадкі заведзены,— адказаў Зых.— Памятаеш Мачыдолы? Гэта па

шляху на Багданец. Даўней нашы бацькі нават вадзіліся з-за мяжы, выклікалі адзін аднаго на міжбой, ну а я гэтага рабіць не збіраюся.

Тут ён чокнуўся са Збышкам кубкам мёду і запытаўся:

— А можа, хочаш паспяваць?

— Не,— адказаў Збышка,— мне цікавей вас паслухаць.

— Згажэліцы, як відаць, дастануцца медзведзянятам. Як бы яны з-за іх не перасварыліся...

— Што за медзведзяняты?

— Хлопцы мае, браты Ягенкі.

— Так, ім не давядзецца зімой лапу ссаць.

— Сапраўды так. Але і Ягенцы ў Мачыдолах знойдзецца сальцо на зубок.

— Ды пэўна ўжо!

— А чаму не ясі і не п’еш? Ягенка, налі і яму, і мне.

— Ды я ем і п’ю, колькі магу.

— Калі не будзеш магчы, то распусці пас. Прыгожы ў цябе пас! Відаць, вы ў Літве мелі добрую здабычу.

— Грэх наракаць,— адказаў Збышка, карыстаючыся магчымасцю паказаць, што і багданецкія не лыкам шытыя.— Частку здабычы мы прадалі ў Кракаве і атрымалі за яе сорак грыўнаў срэбрам.

— He можа быць! За гэткія грошы можна вёску купіць.

— У нас была зброя міланскай работы, дзядзька прадаў яе, бо думаў, што паваяваць яму болып не давядзецца, a вы ж ведаеце, што міланскай брані...

— ...Цаны няма. Ведаю. Ну, значыць, ваяваць у Літву варта было ісці. Я і хацеў, ды збаяўся.

— Karo? Крыжакоў?

— Э, чаго мне іх баяцца? Пакуль самога не заб’юць, няма чаго глядзець у кусты, а як забілі, то ўжо і страху няма. Страшыўся я тамтэйшых паганскіх бажкоў, нячыстай сілы рознай. Там іх па лясах як тых мурашак.

— А дзе ім сядзець, калі іхныя капішчы папалілі?.. Некалі яны мелі ўсяго ўдосталь, а цяпер харчуюцца аднымі грыбамі ды мурашкамі.

— А ты іх бачыў?

— Я сам не бачыў, але чуў, што людзі бачылі... Высуне каторы з іх калматую лапу з-за дрэва і паказвае: давай, маўляў, мне паднашэнне...

— I Мацька пра гэта апавядаў,— азвалася Ягенка.

— А як жа! I мне ён пра гэта, як ехалі, расказваў,— дадаў Зых.— Дзіва, дый годзе! Хаця наш край даўно

хрысціянскі, а часам пачуеш, як на балоце нехта смяецца, ды і ў доме, хоць ксяндзы гэтага не любяць, а ўсё ж лепей, калі пакінеш нанач міску з ежай, бо гэтае паскудства пачне шкрабаць сцяну, дык усю ноч не заснеш... Ягенка... пастаў, дачушка, міску каля парога!

Ягенка ўзяла гліняную міску, поўную клёцак з сырам, і паставіла яе каля парога. Зых сказаў:

— Ксяндзы крычаць, дакараюць нас! Але ж Хрысту ад гэтага ні холадна ні горача, а нечысць, калі будзе сытая і задаволеная, можа засцерагчы ад агню і ад зладзеяў.

Потым звярнуўся да Збышкі:

— Можа, усё ж ты распярэжашся, песеньку спяеш.

— Заспявайце лепш вы, я ж бачу, вам даўно хочацца паспяваць, a то, можа, панна Ягенка заспявае?

— Будзем спяваць па чарзе,— усклікнуў узрадаваны Зых.— Ёсць тут у мяне слуга, ён нам на драўлянай дудцы падыграе. Пазваць слугу!

Слугу паклікалі, ён сеў на зэдлік, паднёс да рота сваю «пішчэлку», паставіў на яе пальцы і зірнуў на гаспадароў, чакаючы, што іграць.

Яны пачалі спрачацца, ніхто не хацеў спяваць першы. Нарэшце, Зых папрасіў Ягенку паказаць прыклад, і яна, хаця і саромелася Збышкі, устала з лавы, залажыла рукі пад фартух і пачала:

Каб была я птушкай, Каб я крылы мела, Я б да свайго Яся У Шлёнск паляцела...

Збышка шырока расплюшчыў вочы, а потым ускочыў з месца і гучна крыкнуў:

— Адкуль вы ведаеце гэтую песню?

Ягенка зірнула на яго са здзіўленнем.

— Яе ўсюды спяваюць... А што такое?

Зых падумаў, што Збышка перабраў меру ў пітве, і, павярнуўшыся да яго, сказаў:

— Распусці пас! Адразу лягчэй будзе!

Але Збышка яшчэ з хвіліну стаяў, уражаны, потым авалодаў сабой і сказаў Ягенцы:

— Выбачайце. Мне тое-сёе неспадзявана прыгадалася. Спявайце далей.

— Пэўна, вам сумна слухаць?

— Што вы! — адказаў ён дрыготкім голасам.— Я мог бы слухаць гэтую песню хоць усю ноч.

Ён сеў і, прыкрыўшы вочы рукой, змоўк — не мог больш сказаць ні слова.

Ягенка праспявала другі куплет, але, калі скончыла, зірнула на Збышку і ўбачыла, што па.пальцах яго рукі скацілася вялікая сляза. Яна ў той жа момант пасунулася бліжэй да маладога рыцара, села з ім побач, злёгку штурхнула яго локцем.

— Ну? Што з вамі? Я не хачу, каб вы плакалі. Кажыце, што з вамі?

— Нічога, нічога,— адказаў Збышка і ўздыхнуў.— Доўга расказваць... Што было, тое мінулася... Ну вось, я ўжо вясёлы.

— А можа, вы хочаце пакаштаваць салодкага віна?

— Пачцівая дзяўчына! — усклікнуў Зых.— Што гэта за размовы такія між вамі? Усё «вы» ды «вы». Кажы яму: «Ты, Збышка». А ты ёй: «Ты, Ягенка». Вы знаёмыя з малых гадоў...

Потым ён звярнуўся да дачкі:

— А тое, што ён табе некалі нос расквасіў, то што ўжо ўспамінаць. Больш ён гэтага не зробіць.

— Незраблю! — весела пацвердзіў Збышка.— Хай яна мяне цяпер адлупцуе, калі хоча.

Каб зусім развесяліць Збышку, Ягенка злажыла пальцы ў кулачок і, смеючыся, пачала рабіць выгляд, што б’е яго.

— А вось табе за мой разбіты нос! Вось табе! Вось табе!

— Віна! — крыкнуў разахвочаны да напояў гаспадар Згажэліц.

Ягенка збегала ў камору і праз хвіліну прынесла збан з віном, два прыгожыя кубкі з выціснутымі на іх срэбнымі кветкамі вырабу ўроцлаўскіх залатых майстроў і дзве галоўкі сыру, пах ад якіх ішоў яшчэ здалёку.

Зых, які быў ужо нападпітку, так расчуліўся ад гэтага відовішча, што падсунуў бліжэй да сябе і прытуліў да грудзей збан і, думаючы, відаць, што гэта Ягенка, пачаў гаварыць:

— А мая ж ты дачушка! Мая ты сіротка! Што ж я, бедны, няшчасны, буду рабіць у Згажэліцах, як ты замуж выйдзеш, што буду рабіць?

— А трэба ўжо хутка аддаваць! — усклікнуў Збышка.

Зых у адно імгненне перайшоў ад плачу да смеху:

— Ха-ха! Дзеўцы пятнаццаць гадоў, а ўжо да хлопцаў

яе цягне! Як здалёку ўбачыць каторага, так ужо і круціцца, так і верціцца...

— Татуся, я пайду,— сказала Ягенка.

— Застанься! Мне з табой так добра...

Потым Зых пачаў таямніча падміргваць Збышку:

— Тут ужо двое прыязджаюць да яе: малады Вільк, сын старога Вілька з Бжазовай, а яшчэ Чтан з Рагова. Каб яны цябе тут заспелі, адразу ж узяліся б цябе грызці, яны і між сабой увесь час грызуцца.

— Дзіва што! — сказаў Збышка.

Потым, звярнуўшыся да Ягенкі на «ты», як таго хацеў Зых, спытаў:

— А табе хто з іх даспадобы?

— Ніводзін.

— Вільк — сярдзіты хлопец! — заўважыў Зых.

— Хай ён на другіх вые!

— А Чтан?

Ягенка засмяялася.

— Чтан,— сказала яна Збышку,— ходзіць з такімі патламі на галаве, як казёл, аж вачэй не відаць, а сала на ім як на мядзведзі.

Тут Збышка стукнуў сябе кулаком па ілбе, узгадаўшы раптам пра дзядзькаву хваробу, і сказаў:

— Вось, дарэчы, калі вы ўжо такія добрыя да нас, то мы ў вас яшчэ пра адно папросім: ці няма ў вас у доме мядзведжага сала, дзядзьку яно як лекі патрэбна, а ў Багданцы мы ні ў кога не напыталі...

— Было,— сказала Ягенка,— але слугі вынеслі яго на двор, каб змазаць лукі, і сабакі яго дарэшты з’елі. Гэта ж трэба!

— Зусім не засталося?

— Чысцютка вылізалі!

— Ну, тады няма іншай рады, трэба ў лесе шукаць.

— Зладзьце аблаву, мядзведзяў хапае; калі вам патрэбны для гэтага паляўнічыя прылады, то мы дамо.

— Мне няма калі чакаць! Заўтра пайду нанач пад борці.

— Ды вазьміце чалавек пяць работнікаў з гаспадаркі, сярод іх ёсць ладныя хлопцы.

— He пайду я з купай народу, яны толькі мне звера спужаюць.

— Тады як жа? 3 самастрэлам?

— Што там у цемры ў лесе з самастрэлам рабіць? Ма-

ладзіка яшчэ няма, ён не пасвеціць. Вазьму зазубраныя вілы ды яшчэ добрую сякеру і заўтра пайду адзін.

Ягенка на хвіліну змоўкла, на твары яе адбілася занепакоенасць.

— Летась,— сказала яна,— пайшоў вось гэтаксама наш паляўнічы Бездух, і мядзведзь яго задраў. Небяспечная гэта справа: мядзведзь ноччу як толькі ўбачыць чалавека, ды яшчэ каля борцяў, адразу становіцца на заднія лапы.

— А калі ён будзе ўцякаць, то яго і не заб’еш,— адказаў Збышка.

Тым часам Зых, які паспеў ужо крыху носам павадзіць, нечакана прачнуўся і заспяваў:

А ты, Куба, на работу.

Мне, Мацьку, няма ахвоты!

Едзеш ты араць у поле, А я з Касяй — у жытное. Гоц! Гоц!

Пасля павярнуўся да Збышкі:

— Ведаеш... іх двое: Вільк з Бжазовай і Чтан з Рагова... а ты...

Але Ягенка, баючыся, каб Зых не сказаў чаго лішне, хуценька падышла да Збышкі і запыталася:

— Дык калі ты пойдзеш? Заўтра?

— Заўтра, як сонца сядзе.

— А да якіх борцяў?

— Да нашых, багданецкіх, недалёка ад вашай мяжы, каля Радзіковага балота. Мне казалі, што там мішак многа.

XII

Збышка выбраўся, як і надумаў, назаўтра, бо дзядзька пачуваў сябе што дзень, то горай. Спачатку яго падтрымлівала радасць вяртання дадому, першыя хатнія справы, але на трэці дзень зноў яго апанавала гарачка, а боль у баку азваўся з такой сілай, што стары мусіў зноў легчы. Збышка схадзіў у лес напачатку ўдзень, паглядзеў на борці, прыкмеціў нездалёк на балоце вялікі след, пагутарыў з пчаляром Ваўракам, які ўлетку начаваў паблізу ў іпа-

6. Г. Сянкевіч

161

лашы з парай злых падгальскіх сабак; але наступалі асеннія халады, і ён збіраўся вяртацца ў вёску.

Яны разам раскідалі шалаш, забралі сабак, а таксама намазалі мёдам некалькі ствалоў, каб пах прывабіў звера; затым Збышка вярнуўся дадому і пачаў рыхтавацца да палявання. Каб не было холадна, ён апрануў ласіны кубрак без рукавоў; на галаву нацягнуў жалезную драцяную сетку, каб мядзведзь не мог садраць яму скуру з галавы; з сабой прыхапіў добра акаваныя двухзубыя вілы з зазубрынамі і шырокую сякеру на дубовым сякерышчы, доўгім, як у цесляроў. Перад вячэрнім даеннем ён быў ужо там, дзе наважыў, выбраў зручнае месца, перажагнаўся, затаіўся і пачаў чакаць.

Чырвоныя промні вечаровага сонца нібы праціналі галіны ельніку. На вершалінах соснаў масціліся нанач вароны, каркаючы і махаючы крыламі; дзе-нідзе прабягалі да вады зайцы, пад іх лапкамі піалясцелі пажаўцелыя кусцікі ягадніку і апалае лісце; часам па буку слізгала спрытная куніца. У гушчыні лесу яшчэ чуўся, але паступова змаўкаў птушыны гоман.

Вось ужо сонца амаль што села, а ў бары яшчэ не было спакою. Неўзабаве зусім недалёка ад таго месца, дзе схаваўся Збышка, з шумам і рохканнем прайшоў статак дзікоў, потым доўгай чарадой, паклаўшы адзін аднаму галовы на круп, праімчаліся ласі. Сухое галлё трашчала пад іх капытамі, і лес аж стагнаў, а яны, адліваючы ў апошніх сонечных промнях рудой шэрсцю, спяшаліся да балота, дзе ноччу ім было спакайней і бяспечней. Нарэшце на небе занялася зара, вершаліны соснаў стаялі нібы ахопленыя полымем, і навокал усё паступова цішэла. Лес збіраўся спаць. Морак уставаў ад зямлі, паднімаўся ўгору да яшчэ светлай зары, якая таксама пачала раставаць, хмурнець, чарнець і гаснуць.

«Цяпер, пакуль ваўкі не завыюць, нейкі час будзе ціха»,— падумаў Збышка.

Ён усё ж пашкадаваў, што не захапіў самастрэл: можна было б падстрэліць кабана ці лася. Ад балота нейкі час яшчэ даносіліся прыглушаныя гукі, падобныя на цяжкія ўздыхі і посвіст. Збышка паглядаў у той бок з нейкай насцярожанасцю: там некалі жыў у зямлянцы мужык Радзік, які аднойчы бясследна знік разам са сваёй сям’ёй, нібы скрозь зямлю праваліўся. Хто казаў, што яго захапілі разбойнікі, а хто думаў, што тут справа нячыстая, бо часам ля зямлянкі бачылі нейкія дзіўныя, ці то чала-

вечыя, ці то звярыныя сляды, і людзі з сумненнем хіталі галовамі, мяркуючы, ці не пазваць з Кшэсні ксяндза і асвяціць гэтае месца. Да гэтага аднак не дайшло, бо ў зямлянцы ніхто не захацеў жыць, а з часам зямлянку, a дакладней халупу з абмазаным глінай галлём, размылі дажджы; месца гэтае з той пары мела нядобрую славу. На гэта, аднак, не зважаў бортнік Ваўрак: ён летам начаваў тут у шалашы і нічога не баяўся, але і пра таго Ваўрака рознае казалі. Збышка са сваімі віламі і сякерай дзікіх звяроў не баяўся, а вось пра нячыстую сілу думаў з некаторай занепакоенасцю і таму ўзрадаваўся, калі незразумелыя гукі на балоце сціхлі.

Апошнія водбліскі зары патухлі, запанавала ноч. Вецер сціх, не чутно было нават звычнага шуму ў вершалінах соснаў. Зрэдку то тут, то там падала шышка, і гук падзення сярод глухой знямеласці здаваўся моцным і значным, але потым зноў рабілася так ціха, што Збышка чуў уласнае дыханне.

Так ён прасядзеў досыць доўга, думаючы спярша пра мядзведзя, які вось-вось мог прыйсці сюды, потым пра Данусю, якая ехала з мазавецкім дваром у далёкую старану. Успомніў, як ён узяў яе на рукі ў хвіліну расстання з ёй і з княгіняй, як па ягонай шчацэ каціліся яе слёзы, успомніў яе ясны твар, яе проставалосую галоўку, яе BanKi з васількоў, яе спевы, яе чырвоныя чаравічкі з доўгімі насамі, якія ён цалаваў у дзень ад’езду,— урэшце ўсё, што адбылося з той хвілі, як ён яе ўбачыў, і такі жаль, такая туга па дзяўчыне агарнула, што ён цалкам патануў у ёй, забыўся, што ён у лесе, што палюе на звера, і ў душы сказаў сам сабе:

«Паеду да цябе, бо няма мне без цябе жыцця».

Ён адчуваў, што так яно і ёсць, што прападзе ў Багданцы, калі не паедзе ў Мазовію. Ён згадаў Юранда, ягоную незразумелую адмову, і падумалася, што тым болей мусіць ехаць, бо трэба даведацца, што тут за таямніца, што за перашкоды і ці нельга іх пазбыцца, калі выклікаць каго-небудзь на смяротны бой. Нарэшце яму нават здалося, што Дануся працягвае да яго рукі і прамаўляе: «Бывай, Збышка, бывай!» Як жа тут не ехаць!

I не спаў — а бачыў яе так выразна, нібы ў сне, або нібы яна была тут, перад ім. Едзе, мабыць, цяпер Дануська, сядзіць побач з княгіняй, іграе на сваёй маленькай лютні, падпявае, а думае пра яго. Думае пра тое, што

неўзабаве ўбачыць яго, а можа, азіраецца, ці не скача ён ззаду на кані,— а ён тым часам сядзіць у цёмным бары.

Тут Збышка схамянуўся, і не толькі таму, што ўспомніў, дзе ён, але і таму, што пачуў здаля нейкае шамаценне.

Ён тут жа наставіў вушы і пачаў слухаць, моцна сціскаючы рукамі вілы.

Шамаценне пачулася бліжэй і стала зусім выразным. Пад нечай асцярожнай нагой трашчалі сухія галінкі, шорхала апалае лісце і ягаднік... Нехта ішоў.

Хвілінамі шамаценне заціхала, быццам звер спыняўся пад дрэвамі, і тады паўставала такая ціша, што ў Збышкі пачынала звінець у вушах,— потым зноў чуліся павольныя, асцярожныя крокі. Нехта набліжаўся настолькі асцярожна, што Збышка быў вельмі здзіўлены.

— Мусіць, «Стары» баіцца сабак, яны тут доўга жылі каля будана,— падумаў ён,— але, магчыма, гэта воўк мяне пачуў.

Тым часам крокі заціхлі. Аднак Збышка выразна адчуў, што нехта спыніўся ў кроках дваццаці-трыццаці ад яго і нібы прысеў. Ён азірнуўся раз, другі, але нічога нельга было разгледзець, толькі борці ў змроку. Заставалася адно — чакаць.

I чакаў ён так доўга, што зноў задумаўся ў здзіўленні.

— Мядзведзь не прыйшоў бы сюды толькі для таго, каб заснуць пад борцю, а воўк, калі ён мяне счуў, тым болып не стаў бы чакаць, пакуль пачне днець.

I раптам яго ахапіў страх.

А можа, гэта нейкае «паскудства» вылезла з балота і падкрадаецца да яго ззаду? А што, калі вось зараз яго абхопяць слізкія рукі тапельца або зазірнуць у твар зялёныя вочы ваўкалака; а можа, за спінай пачуецца дзікі рогат ці вылезе з-за сасны сіняя галава на павучыных нагах?

Ён адчуў, што пад жалезным каўпаком у яго сталі варушыцца валасы.

Але праз хвіліну шамаценне пачулася ўжо спераду, на гэты раз больш выразнае. Збышка ўздыхнуў з палёгкай. Праўда, падумаў, што гэтае «дзіва» абышло яго і набліжаецца спераду. Але ён толькі гэтага і хацеў. Ухапіў вілы, прыўзняўся і зноў пачаў чакаць.

Раптам зашумелі сосны над галавой, і ён адчуў на твары подых ветру з боку балота і адразу ўлавіў пах мядзведзя.

На гэты раз не было ніякага сумніву — ішоў крывалапы!

Збышка ў адну хвіліну асмялеў, нахіліў галаву, напружыў зрок і слых. Крокі набліжаліся, цяжкія, выразныя, пах даносіўся ўсё болып выяўна; пачулася, як звер соп і бурчаў.

«Хаця б не двое»,— падумаў Збышка.

У гэты момант ён убачыў перад сабой вялікую і цёмную тушу звера, які ішоў з ветрам на пах мёду, намазанага на ствалах дрэў, і да апошняга імгнення не мог пачуць чалавека.

— Сюды, крывалапы! — загукаў Збышка і выйшаў з-за сасны.

Мядзведзь коратка раўнуў, нібы ўражаны нечаканым з’яўленнем чалавека, але ён быў ужо завельмі блізка, каб кінуцца наўцёкі. Тады ён вокамгненна ўстаў на заднія лапы, а пярэднія развёў, нібы для абдымкаў. Гэтага толькі і чакаў Збышка; ён мігам кінуўся ўперад і з усёй сілай сваіх магутных рук увагнаў вілы ў грудзі звера.

Увесь бор здрыгануўся ад жудаснага рыку. Мядзведзь схапіўся лапамі за вілы, імкнучыся вырваць іх, але зазубрыны на вострых канцах упіліся яму ў грудзі, ён адчуў боль і зароў яшчэ мацней. Звер хацеў дастаць Збышку лапамі, але ўспёрся на вілы і ўвагнаў іх сабе ў грудзі яшчэ глыбей. Збышка не ведаў, наколькі глыбока ўваткнуліся вілы, і не адпускаў дзяржальна. Чалавек і звер пачалі тузацца і кідацца ў розныя бакі. Бор тросся ад рову, у якім чуліся лютасць і адчай.

Збышка не мог узяцца за сякеру, бо для гэтага трэба было ўвагнаць у зямлю другі завостраны канец вілаў, але мядзведзь нібы зразумеў, у чым справа, ухапіўся лапамі за дзяржальна і, нягледзячы на боль, якім аддаваўся кожны яго рух, тузаў яго разам са Збышкам і не даваў прыціснуць сябе да зямлі. Страшная барацьба працягвалася, і Збышка зразумеў, што сілы ягоныя на зыходзе. Ён мог і ўпасці, тады немінуча згінуў бы, але сабраў усе сілы, выцягнуў рукі, расставіў ногі і, выгнуўшы спіну як лук, пачаў, каб не паваліцца, паўтараць:

— Мая смерць або твая!..

Яго ахапіў такі гнеў, такая злосць, што ў гэтую хвіліну ён быў гатовы лепш згінуць, чым выпусціць звера жывым. Але тут ён зачапіўся нагой за корань сасны, пахіснуўся і, напэўна, упаў бы, калі б раптам у гэты міг перад ім не вырасла цёмная постаць, і другія вілы не«падперлі»

мядзведзя; нечы голас у той жа момант крыкнуў над самым вухам:

— Хапай сякеру!

Збышка ў гарачцы барацьбы ні на імгненне не задумаўся над тым, адкуль прыйшла нечаканая дапамога; схапіў сякеру і з усяе сілы ўдарыў. Пад цяжарам тушы вілы зламаліся, мядзведзь, нібы забіты перуном, грымнуўся вобзем, у апошніх канвульсіях заскроб лапамі і захроп. Аднак хутка заціх. Наступіла цішыня, у якой чулася толькі цяжкае дыханне Збышкі, які прыхінуўся да сасны, каб не ўпасці, бо ногі ў яго падкасіліся. Праз хвіліну ён узняў галаву, глянуў на постаць, што цямнела непадалёк, і спужаўся, падумаўшы, што гэта можа быць не чалавек.

— Хто ты? — спытаў ён з трывогай.

— Ягенка! — адказаў тонкі жаночы голас.

Збышка знямеў ад здзіўлення, бо не верыў сваім вачам. Але яго сумненні тут жа рассеяліся: той жа голас — голас Ягенкі — пачуўся зноў:

— Зараз я высеку агонь.

Пачуўся ўдар красала аб крэмень, пасыпаліся іскры, і ў іх цьмяным святле Збышка ўбачыў белы лоб, цёмныя бровы і выразныя вусны дзяўчыны, якая дзьмухала на тлеючы кнот. Толькі цяпер Збышка падумаў пра тое, што Ягенка прыйшла ў гэты лес, каб дапамагчы яму, што без яе вілаў яму магло б быць дужа кепска, і ён, ахоплены пачуццём удзячнасці да яе, не доўга думаючы, абняў і пацалаваў яе ў абедзве шчакі.

Яна ўпусціла з рук красала і трут.

— Супакойся! Што з табой? — сказала яна сцішаным голасам, але ў той жа час не адсунулася, а сама прыхінулася вуснамі да вуснаў хлопца так, нібы гэта выйшла само сабой.

Ён выпусціў яе са сваіх абдымкаў і сказаў:

— Дзякуй табе. He ведаю, што было б са мной, каб не ты.

А Ягенка прысела ў цемры на кукішкі, каб адшукаць красала і трут, і пачала яму тлумачыць:

— Я за цябе трывожылася, бо пайшоў жа Бездух з віламі і сякерай — і мядзведзь яго задраў. А не дай Божа, з табой нешта здарылася б, Мацька гараваў бы, а ён і так ледзьве дыхае... Ну, тады я ўзяла вілы і пайшла.

— Дык гэта ты зайшла ззаду і стаяла за сасной?

— Я.

— А я думаў, што нячыстая сіла.

— Мне таксама было страшна, бо тут, каля Радзіковага балота, ноччу без агню боязна хадзіць.

— Чаму ж ты мяне не паклікала?

— А я дужа баялася, што ты мяне прагоніш.

Пасля гэтых слоў яна зноў пачала красаць, палажыла на трут шматок сухой канаплянай кастры, які адразу ж заняўся зыркім полымем.

— У мяне ёсць дзве шчэпкі,— сказала яна,— а ты хуценька назбірай сушняку, раскладзем вогнішча.

Праз хвіліну ўзгарэлася вясёлае цяпельца, у водсветах полымя якога яны ўбачылі вялізную рудую тушу мядзведзя, што ляжала ў лужыне крыві.

— Нішто сабе звер! — сказаў Збышка з адценнем пахвальбы ў голасе.

— Лоб зусім рассечаны! Госпадзі! — усклікнула Ягенка.

Яна нагнулася і запусціла руку ў кудлатую мядзведжую поўсць, каб праверыць, ці тлусты трапіўся звер, і з радасным тварам павярнулася да Збышкі:

— Тут сала на два гады хопіць!

— Глянь, твае вілы зламаліся!

— Вось бяда, што я скажу дома?

— Чаго ты бядуеш па вілах?

— Дык жа татусь не пусціў бы мяне ў лес, я і так мусіла чакаць, пакуль усе спаць лягуць.

А яшчэ праз хвіліну дадала:

— I ты не кажы нікому, што я тут была, а то з мяне смяяцца будуць.

— Але я цябе праводжу дадому, бо могуць напасці ваўкі, а вілаў у цябе цяпер няма.

— Добра.

Так гутарылі яны яшчэ колькі часу, седзячы каля вясёлага вогнішча над забітым мядзведзем, абодва падобныя да нейкіх маладых лясных істот.

Збышка паглядзеў на прыгожы твар Ягенкі, асветлены бляскам полымя, і з міжвольным захапленнем сказаў:

— Другой такой дзяўчыны, мабыць, і на свеце няма. Табе б на вайну!

Яна кінула на яго хуткі позірк, а потым са смуткам адказала:

— Я ведаю... Але ты з мяне не смейся.

XIII

Ягенка сама вытапіла вялікі гаршчок мядзведжага сала, і першую кварту яго Мацька ахвотна выпіў, бо яно было свежае, не прыгарэлае і пахла дзягілем, якога дзяўчына, ведаючы толк у леках, падсыпала ў гаршчок, колькі было трэба. Мацька ачуняў і пачаў спадзявацца, што выздаравее.

— Вось гэта мне якраз і патрэбна было,— казаў ён,— як увесь атлусцею, дык, можа, і той аскалёпак жалеза сам вылузнецца, трасца яго матары!

Наступныя кварты, аднак, ужо не здаліся яму такімі смачнымі, як першая, але ён піў і праз сілу. Ягенка паддавала яму ахвоты, кажучы:

— Вы паздаравееце. Білюду з Астрога кальцо ад кальчугі загналі пад карак, і ён салам вылечыўся. Як толькі рана адкрыецца, яе трэба памазаць бабровым струме53 нем .

— А ён у цябе ёсць?

— Ёсць. Калі спатрэбіцца свежы, то сходзім са Збышкам да бабровых тоняў. Бабра здабыць не цяжка. А яшчэ вам не зашкодзіла б даць зарок якому-небудзь святому, апекуну ад ран.

— Мне гэта ўжо прыходзіла ў голаў, толькі не магу даўмецца: катораму? Святы Георгій⁵ — апякун рыцараў. Ён засцерагае вояў ад небяспекі, калі трэба, то і мужнасці яму прыдасць; кажуць, што часта і сам змагаецца на баку таго, хто стаіць за справядлівасць, а нялюбым Богу не дапамагае. Але хто сам не супраць паваяваць, наўрад ці будзе лячыць раны, для гэтага існуе іншы апякун, якому і Святы Георгій дарогу не пяройдзе. Кожны святы мае на небе сваё месца і сваю дзялянку — гэта ўсе ведаюць! I адзін аднаму ніколі не перашкаджае, бо ад гэтага маглі б быць розныя спрэчкі, а святым на небе не выпадае спрачацца ці ваяваць. Вось Казьма і Даміян, вялікія святыя, на іх гойбіты моляцца, каб хваробы на свеце не зводзіліся, a то ім не будзе за што свой хлеб есці. А яшчэ ёсць святая Апалонія — дапамагае ад зубоў, і святы Ліберый — ад камянёў у нырках,— але ж гэта ўсё не тое! Вось прыедзе абат, я ў яго спытаюся; да каго лепш з гэтым дастацца, як не да яго, бо ўсё ж ён не просты клірык — усе таямніцы неба спазнаў, і не ўсякі столькі ведае, хаця б і меў галаву з паголенай макаўкай.

— А ці не даць вам зарок самому Ісусу Хрысту?

— Вядома, ён вышэйшы над усімі. Але ж прасіць яго — гэта ці не тое самйе, што мне паехаць у Кракаў да самога караля і паскардзіцца, што вось, не раўнуючы, твой бацька пабіў майго мужыка. Што адказаў бы мне кароль? Прыблізна нешта такое: «Я валадар над усім каралеўствам, а ты ідзеш да мяне са сваім мужыком! He можаш знайсці іншага суда? He можаш пайсці да майго кашталяна, да пасрэдніка?» Ісус Хрыстос валадар над усім светам — разумееш? — а для менш значных спраў у яго ёсць святыя.

— Ну, тады я вось што вам скажу! — падаў голас Збышка, які падышоў пад канец размовы.— Дайце тады зарок нашай нябожчыцы каралеве, што сходзіце ў Кракаў пакланіцца да яе труны, калі яна вам дапаможа. Хіба мала цудаў мы бачылі ўвачавідкі? Навошта шукаць іншых святых, калі ў нас ёсць свая, куды лепшая ад іх усіх.

— Каб жа тое ведаць, што яна ад ран дапамагае!

— Няхай сабе і не дапамагае. Але ж на яе любы святы пабаіцца коса паглядзець, а няхай каторы паглядзіць, дык і сам ад Бога будзе мець непрыемнасці, бо гэта ж не якая-небудзь вясковая дзяўчына, а польская каралева...

— Да таго ж яна цэлую язычніцкую дзяржаву ахрысціла. Гэта ты мудра сказаў,— пацвердзіў Мацька.— Яна там на высокім месцы сядзіць у боскай радзе, і напэўна ж, звычайныя святыя ёй не раўня. Так я і зраблю, як ты мне радзіш, каб ты здароў быў!

Гэтая парада спадабалася і Ягенцы, якая не магла надзівіцца з розуму Збышкі, а Мацька даў урачысты зарок у той самы вечар і пачаў з яшчэ болыпай надзеяй піць мядзведжае сала, чакаючы выздараўлення. Але праз тыдзень надзея пачала таяць. Мацька скардзіўся, што ад сала ў яго бурчыць у жываце, а каля апошняга рабра расце нейкі гуз. Праз дзесяць дзён яму зрабілася яшчэ горай: гуз вырас і пачырванеў, а сам Мацька вельмі аслабеў; калі ж пачалася гарачка, то зноў стаў рыхтавацца да смерці.

Аднае начы ён раптам разбудзіў Збышку.

— Запалі хутчэй лучыну,— сказаў Мацька,— бо са мной нешта робіцца, не ведаю толькі, на добрае ці на благое.

Збышка саскочыў на падлогу і, не высякаючы агню, раздзьмухаў агонь у суседнім пакоі, запаліў ад яго смалістую лучынку і вярнуўся да Мацькі.

— Што з вамі?

— Што са мной? Гуз у мяне прарваўся, напэўна, аскалёпак вылазіць! Я яго ўхапіў, а выцягнуць не магу! Адчуваю, як ён пад маімі пазногцямі рыпіць і выслізгвае...

— Аскалёпак! Гэта ён! Ухапіце яго добра і цягніце!

Мацька круціўся і стагнаў ад болю, але, усоўваючы пальцы ўсё глыбей у рану, дастаў урэшце з яе нейкі цвёрды прадмет.

— О Божа!

— Ну што, выцягнулі? — спытаў Збышка.

— Так! Аж халодны пот прахапіў! Але вось ён, глядзі!

Сказаўшы гэта, Мацька паказаў Збышку прадаўгаваты востры кавалак жалеза, які адламаўся ад дрэнна акаванага джала стралы і некалькі месяцаў сядзеў у ягоным целе.

— Дзякуй Богу і каралеве Ядвізе! Цяпер вам палепшае.

— Можа, мне і палепшае, але дужа ж баліць,— сказаў Мацька, выціскаючы гуз, з якога густа пацякла кроў з гноем.— Калі будзе ў мяне ў целе меней гэтага паскудства, вось тады і паздаравею. Ягенка казала, што цяпер трэба памазаць рану бабровым струменем.

— Заўтра пойдзем шукаць бабра.

Раніцой Мацька адчуваў сябе значна лепей. Ён доўга спаў, а калі прачнуўся, папрасіў паесці. На мядзведжае сала ён ужо не мог глядзець, затое яму спяклі на патэльні два дзесяткі яек — болып Ягенка даць асцераглася. Мацька з ахвотай з’еў яечню і паўбохана хлеба, запіў збанам піва, а пасля папрасіў, каб паклікалі Зыха, бо яму стала весела.

Збышка паслаў па Зыха аднаго са сваіх туркаў, падараваных Завішам; Зых сеў на каня і пасля абеду прыехаў, а Збышка і Ягенка якраз у гэты час збіраліся ехаць да Адстаянага азярка шукаць бабра. Старыя за кубкам мёду многа смяяліся, жартавалі, а потым загаварылі пра дзяцей, кожны хваліў сваё.

— Што за хлопец гэты Збышка! — казаў Мацька.— Другога такога і на свеце няма! I смелы, і вёрткі, як рысь, і лоўкі. Ведаеце, калі яго вялі ў Кракаве да плахі, дык дзеўкі ў вокнах лямантавалі, нібы іх хто ззаду шылам калоў, ды не простыя дзеўкі — дочкі рыцараў ды кашталянаў, а пра ўсялякіх прыгажунь-гараджанак і казаць няма чаго.

— Хай сабе яны там будуць і кашталянскія, і прыгажуні, а не лепшыя ад маёй Ягенкі! — сказаў Зых са Згажэліц.

— Хіба я вам казаў, што лепшыя? Больш чулай да людзей, чым Ягенка, не знойдзеш.

— Я і пра Збышку нічога благога сказаць не магу: самастрэл без корбы нацягвае!

— I мядзведзя адзін упаляваў! Бачылі, як ён яго секануў? Усю галаву і яшчэ лапу рассек!

— Рассеч сапраўды рассек, а ўпаляваў не адзін. Ягенка яму дапамагала.

— Дапамагала?.. Ён нічога не казаў.

— Бо абяцаў ёй... дзяўчыне ж сорам адной ноччу ў лес хадзіць. Цяпер вось расказала мне, як усё было. Многія любяць зманіць, а яна ад мяне нічога не ўтоіць. Шчыра кажучы, я гэтаму не быў рады, бо хто іх там ведае... Хацеў яе перасцерагчы, а яна мне так сказала: «Калі я сама сябе не зберагу, то і вам, татуля, не ўберагчы, але вы не бойцеся. Збышка таксама ведае, што такое рыцарскі гонар».

— Гэта так. Вось сёння таксама ўдвух пайшлі.

— Надвячоркам вернуцца. Гэта ноччу д’ябал спакушае, ноччу і дзеўцы саромецца няма чаго, бо цёмна.

Мацька хвіліну падумаў, а потым сказаў нібыта сам сабе:

— А ўсё ж яны рады бачыцца...

— Эх, каб ён другой зарок не даў!

— Дык гэта ж, ведаеце, рыцарскі звычай такі! Калі ў каго няма сваёй дамы сэрца, таго лічаць прасцячком... Паабяцаў ёй Збышка павіныя чубы і павінен цяпер іх садраць з ілбоў, раз ужо рыцарскім гонарам пакляўся ў тым. Яму яшчэ і Ліхтэнштэйна трэба знайсці, а ўжо ад астатніх абяцанняў абат яго можа вызваліць.

— Абат з дня на дзень прыедзе.

— I вы так думаеце? — спытаў Мацька, а потым працягваў: — Грош цана ўсім гэтым зарокам, калі Юранд яму ясна сказаў, што дачку за яго не аддасцьі Можа, каму іншаму паабяцаў, можа, Богу ахвяраваць хоча, але казаў, што не аддасць...

— Я ўжо гаварыў вам, што абат любіць Ягенку, як родную. Алошні раз ён ёй так казаў: «У радні ў мяне адны толькі тыя, хто кудзелю прадзе,— жанчыны, але калі паміраць буду, то з маёй кудзелі не яны, а ты, Ягенка, будзеш ніткі прасці».

Мацька паглядзеў на Зыха з непакоем і нават з нейкім падазрэннем і, памаўчаўшы з хвіліну, сказаў:

— Нас хоць у крыўду не дайце...

— За Ягенкай я пакідаю Мачыдолы,— сказаў Зых.

— Цяпер?

— Цяпер. Другой бы не аддаў, а ёй аддам.

— Палова Багданца і так належыць Збышку, а калі мне Бог дасць здароўя, мы ў ім гаспадарку давядзём да ладу, вось пабачыце. А вам Збышка падабаецца?

Зых заміргаў вачыма і сказаў:

— He дужа добра тое, што Ягенка, як хто яго ўзгадае, адразу да сцяны адварочваецца.

— А калі другіх хлопцаў успамінаюць?

— Калі другіх, то пачынае рагатаць і пытаць: «Няўжо?»

— Вось бачыце. Дасць Бог, з такой дзяўчынай Збышка забудзецца на тую. Я стары, і то забыў бы... Частуйцеся мёдам!

— Зараз вып’ю.

— А наш абат... Ён мудры чалавек! Бываюць між святарамі зусім свецкія людзі, а ён, хаця і не жыве з мніхамі, усё ж духоўная асоба; ксёндз заўжды дасць добрую параду, не тое, што звычайны чалавек, бо ён і чытае шмат, і да Святога Духа блізкі. Гэта добра, што вы ўжо цяпер хочаце аддаць Ягенцы Мачыдолы. Я таксама, калі буду здаровы, пастараюся пераманіць у Вілька з Бжазовай што паболей мужыкоў. Дам кожнаму лапіну добрай зямлі, яе ў Багданцы хапае. На Каляды хай сходзяць да Вілька на паклон ды і пераходзяць да мяне. Хіба ім нельга? А пазней і гарадок тут збудую, невялічкую крэпасць з дубу, роў навокал будзе... Збышка і Ягенка хай паходзяць разам на паляванне... Я думаю, ужо і снегу нядоўга чакаць. Хай прывыкаюць адно да другога, і хлопец пра тую забудзецца. Хай сабе ходзяць... Ды што там доўга гаварыць! Аддасцё вы Ягенку за Збышку ці не?

— Аддам! Даўно мы думалі пажаніць іх, каб некалі Мачыдолы і Багданец засталіся нашым унукам.

— Грады! — усклікнуў радасны Мацька.— Дасць Бог, пасыплюцца тыя ўнукі, як град. Абат будзе іх хрысціць...

— Хай толькі паспявае,— весела ўсклікнуў Зых.— A я даўно ўжо не бачыў вас такім вясёлым.

— Бо мне радасна на душы. Аскалёпак выйшаў, а што да Збышкі, дык за яго не бойцеся. Учора Ягенка сядала на каня... а тут віхор наляцеў... Пытаюся ў Збышкі:

«Бачыў, якая прыгажуня?»,— а на яго такая салодкая знямога напала. А яшчэ я заўважыў, што яны спачатку мала размаўлялі, а цяпер як сыдуцца разам, дык павернуцца адзін да другой і гавораць... гавораць... Вып’ем!

— Вып’ем!

— За здароўе Збышкі і Ягенкі!

XIV

Стары Мацька не памыляўся, калі казаў, што Збышка і Ягенка з радасцю сустракаюцца і сумуюць, калі доўга не бачацца. Ягенка, заклапочаная здароўем Мацькі, часта прыязджала ў Багданец адна ці з бацькам; удзячны Збышка таксама раз-пораз праведваў Згажэліцы, і з цягам часу ў іх узніклі больш цёплыя адносіны — яны пасябравалі. Ім стала падабацца «раіцца», а прасцей — проста гутарыць пра ўсё, што ім абодвум было цікавым. Да сяброўства дамешвалася і ўзаемнае захапленне, бо малады і прыгожы Збышка і на вайне паспеў праславіцца, і ў паядынках удзельнічаў, і ў каралеўскіх пакоях бываў, і, вядома ж, у параўнанні з нейкім там Вількам з Бжазовай ці Чтанам з Рагова выглядаў сапраўдным прыдворным рыцарам і ледзь не каралевічам, а Збышку часам проста захапляла прыгажосць дзяўчыны. У думках ён па-ранейшаму быў адданы сваёй Данусі, але не аднойчы, у лесе ці дома, ён пазіраў на Ягенку і міжволі казаў сам сабе: «Вось гэта лань!»; або, узяўшы дзяўчыну пад бокі, садзіў яе на каня і адчуваў пад рукой яе пругкае, нібы з каменя вытачанае цела, пры гэтым яго ахоплівала ўзрушэнне ці, паводле слоў Мацькі, «салодкая знямога», HeinTa нібы прахоплівала да касцей і наводзіла сон.

Ягенка была па натуры гордая, вострая на слова і нават задзірыстая, але з ім рабілася пакорлівай, нібы служанка, якая глядзіць у вочы свайму гаспадару і чакае, чым яшчэ можна дагадзіць і ўслужыць; ён адчуваў яе прыхільнасць, быў удзячны за гэта і з усё большай ахвотай бавіў з ёй час. 3 той пары, як Мацька пачаў піць мядзведжае сала, яны бачыліся ледзьве не штодня, а калі для гаення раны спатрэбіўся свежы бабровы струмень, сабраліся разам на бабровыя тоні.

Узялі самастрэлы, селі на коней і паехалі ў бок тых самых Мачыдолаў, якія з цягам часу павінны былі стаць Ягенчыным пасагам, потым збочылі да лесу, там пакінулі

коней на слугу і пайшлі далей пехатой, бо праз балоты і зараснікі на кані было не праехаць. Па дарозе Ягенка паказала Збышку сінюю палоску лесу за шырокім лугам, што парос густым чаротам, і сказала:

— Гэта лес Чтана з Рагова.

— Таго, які хоча ўзяць цябе за жонку?

Яна засмяялася.

— Можа б, і ўзяў, каб я яму далася!

— Табе лёгка бараніцца ад яго, варта толькі ўзяць у дапамогу Вілька, ён жа, я чуў, даўно на Чтана зуб мае. Мяне нават дзівіць, як гэта яны яшчэ не сустрэліся ў двубоі.

— Бо татуля ехаў на вайну і сказаў ім так: «Калі вы будзеце біцца, не паказвайцеся мне на вочы». Што ім заставалася рабіць? У Згажэліцах яны грызуцца, а потым п’юць у карчме ў Кшэсні, аж пакуль пад лавы не зваляцца.

— Дурні!

— Чаму?

— Ім трэба было, пакуль Зых ваяваў, не аднаму, дык другому напасці на Згажэліцы і забраць цябе сілай. Што зрабіў бы Зых, калі б вярнуўся з вайны і знайшоў цябе з дзіцёнкам на руках?

Сінія вочы Ягенкі адразу заіскрыліся:

— Ты думаеш, я так бы ім і далася? Ды хіба ж у Згажэліцах людзей нямашака, хіба я не магу ўхапіць рагаціну або самастрэл? Хай бы паспрабавалі толькі! Я прагнала б кожнага, адкуль прыйшоў, ды яшчэ сама зрабіла б набег на Рагова ці Бжазовую. Татуля ведаў, што можа на вайну ісці спакойна.

Кажучы гэта, яна так хмурыла свае прыгожыя бровы і грозна ўзмахвала самастрэлам, што Збышка рассмяяўся і сказаў:

— Так, табе лепш было б рыцарам быць, чым дзяўчынай.

Яна працягвала болып спакойным голасам:

— Чтан ахоўваў мяне ад Вілька, а Вільк ад Чтана. Да таго ж я была пад апекай абата, а з ім ніхто не хоча сварыцца...

— Ох, як у вас тут усе баяцца абата! — сказаў Збышка.— А вось я, клянуся святым Георгіем, скажу табе, як ёсць, не баяўся б ні абата, ні Зыха, ні згажэліцкіх паляўнічых, ні цябе, а ўзяў бы, ды і ўсё тут...

Ягенка застыла на месцы і ўскінула на Збышку вочы,

а потым спытала ў яго нейкім дзіўным, мяккім і зваблівым голасам:

— Узяў бы?

Яна растуліла вусны, зачырванелася, нібы заранка, і чакала адказу.

Але ён, відочна, думаў пра тое, што б ён рабіў, калі б яму давялося быць на месцы Вілька або Чтана, таму праз хвіліну сказаў, страсянуўшы сваімі залацістымі кудзерамі:

— I навошта дзяўчыне ваяваць з хлопцамі, калі ёй трэба замуж? Калі трэцяга не будзе, то аднаго з двух трэба выбраць, ці не так?

— He кажы мне пра гэта,— са смуткам у голасе адказала дзяўчына.

— А што? Я, праўда, даўно тут не быў, не ведаю, ці ёсць тут дзе паблізу Згажэліц хто-небудзь такі, каб табе спадабаўся?

— Ну, хопіць! Перастань! — перапыніла Ягенка.

Яны пайшлі далей моўчкі, прадзіраючыся праз густыя зараснікі, асабліва непралазныя таму, што былі скрозь перавітыя дзікім хмелем. Збышка ішоў уперадзе, разрываў зялёныя плеці хмелю, то тут, то там ламаў галінкі, а Ягенка ішла за ім з самастрэлам за плячыма, нібыта багіня палявання.

— Як пройдзем гэтую пустэчу, то выйдзем да рэчкі,— сказала Ягенка.— Яна глыбокая, але я ведаю, дзе брод.

— У мяне боты да калена, пройдзем як па сухім,— адказаў Збышка.

Неўзабаве яны выйшлі да рэчкі. Ягенка добра ведала мачыдольскія лясы і хутка знайшла брод; аднак яны ўбачылі, што пасля дажджоў рачулка разлілася і нават на раней мелкім месцы было глыбакавата. Збышка, не пытаючыся дазволу, узяў Ягенку на рукі.

— Я перайшла б і так,— спрабавала яна запярэчыць.

— Трымайся за шыю! — загадаў Збышка.

I ён павольна пачаў пераходзіць рэчку, на кожным кроку намацваючы нагой дно, каб не стаць на глыбокае месца, а дзяўчына прытулілася да яго; калі да берага было ўжо недалёка, яна гукнула:

— Збышка!

— Ну, што?

— He пайду я ні за Чтана, ні за Вілька.

Ён тым часам данёс яе да берага, асцярожна апусціў на жвір і адказаў з хваляваннем:

— Хай табе Бог дасць самага лепшага жаніха! Яму шкадаваць не давядзецца!

Да Адстаянага азярка было ўжо блізка. Цяпер Ягенка ішла ўперадзе, час ад часу яна паварочвалася тварам да Збышкі, прыціскала пальцы да вуснаў, загадваючы яму маўчаць. Яны ішлі па мокрай нізіне, якая ўся зарасла вербалозам. 3 правага боку да іх далятаў птушыны галас, што вельмі здзівіла Збышку, бо ўжо была пара выраю.

— Там балота не замярзае,— прашаптала Ягенка,— вось качкі на ім і зімуюць, але і ў азярку вада замярзае толькі ў час моцных маразоў, ды і то ад берага. Паглядзі, як дыміцца...

Збышка зірнуў праз лазовыя кусты і ўбачыў густы TyMau: гэта і было Адстаянае азярко.

Ягенка зноў прыклала палец да вуснаў, а праз хвіліну яны былі на патрэбным ім месцы. Дзяўчына першай узлезла на тоўсты ствол старой вярбы, нахіленай над самай вадой. Збышка ўзлез таксама, і яны некаторы час ціха ляжалі, нічога не бачачы ў тумане і толькі слухаючы жаласны крык чаек і кулікоў над галовамі. Але вось павеяў ветрык, зашапацеў у лозах і пажоўклай лістоце вербаў, адхінуўшы заслону туману, за якой адкрылася гладкая паверхня азярка, крыху зморшчаная павевам ветру.

— He відаць? — прашаптаў Збышка.

— He! Цішэй!..

Праз хвіліну вецер сціх, запанавала глыбокая цішыня. Але вось на паверхні вады зачарнела адна галава, потым другая, вось зусім блізка ад іх спусціўся да вады з берагу буйны бабёр з свежасарванай галінай у зубах і паллыў паміж кветак лотаці і раскай, падняўшы ўверх морду і штурхаючы галіну перад сабой. Збышка ляжаў на дрэве ніжэй, чым Ягенка, і раптам убачыў, як асцярожна варухнуліся яе локці і нахілілася галава,— відаць, Ягенка цэліла ў звера, які, не падазраючы пра небяспеку, плыў да незарослай тоні не далей, чым на палову лёту стралы.

Але вось загудзела цеціва самастрэла, і тут жа пачуўся голас Ягенкі:

— Ёсць! Ёсць!..

Збышка хуценька ўзлез вышэй і праз галінкі ўбачыў на вадзе бабра, які то даваў нырца, то вынырваў, пераварочваўся і паказваў болып светлы, чым спіна, жывот.

— Добра ўцэліла! Зараз яму канцы! — сказала Ягенка.

Так і аказалася: звер варушыўся ўсё слабей, яшчэ крыху — і ён усплыў жыватом дагары.

— Я пайду па яго,— сказаў Збышка.

— He ідзі. Тут ля берагу багна, засмактаць можа. Хто не ведае, як ратавацца, можа ўтапіцца.

— Як жа мы яго дастанем?

— Ужо вечарам ён будзе ў Багданцы, хай пра гэта ў цябе галава не баліць. А нам час дадому...

— Але ж і лоўка ты яго падстрэліла!

— Ды што там! He ўпершыню!

— Другая дзяўчына і глянуць на самастрэл баіцца, а з табой можна хоць усё жыццё па лесе хадзіць!

Пачуўшы гэтую пахвалу, Ягенка радасна ўсміхнулася, але нічога не адказала, і яны пайшлі назад па той самай дарозе праз вербалоз. Збышка пачаў распытваць пра бабровыя тоні, яна расказала яму, колькі баброў у мачыдольскіх і згажэліцкіх лясах і як яны ставяць на азярках і рачулках свае хаткі.

Раптам яна ўдарыла рукой па боку.

— Гэта ж трэба! — усклікнула яна.— Забылася ўзяць стрэлы! Яны там, на вярбе. Пачакай мяне!

Ён не паспеў сказаць, што сам сходзіць і забярэ іх, як яна паімчалася назад, нібы серна, і праз хвіліну знікла з вачэй. Збышка чакаў яе, чакаў і пачаў ужо дзівіцца, чаму яе так доўга няма.

— Мабыць, пагубляла стрэлы і цяпер шукае,— падумаў ён.— Пайду, пагляджу, ці не здарылася з ёй чаго...

Але не паспеў ён ступіць і пары крокаў, як дзяўчына з’явілася перад ім з самастрэлам у руцэ, з усмешкай на румяным твары і з бабром за плячыма.

— Божа мой! — закрычаў Збышка.— Як ты яго выцягнула?

— Як? Увайшла ў ваду і паплыла. Мне не ўпершыню, а цябе я не хацела пускаць, бо хто не ведае, як плыць, можа патануць.

— А я цябе тут чакаў, як дурань! Ну і хітрая ж ты дзеўка!

— А што ж мне было рабіць? He буду ж я пры табе распранацца.

— Дык ты і стрэлы ўзяць не забылася?

— He, проста я хацела адвесці цябе ад берага.

— Ага, а каб я ўслед за табой пайшоў? Вось бы дзіва ўбачыў! Было б на што палюбавацца!

— Маўчы!

— Далібог! Я ужо збіраўся ісці па цябе.

— Маўчы!

Праз хвіліну яна, жадаючы змяніць гаворку на іншае, сказала:

— Выкруці лепш мне касу, бо ад яе ўся спіна мокрая.

Збышка схапіў касу адной рукой каля галавы, а другой пачаў выкручваць яе, кажучы:

— Лепш было б расплесці яе, вецер бы хутка высушыў.

Але яна не захацела гэтак рабіць, таму што ішлі яны праз гушчэчу, ледзьве прадзіраючыся сярод зарасніку. Збышка ўзяў бабра сабе на плечы, а Ягенка пайшла ўперадзе.

— Ну, цяпер Мацька хутка акрыяе,— сказала яна.— Для раны няма нічога лепшага, ніж піць мядзведжае сала і змазваць яе бабровым струменем. Праз тыдні два і на каня сесці зможа.

— Дай жа Божа! He магу дачакацца, калі ён паздаравее: хворага кінуць яго не магу, а сядзець тут ужо проста сіл няма.

— Цяжка тут сядзець? — спытала Ягенка.— Чаму?

— А хіба бацька табе нічога не казаў пра Данусю?

— Нешта такое казаў. Ведаю... Яна цябе накрыла пакрывалам... Ведаю! Ён казаў таксама, што кожны рыцар абяцае служыць даме... Але ён казаў, што гэта нічога не значыць... такі зарок... што і жанатыя даюць зарок служыць якой-небудзь даме. А гэта Дануся, Збышка, хто яна такая, скажы мне? Хто яна, гэта Дануся?

Яна падышла бліжэй да Збышкі, ускінула вочы і пачала глядзець на яго з вялікай трывогай, але ён не звярнуў ніякай ўвагі на яе ўзрушаны голас і сказаў:

— Так, яна мая дама, але і маё каханне. Я нікому не казаў пра гэта, а табе скажу, як уласнай сястры, бо мы ведаем адно аднаго змалку. Я пайшоў бы за ёй за трыдзевяць зямель у трыдзесятае царства, да немцаў, да татараў, бо няма лепшай, чым яна, на ўсім свеце. Хай дзядзька застаецца ў Багданцы, а я паеду да яе. Што мне без яе той Багданец, што статкі, што заможнасць, што багацці абата! Сяду на каня і паскачу ў Мазовію, а там, калі Бог дасць, споўню ўсё, што абяцаў, калі толькі раней сам галавой не налажу.

— Я не ведала пра гэта... — глуха сказала Ягенка.

Збышка пачаў расказваць, як ён пазнаёміўся з Данусяй у Тынцы, як даў ёй зарок служыць, і пра ўсё, што было потым,— як ён сядзеў у склепе, як яго выратавала Дануся, як Юранд адмовіўся аддаць яе, як яны развіталіся, як ён сумуе без яе, і нарэшце, як ён рады, што зможа

пасля выздараўлення Мацькі паехаць да каханай дзяўчыны, каб споўніць усё, што абяцаў ёй. Ён скончыў якраз тады, калі ўбачыў слугу з коньмі, што чакаў іх на ўзлеску.

Ягенка адразу ж села на каня і пачала развітвацца са Збышкам.

— Хай хлопец едзе з табой, завязе бабра, а я адна даеду да Згажэліц.

— Ты не паедзеш у Багданец? Твой бацька ў нас цяпер...

— He, татуля сказаў мне, што збіраецца вярнуцца.

— Ну, тады дзякуй табе за бабра.

— Бывай...

Праз хвіліну Ягенка засталася адна. Яна ехала дадому праз верасовыя зараснікі і нейкі час азіралася на Збышку, а калі ён схаваўся за дрэвамі, закрыла вочы далонню, нібы засцерагаючы іх ад сонечных промняў.

Але хутка з-пад рукі па яе шчаках пацяклі буйныя слёзы і адна за другой закапалі на сядло і на грыву каня.

Пасля размовы са Збышкам Ягенка тры дні не паказвалася ў Багданцы, на чацвёрты прывезла вестку, што ў Згажэліцы прыехаў абат. Мацька ўспрыняў гэтую навіну з хваляваннем. Праўда, ён меў за што выкупіць Багданец, нават вылічыў, што яшчэ хопіць грошай і на тое, каб павялічыць колькасць асаднікаў, завесці скаціну, на іншыя гаспадарчыя патрэбы, але многае залежала ў гэтай справе ад багатага сваяка, які мог, напрыклад, забраць новых пасялян, што жывуць на лядах, а мог і пакінуць іх Мацьку і такім чынам павялічыць або паменшыць цану ўласнасці.

Таму Мацька вельмі ўнікліва распытваў Ягенку пра абата: у якім настроі ён прыехаў, вясёлы ці хмурны, што казаў пра іх са Збышкам, калі прыедзе ў Багданец? Яна адказвала на ўсе пытанні падрабязна, жадаючы падбадзёрыць і супакоіць старога.

Казала, што абат прыехаў здаровы і вясёлы, з вялікай світай, у якой акрамя ўзброеных слуг было некалькі вандроўных клірыкаў-вагантаў і спевакоў, што ў гэты час недзе спявае з Зыхам, што ён з задавальненнем слухае і духоўныя, і свецкія песні. Яна заўважыла і тое, што абат са шчырым спачуваннем распытваў пра Мацьку, а аповед Зыха пра прыгоды Збышкі ў Кракаве слухаў вельмі прагна.

— Вам, вядома, самому лепш відаць, што рабіць,— гэтак закончыла разумная дзяўчына.— Але мне здаецца.

што Збышку варта паехаць з паклонам да старэйшага родзіча, а не чакаць, пакуль ён сам завітае ў Багданец.

Мацьку гэтая парада прыйшлася даспадобы, ён загадаў паклікаць Збышку і сказаў:

— Апраніся прыгажэй ды едзь пакланіцца абату ў ногі, зрабі яму такую ласку, можа, ты яму і спадабаешся.

Потым Мацька звярнуўся да Ягенкі:

— He было б такога дзіва, каб ты не мела вялікага розуму — на тое ты і баба; але ж ты і разумная — вось што мяне дзівіць. Скажы мне, як нам найлепей прыняць абата і чым яго частаваць, калі прыедзе?

— Што да ежы, то ён сам скажа, чаго яму хочацца; a ён любіць смачна паесці, толькі каб было ўдосталь шафрану, тады ён не будзе перабіраць.

Мацька пачуў пра гэта і схапіўся за галаву:

— Скуль жа мне ўзяць таго шафрану?

— Я прывезла,— адказала Ягенка.

— А каб такія дзеўкі і на камянях нараджаліся! — усклікнуў узрадаваны Мацька.— Ты і з твару прыгожая, і гаспадарлівая, і ўвішная, і добразычлівая! Эх, каб быў я малады, тут жа ўзяў бы цябе за жонку!

Ягенка неўпрыкмет зірнула на Збышку і, ціха ўздыхнуўшы, казала далей:

— Я прывезла яшчэ косці, кубак і сукно; абат пасля таго, як паесць, любіць пагуляць у косці.

— Ён і раней меў такую звычку, а гняўлівы пры гэтым бываў — ну проста страх!

— Гняўлівы ён і цяпер бывае, іншы раз кубкам аб зямлю бразне і выскачыць за дзверы проста ў поле. А потым вернецца ў добрым гуморы і сам з сябе падсмейваецца... Ды вы ж яго ведаеце... 3 ім толькі спрачацца не варта, a так лепшага чалавека і не знойдзеш.

— Хто ж будзе з ім спрачацца, калі ён самы разумны?

Так яны між сабой размаўлялі, а тым часам Збышка пераапранаўся ў бакоўцы. I выйшаў такі прыгожы, што Ягенку нібы асляпіла, як і тады, калі ён прыехаў у першы раз у Згажэліцы ў сваім белым кафтане. Але цяпер яе агарнуў вялікі сум, бо яна згадала, што яго прыгажосць не для яе, што другая яму даспадобы.

А Мацька быў рады, ён падумаў, што Збышка павінен спадабацца абату і ў часе перамоў пра Багданец той не паставіцца да іх непрыхільна. Гэтая думка так захапіла старога, што і ён вырашыў ехаць у Згажэліцы.

— Загадай заслаць мне воз,— сказаў ён Збышку.—

Змог жа я неяк даехаць да Багданца аж з самага Кракава з жалезам паміж рэбрамі, то без яго неяк ужо змагу дапяць да Згажэліц.

— Каб вам хаця горай не стала,— захвалявалася Ягенка.

— Ат, што мне зробіцца, я ўжо акрыяў. Калі ж мне раптам і крыху горш стане, дык абат даведаецца, прынамсі, як я да яго спяшаўся, і будзе больш шчодры.

— Мне ваша здароўе важней, чым ягоная шчодрасць,— запярэчыў Збышка.

Але Мацька ўпёрся — і паставіў на сваім. Калі ехалі, ён крыху крактаў, але не пераставаў настаўляць Збышку, як яму належыць паводзіць сябе ў Згажэліцах, прычым асабліва прасіў яго быць паслухмяным і пакорлівым, бо багаты родзіч ніколі не зносіў, калі яму хоць у нечым пярэчылі.

Прыехаўшы у Згажэліцы, яны ўбачылі Зыха і абата на ганку, абодва цешыліся пагодлівым днём і папівалі віно. За імі на лаўцы каля сцяны сядзелі чалавек шэсць са світы абата, у тым ліку два спевакі і адзін пілігрым, якога можна было адразу пазнаць па крывым дарожным кійку, біклажцы каля паса і па ракавінках, нашытых на цёмную апанчу. Іншыя былі падобныя да клірыкаў, бо мелі паголеныя макаўкі, але адзенне ў іх было свецкае, пас у кожнага з валовай скуры, пры боку — корд.

Зых убачыў Мацьку, які ляжаў на возе, і кінуўся да яго; абат жа, зважаючы, відаць, на сваю духоўную годнасць, застаўся на месцы, толькі нешта сказаў сваім клірыкам, якія якраз выбеглі з адчыненых дзвярэй. Збышка і Зых пад рукі падвялі Мацьку да ганка.

— Трохі яшчэ нездаровы,— сказаў Мацька, цалуючы абату руку,— але ўсё ж прыехаў пакланіцца вам, майму дабрадзею, за гаспадаранне ў Багданцы падзякаваць і папрасіць вашага блаславення, што нам, грэшным, найболып патрэбна.

— Я чуў, што вам палепшала,— сказаў абат, абдымаючы яго за галаву,— і што вы далі зарок схадзіць на пакланенне да труны нашай нябожчыцы каралевы.

— Бо не ведаў, да якога святога лепш звяртацца з малітвай, вось да яе і звярнуўся.

— I добра зрабілі! — горача ўсклікнуў абат.— Яналепшая ад усіх святых і хай ёй каторы асмеліцца пазайздросціць!

Твар абата раптоўна ўспыхнуў ад гневу, шчокі пачыр-

ванелі, вочы заблішчэлі. Усе ведалі, які ён бывае гарачы, і Зых, засмяяўшыся, крыкнуў:

— Бі, хто ў Бога верыць!

Абат тут жа апамятаўся, паглядзеў на астатніх, потым засмяяўся гэтак жа нечакана, як і ўзбурыўся, зірнуў на Збышку і спытаўся:

— А гэта ваш пляменнік, радня мая?

Збышка нахіліўся і пацалаваў абату руку.

— Малым яго бачыў, цяпер і не пазнаў бы! — сказаў абат.— Ну, пакажыся!

I пачаў аглядаць яго сваімі жвавымі вачыма, а потым сказаў:

— Надта ж прыгожы! Паненка, а не рыцар!

Мацька засмяяўся:

— Гэтую паненку немцы бралі ў танец, але хто ні браў, той валіўся з капытоў і ўжо не ўставаў!

— Ён самастрэл без корбы напінае! — усклікнула раптам Ягенка.

Абат павярнуўся да яе:

— А ты што тут робіш?

Яна адразу зачырванелася так, што нават шыя і вушы сталі ружовымі, і збянтэжана адказала:

— Я гэта сама бачыла...

— Сцеражыся, як бы ён выпадкова цябе не падстрэліў, дзевяць месяцаў лячыцца мусіш...

Пачуўшы тое, спевакі, пілігрым і клірыкі-ваганты⁵⁵ заліліся гучным смехам, таму Ягенка зусім разгубілася, але добры абат пашкадаваў яе і, падняўшы руку, паказаў ёй на шырокае рукаво свайго адзення:

— Схавайся сюды, дзяўчына, бо згарыш ад сораму.

Тым часам Зых пасадзіў Мацьку на лаву і загадаў Ягенцы прынесці віна. Абат жа павярнуўся да Збышкі:

— Хопіць жартаў! — сказаў ён.— Я параўнаў цябе з дзяўчынай не дзеля таго, каб пасмяяцца з цябе, а ад захаплення тваёй прыгажосцю, якой не адна дзяўчына магла б і пазайздросціць. Але я ведаю, які ты мужны хлопец. Чуў пра твае слаўныя справы пад Вільняй, пра фрызаў, пра Кракаў. Мне Зых пра ўсё апавядаў, разумееш?..

Тут ён пранікліва паглядзеў Збышку ў вочы і, памаўчаўшы якую хвіліну, працягваў:

— Паабяцаў тры павіныя чубы, дык шукай іх! Змагацца з ворагамі нашага племя — справа, вартая ўхвалы, дагодная Богу... А калі ты яшчэ нешта іншае паабяцаў.

то я магу цябе вызваліць ад гэтых зарокаў, бо мне дадзена такая ўлада.

— Калі чалавек што-небудзь Богу паабяцае, то як жа можна ўладай вызваліць ад гэтага зароку?

Пачуўшы такія словы Збышкі, Мацька са страхам паглядзеў на абата, але той, відаць, быў у добрым гуморы, бо не загневаўся, а толькі весела паківаў пальцам перад Збышкам і сказаў:

— Які ты разумнік! Глядзі, каб з табой не здарылася тое, што з немцам Бейгардам.

— А што з ім сталася? — спытаў Зых.

— Спалілі на вогнішчы.

— За што?

— Бо даказваў, што свецкі чалавек таксама можа спасцігнуць боскія таемствы, як і асоба духоўнага звання.

— Жорстка ж яго пакаралі!

— Але справядліва! — загрымеў абат.— Бо гэта блюзнерскі ўчынак. А вы як лічыце? Ці можа свецкі чалавек спасцігнуць боскія таемствы?

— He, не можа! — дружным хорам азваліся клірыкі.

— А вы, «шпільманы»*, сядзіце ціха! — сказаў абат. — Вы не ксяндзы, хаця макаўкі ў вас і паголеныя.

— Мы — не шпільманы і не блазны, а слугі вашай міласці,— адказаў адзін з клірыкаў, зазіраючы ў вялікі збан, з якога патыхала соладам і хмелем.

— Гляньце вы! Голас, як з бочкі! — усклікнуў абат.— Гэй ты, кудлаты! Што ты ў збан зазіраеш? На дне яго лацінскай прамудрасці няма!

— Я не лаціны шукаю, а піва, і ніяк не знайду.

Абат павярнуўся да Збышкі, які са здзіўленнем паглядаў на такую світу, і сказаў:

— Усе яны clerici scholares**, хоць кожны з іх гатовы кінуць кніжкі, схапіць лютню і швэндацца з ёю па ўсім свеце. Прытуліў я іх, кармлю, а што рабіць? Хаця яны абібокі і апошнія бадзягі, але ўмеюць спяваць і трохі ведаюць малітвы, вось нам пры касцёле і дапамога, а калі што якое, то і абарона, бо сярод іх ёсць баявыя хлопцы! Вунь той пілігрым кажа, што пабываў у Святой Зямлі, але дарэмна ты пытаўся б у яго пра моры і чужыя краіны.

* Шпільмав — музыка, камедыянт (ням.).

** Шкаляры (лац.).

бо ён нават не ведае, як завуць візантыйскага імператара і ў якім горадзе ён жыве.

— Ведаў некалі,— адказаў пілігрым хрыпатым голасам,— але як пачала мяне на Дунаі ліхаманка трэсці, дык усё і вытрасла дарэшты.

— Я больш за ўсё дзівуюся з іхных мечаў,— сказаў Збышка,— бо я падобных ніколі не бачыў у вандроўных клірыкаў.

— Ім можна,— сказаў абат,— яны яшчэ не ўзведзены ў сан, а што я таксама нашу меч пры баку, то і гэта не дзіўна. Год таму я выклікаў на бой на ўтаптанай зямлі Вілька з Бжазовай з-за тых лясоў, праз якія вы ехалі ў Багданец. He прыняў ён выклік...

— Як жа ён мог прыняць выклік ад духоўнай асобы? — перапыніў абата Зых.

Тут абат раззлаваўся, пляснуў кулаком па стале і крыкнуў:

— Калі я ўзброены, то я не ксёндз, а шляхціч! А ён гэтак зрабіў таму, што хацеў напасці на мяне са сваімі слугамі ноччу ў Тульчы. Вось чаму я нашу меч пры баку!.. Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt!* Вось чаму я i ix мечамі ўзброіў.

Збышка, Мацька і Зых пачулі латынь, змоўклі і схілілі галовы перад мудрасцю абата, але ніводзін з іх не зразумеў ані слоўца; абат жа нейкі час абводзіў усіх гнеўнымі вачыма і нарэшце сказаў:

— А хто яго ведае, можа, ён і тут на мяне нападзе?

— Уга! Хай толькі паспрабуе! — закрычалі вандроўныя клірыкі, хапаючыся за ручкі сваіх кордаў.

— А хай бы і напаў! Мне ўжо сумна без бойкі.

— Ён гэтага не зробіць,— сказаў Зых,— хутчэй з мірам прыедзе на паклон. Ад лясоў ён ужо адмовіўся, у яго цяпер пра сына клопат... Ды вы ведаеце... Але ён не дачакаецца!..

Неўзабаве абат супакоіўся і сказаў:

— Я бачыў, як у карчме ў Кшэсні малады Вільк піў з Чтанам з Рагова. Яны нас не пазналі — цёмна было. I я чуў, што гутарка ў іх была пра Ягенку.

Тут ён павярнуўся да Збышкі:

* Усе законы, усялякае права дазваляе адбіваць сілу сілай і абараняцца любымі сродкамі (лац.).

— I пра цябе.

— А ад мяне што ім трэба?'

— Ад цябе якраз нічога, але яны непакояцца, што з’явіўся паблізу Згажэліц трэці кавалер. Вільк сказаў: «Вось адлупцую яго, то не будзе такім прыгажунчыкам». А Чтан яму: «Можа, ён нас пабаіцца, а не, дык жыва яму санкі набок звернем». А потым пачалі даводзіць адзін аднаму, што ты, вядома ж, будзеш іх баяцца.

Мацька пры гэтых словах зірнуў на Зыха, Зых на Мацьку, і твары іх сталі хітрыя і вясёлыя. Ніводзін з іх не быў упэўнены, што абат сапраўды чуў такую размову, а не выдумаў яе адзіна для таго, каб падахвоціць Збышку; але яны абодва, асабліва Мацька, які лепш ведаў нораў Збышкі, цудоўна зразумелі, што не было лепшага спосабу звесці яго з Ягенкай.

А абат нібы мімаходзь дадаў яшчэ:

— А яны хлопцы сапраўды плячыстыя!

Збышка ніяк не выявіў сваіх адносін да таго, што было сказана, толькі спытаў у Зыха нейкім як бы не сваім голасам:

— Заўтра ж нядзеля?

— Так.

— Да імшы паедзеце?

— Ну, так.

— Куды? У Кшэсню?

— Туды бліжэй за ўсё. Куды ж нам больш ехаць?

— Ну, то і добра.

II

Збышка дагнаў Зыха і Ягенку, якія разам з абатам і яго світай ехалі ў Кшэсню, далучыўся да іх і рушыў далей з усёй кампаніяй; яму хацелася давесці абату, што ён не баіцца ні Вілька з Бжазовай, ні Чтана з Рагова і хавацца ад іх не збіраецца. Ён зноў быў уражаны прыгажосцю Ягенкі, бо ўжо не раз бачыў яе па-святочнаму прыбранай для гасцей і ў Згажэліцах, і ў Багданцы, але на гэты раз у касцёл яна апранулася асабліва шыкоўна. Яна была ў паўкажушку з чырвонага сукна, падбітым гарнастаем, пальчаткі таксама чырвоныя, на галаве — гарнастаевы, шыты золатам каптурык, з-пад якога на плечы спускаліся дзве касы. На кані яна сядзела не па-мужчынску, а на высокім сядле з падлакотнікамі і з падстаўкай для ног,

якія хаваліся пад доўгай, у роўныя фальбоны спадніцай. Дома Зых дазваляў дачцы хадзіць у кажуху і ялавых ботах, але клапаціўся пра тое, каб у касцёле ўсе бачылі, што да імшы прыехала не дачка якога-небудзь дробнага гаспадара ці небагатага шляхціча, а паненка з заможнага рыцарскага дому. Дзеля гэтага ж ён загадаў, каб яе каня вялі два падлеткі ў адзенні, зверху бухматым, а ўнізе ў абцяжку, якое звычайна насілі пажы. Чацвёра слуг ехалі ззаду, а за імі світа абата з мечамі і лютнямі пры баку. Увесь гэты выезд прывёў Збышку ў захапленне, асабліва Ягенка, надзіва прыгожая, нібы намаляваная мастаком, ды і абат у сваім пурпуровым строі з шырокімі рукавамі быў падобны да вандруючага князя. Найбольш сціпла быў апрануты сам Зых, які дбаў пра пышнасць іншых, a сабе пакінуў толькі весялосць ды песні.

Абат, Ягенка, Збышка і Зых параўняліся і паехалі разам. Спачатку абат загадаў сваёй свіце спяваць духоўныя песні, потым яму гэта, відаць, надакучыла, і ён загаварыў са Збышкам, які з усмепікай пазіраў на яго вялікі меч, даўжынёй не меншы за нямецкія двухручныя мечы.

— Бачу, што ты дзівуешся з майго меча,— з важнасцю казаў абат,— дык ведай жа, што сіноды⁵⁶ дазваляюць духоўным асобам у дарозе мець зброю, і не толькі меч, a нават балісту ці катапульту⁵⁷, а мы якраз цяпер у дарозе. Калі папа рымскі забараняў духоўным асобам насіць меч і пурпуровае адзенне, то, напэўна, меў на думцы людзей нізкага звання, бо шляхціча Бог стварыў для бітваў, a той, хто хацеў бы абяззброіць яго, паўстаў бы супраць Боскіх прадвызначэнняў.

— Я бачыў мазавецкага князя Генрыка, які ўдзельнічаў у рыцарскіх турнірах,— прамовіў Збышка.

— He тое дрэнна, што ён біўся на турнірах,— заўважыў абат,— а тое, што ён ажаніўся, ды яшчэ так нешчасліва, mulierem* узяў fornicariam** і bibulam*** , якая, кажуць, змалку Bacchum adorabat**** , да таго ж была adultera*****, а з гэтага нічога добрага выйсці не магло.

* жанчыну (лац.).

** разбэшчаную (лац.).

*** п’яніцу (лац.).

**** служыла Бахусу (лац.).

***** р_асПу_Сная (_лац_).

Тут ён спыніў каня і з яшчэ большай важнасцю вучыў Збышку:

— Калі хто захацеў ажаніцца, або, інакш кажучы, выбраць сабе uxorem*, той павінен глядзець, каб яна была набожная, акуратная, умела сябе паводзіць, гаспадарыць; гэтаму вучаць не толькі святыя айцы, але і язычніцкі мудрэц на імя Сенека. А як жа ты разбярэш, што выбраў сапраўды добрую жонку, калі не ведаеш, з якога родавага гнязда ты яе бярэш? Другі святы мудрэц кажа: Pomus non cadit absque arbore**. Або па-нашаму: «Якая матка, такое й дзіцятка». Паслухай, грэшны чалавек, гэтае павучанне ды і не шукай сваю палавіну далёка, a шукай паблізу, бо трапіцца табе злая ды распусная, то не раз будзеш плакаць, як плакаў той філосаф⁵⁸, якому сварлівая жонка ў гневе выліла на галаву aquam sordidam***.

— In saecula saeculorum, amen!**** — грымнулі хорам клірыкі, якія заўсёды завяршалі гэтым воклічам словы абата, не дбаючы асабліва, ці адпавядае гэта сэнсу.

Усе слухалі абата з вялікай пачцівасцю, дзівячыся з ягонага красамоўства і дасведчанасці ў латыні і святым пісьме; ён жа гаварыў, звяртаючыся да Збышкі, але нібы для Зыха і Ягенкі, як бы менавіта іх хацеў нечаму навучыць. Ягенка, відаць, скеміла, да чаго хіліць абат; яна пільна пазірала на Збышку з-пад доўгіх веек, а той ссунуў бровы, апусціў галаву, нібы задумаўся пра тое, што пачуў.

Праз хвіліну паехалі далей, але ўсе маўчалі; толькі калі ўдалечыні ўбачылі Кшэсню, абат намацаў свой пас, ссунуў яго наперад, каб было лягчэй узяцца за ручку меча, і сказаў:

— Стары Вільк з Бжазовай прыедзе, мабыць, з вялікай світай.

— Напэўна,— пацвердзіў Зых,— але нешта там слугі казалі, нібы захварэў ён.

— А адзін з маіх клірыкаў чуў, нібы ён пасля імшы збіраецца напасці на нас ля карчмы.

* жонку (лац.).

** Яблык ад яблыні недалёка падае (лац.).

*** памыі (лац.).

**** ц_{а век}; вякоў, амін! (лац.).

— Наўрад ці ён зробіць гэта без выкліку, ды яшчэ пасля імшы.

— Спадзяюся, у яго хопіць на гэта розуму. Я ні з кім вайны не шукаю і цярпліва зношу крыўды.

Тут ён азірнуўся на сваю світу і сказаў:

— Глядзіце ж, каб меч ніхто не выцягваў, памятайце, што вы духоўныя асобы, а калі яны першыя выцягнуць, тады — на іх!

Збышка ў гэты час ехаў каля Ягенкі і распытваў яе пра тое, што яму цяпер найбольш абыходзіла.

— У Кшэсні мы абавязкова сустрэнем маладога Вілька і Чтана,— сказаў ён.— Ты мне іх пакажы здалёку, каб я ведаў, як яны выглядаюць.

— Добра, Збышка,— адказала Ягенка.

— Перад імшой ці пасля яе яны цябе, відаць, сустракаюць? Што яны тады робяць?

— Служаць мне, як умеюць.

— Сёння яны табе служыць не будуць, чуеш?

Яна адказала гэтак жа паслухмяна:

— Добра, Збышка.

Далейшая размова была перарвана стукам драўляных білаў⁵⁹, якія ў Кшэсні служылі замест званоў. Праз хвіліну прыехалі. 3 натоўпу, што сабраўся перад касцёлам у чаканні імшы, адразу ж выйшлі малады Вільк і Чтан з Рагова, але Збышка іх апярэдзіў, саскочыў з каня і, пакуль тыя паспелі дабегчы, падхапіў Ягенку, зняўшы яе з сядла, узяў за руку і, з выклікам пазіраючы на хлопцаў, павёў у касцёл.

У касцельным прытворы іх чакала новае расчараванне. Абодва паспяшаліся да крапільніцы і, памачыўшы ў ёй рукі, працягнулі іх да дзяўчыны. Аднак тое самае зрабіў і Збышка; яна кранулася ягоных пальцаў, перажагналася і разам з ім увайшла ў касцёл. Вось тады не толькі малады Вільк, але нават і Чтан з Рагова, хлопец не вельмі шустры розумам, здагадаліся, што ўсё гэта было зроблена наўмысна, і абодвух ахапіў вялікі гнеў, аж валасы ў іх заварушыліся. Але яны пабаяліся заходзіць у касцёл у гневе і пастараліся неяк утаймаваць яго. Вільк выбег з касцёла, як апантаны, і пабег па цвінтары між дрэў, куды вочы глядзяць. Услед за ім выбег і Чтан, сам не ведаючы, навошта.

Абодва яны спыніліся толькі каля агароджы на рагу, дзе ляжалі вялікія камяні, звезеныя пад фундамент званіцы, якую збіраліся паставіць у Кшэсні. Каб даць хоць

нейкае выйсце сваёй злосці, якая душыла яго, Вільк схапіў адзін з гэтых валуноў і пачаў што ёсць сілы варочаць яго; услед за ім ухапіўся за камень і Чтан, і яны абодва, ахопленыя гневам, пакацілі камень па цвінтары аж да варот касцёла.

Людзі глядзелі на іх са здзіўленнем, думаючы, што хлопцы далі такі зарок і што такім чынам яны хочуць дапамагчы будаваць званіцу. Але хутка хлопцы стаміліся, у іх прайшла злосць, і, апамятаўшыся, яны, абодва бледныя ад натугі, няўцямна пазіралі адзін на аднаго і цяжка дыхалі.

Першы загаварыў Чтан з Рагова:

— Ну, што рабіць будзем?

— А што? — спытаў Вільк.

— Можа, зараз нападзём на яго?

— Ты што, у касцёле?

— He, пасля імшы.

— Але ж ён з абатам і Зыхам. Ты хіба забыўся, што Зых казаў: калі будзеце біцца, то выганю абодвух са Згажэліц. Каб не гэта, я б даўно табе рэбры пераламаў.

— Хутчэй я табе! — запярэчыў Чтан, сціскаючы свае магутныя кулакі.

Вочы ў абодвух злавесна заблішчэлі, аднак хлопцы хутка скемілі, што цяпер ім, як ніколі, патрэбна згода. Яны ўжо не раз біліся і неўзабаве зноў мірыліся; хаця іх і падзяляла каханне да Ягенкі, аднак яны не маглі жыць адзін без аднаго і сумавалі, калі доўга не бачыліся. Цяпер жа яны мелі агульнага ворага, і абодва адчувалі, што вораг гэты вельмі небяспечны.

Праз хвіліну Чтан спытаў:

— Што ж нам рабіць? Ці не паслаць яму выклік у Багданец?

Вільк быў разумнейшы, чым ягоны сябра, але цяпер і ён не ведаў, што рабіць. Тут, на шчасце, ім прыйшлі на дапамогу гукі білаў, якія засведчылі, што імша пачалася.

Вільк сказаў:

— Што рабіць? Пойдзем да імшы, а потым хай будзе тое, што Бог дасць.

3 гэтымі разумнымі словамі згадзіўся і Чтан.

— Можа, Госпад Бог нас навучыць,— сказаў ён.

— I блаславіць,— дадаў Вільк.

— Па справядлівасці.

Яны пайшлі ў касцёл, з утрапеннем адстаялі імшу і паступова падбадзёрыліся. Яны стрымаліся нават тады,

калі пасля імшы Ягенка зноў прыняла святую ваду з рук Збышкі. Каля брамы на цвінтары яны нізка пакланіліся Зыху, Ягенцы і нават абату, хаця ён быў ворагам старога Вілька з Бжазовай. На Збышку яны глядзелі ўсё ж з-пад ілба, але ніводзін не выдаў сябе ні адзіным гукам, хаця сэрцы іх аж заходзіліся ад болю, гневу і зайздрасці, a Ягенка здавалася ім як ніколі прыгожай, сапраўднай каралеўнай. Толькі тады, калі ўся кампанія паехала назад і да іх даляцела вясёлая песня вандроўных клірыкаў, Чтан пачаў выціраць пот са сваіх няголеных шчок, з шумам выдыхаючы паветра, як конь. Вільк, скрыгочучы зубамі, сказаў:

— У карчму! У карчму! Гора мне!..

Тут яны ўспомнілі, што прынесла ім палёгку зусім нядаўна, і, ухапіўшыся за камень, у запале пакацілі яго на ранейшае месца.

А Збышка тым часам ехаў каля Ягенкі, слухаў спевы абатавых шпільманаў і, толькі калі ад’ехаліся так далёка, што касцёла не было відаць, раптам спыніўшы каня, сказаў:

— А каб на яго! Зусім забыўся! Я ж хацеў заказаць імшу за здароўе дзядзькі. Давядзецца вярнуцца.

— He едзь! — усклікнула Ягенка.— Пашлём чалавека са Згажэліц.

— He, я хутка. Вы мяне не чакайце. 3 Богам!

— 3 Богам! — сказаў абат.— Едзь!

Ягоны твар павесялеў, а.калі Збышка быў ужо далёка, ён неўпрыкмет штурхануў Зыха і сказаў:

— Зразумелі?

— Што?

— У Кшэсні ён, клянуся ўсімі святымі, будзе біцца з Вількам і Чтанам, я гэтага якраз і хацеў, да гэтага і вёў справу.

— Гэта ж надта дужыя хлопцы! Каб хаця не паранілі яго. ПІто тады?

— Як што тады? Калі ён будзе біцца за Ягенку, то як жа яму пасля гэтага думаць пра дачку Юранда? 3 гэтага часу Ягенка будзе ягонай дамай, а я толькі гэтага і хачу, бо ён мне радня і вельмі спадабаўся.

— А як жа той ягоны зарок?

— Прыйдзе час, і я вызвалю яго ад зароку. Хіба вы не чулі, што я сам яму гэта паабяцаў?

— Разумная ў вас галава, заўсёды вы знойдзеце выйсце! — у захапленні адказаў Зых.

Абат, узрадаваны гэтай пахвалой, пад’ехаў бліжэй да Ягенкі і запытаўся:

— Чаму ты такая невясёлая?

Яна нахілілася ў сядле, схапіла абата за руку, прыціснула яе да вуснаў.

— Хросны, а можа б, вы паслалі пару шпільманаў у Кшэсню?

— Навошта? Перап’юцца яны там у карчме, і болып нічога.

— А можа, яны перашкодзяць сварцы.

Абат кінуў на яе імклівы позірк і раптам рэзка сказаў:

— А хоць бы яго там і забілі!

— Тады хай заб’юць і мяне! — усклікнула Ягенка.

I ўся горыч, якая разам з жалем перапоўніла яе душу з часу размовы са Збышкам у лесе, пралілася цяпер цэлым ручаём слёз. Абат убачыў, што Ягенка плача, абняў яе рукой так, што накрыў яе ледзь не ўсю сваім шырокім рукавом, і сказаў:

— He бойся, дачушка, нічога не бойся. Сварка між імі, можа, і будзе, але ж усе яны шляхцічы і не будуць біцца кулакамі, а на паядынку, як належыць паводле рыцарскіх звычаяў, а там ужо ён дасць ім рады, нават калі б адразу з абодвума давялося сустрэцца. А што да Юрандавай дачкі, пра якую ты ўжо чула, то я ручаюся, што дрэва для іхнага шлюбнага ложка ні ў якім лесе не расло і не расце.

— Калі яна яму даражэйшая, то і не трэба мне яго! — праз слёзы адказала Ягенка.

— Чаго ж ты тады хліпаеш?

— Бо мне за яго боязна.

— Ат, гэты бабскі розум! — са смехам усклікнуў абат.

Потым ён нахіліўся да вуха Ягенкі і сказаў:

— Ты падумай пра тое, што ён і тады, калі возьме цябе за жонку, будзе не раз яшчэ біцца, — ён жа шляхціч.

Схіліўся яшчэ ніжэй і дадаў:

— Ажэніцца ён з табою, і вельмі хутка, Бог сведка!

— Дзе ўжо там! — запярэчыла Ягенка.

Але ў той жа час пачала праз слёзы ўсміхацца і зірнула на абата, нібы хацела запытацца, адкуль ён гэта ведае.

Між тым Збышка вярнуўся ў Кшэсню, прыехаў да ксяндза, бо на самой справе хацеў заказаць імшу за здароўе Мацькі, дамовіўся з ксяндзом, а потым папраставаў да карчмы, у якой спадзяваўся знайсці маладога Вілька з Бжазовай і Чтана з Рагова.

Ён і сапраўды ўбачыў іх там. У карчме было многа людзей — і шляхты, знатнай і дробнай, і сялян, і нават некалькі фокуснікаў, якія паказвалі розныя «нямецкія штучкі». У першую хвіліну ён, праўда, не мог нікога разгледзець, бо вокны ў карчме былі зацягнуты бычынымі пузырамі і прапускалі мала святла; толькі тады, калі слуга падкінуў у печ сасновых трэсак, Збышка ўбачыў у куце за куфлем піва валасатую морду Чтана і суровы, гнеўны твар Вілька.

Тады ён павольна пайшоў наўпрост да іх, рассоўваючы на шляху натоўп, падышоў да іх стала і з такой сілай пляснуў па ім кулаком, што аж загрымела па ўсёй карчме.

Вільк і Чтан ускочылі са сваіх месцаў, хуценька пасунулі ўперад скураныя пасы, каб схапіцца за мечы, але зрабіць гэта не паспелі, бо Збышка кінуў на стол пальчатку і, гаворачы праз нос, як гэта мелі звычай рабіць рыцары, выклікаючы каго на бой, сказаў тое, чаго ніхто не чакаў ад яго пачуць:

— Калі хто-небудзь з вас або іншыя рыцары, якія тут ёсць, будзе аспрэчваць, што паненка Данута Юрандаўна са Спыхава — найпрыгажэйшая і найвысакароднейшая дзяўчына ў свеце, то я выклікаю яго на паядынак конна або пеша, да першага ўкленчання або да апошняга ўздыху.

Вільк і Чтан былі проста ўражаны, як быў бы ўражаны і абат, пачуўшы гэта,— яны не маглі амаль хвіліну вымавіць хаця б адно слова. Што гэта за паненка? Яны пра яе ведаць не ведаюць, ім важнейшая Ягенка. А калі гэты задзіра гаворыць не пра Ягенку, то што яму ад іх трэба? Чаму ён раззлаваў іх каля касцёла? Чаму цяпер прыйшоў сюды і чэпіцца да іх? Ад гэтых пытанняў у іх галовах заварылася такая каша, што яны паразяўлялі раты, a Чтан так вылупіў вочы, нібы не чалавека бачыў перад сабой, а нейкае нямецкае дзіва.

Але Вільк быў байчэйшы, крыху ведаў рыцарскія звычаі і чуў, што рыцары часам даюць зарок служыць адной даме, а да вянца ідуць з іншай, падумаў, што і тут такое можа быць, і калі ўжо ёсць магчымасць пабіцца за Ягенку, то належыць тут жа яе скарыстаць.

Ён вылез з-за стала, наблізіўшыся з суровым тварам да Збышкі, і запытаў:

— Дык ты, сабачы сын, лічыш, што не Ягенка Зыхава самая прыгожая?

За ім следам вылез з-за стала Чтан; людзі ў карчме абступілі іх, бо зразумелі, што дабром тут справа не кончыцца.

III

Ягенка вярнулася дадому і адразу ж выслала ў Кшэсню слугу, каб той даведаўся, ці не адбылася ў карчме бойка, або, можа, хто-небудзь выклікаў каго на паядынак. Аднак слуга, якому на дарогу далі скоец, сеў піць са слугамі ксяндза і не думаў вяртацца. Другі ж, пасланы ў Багданец, каб папярэдзіць Мацьку аб прыездзе абата, сказаў, што бачыў, як Збышка гуляў у косці са старым родзічам.

Дзяўчына крыху супакоілася; яна баялася толькі, што ў карчме са Збышкам можа здарыцца нейкая непрыемнасць, а пра яго спрыт у баі яна ведала і не баялася, што яго могуць выклікаць на паядынак. Яна вельмі хацела разам з абатам з’ездзіць у Багданец, але ён не ўзяў яе з сабой, бо хацеў пагаварыць з Мацькам сам-насам, без лішніх сведкаў, пра заклад і яшчэ пра адну важную справу.

Абат збіраўся заначаваць у Багданцы. Калі ён даведаўся, што Збышка вярнуўся жывы і здаровы, то адразу ж стаў вясёлым і загадаў сваім клірыкам-вагантам спяваць і галёкаць так, што аж задрыжаў увесь бор, а ў самім Багданцы сяляне пазіралі са сваіх халуп, ці не пажар дзе пачаўся, а можа, падступілі ворагі. Але пілігрым, які ехаў уперадзе са сваім крывым кіем у руцэ, супакоіў іх, растлумачыўшы, што гэта едзе высокая духоўная асоба, сяляне кланяліся і нават хрысціліся; абат жа, убачыўшы, з якой пашанай яго сустракаюць, развесяліўся і ехаў наперад з гонарам, поўны зычлівасці да людзей.

Мацька і Збышка пачулі гамонку і спевы, выйшлі аж да варот сустрэць гасцей. Некаторыя з клірыкаў бывалі з абатам у Багданцы і раней, але некаторыя далучыліся да світы пазней і не бачылі яго ніколі. Яны былі расчараваныя выглядам нягеглай хаціны, так не падобнай на багаты дом у Згажэліцах. Але іх суцешыў спачатку дым, які выбіваўся з-пад яе саламянай страхі, а зусім акрыялі яны, калі ўвайшлі ў дом і пачулі пах шафрана і розных смачных наедкаў, убачылі два сталы, на якіх стаялі алавяныя міскі, пакуль што пустыя, але ж такія вялікія, што адно гэтае весяліла вочы. На меншым стале зіхацела

падрыхтаваная для абата міска з чыстага срэбра і гэткі ж кубак, аздоблены багатай разьбой — абедзве гэтыя рэчы былі здабыты разам з іншым багаццем у фрызаў.

Мацька і Збышка пачалі адразу ж запрашаць гасцей да стала, але абат, які добра пад’еў, ад’язджаючы са Згажэліц, адмовіўся, да таго ж ягоныя думкі займала зусім іншае. 3 першай хвіліны пасля прыезду ў Багданец ён пільна і разам з тым занепакоена прыглядаўся да Збыпікі, нібы хацеў заўважыць на ім нейкія сляды бойкі, але, убачыўшы ягоны спакойны твар, страціў цярпенне ад цікаўнасці і не мог болып стрымацца:

— Пойдзем у бакоўку,— сказаў ён,— пагаворым пра заклад. I не спрачайцеся са мной, a то раззлуюся!

Павярнуўся да сваіх клірыкаў і загрымеў:

— А вы цішэй тут, ды пад дзвярыма не паДслухоўваць мне!

Ён адчыніў дзверы ў бакоўку, дзе ледзьве змог павярнуцца, сеў, а за ім увайшлі Збышка і Мацька. Калі ўсе расселіся на скрынях, абат павярнуўся да маладога рыцара:

— Вяртаўся ў Кшэсню?

— Так.

— Ну і што?

— Заказаў імшу за здароўе дзядзькі, і ўсё.

Абат нецярпліва заёрзаў на скрыні.

«Гэта ж трэба! — падумаў ён.— He сустрэўся ні з Вількам, ні з Чтанам, можа, іх там не было, а можа, ён іх не шукаў. Мусіць, прагапіў я!»

Абат быў страшэнна раззлаваны, што памыліўся, што ягоныя разлікі не спраўдзіліся, аж пацямнеў тварам і пачаў сапці.

— Пагаворым пра заклад! — сказаў ён, хвіліну памаўчаўшы.— Грошы ёсць? Калі няма, то Багданец мой!

Мацька ведаў, як паводзіць сябе з абатам, таму моўчкі ўстаў са скрыні, на якой сядзеў, адкрыў яе, дастаў загадзя падрыхтаваны ладны мех з грыўнамі і сказаў:

— Мы людзі небагатыя, але грошы маем і плацім тое, што належыць, як гэта і запісана ў тым лісце, на якім я засведчыў усё і паставіў знак крыжа. Калі вы хочаце мець даплату за парадак у гаспадарцы і за прыбытак, то і тут мы не будзем спрачацца, заплацім, колькі скажаце, і ў ногі вам, дабрадзею нашаму, паклонімся.

Сказаў гэта і сапраўды схіліўся ў нізкім паклоне, за ім

і Збышка зрабіў тое ж. Абат, які чакаў, што з ім будуць спрачацца і таргавацца, быў вельмі здзіўлены і нават не вельмі рады, бо хацеў патаргавацца і паставіць свае ўмовы, але было ўжо позна.

Ён аддаў ліст закладной, на якім непісьменны Мацька некалі паставіў крыжык, і сказаў:

— Пра якую гэта даплату вы мне кажаце?

— Бо я не хачу дармавога браць,— адказаў хітры Мацька, ведаючы, што чым больш зацята ён тут будзе спрачацца, тым больш выйграе.

Абат у адно імгненне ўзгарэўся:

— Ці бачылі вы іх? Ад радні не хочуць дармавога браць! Наш хлеб яму не хлеб! Я браў не пустку і аддаю не пустку, а захачу вось гэты ваш мех вобзем кінуць, то і кіну!

— Вы не зробіце гэтага! — усклікнуў Мацька.

— He зраблю? Вось ваш заклад, а вось вашы грыўны! Даю, бо гэта мая воля, а каб была мая воля на дарозе кінуць, то вам да таго і справы няма! А кажаце — не зраблю!

3 гэтымі словамі ён схапіў мех і грымнуў ім аб падлогу, аж з прарванага палатна пасыпаліся грошы.

— Дзякуй! Дзякуй вам, дарагі наш бацька і дабрадзей! — усклікнуў Мацька, які толькі гэтай хвіліны і чакаў.— Ад каго іншага не ўзяў бы, але ад родзіча, ды яшчэ і духоўнага,— вазьму!..

Абат яшчэ нейкі час грозна пазіраў на яго і на Збышку, а потым сказаў:

— Я хоць і ў гневе, але ведаю, што раблю. Забірайце ваша дабро, я яго таксама вам аддаю, але болей ніводнага скойца вы не атрымаеце.

— Мы не спадзяваліся і на гэта.

— Але ведайце, што ўсё, што застанецца пасля мяне, возьме Ягенка.

— I зямлю? — наіўна спытаў Мацька.

— I зямлю! — адрэзаў абат.

Твар Мацькі на момант выцягнуўся, але стары хутка ўзяў сябе ў рукі і сказаў:

— Ат, ды што там думаць пра смерць! Дай вам Бог сто гадоў, а то і болей, але найперш багатае біскупства.

— А чаму б і не? Хіба я горшы за іншых? — грымнуў абат.

— He горшы, а лепшы.

Гэтыя словы ўлагодзілі абата, ды ён і не мог доўга сердаваць. Ён зноў загаварыў пра Ягенку:

— Вы мне родныя, а яна толькі хросніца, але я даўно люблю яе і Зыха. Няма на свеце лепшага чалавека, чым Зых, няма на свеце і лепшай дзяўчыны, чым Ягенка! Хто можа сказаць пра іх што-небудзь благое?

I ён з выклікам зірнуў на Збышку і Мацьку, але яму ніхто не запярэчыў, наадварот, Мацька паспешліва пацвердзіў, што лепшага суседа марна шукаць ва ўсім каралеўстве.

— А што да дзяўчыны,— сказаў ён,— я родную дачку так не любіў бы, як яе люблю. Дзякуючы ёй я зноў здаровы — гэтага я ёй ніколі не забуду.

— У пекла трапіце, і адзін і другі, калі забудзеце,— сказаў абат,— і я першы пракляну вас за гэта. He хачу я вас крыўдзіць, бо вы ж мае родзічы, і таму я прыдумаў спосаб, каб усё, што пасля мяне застанецца, было і Ягенчына, і ваша, разумееце?

— Дай Божа, каб усё гэта спраўдзілася! — адказаў Мацька.— Госпадзі, Божа наш! Ды я пехатой пайшоў бы ў Кракаў да труны каралевы і на Лысую гару пакланіцца дрэву жыватворнага Крыжа Гасподняга.

Абат узрадаваўся, пачуўшы, з якім запалам гаварыў Мацька, усміхнуўся і сказаў:

— Дзяўчына мае права выбіраць жаніха, бо і прыгожая, і пасаг багаты, і род знатны! Што для яе нейкі там Чтан ці Вільк, для яе і сын ваяводы не самая лепшая пара. Але каб я каго, напрыклад, ёй сасватаў, то мяне б яна паслухалася, пайшла б за яго, бо яна мяне любіць і ведае, што я ёй благога не параю.

— Добра таму будзе, каго вы ёй пасватаеце,— сказаў Мацька.

Але абат звярнуўся да Збышкі:

— А ты што на гэта скажаш?

— Я думаю гэтак жа, як і дзядзька...

Твар абата пасвятлеў яшчэ болей, ён пляснуў Збышку далонню па спіне, аж рэха адгукнулася ў пакоі, і сказаў:

— А чаму гэта ты каля касцёла ні Чтана, ні Вілька да Ягенкі не падпусціў? Га?

— Каб яны не падумалі, што я іх баюся, ды і вы каб не падумалі.

— Але ж ты ёй і святой вады падаваў.

— Падаваў.

Абат зноў пляснуў яго па спіне.

— Hy to... to i жаніся з ёй!

— Жаніся! — як рэха, адгукнуўся Мацька.

Збышка заправіў валасы пад сетку і спакойна адказаў:

— Як жа я ажанюся, калі перад алтаром у Тынцы даў зарок служыць Данусі?

— Ты даваў зарок сарваць павіныя чубы, ну і шукай іх сабе, а Ягенку вазьмі за жонку!

— He,— запярэчыў Збышка,— я ж потым, калі яна мне пакрывала накінула, абяцаў ажаніцца.

Твар абата пачаў налівацца крывёй, вушы пачырванелі, а вочы, здавалася, вось-вось вылузнуцца з вачніц; ён нахіліўся да Збышкі і сказаў сцішаным ад гневу голасам:

— Твае зарокі — мякіна, а я, вецер — зразумеў? Вось як!

I ён што моцы дзьмухнуў яму ў галаву, аж зляцела яго сетка, а валасы бязладна рассыпаліся па плячах. Але Збышка ссунуў бровы і, гледзячы проста ў вочы абату, адказаў:

— У маіх зароках — мой гонар, а майму гонару я сам ахоўнік.

Пачуўшы такія словы, абат, які не прывык, каб яму пярэчылі, аж задыхнуўся, і на нейкі час у яго адняло мову. Запанавала цяжкае маўчанне, якое ўрэшце парушыў Мацька:

— Збышка,— усклікнуў ён,— апамятайся! Што з табой сталася?

Абат тым часам падняў руку, паказаў ёю на Збышку і крыкнуў:

— Што з ім? Я ведаю, што з ім! Душа ў ім не рыцарская, і не шляхецкая, а заечая! Тое з ім, што ён Вілька і Чтана баіцца.

А Збышка, які ні на хвіліну не траціў раўнавагі, спакойна адказаў, абыякава паціснуўшы плячыма:

— Ды я ж ім галовы паразбіваў у Кшэсні.

— Божа ж мой! — усклікнуў Мацька.

Ад здзіўлення абат аж вочы вырачыў. Гнеў змагаўся ў ім з захапленнем, аднак яго здаровы прыродны розум дапамог яму скеміць, што з гэтай бойкі хлопца з Вількам і Чтанам можна мець карысць для сваіх задум. Таму, крыху астыўшы, ён спытаўся ў Збышкі:

— Чаму ж ты нам нічога не сказаў?

— Мне было сорамна. Я думаў, што яны, як рыцары, прымуць мой выклік біцца конна або пеша, але ж гэта разбойнікі, а не рыцары. Вільк першы аддзёр дошку ад

стала, Чтан аддзёр другую — і да мяне! Што мне заставалася рабіць? Схапіў лаву, ды як... самі разумееце!..

— Ці жывыя яны хаця? — запытаўся Мацька.

— Жывыя, адно былі без памяці. Але яшчэ пры мне ачомаліся.

Абат слухаў, чухаў патыліцу, пасля ўскочыў са скрыні, на якую быў прысеў, каб лепш разабрацца ў тым, што пачуў, і ўсклікнуў:

— Пачакай!.. Слухай, што я табе зараз скажу!

— А што вы скажаце? — запытаў Збышка.

— Тое скажу, што раз ты за Ягенку сёння ўступіў у бойку, хлопцам галовы з-за яе паразбіваў, то ты ж сапраўдны яе рыцар, а не чый іншы, і мусіш браць яе за жонку.

Тут ён упёр рукі ў бокі і з выглядам пераможцы паглядзеў на Збышку; але той толькі ўсміхнуўся і сказаў:

— Ага, я ж добра ведаў, чаму вы хацелі мяне з імі звесці, але ў вас нічога не выйшла.

— Чаму — не выйшла?.. Скажы!

— Бо я іх папрасіў пацвердзіць, што найпрыгажэйшая і найвысакароднейіпая ў свеце дзяўчына — гэта Дануська Юрандаўна, а яны заступіліся за Ягенку, з-за гэтага мы і пабіліся.

Абат, пачуўшы гэта, на хвіліну нібы скамянеў; толькі па тым, як ён міргаў вачыма, можна было здагадацца, што ён яшчэ жывы. Раптам ён павярнуўся, выбіў нагой дзверы бакоўкі, выбег у вялікі пакой, выхапіў у пілігрыма з рук ягоны крывы кій і пачаў лупцаваць ім сваіх спевакоў, равучы, нібы паранены тур:

— На коней, скамарохі! На коней, сабачыя сыны! Нагі маёй болып у гэтым доме не будзе! На коней, хто ў Бога верыць! На коней!..

Ён выбіў яшчэ адны дзверы, выбег на дзядзінец, а ўражаныя клірыкі-ваганты за ім услед. Так усёй гурмой рушылі да павеці, спехам засядлалі коней. Дарэмна Мацька бег за абатам, дарэмна прасіў, маліў, бажыўся, што не вінаваты,— нічога не дапамагала! Абат лаяўся, праклінаў дом, людзей, палі, а калі яму падвялі каня, ускочыў на яго і, не ўставіўшы нагі ў стрэмя, пусціў яго з месца наўскач, а шырокія рукавы яго адзення развяваліся, нібы крылы гіганцкай чырвонай птушкі. Клірыкі імчалі за ім у трывозе, быццам статак за сваім важаком.

Мацька нейкі час глядзеў ім услед, пакуль яны зніклі

ў лесе, павольна вярнуўся ў пакой і змрочна паківаў галавой:

— Што ж ты нарабіў?..

— Гэтага б не было, каб я крыху раней паехаў, а не паехаў я з-за вас.

— Чаму з-за мяне?

— He хацеў вас аднаго хворага пакідаць.

— А цяпер што?

— Цяпер паеду.

— Куды?

— У Мазовію, да Дануські... і павіныя чубы шукаць у немцаў.

Мацька падумаў хвіліну, а потым сказаў:

— Закладную ён нам аддаў, але ж заклад застаецца, ён запісаны ў судовай кнізе. He даруе нам цяпер абат ніводнага скойца.

— To няхай не даруе! Грошы маеце, а на дарогу я не папрашу. Мяне ўсюды прымуць і каня накормяць, а ў мяне ёсць панцыр на хрыбціне, корд ля боку, што яшчэ трэба рыцару?

Мацька задумаўся і доўга разважаў пра ўсё, што адбылося. He выйшла так, як ён задумаў, але не па ягонай віне. Сам ён жадаў ад усёй душы пашлюбіць Збышку і Ягенку, але зразумеў, што з гэтай мукі хлеб спячы не ўдалося, што пасля гневу абата, пасля бойкі з Вількам і Чтанам, ды і з-за Зыха і Ягенкі лепш будзе, калі Збышка паедзе, чым ён будзе прычынай звадаў і сварак.

— Што ж! — сказаў ён нарэшце.— Так і гэтак табе трэба шукаць тыя крыжацкія чубы, няма іншай рады, едзь! На ўсё воля Божая!.. А мне трэба ехаць у Згажэліцы, можа, яшчэ ўдасца ўгаварыць Зыха і абата... Зыха мне асабліва шкада...

Тут ён глянуў у вочы Збышку і раптам спытаўся:

— А табе Ягенкі не шкада?

— Хай ёй Бог дасць здароўя і ўсяго, чаго яна пажадае! — адказаў Збышка.

IV

Мацька цярпліва чакаў некалькі дзён, спадзеючыся, ці не прыйдзе якая-небудзь вестка са Згажэліц, ці не падабрэе абат, але ўрэшце яму апрыкрала чакаць у няпэўнасці, і ён парашыў сам выбрацца да Зыха. Ва ўсім,

што здарылася, не было яго віны, аднак яму хацелася пераканацца, ці не мае Зых на яго крыўды, а што да абата, то ён быў пэўны, што яго гнеў назаўжды і ніякай літасці яму і Збышку не будзе.

Аднак Мацька хацеў зрабіць усё, што было яму па сіле, каб улагодзіць той гнеў, і, едучы, абдумваў і прыкідваў, што каму скажа ў Згажэліцах, каб змякчыць крыўду і захаваць старую суседскую прыязнасць. Але думкі нешта бязладна віравалі ў ягонай галаве, і таму ён быў узрадаваны, што застаў дома адну Ягенку, якая сустрэла яго, як і раней, паклонам, пацалавала руку — словам, добразычліва, хаця была не вельмі вясёлая.

— Ці дома бацька? — спытаў ён.

— Дома, але ён паехаў з абатам на паляванне. Ужо хутка павінны вярнуцца...

Яна праводзіла яго ў пакой, і яны доўга сядзелі моўчкі, пакуль дзяўчына не спыталася першай:

— Сумна вам, мабыць, аднаму ў Багданцы?

— Сумна,— адказаў Мацька.— А ты ўжо ведаеш, што Збышка паехаў?

Ягенка ціха ўздыхнула:

— Ведаю. Ведала ў той самы дзень — і думала, што прыедзе хоць слова добрае на развітанне сказаць, але не прыехаў...

— А як яму было прыехаць? — сказаў Мацька.— Абат яго ледзь напалам не разарваў, ды і бацька твой не захацеў бы яго бачыць.

Яна рэзка ўскінула галаву і адказала:

— Эх! Я нікому не дала б яго ў крыўду!

Хоць загартаванае сэрца было ў Мацькі, але пры гэтых словах ён расчуліўся, прыгарнуў да сябе дзяўчыну і сказаў:

— Бог з табой, маё дзіцятка! Табе нявесела, і мне нявесела, таму што, скажу я табе, ні абат, ні бацька родны не любяць цябе болей, чым я. Хай бы лепш я памёр ад той раны, якую ты мне так добра лекавала, толькі б ён цябе за жонку ўзяў, а не іншую.

Ягенку ахапіла ў гэтую хвіліну такая туга, што яна ўжо не магла нічога таіць у сабе.

— He ўбачу я яго больш ніколі,— сказалаяна,— акалі ўбачу, то з дачкой Юранда. Дык лепш бы мне раней вочы выплакаць.

I канцом фартушка прыкрыла вочы, на якія навярнуліся слёзы.

— Ну што ты! Супакойся. Паехаць ён паехаў, але, Бог дасць, не вернецца ён з Юрандаўнай.

— А чаму ж не вернецца? — спытала Ягенка, зірнуўшы з-пад фартушка.

— Ды Юранд не хоча аддаваць яе.

Ягенка раптам адкрыла твар, павярнулася да Мацькі і спытала:

— Ён і мне гэта казаў, але ці праўда гэта?

— Праўда, як Бог свят, праўда.

— А чаму ён не аддае?

— А хто ж яго ведае. Можа, зарок які даў, а яго трэба абавязкова споўніць. Яму і Збышка спадабаўся, і разам помсціць немцам яны збіраліся, але і гэта не дапамагло. Княгіня спрабавала яго сватаць — не выйшла. Hi просьбаў, ні загаду, ні ўгавораў Юранд не паслухаў. Сказаў як адрэзаў. I, відаць, ёсць нейкая ў яго прычына, а ён чалавек цвёрды, што сказаў, тое зробіць. Так што ты, дзяўчынка, не траць надзеі, трымайся. Па праўдзе сказаць, Збышка мусіў ехаць, бо ў касцёле даў клятву здабыць павіныя пёры. Ды і дзяўчына ахінула яго пакрывалам у знак таго, што хоча яго за мужа мець, таму і галаву яму не адсеклі; ён абавязаны ёй, тут нічога не скажаш. Дасць Бог, не будзе яна яго жонкай, але паводле закону ён павінен стаць яе мужам. Зых на яго зазлаваў, абат раз’юшаны, ды і я таксама, але, з другога боку, што яму заставалася рабіць? Раз ужо ў яго абавязкі такія ёсць, то трэба было ехаць. Ён жа шляхціч! Адно хачу сказаць табе: калі толькі яго немцы не пакалечаць, то як паехаў, так і вернецца — і вернецца не толькі да мяне, старога, не толькі ў Багданец, але і да цябе, бо вельмі ўжо ты яму даспадобы.

— Ды дзе там! — сказала Ягенка з жалем.

Але тым не менш прыхілілася да Мацькі і, ціхенька штурхануўшы яго локцем, спытала:

— А адкуль вы ведаеце, што гэта так? Гэта ж няпраўда, няйначай?

— Адкуль ведаю? Я ж бачыў, як яму цяжка было ад’язджаць,— адказваў Мацька.— I яшчэ было: мы ўжо вырашылі, што ён едзе, і тут я спытаў яго: «А не шкада табе Ягенкі? » А ён так сказаў: «Хай ёй Бог дасць здароўя і ўсяго, чаго яна пажадае!» Ды як пачаў уздыхаць, здавалася, што мех кавальскі ў яго ў жываце...

— Ды не, няпраўда гэта! — паўтарыла больш ціха Ягенка.— Але вы раскажыце яшчэ...

— Далібог, праўда!.. Яму цяпер і тая не здасца такой прывабнай, бо ты і сама ведаеш, што больш ядранай, прывабнай дзяўчыны ў цэлым свеце няма. Ён адчуваў, што ты яму Богам прызначана, а кахаў цябе, можа, і болып, чым ты яго.

— Зусім не! — усклікнула Ягенка.

Тут яна скеміла, што выдала сябе, закрыла зноў румяны, як яблычак, твар рукавом, а Мацька ўсміхнуўся, пагладзіў свае вусы і сказаў:

— Эх, каб мне вярнуць сваю маладосць! А ты пацярпі, бо я ведаю, чым гэта ўсё скончыцца: паедзе ён, здабудзе сабе пры мазавецкім двары шпоры — мяжа там блізка, крыжака сустрэць няцяжка... Я ведаю, што і паміж крыжакамі нямала дужых рыцараў, а жалеза можа праткнуць і ягоную скуру — усякае здараецца, але спадзяюся, што яго не так проста адолець, бо ён, чарцяка, спрытны ў баі. Ты згадай, як ён Вілька і Чтана аддубасіў, a яны ж, кажуць, хлопцы не зломкі, чыстыя мядзведзі. Так што прывязе ён тыя чубы, але дачкі Юрандавай не прывязе; я ж і сам з Юрандам гаварыў, ведаю, як яно ёсць. Ну а што потым? Сюды вернецца, куды яму яшчэ падзецца.

— Калі ён яшчэ вернецца?

— Можа, і не хутка. Ну, калі ўжо ў цябе цярпення не хопіць, то не наракай. А пакуль што перадай бацьку і абату тое, пра што я табе тут гаварыў. Можа, тады яны будуць менш злаваць на Збышку.

— Як жа мне гэта перадаць? Татусь не так гневаецца, як смуткуе, а пры абаце нават згадаць пра Збышку небяспечна. Накрычаў на нас, як даведаўся пра слугу, якога я Збышку паслала.

— Якога слугу?

— Вы яго ведаеце. Чэх, той самы, якога бацька пад Баляслаўцам у палон узяў, добры слуга, адданы. Яго Главай клічуць. Татуся аддаў яго мне ў слугі. У сябе на радзіме ён быў шляхцічам. Я дала яму добрую зброю і паслала да Збышкі, каб ён служыў яму, ахоўваў яго, а калі, крый Божа, з ім нешта здарыцца, дык хоць вестку прынясе... Я дала яму ў дарогу кашэль, а ён прысягнуў мне збавеннем душы, што колькі жыць будзе, столькі і слугаваць Збышку.

— А маё ж ты дзіцятка! Дзякуй табе! А што бацька? He пярэчыў?

— А што яму пярэчыць? Адразу, праўда, не дазволіў,

а як упала яму ў ногі, дык і стала па-мойму. 3 татам ніякага клопату не было, а вось абат, як даведаўся ад сваіх скамарохаў, такі гвалт падняў, ну проста канец свету, татуля нават ад яго ў стадолу збег. Толькі ўвечары абат злітаваўся над маімі слязьмі, нават пацеркі мне падараваў... Але я рада была ўсё выцерпець, абы ў Збышкі слуг хапала.

— Як Бог свят, не ведаю, каго я болып люблю — яго або цябе! Ён і так многа слуг узяў, і грошай я даў яму, хоць не хацеў браць... А Мазовія не за морам... Даедзе...

Далейшая размова была перапынена, бо на двары забрахалі сабакі, пачуліся крыкі, гром медных труб. Ягенка, пачуўіпы шум, сказала:

— Гэта татуся вярнуўся з абатам. Давайце выйдзем на ганак, будзе лепей, калі абат убачыць вас здалёку, а не знянацку ў хаце.

Яна праводзіла Мацьку да ганка, адкуль яны ўбачылі на панадворку процьму народу, коней, сабак, і тут жа, на снезе, тушы працятых рагацінамі ці забітых стрэламі ласёў і ваўкоў. Убачыўшы Мацьку, абат, перш чым злезці з каня, кінуў у яго бок рагаціну. Зразумела, што ён не збіраўся забіваць старога — хацеў толькі такім чынам паказаць, які ён сярдзіты на ўсіх багданецкіх. Але Мацька зрабіў выгляд, што нічога не заўважыў, зняў шапку і здалёку пакланіўся абату.

Ягенка, тая наогул нічога не заўважыла, бо яе ўразіла іншае: сярод паляўнічых былі абодва яе кавалеры.

— Гэта ж Чтан і Вільк! — усклікнула яна.— Мабыць, сустрэліся з татусем у лесе.

А Мацька як убачыў іх, аж адчуў боль у старой ране. Яму тут жа падумалася, што вось адзін з іх атрымае Ягенку, а з ёй Мачыдолы, абатавы землі, бары, грошы... I жальба напалам са злосцю агарнула яго сэрца, а тут яшчэ праз хвіліну ён убачыў новую праяву. Гэты Вільк, з бацькам якога абат яшчэ нядаўна хацеў біцца на паядынку, мігам падскочыў да яго стрэмя, каб памагчы злезці з каня, а той прыязна абапёрся на плячо маладога шляхціча.

«Гэтак абат памірыцца і са старым Вількам,— падумаў Мацька,— ягонаму сыну аддасць за дзяўчынай і бары, і землі».

Ягоныя цяжкія думкі перапыніў голас Ягенкі, якая якраз у гэтую хвіліну сказала яму:

— Ужо ачунялі пасля бойкі са Збышкам, але хай сабе хоць штодня прыязджаюць, не дачакаюцца!

Мацька глянуў: твар дзяўчыны аж гарэў — ад холаду і абурэння, яе сінія вочы іскрыліся гневам, а яна ж добра ведала, што Вільк і Чтан уступіліся за яе ў карчме і з-за яе атрымалі добрую прачуханку.

Але ўсё ж Мацька сказаў:

— А дзе ты дзенешся! Зробіш, як абат скажа.

Яна сказала, як адрэзала:

— Абат зробіць тое, што я захачу!

«Божа мілы! — падумаў Мацька.— I як гэты дурань Збышка мог пакінуць такую дзяўчыну!»

V

А «гэты дурань» Збышка выязджаў тым часам з Багданца сапраўды не ў лепшым настроі. Наадварот, яму было нязвыкла і вельмі няўтульна адчуваць, што побач няма дзядзькі, з ім жа столькі год ён быў неразлучны і так прывык да яго, што аж не мог сабе ўявіць, як будзе абыходзіцца без яго ў дарозе і на вайне. Была і іншая прычына. Яму шкада было пакідаць Ягенку, бо хоць і казаў ён сам сабе, што едзе да любай яго сэрцу Данусі, але з Ягенкай яму было вельмі добра, ён толькі цяпер адчуў, якімі радаснымі былі іх сустрэчы і як будзе тужліва цяпер. Яму самому было дзіўна з гэтага свайго смутку, ён нават задумаўся: каб ён сумаваў па Ягенцы, як брат сумуе па сястры, то ўсё было б добра. Але ён заўважыў, што ўвесь час яе ўспамінае, і яго зноў «цягне» абхапіць яе стан, каб падсадзіць на каня, здымаць з сядла, пераносіць яе праз рэкі, выкручваць яе мокрыя косы, хадзіць з ёй па лясах, глядзець на яе, «раіцца» з ёй. Так ён да гэтага прывык і так гэта ўсё было яму міла, што цяпер зноў і зноў згадваў пра тое, што мінула, зусім забыўшыся, навошта ён выправіўся ў доўгую дарогу на Мазовію, і зноў паўстала перад яго вачыма тая хвіліна, калі Ягенка прыйшла яму раптам на дапамогу ў лесе, калі ён тузаўся з мядзведзем. Яму здалося, што гэта было толькі ўчора, і гэтак жа ўчора хадзілі яны на бабровыя тоні да Адстаянага азярка. Ён не бачыў яе тады, калі яна паплыла па бабра, а цяпер яму здалося, што ён бачыць яе, і адразу ж яго агарнула салодкая знямога, як і тады, пару тыдняў таму, калі вецер пасваволіў з яе сукенкай.

Потым успомніў, як яна ехала ў касцёл у Кшэсню ў такім цудоўным строі і як яго здзівіла, што такая простая дзяўчына выглядала быццам знатная паненка са сваёй світай. Прыгадаў ён гэта, і стала яму адначасна і весела, і смутна, і соладка, а як падумаў, што мог бы рабіць з ёй усё, што захацеў бы, так яе да яго цягнула, так яна глядзела яму ў вочы, так гарнулася да яго, ледзь з каня не зваліўся. «Чаму ж я не сустрэўся з ёй, не ўбачыўся, не абняў на развітанне,— казаў ён сам сабе.— Можа, мне б цяпер было лягчэй». Але адразу ж адчуў, што гэта няпраўда — лягчэй не было б, бо ад самой думкі пра такое развітанне яму стала горача, хаця было ўжо на двары зімна.

Ён раптам спалохаўся гэтых вельмі ўжо грэшных успамінаў і атрос іх з душы, як снег з апанчы.

— Да Дануські еду, да маёй наймілейшай! — сказаў ён сам сабе.

I тут жа яму падумалася, што гэта іншае каханне, больш высокае, не такое, ад якога пульсуе кроў і працінае да касцей. Але паволі, гэтак жа як ногі мерзлі ў страмёнах і халодны вецер студзіў кроў, думкі яго памкнуліся да Данусі. Так, ён абавязаны ёй, як нікому. Каб не яна, яго галава даўно б скацілася з плеч на кракаўскім рынку. I з той пары, як яна перад усімі рыцарамі і гараджанамі сказала: «Ён мой!» — і вырвала з катавых рук, ён належыць ёй, як нявольнік гаспадыні. He ён яе выбраў, а яна яго, гэтаму не можа запярэчыць нават Юранд. Толькі яна магла б яго прагнаць, як гаспадыня праганяе слугу, але ён усё роўна не можа пайсці, бо звязаны клятвамі. Ён падумаў, што яна яго не прагоніць — хутчэй пакіне мазавецкі двор і пойдзе за ім за свет, і, згадаўшы гэта, стаў у душы хваліць яе і асуджаць Ягенку, нібы была яе віна ў тым, што ён паддаўся спакусе і ў яго раздваілася сэрца. Цяпер яму было не ў галаве, што Ягенка вылечыла старога Мацьку, што каб не яна, то мядзведзь хутчэй за ўсё садраў бы яму ўсю скуру на галаве — ён знарок стараўся думаць пра Ягенку непрыхільна, спадзеючыся, што тады ён будзе болып варты Данусі і апраўдаецца сам перад сабой.

А тут якраз ззаду яго дагнаў чэх Глава, пасланы Ягенкай. Ён вёў з сабой абладаванага каня.

— Слава Ісусу Хрысту! — сказаў ён з нізкім паклонам.

Збышка не пазнаў яго, хаця бачыў пару разоў у Згажэліцах.

— На векі вякоў,— адказаў ён.— Хто ты такі?

— Ваш слуга, васпане.

— Як гэта, мой слуга? Вунь мае слугі,— сказаў ён і паказаў на двух туркаў, падараваных яму Завішам Чарным Сулімчыкам, і на двух дужых хлопцаў, якія самі сядзелі на конях і вялі ягоных рыцарскіх коней,— вунь яны, а цябе хто прыслаў?

— Панна Ягенка, Зыхава дачка, са Згажэліц.

— Панна Ягенка?

Збышка толькі што думаў пра дзяўчыну блага, і ў сэрцы яшчэ хавалася непрыхільнасць да яе, таму ён сказаў:

— Вяртайся дадому, падзякуй панне, а мне ты не патрэбен.

Чэх пахітаў галавой:

— He вярнуся я, пане. Мяне вам падаравалі, і я пакляўся служыць вам да смерці.

— Калі цябе падаравалі мне, значыць, ты мой слуга?

— Ваш, пане.

— Тады я загадваю табе вярнуцца.

— Я пакляўся, а я хоць і палонны з-пад Баляслаўца і бедны слута, але шляхціч.

Збышка ўгнявіўся:

— Пайшоў прэч! Ты што, хочаш мне служыць супраць маёй волі? Прэч, а то я вазьмуся за самастрэл!

Чэх спакойна адвязаў ад паклажы суконную апанчу, падбітую воўчым футрам, падаў яе Збышку і сказаў:

— Панна Ягенка і гэта вам паслала, пане.

— Ты, мусіць, хочаш, каб я табе рэбры пераламаў? — запытаў Збышка, узяўшы з рук слугі дзіду.

— А яшчэ кашэль ёсць для вас,— дадаў чэх.

Збышка замахнуўся на яго дзідай, але тут успомніў, што слуга, хаця і палонны, аднак жа шляхціч, які мусіў застацца ў Зыха, бо не меў за што выкупіцца з няволі, і апусціў руку.

Чэх нахіліўся да ягонага стрэмя і сказаў:

— He гневайцеся, пане. Калі нельга мне ехаць з вамі, я паеду на сотню крокаў ззаду, але ж я пакляўся збавеннем душы...

— А калі я загадаю забіць цябе альбо звязаць?

— Загадаеце забіць, то гэта не мой грэх будзе, а звязаць — застануся ляжаць, пакуль мяне добрыя людзі не развяжуць, або пакуль ваўкі не з’ядуць.

Збышка нічога не адказаў на гэта, крануў каня і паехаў далей, за ім папраставалі ягоныя слугі. Чэх з самастрэ-

лам за плячыма і з баявой сякерай на плячы паплёўся ззаду, тулячыся ў калматую шкуру зубра, бо якраз раптам падзьмуў рэзкі халодны вецер, які нёс снежныя крупы.

Усчалася завіруха, якая мацнела з кожнай хвілінай. Туркі нават у сваіх кажухах моцна мерзлі, Збышкавы канюхі пачалі пляскаць даланямі, а ён сам, таксама апрануты не дужа цёпла, раз-другі зірнуў на воўчую апанчу, прывезеную Главай, і нарэшце загадаў турку падаць яе.

Як след захутаўшыся ў апанчу, Збышка хутка адчуў, як цяпло разліваецца па ўсім ягоным целе. Асабліва зручным аказаўся каптур, які закрываў вочы і частку твару, так што віхура перастала яму дасаджаць. Ён міжволі падумаў, што Ягенка — цудоўнай душы дзяўчына, і, стрымаўшы каня, захацеў спытаць у чэха пра яе і пра ўсё, што было ў Згажэліцах пасля яго ад’езду.

Ён пачакаў, пакуль пад’едзе чэх, і спытаў яго:

— А ці ведае стары Зых, што панна паслала цябе да мяне?

— Ведае,— адказаў Глава.

— I не забараніў ёй гэта?

— Забараніў.

— Раскажы, як усё было.

— Пан хадзіў па пакоі, панна за ім. Ён крычаў, а паненка — ні слова, а як толькі ён да яе павярнуўся, яна яму ў ногі. I ні слова. Урэшце пан кажа: «Ты што, аглухла, чаму на мае словы не адказваеш? Скажы, бо ўрэшце ж дазволю, а як дазволю, абат мне галаву адарве!» Панна зразумела, што паставіла на сваім, і з плачам дзякавала. Ён пачаў на яе крычаць, што яна ўзяла над ім волю, што заўжды на сваім паставіць, а ў канцы сказаў: «Абяцай, што не пабяжыш крадком развітацца з ім, тады дазволю, а іначай — не». Паненка спачатку забедавала, але потым паабяцала, і пан вельмі ўзрадаваўся, таму што яны з абатам баяліся, як бы яна не пажадала ўбачыцца з вамі... Але гэтым справа не скончылася, бо потым панна захацела паслаць вам пару коней, а пан — нізавошта, панна хацела воўчую апанчу і кашэль даць, а пан нізавошта не згаджаўся. Але што з ягонай забароны! Каб ёй зажадалася дом спаліць, і гэта б ёй пан дазволіў. Вось так вы атрымалі і коней, і воўчую апанчу, і кашэль...

«Цудоўная дзяўчына!» — падумаў Збышка.

Праз хвіліну ён запытаўся:

— А з абатам не было ў іх бяды?..

Чэх усміхнуўся, як кемлівы слуга, які ведае пра ўсё, што робіцца навокал, і адказаў:

— Усё гэта яны рабілі крадком ад абата, а што было потым, не ведаю, бо раней паехаў. Абат ён і ёсць абат — то крыкне часам на паненку, то ўжо ў вочы ёй зазірае, ці не надта ўкрыўдзіў. Сам бачыў, як ён спачатку накрычаў на яе, а потым падышоў да скрыні, дастаў пацеркі, такія прыгожыя, якіх і ў Кракаве, мабыць, не дастаць. «На»,— кажа. Паразумеецца яна і з абатам, ён жа яе любіць больш, чым родны бацька.

— Гэта так і ёсць.

— Як Бог свят!

Яны змоўклі і ехалі далей, нягледзячы на вецер і снежныя крупы. Але раптам Збышка стрымаў каня, бо аднекуль збоку пачуўся з лясной гушчыні жаласлівы голас, ледзь чутны з-за шуму ветру:

— Хрысціяне, ратуйце слугу Божага ў бядзе!

Раптоўна на дарогу выбег чалавек, апрануты нібы і як мніх, і як чалавек свецкі, і спыніўшыся перад Збышкам, закрычаў:

— Хто вы ні ёсць, пане, дапамажыце чалавеку, бліжняму свайму, ў цяжкай бядзе!

— Што з табой здарылася і хто ты такі? — спытаўся малады рыцар.

— Слуга Божы, хоць і не пасвячоны, а здарылася вось што: сёння раніцой у мяне вырваўся конь, што вёз скрыні са святынямі. Застаўся я адзін, без зброі, а вечар блізка і хутка ўжо ў лесе завыюць лютыя звяры. Прападу, калі вы мяне не выратуеце.

— Калі загінеш па маёй віне, то мне давядзецца адказваць за твае грахі,— сказаў Збышка,— але як жа я даведаюся, што ты праўду кажаш і што ты не валацуга нейкі, не прайдзісвет, якіх шмат бадзяецца цяпер па дарогах?

— Па маіх скрынях пазнаеш, пане. He адзін чалавек пажадаў бы аддаць кашэль, набіты дукатамі, каб мець тое, што ў іх ёсць, але я вам тое-сёе задарма аддам, толькі вазьміце мяне з маімі скрынямі.

— Кажаш, што ты слуга Божы, а хіба ты не ведаеш, што ратунак даецца не дзеля зямных, а дзеля нябесных узнагарод? А як уцалелі твае скрыні, калі конь разам з возам уцёк?

— Я знайшоў каня, яго ваўкі ў лесе задзёрлі, ну a

скрыні засталіся, я прывалок іх да дарогі і чакаю, пакуль добрыя людзі дапамогуць.

Сказаўшы так, ён, каб пацвердзіць свае словы, паказаў на два лубяныя карабы, што ляжалі пад сасной. Збышка глядзеў на яго з недаверам; чалавек гэты здаваўся яму падазроным, да таго ж ягоная мова, хоць і даволі чыстая, выдавала, што падарожнік не тутэйшы. Аднак, не жадаючы адмовіць у дапамозе, ён дазволіў яму сесці разам са сваімі надзіва лёгкімі карабамі на вольнага каня, якога вёў чэх.

— Хай Бог памножыць твае перамогі, мужны рыцар! — сказаў незнаёмы.

Потым ён зірнуў на юны твар Збышкі і дадаў напаўголаса:

— А таксама і валасы ў тваёй барадзе.

Праз хвіліну ён ужо ехаў побач з чэхам. Нейкі час яны не маглі размаўляць, бо з-за моцнага ветру ў лесе нічога не было чуваць. Калі крыху аціхла, Збышка пачуў ззаду такую гаворку:

— Я не буду спрачацца, можа, ты і быў у Рыме, але мне здаецца, ты вельмі ахвочы да піва,— казаў чэх.

— Сцеражыся вечных пякельных мучэнняў,— адказаў незнаёмы,— бо ты размаўляеш з чалавекам, які на мінулы Вялікдзень еў вараныя яйкі з папам рымскім. A пра піва ты мне на такім холадзе не кажы, хіба пра падагрэтае, калі ж маеш біклажку з віном, то дай мне дватры глыткі. а я табе за гэта дам адпушчэнне за месяц чысцілішча .

— Ты ж не маеш на гэта права, сам жа казаў, што не пасвячоны, як жа ты адпусціш мне месяц чысцілішча?

— Так, я не пасвячоны, але макаўка ў мяне паголеная, я атрымаў на гэта дазвол, да таго ж я важу з сабой адпупгчэнні і рэліквіі.

— У гэтых карабах?

— У гэтых карабах. Каб вы толькі ўбачылі, што там ляжыць, то ўпалі б ніцма не толькі вы, але і сосны, і дзікія звяры.

Але чэх, хлопец бойкі і бывалы, падазрона паглядзеў на гандляра індульгенцыямі⁶¹ і спытаў:

— А як гэта ў цябе каня ваўкі з’елі?

— З’елі, бо яны радня д’яблу, але потым лопнулі. Аднаго з іх я потым бачыў на ўласныя вочы. Калі ў цябе ёсць віно, дык дай, a то хоць вецер і аціх, але я перамёрз, седзячы ля дарогі.

Чэх віна яму не даў, і яны зноў моўчкі ехалі далей, аж пакуль гандляр індульгенцыямі не спытаў:

— Куды едзеце?

— Далёка. Але пакуль што да Серадза. Паедзеш з намі?

— Мушу ехаць. Пераначую ў стайні, а раніцой, можа, гэты набожны рыцар падорыць мне каня, і я паеду далей.

— Адкуль ты?

— 3 прускіх краёў, з-пад Мальбарка.

Пачуўшы гэта, Збышка павярнуў галаву і кіўнуў, каб незнаёмы пад’ехаў бліжэй.

— Ты з-пад Мальбарка? I едзеш адтуль?

— 3-пад Мальбарка.

— Але хіба ты немец, ты ж добра гаворыш па-нашаму. Як цябе клічуць?

— Я немец, а завуць мяне Сандэрус; па-вашаму я ўмею гаварыць таму, што нарадзіўся ў Торуні, а там увесь народ так гаворыць. Пазней жыў у Мальбарку, там тое самае. Ды што там! Нават і крыжакі вашу мову разумеюць.

— А ці даўно ты з Мальбарка?

— Быў я, пане, у Святой Зямлі, потым у Канстанцінопалі і ў Рыме, адтуль праз Францыю вярнуўся ў Мальбарк, а з Мальбарка ехаў у Мазовію — развожу святыя рэліквіі, бо іх ахвотна купляюць набожныя хрысціяне дзеля выратавання душы.

— А ці быў ты ў Плоцку або ў Варшаве?

— Быў і там і там. Дай Бог здароўя абедзвюм княгіням! Нездарма княгіню Аляксандру любяць нават прускія рыцары, бо яна набожная пані, аднак і княгіня Анна Янушава не горшая.

— Ты бачыў двор у Варшаве?

— Я яго не ў Варшаве, а ў Цэханаве сустрэў, дзе мяне князь і княгіня як слугу Божага дужа гасцінна прымалі, добрыя падарункі далі на развітанне. А я пакінуў ім святыя рэліквіі, якія пашлюць ім Божае блаславенне.

Збышка хацеў спытаць пра Данусю, але яго апанавалі нясмеласць і сорам, ён зразумеў, што гэта значыла б адкрыць сваю таямніцу і даверыцца чалавеку незнаёмаму, простага паходжання, які да таго ж выглядаў падазрона і мог быць звычайным ашуканцам.

Пасля хвіліны маўчання ён спытаў:

— А што за рэліквіі ты возіш па свеце?

— Важу і адпушчэнні, і рэліквіі. Адпушчэнні маю розныя: і поўныя, і на пяцьсот, і на трыста, і на дзвесце год, і на меней, і болып танныя, каб і бедныя маглі купіць і

скараціць сабе мукі ачышчэння. Маю адпушчэнні за старыя грахі і за грахі будучыя, але не думайце, васпане, што грошы, якія мне за іх даюць, я забіраю сабе... Кавалак чорнага хлеба і глыток вады — вось усё, што мне трэба, а астатняе, што збяру, адвожу ў Рым, каб з часам сабралося на новы крыжовы паход. Праўда, ездзіць па свеце многа махляроў, усё ў іх падробнае: і адпушчэнні, і святыні, і пячаткі, і сведчанні, і Святы Айцец справядліва патрабуе ў сваіх пасланнях судзіць гэтых махляроў, але мяне серадзскі прыёр⁶² пакрыўдзіў, і беспадстаўна, бо ў мяне пячаткі сапраўдныя. Праверце, калі ласка, самі ўбачыце, вось ён воск.

— А што зрабіў серадзскі прыёр?

— Ах, пане! Можа, я і памыляюся, але мне здаецца, што ён атручаны ерэтычным вучэннем Вікліфа . Мне ваш збраяносец казаў, што вы едзеце ў Серадз; калі гэта так, то лепш мне не паказвацца яму на вочы, каб не даводзіць яго да граху і блюзнерства, калі ён зноў убачыць мае святыні.

— Значыць, ён, калі карацей, вызнаў цябе за ашуканца і рабаўніка?

— Каб жа ўсё было толькі ўва мне! Я дараваў бы яму тады, як бліжняму свайму, я гэта, у рэшце рэшт, ужо зрабіў, але ж ён здзекаваўся з маіх святых тавараў, за гэта, я амаль упэўнены, ён застанецца без збавення.

— Якія ты маеш святыя тавары?

— Ды такія, што нават гаварыць пра іх непрыстойна з пакрытай галавой, але ў мяне ёсць якраз гатовыя адпушчэнні, таму магу дазволіць не здымаць каптур, a то зноў падзьмуў халодны вецер. У час адпачынку вы ў мяне купіце адно, і грэх вам даруецца. Чаго ў мяне толькі няма! Ёсць капыт осліка, на якім ехала святая сям’я ў час уцёкаў у Егіпет, ён быў знойдзены каля пірамід. Арагонскі кароль даваў мне за яго пяцьдзесят дукатаў чыстым золатам. Ёсць у мяне пяро з крыла архангела Гаўрыіла, якое ён згубіў у час звеставання; ёсць галовы дзвюх перапёлак, пасланых ізраільцянам у пустэльні; ёсць алей, на якім язычнікі хацелі падсмажыць Святога Яна, і папярочка з драбінаў, якія бачыў у сне Якаў, і слёзы Марыі Егіпецкай, і крыху іржы з ключоў апостала Пятра... He, не магу ўсё пералічыць, васпане, я вельмі змёрз, а ваш збраяносец не даў мне віна, ды ўсё роўна я б да вечара не скончыў.

— Так, гэта каштоўныя рэліквіі, калі толькі яны сапраўдныя,— сказаў Збышка.

— Вы сумняваецеся? He, лепш вазьміце, васпане, вашу дзіду ў збраяносца ды настаўце яе, бо недзе паблізу ходзіць д’ябал, які вам падказвае такія думкі. Яго трэба трымаць на адлегласці дзіды. Калі ж не хочаце клікаць бяду, то купіце ў мяне адпушчэнне за гэты грэх, а не — дык не пройдзе і трох тыдняў, як памрэ той, каго вы любіце больш за ўсё на свеце.

Збышка спужаўся гэтай пагрозы, бо згадаў пра Данусю, і адказаў:

— Гэта ж не я, гэта серадзскі прыёр не верыць!

— Паглядзіце самі, васпане, на воск на пячатках; a што да прыёра, то хто ведае, ці жывы ён яшчэ, бо кара Божая бывае хуткай.

Калі прыехалі ў Серадз, аказалася, што прыёр быў жывы. Збышка нават пабываў у яго, заказаў дзве імшы, адна з іх была за здароўе Мацькі, другая за тое, каб Бог паслаў яму самому павіныя пёры, па якія ён ехаў. Прыёр, як гэта часта бывала ў тагачаснай Полыпчы, быў чужынец, родам з Цыліі, пражыўшы сорак год у Серадзе, навучыўся добра гаварыць па-польску і стаў зацятым ворагам крыжакоў. Вось чаму, калі ён даведаўся пра Збышкавы планы, сказаў:

— Іх яшчэ напаткае найвялікшая кара Гасподня, але і цябе не буду адгаворваць ад таго, што ты задумаў, бо ты пакляўся; да таго ж за тое, што яны тут, у Серадзе, нарабілі, ніколі рука паляка не пакарае іх у поўнай меры.

— А што яны нарабілі? — запытаў Збышка, які хацеў больш ведаць пра ўсе крыўды, якія зыходзілі ад крыжакоў.

На гэта старэнькі прыёр толькі развёў рукамі і спачатку ўслых прачытаў «Вечную памяць», а потым сеў на зэдлік, якую хвіліну сядзеў з заплюшчанымі вачыма, нібы імкнучыся сабрацца з думкамі, каб успомніць даўніну, і ўрэшце пачаў свой аповед так:

— Іх прывёў сюды Вінцэнт з Шаматул. Мне тады было дванаццаць гадоў, я толькі-толькі прыехаў з Цыліі, адкуль забраў мяне мой дзядзька, прэлат Петцольд. Крыжакі напалі на горад уночы, адразу ж падпалілі яго. Мы бачылі з гарадскіх сцен, як на рынку секлі мечамі мужчын, жанчын, дзяцей, кідалі немаўлят у агонь... Я там бачыў і забітых ксяндзоў, бо ў сваёй злосці яны не шкадавалі нікога. Тут высветлілася, што прыёр Мікалай, які

родам з Эльблонга, ведае комтура Германа, які прывёў крыжакоў. Прыёр выйшаў са старшымі братамі кляштара да гэтага жорсткага рыцара, упаў ніцма і на нямецкай мове заклінаў яго злітавацца над хрысціянамі. Але комтур сказаў адно: «Не разумею»,— і загадаў далей рэзаць людзей. Тады якраз і выразалі мніхаў, а з імі майго дзядзьку Петцольда, Мікалая ж прывязалі да конскага хваста... Наранне не было ўжо ў горадзе ніводнага жывога чалавека, апроч крыжакоў і мяне, бо я затаіўся на званіцы, ляжаў на бэльцы, да якой падвешваюць званы. Бог ужо іх пакараў пад Плоўцамі, але яны ўвесь час шукаюць згубы на наша хрысціянскае каралеўства і да той пары будуць шукаць, пакуль іх саміх не змяце рука Божая.

— Пад Плоўцамі,— сказаў Збышка,— загінулі амаль усе мужчыны з майго роду, але я не шкадую, бо тады Бог дараваў перамогу каралю Лакетку, і ён знішчыў дваццаць тысяч немцаў.

— Ты дачакаешся яшчэ болыпай вайны і яшчэ большых перамог,— сказаў прыёр.

— Амін! — адгукнуўся Збышка.

Яны пачалі гутарыць пра іншае. Малады рыцар мімаходзь спытаў і пра гандляра рэліквіямі, якога сустрэў на дарозе ў Серадз, і даведаўся, што нямала такіх махляроў швэндаецца па дарогах, падманвае даверлівых людзей. Прыёр сказаў таксама, што ёсць папскія булы, якія загадваюць біскупам затрымліваць такіх гандляроў; калі ў каторага з іх не будзе сапраўдных пасведчанняў і пячатак, яго трэба судзіць. Пасведчанні ж гэтага валацугі здаліся прыёру падазронымі, і ён хацеў адразу адаслаць яго ў біскупскі суд. Але ён уцёк. Можа, ён баяўся якой мітрэнгі на сваім шляху, але гэтымі ўцёкамі даў падставу для яшчэ большых падазрэнняў.

Калі гутарка скончылася, прыёр запрасіў Збышку адпачыць і заначаваць у кляштары, але той не мог на гэта згадзіцца, бо хацеў вывесіць перад карчмой 'выклік «на бой пеша або конна» ўсім рыцарам, якія не згадзіліся б з тым, што панна Данута найпрыгажэйшая і найвысакароднейшая дама ва ўсім каралеўстве, а павесіць такі выклік на варотах кляштара не выпадала. Hi прыёр, ні другія мніхі не захацелі нават напісаць для Збышкі гэты выклік, і малады рыцар аказаўся ў цяжкім становішчы, не ведаючы, што рабіць. Калі ж ён вярнуўся ў карчму, то

яму ўспомнілася, што выклік можа напісаць гандляр індульгенцыямі.

— Прыёр так і не разабраўся — ты бадзяга ці не,— сказаў Збышка,— ён разважае так: «Чаго яму было баяцца суда, калі яго пасведчанні сапраўдныя?»

— He біскупа я баюся,— адказаў Сандэрус,— а мніхаў, якія не разбіраюцца ў пячатках. Я хацеў якраз паехаць у Кракаў, але ў мяне няма каня, вось і мушу чакаць, пакуль мне яго хто-небудзь падорыць. А пакуль што я пашлю ліст, да якога прыкладу сваю пячатку.

— I я пра гэта думаў. Калі яны ўбачаць, што ты чалавек пісьменны, то зразумеюць, што ты не прасцяк. А як ты пашлеш ліст?

— Праз якога-небудзь пілігрыма ці вандроўнага мніха перадам. Ці мала людзей ідзе ў Кракаў да труны каралевы?

— А ці зможаш ты напісаць мне выклік?

— Напішу вам, васпане, усё, што загадаеце, гладка і прыгожа, нават на дошцы.

— Лепей на дошцы,— адказаў узрадаваны Збышка,— не парвецца і прынагадзіцца на потым.

Праз нейкі час слугі адшукалі і прынеслі свежую дошку, і Сандэрус напісаў выклік. Што там было напісана, Збышка не ўмеў прачытаць, але адразу ж загадаў прыбіць выклік на варотах, а пад ім павесіць шчыт, дзе на варце па чарзе стаялі туркі. Хто ўдарыў бы ў шчыт дзідай, даў бы знак, што прымае выклік. Але ў Серадзе, па ўсім відаць, не было жадаючых выходзіць на паядынак, бо ні ў гэты дзень, ні да самага паўдня наступнага пічыт ніводнага разу не зазвінеў ад удару, апоўдні ж крыху засмучаны малады рыцар выправіўся ехаць далей.

Перад тым заходзіў яшчэ раз Сандэрус і параіў яму:

— Вам, васпане, патрэбна было вывесіць шчыт у тых краях, дзе жывуць прускія рыцары, там вашаму збраяносцу ўжо давялося б падцягваць на вас рамяні даспехаў.

— Што ты кажаш? Крыжакі ж мніхі, а мніху не дазваляецца мець даму сэрца, бо ён слуга Божы.

— He ведаю, што ім можна, што не, але адно ведаю, што яны ў іх ёсць, гэтыя дамы. Праўда, крыжака будуць асуджаць, калі ён выйдзе на паядынак, бо яны ж даюць клятву ўступаць у бой толькі за веру разам з іншымі; але ў Прусіі акрамя рыцараў Ордэна процьма свецкіх рыцараў, што прыязджаюць з далёкіх краін на дапамогу прус-

кім. Гэтыя толькі і глядзяць, з кім бы счапіцца, асабліва французскія рыцары.

— Эх! Нагледзеўся я на іх пад Вільняй, дасць Бог, убачу і ў Мальбарку. Мне патрэбны павіныя пёры са шлемаў, я іх абяцаў, разумееш?

— Купіце, пане, лепш у мяне дзве-тры кроплі поту святога Георгія, якія ён праліў, калі біўся з вогненным зміем. Ніводная святыня так не дапамагае рыцару, як гэтая. Дайце мне за яе каня, на якім я ехаў, а я дадам яшчэ адпушчэнне за хрысціянскую кроў, якую вам давядзецца праліць у баі.

— Адчапіся ад мяне, а не то раззлуюся. He буду я браць твой тавар, пакуль не ўведаю, ці добры ён.

— Вось вы казалі, што едзеце шукаць мазавецкі двор князя Януша. Вы там і спытайце, колькі святынь узялі ў мяне і сама княгіня, і рыцары, і панны на тых вяселлях, на якіх я быў.

— На якіх такіх вяселлях?

— Звычайных, перад калядным пастом. Рыцары жаніліся адзін перад адным, бо людзі кажуць, што будзе вайна паміж польскім каралём і прускімі рыцарамі за Добжынскую зямлю... Ну, і некаторыя кажуць сабе: «Богу ведама, ці застануся жывым,» — і хочуць хаця б крыху перад гэтым спазнаць сямейнага шчасця.

Збышка дужа зацікавіўся чуткамі пра вайну, але яшчэ болып тым, што Сандэрус казаў пра вяселлі, і ён запытаў:

— I хто там з паненак пабраўся шлюбам?

— Ды амаль усе прыдворныя панны княгіні. He ведаю, ці засталася хаця б адна, бо чуў, як княгіня казала, што давядзецца шукаць новых прыдворных дзяўчат.

Пачуўшы тое, Збышка на хвіліну змоўк, потым запытаўся як не сваім голасам:

— А панна Данута Юрандаўна, імя якой ты пісаў на дошцы, таксама выйшла замуж?

Сандэрус завагаўся і не спяшаўся адказваць, бо і сам нічога толкам не ведаў, да таго ж падумаў, што набудзе перавагу над рыцарам, калі будзе трымаць яго ў няпэўнасці, і можна лепш скарыстаць гэта ў сваіх мэтах. Ён ужо загадзя разважыў, што няблага будзе, калі паедзе з гэтым рыцарам, у якога шмат слуг, багатага рыштунку і ўсялякага дабра. Сандэрус разбіраўся ў людзях, бо меў жыццёвы вопыт. Збышка быў вельмі малады, і можна было спадзявацца, што ён акажацца шчодрым і неразважлівым, не будзе шкадаваць грошай. Ён паспеў пры-

гледзецца да міланскіх даспехаў, убачыў выдатных баявых коней, якія не маглі належаць простаму рыцару, і падумаў, што каля такога паніча ён будзе мець і гасціннасць пры дварах, і магчымасць выгадна збываць свае рэліквіі, і бяспеку ў дарозе, і, нарэшце, дастаткова страў і трункаў, што для яго было найважнейшым за ўсё.

Таму, перш чым адказаць Збышку, ён зморшчыў лоб, узвёў угору вочы, нібы напружваючы памяць, і адказаў:

— Панна Данута Юрандаўна... А адкуль яна?

— Са Спыхава.

— Я іх усіх бачыў, але як там каторую звалі — не дужа памятаю.

— Яна яшчэ зусім маладзенькая, на лютні грае, весяліць княгіню песнямі.

— Ага... маладзенькая... на лютні грае... Выходзілі замуж і такія. Ці не чорная яна, як агат?

Збышка ўздыхнуў з палёгкай.

— Гэта не яна! Тая, пра якую я пытаюся, белая, як снег, толькі шчокі румяныя, і белавалосая.

Сандэрус перапыніў яго:

— Вось якраз чорная, як агат, засталася з княгіняю, a астатнія ўсе павыходзілі замуж.

— Спачатку ты казаў «амаль усе», значыць, не ўсе да адной. Напрамілы Бог прашу цябе, калі хочаш, каб я табе што даў, успомні!

— Дні праз тры ці чатыры я, можа, і ўспомніў бы, a мілей за ўсё быў бы мне конь, каб вазіць свае тавары.

— Будзеш яго мець, калі скажаш праўду.

Тут азваўся чэх, які слухаў усю гэтую размову, пасміхаючыся сабе ў вусы:

— Усю праўду мы будзем ведаць пры мазавецкім двары.

Сандэрус ці не з хвіліну глядзеў на яго, пасля сказаў: — Можа, ты думаеш, што я баюся мазавецкага двара? — Я не кажу, што ты яго баішся, аднак жа ні зараз, ні праз тры дні нікуды ты на кані не паедзеш, а калі акажацца, што ты зманіў, то і на ўласных нагах не пойдзеш, бо пан Збышка загадае іх табе пераламаць.

— Гэта ўжо як піць даць! — пацвердзіў Збышка.

Сандэрус падумаў, што такое абяцанне вымушае быць асцярожным, і адказаў:

— Каб я хацеў зманіць, я адразу сказаў бы, выйшла або не выйшла, а я ж сказаў, што не памятаю. Каб ты

меў свой розум, то адразу мог бы спасцігнуць маю дабрачыннасць.

— Мой розум тваёй дабрачыннасці не брат, бо, можа, ў цябе яна сабаку сястра.

— Мая дабрачыннасць так не брэша, як твой розум, a хто пры жыцці брэша, той пасля смерці і завыць можа!

— Гэта так! He выць пасля смерці будзе твая дабрачыннасць, а скрыгатаць зубамі, адзіна можа яна страціць іх пры жыцці на службе ў д’ябла.

I пачалася ў іх такая сварка, канца-берагу няма, бо чэх быў востры на язык і на кожнае слова немца адказваў двума. Але тым часам Збышка даў загад ад’язджаць, і неўзабаве яны рушылі ў дарогу, папярэдне распытаўшы як след у бывалых людзей пра шлях на Ленчыцу. За Серадзам дарога пайшла глухімі лясамі, якімі зарасла болыпая частка гэтага краю. Але па гэтых лясах пралягаў шырокі гасцінец, месцамі нават акапаны равамі, месцамі ў нізінах брукаваны — сляды гаспадарання караля Казіміра. Праўда, пасля ягонай смерці ў часы ваеннай завірухі, узнятай Наленчамі і Гжымалітамі, дарогі таксама былі занядбаныя, але калі пры Ядвізе настаў мір, зноў у руках стараннага люду заснавалі рыдлёўкі на багнах і сякеры па лясах, і пад канец яе жыцця купец ужо мог правезці з аднаго буйнога горада ў другі свае тавары, не баючыся таго, што зламаецца ў выбоіне вось, або загразне падвода. Цяпер толькі дзікі звер і разбойнікі заставаліся страшнымі на дарогах, але супраць дзікага звера можна было абараніцца, запальваючы на нач каганцы, а ўдзень — самастрэламі, разбойнікаў жа на гэтай дарозе было меней, чым у іншых краях, бадзяг таксама. Ну, a хто ехаў узброены ды з аховай, той мог увогуле нічога не баяцца.

Збышка таксама не баяўся ні разбойнікаў, ні ўзброеных рыцараў, ён нават не ўспамінаў пра іх, бо яго апанавала вялікая трывога, а душа яго была на мазавецкім двары. Ці застане ён яшчэ сваю Данусю прыдворнай княгіні, ці яна ўжо будзе жонкай якога-небудзь мазавецкага рыцара — ён не ведаў, і з раніцы да вечара ў дарозе яго душу мучылі сумненні. Часам яму здавалася неверагодным, што яна магла забыцца пра яго, але потым прыходзіла ў галаву іншая думка: а што калі Юранд паявіўся пры двары і выдаў дачку замуж за якога-небудзь свайго суседа ці прыяцеля. Казаў жа ён Збышку яшчэ ў Кракаве, што Дануся не яму прызначана, што ён не можа яе

аддаць яму; значыць, відавочна, абяцаў яе некаму іншаму, быў звязаны зарокам, а цяпер ён гэты зарок споўніў. Калі Збышка думаў пра гэта, яму ўжо здавалася, што болып ён не ўбачыць Данусю дзяўчынай. Тады ён клікаў Сандэруса і зноў яго распытваў, зноў цікавіўся, што ён памятае, а той усё болып і болып блытаўся.

Часам здавалася, што немец вось-вось ўспомніць і прыдворную дзяўчынку Данусю, і яе вяселле, але ён тут жа засоўваў палец у рот у задуменні, а потым усклікаў: «Відаць, не яна!». Была надзея, што ў галаве немца праясніцца ад віна, але ён піў і піў многа, ды ягоная памяць не праяснялася, і ён па-ранейшаму змушаў маладога рыцара быць у няпэўнасці, страх у душы ўвесь час змяняўся надзеяй.

Так і ехаў Збышка ў трывозе, смутку і сумненнях. На шляху ён ужо зусім не думаў пра Багданец, пра Згажэліцы — толькі пра тое, што яму належала зрабіць. Перш за ўсё трэба было ехаць да мазавецкага двара і даведацца там пра ўсё, як ёсць, таму Збышка і спяшаўся, спыняючыся ненадоўга ў сядзібе, карчме або ў горадзе на кароткі начлег, толькі каб даць адпачыць коням. У Ленчыцы ён зноў загадаў павесіць перад брамай карчмы свой выклік. Ён заўважыў, што хаця яму невядома, выйшла замуж Дануся ці засталася дзяўчынай, але ж яна ягоная дама сэрца, і ён мусіць біцца за яе. Але і ў Ленчыцы аказалася не вельмі многа такіх, хто мог прачытаць ягоны выклік, а тыя рыцары, якім яго прачыталі пісьменныя клірыкі, не ведалі чужога звычаю, паціскалі плячыма і гаварылі: «Едзе нейкі дурань, бо хто ж будзе згаджацца ці спрачацца з ім, калі той дзяўчыны ніхто з нас у вочы не бачыў». А Збышка ехаў далей з усё большай трывогай у душы і ўсё болей спяшаючыся. Ніколі ён не пераставаў кахаць сваю Дануську, але ў Багданцы і ў Згажэліцах, калі ён кожны дзень гутарыў з Ягенкай, захапляўся яе прыгажосцю, ён не так часта думаў пра Данусю, а цяпер адна яна не сыходзіла з ягонай памяці, з вачэй, з думак. Ён бачыў яе нават у сне, з распушчанай касой, з маленькай лютняй у руцэ, у чырвоных чаравічках і з вяночкам на галаве. Яна працягвала да яго рукі, а Юранд цягнуў яе да сябе. Раніцой, калі сны знікалі, на змену ім прыходзіла яшчэ больіпая туга, і ніколі ў Багданцы Збышка не кахаў той дзяўчыны так, як цяпер, калі яму думалася, што яе забралі ў яго.

Прыходзіла яму ў галаву, што яе, напэўна, выдалі за-

муж супраць яе волі, але ў душы ён усё роўна яе ні ў чым не вінаваціў, бо яна была яшчэ дзіцем і не магла праявіць сваю волю. Ён нават абураўся, згадваючы пра Юранда і княгіню Анну; калі ж думаў пра Данусінага мужа, сэрца яго загаралася вялікім гневам, і ён грозна азіраўся на слуг, што везлі ў паклажы зброю. Ён вырашыў, што будзе ёй служыць і тады, калі яна акажацца чужой жонкай, ён усё роўна павінен здабыць і палажыць да яе ног павіныя пёры. Але ў гэтай думцы было болып смутку, чым суцяшэння, бо ён не ўяўляў сабе, што будзе рабіць далей.

Суцяшала яго толькі надзея на будучую вялікую вайну. Хоць яму без Дануські і жыць не хацелася, але ён не думаў, што абавязкова загіне, наадварот, адчуваў, што вайна зможа так захапіць ягоную душу і памяць, што ён забудзецца пра свае нягоды і засмучэнні. Прадчуванне вялікай вайны, сапраўды, як бы вісела ў паветры. Невядома, адкуль ішлі чуткі, бо паміж каралём і Ордэнам панаваў мір, але аднак жа ўсюды, дзе Збышка праязджаў, не гутарылі ні пра што іншае. Людзі нібы адчувалі, што вайна непазбежная, а некаторыя проста казалі: «Навошта ж нам было злучацца з Літвой, хіба не для таго, каб разам выйсці супраць гэтых сабак-крыжакоў? Трэба раз і назаўжды скончыць з імі, каб яны болып нас не мучылі». Іншыя абураліся: «Шалёныя мніхі! Мала было ім Плоўцаў! Смерць вісіць над імі, а яны яшчэ захапілі Добжынскую зямлю, якую потым ім давядзецца аддаць з крывёю». I ўжо грунтоўна рыхтаваліся да вайны ва ўсіх землях каралеўства, без мітусні, як гэта звычайна робіцца, калі рыхтуюцца да бою не на жыццё, а на смерць, з глухой зацятасцю цярплівых людзей, якія доўга зносілі крыўды і задумвалі ворагу страшную кару. Ва ўсіх маёнтках Збышка сустракаў людзей, перакананых у тым, што ў любы дзень трэба быць гатовым сесці на каня, яго гэта нават здзіўляла, бо як і іншыя, ён разумеў, што вайна непазбежна пачнецца, але не чуў, што яна пачнецца так хутка. Яму не прыходзіла ў галаву тая думка, што спадзяванні людзей апераджаюць падзеі, ён верыў не сабе, а іншым, радаваўся ў душы гэтай падрыхтоўцы да вайны, з чым сустракаўся на кожным кроку. Усе іншыя клопаты адступалі перад клопатам пра каня і зброю, усюды старанна даводзілі да ладу дзіды, мечы, баявыя сякеры, рагаціны, шлемы, панцыры, рамяні нагруднікаў і чапракоў. У кузнях днём і ноччу білі жалезнымі молатамі па жалезных лістах, кавалі грубыя, цяжкія даспехі, якія

было не па сілах надзець выкшталцоным рыцарам з Захаду, але іх лёгка насілі дужыя шляхцічы з Велікапольшчы і Малапольшчы. Старыя даставалі са скрыняў у каморах пакрытыя цвіллю мяхі з грыўнамі на ваенны рыштунак для дзяцей. Неяк Збышка заначаваў у багатага шляхціча Барташа з Бялаў, бацькі дваццаці двух дужых сыноў, які аддаў у заклад свае багатыя землі кляштару ў Ловічы, каб купіць дваццаць два панцыры, такую ж колькасць шлемаў і іншага ваеннага рыштунку. Хаця Збышка і не чуў у Багданцы пра ўсё гэта, аднак ён думаў, што і яму давядзецца рушыць у Прусію, і дзякаваў Богу, што ён так добра падрыхтаваўся. Ягонае ўзбраенне паўсюдна выклікала здзіўленне. Яго лічылі сынам ваяводы; калі ж малады рыцар казаў, што ён просты шляхціч і што такую зброю можна купіць у немцаў, толькі трэба заплаціць баявой сякерай, сэрцы ўзгараліся ваяўнічым запалам. Былі і такія, каго настолькі спакушалі ягоныя даспехі, што яны даганялі Збышку на гасцінцы і прапаноўвалі: «Давай за іх паб’ёмся?» Але ён спяшаўся і не хацеў уступаць у бой, а чэх нацягваў самастрэл. Збышка нават перастаў вывешваць у чарговай карчме дошку з выклікам, падумаўшы, што чым далей ён ад’язджае ад граніц у глыб краіны, тым меней сустрэне тых, хто разбіраецца ў рыцарскіх звычаях, і яго будуць прымаць за дурня, не болей.

У Мазовіі народ ужо менш гаварыў пра вайну. Хаця і тут усе верылі, што яна будзе, але не ведалі, калі яна пачнецца. У Варшаве было спакойна, тым болып, што двор перабраўся у Цэханаў, які князь Януш пасля даўняга нападу літоўцаў перабудоўваў, а лепш сказаць — будаваў нанава, бо ад ранейшага застаўся толькі замак. У варшаўскім замку Збышку прыняў замкавы стараста Яська Саха, сын таго самага ваяводы Абрагама, які загінуў пад Ворсклай. Яська ведаў Збышку, бо ён быў з княгіняй у Кракаве. Таму ён гасцінна прыняў Збышку, быў яму вельмі рады. Але перш, чым дайшло да ежы і пітва, Збышка доўга распытваў яго пра Данусю, ці не выйшла яна замуж разам з іншымі прыдворнымі паненкамі княгіні.

Але Саха нічога не мог яму пра гэта расказаць. Князь і княгіня жылі ў Цэханаве яшчэ з ранняй восені. У Варшаве засталася для аховы замка толькі жменька лучнікаў на чале з ім. Саха чуў, што ў Цэханаве былі розныя забавы і, як звычайна перад калядным пастом, вяселлі,

але якая з прыдворных выйшла замуж, а якая не, ён не распытваў, бо сам быў жанаты.

— Я ўсё ж думаю,— сказаў Саха,— што Дануся замуж не выйшла, бо вяселле не магло б адбыцца без Юранда, а я нешта не чуў, каб ён прыязджаў. Да таго ж у князя і княгіні цяпер гасцююць два рыцары-крыжакі, комтуры, адзін з Янсбарка, другі са Шчытна, а з імі нібыта і яшчэ нейкія іншаземцы; усякі раз, калі такое бывае, Юранд не прыязджае, бо адзін выгляд белага плашча тут жа даводзіць яго да шаленства. He было Юранда, значыць, не было і вяселля. А хочаш, я пашлю ганца запытаць і накажу яму як найхутчэй вярнуцца, але я так думаю, што ты яшчэ спаткаеш Юрандаву дачку сярод паненак.

— Я сам заўтра ранкам туды выеду,— сказаў Збышка,— але за суцяшэнне дзякую. Хай толькі коні крыху адпачнуць, потым зноў паеду; мне не будзе спакою, пакуль не ўведаю праўды. Яшчэ раз дзякуй табе, мне пасля тваіх слоў неяк палягчэла.

Аднак Саха на гэтым не супакоіўся і распытаў шляхцічаў, што гасцявалі ў замку, ці не чуў хто пра вяселле Данусі. Ніхто нічога не чуў, хаця знайшліся і такія, што былі ў Цэханаве і нават гулялі на некаторых вяселлях: «Хіба што яна ўзяла шлюб у апошнія дні ці апошнія тыдні». Магло быць і так, бо ў тыя часы людзі не трацілі шмат часу на развагі. Аднак жа Збышка лёг спаць абнадзеены. Ужо ў ложку ён падумаў, ці не прагнаць яму Сандэруса, але вырашыў, што гэты прайдзісвет ведае нямецкую мову і можа прынагадзіцца ў час паездкі ў Мальбарк для паядынку з Ліхтэнштэйнам. Падумаў Збышка і пра тое, што Сандэрус не падмануў яго; хоць і быў дарагім набыткам, бо ў корчмах еў і піў за чацвярых, але быў паслужлівы і выказваў сваю адданасць новаму апекуну. Самае ж галоўнае, што ён умеў пісаць, і ў гэтым меў перавагу не толькі над чэхам, але і над самім Збышкам.

3 гэтае прычыны Збышка і дазволіў Сандэрусу ехаць з ім у Цэханаў, чаму той дужа ўзрадаваўся, не толькі з-за таго, што ў дарозе яго добра кармілі і паілі, але і таму, што ў такой шаноўнай кампаніі яму болып давяралі і ён мог лягчэй знайсці пакупнікоў на свой тавар. Пасля начлегу ў Насельску, едучы не дужа хутка і не дужа павольна, надвячоркам убачылі муры замка ў Цэханаве. Збышка спыніўся ў карчме, каб надзець на сябе даспехі і за-

тым, згодна з рыцарскімі звычаямі, уехаць у замак у шлеме і з дзідай у руцэ; потым сеў на свайго цягавітага каня, здабытага ў баі, перажагнаўся і рушыў наперад.

Але не паспеў ён праехаць і дзесяці крокаў, як чэх дагнаў яго і сказаў:

— Ваша міласць, там нейкія рыцары ўслед за намі валяць, ці не крыжакі гэта?

Збышка павярнуў каня і не далей як крокаў за трыццаць убачыў пышную групу вершнікаў, на чале якой ехалі два рыцары на дужых паморскіх конях, абодва ў поўным узбраенні, у белых плашчах з чорнымі крыжамі і ў шлемах з высокімі султанамі з павіных пёраў.

— Крыжакі, далібог! — усклікнуў Збышка.

I ён міжволі нахіліўся ў сядле, апусціўшы дзіду ніжэй, да конскага вуха, а чэх, убачыўшы гэта, папляваў на далонь, каб ямчэй узяцца за сякерышча.

Слугі Збышкі, людзі бывалыя і дасведчаныя ў ваенных звычаях, стаялі напагатове, не для бою — слугі не ўдзельнічалі ў рыцарскіх паядынках,— а для таго, каб адмерыць месца для паядынку на конях або ўтаптаць снег для пешага. Толькі чэх, які быў шляхцічам, мог яму дапамагчы, але і ён спадзяваўся, што Збышка спачатку перамовіцца, затым кінецца ў бой, і ў душы быў здзіўлены, што малады пан нахіліў дзіду без выкліку.

Але Збышка своечасова апамятаўся. Ён згадаў свой безразважны ўчынак пад Кракавам, калі неабачліва хацеў напасці на Ліхтэнштэйна, і ўсе няшчасці, якія пасля гэтага абрынуліся на яго, таму ўзняў дзіду ўгору, перадаў яе чэху і, не дастаючы меча, крануў каня і паехаў насустрач. Наблізіўшыся, ён убачыў, што з імі быў яшчэ і трэці рыцар, таксама з пёрамі на галаве, і чацвёрты, без зброі, доўгавалосы, падобны на мазура.

Гледзячы на іх, Збышка ў душы казаў сабе:

«Даў я ў вязніцы зарок маёй даме здабыць не тры чубы, а столькі, колькі пальцаў на абедзвюх руках; але ж тры, калі гэта толькі не паслы, можна было б ужо зараз здабыць».

Аднак ён падумаў, што ўсё ж гэта мусібыць нейкія паслы да князя мазавецкага, а таму ўздыхнуў і гучна прывітаў іх:

— Слава Ісусу Хрысту!

— На векі вякоў,— адказаў бяззбройны вершнік, у якога былі доўгія валасы.

— Дай вам Бог шчасця!

— I вам, васпане.

— Хвала святому Георгію!

— Гэта наш заступнік. Добрай дарогі вам!

Яны раскланяліся, а затым Збышка сказаў, хто ён, які ў яго герб і кліч і адкуль едзе; доўгавалосы рыцар паведаміў, што завуць яго Ендрык з Крапіўніцы, што ён суправаджае гасцей князя: брата Готфрыда, брата Ротгера, а таксама пана Фулько дэ Лорша з Латарынгіі, госця крыжакоў, які захацеў на ўласныя вочы ўбачыць князя мазавецкага і асабліва княгіню, дачку славутага «Кінстута».

Тады, калі Ендрык з Крапіўніцы называў іх імёны, замежныя рыцары, седзячы на сваіх конях, нахілялі галовы ў жалезных шлемах, бо яны па багатых даспехах Збышкі вызначылі для сябе, што князь, мабыць, паслаў ім насустрач каго-небудзь са знатных прыдворных, можа, каго з радні або сына.

А Ендрык з Крапіўніцы казаў далей:

— Комтур (па-нашаму — стараста) з Янсбарка, які цяпер гасцюе ў князя, апавядаў яму пра гэтых трох рыцараў. Яны даўно хацелі прыехаць, але не асмельваліся, асабліва рыцар з Латарынгіі, ён надта здалёку і думаў, што на мяжы Тэўтонскага ордэна жывуць сарацыны, з якімі безупынна ідзе вайна. Князь, як гасцінны гаспадар, паслаў мяне на мяжу, каб я іх праводзіў сюды ў поўнай бяспецы.

— Што ж яны не маглі праехаць без вашай дапамогі?

— Наш народ ненавідзіць крыжакоў, і не таму, што яны нападаюць на нас, — мы таксама да іх зазіраем,— a за іх гнюснае здрадніцтва; хай крыжак цябе абдымае, цалуе, а сам у гэты час думае, як бы табе ў спіну нож усадзіць; гэтая іх паскудная звычка праціўная нам, мазурам. Ды вы самі ведаеце! У сваім доме любы немца прыме, госцю не будзе ніякай крыўды, але на дарозе ахвотна на яго нападзе. Ёсць такія, што так і робяць: адны помсцяцца, другія дзеля славы, няхай Бог пашле яе кожнаму!

— А хто самы славуты?

— Ёсць адзін такі, што лепей бы немцу смерць убачыць, чым яго: гэта Юранд са Спыхава.

У маладога рыцара затрымцела сэрца, калі пачуў гэтае імя, і ён вырашыў выцягнуць з Ендрыка хоць тое-сёе.

— Ведаю! — сказаўён.— Чуў. Ці не ягоная гэта дачка,

Данута, была прыдворнай у княгіні, пакуль не выйшла замуж?

I ён, стаіўшы дыханне, пачаў глядзець на мазавецкага рыцара, аднак той у здзіўленні тут жа адгукнуўся:

— Хто вам гэта сказаў? Яна ж зусім маладзенькая. Бывае, вядома, што і такія выходзяць замуж, але дачка Юранда не выйшла. Шэсць дзён таму я выехаў з Цэханава і бачыў яе пры княгіні. А хто ж выходзіць замуж у час посту?

Калі Збышка пачуў гэта, то ледзь стрымаўся, каб не схапіць мазура ў абдымкі і не крыкнуць: «Дзякуй за такую навіну!» — але схамянуўся і адказаў:

— А я чуў, што Юранд выдаў яе замуж.

— Княгіня хацела яе выдаць, а не Юранд, ён якраз быў супраць. Княгіні дужа хацелася выдаць яе за аднаго рыцара ў Кракаве, які даў зарок служыць дзяўчыне і якога яна кахае.

— Кахае? — ледзь не закрычаў Збышка.

Ендрык кінуў на яго імклівы позірк і з усмешкай спытаўся:

— А што вы ўсё распытваеце пра гэтую дзяўчыну?

— Я пытаюся пра знаёмых, да якіх еду.

Збышкавага твару амаль не было відаць з-пад шлема, толькі нос, вочы і крыху шчокі, але і шчокі, і нос у яго так пачырванелі, што мазур, вялікі насмешнік і хітраван, спытаўся:

— Нешта твар ваш пачырванеў, як велікоднае яйка, мабыць, ад марозу?

Юнак яшчэ болып засаромеўся і прамармытаў:

— Напэўна...

Яны рушылі далей і ехалі нейкі час моўчкі, толькі коні пырхалі, з іх храпаў вырываліся клубы пары, ды чулася, як гутарылі між сабой іншаземныя рыцары. Аднак праз хвіліну Ендрык з Крапіўніцы спытаўся:

— Дык як вас завуць, я нешта недачуў?

— Збышка з Багданца.

— He можа быць! Дык жа таго, хто паабяцаў служыць дачцы Юранда, нібыта гэтак жа звалі!

— Ці не думаеце вы, што я буду гэта аспрэчваць? — з гонарам адрэзаў Збышка.

— I не трэба! Божа мой, дык вы і ёсць той самы Збышка, якому дачка Юранда накінула на галаву пакрывала! Пасля таго, як прыдворныя дамы вярнуліся з Кракава, яны больш ні пра каго і не гаварылі, як пра вас, у нека-

торых аж слёзы цяклі па шчоках. Дык гэта вы! Ну і радасці ж будзе пры двары... княгіня вас таксама любіць.

— Хай блаславіць яе Бог і вас таксама за добрую вестку... A то мне казалі, што Дануся выйшла замуж, я ледзьве не самлеў.

— А як ёй было выходзіць? Вядома, дзяўчына яна прынадная, за ёй цэлы Спыхаў стаіць, ёсць і многа прыгожых хлопцаў пры двары, аднак жа ніхто на яе не заглядаўся, бо кожны паважаў яе ўчынак і вашу клятву. I княгіня гэтага б не дапусціла. Ну, цяпер ужо ўсе ўзрадуюцца! Па праўдзе кажучы, той-сёй з Данусі падсмейваўся. «Не вернецца больш твой рыцар»,— казалі ёй, а яна як тупне ножкамі: «Вернецца, вернецца!» — хаця не раз бывала, скажуць ёй, што вы з другой ажаніліся, дык яна і заплача.

Збышка расчуліўся, але тут жа яго ахапіў гнеў на злыя нагаворы, і ён усклікнуў:

— Я выклічу таго на бой, хто гаварыў такое!

Але Ендрык з Крапіўніцы засмяяўся:

— Гэта ж бабы ёй казалі! Будзеце іх на бой выклікаць? Ім і мечам рады не дасі!

Збышка быў рады, што Бог паслаў яму такога вясёлага і зычлівага таварыша, і ён пачаў распытваць яго спярша пра Данусю, потым пра звычаі мазавецкага двара, зноў пра Данусю, пра князя Януша, пра княгіню і зноў пра Данусю; ён згадаў пра свой зарок і распавёў Ендрыку пра ўсё, што чуў едучы, што народ рыхтуецца да вайны, што яе чакаюць з дня на дзень, і нарэшце спытаў, ці чакаюць вайны ў мазавецкіх княствах.

Аднак пан з Крапіўніцы не думаў, што вайна так ужо блізка. Кажуць людзі, але ж ён на ўласныя вушы чуў, як князь аднойчы гаварыў Мікалаю з Длуголясу, што крыжакі цяпер не ўпіраюцца рогам і гатовыя нават вызваліць Добжынскую зямлю, калі кароль будзе настойлівым, бо яны яго баяцца і будуць адцягваць вайну, аж пакуль не падрыхтуюцца да яе.

— Якраз нядаўна князь ездзіў у Мальбарк. Магістра не было, і яго прымаў вялікі маршал, турнір у яго гонар наладзіў, а цяпер комтуры ў князя ў гасцях, ды вось яшчэ новыя госці едуць.

Ендрык на хвіліну задумаўся, затым дадаў:

— Людзі кажуць, што гэтыя крыжакі сядзяць у князя Земавіта ў Плоцку і тут, у нас, не без дай прычыны. Хацелі б яны, відаць, каб у час вайны, калі яна ўсё ж

пачнецца, нашы князі дапамагалі не польскаму каралю, а ім; калі ж не ўдасца іх да гэтага схіліць, то каб хаця спакойна стаялі ўбаку, — але гэтага не будзе...

— Дасць Бог, не будзе. Як бы вы маглі ўседзець дома? Вашы князі падуладныя польскаму каралю. Я думаю, не ўдасца адседзецца...

— Так, сядзець не будзем,— адказаў Ендрык з Крапіўніцы.

Збышка зноў зірнуў на іншаземных рыцараў, на іх павіныя пёры.

— Значыць, і гэтыя едуць дзеля таго ж?

— Тыя, што з Ордэна, можа быць. Хто іх ведае?

— А той, трэці?

— Трэці едзе, бо цікаўны.

— Відаць, знатны рыцар.

— Дзіва што! Услед за ім вязуць тры акаваныя скрыні з розным ваенным рыштункам, а ў свіце ў яго аж дзевяць чалавек. Вось бы з такім у двубоі сустрэцца! Аж слінкі цякуць!

— Але ж вам няможна!

— Нельга! Князь загадаў мне ахоўваць іх. Да самага Цэханава і волас не ўпадзе з іх галавы!

— А што, калі б я іх выклікаў? Раптам яны і захочуць выйсці на двубой са мной?

— Тады вам давялося б спачатку біцца са мной; не, пакуль я жывы, нічога ў вас не выйдзе.

Пачуўшы гэта, Збышка прыязна глянуў на маладога шляхціча і сказаў:

— Вы ведаеце, што такое рыцарскі гонар. 3 вамі я не буду біцца, бо я ваш прыяцель, але ў Цэханаве, Бог дасць, я знайду прычыну, каб сустрэцца з немцамі ў баі.

— У Цэханаве рабіце сабе, што хочаце. Там не абыдзецца і без турніраў, а калі князь і комтуры дазволяць, можа, і паядынкі будуць.

— У мяне ёсць такая дошка, на ёй напісаны выклік кожнаму, хто не прызнае, што панна Данута Юрандаўна найпрыгажэйшая і найвысакароднейшая ў свеце. Але ведаеце... усюды, дзе я ехаў, людзі толькі паціскалі плячыма ды смяяліся...

— Гэта іншаземны звычай і, я вам шчыра скажу, дурны, у нас ведаюць яго хіба толькі бліжэй да заходніх межаў. Вось і гэты, латарынжац, на шляху сюды чапляўся да шляхцічаў і патрабаваў, каб услаўлялі ягоную

даму. Але яго ніхто не разумеў, ды ўсё роўна я не дапусціў бы ніякіх боек.

— Як жа так? Ён патрабаваў услаўляць ягоную даму? Ды што вы кажаце? He мае ні сумлення. ні сораму.

Тут Збышка зірнуў на замежнага рыцара, нібы хацеў пацікавіцца, як выглядае чалавек, у якога няма сораму, але вымушаны быў у душы прызнацца, што Фулько дэ Лорш не выглядаў як звычайны завадатар сварак. 3-пад прыўзнятага забрала на яго глядзелі добрыя вочы, твар быў малады, поўны нейкага смутку.

— Сандэрус! — раптам гукнуў Збышка.

— Да вашых паслуг,— адказаў немец, наблізіўшыся.

— Запытай у таго вунь рыцара, якая дзяўчына найвысакароднейшая і найпрыгажэйшая ў свеце.

— Якая дзяўчына найвысакароднейшая і найпрыгажэйшая ў свеце? — спытаў Сандэрус па-нямецку.

— Ульрыка д’Эльнер,— адказаў Фулько дэ Лорш.

I, узвёўшы вочы ўгору,пачаў раз-пораз уздыхаць, а ў Збышкі, які пачуў такую кашчунную заяву, ад абурэння заняло дух, і такі гнеў ахапіў яго, што ён аж узняў каня на дыбкі; але не паспеў ён нешта сказаць, як Ендрык з Крапіўніцы раздзяліў яго і іншаземца сваім канём і крыкнуў:

— Сварыцца не дазволю!

Аднак Збышка зноў папрасіў гандляра рэліквіямі:

— Скажы яму ад мяне, што ён кахае саву.

— Шляхетны рыцар, мой пан кажа, што вы кахаеце саву,— як рэха паўтарыў па-нямецку Сандэрус.

Пачуўшы гэта, дэ Лорш выпусціў з рук павады, правай адшпіліў і зняў з левай рукі жалезную пальчатку, кінуўшы яе ў снег перад Збышкам, які кіўнуў чэху, каб той падняў яе вастрыём дзіды.

Але тут Ендрык з Крапіўніцы павярнуўся тварам да Збышкі і пагрозліва сказаў:

— Яшчэ раз кажу, што, пакуль я ахоўваю гэтых рыцараў, ніякіх сутычак не будзе. He дазволю ні яму, ні вам.

— He я яго выклікаў, а ён мяне.

— Але за саву. Досыць мне і гэтага, а калі хто будзе ўпарты... Глядзіце... I я ўмею павярнуць свой пас наперад!

— Я не хачу біцца з вамі.

— А мусілі б, я ж павінен абараняць гэтага рыцара.

— Дык што ж будзем рабіць? — спытаў упарты Збышка.

— А Цэханаў ужо недалёка.

— А што падумае немец?

— Няхай ваш чалавек скажа яму, што тут вы не можаце біцца і што спачатку вы абодва павінны атрымаць дазвол: ён у комтура, вы ў князя.

— А што калі мы не атрымаем дазволу?

— Сустрэнецеся ў іншым месцы. Ну, хопіць балбатаць!

Ендрык з Крапіўніцы сапраўды не мог дапусціць, каб справа дайшла да паядынку на шляху ў Цэханаў. Збышка гэта разумеў, таму зноў пазваў Сандэруса і загадаў растлумачыць латарынгскаму рыцару, што ў двубой яны ўступяць толькі тады, як прыедуць у горад. Дэ Лорш выслухаў Сандэруса, кіўнуў галавой ў знак таго, што ўсё зразумеў, а потым працягнуў Збышку руку, патрымаў з хвіліну і тройчы паціснуў ягоную; паводле рыцарскага звычаю гэта значыла, што паядынак адбудзецца ў любым месцы і ў любы час. Пасля гэтага яны, нібы ў добрай згодзе, паехалі разам да цэханаўскага замка, круглыя вежы якога былі відаць на фоне заружавелага неба.

У горад уехалі яшчэ завідна, але пакуль іх распытвалі каля замкавай брамы і пакуль апусцілі мост, настала глыбокая ноч. Іх прыняў і частаваў Збышкаў добры знаёмы, Мікалай з Длуголясу, які камандаваў замкавай аховай, што складалася са жменькі рыцараў і трох сотняў трапных лучнікаў з жыхароў пушчы. Адразу ж, як прыехалі, Збышку сказалі, што двара ў замку няма, і ён вельмі засмуціўся. Князь наладзіў вялікае паляванне ў гонар комтураў са Шчытна і з Янсбарка, і ў лес, дзеля большай пышнасці, выправілася і княгіня з прыдворнымі дамамі. Са знаёмых жанчын ён сустрэў толькі Офку, удаву Кшыха з Яжамбкова, якая была ключніцай замка. Яна вельмі ўзрадавалася, калі ўбачыла Збышку, бо пасля вяртання з Кракава каму толькі можна было апавядала пра яго каханне да Данусі і выпадак з Ліхтэнштэйнам. Праз гэтыя аповеды яна стала вядомай сярод моладзі, і за гэта была ўдзячная Збышку; таму яна пастаралася суцешыць хлопца, які так затужыў, калі даведаўся, што Данусі няма ў замку.

— Ты яе не пазнаеш,— сказала яна.— Час ідзе, адзенне ў дзяўчыны пачынае ўжо трашчаць па швах, яна ўся наліваецца. Яна ўжо не карантышка, якой была раней, і кахае цябе не так, інакш. Цяпер хай хто-небудзь толькі

крыкне ў яе над вухам: «Збышка!» — дык яе нібы хто шылам уколе. Такая ўжо яна, наша жаночая доля, супроць яе няма рады, усё ў волі Божай... А дзядзька твой, кажаш, ужо здаровы? Чаму ж ён не прыехаў? Так, доля ўжо наша такая... Сумна, сумна дзяўчыне адной на свеце жыць... Дзіва яшчэ, як яна ног не зламала, бо штодня ўзбіраецца на вежу і глядзіць на дарогу. Кожнай з нас патрэбны добры чалавек.

— Вось пакармлю коней і паеду да яе — хай сабе і нанач, усё роўна паеду,— адказаў Збышка.

— Як сабе хочаш, але толькі вазьмі з сабой праваднічага з замка, a то будзеш блукаць у пушчы.

У час вячэры, якую Мікалай з Длуголясу наладзіў для гасцей, Збышка і сапраўды сказаў, што адразу ж паедзе ўслед за князем, і папрасіў даць яму праваднічага. Здарожаныя браты Ордэна пасля вячэры паселі каля вялікіх камінаў, у якіх палалі цэлыя сасновыя камлі, і вырашылі ехаць толькі назаўтра, пасля адпачынку. Адзін дэ Лорш захацеў ехаць разам са Збышкам, бо не хацеў спазніцца на паляванне, якое вельмі хацеў пабачыць.

Пасля вячэры ён падышоў да Збышкі і, працягнуўшы яму сваю руку, зноў трыкроць сціснуў ягпныя пальцы.

VI

Але і гэтым разам у іх не дайшло да паядынку, бо Мікалай з Длуголясу даведаўся пра ўсё ад Ендрыка з Крапіўніцы і ўзяў з абодвух слова, што без князя і комтураў яны не будуць біцца; калі ж не паслухаюцца, то ён зачыніць замкавую браму. Збышку хацелася хутчэй убачыць Данусю, таму ён не быў супраць, а дэ Лорш, які ахвотна ўдзельнічаў у паядынках, калі гэта было трэба, не быў крыважэрным чалавекам і адразу ж пакляўся рыцарскім словам, што будзе чакаць дазвалення князя, тым больш што ён баяўся яго абразіць. Да таго ж латарынжац наслухаўся песень пра турніры, любіў свецкае кола і пышныя ўрачыстасці, а таму хацеў біцца перад усім дваром, вяльможамі, дамамі, спадзеючыся, што ў такім выпадку яго перамогі здабудуць яму большую славу і ён хутчэй атрымае рыцарскія залатыя шпоры. Акрамя таго зацікавіў яго і гэты край, ягоныя людзі, бо Мікалай з Длуголясу, які доўга быў у нямецкім палоне і добра гаварыў па-нямёцку, панарасказваў яму дзівосаў пра княскае па-

ляванне на розных звяроў, ужо невядомых у заходніх краінах. Апоўначы разам са Збышкам ён выехаў у бок Прасныша ў суправаджэнні ўзброенай світы і слуг з каганцамі для аховы ад ваўкоў, якія збіраліся ўзімку ў вялікія зграі і маглі быць грознымі нават для двух дзесяткаў узброеных да зубоў вершнікаў. У другі бок ад Цэханава таксама хапала лясоў, яны за Праснышам адразу пераходзілі ў неабсяжную курпскую пушчу, якая злівалася на ўсходзе з дрымучымі барамі Падляшша і далей Літвы. He ў такія ўжо даўнія часы гэтымі лясамі прабіраліся ў Мазовію паўз грозныя ўмацаваныя паселішчы асаднікаў⁶⁴ паганцы-ліцвіны, якія ў 1337 годзе дайшлі да Цэханава і разбурылі горад. Дэ Лорш з найвялікшай цікавасцю слухаў аповеды пра гэта старога праваднічага — Мацьку з Турабояў, бо ён у душы гарэў жаданнем памерацца сіламі з ліцвінамі, якіх лічыў сарацынамі, як і ўсе заходнія рыцары. Ён прыехаў у гэтую краіну для ўдзелу ў крыжовым паходзе, прагнучы здабыць сабе славу і збавенне душы. Едучы сюды, ён спадзяваўся, што, нават ваюючы з мазурамі — народам, на яго думку, напаўязычніцкім, таксама дасягне вечнага шчасця. I не паверыў сваім вачам, калі, едучы па Мазовіі, убачыў у гарадах касцёлы, на вежах — крыжы, святароў, рыцараў са святымі знакамі на даспехах і народ, хаця і буйны, гарачы, схільны да сварак і боек, але хрысціянскі і ўвогуле не больш ваяўнічы, чым немцы, на якіх малады рыцар ужо нагледзеўся. Калі ж яму сказалі, што гэты народ некалькі стагоддзяў пакланяецца Хрысту, ён ужо і не ведаў, што яму думаць пра крыжакоў, а калі даведаўся, што нябожчыца кракаўская каралева і Літву ахрысціла, яго здзіўленню і расчараванню не было межаў.

Тады ён пачаў дапытвацца ў Мацькі з Турабояў, ці няма ў тутэйшых лясах хаця б крыважэрных цмокаў, якім людзі павінны прыносіць у ахвяру дзяўчат і з якімі можна было б пазмагацца. Аднак Мацька канчаткова расчараваў яго, сказаўшы:

— У лясах нямала самых розных звяроў: тут і ваўкі, і туры, і зубры, і мядзведзі, вось з імі ў нас турбот нямала. Можа, дзе-небудзь у багне і ёсць якая нячыстая сіла, але пра цмокаў я нічога не чуў; каб яны былі, мы напэўна ж не далі б ім нашых дзяўчат, а ўсёй грамадой пайшлі б на іх. Каб яны ў нас былі, то даўно ўжо кожны асаднік з пушчаў.меў бы пас з іхнай скуры!

— А што гэта за людзі і хіба нельга з імі ўступіць у бой? — спытаў дэ Лорш.

— Можна, але небяспечна,— адказаў Мацька,— ды гэта і не да твару рыцару — яны ж мужыкі.

— Швейцарцы таксама мужыкі. Няўжо і гэтыя вашы асаднікі Хрыста вызнаюць?

— Іншых у Мазовіі няма, гэта ўсё людзі нашы і княскія. Вы, напэўна, бачылі ў замку лучнікаў. Гэта курпы, лепшых, чым яны, лучнікаў няма ў свеце...

— Англічане і шатландцы, якіх я бачыў пры бургундскім двары...

— Бачыў я іх у Мальбарку,— перапыніў рыцара мазур.— Дужыя хлопцы, але крый Божа ім выйсці супраць курпаў! У курпаў жа дзіцёнку гадоў сямі есці не дадуць, пакуль ён не саб’е сабе стралой ежу з вершаліны сасны.

— Пра што вы тут гаворыце? — раптам спытаў Збышка, бо да яго слыху данеслася некалькі разоў слова «курпы».

— Мы гаворым пра курпскіх і англійскіх лучнікаў. Гэты рыцар кажа, што самыя лепшыя лучнікі — англічане і асабліва шатландцы.

— Я іх пад Вільняй бачыў. Чуў посвіст іхных стрэл, калі яны праляталі каля вушэй. 3 усіх краёў там рыцары былі, і ўсе хваліліся з’есці нас без солі, але раз-другі паспыталі і страцілі ахвоту да такой ежы.

Мацька засмяяўся і пераказаў словы Збышкі дэ Лоршу.

— Размова пра гэта ішла пры розных дварах,— адказаў той,— вашых рыцараў усюды хвалілі за адвагу, але папракалі за тое, што яны абараняюць паганцаў.

— Мы баранілі ад крыўд і несправядлівасцей народ, які хацеў хрысціцца. Гэта немцы хочуць, каб яны заставаліся язычнікамі і была нагода для вайны.

— Хай ім Бог суддзёй будзе,— адказаў дэ Лорш.

— Можа, гэта хутка і будзе,— адказаў Мацька з Турабояў.

Пачуўшы, што Збышка быў пад Вільняй, латарынжац пачаў распытваць яго пра гэты горад, баі пад ім, бо вестка пра бітвы і паядынкі рыцараў, якія там адбываліся, разнеслася па ўсім свеце. Асабліва ўразіў заходніх рыцараў паядынак чатырох французскіх і чатырох польскіх рыцараў. Дэ Лорш з яшчэ большай павагай стаў глядзець на Збышку, як на чалавека, што ўдзельнічаў у такіх

слаўных баях, — ён радаваўся, што будзе біцца не абы з кім.

Пакуль жа яны ехалі ў поўнай згодзе, у час адпачынку трымаліся ветліва, частаваліся віном, якога ў дэ Лорша было нямала ў запасе на вазах. Але тут з размовы паміж дэ Лоршам і Мацькам з Турабояў высветлілася, што Ульрыка д’Эльнер на самой справе ніякая не панна, а саракагадовая замужняя жанчына, маці шасцёх дзяцей, і Збышка абурыўся тым, як мог гэты дзіўны іншаземец параўнаць тую старую бабу з ягонай Данусяй, ды яшчэ патрабаваў прызнаць яе перавагу. Ён нават падумаў, ці не з глузду гэты чалавек з’ехаў, і, можа, яму патрэбны цёмная камяніца ды добры бізун, а не падарожжы па свеце — толькі гэтая думка стрымала імгненны выбух гневу.

— Ці не здаецца вам,— сказаў ён Мацьку,— што злы дух памуціў ягоны розум? Можа, д’ябал сядзіць у ягонай галаве, як чарвяк у яблыку, і гатовы ўначы перапаўзці на каго-небудзь з нас. Трэба асцерагацца...

Пачуўшы тое, Мацька з Турабояў спрабаваў пярэчыць, але потым і сам пачаў неяк падазрона пазіраць на латарынгскага рыцара і ўрэшце сказаў:

— Часам бывае, што ў такім апантаным чалавеку сядзіць цэлая сотня д’яблаў; калі ім стане цесна, то яны пачынаюць шукаць, у каго б ім перасяліцца. Найгоршы ж той д’ябал, які насланы бабай.

Потым ён раптам звярнуўся да рыцара:

— Слава Ісусу Хрысту!

— I я слаўлю яго,— са здзіўленнем адказаў дэ Лорш.

Тут Мацька з Турабояў зусім супакоіўся.

— Вось бачыце,— сказаў ён,— каб у ім сядзеў нячысцік, рыцар пачаў бы пускаць пену з рота, а то і грымнуўся б вобзем, бо я звярнуўся да яго нечакана. He, можна ехаць...

Яны рушылі далей спакойна. 3 Цэханава да Прасныша не было дужа далёка, і летам ганец мог на добрым кані за якія-небудзь дзве гадзіны пераадолець адлегласць паміж гэтымі двума гарадамі. Але ноччу, па снежных гурбах яны ехалі па лясной дарозе значна павольней, часта рабілі прывалы; выехалі яны позна і таму да княскага паляўнічага доміка, што стаяў на ўскрайку лесу за Праснышам, дабраліся толькі ўранні. Вялікі нізкі драўляны дом, аднак з вокнамі са шкляных круглячкоў, стаяў пад самым лесам. Перад домам відаць былі дзве студні з

драўлянымі асверамі⁶⁵ і дзве павеці для коней, а навокал

мноства буданоў, таксама намётаў

зробленых наспех з сасновых галін, a са звярыных скур. У ранішняй шэрані

зырка палалі вогнішчы перад намётамі, каля іх грэліся загоншчыкі ў вывернутых кажухах, у лісіных, ваўчыных і мядзведжых футрах. Многія з іх былі ў шапках, вырабленых са звярыных галоў, і яны здаваліся дэ Лоршу дзікімі звярамі, што падняліся перад вогнішчам на заднія лапы. Некаторыя з гэтых людзей стаялі, абапершыся на

рагаціны, іншыя — на самастрэлы, хто быў заняты пляценнем вялікіх сетак з вяровак, хто паварочваў на агні вялікія зубровыя ці ласіныя кумпякі, прызначаныя, ві-

даць, для ранняга сняданку. Святло ад полымя падала на снег, асвятляла гэтыя дзікія постаці, ахутаныя дымам

вогнішчаў і воблакамі пары, што ўзнімаліся ад дыхання і смажанага мяса. За імі былі відаць заружавелыя стваліны гіганцкіх соснаў і новая грамада людзей, яшчэ больіп вялікая, што латарынжац, нязвыклы да такіх паляванняў, быў дужа здзіўлены.

— Вашыкнязі,— сказаўён,— выпраўляюцца на паля-

ванне, як у ваенны паход.

— Як бачыце,— адказаў Мацька з Турабояў,— у іх не бракуе і паляўнічага рыштунку, і людзей. Гэта княскія загоншчыкі, а ёсць тут і іншыя, якія прыйшлі гандляваць з самых нетраў пушчы.

— Што будзем рабіць? — перапыніў Збышка.— Увесь двор яшчэ спіць.

— Ну што ж, пачакаем, пакуль усе прачнуцца. He будзем жа мы грукаць у дзверы і будзіць князя, нашага ўладара.

Сказаўшы гэта, Мацька падвёў рыцараў да вогнішча, загоншчыкі паслалі для іх зубрыныя і мядзведжыя шкуры, а потым паслужліва пачаставалі іх мясам, якое яшчэ дымілася. Пачуўшы чужую мову, да вогнішча пачалі сыходзіцца людзі, каб паглядзець на «немца». Людзі са світы Збышкі паспелі ўжо расказаць, што прыехаў рыцар «з-за мора», і хутка каля вогнішча стала так цесна, што пан з Турабояў мусіў ужыць уладу, каб хоць неяк ахаваць іншаземца ад цікаўных. У натоўпе дэ Лорш прыкмеціў жанчын, таксама апранутых у шкуры, румяных, як яблычкі, і надзвычай прыгожых, і запытаў, ці ўдзельнічаюць яны ў паляванні.

Мацька Турабойскі растлумачыў яму, што ў паляванні яны не ўдзельнічаюць, а прыйшлі разам з загоншчыкамі

з-за жаночай цікаўнасці або на своеасаблівы кірмаш, для таго каб прадаць нешта сваё з лясных багаццяў і купіць гарадскія тавары. Так яно і было. Нават тады, калі князь не прыязджаў на паляванне, гэты дом быў нібы вогнішча, вакол якога збіраўся люд рознага ладу жыцця — гарадскога і ляснога. Загоншчыкі не вельмі любілі пакідаць пушчу, ім было нязвыкла, калі над галавой не шумеў лес, таму праснышанскія гандляры прывозілі сюды, на ўзлесак, сваё славутае піва, муку, што была змолата на гарадскіх ветраках або на вадзяных млынах на Венгерцы, соль, рэдкую ў пушчы, — таму яна была ў вялікай цане, вырабы з жалеза і скур і іншы падобны тавар, а ўзамен бралі скуры, каштоўныя футры, сушаныя грыбы, арэхі, лекавыя травы і нават бурштын, якога лёгка можна было расстарацца ў курпаў. Таму каля княскага ляснога дома заўсёды стаяў гармідар, нібыта на кірмашы, асабліва ў дні палявання, калі сюды па абавязку альбо дзеля цікавасці сцякаўся лясны люд.

Дэ Лорш слухаў аповеды Мацькі і з пільнай увагай глядзеў на загоншчыкаў, якія жылі на здаровым смалістым паветры, жывіліся, як і пераважная большасць тагачасных сялян, галоўным чынам мясам, а таму нярэдка ўражвалі падарожнікаў з іншых земляў сваёй сілай і ростам. А Збышка сядзеў каля агню, раз-пораз кідаў позіркі на дзверы і вокны дома — яму ніяк не сядзелася на месцы. Свяцілася толькі адно акно, відочна, на кухні, бо праз не вельмі шчыльна падагнаныя рамы прасочваўся дым. Астатнія былі цёмныя, яны толькі паблісквалі ў промнях ранішняй зары, якая паступова асвятляла і серабрыла заснежаную пушчу за домам. У малых дзвярах, прарэзаных у бакавой сцяне дома, час ад часу паказваліся людзі ў адзенні княскіх слуг; то з вёдрамі, то з цабэркамі на каромыслах яны бегалі па ваду да студняў. У іх пыталіся, ці не прачнуліся ўжо ў доме, а яны адказвалі, што пасля ўчарашняга палявання ўсе стаміліся і яшчэ спяць, але ўжо рыхтуецца сняданак, а пасля зноў паедуць на паляванне.

Праз кухоннае акно і сапраўды стаў прасочвацца пах тлушчу і шафрану, які разлёгся паміж вогнішчамі па ўсім узлеску. Нарэшце рыпнулі і расчыніліся галоўныя дзверы, праз якія можна было бачыць ярка асветленыя сені; на ганак выйшаў чалавек, і Збышка адразу ж пазнаў аднаго са спевакоў, якога некалі бачыў сярод прыдворных княгіні ў Кракаве. Убачыўшы яго, Збышка, не ча-

каючы ні Мацьку з Турабояў, ні дэ Лорша, ускочыў і подбегам пашыбаваў у бок дому. Здзіўлены дэ Лорш не ўтрымаўся, каб не запытаць:

— Што сталася з гэтым маладым рыцарам?

— Нічога асаблівага,— адказаў Мацька з Турабояў,— ён закаханы ў адну з прыдворных княгіні і хоча як найхутчэй убачыць яе.

— Ах! — усклікнуў дэ Лорш, прыціскаючы рукі да сэрца.

I, узвёўшы вочы ўгору, ён пачаў уздыхаць так жаласна, што Мацька, сцепануўшы плячыма, сказаў сам сабе:

«Няўжо ён так уздыхае па сваёй старушэнцыі? He іначай, ён і сапраўды крыху не ў сабе...»

Але тым не меней правёў яго да дзвярэй дома, і абодва яны ўвайшлі ў шырокія сені, упрыгожаныя рагамі тураў, зуброў, ласёў і аленяў, асветленыя водбліскам агню ад палаючых у каміне сухіх паленняў. Пасярод стаяў накрыты кілімам стол з місамі, падрыхтаванымі для снядання. У сенях было некалькі прыдворных, з якімі размаўляў Збышка. Мацька з Турабояў пазнаёміў іх з панам дэ Лоршам, але яны не гаварылі па-нямецку, і таму давялося яму самому гутарыць з рыцарам. Дваран пітохвілінна падыходзіла ўсё болып, гэта былі хай сабе не дужа выкшталцоныя, але з болыпага бравыя малойцы: рослыя, плячыстыя, бялявыя, апранутыя для палявання. Тыя з іх, хто ведаў Збышку і чуў пра ягоныя кракаўскія прыгоды, віталіся з ім, як са старым сябрам, і па ўсім відаць было, што ён карыстаецца ў іх павагай. Некаторыя глядзелі на яго з тым здзіўленнем, з якім зазвычай глядзяць на чалавека, над якім вісела сякера ката. Чуліся воклічы: «Нарэшце! I княгіня тут, і Дануся, зараз ты іх убачыш, бядак, і на паляванне з намі паедзеш». Але тут ўвайшлі двое гасцей-крыжакоў, брат Гуга фон Данфельд, комтур з Ортэльсбурга, або Шчытна, родзіч якога быў у свой час маршалам, і Зыгфрыд дэ Лёвэ, таксама з заслужанай у Ордэне сям’і, войт з Янсбарка. Першы яшчэ досыць малады, але сыты, з хітрым тварам п’яніцы і тоўстымі вільготнымі вуснамі, другі высокі, са строгімі, але высакароднымі рысамі твару. Збышку здалося, што ён бачыў некалі Данфельда пры двары князя Вітаўта, і, магчыма, біскуп плоцкі Генрык скінуў яго з каня на паядынку, але ўспомніць гэта дакладна яму не ўдалося, бо тут якраз у сені выйшаў князь Януш, якому пакланіліся і дваране; і крыжакі. Падышлі да яго дэ Лорш, абодва

комтуры і Збышка, князь прыязна прывітаў іх, захоўваючы, аднак, важнасць на сваім бязвусым сялянскім твары, аблямаваным валасамі, роўна падстрыжанымі на ілбе і спадаючымі на плечы па баках. Тут за вокнамі прагрымелі трубы на знак таго, што князь і княгіня зараз выйдуць да стала, прагрымелі раз, другі, за трэцім разам з правага боку адчыніліся шырокія дзверы, і ў іх паявілася княгіня, а з ёй прыгожая праставалосая дзяўчынка з лютняй, што вісела за плячыма.

Убачыўшы яе, Збышка выйшаў уперад і, склаўшы рукі перад вуснамі, нібы для малітвы, укленчыў у паставе, поўнай пачцівасці і захаплення.

Па зале прабег шум, бо мазураў здзівіў учынак Збышкі, а некаторым гэта здалося нават абразлівым. «Бач ты,— падумалі старыя,— не іначай, як у заморскіх рыцараў, а то і ў язычнікаў навучыўся, бо такога няма нават між немцамі». А маладыя думалі іначай: «Няма нічога дзіўнага, бо ён абавязаны ёй жыццём». Княгіня і Дануся не адразу пазналі Збышку, таму што ён стаяў на каленях спінай да агню, і твар яго быў у цені. Княгіня спярша падумала, што гэта нехта з прыдворных звінаваціўся перад князем і просіць яе заступіцца; але Дануся, у якой зрок быў болып востры, зрабіла крок уперад і, нахіліўшы сваю светлую галоўку, крыкнула раптам тонкім, пранізлівым голасам:

— Збышка!

He думаючы аб тым, што на яе глядзіць увесь двор і замежныя госці, яна, нібы серна, хуценька падбегла да маладога рыцара, абхапіла рукамі ягоную шыю і пачала цалаваць яму вочы, вусны, шчокі; тулячыся да яго, яна аж пішчала ад вялікай радасці, і гэта выклікала дружны вясёлы рогат мазураў, а княгіня схапіла яе за каўнер і пацягнула да сябе.

Тады Дануся зірнула на людзей, страшэнна засаромелася, хуценька схавалася за спіну княгіні і па самую макаўку закрылася падалом яе спадніцы.

Збышка абняў ногі княгіні, тая падняла яго, прывіталася і стала распытваць пра Мацьку: ці жывы ён, ці мёртвы, а калі жывы, то чаму не прыехаў у Мазовію. Збышка неяк бязладна адказваў ёй, а сам усё нахіляўся то ў адзін, то ў другі бок, каб убачыць Данусю, якая то выглядала з-за спадніцы сваёй пані, то зноў давала нырца ў яе фалды. Мазуры аж клаліся са смеху, пазіраючы на

гэта, смяяўся нават князь, але неўзабаве прынеслі сняданне, і ўзрадаваная княгіня звярнулася да Збышкі:

— Дык служы нам цяпер, мілы слуга, і дай Божа не толькі за сталом, але і ўсюды.

А потым павярнулася да Данусі:

— А ты, утрапёная муха, вылазь з-за спадніцы, a то яшчэ адарвеш мне яе.

I Дануся вылезла, збянтэжаная, усхваляваная; час ад часу яна ўзнімала на Збышку спалоханыя, сарамлівыя і цікаўныя вочкі, і такая яна была прыгожая, што сэрца растаяла не толькі ў Збышкі, але і ў іншых мужчын: комтур крыжакоў са Шчытна пачаў раз-пораз прыкладваць далонь да сваіх тоўстых вільготных вуснаў, a здзіўлены дэ Лорш узняў абедзве рукі ўгору і спытаў:

— Дзеля Святога Якава Кампастэльскага, хто гэтая дзяўчына?

Комтур са Шчытна, які быў мужчынам не толькі тоўстым, але і нізкарослым, узняўся на дыбачкі і сказаў на вуха латарынгскаму рыцару:

— Дачка д’ябла.

Дэ Лорш глянуў на яго, міргаючы вачыма, затым наморшчыў лоб і сказаў праз нос:

— Сапраўдны рыцар не абражае прыгажосць.

— Я нашу залатыя шпоры і я мніх,— пыхліва адказаў Гуга фон Данфельд.

Рыцарскі пас надаваў яго ўладальніку такі гонар, што дэ Лорш апусціў галаву і толькі праз хвіліну сказаў:

— А я родзіч герцагаў Брабанцкіх!

— Pax! Рах!* — усклікнуў крыжак.— Хвала славутым герцагам і сябрам Ордэна, які неўзабаве ўручыць і вам залатыя шпоры. Я згодзен: дзяўчына прыгожая, але вы толькі паслухайце, хто яе бацька!

Аднак ён не паспеў нічога расказаць, бо ў гэтую хвіліну князь Януш сеў за сняданне і, даведаўшыся ў войта з Янсбарка пра знатнае паходжанне дэ Лорша, падаў яму знак сесці каля сябе. Княгіня і Дануся селі насупраць. Збышка ж стаяў, як некалі ў Кракаве, за іх крэсламі, гатовы служыць ім. Дануся нізка схіліла галаву над міскай, бо ёй было сорамна, але яна паглядала ўбок, так, каб Збышка мог бачыць яе твар. Ён прагна і з захапленнем глядзеў на яе маленькую галоўку, на ружовую шча-

* Мір! Мір! (лац.).

ку, на плечы, ужо не дзіцячыя, абцягнутыя вузкай сукенкай, і адчуваў, што ў ім уздымаецца хваля новага кахання, якая залівае яго грудзі. Ён адчуваў на вачах, вуснах, на твары яе свежыя пацалункі. Некалі яна цалавала яго, як сястра брата, і ён прымаў ад яе пацалункі, як ад мілага дзіцяці. Цяпер жа пры адным успаміне пра іх са Збышкам пачынала рабіцца нешта такое, што ўжо рабілася пры сустрзчах з Ягенкай: салодкая знямога і млявасць авалодвалі ім, але пад імі гарэў жар, нібы ў прысаку. Дануся здавалася яму зусім дарослай, сапраўднай паненкай, яна і на самой справе вырасла, расквітнела. Да таго ж пры ёй так многа гаварылі пра каханне, што як пупышка кветкі, прыгрэтая сонцам, чырванее і раскрывае свае пялёсткі многа хутчэй, так і перад ёй хутчэй адкрылася каханне, і таму ў ёй праявілася нешта такое, чаго не было раней, — ужо недзіцячая прыгажосць і нейкае хараство невыказнае, чароўнае, якім бывае цяпло ад полымя ці водар ад ружы.

Збышка адчуваў гэта, але, нібыта ў паўсне, не спрабаваў разабрацца ў сваіх пачуццях. Ён забыўся нават пра тое, што трэба служыць сваім дамам. Ён не бачыў, што прыдворныя глядзяць на яго, штурхаюць адзін аднаго локцямі і, смеючыся, паказваюць на яго і Данусю. Ён не заўважыў таксама нібы скамянелага ад здзіўлення твара пана дэ Лорша, ні пукатых вачэй крыжацкага комтура са Шчытна, якімі ён тупа глядзеў на Данусю і якія здаваліся чырвонымі і блішчэлі, як у ваўка, адбіваючы полымя каміна. Ён схамянуўся толькі тады, калі трубы зноў затрубілі, даючы знак, што час на паляванне, і калі княгіня Анна Данута сказала яму:

— Паедзеш з намі. Будзеш і сам рады, і дзяўчыне пра сваё каханне скажаш, а я таксама ахвотна паслухаю.

Сказаўшы так, яна выйшла з Данусяй, каб пераапрануцца для язды конна. Збышка адразу ж выбег на панадворак, дзе слугі ўжо трымалі заінелых коней для князя і княгіні, гасцей і прыдворных. На дзядзінцы не было так шматлюдна, як раней, бо загонпгчыкі пайшлі са сваімі сеткамі і ўжо зніклі ў пушчы. Вогнішчы дагаралі, дзень выдаўся ясны, марозны, рыпеў пад нагамі снег, з дрэў пад лёгкім ветрыкам сыпаўся сухі, іскрысты іней. Неўзабаве з дому выйшаў і сеў на каня князь, за ім слуга нёс самастрэл і рагаціну, такую доўгую і цяжкую, што мала хТо мог ёй валодаць; князь жа рабіў гэта з лёгкасцю, бо, як і ўсе мазавецкія Пясты, меў вялікую сілу. У родзе

Пястаў бывалі нават такія дзяўчаты, якія, беручы шлюб з іншаземнымі князямі, на вясельным баляванні рукамі лёгка згіналі ў скрутак шырокія жалезныя цесакі*. Каля князя стаялі два ахоўнікі, якія ў выпадку чаго гатовы былі тут жа прыйсці яму на дапамогу; гэта былі шляхцічы з варшаўскай і цэханаўскай зямель, на іх было страшна глядзець: плечы што кемлі дрэў у пушчы. На іх са здзіўленнем пазіраў пан дэ Лорш.

Неўзабаве выйшла і княгіня з Данутай, абедзве былі ў каптурах са шкур белых ласіц. Дачка Кейстута, годная свайго бацькі, умела лепей «шыць» з дапамогай лука, чым іголкай, таму за ёй таксама неслі самастрэл, праўда, крыху лягчэйшы, аздоблены прыгожай насечкай. Збышка стаў на адно калена і падставіў княгіні руку, на якую яна абаперлася, сядаючы на каня; пасля ён пасадзіў у сядло Данусю, гэтак жа, як у Багданцы садзіў Ягенку, і ўсе паехалі ў пушчу. Працэсія выцягнулася доўгай змяёй, павярнула ад дому направа і, пабліскваючы і пераліваючыся на ўзлеску, нібы каляровая кайма па краі цёмнага сукна, пачала павольна ўдавацца ў лес.

Яны былі ўжо досыць глыбока ў лесе, калі княгіня павярнулася да Збышкі і сказала:

— Чаму ты маўчыш? Пагавары з дзяўчынай.

Збышка, нават заахвочаны княгіняй, маўчаў яшчэ з хвіліну, бо яго апанавала нейкая боязь, і толькі потым азваўся:

— Дануська!

— Што, Збышка?

— Я кахаю цябе так...

Тут ён спатыкнуўся, шукаючы словы, але гэта яму было цяжка; ён і ўмеў, як іншаземныя рыцары, укленчыць перад дзяўчынай, і ўмеў усяляк выказаць ёй пашану, пазбягаючы простанародных слоў, але не мог зрабіць гэта па-прыдворнаму, хаця меў перапоўненую душу, аднак гаварыць мог толькі проста.

Вось і зараз ён, падумаўшы, сказаў:

— Я кахаю цябе так, што аж дух займае!

Яна ж узняла на яго з-пад футровага каптурыка блакітныя вочкі і твар, які разрумяніўся на зімнім лясным паветры.

* 3 паведамленняў гістарычнай хронікі XV ст.

— I я, Збышка! — хуценька адказала яна.

I яна адразу ж апусціла вейкі, бо ўжо ведала, што такое каханне.

— Ах, мая ж ты прыгажуня! Ах, мая ж ты любая! — усклікнуў Збышка.— Ах!..

I зноў змоўк, шчаслівы і ўсхваляваны, але добрая і разам з тым цікаўная княгіня прыйшла яму на дапамогу:

— Раскажы ёй, як табе цяжка было без яе, а надарыцца дзе кусцік па дарозе, то можаш яе там і ў вусны пацалаваць, я не буду злаваць, бо гэта найлепей скажа пра тваё каханне.

Ён пачаў апавядаць, «як яму было цяжка без яе» і ў Багданцы, калі ён даглядаў Мацьку, і ў «суседзяў». Пра Ягенку хітры хлопец зусім не ўспомніў, хаця расказваў і шчыра, бо ў гэтую хвіліну так кахаў Данусю, што хацеў схапіць яе ў абдымкі, пасадзіць на свайго каня і прыціснуць да грудзей.

Аднак ён стрымаў сябе; затое, калі першы ж куст схаваў іх ад вершнікаў — прыдворных і гасцей, ён нагнуўся, абняў яе і схаваў свой твар у футровым капюшоне дзяўчыны, засведчыўшы гэтым сваё каханне.

Але зімою няма лісця на ляшчыне, ўбачылі іх Гуга фон Данфельд і пан дэ Лорш, убачылі прыдворныя і загаварылі між сабой:

— Бач, пры княгіні цмокнуў! Княгіня ім хутка вяселле справіць!

— Хвацкі ён хлопец, але і яна гарачая!

— Гэта крэмень і крэсіва, хаця дзяўчына як быццам ціхмяная. Выкрасаюць такія іскры, вось пабачыш! Бач, як упіўся ў яе, нібы клешч!

Гэтак яны гаварылі, смеючыся, а комтур са Шчытна павярнуў да пана дэ Лорша свой казліны, злы і распусны твар і запытаўся:

— А вы не хацелі б, пан дэ Лорш, каб які-небудзь Мерлін⁶⁷ сваёй чарадзейскай уладай ператварыў вас у гэтага маладога рыцара?

— А вы, пан Данфельд? — спытаўся дэ Лорш.

Крыжак, якога, відаць, апанавала зайздрасць і пожадзь, нецярплівай рукой узняў каня на дыбкі і ўсклікнуў:

— Клянуся выратаваннем душы!..

Але тут ён апамятаўся і, схіліўшы галаву, прамовіў:

— Але я мніх і даў зарок не жаніцца.

I ён кінуў хуткі пагляд на латарынгскага рыцара, ба-

ючыся ўбачыць на ягоным твары ўсмешку, бо што да любошчаў, то тут Ордэн меў дрэнную славу ў народзе, a сярод братоў Ордэна самым распусным і быў якраз Гуга фон Данфельд. Некалькі год таму ён быў памочнікам войта ў Самбіі, і на яго было столькі скаргаў, што, хаця ў Мальбарку глядзелі на падобныя справы паблажліва, мусілі перавесці яго начальнікам аховы замка ў Шчытна. Ён нядаўна прыбыў з тайным даручэннем да князя і, убачыўшы прыгожую дачку Юранда, загарэўся палкім жаданнем. Нават юны ўзрост Данусі не быў для яго перашкодай, бо ў тыя часы і маладзейшыя, чым яна, выходзілі замуж. Але ў той жа час Данфельд ведаў, з якой яна сям’і, і ў яго быў страшны ўспамін, звязаны з імем Юранда, так што яго пожадзь вырасла з дзікай нянавісці.

А дэ Лорш якраз і задаў пытанне, якое ажывіла ў ягонай памяці гэты ўспамін:

— Вы, пане, назвалі гэтую прыгожую дзяўчыну дачкой д’ябла? Чаму?

Данфельд пачаў апавядаць яму гісторыю Златарыі: як у час аднаўлення замка крыжакі лоўка захапілі князя з усім яго дваром, як пры гэтым загінула маці Данусі, за якую Юранд з таго часу жудасна помсціў усім рыцарамкрыжакам. Нянавісць, як полымя, паліла крыжака, калі ён распавядаў гэтую гісторыю, бо ён меў і свае прычыны. Два гады таму ён сам сутыкнуўся з Юрандам, але калі ўбачыў страшнага «дзіка са Спыхава», упершыню так перапужаўся, што кінуў двух сваіх родзічаў, слуг, здабычу і цэлы дзень уцякаў аж да самага Шчытна, дзе ад хвалявання адразу ж злёг. Калі паздаравеў, вялікі маршал Ордэна загадаў яго судзіць рыцарскім судом; Данфельд пакляўся на крыжы, што яго панёс конь і таму ён пакінуў поле бітвы, але, хаця суд і апраўдаў Данфельда, яму паводле прысуду была закрыта дарога да вышэйшых пасад у Ордэне. Праўда, пра ўсё гэта крыжак не казаў дэ Лоршу, затое так красамоўна распісваў жорсткасць Юранда і дзёрзкасць усяго польскага народа, што ўсё гэта не ўкладвалася ў галаве латарынжца.

— Але ж мы цяпер,— сказаў ён нарэшце,— не ў палякаў, а ў мазураў.

— Гэта проста розныя княствы, а народ адзін,— адказваў Данфельд,— аднолькавая ў іх подласць і аднолькавая нянавісць да Ордэна. Дай Божа, каб немцы знішчылі ўсё гэтае племя!

— Вы слушна разважаеце, пан Данфельд; калі князь,

з выгляду такі прыстойны, асмеліўся ўзводзіць супраць вас замак у вашых уладаннях, то гэта ж бяспраўе — я не чуў, каб падобнае рабілі нават паганцы.

— Замак ён узводзіў супраць нас, але Златарыя знаходзіцца ў ягоных, а не ў нашых уладаннях.

— Тады слава Ісусу Хрысту, які паслаў нам перамогу. Чым жа скончылася гэтая вайна?

— He было ніякай вайны.

— А ваша перамога пад Златарыяй?

— Бог нас у гэтым блаславіў — князь быў без войска, толькі з дваром і жанчынамі.

Дэ Лорш у здзіўленні ўтаропіўся ў крыжака:

— Вось дзіва! Выходзіць, вы ў мірны час напалі на жанчын і на князя, які будаваў замак на ўласных землях?

— У імя славы Ордэна і хрысціянства не бывае ганебных учынкаў.

— А гэты страшны рыцар шукае помсты толькі за маладую жонку, забітую ў мірны час?

— Хто ўзнімае руку на крыжакоў, той — сын цемры.

Пачуўшы ўсё гэта, дэ Лорш задумаўся, але ў яго не хапіла часу, каб адказаць Данфельду, бо ўсе яны выехалі на шырокую, зарослую заснежаным чаротам паляну, дзе князь злез з каня, а за ім і ўсе астатнія.

VII

Спрактыкаваныя ляснікі пад кіраўніцтвам галоўнага лоўчага пачалі расстаўляць паляўнічых у доўгі шэраг ускрай паляны, так, каб яны былі ў схове, а перад імі ляжала вольная прастора і можна было зручна страляць з самастрэлаў і лукаў. Два карацейшыя бакі паляны былі абстаўлены сеткамі, за якімі стаялі загоншчыкі з лясных жыхароў, іх абавязкам было гнаць звера на стралкоў, калі ж ён не спужаецца іх і заблытаецца ў сетках, то забіваць яго рагацінамі. Мноства курпаў, умела расстаўленых ланцугом у аблаве, павінны былі гнаць на тую паляну ўсё жывое, што было ў лясных нетрах. За стралкамі таксама былі развешаны сеткі, каб звер, які здолее прарвацца праз іх шэрагі, быў забіты.

Князь стаяў пасярод ланцугу ў невялікай лагчыне, якая пралягла праз ўсю паляну. Галоўны лоўчы, Мракота з Мацажава, выбраў для яго гэтае месца, ведаючы, што

якраз праз тую лагчыну пабяжыць ад аблавы самы буйны звер. Князь трымаў у руках самастрэл, побач да дрэва была прыхілена цяжкая рагаціна, а воддаль стаялі з сякерамі на плячах два ахоўнікі, вялікія, падобныя на стваліны ў лесе; акрамя таго ў іх былі напагатове напятыя самастрэлы, якія маглі таксама спатрэбіцца князю. Данута і княгіня не злазілі з коней, бо князь ніколі не дазваляў ім гэтага, баючыся тураў і зуброў, ад якіх лягчэй было выратавацца коннаму, чым пешаму. Дэ Лорш, якому князь пачціва прапанаваў заняць месца з правага боку, папрасіў дазволу застацца на кані для аховы дам і стаяў побач з княгіняй, падобны на доўгі цвік са сваёй рыцарскай дзідай, над чым мазуры пасмейваліся цішком, лічачы, што такая зброя для палявання мала прыдатная. А Збышка ўвагнаў сваю рагаціну ў снег, самастрэл закінуў за плечы і, стоячы каля каня Данусі, то ўзнімаў галаву і нешта шаптаў ёй, то абдымаў яе ногі і цалаваў калені, бо ўжо зусім не хаваў ад людзей свайго кахання. Супакоіўся ён толькі тады, калі Мракота з Мацажава, які ў пушчы дазваляў сабе нават бурчаць на князя, загадаў яму маўчаць.

Неўзабаве далёка-далёка ў нетрах пушчы азваліся маленькія курпскія паляўнічыя рогі, ім коратка і пранізліва адгукнулася паляўнічая труба з паляны — затым зноў запанавала немая ціша. Толькі часам сойка азавецца ў вершалінах соснаў, ды закаркае, як варона, хто-небудзь з загоншчыкаў. Паляўнічыя на ўсе вочы ўглядаліся ў белую пустую прастору, дзе вецер злёгку варушыў пакрыты інеем трыснёг і аголеныя кусты лазы, кожны з вялікай нецярплівасцю чакаў, які першы звер з’явіцца на снезе; увогуле, паляванне прадказвалі багатае і ўдалае: пушча аж кішэла зубрамі, турамі і кабанамі. Курпы, акрамя таго, выкурылі з берлагоў некалькіх мядзведзяў, і яны, абуджаныя ад спячкі, хадзілі ў гушчары злыя, галодныя і насцярожаныя, нібы адчувалі, што неўзабаве ім давядзецца змагацца не за спакойны зімовы сон, а за жыццё.

Але трэба было яшчэ доўга чакаць, пакуль людзі, што гналі звяроў да крылаў аблавы і на паляну, ахапіўшы вялікі кавалак лесу, дойдуць здалёку, яшчэ нават брэх сабак, спушчаных з налыгачоў па сігналу рога, не далятаў да вушэй паляўнічых. Адзін сабака, які, відаць, быў спушчаны зарана або адбіўся ад зграі і ішоў за курпамі, з’явіўся на паляне, прабег па ёй, водзячы носам над

зямлёй, і праслізнуў між паляўнічымі. I зноў пуста і ціха стала на паляне, толькі курпы каркалі, як вароны, падаючы знак, што хутка пачнецца работа. Прайшло яшчэ колькі часу, і вось на ўскрайку паляны з’явіліся ваўкі; як самыя чуйныя ад усіх звяроў, паспяшаліся ўцячы ад аблавы. Было іх некалькі. Але, выбегшы на паляну, яны пачулі людзей і зноў далі нырца ў лес, відаць, шукаючы іншага выйсця. Потым з лясной гушчэчы выбеглі дзікі і доўгім чорным ланцугом пабеглі праз занесеную снегам паляну, здаля падобныя на статак хатніх свіней, якія, трасучы вушамі, бягуць да хаты на покліч гаспадыні. Але іх ланцуг спыняўся, прыслухоўваўся, прынюхваўся, вяртаў назад, зноў прыслухоўваўся, збочыўшы да сетак і пачуўшы загоншчыкаў, зноў, храпучы, панёсся да стралкоў; ён падыходзіў усё больш асцярожна, але штораз хутчэй, пакуль урэшце не шчоўкнулі жалезныя засаўкі на самастрэлах, не засвісцелі стрэлы і пакуль першая кроў не запляміла белую снежную посцілку.

Пачуўся віскат, і статак рассеяўся, як бы ў яго пярун ударыў: адны, як сляпыя, пабеглі наўпрост, другія кінуліся да сетак, іншыя пачалі бегаць па адным ці купкамі па ўсёй паляне, мяшаючыся з іншымі звярамі, якія таксама пачалі выбягаць з лесу. Ужо выразна даносіліся да вушэй паляўнічых гукі рагоў, брэх сабак і далёкі гоман людзей, што ішлі ў галоўнай лаве з нетраў пушчы. Лясныя звяры, спуджаныя з усіх бакоў шырока раскінутымі крыламі аблавы, усё шчыльней запаўнялі паляну. Нічога падобнага нельга было ўбачыць не толькі ў замежных краінах, але нават і ў польскіх землях, дзе не было ўжо такіх пушчаў, як у Мазовіі. Крыжакі, хаця і бывалі ў Літве, дзе часам здаралася так, што зубры кідаліся на войска і стваралі замяшанне ў яго шэрагах” , тым не менш былі ўражаны, калі ўбачылі такую процьму звяроў; асабліва быў здзіўлены гэтым відовішчам дэ Лорш. Стоячы на варце каля княгіні і прыдворных дам, як жораў, не маючы магчымасці ні з кім пагаварыць, ён пачаў быў нудзіцца, мерзнучы ў сваіх жалезных даспехах, і вырашыў, што паляванне не ўдалося.

I тут ён убачыў уперадзе цэлыя статкі легканогіх сернаў, светла-рудых аленяў і ласёў з цяжкімі, каранаванымі галовамі; змяшаныя ў гурт, звяры кідаліся па паляне ва ўсе бакі, нічога не бачачы ад страху, дарэмна шукаючы выйсце. Княгіня, у якой ад гэтага відовішча закіпела кроў бацькі — караля Кейстута, стралу за стралой вы-

пускала ў гэтую пярэстую кучу і кожны раз ускрыквала ад радасці, калі паранены алень ці лось станавіўся на дыбкі і, цяжка абрынуўіпыся на зямлю, капаў нагамі снег. Нават некаторыя дамы ў паляўнічым запале нахіляліся да сваіх самастрэлаў. Адзін толькі Збышка не думаў пра паляванне; абапёршыся на калені Данусі і падпёршы галаву, ён зазіраў у яе вочы, а яна з весялосцю і сарамлівасцю ўсё затуляла пальцамі ягоныя вочы, нібы не магла вытрымаць яго позірку.

Але тут увагу пана дэ Лорша прывабіў гіганцкі мядзведзь з сівым каркам і лапаткамі, які неспадзявана вылез з чаратоў паблізу ад стралкоў. Князь стрэліў у яго, потым кінуўся да звера з рагацінай, а калі звер з дзікім ровам ўзняўся на заднія лапы, закалоў яго на вачах усяго двара так спраўна і лоўка, што ніводнаму з ягоных ахоўнікаў не было патрэбы пускаць у ход свае сякеры. Якраз у гэтую хвіліну маладому латарынгскаму рыцару і падумалася, што ўсё ж нямногія з тых валадароў, пры дварах якіх ён бываў, адважыліся б на падобную забаву і што з такімі князямі і з такім народам крыжакі могуць некалі трапіць у вельмі непрыемнае становішча і іх спасцігне злая доля. Але тут ён убачыў лютых белаікластых адзінцоў, якіх закалолі іншыя паляўнічыя; гэта былі вялікія вепрукі, многа болыпыя і лютыя, чым тыя, на якіх палявалі ў лясах Ніжняй Латарынгіі і ў нямецкіх пушчах. Hi такіх спрытных і дужых, з такімі моцнымі рукамі паляўнічых, ні такіх удараў рагацінамі пан дэ Лорш нідзе не бачыў; як чалавек бывалы, ён тлумачыў гэта сам сабе тым, што ўсе жыхары гэтых дрымучых лясоў з дзяцінства вучацца валодаць самастрэлам і рагацінай і таму могуць дасягнуць болыпых поспехаў, чым іншыя народы.

Паляна ўжо была густа заслана тушамі розных звяроў, але паляванне яшчэ было далёка не скончана. Вось-вось павінна была наступіць самая цікавая, але ў той жа час самая небяспечная хвіліна: лаўцы выгналі на паляну некалькі зуброў і тураў. Звычайна ў лясах яны трымаліся паасобку, тут жа змяшаліся з іншымі, але яны не былі аслеплены страхам, былі болып злыя, чым спуджаныя. Ішлі павольна, нібы ўпэўненыя ў сваёй страшнай сіле, спадзеючыся, што знясуць усе перашкоды і пройдуць — нават зямля гудзела пад іх цяжарам. Барадатыя быкі, што ішлі на чале грамады, нізка схіліўшы галовы да зямлі, часам спыняліся, нібы разважаючы, у які бок ру-

шыць. Глухі рык, падобны падземным грымотам, вырываўся з іх страшных грудзей, дымілася пара з ноздраў, яны ўскопвалі перад сабой снег пярэднімі нагамі, і здавалася, што яны глядзяць крывавымі вачыма на нябачнага непрыяцеля.

У гэты час загоншчыкі аглушальна зацюгакалі, сотні гучных галасоў з боку галоўнай лавы і крылаў падхапілі, затрубілі рогі і пішчалкі, пушча задрыжэла да самых патаемных сваіх глыбінь, і ў гэтае імгненне на паляну ў тлумным гармідары выскачылі курпскія сабакі, якія даганялі звяроў ззаду. Яны асабліва раззлавалі самак з малымі зубранятамі. Дагэтуль ідучы вольна, статак імгненна рассеяўся па паляне, уцякаючы ад шалёнай пагоні. Адзін з тураў, руды, агромністы, проста страшэнны бык, буйнейшы ад зубра, кінуўся да стралкоў, павярнуў управа, убачыў за некалькі дзесяткаў крокаў коней пад дрэвамі, спыніўся і, равучы, пачаў капаць нагамі зямлю, нібы рыхтуючыся да скачка і да бою.

Загоншчыкі ўбачылі гэтую жудасную карціну і зацюгакалі яшчэ мацней, а ў шэрагу стралкоў пачуліся прарэзлівыя спалоханыя галасы: «Княгіня! Княгіня! Ратуйце пані!» Збышка схапіў сваю рагаціну, што тырчэла ў снезе, і кінуўся на ўскраек лесу; за ім услед пабеглі некалькі ліцвінаў, гатовых загінуць, абараняючы дачку Кейстута; але тут у руках княгіні шчоўкнуў самастрэл, свіснула страла, праляцела над схіленай галавой звера і ўпілася яму ў карак.

— Пацэліла! — усклікнула княгіня.— He ўцячэ...

Але яе словы заглушыў такі жахлівы рык, што коні прыселі на азадак. Typ, як бура, паімчаў наўпрост да княгіні, але з не меншай хуткасцю раптоўна выскачыў на сваім кані адважны пан дэ Лорш і, нагнуўшыся да сядла, выцягнуўшы, як на рыцарскім турніры, дзіду, кінуўся напярэймы зверу.

Усе, хто тут быў, убачылі, як дзіда імгненна ўтыркнулася ў карак быку, сагнулася дугой і пашчапалася на друзачкі, а потым гіганцкі рагаты лоб схаваўся ўвесь пад конскім жыватом, і не паспеў ніхто нават крыкнуць, як конь і вершнік ўзляцелі ў паветра, нібы камень, пушчаны з прашчы.

Конь паваліўся на бок і пачаў торгацца ў перадсмяротнай агоніі, блытаючыся нагамі ва ўласных вантробах, што вываліліся з распоратага жывата, а пан дэ Лорш ляжаў паблізу нерухомы, на снезе падобны да жалезнага

кліна; тур з хвіліну вагаўся: абмінуць іх і кінуцца на іншых коней ці застацца, але ён вярнуўся да сваіх першых ахвяр і пачаў здзекавацца з няшчаснага каня, падчапляючы яго рогам і ў шаленстве шкуматаючы яго разадраны жывот.

3 лесу высыпалі людзі на ратунак іншаземнага рыцара. Збышка, які баяўся за жыццё княгіні і Данусі, прыбег першы і ўвагнаў вастрыё рагаціны пад лапатку зверу. Але ён размахнуўся з такой сілай, што, калі тур раптам павярнуўся, рагаціна зламалася ў ягонай руцэ, а Збышка ўпаў тварам у снег. «Прапаў! Прапаў!» — пачуліся галасы мазураў, якія беглі яму на дапамогу. Тым часам бык прыціснуў Збышку сваім ілбом да зямлі. Да Збышкі беглі ад князя два магутныя ахоўнікі, але яны спазніліся б, калі б не апярэдзіў іх падараваны Збышку Ягенкай чэх Глава. Ён паспеў падбегчы раней і, высока ўзняўшы аберуч шырокую сякеру, пацэліў туру ў схілены карак крыху ніжэй рагоў.

Удар быў такі страшны, што звер грымнуўся, нібы ў яго трапіў пярун, з перабітым хрыбтом і амаль адсечанай галавой; аднак, падаючы, ён прыціснуў Збышку. Абодва ахоўнікі адразу ж адцягнулі пачварную тушу звера, a тым часам княгіня і Дануся саскочылі з коней і, знямелыя ад жаху, падбеглі да параненага хлопца.

Ён жа, бледны, заліты крывёй тура і сваёй уласнай, прыўзняўся, паспрабаваў устаць, але пахіснуўся, упаў на калені і, абапершыся на руку, вымавіў толькі адно слова:

— Дануська...

Кроў хлынула ў яго з роту, у галаве пацямнела. Дануся падхапіла яго за плечы, але не магла доўга ўтрымаць і пачала клікаць на дапамогу. Тут яго абступілі з усіх бакоў, адціралі снегам, улівалі ў рот віно, нарэшце лоўчы Мракота з Мацажава загадаў палажыць яго на апанчу і ўтаймаваць кроў з дапамогай мяккага баравога труту.

— Будзе жыць, калі паламаў толькі рэбры, а не хрыбет,— сказаў ён княгіні.

Тым часам іншыя прыдворныя дамы разам з паляўнічымі заняліся ратункам пана дэ Лорша. Яго паварочвалі з боку на бок, шукаючы, ці ёсць дзе-небудзь дзірка ў даспехах або якія іншыя сляды, пакінутыя рагамі быка, але апроч снегу, што набіўся між бляхамі панцыра, нічога не заўважылі. Typ усю сваю злосць скіраваў на каня, які ляжаў побач, ужо мёртвы, з вываленымі вантробамі пад жыватом, а пан дэ Лорш нават паранены не быў. Ён

толькі самлеў пасля падзення і, як аказалася потым, вывіхнуў правую руку. 3 яго знялі шлем, улілі яму ў рот віна, ён апрытомнеў, расплюшчыў вочы, убачыў схіленыя над ім устрывожаныя твары дзвюх маладых і прыгожых дам і сказаў па-нямецку:

— Пэўна, я трапіў у рай, і анёлы схіліліся нада мной?

Праўда, прыдворныя дамы не зразумелі таго, што ён сказаў, але ўзрадаваліся, што ён апрытомнеў, загаварыў, і пачалі ўсміхацца яму, а потым з дапамогай паляўнічых паднялі яго з зямлі. Ён адразу ж застагнаў, бо адчуў боль у правай руцэ, а левай абапёрся на плячо аднаго з «анёлаў» і нейкае імгненне стаяў нерухома, бо ногі ў яго падкошваліся, і ён баяўся ступіць хаця б крок. Ён кінуў мутны позірк на поле бітвы, убачыў рудую тушу тура, якая здавалася зблізку велізарнай пачварай, убачыў Данусю, што ламала рукі над Збышкам, і самога Збышку на апанчы.

— Гэта той рыцар, што прыйшоў мне на дапамогу? — запытаў пан дэ Лорш.— Ці жывы ён?

— Ён цяжка знявечаны,— адказаў адзін з прыдворных, які разумеў па-нямецку.

— Цяпер я не з ім, а за яго біцца буду! — усклікнуў латарынжац.

Князь, які стаяў над Збышкам, падышоў да пана дэ Лорша і пачаў яго хваліць: сваім смелым учынкам ён абараніў ад страшнай небяспекі княгіню і іншых жанчын, а можа, і захаваў ім жыццё — за гэта, акрамя рыцарскіх узнагарод, яго чакае вечная слава ў вачах і тых людзей, што жывуць цяпер, і іх нашчадкаў. «У цяперашнім распешчаным веку,— сказаў ён,— не так ужо і шмат сапраўдных рыцараў ездзіць па свеце. Пабудзьце ў нас у гасцях паболей, а то і назаўжды заставайцеся ў Мазовіі — вы ўжо заслужылі маю любоў, а любоў народа гэтак жа хутка заслужыце сваімі гераічнымі ўчынкамі!»

Ад такіх слоў прагнае да славы сэрца пана дэ Лорша аж растала, калі ён падумаў, што здзейсніў такі выдатны рыцарскі подзвіг і заслужыў такую хвалу ў гэтых далёкіх польскіх землях, пра якія на Захадзе апавядалі столькі дзівосаў, дык ад радасці забыўся нават пра боль у вывіхнутым плячы. Ён разумеў, што рыцар, які пры брабанцкім ці бургундскім двары зможа расказаць пра тое, што ён выратаваў на ловах жыццё княгіні мазавецкай, будзе жыць у ззянні славы, акружаны ўсеагульнай пашанай. Пад уплывам гэтых думак ён хацеў нават зараз жа накі-

равацца да княгіні і, укленчыўшы, даць зарок аддана служыць ёй, але і сама княгіня, і Дануся былі занятыя Збышкам, які зноў ненадоўга апрытомнеў, але толькі ўсміхнуўся Данусі, паднёс руку да пакрытага халодным потам ілба і адразу ж зноў самлеў. Вопытныя лаўцы, гледзячы на тое, як сціснуліся ягоныя рукі і застаўся растуленым рот, разважылі між сабой, што хлопец не выжыве, але япгчэ больш дасведчаныя курпы, многія з якіх мелі на целе сляды мядзведжых пазуроў, дзічыных клыкоў або рагоў зубра, спадзяваліся, што малады рыцар усё ж выжыве, бо яны запэўнівалі, што рог тура слізгануў па ягоных рэбрах, мабыць, адно ці два зламаў, але хрыбет цэлы, іначай ён не змог бы нават на хвіліну прыўзняцца. Яны паказвалі на гурбу снегу ў тым месцы, дзе ўпаў Збышка, і казалі, што гэта яна выратавала юнака, бо звер, прыціснуўшы яго галавой, не змог расціснуць яму грудзі і зламаць хрыбет.

Як на тое, не было тут княскага лекара, ксяндза Вышонека з Дзяванны; на гэты раз ён застаўся дома, хаця звычайна заўжды бываў на паляванні. Чэх паскакаў па яго, а тым часам курпы панеслі Збышку на апанчы да паляўнічага доміка. Дануся хацела ісці за імі пешкі, але княгіня не дазволіла, бо шлях быў далёкі, а ў лесе намяло багата снегу, ды і спяшацца трэба было. Крыжацкі войт Гуга фон Данфельд дапамог дзяўчыне сесці на каня, a потым, калі ўжо ехаў побач з ёю ўслед за людзьмі, якія неслі Збышку, сцішыў голас і сказаў па-польску так, каб чула яна адна:

— У Шчытна ў мяне ёсць цудадзейны гаючы бальзам, які даў мне пустэльнік у Герцынскім Лесе, я змагу яго вам здабыць за тры дні.

— Хай жа Бог вас узнагародзіць! — адказала Дануся.

— Бог памятае кожны міласэрны ўчынак, але ці магу я спадзявацца атрымаць хоць нейкую ўзнагароду ад вас?

— Чым жа я магу вам заплаціць?

Крыжак наблізіўся да яе, хацеў, відаць, нешта сказаць, але завагаўся, памаўчаў з хвіліну і сказаў:

— У Ордэне ў нас, акрамя братоў, ёсць і сёстры... Адна з іх і прывязе гаючы бальзам, вось тады я і скажу вам пра ўзнагароду.

VIII

Ксёндз Вышонек агледзеў Збышкавы раны і высветліў, што ў хлопца зламаная толькі адна рабрына; аднак у першы дзень ён не абяцаў выздараўлення, бо не ведаў, «ці не перавярнулася ў хворага сэрца і ці не абарвалася печань». Пан дэ Лорш надвячоркам адчуў сябе кепска і мусіў пайсці ў ложак, а на другі дзень у яго так разбалеліся косці, што ён не мог варухнуць ні нагой, ні рукой. Княгіня і Дануся разам з іншымі прыдворнымі дамамі даглядалі хворых і, як раіў ксёндз Вышонек, варылі для іх розныя мазі і зёлкі. Збышка быў цяжка знявечаны, час ад часу ў яго пачынала ісці кроў з роту, і гэта вельмі непакоіла ксяндза Вышонека. Аднак хлопец больш не траціў прытомнасці і, даведаўшыся, хто выратаваў ягонае жыццё, на другі дзень паклікаў чэха, каб аддзячыць і ўзнагародзіць яго. Ён згадаў, што атрымаў чэха ад Ягенкі і што ён бы памёр, каб не яе зычлівае сэрца. Гэтая думка прыгнятала яго, ён адчуваў, што ніколі не зможа сплаціць дзяўчыне дабром за дабро і што ён будзе для яе толькі прычынай смутку і нязбытнага гора. Праўда, ён адразу ж сказаў сам сабе: «Што ж мне — напалам разарвацца?», але на душы застаўся непрыемны асадак, сумленне мучыла яго. А тут чэх яшчэ болып распаліў ягоную душэўную трывогу.

— Я прысягаў сваёй паненцы сваім шляхецкім гонарам,— сказаў той,— што буду служыць вам і ахоўваць вас без ніякай узнагароды. He мне, а ёй вы, пане, абавязаны сваім выратаваннем.

Збышка не адказаў, толькі яму стала цяжка дыхаць, а чэх, памаўчаўшы хвіліну, дадаў:

— Можа, вы загадаеце скакаць у Багданец, дык я ўраз даскачу. Можа, вам хацелася б са старым панам пабачыцца, a то Бог ведае, што з вамі будзе.

— А што сказаў ксёндз Вышонек? — запытаў Збышка.

— Ксёндз Вышонек сказаў, іпто ўсё высветліцца, як маладзік узыдзе, а ўзыдзе ён праз чатыры дні.

— Ну, тады няма чаго ехаць у Багданец. Альбо памру, альбо паздаравею, а пакуль яшчэ дзядзька прыедзе!

— Ну, тады хаця б пашліце ў Багданец ліст, Сандэрус усё, як ёсць, напіша. Будзе, прынамсі, хоць нейкая вестка пра вас, імшу за здароўе ваша закажуць.

— Пакінь мяне ў спакоі — слабы я дужа. Калі памру,

вернешся ў Згажэліцы і там пра ўсё раскажаш, там і імшу закажуць. А пахаваюць мяне або тут, або ў Цэханаве.

— Відаць, у Цэханаве або, можа, нават у Праснышы, бо тут, у лесе, толькі курпы сваіх хаваюць, і над імі ваўкі выюць. Я чуў ад слуг, што князь з усім дваром праз два дні едзе ў Цэханаў, а потым у Варшаву.

— Можа, мяне аднаго тут не пакінуць,— адказаў Збышка.

Ён як угадаў — княгіня гэтым жа днём папрасіла князя дазволіць ёй застацца ў паляўнічым доміку разам з Данусяй, прыдворнымі дамамі і ксяндзом Вышонекам, які не хацеў, каб Збышку перавозілі ў Прасныш праз дзень-другі. Пан дэ Лорш адчуў сябе праз два дні значна лепш і пачаў уставаць; калі ж даведаўся, што «дамы» застаюцца, то застаўся таксама, каб потым суправаджаць іх па дарозе назад і абараняць, калі раптам нападуць «сарацыны». Адкуль тут маглі ўзяцца тыя «сарацыны», гэтага пытання адважны латарынжац сам сабе не задаваў. Праўда, на далёкім Захадзе гэтак называлі ліцвінаў; аднак што за небяспека магла пагражаць ад іх дачцэ Кейстута, роднай сястры Вітаўта і стрыечнай сястры магутнага валадара «кракаўскага караля» Ягайлы! Але пан дэ Лорш занадта доўга прабыў сярод крыжакоў і, нягледзячы на тое, што ён чуў ужо ў Мазовіі пра хрышчэнне Літвы, пра дзве кароны, што былі ўскладзены на галаву аднаго валадара, не мог яшчэ пазбыцца той думкі, што ад ліцвінаў можна чакаць толькі нечага благога. Так казалі яму крыжакі, а ён яшчэ не зусім страціў веру ў іх словы.

А тым часам здарыўся выпадак, які ценем упаў на адносіны між князем Янушам і ягонымі гасцямі-крыжакамі. Заставаўся адзін дзень да ад’езду князя, калі прыехалі браты Готфрыд і Ротгер, якія падчас палявання заставаліся ў Цэханаве, а з імі прыехаў і нейкі пан дэ Фурсі, як вястун непрыемных для крыжакоў навін. Здарылася так, што сам пан дэ Фурсі, а таксама пан дэ Бергаў і пан Майнегер, абодва з сем’яў, што мелі ў мінулым заслугі перад Ордэнам, гасцявалі ў комтура ў Любаве, наслухаліся ўсяго-ўсякага пра Юранда са Спыхава і не толькі не спужаліся слыннага ваяра, але парашылі выбавіць яго ў поле на бой, каб пераканацца, што на самой справе ён не такі страшны, як пра яго кажуць. Комтур спачатку не хацеў гэтага, спасылаўся на мір паміж Ордэнам і мазавецкімі княствамі, але ўрэшце, можа, спадзеючыся раз і назаўсёды пазбавіцца грознага суседа, не толькі пазіраў

скрозь пальцы на выправу сваіх гасцей, але яшчэ і даў ім узброеных кнехтаў. Рыцары паслалі Юранду выклік, які той адразу ж прыняў, але пры ўмове, што яны адправяць сваіх людзей, а ён з двума сваімі сябрамі тры на тры сустрэнецца з імі ў паядынку на самай мяжы Прусіі і Спыхава. Калі ж яны і кнехтаў не адправілі і не пакінулі спыхаўскай зямлі, Юранд напаў на іх, перабіў кнехтаў, пана Майнегера сам працяў дзідай са страшнай сілай, a пана дэ Бергава ўзяў у палон і кінуў у спыхаўскую вязніцу. Выратаваўся толькі пан дэ Фурсі, які тры дні блукаў у мазавецкіх лясах, даведаўся ад смалакураў, што ў Цэханаве ёсць госці-крыжакі, прабраўся да іх, каб разам падаць вяльможнаму князю скаргу, прасіць пакараць вінаватага і вызваліць дэ Бергава.

Гэтыя весткі адразу ж папсавалі добрыя адносіны паміж князем і ягонымі гасцямі, бо і Гуга фон Данфельд, і Зыгфрыд дэ Лёвэ, і астатнія прысутныя браты Ордэна пачалі настойліва патрабаваць ад князя, каб ён раз назаўсёды навёў справядлівасць, пазбавіў мяжу ад драпежніка і пакараў яго адразу за ўсе ягоныя злычынствы. 3 асаблівым імпэтам дамагаўся гэтага Гуга фон Данфельд, які меў свае даўнія рахункі з Юрандам, пры адных успамінах пра якія яго апякала болем і сорамам.

— Скарга пойдзе аж да вялікага магістра,— казаў ён,— калі ж справядлівасці ад вас, вяльможны князь, мы не дачакаемся, то ён сам знойдзе спосаб расправіцца з гэтым разбойнікам, нават калі за яго заступіцца ўся Мазовія.

Князь, хаця і быў па натуры лагодны, але тут узгарэўся гневам і адказаў:

— Якой справядлівасці вы дамагаецеся? Хіба Юранд першы на вас напаў, хіба ён паліў вёскі, забіраў статкі, забіваў людзей? Каб гэта было так, я, вядома ж, адразу судзіў бы Юранда і пакараў бы яго. Але ж на яго напалі вашы. Ваш комтур дазволіў ім узяць з сабой кнехтаў, што ж заставалася рабіць Юранду? Ён жа прыняў выклік і толькі аднаго патрабаваў — каб адаслалі людзей. Як я магу яго пакараць, выклікаць на суд? Вы зачапілі страшнага чалавека, якога ўсе баяцца, і самі, па сваёй ахвоце, наклікалі бяду на свае галовы, дык чаго ж вы хочаце? Няўжо я павінен яму загадаць, каб ён не бараніўся, калі вам захочацца на яго напасці?

— He Ордэн, а госці, замежныя рыцары, зрабілі гэта,— запярэчыў Гуга.

— Ордэн павінен адказваць за сваіх гасцей, а кнехты былі з любаўскай аховы.

— А што, лепей было комтуру паслаць гасцей адных на пагібель?

Князь павярнуўся да Зыгфрыда і сказаў:

— Гляньце толькі, у што ператвараецца ў вашых вуснах справядлівасць! I падумайце, ці не абражаюць Бога вашыя выверты?

Але суровы Зыгфрыд запярэчыў:

— Дэ Бергаў павінен быць адпушчаны на волю, бо мужы ў яго родзе былі вайскаводамі ў Ордэне і аказалі яму вялікія паслугі.

— А смерць Майнегера павінна быць адпомшчана,— дадаў Гуга фон Данфельд.

Пачуўшы гэта, князь адкінуў назад валасы, устаў з лавы і пайшоў на немца з грозным выразам на твары, але, мусіць, успомніў, што крыжакі — ягоныя госці, авалодаў сабой, палажыў руку на плячо Зыгфрыда і сказаў:

— Паслухайце, комтур, вы ж носіце на плангчы крыж, дык пакляніцеся мне на гэтым крыжы, сумленнем сваім пакляніцеся, была ці не была праўда Юранда ў гэтай справе?

— Пан дэ Бергаў павінен быць адпушчаны на волю! — паўтарыў Зыгфрыд дэ Лёвэ.

Настала хвіліна маўчання, потым князь усклікнуў:

— Божа! Дай мне цярплівасці!

А Зыгфрыд загаварыў зноў, злым голасам, падобным на бразгат меча:

— Абраза, якую нанеслі нам у асобе нашых гасцей,— гэта толькі новы штуршок для скаргаў. Ужо колькі год існуе Ордэн, але нідзе — ні ў Палесціне, ні ў Сяміграддзі, ні ў Літве, дагэтуль паганскай, — ніводзін звычайны чалавек не нарабіў нам столькі зла, колькі гэты разбойнік са Спыхава. Вяльможны князь! Мы жадаем справядлівасці і патрабуем кары не за адну абразу, а за тысячы, не за адну сутычку, а за пяцьдзесят, не за аднойчы пралітую кроў, а за ўсе гады такіх злачынстваў, за якія нябесны агонь павінен быў спаліць гэтае бязбожнае гняздо злосці і жорсткасці. Чые стогны там заклікаюць Бога да помсты? — нашы! Чыё слёзы? — нашы! Дарэмна мы скардзіліся, дарэмна спадзяваліся на суд. Ніколі вы нас не чулі!

Пачуўшы ўсё гэта, князь Януш паківаў галавой і адказаў:

— Эх! Даўней не раз крыжакі гасцілі ў Спыхаве, і Юранд не быў вашым ворагам, пакуль ягоная любімая жонка не памерла на вашай вяроўцы. А колькі разоў вы самі зачаплялі Юранда, жадаючы знішчыць яго за тое, што ён выклікаў вашых рыцараў на паядынак і перамагаў іх? Колькі разоў падсылалі да яго забойцаў або стралялі па ім у лесе з самастрэлаў? Нападаў і ён на вас — гэта праўда, але ж ён прагнуў помсты; а хіба вы і рыцары, што жывуць у вашых уладаннях, не нападалі на безабаронных людзей у Мазовіі, не захоплівалі статкі жывёлы, не палілі вёсак, не забівалі мужчын, жанчын і дзяцей? А калі я тады скардзіўся магістру, ён адказваў мне з Мальбарку: «Звычайнае памежнае свавольства!» Так што, пакіньце, шаноўныя! He вам скардзіцца, бо нават мяне вы схапілі бяззбройнага, на ўласнай зямлі, і каб вы не баяліся гневу кракаўскага караля, то я, можа, і цяпер стагнаў бы ў вашым падзямеллі. Так аддзячылі вы мне, хоць я належу да роду вашых дабрадзеяў. Пакіньце, бо не вам заклікаць да справядлівасці!

Калі князь скончыў, крыжакі са скрухай пераглянуліся — ім было сорамна і непрыемна, што князь згадаў пры дэ Фурсі падзеі пад Златарыяй, і Гуга фон Данфельд, жадаючы пакласці канец гэтай размове, сказаў:

— 3 вамі, вяльможны князь, адбылася памылка, якую мы паправілі не са страху перад кракаўскім каралём, a дзеля справядлівасці, а за памежныя сутычкі наш магістр не нясе адказнасці, бо ва ўсіх каралеўствах, колькі іх ёсць на свеце, на граніцах парушаюць спакой свавольнікі.

— Ну вось, ты сам пра тое ж, а патрабуеш судзіць Юранда. Чаго ж вы тады хочаце?

— Справядлівасці і кары.

Князь сціснуў свае кашчавыя рукі і паўтарыў:

— Божа! Дай мне цярплівасці!

— Згадайце і тое, вяльможны князь,— працягваў Данфельд,— што нашы «свавольнікі» крыўдзяць толькі свецкіх людзей, да таго ж не нямецкага племя, а вашы выступаюць супраць Ордэна крыжакоў, тым самым узнімаюць руку на самога Бога! А якіх мучэнняў і кары заслугоўвае той, хто абражае Святы Крыж?

— Слухай,— раззлаваўся князь.— He ваюй ты імем Бога, яго ты не ашукаеш!

Ён паклаў крыжаку рукі на плечы і штосілы страсянуў

яго, аж той разгубіўся, а потым загаварыў больш лагодным голасам:

— Калі акажацца праўдай тое, што нашы госці першыя напалі на Юранда і не адаслалі кнехтаў, я не пахвалю іх за гэта, але ці праўда тое, што Юранд прыняў выклік?

Кажучы гэта, ён неўпрыкмет падміргнуў пану дэ Фурсі, даючы таму зразумець, што трэба абвергнуць ягоныя словы; але дэ Фурсі або не мог, або не пажадаў зрабіць гэта і адказаў:

— Ён хацеў, каб мы адаслалі людзей і ўступілі ў бой з ім і двума з яго боку.

— Вы ўпэўнены ў гэтым?

— Клянуся гонарам! Я і дэ Бергаў згадзіліся на гэта, a Майнегер да нас не далучыўся.

Тут князь перапыніў дэ Фурсі:

— Комтур са Шчытна! Вы лепей, чым іншыя, ведаеце, што Юранд не ўхіліўся ад выкліку.

Ён павярнуўся да астатніх і сказаў:

— Калі хто з вас захоча выклікаць Юранда на двубой, пеша або конна, то я дам на гэта дазвол. Заб’яце вы Юранда або возьмеце ў палон, тады мы і дэ Бергава выпусцім на волю без выкупу. Большага ад мяне не чакайце, з гэтага нічога не выйдзе.

Пасля гэтых слоў запанавала доўгае маўчанне. I Гуга фон Данфельд, і Зыгфрыд дэ Лёвэ, і брат Ротгер, і брат Готфрыд занадта добра ведалі страшнага гаспадара Спыхава, каб хоць хто-небудзь з іх адважыўся біцца з ім не на жыццё, а на смерць. Гэта мог зрабіць толькі хіба чужынец, які прыехаў з далёкіх краін, той жа дэ Лорш ці дэ Фурсі, але дэ Лорша не было ў час гэтай размовы, a што да пана дэ Фурсі, то ён яшчэ не мог ачомацца ад перажытага нядаўна страху.

— Я толькі раз бачыў яго,— ціха прамармытаў ён,— болей не хачу.

Тады ў размову ўступіў Зыгфрыд дэ Лёвэ:

— Мніхам нельга ўступаць у паядынкі, хіба толькі пасля спецыяльнага дазволу магістра і вялікага маршала; але мы тут просім не дазволу на паядынак, а вызвалення дэ Бергава з няволі і пакарання Юранда.

— He вы ў гэтай зямлі заканадаўцы.

— Мы да гэтай пары цярпліва зносілі цяжкае суседства. Але магістр наш здолее ўсталяваць справядлівасць.

— Рукі кароткія ў вас і ў вашага магістра да нашай зямлі!

— За магістра стаяць немцы і рымскі імператар.

— А за мяне польскі кароль, якому падуладны многія землі і народы.

— Хіба вы, вяльможны князь, хочаце ваяваць з Ордэнам?

— Каб я хацеў вайны, то не чакаў бы вас у Мазовіі, a пайшоў бы да вас; але і ты мне не пагражай — я не баюся.

— ІПто мне далажыць магістру?

— Ваш магістр ні пра што ў нас не пытаўся. Кажы, што хочаш.

— Тады мы самі адпомсцім злачынцу і пакараем яго.

Пры гэтых словах князь выцягнуў руку і пачаў грозна ківаць пальцам перад самым тварам крыжака.

— Пасцеражыся! — сказаў ён здушаным ад гневу голасам.— Пасцеражыся! Я дазволіў табе выклікаць Юранда, але калі ты з войскамі Ордэна прыйдзеш у маю краіну, тады я так па табе стукну, што ты сам ужо не госцем, a палонным маім будзеш!

I, відаць, цярпенне ў князя лопнула — ён кінуў шапку на стол і выйшаў. Крыжакі аж пабялелі ад злосці, а дэ Фурсі пазіраў на іх, нібы вар’ят.

— Што ж цяпер будзе? — першым спытаў брат Ротгер.

А Гуга фон Данфельд ледзве не накінуўся на дэ Фурсі з кулакамі:

— Навошта ты сказаў ім, што вы першыя пайшлі на Юранда?

— Так і было.

— Трэба было зманіць.

— Я прыехаў сюды біцца, а не маніць.

— Няма чаго казаць, здорава ж ты біўся!

— А хіба не ты даваў лататы ад Юранда аж да самага Шчытна?

— Рах! — сказаў дэ Лёвэ.— Гэтырыцар — госцьОрдэна.

— Усё роўна, што ён там сказаў,— умяшаўся брат Готфрыд.— Без суда Юранда не пакараюць, а на судзе усё выйшла б наверх.

— Што ж цяпер будзе? — паўтарыў брат Ротгер.

Нейкую хвіліну ўсе маўчалі; потым загаварыў суровы і непахісны Зыгфрыд дэ Лёвэ.

— Трэба скончыць з гэтым крывавым сабакам! — сказаў ён.— Дэ Бергаў павінен быць адпушчаны на волю.

9. Г. Сянкевіч

257

Сцягнем атрады варты са Шчытна, з Янсбарка, з Любавы, хелмінскую шляхту прыхопім і разам ударым на Юранда... Час канчаць з ім!

Але вераломны Данфельд, які ўмеў разважыць і за і супраць, залажыў рукі за галаву, ссунуў бровы, задумаўся, потым сказаў:

— Без дазволу магістра нельга.

— Калі ўсё ўдасца, магістр толькі пахваліць нас! — азваўся брат Готфрыд.

— А калі не ўдасца? Калі князь возьме кап’ёўшчыкаў і пойдзе на нас?

— Паміж ім і Ордэнам мір: не ўдарыць!

— А як жа, мір! Мы ж першыя яго і парушым. Нашых кнехтаў будзе малавата, калі князь возьме мазураў.

— Магістр заступіцца за нас, і пачнецца вайна.

Данфельд зноў ссунуў бровы і задумаўся:

— He, не! — сказаў ён праз хвіліну.— Калі ўсё ўдасца, магістр у душы будзе рады... Будуць паслы да князя, пачнуцца перамовы, і ўрэшце ўсё гэта нам так мінецца. Калі ж не ўдасца, то Ордэн за нас не заступіцца і не аб’явіць князю вайну... Для гэтага патрэбны іншы магістр... А князя падтрымлівае польскі кароль, з якім наш магістр не захоча сварыцца.

— Вось жа захапілі мы Добжынскую зямлю, значыць, нам не страшны Кракаў.

— Тады ў нас была зачэпка... Алольскі князь... Мы ўзялі яе як заклад, ды і то...

Тут ён азірнуўся навокал і дадаў, сцішыўшы голас:

— Я чуў у Мальбарку, што калі нам будзе пагражаць вайна, то мы аддамо яе назад, абы толькі нам заклад аддалі...

— Эх,— выгукнуў брат Ротгер,— каб быў з намі Маркварт Зальцбах або Шомберг⁶⁹, які перадушыў Вітаўтавых шчанюкоў,— гэтыя далі б рады Юранду! Хто такі Вітаўт? Намеснік Ягайлаў, вялікі князь, а вось жа Шомбергу і гэта не вылезла бокам... Перадушыў Вітаўтавых дзяцей — і хоць бы што!.. Ды што там казаць, бракуе ў нас людзей, якія маглі б адолець любую справу...

Выслухаўшы гэта, Гуга фон Данфельд абапёрся локцямі на стол, апусціў галаву на рукі і надоўга задумаўся. Раптам ягоныя вочы заблішчэлі, ён па сваёй звычцы выцер тыльнай часткай далоні вільготныя тоўстыя вусны і сказаў:

— Хай будзе блаславёнай тая хвіліна, калі вы, пабожны брат, зТадалі імя адважнага Шомберга.

— А што такое? Вы нешта прыдумалі? — спытаў Зыгфрыд дэ Лёвэ.

— Кажыце хутчэй! — усклікнулі Ротгер і Готфрыд.

— Слухайце! — сказаў Гуга.— У Юранда ёсць дзіця, адзіная дачка, якую ён моцна любіць і пільнуе, як зрэнку вока.

— Мы яе ведаем. Яе любіць і княгіня Анна Данута.

— Так. Ну дык слухайце, калі б нам удалося выкрасці гэтую дзеўку, то за яе Юранд аддаў бы не аднаго Бергава, а ўсіх палонных ды яшчэ і самога сябе і Спыхаў у дадатак!

— Клянуся крывёй Святога Баніфацыя, якую ён праліў у Докуме! — усклікнуў брат Готфрыд.— Усё было б так, як вы кажаце!

Тут усе змоўклі, нібы застрашаныя смеласцю і цяжкасцю гэтай задумы. Толькі праз нейкі час брат Ротгер звярнуўся да Зыгфрыда дэ Лёвэ:

— Ваш розум і дасведчанасць не меншыя, чым ваша смеласць. Што вы скажаце на гэта?

— Мяркую, што над гэтым варта падумаць.

— Усё гэта добра,— казаў далей Ротгер,— але ж дзеўка тая — са світы княгіні, больш таго, яна ёй як родная дачка. Падумайце, пабожныя браты, які ўзнімецца галас.

Гуга фон Данфельд засмяяўся і сказаў:

— Вы тут самі казалі, што Шомберг ці то атруціў, ці то задушыў Вітаўтавых шчанюкоў, і што ж яму за гэта зрабілі? Галас яны з любой прычыны ўзнімаюць; але ж калі мы пашлём Юранда да магістра на ланцугу, нас чакае хутчэй ўзнагарода ніж кара...

— Так,— азваўся дэ Лёвэ,— якраз і выпадак зручны маем. Князь ад’язджае. Анна Данута застаецца толькі з прыдворнымі дамамі. Але ж нападаць на княжацкі дом у мірны час — дрэнь справа. Дом князя — не Спыхаў! Будзе зноў як у Златарыі! Зноў пойдуць скаргі да ўсіх каралёў, да папы рымскага на вераломства Ордэна; зноў нам будзе пагражаць пракляты Ягайла, а магістр — вы ж яго добра ведаеце — ён з ахвотай захопіць усё, што можа захапіць, але вайны з Ягайлам не хоча... Так. Гвалт узнімецца па ўсёй Мазовіі і Польшчы.

— А тым часам косці Юранда пабялеюць на вісельні,— запярэчыў брат Гуга.— Хто, урэшце, вам сказаў, што яе трэба выкрадаць тут, пад носам у княгіні?

— Ну, не з Цэханава ж, дзе апроч шляхты яшчэ і трыста лучнікаў.

— Вядома, не. Але ж хіба Юранд не можа захварэць і прыслаць людзей за дзяўчынкай? Тут ужо княгіня не забароніць ёй паехаць, а калі яна знікне на шляху дадому, хто скажа мне ці вам: «Ты яе скраў!»

— Ага! — нецярпліва запярэчыў дэ Лёвэ.— Трэба ж яшчэ, каб Юранд захварэў і дачку выклікаў.

3 пераможнай усмешкай Гуга адказаў:

— У мяне ёсць залатар, які асеў у Шчытне, пасля таго як быў выгнаны з Мальбарку за крадзеж. Ён можа любую пячатку выразаць; ёсць у мяне і людзі, якія хоць і з’яўляюцца нашымі падданымі, але паходзяць з мазурскага племя... Няўжо вы дагэтуль мяне не зразумелі?..

— Зразумеў! — з запалам усклікнуў брат Готфрыд.

А Ротгер узняў далоні для малітвы і прамовіў:

— Хай табе Бог дае, дабрачынны брат, бо ні Маркварт Зальцбах, ні Шомберг не знайшлі б лепшага спосабу...

Ён прымружыў вочы, нібы хацеў убачыць нешта далёкае.

— Бачу Юранда,— сказаў ён,— стаіць з вяроўкай на шыі пры Гданьскай браме ў Мальбарку, а нашыя кнехты штурхаюць яго нагамі...

— А дзеўка будзе служкай Ордэна,— дадаў Гуга.

Пачуўшы гэта, де Лёвэ глянуў на Данфельда, а той яшчэ раз пляснуў сабе па вуснах тыльнай часткай далоні і сказаў:

— А цяпер у Шчытна, ды як хутчэй!

IX

Перад тым, як ехаць у Шчытна, чатыры браты і дэ Фурсі ўсё ж прыйшлі развітацца з князем і княгіняй. Было тое развітанне не вельмі прыемным, але князь, не жадаючы парушаць стары польскі звычай і адпусціць гасцей з дому з пустымі рукамі, падарыў кожнаму брату некалькі шкурак куніцы і па грыўне срэбра. Крыжакі прынялі падарункі з радасцю і запэўнілі князя, што грошай яны сабе не возьмуць, бо ім, мніхам, мець грошы забаронена, і яны раздадуць іх бедным, папросяць памаліцца за здароўе, славу і збавенне душы князя.

Мазуры смяяліся ў вусы, слухаючы іх; хто-хто, а яны добра ведалі пра хцівасць крыжакоў, а яшчэ болып пра

іх ілжывасць. У Мазовіі нават прыказка хадзіла: «Як тхор смярдзіць, так крыжак маніць». Князь таксама толькі махнуў рукой на гэтыя словы, а калі крыжакі пайшлі, сказаў, што іхнымі малітвамі на неба не ўзнесціся, а хіба толькі ракам дапаўзці.

Калі Зыгфрыд дэ Лёвэ развітваўся з княгіняй і цалаваў ёй руку, Гуга фон Данфельд падышоў да Данусі, паклаў далонь на яе галаву, пагладзіў і сказаў:

— Нам загадана плаціць дабром за зло, любіць ворагаў нашых, таму прыедзе сюды сястра Ордэна і прывязе вам, паненка, герцынскі гаючы бальзам.

— Чым жа я вам аддзячу за гэта? — спытала Дануся.

— Будзеце прыхільніцай Ордэна і крыжакоў.

Гэтую размову заўважыў дэ Фурсі, яго ўразіла прыгажосць дзяўчыны, і ён, калі ўжо ехалі ў Шчытна, спытаўся:

— Хто гэтая прыгажуня, з якой вы гутарылі перад ад’ездам?

— Дачка Юранда! — адказаў крыжак.

Пан дэ Фурсі здзівіўся.

— Тая самая, якую вы збіраецеся выкрасці?

— Так. Калі мы яе выкрадзем, то Юранд — наш.

— He адно благое зыходзіць ад Юранда. Годна быць ахоўнікам такой нявольніцы.

— Вы думаеце, што лепей было б ваяваць з ёй, чым з Юрандам?

— Выходзіць, што я думаю гэтаксама, як і вы. Бацька — вораг Ордэна, а дачцэ вы казалі мядовыя словы і ў дадатак паабяцалі бальзам.

Гуга фон Данфельд адчуў патрэбу ў тым, каб сказаць пару слоў дзеля апраўдання:

— Я паабяцаў ёй бальзам,— сказаў ён,— для таго маладога рыцара, якога знявечыў тур і з якім яна, як вы ведаеце, заручана. Калі пасля выкрадання ўзнімецца шум, мы скажам, што не толькі не жадалі ёй благога, але, згодна з хрысціянскай міласэрнасцю, нават лекі пасылалі.

— Усё гэта добра,— сказаў дэ Лёвэ,— але трэба паслаць надзейнага чалавека.

— Я пашлю адну набожную жанчыну, адданую Ордэну ўсёй душой. Яна будзе падслухоўваць, падглядваць. Калі нашы людзі прыедуць нібыта ад Юранда, яны знойдуць у доме свайго чалавека.

— Цяжка будзе падабраць такіх людзей.

— He. Народ y нас гаворыць на такой самай мове. I ў горадзе, і ў ахове ёсць сярод кнехтаў людзі, якія збеглі з Мазовіі, хаваючыся ад пакарання; яны ўсе разбойнікі і зладзеі, гэта так, але яны не ведаюць, што такое страх, і гатовыя на ўсё. Паабяцаю ім: калі справа ўдасца, то яны будуць мець узнагароду, калі не — пятлю на шыю.

— А раптам здрадзяць?

— He здрадзяць, бо ў Мазовіі кожны з іх ужо даўно асуджаны да калесавання і над кожным вісіць прысуд. Трэба толькі даць ім адпаведнае адзенне, каб яны былі падобныя да сапраўдных Юрандавых слуг, і галоўная рэч — ліст з пячаткай Юранда.

— Трэба ўсё прадугледзець,— сказаў брат Ротгер.— Можа здарыцца і так, што Юранд пасля апошняй бітвы захоча ўбачыць князя, каб паскардзіцца на нас, а самому апраўдацца. Будзе ў Цэханаве і заедзе да дачкі ў лясны дом. Можа ж так выйсці, што нашы людзі прыедуць па дачку, а сутыкнуцца з самім Юрандам.

— Тыя людзі, якіх я выберу, гэта шэльмы, падкаваныя на ўсе чатыры нагі. Яны ведаюць, што варта ім натрапіць на Юранда — быць ім на вісельні. Гэта ўжо іх клопат — не сустрэцца з ім.

— Але ж можа так здарыцца, што сустрэнуцца, і іх схопяць.

— Тады мы ад усяго адмовімся — і ад іх, і ад ліста. Хто зможа давесці, што гэта мы іх паслалі? А, урэшце, што будзе: яны дзеўку не крадуць — шуму няма, а калі мазуры чвартуюць некалькіх вісельнікаў, то шкоды Ордэну ад гэтага ніякай.

А брат Готфрыд, наймалодшы сярод братоў-крыжакоў, сказаў:

— He разумею ні той вашай палітыкі, ні таго вашага страху, як бы не даведаліся, што дзеўку ўкралі згодна нашага загаду. Ну вось, трапіць яна ў нашы рукі, і мы ж мусім некага паслаць да Юранда і паведаміць яму: «Твая дачка ў нас, хочаш яе вызваліць — аддай нам дэ Бергава і сябе самога...» А як іначай? Тады дакладна будзе вядома, што гэта мы загадалі яе выкрасці.

— Сапраўды так,— сказаў дэ Фурсі, якому ўсё гэта было дужа не даспадобы.— Навошта хавацца, калі ўрэшце ўсё гэта раскрыецца?

Гуга фон Данфельд засмяяўся і спытаў брата Готфрыда:

— Як даўно вы носіце белы плашч?

— У першую нядзелю пасля Святой Тройцы якраз шэсць гадоў будзе.

— Вось праносіце яго яшчэ гадоў шэсць, тады вы будзеце лепей разумець справы Ордэна. Юранд і то ведае нас лепей, чым вы. Мы яму скажам: «Тваю дачку пільнуе брат Шомберг, калі паспрабуеш хоць слова пікнуць, то ўспомні дзяцей Вітаўта...»

— Ну, а потым?

— Потым дэ Бергаў будзе вольны, а Ордэн таксама будзе вольны — ад Юранда.

— He! — усклікнуў брат Ротгер.— Усё так добра абмазгавана, што Бог павінен блаславіць нашу задуму.

— Бог бласлаўляе ўсе дзеянні, скіраваныя на карысць Ордэна,— адказаў Зыгфрыд дэ Лёвэ.

I яны ехалі далей моўчкі, а паперадзе на два ці тры палёты стралы ад іх ішлі слугі і тапталі дарогу, бо яе замяло снегам, якога багата выпала ўночы. Дрэвы стаялі ўкрытыя пушыстым інеем, дзень быў пахмурны, але цёплы, так што ад коней аж ішла пара. 3 лясоў да людскога жытла ляцелі чароды варон, напаўняючы паветра злавесным карканнем.

Пан дэ Фурсі крыху адстаў ад крыжакоў і ехаў у глыбокім задуменні. Ен ужо некалькі год быў госцем Ордэна, браў удзел у паходах на Жмудзь, паказаў там немалую мужнасць, усюды быў прыняты так, як крыжакі ўмелі прымаць рыцараў з далёкіх краін, зблізіўся з імі і, паколькі быў ён чалавекам далёка не багатым, парашыў стаць адным з іх. Пакуль жа бавіў час у Мальбарку, або, шукаючы прыгод і забаў, ездзіў да знаёмых комтураў. Так ён прыехаў і да комтура ў Любаву разам з багатым рыцарам дэ Бергавам, пачуў там пра Юранда і ўзгарэўся жаданнем уступіць у бой з гэтым воем, у якога была такая страшная слава. Прыезд Майнегера, які ва ўсіх паядынках дагэтуль бываў пераможцам, прыспешыў іх выправу. Комтур з Любавы даў на гэта сваіх людзей; аднак ён столькі апавядаў усім траім не толькі пра жорсткасць, але пра каварства і вераломства Юранда, што яны не згадзіліся, калі той запатрабаваў адаслаць кнехтаў, бо баяліся, што ён акружыць іх і пераб’е, а то і са свету зжыве ў спыхаўскай яме. Юранд падумаў, што рыцары хочуць не толькі біцца з ім, а надумалі яшчэ рабунак учыніць, таму першы напаў на іх і задаў ім добрую прачуханку. Дэ Фурсі бачыў дэ Бергава на зямлі разам з канём, бачыў Майнегера з аскабалкам дзіды ў жываце, бачыў салдат,

якія дарэмна прасілі літасці. Сам ён з вялікай цяжкасцю прарваўся, некалькі дзён блукаў па лясах і дарогах і напэўна загінуў бы, каб выпадкова не дапяў да Цэханава, дзе застаў братоў Готфрыда і Ротгера. Ён выйшаў з гэтай выправы прыніжаны, поўны сораму і нянавісці, жадання помсціць, і вельмі шкадаваў Бергава, які быў ягоным блізкім прыяцелем. Таму ён горача падтрымаў скаргу рыцараў Ордэна, якія дамагаліся кары і вызвалення няшчаснага таварыша, а калі іх скаргу пакінулі без увагі, то ў першую хвіліну быў гатовы нават чорту душу закласці, абы толькі адпомсціць Юранду. Але цяпер ён раптам пачаў сумнявацца. Ён слухаў, што казалі мніхі, асабліва Гуга фон Данфельд, і дзівіўся ўсё больш. Ён паспеў за некалькі гадоў досыць блізка пазнаёміцца з крыжакамі і бачыў ужо, што на яве яны зусім не такія, якімі сябе выстаўляюць перад немцамі і Захадам. У Мальбарку ён звёў знаёмства з некаторымі беззаганнымі суровымі рыцарамі; яны самі неаднойчы скардзіліся на сваіх разбэшчаных братоў, на іх панадлівасць да благога і самавольства, і дэ Фурсі разумеў, што яны не памыляліся, тыя рыцары; але сам ён быў і разбэшчаным, і свавольным, a таму не лічыў гэтыя недахопы занадта вялікім злом, тым болып што крыжакі як бы акуплялі іх сваёй адвагай. Ён бачыў, як пад Вільняй яны грудзі ў грудзі сутыкаліся з польскімі рыцарамі ў час штурму замкаў, якія польскія атрады абаранялі з нечалавечай стойкасцю; бачыў, як яны гінулі пад ударамі сякеры або меча ў бітвах і двубоях. Яны былі няўмольнымі і жорсткімі з ліцвінамі, але разам з тым біліся, як ільвы, і хадзілі ў ззянні славы. Але зараз пану дэ Фурсі здавалася, што Данфельд кажа такое і прапануе такія сродкі, ад якіх душа любога рыцара мусіла здрыгануцца, а між тым іншыя браты не толькі не абураюцца, а, наадварот, згаджаюцца з кожным ягоным словам. Ён быў настолькі ўражаны гэтым, што ў рэшце рэшт пачаў глыбока задумвацца над тым, ці прыстойна яму будзе прыкласці рукі да падобнай справы.

Калі б гаворка ішла толькі пра выкраданне дзяўчыны і абмен яе на дэ Бергава, ён бы яшчэ згадзіўся на гэта, хаця яго кранула і ўзяла за сэрца прыгажосць Данусі. Калі б яму давялося быць яе ахоўнікам, ён таксама быў бы не супраць і нават не быў упэўнены, што яна выйшла б з ягоных рук такой, якой была да выкрадання. Але крыжакам, відаць, не тое трэба было. Яны хацелі атры-

маць за яе не толькі дэ Бергава, але і самога Юранда — паабяцаць яму, што выпусцяць яе, калі ён аддасца ў іх рукі, а потым забіць яго, а разам з ім, для таго каб утаіць свой падман і злачынства, і дзяўчыну таксама. Яны ж пагражалі нагадаць Юранду пра лёс дзяцей Вітаўта, калі ён асмеліцца паскардзіцца на іх. «Яны падмануць, абодвух ашукаюць, абодвух заб’юць,— казаў сам сабе дэ Фурсі,— а яны ж носяць крыж і павінны як ніхто клапаціцца пра свой гонар». Душа яго кіпела ад абурэння, але ўсё ж ён вырашыў спачатку праверыць, наколькі справядлівыя яго падазрэнні, таму пад’ехаў да Данфельда і спытаў:

— А калі Юранд аддасца вам, вы адпусціце дачку на волю?

— Калі б мы яе выпусцілі, увесь свет тут жа даведаўся б, што гэта мы схапілі іх абодвух,— адказаў Данфельд.

— Ну, а што вы зробіце з ёй?

Данфельд нахіліўся да свайго суразмоўніка і расцягнуў ва ўсмешцы свой тоўсты рот так, што сталі відаць гнілыя зубы:

— Пра што вы пытаецеся? Пра тое, што мы зробім з ёй с п а ч а т к у, ці пра тое, што п о т ы м?

Але дэ Фурсі ўжо ўведаў усё, што хацеў, і змоўк; яшчэ хвіліну ён нібы вагаўся, а потым устаў у страмёнах і сказаў так, каб яго чулі ўсе чатыры мніхі:

— Пабожны брат Ульрых фон Юнгінген, гэты ўзор і аздоба рыцарства, сказаў мне аднойчы так: «Яшчэ між старымі ў Мальбарку ты можаш знайсці рыцараў, вартых таго, каб насіць крыж, але тыя, якія сядзяць у памежных комтурствах, толькі ганьбяць Ордэн».

— Усе мы грэшнікі, але служым нашаму нябеснаму валадару,— адказаў Гуга.

— Але дзе ваш рыцарскі гонар? He праз ганебныя ўчынкі служаць валадару нябеснаму, ды і не яму вы служыце. Хто ён, ваш валадар? Дык ведайце, што я не толькі нічога сам рабіць не буду, але і вам не дазволю!

— Чаго не дазволіце?

— Маны, здрадніцтва, ганьбы!

— Як вы можаце нешта нам не дазволіць? У баі з Юрандам вы страцілі слуг і ўвесь рыштунак. Жыць вы цяпер мусіце толькі з літасці Ордэна і працягнеце ногі з голаду, калі мы не дамо вам кавалка хлеба. Да таго ж вы адзін, а нас чацвёра, як жа вы можаце нешта нам не дазволіць?

— Як магу? — паўтарыў дэ Фурсі.— Mary вярнуцца

назад і папярэдзіць князя, магу па ўсім свеце абвясціць пра вашы намеры.

Тут крыжакі пераглянуліся і ўмомант змяніліся з твару. Гуга