Каляды: урывак з паэмы «Новая зямля»
Якуб Колас
Выдавец: Звязда
Памер: 32с.
Мінск 2023
олас
Якуб Колас
л4 ,
-
/
Мінск Выдавецкі дом «Звязда» 2023
УДК 821.161.3-93
ББК 84(4Бем)-5
К60
Мастак
Ліяна Жванія
Для дзяцей сярэдняга школьнага ўзросту
ISBN 978-985-575-494-8
© Жванія Л. Р., ілюстрацыі, 2023 ©Афармленне. РВУ «Выдавецкі дом
«Звязда», 2023
Прыйшлі піліпаўкі\ Мікола2, Дзянькі праходзяць болыш вясёла, Бо хоць зіма і крэпіць дужа
I хоць бушуе яе сцюжа, Бы тое дзікае ігрышча, I вецер жудасна засвішча, Як на дудзе ці на кларнеце На нейкім злыдневым банкеце, — Ды ўсё ж святлеюць даляў вочкі I іх бялюткія сарочкі.
Ёсць хараство і ў гэтых зімах
I ў мёртва-белых тых кілімах3,
1 Піліпаўка — пост перад Раством Хрыстовым.
2 Мікола — дзень Святога Мікалая (19 снежня).
5 Кілім — тканы гладкі дыван ручной працы.
Што віснуць-ззяюць хрусталямі Над занямелымі лясамі, Калі ў агністым мароз троне, Ў крывава-багравай заслоне Над светам рукі ціха ўздыме I зачаруе, ўсёабніме;
А як усходзіцца завея I вецер з снегам задурэе Ды затрасецца віхрам белым!.. Эх, колькі волі ў руху смелым! — Гуляй, зіма, твая часіна! Ды скора будзе палавіна, А там цяплом табе павее;
А ўдзень і сонейка прыгрэе! — Паддасць, бывала, дзядзька руху, Пачуўшы холад-завіруху.
Ад гэтых слоў лягчэй на сэрцы, Бо ўсё ж маркотны вы, каберцы4
4 Каберац — дыванок.
Зімы халоднай і мярцвячай, I ласкі хочацца гарачай, Вясны душа твая жадае, I ў сэрцы радасць расцвітае Ад аднае ўжо толькі думкі, Што гэта зімка збярэ клумкі I пойдзе-знікне на паўгода, I зноўажывіцца прырода.
Хлапцам прыелася вучэба: Цяпер калядак чакаць трэба, I думка іх не тым занята, Ўсё болей ходзіць каля свята. I міла гэта іх чаканне!
Адзнакі блізкіх зімніх святак — Г арыць салома каля хатак.
Пажар вясёлы ў час світання!
— А што там свеціцца, нябожа? Няўжо гарыць хто, не дай божа? — He, не пажар: то — сцяг калядны, Япрук там смаліцца дзесь ладны, Свой крок апошні замыкае: Япручча доля ўжо такая.
I кожны дворык, кожна хата, Хоць і жыве не так багата, Але Калядаў у адзнаку Заколе хоць бы падсвінаку I дворык свой ці прыгумень5 Асвеціць раніцай ці ўдзень, Бо хто ж, скажыце, хто не ласы На тое сальца і кілбасы?
Другі Каляд не дачакае, Цішком свяжынкі паспытае,
5 Прыгумень (дыял.) — прыгуменне, месца каля гумна.
А ўжо на свята — што казаці? — Паходзіць так каля свінчаці, Што ўжо на ночку разоў дзесяць Табе жывот закуралесіць.
I гэта, братцы, не загана!
Даўно, не знаю кім, казана: «Калі заколеш япрука ты, Ды не пабегаеш за хаты, To гэта — гонар невялікі, Гэта вяселле без музыкі, Як кажа мудрасць чалавеча». Але зірнём мы на Парэчча, Чым там у лесе жыве хата, Як там рыхтуюцца да свята I як калядкі сустракаюць.
Навуку хлопцы прыпыняюць,
У іх — развязаныя рукі: Да «правадоў»6 няма навукі. Дарэктар з радасці спявае, Дадому едзе, спачывае, I летні збор цяжэрнай працы, Хлябоў высокі торп-палацы7, Праслухаў цэпаў голас ёмкі, I дзе быў торп — там стог саломкі, А цэп замоўк, хоць не навекі, I зерне ссыпалі ў засекі.
Антось таксама цяпер вольны, Яму — бы празнічак прастольны8: Сюд-туд, глядзіш — ён ухадзіўся, Ці з'еў ці не — на луг пашыўся;
6 «Правады» — апошні дзеньсвята.
7 Торп — сцірта.
8 Празнічак прастольны — дзень вялікага царкоўнага свята, калі забаранялася працаваць.
Цягнуў луг дзядзьку, ім валодаў. Сябра майстэрства і паходаў, Сякерку, вострую падругу, Засуне спрытна за папругу.
I Костусь з дзядзькам, як вядома; Хіба ты ўседзіш цяпер дома?
А з дзядзькам пойдзеш — так цікава! Яны йдуць бойка і рухава, Бо зімны холад падганяе.
Любота, братцы! снег лятае, Ды так спакойна, так ціхутка! Куды ні глянь — усё бялютка. А тыя лёгкія пушынкі, Здальнейшых ручак кружавінкі9, Сухіх чаротаў чуць крануцца, To так жа люба засмяюцца, To ціха-ціха загамоняць, To штось шушукнуць, то зазвоняць.
9 Кружавінкі (дыял.) — карункі.
А там, між лесам і табою, Сам Бог паводзіць барадою: Трасецца сетачка сняжынак, Як смех прыгожанькіх дзяўчынак, Што звоніць песняй маладою.
Антось на рэчцы прыпыніўся: Тут першы загарад10 таіўся Пад гэтым снегам і пад лёдам 3 адным-аднюткім толькі ходам, I той бучом11 быў перахвачан — Яшчэ увосень час тут страчан, Палонка лёдам моцна скута, Ды працы тут адна мінута. Палонку дзядзька прасякае, А Костусь, радасны, чакае, I зорыць пілына ён вачыма, Калі той бучык дзядзька ўзніме. А дзядзька — о, ён акуратны! Работнік дзядзька наш выдатны: Ва ўсім парадак і лад любіць I часу дарма ён не губіць!
10 Загарад— месца на рацэ, перагароджанае нератам.
11 Буч — традыцыйная беларуская рыбалоўная прылада, зробленая
з прутоў альбо драніц.
Прасек палонку, крыгу вынуў, Тады на бучык вока кінуў, Бярэ за палку, падымае
I буч на бераг выкідае.
I дзядзькаў твар крыху святлее — Была слабая тут надзея;
А вось глядзі, там штось шалпоча, — Відаць, іх доля не сіроча!
I буч кулём угору ставяць
I часу доўга тут не бавяць.
Развязан куль. Тут гоман, смех,
I рыбу вытраслі на снег.
Акуньчык спрытна страпянуўся, Мянёк-завала12 ўзварухнуўся, Яшчэ мянёк ды пара плотак.
Ну вось табе і заработак!
12 Завала — тут: увалень.
А там яшчэ ёсць загародкі...
He дармы, не, іх пераходкі!
Ідуць дадому, разважаюць, Чаго на святы накупляюць, —
Sf
Антось часамі, як дзіця.
Тым часам заўтра і Куцця13.
Міхал — ужо нейк вайшло ў моду — Ў Нясвіж прадсвятамі штогоду Вазіў для замкавых паноў Грыбы, і рыбу, і зайцоў.
Куцця. Марозна. Хмурнавата. Сняжок падкідвае заўзята;
Снег на Куццю — грыбы на лета, Такая матчына прымета, А сцежкі чорны — ягад многа;
Ну і за гэта хвала Богу.
Абегаў Ўладзя раўчавіну, I клін, і пасечку, лагчыну.
13 Куцця — апошні дзень перад Калядамі (24 снежня). Гэтак жа называецца і страва з ячных круп, якая падаецца на святочны стол у гэты дзень.
Па жменьцы ў снег аўса стаўляе — Зайцоў ён гэтым прывабляе, Каб праз акенечка з каморы, Калі прынадзіцца каторы
У ночку цёмную хадзіць, Навесці стрэльбу і забіць, Бо тут зайцоў было даволі.
I дроў на свята накалолі, Трасянкі загадзя натрэслі, Сянца пахучага прынеслі: Куцці гаршчок ужо ў калена Стаяў на лаве, чакаў сена, I вось цяпер гаршчок з куццёю, Як цар даўнейшаю парою, Ў пачэсны кут, на свой прастол, Стаўляўся з гонарам за стол На гэта сена пад багамі, Ўладар надхлебам і блінамі,
Бо ён у гэты дзень — персона!
Яго вянчаў абрус-карона: Гаршчок агорнуты пашанай, Хоць ён фаміліі глінянай.
Якія ж матчыны намеры
Наконт ку цці, наконт вячэры?
Ox, гэта дзецям знаць цікава, Калі якая будзе страва, Ў якім ліку, ў якім парадку? Што на канцы і што ўпачатку? А ў маткі ўсё абмеркавана I ўсё прадумана ад рана.
Там, на гары, пад шчытам дзе-та, Быў мак павешан яшчэ з лета — Цяпер у цёрле ён пацёрты.
У патайным куце каморы, Як смерць Кашчэя, пад запоры Мядок быў хітра дзесь запёрты, — Цяпер яго насталі часы, Бо ён патрэбен для закрасы14, I што кісель той без сыты15
У вечарок гэты святы?
Закраса — тое, што дадаюць да ежы для паляпшэння яе смаку.
Сыта — напой на аснове мёду.
14
15
Маўчком Антось часінай шэрай У ельнячок шмыгнуў з сякерай:
Ці ж ён звярэдзіцца, сагрэшыць,
Калі малых дзяцей пацешыць
I іхялінкай пад куццю Хоць раз забавіць у жыццю, Калі забавіць толькі зможа? Ялінка ў хаце так прыгожа! I колькі радасці і ўцехі!
На ёй валоскія арэхі, А з пазалочанай паперкі Глядзяць панадныя цукеркі; I больш на ёй няма нічога, Ды хіба ж дзецям трэба многа? Даволі з іх і той прынады — Яны давольны, яны рады.
У хаце добры лад і згода, Як патрабуе і прыгода, Паважнасць вечара святога — He ўчуеш слова ты благога,
I ўсе прыбралісь і памылісь, Міхал з Антосем падгалілісь I парасчэсвалі чупрыны.
— Ну, засцілайце стол, мужчыны! I стол той гуртам прыбіраюць, Настольнік белы падымаюць, На стол растрэсваюць мурог — На сене колісь быў Сын Бог— I роўным пластам рассцілаюць, Сянцо абрусам закрываюць.
За стол садзяцца ўсе ў парадку Iпрад сабой кладуць аладку, Відэльцы, лыжкі разбіраюць I стравы першае чакаюць.
— Ты, брат, глядзі не ашукайся: He надта зразу накідайся, Бо потым шчыра пашкадуеш, Калі жывот свой напіцуеш:
Чым дальш — смачненшыя патравы,
I многа іх, і ўсе цікавы;
Я знаю хітрасць гэту ўсю, — Алесь гаворыць Кастусю.
Міхал бутэльку адтыкае, Бо ўжо закуска тут чакае: Стаяць, як горкі, скавародкі, Тут акунькі, мянькі і плоткі, Ды так падсмажаны, што люба — Сама да іх імкнецца губа.
Гарэлка, радасць-весялуха, Прыемна булькае для вуха
I гэтак вочы прыцягае, Ну як каханка маладая!
— Ну, што ж, Антось, здароў будзь, браце! Няхай дае Бог лад у хаце,
Дабра, прыбытку прыспарае, Каб у хляве ды ўсё пладзілась, Каб жыта ў полі каласілась,
Няхай раяцца добра пчолы
I самі будзем мы вясёлы; За год дай божа дачакаць Здаровым новы годспаткаць.
— Дай божа! — дзядзька адазваўся I сам з прамовай зварачаўся, П’ючы цяпер да гаспадыні, — Падатак кожнай дай часіне, На ўсё гатовы ў кожным часе.
I вось вячэра зачалася!
Спыніцца мушу я на квасе: Ён колер меў чырванаваты;
Тут быў таран, мянёк пузаты,
Шчупак, лінок, акунь, карась, Кялбок і ялец, плотка, язь, Яшчэ засушаныя з лета.
Але не ўсё яшчэ і гэта: Аздоблен квас быў і грыбамі, Выключна ўсё баравічкамі;
Цыбуля, перчык, ліст бабковы — Ну не ўясісь, каб я здаровы!
Пільнуй, — цішком скажу між намі, — Каб і язык не ўцёк часамі.
За квасам елі верашчаку, А потым блінчыкі на маку, Атам ламанцы-праснакі16 3 пшанічнай добрае мукі;
А макаў сок такі салодкі!
Ламанцы ў ім ну як калодкі —
1Ь Ламанцы — кавалачкі адмыслова выпечаных прэсных ляпёшак.
Так добра макам праняліся, У рот паложыш — абліжыся. За прасначкамі йшлі кампоты, Кісель з мядоваю сытою; Вячэру скончылі куццёю, Але ўжо елі без ахвоты, Абы падатак той аддаць, Стары звычай ушанаваць. I после гэтакай вячэры Жывот выпучваўся без меры, А з-за стала як уставалі, To нават трохі і стагналі.
На першы дзень святых калядак Такі ўжо быў стары парадак — Збіралі сена са стала, Кармілі ім каня, вала
I ўсіх жывёлін, хоць па жмені, А на стале, ў драбнюткім сене
Здавён-даўна вялося й гэта — Уважна зернетак шукалі
I па тых зернетках гадалі, Які зародзіць хлеб налета.
Колас, Я.
К60 Каляды : урывак з паэмы «Новая зямля» : для дзяцей сярэд. шк. узросту / Якуб Колас; маст. Ліяна Жванія. — Мінск: Звязда, 2023. — 32 с.: іл.
ISBN 978-985-575-494-8.
КНІГІ ОНЛАЙН
