Канстытуцыйнае права Рэспублікі Беларусь

Кднстытуцыйндс ПРЛБЛ РЭСПУБЛІКІ Белдрусь
ГРОДЗЕНСКАЯ РЭГІЯНАЛЬНАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ М АЛАДЫХ НАВУКОЎЦАЎ «ВІТ»
КАНСТЫТУЦЫЙНАЕ ПРАВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
НАВУЧАІЬНЫ ДАПАМОЖШК
Трэцяе выданне
ГРОДНА
1998
ВЫДаННЕ здзейснена на ПРАВАХ унутранай дакументацыі
Рэцэнзенты: кандыдат юрыдычяых навук Скітовіч В. В. кандыдат юрыдычяых навук Чабуранава С. Я.
Каястытуцыйнае права Рэспублікі Беларусь.
Навучальны дапаможнік/
Пад рэд. М. У. Сільчанкі. Гродча, 1998. 228 с.
Выданне здзейснена пры падтрымцы Інстытута Канстытуцыялізма і Законатворчасці (COLPI-OSI) і Інфармацыйнай службы пасольства ЗША (USIS).
© Гродзенская рэгіянальная асацыяцыя маладых навукоўцаў «ВІТ», 1998 г.
 
Будаўніцтва незалежнай беларускай дзяржавы складаньі, ш.матаспектны і працяглы працэс, важным элементам якога з'яўляецца падрьгхтоўка новага пакалення юрыстаў, здольнага працаваць ва ўмовах стварэння і функцыянавання нацыянальнай прававой сістэмы. Грунтоўная, усебаковая падрыхтоўка спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй, якія адпавядаюць сучасным патрабаванням. не можа ажыццяўляцца пры адсутнасці падручнікаў, навучальных дапаможнікаў, заснаваных на пазбаўленых ад ідэялагічнага манапалізму навуковых падыходах.
У апошнія гады беларускімі юрыстамі-навукоўьамі ажыццёўлены нехаторыя спробы ў гэтым накірунку, адкак відавочна. што стварэнне паўнавартасных нацыянальных падручнікаў, дапаможнікаў, па сутнасці, знаходзіцца ў пачатковым стане.
Навучальны падаможнік «Канстытуцыйнае права Рэспублікі Беларусь» уключае шэсць главаў (раздзелаў), у якіх на падставе шырокагз выкарыстання метада параўнаўчага правазнаўства, з улікам еўрапейскіх прававых каштсўнзсцяў і традыцый асвятляюдца асаблівасці канстытуныйкага працэсу ў Рэспубліны Беларусь, яго струкгура, змесі; аналізіруецца эвалюцыя канстытуцыйных асноваў заканадаўчай, выканаўчай і судовай уладаў, разглядаецца прававы статус асобы, паказваецца месца і ро.дя інстытута кіравання і самакіравання ў беларускай дзяржаве.
Ыавучальньі дапаможнік адметна вылучаецца імкненнем яго аўтараў да канаэптуальнага асэнсавання ажыццёўленных змяненняў у сферы канстытуцыйнага права. Кожны з раздзелаў (гааваў) характэрызуенца аналізам шырокага кола праблем, звязаных з асэнсаваннем прынцыпу падзелу ўладаў, гарантый вярчіэнства закона. неларушнасйю правоў і свабод асобы і іншых рысаў прававой дзяржавы ў канстэксце айчынных дзяржаўва-прававых рэалій.
Аўтары навучальнага дапаможніка імкнуліся не толькі адлюстравань сучасныя навуковыя падыходы да праблем канстытуцыйнага будаўніцтва, але і абудзіць у студэнтаў жаданне да самастойнага, творчага вывучання нормаў і інстытутаў канстытуцыйнага заканадаўства. Таму дапаможнік утрымлівае дадаткі-вытрымкі з тэкстаў канстыгуцый шэрагу краінаў, a таксамаспіс літаратуры, неабхсднай для паглыбленагавывучэння вучэбнай дысцыпліны “Канстытуцыйнае права Рэспублікі Беларусь”.
Асацыяцыя «ВІТ»
М.Сільчанка
КАНСТЫТУЦЫЙНЫ ПРАЦЭС У РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ: ПРАБЛЕМЫ I ПЕРСПЕК ТЫВЫ
СУТНАСЦЬI АСАБЛІВАСЦІ ЗМЕСТУ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА
ПРАЦЭСА Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ СТРУКТУРА КАНСТЫТУЦЫЙНАІА ПРАЦЭСА I ЯГО АСАБЛІВАСЦІЎ РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
ПЕРСПЕКТЫВЫ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ПРАЦЭСА Ў РЭСІІУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
Нягледзячы на тое, што паняцце канстытуцыйнага працэса шырока выкарыстоўваецца сучаснай беларускай юрыдычнай навукай, з‘яўляецца апорнай катэгорыяй сацыялагічнага і паліталагічнага аналізу працэсаў якія адбываюцца ў сферы дзяржаўна-прававога будаўнінтва Беларусі, тым не менш адсутнічае дакладнь: абрыс яго аб‘ёма і зместа. А адносна нядаўнія падзеі, якія яшчэ не сцёрліся з памяці грамадзян Беларусі, і якія разгарнуліся вакол распрацоўкі і прыняцця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1996 года, увогуле прывялі да залішняй палітызацыі гэтай прававой па сваёй сутнасці канструкцыі. Выкарыстоўванне дадзенага тзрміна ў публіцыстычнай літаратуры, у сродках масавай ікфармацыі мае тую асаблівасць, што самыя разнастайныя падзеі і ўчынкі практычна не маюць ніякага дачынення да ўласна канстытуцыйнага працэса, па неразуменню аўтараў (альбо наўмысна) абазначаюцца дадзеным тэрмінам.
Як пералічаныя, так і іншыя, не ўказаныя тут абставіны, дыктуюць логіку і структуру меркаванняў пра характар, стан і перспектывы развіцця канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь. Уяўляецца да месца, пасля вызначэння сутнасці і асаблівасцяў зместу кансты'іуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь, разгледзіць дэтальна яго струкгуру з вызначэннем вектара (альбо векгараў) канстытуцыйных
памкненняў сучаснага беларускага грамадства.
СУТНАСЦЬIАСАБЛІВАСЦІЗМЕСТУ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ПРАЦЭСА Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
Дзве шчыльна ўзаемназвязаныя і ўзаеімапераплеценыя рэаліі
сацыяльнага жыцця права і Канстытуцыя разгледжаныя з пазіцый іх фармавання і дзеяння, разгортваюцца ў наступны ланцут залежнасцяў: фармаванне права замацаванне яго сутнасных праяўленняў ў Асноўным законе грамадства і дзяржавы дзеянне Канстытуцыі змяненні ў грамадскіх адносінах, якія абумоўліваюць права і, адпаведна, змены ў праве змяненні ў Асноўным законе.
Неабходнасць у паўнавартасным Асноўным законе ўзнікае непазбежна і заканамерна пасля таго, як усе формы і праяўленні нацыянальнага права (а больш дакладна нацыянальнай прававой сістэмы) канчаткова альбо амаль канчаткова сфармавапіся, гаму што для нармальнага функцыянавання прававой сістэмы жыццёва неабходна фармалізаваць, дакладна, ясна і адназначна выкласці і замацаваць самыя разнастайныя сувязі і залежнасці ў праве, гэта значыць, структурыраваць яго, надаць пабудове прававой сістэмы агульную значнасць і агульнаабавязковасць, замацаваць найважнейшыя каштоўнасці права, яго сутнасныя элементы адпаведным чынам.
Гісторыя развіцця права сведчыць пра тое, што не існуе іншага шляху рашэння дадзеных задач, акрамя фармальнага супадпарадкавання і субардынацыі прававых каштоўнасцяў праз пасрэдніцтва, супадпарадкаванне і субардынацыю крыніц права. Тая з крыніц права, ў якой знаходзяць сваё замацаванне асноватворчыя, сутнасныя па свайму характару каштоўнасці права, і з‘яўляецца Канстытуцыяй (падмуркам!'!), асновай, квінтэсенцыяй станоўчага права, якое дзейнічае. А паколькі права з‘яўляецца не проста атрыбутам, a найважнейшым момантам існавання грамадства ва ўмовах яго якаснай і колькаснай маёмаснай няроўнасці, развіцця таварна-грашовых адносінаў, то Канстытуцыя (=аснова ўласна права) набывае адначасова некалькі іншы статус і, адпаведна, назву Канстытуцьй дзяржаўнаарганізацыйнай грамадскасці, альбо скарочана Канстытуцыя дзяржавы і грамадства.
Тыя добравядомыя шырокай грамадскасці абставіны, якія зводзяцца да змяненняў у Асноўным законе альбо да прыняцця новай
Канстытуцыі пры зменаху палітычным рэжыме, пры простым змяненні палітычных сілаў у грамадстве, не адмяняюць вышэй сфармуляваных меркаванняў аб прыродзе Асноўнага закона. Справа ўся ў тым, што пры першым набліжэнні сувязь Канстытуцыі і палітычных працэсаў выглядае ў форме залежнасці Асноўнага закона грамадства ад палітычных пераўтварэнняў, у той час, як на ўзроўні істотных узаемасувязяў паміж палітычнымі рэаліямі і Канстытуцыяй усё выглядае намнога больш складана.
У Асноўным законе дзяржавы (роўна як і ў любым іншым законе) немагчыма выказаць палітычныя імперытывьі непасрэдна, выкласці іх ў тым выглядзе, як гэта, напрыклад, робіцца ў палітычных праграмах, рэзалюцыях, зваротах і г. д. Палігычныя рэальнасці, палітычныя інтарэсы выказваюцца і замацоўваюцца за кошт перакладу іх сутнасці на мову лрававой тэрміналогіі з выкарыстаннем логікі выкладання нарматыўна-прававога матэрыяла, заканамернасці функцыянавання прававой формы.
Адсюль ясна, што на ўзроўні Канстытуцыі дзяржавы палітычныя змяненні, якія адбыліся ў грамадстве, адлюстроўваюцца ў тым, што ў змесце Асноўнага закона адбываюцца змяненні ў наборы і структуры прававых каштоўнасцяў, змяняецца субардынацыя і супадпарадкаванасць прававых палажэнняў. Адны прававыя каштоўнасці, прынцыпы і нормы вылучаюцца на першыя ролі, за імі замацоўваецца статус найважнейшых, у той час, як іншыя адсоўваюцца на другі план. Адбываецца, адным словам, пераасэнсаванне і пераацэнка прававых палажэнняў прынцыпаў, нормаў. Кіруючыя палітычныя сілы надаюць сваім уяўленням аб праве, аб прававых эквівалентах (=суразмернасцях) агульнаабавязковае значэнне. Такім чынам, змены ў змесце Асноўнага закона ёсць кульмінацыя барацьбы за права.
Паколькі дзейнасць (рэалізацыя) права і яго падставовых элементаў, якія замацаваны ў Асноўным законе дзяржавы, непазбежна вяртаецца да сваіх каранёў, то тым самым адбываецца, з аднаго боку, Lx праверка на адпаведнасць існуючым сацыяльным рэаліям, а з другога боку здзяйсняецца ўздзеянне на змест грамадскіх адносінаў, якія абумовілі права. Адбываецца парадаксальная з‘ ява. Афіцыйна замацаванае станоўчае права. якое дзейнічае непасрэдна, дапамагае нараджзнню новага права, тым самым стымулюе з‘яўленне ў грамадстве вызначаных сацыяльных і палітычных сілаў, якія раней альбо пазней, але непазбежна, зменяць існуючыя прававыя эквіваленты і па-новаму адлюструюць субардынацьпо паміж разнастайнымі формамі, праяўленнямі, элементамі права ў
Асноўным законе г рамадства і права.
Для тых палітычных колаў і іх лідараў, якія не ў стане прагназаваць вынікі сваіх палітычных “дзеянняў”, уяўляюцца неверагоднымі і нечаканымі змены ў Асноўным законе дзяржавы, якія здзяйсняюцца іх палітычнымі праціўнікамі, якія перамаглі ў палітычных батапіях. I ўжо зусім непраўдападобнай для аўтарытарных палітычных рэжымаў выглядае сітуацыя, пры якой у грамадстве, якое скідае путы дыктатуры, нечакана з'яўляюшіа магутныя сацыяльныя сілы, зацікаўленыя ў стварэнні якасна новага Асноўнага закона. Тым не менш, ва ўсім гэтым больш логікі і заканамернасці, чым амбіцый і простых чалавечых звычак. Ствараючы аўтарытарныя па сваім накірунку і свайму зместу Канстытуцыі і прававыя сістэмы, жалезнай рукой праводзячы іх у жыццё, дыктатарскія рэжымы, як гэта ні дзіўна, каталізуюць нараджэнне натуральных прававых каштоўнасцяў, прынцыпаў і нормаў, нараджаюць тыя сацыяльныя і палітычныя сілы, якія ажыццявяць новыя прававыя эквіваленты ў новым Асноўным законе дзяржавы.
3 адзначаных пазіцый, прынятая са шматлікімі парушзннямі на рэферэндуме 1996 года Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. Канстьпуцыя, якую абсалютна справядліва і законна дэмакратычная беларуская і сусветная грамадскасць лічыць нелегітымнай і незаконнай, для канстытуцыйнага будаўніцтва дэмакратычнай Рэспублікі Беларусь азначае значна больш, чым створаная пракамуністычнай большасцю Вярхоўнага Савета 12 склікання Канстытуцыя 1994 года, знешне адпавядаючая джэнтэльменскаму набору дэмакратычных стандартаў, а па сутнасці, кансерваваўшая адміністратыўна-бюракратычную сістэму гаспадарання і таму не стымуляваўшая фармаванне рынкавай эканомікі і таварна-грашовых адносінаў, а, адпаведна, і права.
Пераканаўчым пацверцжаннем сказанаму з'яўляецца той факт, што менавіта цяпер, ва ўмовах узмацніўшыхся аўтарытарных тэндэнцыяў у Рэспубліцы Беларусь, нарастаючага ціску на правы і свабоды чалавека амаль што не самай важнай праблемай, якая абмяркоўваецца інтэлектуальнай элітай беларускай дэмакратыі, з яўляецца пытанне аб канстытуцыйным будаўніцтве ў постлукашэнкаўскай Рэспубліцы Беларусь. He па загаду зверху, не на злобу дня, не для дэманстрацыі дэмакратычнай Еўропе. а ўсур'ёз і грунтоўна, на ўзроўні самадзейных (у сваёй большасці, непалітычных) дэмакратычных няўрадавых арганізацыяў распрацоўваецца мадэль Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь XXI стагоддзя.
Для тых, хто, як кажуць. непасрэдна сачыў і аналізаваў працэсы канстытуцыйнага будаўніцтва ў Рэспубліцы Беларусь. пачынаючы з 1991 года, дадзеная абставіна гаворыць гіра тое, што канстытуцыйны працэс у Беларусі ў плане яго інтэлектуальнага ўсведамлення выйшаў на якасна новы ўзровень. Ёсць не проста ўсведамленне неабходнасці ўдасканалення Асноўнага закона дзяржавы, а ёсць глыбокае разуменне ў асяродку тых сацыяльных сілаў, якія прадстаўляюць будучае Беларусі, болып фундаментальнай ідэі, што Канстытуцыя дэмакратычнай дзяржавы з'яўляецца гарантам палітычнай устойлівасці і грамадскага прагрэса. асновай свабоднага развіцця чалавека.
Калі само грамадства пачынае ўсведамляць самакаштоўнасць Асноўнага закона, ёсць упэўненасць у тым, што яно створыць дастойную сябе Канстытуцыю, якая ўтрымлівае сапраўдныя прававыя каштоўнасці, прынцыпы і нормы і будзе абараняць яе, як найважнейшую святыню.
СТРУКТУРА КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ПРАЦЭСА
IЯЕ АСАБЛІВАСШ Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
Канстытуцыйны працэс разгортваецца ў часе і праходзіць пэўныя стадыі (этапы). Разам з тым, кожная са стадыяў канстытуцыйнага працэса мае не проста свае якасныя асаблівасці. але і своеасаблівую пабудову. Адсюль вынікае тое, што структура (пабуцова) канстытуцыйнага працэса ўяўляе сабой арганічнае злучэнне яго стадыяў (этапаў) з адпаведнай зместавай іх характарыстыкай.
А паколькі пошукі сутнасных праяўленняў, формаў, элементаў права пры яго пастаянным развіцці маюць устойлівы, бесперапынны характар, то прадстаўляецца магчымым вылучыць пэўныя азначаныя цыклы ў развіцці канстытуцыйнага працэса.
Натуральным. ідэальным, цалкам завершаным з‘яўляецца той цыкл канстытуцыйнага працэса, пад час якога сутнасныя праяўленні права ў поўнай ступені знаходзяць сваё замацаванне ў Асноўным законе, потым яны рэалізуюцца, ажыццяўляюцпа ў грамадскіх адносінах з наступнымі непазбежнымі змяненнямі канстытуцыйных палажэнняў. Залішне даказваць тое, што “стэрыльныя” цыклы канстытуцыйнага працэса сустракаюцца на практыцы даволі рэдка, магчымыя ва ўстойлівых супольнасцях, якія развіваюцца эвалюцыйным шляхам. Мноства самых разнастайных абставінаў (асабліва ў таварыствах і дзяржаўных утварэннях так званага пераходнага перыяда) абумоўлі-
ваюць звароты назад, прыпынкі ў развіцці канстытуцыйнага працэса, неаднаразовае паўтарэнне адных і тых жа стадыяў (этапаў). Здараецца і так, што некаторыя стадыі канстытуцыйнага працэса свядома ігнаруюцца, а гэта заканамерна прыводзіць да таго, што ў практыцы дзяржаўна-прававога будаўніцтва дапускаюцца грубейшыя памылкі і хібы. Таму захаванне цэласнасці канстытуцыйнага працэса з‘яўляецца найлепшай гарантыяй натуральнага развіцця права, яго здзяйснення ў Асноўным законе, стабільнасці, легальнасці і легітымнасці Канстыіуцыі, захавання, умацавання і здзяйснення канстытуцыйнай законнасці. Зыходзячы з акрэсленага вышэй разумення сутнасці канстытуцыйнага працэса, вылучым яго структурныя часткі (этапы, стадыі) і прааналізуем змест кожнай з іх у дачыненні да канстытуцыйнаправавых рэальнасцяў Рэспублікі Беларусь.
1. Фармаванне ўсіх структурных частак нацыянальнага права (нацыянальнай прававой сістэмы), адрозных, непаўторных нацыянальных форм існавання права, фармаванне арганічных сувязяў паміж імі, інтэграцьія прававой сістэмы ў рэгіянальную і сусветную прававую прастору. Дадзеныя працэсы могуць адбывацца стыхійна, што было ўласціва развіццю канстытуцыйнага працэса ў мінулым, ці быць у некаторай меры кантралюемымі і кіруемымі з боку дзяржавы, што характэрна для яго разгортвання ў сучасных умовах. Паколькі дадзеная стадыя канстытуцыйнага працэса з‘яўляецца вядучай, цэментуючай і накіроўваючай, усе наступныя яе этапы разгледзім больш падрабязна.
Адным з адрозненняў існаваўшага савецкага “сацыялістычнага” грамадства было гое, што ў ім адсутнічалі генетычныя карані права. Справа ў тым, што права арганічна звязана з функцыянаваннем таварнаграшовых адносінаў, заснаваных на прыватнай уласнасці. Менавіта ў гэтай сферы існавання чалавечага грамадства нараджаюцца (а потым уваходзяць ва ўсе асгатнія сферы грамадства) эквіваленты (=суразмернасці, маштабы), г. зн., нормы права. Натуральна, што савецкае “сацыялістычнае” грамадства, у якім вядучай (пракгычна адзінай) была дзяржаўная ўласнасць, дзе рынкавыя адносіны былі заменены дзяржаўна-планавым рэгуляваннем працэсаў вытворчасці і размеркавання матэрыяльных каштоўнасцяў, не мела і не магло мець каранёў існавання права.
Безумоўна, былі ў наяўнасці знешнія азрыбутыўныя формы права законатворчасць, закон, судовыя ўстановы, праваабарончыя органы, але адсутнічала Яго Вялікасць Права. Існавала нават сістэма эквівалентаў, замацаваных у лравілах паводзінаў пад назвай нормы
права. Вось толькі крыніцай гэтых эквівалентаў былі ідэалагічныя стэрэатыпы пераважна марксісцка-ленінскага зместу, ці больш-менш сістэматызаваныя ўяўленні пра нейкую сацыялістычную (ці проста сацыяльяую) справядлівасць. Калі ж з дапамогай гэтых універсалыіых і “адзіна правільных” навуковых інструментаў нельга было знайсці, сфармуляваць адзначаныя эквіваленты (нормы права) для рэгулявання тых ці іншых грамадскіх адносінаў, то іх проста пазычалі за мяжой ці знаходзілі ў гісторыі айчыннага права, не задумваючыся пра тое, як яны будуць працаваць у “сацыялістычных” умовах.
Здавалася б, што абвешчаныя ва ўсіх суверэкных дзяржавах. якія ўзніклі на гюстсавецкай прасторы, і ў многіх з іх рэальна праводзімыя рэформы, накіраваныя на стварэнне рынкавай эканомікі, павінны былі прывесці да фармавання класічных, грунтоўных пачаткаў права. Жыццё, аднак, сведчыць пра тое, што рыякавыя рэформы ў тых формах, у якіх яны праводзяцца ў Расіі, на Украіне, Казахстане і ў большасці іншых краінаў. якія ўваходзяць у СНД, не толькі не прывялі да фармавання асноваў права, а наадварот, разбурылі, узарвалі нават знешне, атрыбутыўныя формы права закон, закокнасць, судовыя органы і г. д. Справа ў тым, што “неправамернаснь” у пераўтварэнні агульнадзяржаўнай уласнасці ў прыватную прывяла да росквіту арганізаванай злачыннасці, карупцыі і ім падобных з'яваў у такіх маштабах, якія раней не існавалі ў гісторыі развіцця дзяржаўнасці і права. Мы сталі нават не на “варварскі шлях” фармавання права, а пайшлі ў напрамку, які невядомы гісторыі, а таму і непрагназуемы.
Яго істотнае адрозненне ў тым, што сама дзяржава (=калектыўны ўласнік) рэгулюе, арганізуе і здзяйсняе прыватызацыю сваёй жа ўласнасці, інакш кажучы, фармуе рынак, а, адпаведна, і права па свайму густу.
На акрэсленым фоне асабліва яскрава праглядаюцца асаблівасці лрававога і канстытуцыйнага будаўніцтва ў Рэспубліцы Беларусь. Калі беларускія ўлады, апелюючы да грамадскай думкі і ўказваючы на негатывы рынкавых пераўтварэнняў у суседніх дзяржавах, сцвярджаюць, што там адбываюцца масавыя парушэнні права і законнасці, а замест рынкавых пераўтварэнняў ідзе раскраданне ўласнасці і дэградацыя грамадства, яны не вельмі далёкія ад ісціны, і таму знаходзяць разуменне ў шырокіх пластоў насельніцтва. I справа тут зусім не ў тым, як мяркуюць многія даследчыкі, што гэта насельніцтва складаецца пераважна з люмпенізаваных элементаў. Народ. які падтрымлівае “бацьку” і верыць Прэзідэнту Лукашэнку А.Р.,
добра ўсведамляе (няхай нават на інтуітыўным узроўні!!!), што ў сферы правазога існавання рэформы, якія праводзяцца, па сутнасці абярнупіся тым, што на месца “камуністычнага бяспраўя” прыйшоў не менш страшны “рыночный беспредел”.
Іншая справа (і ў гэтым уся трагедыя беларускага грамадства і ўвесь прымітывізм існуючага ў Беларусі палітычнага рэжыма), што беларускія ўлады проста не ў стане вырашыць грунтоўнейшую, з пункту гледжання канстытуцыйнага працэса, праблему, а менавіта: як здзейсніць рынкавыя пераўтварэнні, у неабходнасці якіх, як сведчаць сацыялагічныя даследванні. не сумняваецца большасць грамадзян Беларусі, з дапамогай прыемнай іх сэрцу і правільнай у іх разуменні прававой сістэмы, пакроенай па лепшых стандартах (=эквівалентах), савецкай прававой сістэмы, якая аджыла свой век, эпіцэнтрам і квінтэсенцыяй якой з’яўляецца праведзеная ўладамі і “прынятая” беларускім народам на рэферэндуме Канстытуцыя 1996 года.
2. Пошукі, вылучэнне істотных праяўленняў, каштоўнасняў права, якім неабходна надаць прыярытэтнае значэнне і якія неабходна замацаваць у акце. які мае найвышэйшую юрыдычную сілу, Асноўным законе дзяржавы. Зразумела, што гэта частка канстытуцыйнага працэса не можа быць здзейснена намаганнямі ўсяго грамадства ў адрозненне, напрыклад, ад першага этапа, які толькі і можа быць ажыццёўлены ў жыццё намаганнямі кожнага з індывідуумаў супольнасці і ўсім грамадствам у цэлым,
He менш зразумела павінна быць і тое, што гэты зтап канстытуцыйнага працэса не можа і не павінен быць здзейснены, рэалізаваны вузкім, заканспіраваным ад супольнасці колам людзей палгтыкаў, вучоных, ідэолагаў і г. д., таму што супольнасць кроўна зацікаўлена ў тым, каб у Асноўным законе былі выкладзены сапраўды істотныя рысы менавіта нацыянальнага права, якое ствараецца ўсёй супольнасцю. Пры гэтым вельмі важна. каб выкладзеныя ў Канстытуцыі істотныя рысы нацыянальнага права не перашкаджалі інтэграцыі нацыянальнай прававой сістэмы ў сусветную прававую прастору.
Пры аналізе гэтага этапа канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь паказальна тое, што ўлады дбайна захоўвалі ад грамадства сам факт распрацоўкі Канстытуцыі 1996 года. Пра тое, што рыхтуюцца нейкія змяненні ў Канстытуцыю 1994 года, беларускае грамадства даведалася з вуснаў свайго Прэзідэнта за тры месяцы да правядзення рэферэндума. Прадстаўляе цікавасць і тая абставіна, што беларускія ўлады, баючыся, мабыць, несвоечасовай рэакціі сусветнай супольнасці
на антыканстытуцыйныя дзеянні, вялі размову не пра новую Канстытуцыю. а толькі пра змяненні і дапаўненні ў Асноўны закон 1994 года. Справа тут у тым, што, згодна Канстытуцыі 199^ года, новы Асноўны закон мог быць прыняты толькі парламентам Беларусі, a шляхам рэферэндума можна было ўносіць толькі змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю, якая дзейнічала на той час. He менш цікавай з’яўляецца і сітуацыя з бацькамі-распрацоўшчыкамі самога тэкста Канстытуцыі 1996 года. Беларуская грамадскасць да гэтага часу не ведае імёнаў сваіх “дабрадзеяў’”, а самі яны саромеюцца прызнацца ў здзейсненым.
Адзначаныя абставіны сведчаць толькі пра тое, што сапраўдныя мэты, з якімі “прапіхвалася” Канстытуцыя 1996 года, былі і застаюцца, па вялікаму рахунку, чужымі беларускаму грамадству, што кіруючы палітычны рэжым быў зацікаўлены не ў тым. каб сфармуляваць у Асноўным законе дзяржавы істотныя рысы, “дуіпу” прававой сістэмы, якая фармуецца ў Рэспубліцы Беларусь, а ў тым, каб пры дапамозе прававых формаў замацаваць сваё становішча, надаць бачнасцв легальнасці і легітымнасці сваім антыканстытуцьшным і антыправавым накіраванасцям і дзеянням. Інакш ніяк нельга патлумачыць прыведзеныя вышэй факгы. Беларускія ўлады, якія на кожным кроку, да месца і не, сцвярджаюць аб сваёй масавай падтрымцы. сваёй шырокай сацыяльнай базе, прадпрынялі ўсе магчымыя меры. каб пазбавіць беларускае грамадства грунтоўнейшага права -■ самому разабрацца ў тым, якой павінна быць прававая сістэма незалежнай. дэмакратычнай Рэспублікі Беларусь.
3. Абмеркаванне (своеасаблівая апрабацыя) сярод самых шырокіх слаёў грамадства канцэпцыі (!!!) Асноўнага закона, а не яго праекта (як гэта, напрыклад, дапушчальна з простым законам). Вось тут, на першым этапе, у канстытуцыйны працэс зноў вобразяа кажучы, вяртаецца ўся супольнасць. На гэтай стадыі адбываецца праверка канцэптуальных палажэнняў Канстытуцыі на іх адпаведнасць, зноўтакі вобразна кажучы, народнаму духу, ці нават інтуітыўным прадстаўленням народа аб праве, яго сутнасці, яго асноўных каштоўнасцях.
Дадзеная стадыя канстытуцыйнага працэса пры распрацоўцы Канстытуцыі 1996 года была па-просту праігнаравана беларускімі ўладамі. Цікава тое, што Прэзідэнт А.Р. Лукашэнка, які пастаянна падкрэсліваў сваю набліжанасць да простага народа і бесперапынна паўтараў, што народ сам ва ўсім разбярэцца, таму што інтуітыўна ўсведамляе, дзе праўда, а дзе падман, не запатрабаваў інтуіцыю народа
на пераломным для грамадства этапе развіцця, таму, мабыць, што сам інтуітыўна ўсвадамляў непрыяцце беларускім народам істотнасці і праўдзівых мэтаў канстытуцыйных пераўтварэннў, якія былі навязаны ў 1996 годзе беларускаму народу.
4. Фармаванне тэкста Асноўнага закона і яго ўсебаковае, магчыма, неаднаразовае, абмеркаванне з мэтай праверкі на адпаведнасць канцэптуальным палажэнням, якія ўжо знайшлі адлюстраванне і ўвасабленне (ці павінны быць увасоблены) у тэксце Канстытуцыі. Гэта стадыя канстытуцыйнага працэса, як сведчыць вопыт канстытуцыйнай пабудовы абсалютнай большасці дзяржаваў свету, здзяйсняецца даволі прадстаўнічым, але ўсё ж дакладна акрэсленым, вядомым усёй супольнасці, колам палітыкаў, ідэолагаў, вучоных і г. д.
Дадзеная стадыя канстыту ныйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь пры прыняцці Канстьпуцыі 1996 года звялася, па сутнасці справы, да таго, што ІІрззідэнт А.Р.Лукашэнка адзінаасобна выпраўляў і карэктаваў тэкст будучага Асяоўнага закона дзяржавы, правяраючы яго адпаведнасць толькі аднаму яму вядомай кандэпцыі арганізацыі ўлады ў Рэспубліцы Беларусь і тым ідэалам прававой сістэмы беларускага грамадства, якія, на яго погляд, адпавядаіоць патрабаванням беларускага народа. Пры гэтым Прэзідэнт натолькі перакананы ў правільнасці сваіх дзеянняў, што неаднаразова публічна заяўляў пра гэта ў сродках масавай інфармацыі, даючы ўсім зразумець, што сапраўдным бацькамстваральнікам беларускага цуду ў сферы канстытуцыйнага будавання з’яўляецца не хто іншы, як ён сам. Дадзены факт паказальны ўжо тым, што вядомыя свету канстытуцыі дыктатарскага характару ўсяляк абстаўляліся флерам дэмакратычнай працэдуры. Тут мы маем справу з цыяічнай знявагай нават ілжэдэмакратычных формаў і працэдураў
5. Прыняцце (зацверджанне) Асноўнага закона. Г'алоўнае на гэтым этапе канстытуцыйнага працэса выбраць належны шлях для ажыццяўлен.чя істотных праяўленняў права ў Канстытуцыі дзяржавы. Еудзе гэта рэферэндум, канстытуцыйная (устаноўчая) асамблея, канстытуцыйны (устаноўчы) сход ці нацыянальны парламент вырашаць асноўнаму стваральніку права народу. Народ стваральнік права, а таму ён мае натуральнае, Богам дадзенае права вырашаць, каму ён давярае падводзіць вынікі свайго прававога будаўніцтва. Адсюль ясна, што перш, чым прымаць Асноўны закон дзяржавы і грамадства, трэба абавязкова вызначыцца, звярнуўшыся да крыніцы права і ўлады (=народу) з пытаннем: хто і ў якім парадку павінен гэта зрабіць. Вось тут ужо дакладна патрэбен рзферэндум!!!
He буду ў гэтым артыкуле рабіць гістарычныя экскурсы, прыводзіць аргументы “за” і “супраць” таго ці іншага споеаба прыняцця Канстытуцыі. Яны дастаткова добра асветленыя ў айчыннай і замежнай літаратуры. Звяртае на сябе ўвагу адна цікавая дэталь. Сутнасць яе ў тым, што разглядаючы ўсебакова магчымыя шляхі легітымацыі і легалізацыі Асноўнага закона грамадства і дзяржавы, даследчыкі і палітыкі як бы забываюцца (можа быць, лічаць гэта другаснай справай) адказаць на пытанне пра тое, а які ж шлях фармавання падмуркавых камянёў свайго права жадае выбраць яго стваральнік, добра ж вядома, што аптымальны, добра нрадуманы шлях распрацоўкі і прыняцця закона не менш значны для яго якасці, чым намаганні прафесіяналаў у распрацоўцы праекта закона.
6. Фармаванне сістэмы заканадаўства і ўсёй сістэмы крыніц права ў адпаведнасці з Асноўным законам, рэфармаванне прававой сістэмы грамадства. Стварэнне новых механізмаў ужывання і выкарыстання Канстытуцыі і цалкам усяго права, структурызацыя інстытутаў дзяржаўнай улады, пабудова апарата (механізма) дзяржавы. 3 гэтых момактаў пачынаецца ажыццяўленне канстытуцыйных нормаў у разнастайных грамадскіх адносінах.
Калі б тыя, хто распачынаў і праводзіў у Рэспубліцы Беларусь рэферэндум 1996 года, хаця б крыху заглядвалі наперад і аддавалі сабе справаздачу ў тым, што ім прыйдзецца практычна ад пачатку ствараць якасна новую прававую сістэму і якасна новую мадэль дзяржаўнай улады. калі б яны разумелі, што яшчэ не быў цалкам запоўнены прававы вакуум, які ўтварыўся ў Рэспубліцы Беларусь пасля прыняцця Канстыіуцыі 1994 года і калі б імі кіравала любая іншая мэта, акрамя замацавання аўтарытарнага рэжыма, яны б ніколі не пайшлі на разбурэнне канстытуцыйных асноваў грамадства.
У выніку канстытуцыйнай рэформы 1996 года беларускае грамадства ў плане забяспечанасці яго жыццядзейнасці нарматыўнаправавымі рэгулятарамі нагадвае Расію пасля 1917 года. Старое права адменена, новага права няма і, болый таго, невядома ці будзе яно і ці латрэбна яно ўвогуле палітычнаму рэжыму, які зацвердзіўся, калі мець на ўвазе жаданне Гаспадара пашырыць межы палігычнага рэжыма за кошт далучэння і аб’яднання Расіі да небальшавіцкіх палітычных і прававых каштоўнасцяў, якія зацвердзіліся ў Беларусі. Ёсць жорсткая прэзідэнцкая вертыкаль, якая ’‘паганяецца” дэкрэтамі, указамі і распараджэннямі Галавы дзяржавы. А ўсе “дэталі” прававога механізма і прававой сістэмы, якіх не хапае, рэкамендуецца пазычыць у
бліжэйшых суседзяў Расіі і Украіны у форме мадэльных законаў і кодэксаў ці шляхам уніфікацыі заканадаўства. Пры гэтым той, хто аддае такія распараджэнні. зусім не заклапочаны той абставінай, што Расія і Украіна будуюць свае нацыянальныя прававыя сістэмы, арыентуючыся на класічныя прававыя асновы, у той час, як у Беларусі трэба рэанімаваць старыя савецкія “сацыялістычныя” прававыя формы і інстытуты, таму што менавіта гэтага паграбуе “прынятая” на ўсенародным рэферэндуме Канстытуцыя 1996 года.
7. Змяненні ў рэгулюемых правам і Асноўным законам грамадскіх адносінах, фармаванне (ці змяненне) новых якасцяў нацыянальнага права, фармаванве новых сувязяў паміж формамі, элементамі права, пачатак новага цыкла канстытуцыйнага працэса.
Належным чынам фармалізаваць канстытуцыйны працэс, забяспечыць яго працяканне ў нейкіх межах, формах, з захаваннем сталых дэмакратычных працэдураў (за выключэннем, хутчэй за ўсё, першай стадыі, якую наўрад ці калі-небудзь удасца ўкласці у строгія юрыдычныя формы) прадстаўляецца магчымым толькі пасля таго, як прайшоў, адбыўся, рэалізаваўся ў больш-менш поўным аб’ёме хаця б адзін яго поўны цыкл. Гэта азначае, пасля таго, калі не проста сфармавалася нацыянальная прававая сістэма, а яна ўжо была заяўлена на сусветнай прававой прасторы ў якасці самастойнай суверэннай прававой рэальнасці. Прычым, гэты цыкл канстытуцыйнага працэса быў здзейснены такім чынам, шзо дазволіў легальна і легітымна выкласці ўсе (ці большасць) істотных асаблівасцяў нацыянальнай прававой сістэмы ў Асноўным законе.
ПЕРСПЕКТЫВЫ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ПРАЦЭСА Ў РЭСІІУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
Аналіз канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь з пазіцыяў сфармуляванага вышэй уяўлення аб структу рных частках (этаяах) натуральнага цыкла канстытуцыйнага будавання і дадзенай вышзй ацэнкі рэалізацыі некаторых яго этапаў беларускімі ўладамі дазваляе ахарактэрызаваць перспектывы канстытуцыйных пераўтварэнняў у Беларусі.
Першае, што неабходна адзначыць гэта адсутнасць дакладнага, ясна сфармуляванага вектара ў развіцці канстытуцыйнага працэса. Існуючы ў Беларусі палітычны рэжым дадзеная праблема ніяк не
цікавіць. У прадстаўленні Прэзідэнта А.Р.Лукашэнкі, навязаная беларускаму грамадству Канстытуцыя 1996 года, з’яўляецца завяршэннем прававых пажаданняў беларускага народа, а таму нават сама думка пра тое, што Канстытуцыя з'яўляецца недасканалай, не адпавядае мінімальным дэмакратычным стандартам, расцэньваецца не інакш, як падрыў беларускай дзяржаўнасці. Праўда, часам Галава дзяржавы дазваляе сабе вольнасці выказацца ў тым духу, што, маўляў, калі-небудзь у неакрэсленай будучыні, будуць магчымымі некаторыя яе карэктыроўкі, не ўдакладняючы пры гэтым сутнасні характара магчымых пераменаў. Такім чынам, для афіцыйных беларускіх уладаў існуючы канстытуцыйны лад Рэспублікі Беларусь з’яўляецца самадастатковым. Ён дазваляе, з іх пункгу гледжання, вырашаць любыя задачы сацыяльна-эканамічнага і палітычнага характару. На мой погляд, беларускія ўлады ў гэтым плане абсалютна шчырыя. Аўтарытарны беларускі рэжым знайшоў у Канстытуцыі 1996 года сваю адэкватную выяву. Калі ўладам і патрабуецца нешта змяніць у гэтым Асноўным закове, то не раней, чым у 2006 годзе, калі скончыцца “законная” легіслатура Першага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь і спатрэбіцца ўсталяваць (канешне ж, шляхам рэферэндума!) пажьшцёвае прэзідэнцтва.
Што ж тычыцца беларускай палітычнай апазіцыі, то, па вялікаму рахунку, яе разуменне перспектываў канстытуцыйнага працэса мала чым адрозніваецца ад поглядаў на яго афіцыйных уладаў. Калі для апошніх усе праблемы ўжо вырашаны пасля рэферэндума І 996 года, то для палітычнай апазіцыі яны могуць быць вырашаны аднаўленнем дзеяння Канстытуцыі 1994 года, якая ў іх уяўленні ёсць завяршэнне дэмакратычных пераўтварэнняў і фармавання прававой сістэмы Беларусі. Уся справа, аднак, у тым, што калі і адбудзецца вяртанне да 1994 года, сітуацыя з канстытуцыйным будаваннем ніколькі не стане лепшай, таму што Канстытуцыя 1996, як і Канстытуцыя 1994 года пабудавана на “прававым пяску”, а не на камяні.
Hi ў 1994, ні ў 1996, ні тым больш цяпер, Беларусь не мела і не мае свайго нацыянальнага права, адметных, непаўторных формаў яго існавання. Яскравым сведчаннем таму той факт, што ў Рэспубліцы Беларусь адсутнічае ўласны грамадзянскі кодэкс эканамічная (ці, як яго яшчэ называюць, малая) Канстытуцыя грамадства, да гэтай пары выкарыстоўваецца створаны ў савецкія часы і аджыўшы свой век, дзесяткі разоў пералатаны Грамадзянскі кодэкс Беларускай ССР. А ўся прававая сістэма, усё квазіправа Рэспублікі Беларусь уяўляюць з сябе
электычную сумесь элементаў (рэшткаў) былой савецкай прававой сістэмы ! перанесеных на беларускую глебу элементаў заходнееўрапейскага і амерыканскага права. Характэрна і тое, што ў заканадаўстве Рэспублікі Беларусь амаль цалкам адсутнічаюць праяўленні свайго традыцыйнага права. Калі дадаць да сказанага тое, што ў Беларусі няма (ды і не прадбачыцца) сфармаванай рынкавай эканомікі, якая толькі і стварае належнае права, то становіцца зразумелым, чаму ні ў афіцыйных беларускіх уладаў, ні ў беларускай палітычнай апазіцыі няма яснага ўяўлення аб вектары, перспектывах развіцця канстытуцыйнага працэса.
Вышэй ужо адзначалася, што ў асяроддзі арыентаванай інтэлектуальнай эліты, якая непасрэдна не звязана з дзейнічаючымі ў Беларусі палітычнамі партыямі і сіламі, а таксама ў большасц! недзяржаўных і непалітычных інстьпутаў і арганізацыяў набірае сілу рух у падтрымку мадэлі канстьпуцыйнага ладу Рэспублікі Беларусь XXI стагоддзя. Пад час міжнароднага круглага стала “Каястытуцыйны працэс у Рэспубліцы Беларусь: сучаскы стан і перспектывы разв'.цця”, які адбыўся ў г.Гродне 31 кастрычніка 1997 года, паміж вядучымі вучонымі-канстытуцыяналістамі было дасягнута лрынцыповае пагадненне пра тое, што існуе патрэба ў распрацоўцы канцэпцыі і мадэлі канстытуцыйнага ладу Беларусі, якія б адлюстроўвалі прававыя і іншыя рэаліі сённяшняй Беларусі, улічвалі сумны досвед канстытуцыйнага будаўніцтва, адпавядалі агульнапрызнаным дэмакратычным стандартам і ў выпадку іх рэалізацыі забяспечылі б развіццё дзяржавы па шляху фармавання рынкавай эканомікі і, адпаведна, увасаблялі б у сабе грунтоўнейшыя ідэі права. Дадзеная ідэя была падтрымана тымі сацыяльнымі сіламі і тымі грамадскімі плынямі, якія не жадаюць па самых рсзных меркаваннях і прычынах звязваць сябе ні з пануючым палітычным рэжымам, ні з дзейнічаючай палітычнай апазіцыяй зыходзячы з таго, што яны, па вялікаму рахунку, з’яўляюцца найноўшай гісторыяй беларускага грамадства XX стагоддзя.
Другая абставіна, якую трэба мець на ўвазе, каб паспрабаваць акрэсліць перспектывы канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь, зводзіцца да таго, што ні ў палітычнага рэжыма, ні ў дэмакратычнай апазіцыі няма яснага разумення ў нытанні пра тое, як інтэграваць нацыянальную прававую сістэму (якая раней ці пазней, але ўсё ж будзе сфармавана пры ўмове захавання Рэспублікай Беларусь незалежнасці і суверэнітэта) у еўрапейскую і сусветную прававую прастору. У юрыдычнай літаратуры, якая амаль люстэркава ў гэтым пытанні стварае палітычнае супрацьстаянне ў грамадстве, сфармуля-
ваны дзве пазіцыі: альбо пазычыць (скапіраваць) лепшыя ўзоры (у тым ліку і Асноўны закон) адкуль-небудзь, альбо паспрабаваць вынайсці сзой непаўторны нацыянальны веласіпед. Праўда, сярод “капіроўшчыкаў” ёсць разыходжанне. Калі існуючы палітычны рэжым гатовы ўзяць арыгіналы на Усходзе, то ліберальная частка беларускай палітычнай апазіцыі не супраць была б запазычыць нешта карыснае і на Захадзе. Ацэньваючы рэальныя наступствы для канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь, кожнага з гэтых падыходаў, калі яны будуць рэалізаваяы, можна сказаць наступнае.
Рэалізацыя першай пазіцыі ставіць непераадольныя перашкоды на шляху фармавання нацыянальнага права, а, значыць, робіць бессэнсоўнымі ўсялякія разважанні аб канстыгуцыйным працэсе ў Рэспубліцы Беларусть і ўвогуле ставіць пад пагрозу існаванне нацыянальнай беларускай дзяржаўнасці. Рэалізаваць жа на практыцы другі з адзначаных падыходаў зусім нельга, таму што ў сучасных умовах існаванне любсй з нацыянальных прававых сістэм немагчыма без наяўнасці ў іх змесце універсальных, наднацыянальных прававых механізмаў, працэдур, нормаў.
Сказанае азначае, што застаецца адзіны стратзгічны накірунак у
фармаванні нацыянальнай прававой сістэмы, які б улічваў сучасны стан канстытуцыйнага працэса ў Рэспубліцы Беларусь і арыентаваў яго развіццё. Сутнасць яго ў тым, каб вучыцца праву на сусветным і, перш за ўсё, еўрапейскім досведзе, будаваць сваё нацыянальнае права па найлепшых узорах пры той абавязковай умове, што яны не будуць зацяняць нацыянальныя прававыя формы і калі без іх нельга абыйсціся.
А. Мятусевіч
ЗАКАНАДАЎЧАЯ ЎЛАДА Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
У кожнай дзяржаве цяпер існуе значны пласт дзейнічаючага заканадаўства, змест якога дазваляе выявіць форму праўлення, палітычны рэжым, эканамічную сістэму, ступень сацыяльнай абароны асобы і іншыя важнейшыя складаючыя ладу жыцця. У сучаснай прававой дзяржаве ніхто не можа знаходзіцца па-за межамі закона.
Змяненні ў грамадстве непазбежна цягнуць за сабой норматворчасць і прымаюць новыя прававыя формы. Як правіла, гзта выклікае павялічэнне ліку прававых устанаўленняў, іх дэтал ізацыю як на ўзроўні законаў. так і ў форме падзаконных нарматыўных актаў. Узроўні прававога рэгулявання тых альбо іншых адносін часцяком змяняюцца. Гэта звязана з працэсамі цэнтралізацыі альбо дэцэнтралізацыі ўлады, сіупенню развіцня вытворчых сіл грамадства, палітычнай сітуацыі, як унутры дзяржавы, так і на міжнароднай арэне.
Ва ўмовах развіцця міжнароднага супрацоўніцтва асаблівае значэнне набываюць нормы міжнароднага права, існаванне і выкананне якіх з’яўляецца гарантам стабільнасці і служыць стымулам развіцця міжнароднага гандлю і фармавання глабальнай эканамічнай сістэмы. Разам з тым, названая абставіна ніколькі не зніжае, а, наадварот, павышае значэнне зместа ўнутрыдзяржаўнага заканадаўства. Гэта тлумачыцца. перш за ўсё, тым, што зараз дэмакратычныя дзяржавы будуюць сваё заканадаўства на падставе і ў адпаведнасці з агулыіапрызнанымі міжнарсднымі прынцыпамі і нормамі, намагаючыся дасягнуць найвышэйшых стандартаў прававога рзгулявання грамадскіх адносінаў. Пры здзяйсненні правагворчасці ўзнікае мноства пытанняў: якія адносіны і ў якой форме павінны быць урэгуляваны: як забяспечыць рэалізацыю правоў, свабод і выканання абавчзкаў; што павінна складаць выключныя правы дзяржавы: як павіннабудавацца сістэма права; каму і ў якой форме павінна належаць права заканадаўчай ініцыятывы; як пазбегнуць недахопаў фармальнага дзеяння права; якім характарыстыкам павінен адпавядаць нарматыўны акт; якім павінны быць суадносіны актаў, якія прымаюцца рознымі суб’ектамі; як забяспечыць агульнадаступнасць нарматыўных актаў і кантроль за іх выкананнем; якімі павінны быць формы адказнасці за парушэнне права і шмат іншага.
Асаблівую ўвагу трэба надаваць абароне фундаментальных правоў чалавека і агульнапрызнаных прынцыпаў прававой дзяржавы.
Важнае значэнне ў гэтай сувязі набывае механізм праватворчасш. які ў максімальнай ступені павінен прадугледжваць злучэнне прававых тэарэтычных канструкцыяў і палітыка-прававога зместу прымаемых рашэнняў, якія ўвасоблены ў форму нарматыўнага акта. Важнейшымі аспектамі такога механізму павінны быць аптымальныя спалучэнні форм прадстаўнічай і непасрэднай дэмакратыі, спосабы дэлегавання грамадствам права прапановы і прыняцця агульнаабавязковых нарматыўных актаў выяўленымі суб’ектам (ворганы дзяржавы, народ, службовыя асобы, калектывы, грамадскія аб’яднанні і інш.). Прычым, указаныя праблемы ў праватворчасці патрабуюць сталай увагі. Рэспубліка Беларусь, стаўшы ў 1991 годзе суверэннай дзяржавай. уступіла на шлях стварэння ўласнага новага заканадаўства. У 1994 годзе на Беларусі была прынята Канстытуцыя, якая абвясціла асобу найвышэйшай каштоўнасцю дзяржавы і грамадства, а дзяржаву дэмакратычнай, сацыяльнай, прававой. Прынцыпы і мэты, якія сфармуляваны ў Канстытуцыі 1994 года. а таксама ў яе новай рэдакцыі, прынятай у 1996 годзе, прадугледжваюць не звычайны перагляд заканадаўства, а ў большасці яго якасна новы змест.
Канстытуцыйнае рэгуляванне законатворчай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь прайшло ў сваім развіцці шэраг этапаў, звязаных, па-першае, са статусам дзяржавы як суб’екта федэрацыі СССР і як суверэннай дзяржавы; па-другое, з неаднаразовым прыняццем новых кансты гуцый.
Першая Канстытуцыя Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь (ССРБ) была прынята на першым з’ездзе Савета Беларусі 3 лютага 1919 года. Гэта зусім невялікі па аб’ёму дакумент, які складаўся з 32 артыкулаў. У яго былі ўключаяы Дэкларацыі правоў працоўнага і эксплуатуемага народа, і якая ўяўляе сабой прэамбулу Канстытуцыі, тры раздзелы:
Раздзел першы Агульныя палажэнні. Канстытуцыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь;
Раздзел другі Канстытуцыя Савецкай улады. Аб з’ездзе Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў Беларусі,
Раздзел трэці Аб гербе і сцягу Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь.
У Дэкларацыі (прэамбуле) абвяшчалася,што “Беларусь з’яўляецца Рэспублікай Саветаў рабочых: салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Уся
ўлада ў цэнтры і на месцах належыць гэтым Саветам. Улада павінна належаць цалкам і выключна працоўным масам і іх паўнамоцнаму прадстаўніцтву Саветам рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў”. У агульных палажэннях развіваліся ідэі прадстаўнічай дэмакратыі.У прыватнасці, было замацавана: “Уся ўлада ў межах Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь належыць усяму працоўнаму насельніцтву краіны, якое аб’яднанае ў гарадскіх і сельскіх Саветах”. “Вярхоўная ўлада у Сацыялістычнай Савецкай Рэспубліцы Беларусь належыць З’езду Саветаў Беларусі, а ў перыяд паміж з’ездамі Цэнтральнаму Выканаўчаму Камітэту”. У Канстытуцыі не раскрывалася кампетэнцыя “З’езда Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў Беларусі, за выключэннем таго, што З’езд выбірае Цэнтральны Выканаўчы Камітэт”, у тым ліку, не больш 50 чалавек”. Аднак, з улікам тых абставінаў, што З’езд “з’яўляецца вышэйшайуладай” рэспублікі і “ЦВК Саветаў Беларусі цалкам адказны перад З’ездам Саветаў” і характару прымаўшыхся З’ездам рашэнпяў, можна зрабіць выснову, што менавіта З’езд у перыяд сваёй працы з’яўляецца вышэйшай заканадаўчай уладай рэспублікі. З’езд павінен быў склікацца не менш двух разоў у год. У перыяд паміж з’ездамі “вышэйшай уладай рэспублікі з’яўляўся ЦВК Беларусі”, як “вышэйшы заканадаўчы, распараджальны і кантралюючы всрган”.
Становішча дзяржаўных ворганаў рэспублікі ўтыя гады сведчыць пра тое, што функцыі праватворчасці адначасова былі ўскладзены на З’езд Саветаў ворган, які здзяйсчяў выключна заканадаўчую ўладу, a таксама на Цэнтральны Выканаўчы Камітэт і Вялікі Прэзідыум ЦВК. Пры гэтым ЦВК і Вялікі Прэзідыум. ЦВК сумяшчалі функцыі як заканадаўчай, так і выканаўчай галін улады.
Канстьпуцыя Беларусі 1919 года была канстытуцыяй суверэннай дзяржавы, якая не звязвала змесг прававых актаў рэспублікі з заканадаўствам якіх-небудзь іншых дзяржаваў. 3‘езд Саветаў Беларусі, які прыняў гэтую канстыіуцыю, у сваіх рэзалюцыях выказваў “цвёрдую перакананасць, што самастойная Савецкая Беларуская Рэспубліка будзе прызнаная ўсімі народамі, падобна таму, як яна прызнаная брацкай Расійскай Сацыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікай”. У цэлым, Канстытуцыю Беларусі 1919 года трэба ацэньваць як першы вопыт канстытуцыйнага рэгулявання праватворчай дзейнасці, які, аднак, не зрабіў сур’знага ўплыву на фармаванне заканадаўства суверэннай дзяржавы.
Наступны этап канстытуцыйнага рэгулявання заканадаўчай
дзейнасці Беларусі звязаны са стварэннем СССР і прыняццем у 1927 годзе новай Канстытуцыі рэспублікі. Важнейшымі новаўвядзеннямі гэтай Канстытуцыі з’яўлялася вызначэнне межаў і магчымасцяў заканатворчай дзейнасці рэснублікі ў адносінах да паўнамоцтваў СССР, значна больш падрабязная рэгламентацыя статуса і дзейнасці вышэйшых і цэнтральных ворганаў дзяржаўнай улады.
Стварэнне СССР пацягнула за сабой узнікненне агульнасаюзнага заканадаўства і ўстанаўленне пранцыпа несупярэчання заканадаўства рэспублікі па розных галінах і пытаннях агульнасаюзнаму.
У Канстытуцыі замацоўваліся канкрэтныя “прадметы кампетэнцыі”( вярхоўных і цэнтральных ворганаў БССР у фармулёўцы “Да кампетэнцыі БССР адносіода заканадаўства і выкананне па наступных прадметах” (артыкул 41). Пералік гэтых “прадметаў кампетэнцыі” са спасылкай ці без спасылкі на “адпаведнасць агульнасаюзнаму заканадаўству” азначала, ілто ўсе іншыя пытанні, якія не ўключаны ў пералік, з’яўляюцца прэрагатывай агульнасаюзных ворганаў. Гэта, натуральна, істотна абмяжоўвала магчымасці самастойнай заканатворчасці рэспублікі.
Суб’ектамі праватворчай дзейнасці з’яўляліся вярхоўныя, цэнтральныя і мясцовыя ворганы ўлады. Да ліку вярхоўных ворганаў улады былі аднесены З’езд Саветаў БССР і Цэнтральны Выканаўчы Камітэт.
Чарговыя З'езды Саветаў БССР павінны былі склікацца ЦВК адзін раз у год. Прадугледжвалася магчымасць склікання надзвычайнага З’езда Саветаў БССР. У перыяд паміж З’ездамі Саветаў БССР “Вярхоўным ворганам улады на тэрыторыі рэспублікі” з’яўляўся Цэнтральны Выканаўчы Камітэт.
Аналіз кампетэнцыі вярхоўных ворганаў улады рэспублікі па Канстьпуцыі 1927 года дазваляе зрабіць наступныя высновы:
1. З’езд Савета БССР, хаця і вызначаўся вярхоўным ворганам улады, не валодаў верхавенствам па ўсіх пытаннях праватворчасці. Гэты ворган:
- здзяйсняў заканадаўчую ўладу ў строга чарговай сферы;
- здзяйсняў кантрсльную функцыю за дзейнасцю ЦВК,
- забяспечваў наладжванне кантактаў з агульнасаюзнымі ворганамі шляхам дэлегавання ў іх прадстаўнікоў рэспублікі.
2. ЦВКБССР:
- з’яўляўся заканатворчым ворганам па шырокаму колу пытанняў;
- з’яўляўся выканаўчым ворганам у адносінах пастановаў З’езда
саветау;
- з’яўляўся кантрольным ворганам у адносінах Цэнтральньгх і Вышэйшых Акруговых Ворганаў Улады.
У цэлым, трэба адзначыць, што Канстытуцыя 1927 гсда стварала шырокае кола суб’ектаў праватворчай дзейнасці, прадугледжваючы адначасова магчымасць кантроля вышэйстаячага воргана за праватворчасцю ніжэйстаячага.
Такім чынам, Канстытуцыя 1927 года ў цэлым стварыла схему праватворчай дзейнасці ў той перыяд жыцця рэспублікі, вызначыла іерархію кампетэнцыі ворганаў і прымаемых імі актаў, вызначыла асноўную накіраванасць праватворчасці.
Наступны этап канстытуцыйнага рэгулявання праватворчасці ў Беларусі звязаны з прыняццём Канстытуцыі 1937 года.
Ацэньваючы ехему канстытуцыйнага рэгулявання праватворчай дзейнасці па Канстытуцыі 1937 года, трэба канстатаваць павышэнне ступені залежнасці зместу заканадаўства рэспублікі ад заканадаўства СССР. У гэтай Канстытуцыі не было пераліку суб’ектаў, якія валодалі правам заканадаўчай ініцыятывы, не прадугледжвалася прадастаўленне гэтага права якім-небудзь грамадскім аб’яднанням, грамадзянам. Канстытуцыя БССР 1937 года не замацоўвала канкрэтнага спісу паўнамоцтваў, перадаваемых рэспублікай у вядзенне СССР. У спалучэнні з тым, што “Законы СССР абавязковыя на тэрыторыі БССР” (артыкул 17): галоўнай роля ў заканатворчасці належала ворганам СССР. Менавіта гэгы перыяд, аж да агалошвання Беларуссю дзяржаўнага суверэнітэта, атрымалі вельмі шырокае развіццё асновы агульнасаюзнага заканадаўства. Гэтыя агульнасаюзныя акты пераўтвараліся ў законы рэспублікі з нязначнымі змяненнямі. Прыняцце шматлікіх агульнасаюзных нарматыўных актаў прамога дзеяння, як законаў, так > падзаконных, якія дзейнічалі на тэрыторыі ўсіх рэспублік СССР, прывяло да таго, што многія адносіны не рэгуляваліся рэспубліканскім заканадаўствам увогуле. Канстытуцыя БССР 1937 года замацоўвала вычарпальны пералік пытанняў рэспубліканскага вядзення, звязваючы значную частку з іх са зместам агульнасаюзнага заканадаўства,
Такая сітуацыя зніжала ініцыятыву і значэнне дзейнасці праватворчых ворганаў Беларусі. Вышэйшым ворганам дзяржаўнай улады і адзіным заканадаўчым ворганам БССР па Канстытуцыі з’яўляўся Вярхоўны Савет. Закон лічыўся зацверджаным, калі ён прымаўся Вярхоўным Саветам простай большасцю галасоў пры колькасці дэпутатаў 1 ад 20 тысяч насельніцтва
Вярхоўны Савет БССР здзяйсняў усе правы, “прысвоеныя БССР згодна артыкулаў 13 і 19 Канстыіуцыі БССР, паколькі яны не уваходзяць, у сілу Канстытуцыі, у кампетэнцыю падсправаздачных Вярхоўнаму Савеіу БССР ворганаў: Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР, Савета Міністраў БССР і міністзрства БССР (артыкул 22).
Вярхоўны Савет працаваў у сэсійным парадкуне з’яўляўся пастаянна дзейнічаючым ворганам. Чарговыя сэсіі склікаліся два разы ў год. Прадугледжвалася магчымасць склікання па-зачарговых сэсій.
Пастаянна дзейнічаючым вышэйшым ворганам дзяржаўнай улады з’яўляўся Прэзідыум Вярхоўнага Савета ў складзе Старшыні, двух намеснікаў, Сакратара і пятнаццаці членаў. якія выбіраліся з ліку дэпутатаў.
Указы Прэзідыума Вярхоўнага Савета мелі агульнаабавязковую юрыдычную сілу і сталі істотнай часткай нарматыўнай базы рэспублікі. Такім чынам, Прэзідыум Вярхоўнага Савета з’яўляўся адначасова норматворчым, выканаўча-распараджальным і кантрольным ворганам дзяржаўнай улады.
Значкая роля ў праватворчай дзейнасці надавалася Канстытуцыяй Савету Міністраў Ураду БССР (раней СНК), які ствараўся Вярхоўным Саветам. Савет Міністраў вызначаецца як вышзйшы выканаўчы і распараджальны ворган дзяржаўнай улады, адказны перад Вярхоўным Саветам, падсправаздачны яму, а ў перыяд паміж сесіямі Прэзідыуму Вярхоўнага Савета (артыкулы 39,40).
Змест Канстытуцыі сведчыць пра ўстойлівую тэндэнныю цэнтралізацыі ўлады на ўзроўні ворганаў СССР, у тым ліку, і ў сферы правагворчасці. Адлюстравалася гэта тэндэнцыя 1 на кампетэнцыі мясцовых ворганаў улады Саветаў дэпутатаў працоўных: “Саветы дзпутатаў працоўных прымаюць рашэнні і даюць распараджэнні ў межах правоў, якія прадастаўленыя ім законамі СССР і БССР’ (артыкул 55).
Канстытуцыя 1937 года не ўзгадвала якіх-небудзь канкрэтных нормаў пепасрэднага ўдзелу грамадзян у праватворчай дзейнасці. Ускосным сведчаннем пранцыповай магчымасці такога ўдзелу, магчыма, можна лічыць правядзенне рэферэндума па рашэнню Прэзідыума Вярхоўнага Савета. Аднак амаль да 1990 года ні адзін рэферэндум у СССР не праводзіўся.
У 1978 годзе была прынята новая Канстытуцыя для Беларусі чацвёртая па ліку. Трэба адзначыць, што Канстытуцыі Беларусі 1927, 1937, 1978 гадоў прымаліся толькі пасля папярэдняга прыяяцця
Канстытуцыяй СССР 1924, 1936, 1977 гадоў Гэта было выклікана, перш за ўсё, памкненнем забяспячэння адпаведнага карэспандавання нормаў агульнасаюзнай і рэспубліканскай канстытуцыяў.
Законы СССР “маюць аднолькавую сілу на тэрыторыях усіх саюзных рэспублік. У выпадку разыходжання закона саюзнай рэспублікі з агульнасаюзным законам дзейнічае закон СССР” (артыкул 71). Саюзным рэспублікам па-за межамі, якія ўстанаўлівае Канстытуцыя СССР, прадстаўлялася права самастойна здзяйсняць дзяржаўную ўладу на ўсёй тэрыторыі, мець сваю Канстытуцыю, якая “адпавядае Канстытуцыі СССР і ўлічвае асаблівасці рэспублікі” (артыкул 76).
У СССР устанаўлівалася адзіная сістэма ворганаў дзяржаўнай улады, якая складалася з Савета народных дэпутатаў, адзіны тэрмін іх паўнамоцтваў пяць гадоў для Вярхоўных Саветаў, два з паловай для мясцовых. Законы СССР маглі прымацца Вярхоўным Саветам СССР ці ўсенародным галасаваннем (рэферэндумам), які праводзіўся па рашэнню Вярхоўнага Савета СССР. Саюзным рэспублікам у асобе іх вышэйшых ворганаў дзяржаўнай улады прадстаўлялася права заканадаўчай ініцыятывы ў Вярхоўным Савеце СССР.
Канстытуцыя СССР 1977 года падрабязна рэгламентавала сістэму і кампетэнцыю вышзйшых і мясцовых ворганаў дзяржаўнай улады і кіравання саюзных рэспублік, узноўленыя пазней у іх канстытуцыях.
У адрозненне ад папярэдніх канстытуцый рэспублікі, у Канстытуцыю БССР 1978 года ў канцы 80-90-х гадоў былі ўнесены істотныя змяненні, выкліканыя палітычнымі працэсамі. Замацоўваючы ідэі федзратыўнай дзяржавы, Канстытуцыя ўстанаўлівала, што БССР “забяспечвае за Саюзам ССР у асобе яго вышэйшых ворганаў дзяржаўнай улады і кіравання правы, акрэсленыя ў артыкуле 73 Канстытуцыі СССР, Беларуская ССР самастойна здзяйсмяе дзяржаўную ўладу на сваёй тэрыторыі” (артыкул 68). Улічваючы, што “Законы СССР абавязковыя на тэрыторыі Беларускай ССР” (артыкул 72), вядзенню БССР у асобе яе вышэйшых воріанаў дзяржаўнай улады і кіравання ў сферы праватворчай дзейнасці падлягала:
- прыняцце Канстыіуцыі БССР і ўнясенне ў яе змяненняў;
- кантроль за выкананнем Канстытуцыі БССР;
- здзяйсненне на гэрыторыі БССР паўнамоцтваў Саюза ССР, правядзенне ў жыццё рашэнняў вышэйшых ворганаў дзяржаўнай улады і кіравання СССР;
- усталяванне парадка арганізацыі і дзейнасці рэспубліканскіх і мясцсвых ворганаў улады і кіравання;
- ахова дзяржаўнага парадка, правоў і свабодаў грамадзян;
- устанаўленне ў адпаведнасці з заканадаўствам Саюза ССР даходаў. якія паступаюць на стварэнне дзяржаўяага бюджэта БССР;
- усталяванне парадка карыстання зямлёй, нетрамі, лясамі, водамі; ахова навакольнага асяроддзя;
- кіраўніцтва розаымі галінамі, рашэнне іншых пытанняў рэспубліканскага значэння (артыкулы 70,71).
У цэлым, прававы статус БССР у складзе СССР з прыняццем Канстытуцыі 1978 года практычна не змяніўся. Ранейшай засталася і сістэма ворганаў дзяржаўнай улады і кіравання. якая здзяйсняе заканадаўчую і іншую праватворчую дзейнасць. Вышэйшымі ворганамі дзяржаўнай улады і кіравання рэспублікі па-ранейпіаму былі Вярхоўяы Савет, які функцыянаваў у сэсійным парадку, Прэзідыум Вярхоўнага Савета пастаянна дзейнічаючы ворган прадстаўнічай улады, Савет Міністраў вышэйшы выканаўчы і распараджальны ворган дзяржаўнай улады БССР. У нязмененым выглядзе была захавана сістэма мясцовых ворганаў дзяржаўнай улады і кіравання.
Разам з тым, акрамя значнага пашырэння правоў і свабодаў грамадзян, канкрэтызацыі іх абавязкаў, у сферы праватворчай дзейнасці, як у яе схеме, так і змесце, было шмат новага. Вярхоўны Савет БССР, як вышзйшы ворган дзяржаўнай улады БССР, стаў “правамоцным вырашаць усе пытанні, аднесеныя Канстьпуцыяй СССР і цяперашняй Канстутуцыяй да кампетэнцыі Беларускай ССР”, была вызначана выключная кампетэнцыя Вярхоўнага Савета. Да яе адносілася:
- прыняцце Канстытуцыі БССР, унясенне ў яе змяненняў;
- зацверджанне дзяржаўных планаў эканамічнага і сацыяльнага развіцця рэснублікі, дзяржаўнага бюджэта і справаздач аб іх выкананні;
- стварэнне падсправаздачных Вярхоўнаму Савету ворганаў (артыкул 97).
Упершыню ў Канстытуцыі рэспублікі быў замацаваны пералік суб’ектаў, якія валодаюць правам заканадаўчай ініцыятывы ў Вярхоўным Савеце: Прэзідыум Вярхоўнага Савета, Савет Міністраў, пастаянныя і іншыя камісіі Вярхоўнага Савета, дэпутаты Вярхоўнага Савета, Вярхоўны Суд, Пракурор БССР, а таксама грамадскія арганізацыі ў асобе іх рэспубліканскіх ворганаў (артыкул 101).
Істотна была канкрэтызавана заканадаўчая працэдура:
- законы БССР прымаюцца Вярхоўным Саветам ці ўсенародным галасаваннем, якое праводзіцца па рашэнню Вярхоўнага Савета БССР. Найбольш важныя пытанні дзяржаўнага жыцця маглі выносіцца на
ўсенароднае абмеркаванне, а таксама ставіцца на ўсенароднае галасаванне (рэферэндум) (артыкул 97:4);
- праекты законаў і іншыя пытанні, унесеныя на разгляд Вярхоўнага Савета, абмяркоўваюцца на яго паседжаннях. У выпадку неабходнасці праект закона ці адпаведнае пытанне могуць быць перададзены для папярэдняга разгляду ў адну ці кекалькі камісій Вярхоўнага Савета. Да ліку суб’ектаў, якія правамоцныя, акрамя Вярхоўнага Савета, выносіць праекты законаў і іншыя важныя пытанні дзяржаўнага жыцця рэспублікі на ўсенароднае абмеркаванне, быў аднесены Прэзідыум Вярхоўнага Савета (артыкул 102);
- па-ранейшаму Прэзідыум Вярхоўнага Савета з’яўляецца пастаянна дзейнічаючым ворганам Вярхоўнага Савета, падсправаздачным яму ва ўсёй дзейнасці і які здзяйсняе ў межах, прадугледжаных Канстыту цыяй, функцыі вышэйшага воргана дзяржаўнай улады БССР у перыяд паміж сэсіямі Вярхоўнага Савета. Гэта азначала прадстаўленне Прэзідыуму Вярхоўнага Савета ў перыяд паміж сэсіямі вельмі шырокай кампетэнцыі, практычна ўсіх паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета, акрамя выключных.
Прэзідыум Вярхоўнага Савета ў сферы праватворчасці надзяляўся паўнамоцтвамі кантроля за выкананнем Канстытуцыі БССВ, тлумачэння законаў, унясення, у выпадку неабходнасці, змяненняў ў дзейнічаючыя заканадаўчыя акгы рэспублікі, ратыфікацыі і дэсанацыі міжнародных дамовах; валодаў кантрольнымі паўнамоцгвамі паадмене пастановаў і распараджэнняў Савета Міністраў, рашэнняў абласных і Мінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў у выпадку неадпаведнасці іх закону (артыкул 108);
- спейыяльныя артыкулы Канстытуцыі былі прысвечаныя арганізацыі дзейнасці Вярхоўнага Савета. Было прадугледжана стварэнне з ліку дэпутатаў пастаянных, а у выпадку неабходнасці,следчых, рэвізійных і іншых камісій для папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія адносяцца да кампетэнцыі Вярхоўнага Савета, а таксама для спрыяння правядзенню ў жыццё законаў БССН іншых рашэнняў Вярхоўнага Савета. яго Прэзідыума, кантроля за дзейнасцю дзяржаўных ворганаў і арганізацый. Усе дзяржаўныя і грамадскія ворганы, арганізацыі і службовыя асобы былі абавязаны выконваць патрабаванні камісій Вярхоўнага Савета, прадстаўляць ім неабходныя матэрыялы і дакументы. Рэкамендацыі камісій падлягалі абавязковаму разгляду дзяржаўнымі і грамадскімі ворганам і, установамі і арганізацыямі. Аб выніках разгляду ці аб прынятых мерах павінна
паведамляцца ў азначаны тэрмін;
- парадак дзейнасці Вярхоўнага Савета і яго ворганаў упершыню ў адпаведнасці з Канстытуцыяй 1978 года павінен быў азначацца Рэгламентам Вярхоўнага Савета, іншымі законамі БССР. якія выдаваліся на аснове Канстытуцыі.
Выкладзеныя новаўвядзенні ў далейшым дазволілі значна павысіць ролю Вярхоўнага Савета ў палітычнай сістэме дзяржавы. Па сутнасці, Вярхоўны Савет стаў увасабленнем адзіяага заканадаўчага воргана рэспублікі з шырокім колам іншых паўнамонтваў, які здольны прымаць да свайго разгляду любое пытанне, за выключэннем здзяйснення правасуддзя.
Савет Міністраў (Урад БССР) вызначаўся як “вышэйшы выканаўчы і распараджальны ворган дзяржаўнай улады”, правамоцны вырашаць “усе пытанні дзяржаўнага кіраванкя, аднесеныя да паўнамоцтваў Беларускай ССР, паколькі яны не ўваходзяць, згодна Канстытуцыі. у кампетэнцыю Вярхоўнага Савета БССР” (артыкул 115, 118). Урад ствараўся Вярхоўным Саветам, быў адказным перад ім і падсправаздачным яму, складваў свае паўяамоцтвы перад нанова абраным Вярхоўным Саветам на яго першай сэсіі (артыкул 116).
У сувязі з адсутнасцю дакладна акрэсленых крытэрыяў вызначэння кампетэнцыі Вярхоўнага Савета (Прэзідыума Вярхоўнаі a Савета) і Савета Міністраў пытанні аднаго ўзроўня часцяком рэгламентаваліся актамі кожнага з гэтых ворганаў. У рэспубліцы адсутнічала акрэсленае размеркаванне функцый паміж заканадаўчай і выканаўчай галінамі ўлады. Таму выканаўчая ўлада ў асобе Урада рэспублікі прымала вялікую колькасць актаў, якія далёка выходзілі за межы акрэсленых законамі паўнамоцтваў. Аднак гэтыя межы папросту не былі дакладна акрэслены. У сваю чаргу, заканадаўчыя ворганы Вярхоўны Савет і яго ГІрэзідыум часта разглядалі пытаяні правапрымянекня, якія не ўваходзілі ў сферу заканадаўчай дзейнасці. Адсутнасць рэальнага размежавання заканадаўчай і выканаўчай галінаў улады адмоўна адбівапася на змесне права, стварала канфлікты нормаў, спрэчкі аб кампетэнтнасці, адмену і змяненні прынятых нарматыўных актаў, сумневы ў адпаведнасці актаў выканаўчай улады законам і пастановам Вярхоўнага Савета.
Канстытуцыя прадугледжвала, што “Савет Міністраў БССР выдае пастановы на падставе і дзеля выканання заканадаўчых актаў ССР і БССР, пастановаў і распараджэнняў Савета Міністраў СССР, арганізуе і правярае іх выкананне. Пастановы і распараджэнні Савета міністраў
БССР абавязковыя да выканання на ўсёй тэрыторыі БССР” (артыку.і 120). Такім чынам, роля Савета Міністраў была вельмі важкай у норматворчай дзейнасці.
Канстытуцыя 1978 года пашырала магчымасці ўдзелу грамадзян у праватворчасці. Так, грамадзянам прадстаўлялася права “удзельнічаць у кіраванні дзяржаўнымі і грамадскімі справамі, у абмеркаванні і прыняцці законаў і рашэнняў агульнадзяржаўнага і мясцовагазначэння. Гэта права забяспечваецца магчымасцю..., прымаць удзел ва ўсенародных абмеркавачнях і галасаваннях...”.
У рэспубліцы былі прынятыя адпаведныя законы “Аб народным абмеркаванні важных пытанняў дзяржаўнага жыцця БССР” (1988 г.) і “Аб народным галасаванні (рэферэндуме)” (1991 г.). Трэба адзначыць, што і праект Канстытуцыі 1978 года і шэраг наступных праектаў законаў выносіліся на народнае абмеркаванне.
У сувязі са змяненнем Канстытуцыі СССР і палітычнага становішча ў Беларусі, у Канстытуцыю 1978 года ўносіліся змяненні, якія датычыліся:
- выбарчай сістэмы з мэтай забяспячэння рэальнай шматпартыйнасці і палітычнага плюралізма;
- устанаўлення правілаў дэпутацкай несумяшчальнасці ў сувязі з абвяшчэннем прынцыпа раздзялення ўладаў;
- пашырэння і канкрэтызацыі выключных паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета БССР. Да выключных паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета ў сувязі са змяненнямі і дапаўненнямі Канстытуцыі 1978 года былі аднесены ў сферы праватворчасці разам з папярэднімі;
- здзяйсненне права заканадаўчай ініцыятывы на З’ездзе народных дэпутатаў СССР і Вярхоўным Савеце СССР;
- тлумачэнне законаў БССР Вярхоўным Саветам (раней здзяйснялася Прэзідыумам Вярхоўнага Савета БССР);
- перадача шэрагу іншых паўнамоцтваў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Вярхоўнаму Савеіу, іншых пытанняў.
Вельмі істотным змяненнем трэба прызнаць прадстаўленне Вярхоўнаму Савету БССР права прыпынення дзеяння актаў саюзных і саюзна-рэспубліканскіх міністэрстваў і ведамстваў СССР у выпадку іх супярэчання законам СССР і БССР. Гэта быў адзін з першых крокаў змянення іерархіі актаў СССР і БССР на карысць суверэнных правоў рэспублік.
Быў пашырань! пералік суб’ектаў, якія валодалі правам заканадаўчай ініцыятывы. Гэта права прадстаўлялася таксама Старшыні
Вярхоўнага Савета, Камітэту канстытуцыйнага нагляду (такі ворган не ствараўся да 1994 года), абласным, Мінскаму гарадскому саветам народных дэпутатаў, Камітэту народнага кантроля БССР, Галоўнаму дзяржаўнаму арбітру БССР. Акадэміі навук БССР. Праекты законаў і іншыя найважнейшыя пытанні дзяржаўнага жыцця маглі выносіцца ў сувязі з дапаўненнем канстытуцыі не толькі па ініцыятыве Вярхоўнага Савета, але і па прапанове “ворганаў і асобаў, якія валодаюць правам заканадаўчай ініцыятывы”.
Значна змянілася кампетэнцыя Прэзідыума Вярхоўнага Савета, які стаў ворганам, асноўнай функцыяй якога з’яўлялася арганізацыя работы Вярхоўнага Савета. Змяніліся і істотна пашырыліся паўнамоцтвы Старшыні Вярхоўнага Савета, які факгычна здзяйсняў функцыі кіраўніка дзяржавы. Былі прадпрынятыя змяненні Канстытуцыі, накіраваныя на стварэнне прафесійнага парламента, забяспячэнне канстытуцыйнага нагляду за заканадаўствам.
Змяненні ў Канстытуцыі мелі на мэце забяспечыць размежаванне ўладаў, рэалізаваць прынцыпы фармавання прававой дзяржавы: забяспячэнне суверэнітэта Беларусі. Да 1990 года гэтыя працэсы набралі сур’ёзную сілу і ў выніку 27 ліпеня 1990 года была прынята Дэкларацыя Вярхоўнага Савета “Аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь”. Дэкларацыя абвясціла “поўны дзяржаўны суверэнітэт Рэспублікі Беларусь як верхавенства, самастойнасць і паўнату дзяржаўнай улады рэспублікі ў межах яе тэрыторыі, правамоцнасць яе законаў, незалежнасць рэспублікі ў знешніх адносінах”. Дэкларацыя з'явілася зваротным пунктам у арганізацыі праватворчай дзейнасці і яе накіраванасці ў Беларусі, паколькі ў ёй было замацавана, што “На тэрыторыі Рэспублікі Беларусь усталёўваецца верхавенства Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і законаў Рэспублікі Беларусь” (артыкул 7), а таксама ўказвалася, што “Палажэнне дадзенай Дэкларацыі рэалізуецца Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь шляхам прыняцця новай Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Рэспублікі Беларусь, законаў Рэспублікі Беларусь” (артыкул 12).
У далейшым, 25 жніўня 1991 года спецыяльным законам Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце быў нададзены статус канстытуцыйнага закона, на падставе якога былі ўнесены змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю 1978 года.
Найважнейшай нормай Закона аб наданні статуса канстьпуцыйнага закона “Дэкларацыя Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце” з’яўлялася ўсталяванне новай іерархіі
рэспубліканскага і саюзнага заканадаўства: “У выпадках, калі артыкулы дзейнічаючай Канстытуцыі (Асноўнага Закона) БССР супярэчаць палажэнням Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР, кіравацца Дэкларацыяй як канстытуцыйным законам БССР”.
У сувязі са зместам указанага закона ў Беларусі пачалася распрацоўка новай Канстытуцыі, а ў дзейнічаючую было ўнесена дапаўненне: “Заканадаўства Саюза ССР дзейнічае на тэрыторыі БССР, калі яно не супярэчыць заканадаўству БССР” (артыкул 72). У такіх прававых і палітычных умовах пачалася распрацоўка новай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, якая была прынята 15 сакавіка 1994 года.
Работа над праектам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь працягвалася напрацягу больш як трох гадоў. Гэта былі гады вялікіх зменаў у палітычнай, эканамічнай, сацыяльнай, культурнай сферах жыцця рэспублікі. Сітуацыя змянялася імкліва: развал СССР, скасаванне палітычнай улады КПСС-КПБ, рэзкае падзенне ўзроўня жыцця насельніцтва, новыя арыентыры эканамічнай сістэмы (прыватнае прадпрымальніцтва і ўласнасць), шматпаргыйнасць, новая ваенная дактрына, перамены ў змесце знешняй палітыкі і шмат іншага. У гэтых умовах часцяком прапаноўваліся прынцыпова супрацьлеглыя падыходы да вырашэння канкрэтных праблем, замацаваных у значнай колькасці розных нарматыўных актаў. Толькі Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь дванаццатага склікання з мая 1990 года па верэсень 1995 года было прынята больш за 400 законаў і 130 пастановаў.
Менавіта ў такой сітуацыі вялася праца над праектам Канстытуцыі, што, канешне ж, сур’ёзна адбілася на яе змесце. Было распаўсюджана меркаванне пра тое, што Канстытуцыя, якая распрацоўвалася, існуе толькі для рэгулявання адносінаў у “пераходны перыяд”. Разам з тым, зыходнай ідэяй з’яўлялася пабудова новай прававой сістэмы рэспублікі, падмуркам якой павінна стаць Канстытуцыя. Найважнейшым новаўвядзеннем Канстытуцыі 1994 года было ўвядзенне пасады Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь кіраўніка дзяржавы і выканаўчай улады з прадастаўленнем яму значных паўнамоцтваў.
У 1996 годзе па ініцыятыве Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь на рэферэндум была вынесена новая рэдакцыя Канстыгуцыі 1994 года. Прапаноўваліся змяненні сістэмы ворганаў заканадаўчай і выканаўчай улады. Адпаведна змянілася і схема здзяйснення праватворчай
дзейнасці.
Змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю 1994 года, якія прапанаваў Прэзідэнт, былі прынятыя рзферэндумам 24 лістапада 1996 года. У дзейнічаючай рздакцыі Канстытуцыі 1996 года замацавана:
- Рэспубліка Беларусь унітарная дэмакратычная прававая дзяржава. Рэспубліка Беларусь валодае верхавенствам і паўнатой улады на ўсёй тэрыторыі (артыкул 1);
- дзяржаўная ўлада ў Беларусі здзяйсняецца на падставе падзелу яе на заканадаўчую, выканаўчую і судовую (артыкул 6);
- устанаўліваецца прынцып верхавенства права. іерархія прававых актаў, вышэйшым з якіх з’яўляецца Канстытуцыя, прыярытэт прынцыпаў міжнароднага права (артыкулы 7, 8).
У новай рэдакцыі Канстытуцыі: “Прэзідэнт з’яўляецца Кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, правоў і свабодаў чалавека і грамадзяніна” (артыкул 79). Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь у сферы праватворчасці:
- прызначае рэспубліканскія рэферэндумы;
- падпісвае законы, мае права вярнуць закон ці асобныя яго палажэнні са сваімі пярэчаннямі ў Палату прадстаўнікоў;
- мае права выдаваць указы і распараджэнні. якія маюць сілу законаў.
У адпаведнасці з новай рздакцыяй Канстытуцыі прадстаўнічым і заканадаўчым ворганам у Беларусі стаў двухпалатны Парламент — Нацыянальны Сход, які складаецца з Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Змененьі пералік суб’ектаў, якія валодаюць правам заканадаўчай ініцыятывы. Да іх аднесены: Прэзідэнт, дэпугаты Палаты прадстаўнікоў, Савет рэспублікі, Урад, а таксама грамадзяне, якія валодаюць выбарчым правам, у колькасці не менш 50 тысяч чалавек.
Праватворчая дзейнасць як складаны працэс, уключае ў сябе шэраг этапаў (стадый). Імі з’яўляюцца:
1. унясенне праекта ці прапановы ў праватворчы ворган;
2. разгляд праекта;
3. прыняцце нарматыўнага акта;
4. санкцыянаванне, прамульгацыя і апублікаванне нарматыўнага акта.
Заканадаўчая інідыятыва з’яўляецца той стадыяй, з якой пачынаецца заканадаўчы працэс. Права заканадаўчай ініцыятывы гэта права ўнясення заканапраекта ў заканадаўчы ворган дзяржаўнай улады ў адпаведнасці з усталяванай працэдурай. Гзтаму праву карэспандуецца
абавязак заканадаўчага воргана разгледзіць заканапраекі; прыняць ці адкласці яго.
У многіх краінах правам заканадаўчай ініцыятывы надзяляюцца толькі дэпутаты парламента і ўрад (у ЗША, напрыклад, толькі дэпутаты). Разам з тым, кола суб’еетаў можа быць значна шырэйшым і ўключаць у сябе кіраўніка дзяржавы, парламенцкія камітэты (камісіі), верхнюю палату (калі заканапраекты можна ўносіць толькі ў ніжнюю палату), прадстаўнічыя ворганы суб’ектаў федэрацыі, азначаную колькасць выбаршчыкаў, некаторыя ведамствы з агульнанацыянальнай кампетэнцыяй і іншыя суб’екты. Так. напрыклад, у Расеі права заканадаўчай ініцыятывы належыць Прэзідэнту Расейскай Федэрацыі, Савету Федэрадыі, членам Савета Федэрацыі, а таксама Канстытуцыйнаму Суду, Вярхоўнаму Суду і Вышэйшаму Арбітражнаму Суду па пытанкях іх вядзення (артыкул 104 Канстытуцыі Расейскай Федэрацыі), а на Украіне права заканадаўчай ініцыятывы ў Вярхоўнай Радзе належыць Прэзідэнту, народным дэпутатам Украіны, Кабінету Міністраў і Нацыянальнаму банку (артыкул 93 Канстытуцыі Украіны). Трэба адрознізаць заканадаўчую ініцыятыву і ініцыятыву па ўнясенню змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю. Да прыняцця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года кола суб’ектаў, якія валодаюць правам заканадаўчай ініцыятывы, супадала з колам суб’ектаў якія маюць права на ініцыятыву ўнясення змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю. Да ўнясення змяненняў і дапаўненняўу Канстыгуцыю Рэспублікі Беларусь 1994 года пытанне пра змяненні і дапаўненні Канстытуцыі павінна было разглядацца Вярхоўным Саветам па ініцыятыве не менш 150 тысячаў грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам, не менш 40 дэпутатаў Вярхоўнага Савета, Прэзідэнта, Канстытуцыйнага Суда (артыкул 147). Калі ж змяненні і дапаўненні Канстытуцыі прапаноўвалася правесці праз рэферэндум, а не шляхам разгляду дадзенага пытання Вярхоўным Саветам, то кола суб’ектаў, якія валодаюць такім правам, быў іншым Прэзідэнт, не менш 450 тысяч грамадзян. якія валодаюць выбарчым правам, а таксама не менш 70 дэпутатаў Вярхоўнага Савета. У пералік суб’ектаў, якія валодаюць правам ініцыяваць змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь 1994 года да ўнясення ў яе змяненняў і дапаўненняў, з'явіўся прынцыпова новы суб’ект Канстытуцыйны Суд, які пры гэтым не валодаў правам заканадаўчай ініцыятывы. Згодна з артыкулам 138 дзейнічаючай рэдакцыі Канстытуцыі, пытанне пра змяненні і дапаўненні ў Канстытуцыі разглядаецца палатамі Ларламента па
ініцыятыве Прэзідэнта ці не менш 150 тысячаў грамадзянаў Рэспублікі Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам. Дадзенае палажэнне не распаўсюджваецца на раздзелы 1, П, IV і VIII Канстытуцыі, якія могуць быць зменены толькі шляхам рэспубліканскага рэферэндума, прызначанага Прэзідэнтам па ўласнай ініцыятыве, а таксама па прапанове Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі, прымаемаму на іх асобных паседжаннях большасцю галасоў ад поўнага складу ксжнай з палат, ці па прапанове не менш чым 450 тысяч грамадзян ад кожнай з абласцей і горада Мінска (частка трэцяя артыкула 100 і частка першая артыкула 74 Канстытуцыі).
Права заканадаўчай ініцыятывы рэалізуецца толькі ў Палаце прадстаўнікоў Нацыянальнага Схода Рэспублікі Беларусь (частка першая артыкула 99 Канстытуцыі). Гэта абумоўлена тым, што, размяжоўваючы кампетэнцыі абедзвюх палат, Канстытуцыя аднесла працэс прыняцця законапраектаў да кампетэнцыі ніжняй палаты Нацыянальнага Схода, прадставіўшы верхняй палаце Савету Рэспублікі права адабрэння ці адхілення законапраектаў.
Прыняццё новай рэдакцыі Канетытуцыі 1994 года па новаму акрэсліла сістэму ўзаемаадносінаў паміж дзяржаўнымі ворганамі, стварыла важныя канстытуцыйна-прававыя перадумовы для змянення прававога становішча Вярхсўнага Савета. Так, у адпаведнасці з часткай першай артыкула 90, парламент Нацыянальны Сход Рэспублікі Беларусь з’яўляецца прадстаўнічым і заканадаўчым ворганам Рэспублікі Беларусь, але не “вышэйшым” і не “адзіным” заканадаўчым ворганам. У дадзены час, згодна дзейнічаючай рэдакцыі Канстытуцыі 1994 года, існуюць тры суб’екты заканадаўчайулады: грамадзяне пры дапамозе рэферэндума, Парламент і Прэзідэнт.
Нацыянальны Сход Рэспублікі Беларусь складаецца з двух палат: Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі.
Склад Палаты прадстаўнікоў 110 дэпутатаў Дэпутатам Палаты прадстаўнікоў можа быць грамадзянін Рэспублікі Беларусь, які дасягнуў узросту 21 год. Дэпутаты Палаты прадстаўнікоў здзяйсняюць свае паўнамоцтвь! ў Парламенце на прафесійнай аснове. Дэпутат Палаты прадстаўнікоў не можа быць дэпутатам мясцовага Савета дэпутатаў, з’яўляцца адначасова членам двух палат Парламента. He дапускаецца сумяшчэнне ім абавязкаў дэпутата Палаты прадстаўнікоў з адначасовым заняццем пасады Прэзідэнта альбо суддзі. Канстытуцыяй прадугледжаны толькі адзін выпадак сумяшчэння абавязкаў, калі дэпутат Палаты прадс гаўнікоў з’яўляецца адначасова членам Урада (артыкул
92 Канстытуцыі).
Палата лрадстаўнікоў разглядае па прапанове Прэзідэнта альбо па ініцыятыве не менш як 150 тысяч грамздзян Рэспублікі Беларуеь, якія валодаюць выбарчым правам, праекты законаў аб ўнясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю, аб тлумачэнні Канстытуцыі, разглядае праекты законаў, у тым ліку, аб зацвярджэнні асноўных напрамкаў унутранай і знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь; ваеннай дактрыны; ратыфікацыі і дэнансацыі міжнародных дагавораў; аб асноўным змесце і прынцыпах здзяйснення правоў, свабодаў і абавязкаў грамадзян; аб грамадзянстве, статусе замежных асобаў і асобаў без грамадзянства; аб правах нацыянальных меншасцяў; аб зацвярджэнні бюджэта і справаздачы аб яго выкананні; устанаўленні рэслубліканскіх падаткаў і збораў; аб прынцыпах здзяйснення адносін уласнасці; аб асновах сацыялькай абаронві; аб прынцыпах рэгулявання працы і занятасці; аб шлюбе, сям’і, дзяцінстве, мацярынстве, бацькоўстве.. выхаванні, адукацьй. культуры і абароне здароў'я; аб ахове навакольнага асяроддзя і рацыянальным выкарыстанні прыродных рэсурсаў; аб вызначэнні парадка рашэння пытанняў адміністратыўнатэрытарыяльнага ладу дзяржавы; аб мясцовым самакіраванні; аб судаўладкаванні, судатворчасці і статусе суддзяў; аб крымінальнай адказнасці; аб амністыі; аб абвяшчэнні вайны і аб заключэнні міра; аб прававым рэжыме ваеннага і надзвычайнага становішча; аб устанаўленні дзяржаўных узнагарод; аб тлумачэнні законаў (пункты ’ і 2 артыкула 97 Канстытуцыі).
Палата прадстаўнікоў мае права разглядаць законапраекты, якія рэгулююць і іншыя адносіны, калі другое не прадугледжача Канстытуцыяй. Галоўная функцыя Нацыянальнага Схода Рэспублікі Беларусь гэта абмеркаванне і прыняццё законаў. У Савет Рэспублікі Найыянальнага Схода Рэспублікі Беларусь, які з’яўляецца палатай тэрытарыяльнага прадстаўніцгва, абіраецца ад кожнай вобласці і горада Мінска тайным галасаваннем на паседжаннях дэпутатаў мясцовых Саветаў базавага ўзроўня кожнай вобласці і горада Мінска па восем членаў Савета Рэспублікі. Восем членаў Савета Рэспублікі прызначаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Членам Савета Рэснублікі можа быць грамадзянін Рэспублікі Беларусь, які дасягнуў узросту 30 гадоў і пражывае натэрыторыі адпаведнай вобласці, горада Мінска не менш пяці гадоў. Член Савета Рэспублікі не можа быць адначасова члепам Урада, з’яляючыся членам двух палат Парламента. He дапускаецца сумяшчэнне абавязкаў з адначасовым заняццем пасады
Прэзідэнта альбо суддзі. Савет Рэспублікі адабрае ці адхіляе прынятыя Налатай прадстаўнікоў праекты законаў. Любы законапраект спачатку разглядаецца ў Палаце прадстаўнікоў, а потым у Савеце Рэспублікі. У выпадку адхілення законапраекта Саветам Рэспублікі, палаты могуць ствараць пагадняльную камісію, якая фармуецца на парытэтнай аснове, для пераадолення ўзнікшых супярэчнасцяў. Тэкст законапраекта, выпрацаваны пагадняльнай камісіяй, прадстаўляецца на адабрэнне абедзвюх палат. Калі пагадняльнай камісіяй не прыняты ўзгоднены тэкст законапраекта. Прэзідэнт, ці, па яго даручэнню, Урад могуць запатрабаваць, каб Палата прадстаўнікоў дзвюма трэцямі гглласоў ад поўнага складу прыняла канчатковае рашэнне.
Да ўнясення змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю 1994 года штогод праводзіліся дзве чарговыя сэсіі Вярхоўнага Савета: вясенняя (з 1 лютага па 30 чэрвеня) і восеньская (з 1 верасня па 23 снежня). Прычым, Вярхоўны Савет збіраўся на чарговую сэсію без спецыяльнага дазволу і меў права працягнуць яе працу. Пазачарговыя паседжанні Вярхоўнага Савета маглі склікацца ў перапынках паміж пленарнымі паседжаннямі пры неабходнасці заслухаць Прэзідэнта пра стак дзяржавы і інфармацыю Прэзідэнта аб рэалізацыі ўнутранай і знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь; для паўторнага абмеркавання і галасавання па законапраекту, які вернуты ІІрззідэнтам; у іншых выпадках па рашэнню Старшыні Вярхоўнага Савета.
Згодна артыкула 96 дзейнічаючай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, цяпер палаты Парламента збіраюцца на дзве чарговыя сэсіі 2 кастрычніка і 2 красавіка працягласцю адпаведна восемдзесят і дзевяноста дзён. Пазачаргевыя сесіі склікаюцца указамі Прэзідэнта па яго ініцыятыве, а таксама па паірабаванню яе менш дзвюх трэцяў галасоў ад поўнага складу кожнай з палат па акрэсленай павестцы дня.
Тэрмін паўнамоцтваў Нацыянальнага Схода чатыры гады, яго паўнамоцтвы могуць быць падоўжаны на падставе закона толькі ў выпадку вайны. Выбары новага складу палат Парламента прызначаюцца не пазней чатырох месяцаў да іх пачатку і праводзяцца яе пазней 30 дзён да заканчэння паўнамоцтваў палат дзейнічаючага склікання. Пазачарговыя выбары палат Парламента праводзяцца на працягу трох месяцаў з дня датэрміновага прыпынення паўнамоцтваў палат Парламента. Паўнамоцтвы Палаты прадстаўнікоў ці Савета Рэспублікі могуць бьгць спынены датэрмінова на падставе заключэння Канстытуцыйнага Суда ў выпадку сістэматычнага ці грубага парушэння Канстытуцыі. Паўнамоцтвы Палаты прадстаўнікоў могуць быць
датэрмінова спынены пры адмове ў даверы Ураду, выказванні вогума яедаверу Ураду ці двухразовай адмове ў дачы згоды на прызначэнне прэм’ер-міністра.
Законатворчая дзейнасць Парламента як найважнейшая разнастайнасць праватвсрчай дзейнасці з'яўляецца яго асноўнай функцьіяй. Разам з тым, значная група паўнамсцтваў Нацыянальнага Схода звязана са здзяйсненнем кантрольных паўнамоцтваў, якія аказваюць істотны ўплыў на праватворчую дзейнасць у дзяржаве. Г эта датычыць ўдзелу палат у фармаванні іншых ворганаў дзяржавы; прадстаўлення згоды на прызначэнне на канкрэтную пасаду; кантролю за дзейнасцю дзяржаўных ворганаў шляхам запытаў дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рэспублікі і адказаў Урада; запытаў да прэм’ер-міністра, членаў Урада, кіраўніксў дзяржаўных ворганаў, якія ствараюцца ці абіраюцца Парламентам і інш. У той жа час, кожная з палат Парламента валодае кантрольнымі паўнамоцтвамі, якімі валодае толькі яна. Так, Сазет Рэспублікі дае згоду ка прызначэнне Прэзідэнтам Старшыні Канстытуцыйнага Суда, Старшыні і суддзяў Вярхоўнага Суда, Старшыні і суддзяў Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Старшыні Цэнтральнай камісіі па выбарах 5 правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў, генеральнага пракурора, Старшыні і члеяаў Праўлення Нацыякальнага банка; абірае шэсць суддзяў Канстытуцыйнага Суда; абірае шэсць з трынаццаці членаў Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Ееларусь па выбарах і правядзеняю рэспубліканскіх рэферэндумаў; адмяняе рашэнні мясцовых Саветаў дэпутатаў, якія не адпавядаюць закаяадаўству; прымае рашэнні пра роспуск мясцовага Савета дэпутатаў у выпадку сістэматычнага ці грубага парушэння ім патраба-ванняў заканадаўства і ў некаторых выпадках, прадугледжаных законам; разглядае прадстаўленыя Палатай прадстаўнікоў абвінава-чанні супраць Прэзідэнта ў здзяйсненні дзяржаўнай здрады ці іншага цяжкага злачынства, прымае рашэнне аб яго расследаванні, пры наяўнасці абгрунтаванняў большасцю не менш дзвюх трэцяў галасоў ад поўнага складу прымае рашэнне аб адхіленні Прэзідэнта ад пасады; разглядае ўказы Прэзідэнта аб ўвядзенні надзвычайнага становішча, поўнай ці частковай мабілізацыі і не пазней, чым у трохдзённы тэрмін пасля ўнясення прымае адпаведнае рашэнне (частка першая артыкула 98 Канстытуцыі). Пералік выпадкаў, калі Прэзідэнт сваімі ўказамі можа ўвесці надзвычайнае становішча на тэрыторыі рэспублікі ці асобных яе мясцовасцях, а таксама ўвесці поўяую ui частковую мабілізацыю, дадзены ў пуяктах 22 і 29 артыкула 84 Канстытуцыі Рэспублікі
Беларусь. Парадак разгляду Саветам Рэспублікі ўказаў Прэзідэнта аб увядзенні надзвычайнага становішча, поўнай ці частковай мабілізацыі замацаваны ў Рэгламенце Савета Рэспублікі.
Палата прадстаўнікоў дае згоду Прэзідэнту на прызначэнне Прэм’ер-міністра; заслухоўвае даклады Прэм’ер-міністра аб праграме дзейнасці Урада ці адхіляе праграму, паўторнае адхіленне палатай праграмы азначае выказваяне вотума недаверу Ураду; па ініцыятыве не менш адной трэці ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў выказвае вотум недаверу Ураду (пытанне аб адказнасці Урада не можа бьшь пастаўлена на працягу года пасля адабрэння праграмы яго дзейнасці); выказвае большасцю галасоў ад поўнага складу палаты абвінавачванне супраць Прэзідэнта ў здзяйсненні дзяржаўнай здрады ці іншага цяжкага злачынства; на падставе адпаведнага рашэння Савета Рэспублікі прымае бсльшасцю не менш дзвюх трэцяў галасоў ад поўнага складу рашэнне аб адхіленні Прэзідэнта ад пасады; адмяняе распараджэнні Старшыні Палаты прадстаўнікоў (частка першая артыкула 97 Канстытуцыі).
Важнае значэнне маюць канстьпуцыйныя палажэнні аб пытаннях і запытах дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рэспублікі. Згодна часткі другой артыкула 103 Канстьггуцыі, адно паседжанне ў месяц рэзервуецца для пытанняў дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рзспублікі і адказаў Урада.
У адпаведнасці з часткай трэцяй артыкула 103 Канстытуцыі, дэпутат Палаты прадстаўнікоў, член Савета Рэспублікі мае права звярнуцца з запытам да Прэм’ер-міністра, членаў Урада. кіраўнікоў дзяржаўных ворганаў, якія ствараюцца ці абіраюцца Парламентам. Запыт павінен быць уключаны ў парадак дня палат. Адказ на запыт патрэбна даць на працягу дваццаці сэсійных дзён з дня яго абвяшчэння ў парадку, які ўстаноўлены іх рэгламентамі.
Палаты Парламента абіраюць са свайго складу пастаянныя камісіі і іншыя ворганы для вядзення законапраектнай работы, папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія належаць да кампетэнцыі палат.
Згодна Рэгламенту Палаты прадстаўнікоў, для арганізацыі работы Палаты прадстаўнікоў, яе камісій і іншых ворганаў, дэпутатаў, палярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія належаць да кампетэнцыі Палаты прадстаўнікоў, ствараецца Савет Палаты прадстаўнікоў, які з’яўляецца пастаянна дзейнічаючым ворганам, падсправаздачным Палаце прадстаўнікоў. У яго склад уваходзяць Старшыня Палаты прадстаўнікоў, яго намеснікі і старшыні пастаянных камісій.
У Савеце Рэспублікі створаны аналагічны ворган Прэзідыум Савета Рэспублікі. Дадзеныя ворганы арганізуюць працу па падрыхтоўцы сэсій, рыхтуюць праекты нарады дня сэсій, вырашаюць іншыя пытанні, звязаныя са скліканнем і правядзен.чем сэсіяў. На пастаянныя камісіі палат ускладзена асноўная нагрузка па вядзенню законапраектнай працы, па папярэдняму разгляду і падрыхтоўцы пытанняў, якія належаць да кампетэнцыі палат.
Нсвая рэдакцыя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь змяніла аб’ём паўнамоцтваў Прэзідэнта і ўстанавіла, што Прэзідэнт з’яўляецпа кіраўніком дзяржавы, гарантам яе кацыянальнай бяспекі і тэрытарыяльнай цзласнасці, забяспечвае палітычную і эканамічную стабільнасць, пераемніцтва і ўзаемадзеянне ворганаў дзяржаўнай улады, здзяйсняе пасярэднііггва паміж ворганамі дзяржаўнай улады (артыкул 79).
Да найважнейшых паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы Рэспубліка Беларусь у законапраектнай дзейнасці трэба аднесці права заканадаўчай ініцыятывы. Дадзеным правам ён быў надзелены і па раней дзейнічаючай рэдакцыі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года. За перыяд з 1994 па 1996 год Прэзідэнт ініцыяваў каля 100 законапраектаў ( у 1994г., 1995г., 1996 г. адпаведна 15, 24, 56 законапраектаў). Дадзенае права набыло дздатковыя канстытуцыйныя гарантыі. Так, Прэзідэнт, альбо, па яго даручэнню, Урад маюць права ўносіць прапановы ў Палату прадстаўнікоў і ў Савет Рэспублікі аб абвяшчэняі разгляду праекта закона тэрміновым. Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі ў гэтым выпадку павінны разглядзець дадзены праекг на працягу дзесяці дзён з дня ўнясення яго на разгляд (частка трэцяя артыкула 99). Згодна часткі чацвёртай артыкула 99 Канстьпуцыі, па патрабаванню Прэзідзнта альбо з яго згоды Урад, Палата прадстаўнікоў, Савет Рэспублікі на сваіх паседжаннях прымаюць рашзнні, галасуючы ў цэльгм за ўвесь унесены Прэзідэнтам ці Урадам яраект ці яго частку, захаваўшы толькі папраўкі, якія прапанованы ці прыняты Прэзідэнтам альбо Урадам.
Згодна часткі другой артыкула 99 дзейнічаючай рэдакцыі Канстьпуцыі Рэспублікі Беларусь, законапраекты, следствам прыняцця якіх можа быць скарачэнне дзяржаўных сродкаў, стварэнне ці павялічэнне выдаткаў, могуць уносіцца ў Палату прадстаўнікоў толькі са згоды Прэзідэнта альбо па яго даручэнню Ураду.
Да ліку асноўных прэрагатыў кіраўніка дзяржавы ў працэсе заканатворчай дзейнасці адносяцца паўнамоцтвы па зацвярджэнню
закона ў акрэсленыя канстытуцыяй тэрміны, а таксама апублікаванне яго ў афіцыйным выданні.
У частцы шостай, сёмай і восьмай аргыкула 100 дзейнічаючай рэдакцыі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь гаворыцца пра заключную стадыю заканадаўчага працэса, якая ў канстытуцьшным праве і дактрыне атрымала назву прамульгацыя. Закон, прыняты Палатай прадстаўнікоў і адобраны Саветам Рэспублікі ці прыняты Палатай прадстаўнікоў у парадку, прадутледжаным часткай пятай артыкула 100 Канстытуцыі, прадстаўляецца ў дзесяцідзённы тэрмін Прэзідэнту на подпіс. Калі Прэзідэнт згодны з тэкстам закона, ён яго падпісвае. Калі Прэзідэнт не вяртае які-небудзь закон на працягу двух тыдняў насля таго, як ён быў яму прадстаўлены, закон лічыцца падпісаным. Закон не лічыцца падпісаным і не ўступае ў сілу, калі ёя не быў вернуты ў Парламент у сувязі з заканчэннем сэсіі.
Пры нязгодзе з тэкстам закона, Прэзідэнт вяртае яго са сваімі пярэчаннямі ў Палату прадстаўнікоў для разгляду закона і паўторнага галасавання. Вернуты Прэзідэнтам закон павінен быць разгледжаны Палатай прадстаўнікоў не пазней трыццаці дзён і, адпаведна, Саветам Рэспублікі не пазней дваццаці дзён, не ўлічваючы пяцідзённага тэрміну, які прадстаўляецца Канстытуцыяй для накіравання з ніжняй палаты ў верхнюю (частка сёмая артыкула 100).
V такім жа парадку разглядаюцца пярзчанні Прззідзнта на асобныя палажэнні закона, якія вяртаюі’ца для паўторнага галасавання. У гэтым выпадку, дз вынясення адпаведнага рашэння Палатай прадстаўнікоў і Саветам Рэспублікі, закон падпісваеэда Прэзідэнтам і ўступае ў сілу, за выключэннем тых вапажэнняў, адносна якіх маюцца пярэчанні Прэзідэнга.
Такім чынам, Прэзідэвт Рэспублікі Беларусь, валодаючы адносным (суспенсіўным), агульным і частковым (выбаркавым) правам вета, атрымлівае шырокую магчымасць актыўка ўздзейнічаць на змест і накіраванасць заканадаўчага працэса ў дзейнасці Нацыянальнага Схода.
Новая рэдакцыя Канстытуцыі замацавала заканадаўчую ўладу не толькі за Нацыяяальным Сходам Рэспублікі Беларусь, але і за Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Так, у выпадках, прадугледжаных артыкулам 101 новай рэдакцыі Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, Прэзідэнт мае права выдаваць дэкрэты, якія маюць сілу закона.
Канстьпуцыя прадугледжвае выданне Прэзідэнтам двух відаў дэкрэтаў, якія маюць сілу закона. Па-першае, гэта дэкрэты, якія
выдаюцца на аснове закона, прынятага па прапанове Прэзідэнга большасцю галасоў ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі, які прадстаўляе яму заканадаўчыя паўнамоцтвы на акрэслены тэрмін і па акрэсленаму праекту рэгулявання. Па-другое, часовыя дэкрэты, выдаваемыя Прэзідэнтам па ўласнай ініцыятыве ці па прапанове Урада ў сілу асаблівай неабходнасці і прадстаўляемыя ў трохдзённы тэрмін для наступнага разгляду Палатай прадстаўнікоў, a затым Саветам Рэспублікі. Часовыя дэкрэты захоўваюць сілу, калі яны не адменены большасцю не менш дзвюх трзцяў галасоў ад поўнага складу кожнай з палат. Палаты могуць рэгуляваць законам адносіны, якія ўзніклі на аснове часовых дэкрэтаў, якія адменены.
Для дэкрэтаў, дэлегаваных законам, Канстытуцыяй, устаноўлены істотныя абмежаванні. Так: не дапускаецца дэлегаванне паўнамоцтваў на выданне дэкрэтаў, якія прадугледжваюць змяненне і дапаўненне Канстытуцыі, яе тлумачэнне, змяненне і дапаўненне праграмных законаў, зацвярджэнне рэслубліканскага бюджэта і справаздачы аб яго выкананні, змяненне парадка выбараў Прэзідэнта і Парламента. абмежаванне канстытуцыйных правоў і свабодаў грамадзян. Закон аб дэлегаванні заканадаўчых паўнамоцтваў Прэзідэнту таксама не можа вырашаць змяненні гэтага закона і прадстаўляць права прымаць нормы, якія маюць зваротную сілу.
Прэзідэнттаксама мае права датэрмінова прыпыніць паўнамоцгвь! Палаты прадстаўнікоў або Савета Рэспублікі на падставе заключэння Канстытуцыйнага Суда ў выпадку сістэматычнага або грубага парушэння палатамі Парламента Канстьпуцыі (часткі першая і другая артыкула 94). Апошняя падстава для датэрміновага спынення паўнамоцтваў Парламента з’яўляецца вынікам прыняцця кансультатыўнага рашэння на рэспубліканскім рэферэндуме, праведзенага 14 мая 1995 года па прапанове Прэзідэнта, калі ўпершыню ў заканадаўстве рэспублікі з’явілася права датэрміновага спынення Прэзідэнтам паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь у зыпадкахсістэматычнага ці грубага парушэння Канстытуцыі. Рашэнні па азначаных пытаннях Прэзідэнт мае права прыняць не пазней, чым у двухмесячнь! тэрмін пасля кансультацыі са старшынямі палат (частка трэцяя арз’ыкула 94).
Са спыненнем паўнамоцтваў Палаты прадстаўнікоў ці Савета Рэспублікі па рашэнню Прэзідэнта могуць быць таксама спынены паўнамоці'вы адпаведна Савета Рзспублікі ці Палаты прадстаўнікоў (частка трэпяя артыкула 93 Канстытуцыі). Разам з тым, разглядаемыя
паўнамоцтвы Прэзідэнта па роспуску палат Парламента абмежаваны шэрагам умоваў. Так, палаты не могуць быць распушчаны ў перыяд надзвычайнага ці ваеннага становішча, у апошнія шэсць месяцаў паўнамоцтваў Прэзідэнта, у перыяд рашэння палатамі пытання аб датэрміновым вызваленні ці зняцця Прэзідэнта з пасады, а таксама на пранягу года з дня першых пасяджэнняў палат (частка чацвёртая і пятая артыкула 94 Канстытуцыі). У цэльгм, рэалізацыя Прэзідэнтам права на роспуск палат Парламента дае магчымасць кіраўніку дзяржавы акгыўна ўздзейнічаць на палітычную сітуацыю ў краіне, на ўзаемаадносіны паміж рознымі галінамі ўлады і, у першую чаргу, паміж Нацыянальным Схсдам і Урадам.
Разгледжаны механізм фармавання і функцыянавання заканадаўчай улады ў Рэспубліцы Беларусь шмат у чым падобны на аналагічныя аспекты дзейнасці шэрагу дзяржавах Садружнасці незалежных дзяржаваў. Так, паўсюдна ўведзена пасада Прззідэнта, абвешчаны курс на стварэнне прававой дзяржавы, прынцып падзелу ўлады. з’явіліся Канстытуцыйныя Суды. Але, натуральна, ёсць 1 адрозненні.
Так, напрыклад, Расейская Федэрацыя, як федэратыўная дзяржава, уключае ў сябе 21 рэспубліку, 6 краёў, 48 абласцей, 2 гарады Федэральнага значэння, адну аўтаяомную вобласць, 10 аўтаяомных акругоў. У адпаведнасці з Канстытуцыяй, Расейская Федэрацыя і кожная рэспубліка мае ўласныя Канстытуцыі і заканадаўства, а край, вобласць, горад Федэральнага знзчэння, аўтаномная вобласць, аўтаномная агруга свой статут і заканадаўства. Канстытуцыяй размеркаваны прадметы вядзення паміж ворганамі заканадаўчай улады Федэрацыі і яе суб’ектамі, а таксама сферы сумеснага рэгулявання і адпаведна іерархія заканадаўчых і іншых нарматыўных актаў.
Прадстаўнічым і заканадаўчым ворганам Расейскай Федэрацыі з’яўляецца Федэральны Сход ГІарламент. Федэральньі сход складаецца з двух палат Савета Федэрацыі і Дзяржаўнай Думы. Дзяржаўная Дума складаецца з 450 дэпутатаў, у Савет Федэрацыі ўваходзяць па два прадстаўнікі ад кожнага суб’екга Расейскай Федэрацыі па аднаму ад прадстаўнічага і выканаўчага ворганаў дзяржаўнай улады.
Законапраекты ўносяцца ў Дзяржаўную Думу. Права заканадаўчай ініцыятывы ў Расеі належыць Прэзідэнту, Савету Федэрацыі, Дзяржаўнай Думе, членам палат Федэральнага Сходу, заканадаўчым ворганам суб’ектаў Федэрацыі, Канстытуцыйнаму, Вярхоўнаму, Арбітражнаму Судам. Законапраекты праходзяць праз абедзве палаты
і падпісваюцца альбо адхіляюцца Прэзідэнтам.
Найважнейшым арыентырам для заканадаўчай улады з’яўляюцца патрабаванні, якія прад’яўляюцца да зместу законаў. Яны вызначаюцца тэкстам Канстытуцыі, мэтамі і задачамі дзяржаўнай дзейнасці. У Канстытуцыі Расейскай Федэрацыі замацавана: “Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна з’яўляюцца непасрэдна дзейнічаючымі. Яны вызначаюць сэнс, змест і выкарыстанне законаў, дзейнасць заканадаўчай і выканаўчай улады, мясйовага самакіравання і забяспечваюцца правасуддзем” (артыкул 7.18); “Закон, які ўстанаўлівае ці абцяжарвае адказнасць зваротнай сілы не мае” (артыкул 54); “У Расейскай Федэрацыі не павінны выдавацца законы, якія адмяняюць ці ўціскаюць правы і свабоды чалавека і грамадзяніна” (артыкул 55).
Цікавы ў дачыненні да гэтага досвед канстьпуцыйнага рэгулявання на Украіне. Таксама як у Беларусі, Расеі, на Украіне абвешчаны прынцып верхавенства права, вызначана іерархія прававых акдаў, у тым ліку, прыярытэт міжнародных дагавораў, пагадненняў. Акрамя таго, Канстытуцыя Украіны вялікую ўвагу надае патрабаванвям менавіта заканадаўства. Пры ўмове таго. што “Прававы парадак на Украіне засноўваецца на прынцыпах, у адпаведнасці з якімі ніхто не можа быць вымушаны рабіць тое, шго не прадугледжана заканадаўствам” (артыкул 19); “Пры прыняцці новых законаў ці пры ўнясенні змяненняў у дзейнічаючыя законы не дапускаецца зместа і аб’ёма іскуючых правоў і свабодаў” (артыкул 22).
Даліку вартасцяў Канстытуцыі Украіны трэба аднесці замацаванне пераліку сфераў і адносінаў, якія могуць быць рэгламентаванымі выключна законамі. Гзты пералік вельмі істотны (артыкул 92).
На Украіне законы прымаюцца Вярхоўнай Радай бальшасцю ад яе канстьпуцыйнага складу (450 народныхдэпутатаў). Вярхоўная Рада адзіны ворган заканадаўчай улады на Украіне.
Ворганы заканадаўчай улады з’яўляюцца сгрыжнем дэмакратычнай арганізацыі грамадства і дзяржавы, закліканы прадстаўляць народ і дзейнічаць ў яго інтарэсах. У гэтай сувязі аднолькава важны парадак фармавання ворганаў заканадаўчай улады, іх паўнамоцтвы, формы ўзаемадзеяння з іншымі дзяржаўнымі ворганамі. змест заканадаўчых акгаў, працэдура праходжання захонапраектаў, пералік суб’ектаў права заканадаўчай ініцыятывы, працэдуры кантроля над законнасцю. У гэтым сэнсе прававы статус ворганаў заканадаўчай улады вызначаеода не толькі Каястьпуцыяй, але і большай колькасшо заканадаўчых і падзаконных нарматыўных актаў.
В.Фадзееў
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА Ў БЕЛАРУСІ ДА КАНСТЫТУЦЫІ 1994 ГОДА ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА
РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
ПА КАНСТЫТУЦЬП 1994 ГОДА ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА
РЭСПУБЛТКІБЕЛАРУСЬ ПА КАНСТЫТУЦЫІ Ў РЭДАКЦЬП1996 ГОДА
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА БЕЛАРУСІ
Ў ПАРАЎНАНШ 3 БЛІЖЭЙШЫМІ СУСЕДЗЯМІ (РАСЕЙСКАЯ ФЕДЭРАЦЫЯ IУКРАША)
У перыяд пасля прыняцця ў снежні 1918 года рашэння аб стварэнні Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь да I Усебеларускага з‘езду Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэлутатаў які адкрыўся 2 лютага 1919 года, ворганам выканаўчай улады ў БССР з‘яўляўся Часовы рабоча-сялянскі Савецкі ўрад Беларусі' . 1 студзеня 1919 года менавіта гэты Урад надрукаваў маніфест, у якім ад імя працоўяых Беларусі абвяшчалася незалежнасць БССР. Для аператыўнагарашэння бягучых пытанняў быў абраны Прэзідыум урада, а таксама створаны рабочы апарат урада кіраўніцтва справамі2, За 20 дзён студзеня 1918 года адбылося 6 пасяджэнняў Урада, на якіх былі разгляджаны 63 пытанні3.
Канстытуцыя БССР 1919 года прама не прадугледжвала стварэнне ў структуры цэнтральных ворганаў улады ўрада. Але 5 лютага 1919 года на сэсіі Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта Беларусі быў створаны Вялікі Прэзідыум ЦВК Савета Камісараў, якому “належыць агульнае кіраўніцтва справамі ССРБ”4. Трэба адзначыць, што ў першыя гады Савецкай улады характэрным як для СССР, так і для Беларусі было тое, што не было дэталёвага размежаваняя функцый заканадаўчай і выканаўчай улады5. Але мнопя даследчыкі г.рыходзяць да высновы, што на самой справе Вялікі Прэзідыум ЦВК і з'яўляўся ўрадам
рэспублікі. У адрозненне ад РСФСР Вялікі Прэзідыум ЦВК БССР не меў над сабой воргана ўлады, аналагічны Прэзідыуму ЦВК, паколысі ён у перыяд паміж сесіямі ЦВК выконваў яго функцыі.
27 лютага 1919 года быў створаны ЦВК Літоўска-Беларускай Рэспублікі (Літбел), яго Прэзідыум, а таксама Савет Народных Камісараў Літбел. I сакавіка 1919 года быў створаны дапаможны орган Малы Савет (Малы Саўнарком) Літбел для разгляду другарадных і нескладаных пытанняў6. У 1920 годзе ў сувязі з самастойнасцю Літвы на Беларусі нейкі час улада ажыццяўлялася Ваенна-Рэвалюцыйным Камітэтам ВРК. II Усебеларускі з‘ езд Саветаў у снежні 1920 года прыняў дапаўненні да Канстьпуцыі 1919 года, якімі прадугледжвалася стварэнне ў сістэме цэктральных ворганаў БССР Савета Народных Камісараў (СНК). Ен вызначаўся як ворган агульнага кіраўніцтва справамі рэспублікі. СНК ствараўся ЦВК як калегіяльны ворган з ліку народных камісараў, кіраўнікоў цэнтральных ведамстваў рэспублікі і некаторых іншых асоб. Трэба адзначыць, што ва ўсе гады Савецкай улады стварэнне і арганізацыя дзейнасці ўрада ажыццяўлялася пад непасрэдным кіраўніцтвам Камуністычнай партыі7. Пасаду старшыні СНК сумяшчаў старшыня ЦВКЛ Трэба падкрэслядь, што ў першыя гады Савецкай улады вышэйшыя выканаўчыя і распарадчыя ворганы валодалі заканадаўчымі паўнамоцтвамі. Тлумачылася гэта неабходнасцю падаўлення супраціўлення звергнутых класаў, неабходнасцю прыняцця неадкладных мераў па ўмацаванню новага ладу, адсутнасцю развітай заканадаўчай сістэмы9. У сувязі з гэтым паказальнымі з‘яўляюцца словы У.І.Леніна “Новая власть не могла счятаться в своей деятельностн co всемн рогаткамн, которые моглй ей встать на путн прн точном соблюденнн всех формальностей”10.
Але ў далейшым, нягледзячы на тое, што права выдавайь дэкрэты за СНК захавалася, у тым ліку па Канстытуцыі 1927 г., пасля 1924 г такія акты ім больш не выдаваліся.
СНК быў адказны перад Усебеларускім з'ездам Саветаў і ЦВК. Кожнаму з'езду Саветаў ён прадстаўляў справаздачу, а таксама рэгулярна рабіў справаздачы і на сэсіях ЦВК. ЦВК і яго Прэзідыум мелі права адмяніць альбо прыпыніць дзеянне любой пастановы СНК.
Па Канстытуцыі БССР 1927 года СНК ужо можна характэрызаваць не як орган ЦВК, а як самастойны ворган. Г зтая Канстытуцыя ўгрымлівала спецыяльную главу V “Аб Савеце Народных Камісараў Беларукай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі”11. Неабходна, аднак, адзначыць, што нягледзячы на новы, больш высокі статус СНК
маглі быць вырашаны мясцовымі ўладамі. Гэта было выклікана залішняй цэнтралізацый кіравання, асабліва ў гады вайны, а таксама бюракратычнымі скажэннямі. Трэба адзначыць, што многія пытаняі, асабліва важныя, як у тыя гады, так і да гэтага часу, пакуль была прыпынена дзейнасць КПСС-КПБ у 1991 г., вырашаліся шляхам прыняцця сумесных пастановаў ЦК КПБ і Савета Міністраў. Колькасць такіх пастановаў складала 5-12 працэнтаў ад агульнай колькасці прынятых Урадам рашэнняў'6.
Вялікія змяненні адбыліся ў структуры Савета Міністраў у сувязі з праведзенай у маі 1957 г. рэарганізацыяй кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам (маецца на ўвазе стварэнне Савета Народнай Гаспадаркі БССР, у выніку чаго было ліквідавана 9 міністэрстваў). У склад Урада ў той час ўваходзілі Старшыня, яго намеснік, Старшыня Савета Народнай Гаспадаркі, міністры саюзна-рэспубліканскіх (якія знаходзіліся ў падпарадкаванні Савету Міністраў СССР) і рэспубліканскіх міністэрстваў, а таксама кіраўнікі некаторых іншых ведамстваў (Дзяржплана, Камітэт Дзяржбяспекі і іншд.
Чарговыя змяненні ў складзе Савета Міністраў адбыліся ў кастрычніку 1965 года ў сувязі з прыняццем закона “Аб змяненні сістэмы ворганаў кіравання БССР17. У склад урада ўвайшлі 10 новых міністэрстваў і начальнік Галоўнага ўпраўлення матэрыяльна-тэхнічнага забяспячэння пры Савеце Міністраў, У тыя часы (1956-1970 гг) Савег Міністраў штогод прымаў да 800 пастановаў і каля 1000 распараджзнняў18.
Трзба адзначыць, што з кастрычніка 1965 года ў сістэме ворганаў дзяржаўнага кіравання наступіла пэўная стабілізацыя і праводзімыя змяненні вызначаліся ў асноўным “обьектнвнымн условнямн государственной жнзнк н необходнмостью нсправлення недостатков, допуіценных в предыдуіцне годы»19. У 1965 г. у БССР дзейнічалі 15 саюзна-рэспубліканскіх і 8 рэспубліканскіх міністэрстваў20. Акрамя іх былі таксама дзяржаўныя камітэты (ворганы на ўзроўні міністэрстваў), галоўныя ўпраўленні і ўпраўленні пры Савеце Міністраў. У рэспубліцы знаходзіўся таксама апарат упаўнаважаных саюзных міністэрстваў.
У 50-70 гады адбывалася няхай і не вельмі значная, але дэцэнтралізацыя кіравання як у маштабах СССР, так і БССР. Паказальнымі ў гэтым сэнсе з‘яўляюцца прыймаемыя ў той час пастановы як саюзнага, так і рэспубліканскаіа Савета Міністраў аб перадачы асобных пытанняў у кампетэнцыю адпаведных урадаў саюзных рэспублік, міністэрстваў і ведамстваў СССР, выканкамаў мясцовых Саветаў Міністэрстваў і ведамстваў БССР.
14 краоавіка 1977 года на пазачарговай 9-й сесіі ВярхоўнагаСавета БССР дзевятага склікання была прынята новая, чацвёртая па ліку Канстытуцыя БССР. Глава 13 гэтай Канстытуцыі была прысвечана Савету Міністраў БССР. Згодна з арт. 115, Савет Міністраў Урад Беларускай ССР з‘яўляўся вышэйшым выканаўчым і распарадчым всрганам дзяржаўнай улады БССР. Ён ствараўся Вярхоўным Саветам ў складзе Старшыні Савета Міністраў, яго намеснікаў, міністраў і старшыняў дзяржаўных камітэтаў. Па прадстаўленню Старшыні Савета Міністраў Вярхоўны Савет мог уключыць у склад Урада кіраўнікоў іншых ворганаў і арганізацый БССР. Дарэчы, у склад Савета Міністраў уключаўся Кіраўнік спраў Савета Міністраў Гэта было прадугледжана Законам аб Савеце Міністраў. прыняцце якога прадугледжваў арт.123 Канстытуныі.
Тэрмін паўнамоцтваў Урада быў цесна прывязаны да тэрміна паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета (згодна з арт. 1 і 6 Канстытуцыі, Савет Міністраў складаў свае паўнамоцгвы перад новаабраным Вярхоўным Саветам на яго першай сзсіі). Савет Міністраў быў адказны перад Вярхоўным Саветам і яму падсправаздачны. Новаствораны Урад павінен быў прадстаўляць на разгляд Вярхоўнага Савета праграму сваёй дзейнасці на тэрмін сваіх паўнамоцтваў, а таксама не радзей аднаго раза ў год рабіць перад Вярхоўным Савегам справаздачу аб сваёй рабоце.
Савет Міністраў быў правамоцны вырашаць усе пытанні дзяржаўнага кіравання, якія адносіліся да кампегэнцыі БССР, паколькі яны не ўваходзілі, згодна Канстытуцыі БССР. у кампетэнтнасць Вярхоўнаг а Савета, яго Прэзідыума, Старшыні Вярхоўнага Савета. Тым ке менш, у Законе аб Савеце МінІстраў Беларускай ССР, які быў прыняты 20 чэрвеня 1979 г.21, упершыню ў гісгорыі БССР былі дакладна вызначаны паўнамоцтвы Урада. Раздзел П Закона, прысвечаны гэтым паўнамоцтвам. складаўся з 12 артыкулаў, з якіх 10 утрымлівалі непасрэдны пералік паўнамоцтваў у розных галінах дзяржаўнага кіравання,
Непасрэдна ў Канстытуцыі 1978 года было прадутледжана стварэнне Прэзідыума Савета Міністраў у якасці пастаяннага воргана. Ён павінен быў складацца са Старшыні Урада і яго намеснікаў, але па рашэнню Савета Міністраў у яго склад маглі быць уключаны і другія члены Урада. Артыкул 121 Канстытуцыі надзяляў Савет Міністраў правам адмяняць рашэнні і распараджэнні выканкамаў абласных і Мінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў.
У Законе аб Савеце Міністраў утрымліваўся пералік міністэрстваў
і дзяржаўных камітэтаў БССР, а таксама некаторых іншых дзяржаўных органаў: падведамасных Ураду (Камітэт па нагляду за бяспечным вядзеннем работ у прамысловасці і горнаму нагляду, Камітэт па фізкультуры і спорту')Такім чынам, калі ўзнікала патрзба стварыць або скасаваць міністэрства ці дзяржаўны камітэт, трэба было ўносіць змянеяні ў Закон аб Савеце Міністраў.
Урад паставіў пытанне перад Вярхоўным Саветам аб пашырэнні яго паўнамоцтваў і 27 чэрвеня 1991 годабыў прыняты Закон “Аб наданні Савету Міністраў Беларускай ССР дадатковых паўнамоцтваў у 19911992 гг.”22, у які 5 лютага 1993 года былі ўнесены змяненні. Гэты Закон, у прыватнасці, надаў Старшыні Савета Міністраў права у межах зацверджаных асігнаванняў праводзіць змяненні ў пераліку міністэрстваў і дзяржаўных камітэтаў, прызначаць і вызваляць членаў Урада па ўзгадяенню з Прэзідыумам Вярхоўнага Савета і з улікам заключэнняў адпаведных камісій Вярхоўнага Савета адклікаць ад выканання абавязкаў службовых асобаў выканкамаў мясцовых Саветаў, адмяяяць акты прадпрыемстваў, устаноў і арганізацый, калі яны супярэчылі заканадаўству. Трэба адзначыць, што асобныя нормы гэтага Закона, на наш погляд. не адпавядалі Канстытуцыі 1977 года. Як ужо адзяачалася, у Закон 5 лютага 1993 года былі ўнесены змяненні, згодна з якімі ён працягваў дзейнасць да заканчэння тэрміну паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета дванаццатага склікання.
Закон аб Савеце Міністраў прадугледжваў у адпаведнасці з заканадаўствам Саюза ССР права Савета Міністраў БССР удзельнічаць у вырашэнні саюзнымі ворганамі пытанняў, аднесеных да іх кампетэнцыі. Урад рэспублікі меў права ўносіць на разгляд Савета Міністраў СССР прапановы па пытаннях агульнасаюзнага значэння. Бь(ло прадутледжана стварэнне Пастаяннага прадстаўніцтва Савета Міністраў БССР пры Савеце Міністраў СССР.
Паўнамоцтвы Савета Міністраў у дачыненні да падпарадкаваных яму рэспубліканскіх ворганаў у асноўным засталіся ранейшымі: ён зацвярджаў палажэнні аб іх, структуры іх цэнтральнага апарата, прызначаў на пасады і вызваляў ад іх намеснікаў міністраў і намеснікаў старшыняў дзяржкамітэтаў, а таксама кіраўнікоў камітэтаў, галоўных упраўленняў і друтіх ведамстваў пры Савеце Міністраў, зацвярджаў членаў калегій і камітэтаў, адмяняў акты падведамасных яму ворганаў. Як ужо адзначалася, пералік міністэрстваў і дзяржкамітэтаў ўгрымліваўся ў Законе аб Савеце Міністраў (потым Закон 1991 года (гл. вышэй) надаў права Старшыні Савета Міністраў уносіць змяненні
ў гэты пералік), а вось ствараць пры неабходнасці камітэты, галоўныя ўпраўленні 1 іншыя ведамствы пры Савеце Міністраў па справах гаспадарання і сацыяльна-культурнага будаўніцтва, рэарганізоўваць і скасоўваць гэтыя ворганы Урад мог самастойна23. Савет Міністраў самастойна рэгуляваў парадак унясення і разгляду пытанняў, пры Прэзідыуме Савета Міністраў стварыліся пастаянныя камісіі. Апаратам Урада было Кіраўніцтва справамі, якое дзейнічала ў адпаведнасці з палажэннем аб ім, зацверджаным Саветам Міністраў.
Значна ўзрасла роля Урада рэспублікі пасля падзеяў 1991 года (прыняцце Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце ад 27 ліпеня 1991 годы, Закон ад 27 лютага 1991 года ‘’Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Беларускай ССР, распад СССР і ператварэнне Рэспублікі Беларусь у самастойную незалежную дзяржаву). Усё гзта патрабавала карэннага змянення і актаў заканадаўства, якія рэгулявалі кампетэнцьію і парадак дзейнасці Урада і не толькі яго. У сувязі з гэтым пачалася падрыхтоўка новай Канстытуцыі рэспублікі
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ ПА КАНСТЫТУЦЬП 1994 ГОДА
Згодна з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь 1994 года, прэзідэнт рэспублікі з‘яўляўся кіраўніком дзяржавы і выканаўчай улады. Такім чынам, прэзідэнт узначальваў сістэму ворганаў выканаўчай улады. У Канстытуцыі 1994 года ў сувязі з гэтым нават не было спецыяльнай главы, прысвечанай выканаўчай уладзе (маецца на ўвазе Урад рэспублікі). Ураду было прысвечана ўсяго тры артыкулы (106 108) Канстытуцыі, якія змяшчаліся ў главе IV "Прззідэнт Рэспублікі Беларусь”.
Для рэалізацыі паўнамоцтваў выканаўчай улады ў галінах эканомікі, знешняй палітыкі, абароны, нацыянальнай бяспекі, аховы грамадскага парадку і іншых сферах дзяржаўнага кіраўніцтва пры. прэзідэнце Рэспублікі Беларусь ствараецца Кабінет Міністраў Рэспублікі Беларусь” (арт.106 Кзнстытуцыі 1994 гсда). Артыкул 107 Канстытуцыі рэгуляваў толькі ў агульным плане парадак прызначэння і вызвалення членаў Кабінета Міністраў і паўнамоцтвы прэм‘ерміністра. Так, згодна з гэтым артыкулам, члены Кабінета міністраў прызначаліся і вызваляліся ад пасады прэзідэнтам, а прэм'ер-міністр, яго намеснікі і найбольш “уплывовыя” міністры (замежных спраў,
фінансаў, абароны, унуграных спраў, Старшыня Камітэту дзяржаўнай бяспекі) павінны былі прызначацца і вызваляцца прэзідэнтам са згоды Вярхоўнаі а Савету.
Пры распрацоўцы праекта Канстытуцыі спрэчкі ў Канстытуцыйнай камісіі і сярод дэпутатаў Вярхоўнага Савета ўзнікалі не толькі адносна статуса прэзідэнта (галава дзяржавы або яшчэ і выканаўчай улады), але і адносна статуса Урада. Так, многія лічылі не вельмі ўдалай фармулёўку “Кабінет Міністраў пры Прэзідэнце”, заслугоўвалі ўвагі меркаванні тых, хто лічыў непатрэбнай пасаду прэм‘ер-міністра пры ўмове, што прэзідэнт з'яўляецца галавой выканаўчай улады.
Кабіяет Міністраў у сваёй дзейнасці быў падпарадкаваны прэзідэнту і яму падсправаздачны, а Вярхоўны Савет меў права толькі заслухоўваць справаздачу любога члена ўрада і толькі па пытаннях выканання законаў, але ён не мог самастойна прыняць ніякіх рашэнняў, а толькі меў права “паставіць перад Прэзідэнтам пытанне аб датэрміновым яго вызваленні ад пасады”. Дарэчы, за час дзейнічання Канстытуцыі 1994 года не было аніводнага выпадка вызвалекня Прэзідэнтам ад пасады членаў Урада. Трзба таксама адзначыць, што прызначэнне на пасаду некаторых членаў Урада, для прызначэння якіх патрабавалася згода Вярхоўнага Савета, адбывалася з наступным атрыманнем такой згоды (аналіз тэкста Канстьггуцыі, на наш поі ляд, прыводзіць да высновы, што згода патрабавалася папярэдняя).
Згодна з артыкулам 108 Канстьпуцыі, кампетэнцыя Кабінета Міністраў, парадак яго дзейнасці павіны былі вызначацца на падставе Канстытуцыі спецыяльным Законам. Такі Закон быў прыняты 30 стуцзеня 1995 года24. У адпаведнасці з гэтым Законам, КабінетМіністраў цэнтральны ворган выканаўчай улады Рэспублікі Беларусь. Трэба адзначыць, што акрамя артыкула 106 Канстытуцыі нідзе болып не ўтрымлівалася ўказанне на тое, што Кабінет Міністраў ствараецца “Пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь”. Такім чынам, на справе як бы была выпраўлена гая недакладнасць, што прысутнічала ў тэксце Канстытуцыі.
Кабінет Міністраў, згодна з Законам, з‘яўляўся калегіяльным выканаўчым і распарадчым ворганам, які каардыкаваў. кантраляваў і забяспечваў арганізацыйнае адзінс тва і ўзгодненую дзейнасць сістэмы цэнтральных ворганаў кіравання, мясцовых выканаўчых і распарадчых ворганаў Рэспублікі Беларусь (арт.1 Закона). Улічваючы статус прэзідэнта, Закон вызначаў у артыкуле 2, што “Прэзідэнт... кіруе
дзейнасцю Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь, прызначае меры па забяспячэнню ім сваіх паўнамонтваў”. Што тычыцца прэм4ерміністра, то згодна з артыкулам 107 Канстытуцыі, ён “ажыццяўляе непасрэднае кіраўніцтва дзейнасцю Кабінета Міністраў, падпісвае акты Кабінета Міністраў, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, выконвае іншыя ўскладзеныя на яго функцыі”. У артыкуле 23 Закона аб Кабінеце Міністраў, які быў прысвечаны прэм‘ерміністру. вызначалася, што ён “узначальвае Кабінет Міністраў, арганізуе яго работу, кіруе яго паседжаннямі”. Такім чынам, можна заўважыць зноўку нейкую спробу з дапамогай Закона удасканаліць палажэнні Канстытуцыі. Кабінет Міністраў павінен быў дзейнічаць на працягу тэрміна паўнамоцтваў прэзідэнта і складаць свае паўнамоцтвы перад новаабраным прэзідэнтам. Кожны член Кабінета Міністраў меў права на адстаўку; у тым ліку прэм‘ер-міністр, але яго адстаўка не цягнула за сабой адсгаўку Урада ў поўным складзе.
Закон аб Кабінеце Міністраў Рэспублікі Беларусь меў структуру, вельмі падобную да Закона аб Савеце Міністраў і асабліва гэты тычылася тых яго артыкулаў, якія замацоўвалі кампетэнцыю Урада ў розных накірунках яго дзейнасці (раздзел II Закона). Разам з тым, улічвалася тое, што Кабінет Міністраў усё ж не з'яўляецца самастойным. Асабліва важнае значэнне мела норма артыкула 2, якая дазваляла прэзідэнту вырашаць любыя пытанні. якія знаходзіліся ў кампетэнцыі Кабінета Міністраў.
Несамастойнасць Урада вызначала тое, штс па многіх пытаннях ён не меў права прыймаць канчатковае рашэнне, а толькі ўносіў прапановы прэзідэнту рэспублікі. Так, у адпаведнасці з артыкулам 5 Закона, Кабінеі Міністраў распрацоўваў і ўносіў на разгляд прэзідэнта для прадстаўлення ў Вярхоўны Савет праект дзяржаўнага бюджэту. Урад не меў права заканадаўчай ініцыятывы ў Вярхоўным Савеце, усе распрацаваныя ім праекты Законаў ён павінен быў уносіць прэзідэнту, а ўжо прэзідэнт прымаў канчатковае рашэнне аб магчымасці альбо немагчымасці прадстаўлення іх у Вярхоўны Савет. Кабінет Міністраў таксама не меў права ўносіць у Канстытуцыйны Суд прапановы аб прадстаўленні заключэнняў аб адпаведнасці нарматыўных актаў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.
Дарэчы, ні Канстытуцыя, ні Закон аб Кабінеце Міністраў не вызначалі дакладна структуру гэтага воргана. Так, згодна з пунктам 3 артыкула 100 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, прэзідэнт ствараў і скасоўваў Міністэрствы, дзяржаўныя камітэты і іншыя ворганы
кіравання Рэспублікі Беларусь. Непасрэдна ў Канстытуцыі, як ужо адзначалася, былі ўказаны прэм‘ер-міністр і яго намеснікі, атаксама 5 членаў Кабінета Міністраў кіраўнікоў цзнтральных ворганаў, якія назначаліся прэзідэнтам са згоды Вярхоўнага Савета. У сувязі з гэтым можна прыйсці да высновы, што прэзідэнт не меў права самастойна ліквідаваць указаныя ворганы (Міністэрства замежных спраў, фінансаў, абароны, унутраных спраў, а таксама Камітэт Дзяржбяспекі). Што тычыцца астатніх падведамасных Ураду цэнтральных ворганаў, то прэзідэнт мог самастойна іх ствараць альбо скасоўваць.
Кабінет Міністраў кіраваў дзейнасцю міністэрстваў, другіх цэнтральных ворганаў кіравання, накіроўваў і кантраляваў іх работу. Гэтыя ворганы павінны былі выконваць свае функцыі пад кіраўніцтвам Кабінета Міністраў, несці перад ім адказнасць за выкананне ўскладзеных на іх задач, арганізацыю работы падведамасных ім прадпрыемстваў, арганізацый і ўстаноў.
Згодна з артыкулам 16 Закона аб Кабінеце Міністраў,
- ен у галіне кіравання Міністэрствамі і іншымі цэнтральнымі ворганамі, у прыватнасці, прыймаў меры для таго, каб яны ў поўным аб‘ёме выкарыстоўвалі нададзеныя ім правы і паўнамоцтвы для выканання ўскладзеных на іх задач і забяспячэння імі сваіх функцыяў;
- зацвярджаў палажэнне аб іх;
- зацвярджаў склад калегій;
- у межах выдаткаваных сродкаў устанаўліваў дапушчальную колькасць работнікаў цэнтральнага апараіу і фонд аплаты працы;
- адмяняў акты гэтых ворганаў, калі яны супярэчылі заканадаўчым актам прэзідэнта і Кабінета Міністраў, не адпавядалі дзяржаўным інтарэсам альбо не мелі дастатковага фінансавага і юрыдычнага абгрунтавання;
- за невыкананне альбо неналежнае выкананне актаў заканадаўства, службовых абавязкаў, парушэнне службовай дысцыпліны накладаў на міністраў, кіраўнікоў іншых цэнтральных органаў і іх намеснікаў дысцыплінарныя спагнанні за выключэннем звальнення (звальненне кіраўнікоў цэнтральных ворганаў і намеснікаў кіраўнікоў важнейшых з іх уваходзяць у кампетэнцыю прэзідэнта, а намеснікаў астатніх кіраўнікоў меў права звольніць Кабінет Міністарў са згоды прэзідэнта).
Міністэрствы і іншыя цэнтральныя ворганы кіравання павінны былі каардынаваць развіццё галіновай дзейнасці прадпрыемстваў, арганізацый і ўстановаў усіх формаў уласнасці шляхам выкарыстання
сваіх правоў, эканамічных рычагоў і стымулаў, ажыццяўляць эканамічныя рэформы. 3 улікам новых задач былі скасаваны многія галіновыя міністэрствы і іяшыя цэнтральныя ворганы і створаны структуры, якія больш адпавядалі патрабаванням часу. Так, у галіне прамысловасці засталося толькі адно Міністэрства прамысловасці, у галіне бу-даўніцтва ў выніку аб‘яднання некалькіх міністэрстваў і другіх структур з'явілася Міністэрства архітэкіуры і будаўніцтва.
Практычна не засталося дзяржаўных камітэтаў, за выключэннем Кабінета Дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь. Такім чынам, калі раней існавала даволі акрэсленае адрозненне (як правіла, міністэрствы былі ў асноўным ворганамі галіновага кіравання, а дзяржкамітэты міжгаліновага (напрыклад, Дзяржплан), то стварзнне ў якасці цэнтральных органаў кіравання міністэрстваў, гэтае адрозненне ліквідавана (напрыклад, замест Дзяржплана было створана Міністэрства эканомікі, замест Дзяржкампрацы Міністэрства працы і г. д.).
Што тычыцца кампетэнцыі цэнтральных ворганаў кфавання, то ёй у Законе аб Кабінеце Міністраў быў прысвечаны толькі адзін артыкуп 15, які ўтрымліваў агульныя пытанні, а канкрэтна, кампетэнцыя кожнага воргана вызначалася ў палажэннях аб іх, якія зацвярджаліся Кабінетам Міністраў. Акрамя таго, Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь зацвердзіў спецыяльнае Палажэнне аб міністры25 Указам ад 20 лістапада 1995 года №475.
Згодна з Законам, цэнтральныя ворганы кіравання мелі права ствараць у адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках свае тэрытарыяльныя ворганы. Заставалася існавацьтаксама сістэма ўзаемасувязяў цэнтральных ворганаў кіравання з ворганамі мясцовага кіравання (выканкамамі). Так, згодна з пунктам 11 Закона Рэспубікі Беларусь “Аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў Рэспубліцы Беларусь”26, выканкам мясцовага Савета па ўзгадненню з адпаведнымі аддзеламі і ўпраўленнямі вышэйстаячых выканкамаў (міністэрствамі, ведамствамі) назначаў на пасаду і вызваляў ад пасады кіраўнікоў аддзелаў і ўпраўленняў выканкама.
Урад павінен быў каардынаваць дзейнасць мясцовых выканаўчых і распарадчых ворганаў, накіроўваць і правяраць іх работу, забяспечваць цэнтрачізаванае вырашэнне пытанняў дзяржаўнага кіравання з мэтай спалучэння інтарэсаў дзяржавы і мясцовых тэрыторый (артыкул 29 Закона аб Кабінеце Міністраў).
У сувязі з гэтым Кабінет Міністраў, у прыватнасці, павінен быў: арганізоўваць кантроль за выкананнем мясцовымі выкана^ымі
заключэнні міжнародных пагадненняў і ажьшцяўляць іншыя паўнамоцтвы, «прадутледжаныя заканадаўствам дая намесніка чрэм‘ерміністра Рэспублікі Беларусь”. Таму зусім невыпадкова ў артыкуле 18 Закона аб Кабінеце Міністраў з'явілася норма аб тым, што “Кабінет Міністраў у сваёй дзейнасці не падпарадкоўваецца Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь”.
Як ужо адзначалася, члены Урада прызначаліся прэзідэнтам, a прэм‘ер-міністр. яго намеснік і кіраўнікі 5 найбольш важных ворганаў прэзідэнтам са згоды Вярхоўнага Савета. Пры нязгодзе Вярхоўнага Савета прэзідэнт меў права часова прызначаць на гэтыя пасады выконваючых абавязкі на тэрмін да трох месяцаў і на працягу гэтага тэрміну прадставіць Вярхоўнаму Савету для зацвярджэння другія кандыдатуры На справе гэты парадак не заўсёды захоўваўся. Так, прэзідэнт неаднойчы прызначаў на пасады, якія патрабавалі ўзгаднення з Вярхоўным Саветам, да атрымання такога ўзгаднення і потым звяртаўся да Вярхоўнага Савета, як гаворыцца, “па факту”.
Арганізацыя работы Кабінета Міністраў у значнай ступені была падобна да арганізацыі работы Савета Міністраў. Так, існавала такая форма як паседжанні Кабінета Міністраў (у поўным складзе ўсіх членаў Урада) і Калегія Кабінета Міністраў (у Савеце Міністраў быў Прэзідыум) як пастаянна дзейнічаючы ворган. У склад Калегіі, згодна з Законам, уваходзілі прэм‘ер’МІністр і яго намеснікі, а таксама маглі ўключацца і некаторыя іншыя члены Кабінета Міністраў (гэта Міністр фінансаў, Міністр унутраных спраў, Міністр замежных спраў)30.
Калі Кабінет Міністраў у поўным складзе збіраўся на паседжанні па меры неабходнасці, але не радзей аднаго разу ў два месяцы, то Калегія таксама па меры неабходнасці, але не радзей аднаго разу ў два тыдні.
На пасяджэннях Кабінета Міністраў павінны былі вырашацца найбольш важныя пытанні дзяржаўнага кіравання, гаспадарчага і сацыяльна-культурнага будаўніцтва, выканання заканадаўчых актаў і актаў прэзідэнта.Разам з тым, у частцы другой артыкула 32 Закона ўтрымліваўся пералік пытанняў, якія павінны былі разглядацца выключна на паседжаннях Кабінета Міністраў (падрыхтоўка і выкананне бюджэта, праектаў праграм эканамічнага і сацыяльнага развіцця рэспублікі, асноўныя пытанні знешняй палітыкі, абароны, нацыянальнай бяспекі і г. д.). Усе астатнія пытанні разглядаліся на Калегіі Кабінета Міністраў.
Трэба адзначыць, што Урад меў Рэгламечг, які сам зацвярджаў, згодна з артыкулам 35 Закона37. Рэгламенг падрабязна рэгуляваў пытанні
падрыхтоўкі і правядзення паседжанняў, унясення матэрыялаў ва Урад, дзейнасці апарата Урада па арганізацыі яго работы і іншыя пытанні, не адрэгуляваныя Законам
У адрозненяі ад Вярхоўнага Савета, ў Кабінеце Міністраў не было жорстка рэгламентаванай працэдуры галасавання (хаця Закон і прадугледжваў, напрыклад, што рашэяні Калегіі прымаюцца большасцю галасоў ад агульнай колькасці яе членаў, а ў выпадку роўнасці галасоў прынятым лічыцца рапіэнне, за якое прагаласаваў прэм‘ер-міністр). Што тычыцца Кабінета Міністраў у цэлым, то ў адносінах да яго не існавала нават і такой працэдуры як бы шляхам кансэнсусу.
Неабходна таксама адзначыць, што як і раней, падчас існавання Савета Міністраў, усе рашэняі,незалежяа ад таго, хгс іх прымаў (Савет Міністраў або яго Калегія, альбо прэм‘ер-міністр (які меў права ў неадкладных выпадках выдаваць распараджэнні) лічыліся актамі Кабінета Міністраў.
Пастановы і распараджэнні Кабінета Міністраў маглі быць адменены прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Акрамя таго, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь па прапанове любога з суб'ектаў, азначаных у артыкуле 127 Канстытуцыі, меў права разгледзіць нарматыўныя акты Урада (а нарматыўны характар маглі мець толькі пастановы, але не распараджэнні) і прызяаць іх не адпавядаючымі Канстытуцыі, законам альбо міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь.
Калі раней для забяспячэння дзейнасці Урада стваралася Кіраўніцтва Справамі, кіраўнік якога ў апошні час уключаўся ў склад Урада, то згодна з Законам, ствараўся Апарат Кабінета Міністраў, які павінен быў дзейнічаць на падставе зацверджанага Урадам палажэння. Трэба адзначыць, што асноўныя прынцыпы і метады дзейнасці апарату ў параўнанні з Кіраўніцтвам Справамі істотна не змяніліся, хаця ў структуры перш за ўсё змены адбыліся.
Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь па асабістай ініцыятыве ў сувязі з узнікшымі пытаннямі разгледзеў пытагіне аб адпаведнасці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь закона “Аб Кабінеце Міністраў Рэспублікі Беларусь”32.
У сваім Заключэнні ад 18 студзеня 1996 года Суд прыйшоў да высновы, што Закон не супярэчыў Канстытуцыі. Разам з тым. Суд канстатаваў, што асобныя палажэнні гэтага Закона патрабавалі рэдакцыйяых удакладненняў. Так, у прыватнасці, было адзначана, што
ў артыкуле 4 Закона адсутнічае ўказанне на тое, што Урад можа ствараць, рэарганізоўваць і ліквідаваць толькі тыя арганізацыі, якія адносяцца да рэспубліканскай уласнасці. Суд палічыў таксама, што абзай шосты артыкула 6, які надаваў права Кабінету Міністраў усталёўваць гранічны памер заработнай платы, павінен быць удакладнены, маіочы на ўвазе, што гэтая норма можа ўжывацца ў прадугледжаных Законам выпадках толькі ў адносінах да суб'ектаў дзяржаўнай уласнасці.
Былі выказаны заўвагі Суда па 5 пазіцыях Закона. Вярхоўны Савет улічыў усе заўвагі Канстытуцыйнага Суда і Законам ад 16 мая 1996 года33 ўнёс змяненні ў Закон аб Кабінеце Міністраў.
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ ПА КАНСТЫТУЦЫІ Ў РЭДАКЦЬП 1996 ГОДА
Згодна са змяненнямі і дапаўненнямі да Канстытуцыі, прынятымі на рэспубліканскім рэферэндуме 24 лістапада 1996 года, Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь з‘яўляецца Кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі, правоў і свабодаў чалавека і грамадзяніна. Такім чынам, у адрозненні ад рэдакцыі Канстытуцыі 1994 года, Прэзідэнт не з‘яўляецца Кіраўніком выканаўчай улады. У Канс тытуцыі рэдакцыі 1994 года не было, як адзначалася вышэй, спецыяльнага раздзелу альбо главы. прысвечанай Ураду. У Канстытуцыі ў рэдакцыі 1996 года існуе глава 5 “Урад Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь’’.
Савет Міністраў з‘яўляецца цэнтральным ворганам дзяржаўнага кіравання і ў сваёй дзейнасці падсправаздачны прэзідэнту і адказны перад Парламентам Рэспублікі Беларусь34.
Урад складае свае паўнамоцтвы перад новаабраным прэзідэнтам.
Урад складаецца з прэм‘ер-міністра, яго намеснікаў і міністраў. У склад Урада могуць уваходзіць і кіраўнікі іншых рэспубліканскіх ворганаў дзяржаўнага кіравання.
У адрозненні ад Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 года, са згоды Палаты Прадстаўнікоў прэзідэнт прызначае толькі прэм‘ер-міністра, а астатніх членаў Урада той прызначае самастойна, Рашэнне аб дачы згоды на прызначэнне прэм‘ер-міністра павінна прымацца Палатай Прадстаўнікоў не пазней як у двухтыднёвы тэрмін з дня ўнясення прапановы. У выпадку двухразовай адмовы ў дачы згоды на прызначэнне прэм‘ер-міністра прэзідэнт мае права прызначыць выконваючага абавязкі прэм‘ер-міністра. распусцінь Палату Прадстаўнікоў і прызначыць новыя выбары.
Што тычыцца вызвалення ад пасады прэм'ер-міністра, то гакое рашэнне прэзідэнт прымае самастойна, без узгаднення з Парламентам.
ГІрэм‘ер-міністр у двухмесячны тзрмін з дня свайго прызначэння павінен прадставіць Парламенту праграму дзейнасці Урада, а ў выпадку яе адхілення на працягу двух месяцаў прадстаўляе паўторную праграму. Паўторнае выказванне вотуму недаверу Ураду можа быць пастаўлена на галасаванне па ініцыятыве не менш як адной трэці поўнага складу Палаты Прадстаўнікоў. Але такое пытанне нельга паставіць на працягу года пасля адабрэння праграмы дзейнасці Урада.
Пытанне аб даверы Ураду можа быць пастаўлена і па ініцыятыве прэм‘ер-міністра па прадстаўленай праграме альбо з канкрэтнай нагоды.
Калі Палата Прадстаўнікоў у даверы адмаўляе, прэзідэнт мае права ў дзесяцідзённы тэрмін прыкяць рашэнне аб адстаўцы Урада альбо роспуску Палаты Прадстаўнікоў.
Урад, у адрозненні ад рэдакцыі Канстытуцыі 1994 года, атрымаў права заканадаўчай ініцыятывы ў Палаце Прадстаўнікоў. Больш таго, праекты законаў, вынікам прыняцця якіх можа быць скарачэнне дзяржаўных сродкаў, стварэнне альбо павелічэнне выдаткаў, могуць уносіцца ў Палату Прадстаўнікоў толькі са згоды прэзідэнта альбо па яго даручэнню Урадам. Урад па даручэнню прэзідэнта мае права ўносіць прапановы ў Палату Прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі аб абвяшчэнні разгаяду праекта закона тэрміновым і Палата павінна разгледзець дадзены праект на працягу дзесяці дзён з дня яго ўнясення. Са згоды прэзідэнта Урад можа патрабаваць, каб палаты Парламента прымалі рашэнні, галасуючы ў цэлым за ўвесь унесены Урадам праект ці яго частку, захаваўшы толькі тыя папраўкі, якія прапанаваны Урадам.
На практыцы Урад ўносіць заканадаўчыя прапановы ў Палату Прадстаўнікоў, у асноўным праз прэзідэнта.
Вызначэняе структуры Урада, прызначэнне і вызваленне ад пасады намеснікаў прэм‘ер-міністра, іншых членаў Урада, прыняцце рашэння аб адстаўцы Урада або яго членаў уваходзіць у кампетэнцыю прэзідэнта. Прэзідзнт мае права старшынстваваць на паседжаннях Урада, прызначаць кіраўнікоў рэспубліканскіх ворганаў дзяржаўнага кіравання і вызначаць іх статус, мае права адмяняць акты Урада35.
Такім чынам, параўнанне Канстытуцыі ў рэдакцыі 1994 года з рэдакцыяй 1996 года адносна выканаўчай улады дазваляе прыйсці да зысновы, што, нягледзячы на тое, што фармальна ГТрэзідэнт Рэспублікі Беларусь не з‘яўляецца Кіраўніком выканаўчай улады, і Урад стаў самастойнай галінойулады, насамой справе, кампетэнцыя прэзідэнта ў адносіяах да Урада яшчэ болып павялічылася, а залежнасць Савета хМіністраў ад прэзідэнта (у параўнанні з Кабінетам Міністраў) яшчэ больш павялічылася.
Канстытуцыя (арг. 108) устанавіла, што кампетэнцыя, парадак арганізацыі і дзейнасці Урада вызначаюцца на падставе Канстытуцыі Законам аб Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, Але па стану на май 1998 года (больш як праз паўіары года пасля прыняцця новай рэдакцыі Канстытуцыі) такі закон яшчэ не прыняты.
Пакуль што Савет Міністраў дзейнічае на падставе непасрэдна Канстызуцыі, актаў прэзідэнта і самастойна зацверджанага пастановай ад 21 студзеня 1997 года №1 536 Рзгламента. Гэтай пастановай у якасці
пастаяннага воргана Савета Міністраў быў створаны яго Прэзідыум, у склад якога ўваходзяць прэм‘ер-міністр, яго намеснікі, Кіраўнік Адміністрацыі Прэзідэнта, Міністр замежных спраў, Старшыня Камітэта дзяржаўнага кантролю, Старшыня праўлення Нацыянальнага банка.
Дарэчы, трэба адзначыць, што Савет Міністраў быў створаны не адразу пасля ўступлення ў сілу новай рэдакцыі Канстытуцыі. Указам прэзідэнта ад 5 снежня 1996 года №50937 Савет Міністраў захаваў, па сутнасці. тыя ж паўнамоцтвы, якія меў Кабінет Міністраў у дачыненні да міністэрстваў, іншых цэнтральных ворганаў кіравання.
Асноўнымі дакументамі, якія вызначаюць існуючую сёння структуру ворганаў дзяржаўнага кіравання, падпарадкаваных Ураду і структуру Савета Міністраў, з‘яўляюцца Указы прэзідэнта ад 11 студзеня 1997 года № 30 “Аб сістэме ворганаў дзяржаўнага кіравання, падпарадкаваных Ураду Рэсііублікі Беларусь”38 і ад 14 студзеня 1997 года №57 “Аб зацвярджэнні складу Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь”39 са змяненнямі і дапаўненнямі.
У склад Урада ўключаны прэм‘ер-міністр і яго намеснікі, міністры, старшыні дзяржаўных камітэтаў, атаксама кіраўнікі ворганаў непасрэдна Ураду непадпарадкаваных (Камітзтдзяржаўнага кантролю, Нацыянальны банк (апошні часткова па асобных пытаннях падпарадкаваны Ураду), Кіраўнік Адміністрацыі Прэзідэнта).
Змянілася і сістэма дзяржаўных ворганаў, падпарадкаваных Ураду. Зноў у адным шэрагу з міністэрствамі з‘явіліся дзяржаўныя камітэты. Новым для гэтай сістэмы стала ствзрэнне камітэтаў пры міністэрствах і дзяржаўных камітэтах. Згсдна з Указам ад 11 студзеня 1997 года №30:
Мшістэрствы Рэспублікі Беларусь рзспубліканскія ворганы дзяржаўнага кіравання (функцыянальныя альбо галіновыя), якія праводзяць дзяржаўную палітыку, ажыццяўляюць кіраванне ў вызначанай сферы дзейнасці і каардынуюць дзейнасць у гэтай сферы іншых рэсгіубліканскіх ворганаў кіравання;
Дзяржаўны камітэтрэспубліканскі ворган дзяржаўнага кіравання, які праводзіць дзяржаўную палітыку, ажыццяўляе рэгуляванне і кіраванне ў канкрэтнай сферы дзейнасці;
Камітэт пры Міністэрстве (дзяржаўным камітэце) рэсггубліканскі ворган дзяржаўнага кіравання, які дзейнічае пад непасрэдным кіраўніцтвам адпаведнага міністэрства (дзяржаўнага камітэта) і ажыццяўляе спецыяльныя (выканаўчыя, кантрольныя, рэгулюючыя і іншыя) функцыі ў вызначаных сферах сваёй кампетэнцыі. Сярод такіх
камітэтаў можна назваць, у прыватнасці, Камітэт па міграцыі і Камітэт па інспекцыі працы пры Міністэрстве працы, Камітэт па каштоўных паперах пры Міністэрстве фінансаў, Камітэт па рэстаўрацыі і кансервацыі помнікаў пры М’ністэрстве культуры.
У пункце 1 Указа ад 11 студзеня 1997 года №30 угрымліваецца норма, якая пацвярджае выснову аб узмацненні залежнасці Ураду ад прэзідэнта: “Асобныя міністэрствы і дзяржаўныя камітэты, якія ўваходзяць у сістэму рэспубліканскіх ворганаў кіравання, падпарадкаваных Ураду Рэспублікі Беларусь, па асобных пытаннях дзейнасці, прадугледжаных актамі заканадаўства, падпарадкуюцца выключна Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь”.
Неабходна таксама адзначыць, што згодна з названым Указам Урад, па ўзгадненню з прэзідэнтам, а таксама міністэрствы і дзяржаўныя камітэты пры дэлегаванні ім правоў Урадам могуць ствараць аб‘яднанні прадпрыемстваў і арганізацый (у тым ліку, канцэрны), маёмасць якіх знаходзіцца ва ўласнасці Рэспублікі Беларусь, з перадачай гэтым аб‘яднанням функцый па кіраванню аб‘ектамі дзяржаўнай уласнасці. Кіраўнікі такіх аб‘яднанняў павінны прызначацца па ўзгадненню з прэзідэнтам рэспублікі.
Указам таксама было прызнана немзтазгодным існаванне ў міністэрствах струкгурных падраздзялекняў з правамі юрыдычнай асобы, за выключэннем Фонда сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь.
Названым Указам была зацверджана сістэма рзсгп'бліканскіх ворганаў дзяржаўнага кіравання, падпарадкаваных Ураду і дэлегавана Савету Міністраў права ўносіць пры неабходнасці змяненні ў сістэму камітэтаў пры міністэрствах (дзяржаўных камітзтаў) шляхам стварэння новых камітэтаў, рэарганізацыі альбо ліквіданыі існуючых, а гаксама са згоды прэзідэнта прызначаць кіраўнікоў такіх камітэтаў.
У пералік аб‘яднанняў, падпарадкаваных Ураду, зацверджаных Указам ад 11 студзеня 1997 года№30, трапілі таксама, не з'яўляючыяся дзяржаўнымі, Беларускі рэспубліканскі саюз прадпрыемстваў бытавога абслугоўвання (Белбытсаюз) і Беларускі рэспубліканскі саюз спажывецкіх таварыстваў (увогуле кааператыўная арганізацыя). ГІраўда, трэба адзначыць, што ў адносінах да іх было зроблена удакладненне, што яны знаходзяцца ў падведамасных стасунках з Урадам па пытаннях, вызначаных заканадаўствам.
Згодна з артыкулам 108 Канстытуцыі, Урад выдае пастановы, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі рэспублікі, а прэм’ер-міністр
у межах сваёй кампетэнцыі выдае распараджэнні. Аналагічная норма ўтрымлівалася і ў п.2 Пастановы Савета Міністраў ад 21 студзеяя 1997 года №15 “Аб некаторых пытаннях арганізацыі работы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь”. Але гэты пункт быў адменены Распараджэннем прэзідэнта ад 19 красавіка 1997 года №122 у частцы надання прэм‘ер-міністру права прыймаць распараджэнні па пытаннях, якія належаць да канстытуцыйных паўнамоцтваў Ураду. Да канстытуцыйных паўнамоцтваў Ураду трэба аднесці, як уяўляецца, тыя, што названыя ў артыкуле 107 Канстытуцыі: кіраўніцтва сістэмай падпарадкаваных яму ворганаў дзяржаўнага кіравання і іншых ворганаў выканаўчай улады; распрацоўка асноўных напрамкаў унутранай і знешняй палітыкі і прыняцце мер па іх рэалізацыі; забяспячэнне правядзення адзінай эканамічнай, фінансавай, крэдытнай 1 грашовай палітыкі і г. д. Такім чынам, сёння прэм‘ер-міністр можа прымаць распараджэнні па пытаннях, якія ўваходзяць у кампетэнцыю Урада, але не належаць да яго канстытуцыйных паўнамоцтваў. калі іх рзгуляванне не патрабуе прыняцця рашэнняў, якія маюць нарматыўны характар.
Рэгламент Урада дэталёва рзгулюе парадак уяясення пытанняў на яго разгляд. У прыватнасці, прадугледжана, што па кожнаму пытанню прадстаўляецца праект пастановы альбо распараджэняя з кароткім пераказам сутнасці пьггання і абгрунтаванне прыняцця гэтага рашэння ў дакладной запісцы і прыкладаннем ў неабходных выпадках адпаведных разлікаў, планаў, ведамасцяў і іншых матэрыялаў. Гэтыя дакументы павінны быць падпісаньі (адпаведна завізаваны) міністрамі, кіраўнікамі іншых рэспубліканскіх ворганаў дзяржаўнага кіравання, старшынямі аблвыканкамаў, а пад час іх адсутнасці іх першымі намеснікамі. Калі раней асноўную дапрацоўку праектаў рашэнняў ажыццяўляў апарат Савета Міністраў, то зараз, згодна з п.4 указанага Рэгламента, яны павінны ўносіцца ва Урад на ўзрсўні, не патрабуючым іх дапрацоўкі ў апараце Савета Міністраў.
Неабходна адзначыць, што ў адрозненні ад былых часоў, усе праекты пастановаў павінны быць узгоднены з Міністэрствам юстыцыі, якое і нясе адказнасць за іх адпаведнасць заканадаўству Рэспублікі ьеларусь і правілам заканадаўчай тэхнікі Раней за гэта адказваў апарат Урада і, у прыватнасці, юрыдычнае ўпраўленне гэтага апарата.
Падрыхтоўка праектаў актаў Урада ў міністэрствах, іншых рэспубліканскіх ворганах дзяржаўнага кіравання, аблвыканкамах і Мінскім гарвыканкаме павінна ажыццяўляцца ў адпаведнасці з
патрабаваннямі зацверджаных Міністэрствам юстыцыі метадычных правілаў падрыхтоўкі праектаў такіх актаў.
Уносімыя ў Савет Міністраў праекты пастановаў альбо распараджэнняў, якія закранаюць інтарэсы міністэрстваў. іншых рэспубліканскіх ворганаў дзяржаўнага кіравання, аблвыканкамаў і Мінскага гарвыканкама, павіяны быць узгоднены з імі Калі згоды дасягнуць пры ўзгадненні праектаў не ўдаецца. то рашэнне прымае прэм‘ер-міністр альбо яго намеснік. Яны могуць накіраваць праекттаму воргану, які прадставіў праект ва Урад, альбо арганізуюць далейшую работу з гэтым праектам у апараце Урада.
Праекты актаў Урада па пытаннях выкарыстання фінансавых сродкаў павінны быць узгоднены з Міністэрствам фінансаў, а па пытаннях, якія рзгулююць адносіны дзяржаўнай уласнасці, гаспадарчыя, фінансавыя і падаткавыя адносіны, з Камітэтам дзяржаўнага кантроля Рэспублікі Беларусь.
Пытанні на пасяджэннях Урада і яго Прэзідыуму дакладваюцца першымі асобамі ворганаў дзяржаўнага кіравання і адпаведных выканкамаў, а са згоды старшынствуючага іншымі асобамі.
Рзгламент прадугпеджвае магчымасць прыняшая рашэнняў Урада па асобных, не патрабуючых абмеркавання пытаннях, на паседжаннях Савета Міністраў і яго Прэзідыума, шляхам апытання членаў Прэзідыума.
Пастансвы павінны друкавапца ў зборніку дэкрэтаў, указаў прэзідэнта і пастаноў Урада Рэспублікі Беларусь. Афіцыйньш з‘яўляецца публікацыя актаў Урада ва ўказаным зборніку, а таксама ў газетах '‘Беларуская ніва” і “Рэспубліка”.
Пастановы, якія ў сувязі з важнасцю і тэрміновасцю прадугледжаных у іх мерапрыемстваў, ііадлягаюць шырокаму і неадкладнаму абнародванню, публікуюцца ва ўказаных газетах, а ў неабходных выпадках у іншых газетах і абвяшчаюцца па тэлебачанні і радыё.
Пастановы, незалежна ад іх апублікавання, а таксама распараджэнні рассылаюцца Анаратам Савета Міністраў адразу пасля іх прывяцця міністэрствам, іншым рэспубліканскім ворганам кіравання, мясцовым ворганам, прадпрыемствам, аб‘яднанням, установам і арганізацыям па пераліку, які складаецца адказным за падрыхтоўку дакумента спецыялістам Апарата Савета Міністраў.
Рашэнні па асобных пытаннях могуць афармляцца пратаколамі паседжанняў і нарад у прэм‘ер-міністра і яго намеснікаў, а таксама ў выглядзе іх указанняў і даручэнняў. Пры гэтым палажэнні, якія ў іх
утрымліваюцца, не павінны насіць нарматыўвы характар.
Савет Міністраў забяспечвае кантроль за выкананнем сваіх рашэнняў непасрэдна або праз створаныя ім ворганы. Для кантролю ўнутры Апарата Савета Міністраў створана спецыяльнае ўпраўленне як структурнае падраздзяленме гэтага Апарата.
ВЫКАНАЎЧАЯ ЎЛАДА БЕЛАРУСІ
Ў ПАРАЎНАННІ 3 БЛІЖЭЙШЫМІСУСЕДЗЯМІ (РАСЕЙСКАЯ ФЕДЭРАЦЫЯIУКРАІНА)
Апалагеты прэзідэнцкага варыянта Канстытуцыі 1996 года неаднаразова спасылаліся на тое, што яны ўлічвалі лепшы сусветны досвет і асабліва досвед Канстытуцыі Расейскай Федэрацыі і Французскай Рэспублікі40. У сувязі з гэтым уяўляецца неабходным правесці хаця б агульны параўнаўчы аналіз стану выканаўчай улады Беларусі з бліжэйшымі суседзямі, асабліва дзяржавамі СНД. Для гэтага абраны Расейская Федэрацыя і Украіяа, што будзе з'яўляцца характзрным, паколькі абедзве гэтыя суседнія дзяржавы маюць прыкладна аднолькавую з Беларуссю струкгуру вышэйшых органаў улады.
Старшыня Урада Расеі прызначаецца прэзідэнтам са згоды Дзяржаўнай Думы. Прэзідэнт Беларусі мае права пасля двухразовай адмовы ў дачы згоды на назначэнне прэм‘ер-міністра прызначыць выконваючага абавязкі прэм‘ер-міністра, распусціць Палату Прадстаўнікоў і прызначыць новыя выбары. Прэзідэнт Расеі мае права зрабіць тое ж, але пасля трохразовага адхілення Дзяржаўнай Думай прапанаванай кандыдатуры. Трэба адзначыць таксама і больш дэталёвае рэгуляванне працэдуры ў артыкуле 111 Канстытуцыі Расеі (у прыватнасці, прадугледжанне, што прапанова па кандыдатуры Старшыні Урада ўносіцца не пазней двухтыднёвага тэрміну пасля ўступлення на пасаду новаабранага прэзідэнта альбо пасля адстаўкі Урада ці на працягу тыдня з дня адхілення кандыдатуры Дзяржаўнай Ду'май)
Згодна з артыкулам 112 Канстытуцыі РФ. Старшыня Урада не пазней двухтыднёвага тзрміну пасля прызначэння прадстаўляе Прэзідэнту РФ прапановы на структуры федэральных ворганаў выканаўчай улады. Канстытуцыя Беларусі гэтае пытанне не рэгулюе.
Адсутнічае такое рэгуляванне і ў Законе аб Прэзідэнце Рэспублікі
Беларусь, Адсутнічае ў Канстытуцыі Беларусі норма, аналагічная арт. 113 Канстытуцыі РФ, згодна якой Старшыня Урада прапануе прэзідэнту кандыдатуры на пасады сваіх намеснікаў і федэральных міністраў.
Прэм‘ер-міністр Беларусі ажыццяўляе непасрэднае кіраўніцтва дзейнасцю Урада і нясе персанальную адказнасць за яго работу (арт. 106 Канстытуцыі РБ), а вось Старшыня Урада РФ вызначае асноўныя напрамкі дзейнасці Урада і арганізуе яго работу (арт. 113 Канстытуцыі РФ), Такім чынам, Канстытуцыя РФ адводзіць Старшыні Урада асаблівае месца41.
Адрозніваюцца і адносіны з Парламентам Урадаў Беларусі і Расейскай Федэрацыі. Так, калі Савет Міністраў Беларусі распрацоўвае і прадстаўляе праект рэспубліканскага бюджэта і справаздачу аб яго выкананні прэзідэнту дзеля ўнясення ў Парламент, то Урад РФ уносіць гэтыя дакументы ў Дзяржаўную Думу самастойна.
Калі прэзідэнт Беларусі можа адмяніць любы акт Урада, незалежна ад матываў такой адмены, то прэзідэнт РФ —толькі ў выпадку супярэчнасці Канстытуцыі, федэральным Законам і Указам прэзідэнта Такім чынам, нават кароткі параўнаўчы аналіз тэкстаў Канстытуцый Расейскай Федэрацыі і Беларусі дазваляе зрабіць выснову аб большай самастойнасці Урада Расейскай Федэрацыі, перш за ўсё, у адносінах з прэзідэнтам.
Калі згодна з арт. 106 Канстытуцыі Беларусі, Савет Міністраў з‘яўляецца цэнтральным ворганам дзяржаўнага кіравання, то арт. 113 Канстытуцыі Украіны вызкачае Кабінет Міністраў як “вышэйшы ворган у сістэме ворганаў выканаўчай улады”. Калі Урад Беларусі падсправаздачны прэзідэнту і адказны перад прэзідэнтам, то Кабінет Міністраў Украіны адказны перад прэзідэнтам, падкантрольны і падсправаздачкы перад Вярхоўнай Радай Украіны.
Непасрэдна ў Канстытуцыі Украіны вызначана колькасць віцэпрэм‘ер-міністраў: чатыры: адзін з іхпершы. У Беларусі гэтыя пытанні вырашае прэзідэнт. Персанальны склад Кабінета Міністраў прызначаецца прэзідэнтам Украіны па прадстаўленню прэм‘ер-міністра.
Згодна з арт. 115 Канстытуцыі Украіны, адстаўка прэм‘ер-міністра цягне адстаўку ўсяго Урада. Канстытуцыяй Украіны ўстаноўлены гранічны тэрмін. на працягу якога пасля прыняцця прэзідэнтам адстаўкі Урада ён па даручэнні прэзідэнта працягвае ажыццяўляць свае паўнамоцтвы не больш шасйідзесяці дзён. У Канстытуцыі Беларусі такога абмежавання не існуе.
Як і Урад РФ, Кабінет Міністраў Украіны непасрздна ў Вярхоўную
Раду прадстаўляе бюджэт і справаздачу аб яго выкананні.
Стварэнне, рэалізацыя і ліквідацыя міністэрстваў, іншых цэнтральных ворганаў выканаўчай улады ажыццяўляецца прэзідэнтам па прадстаўленню прэм‘ер-міністра.
ПрэзідэнтУкраіны, таксама як і Беларусі, мае права адмяняць акты Урада, незалежна ад матываў (нават калі яны прыняты ў межах кампетэнцыі Урада і адпавядаюць закону).
3 іншага боку, неабходна адзначыць, што значная частка актаў прэзідэнта Украіны па найбольш важньіх пытаннях павінны замацоўвацца подпісамі прэм‘ер-міністра і міністра, адказнага за акт і яго выкананне.
Трэба адзначыць, што акты Урада Украіны (нарматыўнаправавыя), таксама як і іншых цэнтральных ворганаў выканаўчай улады, падлягаюнь рэгістрацыі (у Беларусі дзяржаўнай рэгістрацыі акты не падлягаюць). Канстытуцыя Украіны не прадугледжвае прыняцця спецыяльнага Закона аб Кабінеце Міністраў. Згодна з арт. 113, Кабінет Мінісіраў у сваёй дзейнасці кіруецца Канстьпуцыяй і законамі Украіны, актамі прэзідэнта Украіяы.
СПАСЫЛКІ:
1. Слободчмков Н.А. «Совет Народных Комнссаров БССР в 19201936 гг.», Мн., «Наука н техннка», 1977 г. C.10.
2. Такая назва ўрада захавалася да фармавання Кабінета Міністраў па Канстыгуцыі 1994 года.
3. Слободчмков Н.А. «Совет Народных Комнссаров БССР в 19201936 гг.», Мн., «Наука к техннка», 1977 г. C.11.
4. Образованне н развйтме Союза Советскнх Соцйалнстаческнх Республнк. Сборннк документов. М. «Юрвдмческая лктература». 1973 Г.СЛ17.
5. Шнроков A. Т. «ЦНК Белорусской ССР в 1919-1936 гг, Мн. «Наука й техннка», 1979 г. С.24-25.
6. Слободчнков Н. А. «Совет Народных Комнссаров БССР в 19201936 гг.», Мн., «Наука н техннка», 1977 г. C.16.
7. Слободчмков Н.А. «Совет Народных Комнсаров БССР в 19201936 гг.», Мн, «Наука н техннка», 1977 r. С.20-21.
8. Слободчмкэв Н.А. «Совет Народных Комнссаров БССР в 19201936 гг.», Мн. «Наука н техннка», 1977 г. С. 22.
9. Слободчмков Н.А. «Совет Народных Комнссаров БССР в 1920-
1936 гг.», Мн. «Наука н техннка», 1977 г. С. 22.
10. Леннн В.й. Полное собранне сочннсннй. Т.35. С.56.
11. Образованме н развнтме Союза Советскнх Соцналнстйческнх Республнк. Сборннк документов. М., «Юрнднческая лмтература», 1973 г. С. 408.
12. Арт. 50,52 Канстытуцыі БССР 1927 г.
13. йсторня государства й права Белорусской ССР. Мн., «Наука н техннка», 1973 г., т.2, с.50.
14. Нсторня государства н права Белорусской ССР. Мн., «Наука м технмка», 1973 г., т.2, с.54.
15. йстормя государства н праваБелорусской ССР. Мн., «Наука н техннка», 1973 г., т.2, с.345.
16. йсторяя государства н права Белорусской ССР. Мн., «Наука н техннка», 1973 г., т.2, с.316.
17. С.З. БССР,1965 г. №33, арг. 362.
18 йсторня государства н права Белорусской ССР. Мн., «Наука н техннка», 1973 г., т.2, с.477.
19. Нсторня государства н права Белорусской ССР. Мн., «Наука н техннка», 1973 г., т.2, с.485.
20. Йсторйя госуцарства н права Белорусской ССР. Мн., «Наука й технмка», 1973 г., т.2, с.485.
21. С.З.БССР, 1979 г„ .№18, арт.296.
22. Ведамасці Вярхоўнага Савета БССР, 1991 г., №24, арт.328.
23. Артыкул 20 Закона аб Савеце Міністраў Беларускай ССР ад 20 чэрвеня 1979 г.
24. Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, 1996 г., №17, арт. 226; №21, арт. 380.
25. Збор Указаў Гірэзідэнта і пастаноў Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь, 1995 г., №33, арт. 803.
26. Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, 1995 г., №15, арт. 169.
27. Трэба адзначыць, што ў адрозненне ад 50-80-х гадоў у перыяд, дзеяння Кансгытуцыі 1994 г не было прынята ніводнага рашэння Урада аб перадачы паўнамоцтваў выканкамам, як і не было адваротнай працэдуры.
28. Гл. Палажэнне аб Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, зацверджанае Указам Прэзідэнта ад 5 жніўн.я 1994 г.: №23 (Збор Указаў Прэзідэнта і пастаноў Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь), 1994 г.: №1: арт. 23.
29. Збор Указаў Прэзідэнта і пастаноў Кабінета Міністраў Рзспублікі Беларусь, 1995 г., № 35, арт. 887.
30. Пастанова Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 20 сакавіка 1995 г., № 149 «Аб зацвярджэнні Калегіі Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь» (Збор Указаў Прэзідэнта н пастаноў Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь 1995 г., №8, арт. 189.
31. Гл. Пастанову Кабінета Міністраў ад 30 сакавіка 1995 г.,№172 (Збор Указаў Прэзідэнта і пастаноў Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь, 1995 г.).
32. Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, 1996 г., №34. арт. 60.
33. Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. 1996 г., №17, арт.226.
34. Артыкул 106 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.
35. Больш лагічным было б наданне Прэзідэнту права адмяняць акты Урада, якія супярэчаць Канстытуцыі, законам, актам Прэзідэнта. Але з сэнса атрыкула 25 Канстытуцыі вынікае, што ён мае права адмяняць любыя акты, наваг прынятыя Урадам у межах паўнамоцтваў.
36. He апублікавана.
37. Збор Дэкрэтаў, Указаў Прэзідэнта і Пастаноў Урада Рэспублікі Беларусь, 1996 г., №34, арт. 890.
38 Збор Дэкрэтаў, Указаў Прэзідэнта і Пастаноў Урада Рэспублікі Беларусь. 1997 г., №1, арт. 28.
39. Збор Дэкрэтаў, Указаў Прэзідэнта і Пастаноў Урада Рэспублікі Беларусь, 1997 г., №2. арт. 62.
40. Гл., напрыклад, А.Абрамовіч «Праблемы канстытуцыйнай праватворчасці на сучасным этапе», «Народная газета» 26 верасня 1996 г.
41. Констнтуцня Росснйской Федерацнм. Комментарнй, М. «Юрнднческая лнтература», 1994 г., с. 485.
М. Пастухоў
СУДОВАЯ ЎЛАДА Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ:
АРГАНІЗАЦЫЯ, СТРУКТУРА I ПЕРСПЕКТЫВЫ
РАЗВІЦЦЯ
ІСНУЮЧУЯ СУДОВАЯ СІСТЭМАIЯЕ ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ
АГУЛЬНЫЯ суды
ГАСПАДАРЧЫЯ ОДЫ
КАНСТЫТУЦЫЙНЫ од
АСАБЛШАСЦІСУЧАСНАГА СТАНУ СУДОВАЙ СІСТЭМЫ
ПРАПАНОВЫ ПА РАЗВІЦЦЮ СУДОВАЙ СІСТЭМЫ
Дэкларацыя “Аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь” яд 27 ліпеня 1990 года ўпершыню ў гісторыі Беларусі абвясціла размежаванне заканадаўчай, выканаўчай і судовай ўлады найважнейшым прынцыпам існавання беларускай дзяржавы (арт. 7).
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года прызнала судовую ўладу ў якасці адной з роўнапраўных уладаў і замацавала асноўныя прынцыпы арганізацыі і дзейнасці судоў.
Здавалася б, суды назаўсёды выйшлі з падпарадкавання кіруючых структураў улады і набылі незалежнасць. Аднак увядзенне ў Беларусі прэзідэнцкай формы кіраваняя прывяло да rare, што прэзідэнт стаў зло-ўжываць сваімі паўнамоцтвамі, у тым ліку І ў дачыненні да судовай улады. Карыстаючыся правам ажыццяўляць фінансавае і матэрыяльнатэхнічнае забеспячэнне судоў, прэзідэнт і падначаленыя яму ворганы кіравання ўвялі жорсткі кантроль за судовай дзейнасцю. Дастаткова шырока прэзідэнт пачаў выкарыстоўваць сваё права прызначаць на пасады сувдзяў Рэспублікі Беларусь, а таксама вызваляць суддзяў ад займаемых пасадаў.
Пасля ўвядзення ў дзеянне новай рэдакцыі Канстьпуцыі прэзідэнт фактычна засяродзіў у сваіх руках і вышэйшую судовую ўладу. У выніку дыктата выканаўчай улады суды згубілі сваю незалежнасць і сталі адной
з структурных адзінак “прэзідэнцкай вертыкалі”. Разгледзім больш падрабязна пытанне пра тое, што ўяўляе з сябе судовая ўлада ў Беларусі, як яна арганізаваная, як дзейнічае і што можна прапанаваць для забеспячэння яе незалежнасці ў новых гістарычных умовах?
ІСНУЮЧУЯ СУДОВАЯ СІСТЭМА IЯЕ ПРАВАВОЕ РЭГУЛЯВАННЕ
Судовая сістэма Беларусі ў значнай ступені адлюстроўвае судовую арганізацыю, якая склалася ў Саюзе ССР ў канцы 30-х гадоў, калі функцыянавала трохзвенная сістэма агульных судоў: раённыя суды абласныя і Вярхоўны суд. Ва ўмовах панавання партыйна-дзяржаўнай сістэмы ўлады суд быў паслушным інструмантам кіравання. Як і іншыя ворганы юстыцыі, ён ахоўваў дзяржаўныя інтарэсы і праводзіў тую лінію, якую яму прадпісвалі. Любое адступленне ад “руководяідмх указаннй” цягнула за сабой выклік вінаватых суддзяў у адлаведныя інстанцыі і прыняццё мераў уплыву, аж да вызвалення ад пасады.
Пасля здабыцця ў ліпені 1990 года дзяржаўнай незалежнасці ў Беларусі з’явілася неабходнасць правядзення судовай рзформы. Па ініцыятыве камісіі Вярхоўнага Савета па заканадаўству была распрацаваная і 23 красавіка 1992 года зацверджаная Канцэпцыя судоваправавой рэформы ў Рэспубліцы Беларусь. Яна акрэсліла шырокую праграму пераўтварэнняў суда, пракуратуры, папярэдняга следства, a таксама абнаўлення заканадаўства.
Курс на дэмакратызацыю судовай улады атрымаў развіццё ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 года. Па сэнсу Асноўнага закона суд прызнаваўся адзіным ворганам, які ад імя дзяржавы вырашаў прававыя спрэчкі, якія ўзнікаюць у грамадстве. Замацоўвалася права асобы, узятай пад варту, на судовую праверку законнасці яго затрымання і арышту. Абвяшчаўся прынцып прэзумпцыі невінаватасці, у адпаведнасці з якім ніхто не можа быць прызнаны вінаватым у злачьгнстве, калі яго віна не даказаная ў прадугледжаным законам парадку і ўстаноўленая набыўшым законную сілу выракам суда. Канстытуцыя замацавала ў якасці зыходных прынцыпаў фармавання судовай сістэмы выбарнасць суддзяў вышэйшых судоў і прызначэнне ўсіх астатніх суддзяў.
Прыняццё Закона “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў ў Рэспубліцы Беларусь” ад 13 студзеня 1995 года стала крокам наперад у
станаўленні незапежнай і самастойнай судовай улады. Як дасягненне варта расцаніць заснаванне суда прысяжных, а таксама ўвядзенне склада суда з ліку трох прафесійных суддзяў. Аднак распрацоўшчыкі Закона не адважыліся на злом звычнай судовай сістэмы і пакінулі ў якасці асноўнага звяна раённыя (гарадскія) суды з іх ранейшымі паўнамоцтвамі. He хапіла адвагі ў іх і на ўвядзенне апеляцыі як эфектыўяай формы праверкі судовых рашэнняў. He адбылсся зменаў у сістэме наглядальных інстанцыяў.
Але галоўная праблема палягае на тым, што не выконваюцца нормы Закона аб судовым ладзе і статусе суддзяў. Больш таго, па прапанове Вярхоўнага суда да 1 студзеня 2000 года адкладзена ўвядзенне ў дзеянне нормы пра разгляд крымінальных справаў па першай інстанцыі судом ў складзе трох суддзяў і судом прысяжных. Фактычна захаваны інстытут народных засядальнікаў. Згодна Часоваму палажэнню аб парадку зацвярджэння народных засядальяікаў, прынятаму Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь 7 чэрвеня 1996 года' падбор кандыдатаў у народныя засядальнікі ажыццяўляецца ворганамі юстыцыі на падсгаве спісаў выбаршчыкаў. Выяўлена, што працуючым народным засядальнікам за час выканання абавязкаў у судзе робяцца выплаты ў памеры сярэдняга заробка (прыбытку), які яны атрымліваюць па меспу працы, а непрацуючым (а таксама пенсіянерам) час выканання абавязкаў у судзе аплочваецца ў памеры сярэдняга заробка. Народныя засядальнікі павінны складаць прысягу. Пры ажыццяўленні правасудазя яны карыстаюцца ўсімі правамі суддзі.
Новая рэдакцыя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь унесла шэраг прынцыповых змяненняў у арганізацыю і дзейнасць судовай улады. Перад усім змяніўся парадак фармавання вышэйшых судоў рэспублікі. Калі па Канстытуцыі 1994 года старшыні і суддзі Канстытуцыйнага суда, Вярхоўнага суда і Вышэйшага гаспадарчага суда абіраліся Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь як найвышэйшым прадстаўяічым ворганам дзяржаўнай улады, то па новай рэдакцыі Канстытуцыі старшыня і пяць суддзяў Канстытуцыйнага суда, старшыня і суддзі Вярхоўнага суда і Вышэйшага гаспадарчага суда прызначаюцца указам прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Пазней верхняя палата Нацыянальнага схода Рэспублікі Беларусь павінна “адобрыць” такое рашэнне прэзідэнта2.
Заўважу, што аніўводнай еўрапейскай краше ў прэзідэнтаў няма
такіх паўнамоцтваў. У Расейскай Федэрацыі кандыдатуры суддзяў Канстытуцыйнага суда, Вярхоўнага суда і Вышэйшага арбітражнага суда прадстаўляюцца прэзідэнтам, але абіраюцца Саветам Федэрацыі верхкяй палатай расейскага парламанта. Суддзі іншых федэральныхсудоў прызначаюцца прэзідэнтам у парадку, які прадугледжаны федэральным законам (арт 128 Канстытуцыі Расейскай Федэрацыі).
У Рэспубліцы Польшча суддзі прызначаюцца на пасаду прэзідэнтам па прапанове Агульнапольскай рады юстыцыі (арт 179 Канстытуцыі). Склад суддзяў Канстытуцыйнага трыбунала абіраецца Сэймам ніжняй палатаў польскага парламанта (арт 128 Канстытуцыі). Асноўны закон ФРГ замацоўвае, што федэральны прэзідэнт прызначае і звальняе суддзяў (арт.60). У гэты ж час члены Федэральнага Канстытуцыйнага суда абіраюцца пароўну бундэстагам і бундэсратам (арт.94).
Другое прынцыповае адрозненне датычыць статуса Канстытуцыйнага суда. Капі ў Канстытуцыі 1994 года арганізацыі і дзейнасці Канстытуцыйнага суда была прысвечаная асобная галава (арт. 125-132), то ў новай рэдакцыі Канстытуцыі прававы статус гэтага воргана дзяржаўнай улады рэгулюецца ўсяго толькі адным артыкулам (арт. 116). Розніца не толькі ў знешняй форме і колькасці артыкулаў. Новая рэдакцыя Канстьпуцыі істотна змяніла прававое становішча Канстытуцыйнага суда, пра што будзе сказана ніжэй.
У адпаведнасці з Заканам “Аб судовым ладзе і прававым статусе суддзяў у Рэспубліцы Беларусь” судовая ўлада ажыццяўляецца агульнымі, гаспадарчымі і іншымі судамі. Да агульных судоў належаць: Вярхоўны суд, абласныя (прыроўнены да іх Мінскі гарадскі суд), раённыя (гарадскія) суды, а таксама ваенныя суды. Сістэму гаспадарчых судоў складаюць Вышэйшы гаспадарчы суд, гаспадарчыя суцы абласцей і прыроўненыя да іх суды. Закон дапускае магчымасць утварэння спецыялізаваных судоў: адміністратыўных, зямельных, па справах нгпаўналетніх, сямейных справах, адміністрацыйных, падатковых і іншых.
АГУЛЬНЫЯ суды
Першасным звяном сістэмы агульных судоў рэспублікі з’яўляюцца раённыя (гарадскія) суды. Яны ўтвараюцца ў раёнах і гарадах (абласнога падпарадкавання, якія не маюць раённага падзелу). На гзты момант у краіне налічваецца 154 суды першаснага ўзроўню, у якіх працуе болыіі
за 650 прафесійных суддзяў3 (для параўнання: у Полыпчы 4,5 тыс. суддзяў пры насельніцтве 40 міліёнаў, у Чэхіі 2350 суддзяў пры насельніцтве 10 міліёнаў).
Раённыя (гарадскія) суды разглядаюць большасць грамадзянскіх і крымінальных справаў, справаў аб адміністратыўных правапарушэннях, а таксама матэрыялы аб выкананні судовых рашэнняў.
У склад, раённага (гарадскога) суда ўключаюцца старшыня і суддзі. Пры наяўнасці пяці і больш суддзяў уводзіцца пасада намесніка старшыні гэтага суда. Законам аб судовай вытворчасці і статусе суддзяў прадугледжаныя пасады суддзяў па адміністрацыйных справах і выканаўчай вытворчасці.
Другі ўзровень судовай сістэмы агульнай юрысдыкцыі складаюць абласныя суды і прыроўнены да іх Мінскі гарадзкі суд. Гэтыя суды разглядаюць у межах сваіх паўнамоцтваў справы ў якасці суда першай інстанцыі, атаксама выступаюць у якасці суда касацыйнай інстанцыі ў дачыненні рашэнняў раённых (гарадскіх) судоў. Акрамя таго, абласныя (Мінскі гарадскі) суды ва ўстаноўленым парадку ажыццяўляюць нагляд за рашэннямі судоў, якія набылі законную сілу, і пераглядаюць справы па зноў адчыніўшыхся абставінах.
Абласныя (Мінскі гарадскі) суды складаюцца з старшыні суда, намеснікаў старшыні суда, суддзяў і дзейнічаюць ў складзе судовых калепяў і прэзідыюма суда.
Вышэйшай судовай інстанцыяй у сістэме агульных судоў здўляецца Вярхоўны суд. Ён складаецца з Старшыні суда, намеснікаў Старшыні суда, суддзяў і дзейнічае ў складзе калегіяў (па грамадзянскіх, крымінальных справах, ваеннай калегіі), Прэзідыюма і Пленума. У межах сваіх паўнамоцтваў Вярхоўны суд можа разглядаць справы ў якасці суда касацыйнай і наглядальнай інстанцыяў, а таксама ў якасці першай інстанцыі ў выпадках, прадугледжаных законамі.
Прэзідыюм Вярхоўнага суда ствараецца ў складзе Старшыні суда, яго намеснікаў і суддзяў Вярхоўнага суда. У межах сваіх паўнамоцтваў ён разглядае судовыя справы ў парадку нагляду і па зноў адчыніўшыхся абставінах, а таксама ў касацыйным парадку справы, разгледжаныя Вярхоўным судом па першай інстанцыі.
У склад Пленума ўваходзяць усе суддзі Вярхоўнага суда, а таксама па пасадзе старшыні абласных, Мінскага гарадскога і Беларускага ваеннага судоў. У паседжанні Пленума Вярхоўнага суда могуць браць удзел старпіыня Вышэйшага гаспадарчага суда, Генеральны пракурор,
міністр юстыцыі і іх намеснікі. Гіленум Вярхоўнага суда разглядае справы ў парадку нагляда і па зноў адчыніўшыхся абставінах; дае судам тлумачэнні па пытаннях ужывання заканадаўства, якія узнікаюць пры разглядзе судовых справаў; абірае кваліфікацыйную калегію суддзяў Вярхоўнага суда; ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы ў адпаведнасці з заканадаўчымі актамі.
У сістэму агульных судоў уключаюцца і ваенныя суды. Яны разглядаюць справы аб злачынствах, здзейсненых вайскоўцамі, справы па ісках, якія вынікаюць з адносінаў вайсковай службы, а таксама скаргі вайскоўцаў на неправамоцныя рашэнні адказных асобаў і ворганаў вайсковага кіравання.
Сістэма ваенных судоў складаецца з міжгарнізонных ваенньіх судоў 1 Беларускага ваеннага суда. Вышэйшай інстанцыяй ваенных судоў з’яўляецца Ваенная калегія Вярхоўнага суда.
Да месца будзе параўнаць сістэму агульных судоў Беларусі з аналагічнай сістэмай іншых еўрапейскіх краінаў. У Рэспубліцы Польшча, напрыклад, дзейнічае трохзвенная сістэма агульных судоў: раённыя суды, ваяводскія суды, Вярхоўны суд4.
Асноўную колькасць крымінальных і грамадзянскіх справаў разглядае раённы суд. Звычайны склад раённага суда прафесійны суддзя і два прысяжныя засядальнікі. Ваяводзкія суды выступаюць у якасці судоў касацыйнай інстанцыі і разглядаюць па першай інстанцыі справы пра найбольш небяспечныя злачынствы. На тэрыторыі некалькіх ваяводстваў засноўваецца апеляцыйны суд. Яго прызначэнне перагляд рашэняяў раённых судоў. Вярхоўны суд выступае ў якасці наглядальнай інстанцыі. У яго функцыі ўваходзіць таксама ажыццяўленне кантроля за законнасцю выбараў у Сейм і правядзеннем агульнапольскіх рэферзндумаў Працягваюць функцыянаваць ваенныя суды для разгляду справаў аб злачынствах, здзейсненых вайскоўцамі. Кантроль за дзейнасцю ваенных судоў ажыццяўляе міністр нацыянальнай абароны5.
ГАСПАДАРЧЫЯ СЭДЫ
Сістэму спецыяльных гаспадарчых судоў у Рэспубліцы Беларусь ствараюць Вышэйшы гаспадарчы суд і гаспадарчыя суды абласцей. Яны закліканыя вырашаць спрэчкі юрыдычных і фізічных асобаў, у тым ліку замежных, якія ўзнікаюць пры заключэнні, змяненні, скасаванні і выкананні гаспадарчых дамоваў альбо ажыццяўленні іншай гаспадарчай дзейнасці, а таксама спрэчкі аб прызнанні несапраўднымі
актаў дзяржаўных і іншых ворганаў, якія не адпавядаюць заканадаўству і закранаюць інтарэсы суб’ектаў гаспадарання.
Прававой падставай дзейнасці гаспадарчых судоў з’яўляецца Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, Закон аб Гаспадарчым судзе 1991 г. і Гаспадарчы працэсуальны кодэкс.
Бакамі ў спрэчках, якія разглядаюцца ў гаспадарчых судах ісцамі і адказчыкамі з’яўляюцца юрыдычныя асобы незалежна ад формаў уласнасці, дзяржаўныя і іншыя ворганы, а таксама фізічныя асобы суб’екты гаспадарання.
V 1997 годзе ў гаспадарчыя суды рэспублікі паступіла больш 10 тысячаў гаспадарчых спрэчак. Пры гэтым судамі спагнана каля 3,5 трыліёнаў рублёў; 70% ад гэтай сумы на карысць суб’ектаў гаспадарання дзяржаўнай формы ўласнасці, а таксама па ісках пракурораў і падатковых інспекцыяў6 .
Діія забеспячэння рашэнняў гаспадарчых судоў у кастрычніку 1997 года ў Рэспубліцы Беларусь створана служба судовых выканаўцаў7.
КАНСТЫТУЦЫЙНЫ СУД
Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь быў створаны 28 красавіка 1994 года. Прававым падмуркам яго дзейнасці сталі нормы Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і Закон “Аб Канстытуцьійным судзе Рэспублікі Беларусь”, прыняты 30 сакавіка 1994 года.
Згодна з арт. 1 гэтага Закона. прызначэнне Канстытуцыйнага суда Рэсвублікі Беларусь ажыццяўляць кантроль за канстытуцый-насцю нарматыўных актаў. У сувязі з гэтым Канстытуцыйны суд разглядаў справы і даваў заключэнні па наступных пытаннях:
1 . пра адпаведнасць законаў, міжнародных дамоўных і іншых абавязальніцтваў Рэспублікі Беларусь Канстытуцыі;
2 пра адпаведнасць прававых актаў міждзяржаўных утварэнняў, у склад якіх уваходзіць Рэспубліка Беларусь, указаў прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, пастановаў Кабінета міністраў Рэспублікі Беларусь, а таксама актаў Вярхоўнага суда Рэспублікі Беларусь, Вышэйшага гаспадарчага суда Рэспублікі Беларусь, Генеральнага пракурора Рэспублікі Беларусь, якія маюць нарматыўны характар, Канстытуцыі.
Закон надаў Канстыіуцыйнаму суду права разгпядаць па сваёй ініцыятыве пытанне пра адпаведнасць нарматыўных актаў любога дзяржаўнага воргана, грамадскага аб’яднання Канстытуцыі, законам і
міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь.
Канстытуцыйны суд, у выпадках, прадугледжаных Канстытуцыяй (арт. 104), павінен быў даваць заключэнне пра парушэнне прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь Канстытуцыі. У якасці абавязковай умовы для гэтага прадугледжвалася прадстаўленне з боку не менш як 70 дэпутатаў Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь прапановы пра зняццё прэзідэнта з пасады ў сувязі з парушэннем ім Канстытуцыі.
Яшчэ адно права Канстытуцыйнага суда выходзіць ў парламант, да прэзідэнта, да урада і іншых дзяржаўных ворганаў з прапановамі пра неабходнасць змянення і дапаўнення Канстытуцыі, прыняцця і з.мянення заканадаўчых і іншых нарматыўных актаў. Штогод Канстытуцыйны суд на падставе вывучаных і разгледжаных справаў, павінен быў накіроўваць прэзідэнту і ў парламант Пасланне пра стан канстьітуцыйнай законнасці ў рэспубліцы.
Трэба заўважыць, што кампетэнцыя канстытуцыйных судоў еўрапейскіх краінаў куды больш шырокая. Да прыкладу, Канстытуцыйны суд Расейскай Федэрацыі вырашае справы пра адпаведнасць Канстьпуцыі Расейскай Федэрацыі федэральных законаў, нарматыўных актаў прэзідэнта, Савета Федэрацыі, Дзяржаўнай думы,урада, а таксама законаў і іншых нарматыўных актаў суб’ектаў Расейскай Федэрацыі; вырашае спрэчкі аб кампегэнцыі паміж вышэйшымі ворганамі дзяржаўнай улады; па скаргах грамадзянаў і па запытах судоў правярае канстьпуцыйнасць закона, які быў ужыты альбо павінен быць ужыты ў канкрэтнай справе; па запытах адпаведных дзяржаўных ворганаў дае тлумачэнне Канстытуцыі Расейскай Фздэрацыі (арт. 125 Канстытуцыі Расейскай Федэрацыі).
Згодна з арт. 188 Канстытуцыйны трыбунал выносіць рашэнні па справах:
1. пра адпаведнасць законаў і міжнародных дамоваў Канстьпуцыі;
2. пра адпаведнасць законаў ратыфікаваным міжнародным дамовам, ратыфікацыя якіх патрабуе папярэдняй згоды, зафіксаванайу законе;
3. пра адпаведнасць нормаў права, якія выдаюцца цэнтральнымі дзяржаўнымі ворганамі, Канстытуцыі, ратыфікаваньім міжнародным дамовам і законам;
4. пра адпаведнасць Канстытуцыі мэтаў альбо дзейнасці палітычных партыяў;
5. пра канстьггуцыйную скаргу на закон альбо іншы нарматыўны акг, на падставе якога суд ці іншы ворган дзяржаўнага кіравання вынес
канчатковае рашэнне па пытанню аб свабодах і правах альбо адказнасцях, вызначаных Канстытуцыяй
Па прапанове прэзідэнта рэспублікі Канстытуцыйны трыбунал правярае канстытуцыйнасць законаў і міжнародных дамоваў перад іх падпісаннем.
Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь да дня рэспубліканскага рэферэндума (24 лістапада 1996 года) разгледзіў каля 40 справаў пра адпаведнасць Канстытуцыі і міжнародна-прававым актам законаў, пастановаў Вярхоўнага Савета, указаў прэзідэнта, пастановаў урада і іншых нарматыўных актаў. Шматлікія парушэнні прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Р. Лукашэнкам Канстытуцыі і законаў сталі яадставай для ініцыявання 73 дэпутатамі Вярхоўнага Савета працэдуры імпічмента. 19 лістапада 1996 года Канстытуцыйны суд распачаў вытворчасць па справе “Аб парушэнні прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Г. Лукашэнкам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь”, аднак 26 лістапада 1996 года спыніў яе у “сувязі з адсутнасцю неабходнай працэдуры па справе”8.
Справа “аб імпічменце” (гзта азначае пра зняццё прэзідэнта з пасады. М.П.) стала апошняй для большасці суадзяў Канстьпуцыйнага суаа. Шэсць сувдзяў з адзінаццаці, у тым ліку і старшыня суда В. Ціхіня, падалі заявы аб адстаўцы на імя прэзідэнта Рзспублікі Беларусь і атрымалі ад яго адстаўку. Суддзя М.Пастухоў быў вызвалены ад пасады указам прэзідэнта “у сувязі са сканчэннем тэрміма паўнамоцтваў суддзі”9 (нагадаю, што не менш драматычная сітуацыя ў свой час склалася і ў Канстытуцыйным судзе Расейскай Федэрацыі, калі яго дзейнасць была прыспынена ўказам прэзідэнта аж да прыняцця яовай Канстьпуцыі).
У студзені 1997 года быў сфармаваны новы склад Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь: шэсць суддзяў, у тым ліку і старшыня Суда, былі прызначаныя прэзідэнтам. а пяцёрасуддзяў абраныя верхняй палатай так званага беларускага парламанта.
15 красавіка 1997 года новы склад Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь разгледзіў першую сваю справу. Як не дзіўна, яна была прысвечаная раней вынесенаму рашэнню Канстытуцыйнага Суда ад 4 лістапада 1996 года, якое датычыла характару галасавання на рэферэндуме па пытанню змяненняў і дапаўненняў Канстытуцыі 1994 года. Новыя канстытуцыйныя суддзі, насуперак палажэнню Канстытуцыі пра канчатковы характар рашэнняў Канстытуцыйнага суда, перагледзілі дадзенае заключэнне і адмянілі яго як незаконнае.
Гэты факт дае падставы сцвярджаць, што новы склад суда першым жа сваім рашэннем парушыў Канстытуцыю краіны.
У ліпені 1997 года Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь зрабіў змяненні і дапаўненні ў Закон “Аб Канстытуцыйным судзе Рэспублікі Беларусь”10. Іх сутнасць палягае на наступным.
Па-першае, абмежавана кампетэнцыя Канстытуцыйнага суда. Цяпер ён згубіў права разглядаць па сваёй ініцыятыве пытанні пра адпаведнасць нарматыўных актаў любых дзяржаўных ворганаў, грамадскіх аб’яднанняў Канстытуцыі і законам, атаксама міжнароднаправавым актам, ратыфікаваным Рэслублікай Беларусь.
Па-другое, у новай рэдакцыі закона скарочана колькасць суб’ектаў, якія маюць права звяртацца з прапановамі ў Канстьпуцыйны суд. ГІры гэтым, выключаны тыя суб’екты, якія найчасцей рабілі прапановы аб праверцы нарматыўных актаў на прадмег іх канстьпуцыйнасці, a менавіта: спікер. дэпутаты і пастаянныя камісія парламанта.
Па-трэцяе, новы закон абавязвае суд правяраць канстытуцыйнасць аспрэчваемага нарматыўнага акта не толькі з пазіцыі Канстытуцыі, законаў і міжнародна-прававых актаў, але і з пункіу гледжання адпаведнасці іх дэкрэтам і указам прэзідэнта.
Па-чацвёртае, замацаваны новы парадак фармавання Канстытуцыйнага суда. Цяпер суддзі прызначаюцца (прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь) і абіраюцца (Саветам Рэспублікі Нацыянальнага схода Рэспублікі Беларусь) тэрмінам на 11 год.
Па-пятае, зменшаныя гарантыі недатыкальнасці суддзяў. Так, паўнамоцтвы суддзі Канстьпуцыйнага суда могуць быць прыспыненыя ў выпадку атрымання згоды прэзідэнта на арышт альбо прыцягненне да крымінальнай адказнасці.
Ацэнываючы пераўтварэнні, якія адбыліся з Канстытуцыйным судом Рэспублікі Беларусь пасля надання моцы новай рэдакцыі Канстытуцыі, можна зрабіць выснову, што суд пераўтварыўся з актыўнага і самастойнага воргана канстытуцыйнага кантроля ў залежную ад прэзідэнта юрыдычную установу, пазбаўленую ўсялякай ініцыятывы і ўласнай пазіцыі. Канстытуцыйны суд ў яго цяперашнім складзе стаў больш падобным на дэкарацыю, чым на ворган дзяржаўнай улады.
Падцверджаннем гэтай высновы з’яўляецца пасланне “Аб стане канстытуцыйнай законнасці ў Рэспубліцы Беларусь у 1997 годзе”11 . У ім суддзі Канстытуцыйнага суда спрабуюць даказаць, што пасля лістападаўскага (1996 года) рэферэндума ў Беларусі нічога прынцыпова важнага не адбылося і uno канстытуцыйная законнасць застаецца на
належным узроўні. Але імкненне выдаць за лепшы існуючы стан справаў, адыйсці ад вострых пытанняў, паказаць сваю значнасць у сістэме ворганаў улады пераконваюць, хутчэй, у зваротным. На самой справе ёсць толькі бачнасць законнасці на фоне прэзідэнцкіх дэкрэтаў і ўсеўладдзя “сілавых” структураў12.
АСАБЛІВАСЦІ СУЧАСНАГА СТАНУ СУДОВАЙ СІСТЭМЫ
Сучасны стан судовай сістэмы Беларусі, па майму перакананню, не адпавядае месцу і ролі суда ў сістэме ворганаў дзяржаўнай улады. Судовая ўлада не валодае неабходнай для ажыццяўлення правасуддзя незалежнасцю і самастойнасцю. Найбольш яскрава гэта выявілася на працягу апошніх гадоў, калі суды пачалі здзяйсняць правасуддзе не на падставе Канстытуцыі, а ў адлаведнасці з прэзідэнцкімі дэкрэтамі. Знаходзячыся ў поўяай залежнасці ад ворганаў выканаўчай улады ( у плане службовай кар’еры, фінансавага, жыллёвага і матэрыяльнатэхнічнага забеспячэння) суды ўсё часцей сталі выкарыстоўвацца ў якасці ворганаў расправы над праціўнікамі рэжыма асабіетай улады, які ўсталяваўся ў Беларусі. Сотні грамадзянаў былі асуджаныя ў адміністратыўным парадку ўсяго толькі за факт удзелу ў мірных грамадскіх акцыях.
Сведчаннем судзейскай неаб’ектыўнасці стаў працэс над супрацоўнікамі Беларускага бюро OPT П. Шараметам і Дз. Завадскім, якіх абвінавацілі ў незаконным перасячэнпі дзяржаўнай мяжы Рэспублікі Беларусь. Суд вынес абвінаваўчы прысуд пры фактычнай адсутнасці доказаў віны падсудных13.
Шырокі пратэст беларускай грамадскасці выклікаў судовы працэс над 16-ці гадовым В. Лабковічам і 19-ці гадовым А. Шыдлоўскім, абвінавачаных ў злосным хуліганстве, якое выявілася ў напісанн: антыпрэзідэнцкіх надпісаў на сценах дамоў у г. Стаўбцы Мінскай вобласці. Маладых хлопцаў пасадзілі ў клетку як асабліва небяспечных злачынцаў, у залі суда ўвесь час знаходзіўся канвой з сабакам. Доступ публікі на працэс быў абмежаваны. Узброеныя амапаўцы прапускалі ў залу паседжанняў толькі бацькоў, сваякоў і журналістаў. Суд вынес вырак В. Лабковічу 1 год і 6 месяцаў пазбаўлення волі з адтэрміноўкай выканання прысуда на два гады, a А. Шыдлоўскаму 1 год і 6 месяцаў пазбаўлення волі з адбываннем пакарання ў калоніі ўзмоцненнага рэжыма14.
Ёсць усе падставы сцвярджаць, што ў Беларусі адраджаецца старая
адміністратыўна-камандная сістэма ўлады, пры якой суд не ўяўляе з сябе самастойнай галіны ўлады. I ў сучасны перыяд суды сталі ўсяго толькі праваднікамі дырэктываў ворганаў дзяржаўнага кіравання, ігнаруючы пры гэтым патрабаванні Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Беларусь.
Паказальна, што для выканання дэкрэта прэзідэнта Рэспублікі Беларусь “Аб з’ездзе суддзяў Рэспублікі Беларусь”15 5 снежня 1997 года быў праведзены Першы з’езд суддзяў Беларусі. Дэкрэт прадпісаў, што вышэйшым ворганам самакіравання суддзяў з'яўляецца з'езд суддзяў Рэспублікі Беларусь. Асноўнымі мэтамі дзейнасці з’езда прэзідэнт пастанавіў лічыць наступныя :
і) разгляд пытанняў дзейнасці судовай сістэмы;
2) абмеркаванне пытанняў судовай практыкі і ўнясенне ў неадходных пытаннях прапановаў ворганам і асобам, якія валодаюць правам заканадаўчай ініцыятывы;
3) абмеркаванне праектаў законаў і іншых нарматыўных актаў, якія датычаць статуса суддзяў, кадравага, арганізацыйнага, матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння судоў і іншых пытанняў іх дзейнасці;
4) прадстаўленне інтарэсаў суддзяў у дзяржаўных ворганах, грамадскіх аб’яднаннях і міжнародных арганізацыях;
5) абранне рэсітубліканскага савета суддзяў ;
6) ажыццяўленне іншых паўнамоцтваў, прадугледжаных заканадаўствам. У дэкрзце падрабязна вызначаны парадак арганізацыі дзейнасці суздзяў.
Па сутнасці адкрытым умяшальніцтвам у справы судовай улады можна лічыць указ прэзідэнта № 625 ад 4 сяежня 1997 года “Аб упарадкаванні аплаты працы суддзяў, матэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні судоў Рэспублікі Беларусь”16 . Гэтым жа ўказам зацверджаны Палажэнне аб дысцыплінарнай адказнасці судоў Рэспублікі Беларусь. Палажэнне аб кваліфікацыйных калегіях судоў Рэспублікі Беларусь і Палажэнне аб кваліфікацыйнай атэстацыі і кваліфікацыйных класах суддзяў судоў Рэспублікі Беларусь.
Між тым, крызіс судовай сістэмы ў Рэспубліцы Беларусь паглыбляецца. Зас гаецца нездавальняючым фінансавае і матэрьіяльна-тэхнічнае забеспячэнне судоў. Адыходзяць кваліфікаваныя кадры. Недакамплект суддзяў трымаецца на ўзроўні 8 %. У судзейскім корпусе пераважаюць жанчыны, а таксама суддзі са стажам працы да аднаго года.
У рэзалюцыі першага з’ езда суддзяў Рэспублікі Беларусь, пры
ўсёй адарванасці ад рэальнага становішча справаў канстатуецца, што “высокая нагрузка , інтэнсіўнасць судзейскай працы, недастатковая сацыяльная абарона суддзяў зніжаюць прэстыжнасць лрафесіі суддзяў робяць яе малапрыцягальнай, выклікаюць частую змену кадраў, не даюць магчымасці сваечасова запаўняць існуючыя вакансіі, замацоўваць на пасадах суддзяў высокакваліфікаваных спецыялістаў”17.
Большасць будыякаў у якіх месцяцца суды, не прыстасаваныя для ажыццяўлення судовых працэсаў, а некаторыя знаходзяцца ў аварыйным стане. 3-за адсутнасці дастатковай колькасці залаў судовых паседжанняў справы нярэдка разглядаюцца ў кабінетах суддзяў куды абмежаваны доступ публікі. He хапае тэлефонаў, дыктафонаў, камп’ютэраў.
На практыцы не забяспечваецца незалежнасць суддзяў. Маюць месца шматлікія выпадкі прамога ціску ворганаў выканаўчай улады на суды і на канкрэтных суддзяў. Да прыкладу, набыў агалосак службовы дакумант пад назвай”Аб выкананні судамі г. Мінска Дэкрэта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5 сакавіка 1997 года”18. Ён складзены ў дзяржаўным сакратарыяце Савета бяспекі на падставе аналізу матэрыялаў пра парушэнні вядомага дэкрэта прэзідэнта № 5 “Аб сходах, мітынгах, вулічньіх шэсцях, дэмансірацыях 1 пікетаванні ў Рэспубліцы Беларусь”19 . Гэтыя матэрыялы паступілі з пракуратуры і міліцыі горада Мінска.
У дакуменце адзначаецца, што з моманту прыняцця дэкрэта за ўдзел у вулічных акцыях пратэсту ў Мінску заірымана 367 правапарушальнікаў, судамі разгледжана 305 справаў, a 62 справы ў дачыненні падлеткаў яакіраваныя ў камісіі па справах непаўналетніх. Агульная сума штрафаў складае 410 міліёнаў рублёў, з якіх спагнаны 32 міліёны 800 тысячаў альбо 13.5 %.
Асноўнай прычынай нізкай уплаты штрафаў называецца “...безадказнасць суддзяў і судовых выканаўцаў атаксама адсутнаснь належнага кантролю за іх дзейнасцю... Судовыя выканаўцы пры абыякавасці з боку суддзяў ведаючы пра месца працы людзей. маючых запазыкі па штрафах, не накіроўвалі туды пастановы для спагнання сумаў штрафа...”
У дакладной запісцы асобным пунктам пазначана вулічная дзейнасць дэпутатаў Вярхоўнага Савета 12 і 13 скліканняў: “Асабліва трэба адзначыць фактары валакіты па справах аб адміністратыўных правапарушэннях, здзейсненых былымі дэпутатамі Вярхоўнага Савета...”.
Гэты дакумент уражвае адкрытым і нахабным умяшальніцтвам выканаўчай улады ў справы судовага ведамства, прычым у святая
святыхвыр.ашэнне судовых справаў. Мяркуючы па ўсяму, ворганы выканаўчай улады хочуць дамагчыся, каб суды, як і ўся ахоўная сістэма, дзейнічалі дакладна і па загаду “зверху”.
ПРАІІАНОВЫ ПА РАЗВІЦЦЮ СХДОВАЙ СІСТЭМЫ
На пачатку 90-х гадоў судовая рэформа, нягледзячы на наяўнасць прававой базы. не была ажыццёўлена. Самае сумнае тое, што пра яе паступова забыліся.ГІрычына простая ніхто з упялавых структур не быў зацікаўлены ў яе паслядоўнай рэалізацыі. Як вынік занябыту
рэформы, у Беларусі не была зацверджана судовая ўлада.Слабымі аказаліся яе прававыя і матэрыяльна-тэхнічныя сродкі забеспячэння. He атрымала развіцця судзейскае самакіраванне. Усё вярнулася на кругі свая: і судовая арганізацыя, і папярэдняе следства, і пракуратура, і адвакатура, і пенітэнцыярная сістэма. Па сутнасці справы была адноўленая судова-праваахоўчая сістэма, характэрная для савецкіх часоў.
Тым ня менш афіцыйныя ўлады прыймаюць меры, якія ствараюць бачнасць якіхсці зрухаў у галіне судовай дзейнасці. Так, у рэзалюцыі першага з’езда суддзяў Рэспублікі Беларусь ад 5 снежня 1997 года рэспубліканскаму савеіу суддзяў сумесяа з Канстьпуцыйным, Вярхоўным і Вышэйшым гаспадарчьім судамі было даручана да 1 ліпеня 1998 года распрацаваць прапановы па ўдасканаленню судовай сістэмы, перагледзіць адпаведныя прапановы Канцэпцыі судова-прававой рэформы і Закона “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў ў Рэспубліцы Беларусь”.
Работа такая пачалася. Але што з гэтага аггрымаецца? Цяперашняя ўлада не зацікаўлена ў карэнных пераўтварэннях судовай сістэмы. А таму прапановы, відавочна, не закрануць падставы судэвай арганізацыі.
Між тым неабходнасць у судовай рэформе застаецца акіуальнай. Больш таго, у сучасных умовах стала відавочнай поўная залежнасць судоў ад прэзідэнта і яго славутай “вертыкалі”. Суды перасталі выконваць сваё прызначэнне ахоўваць правапарадак і правы грамадзянаў. Яны, па сутнасці, ператварыліся ў рэпрэсіўную машыну супраць праціўнікаў рэжыма, супраць тых, хто актыўна спрабуе абараняць у Беларусі прынцыпы дэмакратыі, законнасці, хто выступае супраць свавольства і парушэнняў правоў чалавека.
Арыентуючыся на змяненне палітычнага становішча ў Рэспубліцы Беларусь, можна выказаць свае прапановы па развіццю судовай сістэмы і забеспячэнню незалежнасці судоў.
1. Перш за ўсё трэба звярнуцца да першапачаткаў судовай рэформы, якія былі замацаваныя ў Канцэпцыі судова-прававой рэформы 1992 года Гэтая Канцэпцыя паві.чна быць трансфармаваная ў адпаведнасці з новымі ўмовамі і замацаваяая парламантам як прававы акт, абавязковы да выканання. Для яе забеспячэння трэба стварыць дэпутацкуіо камісію па судова-прававой рэформе. У працы гэтай камісіі на грамадскіх пачатках павінны браць удзел юрысты, якія маюйь дачынекне да распрацоўкі і рэалізацыі Канцэпцыі судова-прававой рэформы.
2. У адпаведнасці з Канцэпцыяй судова-прававой рэформы трэба прыняць у новай рэдакцыі Закон аб судовым ладзе і статусе суддзяў ў Рэспубліцы Беларусь. Змяненні ў ім павінны закрануць галоўным чынам арганізацыю судоў. Замест дзеючай судовай сістэмы мзтазгодна зацвердзіць чатыры звенні судоў: міравы суд акруговы суд абласны суд Вярхоўны суд.
Неабходнасць арганізацыйных змеяаў у судовай сістэме відавочная: 1) наблізіць суды да насельніцтва; 2) разгрузіць асноўнае звяно судовай сістэмы; 3) аслабіць уплыў мясцовай улады; 4) зробіць суды аднолькавымі па штатнай колькасці і забяспечыць спецыялізацыю суддзяў.
Міравыя суддзі, якія ўяўляюць з сябе першаснае звяно судовай сістэмы, павінны разглядаць аднссна простыя катэгорыі грамадзяяскіх, крымінальных і адміністрацыйных справаў.
Асноўным звяном новай судовай арганізацыі павінны стаць акруговыя суды. Яны будуць разглядаць справы ў складзе: аднаго суддзі; судцзі і калегіі прысяжных засядальнікаў: трох прафесійных суддзяў. Г эты суд мог бы дзейнічаць у якасці апеляцыйнай інстанцыі ў дачыненні міравых судоў. У складзе трох суддзяў акруговы суд вырашаў бы пытанні пра змяшчэнне пад варту (вызначэнне тэрміна ўтрымання пад вартай) і аб перадачы абвінавачанага суду.
Абласныя суды павінны пераважна выступаць у якасці апеляцыйнай і касаныйнай інстанцыі ў дачыненні міжраённых (акруговых) судоў. Па першай інстанцыі яны маглі б разглядаць толькі крымінальныя справы пра злачынствы, за здзяйсненне якіх прадугледжана пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі на тэрмін звыш 10 год альбо смяротнае пакаранне пры ўмове, калі абвінавачаны не прызнае сябе вінаватым. Нязменны склад гэтага суда тры суддзі альбо пашыраная калегія прысяжных засядальнікаў.
Вярхоўны суд як вышэйшы ворган судовай улады выступаў бы ў якасці наглядальнай інстанцыі ў дачыненні судоў агульнай юрысдыкцыі, а таксама касацыйнай інстанцыі ў дачыненні абласных судоў.
3. Нягледзячы на шматлікія адмоўныя водгукі работнікаў судоў, пракуратуры, Міністэрства юстыцыі, варта стварыць суд прысяжных як найбольш дэмакратычную форму здзяйснення правасуддзя. Гэта будзе спрыяць забеспячэнню незалежнасці суда, пашырэнню рэальнага ўдзела насельніцтва ў судовай дзейнасці, прыўнясенню ў яе міласэрнасці і справядчівасці.
Як паказвае досвед функцыянавання судоў прысяжных, з яго
ўдзелам разглядаецца параўнальна невялікая колькасць крымінальных спраааў (прыкладна 2-3 %). Як правіла, гэта крымінальныя справы аб злачынствах, па якіх абвінавачанаму пагражае суровая мера пакарання і ён не прызнае сябе вінаватым. Як след, суд прысяжных гэта яшчэ і важная гарантыя правоў чалавека, які абвінавачаны ў здзяйснеяні цяжкага злачынства.
4. У мэтах забеспячэння незалежнасці судоў неабходна змяніць парадак іх фармавання. Так, рэкамендаваць кандыдатаў на пасады суддзяў павіннь: адпаведныя ворганы судзейскага самакіравання (абласцей і Вярхоўнага суда). Такая рэкамендацыя павінна быць, у прынцыпе, абавязковай для залічэння ў штат суца. Суддзяў вышэйшых судоў (Вярхоўнага суда, Вышэйшага гаспадарчага суда, Канстытуныйнага суда) варта было б абіраць на сэсіі Вярхоўнага савета. Пры гэтым, старшыні судоў павінны абірацца самімі суддзямі на выз.чачаны тэрмін (напрыклад, на пяць год). Легітымнасць суддзі павінна быць засведчаная указам прэзідэнта.
Прапанаваная мадэль фармавання судоў падцвярджаецца практыкай некаторых дзяржаваў. Напрыклад, у Польшчы для падбора суддзяў створаны Агульнапольскі савет юстыцыі, якому нададзены надзвычайныя паўнамоцтвы ўносіць прапановы пра пажыццёвае прызначэнне суддзяў. Гэты савет фармуецца з прадстаўнікоў трох галінаў улады і складаецца з: 1) першага старшыні Вярхоўнага суда, Міністэрства юстыцыі, старшыні галоўнага адмінастрацыйнага суда і асобы, вызначанай па пасадзе прэзідэнтам рэспублікі; 2) 15 сябраў, абраных з ліку суддзяў Вярхоўнага суда, агулькых судоў, адміністрацыйных судоў і ваенных судоў; 3) 4-х сябраў абраных Сэймам з ліку дэпутатаў, а таксама двух сябраў, абраных Сенатам з ліку сенатараў. У Расейскай Федэрацыі аналагічнымі функцыямі надзелены Усерасейскі савет суддзяў.
У Законе павінны таксама ўтрымлівацца гарангыі незмяняльнасці суддзяў. Прыймальнае рашэнне дадзенага пытання ўтрымліваецца ў заканадаўстве ФРГ і Польшчы, Так, згодна арт. 97 Асноўнага Закона ФРГ вызваленне суддзяў ад пасады магчыма “толькі на падставе судовага рашэння і толькі па прычынах і ў формах, прапанаваных законам”. He менш пераканаўча вырашана пытанне пра незмяняльчасць суддзяў у арт. 180 Канстытуцыі Рэспублікі Польшча: “Адкліканне, часовае адхіленне суддзі ад пасады, перавод яго на іншае месца альбо на іншую пасаду насуперак яго волі могуць быць здейсненыя толькі пасля судовага рашэння і толькі ў выпадках, вызначаных законам”.
5. Для ўздойму прэстыжа судзейскай работы неабходна павялічыць грашовае ўтрыманне суддзяў, палепшыць матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне. Праца суадзі павінна быць адной з высокааплочваемых сярод юрыдычных спецыяльнасцяў.
Фінансаванне дзейнасці судоў павінна ажыццяўляцца асобным артыкулам ў дзяржаўным бюджэце. Распараджацца атрыманымі сродкамі павінны старшыні судоў пад кантролем ворганаў судзейскага самакіравання.
Варта адзначыць, што пытанню фінансавання судоў у Расейскай Федэрацыі прысвечаны асобны артыкул Канстылуцыі (арт. 124), у адпаведнасці з якім “фінансаванне судоў адбываецца толькі з федэралькага бюджэта і павінна забяспечваць магчымасць поўнага і незалежнага ажыццяўлення правасуддзя ў адпаведнасці з федэральным законам”.
6. Судова-прававая рэформа павінна закрануць і праваахоўныя ворганы, якія забяспечваюць дзейнасць суда: ворганы папярздняга расследавання, пракуратуру, адвакатуру, ворганы Міністэрства юстыцыі, пенітэнцыярную сістэму.
He выклікае сумневу, штс следчыя падраздзяленні ў ваенізаваных ведамствах (МУС і КДБ) неабходна зліквідаваць, так як яны не валодаюць працэсуальнай самастойнасцю. Папярэдняе следства павінна быць сканцэнтравана ў пракуратуры і праводзіцца толькі па жорстка вызначаных катэгорыях справаў (па справах аб цяжкіх злачьгнствах, па справах непаўналетніх, па злачынствах, звязаных з займаемымі пасадамі і некаторых іншых).
Пракуратура павінна засяродзіць намаганні на дзейнасці па крымінальнаму пераследу асобаў, якія здзейснілі злачынствы, а таксама на пздтрыманні абвінавачвання ў судзе. Яна павінна ажыццяўляць нагляд за законнасцю ў дзейнасці ворганаў дазнання і папярэдняга следства У той жа час кантроль за дзейнасцю пракуратуры павінен ажыццяўляць суд. Да кампетэнцыі апошняга павінна належаць выдача ордэра на арышт, рашэнне пытання пра працяг тзрміна ўтрымання пад вартай, разбору скаргаў на дзеянні ворганаў дазнання, папярэдняга следства, пракурату'ры, прыняццё рашэння пра перадачу абвінавачанага суду.
Адметна, што ў адпаведнасці з арт. 22 Канстыіуцыі Расейскай Федэрацыі арышт, узяццё пад варту і ўтрыманне пад вартай дазваляюцца толькі па судоваму рашэнню Згодна з Канстытуцыяй Рэспублікі Польшча, кожны, пазбаўлены волі не на падставе судовага рашэння, можа гэта абскардзіць у судзе з мэтай неадкладнага
высвятлення, ці ён законна быў пазбаўлены волі. Кожны затрыманы на працягу 48 гадзінаў з моманту затрымання павінен быць перададзены ў распараджэнне суда. (арт. 41).
Адвакатуру трэба вызваліць з-пад апекі ворганаў дзяржаўнага кіравання і зрабіць незалежнай у сваёй арганізацыі і дзейнасці. На змену напаўдзяржаўным калегіям адвакатаў, куцы насільна “загналі” адвакатаў на падставе дэкрэта прэзідэнта № 12 ад 3 мая 1997 года “Аб некаторых мерах па ўдаскаяаленні адвакацкай і натарыяльнай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь”20, павінны прыйсці вольныя аб’яднанні юрыстаў, якія займаюцца здзяйсненнем юрыдычных паслугаў грамадзянам.
Ворганы дзяржаўнага кіравання трзба вызваліць ад функцыі “арганізацыйнага і матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння дзейнасці судоў” (арт. 15 Закона “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў у Рэспубліцы Беларусь”), паколькі гэта дазваляе ім здзяйсняць ціск на суды, у тым ліку і пры вынясенні рашэнняў.
У той жа час ворганам Міністэрства юстыцыі трэба надаць функцыі па арганізацыі выканання судовых рашэнняў. Пасля стварэння адпаведных арганізацыйных і матэрыяльна-тэхнічных умоваў на іх магчыма ўскласці кіраўніцгва выпраўленча-працоўнымі ўстановамі (акрамя аховы і канвойнай службы), распрацоўку і рэалізацыю захадаў па рэсацыялізацыі асуджаных. У кампетэнцыю Міністэрства юстыцыі неабходна перадаць усе экспергна-крыміналістычныя падраздзяленні.
7. У адпаведнасць з арганізацыйяымі пераўтварэннямі ў сферы юстыцыі неабходна прывесці дзеючае заканадаўства Рэспублікі
Беларусь. Яно павінна спрыяць правядзенню судова-прававой рэформы. Магчыма, спатрэбіцца прыняць новыя законы: аб пракуратуры, аб адвакатуры, аб міліцыі, аб Следчым камітэце, аб натарыяце, новае палажэнне аб Міністэрстве юстыцыі.
Карэнным чынам трэба рэфармаваць крымінальнае заканадаўства. Падазроны (абвінавачваемы) павінен атрымаць статус самастойнага суб’екта права, а не ахвяры свавольства. Ііравы падазронага (абвінавачваемага) павінны быць гарантаваныя, нават тады, калі ён зяаходзіцца пад вартай. Трэба ўзняць ролю абаронцы як раўнапраўнага апанента следчага і пракурора. Судовая вытворчасць павінна насіць спаборніцкі характар, у тым ліку і пры пераразглядзе справаў у судах вышэйшых інстанцыяў.
Патрабуе дадатковых гарантыяў законнасці адміністратыўная судовая вытворчасць. Трэба ўсталяваць выключна судовы парадак разгляду справаўаб адміністрацыйных правапарушэннях. Грамадзянін,
якога іірыцягваюць да адміністрацыйнай адказнасці, павінен мець поўны набор правоў, неабходных для сваёй абароны, у тым ліку запрашаць абаронцу, выклікаць сведкаў, запрошваць важкія дакументы, абскардзіць вынесенае рашэнне ў судзе вышэйшай інстанцыі.
ГІа дзеючаму адміністрацыйнаму заканадаўству (арт. 266 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях) пастановы раённага (гарадскога) суда аб накладанні адмінісграцыйнага спагнання з’яўляюцца канчатковымі і абскарджваяню ў парадку вытворчасці па справах аб адміністрацыйных правапарушэннях не падлягаюць, Гэта палажэнне супярэчыць арт. 115 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь,згодна з якім бакі і асобы, якія бяруць удзел у працэсе. маюць права падаць скаргу на рашэнні, прысуды і іншыя суцовыя пастановы.
У адпаведнасць з нормамі мЬкнароднага права трэба прывесці і выпраўленча-працоўнае заканадаўства.
У справе падрыхтоўкі судовай рэформы вельмі каштоўнай была б міжнародная падтрымка. Юрысты Беларусі спадзяюйца на гэтую падтрымку і гатовы да канструктыўнага супрацоўніцтва і да вывучэння лепшых еўрапейскіх узораў судовай арганізацыі.
СПАСЫЛКІ:
1. Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. 1996, № 21, стар. 386.
2. II.2 арт. 98 новай рэдакцыі Канстытуцыі.
3. Феміда-NOVA. 1998, №14. VII “Суды і трыбуналы” .
4. Пабудова, арганізацыя і дзейнасць агульных судоў у Рэспубліцы Польшча вызначаюцца Канстытуцыяй, Законам ад 20 чэрвеня 1985 года, Законам аб Вярхоўным судзе ад 20 верасня 1994 года (са змяненнямі і дадаткамі)
5. Аб арганізацыі судовай улады ў Рэспубліцы Польшча гл. Polskie prawo konstytucijne. Lublin, 1997, c. 377-421; A. Бастунец. Между прошлым н будушнм//Фемвда-ЬЮУА. 1998, № 14 (15-21 мая).
6. В. Бойко. Об нтогах работы хозяйственных судов Республнкн Беларусь за 1997 год н задачах на 1998 год// Вестннк Высшего хозяйственного суда Республпкн Беларусь. 1998, № 2, с. 6-8
7. Указ прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 8 кастрычніка 1997 года № 507 “Аб стварэнні службы судовых выканаўцаў гаспадарчых судоў у Рэспубліцы Беларусь’7/ Збор дэкрэтаў, указаў прэзідэнта і пастановаў урада Рэспублікі Беларусь. 1997, № 28, арт. 915
8. Веснік Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь. 1996, № 4,
стар. 41-43.
9. Указ презндента Росснйской Федерацмн от 7 октября 1993 года № 1612 “О Констнтуцнонном суде Росснйской Федерацнк”// Собранне актов презвдента н правятельства Росснйской Федерацнн. 1993, № 41, стар. 3921.
10. Ведамасці Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь. 1997, № 27,стар. 465
11. Газета “Звязда”, 13.03.97.
12. М.Пастухов. Естьлн в Беларусн констшуцнонная законносгь? //Газета “Фемнда-NOVA”, 1998, № I ( 24-30 красавіка).
13. В. Нмстюк, М. Пастухов. Суд йлй расправа?// “Народная воля”, №20,03.02.1998.
14. Газета “Беларуская маладзёжная”, 1998, № 8 (27.02-06.03).
15. Збор дэкрэтаў ,указаў г.рэзідэнта і пастановаў ўрада Рэспублікі Беларусь. 1997, № 30, арт. 958.
16. Збор дэкрэтаў, указаў прэзідзнта і пастановаў урада Рэспублікі Беларусь, 1997 , № 35, арт. 1089.
17. “Народная газета”, 11.12.1997.
18. Г. Барбарыч. He засудмшь оппознцнонера слетай с работы... //’’Народная воля ”, 15.10.97.
19. Збор дзкрэтаў, указаў прэзідэнта і пастановаў урада Рэспублікі Беларусь. 1997, № 7, арт. 245.
20. Збор дэкрэтаў, указаў прэзідэнта і пастаноў урада Рэспублікі Беларусь. 1997, № 14, арт. 485.
21. Рэгуляванне пенітэнцыярнай сістэмы//Матэрыялы міжнароднай канферэнцыі, Мінск, 1998
В. Сядзельнік
КАНСТЫТУЦЫЙНЫЯ АСНОВЫ
ПРАВАВОГА СТАТУСА АСОБЫ
ЭВАЛЮЦЫЯ ПРАВАВОГО СТАНОВІШЧА АСОБЫ Ў ДЗЯРЖАЎНА-АРГАНІЗАВАНЫМ ГРАМАДСТВЕ
ПАНЯЦЦЕ ПРАВАВОГО СТАТУСА АСОБЫ ПРАБЛЕМЫ КЛАСІФПСАЦЬПІІРАВОЎ, СВАБОДIАБАВЯЗКАЎ
АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЬІКА
КАНСТЫТУЦЫЙНЫХ АСНОВАЎ ПРАВАВОГА СТАТУСА АСОБЫ Ў РЭСПУБЛІЦЫБЕЛАРУСЬ
АСАБІСТЫЯ ПРАВЫI СВАБОДЫ АСОБЫ
ПАЛІТЫЧНЫЯ ПРАВЫ IСВАБОДЫ
Х АРА.БЛ АРЫСТЫКА САЦЫЯЛЬНАЭКАНАМІЧНЬІХI КУЛЫУ РНЫХ ПРАВОЎ
IСВАБОД
ЮРЫДЫЧНЫЯ АБАВЯЗКі АСОБЫ
ПРАБЛЕМЫ ГАРАВТАВАНАСІЦ
ПРАВОЎIСВАБОД
ЭЗАЛЮЦЫЯ ПРАВАВОГА СТАНОВІШЧА АСОБЫ Ў ДЗЯРЖАЎНА-АРГАШЗАВАНЫМ ГРАМАДСТВЕ
Прававое становішча асобы з’яўляецца неад’емным элеменіам дзяржаўна-арганізаванага грамадства. Узаемаадносіны асобы і дзяржавы могуць будавацца на розных пачатках, аднак увогуле абыйсціся без юрыдычных яорм, якія б фіксавалі правы, свабоды і
абавязкі індывіда, дзяржава не здольна. Прававое становішча чалавека ў грамадстве складваецца пад уздзеяннем мноства эканамічных, палітычных, юрыдычных, культурна-гістарычных, псіхалагічных фактараў і традыцый, якія змяняюцца ад эпохі да эпохі.
Так, у старажытных дзяржавах нават свабодныя ад рабства людзі (раб у старажытнасці аб'ект, а не суб’ект права) валодалі неаднолькавым статусам, паўнапраўнымі ўдзельнікамі грамадскапалітычнага жыцця маглі быць толькі грамадзяне краіны.
У класічным феадальным грамадстве паняцці “прыгонны”, “памешчык”, “феадал”, “сеньёр”, “васал”, найбольш ёмка характарызуюць розныя ступені залежнасці, адлюстроўваюць саслоўнаіерархічны прынцып пабудовы і фукцыянавання сярэдневечнай дзяржаўнасці.’ Адпаведна і правы асобы ў сярэднявечным грамадстве вызначаліся яе саслоўнай прыналежнасцю. He толькі кожнае саслоўе мела свае прывілеі, але і ўнутры асобнага саслоўя праводзілася дзяленне на рангі. Асабліва дзталёвым і юрыдычна падрабязна распрацаваным быў падзел на рангі ў вышэйшых адміністрацыйных, судовых і ваенных асяроддзях, у дваранстве.2
3 прававога пункту гледжання мэтазгодна падкрэсліць, што феадальнае грамадства з’явілася крокам наперад у развіцці свабоды асобы, паколькі ў сацыяльнай структуры адсутнічаюць цалкам непаўнапраўныя асобы. Больш таго, у некаторых еўрапейскіх краінах, напрыклад, у Англіі, ужо ў XIII ст. робяцца спробы прававога абмежавання паўнамоцтваў манарха і свавольства дзяржаўных чыноўнікаў. Некалькімі стагоддзямі пазней, у Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., які ўпершыню ў еўрапейскай заканадаўчай практыцы аб’яднаў нормы дзяржаўнага і іншых галін права, знайшлі ўвасабленне прынцыпы абмежавання ўлады гасудара (вялікага князя) і падзелу паўнамоцтваў паміж вышэйшымі дзяржаўнымі ворганамі заканадаўчая ўлада замацоўвалася за сеймам, выканаўчая за вялікім князем і радай, судовая за судамі. Статут, аднак, не толькі рэгуляваў арганізацыю дзяржаўнай улады, але і абараняў чалавека, не дазваляў ганьбіць і ганіць ягоныя гонар і годнасць.3
Буржуазна-дэмакратычныя пераўтварэнні XVII XVIII ст.ст. прывялі да замацавання прынцыпа фармачьнай юрыдычнай роўнасці ўсіх людзей, прызнання прыярытэту правоў чалавека, усталявання новых падыходаў да узаемаадносін паміж індывідам і дзяржавай. У шэрагу заканадаўчых актаў краін Заходняй Еўропы, у ЗША знайшло адлюстраванне вучэнне аб натуральных, прыроджанных правах
чалавека, якія захоўваюцца і ва ўмовах існавання дзяржавы, іх забяспячэнне і ахова, згодна з гэтым вучэннем,з’яўляецца мэтай дзяржавы. Тэарэіычнае абгрунтаванне ідэі натуральнага права, зробленае ў працах выдатных мысліўцаў Г.Гроцыя, Б.Спінозы, Дж.Локка, Ш.Мантэск’е, I. Канта і інш. з’явілася магутным імпульсам для развіцця канстытуцыйна-прававой дактрыны і практыкі, развіцця і ўдасканалення прававога статуса асобы.Так, Французская Дэкларацыя правоў чала-века і грамадзяніна 1789г., якая працягвае дзейнічаць і зараз, абвяшчае мэтай кожнага дзяржаўнага саюза забяспячэнне правоў чалавека. У Дэкларацыі падкрэсліваецца, што адсутнасць падзелу ўлад і забяспячэння правоў чалавека і грамадзяніна азначае адсутнасць і канстытуцыі.
ПАНЯЦЦЕ ПРАВАВОГО СТАТУСА АСОБЫ
Слова “статус” у перакладзе з лацінскай мовы азначае становішча каго-небудзь або чаго-небудзь, таму паняцці “прававы статус” і “прававое становішча ’ ўжываюцца пераважнай большасцю юрыстаўнавукоўцаў як раўназначныя. Прававы статус у самым кароткім выглядзе фармулюецца як юрыдычна замацаванае становішча асобы ў грамадстве. У аснове прававога статуса ляжыць, такім чынам, фактычньі (рэальны) сацыяльны статус,таму даследчыкамі адзначаецца, што сацыяльны і прававы статус суадносяцца як змест і форма4.
Адлюстроўваючы шматбаковыя сувязі чалавека з дзяржавай, яе ворганамі, калектывамі людзей і другімі людзьмі, прававы статус з’яўляецца складанай, збіральнай катэгорыяй. Таму не выпадкова некаторыя вучоныя ўключаюць у яго структуру мноства элементаў, у тым ліку прававыя нормы, якія ўстанаўліваюць дадзены статус, правасуб’екзнасць, асноўныя правы і абавязкі, законныя інтарэсы, грамадянства. юрыдычную адказнасць,прававыя прынцыпы і нават праваадносіны агульнага (статуснага) тыпу5.
Агульнапрызнана, што аснову прававога статуса асобы складаюць яе правы, свабоды і абавязкі, замацаваныя ў Канотытуцыі і другіх заканадаўчых актах. Што ж датычыць іншых складаючых элементаў прававога статуса, то, як трапна, на наш погляд, адзначыў расейскі вучоны Л.Д.Ваяводзія, яны могуць быць адлюстраваны ў форме правоў і свабод. Так, напрыклад, грамадзяства можна адлюстраваць у форме права на г рамадзянства6. Тым не менш у тэорыі і ў заканадаўстве існуе
размежаванне правоў чалавека і грамадзяніна.
На ўзроўні нацыянальнага заканадаўства правы чалавека і грамадзяніна пачалі размяжоўвацца ў эпоху ранніх буржуазных рэвалюцый. Большасць канстытуцый мінулага і сучаснасці ўтрымліваюць нормы, якія адносяцца да прававога становішча абодвух гэтых суб’ектаў, прычым для абазначэння правоў, якія належаць чалавеку як суб’екту права. выкарыстоўваюцца формулы “кожны” , “кожны чалавек” , “ні адзін чалавек” або формулы кшталту ‘‘прызнаецца права”, “гарантуецца свабэда”; правы ж грамадзян фармулююцца такім чынам, што не ўзнікае сумнення іх прыналежнасді тым асобам, якія маюць устойлівую прававую сувязь з канкрэтнай дзяржавай. Міжнародна-прававыя дакументы Усеагульная Дэкларацыя правоў чалавека, Пакты аб правах чалавека і іншыя акгы не выкарыстоўваюць тэрмін “грамадзя-нін” , a гавораць пра чалавека, яго правы і свабоды.
Чалавек, незалежна ад наяўнасці грамадзянства, валодае шэрагам натуральных неад’емных правоў, мноства людзей, якія не маюць статуса грамадзяніна, абараняюдца і нормамі заканадаўства той краіны, на тэрыторыі якой яны знаходзяцца. і нормамі міжнароднага права. Згодна арт.10, грамадзяніну Рэспублікі Беларусь гарантуеццца абарона і заслупніцтва дзяржавы як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі. A згодна з арт.11, замежныя грамадзяне і асобы без грамадзянства ча тэрыторыі Беларусі карыстаюцца правамі і свабодамі нароўні з грамадзянамі Рэспублікі Беларусь, калі іншае не вызначана Канстьпуцыяй, ззконамі і міжнароднымі дагаворамі.
Даследчыкі, якія займаюцца праблемамі тэорыі права і дзяржавы, адрозніваюць некалькі відаў прававога статуса, у тым лік)' агульны. альбо канстытуцыйны статус грамадзяніна. спецыяльны статус пэўных катэгорый грамадзян і індывідуальны статус, які ўяўляе сабой сукупнасць персаніфікаваных правоў і абавязкаў грамадзяніна7.
Менавіта агульны альбо канстьпуцыйны прававы статус ў поўнай спупені характарызуецца стабільнасцю, усеагульнасцю, маштабнасцю. Як адзначаецца ў айчыннай юрыдычнай літаратуры, “калі ўявіць сабе лрававы статус у якасці меры ў яе філасофскім разуменні, то ён вызначае сабой граніцы, у якіх адбываюцца колькасныя змяненні прававога становішча канкрэтных суб’ектаў права, якія адлюстроўваюць стан іх асабістай свабоды”8.
ПРАБЛЕМЫ КЛАСІФЖАЦЫІ ПРАВОЎ, СВАБОДI АБАВЯЗКАЎ
Класіфікацыя правоў. свабод і абавязкаў можа ажыццяўляцца і ажыццяўляецца па розных крытэрыях, найбольш часта, аднак, выкарыстоўваецца сфера жыццядзейнасці чалавека. Адпаведна гэтаму крытэрыю адрозніваюць:
1) групу асабістых альбо грамадзянскіх правоў, свабод і абавязкаў;
2) палітычныя правы і абавязкі, звязаныя з удзелам у кіраванні грамадствам і дзяржавай складаюць другую групу;
3) эканамічныя, сацыяльныя і культурныя правы 1 абавязкі аб’ядноўваюцца ў трэцюю групу.
Часцей за ўсё азначаныя групы называюцца менавіта ў такой паслядоўнасці, адлюстроўваючы гістарычную логіку іх узнікнення, станаўлення і развіцця. Такім чынам, гэтыя групы правоў, свабод і абавязкаў адрозніваюцца не толькі па сферах жыццядзейнасці, але і па часе ўзнікнення. He выпадкова даследчыкі вызначаюць пакаленні правоў чалавека.
Так, права на свабоду думкі, веравызнання, права на жыццё, свабоду і бяспеку, права кожнага на ўдзел у дзяржаўным кіраванні і іншыя асабістыя альбо грамадзянскія правы, якія адлюстроўваюць традыцыйныя ліберальныя каштоўнасці і былі сфармуляваны, замацаваны ў ходзе буржуазных пераўтварэнняў у краінах Заходняй Еўропы і ЗША, мазываюць першым пакалеянем правоў чалавека.
Другое пакаленне правоў чалавека сфармавалася ў працэсе барацьбы народаў за паляпшэнне свайго эканамічнага становішча, за павышэнне культурнага статуса: права на працу, на сацыяльнае забеспячэнне, на адукацыю. Канец XIXпершая палова XX ст. час актыўнага фармавання другога пакалення дравоў чалавека.
Трэцяе пакаленне правоў чалавека фармуецца пасля другой сусветнай вайны і звязана з абвастрэннем глабальных праблем сусветнай супольнасці: права на мір, на здаровае навакольнае асяроддзе, на інфармацыю.
Аналізуючы як групы правоў чалавека, якія выдзяляюцца па сферах яго жыццядзейнасці, так і пакаленні правоў чалавека даследчыкі звяртаюць уваіу на адну акалічнасць пазіцыю дзяржавы ў адносінах да гэтых правоў.
Правы першага пакалення, якія ахопліваюць асабістыя і
палітычныя правы і свабоды ў заходняй палітыка-прававой думцы, класіфікаваліся як негатыўныя, у тым сэнсе, што дзяржава не павінна ў дадзенай сферы праяўляць актыўнасць. Гэта сфера жыццядзейнасці чалавека свабодна ад умяшання дзяржавы.
Правы другога пакалення альбо група сацыяльна-эканамічных і культурньгх правоў маюць іншую прыроду Для іх ажыццяўлення якраз патрабуецца актыўная сацыяльная дзейнасць дзяржавы. Адсюль і з’яўленне фармулевак у асноўных законах многіх краін аб сацыяльнай дзяржаве.
АГУЛЬНАЯ ХАРЛІСГАРЫСТЫКА КАНСТЫТУЦЫЙНЫХ АСНОВАЎ ПРАВАВОГА СТАГУСА АСОБЫ
Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
Прынятая пасля шматлікіх захадаў Вярхоўным Саветам Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г стала пятым па ліку Асноўным законам беларускай дзяжавы на працягу XX ст. Ёй папярэднічала Канстытуныя БССР 1978 п, змест якой быў прасякнуты камуністычнымі ідэаламі і мэтамі камуністычнага будаўніцтва. Прававы статус грамадзяніна вызначаўся ў раздзеле II “Дзяржава і асоба” . Ужо сама назва гэтага раздзела сведчыць аб прыярытэце дзяржавы ў яе узаемаадносінах з асобай, а азнаямленне са змесгам пятай 1 шостай главаў паказвае, што гэты нарматыўны дакумент цалкам адаюстроўваўуласцівыя для тагачаснай дактрыны і практыкі падыходы да вызначэння прававога статуса асобы.
Таму не выпадкова ў Канстытуцыі БССР 1978 г. замацоўваліся правы грамадзян рэспублікі, а не правы чалавека.Тыповым было таксама прыярытэтнае значэнне сацыяльна-эканамічных правоў і свабод, сцвярджалася, што менавіта гэтыя правы і свабоды ўтвараюць аснову для ўсіх іншых правоў і свабод. Што ж датычыць асабістых правоў і свабод, то яны замацоўваліся дастаткова лаканічна, пры гэтым іх прававыя гарантыі былі недастатковымі. Палітычныя ж правы і свабоды абвяшчаліся ў адпаведнасці з мэтамі камуністычнага будаўніцтва.
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 г. адмовілася ад абвяшчэння камуністычных ідэалаў і зыходзіць з новай канцэпцыі ўзаемаадносін асобы і дзяржавы, якая абумоўлена сэнсам і сутнасцю прававой дзяржаўнасці. Нормы Канстьітуцыі ўстанаўліваюць, што:
1) чалавек, яго правы і свабоды і гарантыі іх рэалізацыі з’яўляюцца найвышэйшай каштоўнасцю і мэтай дзяржавы. Забяспячэнне правоў і свабод грамадзян РБ найвышэйшая мэта дзяржавы;
2) замацоўваецца прынцып узаемнай адказнасці асобы і дзяржавы;
3) устанаўліваецца вяршэнства Канстытуцыі;
4) падкрэсліваецца прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і неабходнасць адпаведнасці ім беларускага заканадаўства;
5) на першае месца вылучаюцца асабістыя правы і свабоды, палітычныя правы і свабоды пазбаўлены ідэалагічных арыенціраў;
6) узмоцнены канстытуцыйныя гарантыі асноўных правоў і свабод.
АСАБІСГЫЯ ПРАВЫ 1 СВАБОДЫ АСОБЫ
Да ліку асабістьгх правоў 1 свабод адносяць права на жыццё; права на свабоду, недатыкальнасць і годнасць асобы; права не лічыцца вінаватым у здзяйсненні злачынства, пакуль вінаватасць не будзе ў прадугледжаным законам парадку даказана і ўстаноўлена прыгавсрам суда, уступіўшым у законную сілу, свабоду ад прымусу даваць паказанні і тлумачэнні супраць самога сябе і сваіх блізкіх; права на абарону ад незаконнага ўмяшання ў асабістае жыццё; права свабодна перамяшчацца і выбіраць месца жыхарства; свабода веравызнання; права на абарону сям’і, мацярынства, бацькоўства, дзяцінства дзяржавай; права на свабоду поглядаў, перакананняў і іх свабоднае выказванне.
Асаблівасцю гзтай групы правоў з’яўляецца тое, шго болыпасць з іх носіць абсалютньі характар, г.зн., з’яўляюода не толькі неад’емнымі, але і не падлягаюць абмежаванню. Адсюль вынікае і павялічаны ўзровень гарантый і аховы гэтых правоў. Акрамя таго, гэты блок правоў, якія ўтвараюць непарыўнае адзінства, уяўляе сабой пракгычна аснову ўсяго прававога статуса чалавека, бо без такой перадумовы любыя другія правы і свабоды губляюць сэнс.
Права на жыццё (арт. 24 Канстытуцыі Рэспублікі) ўтварае як бы падмурак усіх другіх правоў і свабод, якія складваюцца ў сферы асабістай бяспекі і прыватнага жыцця, Канстьпуцыя не толькі абвяшчае права кожнага на жыццё ( ч. 1 арт.24), але і падкрэслівае, што дзяржава абараняе жыццё чалавека ад любых супрацьпраўных замахаў. Гэта палажэн>?е знаходзіць канкрэтызацыю ў крымінальна-прававых нормах,
якія ўстанаўліваюць шэраг забаронаў, накіраваных на ахову жыцця і здароўя чалавека.
Смяротнае пакаранне, згодна з заканадаўствам, разглядаецца як выключная мера пакарання і прымяняецца за асабліва цяжкія злачынствы і толькі згодна з прыгаворам суда. Многія краіны, асабліва еўрапейскага кантынента, выключаюць смяротнае пакаранне з сістэмы пакаранняў альбо імкнуцца, па меншай меры, да скарачэння ў крымінальных кодэксах колькасці складаў злачынсіваў, за якія прадугледжваецца выключная мера пакарання.
Так, згодна з арі.20 Канстьпуцыі Расеі, смяротнае пакаранне да яго адмены можа ўстанаўлівацца толькі федэральным законам у якасці выключнай меры пакарання за асабліва цяжкія злачынствы супраць жьгцця пры прадастаўленні абвінавачваему права наразгляд яго справы судом з удзелам прысяжных засядальнікаў. У Крымінальным Кодэксе Расеі. напрыклад. які ўступіў у сілу з 1 студзеня 1998 года, склады злачынстваў за якія прадугледжваецца смяротнае пакаранне, скарочаны з 28 да 5 ( наўмыснае забойства, тэрарыстычны акт і інш.). Акрамя таго, смяротнае пакаранне за шэраг злачынстваў заменена пажыццёвым зняволеннем®.
Згодна з арт. 25 Канстьпуцыі РБ дзяржава забяспечвае свабоду, недатыкальнасць і годнасць асобы. Абмежаванде альбо пазбаўленне асабістай свабоды магчыма ў выпадках і парадку, устаноўленых законам. Канкрэтызацыя дадзенай нсрмы ажыццяўляецца ў дзеючым беларускім крымінальна-працэсуальным закаяадаўстве. “Ніхто не можа быць падвергнуты арышту інакш, як на падставе судсвага рашэння альбо з санкцыі прак>рора”. Між тым, у многіх дзяржавах адпаведныя палажэнні ўтрымліваюцца менавіта ў Канстытуцыі. Так, расейская Канстытуцыя ў арт. 22 устанаўлівае: “Кожны мае права на свабоду і ўласную недатыкальнасць. Арышт, заключэнне пад стражу і ўтрыманне пад стражай дапускаюцца толькі па судоваму рашэнню. Да суцовага рашэння асоба не можа быць падвергнуга затрыманню на тэрмін больш як 48 гадзін”. Тым самым узвышаецца роля суда ў ахове свабоды чалавека.
Згодна з Канстытуцыяй Украіны, арышт магчымы толькі па рашэнню суда, а затрыманне дапускаеода на тэрмін не больш як 72 гадзіны, прычьім затрыманы мае права неадкладна абскардзіць затрыманне ў суд ( вядомая працэдура хабеас корпус).
Асноўны закон ФРГ у арт. 104 прадугледжвае, што,па-першае, толькі суддзя можа вырашапь пытанне аб дапуіпчальнасці і працягласді
пазбаўлення свабоды; па-другое, пзліцыя не можа нікога ўтрымліваць у сябе пад арыштам далей чым да канца дня, наступнага за затрыманнем; па -трэцяе, кожны, хто затрымліваецца па падазрэнню ў правапарушэнні, не пазней наступнага за затрыманнем дня, павінен быць дастаўлены да суддзіі0.
Вельмі важным з’яўляецца правіла аб абавязковым інфармаванні родных альбо іншых заслугоўваючых даверу арыштаванага асоб аб арышце альбо прадаўжэнні затрымання.
Годнасць асобы абараняецца ўстанаўленнем забароны катаванняў, жорсткага, бесчалавечнага або зняважальнага для яго годнасці абыходжання ці пакарання, а таксама забаронай падвяргацца без згоды асобы медыцынскім альбо іншым доследам. He выпадкова, у шэрагу канстьпуцый раздзелы аб правах і свабодах пачынаюцца нормамі аб годнасці чалавека. У Канстытуцьіі РБ утрымліваецца мноства нормаў аб годнасці асобы.
У арт. 26 Канстытуцыі РБ замацоўваецца прынцып прэзумпцыі невінаватасці, згодна з якім: 1) суд і толькі суд мае права прызнаць асобу вінаватай у здзяйсненні злачынства; 2) абвінавачваемы не абавязаны даказваць сваю невінаватасць; 3) абвінаваўчы прыгавор не можа быць заснаваны на меркаваннях і здагадках, усе сумненні ў даказанасці абвінавачЕання якія немагчыма адхіліць. тлумачацца ў карысць таго, хто абвінавачваецца.
Арт. 27 Канстытуцыі РБ утрымлівае палажэнне, якое можа быць названа гарантыяй ад самаабвінавачвання: чалавека нельга прымушаць даваць паказанні і тлумачзнні супраць самога сябе, членаў сваёй сям’і, блізкіх родных.
ПАЛП ЫЧНЫЯ Ш’АБЫ I СВАБОДЫ
Асаблівасцю гэтай групы правоў і свабод з’яўляецца іх сувязь з інстытутам грамадзянства. большасць з іх належыць грамадзянам краіны. Так, згодна з Законам аб прававым становішчы замежных грамадзян і асобаў без грамадзянства ад 3 ліпеня 1993г. замежныя грамадзяне і асобы без грамадзянства не маюць права выбіраць і быць выбранымі ў выбарныя дзяржаўныя ворганы рэспублікі, удзельнічаць у рэферэндумах. Яны не могуць займаць пасады, прызначзнне на якія ў адпаведнасці з заканадаўствам, звязана з наяўнасцю грамадзянства Рэспублікі Беларусь, выконваць усеагульны воінскі абавязак. Акрамя таго, шэраг гэтых правоў можа быць рэалізаваны не індывідуальна, a
калектыўна.
Палітычныя правы і свабоды замацоўваюнца ў арт. 34-40 Канстытуцыі РБ, колькасна іх няшмат. У Канстытуцыі РФ, напрыклад, яны таксама замацаваны даволі скупа. Як падкрэслівае расейскі вучоны М.Баглай, яны, па сутнасці, толькі акрэслены, і няма ніякіх спроб высветліць складанасць канструкцыі і вызначыць межы магчымых абмежаванняў'1.
Сярод дадзенай групы правоў і свабод сісгэмаўтваральным з’яўляецца замацаванае ў арг. 37 права ўдзельнічаць у вырашэнні дзяржаўных справаў як непасрэдна, так і праз свабодна выбраных ярадстаўнікоў. Непасрэдны ўдзел грамадзян у кіраванні справамі грамадства і дзяржавы забяспечваецца правядзеннем рэферэндумаў, абмерказаянем праектаў законаў і пытанняў рэспубліканскага і мясцовага значэння, другімі вызначанымі законам спосабамі. Парадак аргаяізацыі і правядзення рэферэндумаўбольш падрабязна рэгулюецца ў гл.2 (Рэферзндум), у арт. 73-78 Канстытуцыі РБ, атаксама Законам “Аб народным галасаванні (рэферэндуме) ў Рэспубліцы Беларусь” ад 13 чэрвгня 1991 года.
Згодна з арт. 38 Канстытуцьіі краіяы грамадзяне маюць права выбіраць і быць выбраннымі ў дзяржаўныя ворганы на падставе ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Трэба зазначыць, што змяненні і дапаўненні ў Канстьпуцыю, унесеныя ў 1996 годзе, закранулі і арт. 38 менавіта дапаўненнем прамога выбарчага права ўскосным.
У юрыдычнай літаратуры адрозніваюць актыўнае выбарчае права права выбіраць і пасіўнае выбарчае права права быць выбраным. Пасіўнае выбарчае права характарызуецца ўстанаўленнем дадатховых патрабаванняў, яапрыклад, узроставы цэнз і г.д.
Прававое рэгуляванне выбарчай сістэмы ажыццяўляецца раздзелам III Канстытуцыі і шэрагам законаў.
Канстытуцыя РФ не мае спецыяльнай главы, прысвечанай выбарчай сістэме, выбарчае права абвяшчаецца ў арт. 32,ч.2, а таксама ў арт. 81, 97. Канстытуцыя Украіны таксама ўстанаўлівае агульныя прынцыпы выбарчага права, а падрабязнае рэгламентаванне ажыццяўляецпа шэрагам законаў.
Арт. 39 Канстытуцыі РБ абвяшчае, што грамадзяне рэспублікі ў адпаведнасці са сваімі здольнасцямі, прафесійнай падрыхтоўкай маюць права роўнага доступу да любых пасад у дзяржаўных ворганах. Такім чынам, грамадзяне краіны, незалежна ад расавай, нацыянальнай
прыналежнасці, пола, сацыяльнага, маёмаснага становішча, стаўлення да рэлігіі маюць права назаняцце пасады ў дзяржаўным апараце, арт.39 робідь акцэнт на здольнасцях, прафесійнай падрыхтоўцы.
Да ліку палітычных правоў і свабод асобы належаць свабода поглядаў, перакананняў і іх свабоднае выказванне. Гэтай свабодай могуць карыстацца, па сэнсу арт. 33, усе асобы, незалежна ад наяўнасці грамадзянства РБ. Разам з тым, устанаўліваецца у ч.2 арт.ЗЗ забарона прымушаць выказваць свае перакананні, адмаўляцца ад іх.
Важнейшае значэнне для функцыянавання цывільнага грамадства, інстытутаў плюралістычнай дэмакратыі мае забарона цэнзуры, a таксама манапалізацыі сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадскімі аб’яднаннямі альбо асобнымі грамадзянамі.
Грамадзянам РБ гарантуейца права на атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі аб дзейнасці дзяржаўных ворганаў, грамадскіх аб’яднанняў, аб палітычным, эканамічным, кулыурным і міжнародным жыцці, аб стане навакольнага асяроддзя.
Згодна з эрт. 35 Канстытуцыі РБ, гарантуецца свабода сходаў, мітынгаў, вулічных іпэсцяў, дэманстрацый і пікетавання, якія не парушаюць правапарадак і правы іншых грамадзян Рэспублікі Беларусь. ГІарадак правядзення ўказаных мерапрыемстваў вызначаеццазаконам.
У Расейскай Федэрацыі згодна з арт. 31 грамадзяне Расейскай Федэрацыі маюць права збірацца мірна, без зброі, праводзіць сходы, мітынгі і дэманстрацыі, шэсці і пікетаванне. Фармулёўка дадзенага артыкула расейскай Канстьпуцыі больш лаканічная, таму выклікае шэраг пытанняў. Больш канкрэтнай у гэтым сэнсе выглядае адпаведны артыкул Польскай Канстытуцыі (арт.57): “Кожнаму забяспечваецца свабода арганізацыі мірных сходаў і ўдзелу ў іх. Абмежавакні гэтай свабоды можа вызначаць закон”12.
Трэба зазначыць, што прававое рэгуляванне свабоды сходаў у заканадаўстве замежных краін ажыццяўляецца даволі разнастайна. Так, для правядзення сходаў у закрытым памяшканні не патрабуецца ні дазволу ўладаў, ні іх уведамлення, хоць патрэбна мець, напрыклад, дазвол уласніка памяшкання на карыстанне гэтым памяшканнем на пэўны час.
Так, згодна з арт. 8 Асноўнага закона Германіі “усе немцы маюць права збірацца мірна і без зброі без папярэдняй заявы аб дазволе.” Арт. 40 Канстытуцыі Малдовы: “ Маніфестацыі, шэсці і любыя сходы з’яўляюцца свабоднымі і могуць арганізоўвацца і праводзіцца толькі
мірна і без якой-небудзь зброі”.
Для сходаў пад адкрытым небам патрабуецца непасрэднае паведамленне або нават дазвол улад (у Германіі за 2 дні, у Францыі за 3, у Велікабрытаніі за 6)13.
Арт. 36 Канстытуцыі РБ прадугледжвае права кожнага на свабоду аб’яднанняў. Толькі супрацоўнікам праваахоўных вэрганаў, а таксама Прэзідэнту РБ забараняецца сумяшчаць пасаду з членствам у палітычнай партыі альбо грамадскім аб’яднанні, якія дамагаюцца палітычных мэт.
Аналізуючы права на аб’яднанне, трэба мень на увазе яе толькі арт. 36, але і палажэнні, якія ўтрымліваюцца ў арт. 5 Канстытуцыі РБ, згодна з якім палітычяыя партыі, іншыя грамадскія аб’яднанні, дзейнічаючы ў рамках Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Беларусь, садзейнічаюць выяўленню і выказванню палітычнай волі грамадзян, удзельнічаюць у выбарах.
Палітычныя партыі < іншыя грамадскія аб’яднанні маюць права карыстацца сродкамі масавай інфармацыі ў парадку, вызначаным заканадаўствам.
Забараняецца стварэнне і дзейнасць палітычных партый, а таксама іншых грамадскіх аб’яднаяняў, якія маюць на мэце гвалтоўнае змяненне канстытуцыйнага ладу ці вядуць прапаганду вайны, сацыяльнай, нацыянальнай, рэлігійнай і расавай варожасці.
Канстытуцыя, такім чынам, акрэслівае рслю і агульныя прынцыпы функцыянавання палітычных партый і іншых грамадскіх аб’яднанняў. Законам ад 4.10.1994 года “Аб грамадскіх аб’яднаннях” і Законам ад 5.10.1994 года “Аб палітычных партыях” ажыццяўляецца рэгуляванне арганізацыі і дзейнасці гэтых суб’ектаў грамадска-палітычнага жыцця.
Прадупіеджвасцца Канстытуцыяй РБ (арт. 40) і права кожнага накіроўвапь асабістыя або калектыўныя звароты ў дзяржаўныя ворганы, якія абавязаны разгледзець ззарот і даць адказ па сутнасці ў вызначаны законам тэрмін. Такі закон у Рэспубліцы Беларусь быў прыняты 6.06.1996 года.
ХАВАІСГАРЫСТЫКАСАІДЫЯТІЬНА-ЭІС4НАМ1ЧНЫХ IКУЛЬТУРІІЫХ ПРАВОЎIСЕАБОД
Для характарыстыкі групы сацыяльна-эканамічных і кулыурчых правоў і свабод патрабуецца звярнуцца да паняцця сацыяльнай
дзяржавы, таму што згодна з Канстытуцыяй Рэспубліка Беларусь унітарная дэмакрагычная сацыяльная дзяржава.
Ідэя сацыяльнай дзяржаўнасці ўзнікае ў канцы XIX пач.ХХ ст. і звязана з тэорыяй і практыкай сацыяльнай функцыі дзяржавы. У другой палове XX ст. ідэя сацыяльнай дзяржаўнасці атрымоўвае шырокае развіццё і знаходзіць адлюстраванне ў Канстытуцыях краін Германіі.Францыі, Іспаніі. Партугаліі і Інш.
Сацыяльна-эканамічныя і культурныя правы і свабоды чалавека знайшлі ўвасабленне і ва Усеагульнай Дэкларацыі правоў чалавека, a таксама ў Міжнародным пакце аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах. Згодна з п. 1 арт. 11 Міжнароднага пакта аб зканамічных, сацыяльных і культурных правах дзяржавы-удзельніцы Пакта прызнаюць права кожнага на годны ўзровень жыцця, уключаючы дастатковае харчаванне, адзенне, жыллё і на пастаяннае паляпшэнне ўмоваў жыцця. Пакт утрымлівае палажзнне аб тым, іпто дзяржавыудзельніцы прымуць належныя меры для забеспячэння ажыццяўлення гэтага праза. Рэалізацыя большасці правоў гэтай групы немагчыма без актыўнай дзейнасці дзяржавы, таму не выпадкова ў Міжнародным пакце аб эканамічных, сацыяльных 1 культурных правах падкрэсліваецца, што кожная дзяржава-удзельніца ІІакта абавязваецца ў ’кдывідуальным парадку прыняць у максімальных межах рэсурсаў, якія маюцца, меры для таго, каб забяспечыць паступовае поўнае ажыццяўленне прызнаваемых пактам правоў уключаючы заканадаўчыя меры.
Мэтазгодна заўважыць, што некаторыя заходнія даследчыкі не прызнаюць сацыяльна-эканамічныя правы суб’ектыўнымі, спасылаючыся пры гэтым на тое, што гэтыя правы не заўседы могуць быць абарояены ў судзе. Па гэтай прычыне шэраг дзяржаў, напрыклад. ЗША, не далучыліся да Міжнароднага Пакта аб эканамічных, сацыяльных і культурных гіравах.
Сацыяльная функцыя дзяржавы патрабуе высокага ўзроўню эканамічнага развіцця, які дазваляе гарантаваць рэальнасць сацыяльнаэканамічных правоў, дзякуючы ажыццяўленню разнастайных сацыяльных праграм.
Па юрыдычнаму зместу дадзеныя правы, як правільна адзначаецца ў вучэбнай і навуковай літаратуры, неаднолькавыя. Некаторыя, напрыклад, права прыватнай уласнасці, па сутнасці, з’яўляюцца бяспрэчнымі правамі прамога дзеяння, другія (права на адпачынак альбо на сацыяльнае забяспячэнне) уяўляюць сабой суб’ектыўныя правы,
канкрэтны змест якіх выцякае з дзейнічаючага галіновага заканадаўства, трэція (права на працу, на жыллё і дд.) нараджаюць для дзяржавы толькі агульны абавязак, праводзіць палітыку садзейнічання ў іх рэалізацыі’4.
Згодна з арт. 41 грамадзянам РБ гарантуецца права на працу як найболып годны спосаб самасцвярджэння чалавека, г.зн. права на выбар прафесіі, роду заняткаў і работы ў адпаведнасці з прызваннем, здольнасцямі, адукацыяй, прафесійкай падрыхтоўкай і з улікам грамадскіх патрзбаў, а гаксама на здаровыя і бяспечныя ўмовы працы.
Канстытуцыя Расейскай Федэрацыі ў арт. 37 замацоўвае свабоду працы. Кожны чалавек, а не толькі ірамадзянін, як у РБ, мае права свабодна распараджацца сваімі здольнасцямі да працы, выбіраць род дзейнасці і прафесію.
Канстытуцыя Украіны ў арт, 43 гарантуе права мець магчымасць зарабляць сабе на жыццё працай, а не ўвогуле “права на працу”. Канстытуцыя Польскай Рэспублікі ў арт. 65 абвяшчае, што кожнаму забяспечваецца свабода выбара прафесіі і прафесійнай дзейнасці, a таксама выбара месца работы. Канстыіуцыя Рэспублікі Славенія ў арт. 49 таксама замацоўвае свабоду працы15.
Грамадзяне маюць права на абарону сваіх эканамічных і сацыяльных правоў, уключаючы права на аб’яднанне ў прафесійныя саюзы, заключэнне калектыўных дамоваў і права на забастоўку. Права на забастсўку ўпершыню замацавана ў беларускім заканадаўстве. Паоадак ажыццяўлення права на забастоўку рэгулюецца Законам “Аб парадку вырашэння калекгыўных працоўных спрэчак (канфлікгаў)” ад 18.01.1994 г. У адпаведнасці з міжнароднымі стандартамі Канстьпуцыя РБ забараняе прымусовую працу, акрамя работы ці службы, якая вызначаецца прыгаворам суда або ў адпаведнасці з законам аб надзвычайньім і ваенным становішчы.
Канстытуцыя РБ у арт. 44 замацоўвае права ўласнасці і дзяржава гарантуе кожнаму права ўласнасці. Дадзены артыкул не вызкачыў формы ўласнасці і суб’ектаў права ўласнасці, аднак згодна дзеючаму заканадаўству, існуюць прыватная,. калектыўная і дзяржаўная форма ўласнасці. Дарэчы, змяненні і дапаўненні, унесеныя ў Канстытуцыю ў 1996, закранулі і пытанні ўласнасці. У арт. 13 гаворыцца, што ўласнасць можа быць дзяржаўнай і прыватнай. Расейская канстытуцыя ў арт. 35 абвяшчае, што права прыватнай уласнасці ахоўваецца законам.
Аднак у параўнанні з сацыялістычнай Канстытуцыяй БССР 1978 года, Канстытуцыя РБ 1994 года робіць крок наперад, таму што права ўласнасці фармулюеада менавіта ў якасці аднагс з эканамічных правоў
у раздзеле “Асоба, грамадства, дзяржава”, а не ў главе “Эканамічная сістэма”. Далей, Канстытупыя 1994 г. адышла ад казуістычнага спосабу пералічэння аб’ектаў права асабістай уласнасці. Узмоцнены гарантыі права ўласнасці, у прыватнасці, прымусовае адчужэнне маёмасці дапускаецца толькі па матывах грамадскай неабходнасці пры захаванні ўмоў і парадку, вызначаных законам, са своечасовым і поўным кампенсаваннем кошту адчужанай маёмасці, а таксама згодна з пастановай суда.
Некаторыя сучасныя канстьпуцыі ўтры.мліваюць нормы аб свабодзе прадпрымальніцкай дзейнасці, напрыклад, расейская Канстьпуцыя (арт.34), арт. 42 Канстытуцыі Украіны, арт. 26 Канстытуцыі Казахстана.
У беларускай Канстытуцыі ў арт. 13 устанаўліваецца, што дзяржава надае ўсім роўныя правы для ажыццяўлення гаспадарчай і іншай дзейнасці, акрамя забароненай законам і гарантуе роўную абарояу і роўныя ўмовы для ўсіх форм уласнасці.
Грамадзянам РБ, згодна з арт.47, гарантуецца права на сацыяльнае забеспячэнне ў старасці, у выпадку хваробы, інваліднасці, страты працаздольнасці, страты карміўца і ў іншых выпадках, прадугледжаных законам.
У арт. 48 абвяшчаецца. што грамадзяне РБ маюць права на жыллё. Гэта права забяспечваецца развіццём дзяржаўнага, грамадскага і прыватнага жыллёвага фонда, спрыяннем грамадзянам у набыцці жылля. Падкрэсліваецна таксама недапушчальнасць адвольнага пазбаўлення жылля.
Разам з тым, як адзначаецца ў літаратуры, у новых канстытуцыях краін СНД права на жыллё сфармулявана мемш катэгарычна, чым гэта было ў яапярэдніх канстытуцыях'*6.
Артыкул 49 устанаўлівае,што кожны мае права на адукацыю. У адпаведнасці з міжнародна-прававымі стандартамі ў галіне адукацыі, якія вызначаюцца ва Усеагульнай Декларацыі прзвоў чалавека,Пакце аб эканамічных,сацыяльных і кулыурных правах, гарантуецца даступнасць і бясплатнасць агульнай сярздняй і прафесійна-тэхнічнай адукацыі. Сярэдняя спецыяльная і вышэйшая адукацыя даступныя для ўсіх у адпаведнасці са здольнасцямі кожнага. Кожны можа на конкурснай аснове бясплатна атрымаць адпаведную адукацыю ў дзяржаўных навучальных установах.
У артыкуле 51 замацоўваецца права на ўдзел у культурным жыцці. У ч.2 дадзенага артыкула ўстанаўліваецца. што свабода мастацкай, навуковай, тэхнічнай творчасці і выкладання гарантуецца. Замацаванне
гэтай свабоды ў Канстытуцыі азначае, што ні ворганы дзяржавы, ні творчыя аб’яднанні не маюць права ўмешвацца ў творчую дзейнасць, дыктаваць змест і форму іх твораў. Пры гэтым дзяржава ўстанаўлівае забарону распаўсюджвання твораў, якія заклікаюць да гвалтоўнага ніскладання ці змянення канстытуцыйнага дзяржаўнага ладу, прапагандуюць вайну, гвалт, жорсткасць, расавую, нацыянальную, рэлігійную варожасць.
Згодна ч.З арт.51 інтэлектуальная ўласнасць ахоўваецца законам. Трэба зазначыць, што ў дадзеным выпадку маецца на ўвазе не адзін закон, накіраваны на ахову інтэлектуальнай уласнасці, а шэраг заканадаўчых актаў, прычым розных галін права.
У артыкуле 50, ч.З адзначаецца, што кожны мае права карыстацца роднай мовай, абіраць мову зносін. Дзяржава гарантуе ў адпаведнасці з законам свабоду выбару мовы выхавання і навучання. Што ж датычыць ч. 1 і ч.2 дадзенага артыкула, то іх лагічней было б размясціць у арт.22 Канстытуцыі. дзе замацоўваецца роўнасць усіх асоб перад законам.
ЮРЫДЫЧНЫЯ АБАВЯЗКІАСОБЫ
Юрыдычныя абавязкі асобы з’яўляюцца неад’емным элементам яе прававога статуса, без іх немагчымы ні збалансаваная прававая сістэма, ні эфектыўнае прававое рэгуляванне, ні зладжаны правапарадак. Юрыдычны абавязак ёсць устаноўленая законам мера патрабуемых грамадска неабходных паводзін’7.
Юрыдычныя абавязкі асобы прадугледжваюцца артыкуламі 5257 Канстытуцыі РБ. Так, згодна з арт.52, “кожны,хто знаходзіцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, абавязаны выконваць яе Канстытуцыю, законы і паважаць нацыянальныя традыцыі”. Абавязкам, згодна з арт.53, з’яўляецца абавязак паважаць годнасць, правы, свзбоды, законныя інтарэсы іншых асобаў. Артыкул 54 Канстытуцыі ўскладае на кожнага абавязак берагчы гісторыка-культурную, духоўную спадчыну і іншыя нацыянальныя каштоўнасді. Абавязкам кожнага з’яўляецца таксама, згодна з артыкулам 54, ахова прыроднага асяроддзя. Такім чынам, у артыкулах 52-54 Канстытуцыі замацоўваюцца абавязкі за кожнай асобай, якая знаходзіцца на тэрыторыі нашай краіны незалежна ад наяўнасці грамадзянства РБ. А вось абавязак браць удзел у фінансаванні дзяржаўных выдаткаў шляхам выплаты дзяржаўных падаткаў, пошлін і іншых плацяжоў ускладаецца, згодна з артыкулам 56, на грамадзян
Рэспублікі Беларусь.
Таксама і абарона Рэспублікі Беларусь з’яўляецца, згодна з артыкулам 57, абавязкам і святым абавязкам грамадзяніна краіны,
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, як і большасць постсавецкіх канстытуцый, адмовілася ад замацавання некаторых абавязкаў грамадзян, такіх, напрыклад, як абавязак берагчы і умацоўваць сацыялістычную ўласнасць, абавязак берагчы інтарэсы савецкай дзяржавы, спрыяць умацаванню яе магутнасці і г.д. Артыкул 58 Асноўнага Закона замацоўвае палажэнне аб тым,што ніхто не можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якія не прадугледжаны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе законамі, ці да адмаўлення ад сваіх правоў.
ПРАБЛЕМЬІ ГАРаНТАВАЯАСІД ПРАВОЎ1СВАБОД
Характарыстыка правоў, свабод і абавязкаў асобы павінна закранаць пытанне аб іх гарантаванасці. Менавіта гарантыі,як адзначаецца даследчыкамі,звязваюць у адзінае цэлае прававое і фактычнае становішча чалавека ў цывільным грамадстве, служаць праявай сацыяльнай свабоды. адказнасці і актыўнасці грамадзян. У шырокім сэнсе слова гарантыі ўяўляюць сабой сістэму сацыяльнаэканамічных, палітычных, маральных, юрыдычных умоваўсродкаў ’ спосабаў, якія ствараюць роўныя магчымасці асобы для ажыццяўлення сваіх правоў свабод і інтарэсаў.18 Навука канстытуцыйнага права даследуе параважна юрыдычныя гарантыі, г.зн. тыя гарантыі,якія выцякаюць з Канстьпуцыі, законаў і іншых нарматыўных крыніц. Юрыдычныя гарантыі ўяўляюць сабой сістэму прававых сродкаў і спосабаў аховы і абароны правоў чалавека і грамадзяніна.
Найбольш істотныя гараятыі асноўных правоў, свабод і абавязкаў замацоўваюцца непасрэдна ў Канстытуцыі РБ. Так, у артыкуле 21 Канстытуцыі ў якасці найвышэйшай мэты дзяржавы абвяшчаецца забеспячэнне правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, у ч.З дадзенага артыкула ўстанаўліваецца. што дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязальніцтвамі дзяржавы. У артыкуле 59 замацоўваецца абавязак дзяржавы прымаць усе даступныя ёй меры дзеля стеарэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыдцяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстытуцыяй. Абавязак
прымаць неабходныя меры для ажыццяўлення правоў і свабод асобы ўскладаецца, згодна з арт.60, на дзяржаўныя ворганы, службовых і іншых асоб, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый. Гэтыя ворганы і асобы нясуць адказнасць за дзеянні, якія парушаюць правы і свабоды асобы.
Дадзеная норма носіць дастаткова агульны характар і патрабуе канкрэтызацыі ў галіновым заканадаўстве, прычым вынікам такой канкрэтызацыі і дэталізацыі павінна бь’ць устанаўленне механізма прымянення такой гарантыі. Для посттаталітарных краін, у тым ліку для РБ, вельмі актуальнай з’яўляецца норма,аналапчная той, якая ўтрымліваецца ў артыкуле 20 харвацкай Канстытуцыі: “’Кожны, хто парушыў палажэнні Канстытуцыі аб асноўных свабодах і правах чалавека і грамадзяніна, нясе асабістую адказнасць і не можа спасылацца ў сваё апраўданне на загад вышэйстаячых асоб ці ворганаў”.19
Італьянская Канстытуцыя ў арт.28 устанаўлівае, што “службовыя асобы і служачыя дзяржавы і публічных установаў непасрэдна адказваюць згодна з крымінальным, грамадзянскім і адміністрацыйным законам за дзеянні, ажыцяўлённыя ў парушэнне чыіх-небудзь правоў. У гэтых вьшадках грамадзянская адказнасць распаўсюджваецца на дзяржаву і публічныя ўстановы”.20
Г алоўнай інстытуцыянальнай гарантыяй правоў і свабод чалавека ў дэмакратычнай дзяржаве з?яўляецца суд, незалежны ад любога дзяржаўнага воргана.
Беларуская Канстытуцыя ў артыкуле 6і устанаўлівае,што кожнаму гаранту еііца абарона яго правоў і свабод кампетэнтным, незалежным і непрадузятым судом, у вызначаныя закона тэрміны. Глава 5 Канстытуцыі (арт. 109-116), а таксама Закон “Аб судовым ладзе і статусе суддзяў у Рэспублійы Беларусь” ад 13 студзеня 1995 года развіваюць і канкрэтызуюць права на судовуіо абарону правоў і свабод чалавека. Так,згодна з арт. 112, ч.2 Асноўнага Закона, калі яры разглядзе канкрэтнай справы суд прыйдзе да высновы аб неадпаведнасці нарматыўнага акта Канстытуцыі, ён прыймае раівэнне ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прызнанні дадзенага нарматыўнага акта неканстытуцыйным.
Да ліку канстытуцыйных гарантый правоў і свабод адносіцца і вызначэнне на ўзроўні Асноўнага Закона межаў магчымых абмежаванняў правоў і свабод. У Канстытуцыі РБ маюцца два артыкулы, якімі вызначаюцца падыхсды да магчымых абмежаванняў правоў і
свабод. Так, у артыкуле 23 устанаўліваецца, што абмежаванне правоў і свабод асобы дапускаецца толькі ў выпадках, прадутледжаных законам, ў інтарэсах нацыянальнай бяспекі, грамадскага парадку, абароны маралі, здароўя насельніцтва, правоў і свабод ішпых асоб. У арт.63 адзначаецца, што ажыццяўленне прадутледжаных Канстытуцыяй правоў і свабод можа быць прыпыненатолькі ва ўмовах надзвычайнага альбо ваеннага становішча ў парадку і межах, вызначаных Канстытуцыяй і законам. Пры ажыццяўленні асаблівых мер у перыяд надзвычайнага становішча не могуць абмяжоўвацца правы, прадугледжаныя ў арт.24, частцы трэцяй артыкула 25, артыкулах 26, 31 Канстытуцыі. Нагадаем, што ў гэтых артыкулах абвяшчаецца права на жыццё, устанаўліваецца забарона катаванняў, здзекаў, жорсткага, бесчалавечнага альбо зневажальнага абыходжання, замацоўваецца прэзумпцыя невінаватасці і свабода сумлення.
Мэтазгодна адзначьшь, што заканадаўчая ўлада пры ўстанаўленні абмежаванняў у сферы правоў і свабод чалавека звязана не толькі агульнымі канстытуцыйнымі формуламі аб іх межах, але і шэрагам прынцыпаў, якія вынікаюць са зместу і сэнсу прававой дзяржаўнасці. Звязанасць дзяржаўнай улады правамі і свабодамі асобы з’яўляецца, як вядома, адной з прыкмет дзяржавы, якая прэтэндуе быць прававой. Таму захавання адной толькі заканадаўчай формы абмежаванняў недастаткова. У адпаведнасці з нормамі міжнароднага права, любое абмежаванне правоў і свабод павінна быць звязана з адной з мэтаў закона, які ўжываецца і павінна быць строга суразмерна прызначэннню гэтага закона.2’ Беларускаму заканадаўцу трэба было б улічыць гэты момант, так, як гэта зроблена, напрыклад, польскім заканадаўцам у арт.32 польскай Канстытуцыі, дзе падкрэсліваецца, што абмежаванні не могуць супярэчыць сутнасці правоў і свабсд.22
Аднак нават самыя дасканалыя фармулёўкі норм Канстытуцыі аб правах і свабодах асобы могуць быць не болып чым дэкарацыяй, калі ў краіне адсутнічае дзмакратычны дзяржаўна-прававы рэжым. Такіх прыкладаў, на жаль, можна знайсці дастаткова не толькі ў мінулым, але і ў сучаснасці.
СПАСЫЛКІ:
1. Венгераў А.Б. Тэорыя дзяржавы і права. М 1998. С.595.
2. Аннерс Э. Гісторыя еўрапейскага права. М., 1994. C.212.
3. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мн., 1989. С.29.
4. МатузаўМ.І., Малько А.В. Тэорыя дзяржавы і права. М., 1997. C.231.
5. Матузаў М.І., Малько А.В. Тэорыя дзяржавы і права. М., 1997. С.237.
6. Ваяводзін Л.Д. Юрыдычны статус асобы ў Расіі. М., 1997. С.31.
7. Матузаў М.І., Малько А.В. Тэорыя дзяожавы і права. М.. 1997. С.236.
8. Агульная тэорыя дзяржавы і права Мн., 1998. С.248.
9. Баглай М.В, Канстытуцыйнае права Расійскай Федэрацыі. М., 1998. С. 176.
10. Канстытуцыі замежных дзяржаваў. М., 1997. С.202.
11. Баглай М.В. Канстытуцыйнае права Расійскай Федэрацыі. М., 1998. С. 198.
12. Канстытуцьіі дзяржаваў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. М., 1997.C.209.
13. Чыркін В.Я. Канстытуцыйнае права замежных краін. М., 1997. С.76.
14. Баглай М.В. Канетытуцыйнае права Расійскай Федэрацыі. М., 1998. C.216,
15. Канстытуцыі дзяржаваў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. М., 1998.C.373.
16 Міхалёва Н.А.Канстытуцыйнае права замежных краін СНД. М„ 1998. С 174.
17. Агульная тэсрыя правоў чалавека. М., 1996. С.37.
18. Матузаў М.І., Малько А.В. Тэорыя дзяржавы і права. М., 1997.C.275.
19. Канстытуцыі дзяржаваў Цзнтральнай і Усходняй Еўропы. М., 1998.C.427.
20. Канстытуцыі замежных дзяржаваў. М„ 1997. С.249.
21. Сядзельнік В.В. Міжнародна-прававое рэгуляванне межаў ажыцяўлення правоў і свабод чалавека// Тэзісы дакладаў рэспубліканскай навукова-пракгычнай канферэнцыі «Прававая рэформа ў Рэспубліцы Беларусь: вопыт, праблемы. перспектывы». ч.2. Гродна, 1997.C.103-105.
22. Канстытуцыі дзяржаваў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. М., 1998. С.203.
Кузьмініч І.Р.
МЯСЦОВАЕ САМАКІРАВАННЕ Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ
ПСТОРЫЯ СТАНАЎЛЕННЯ МЯСЦОВЫХ ВОРГАНАЎ САМАКІРАВАННЯ
АСАБЛІВАСЦІ МЯСЦОВАГА CAMАКІРАВАННЯ
НАБЕЛАРУСІ
СІСТЭМА ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯ
ПАБУДОВА ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯIIX ВЫКАЬ’АЎЧЫ АІІАРАТ
КАМКЕТЭНЦЫЯI ФШАНСАВАЯ БАЗА ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАІШЯ КАІІТРОЛЬ ЗА ДЗЕЙНАСЦЮ ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАІ А САМАКІРАВаНЯЯ
Узнікненнем сучаснага тзрытарыяльнаі'асамакіравання ў Еўропе прынята лічыць часы Французскай Рэвалюцыі, але ў Беларусі яго першапачагкі з’явіліся значна раней Яшчэ у сярэднявеччы вылучаеода вечавая арганізацыя гарадскога самакіравання. а пазней гарадское самакіраванне на падставе магдэбурскага права. У старажытных летапісах, сярод звестак другой паловы ХІП стагодзя знаходзім устаўку пад характэрным загалоўкам: “О Полоцкой Венедші, або свободностн”, дзе гаворыцца пра часы, калі Палачане “волно пановалн собе н жадной зверхностм над собой не нмелн, только 30 мужов старцов спосрэдку речн посполкгое своен на поточнык справы, суд н яко сеяаторов прекладалн..., бо держалн на тот час землю русскую самн меіцане полоцкне н наколка десят мнл справуючы”1
У вечы бралі ўдзел усе дарослыя, асабліва свабодныя мужчыны. У кампетэнцьпо веча ўваходзіла вырашэнне пытанняў мясцовай гаспадаркі, арганізацыі і кантроля за гандлёвай дзейнасцю гараджан^ раскладка павіннасцяў і подацей. Веча мела свой выканаўчь: ворган Раду. якая складалася з 30 мужоў ці старцаў. Гэты ворган займаўся вядзеннем бягучых справаў мясцовага
кіразання і выконваў судовыя функцыі. У распараджэнні гарадскога самакіравання была сістэма звычаёвых нормаў, на падставе якіх уладкоўвалася ўнутрыгарадское жыццё і будаваліся адносна аўтаномныя адносіны з намеснікамі прадстаўнікамі княскай адміністрацыі. Аўганомнасць мясцовага самакіравання гарадтавалася дагаварнымі адносінамі з князем і захаваннем старадаўніх звычаяў.
Ва ўмовах феадальнага грамадства, мэтай, якую імкнуліся дасягнуць гараджане, было права арганізацьгі мясцовага жывдя на асновах самакіравання. Эталонам для месцічаў Вялікага княства Літоўскага былі нормы права горада Магдэбурга, хаця пераймаліся не самі нормы, а голькі іх агульныя прынцыпы. Мясцовае самакіраванне ўтыя часы заключалася ў абранні самімі гараджанамі адносна самастойнага ў вырашэнні пытанняу гарадскога жыцця магістрата, адменай улады і суда над мяшчанамі дзяржаўцаў, намеснікаў і іншых чыноўнікаў вялікакняскай мясцовай адмінісграцыі; гараджане вызваляліся ад феадальнай залежнасці і павіннасцей, ім гарантаваліся свабодныя заняткі рамяством, гандлем, земляробствам, і права ствараць рамесныя прафесійныя аб’яднанні цэхі. Хаця дадзеныя нормы ў ВКЛ не заўжды выконваліся ў лоўнай ступені, але разам з тым забяспечвалі ўмовы адносна аўтаномнай дзейнасці гарадскіх уладаў2.
Магістраты складаліся з рады, якая ажыццяўляла функцыі гарадской улады і суда па маёмасных і ідывільных сгіравах, а таксама лавы судовага всргана па хрымінальных справах. У раду гараджане абіралі радцаў (райцаў). Узначальваў яе абраны бурмістр. Гарадское самакіраванне ўзначальваў войт, які прызначаўся вялікім князем ці феадалам, або абіраўся насельніцгвам. Такім чынам, ужо ў сярэднявеччы мы знаходзім першапачаткі размежаваяня кампет эндыі самакіравання рады ачсленай бурмістрам і цэчтральных ворганаў дзяржаўнай улады, інтарэсы якой прадстаўляў войт.
Грамаіу на магдэбурскае права даравала гарадам вярхоўная ўлада, альбо ўладальнік горада. У эбодвух выпадках гэта грамата выконвала ролю прававога стазуга, дзе азначалася кампетэнцыя мясйовага самакіравання і ўсталёўваліся прынцыпы ўзаемадачыненняў з цэнтральнай дзяржаўнай уладай.
3 канца XVI ст., у выніку змагання мяшчанаў з гарадскімі вярхамі за свае сацыяльчыя правы, паўстае ворган самакіравання так званых “прысяглых паспалітых”, а ў XVII ст., у вялікіх гарадах “мужоў гмінных”. Гэтыя ворганы кантралявалі выдаткі магістрата з гарадскога бюджэта.
Укаранаваннем бараііьбы гарадоў за правы мясцовага самакіравання, было прыняцце Сеймам Рэчы Паспалітай 18.04.179! года “Закона аб гарадах”, які параўняў у правах усе каралеўскія гарады, прызнаў мяшчанаў асабіста вольнымі. падцвердзіў іх правы ўласнасці. За мяшчанамі было прызнана права
абіраць мясцовыя ўлады. Гэты закон увайшоў у склад Канстытуцыі 1791 года. Да асноўных кампетэнцый гарадскога самакіраваняя належалі: кіраванне маёмасцю горада, вырашэные пытанняў, звязаных з размеркаваннем падаткаў, скліканне гарадскіх сходаў, функцыі сацыяльнага забеспячэння, нагляд за шпіталя-мі, утрыманяе паліцыі і клопат аб спакоі і бяспецы ў месце3.
На тэрыторыі сучаснай Беларусі, ворганы мясцовага самакіраван-ня былі зліквідаваны пасля далучэння да Расейскай імперыі, паводле ўказаў Кацярыны II ад 1775 да 1795 гадоў.
3 гэтага часу развіццё мясцовага самакіравання на тэрыторыі Беларусі значна запаволілася. Пытанні мясцовага самакіравання і дэцэнтралізацыі дзяржаўнай улады з часу далучэння да Расеі атрымалі моцны палітычны ўхіл. Нават буржуазная рэформа мясцовага кіравання, і ўтварэнне ў XIX ст. земскага сзмяюр&взння cs значнымі, згодна ззконз, кямпстзнцыямі, на тэрыторыі Беларусі былі абмежаваны. з-за палітычнага супрацьстаяння мясцовых эліт расейскай уладзе. Мяецовае самакіраванне на нашай тэрыгорыі было факгычна падпарадкавана паліцэйскай уладзе ўезду.
Пасля першай сусветяай вайны і падзелу тэрыторыі Беларусі паміж Польшчай і РСФСР, далейшы лёс мясцовай ўлады ў Заходняй і Усходняй яе частках складаўся ў цесным звязку з асаблівасцямі развіцця палітычных сісгэм гэтьіх дзяржаваў.
Канстытуцыя Польшчы ад 1921 года стварала прававыя падставы для паўсгання самакіраваняя на ўзроўні гміны, павеіу і нават ваяводства. Але поўнае тэрытарыяльнае самакіраванне, з-за палітычных прычынаў, і ўціску беларускага насельніцгва, натэрыторыі Беларусі гак і не было ўведзена. Існавалі значныя абмежаванні мясцовага самакіравання, ў прыватнасці, на ўзроўні ваяводстваў, дзе прадстаўнічыя ворганы былі фіктыўнымі, а ваявода, як прадстаўнік цэнтральнай ўлады меў .значныя паўнамоцгвы.
Ва усходняй Беларусі бальшавіцкія ўлады пачалі бескамчрамісную барацьбу не толькі з апазіцыйнымі партыямі, але і з асобамі, якія ў сваіх мясцовых супольнасцях мелі значны аўтарытэт і прызнанне, Быў здзейснены цэлы шэраг дзеянняў, накіраваных на таталітарызацыю сістэмы арганізацыі дзяржавы, ліквідацыю ўсялякіх формаў самакіравання грамадства, пал ітычнага і ідэалагічнага падпарадкавання грамацзянаў. Сугнасцю таталітарнай сістэмы, рэалізаванай ў Савецкай дзяржаве, была манапалізацыя рашэнняў ваўсіх галінах грамадскага жыцця адной партыяй. Партыя трымала ў сваіх руках размеркаванне сродкаў вытворчасці, сродкі прымусу і фармаванне грамадскай думкі. Асноўным прынцыпам замяшчэння пасадаўу дзяржаўных, гаспадарчых ці іншых установах была поўная лаяльнасць і падпарздкаване, праводзімай партыяй, палітыцы.
Некалькі факгараў паспрыяла замене аўтаномных ворганаў земскага самакіравання лзяржаўнай адміністрацыяй.
Разам з нацыяналізаць!яй прамысловых прадіірыежтваў і знішчэннем прызатнай уласнасці, была таксама зліквідавана аснова тэрытарыяльнага самакіравання праз нацыяналізацыю ўласнасці валасных і павятовых земскіх ворганаў. Страта мясновы.мі ворганамі ўласнасці. прывяла іх да поўнай эканамічнай і палітычнай залежнасці ад цэнтральных уладаў.
Змены ў заканадаўстве дазволілі прадставіць выбарчае права толькі працоўным. Асобы, якія жылі на“непрацоўныя даходы” (прывагныя гандляры, уласнікі мануфактураў, святары і інш.), складалі значную колькасць насельніцтва, аднак, пазбаўляліся выбарчых правоў. Прадстаўніцтва ўсіх, ці болыласці катэгорый насельніцтва асобнай мясцовасці замянялася прадстаўнікамі асобнай сацыяльнай групы. Такім чынам, мясцовыя прадстаўнічыя ворганы былі замененыя класавымі ворганамі. Мэта самакіравання уладкаванне мясцовага жыцця згодна з патрэбамі ўсёй супольнасці, была заменена рэалізаныяй палітычнай волі партыі бальшавікоў а мясцовыя саветы сталі асновай дыктатуры пралетарыята.
Такім чынам, прадстаўнікі новых мясцовых ворганаў упады этрымалі незалежнасць ад мясцовых супольнасцяў 1 сталі цалкам падпарадкаванымі партыйна-дзяржаўным уладам.
Знішчэнне ворганаў самакіравання і замена залежнасці мясцовых уладаў ад насельніцгва, залежнасцю ад в ышэйшых узроўняў дзяржаўнай адміністрацы! і партыйных сгруктур, істотна паўплывала на далейшае развіццё ўсёй сістэмы арганізацыі дзяржавы, грамадскай супельнасці і на самі прынцьіпы арганізацыі мясцовага самакіравання. Мясцовыя саветы згубілі сваю суверэннасць у галіне фінаясавага самазабесгіячэння сваёй дзейнасці, самастойнай рэалізацыі мясцовай палітыкі, а таксама прадсіаўлення інтарэсаў мясцовых супольнасцяў. У выніку сёння мы атрымалі поўны параліч мясцовых ініцыятываў. эканамічнай і гаспадарчай рацыянальнасйі. Задавальнеяне пагрэбаў мясцовага населыгііггва не залежыць ад працы самога гэтага насельніцтва ці спраўнасці мясцовых уладаў але ад здольнасці перакаваць цэнтральныя ворганы дзяржаўнай улады ў выдаткаванні большых аб’ёмаў фінансавання.
У Рэспубліць! Беларусь да гэтага часу існуе старая, традыцыйная дая рэспублік бьшога СССР, сістэма адміністрацыйна-тэрьггарыяльнага кіравання. прадстаўнічай і выканаўчай улады, дзе разуменне мясцовага самакіравання не зусім адпавядае прынцыпам самакіравання, прынятых у дэмакратычных дзяржавах Еўропы і замайаваным у Хартыі тэрытарыяльнага самакіравання.
Дзяржава складаецца з шэрагу адрозных элементаў: цэ.чтральнага ўрада, мясцовай дзяржаўнай адміністрацыі. якая прадстаўляе інтарэсы і рэалізуе
палітыку цэнтральнага ўрада на мясцовым узроўні, а таксама мясцовага самакіравання, як з палітычнымі, так і з адміністратыўнымі функцыямі. Прынцьшы ўзаемаадносінаў паміж гэтымі трымя элементамі ў Беларусі і Еўропе, ляжаць у аснове розных падыходаў да паняцця мясцовага самакіравання.
Згодна еўрапейскай Хартыі, у аснове мясцовай улады ляжыць прынцып аўтаномнага існавання мясцовага самакіравання з мясдовымі дзяржаўнымі ворганамі кіравання.
Г этая аўтаномнасць забяспечваецца размежаваннем кампетэнцыі і сферы дзейнасці паміждзяржаўнымі ворганамі кіравання і прадстаўнічымі ворганамі самакіравання на мясцовым узроўні. Праз размежаванне кампетэнцыі мясцовых дзяржаўных ворганаў кіравання і мясцовага самакіравання, забяспечваецца прыннып іх самастойнасці ў вырашэнні пытанняў на мясіювым узроўні, a вызначэнне асобнай дзяржаўнай сферы і сферы самакіравання, стварыла прававьга гарантыі супраць ціска на самакіраванне з боку дзяржавы.
Жыццяздольнасць мясцовых ворганаў самакіравання. наўпрост залежыць ад матэрыяльна-фінансавай іх самастойнасці. Гэта азначае, што аб’ём паўнамоцтваў мясцовага самакіравання павінен забяспечвацца адпаведным памерам падатковай базы кожнага асобнага самакіравання. Эканамічная самастойнасць адзіны рэальны шанц самастойнасці палітычнай.
Наваг здзяйсняючы кантроль за дзейнасцю мясцовага самакі-равання, ворганы дзяржаўнаіа кіравання, дзейнічаюць на прынцыпах самастойнасці кожмай адзінкі мясцовай улады, у кіраванні справамі, аднесенымі да іх кампетэнцыі. Дзяржаўныя ворганы могуць указаць на парушэнне прававых нормаў і нават прыпыніць іх дзеянне, але, яны не здольны без рашэння суда адмяніць і тым больш навязаць нейкае рапіэяне мясцоваму самакіраванню.
Сучасная сістэма мясповага самакіравання Беларусі ўключае мясцовыя Саветы дэпутатаў; якія з’яўляюцца прадстаўнічымі ворганамі дзяржаўнай удады і асноўным звяном мясцовага самакіраваяня. Акрамя Савегаў, на падставе добраахвотнага вапевыяўлення грамадзян, па ініцыятыве Саветаці выканаўчага камітэта могуць стварацца ворганы тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання (камітэты і савегы мікрараенаў, жыллёвых ксмплексаў, дамавыя, вулічныя і інш.), якія дзейнічаюць на тэрыторыі, вызначанай адпаведным Саветам. Мясцовае самакіраванне ажыццяўляецца таксама ў формах непасрэднай дэмакратыі праз мясіювыя рэферэвдумы, сходы грамадзян і іншыя формы.
Згодна з беларускім заканадаўствам, мясцовыя ворганы дзейніча-юць на прынцыпах адзінства і нэласнасці сісгэмы мясцовага кіравання 1 самакіравання. Гэта азначае, што мясцовыя Саветы ажыццяўляюць сваю дзейнасць праз
выканаўчыя камітэты, якія з’яўляюцца нетолькі выканаўчымі і распарадчымі ворганамі мясцовых Саветаў дэпутатаў, але і ворганамі агульнай кампетэнцыі мясцовага дзяржаўнага кіравання.
Савет дэпугатаў
Выканаўчь! камітэт
мал. 1
У Еўрапейскіх дзяржавах, арганізацыя мясцовага самакіравання, мае розныя найменні. У Англіі выкарыстоўваецца паняцце мясцовага, ці муніцыпальнага кіравання, у Францыі тэрытарыяльная дэцзнтралізацыя, у Польшчы тэрытарыяльнае самакіраванне ці лакальная дэмакратыя. Пры наяўнасці ўсіх гэтых тэрміналагічных адрозненняў, як і ў Беларусі маецца на ўвазе ўладкаванне справаў мясцовага значэння, здзяйс.чяемае мясцовым насельніцтвам праз абраныя імі ворганы мясцовыя м''ніцыпальнь.ія рады (саветы), асамблеі і інш., ці непасрэдна(праз мясцовыя рэфсрэндумы, алытанні, сходы гараджан і г.д.). Але ў адрозненні ад Беларусі, у гэтых дзяржавах, дакладна размежавана дзяржаўная сфера і сфера мясцовага самакіраваняя. На мал. I паказана розніца пабудовы мясцовага самакіравання і дзяржаўнага самакіравання.
Прававой базай арганізацыі мясцовага самакіравання на Беларусі з’яўляюцца нормы Канстытуцыі (Раздзел V. Мясцовае кіраванне і самакіраванне), Закон “Аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў Рэспубліцы Беларусь”, іншыя законы, а таксама ўказы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь.
У некаторых краінах прававое становішча мясцовага самакіравання вызначаеццанетолькі заканадаўствам, эле і Статутамі (палажэннямі) мясцовых
самакіраванняў. Так, у Валагодскай вобласці Расеі, Статуты павінны прымацца прадстаўнічымі ворганамі мясцовых самакі-раванняў і могуць зацверджвацла мясцовым насельніцтзам непасрэдна4. Гэтыя Статуты павінны мець усе самакіраванні. Тут замацоўваецца с грукіура і арганізацыйныя асновы дзейнасці ворганаў мясцовага самакіравання, паўнамоцтвы ворганаў мясцовага самакіравання і іх службовых асоб, тэрмін паўнамоіхгваў ворганаў і службовьіх асоб, падставы і віды адказнасці ворганаў шлях і формы ўдзелу насельніцгва ва ўпраўлення мясцовымі справамі і г.д.5. У Латвіі прынятае мясцовым самакіраваннем Палаженне павінна ў далейшым быць зацверджана Кабінетам Міністраў6. Беларускае заканадаўства прадугледжвае існаванне Статута (палажэння) толькі ў ворганаў тэрытарыяльнага грамадскага самахіравання.
У Ажпіі з-за асаблівасцяў прававой сістэмы, разам з заканадаўсгвам, сродкам вызначэння зместу і межаў кампетэнцыі ворганаў мясцовага самакіравання з’яўляюцца суцовыя прэцыдэнты па мутацыпалыіых справах.
Адрозніваецца і ступень уніфікацыі пабудовы сістэмы мясцовага самакіравакня. У Беларусі, Францыі, Італіі, дзяржавах Усходняй Еўропы, да прьжладу, сіупень уніфікацыі даволі высокая, між тым як у Нямеччьше ў сісгэме і арганізацыі мясцовых ворганаў існуюць вялізныя адрозненні па землях, ці Расеі, адааведна па рэспубліках, краях і абласцях.
СІСТЭМА ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯ
Сістэма ворганаў мясцовага самакіравання будуецца на аснове адміністратыўна-тэрытарыяльных адзінак. Для большасці дзяржаваў, тьшовым з’яўляецца існаванне двух-грох відаў адміністратыўнатэрытарыяльных падраздзяленняў.
Зусім не абавязкова існаванне прадстаўнічых ворганаў у кожным з гэтых падраздзяленняў. Некаторыя адзінкі зусім не маюць выбарных ворганаў кіравання (кантсны і акругі ў Францыі, акругі ў Нямеччыне, на якіх базуюць сваю дзейнасць некаторыя падраздзяленні дзяржаўнай адміністрацыі, здзяйсняючыя кантрольныя функцыі, падрыхтоўку выбараў і інш.)
На тэрыторыі Беларусі існуе трохузроўневая сістэма мясцовага самакіравання:
• першасны тэрытарыяльны ўзровень сельскія, пасялковыя, гарадскія (гарадоў раённага падпарадкавання), раённыя ў гарадах саветы дэпутатаў;
• базавы тэрытарыяльны ўзровень гарадскія (гарадоў абласнога падпарадкавання), раённыя саветы;
• абласны тэрытарыяльны ўзровень абласныя саветы. Мінскі гарадскі савет мае правы базавага і абласнога ўзроўня.
Саветы розных узроўняў складаюць адзіную сістзму мясцовых прадстаўнічых ворганаў дзяржаўкай улады. Адзінства сістэмы мясцовых Саветаў забяспечваецца агульнасцю прававых пачаткаў, прынцыпаў утварэння і дзейнасці, а таксама задачаў мясцовых ворганаў7. Рашэнні мясцовых Саветаў дэпугатаў, прынятыя ў межах іх кампетэнцыі, абавязковыя для ніжэйстаячых Саветаў і іх ворганаў8. Акрамя гэтага, вышэйстаячыя мясцовыя Саветы дэпутатаў здзяйсняюць каардынацыю дзейнасці ніжэйшых саветаў і іх ворганаў’.
У Заходнееўралейскіх краінах, дзе існуе двухузроўневая сістэма мясцовага самакіравання. дзякуючы поўнаму размежаванню сфераў дзейнасці, задачаў і кампетэнцыі самакіраванняў першага і другога ўзроўняў іхузаемаадносіны будуюцца на прынцыпах неўмяшальніцтва ў справы ніжэйшага ўзроўня і поўнай самастойнасці ў вырашэнні мясцовых пытанняў. (глядзі мал.2)
прадстаўнічыя органы самакіравання
выканаўчыя органы самакіравання
цовыя органы дзяржаўнага кіравання
мал. 2
Зараз у Беларусі існуе 6 абласных. каля 120 раённых (столькі ж гарадскіх) саветаў і звыш 1500 нізавых сельскіх саветаў. Асноўнай задачай мясцовых ворганаў улады з’яўляецца ажыццяўленне дзяржаўнай палітыкі на мясцовым узроўні. Адносна малая тэрьпорыя саветаў пярвічнага і базавага ўзроўня з аднаго боку палягчае магчымасць здзяйсяяць кантроль за кіраваннем мясцовымі справамі, a з другога, робіць гэтыя саветы цалкам залежнымі ў эканамічным плане ад цэнтральных ворганаў і вышэйстаячых саветаў. Нежыццяздольнасць у гэтых умовах прадстаўнічых ворганаў мясцовай улады выклікае незадаволенасць у значнай колькасці насельніцтва, якое з недаверам ставіцца да мясцовых прадстаўнічых ворганаў улады.
У Францыі тэрыторыя краіны падзяляецца на 95 дэпартаментаў, апошнія падзяляюцца на акругі, а акругі на кантоны. Нізавой адміяістратыўна-тэрытарыяльнай адзінкай з яўляецца гарадская і сельская камуна. Камуны маюць стаіус самакіруючыхся тэрытарыяльных калектываў са сваімі выбарнымі ворганамі генеральнымі радамі камуны. У акругах і кантонах выбарных ворганаў самакіравання няма.
Асаблівасцю Франдыі з’яўляецца існаванне вышзйшага рэгіянальнага звяна сістэмы самакіравання 26 рэгіёнаў-дэпаріаментаў. Рэгіёны таксама прызнаюцца тэрытарыяльнымі калектывамі і маюць выбарныя ворганы. У межах рэгіёнаў здзяйсняецца перспектыўнае планаванне, вызначаецца палітыка інвестыцый, правядзеяне эканамічных і сацыяльных мерапрыемстваў якія выходзяць па-за кампетэнцыю ніжэйшых ворганаў самакіравання.
У Італіі вышэйшым звяном адміністратыўна-тэрытарыяльнага падзелу з’яўляюцца 20 абласцей з правам адміністратыўнай аўтаномй, уключаючы права выдання законаў па вызначанаму колу пытанняў абласнога значэння. Вобласці, за выняткам адной, падзелены на 92 правінцыі, якія ў сваю чаргу уключаюць каля 8 тыс. гарадскіх і сельскіх камун У абласцях, правінцыях і камуяах дзейнічаюць выбарныя ворганы мясцовага самакіравання абласныя, правінцыяльныя і камунальныя рады. 5 з 20 абласцей, з-за іх асаблівасцей, маюць спецыяльны статус, іх аўтаномія з’яўляецца больш шырокай і забяспечваецца канстьпуцыйным законам.
У Нямеччыне сістэма адміністратыўна-тэрытарыяльных адзінак вызначаецца канстытуцьіямі земляў. Тэрыторыя земляў падзяляецца на паветы, а апошнія падзяляюцца на абшчыны. У буйнейшых землях створаны акругі ў якасці падмурка адміністрацыі земляў. Ва ўездах і абшчынах маюцца выбарныя ворганы мясцовага самакіравання. У
абшчынах з насельніцтвам менш 200 чалавек побач з радамі функцыі кіравання здзяйсняюць сходы выбаршчьікаў.
ПАБУДОВА ВОРГАНАЎ МЛСЦОВАГА САМ.АКІРАВАННЯ 1IX ВЫКАНАЎЧЫ АПАРАТ
У адпаведнасці з Каястытуцыяй Рэспублікі Беларусь, выбары ў ворганы мясцовага самакіраваняя, таксама як і ў іншых дзяржавах, праводзядца па аднамандатных акругах, на падстазе ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры патаемным галасаванні. Пасіўяым выбарчым правам у многіх замежных краінах карыстаюцца грамадзяне дасягнуўшыя не 18 год (прычым у сходах грамадзянаў па выбарах ворганаў тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання, з 16), як у Беларусі, a 21-25 год. Для кандыдатаў у дэпутаты часам усталёўваюць патрабаванні пражывання ў дадзенай мясцовасці ці пастаяннай сувязі з ёй. Так, у Англіі кандыдат павінен пражыць на тэрыторыі муніііыпалітэта не менш 12 месяцаў, мець на гэтайтэрыторыі сталую працу, ці быць уладальнікам нерухомай маёмасці ў дадзенай мясцовасці. Найбольш распаўсюджаным спосабам вылучэння кандыдатаў з’яўляецца прадстаўленне ў выбарчыя ворганы гіетыцый, падпісаяых вызначанай колькасцю выбаршчыкаў.
У Англіі. сябры радаў графстваў абіраюцца ла аднамандатных акругах, а акруговых радаў па шматмандатных акругах, Для вызначэнкя вынікаў выбараў выкарыстоўваюцца розныя варыянты мажарытарнай і прапарцыйнай выбарчых сістэм. Так, у Францыі, у невялікіх камунах выбары адбываюцца па мажарытарнай сістэме двумя турамі галасавання, у іншых камунах частка мандатаў размяркоўваецца па мажарытарнай, другая па прапарцыйнай сістэмах.
Муніцыпальныя радныя не звязаны наказамі выбаршчыкаў, не абавязаны даваць справаздачы перад імі і, як правіла, не могуць быць адкліканы выбаршчыкамі. Аднак гэта не азначае, што не існуе ніякай зваротнай сувязі паміж выбаршчыкамі і абранымі раднымі (выступы на сходах, разгляд заяваў выбаршчыкаў, кантакты з мясцовымі грамадскімі арганізацыямі, асацыяцыямі выбаршчыкаў і інш.).
Тэрмін паўнамоцтваў мясцовых самакіраванняў адрозніваецца ў залежнасці ад краіны. У адрозненні ад Беларусі, дзе Саветы дэпутатаў абіраюцца гэрмінам на 4 гады, муніцыпальныя рады абіраюцца тэрмінам ад 2 да 5 год. Так, у Англіі тэрмін іх паўнамоцтваў 4 гады, прычым у частцы муніцыпалітэтаў штогод леравыбіраецца 1/3 радных.
Муніцыпальныя рады Лондаяа абіраюцца на 3 гады. У Францыі тэрмін паўнамоцтваў радаў камун і дэпартаментаў 6 год з пераабраннем паловы радных кожныя 3 гады. У Італіі муніцыпальныя рады абіраюцца на 5 год, у Нямеччыне на 4 ці 5 год.
Колькасны склад муніцыпальных радаў у розных дзяржавах розны, але не надта вялікі. У камунах Францыі колькасяы склад муніцыпальных радаў ад 9 да 69 чалавек, але, як выключэнне, у Парыжы -163. У Італіі ад 15 да 80 радных, у Англіі максімум 70-75.
Таксамаяк дэпутаты мясцовых Саветаў, асобы. абраныя раднымі, за рэдкім выключэннем (у некаторых муніцыпалітэтах), не атрымліваюць за сваю дэпутацкую дзейнасць заработнай платы. У Англіі страта раднымі заробка ў сувязі з іх дзейнасцю ў муніцыпалітэце кампенсуецца ў некаторай ступені штогадовымі выплатамі ім вызначанай сумы з бюджэта муніцыпалітэта ці платай за наведванне паседжанняў рады і яе камісій. У Францыі муніцыпалітэт можа, але не абавязаны, усталёўваць радным вызначаную плату. Як правіла, радныя не могудь займаць пасадаў у муніцыпальным выканаўчым апараце, мець фінансавую зацікаўленасць у муніцыпальных кантрактах з прыватным бізнэсам.
Мясцовыя Саветы каардынуюць дзейнасць усёй сістэмы мясцовага самакіравання, а да іх непасрэднай кампетэнцыі, як і муніцыпальных радаў адносіцца прыняцце мясцовага бюджзта, увядзенне мясцовых падаткаў, рашэнне пытанняў аб атрыманні займаў і іх выдаткоўванні, аб выкарыстанні камунальнай (муніцыпальнай для заходніх дзяржаваў) уласнасці і некаторыя іншыя.
А.сноўнай формай працы мясцовых Саветаў дэпутатаў з’яўляюцца іх сэсійныя паседжанні. Сэсія лічыцца правамоцнай, калі ў ёй удзельнічае не менш 2/3 ад колькасці выбаршчыкаў. У Францыі сэсіі ворганаў самакіравання праводзяцца 4 разы на год; працягласць сэсій камунальных радаў 15 дзён, а сэсіі, дзе прымаецца бюджэт, да 6 тыдняў. У Італіі сэсіі муніцыпальных радаў праводзяцца не радзей двух разоў на год. У Англіі рады графстваў збіраюцца штоквартальна, a акруговыя рады штомесяц.
Старшыня мясцовага Савета, які абіраецца з ліку дэпутатаў і склікае сэсіі Савета, ажыццяўляе кіраўніцгва падрыхтоўкай сэсіі і вядзе паседжанні сэсій. Паседжанні муніцыпальных радаўчасцей рыхтуюць і вядуць бурмістры (мэры), і толькі там, дзе маецца пасада старшыні рады, гэтыя асобы.
У абласным, Мінскім гарадскім, раённым у горадзе Саветах,могуць
утварадца прэзідыюмы, якія, разам са старшынём, арганізуюць працу адпаведнага Савета.
Паседжанні мясцовых Савегаў дэпугатаў зазвьгчай носяць адкрыты характар, гапасаванне таксама праводзіцца адкрьп'а. Па рашэнню Савета можа быць праведзена і закрытае паседжанне. У Англіі існуе практыка правядзенмя нефармальных паседжанняў рады для высвятлення думак і узгаднення пазіцый. На гэткіх паседжаннях рашэнні не прымаюцца і не ўжываюцца звычайныя рэгламентныя нормы.
Ворганы мясцовага самакіравання угвараюць розныя пастаянныя камісіі з падрыхтоўчымі і кантрольнымі функцыямі. Рэкамендацыі пастаянных камісій падлягаюць разгляду дзяржаўнымі і грамадскімі ворганамі і арганізацыямі. Дэпутаты могуць уваходзіць больш як у адну камісію. У Антліі камітэтам прадстаўлены кіраўніча-распарадчыя функцыі, гэтыя ворганы здзяйсняюць кіраўніцтва працай аддзелаў (дэпартаментаў) выканаўчага апарата муніцыпалітэта. Распаўсюджанай практыкай з’яўляеіш.а правядзенне камісіямі і камітэтамі слуханняў па пытаннях, якія ўяўляюць значную грамадскую цікавасць. Выступаць на такіх слуханнях могуць усе жадаіочыя.
Выканаўчыя функцыі мясцовага Савета здзяйсняе выканаўчы камітэт. які па пытаннях, аднесеных да кампетэнцыі Савета, падсправаздачны адпаведнаму мясцоваму Савету дэпутатаў, але ствараецца веріыкаллю цэнтральных ворганаў выкакаўчай улады і падкантрольны адначасова сістэме ворганаў кіравання. Сістэма дзяржаўнага кіравання на месцах не адзелена ад мясцовых прадстаўнічых ворганаў улады, а дзяржаўная сфера дзейнасці і сфера мясцовага самакіравання складаюць адно цэлае.
Узначальвае выканаўчы камітэт старшыня, які прызначаецца на пяць гадоў Старшыня абласнога выканкама прызначаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь і зацвярджаецца абласным Саветам дэпугатаў. Старшыня раённага, гарадскога выканаўчага камітэта прызначаецца старшынём абласнога воргана кіравання і зацвярджаецца адпаведным Саветам. Старшыня выканкаму па ўзгадненню з вышэйстаячым выканаўчым і распарадчым ворганам зацвярджае асабісты склад выканаўчага камітэта.
Выканаўчы апарат муніцыпалітэтаў ствараецца самімі мясцовымі с амакіраваннямі і падкантрольны толькі ім. Паколькі сферы дзейнасці і кампетэнцыі ворганаў дзяржаўнага кіравання і мясцовага самакіравання дакладна размежаваны, то ворганы дзяржаўнага кіравання ў межах сваёй кампетэнцыі могуць толькі здзяйснядь
кантроль за дзейнасцю самакіраванняў, ўказваць на парушаныя муніцыпалітэтам заканадаўчыя нормы. Выканаўчыя ворганы самакіраванняў складаюцца з кіруючых адміністратыўных падраздзяленняў агульнай кампетэнцыі (бурмістра, мэнэджэраў, калегіяльных выканаўчых ворганаў) і ворганаў функцыянальнага і галіновага кіравання (дэпартаменты, упраўленні, камітэты, бюро і інш.).Характэрнай рысай дацкай сістэмы мясцовага самакіравання, з’яўляецца. тое, што штат набіраецца на працу муніцыпалітэтам. У выніку, супрацоўніка немагчыма перавесці на працу з муніцыпалітэта ў нэнтральныя ворганы мясцовага кіравання ці ў іншы муніцыпалітэт. У выніку, мясцовая і дзяржаўныя сістэмы замяшчэння пасадаў не звязаны шчыльна паміж сабой10.
Часцяком вышэйшай службовай асобай выканаўчага апарата з’яўляецца бурмістр (мэр), Часам ён адзін вырашае пытанні прызначэння на пасады ў выканаўчым апараце, мае права вета ў адносінах да рашэнняў муніцыпальнай рады. У Францыі бурмістр дадаткова мае статус прадстаўніка цэнтральнага урада, адказнага за выкананне даручаных яму дзяржаўных справаў.
Распаўсюджанне атрымалі муніцыпальныя сістэмы з “моцным” ці '‘слабым” бурмістрам. “Моцны” бурмістр, абіраецца насельшцтвам, мае адносную незалежнасць у адносінах з муніцьшальЕай радай. Ен мае права вета, якое можа быць пераадолена радай толькі кваліфікаваяай болыпасцю радных падчас паўторнага разглвда пытанняў. Бурмістр займаецца складаннем і адказны за выкананне бюджэта муніцыпалітзта, самастойна прызначае вядучых муніцыпальных служачых.. Паседжанні рады вядзе не бурмістр, a абраны радай старшыня. Сістэмы са “слабым” бурмістрам часцей сусгракаюцца ў невялікіх, сярэдніх гардцах. “Слабьг’ бурмісір абіраецца муніцыпальнай радай, выконвае функцыі яго старшыні. валодае прадстаўнічымі і кантрольнымі паўнамоцгвамі. Кіраванне мясцовымі справамі, працай дэпартаментаў здзяйсняе рада непасрэдна праз свае камітэты.
У сістэмах са “слабым”, а часам і “моцным” бурмістрам шырокае распаўсюджанне атрымала выкарыстанне прызначаемых прафесійных кіраўнікоў-мэнэджэраў. Мэнзджэр акамулюе ў сваіх руках кіраўяіцтва бягучым кіраваннем. Ён падбіраецца з ліку асоб, якія маюць адпаведную прафесійчую падрыхтоўку, і часам прызначаецца спецыяльнай камісіяй, якая фармуецца дзеля гэтага муніцыпальнай радай. Вопыт выкарыстання прафесійных кіраўнікоў пераняты шэрагам такіх
дзяржаваў, як Нямеччына, Швецыя, Ірландыя.
У францыі кіраўніком муніцыпальнай адміністрацыі ў камунах з’яўляецца мэр, абіраемы з ліку радцаў тэрмінам на 6 год. Да яго кампетэнцыі належыць прызначэнне і звальненне муніцыпальных служачых, складанне і выкананяе бюджэта, ажыццяўленне рашэнняў муніцыпальнай рады ў той самы час, як прадстаўнік цэнтральнай улады, мэр кіруе мясцовай паліцыяй, адказвае за выкананне законаў і інш. У дэпартаментах і рэгіёнах адміністратыўны апарат ачольваецца старшынямі дэпартаментскіх і рэгіянальных радаў.
У Італіі ў муніцыпальных радах маюцца калегіяльныя выканаўчыя ворганы выканаўчыя джунты камун, правінцый і абласцей. Джукты абіраюцца радамі з ліку радных. Аб сваёй дзейнасці джунта абавязана дакладваць на кожным паседжанні (сэсіі) рады. Старшыня абласной, правінцыйнай джунты кіруе паседжаянямі рады, здзяйсняе кіраўніцтва штодзённай адміністратыўнай працай. Кіраўніком камунал ьнай джунты з’яўляецца сіндзік, абіраемы радай. Ён з’яўляевда вышэйшай кіруючай асобай камуньі і прадстаўніком агульнадзяржаўнай адміністрацыі.
У Нямеччыне існуе яекалысі сістэм муніцыпальнай здміністрацыі. Так, у зямлі Рэйнланд-Пфальц кіраўніком муніцыпальяай адміністрацыі з’яўляецца “моцны” бурмістр, які, аднак, абіраецца не насельніцтвам, а радай.
У Баварыі муніцыпальныя рады абіраюць старшыняў, а бурмістраў абірае насельніцтва. У Гамбургу і Брэмене рады абіраюць калегіяльныя выканаўчыя ворганы магістраты ў складзе 6-10 асоб на чале з бурмістрам. У зямлі Ніжняя Саксонія муніцыпальныя рады прызначаюць на тэрмін ад § да 12 год прафесійных кіраўнікоў.
КАМПЕТЭНЦЫЯ I ФШАНСАВАЯ БАЗА ВОРГАНАЎ МЯСДОВАГА САМАКІРАВАНВЯ
Кампетэнцыя ворганаў мясцовага самакіравання звычайна ўсталёўваецца законамі аб мясцовым самакіраванні і заканадаўствам аб асобных галінах дзяржаўнага кіраваняя. У федэратыўных дзяржавах гэтае пьгтанне зырашаецца заканадаўствам суб’екгаў федзрацы. У некаторых дзяржавах, напрыклад, у Англіі, муніцыпалітэты могуць звяртацца ў парламент з хадайніцтвамі аб прыняцді законаў, усталёўваючых для гэтых муніцыпалітэтаў якія-небудзь дадатковыя паўнамоцтвы і ільгсты (прыватныя білі).
Межы паўнамоцтваў ворганаў мясцовага самакіравання
вызначаюцца, як у Беларусі, так і ў большасці дзяржаваў шляхам простага дзталёвага пераліку ў законах правоў, абавязкаў і прадметаў кампетэнцый кожнага са звенняў гэтых ворганаў. У адрозненні ад гэтага ў Нямеччыне фармальна прызчаецца лрава муніцыпалітэтаў здзяйсняць усе дзеянні, не забароненыя законам. Аднак сістэма забаронаў настолькі шырокая, што практычна змест дзейнасці муніцыпалітэтаў у гэтай краіне не мае значных адрозненняў ад зместу дзейнасці самакіраванняў Францыі, Англіі і іншых краін.
У многіх краінах практыкуецца падзел паўнамоцтваў ворганаў мясцовага самакіравання на абавязковыя і здзяйсняемыя па жаданню муніцыпалітэта. Да шэрагу неабавязковых часта адносіцца стварэнне муніцьшалітэтамі ўласных камунальна-бытавых службаў, жыллёвае будаўніцтва, арганізацыя культурных цэнтраў.
Галоўныя задачы гэтых ворганаў упраўленне камунальнабытавым і сацыяльным абслугоўваннем населькіцтва, забеспячэнне парадку і бяспекі. Вытворча-гаспадарчай дзейнасцю ворганы мясцовага самакіравання, як правіла, не кіруюць.
У адрозненне ад гэтага, мясцовыя Саветы ў Беларусі актыўна ўдзельнічаюць у развіцці і кіраванні мясцовай гаспадаркай. Мясцовая гаспадарка складаецца з прадпрыемстваў , арганізацый і ўстановаў у гым ліку аб’ектаў сацыяльнай і вытворчай інфраструктуры, якія з’яўляюцца камунальнай уласнасцю адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўтварэння. Мясцовыя саветы каардынуіоць дзейнасць прадпрыемстваў, арганізацый і ўстановаў мясцовай гаспадаркі, забяспечваюць комплекснае сацыяльнае і эканамічнае развіццё тэрыторыі, садзейнічаюць стварэнню канцэрнаў, кансорцыюмаў, міжгаліновых аб’яднанняў, асацыяцый, сумесных прадпрыемстваў, развіццю кааператыўных, арэндных і і іншых формаў гаспадарання. Мясцовыя саветы, у межах сваёй кампетэнцыі, могуць прадстаўляць прадпрыемствам, арганізацыям і ўстановам, уваходзячым у мясповую гаспадарку, пераважнае права выкарыстання зямлі і іншых прыродных рэсурсаў, садзейнічаць забеспячэнню іх гаспадарчай дзейнасці матэрыяльна-тэхнічньімі рэсурсамі з мясцовых фондаў.
У Францыі валоданне гарадскім транспартам, рынкамі, электрычнымі сеткамі з’яўляецца для муніцыпалітэтаў неабавязковым. Адпаведныя паслугі аказваюцца насельніцтву прыватнымі прадпрыемствамі і арганізацыямі па кантрактах з муніцыпалітэтамі ці на падставе адпаведных ліцэнзій. Валоданне прамысловымі прадпрыемствамі з:ява для муніцыпалітэтаў рэдкая.
Кола паўнамоцтваў муніцыпалітэтаў можа быць пашырана за кошт дэлегавання ім дадатковых правоў цэнтральнымі ворганамі. Пры гэтым ім не заўжды перадаецца адпавгднае фінансавае забеспячэнне, што абцяжарвае фінансавыя цяжкасці мясцовага самакіравання.
Рэгулюючая і кантрольная дзейнасць мясцовых уладаў у асноўным заключаецца ў планаванні забудовы і ўсталяванні правілаў гандлю, будаўніцтва, добраўладкавання, па ахове навакольнага асяродцзя, па забеспячэнні грамадскага парадку і бяспекі, у выдачы ліцэнзій на права адкрыцця крамаў, бытавых службаў, у кантролі санітарнага стану аб’ектаў, выканання заканадаўства аб абароне правоў спажыўцоў. Звычайным з’яўляедца права муніцыпальных ворганаў здзяйсняць прымусовы выкуп дпя грамадскіх патрэбаў прыватных землеўладанняў і пабудоваў з кампенсацыяй уласнікам.
Пад непасрэдным кіраваннем ворганаў мясцовага самакіравання знаходзяцца школы, мясцовыя шпіталі, частка камунальных прадпрыемстваў, бібліятэк, паркі, дабрачыяныя ўстановы, мясновая паліцыя, супрацьпажарныя службы. У некаторых краінах муніцыпалітэты адказяыя за выялату дапамогаў па беспрацоў’ю і пенсій.
Эканамічную аснову мясцовага кіравання і самакіравання складаюць прыродныя рэсурсы (зямля, яе нетры, воды, лясы і інш.), камунальная і іншая ўласнасць, якая служыць крыніцай атрымання даходаў.
Камуяальная ўласнасць важны кампаяент самастойнасці воргаяаў мясцовага самакіраваяня ў вырашэнні мясцовых справаў. Сюды ўваходзянь землі, якія выкарыстоўваюць мясцовыя ўлады для грамадскіх патрэбаў, аб’екты камунальна-бытавога і сацыяльна-кулыурнага прызначэння. камунальныя грамадскія будынкі і жылыя пабудовы. У сучасны перыяд значнае распаўсюджанне атрымалаздача камунальнай уласнасці ў арэнду прыеатным прадпрыймальнікам. Часам арэндатары кам)ііальнай уяаснасці атрымліваюць ад ворганаў мясцовага самакіравання падатковыя ці іншыя ільготы.
Фінансавыя рэсурсы мясцовага самакіравання складаюцца з бюджэтных і па-за бюджэтных сродкаў мясцовьгх Саветаў. іх ворганаў і ворганаў тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання. Пры недастатковасці ўласных сродкаў, прадуптеджваюцца датацыі і субсідыі, а таксама урадавыя субвенцыі на выкананне мэтавых праграм і мерапрыемстваў.
Фінансы муніцыпалітзта фармуюцца за кошт сродкаў падаткаў і збораў, ад эксплуатацыі камунальнай уласнасці, паступленняў з цзнтралізаваныхурадавыхкрыніцаўсубвенцый. У мясцсвыхбюджэтах.
прымаемых ворганамі мясцовага самакіравання, на ўрадавыя субсідыі прыпадае 20 40% даходаў.
У падатковых даходах муніцыпалітэтаў, асноўная доля прыпадае на мясцовыя падаткі і зборы. Найбольш істотныя сярод іх усталёўваемыя мясцовымі ўладамі на нерухомую маёмасць (зямлю, дамы, гаспадарчыя збудаванні), на гфадпрыймальніцкую дзейнасць, ускосныя падаткі на тавары шырокага спажывання. Радзей выкарыстоўваецца мясцовы падаходны падатак. Далушчальныя памеры падагкаабкладання ўводзяцца законамі. Пытанні павышэння мясцовых падаткаў часта выносяцца на мясцовыя рэферэндумы.У некаторых краінах ворганы мясцовага самакіравання агрымліваюць частку пасаупленняў ад агульнадзяржаўных падаткаў. Так, у Нямеччыне у мэтах стабілізацыі прыбыткаў мясцовых бюджэтаў усталявана, што мясцовыя ворганы атрымліваюць 14% ад федэральнага падаходнага падатку, але, у сваю чаргу, перадаюць федэральнаму ураду больш за 14% ад мясцовага маёмаснага і прадпрыймальніцкага падаткаў. Мясцовыя падаткі і зборы складаюць у Англіі 30-40%, Францыі 37%, Нямеччыны 25% прыбытку мясцовых бюджэтаў
Дпя папаўнення мясцовых бюджэтаў ворганы мясцовага самакіравання шырока звяріаюцца да крэдытаў у дзяржаўных і прыватных крэдытных установах, да выпуску мясцовых займаў.
Што тычыцца ўрадавых датаный, то яяы могуць насіць рэгулярны характар і выкарыстоўвацца для падтрымання слабых у фінансавых адносінах тэрыторьш. Пад час размеркавання датацый прымаецца да ўвагі ступеньбюджэтнагадэфіцыту, колькасць насельніптватэрыторыі, колькасць школьнікаў, пенсіянераў. Рзгуляванню прыбыткаў “слабых” супольнасцяў служаць і выплагы ім з фондаў, ствараемых муніцыпалітэташ вьнпэйстаячьіх узроўняў. Так, у Францыі для гэтага выкарыстоўваюцца спеныяльныя дэпартаменцкія фонды, якімі распараджаюцца генеральныя рады дэпартаментаў. 40% сродкаў гзтых фондаў атрымліваюць “слабыя”, зазвычай, дробныя сельскія камуны, 60% тыя камуны, якія церпяць з прычыны таго, што значная частка насельніцтва выкарыстоўваецца на прздпрыемегвах іншых камун, дзе з іх і здымаюць большую частку падаткаў.
У бюджэтнай сістэме муніцыпалітэтаў часта вылучаюцца два віды бюджэтаў бягучых выдаткаў (аператыўны ці выканаўчы бюджэт) і бюджэт капіталаўкладанняў. Выдаткі па капіталаўкладаннях часта фінансуюцца за кошт крэдытаў і займаў. Выплата працэнтаў па даўгавых абавязальніцтвах адзін з найбольш абцяжарваючых артыкулаў муніцыпальных выдаткаў які з’ядае значкую частку прыбытку. Вядомы выпадкі фінансавага банкротства
муніцыпалітэтаў. У гэтым выпадку ка адпаведнай тэрыторыі ўводзіцца спецыяльны рэжым кіравання, які здзяйсняецца цэнтральнай уладай.
КАНТРОЛЬ ЗА ДЗЕЙНАСЦЮ ВОРГАНАЎ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯ
Разам з заканадаўчым і фінансавым рэгуляваннем дзейнасці мясцовага самакіравання ў замежных дзяржавах існуюць розныя інстытуты цэнтралізаванага і мясцовага кантролю за законнасцю дзеянняў мясцовых уладаў, эфектыўнасцю іх працы. Такі кантроль здзяйсняецца вышэйшай выканаўчай уладай і яе прадстаўнікамі на месцах, міністэрствамі, мясцовымі Саветамі дэпутатаў вышэйстаячыхузроўняў і іх выканаўчым апаратам.
Трэба, аднак, усведамляць, што згоднаХартыі самакіравання, адносіны ворганаў мясцовага самакіравання розных узроўняў не з’яўляюода сувязямі кіраўніцтва і падпарадкавання, будуюцца на прынцыпах самастойнасці кожнага ўзроўню ў кіраванні справамі, аднесенымі да іх кампетэнцыі.
Нагляд за законнасцю дзейнасцІ ворганаў мясцовага самакіравання ў Беларусі і іх выканаўча-распарадчых ворганаў ажыццяўляюць ворганы пракуратуры.
У цэнтралізаваным кантролі за ворганамі мяецовага самакіравання важная роля належыць міністэрствам і іншым цэнтральным ворганам кіраваняя. Так, у Англіі кангрольныя функцыі ў адносінах мясцовых уладаў здзяйсняе міністэрства аховы навакольнага асяродзя, у Францыі і Італіі міністэрства ўнутраных справаў. У галіне фінансавай дзейнасці муніцыпалітэтаў кантрольныя паўнамоцтвы належаць міністэрствам фіяансаў. У федэратыўных дзяржавах муніцыпалітзты аднесены да кампетэнцыі ў асноўяым урадавых ворганаў суб’ектаў федэрацыі. У Нямеччыне гэта ўрадавы апараг земляў, у Расеі рэспублік, абласцей і іншых суб’ектаў федэрацыі.
Адміністратыўны кантроль за дзейнасцю ворганаў мясцовага самакіравання праяўляецца перш за ўсё ў тым, што асобныя іх акты і мерапрыемствы патрабуюць папярэдняга дазволу ці наступнага зацвярджэння цэнтральнымі ворганамі кіравання ці іх прадстаўнікамі на мясцовым узроўні. Такому кантролю перш за ўсё падлягаюць агульнанарматыўныя рашэнні муніцыпалітэтаў, асобныя зіды аперацыяў з муніцыпальнай маёмасцю, выпуск займаў, увядзенне мясцовых падаткаў. Формамі кантроля з’яўляюцца рэвізіі, якія праводзяцца спецыялізаванымі кантрольна-рэвізійнымі службамі міністэрстваў. даклады муніцыпальных
ворганаў прадстаўленне цэнтру патрабуемай інфармацыі.
Жыццяздольнасдь адміністратыўнага кантроля забяспечваецца магчымасцямі ўжызання санкцыяў супраць мясцовых улад. Такімі санкцыямі з’яўляюцца роспуск мясцовых Савегаў ва ўстаноўленых выпадках і перадача іх функцый прызначаемым урадам ворганам, прымусовая адстаўка муніцыпальных радных, зняцце з пасады бурмістраў і муніцыпальных служачых, пазбаўленне субсідый і інш. Так, магчымасць роспуску муніцыпальных радаў прадугледжана ў заканадаўстве Францыі, Італіі. У Англіі цэнтральны ўрад можа адбіраць у муніцыпалітэтаў і даручаць сваім чыноўнікам справы, з якімі муніцьшалітэт, на думку вышэйстаячых уладаў, не спраўляецца.
У некаторых краінах, напрыклад у Францыі, адміністратыўны кантроль у галіне мясцовага самакіравання знаходзіцца ў кампетэнцыі ўрадавых агентаў на месцах прэфектаў губернатараў і інді.
У Францыі гэта камісары рэспублікі, якія прадстаўляюць урад у дэпартаментах. Камісару рэспублікі накіроўваюцца важныя рашэнні дэпартаментскай і камунальнай радаў. Знайшэўшы ў іх парушэнні законнасці. камісар прапануе муніцыпалітэту прывесці рашэнне рады ў адпаведнасць з заканадаўствам, а пры адмове накіроўвае такое рашэнне на разгляд адміністратыўяага трыбунала ў мэтах адмены незаконных устанаўленняў. У Італіі джунты абавязаны ў 8-дзённы тэрмін накіроўваць свае рашэнні прэфекту правінцыі, які можа адмяніць іх на працягу 20 дзён. Прэфекты маюць права распускаць муніцыпальяыя рады, даручаць чыноўнікам выкананне тых ці іншых паўнамоцтваў радаў, адхіляць бурмістраў падчас вынясення бурмістру вотуму недаверу, прызначаць камісію, якая часова выконвае функцыі бурмістра. Кантроль за дзейнасцю муніцьшальнай рады правінцыі прэфект здзяйсняе сумесна з правінцыйнай адміністрагыўнай камісіяй, якая складаецца з чыноўнікаў прызначаемых урадам, правінцыйных інспектараў і прадстаўнікоў рады правінцыі. У абласцях кантроль за абласнымі радамі ўскладзены на ўрадавых камісараў Прынятыя радай абласныя законы ў пяцідзённы тэрмін накіроўваюцца камісару на заключэнне. Урад па заключэнню камісара прыймае рашэнне аб адабрэнні ці аб адвяржэнні абласнога закона. Калі закон. які не атрымаў падгрьімкі, будзе прыняты радай пры паўторным разглядзе, урад можа звярнуцца ў канстытуцыйны суд, які вырашае пытанне аб законнасці аспрэчваемага акта. Па прадстаўленні камісара прэзідэнт рэспублікі можа распусціць абласную раду.
У акругах, на якія падзяляюцца землі ў Нямеччыне, кангроль за мясцовымі ўладамі здзяйсняюць урадавыя прэзідыюмы, узначальваемыя
урадавым прэзідэнтам, прызначаемыя ўрадам зямлі і падпарадкаваныя міністру ўнутраных справаў.
У Англіі вялікае развіццё атрымаў інстыгут судовага кантролю за законнасцю рашэнняў і дзеянняў муніцыпальных уладаў. Гэты кантроль здзяйсняецца судамі розных інстанцый палатай лордаў, высокім судом, судамі графстваў і міравымі суддзямі. Рашэнні ворганаў мясцовага самакіравання могуць быць аспрэчаны ў судахяк прыватнымі асобамі, так і дзяржаўнымі ворганамі. Судовыя санкцыі супраць муніцыпалітэтаў, што парушылі закон, уключаюць прызнанне незаконнымі актаў ці іх адмену, кампенсаванне вінаватым нанесенай шкоды.
У дадатак да судовай сістэмы ў заходніх краінах для кантроля за дзейнасцю муніцыпалітэтаў выкарыстоўваюцца розныя адміністратыўныя трыбуналы, напрыклад, па жыллёвых, транспартных, будаўнічых справах. У Францыі роля такіх трыбуналаў асабліва вялікая.
У Скандынаўскіх краінах, а за імі у Англіі і шэрагу іншых краінаў атрымаў распаўсюджанне інстытут незалежных фінансавых рэвізораў амбудсмэнаў, якія .маюць права ўзбуцжаць справь? аб адказнасці мясцовых службовь’х асобаў за некампетэіггнае вядзенне фінансавых справаў, за парушэнне фінансавай дыспыпліны і іншыя фінансавыя парупіэнні.
Спасылкі.
1 Цыт. па “БЭФ”, т. 11, С, 440
2. Капысскі З.Ю. Сацыяльна-палітычнае развіпцё гарадоў Беларусі ў ХУІ першай палове ХУІІ ст. Мн., “Навука і тэхніка”, 1975 г., С. 78116).
3. Samorzand terytorialny I kadencji. Odrodzenie samorzandu teiytoriainego. Redaktor tomu: Piotr Buczkowski., tom 1, s. 9-12.
4. арт. 5, n.l арт.6, Закона Валагодскай вобласці аб мясцовым самакіраванні ў Валагодскай вобласці прыняты 5 верасня 1994 года.
5. п.4 арт.6. Закона Валагодскай вобласці аб мясцовым самакіраванні ў Валагодскай вобласці прыняты 5 верасня 1994 года.
6 арт. 23, Закона аб самакіраваннях. (Латвія) Закон ад 9 мая 1994 года.
7. арт.5, Закона аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў Рэспубліцы Беларусь ад 20 лютага 1995 г. №617-ХП
8. арт. 15, Закона аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў Рэспубліцы Беларусь ад 20 лютага 1995 г. №617-ХІІ
9. арт.7, Закона аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ўРэспубліцы Беларусь ад 20 лютага 1995 г. №617-ХП
10. Муніцыпальная сістэма Даніі/Складальн. А.В.Карамышаў. Пер. з ангел. Мн.: БРФПДР, 1995, С.69-70.
ДАДАТАК
КАНСТЫТУЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ 1994 ГОДА
КАНСТЫТУЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ 1994 ГОДА (са змяяеннямі і дапаўненнямі, прынятымі на рэферэндуме 24 лістапада 1996 года;
АСНОЎНЫ ЗАКОН ФЕДЭРАТЫЎНАЙ РЭСПУБЛІКІ ГЕРМАНП (23 МАЯ 1949 Г.): АСНОЎНЫЯ ПРАВЫ
КАНСТЫТУЦЫЯ ПОЛЬСКАЙ РЭСПУБЛІКІ: СВАБОДЫ, ПРА8Ы I АБАВЯЗКІ ЧАЛАВЕКА I ГРАМАДЗЯНІНА
ЕЎРАПЕЙСЮ^Я Х.АРТЫЯ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯ
КАНСТЫТУЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ 1994 ГОДА
(асобныя раздзелы са скарачзннямі)
РАЗДЗЕЛI
АСНОВЫ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА ЛАДУ
Артыкул 1. Рэспубліка Беларусь унітарная дэмакратычная сацыяльная прававая дзяржава.
Рэспубліка Беларусь валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі, самастойна ажьшцяуляе ўнутраную і знешнюю палітыку.
Рэслубліка Беларусь абараняе сваю незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць, канстытуцыйны лад, забяспечвае законнасць і правапарадак.
Артыкул 2. Чалавек з’яўляецца найвышэйшай каштоўнасцю грамадства і дзяржавы.
Дзяржава адказная лерад грамадзянінам за стварэнне ўмоваў для свабоднага і годнага развіцця асобы. Грамадзянін адказны лерад дзяржавай за няўхільнае выкананне абавязкаў, якія ўскладзены на яго Канстытуцыяй.
Артыкул 3. Адзінай крыніцай дзяржаўнай улады ў Рэспубліцы Беларусь з‘яўляецца народ. Народ ажыццяўляе сваю ўладу непасрэдна і праз прадстаўнічьія органы ў формах і межах, вызначаных Каястыгуаыяй.
Любыя дзеянні па дасягненню дзяржаўнай улады гвалтоўнымі метадамі, а таксама шляхам іншага парушэння законаў Рэспублікі Беларусь караюцца згодна з законам.
Артыкул 4 Дэмакратыя ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляецца на аснове разнастайнасці палітычных інстытутаў, ідэалогій і поглядаў.
Ідэалогія палітычных партый, рэліпйных або іншых грамадскіх аб‘яднанняў, сацыяльных груп не можа ўстанаўлівацца ў якасці абавязковай для грамадзян.
Артыкул 5. Палітычньія партыі, іншыя грамадскія аб‘яднанні.
дзейнічаючы ў рамках Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Беларусь, садзейнічаюць выяўленню і выказванню палітычнай волі грамадзян, удзельнічаюць у выб'арах.
Палітычныя партыі і іншыя грамадскія аб‘яднанні маюць права карыстацца дзяржаўнымі сродкамі масавай інфармацыі ў парадку, вызначаным законам.
Забараняеццастварэнне і дзейнасць палітычных партый, атаксама іншых грамадскіх аб‘яднанняў, якія маюць на мэце гвалтоўнае змяненне канстытуцыйнага ладу ці вядуць прапаганду вайны, нацыянальнай. рэлігійнай і расавай варожасці.
Артыкул 6. Дзяржава грунтуецца на прынцыпе падзелу ўлад: заканадаўчай, выканаўчай і суцовай. Дзяржаўныя органы ў межах сваіх паўнамоцтваў самастойныя: яны ўзаемадзейнічаюць паміж сабой, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін аднаго.
Артыкул 7. Дзяржава, усе яе органы і службовыя асобы звязаны правам, дзейнічаюць у межах Канстытуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю законаў.
Прававыя акты або іх асобныя паладжэнні, прызнаныя ва ўстаноўленым законам парадку супярэчнымі з палажэннямі Канстытуцыі, не маюць юрыдычнай сілы.
Нарматыўныя акты дзяржаўных органаў публікуюцца або даводзяцца да ўсеагульнага ведама іншым прадугледжаным законам спосабам.
Артыкул 8. Рзспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынныпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства.
He дапускаецца заключэнне міжнародных дагавораў, якія супярэчаць Канстытуцыі.
Артыкул 9. Тэрыторыя Рэспублікі Беларусь з'яўляецца натуральнай умовай існавання і прасторавай мяжой самавызначэння народа, асновай яго дабрабыту і суверэнітэту Рэспублікі Беларусь.
Тэрыторыя Беларусі адзіная і неадчужальная.
Тзрыторыя падзяляецца на вобласці, раёны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі. Адміністрацыйнатэрытарыяльны падзел дзяржавы вызначаецца законам.
Артыкул 10. Грамадзяніну Рэспублікі Беларусь гарантуецца абарона і заступніцтва як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе межамі.
Ніхто не можа быць пазбаўлены грамадзянства Рэспублікі Беларусь або права змяніць грамадзянства.
Грамадзянін Рэспублікі Беларусь не можа быць выдадзены замежнай дзяржаве, калі іншае не прадугледжана міжнароднымі дагаворамі Рэспублікі Беларусь.
Набыццё і страта і'рамадзянства ажыццяўляюцца ў адпаведнасці з законам.
Артыкул 11. Замежныя грамадзяне і асобы без грамадзянства на тэрыторыі Беларусі карыстаюцца правамі і свабодамі і выконваюць абавязкі на роўні з грамадзянамі Рэспублікі Беларусь, калі шшае не вызначана Канстытуцыяй, законамі і міжнарсдымі дагаворамі.
Артыкул 12. Рэспубліка Беларусь можа надаваць права прытулку асобам. якія церпяць пераслед у іншых дзяржавах за палітычныя, рзлігійныя перакананні або нацыянальную прыналежнасць.
Артыкул 13. Дзяржава надае ўсім роўныя правы для ажыццяўлення гаспадарчай і іншай дзейнасці, акрамя забароненай законам, і гарантуе роўную абарону і роўныя ўмсвы для развіцйя ўсіх форм уласнасці.
Дзяржава ажыццяўляе рэгуляванне эканамічнай дзейнасці ў інтарэсах чалавека і грамадства.
Законам могуць быць вызначаныя аб‘екты, якія знаходзяцца толькі ва ўласнасці дзяржавы, а таксама замацавана выключнае права дзяржавы на ажыццяўленне асобных відаў дзейнасці.
Артыкул 14. Дзяржава рэгулюе адносіны паміж сацыяльнымі, нацыянальнымі і іншымі супольнасцямі на аснове прынцыпаў роўнасці перад законам, павагі іх правоў і інтарэсаў.
Артыкул 15. Дзяржава адказная за захаванне гісторыкакультурнай спадчыны. свабоднае развіццё кулыур усіх нацыянальных супсльнасцяў, якія пражываюць у Рэспубліцы Беларусь.
Артыкул 16. Усе рэлігіі і веравызнанні роўныя перад законам. Наданне якіх-небудзь пераваг або абмежаванняў адной рэлігіі або
веравызнанню ў адносінах іншых не дапускаецца.
Забараняецца дзейнасць канфесійных арганізацый, іх органаў і прадстаўнікоў, якая накіраваяа супраць суверэнітэту Рэспублікі Беларусь, яе канстытуцыйяага ладу і грамадзянскай згоды ці звязана з парушэннем правоў і свабодаў грамадзян.
Адносіны дзяржавы і канфесій рэгулююцца законам.
Артыкул 17. Дзяржаўнай мовай Рэспублікі Беларусь з'яўляецца беларускэя мова.
Рэспубліка Беларусь забяспечвае права свабоднага карыстання рускай мовай як мовай міжнацыянальных зносін.
Артыкул 18. Рэспубліка Беларусь у сваёй знешняй палітыцы зыходзіць з прынцыпаў роўнасці дзяржаў, непрымянення сілы або пагрозы сілай, непарушнасці межаў, мірнага ўрэгулявання спрэчак, няўмяшання ва ўнутраныя справы і іншых агульнапрызнаных прынцыпаў і нормаў міжяароднага права.
Рэспубліка Беларусь ставіць за мэту зрабіць сваю тэрыторыю без‘ядзернай зонай, а дзяржаву кейтральнай.
Артыкул 19. Сімваламі Рэспублікі Беларусь як суверэннай дзяржавы з'яўляюцца яе Дзяржаўяы сцяг, Дзяржаўны герб, Дзяржаўны гімн.
Артыкул 20. Сталіца Рэспублікі Беларусь -горад Мінск. Статус горада Мінска вызначаецца законам.
РАЗДЗЕЛ ГІ
АСОБ/1, ГРАМАДСТВА, ДЗЯККАВА
Артыкул 21. Забяспячэнне правоў і свабодаў грамадзян Рэспублікі Беларусь з‘яўляецца найвышэйшай мэтай дзяржавы.
Дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі дзяржавы
Артыкул 22. Усе роўныя перад законам і маюць права без усякай дыскрымінацыі на роўную абарону правоў і законных іятарэсаў.
Артыкул 23. Абмежаванне правоў і свабодаў асобы дапускаецца толькі ў выпадках, прадугледжанах законам, у інтарэсах нацыянальнай бяспекі, грамадскага парадку, абароны маралі, здароўя насельніцтва, правоў і свабодаў іншых асобаў.
Ніхто не можа карыстацца перавагамі і прывілеямі, якія супярэчаць закону.
Артыкул 24. Кожны мае права на жыццё.
Дзяржава абараняе жыццё чалавека ад любых супрацьпраўных замахаў.
Смяротная кара да яе адмены можа прымяняцца ў адпаведяасці з законам як выключная мера пакарання за асабліва цяжкія злачынствы і толькі згодна з прыгаворам суда.
Артыкул 25. Дзяржава забяспечвае свабоду, недатыкальнасць і годнасць асобы, Абмежаванне або пазбаўленне асабістай свабоды магчыма ў выпадках і парадку, устаноўленых законам.
Асоба, узятая пад варту, мае права на судовую праверку законнасці яг затрымаяня або арьшпу.
Ніхто не павінен падвяргацца катаванням, жорсткаму, бесчалавечнаму або зневажальнаму да яго годнасці абыходжанню ці пакаранню, а таксама без яго згоды падвяргацца медыцынскім або іншым доследам.
Артыкул 26. Ніхто не можа быць прызнаны вінаватым у злачынстве, калі яго віна не будзе ў прадугледжаным законам парадку даказана і ўстаноўлена прыгаворам суда, які ўступіў у законную сілу. Той, каго абвінавачваюць, не павінен даказваць сваю невінаватасць.
Артыкул 27. Ніхто яе павінен прымушацца даваць паказанні і тлумачэнні супраць самога сябе, членаў сваёй сям‘і, блізкіх родных. Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыдычнай сілы.
Артыкул 28. Кожны мае права на абарону ад незаконнага ўмяшання ў яго асабістае жыццё, у тым ліку ад замаху на тайну яго карэспандэнцыі, тэлефонных і іншых паведамленняў, на яго гонар і годнасць.
Артыкул 29. Недатыкальнасць жылля і іншых законных уладанняў грамадзян гарантуецца. Ніхто не мае права без законнай
падставы ўвайсці ў жыллё і іншае законнае ўладанне грамадзяніна супраць яго волі.
Артыкул 30. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права свабодна перамяшчацца і выбіраць месца жыхарства ў межах Рэспублікі Беларусь, пакідаць яе і бесперашкодна вяртацца назад.
Артыкул 31. Кажны мае права самастойна вызначаць свае адносіны да рэлігіі, асабіста або сумесна з іншымі вызнаваць любую рэлігію абс не вызнаваць ніякай, выказваць і распаўсюджваць перакананні, звязаныя з адносінамі да рэлігіі, удзельнічаць у адпраўленні рэлігійных культаў, рытуалаў, абрадаў
Артыкул 32. Шлюб, сям‘я, мацярьшства. бацькоўства і дзяцінства знаходзяцца пад абаронай дзяржавы.
Жанчына і мужчына па дасягненні шлюбнага ўзросту маюць права на дабраахвотнай аснове ўсзупіць у шлюб і стварьшь сям‘ю. Муж і жонка раўнапраўныя ў сямейных адносінах.
Бацькі або асобы, якія іх замяняюць, маюць права і абавязаны выхоўваць дзяцей, клапаціцца аб іх здароўі, развіцці і навучанні. Дзіця не павінна падвяргацца жорсткаму абыходжанню або знявазе, прыцягвацца да работ, якія могуць нанесці шкоду яго фізічнаму, разумоваму або маральнаму развіццю. Дзеці абавязаны клапаціцца пра бацькоў, а таксама пра асобаў. якія іх замяняюць, і аказваць ім дапамогу.
Артыкул 33. Кожнаму гарантуецца свабода поглядаў, перакананняў і іх свабоднае выказванне.
Ніхто не можа быць прымушаны да выказвання сваіх перакананняў або адмовы ад іх.
Манапалізацыя сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадскімі аб'яднаннямі або асобнымі грамадзянамі, а таксама цэнзура не дапускаюцца.
Артыкул 34. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца права на атрыманне, захсўванне і распаўсюд?жванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі аб дзейнасці дзяржаўных органаў, грамадскіх аб’яднанняў, аб палітычнь(м,эканамічным і міжнародным жыцці, стане навакольнага асяроддзя.
Дзяржаўныя органы, грамадскія аб‘яднанні. службовыя асобы абавязаны даць грамадзяніну Рэспублікі Беларусь магчымасць
азнаёміцца з матэрыяламі, якія закранаюць яго правы і законныя інтарэсы.
Артыкул 35 Свабода сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэманстрацый і пікетавання, якія не парушаюць правапарадак і правы іншых грамадзян Рэспублікі Беларусь, гарашуецца дзяржавай. Парадак лравядзення ўказаных мераярыемстваў вызначаецца законам.
Артыкул 36. Кожны мае права на свабоду аб‘яднанняў.
Суддзі, пракурорскія работнікі, супрацоўнікі органаў унутраных спраў, Кантрольнай палаты Рэспублікі Беларусь, органы бяспекі, ваенаслужачыя не могуць быць членамі палітычных партый і іншых грамадскіх аб‘яднанняў, якія дамагаюцца лалітычных мэтаў.
Артыкул 37. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права ўдзельнічаць у вырашэнні дзяржаўных справаў як непасрэдна, так і праз свабодна выбраных прадстаўнікоў. Непасрэдны ўдзел грамадзян у кіраванні справамі грамадства і дзяржавы забяспечваецца правядзеннем рэферэндумаў. абмеркаваннем праектаў законаў і пытанняўрэспубліканскага і мясцовага значэняя, інпіымі вызначанымі законам спосабамі.
Артыкул 38. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права свабодна выбіраць і быць выбранымі ў дзяржаўныя органы на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні.
Аргыкул 39. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь у адпаведнасці са сваімі здольнасііямі, прафесійнай падрыхтоўкай маюць права роўнага доступу да любых пасад у дзяржаўных органах.
Артыкул 40. Кожны мае права накіроўваць асабістыя або калектыўныя звароты ў дзяржаўныя органы.
Дзяржаўныя органы, а таксама службовыя асобы абавязаны разгледзець зварот і даць адказ па сутнасці ў вызначаны законам тэрмін. Адмова ад разгляду пададзенай заявы павінны бьшь шсьмова матываванай
Артыкул 41. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуеіша права на працу як найбольш годны спосаб самасцвярджэння чалавека, гэта
значыць. права на выбар прафесіі, роду заняткаў і работы ў адпаведнасці з прызваннем, здольнасцямі, адукацыяй, прафесійнай падрыхтоўкай і з улікам грамадскіх патрэбнасцяў, а таксама на здаровыя і бяспечныя ўмовы працы.
Дзяржава стварае ўмовы для поўнай занятасці насельніцтва. У выпадку незанятасні асобы па незал.ежных ад яе прычынах ёй гарантуецца навучанне новым спецыяльнасцям і павышэнне кваліфікацыі з улікам грамадскіх патрэбаў, а таксама дапамога па беспрацоўі ў адпаведнасці з законам.
Грамадзяне маюць права на абарону сваіх эканамічных і сацыяльных інтарэсаў, уключаючы права на аб‘яднаяне ў прафесійныя саюзы, заключэнне калекгыўных дагавароў (пагадненняў) і права на забастоўку.
Прымусовая праца забараняецца, акрамя работы або службы, якая вызначаецца чрыгаворам суда або ў адпаведнасці з законам аб надзвычайным і ваенным становішчы.
Артыкул 42. Асобы, якія працуюць па найму, маюць права на ўзнагароджанне за выкананую работу ў адпаведнасці з яе колькасцю, якасцю і грамадскім значэннем, але яе ніжэй устаноўленага дзяржавай мінімальнага памеру. Жанчыны і мужчыны, дарослыя і напаўналегнія маюць права на роўнае ўзнагароджанне за працу роўнай вартасці.
Артыкул 43. Працоўныя маюць права на адпачынак. Для тых, хто працуе па найму, гэта права забяспечваеода ўстанаўленнем рабочага тыдня, які не перавышае 40 гадзін, скарочанай працягласцю работы ў начны час, прадастаўленнем шгогадовых аплатных водпускаў, дзён штотыднёвага адпачынку.
Артыкул 44. Дзяржава гарантуе кожнаму права ўласнасці.
Уласнік мае права валодаць, карыстацца і распараджацца маёмасцю як асобна, так і сумесна з іншымі асобамі. Недатыкальнасць уласнасці, праза яе атрымання ў спадчыну ахоўваюцца законам.
Прымусовае адчужэнне маёмасці дапускаецца толькі па матывах грамадскай неабходнасці пры захаванні ўмоў і парадку; вызначаных законам, са свсечасовым і поўным кампенсаваннем кошту адчужанай маёмасці, а таксама згодна з пастановай суда...
Артыкул 51. Кожны мае права чаўдзел у культурным жыцці. Гэта права забяспечваецца агульнадаступнасцю каштоўнасцяў айчыннай і сусветнай культуры, якія знаходзяццаўдзяржаўных і грамадскіх фондах, развіццём сегкі
культурна-асветньіх устаноў.
Свабода мастацкай, навуковай, тэхнічнай творчасці і выкладання гарантуецца.
Інгэлекгуальная ўласнасць ахоўваецца законам.
Арзыкул 5.2. Кожны, хто знаходзіццанатэрыторыі Рэспублікі Беларусь, абавязаны выконваць яе Канстытуцыю, законы і паважаць нацыянальныя традыцыі.
Артыкул 53. Кожны абавязаны паважаць годнасць, правы, свабоды, законныя інтарзсы іншых асоб.
Артыкул 54, Кожны абавязаны берагчы гісторьжа-культурную спадчыну і іншыя культурньія кашгоўнасці.
Артыкул 55. Ахова прыроднага асяроддзя -абавязак кожнага.
Артыкул 56. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь абавязаны прымаць удзел у фінансаванні расходаў шляхам выплагы дзяржаўных падаткаў. пошлін і іншых плацяжоў.
Аргыкул 57. Абарона Рэспублікі Беларусь абавязак і свяшчэнны доўг грамадзяніна Рэспублікі Беларусь. Парадак праходжання вайсковай службы, падставы і ўмовы вызвалення ад вайсковай службы ці заменаяе зльтэрнагыўнай вызначаюцца законам.
Артыкул 58. Ніхго не можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якія не прадугледжаны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе законамі, ці да адмаўлення ад сваіх правоў.
Артыкул 59. Дзяржава абавязана прымаць усе даступныя ёй меры дзеля стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадуіледжаных Канстытуцыяй.
Артыкул 60. Дзяржаўныя органы, службовыя і іншыя асобы, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый, абавязаны ў межах сваёй кампетэнцыі прымаць неабхсдныя меры для ажыцііяўлення і абароны правоў і свабод асобы.
Гэтыя органы і асобы нясуць адказнасць за дзеянні, якія парушаюць
правы і свабоды асобы.
Артыкул 61. Кожнаму гараніуецца абарона яго правоў і свабод кампетэнтным, незалежным і непрадузятым судом у вызначаныя законам тэрміны.
3 мэтай абароны правоў, свабод, гонару і годнасці грамадзяне маюпь права спагнаць у суцовым парадку як маёмасную шкоду, так і магэрыяльнае кампенсаванне маральнай шкоды.
Артыкул 62. Кожны мае права на юрыдычную дапамогу для ажыццяўлення і абароны правоў і свабод, у тым ліку права карыстацца ў ліобы момант дапамогай адвакатаў і іншых сваіх прадстаўнікоў у судзе, іншых дзяржаўных органах, органах мясцовага кіравання, на прадпрыемствах, ва ўстановах, у арганізацыях, грамадскіх аб‘яднаннях і ў адносінах са службовымі асобамі і грамадзянамі. У выпадках, прадугледжаных законам, юрыдычная дапамога аказваецца за кошт дзяржаўных сродкаў.
Процідзеянне аказанню прававой дапамогі ў Рэспубліцы Беларусь забараняеада.
Артыкул 63. Ажьшдяўленне прадугледжаных гэтай Канстьпуцыяй правоў і свабод асобы можа быць прыпынена толькі ва ўмовах надзвычайнага або ваеннага становішча ў парадк\' і межах, вызначаных Канстьпуцыяй і законам.
Пры ажыццяўленні асобых мер у перыяд надзвычайнага становініча не могуць абмяжоўваода нравы, прадугледжаныя ў Артыкуле 24, частць; трэцяй Артыкула 25, Аріыкулах 26, 31 Канстьпуцыі.
РАЗДЗЕЛIV
ЗАКАНАДАЎЧАЯ, ВЫКАНАЎЧАЯI СУДОВАЯ ЎЛАДА
ГЛАВА3
ВЯРХОЎНЫ САВЕТ РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
Артыкул 79. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь з‘яўляецца найвышэйшым прадстаўнічым пастаянна дзеючым і адзіным заканадаўчым органам дзяржаўнай улады Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 80. Вярхоўны Савет складаецца з 260 дэпугатаў, якія
выбіраюцца грамадзянамі Рэспублікі Беларусь.
Дэпутатам Вярхоўнага Савета можа быць любы грамадзянін Рэспублікі Беларусь, які валодае выбарчым правам і дасягнуў 21 года.
Артыкул 81. Тэрмін паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета пяць гадоў.
Паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета могуць быць датэрмінова спынены па пастанове Вярхоўнага Савета, прынятай большасцю не менш як дзве трэці ад выбраных дэпутатаў.
Выбары новага складу Вярхоўнага Савета прызначаюцца не пазней чым за тры месяцы да заканчэння паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета.
Артыкул 82. Першае пасяджзнне Вярхоўнага Савета склікаецца Цэнтральнай камісіяй Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенню рзспубліканскіх рзферэндумаў не пазней чым праз 30 дзён пасля выбараў.
Артыкул 83. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь:
1) прызяачае рэспубліканскія рэферэндумы;
2) прымае і змякяе Канстытуцыю;
3) прымае законы і пастановы і ажыццяўляе кантроль за іх выкананнем;
4) дае тлумачэнні Канстытуцыі і законаў;
5) прызначае чарговыя выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета і мясцовых Саветаў дэпутатаў; выбары Прэзідэнта;
6) утварае Цэнтальную камісію па выбарах і правядзеяню рэспубліканскіх рэферэндумаў;
7) выбірае Канстытуныйны Суд Рэспублікі Беларусь, Вярхоўны Суд Рэспублікі Беларусь, Вышэйшы Гаспадарчы Суд Рэспублікі Беларусь, Генеральнага пракурора Рэспублікі Беларусь, Старшыню і Савет Кантрольнай палаты Рэспублікі Беларусь, Старшыню і членаў Праўлення Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь;
8) вызначае парадак выраіпэння пытанняў адміністрацыйна-
тэрытарыяльнага ўладкавання дзяржавь?:
9) вызначае асноўныя напрамкі ўнугранай і знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь;
10) зацвярджае рэспубліканскі бюджэт, справаздачу аб яго выкананні, нарматывы адлічэнняў ад агульнадзяржаўных падаткаў і даходаў у мясцовыя бюджэты;
11) устанаўлівае рэспубліканскія падаткі і зборы. ажыццяўляе
кантроль за грапювай эмісіяй;
12) ратыфікуе і дэнансуе міжнародныя дагаворы Рэспублікі Беларусь;
13) прымае рашэнні аб амністыі;
14) вызначае ваенную дактрыну;
15) аб‘яўляе вайну і заключае мір;
16) устанаўлівае дзяржаўныя ўзнагароды, класныя чыны і званні Рэспублікі Беларусь;
17) прымае пастановы аб роспуску мясцовых Саветаў дэпутатаў і прызначае новыя выбары ў выпадку сістэматычнага або грубага парушэння імі патрабаванняў заканадаўства;
18) адмяняе распараджэнні Старшыні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь у выпадках, калі яны супярэчаць законам і пастановам Вярхоўнага Савета.
Вярхоўны Савет можа вырашаць іншыя пытанні ў адпаведнасці з Канстытуцыяй.
Артыкул 84. Галасаванне на пасяджэннях Вярхоўнага Савета ажыццяўляецца дэпутатамі асабіста.
Заксны і пастановы Вярхоўнага Савета лічацца прынятымі пры ўмове, што за іх прагаласавала большасць выбраных дэпутатаў, калі іншае не прадугледжана Канстьпуцыяй.
Прынятыя законы ў дзесяцідзённы тэрмін з дня прыняцця накіроўваюцца на подпіс Прэзідэнту.
Артыкул 85. Вярхоўны Савет выбірае з ліку дэпутатаў Вярхоўнага Савета Старшыню Вярхоўнага Савета і намеснікаў Старшыні Вярхоўнага Савета.
Артыкул 86. Старшыня Вярхоўнага Савета выбіраецца тайным галасаваннем. Ён падсправаздачны Вярхоўнаму Савеіу.
Артыкул 87. Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь:
1) ажыццяўляе агульнае кіраўніцгва падрыхтоўкай пытанняў,
якія падлягаюць разгляду Вярхоўным Саветам;
2) вядзе пасяджэнні Вярхоўнага Савета;
3) прадстаўляе Вярхоўны Савет у адносінах з органамі і арганізацыямі ўнутры краіны і за мяжой;
4) падпісвае пастановы, прынятыя Вярхоўным Саветам;
5) прадстаўляе Вярхоўнаму Савегу кандыдатуры для Еыбрання пасады Першага намесніка і намеснікаў Старшыні Вярхоўнага Савета, Генеральнага пракурора, Старшыні Кантрольнай гіалаты;
6) кіруе работай апарату Вярхоўнага Савета.
Старшыня Вярхоўнага Савета выдае распараджэнні.
Першы намеснік і намеснікі Старшыні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь выконваюць па даручэняю Старшыні Вярхоўнага Савета асобныя яго абавязкі і замяшчаюць Старшыню Вярхоўнага Савета ў выпадку яго адсутнасці або немагчымасці ажыццяўлеяня ім сваіх абавязкаў.
Артыкул 88. Вярхоўны Савет выбірае з ліку дэпутатаў пастаянныя камісіі і іншыя органы для вядзення законапраектнай работы, папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія адносяцца да зедання Вярхоўнага Савета, ажыццяўлеяня кантролю за выкананнем законаў.
У выпадку неабходнасці Вярхоўны Савет можа ствараць следчыя, рэвізійныя і іншыя часовыя камісіі.
Артыкул 89. Для аргаяізацыі работы Вярхоўяага Савгта ствараецца Прэзідыум Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
У склад Прэзідыума Вярхоўнаіа Савета ўваходзяць Старшыня Вярхоўнага Савета, Першы намеснік Старшыні Вярхоўнага Савета, намеснікі Старшыні Вярхоўнага Савета і дэпутаты ў парадку, прадугледжаным Рэгламентам Вярхоўнага Савета.
Прэзідыум Вярхоўнага Савета ўзначальвае Старшыня Вярхоўнага Савета.
Артыкул 93. Права заканадаўчай ініцыятывы ў Вярхсўным Савеце Рэсвублікі Беларусь належыць дэпутатам Вярхоўнага Савета, пастаянным камісіям Вярхоўнага Савета, Прэзідэнту, Вярхоўнаму Суду, Вышэйшаму Гаспадарчаму Суду, Генеральнаму пракурору, Кантрольнай палаце, Нацыянальнаму банку, а таксама грамадзянам, якія валодаюць выбарчым правам, у колькасці не менш як 50 тысяч чалавек.
Артыкул 91. Паўтамоцтвы Вярхоўнага Савета захоўваюцца да адкрыцця першага пасяджэння Вярхоўнага Савета новага склікання.
Артыкул 92. Дэпутат Вярхоўнага Савета ажыццяўляе свае паўнамоцтвы ў Вярхоўным Савеце на прафесійнай аснове або па яго жаданню не парываючы з вытворчай або службовай дзейнасцю.
Дэпутатамі Вярхоўнага Савета не могуць быць Прэзідэнт, члены Кабінета Міністраў, суддзі, а таксама іншыя асобы, якія прызначаюцца на пасаду Прэзідэнтам або па ўзгадненню з ім.
Артыкул 93. Дэпутат Вярхоўнага Савета не нясе юрыдычнай адказнасці за дзейнасць у Вярхоўным Савеце, якая ажыццяўляецца ў адпаведнасці з Канстьпуцыяй, як у перыяд выканання дэпутацкіх паўнамоцтваў, так і пасля іх спынення.
Дэпутат Вярхоўнага Савета не можа быць прыцягнуты да крымінальнай адказнасці, арыштаваны, іншым чынам пазбаўлены асабістай свабоды без згоды Вярхоўнага Савета, акрамя выпадкаў затрымання на месцы ўчынення злачынства.
Крымінальная справа супраць дэпутата Вярхоўнага Савета можа быць узбуджана Генеральным пракурорам са згоды Вярхоўнага Савета, а ў перыяд паміж сесіямі са згоды Прэзідыума Вярхоўнага Савета.
Артыкул 94. Парадак дзейнасці Вярхоўнага Савета, яго органаў і дэпутатаў вызначаецца Рзгламентам Вярхоўнага Савета, які прымаецца Вярхоўным Саветам і падпісваецца яго Старшынёй, а таксама іншымі заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь.
ГЛАВА 4
ПРЭЗІДЭНТ РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
Артыкул 95. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь з‘яўляецца кіраўніком дзяржавы і выканаўчай улады.
Артыкул 96. Прэзідэнтам можа быць выбраны грамадзянін Рэспублікі Бэларусь не маладзейшы за 35 гадоў, які валодае выбарчым правам і пражывае ў Рэопубліцы Беларусь не менш дзесяці гадоў.
Артыкул 97. Прэзідэнт выбіраецца непасрэдна народам Рэспублікі Беларусь. Тэрмін паўнамоцтваў Прэзідэнта пяць гадоў. Адна і тая ж асоба можа быць Прэзідэнтам не больш двух тэрмінаў.
Кандыдаты на пасаду вылучаюцца не менш чым 70 дэпутатамі Вярхоўнага Савета, грамадзянамі Рэспублікі Беларусь пры наяўнасці не менш як 100 тысяч подпісаў выбаршчыкаў.
Выбары Прэзідэнта прызначаюцйа Вярхоўным Саветам не пазней чым за пяць месяцаў і праводзяцца не пазней чым за два месяцы да сканчэння тэрміну паўнамоцтваў папярэдняга Прэзідэнта.
Калі пасада Прэзідэнта аказалася вакантнай, выбары праводзяцца не раней чым праз 30 дзён і не пазней чым праз 70 дзён з дня адкрыцця вакансіі.
Артыкул 98. Лічыцца, што выбары адбыліся, калі ў галасаванні прынялі ўдзел больш паловы грамадзян Рэспублікі Беларусь, уключаных у спіс выбаршчыкаў.
Прэзідэнт лічьшца выбраным, калі за яго прагаласавала больш як палова грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія прынялі ўдзел у галасаванні.
Калі ні адзін кандыдат не набраў неабходнай колькасці галасоў, ю ў двухтыднёвы тэрмін праводзіцца другі тур галасавання па двух кандыдатах. якія атрымалі найбольшую колькасць галасоў выбаршчыкаў. Выбраным лічыцца кандыдату Прэзідэнты, які атрымаў пры паўторным галасаванні больш паловы галасоў выбаршчыкаў, што прынялі ўдзел у галасаванні.
Парадак правядзення выбараў Прэзідэнта вызначаецца законам Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 99 Прэзідэнт заступае на пасаду пасля прыяясення Прысягі насіупнага зместу:
“Заступаючы на пасаду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, урачыста клянуся служыць народу Рэспублікі Беларусь, выконваць Канстытуцыю і законы Рэспублікі Беларусь, добрасумленна выконвань ускладзеныя на мяне высокія абавязкі”.
ГІрысяга прыносіцца ва ўрачыстай абстаноўцы на спецыяльным пасяджэнні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь не пазней двух месяцаў з дня выбрання Прэзідэнта. 3 моманту прынясення Прысягі нававыбраным Прэзідэнтам паўнамоцтвы папярэдняга Прэзідэнта спыняюцца.
Артыкул 100. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь:
1) прымае меры па ахове суверэнітэту, нацыянальнай бяспекі і тэрыгарыяльнай цэласнасці Рэспублікі Беларусь, забяспячэнню палітычнай і эканамічнай стабільнасці, захоўванню правоў і свабод грамадзян;
2) кіруе сістэмай органаў заканадаўчай улады і забяспечвае іх узаемадзеянне з прадстаўнічымі органамі;
3) стварае і скасоўвае міністэрствы, дзяржаўныя камітэты і
іншыя цэнтральныя органы кіравання Рэспублікі Беларусь;
4) са згоды Вярхоўнага Савета прызначае і вызваляе ад пасады
Прэм‘ер-міністра, яго намеснікаў міністраў замежных спраў, фінансаў; абароны, унутраных спраў, Старшыню Камітэта дзяржаўнай бяспекі; прызначае і вызваляе ад пасады іншых членаў Кабінета Міністраў; прымае адстаўку ўказаных у гэтым пункце асоб;
5) прадстаўляе Вярхоўнаму Савету кандыдатуры для выбрання на пасады Старшыні Канстытуцыйнага Суда, Старшыні Вярхоўнага Савета, Старшыні Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Старшыні Праўлення Нацыянальнага банка;
6) штогод прадстаўляе Вярхоўнаму Савету даклады аб становішчы дзяржавы,па ўласнай ініцыятыве або прапанове Вярхоўнага Савета інфармуе Вярхоўны СаветРэспублікі Беларусь аб рэалізацыі ўнутранай і знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь;
7) звяртаецца з пасланнямі да народа Рэспублікі Беларусь і Вярхоўнага Савета:
8) паведамляе Вярхоўнаму Савету аб Праграме дзейнасці Кабінета Міністраў;
9) мае права ўдзельнічаць у рабоце Вярхоўнага Савета і яго органаў, выступаць перад імі ў любы час з прамовай або паведамленнем;
10) прызначае суддзяў Рэспублікі Беларусь, акрамя тых, выбранне якіх аднесена да кампетэнцыі Вярхоўнага Савета;
11) прызначае іншых службовых асоб, пасады якіх вызначаны ў адпаведнасці з законам, калі іншае не прадугледжана Канстытуцыяй;
12) вырашае пытанні аб прыёме ў грамадзянства Рэспублікі Беларусь, яго спыненні і прадстаўленні прытулку;
13) узнагароджвае дзяржаўнымі ўзнагародамі, прысвойвае класныя чыны і званні;
14) ажыццяўляе памілаванне асуджаных грамадзян;
15) прадстаўляе дзяржаву ў адносінах з іншымі краінамі і міжнароднымі арганізацыямі;
16) вядзе перагаворы і падпісвае міжнародныя дагаворы, прызначае і адклікае дыпламатычных прадстаўнікоў Рэспублікі Беларусь у замежных дзяржавах і пры міжнародных арганізацыях;
17) прымае даверчыя і адзыўныя граматы акрэдытаваных пры ім дыпламатычных прадстаўнікоў замежных дзяржаў;
18) у выпадку стыхійнага бедства, катастрофы, а таксама беспарадкаў, што суправаджаюцца гвалтам ці пагрозай гвалту з боку групы асоб і арганізацый, у выніку якіх узнікае небяспека жыццю і
здароўю людзей, тэрытарыяльнай цэласнасці і існаванню дзяржавы, уводзіць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь або ў асобных яе мясцовасцях надзвычайнае становішча з унясеннем у трохдзённы тэрмін прынятага рашэння на зацвярджэнне Вярхоўнага Савета;
19) у выпадках, прадугледжаных законам, мае права адкласці правядзенне забастоўкі або прыпыніць яе не больш чым на двухмесячны тэрмін;
20) падпісвае законы, мае права не пазней чым у дзесяцідзённы тэрмін з дня атрымання закона вярнуць яго са сваімі пярэчаннямі ў Вярхоўны Савет для паўторнага абмеркавання і галасавання. Калі Вярхоўны Савет большасцю не менш як дзве трэці ад выбраных дэпутатаў ггадцвердзіць раней прынятае ім рашэнне, Прэзідэнт абавязаны падпісаць закон у трохдзённы тзрмін; нявернуты ва ўказаны тэрмін закон лічыцца падпісаным.
21) мае права адмяняць акть! падведамных яму срганаў выканаўчай улады;
22) прыпыняе рашэнне мясцовьіх Саветаў дэпутатаў у выпадку
неадпаведнасці іх закону;
23) узначальвае Савет Бяспекі Рэспублікі Беларусь;
24) з‘яўляепца Галоўнакамандуючым Узброе.чымі Сіламі
Рэспублікі Беларусь;
25) уводзіць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у выпадку ваеннай пагрозы або нападу ваеннае становішча, аб‘яўляе поўную або частковую мабілізацыю;
26) ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы, ускладзеныя на яго Канстытуцыяй і законаг^і.
Прэзідэнт не мае права дэлегаваць якім-небудзь органам ці службовым асобам свае паўнамоцтвы як кіраўніка дзяржавы.
Артыкул 101. Прэзідэнт выдае ў межах сваіх паўнамоці ваў указы і распараджэнні, арганізуе і кантралюе іх выкананне.
Артыкул 102. Прэзідэнт не можа займаць іншыя пасады, атрымліваць апрача заработнай платы грашовыя ўзнагароджанні, за выключэннем ганарараў за творы навукі, літаратуры і мастацтва.
Прэзідэнт прыпыняе членства ў палітычных партыях і іншых грамадскіх аб‘яднаннях, якія дамагаюцца палітычных мэт, на ўвесь тэрмін паўнамоцтваў.
Артыкул 103. Прэзідэнт можа ў любы час падаць у адстаўку. Адстаўка Прэзідэнта прымаецца Вярхоўным Саветам.
Артыкул 104. Прэзідэнт можа быць зняты з пасады ў выпадку парушэння Канстытуцыі або ўчынення ім злачынства, а таксама датэрмінова вызвалены ад пасады пры немагчымасці выканання ім сваіх абавязкаў па стану здароўя пастановай Вярхоўнага Савета. прынятай большасцю не менш як дзве трэці ад выбраных дэпутатаў Вярхоўнага Савета.
Пытанне аб зняцці Прэзідэнта можа быць пастаўлена па прапанове не менш як 70 дэпутатаў Вярхоўнага Савета. Заключэнне аб парушэнні Прззідэнтам Канстытуцыі даецца Канстыдуцыйным Судом, аб учыненні злачынства спецыяльнай камісіяй Вярхоўнага Савета. 3 моманту вынясення заключэння Канстытуцыйнага Суда аб парушэнні Канстытуцыі ці заключэння спецыяльнай камісіі аб учыненні злачынсва Прэзідэнт не можа выконваць свае абавязкі да вынясення Вярхоўным Саветам адпаведнага рашэння.
У выпадку зняцдя Прэзідэнта ў сувязі з учыненнем злачынства справа па сутнасці абвінавачвання разглядаецца Вярхоўным Судо.м
Артыкул 105. У выпадку вакансіі пасады Прззідэнта або немагчымасці выканання ім сваіх абавязкаў яго паўнамоцтвы да прынясеняя Прысягі нававыбраным Прэзідэнтам пераходзяць да Першага намесніка Старшыні Вярхоўнага Савета.
Артыкул 106. Для рэалізацыі паўнамоцтваў выканаўчай улады ў галінах эканомікі, знешняй палітыкі, абароны, нацыянальнай бяспекі, аховы грамадскага парадку і іншых сферах дзяржаўнага кіраўніцтва пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь ствараецца Кабінет Міністраў Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 107. Кабінет Міністраў складае свае паўнамоцтвы перад наваабраным Прзідэнтам.
Члены Кабінета міністраў прызначаюцца і вызваляюцца ад пасады Прэзідэнтам. Прэм‘ер-міністр, яго намеснікі, міністры замежных спраў, фінансаў, абароны, унутраных спраў, Старшыня Камітэта дзяржаўнай бяспекі прызначаюцца і вызваляюцца ад пасады Прэзідэнтам са згоды Вярхоўнага Савета.
Прэм‘ер-мінісі р ажыццяўляе непасрэднае кіраўніцтва дзейнасцю
Кабінета Міністраў, падпісвае акты Кабінета Міністраў, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тзрыторыі Рэспублікі Беларусь, выконвае іншыя ўскладзеныя на яго функцыі.
Вярхоўны Савет мае права заслухаць справаздачу любога члена Кабінета Міністраў па пытаннях выканання законаў. У выпадку парушэння членам Кабінета Міністраў Канстытуцыі і законаў Вярхоўны Савет мае лрава паставіць перад Прэзідэнтам пытанне аб датэрміновым вызваленні яго ад пасады.
Артыкул 108.
Кампетэнцьія Кабінета Міністраў, парадак яго дзейнасці вызначаюцца на аснове Канстытуцыі Законам аб Кабінеце Міністраў Рэспублікі Беларусь.
ГЛАВА 5 суд
Артыкул 109. Судовая ўлада ў Рэспубліцы Беларусь малежыць судам.
Судаўладкаванне ў Рэспубліцы Беларусь вызначаецца законам.
Утварэнне надзвычайных судоў забараняецца.
Артыкул 110. Суддзі пры ажыццяўленні правасуддзя незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі закону.
Якое-небудзь умяшанне ў дзейнасць суддзяў па выкананню правасуддзя недапушчальнае і цягне за сабой адказнасць па закону.
Артыкул 111. Суддзі не могуць ажыццяўляць прадпрымальніцкую дзейнасць, выконваць іншую аплатную работу, акрамя выкладчыцкай і навукова-даследчай, не звязанай з займаннем штатных пасад.
Падставы для абрання (прызначэння) суддзяў на пасады і іх вызваленкя прадугледжваюцца законам.
Артыкул 112. Суды ажыццяўляюць правасуддзе на аснове Канстытуцыі, законаў і прынятых у адпаведнасці з імі іяшых нарматыўных актаў.
Калі пры разглядзе канкрэтнай справы суд прыйдзе да высновы аб неадпаведнасці нарматыўнага акта Канстытуцыі або іншаму закону, ён прымае рашэнне ў адпаведнасці з Каястытуцыяй і законам і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прызнанні дадзенага
нарматыўнага акта неканстытуцыйным.
Артыкул 113. Справы ў судах разглядаюцца калегіяльна, а ў прадугледжаных законам выпадках аднаасобна суддзямі.
Артыкул 114. Разбор спраў ва ўсіх судах адкрыты.
Слуханне спраў у закрытым судовым пасяджэнні дапускаецца толькі ў выпадках, вызначаных законам, з захаваннем усіх правіл судавсдства.
Артыкул 115. Правасуддзе ажыццяўляецца на аснове спаборнасці іроўнасцібакоў у працэсе.
Аргыкул 116. Бакі маюць права на абскарджанне рашэнняў, прыгавораў і іншых пастаноў.
РАЗДЗЕЛ V
МЯСЦОВАЕ КІРАВАННЕ I САМАКІРАВАННЕ
Артыкул 117. Мясцовае кіраванне і самакіраванне ажыццяўляецца грамадзянамі праз мясцовыя Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы, органы тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання, мясцовыя рэферзндумы, сходы і іншыя формы прамога ўдзелу ў дзяржаўных і грамадскіх справах.
Артыкул 118. Мясцовыя Саветы дэпутатаў выбіраюцца грамадзянамі адпаведных адміністрацыйна-іэрытарыяльных адзінак тэрмінам на чатыры гады.
Артыкул 119. Мясцовыя Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы ў межах кампетэнцыі вырашаюць пытанні мясцовага значэння зыходзячы з агульнадзяржаўных інтарэсаў і інтарэсаў насельніцтва, якое пражывае на адпаведнай тэрыторыі, выконваюць рашэнні вышэйстаячых дзяржаўных органаў.
Артыкул 120. Да выключнай кампетэнцыі мясцовых Саветаў дэпутатаў належаць:
Зацвярджэнне праграм эканамічнага і сацыяльнага развіцця,
мясцовых бюджэтаў і справаздач аб іх выкананні;
Устанаўленне ў адпаведнасці з законам мясцовых падаткаў і збораў;
Вызначэнне ў межах, устаноўленых законам, парадку кіравання і распараджэння камунальнай уласнасцю;
Прызначэнне мясцовых рэферэндумаў.
Артыкул 121. Мясцовыя Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы на падставе дзеючага заканадаўства прымаюць рашэнні, якія маюць абавязковую сілу на адпаведнай тэрыторьп.
Артыкул 122. Рашэнні мясцовых Саветаў дэпутатаў, якія не адпавядаюць заканадаўсгву, адмяняюцца адпаведнымі Саветамі дэпутатаў. вышэйстаячымі выканаўчымі і распарадчымі органамі, a таксама Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
Рашэнні мясцовых Саветаў дэпутатаў, іх выканаўчых і распарадчых органаў, якія абмяжоўваюдь ш парушаюць правы, свабоды і законныя інтарэсы грамадзян, а таксама ў іншых прадугледжаных заканадаўствам выпадках могуць быць абскарджаны ў суд
Артыкул 123. У выпадках сістэматычнага або грубага парушэння мясцовым Саветам дэпутатаў патрабаванняў заканадаўства ён можа быць распушчаны Вярхоўным Саветам. Іншыя падставы датэрміновага спынення паўнамоцтваў мясцовых Саветаў дэпутатаў мясцовага кіравання і самакіравання вызначаюцца законам.
РАЗДЗЕЛ VI
ДЗЯРЖАЎНЫ КАНТРОЛЬIНАГЛЯД
ГЛАВА 6
КАНСТЫТУЦЫЙНЫ СУД РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
Артыкул 125. Кантроль за канстытуцыйнасцю нарматыўных актаў у дзяржаве ажыццяўляецца Канстытуцыйным Судом Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 126. Канстьпуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь абіраецца Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь з кваліфікаваных спецыялістаў у галіне права ў колькасці 11 суддзяў. Тэрмін паўнамоцтваў членаў Канстытуцыйнага Суда 11 гадоў. Гранічны ўзрост членаў Канстытуцыйнага Суда 60 гадоў.
Асобьр выбраныя ў Канстытуцыйны Суд, не могуць ажыццяўляць прадпрымальніцкую дзейнасць, выконваць іншую аплатную работу, акрамя выкладчыцкай і навукова-даследчай рабеты, не звязанай з займаннем штатных пасад.
Асобы, выбраныя ў Канстытуцыйны Суд, маюць права ў любы час падаць у адстаўку.
Прамое або ўскоснае ўздзеянне на Канстытуцыйны Суд або яго членаў, звязанае з дзейнасцю па ажыццяўленню канстытуцыйнага кантролю, недапушчальнае і цягне адказнасць па закону.
Артыкул 127 Канстытуцыйны Суд па прапановах Прэзідэнта, Старшыні Вярхоўнага Савета. пастаянных камісій Вярхоўнага Савета, не менш як 70 дэпутатаў Вярхоўнага Савета, Вярхоўнага Суда, Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Генеральнага пракурора дае заключэнні:
аб адпаведнасці законаў, міжнародных дагаворных 1 іншых абавязацельстваў Рэспублікі Беларусь Канстытуцыі, міжнароднаправавым актам, ратыфікаваным Рзспублікай Беларусь;
аб адпаведнасці прававых актаў міждзяржаўных утварзнняў, у якія ўваходзіць Рэспубліка Беларусь, указаў Прэзідэнта. пастаноў Кабінета міністраў, а таксама актаў Вярхоўнага Суда. Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Генеральнага пракурора, якія маюць нарматыўны характар, Канстытуцыі, законам і міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь.
Канстытуцыйны Суд мае права паводле свайго меркавання разгледзець пытанне аб адпаведнасці нарматыўных актаў любога дзяржаўнага органа, грамадскага аб‘яднання Канстытуцыі і законам, міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь.
Артыкул 128. Нарматыўныя акты. міжнародныя дагаворныя або іншыя абавязацельствы, прызнаныя Канстытуцыйным Судом неканстытуцыйнымі з прычыны парушэння імі правоў і свабод чалавека, лічацца не маючымі юрыдычнай сілы ў цэлым ці ў пэўнай
частцы з моманту прыняцця адпаведнага акіа
іншыя нарматыўныя акты дзяржаўных органаў і грамадскіх аб‘яднанняў, міжнародныя дагаворныя або іншыя абавязацельствы, прызнаныя Канстытуцыйным Судом неадпаведнымі Канстытуцыі, законам або міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь, лічацца страціўшымі сілу ў цэлым або ў пэўнай іх частцы з моманлу, які вызначаецца Канстытуцыйным Судом.
Нарматыўна-прававыя акты міждзяржаўных утварэнняў, у якія ўваходзіць Рэспубліка Беларусь, прызнаныя Канстытуцыйным Судом неадпаведнымі Канстытуцыі. законам або міжнародна-прававым актам, лічацца нядзеючымі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у цэлым або ў пэўнай іх частцы з моманту, які вызначаецца Канстытуцыйным Судом.
Канстытуцыйны Суд выносіць рашэнні простай большасцю галасоў ад поўнага складу суддзяў.
Артыкул 129. Заключэнні Канстытуцыйнага Суда з‘яўляюцца канчагковымі, абскарджанню і апрэтаставанню не падлягаюць.
Артыкул 130Канстытуцыйны Суд мае права ўносіць прапановы ў Вярхоўны Савет аб неабходнасці змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыі, атаксама аб прыняцці і змяненні законаў. Такія прапансвы падлягаюць абавязковаму разгляду Вярхоўным Саветам.
Артыкул 131. Асобы, выбраныя ў Канстьпуцыйны Суд, не могуць быць прыцягнуты да крымінальнай адказнасці, арыштаваны, іншым спосабам пазбаўлены свабоды без згоды Вярхоўнага Савета, акрамя затрымання на месцы ўчынення злачынства.
Крымінальная справа супраць членаКанстытуцыйнага Суда можа быць узбуджана Генеральным пракурорам са згоды Вярхоўнага Савета.
Артыкул 132. Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак дзейнасці Канстытуцыйнага Суда вызначаюцца законам.
КАНСТЫТУЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ 1994
ГОДА
(са змяненнямі і дапауненнямі)
(асобныя раздзелы)
ПРЫНЯТА НА РЭСПУБЛКАНСКІМ РЭФЕРЭНДУМЕ
24 ЛІСТАПАДА 1996 ГОДА
Раздзел I
Асновы канстытуцыйнага ладу
Артыкул 1. Рэспубліка Беларусь унітарная дэмакратычная сацыяльяа прававая дзяржава.
Рэспубліка Беларусь валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі, самастойна ажыццяўляе ўнутраную і знешнюю палітыку.
Рэспубліка Беларусь абараняе сваю незалежнасць і тэрытарыяльную цэласнасць, канстытуцыйны лад, забяспечвае законнасць і правапарадак.
Артыкул 2. Чалавек, яго правы, свабоды і гарантыі іх рэалізацыі з’яўляюцца найвышэйшай каштоўнасцю і мэтай грамадства і дзяржавы.
Дзяржава адказная перад грамадзянінам за стварэнне ўмоваў для свабоднага развіцця асобы. Грамадзянін адказны перад дзяржавай за няўхільнае вьжананне абавязкаў, якія ўскладзены на яго Канстытуцыяй.
Артыкул 3. Адзінай крыніцай дзяржаўнай улады і носьбітам суверэнітэту ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляецца народ. Народ ажыццяўляе сваю ўладу непасрэдна, праз прадстаўнічыя і іншыя органы ў формах і межах, вызначаных Канстытуцыяй.
Любыя дзеянні па змяненню канстытуцыйнага ладу і дасягненню дзяржаўнай улады гвалтоўнымі метадамі, а таксама шляхам іншага парушэння законаў Рэспублікі Беларусь караюцца згодна з законам.
Артыкул 4. Дэмакратыя ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляецца
на аснове разнастайнасці палітычных інстытутаў, ідэалогій і поглядаў.
Ідэалогія палітычных партый, рэлігійных або іншых грамадскіх аб’яднанняў, сацыяльных груп не можа ўстанаўлівацца ў якасці абавязковай для грамадзян.
Артыкул 5. Палітычныя партыі, іншыя грамадскія аб’яднанні, дзейнічаючы ў рамках Канстытуцыі і законаў Рэспублікі Беларусь, садзейнічаюць выяўленню і выказванню палітычнай волі грамадзян, удзельнічаюць у выбарах.
Палітычныя партыі і іншыя грамадскія аб’яднанні маюць права карыстацца дзяржаўнымі сродкамі масавай інфармацыі ў парадку, вызначаным заканадаўствам.
Забараняецца стварэнне і дзейнасць палітычных партый, а таксама іншых грамадскіх аб’яднанняў, якія маюць на мэце гвалтоўнае змяненне канстытуцыйнага ладу ці вядуць прапаганду вайны, сацыяльнай. нацыянальнай, рэлігійнай і расавай варожасці.
Артыкул 6. Дзяржаўная ўлада ў Рэспубліцы Беларусь ажьшцяўляецца на аснове падзелу яе на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Дзяржаўныя органы ў межах сваіх паўнамоцтвзў самастойныя: яны ўзаемадзейнічаюць паміжсабой, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін аднагс.
Артыкул 7. У Рэспубліцы Беларусь устанаўліваецца прынцып вяршэнства права.
Дзяржава, усе яе органы і службовыя асобы дзейнічаюць у межах Канстытуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю актаў заканадаўства.
Прававыя акты або іх асобныя палажэнні, прызначаныя ва ўстаноўленым законам парадку супярэчным з палажэннямі Канстытуцыі, не маюць юрыдычнай сілы.
Нарматыўныя акты дзяржаўных органаў публікуюцца або даводзяцца да ўсеагульнага ведама іншым прадугледжаным законам спосабам.
Артыкул 8. Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства.
Рэспубліка Беларусь у адпаведнасці з нормамі міжнароднага права можа на добраахвотнай аснове ўваходзіць у міждзяржаўныя ўтварэнні і выходзіць 3 іх.
He дапускаецца заключэнне міжнародных дагавораў, якія супярэчаць Канстыту цыі.
Артыкул 9. Тэрыторыя Рэспублікі Беларусь з'яўляецца натуралыіай умовай існавання і прасторавай мяжой самавызначэння народа, асновай яго дабрабыту і суверэнітэту Рэспублікі Беларусь.
Тэрыторыя Беларусі адзіная і неадчужальная.
Тэрыторыя падзяляецца на вобласці, раёны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі. Адміністрацыйнатэрытарыяльны падзел дзяржавы вызначаецца заканадаўствам.
Артыкул 10. Грамадзяніну Рэспублікі Беларусь гарантуецца абарона і заступніцтва дзяржавы як на тэрыторыі Беларусі, так і за яе мяжой.
Ніхто не можа быць пазбаўлены грамадзянства Рэспублікі Беларусь або права змяніць грамадзянства.
Грамадзянін Рзспублікі Беларусь не можа быць выдадзены замежнай дзяржаве, калі іншае не прадугледжана міжнароднымі дагаворамі Рэспублікі Беларусь.
Набыццё і страта грамадзянства ажыцпяўляюцца ў адпаведнасці з законам.
Артыкул 12. Рэспубліка Беларусь можа надаваць права прытулку асобам, якія церпяць пераслед у іншых дзяржавах за палітычныя, рэлігійныя перакананні або нацыянальную прыналежнасць.
Артыкул 13. Уласнасць можа быць дзяржаўнай і прыватнай.
Дзяржава надае ўсім роўныя правы для ажыццяўлення гаспадарчай і іншай дзейнасці, акрамя забароненай законам, і гарантуе роўную абарону і роўныя ўмовы для развіцця ўсіх формаў уласнасці.
Дзяржава садзейнічае развіццю кааперацыі.
Дзяржава гарантуе ўсім роўныя магчымасці свабоднага выкарыстання здольнасцей і маёмасці для прадпрымальніцкай і іншай не забароненай законам эканамічнай дзейнасці.
Дзяржава ажыццяўляе рэгуляванне эканамічнай дзейнасці ў
інтарэсах чалавека і грамадства; забяспечвае накіраванне і каардынацыю дзяржаўнай і прыватнай эканамічнай дзейнасці ў сацыяльных мэтах.
Нетры, воды, лясы складаюць выключную ўласнасць дзяржавы. Землі сельскагаспадарчага прызначэння знаходзяцца ва ўласнасці дзяржавы.
Законам могуць быць вызначаны і іншыя аб’екгы, якія знаходзяцца толькі ва ўласнасці дзяржавы, або ўстаноўлены асобы парадак пераходу іх у прыватчую ўласнасць, а таксама замацавана выключнае права дзяржавы на ажыццяўленне асобных відаў дзейнасці.
Дзяржава гарантуе працоўным права прымаць удзел у кіраванні прадпрыемствамі, арганізайыямі і ўстановамі з мэтай павышэння эфектыўнасці іх работы і паляпшэння сацыяльна-эканамічнага ўзроўню жыцця.
Артыкул 14. Дзяржава рэгулюе адносіны паміж садыяльнымі, нацыянальнымі і іншымі супольнасцямі на аснове прынцыпаў роўнасці перад законам, павагі іх правоў і інтарэсаў.
Адносіны ў сацыяльна-працоўнай сферы паміж органамі дзяржаўнага кіравання, аб’яднаннямі наймальнікаў і прафесійнымі саюзамі ажыццяўляюцца на прынцыпах сацыяльнага партнёрства і ўзаемадзеяння бакоў.
Артыкул 15. Дзяржава адказная за захаванне гісторыкакультурнай і духоўнай спадчыны, свабоднае развіццё кулыур усіх нацыянальных супольнасцей, якія пражываюць у Рэспублш.ы Беларусь.
Артыкул 16. Рэлігіі і веравызнанні роўныя перад законам.
Узаемаадносіны дзяржавы і рэлігійных арганізацый рэгулююцца законам з улікам іх уплыву на фарміраванне духоўных, культурных і дзяржаўных традыцый беларускага народа.
Забараняецца дзейнасдь рэлігійных арганізацый. іх органаў і прадстаўнікоў, якая накіравана супраць суверэнітзту Рэспублікі Беларусь, яе канстыту цыйнага ладу і грамадзянскай згоды ці звязана з парушэннем правоў і свабод грамадзян, а таксама перашкаджае выкананню грамадзянамі іх дзяржаўных, грамадскіх, сямейных абавязкаў або прычыняе шкоду іх здароўю і маральнасці.
Артыкул 17. Дзяржаўнымі мовамі ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы.
Артыкул 18. Рэспубліка Беларусь у сваёй знешняй палітыцы зыходзіць з прынцыпаў роўнасці дзяржаў, непрымянення сілы або пагрозы сілай, непарушнасці межаў, мірнага ўрэгулявання спрэчак, няўмяшання ва ўнутраныя справы і іншых агульнапрызнаных прынцыпаў і нормаў міжнароднага права.
Рэспубліка Беларусь ставіць за мэту зрабіць сваю тэрыторыю бяз’ядзерчай зонай, а дзяржаву нейтральнай.
Артыкул 19. Сімвалам Рэспублікі Беларусь як суверэннай дзяржавы з’яўляюцца яе Дзяржаўны сцяг, Дзяржаўны герб і Дзяржаўны гімн.
Артыкул 20. Сталіца Рэспублікі Беларусь -горад Мінск.
Статус горада Мінска вызначаецца законам.
РАЗДЗЕЛ П
АСОБА, ГРАМАДСТВА, ДЗЯРЖАВА
Артыкул 21. Забеспячэнне правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь з’яўляецца найвышэйшай мэтай дзяржавы.
Кожны мае права на годны ўзровень жыцця, уключаючы дасгатковае харчаванне, адзенне, жыллё і пастаяннае паляпшэнне неабходньгх для гэтага ўмоў.
Дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі дзяржавы,
Артыкул 22. Усе роўныя перад законам і маюць права без усялякай дыскрымінацыі на роўную абарону правоў і законных інтарэсаў.
Артыкул 23. Абмежаванне правоў і свабод асобы дапускаецца толькі ў выпадках, прадугледжанных законам, у інтарэсах нацыянальнай бяспекі, грамадскага парадку, абароны маралі, здароўя насельніцтва, правоў і свабод іншых асоб.
Ніхто не можа карыстацца перавагамі і прывілеямі, якія супярэчаць закону.
Артыкул 24. Кожны мае права на жыццё.
Дзяржава абараняе жыццё чалавека ад любых супрацьпраўных замахаў.
Смяротная кара да яе адмены можа прымяняцца адпаведна з законам як выключная мера пакарання за асабліва цяжкія злачынствы і толькі згодна з прыгаворам суда.
Артыкул 25, Дзяржава забяспечвае свабоду, недатыкальнасць і годнасць асобы. Абмежаванне або пазбаўленне асабістай свабоды магчыма ў выпадках і парадку, устаноўленых законам.
Асоба, узятая пад варту, мае права на судовую праверку законнасці яе затрымання або арышту.
Ніхто не павінен падвяргацца катаванням, жорсгкаму, бесчалавечнаму або зневажальнаму да яго годнасці абыходжанню ці пакаранню, а таксама без яго згоды падвяргацца медыцынскім абс іншым доследам.
Артыкул 26. Ніхто не можа быць прызнаны віяаватым у злачынстве, калі яго віна не будзе ў прадугледжаным законам парадку даказана і ўстаноўлена прыгаворам суда, які ўсгупіў у законную сілу. Той, каго абвінавачваюць, не павінен даказваць сваю невінаватасць.
Артыкул 27. Ніхто не павінен прымушацца даваць паказанні і тлумачэнні супраць самога сябе, членаў сваёй сям’і, блізкіх родных. Доказы, атрыманыя з парушэннем закона, не маюць юрыдычнай сілы.
Артыкул 28. Кожны мае права на абарону ад незаконнага ўмяшання ў яго асабістае жыццё, у тым ліку ад замаху на тайну яго карэспандэнйыі, тзлефонных і іншых паведамленняў, на яго гонар і годнасць.
Артыкул 29. Недатыкальнасць жылля і іншых законных уладанняў грамадзян гарантуецца. Ніхто не мае права без закокнай падставы ўвайсці ў жыллё і іншае законнае ўладанне грамадзяніна супраць яго волі.
Артыкул 30. Грамадзяне Рзспублікі Беларусь маюць права свабодна перамяшчацца і выбіраць месца жыхарства ў межах Рэспублікі Беларусь, пакідаць яе і беспераілкодна вяртацца назад.
Артыкул 31. Кожны мае права самастойна вызначаць свае адносіны да рэлігіі, асабіста або сумесна з іншымі вызнаваць любую рэлігію або не вызнаваць ніякай, выказваць і распаўсюджваць перакананні, звязаныя з адносінамі да рэлігіі, удзельнічаць у адпраўленні рэлігійных культаў, рытуалаў, абрадаў, не забароненых законам.
Артыкул 32. Шлюб, сям’я, мацярынства, бацькоўства і дзяцінсгва знаходзяцца пад абаронай дзяржавы.
Жанчына і мужчына па дасягненні шлюбнага ўзросту маюць права на добраахвотнай аснове ўступіць у шлюб і стварыць сям’ю. Муж і жонка раўнапраўныя ў сямейных адносінах.
Бацькі або асобы, якія іх замяняюць, маюць права і абавязаны выхоўваць дзяцей, клапаціцца аб іх здароўі, развіцці і навучанні. Дзіця не павінна падвяргацца жорсткаму абыходжанню або знявазе, прыцягвацца да работ, якія могуць нанесці шкоду яго фізічнаму, разумоваму або маральнаму развіццю. Дзеці абавязаны клапаціцца пра бацькоў, а таксама пра асоб, якія іх замяняюць, і аказваць ім дапамоіу
Дзеці могуць быць аддзелены дц сваёй сям’і супраць волі бацькоў і іншых асоб, якія іх замяняюць, толькі на падставе рашэння суда, калі бацькі або іншыя асобы, якія іх замяняюць, не выконваюць сваіх абавязкаў
Жанчынам забяспечваецца прадстаўленне роўных з мужчынамі магчымасцей у атрыманні адукацыі і прафесійнай падрыхтоўцы, у працы і вылучэнні па службе (рабоце), у грамадска-палітычнай, кулыурнай і іншых сферах дзейнасці, а таксама стварэнне ўмоў для аховы іх працы і здароўя.
Моладзі гарантуецца права на яе духоўнае, маральнае і фізічнае развіццё.
Дзяржава стварае неабходныя ўмовы для свабоднага і эфектыўнага ўдзелу моладзі ў палітычным, саныяльным, эканамічным і кулыурным развіцці.
Артыкул 33. Кожнаму гарантуецца свабода поглядаў.
перакананняў і іх свабоднае выказванне.
Ніхго не можа быць прымушаны да выказвання сваіх перакананняў або адмовы ад іх.
Манапалізацыя сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадскімі аб’яднаннямі або асобнымі грамадзянамі. а таксама цэнзура не дапускаюцца.
Артыкул 34. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца права на атрыманне, захоўванне і распаўсюджванне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі аб дзейнасці дзяржаўных органаў, грамадскіх аб’яднанняў, аб палітычным, эканамічным, кулыурным і міжнародным жыцці, стане навакольнага асяроддзя.
Дзяржаўныя органы, грамадскія аб’яднанні, службовыя асобы абавязаны даць грамадзяніну Рэспублікі Беларусь магчымаснь азнаёміцца з матэрыяламі, якія закранаюць яго правы і законныя інтарзсы.
Карыстанне інфармацыяй можа быць абмежавана заканадаўствам у мзтах абароны гонару, годнасці, асабістага і сямейнага жыцця грамадзян і іюўнага ажыццяўлення імі сваіх правоў.
Артыкул 35. Свабода сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэманстрацый і пікетавання, якія не парушаюць правапарадак і правы іншых грамадзян Рэспублікі Беларусь, гараіпуецца дзяржавай. Парадак правядзення ўказаных мерапрыемстваў вызначаецца законам
Артыкул 36. Кожны мае права на свабоду аб’яднанняў.
Суддзі, пракурорскія работнікі, супрацоўнікі органаў унутраных спраў, Камітэта дзяржаўнага кантролю, органаў бяспекі, ваеннаслужачыя не могуць быць членамі палітычных партый і іншых грамадскіх аб’яднанняў, якія дамагаюцца палітычных мэт.
Артыкул 37. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права ўдзельнічаць у вырашэнні дзяржаўных спраў як непасрэдна, так і праз свабодна выбраных прадстаўнікоў.
Непасрэдны ўдзел грамадзян у кіраванні справамі грамадства і дзяржавы забяспечваецца правядзеннем рэферэндумаў, абмеркаваннем праекгаў законаў і пытанняў рэспубліканскага і мясцовага значэння, іншымі вызначанымі законам спосабамі.
У парадку, устаноўленым заканадаўствам, грамадзяне Рэспублікі Беларусь прымаюць удзел у абмеркаванні пытанняў дзяржаўнага і грамадскага жыцця на рэспубліканскіх і мясцовых сходах.
Артыкул 38. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права свабодна выбіраць і быць выбранымі ў дзяржаўныя органы на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога або ўскоснага выбарчага права пры тайным галасаванні.
Артыкул 39. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь у адпаведнасці са сваімі здольнасцямі, прафесійнай падрыхтоўкай маюць права роўнага доступу да любых пасад у дзяржаўных органах.
Артыкул 40. Кожны мае права накіроўваць асабістыя або калектыўныя звароты ў дзяржаўныя органы.
Дзяржаўныя органы, а таксама службовыя асобы абавязаны разгпедзець зварот і даць адказ па сутнасці ў вызначаны законам тэрмін. Адмова ад разгляду пададзенай заявы павінна быць пісьмова матываванай.
Артыкул 41. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца права на працу як найболып годны спосаб самасцвярджэння чалавека, гэта значыць права на выбар прафесіі, роду заняткаў і работы ў адпаведнасці з прызваннем, здольнасцямі, адукацыяй, гірафесійнай падрыхтоўкай і з улікам грамадскіх патрэбаў, а таксама на здаровыя і бяспечныя ўмовы працы.
Дзяржава стварае ўмовы для поўнай занятасці яасельніцтва. У выпадку незанятасці асобы па не залежных ад яе прычынах ёй гарантуецца навучанне новым спецыяяьнасцям і павышэнне кваліфікацыі з улікам грамадскіх патрэбаў, а таксама дапамога па беспрацоўі ў адпаведнасці з законам.
Грамадзяне маюць права на абарону сваіх эканамічных і сацыяльных інтарэсаў, уключаючы права на аб’яднанне ў прафесійныя саюзы, заключэнне калектыўных дагавораў (пагадненЕіяў) і права на забастоўку.
Прыму совая праца забараняецца, акрамя работы або службы, якая вызначаецца прыгаворам суда або ў адпаведнасці з законам аб надзвычайным і ваечным становішчы.
Артыкул 42. Асобам, якія працуюць па найму, гарантуецца справядлівая доля ўзнагароджання ў эканамічных выніках працы ў адпаведнасці з яе колькасцю, якасцю і грамадскім значэннем, але не ніжэй за ўзровень, які забяспечвае ім і іх сям’і свабоднае і годнае існаванне.
Жанчыны і мужчыны, дарослыя і непаўналетнія маюць права на роўнае ўзнагароджанне за працу роўнай вартасці.
Артыкул 43. Працоўныя маюць права на адпачынак. Для тых, хто працуе па найму, гэта права забяспечваецца ўстанаўленнем рабочага тыдня, які не перавышае 40 гадзін, скарочанай працягласцю работы ў начныя часы, прадстаўленнем штогадовых аплатных водпускаў дзён штотыднёвага адпачынку.
Артыкул 44. Дзяржава гарантуе кожнаму права ўласнасці і садзейнічае яе набыццю.
Уласнік мае права валодаць, карыстацца і распараджацца маёмасцю як аднаасобна, так і сумесна з іншымі асобамі. Недатыкальнасць уласнасці, права яе атрымання ў спадчыну ахоўваюцца законам.
Уласкасць, набытая законным спосабам, абараяяецца дзяржавай.
Дзяржава заахвочвае і ахоўвае зберажэнні грамадзян, стварае гарантыі вяртанне ўкладаў.
Прымусовае адчужэнне маёмасці дапускаецца толькі па матывах грамадскай неабходнасці пры захаванні ўмоў і парадку, вызначаных законам, са своечасовым і поўным кампенсаваннем кошту адчужанай маёмасці, а таксама згодна з пастановай суда.
Ажыццяўленне права ўласнасці не павінна супярэчыць грамадскай карысці і бяспецы, наносіць шкоду навакольнаму асяроддзю, гісторыкакультурным каштоўнасцям, уціскаць правы і абараняемыя законам інтарэсьі іншых асоб.
Артыкул 45. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца врава на ахову здароўя, уключаючы бясплатнае лячэнне ў дзяржаўных установах аховы здароўя.
Дзяржава стварае ўмовы дастулнага для ўсіх грамадзян медыцынскага абслугоўвання.
Права грамадзян Рэспублікі Беларусь на ахову здароўя забяспечваецца таксама развіццём фізічнай культуры і спорту, мерамі па аздараўленню навакольнага асяроддзя, магчымасцю карыстання аздараўленчымі ўстановамі, удасканальваннем аховы працы.
Артыкул 46. Кожны мае права на спрыяльнае навакольнае асяроддзе і на пакрыццё шкоды, прычыненай парушэннем гэтага права.
Дзяржава ажыццяўляе кантроль за рацыянальным выкарыстаннем прыродных рэсурсаў у мэтах абароны і паляпшэння ўмоў жыцця, a таксама аховы і аднаўлення навакольнага асяроддзя.
Артыкул 47. Грамадзянам Рэспублікі Беларусь гарантуецца права на сацыяльнае забеспячэнне ў старасці, у выпадку хваробы, інваліднасці. страты працаздольнасці. страты карміцеля і іншых выпадках, прадугледжаных законам. Дзяржава праяўляе асаблівы клопат аб ветэранах вайны і працы, а таксама аб асобах, якія страцілі здароўе пры абароне дзяржаўных і грамадскіх інтарэсаў.
Артыкул 48. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь маюць права на жыллё. Гэтае лрава забяспечваецца развіццём дзяржаўнага і прыватнага жыллёвага фонду, садзейнічаннем грамадзянам у набыцці жылля.
Грамадзянам, якія маюць патрэбу ў сацыяльнай абароне, жыллё нрадстаўляецца дзяржавай і мясцовым самакіраваннем бясплатна або па даступнай для іх плаце ў адпаведнасці з заканадаўствам.
Ніхто не можа быць адвольна пазбаўлены жылля.
Артыкул 49. Кожны мае права на адукацыю.
Гарантуюцца даступнасць і бясплатнасць агульнай сярэдкяй і прафесійна-тэхнічнай адукацыі.
Сярэдкяя спецыяльная і вышэйшая адукацыя даступны для ўсіх у адпаведнасці са здольнасцямі кожнага. Кожны мае права на конкурснай аснове бясплатна атрымаць адпаведную адукацыю ў дзяржаўных навучальных установах.
Артыкул 50. Кожны мае права захоўваць сваю нацыянальную прыналежнасць, таксама як ніхто не можа быць прымушаны да вызначэння і ўказання нацыянальнай прыналежнасці.
Знявага нацыянальнай годнасці караецца згодна з законам.
Кожны мае права карыстацца роднай мовай, выбіраць мову зносін.
Дзяржава гарантуе ў адлаведнасці з законам свабоду выбару мовы выхавання і навучання.
Артыкул 51. Кожны мае права на ўдзел у культурным жыцці. Гэта права забяспечваецца агульнадаступнасцю каштоўнасцей айчыннай і сусветнай культуры, якія знаходзяцца ў дзяржаўных і грамадскіх фондах, развіццём сеткі культурна-асветніцкіх устаноў.
Свабода мастацкай, навуковай, тэхнічнай творчасці і выкладання гарашуецца.
Інтэлектуальная ўласнасць ахоўваецца законам.
Дзяржава садзейнічае развіццю культуры, навуковых і тэхнічных даследаванняў на карысць агульных штарэсаў.
Артыкул 52. Кожны, хто знаходзіцца на тэрытарыі Рэспублікі Беларусь, абавязаны выконваць яе Канстытуцыю, законы і паважаць нацыянальныя традыцыі.
Артыкул 53. Кожны абавязаны паважаць годнасць, правы, свабоды, законныя інтарэсы іншых асоб.
Артыкул 54. Кожны абавязаны берагчы гісторыка-кулыурную, духоўную спадчыну і іншыя нацыянальныя каштоўнасці.
Арть'кул 55. Ахова прыроднага асяроддзя абавязак кожнага.
Артыкул 56. Грамадзяне Рэспублікі Беларусь абавязаны прымаць удзел у фінансаванні дзяржаўных расходаў шляхам выплаты дзяржаўных падаткаў, пошлін і іншых плацяжоў.
Артыкул 57. Абарона Рэспублікі Беларусь абавязак і свяшчэнны доўг грамадзяніна Рэспублікі Беларусь.
Парадак праходжання вайсковай службы, падставы і ўмовы вызвалення ад вайсковай службы ці замене яе альтэрнатыўнай вызначаюцца законам,
Артыкул 58. Ніхто не можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якія не прадугледжаны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе законам, ці да адмаўлення ад сваіх правоў.
Артыкул 59. Дзяржава абавязана прымаць усе даступныя ёй меры дзеля стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўленчя правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстыіуцыяй.
Дзяржаўныя органы, службовыя і іншыя асобы, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый, абавязаны ў межах сваёй кампетэнцыі прымаць неабходныя меры для ажыццяўлення і абароны правоў і свабод асобы.
Гэгыя органы і асобы нясуць адказнасць за дзеянні, якія парушаюць правы і свабоды асобы.
Артыкул 60. Кожнаму гарантуецца абарона яго правоў і свабод кампетэнтным, належным і непрадузятым судом у вызначаныя законам тэрміны.
3 мэтай абароны правоў, свабод, гонару і годнасці грамадзяне ў адпаведнасці з законам маюць права спагнаць у судовым парадку як маёмасную шкпду, так і матэрыяльнае кампенсаванне маральнай шкоды.
Артыкул 61. Кожны мае права ў адпаведнасці з міжнароднаправавымі актамі, якія ратыфікаваны Рэспублікай Беларусь, звяртацца ў міжнародныя арганізацыі з мэтай абароны сваіх правоў і свабод, калі вычарпаны ўсе наяўныя ўнутрыдзяржаўныя сродкі прававой абароны.
Артыкул 62. Кожны мае права на юрыдычную дапамогу для ажыцпяўлення і абароны правоў і свабод, у тым ліку права карыстацца ў любы момант дапамогай адвакатаў і іншых сваіх прадстаўнікоў у судзе, іншых дзяржаўных органах, органах мясцовага кіравання, на прадпрыемствах, ва ўстановах, у арганізацыях, грамадскіх аб’яднаннях і ў адносінах са службовымі асобамі і грамадзянамі. У выпадках, прадугледжаных законам, юрыдычная дапамога аказваецца за кошт дзяржаўных срсдкаў.
Процідзеянне аказанню празавой дапамогі ў Рэспубліцы Беларусь забараняецца.
Артыкул 63. Ажыццяўленне прадугледжаных гэтай Канстытуцыяй правоў і свабод асобы можа быць прыпыненатолькі ва ўмовах надзвычайнага або ваеннага становішча ў парадку і межах, вызначаных Канстытуцыяй.
Пры ажыццяўленні асобых мераў у перыяд надзвычайнага становішча не могуць абмяжоўваода правы, прадугледжаныя ў артыкуле 24, частцы трэцяй артыкула 25, артыкулах 26, 31 Канстьпуцыі.
РАЗДЗЕЛIV
ПРЭЗІДЭНТ, ПАРЛАМЕНТ, УРАД, СУД
ГЛАВА 3
ГІРЭЗІДЭНТ РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
Артыкул 79. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь з’яўляецца Кіраўніком дзяржавы, гараятам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна.
Прэзідэнт увасабляе адзінства народа, гарантуе рэалізацыю асноўных напрамкаў унутранай і знешняй палітыкі, прадстаўляе Рэспубліку Беларусь у адносінах з іншымі дзяржавамі і міжнароднымі арганізацыямі. Прэзідэнт прымае меры па ахове суверэнітэту Рэспублікі Беларусь, яе нацыянальнай бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці, забяспечвае палітычную і эканамічную стабільнасць, пераемнасць і ўзаемадзеянне органаў дзяржаўнай улады, ажжыцяўляе пасрэднііггва паміж органамі дзяржаўнай улады.
Прэзідэнт валодае недатыкальнасцю, яго гонар і годнасць ахоўваюцца законам,
Артыкул 80. Прэзідэнтам можа быць абраны грамадзянін Рэспублікі Беларусь па нараджэнню, не маладзейшы за 35 гадоў, які валодае выбарчым правам і пастаянна пражывае ў Рэспубліцы Беларусь не менш дзясяці гадоў непасрэдна перад выбарамі.
Артыкул 81. Прэзідэнт выбіраецца на пяць гадоў непасрэдна народам Рэспублікі Беларусаь на аснове ўсеагульнага, свабоднага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Адна і тая ж асоба можа быць Прэзідэнтам не болын двух тэрмінаў.
Кандыдаты на пасаду Прэзідэнта вылучаюцца грамадзянамі Рэспублікі Беларусь пры наяўнасці не менш як 100 тысяч подпісаў выбаршчыкаў.
Выбары Прэзідэнта прызначаюцца Палатай прадстаўнікоў не пазней чым за пяць месяцаў і праводзяцца не пазней чым за два месяцы
да сканчэння тэрміну паўнамоцтваў папярэдкяга Прэзідэнта.
Калі пасада Прэзідэнта аказалася вакантнай, выбары праводзяцца не раней чым праз 30 дзён і не пазней чым праз 70 дзён з дня адкрыцця вакансіі.
Артыкул 82. Лічыцца, што выбары адбыліся, калі ў галасаванні прынялі ўдзел больш паловы грамадзян Рэспублікі Беларусь, уключаных у спіс выбаршчыкаў.
Прэзідэнт лічыцца выбраным, каля за яго прагаласавала больш як палова грамадзян Рэспублікі Беларусь, якія прынялі ўдзел у галасаванні.
Калі ні адзін з кандыдатаў не набраў неабходнай колькасці галасоў, то ў двухтыднёвы тэрмін праводзіцца друті тур галасавання па двух кандыдатах, якія атрымалі найбольшую колькасць галасоў выбаршчыкаў. Выбраным лічыцца кандыдат у Прэзідэнты, які атрымаў пры паўторным галасаванні больш паловы галасоў выбаршчыкаў, якія прынялі шдзел у галасаванні.
Парадак правядзення выбараў Прэзідэнта вызначаецпа законам Рэспублікі Беларусь.
Артыкул 83. Прэзідэнт заступае на пасаду пасля прынясення Прысягі наступнага зместу:
“Заступаючы на пасаду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, урачыста клянуся верна служыць народу Рэспублікі Беларусь, паважаць і ахоўваць правы і свабоды чалавека і грамадзяніна, захоўваць і абараняць Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, свята і добрасумленна выконваць ускладзеныя на мяне высокія абавязкі”.
Прысяга прыносіцца ва ўрачыстай абстанеўцы ў прысутнасці дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рэспублікі, суддзяў Канстытуцыйяага, Вярхоўнага і Вышэйшага Гаспадарчага судоў не пазней двух месяцаў з дня абрання Прэзідэнта. 3 моманту прынясення Прысягі наваабраным Прэзідэнтам паўнамоцтвы папярэдняга Прэзідэнта спьгаяюцца.
Артыкул 84. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь:
1) прызначае рэспубліканскія рэферэндумы;
2) прызначае чарговыя і нечарговыя выбары ў ГІалату прадстаўнікоў, Савет Рэспублікі і мясцовыя прадстаўнічыя органы;
3) распускае палаты ў выпадках і ў парадку прадугледжаных
Канстытуцыяй;
4) прызначае шэсць членаў Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў;
5) утварае, ліквідуе і рэарганізуе Адміністрацыю Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. іншыя органы дзяржаўнага кіравання, а таксама кансультатыўна-дарадчыя і іншыя органы пры Прэзідэнце;
6) са згоды Палаты прадстаўнікоў прызначае на пасаду Прэм’ер-міністра;
7) вызначае структуру Урада Рэспублікі Беларусь, прызначае на пасаду і вызваляе ад пасады намеснікаў Прэм’ер-міністра, міністраў і іншых членаў Урада, прымае рашэнне аб адстаўцы Урада або яго членаў;
8) са згоды Савета Рэспублікі прызначае на пасаду Сіаршыню
Канстытуцыйнага Суда. Старшыню Вярхоўнага Суда, Старшыню Вышэйшага Гаспадарчага Суда з ліку суддзяў гэтых судоў;
9) са згоды Савета Рэспублікі прызначае на пасаду суддзяў Вярхоўнага Суда, суддзяў Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Старшыню Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў, Генеральнага пракурора, Старшыню і членаў Праўлення Нацыянальнага банка;
10) прызначае шэсць суддзяў Канстытуцыйнага Суда, іншых суддзяў Рэспублікі Беларусь;
11) вызваляе ад пасады Старшыню і суддзяў Канстытуцыйнага Суда, Старшыню і суддзяў Вярхоўнага Суда, Старшыню і суддзяў Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Старшыню і членаў Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рзферэндумаў, Генеральнага пракурора, Старшыню і членаў Праўлення Нацыянальнага банка па падставах, прадугледжанных законам з паведамленнем Савету Рэспублікі;
12) прызначае на пасаду і выззаляе ад пасады Старшыню Камітэта дзяржаўнага кактролю;
13) звяртаецца з пасланнямі да народа Рэспублікі Беларусь аб становішчы ў дзяржаве і аб асноўных напрамках унутранай і знешняй палітыкі;
14) звяртаецца са штогадовымі пасланнямі да Парламента, якія заслухоўваюцца без абмеркавання на паседжаннях Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі; мае права ўдзельнічань у рабоце Парламента і яго органаў, выступаць перад імі ў любы час з прамовамі або паведамленнем;
15) мае права старшынстваваць на паседжаннях Урада Рэспублікі Беларусь;
16) прызначае кіраўнікоў рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання і вызначае іх статус; прызначае прадстаўнікоў Прэзідэнта ў Парламенце і іншых службовых асоб, пасады якіх вызначаны ў адпаведнасці з заканадаўствам, калі іншае не прадугледжана Канстытуцыяй;
17) вырашае пытанні аб прыёме ў грамадзянства Рэспублікі Беларусь, яго спыненні і прадстаўленні прытулку:
18) устанаўлівае дзяржаўныя святы і святочныя дні, узнагароджвае дзяржаўнымі ўзнагародамі, прысвойвае класяыя чыны 1 званні;
19) ажыццяўляе памілаванне асуджаных;
20) вядзе перагаворы і падпісвае міжнародныя дагаворы, прызначае і адклікае дыпламагычных прадстаўнікоў Рэспублікі Беларусь у замежных дзяржавах і пры міжнародных арганізацыях;
21) прымае даверчыя і адзыўныя граматы акрэдытаваных пры
ім дыпламатычных прадстаўнікоў замежных дзяржаў;
22) у выпадку стыхійнага бедства, катастрофы, а таксама беспарадкаў, што суправаджаюцца гвалтам ці пагрозай гвалту з боку групы асоб і арганізацый, у выніку якіх узнікае небяспека жыццю і здароўю людзей, тэрытарыяльнай цэласнасці і існаванню дзяржавы, уводзіць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь або ў асобных яе мясцовасцях надзвычайнае становішча з унясеннем у трохдзённы тэрмія прынятага рашэння на зацвярджэяяе Савета Рэспублікі;
23) у выпадках, прадугледжанных заканадаўствам, мае права адкласці правядзенне забастоўкі або прыпыніць яе, але не больш чым на трохмесячны тэрмін;
24) падпісвае законы; мае права ў парадку, устаноўленым Канстытуцыяй, вярнуць закон або асобныя яго палажэнні са сваімі парэчаннямі ў Палату прадстаўнікоў;
25) мае права адмяняць акты Урада;
26) непасрэдна або праз ствараемыя ім органы ажыццяўляе кантроль за захаваннем заканадаўства мясцовымі органамі кіравання і са.макіравання; мае права прыпыняць рашэняі мясцовых Саветаў дэпутатаў і адмяняць рашэнні мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў у выпадку неадпаведнасці іх заканадаўству;
27) фарміруе і ўзначальвае Савет Бяспекі Рэспублікі Беларусь; прызначае на пасаду і вызваляе ад пасады Дзяржаўнага сакраз ара Савета
Бяспекі;
28) з’яўляецца Галоўнакамандуючым Узброенымі Сіламі Рэспублікі Беларусь; прызначае на пасады і вызваляе ад пасад вышэйшае камандаванне Узброеных Сіл;
29) уводзіць на тзрыторыі Рэспублікі Беларусь у выпадку ваеннай пагрозы або нападу ваеннае становішча, аб’яўляе поўную або частковую мабілізацыю з унясеннем у трохдзённы тэрмія прьшятага рашэння на зацвярджэнне Савета Рэспублікі;
30) ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы, ускладзеныя на яго Канстытуцыяй > законамі.
Артыкул 85. Прэзідэнт на аснове і ў адпаведнасці з Канстытуцыяй выдае ўказы і распараджэнні, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.
У выпадках, прадугледжанных Канстытуцыяй, Прэзідэнт выдае дэкрэты, што маюць сілу законаў. Прэзідэнт непасрэдна або праз ствараемыя ім органы забяспечвае выкананне дэкрэтаў, указаў і распараджэнняў.
Артыкул 86. Прэзідэнт не можа займаць іншыя пасады, атрымліваць апрача заработнай платы грашовыя ўзнагароджанні, за выключэннем ганарараў за творы навукі, літаратуры і мастацтва.
Прэзідэнт прыпыняе членства ў палітычных партыях і іншых грамадскіх аб’яднаннях, якія дамагаюцца палітычных мэт, ва ўвесь тэрмін паўнамоцтваў.
Артыкул 87. Прэзідэнт можа ў любы час падаць у адстаўку. Адстаўка Прэзідэнта прымаецца Палатай прадстаўнікоў.
Артыкул 88. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь можа быць датэрмінова вызвалены ад пасады пры стойкай няздольнасці па стану здароўя ажыццяўляць абавязкі Прэзідэнта. Рашэнне аб датэрміновым вызваленні Прэзідэнта прымаецца большасцю не менш як дзве трэці гааасоў ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў і большасцю не менш як дзве трэці галасоў ад поўнага складу Савета Рэспублікі на падставе заключэння спецыяльна ствараемай палатамі камісіі.
Прэзідэнт можа быць зняты з пасады ў сувязі з учыненнем дзяржаўнай здрады або іншага цяжкага злачынства. Рашэнне аб выстаўленні абвінавачвання і яго расследаванні ў гэтым выпадку
лічыцца прынятым, калі за яго прагаласавала большасць ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў па прапанове не менш як адной трэці яе дэпутатаў. Расследаванне абвінавачання арганізуецца Саветам Рэспублікі. Прэзідэнт лічыцца знятым з пасады, калі за гэта рашзнне прагаласавала не менш як дзве трэці ад поўнага складу Савета Рэспублікі, а таксама не менш як дзве трэці ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў.
Непрыняцце Саветам Рэспублікі і Палатай прадстаўнікоў рашзння аб зняцці Прэзідэнта з пасады на працягу месяца з дня выстаўлення абвінавачання азначае адхіленне абвінавачання. Прапанова аб зняцці Прэзідэнта з пасады не можа ініцыіравацца ў перыяд разгляду ў адпаведнасці з Канстытуцыяй пытання аб датзрміновым спыненні паўнамоцтваў Парламента.
У выпадку зняцця Прэзідэкта ў сувязі з учыкеннем злачынства справа па сутнасці абвінавачання разглядаецца Вярхоўным Судом.
Артыкул 89. У выпадку вакансіі пасады Прэзідэнта або немагчымасці выканання ім сваіх абавязкаў па падставах, прадугледжаяых Канстытуцыяй, яго паўнамоцтвы да прынясення Прысягі наваабраным Прэзідэнтам пераходзіць да Прэм’ер-міністра.
ГЛАВА 4
ПАРЛАМЕНТ НАЦЫЯЯАЛЬНЫ СХОД
Артыкул 90. ПарламентНацыянальны сход Рэспублікі Беларусь з’яўляейца прадстаўнічым і заканадаўчым органам Рэспублікі Беларусь.
Парламент складаецца з дзвюх палат Палаты прадстаўнікоў і Савеіа Рэспублікі.
Артыкул 91. Склад Палаты прадстаўнікоў 110 дэпутатаў. Выбранне дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў ажыццяўляецца ў адпаведнасці з законам на аснове ўсеагульнага, свабоднага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні.
Савет Рзспублікі з’яўляецца палатай тэрытарыяльнага прадстаўніцтва. Ад кожнай вобласці і горада Мінска тайным галасаваннем выбіраюцца на паседжаннях дэпуіатаў мясцовых Саветаў дэпутатаў базавага ўзроўню кожнай вобласці і горада Мінска па восем членаў Савета Рэспублікі. Восем членаў Савета Рэспублікі прызначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
Выбары новага складу Парламента прызначаюцца не пазней як за чатыры месяцы і праводзяцца не пазней як за 30 дзён да сканчзння паўнамоцтваў палат дзеючага склікання Парламента.
Нечарговыя выбары палат Парламента праводзяцца на працягу трох месяцаў з дня датэрміновага спынення паўнамоцтваў палат Парламента.
Артыкул 92. Дэпутатам Палаты прадстаўнікоў можа быць грамадзянін Рэспублікі Беларусь, які дасягнуў 21 года.
Членам Савета Рзспублікі можа быць грамадзянін Рэспублікі Беларусь, які дасягнуў 30 гадоў і пражыў на тэрыторыі адпаведнай вобласці, гсрада Мінска не менш як пяці гадоў.
Дэвутаты Палаты прадстаўнікоў ажыццяўляюць свае паўнамоцтвы ў Парламенце на прафесійнай аснсве. калі іншае не прадутледжана Канстытуцыяй, Дэпутаты Палаты прадстаўнікоў можа быць адначасова членам Урада.
Адна і тая ж асоба ке можа адначасова з’яўляцца членам дзвюх палат Парламента. Дэпутат Палаты прадстаўнікоў не можа быць дэпугатам мясцовага Савета дэпутатаў. Член Савета Рэспублікі не можа бьшь адначасова членам Урада. He дапускаецца сумяшчэнне абавязкаў дэпутата Палаты прадстаўнікоў, члена Савета Рэспублікі з адначасовьш закяццем пасады Прэзідэнта або суддзі.
Артыкул 93. Тзрмін паўнамондваў Парламента чатыры гады. Паўнамоцгвы Парламента могуць быць прадоўжаны на падставе закона толькі ў выпадку вайны.
Першая пасля выбараў сесія палат Парламента склікаецца Цэнтральнай камісіяй па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў і пачынае сваю работу не пазней як праз 30 дзён пасля выбараў. Адлік трыццацідзённага тэрміну для склікання і пачатку работы з першай сесіі Палаты прадстаўнікоў ажыццяўляецца з дня другога туру галасавання па выбарах у Палату прадстаўнікоў не праводзіцца. адлік трыццацідзённага тэрміну ажыццяўляецца з дня правядзення першага туру агульных выбараў у Рэспубліцы Беларусь. Адліктрыццацідзённагатэрміну для склікання і пачатку рабсты першай сесіі Савеіа Рэснублікі ажыццяўляецйа з дня першага паседжання дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутатаў базавага ўзроўню па выбарах членаў Савета Рэспублікі ад вобласці або горада Мінска.
У выпадках і ў парадку, прадугледжаных Канстытуцыяй,
паўнамсцтвы Палаты прадстаўнікоў або Савета Рэспублікі могуць быць спынены датэрмінова. Са спыненнем паўнамоцтваў Палаты прадстаўнікоў або Савета Рэспублікі па рашэкню Прэзідэнта могуць быць таксама спынены паўнамоцтвы адпаведна Савета Рэспублікі або 1 Іалаты прадстаўнікоў
Артыкул 94. Паўнамоцтвы Палаты прадстаўнікоў могуць быць датэрміяова спынены пры адмове ў даверы Ураду, выказванні вотуму недаверу Ураду або двухразовай адмове ў дачы згоды на прызначэнне Прэм' ер-міністра.
Паўнамоцтвы Палагы прадстаўнікоў або Савета Рэспублікі могуць быць таксама датэрмінова спынены на падстазе заключэння Канстытуцыйнага Суда ў выпадку сістэматычнага або грубага парушэння палатамі Парламента Канстытуцыі.
Рашэнні па гэтых пытаннях ГІрэзідэнт прымае не пазней чым у двухмесячны тэрмія пасля асЬіцыйных кансультацый са старшынямі палат.
Палаты не могуць быць распушчаны ў перыяд надзвычайнага або ваеннага становішча, у апошнія шэсць месяцаў паўнамонтваў Прэзідэнта, у перыяд вырашэння палатамі пытання аб датэрміновым вызваленні або зняцці Прзідэнта з пасады.
Артыкул 98. Савет Рэспублікі:
1) адабрае або адхіляе прынятыя Палатай прадстаўнікоў праекты законаў аб унясенні змяненняў дапаўненняў у Канстьпуцыю; аб тлумачэнні Канстытуцыі; праекгы іншых законаў;
2) дае згоду на прызначэнне Прэзідэнтам Старшыні Канстьпуцыйнага Суда, Старшыні і суддзяў Вярхоўнага Суда, Старшыні і суддзяў Вышэйшага Гаспадарчага Суда, Старшыні Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў, Генеральнага пракурора, Старшыні і членаў Праўлення Нацыянальнага банка;
3) выбірае шэсць суддзяў Канстытуцыйнага Суда;
4) выбірае шэсць членаў Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенню рэспубліканскіх рэферэндумаў;
5) адмяняе рашэнне аб роспуску мясцовага Савета дэпутатаў, якія не адпавядаюць заканадаўству;
6) прымае рашэнне аб роспуску мясцовага Савета дэпутатаў у выпадку сістэматычнага або грубага парушэння ім патрабаванняў заканадаўства і ў іншых выпадках, прадугледжаных законам;
1) разглядае выстаўленне Палатай прадстаўнікоў абвінавачання супраць Прэзідэнта ва ўчыненні дзяржаўнай здрады або іншага цяжкага злачынства, прымае рашэнне аб яго расследаванні. Пры наяўнасці падстаў большасцю не менш як дзвюма трацямі галасоў ад поўнага складу прымае рашэнне аб зняцці Прэзідэнта з пасады;
8) разглядае ўказы Прэзідэнта аб увядзенні надзвычайнага стансвішча, ваеннага становішча, поўнай або частковай мабілізацыі і не пазней яку трохдзённы тэрмін пасля іх унясення прымае адпаведнае рашэнне.
Савет Рэспублікі можа прымаць рашэнні па іншых пытаннях, калі гэта прадугледжана Канстытуцыяй.
Артыкул 99. Права заканадаўчай ініцыятывы належыць Прэзідэнту, дэпутагам Палаты прадстаўнікоў, Савету Рэсііублікі, Ураду. а таксама грамадзянам, якія валодаюць выбарчым правам, у колькасці не менш як 50 тысяч чалавек і рэалізуецца ў Палаце прадстаўнікоў.
Законапраекты, вынікам прыняцця якіх можа быць скарачэнне дзяржаўных сродкаў, стварэнне або павелічэнне расходаў, могуць уносіцца ў Папату прадстаўнікоў толькі са згоды Прэзідэнга або па яго даручэнню Урада.
Прэзідэнт або па яго даручзнню Урад маюць права ўносіць прапановы ў Палату прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі аб абвяшчэнні разгляду праекта закона тэрміновым. ГІалата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі ў гэтым выпадку павінны разгледзець дадзены праекг на працягу дзесяці дзён з дня ўнясення на іх разгляд.
Па патрабаванню Прэзідэнта або, з яго згоды, Урада. Палата прадстаўнікоў, Савет Рэспублікі на сваіх паседжаннях прымаюць рашэнні, галасугочы ў цэлым за ўвесь унесены Прэзідэнтам або Урадам праекг ці яго частку, захаваўшы толькі папраўкі, якія прапанаваны ці прыняты Прэзідэнтам або Урадам.
Артыкул 100. Любы законапраект, калі іншае не прадугледжана Канстытуцыяй, спачатку разглядаецца ў Палаце прадстаўнікоў, а потым у Савеце Рэспублікі.
Законапраект, за выключэннем выпадкаў, прадугледжаных Канстытуцыяй, становіцца законам пасля прыняцца Палатай прадстаўнікоў і адабрэння Саветам Рэспублікі большасцю галасоў ад поўнага складу кожнай палаты.
Прынятыя Палатай прадстаўнікоў законапраекты на працягу пяці
дзён перадаюцца на разгляд у Савет Рэспублікі, дзе могуць разглядацца не больш як дваццаць дзён. калі іншае не прадугледжана Канстьпуцыяй.
Закон лічыцца адобраным Саветам Рзспублікі, калі за яго прагаласавала болынасць ад поўнага складу Савета Рэспублікі, або калі на працягу дваццаці дзён, а пры абвяшчэнні законапраекта тэрміновым дзесяці дзён з дня ўнясення ён не быў разгледжаны Саветам Рэспублікі. У выпадку адхілення законапраекта Саветам Рэспублікі палаты могуць стварыць пагаджальную камісію, якая фарміруецца на парытэтнай аснове. для пераадолення ўзнікшых рознагалоссяў. Тэкст законапраекта, выпрацаваны пагаджальнай камісіяй, прадстаўляецца на адабрэнне абедзвюх палат.
Калі пагаджальнай камісіяй не прыняты ўзгоднены тэкст законапраекта, Прэзідэнг або па яго даручэнню Урад могуць запатрабаваць, каб Палата прадстаўнікоў прыняла канчатковае рашэнне. Закон лічыцца прынятым Палатай прадстаўнікоў пры ўмове, што за яго прагаласавалі не менш як дзве трэні ад поўнага складу Палаты прадстаўнікоў.
Закон, прыняты Палатай прадстаўнікоў і адобраны Саветам Рзспублікі, або прыняты Палатай прадстаўнікоў у парадку, прадугледжаным дадзеным артыкулам, прадстаўляецца ў дзесяцідзённы тэрмін Прэзідэнту на подпіс. Калі Прэзідэнт згодны з тэкстам закона. ён яго падпісвае. Калі Прэзідэнт не вяртае які-небудзь закон на працягу двух тыдняў пасля таго, як ён быў яму прадстаўлены. закон лічыода падпісаным. Закон не лічыцца падпісаным і не ўступае ў сілу, калі ён не мог быць вернуты ў Парламенг у сувязі з заканчэннем сесіі.
ІІры нязгодзе з тэкстам закона Прэзідэнт вяртае яго са сваімі пярэчаннямі ў Палату прадстаўнікоў якая павінна разгледзець закон з пярэчаннямі Прэзідэнта не пазней як праз трыццаць дзён. Калі закон будзе прыняты Палатай прадстаўнікоў большасіцо не менпі як дзве трэці галасоў ад поўнага складу, ён разам з пярэчаннямі Прэзідзнта ў пяцідзённы тэрмін накіроўваецца ў Савет Рэспублікі, які таксама павінен разгледзець яго паўторна не пазней як праз дваццаць дзён. Закон лічыцца прынятым, калі ён адобраны большасцю не менш як дзвюма трацямі галасоў ад поўнага складу Савета Рэспублікі. Закон пасля пераадолення Палатай прадстаўнікоў і Саветам Рэспублікі пярэчанняў Прэзідэнта падпісваецца Прззідэнтам у пяцідзённы тэрмін. Закон уступае ў сілу ў тым выпадку. капі ён не будзе падпісаны Прэзідэнтам у гэты тэрмін.
У такім жа парадку палатамі разглядаюцца пярэчанні Прэзідэнта
на асобныя палажэнні закона, якія вяртаюцца для паўторнага галасавання. У гэтым выпадку да вынясення адпаведнага рашэння Палатай Прадстаўнікоў і Саветам Рэспублікі закон падпісваецца Прэзідэнтам і ўступае ў сілу, за выключэннем тых палажэнняў. адносна якіх маюцца пярэчанні Прэзідэнта.
Артыкул 101. Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі законам, прынятым болыдасцю галасоў ад поўнага складу палат, па прапанове Прэзідэнта могуць дэлегаваць яму заканадаўчыя паўнамоцтвы на выданне дэкрэтаў, якія маюць сілу закона. Гэты закон павінен вызначаць прадмет рэгулявання і тэрмін паўнамоцтваў Прэзідэнта на выданне дзкрэтаў.
He дапускаецца дэлегаванне паўнамоцтваў Прззідэніу на выданне дэкрэтаў, якія прадугледжваюць змяненне і дапаўненне Канстытуцыі, яе тлумачэнне; змяненне і дапаўненне праграмных законаў; зацвярджэнне рзспубліканскага бюджэту і справаздачы аб яго выкананні; змяненне парадку выбараў ГІрэзідэнта і Парламента, абмежаванне канстытуцыйных правоў і свабод грамадзян. Закон аб дэлегаванні заканадаўчых паўнамоцгваў Прэзідэнту не можа дазваляць яму змяненне гэтага закона, а таксама прадстаўляць права прымаць нормы, якія маюць зваротную сілу.
3 прычыны асаблівай неабходнасці Прэзідэнт па сваёй ініцыятыве або па прапанове Урада можа выдаваць дзкрэты, якія маюць сілу закона, Калі такія дэкрзты выдаюцца па праланове Урада, яны замацоўваюцца падпісам Прэм’ер-міністра. Часовыя дэкрэты павінны быць у трохдзённы тэрмін прадстаўлены для наступнага разгладу Палатай прадстаўнікоў, а потым Саветам Рэспублікі. Гэтыя дэкрэты захоўваюць сілу, калі яны не адменены болыпасцю не менш як дзве трэці галасоў ад поўнага складу кожнай з палат. Палаты могуць рэгуляваць законам адносіны, што ўзніклі на аснове дэкрэтаў, якія адменены,
Артыкул 102. Дэпутаты Палаты прадстаўнікоў і члены Савета Рэспублікі карыстаюцца недатыкальнасцю пры выказванні сваіх меркаванчяў і ажыццяўленні сваіх паўнамоцтваў. Гэта не адносіцца да абвінавачання іх у паклёпе і знявазе
На працягу тэрміну сваіх паўнамоцтваў дэпутаты Палаты гградстаўнікоў і члены Савета Рэспублікі могуць быць арыштавакы, іншым чынам пазбаўлены асабістай свабоды толькі з папярэдняй згоды адпаведнай палаты, за выключэннем учынення дзяржаўнай здрады або
іншага цяжкага злачынства, а таксама затрымання на месцы ўчынення злачынства.
Крымінальныя справы ў дачыненні да дэпутата Палаты прадстаўнікоў або члена Савета Рэспублікі разглядаецца Вярхоўным Судом.
Артыкул 103. Паседжанні палатз’яўляюцца адкрытымі. Палаты, калі гэтага патрабуюць інтарэсы дзяржавы, могуць прыняць рашэнне аб правядзенні закрытага паседжання болыйасцю галасоўад іх поўнага складу. У час паседжанняў, у тым ліку і закрытых, Прэзідэнт, яго прадстаўнікі, Прэм'ер-міністр і члены Урада могуць выступаць без чаргі тых, хто запісаўся для выступлення, столькі разоў, колькі яны гзтага запатрабуюць.
Адно паседжанне ў месяц рэзервуецца для пытанняў дэпугатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рэспублікі і адказаў Урада.
Дэпутаг Палаты прадстаўнікоў, член Савета Рэспублікі мае права звярнуцца з запытам да Прэм’ер-міністра, членаў Урада. кіраўнікоў дзяржаўных органаў, што ўтвараюіша або выбіраюцца Парламентам. Запыт павінен быць уключаны ў парадак дня палаты. Адказ яа запыт належыць даць на працягу двапцаці сесійных дзён у парадку, устаноўленым палатай Парламента.
Паседжанне палаты лічыцца правамоцным пры ўмове, што на ім прысугнічае не менш як дзве трэці дэпугатаў Лалаты прадстаўнікоў або членаў Савета Рэспублікі ад поўнага складу палаты.
Галасаванне ў Палаце прадстаўнікоў і Савеце Рэспублікі адкрытае 1 ажыццяўляецца асабіста дэпутатам, членам Сав&та Рэспублікі шляхам падачы голасу “за” або “супраць”. Тайнае галасаванне праводзіцца толькі пры вырашэнні кадравых пытанняў.
Артыкул W4, Рашэнні Палаты прадстаўнікоў прымаюцца ў форме законаў і пастаноў. Пастановы Палаты прадстаўнікоў прымаюцца па пьгтаннях распарадчага і кантрольнага характару.
Рашэнні Савета Рэспублікі прымаюцца ў форме пастаноў.
Рашэнні палат лічацца прынятымі пры ўмове, што за іх прагаласавала большасць ад поўнага складу палат, калі іншае не прадугледжана Канстытуцыяй.
Законь: аб асноўных напрамках унутранай і знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь, аб ваеннай дактрыне Рэспубліке Беларусь з’яўляюцца праграмнымі і лічацца прынятымі пры ўмове, калі за іх
прагаласавала не менш як дзве трэці ад поўнага складу палат.
Законы падлягаюць неадкладнаму апублікаванню пасля іх падпісання і ўступаюць у сілу праз дзесяць дзён пасля апублікавання, калі ў самім законе не ўстаноўлены іншы тэрмін. У такім парадку публікуюцца і ўступаюць у сілу дэкрэты Прэзідэнта.
Закон не мае зваротнай сілы, за выключэннем выпадку, калі ён змякчае або адмяняе адказнасць грамадзян.
Артыкул 105. Парадак дзейнасці палаты прадстаўнікоў, Савета Рэспублікі, іх органаў, дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў і членаў Савета Рэспублікі вызначаецца рэгламентамі палат, якія падпісваюцца старшынямі палат.
ГЛАВА 5
УРАД САВЕТ МШІСТРАЎ РЭСПУБЛІКІБЕЛАРУСЬ
Артыкул 106. Выканаўчую ўладу ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляе Урад Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь цэнтральны орган дзяржаўнага кіравання.
Урад у сваёй дзейнасці падсправаздачны Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь і адказны перад Парламентам Рэспублікі Беларусь.
Урад складае свае паўнамоцтвы перад наваабранным Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
Урад Рэспублікі Беларусь складаецца з Прэм’ер-міністра, яго намеснікаў і міністраў. У склад Урада могуць уваходзяць і кіраўнікі іншых рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання.
Прэм’ер-міністр прызначаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь сазгоды Палагы прадстаўнікоў. Рашэнне па і-этаму пытанню прымаецца Палатай прадстаўнікоў не пазней як у двухтыднёвы тэрмін з дня ўнясення прапановы па кандыдатуры Прэм’ер-міністра. У выпадку двухразовай адмовы ў дачы згоды на прызначэнне Прэм’ер-міністра Палатай прадстаўнікоў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь мае права прызначыць выконваючага абавязкі Прэм’ер-міністра, распусціць Палату прадстаўнікоў і прызначыць новыя выбары.
Работай Урада кіруе Прэм’ер-мінстр.
Прэм’ер-.міністр:
1) ажыццяўляе непасрэднае кіраванне дзейнасцю Урада і нясе персанальную адказнасць за яго работу;
2) падпісвае пастановы Урада;
3) у двухмесячны тэрмін пасля свайго прызначэння прадстаўляе Парламенту праграму дзейнасці Урада. а ў выпадку яе адхілення прадстаўляе паўторную праграму дзейнасці Урада на працягу двух месяцаў;
4) інфармуе Прэзідэнта аб асноўных напрамках дзейнасці Урада і аб усіх яго найважнейшых рашэннях;
5) выконвае іншыя фуккцыі, звязаныя з арганізацыяй і дзейнасцю Урада.
Урад або любы член Урада маюць права заявіць Прэзідэнту аб сваёй адстаўцы, калі лічаць немагчымым далейшае ажьшцяўленне ускладзеных на іх абавязкаў Урад заяўляе Прэзідэнту аб адстаўцы ў выпадку выказвання Палатай прадстаўнікоў вотуму недаверу Ураду.
Прэм’ер-міністр можа паставіць перад Палатай прадстаўнікоў пытанне аб даверы Ураду па прадстаўленай праграме або з канкрэтнай нагодьі. Калі Палата прадстаўнікоў у даверы адмаўляе, Прэзідэнт мае права ў дзесяцідзённы тэрмін прыняць рашэнне аб адстаўцы Урада або аб роспуску Палаты прадстаўнікоў і прызначэнні новых выбараў Пры адхіленні адстаўкі Урад працягвае ажыццяўляць свае паўнамоцгвы.
Прззідэнт мае права па уласнай ініцыятыве лрыняць рашэнне аб адстаўцы Урада і вызваліць ад пасады любога члена Урада.
У выпадку адстаўкі або складання паўнамоцтваў Урад Рэспублікі Беларусь па даручзнню прэзідзнта працягвае ажыццяўляць свае паўнамоцтвы да сфарміравання новага Урада.
Аргыкул 107. Урад Рзспублікі Беларусь:
- кіруе сістэмай падпарадкаваных яму органаў дзяржаўнага кіравання і іншых органаў выканаўчай улады;
- распрацоўвае асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі і прымае меры па іх рэалізацыі;
- распрацоўвае і прадстаўляе Прэзідэнту для ўнясення ў Парламент праект рэспубліканскага бюджэту і справаздачу аб яго выкананні;
- забяспечвае правядзенне адзінай эканамічнай, фінансавай, крэдытаай і грашовай палітыкі, дзяржаўнай палітыкі ў галіне навукі, культуры, адукацыі, аховы здароўя, экалогіі, сацыяльнага забеспячэння і аплаты працы;
- прымае меры. па забеспячэнню правоў і свабод грамадзян, абароне інтарэсаў дзяржавы, нацыянальнай бяспецы і абароназдольнасці. ахове ўласнасці і грамадскага парадку, барацьбе са злачыннасцю;
- выступае ад імя ўласніка ў дачыненні да маёмасці, якая з’яўляецца ўласнасцю Рэспублікі Бгларусь. арганізуе кіраванне дзяржаўнай уласнасцю;
- забяспечвае выкананне Канстьпуцыі, законаў і дэкрэтаў, указаў і распараджэнняў Прэзідэнта;
- адмяняе акты міністэрстваў і іншых рзспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання;
- ажыццяўляе іншыя паўнамоцтвы, ускладзеныя на яго Канстытуцыяй, законамі і актамі Іірэзідэнта.
Артыкул 108. Урад Рэспублікі Беларусь выдае пастановы, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.
Прэм’ер-міністр выдае ў межах сваёй кампетэнцыі распараджэнні.
Кампетэнцыя, парадак арганізацыі і дзейнасці Урада вызначаюццэ на аснове Канстытуцыі законам аб Савеце Міністраў Рэспублікі Бепарусь.
ГЛАВА6 СУД
Артыкул 109. Судовая ўлада ў Рэспубліцы Беларусь належыць судам.
Сістзма судоў будуецца на прынцыпах тзрытарыяльнасці і спецыял ізацыі.
Судаўладкаванне ў Рэспубліцы Беларусь вызначаецца законам.
Утварзнне надзвычайных судоў забараняецца.
Артыкул 110. Суддзі пры ажжьшяўпенні правасуддзя незалежныя і падпарадкоўваюцца толькі закону.
Якое-небудзь умяшанне ў дзейнасць суддзяў па выкананню правасуддзя недапушчальнае і цягне адказнасць па закону.
Артыкул 111. Суддзі не могуць ажыццяўляць прадпрымальніцкую дзейнасць, выкокваюць іншую аплачваемую работу, акрамя выкладчыцкай і навукова-даследчай.
Падставы для абрання (прызначэння) суддзяў на пасады і іх вызвалення прадугледжваюцца законам.
Артыкул 112. Суды ажыццяўляюць правасуддзе на аснове Канстьпуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю іншых нарматыўных актаў.
Калі пры разглядзе канкрэтнай справы суц прыйдзе да высновы аб кеадпаведнасці нар.матыўнага акта Канстытуцыі, ён прымае рашэнне ў адпаведнасці з Канстьпуцыяй і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прызнанні дадзенага нарматыўнага акта неканстытуцьійным.
Артыкул 113. Справы ў судах разглядаюцца калегіяльна, а ў прадугледжаных законам выпадках аднаасобна судцзямі.
Артыкул 114. Разбор спраў ва ўсіх судах адкрыты.
Слуханне спраў у закрытым судовым паседжанні дапускаецца толькі ў выпадках, вызначаных законам, з выкананнем усіх правілаў судаводства.
Артыкул 115. Правасуддзе ажыццяўляецца на аснове спаборнасці і роўнасці бакоў у працэсе.
Судовыя пастановы з’яўляюцца абавязковымі для ўсіх грамадзян і службовых асоб.
Бакі і асобы, якія ўдзельнічаюць у працэсе, маюць права на абскарджанне рашэнняў. прыгавораў і іяшых судовых пастаноў.
Артыкул 116. Кантроль за канстытуцыйнасцю нарматыўных актаў у дзяржаве ажыццяўляецца Канстытуцыйным Судом Рэспублікі Беларусь.
Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь фарміруецца ў колькасці 12 суддзяў з высокакваліфікаваных спецыялістаў у галіне права, якія маюць, як правіла, вучоную ступень.
Шэсць суддзяў Канстытуцыйнага Суда прызначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь, шэсць суддзяў выбіраюода Саветам Рэспублікі. Старшыня Канстытуцыйнага Суда прызначаецца Прззідэнтам са згоды Савета Рэспублікі. Тэрмін паўнамоцтваў членаў Канстьпуцыйнага Суда 11 гадоў. Гранічны ўзрост члекаў Канстытуцыйнага Суда 70 гадоў.
Канстытуцыйны Суд па прапановах Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, Палаты прадстаўнікоў, Савета Рэспублікі, Вярхоўнага Суда Рэспублікі Беларусь, Вышэйшага Гаспадарчага Суда Рэспублікі Беларусь, Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь дае заключэнні:
- аб адпаведнасці законаў, дэкрэтаў, указаў ІІрэзідэнта міжнародных дагаворных і іншых абавязацельстваў Рэспублікі Беларусь
Канстытуцыі і міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь;
- аб адпаведнасці актаў міждзяржаўных утварэнняў, у якія ўваходзіць Рэспубліка Беларусь, указаў Прззідэнта, выдадзеных у мэтах выканання закона. Канстытуцыі, міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь, законам і дэкрэтам;
- аб адпаведнасці пастаноў Савета Міністраў, актаў Вярхоўнага Суда, Вышэйшага гаспадарчага Суда, Генеральнага пракурора Канстьпуцыі, міжнародяа-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь, законам, дэкрэтам і ўказам;
- аб адпаведнасці актаў любога другога дзяржаўнага органа Канстытуцыі, міжнародна-прававым акгам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь, законам, дэкрэтам і ўказам;
Нарматыўныя акты або іх асобныя палажэнні, прызнанныя неканстьпуцыйнымі, страчваюць сілу ў парадку, што вызначаецца законам.
У выпадках, прадугледжаньіх Канстытуцыяй, Канстытуцыйны Суд па прапанове Прэзідэнта дае захлючэнне аб наяўнасцз фактаў сістэматычнага або грубага парушэння палатамі Парламента Каястытуцыі Рэспублікі Беларусь.
Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак дзейнасці Канстыту-цыйнага Суда вызначаюцца законам.
РАЗДЗЕЛ V
МЯСЦОВАЕ КІРАВАІШЕI САМАКІРАВАННЕ
Артыкул 117. Мясцовае кіраванне і самакіраванне ажжыцяўляецца грамадзянамі праз мясцовыя Саветы дзпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы, органы тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання. мясцовыя рэферэндумы, сходы і іншыя формы прамога ўдзелу ў дзяржаўньіх і грамадскіх справах.
Артыкул 118. Мясцовыя Саветы дэпутатаў выбіраюцца грамадзянамі адпаведных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак тэрмінам на чатыры гады.
Артыкул 119. Кіраўнікі мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў прызначаюцца на пасаду і вызваляюода ад пасады Прэзідэнтам
Рэспублікі Беларусь або ва ўстаноўленым ім парадку і зацвярджаюцца на пасадзе адпаведнымі мясцовымі Саветамі дэпутатаў.
Артыкул 120. Мясцовыя Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы ў межах кампетэнцыі вырашаюць пытанні мясцовага значэння зыходзячы з агульнадзяржаўных інтарэсаў і інтарэсаў насельнштва, якое пражывае на адпаведнай тэрыторыі, выконваюць рашэнні вышэйстаячых дзяржаўных органаў.
Артыкул 121. Да выключнай кампетэнцыі мясцовых Саветаў дэпутатаў належыць:
-зацвярджэнне праграм эканамічнага і сацыяльнага развіцця, мясцовых бюджэтаў і справаздач аб іх выкананні:
- устанаўленне ў адпаведнасці з законам мясцовых падаткаў і збораў;
- вызначэнне ў межах, устаноўленных законам, пярадку кіравання і распараджэнчя камунальнай уласнасцю;
-прызначэнне мясцовых рэферэндумаў.
Артыкул 122, Мясцовыя Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы на падставе дзеючага заканадаўства прымаюць рашэнні. якія маюць абавязковую сілу на адпаведнай тэрыторыі.
Рашзнне мясцовых Саветаў дэпутатаў, якія не адпавядаюць закакадаўству, адмяняюцца вышэйстаячымі прадстаўнічымі органамі.
Рашзнні мясцовых выканаўчых і распарадчых срганаў якія не адпавядаюць заканадаўству, адмяняюцца адпаведнымі Саветамі дэпутатаў, вышэйстаячымі выканаўчымі і распарадчымі органамі, a таксама Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.
Рашэнні мясцовых Саветаў дэп^'татаў, выканаўчых і распарадчых органаў, якія абмяжоўваюць ці парушаюць правы, свабоды і законныя інтарэсы грамадзян, агаксама ў іншых прадугледжаных заканадаўствам выпадках могуць быць абскарджаны ў судовым парадку.
Артыкул 123. У выпадку сістэматычнага або грубага парушэння мясцовым Саветам дэпутатаў патрабаванняў заканадаўства ён можа быць распушчаны Саветам Рэспублікі. Іншыя падставы датэрміновага спынення паўнамоцтваў мясцовых Саветаў дэпутатаў вызначаюцца законам.
ЕЎРАПЕЙСКАЯ ХАРТЫЯ МЯСЦОВАГА САМАКІРАВАННЯ
ПРЭАМБУЛА
Краіны-удзельніцы Еўрапейскага Савета, якія падпісалі гэтую Хартыю -
- маючы на ўвазе тое, што мэтай Еўрапейскага Савета з'яўляецца ўсталяванне цеснай сувязі паміж яго сябрамі дзеля захавання і ажыццяўлення ідэалаў і прынцыпаў, якія складаюць іх агульную спадчыну;
- маючь’ на ўвазе тое, што адным са сродкаў дзелч дасягнення гэтай мэты з‘яўляецца заключэнне пагадненняў ў галіне кіравання;
- маючы на ўвазе тое, што самакіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці з‘яўляюцца адной з істотных асноў любой дэмакратычнай формы дзяржаўнага кіравання;
- маючы на ўвазе тое, што права грамадзяніна на ўдзел у дзяржаўных справах з'яўляецца адным з дэмакратычных прынцыпаў, агульных для ўсІх краін-удзельніц Еўрапейскага Савета;
- перакананыя ў тым, што гэта права можа быць найбольш непасрэдна рэал<завана на мясцовым узроўні;
- перакананыя ў тым, што існаванне самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў з сапраўднымі кампетэнцыямі робіць кіраванне эфекгыўным і ў той жа час забяснечвае ўдзел грамадзян у кіраванні дзяржавай;
- усведамляючы тое, што абарона і ўмацаваяне сістэмы мясцовага самакіравання, аснову якой складаюць прынцыпы дэмакратыі і дэцэнтралізацьй ўлады; ў розных дзяржавах Еўропы з‘яўляецца важным укладам у будаўніцтва Еўропы.
-пацвярджаючы сваю пазіцыю адносна таго, што дзеля гэтага неабходна існаванне самакіральных тэрытарыяльных супольнасцяў, якія маюць ворганы, што прымаюць рашэнні, супрацоўнікі, якія былі абраны альбо прыняты на працу дзмакратычным шляхам, і якія гаксама надзелены значнай самастойнасцю ў адносінах сваіх паўнамоцтваў, відаў і спосабаў рэалізацыі гэтых паўнамоцтваў, а гаксама неабходнымі сродкамі для ажыццяўлення сваіх паўнамоцтваў
дамовіліся пра настутінае:
Артыкул 1
Дагаворныя бакі бяруць абавязкі лічыць сябе звязанымі наступнымі Артыкуламі ў тым выглядзе і аб‘ёме, як гэта прадугледжана ў Артыкуле 12.
ЧАСТКА!
Артыкул 2
Кансгытуцыйныя і прававыя асновы мясцовага самакіравання
Прынцып мясцовага самакіравання замацоўваецца ва ўнутрыдзяржаўных прававых нормах і. па магчымасці, у Канстытуцыі.
Артыкул 3
Паняцце мясцовага самакіравання
(1) Мясцовае самакіраванне азначае права і фактычную здольнасць самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў ажыццяўляць кіраванне і вырашаць у межах законаў пад сваю адказнасць значную частку дзяржаўных спраў у інтарэсах грамадзян, якія пражываюць на адпаведнай тэрыторыі.
(2) Гэта права ажьшцяўляецца саветамі альбо сходамі, сябры якіх былі абраны ў ходзе свабодных выбараў на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні і якія могуць мець выканаўчыя ворганы, падсправаздачныя ім. Гэта ніякім чынам не выключае магчымасці правядзення сходаў грамадзян, рэферэндумаў альбо іншых формаў непасрэднага ўдзелу грамадзян у справах дзяржавы, наколькі гэта прадугледжваецца законам.
Артыкул 4
Аб‘ём паўнамоцтваў самакіравальных супольнасцяў
(1) Асноўныя паўнамоцтвы самакіравальных тэрытарыяльных супольнасняў замацоўваюцца ў Канстытуцыі апьбо ў законах. Гэта, аднак, не выключае дэлегавання самакіравальным тэрытарыяльным супольнасцям тых альбо іншых паўнамоцтваў з пэўнай мэтай і ў адпаведнасш з законам.
(2) Самакіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці маюць
права займацца ў межах закона ўсімі пытаннямі, якія не выключаны са сферы іх кампетэнцыі альбо не перададзены іншым інстанцыям.
(3) Ажыццяўленне дзяржаўных паўнамоцтваў у цэлым уваходзіць у кола абавязкаў у першую чаргу тых установаў, якія бліжэй усяго да грамадзян. Пры замацаванні за іншымі інстанцыямі паўнамоцтваў павінен ўлічвацца іх аб‘ём і від, а гаксама патрабаванш эфектыўнасці і эканамічнасці ажыццяўлення гэтых паўнамоцтваў.
(4) Паўнамоцтвы самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў з‘яўляюцца, як правіла, усеахопнымі і выключнымі. Яны не павінны зводзіцца на нішто альбо абмяжоўвацца іншай цэнтральнай альбо рэгіянальнай інстанцыяй, калі толькі гэта не прадугледжана законам.
(5) Калі самакіравальным тэрытарыяльным супольнасцям цэнтральнай альбо рэгіянальнай інстанцыяй дэлегаваны тыя альбо іншыя паўнамоцтвы, то ім яавінна быць прадстаўлена як мага большая свабода ўлічваць мясцовыя ўмовы пры ажыццяўленні гэтых паўяамоцтваў.
(6) Ворганы мясцовага самакіравання заслухоўваюцца, наколькі магчыма, своечасова і незалежным чынам у працэсе планавання і прыняцця рашэнняў па ўсіх пытаннях, якія іх тычацца непасрэдна.
Артыкул 5
Абарона межаў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў
Пры змяненні межаў самакіравальных тзрытарыяльных супольнасцяў неабходна папярэдне заслухаць іх ворганы, а ў выпадку неабходнасці правесці рэферэндум, калі гэта прадутледжана закснам.
Артыкул 6
Струкіура мясцовых адміністрацый і рэсурсы, якія забяспечваюць ажыццяўленне паўнамоцтваў ворганаў мясцовага самакіравання
(1) He ўступаючы ў супярэчнасць з агульнымі палажэннямі закону, самакіравальным тэрытарыяльным супольнасцям трэба быць у стане самім вызначаць арганізацыйную структуру сваіх адміністрацый, дзеля прыстасавання яе да мясцовых патрэбаў і забяспячэння эфектыўнага вядзення спраў.
(2) Умовьі наёму супрацоўнікаў ворганаў мясцовага
самакіравання мусяць забяспечваць прыцягненне кваліфікаванага персаналу на падставе выяўлення здольнасцяў і поспехаў у працы; з гэтай мэтай неабходна прадугледзіць адпаведныя магчымасді атрымання патрэбнай кваліфікацыі, а таксама ўмовы аплаты і прасоўвання па службе.
Артыкул 7
Умовы ажыццяўлення паўнамоцтваў на мясцовым узроўні
(1) Прававое становішча выбарных прадстаўніксў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў павінна гарантаваць свабоднае выкананне імі службовых абавязкаў.
(2) Яно мусіць забяспечваць належнае пакрыццё выдаткаў, якія ўзнікаюць пры выкананні службовых абавязкаў і, у выпадку неабходнасці, кампенсацыю змяншэння заробку альбо ўзкагароджанне за выкананую работу, а таксама адпаведнае сацыяльнае забяспячэнне.
(3) Пасады і віды дзейнасці, якія несумяшчальныя з пасадай абранага прадстаўніка самакіравальнай тэрытарыяльнай супольнасці, могуць быць вызначаны толькі законам альбо асноватворчымі прававымі прынцыпамі
Артыкул 8
Адміністрацыйны яагляд за дзейнасцю ворганаў мясцовага самакіравання
(1) Любы адміністрацыйны нагляд за дзейнасцю ворганаў мясцовага самакіравання можа ажыццяўляцца толькі такім чынам і ў тых выпадках, якія прадугледжаны Канстытуцыяй альбо законам.
(2) Любы адміністрацыйны нагляд за дзейнасцю ворганаў мясцовага самакіравання павінен, як правіла, мець месца толькі з мэтай ажыццяўлення кантроля за выкананнем законаў і асноўных канстытуцыйных прынцыпаў. Аднак у адносінах да паўнамоцтваў, якія былі дэлегаваны вышэйшымі інстанцыямі ворганам мясцовага самакіравання. адміністрацыйны нагляд можа прадугледжваць ажыццяўленне гэтымі інстанцыямі кантролю за мэтазгоднасцю такога дэлегавання паўнамоцтваў.
(3) Адміністрацыйны нагляд за ворганамі мясцовага самакіравання павінен ажыццяўляцца такім чынам, каб захоўваць суразмернасць паміж значнасцю адпаведных мерапрыемстваў і
значнасцю інтарэсаў, выкананне якіх яны павінны забяспечваць.
Артыкул 9
Фінансавыя сродкі самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў
(1) Са.макіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці маюць права ў рамках нацыянальнай эканамічнай палітыкі прэтэндаваць на адпаведныя ўласныя сродкі, якімі яны могуць свабодна распараджацца дзеля ажыццяўлення сваіх паўнамоцтваў.
(2) Аб‘ём фінансавых сродкаў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў павінен адпавядаць іх паўнамоцтвам. замацаваным у Канстытуцыі альбо законах.
(3) Фінансавыя сродкі самакіруючыхся тэрытарыяльных супольнасцяў павінны, часткова, фармавацца за кошт пастунленняў ад мясцовых падаткаў, дзяржаўных пошлінаў і адмінісірацыйныхтарыфаў, у адносінах да якіх гзтыя супольнасці маюць права ўсталёўваць іх памер у адпаведнасці з законам.
(4) Сістэмы фінансавання, якія забяснечваюць паступленне сродкаў, што знаходзяцца ў распараджэнні самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў, павінны быць дастаткова гнуткімі і разнастайнымі дзеля таго. каб, наколькі гэта практычна магчыма, гэтыя супольнасці маглі спраўляцца з фактычным ростам выдаткаў на ажыццяўленне сваіх паўнамоцтваў.
(5) Абарона інтарэсаў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў, якія не валодаюць дастатковымі фінансавымі сродкамі, патрабуе ўвядзення працэдуры пераразмеркавання даходаў паміж асобнымі самакіравальнымі тэрытарыяльнымі супольнаснямі. Такія працэдуры альбо мерапрыехмствы не павінны перашкаджаць свабоднаму прыняццю рашэнняў ворганамі мясцовага самакіравання ў межах іх паўнамоцтваў.
(6) Ворганы мясцоваг а самакіравання неабходна адпаведным чынам заслухоўваць па пытанні аб тым, якім спосабам ім трэба выдзяляць пераразмеркаваныя сродкі.
(7) Наколькі гэта магчыма, цэнтралізаваныя асігнаванні самакіравальным тэрытарыяльным супольнасцям выдзяляюцца не на фінансаванне канкрэтных праектаў. Атрыманне асігнаванчяў не павінна парушаць прынцып свабоды ворганаў мясцовага самакіравання ў пытаннях вызначэння сваёй палітыкі ў адпаведнасці з іх паўнамоцтвамі.
(8) Дзеля фінансавання сваіх інвестыцыйных праграмаў ворганы мясцовага самакіравання маюць, згодна з законам, доступ да нацыянальнага рынку пазыковага капіталу.
Артыкул 10
Права самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў на аб'яднанне і ўтварэнне саюзаў
(1) Самакіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці пры ажыццяўленні сваіх паўнамоцтваў маюць права супрацоўнічаць паміж сабой і аб‘ядноўвацца ў адпаведнасці з законам у саюзы дзеля вырашэння пытанняў, якія ўяўляюць для іх узаемны ініарэс.
(2) Права самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў на сяброўства ў адпаведных саюзах з мэтай абароны альбо рэалізацыі іх сумесных інтарэсаў, а таксама іх права быць сябрамі міжнародных саюзаў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў прызнаецца кожнай дзяржавай.
(3) Самакіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці маюць права ў рамках умоваў, якія прадугледжаны законам, супрацоўнічаць з самакіравальнымі тэрытарыяльньімі супольнасцямі іншых дзяржаў.
Артыкул 11
Правазая абарона прынцыпа мясцовага самакіравання
Тэрытарыяльным супольнасцям павінна быць прадстаўлена права звяртацца пры неабходнасці ў суд дзеля забеспячэння свабоднага ажыццяўлення сваіх паўнамоцтваў і павагі тых прынцыпаў мясцовага самакіравання, якія замацаваны ў Канстытуцыі альбо ва ўнутрыдзяржаўных прававых актах.
ЧАСТКА II
РОЗНАЕ
Артыкул 12
АБАВЯЗКІ
(1) Кожны з дагаварных бакоў бярэ абавязкі лічыць сябе звязаным, па меншай меры дваццацю абзацамі Часткі I дадзенай Хартыі,
з якіх, па меншай меры, дзесяць неабходна выбраць з наступных:
Артыкул 2;
Артыкул 3 абзацы 1 і 2;
Артыкул 4 абзацы 1, 2 і 4;
Артыкул 5;
Артыкул 7 абзац 1;
Артыкул 8 абзац 2;
Артыкул 9 абзацы I, 2 і 3;
Артыкул 10 абзац 1;
Артыкул 11.
(2) Кожная дзяржава удзельніца Хартыі пры дэпанаванні сваёй ратыфікацыйнай граматы, граматы аб прыняцці і зацвярджэнні граматы натыфікуе генеральнаму сакратару Еўрапейскага Савета абзацы, выбраныя згодна з абзацам 1.
(3) Кожны з бакоў дамовы можа ў любы час пасля гэтага абвясціць генеральнаму сактару аб тым, што ён лічыць сябе звязаным палажэннямі гэтай Хартыі, якія ён да гэтага не прыняў згодна з абзацам 1. Гэтыя больш познія абавязкі лічацца складаючай часткай ратыфікацыі, прыняцця альбо зацвярджэння натыфікоўчым бокам і маюць права праз тры месяцы пасля паступлення адпаведнай ноты генеральнаму сакратару.
Артыкул 13
Самакіравальныя тэрытарыяльныя супольнасці, на якія распаўсюджваецца дзеянне Хартыі
Прынцыпы мясцовага самакіравання, якія змяшчаюцца ў дадзенай Хартыі, маюць юрыдычную сілу для ўсіх відаў самакіравальных тэрытарыяльных супольнасцяў, што знаходзяцца на дзяржаўнай тэрыторыі кожнага з даіаварных бакоў. Аднак кожны з дагаварных бакоў пры дэпанаванні ратыфікацыйнай граматы, граматы аб прыняцці і зацвярджальнай граматы можа назваць віды мясцовых альбо рэгіянальных тэрытарыяльных супольнасцяў, якімі ён абмяжоўвае сферу дзеяння хартыі, альбо якія ён жадае выключыць са сферы яе дзеяння. Пазней ён можа з дапамогай натыфікацыі генеральнаму сакратару Еўрапейскага Савета ўключыць у сферу дзеяння Хартыі
іншыя віды мясцовых альбо рэгіянальных тэрытарыяльных супольнасцяў.
Артыкул 14
ПЕРАДАЧА ШФАРМАЦЫІ
Кожны з дагаварных бакоў перадае генеральнаму сакратару Еўрапейскага Савета ўсю інфармацыю аб прававых нормах і іншых мерапрыемствах, якія ён праводзіць альбо ажыццяўляе дзеля рэалізацыі палажэнняў дадзенай Хартыі.
ЧАСТКА Ш
Артыкул 15
Падпісанне, ратыфікацыя, уступленне ў сілу
(1) Падпісаць дадзеную Хартыю прапануецца ўсім дзяржавамсябрам Еўрапейскага Савета. Прадугледжана далейшая ратыфікацыя, прыняцце альбо зацвярджэнне Хартыі. Ратыфікацыйныя граматы, граматы аб прыняцці альбо зацверджанні дэпануюцца ў генеральнага сакратара Еўрапейскага Савета.
(2) Дадзеная Хартыя ўступае ў сілу ў першь! дзень таго месяца, які наступае пасля сканчэння трох месяцаў з дня, калі чатыры краінычлены Еўрапейскага Савета, згодна з абзацам 1, выказалі сваю згоду быць звязанымі палажэннямі Хартыі.
(3) Для кожнай каступнай краіны сябра Еўрапейскага Савета, якая выкажа сваю згоду быць звязанымі палажэннямі Хартыі пазней, яна ўступае ў сілу ў першы дзень праз тры месяцы пасля дэпанавання ратыфікацыйнай граматы, граматы аб прыняцці альбо зацвярджальнай граматы.
Артыкул 16
Тэрытарыяльная агаворка
(1) Кожная дзяржава можа пры падпісанні Хартыі альбо грамат аб уступленні абазначыць асобную частку альбо некалькі частак дзяржаўнай тэрыторыі, дзе будзе прымяняцца дадзеная Хартыя.
(2) Кожная дзяржава можа пасля гэтага ўказваць любую частку
сваёй тэрыторыі, якая абазначана ў гэтай заяве. Для гэтай часткі
дзяржаўнай тэрытсрыі Хартыя ўступае ў сілу праз тры месяцы пасля паступлення заявы генеральнаму сакратару.
(3) Кожная заява ў адносінах да ўказанай у ёй дзяржаўнай тэрыторыі, зробленая згодна абз. 1і 2, можа быць адазвана шляхам падачы ноты, якая накіроўваецца генеральнаму сакратару. Гэты дакумент уступае ў сілу праз шэсць месяцаў пасля паступлення ноты генеральнаму сакратару.
Артыкул 17
Дэнансацыя
(1) Кожны з дагаварных бакоў можа ў любы час дэнансаваць дадзеную Хартыю праз пяць гадоў з дня ўступлення Хартыі ў сілу для адпаведнага боку. Дэнансацыя натыфікуецца генеральнаму сакратару Еўрапейскага Савета пры захаванні шасцімесячнага тэрміна Дэнансацыя не закранае юрыдычную сілу Хартыі для іншых дагаварных бакоў, калі толькі іх колькаспь не стане менш чатырох.
(2) Кожны з дагаварных бакоў можа на падставе абз. 1 дэнансаваць кожны з прынятых ім абзацаў Часткі I Хартыі пры ўмове, што колькасць і від абзацаў , якімі звязаны гэты дагаварны бок, паранейшаму адпавядае Арт. 12 абз.1.
Кожны з дагаварных бакоў, на які пасля адмены якога-небудзь абзаца больш не распаўсюджваюцца палажэнні Арі.12 абз. 1, лічыцца дэнансаваўшым Хартыю
Артыкул 18
Натыфікацыя
Генеральны сакратар Еўрапейскага Савета натыфікуе дзяржавамчленам Еўрапейскага Савета:
А) любое падпісанне;
Б) любое дэпанаванне ратыфікацыйных грамат, грамат аб прыняцці альбо зацвярджальных грамат;
В) час уступлення ў сілу дзеяння дадзенай Хартыі згодна Арт.15;
Г) любое паведамленне (ноту), якое паступіла згодна Арт. 12 абз. 2,3;
Д) любое паведамленне, якое паступіла згодна Арт.13;
Е) любое іншае дзеянне, паведамленне альбо перадачу ў сувязі з дадзенай Хартыяй.
У падцверджанне дадзенага прысутнічаўшыя ўпаўнаважаныя ніжэйпадпісаўшыяся прадстаўнікі дзяржаў-удзельніц замацавалі дадзеную Хартыю сваімі подпісамі.
Здзейснена ў Страсбургу 15 кастрычніка 1985 года на ангельскай і французкай мовах, прычым, тэкст на кожнай мове мае аднолькавую юрыдычную сілу, а арыгінал здадзены на захаванне ў архіў Еўрапейскага Савета. Генеральны сакратар Еўрапейскага Савета перашле ўсім дзяржавам-членам Еўрапейскага Савета завераныя копіі.
АСНОЎНЫ ЗАКОН ФЕДЭРАТЫЎНАЙ РЭСПУБЛІКГ ГЕРМАНІІ (23 МАЯ 1949 Г.)
(АСОБНЫЯ АРТЫКУЛЫ)
I. АСНОЎНЫЯ ПРАВЫ
Артьзкул 1
(1) Чалавечая годнасць недатыкальная. Паважаць і бараніць яе абавязак усялякай дзяржаўнай улады.
(2) Нямецкі народ у сілу гэтага прызнае непарушальныя і неад’емныя правы чалавека як аснову ўсялякай садружнасці, міру і справядлівасці ў свепе.
(3) ’Ніжэй узгаданыя асноўныя правы абавязковыя для заканадаўчай, выканаўчай улады і правасуддзя як непасрэдна дзейнічаючае права.
Артыкул 2
(1) Кожная асоба мае права на развіццё сваёй асобы, паколькі яно не парушае правоў іншых і не замахваецца на канстытуцыйны парадак альбо маральны закон.
(2) Кожны мае права на жыццё і на асабістую недатыкальнасць. Свабода асобы непарушальная. Умяшальніцтва ў гэтыя правы дапушчальна толькі ў адпаведнасці з законам.
Артыкул 3
(1) Усе людзі роўныя перад законам.
(2) Мужчыны і жанчыны маюць роўныя правы.
(3) Нікому не можа быць нанесена шкода альбо аддадзена перавага з прычыны яго пола, яго паходжання, яго расы, яго мовы, яго месца нараджэння. яго веравызнання, яго рэлігійных альбо палітычных поглядаў.
Артыкул 4
(1) Свабода веравызнання, сумлення і свабода абвяшчэння рэлігійных поглядаў і сведапогляду непарушальныя.
(2) Бесперашкоднае выкананне рэлігійных адпраўленняў гарантуецца.
(4) Права адкрыцця прыватных школ гарантуецца. Прыватныя школы, у адрозненні ад публічных, павінны атрымаць дазвол дзяржавы і падпарадкуюцца законам зямель. Дазвол павінен быць прадстаўлены, калі прыватныя школы па сваіх выхаваўчых мэтах і арганізацыі, як і па навуковай кваліфікацыі сваіх выкладчыкаў, не саступаюць публічным школам і калі не спрыяюць падзелу вучняў у залежнасці ад маёмаснага становішча бацькоў. У дазволе павінна быць адмоўлена, калі матэрыяльнае і прававое становішча выкладчыкаў не забяспечана належным чынам.
(5) Прыватная народная школа дазваляецца, калі толькі навучальнае кіраўніцтва прызнае наяўнасць асаблівай педагагічнага цікавасці альбо калі яно па прапанове асобаў, упаўнаважаных на выхаванне дзяцей, засноўваецца як школа супольнасці, як канфесійная альбо светапоглядная школа, калі публічнай народнай школе такога тыпу ў супольнасці не існуе.
(6) Забарона падрыхтоўчых школаў застаецца ў сіле.
Артыкул 8
(1) Усе немцы маюць права збірацца мірна і без зброі без папярэдняй заявы альбо дазволу.
(2) Для сходаў пад адкрытым небам гэта права можа быць абмежавана законам альбо на падставе закона.
Ар гыкул 9
(1) Усе немцы маюць права ствараць саюзы і таварыствы.
(2) Аб’яднанні, мэты і дзейнасць якіх супярэчыць крымінальным законам альбо накіраваны супраць канстытуцыйнага ладу альбо супраць ідэяў узаемапаразумення паміж народамі, забараняюцца.
(3) Права ствараць аб’яднанні для абароны і паляпшэння ўмоваў працы і эканамічньіх умоваў гарантуецца кожнаму і ўсім прафсаюзам. Пагадненні, якія імкнуцца абмежаваць гэта права альбо абцяжарьіць яго здзяйсненне, несапраўдныя. а накіраваныя да гэтага меры супрацьзаконныя. Меры, прынятыя ў адваведнасці з артыкуламі 12-а, 35 (абз. 2 і 3), 87-а (абз. 4) і артыкулам 91. не могуць быць накіраваныя супраць акцьіяў, якія праводзяцца аб’яднаннямі, якія ўзгаданыя ў першым сказе, у мэтах абароны альбо паляпшэння ўмоваў працы і гаспадарання.
Артыкул 102
(1) Тайна перапіскі, а таксама тайна паштовай і тэлесувязі
непарушныя.
(2) Абмежаванні могуць усталёўвацца толькі на падставе закона. Гэты закон можа ўстанавіць, што зацікаўленнай асобе не паведамляецца пра такія абмежаванні, калі яны накіраваныя на абарону асноваў свабоднага дэмакратычнага ладу, альбо існавання ці захавання Федэрацыі альбо якой-небудзь зямлі, а судовы парадак замяняецца праверкай з боку спецыяльных і дапаможных всрганаў, прызначаных народным прадстаўніцтвам,
Артыкул 11
(1) Усе немцы карыстаюцца свабодай перамяшчэння на ўсёй федэральнай тэрыторыі.
(2) Тэта права можа абмяжоўвацца законам альбо на падставе закона і толькі ў тых выпадках, калі адсутнічае адпаведная матэрыяльная падстава для яго здзяйснення і ў выніку ўзніклі б асаблівыя цяжкасці для грамадства, альбо калі такія абмежаванні неабходныя для прадухілення награжаючай небяспекі асновам свабоднага дэмакратычнага ладу Федэрацыі альбо якой-небудзь зямлі ці іх існаванню, альбо калі яны неабходныя для барацьбы з небяспекай эпідэмій, для прыняцця мераў супраць стыхійных бедстваў альбо асабліза цяжкіх няшчасных выпадкаў, для абароны моладзі ад безнагляднасці альбо прадухілення крымінальных дзеянняў.
Артыкул 12*
(1) Усе немцы маюць права свабодна выбіраць для сябе прафесію, месца працы • месца атрымання адукацыі. Заняцце прафесіяй можа рэгулявацца законам альбо на падставе закона.
(2) Ніхто не можа быць прымушаны да выканання якой-небудзь вызначанай працы інакш як ў межах звычайнай, усеагульнай і роўнай для ўсіх публічнай павіннасці.
(3) Прымусовая праца дапускаецца толькі пры пазбаўленні свабоды па выраку суда.
Артыкул 12-а5
(1) Мужчыны, якія дасягнулі 18-гадовага ўзросту, могуць быць абавязаны несці службу ва ўзброеных сілах, федэральнай памежнай ахове альбо ў корпусе грамадзянскай абароны.
(2) Той. хто па матывах сумлення адмаўляецца ад вайсковай службы са зброяй, можа быць абавязаны несці службу, якая замяняе
вайсковую. Тэрмін альтэрнатыўнай службы не павінен перавышаць тэрміна вайсковай службы. Падрабязнасці рэгулююцца законам, які не можа парушаць свабоду сумлення, а адначасова павінен прадугледжваць магчымасць альтэрнатыўнай службы, ніяк не звязанай з часткамі ўзброеных сілаў альбо федэральнай памежанай аховы.
(3) Ваеннаабавязаныя, якіх не прызвалі на службу на падставе палажэнняў першага альбо другога абзацаў, могуць законам ал&бо на падставе закону ў выпадку становішча абароны быць абавязаны да выканання ў парадку працоўных паіадненняў грамадзянскай павіннасці ў мэтах абароны, уключаючы абарону грамадзянскага насельніцтва; абавязкі ў публічна-прававых службовых адносінах дапускаецца ўскладаць толыкі для выканання паліцэйскіх задач вярхоўнай публічнай адміністрацыі, якія могуць выконвацца толькі ў парадку публічнаправавых службовых адносінаў. ІІрымяненне працоўных адносінаў, узгаданых у першым сказе, могуць мець месца ва ўзброенных сілах у галіне іх забеспячэння, а таксама пры публічнай адміністрацыі; ускладанне абавязкаў па працоўных адносінах у галіне забяспячэння грамадзянскага насельніцтва дапускаецца толькі для задавальнення яго жыодёва неабходных патрэбаў альбо забяспячэння яго абароны.
(4) Калі ў перыяд становішча абароны патрабаванні ў грамадзянскім абслугоўванні санітарна-лекавых установаў, а таксама стацыянарных ваенных шпіталяў не могуць быць задаволены на дабраахвотнай аснове, жанчыны ва ўзросце ад 18 да 55 гадоў законам альбо на падставе закона могуць быць прыцягнуты да выканання абслугоўвання ўстановаў такога чыну. Яны ні ў якім выпадку не павінны выконваць яго са зброяй.
(5) На працягу тэрміну. які папярэднічаў становішчу абароны, абавязкі, указаныя ў трэцім абзацы, могуць ускладацца голькі на падставе першага абзаца артыкула 80-а. Для падрыхтоўкі да выканання абслугоўвання, указаннага ў трэцім абзацы і якія патрабуюць спецыяльных ведаў альбо здольнасцяў, законам альбо на падставе закона можа быць прадугледжаны абавязак удзелу ў навучальных мерапрыемствах. Першы сказ у гэтым выпадку не выконваецца.
Артыкул 13
(1) Жыллё недатыкальнае.
(2) Вобшукі могуць прадпісваццатолькі суддзём, а пры небяспецы прамарудвання іншымі ўзгаданнымі ў законах ворганамі і могуць выконвацца толькі ў парадку, прадпісанным гэтымі законамі.
(3) Ва ўсіх іншых выпадках умяшальніцтва і абмяжаванне могуць ужываццатолькі для прадухілення агульнай небяспекі альбо небяспекі для жыцця некаторых асобаў, а таксама на падставе закона для прадухілення непасрэднай пагрозы грамадскай бяспекі і парадку, у тым ліку для ліквідацыі патрэбы ў жыллі, барацьбы з эпідэміямі альбо аховы маладых людзей, якія падвяргаюцца небяспецы.
Артыкул 14
(I) Уласнасць і права атрымання спадчыны гарантуецца. Змест і межы іх усталёўваюцца законамі.
(2) Уласнасць абавязвае. Яе выкарыстанне павінна адначасова служыць агульнаму дабрабыту.
(3) Вымушанае пазбаўленне маёмасці дапускаецца для агульнага дабрабыту. Яно можа выконвацца толькі законам альбо на падставе закона, які рэгулюе від і памер кампенсацыі. Кампенсацыя павінна вызначацца са справядлівым улікам агульных інтарэсаў і інтарэсаў бакоў У выпадку спрэчак пра памеры кампенсацыі яна можа ўсталёўвацца ў агульным судовым парадку.
Артыкул 15
(і) Зямля, прыроднае багацце і сродкі вытворчасці могуць быць у мэтах абаіульнення перададзены ў грамадскую маёмасць альбо іншыя формы грамадскай гаспадаркі законам, які рэгулюе від і памеры кампенсацыі. У адносінах кампенсацыі дзейнічае адпаведна трэці і чацвёрты сказ абзаца 3 артыкула 14
Артыкул 16
(1) Нямецкае грамадзянства не можа быць адабранае. Страта грамадзянства можа адбыцца толькі на падставе закона, а супраць волі зацікаўленнай асобы толькі ў тым выпадку, калі яна тым самым не становіцца асобай без грамадзянства.
(2) 6Ніводзін немец не можа быць выдадзены замежнай дзяржаве.
Артыкул 16-а7
(1) Асобы, якія падвяргаюцца палітычнаму пераследу, карыстаюцца правам прытулку.
(2) На першы абзац не могуць рабіць спасылку тыя. хто прыязджае з якой-небудзь краіны члена Еўрапейскай супольнасці альбо якойнеб^дзь іншай дзяржавы, у якой забяспечана прымяненне Пагаднення
пра статус уцекачоў і Канвенцыі пра абарону правоў чалавека і асноўных свабодаў. Краіны не члены Еўрапейскай супольнасці, якія выконваюць умовы першага сказа, будунь вызначацца законам, які патрабуе адабрэнне Бундэсрата. У выпадках, якія ўзгаданыя ў першым сказе меры па спыненню знаходжання могуць быць здзейсненыя незалежна ад скаргаў, якія на іх прынеслі.
(3) Закснам, якія патрабуе згоды Бундэсрата. могуць быць вызначаны дзяржавы, у якіх на падставе прымянення нормаў права і агульных палітычных умоваў адсутнічаюць палітычныя пераследванні, бесчалавечнае альбо ганебнае абыходжанне альбо пакаранне. Грамадзянін такой краіны не будзе разглядацца як палітычна пераследуемая асоба, пакуль ён не прадставіць доказаў, з якіх вынікае, што ён падвяргаўся палітычнаму пераследу насуперак вышэй узгаданным меркаванням.
(4) Здзяйсненне мераў па спыненню знаходжання можа выколвацца ў выпадках, якія прадугледжаны ў абзацы 3 і іншых выпадках, якія яўна неабгрунтаваныя альбо разглядаюода як яўна неабгрунтаваныя, калі тольк! прымяненне мераў адтэрміноўваецца судом, калі існуюць сур’ёзныя сумненні ў сапраўднасці гэтых мераў; памер кантроля можа быць абмежаваны і спозненыя хадайніцтвы могуць не брацца пад увагу, Падрабязнасці прымянешія рэгулююцца законам.
(5) Абзацы з першага па пяты не супярэчаш» нормам міжнародных пагадненняў дзяржаваў членаў Еўрапейскай супольнасці, якія гэтыя краіны падпісалі паміж сабой і з трэцімі дзяржавамі, якія датычацца прымянення правілаў пра праверку хадайніцтваў аб прадстаўленні прытулку з выкананнем абавязкаў, якія вынікаюць з Пагаднення пра статус уцекачоў і Канвенцыі пра абарону правоў чалавека і асноўных свабод; іх выкананне павінна быць гарантавана дзяржаваміўдзельніцамі гэтых пагадненняў.
Артыкул 17
Кожны мае права асобна альбо сумесна з іншымі пісьмова звяртацйа з просьбамі альбо скаргамі ў кампетэнтныя ўстановы альбо ў ворганы народнага прадстаўніцгва.
Артыкул 17-а8
(1) Законамі пра ваенную і замяняючую яе службу можа быць устаноўлена, што для асобаў, якія належаць да складу ўзброеных сілаў
альбо якія знаходзяцца на службе, якая замяняе ваенную на працягу тэрміна ваеннай альбо альтэрнатыўнай службы, абмяжоўваецца аснсўнае права выказваць і распаўсюджваць свае меркаванні вусна, пісьмова і праз выяўленні (першая палова першага сказа абзаца 1 артыкула 5), асноўнае права на свабоду сходаў (артыкул 8) і права петыныяў (артыкул 17), паколькі яно ўяўляе нрава звяртацца з просьбамі альбо скаргамі сумесна з іншымі.
(2) Зако.чамі, якія прызначаны для мэтаў абароны, у тым ліку для абароны грамадзянскага насельніцтва, можа быць устаноўлена, што абмяжоўваюцца асноўныя правы на свабоду перамяшчэння (артыкул 11) і права на недатыкальнасць жылля (артыкул 13).
Артыкул 18s
Той, хто злоўжывае свабодай меркаванняў і , у прыватнасці, свабодай друку (абзац 1 артыкула 5), свабодай выкладання (абзац 3 артыкула 5), свабодай сходаў (артыкул 8), свабодай аб’яднанняў (артыкул 9), тайнай перапіскі, паштовай і тэлесувязі (артыкул 10), уласнасцю (артыкул 14) альбо правам прытулку (артыкул іб-а) для барацьбы супраць асноваў свабоднага дэмакратычнага ладу, пазбаўляецца гэтых асноўных правоў, Пазбаўленне ўзгаданых правоў і іх памер вызначаюцца федэральным Канстытуцыйным суцом.
Артыкул 19
(1) Паколькі, згодна дзейнічаючаму Асноўнаму закону, якоенебудзь асноўнае права можа быць абмежавана законам альбо на падставе закона, гэты закон павінен мець агульны характар, а не датычьіць толькі асобных выпадкаў. Акрамя таго, у законе павінна бьгдь названа гэта асноўнае права з указаннем артыкула.
(2) Сутнасць змесгу асноўнага права ні ў якім выпадку не павінна быць закранута.
(3) Асноўныя правы распаўсюджваюцца таксама на айчынкыя юрыдычныя асобы, паколькі гэтыя правы па сваёй прыродзе могуць да іх прымяняцца.
(4) Калі правы якой-небудзь асобы парушаны публічнай уладай, ёй прадстаўляецца магчымасць звярнуцца ў суд. Паколькі не выяўлена іншая падсуднасць, кампетэнтнымі з’яўляюцца агульныя суды. Другі сказ другога абзаца артыкула 10 гэтым не закранаецца.
СІІАСЫЛКІ:
1. У рэдакцыі закона ад 19 сакавіка 1956 г.
2. У рэдакцыі закона ад 24 чэрвеня 1968 г.
3. У рэдакцыі закона ад 24 чэрвеня 1968 г.
4. У рэдакцыі законаў ад 19 сакавіка 1957 г. і 24 чэрвеня 1968 г.
5. Уключана законам ад 24 чэрвеяя 1968 г.
6. У рэдакцыі закона ад 28 чэрвеня 1993 г.
7. Уключана законам ад 28 чэрвеня 1993 г.
8. Уключана законам ад 19 сакавіка 1956 г.
9. У рэдакцыі закона ад 28 чэрвеня 1993 г.
КАНСТЫТУЦЫЯ ПОЛЬСКАЙ РЭСПУБЛІКІ СВАБОДЫ, ПРАВЫ I АБАВЯЗКІ ЧАЛАВЕКА I ГРАМАДЗЯНІНА
АГУЛЬНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ
АСАБІСТЫЯ СВАБОДЫI ПРАВЫ ПАЛГГЫЧНЫЯ СВАБОДЫ IПРАВЫ ЭКАНАМІЧНЫЯ, САЦЫЯЛЬНЫЯ IКУЛЬТУРНЫЯ СВАБОДЫI ПРАВЫ СРОДКІАБАРОНЫ СВАБОДАЎ1ПРАВОЎ АБАВЯЗК!
АГУЛЬНЫЯ ПРЫНПЫПЫ
Apr. 30
Адзіная і неад‘емная годнасць чалавека з‘яўляецца крыніцай свабодаў і правоў чалавека і грамадзяніна. Яна непарушная, а павага да яе і яе абарона з‘яўляецца абавязкам публічных уладаў.
Арт.31
1. Свабода чалавека падлягае прававой абароне.
2. Кожны павінен паважаць свабоды і правы ініпых. Нікога нелыа прымушаць рабіць тое, да чаго права яго не абавязвае.
3. Абмежаванні карыстання канстьпуцыйнымі свабодамі і правамі могуць устанаўлівацца толькі ў законе і толькі ў тым выпадку, калі яны неабходныя ў дэмакратычнай дзяржаве для яе бяспекі ці публічнага парадку ці для аховы навакольнага асяроддзя, здароўя і публічнай маралі ці свабодаў і правоў іншых асобаў. Гэтыя абмежаванні не могуць пярэчыць сутнасці свабодаў і правоў.
Арт. 32
1. Усе роўныя перад правам. Усе маюць права на роўныя адносіны з боку публічных уладаў.
2. Ніхто не можа падвяргацца дыскрымінацыі ў палітычным, сацыяльным і эканамічным жыцці на якіх бы ні было падставах
Арг.ЗЗ
1. Жанчына і мужчына ў Польскай Рэспубліцы маюць роўныя правы ў сямейным, палітычным, сацыяльным і эканамічным жыцці.
2. Жанчына і мужчына маюць, у прыватнасці, роўнае права на адукацыю, на працаўладкаванне і павышэнне на працы, на аднолькавае ўзнагароджанне, а таксама на заняццё пасадаў, на выкананне функцыяў, роўна як на атрыманне адзнак і публічных ганаровых званняў.
Арт. 34
1. Польскае грамадзянства кабываецца нараджэннем ад бацькоў, якія з‘яўляюцца польскімі грамадзянамі. Іншыя выпадкі набыцця польскага грамадзянства вызначае закон.
2. Польскі грамадзянін не можа страціць польскае грамадзянства, калі ён сам ад яго не адмовіцца.
Арт. 35
1. Польская Рэспубліка забяспечвае польскім ірамадзянам, якія належаць да нацыянальных і этнічных меншасцяў. свабоду захавання і развіцця сваёй мовы, захаванне звычаяў і традыцый, а таксама развіццё сваёй кулыуры.
2. Нацыянальныя і зтнічныя меншасці маюць права на стварэнне ўласных установаў адукацыйкых, культурных, якія служаць захаванню рэлігійнай самабытнасці, а таксама на ўдзел у вырашэнні справау якія датычацца іх кульзурнай адметнасці.
Арт>36
У час знаходжання за мяжой польскі грамадзянін мае права на апякунства з боку Польскай Рэспублікі.
Арт.37.
1. Кожны, хто знаходзіцца пад уладай Польскай Рэспублікі, карыстаецца свабодамі і правамі, забяспечанымі Канстытуцыяй.
2. Выключэнні з гэтага прынцьша, якія датычацца іншаземцаў, вызначае закон.
АСАБІСТЫЯ СВАБОДЫ IПРАВЫ
Apr. 38
Польская рэспубліка забяспечвае кожнаму чалавеку прававую
ахову жыцця.
Арт.39.
Ніхто не мсжа быць падвергнуты навуковым, у тым ліку і медыцынскім, эксперыментам без дабраахвотнай згоды.
Арт.49
ІІіхто не можа быць падвергнуты катаванням, а таксама жорсткаму, бясчалавечнаму ці зняважліваму абыхожанню ці пакаранню. Забараняецца выкарыстанне цялесных пакаранняў.
Арт.4І.
1, Кожнаму забяспечваецца асабістая недатыкальнасць і асабістая свабода. Пазбаўленне ці абмежаванне свабоды можа мець месца толькі ў адпаведнасці з прынцыпамі і парадкам, вызначанымі ў законе.
2. Кожны пазбаўлены свабоды яе на падставе судовага вырака, мае права на зварот ў суд з мэтай безадкладнага вызначэння, ці законнае гэта пазбаўленне. Пра пазбаўленне волі нгадкладна паведамляецца сям‘і ці асобе, якая названая асобай, пазбаўленай волі.
3. Кожны затрыманы павінен быць неадкладна і зразумелым для яго чынам праінфармаваны пра прычыны затрымання. На працягу 48 гадзін з моманту затрымання ён павінен быць перададзены ў суд у распараджэнне суда. Затрыманага належыць вызваліць, калі на працягу 24 гадзін пасля перадачы ў распараджэнне суда яму не будзе прад’яўлена пастанова суда пра часовы арышг з прад‘яўленнем абвінавачвання.
4. 3 кожным пазбаўленым волі належыць абыходзіцца гуманным чынам.
5. Кожны супрацьпраўна пазбаўлены волі мае права на кампенсацыю стратаў.
Арт.42.
1. Пад крымінальную адказнасць падпадае толькі той, хто здзейсніў дзеянне, якое забаронена пад страхам пакарання законам, які дзейнічаў падчас яго здзяйснення. Гэты прынцып не перашкаджае пакаранню за дзеянне, якое пад час яго здзяйснення з'яўлялася злачынствам у адпаведнасці з міжнародным правам.
2. Кожны, супраць каго вядзецца крымінальны працэс, мае права на абарону на ўсіх стадыях працэса. Ён можа, у прыватнасці, выбраць абаронцу, ці у адпаведнасці з прынцыпамі, вызначанымі ў законе, -
карыстацца дапамогай абаронцы па прызначэнню.
3. Кожны лічыцца невінаватым, пакуль яго віна не будзе ўстаноўлена правамоцным выракам суда.
Арт.43.
У дачыненні да ваенных злачынстваў і злачынсгваў супраць чалавечнасці тэрміны даўнасці не выкарыстоўваюцца.
Арт.44
Адлік тэрмінаў даўнасці ў адносінах да злачыястваў, якія не пераследуюцца па палітычных прычынах і якія здзейснены публічна службовымі асобамі ці па іхуказаннях, прыпыняеода да часу спынення дзеяння гэтых прычын.
Арт.45
1. Кожны мае права на справядлівы і адкрьггы разгляд справы без неабгрунтаванай затрымкі кампетэнтным, незалежным і справядлівым судом.
2. Выключэнне адкрытасці судавытворчасці можа мець месца па меркава.чнях маральнасці, а таксама па меркаваннях аховы прыватнага жыцця ці іншага важнага прыватнага інтарэса.
Арт. 46
Пазбаўленне рэчы можа мець месца толькі ў выпадках, вызначаных законам, і толькі на падставе правамоцнага рашэння суда.
Арт.47
Кожны мае права на асабістую абарону прыватнага, сямейнага жыцця, а таксама на прыняцце рашэнняў аб сваіхМ прыватным жыцці.
Арт.48.
1. Бацькі маюць права на выхаванне дзяцей згодна ўласных меркаванняў. Пры гэтым выхаванні трэба прымаць пад увагу ступень узроста дзіцяці, а таксама яго свабоду сумлення і веравызнання, роўна як і яго перакананні.
2. Абмежаванне ці пазбаўленне бацькоўскіх правоў можа мець месца толькі ў выпадках, вызначаных у законе, і толькі на падставе правамоцнага рашэння суда.
Арт. 49.
Забяспечваецца свабода і ахова тайны камунікацыі (маецца на ўвазе свабода і тайна перапіскі, тэлефонных перамоваў, паштовых. тэлеграфных і іншых паведамленняў). Іх абмежаванне можа мець месца толькі ў выпадках. вызначаных у законе і азначаным у ім чынам.
Арт. 50.
Забяспечваецца недатыкальнасць жылля. Вобшуку жыллі, іншым памяшканні ці транспартным сродку можа мець месца толькі ў выпадках, вызначаных у законе і азначаным у ім чынам.
Арг.51.
1. Ніхто не можа быць абавязаны інакш. чым на падставе закона, раскрываць інфармацыю, якая тычыцца яго асобы.
2. Публічныя ўлады не могуць атрымліваць, збіраць і прадстаўляць інфармацыю аб грамадзянах, чым тая, што неабходная ў дэмакратычнай прававой дзяржаве.
3. Кожны мае права на доступ да афіцыйных дакументаў і збору дадзеных, якія тычацца яго.
4. Кожны мае права патрабаваць абвяржэння, атаксамаліквідацыі несапраўдных, няпоўных ці сабраных спосабам, які супярэчыць закону, звестак,
5. Прынцыпы і парадах збору І прадстаўлення інфармацыі вызначае закон.
Арт. 52.
1. Кожнаму забяспечваецца свабода перасоўвання па тэрыторыі Польскай Рэспублікі.
2 Кожны можа свабодна пакінуць тэрытсрыю Польскай Рэспублікі.
3 Свабоды, пра якія гаворыцца ў ч.І і 2 могуць падлягаць абмежаванням, вызначаным у законе.
4. Польскага грамадзяніна нельга выслаць з краіны ці забараніць яму' вяртанне ў краіну.
5. Асоба, польскае паходжанне якой было пацверджана ў адпаведнасці з законам. можа пастаянна пасяліцца на тэрыторыі Польскай Рэспублікі.
Арт.53.
1. Кожнаму забяспечваецца свабода сумлення і рэлігіі.
2. Свабода рэлігіі ўключае свабоду вызнання ці прыкяцця рзлігіі
па ўласнаму выбару, а таксама праяўлення індывідуальна ці сумесна з іншымі людзьмі, публічна ці прыватным чынам сваёй рэлігіі шляхам выканання культа, малітвы, удзелу ў абрадах, выкананні рэлігійных правіл і навучання. Свабода рэлігіі ўключае таксама ўладанне храмамі і іншымі культавымі месцамі ў залежнасці ад патрабаванняў вернікаў, роўна як і права людзей карыстацца рэлігійнай дапамогай там. дзе яны знаходзяцца.
3. Бацькі маюць права забяспечваць дзецям маральнае і рэлігійнае выхаванне і навучанне згодна са сваімі перакананнямі. Прадпісанне ч. 1 арт. 48 выкарыстоўваецца адпзведна.
4. Рэлігія царквы ці іншага веравызнальнага саюза, які мае ўрэгуляванае прававое палажэнне. можа быць прадметам навучання ў школе, прычым, не можа быць парушана свабода сумлення і рэлігіі іншых асобаў.
5. Свабода праяўлення рэлігіі можа быць абмежаванай толькі законам і толькі ў тым выпадку, калі гэта неабходна для аховы бяспекі дзяржавы, грамадскага парадку, здароўя, маральнасці ці свабодаў і правоў іншых асобаў.
6. Ніхто не можа быць вымушаны да ўдзелу ці няўдзелу ў выкананні рэлігійных правілаў.
7. Ніхто не можа быць абавязаны ворганамі публічнай улады праяўляць свой светапогляд, рэлігійныя пераканні ці веравызнанне.
Арт. 54.
1. Кожнаму забяспечваецца свабода выказвання сваіх поглядаў, a таксама атрымання і распаўсюджвання іяфармацыі.
2. Папярэдняя цэнзура сродкаў масавай інфармацыі, а таксама ліцэнзіраванне друку забараняецца. Закон можа ўстанавіць абавязак папярэдняга атрымання ліцэнзіі на выкарыстанне радыёі тэлевізійнай станцыі.
Арі. 55.
1. Выдача (выдача іншай дзяржаве) польскага грамадзяніна забаронена.
2. Забаронена выдача асобы, якая падазраецца ў здзяйсненні па палітычных матывах злачынства без выкарыстання насілля.
3. Рашэнне па справе аб дапушчальнасці выдачы прымае суд.
Арт. 56.
1. Іншаземцы могуць карыстацца правам прытулку ў Польскай Рэспубліцы ў адпаведнасці з прынцыпамі, вызначанымі ў законе.
2. Іншаземцу, які шукае ў Польскай Рэспубліцы абароны ад пераследу, можа быць прадстаўлены статус бежанца ў адпаведнасці з міжнароднымі дамевамі, якія абавязваюць Польскую Рэспубліку.
ПАЛІТЬІЧНЫЯ СВАБОДЫIПРАВЫ
Арт. 57.
Кожнаму забяспечваецца свабода арганізацыі мірных сходаў і ўдзелу ў іх. Абмежаванне гэтай свабоды можа вызяаяаць закон
Арт. 58.
1. Кожнаму забяспечваецца свабода аб'яднання.
2. Забаронены аб'яднанні, мэта і дзейнасць якіх супярэчаць Канстытуцыі ці закону. Рашэнне аб адмове ў рэгістрацыі ці забароны дзейяасці такога аб‘яднання прымае суд.
3. Закон вызначае віды аб‘яднанняў, якія падлягаюць судовай рэгістрацыі, парадак гэтай рэгістрацыі, а таксама формы нагляду за гэтамі аб‘яднаннямі.
Арт. 59.
1. Забяспечваецца свабода аб‘яднання ў прафесійныя саюзы, сацыяльна-прафесійныя арганізацыі земляробаў, а таксама ў арганізацыі працадаўцаў.
2. Прафесійныя саюзы, а таксама працадаўцы і іх арганізацыі маюць права на перамовы, у прыватнасці, з мэтай вырашэння калектыўных спрэчак, а таксама на заключэнне калектыўных працоўных дамоваў і іншых пагадненняў.
3. Прафесійным саюзам належыць права на арганізацыю страйкаў работнікаў і іншыя формы пратэсту ў межах, вызначаных у законе. Дзеля публічнага дабрабыту закон можа абмежаваць правядзенне страйку ці забараніць яе ў адносінах да асобных катэгорый работнікаў ці ў асобных сферах
4. Аб‘ём свабоды аб‘яднання ў прафесійныя саюзы і арганізацыі працадаўцаў, а таксама свабоды аб‘яднання ў іншыя саюзы можа падлягаць толькі такім законным абмежаванням, якія з'яўляюцца дапушчальнымі ў адпаведнасці з міжнароднымі дамовамі, і якія абавязваюць Польскую Рэспубліку.
Арт.60.
Польскія грамадзяне, якія валодаюць усёй паўнатой публічных правоў, маюць роўнае права на доступ да публічнай службы.
Арт.61.
1. Грамадзянін мае права на атрыманне інфармацыі аб дзейнасці зорганаў публічкай улады, а таксама асобаў, якія выконваюць публічныя функцыі. Гэта права ахоплівае таксама атрыманне інфармацыі аб дзейнасці ворганаў гасгіадарчага і прафесійнага самакіравання, a таксама іншых асобаў і арганізацыйных адзінак у межах, у якіх яны выконваюць задачы публічнай улады і здзяйсняюць гаспадарчае выкарыстанне камунальнай маёмасці ці маёмасці Дзяржаўнага Казначэйства.
2. Права на асгрыманне інфармацыі ахоплівае доступ да дакументаў, а таксама допуск на паседжанні калегіяльных ворганаў публічнай улады, створаных шляхам усеагульных выбараў, з магчымасцю запісу гука ці выявы.
3. Абмежаванне права, пра якое гаворыцца ў ч. 1 і 2, можа мець месца выключна па вызначаных у законах матывах аховы свабодаў і правоў іншых асобаў і суб'ектаў гаспадарання, а таксама аховы публічнага парадку, бяспекі ці важнага эканамічнага інтарэса дзяржавы.
4. Парадак прадстаўлення інфармацыі, пра якую гаворыцца ў ч.І і 2, вызначаюць законы, а ў адносінах Сейма і Сената іх рэгламенты.
Арт.62.
1. Польскі грамадзянін мае права на ўдзел у рэферэндуме, а таксама права выбіраць Прэзідэнта Рэспублікі, дэпутатаў, сенатараў у ворганы тэрытарыяльнага самакіравання, калі яму не пазней, чым у дзень галасавання споўнілася 18 гадоў.
2. Права на ўдзел у рэферэндуме, а таксама права выбіраць не маюць асобы. якія ўступіўшай у сілу судовай пастановай (рашэннем ці выракам) прызнаныя недзеяздольнымі альбо пазбаўлены публічных ці выбарчых правоў.
Арт.63.
Кожны мае права падаваць петыцыі, прапановы і скаргі ў публічных ці асабістых інтарэсах альбо са згоды іншай асобы ў яе інтарэсах у воргаііы публічнай улады, а таксама ў грамадскія арганізацыі
і ўстановы ў сувязі з выкананнем імі заданнямі, якія ім даручаны ў сферы публічнай адміністрацыі. Парадак разгляду пэтыцый, прапановаў і скаргаў вызначае закон.
ЭКАНАМІЧНЫЯ, САЦЫЯЛЬНЫЯIКУЛЫУРН ЫЯ СВАБОДЫ I ПРАВЫ
Арт.64.
1. Кожны можа мець права ўласнасці, іншыя маёмасныя правы, a таксама права наследавання.
2. Уласнасць, іншыя маёмасныя правы, а таксама права наследавання карыстаецца роўнай для ўсіх прававой абаронай.
3. Права ўласнасці можа быць абмежавана толькі на падставе закона і толькі ў тых межах, у якіх ён не супярэчыць сутнасці права ўласнасці.
Арт.65.
1. Кожнаму забяспечваеода свабода выбару прафйсіі і прафесійнай дзейнасці, а таксама выбару месца працы. Выключэнні вызкачае закон.
2. Працоўны абавязак можа быць ускладзены толькі пры дапамозе закона.
3. Пастаянная працоўная занятасць дзяцей ва ўзросце да і 6 гадоў забаронена. Формы і характар дапушчальнай занятаспі вызначае закон.
4. Мінімальны памер узнагароды за працу ці спосаб устанаўлення гэтага памеру вызначае закон.
5. Публічныя ўлады праводзяць палітыку, якая накіравана на поўііую вытворчую занятасць шляхам здзяйснення праграмаў барацьбы з беспрацоў’ем, уключаючы арганізацыю ў падтрымку прафесійнага кансультавання і навучання, а таксама публічных работ ці інтзрвенцыйнай працы (грамадскія работы, якія арганізуюцца дзяржавай за яе кошт у сітуацыях крызісаў, звязаных з масавым беспрацоў’ем і г. д.).
Арт.66.
1. Кожны мае права на бяспечныя і гігіенічныя ўмовы праны. Спосаб здзяйснення гэтага права, а таксама абавязку працадаўцы вызначае закон.
2. Работнік мае права на вызначаныя ў законе дні, свабодныя ад працы, і на штогадовыя аплочваемыя адпачынкі; максімальныя нормь;
рабочага часу вызначаюшіа законам.
Арт.67.
1. Грамадзянін мае права на сацыяльнае забяспячэнне ў выпадку непрацаздольнасці з прычыны хваробы ці інваліднасці, а таксама па дасягненні пенсійнага ўзросту. Аб‘ём і формы сацыяльнага забяспячэння вызначае закон.
2. Грамадзянін, які застаецца без працы не па ўласнаму жаданню і які не мае іншых сродкаў да існавання, мае права на сацыяльнае забяспячэнне, аб‘ём і формы якога вызначае закон.
Арт.68.
1. Кожны мае права на ахову здароўя.
2. Грамадзянам, кезалежна ад іх матэрыяльнага становішча, публічныя ўлады забяспечваюць роўны доступ да медыцынскай дапамогі, якая фінансуецца за кошт публічных сродкаў. Умовы і аб‘ём гірадстаўлення медыцынскай дапамогі вызначае закон.
3. Публічныя ўлады абавязаны забяспечваць асаблівую ахову здароў’я дзецям, цяжарным жанчынам, асобам з фізічнымі і псіхічнымі недахопамі і асобам сталага веку.
4. Публічныя ўлады абавязаны змагацца з эпідэмічнымі хваробамі і прадухіляць адмоўныя ўплывы на здароўе наступстваў дэградацыі навакольнага асяроддзя,
5. Публічныя ўлады падтрымліваюць развіццё фізічнай кулыуры, асабліва сярод дзяцей і моладзі.
Арт.69.
Асобам, якія маюць фізічныя і псіхічныя недахоны, публічныя ўлады аказваюць, у адпаведнасці з законам, дапамогу ў забяспячэнш існавання, у падрыхтоўцы да працы і працаўладкаванні, а таксама ў сацыяльных зносінах.
Арт.70.
1. Кожньі мае права на навучанне. Навучанне да 18-гадовага ўзросгу з‘яўляецца абавязковым. Спосаб выканання школьнага абавязку вызначаецца законам.
2. Навучанне ў публічных школахз‘яўляецца бяскоштным. Закон можа дапусціць платнае прадстаўленне некаторых адукацыйных паслуг публічнымі вышэйшымі школамі.
3. Бацькі маюць свабоду выбару для сваіх дзяцей іншых школ, акрамя публічных. Грамадзяне і ўстановы маюць права заснавання школ асноўных (паняцце асноўнай школы ў Канстытуцыі Польскай Рэспублікі прыкладна адпавядае больш звыкламу для нас паняццю няпоўнай сярэдняй школы 7-9 гадоў навучання), звышасноўныя (сярэднія школы) і вышэйшыя, атаксама выхаваўчыя ўстановы. Умовы стварэння і дзейнасці непублічных школ, а таксама ўдзелу публічных уладаў у іх фінансаванні, роўна як і прынцыпы педагагічнага нагляду за школамі і выхаваўчымі ўстановамі, вызначае закон.
4, Публічныя ўлады забяспечваюць грамадзянам усеагульны і аднолькавы доступ да адукацыі. 3 гэтай мэтай яны ствараюць і ладтрымліваюць сістэмы індывідуальнай фінансавай і арганізацыйнай дапамогі навучэнцам і студэнтам. Умовы прадстаўлення дапамогі вызначае закон.
5. Забяспечваецца аўтаномія вышэйшых школ у адпаведнасці з прынцыпамі, вызначанымі закснам.
Арт. 71.
1. Дзяржава ў сваёй сацыяльнай і гаспадарчай палітыцы прымае да ўвагі дабрабыт сям‘і. СемЧ, якія знаходзяода ў цяжкім матэрыяльным і сацыяльным становішчы, асабліва шматдзетныя і няпоўныя, маюць права на асаблівую дапамогу з боку публічных уладаў.
2. Маці як да нараджэння, так і пасля нараджэння дзіцяці, мае права на асаблівую дапамэгу публічных уладаў, аб‘ём якой вызначае закон.
Арт.72.
1. Польская Рзспубліка забяспечвае ахову правоў дзіцяці, Кожны мае права патрабаваць ад ворганаў публічнай улады аховы дзіцяці ад насілля, жорсткасці, эксплуатацыі і дэмаралізацыі.
2. Дзіця, пазбаўленае бацькоўскага клопату, мае права на клопат і дапамоіу публічяых уладаў.
3. У працэсе ўстанаўлення яравоў дзіцяці ворганы публічнай улады, а таксама асобы, адказныя за дзіця, абавязаны выслухаць і па меры магчымасці прыняць да ўвагі меркаванне дзіцяці.
4. Закон вызначае паўнамоцтвы і парадак прызначэння Абаронцы Правоў Дзіцяцз.
Арт. 73.
Кожнаму забяспечваецца свабода мастацкай творчасці, навуковых даследаванняў а таксама агалошвання іх вынікаў, свабода выкладання, а таксама свабода карыстання каштоўнасцямі кулыуры.
Арт.74.
1. Публічныя ўлады праводзяць палітыку, якая забяспечвае экалагічную бяспеку сучаснаму і будучым пакаленням.
2. Ахова навакольнага асяроддзя з‘яўляецца абавязкам публічных уладаў.
3 Кожны мае права на інфармацыю пра стан і ахову навакольнага асяроддзя.
4. Публічньш ўлады падгрымліваюць дзеянні грамадзянаў па ахове і паляпшэнню стану навакольнага асяроддзя.
Арт.75,
1. Публічныя ўлады праводзяць палітыку, спрыяюць задавальненню жыллёвых патрабаванняў грамадзян, у прьіватнасці, супрацьдзейнічаюць бяздомнасці, падтрымліваюць развіццё сацыяльнага будаўнііггва (будаванне жылля для малазабяспечаных), a таксама заахвочваюць дзеянні грамадзян, накіраваныя на набыццё ўласнага жылля.
2, Ахову правсў наймальнікаў жылля вызначае закон.
Арт.76.
Публічныя ўлады абараняюць спажыўцоў, карыстальнікаў і яаймальнікаў ад дзеянняў, якія пагражаюць іх здароўю, прыватнаму жыццю і бяспецы, атаксама ад несумленных прыёмаў, якія ўжываюцца на рынку. Аб‘ём гэтай аховы вызначае закон,
СРОДКІ АБАРОНЫ СВАБОДАЎ IІІРАВОЎ
Арт.77.
1. Кожны мае права на кампенсацыю за шкоду, якая была яму нанесена неправамерным дзеяннем воргана публічнай улады.
2. Закон не можа нікому перашкаджаць у судовай абароне парушаных свабодаў і правоў.
Арт.78.
Кожны з бакоў мае права на абскарджанне судовых і
адміністратыўных рашэнняў, вынесеных па першай інстанцыі. Выключэнні з гэтага прынцыпа, а таксама парадак абскарджання вызначае закон.
Арт.79.
1. Кожны, чые канстытуцыйныя свабоды ці правы аказаліся парушанымі, мае права ў адпаведнасці з прынцьшамі, вызначанымі ў законе, падаць скаргу ў Канстытуцыйны Трыбунал па справе аб адпаведнасці Канстытуцыі закона або іншага нарматыўнага акта, на падставе якога суд ці ворган публічнай адміністрацыі прыняў канчатковае рашэнне аб яго свабодах і правах альбо яго абавязках, вызначаных у Канстытуцыі.
2. Прадпісанне часткі 1 не датычыць правоў, вызначаных у арт.56.
Арт.80.
Кожны мае права ў адпаведнасці з вызначанымі ў законе прынцыпамі ў абароне сваіх правоў і свабодаў, парушаных ворганамі публічнай улады.
Арт.81.
Правы, азначаныя ў арт.65, ч.4 і 5. арт.66, арт.69, арт.71 і арт.7476, можна абараняць у межах, вызначаных у законе.
АБАВЯЗКІ
Арт. 82.
Абавязкам польскага грамадзяніна з‘яўляецца вернасць Польскай Рэспубліцы, а таксама клопат пра агульяы дабрабыт.
Арт.83.
Кожньі абавязаны выконваць правы Польскай Рзспублікі.
Арт. 84.
Кожны абавязаны несці азначаныя ў законе публічныя абцяжарванкі і іншыя павіннасці, у тым ліку, плаціць падаткі.
Арт. 85.
1. Абавязкам польскага грамадзяніна з‘яўляецца абарона Айчыны.
2. Аб‘ём абавязкаў ваеннай службы вызначае закон.
3. Грамадзянін, якому яго рэлігійныя перакананні ці спавядаемыя маральныя прынцыпы не дазваляюць адбываць ваенную службу, можа быць абавязаны несці замененую службу ў адпаведнасці з прынцыпамі, азначанымі ў законе.
Арз.86.
Кожны абавязаны клапаціцца пра стан навакольнага асяроддзя і нясе адказнасць за нанесенае ім яму пагаршэнне. Прынцыпы гэтай адказнасці вызначае закон.
ЛІТАРАТУРА ДЛЯ ПАГЛЫБЛЕНАГА ВЫВУЧЭННЯ КУРСА «КАНСТЫТУЦЫЙНАЕ ПРАВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ»
1. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. Мн., 1994 г.
2. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. Мн., 1996 г.
3. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь: Навукова-прававы каментарый./ Пад агульнай рэдакцыяй В. Г Ціхіні і інш. Мн., 1996 г.
4. Канстытуцыйнае права. Дапаможнік для студэнтаў. Мн., 1998 (Дапаможнік утрымлівае. акрамя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. законы аб Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, аб грамадзянстве, судаўладкаванні, пракуратуры, адвакатуры, выбарчай сістэме, мясновым кіраванні і самакіраванні, грамадскіх аб’яднаннях, палітычных партыях).
5. Канстытуцыі дзяржаваў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. М„ 1998 г.
6. Канстытуцыі заходніх дзяржаваў М., 1997 г
7. Канстьпуцыя Расійскай Федэрацыі. М., 1995 г.
8. Агульная тэорыя правоў чалавека. М., 1996 г.
9. Баглай М. В Канстытуцыйнае права Расійскай Федэрацыі. М.. 1998 г.
10. Ваяводзін Л. Д. Юрыдычны статус асобы ў Расіі. М , 1997 г.
11. Вішнеўскі А. Ф., Гарбатак М. А., Кучынскі 1. А. Агульная тэорыя дзяржавы і права. Мн., 1998 г.
12. Міхалёва Н. А. Канстытуцьійнае права замежных краін СНД. М., 1998 г.
13. Канстьпуцыйны працэс у Рэспубліцы Беларусь: сучасны стан і перспектывы развіцця. // Матэрыялы міжнароднага “круглага стала”. 31 кастрычніка 1997 г. Гродна, 1997 г.
14. Пастухоў М. Ціхіня В. Г. Канстытуцыйнае права. Энцыклапедычны слоўнік. Мн., 1996 г.
15. Праблемы законатворчасці і развіцця прававых сістэм. Вучэбны дапаможнік. Гродна, 1997 г.
16. Прававая рэформа ў Рэспублікі Беларусь: вопыт, праблемы, перспектывы. // Тэзісы дакладаў рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі. Гродна, 1997 г. Ч. 1-2.
17. Чыркін В. Я. Канстытуцыйнае права замежных краін СНД. М„ 1998 г.
Выданне навучальнага дапаможніка для сіудэнтаў “Канстытуцыйнае права” здзейснена ў межах праекта
“Прававая адукацыя: крок наперад”.
Праектп рэалізуецца Гарадзенскай Асацыяцыяй маладых навукоўцаў “BIT” пры падтрымцы Інстытута Канстытуцыялізму і законатворчасці (COLPI-OS1) і Інфармацыйнай службы Амбасады ЗША ў Беларусі (USIS).
Гарадзенская Асацыяцыяй маладых навукоўцаў "BIT" з’яўляецца недзяржаўнай моладзевай арганізацыяй, створанай у лістападзе 1995 года групай маладых навукоўцаў-гуманітарыяў.
Асноўнымі нэкірункамі дзейнасці Асацыяцыі з’яўляюпца:
- спрыянне навукова-даследчай дзейнасці маладых навукоўцаў;
- грамадская адукацыя моладзевых лідараў;
- развіццё транспамежнага супрацоўніцтва грамадскіх арганізацыяў ў межах Еўрарэпёна “Нёман”.
Прыярытэтным накірункам дзейнасці Асаныяцыі на дадзены момант з’яўляецца прававая адукацыя грамадска-актыўнай моладзі Беларусі.
У межах праекта “Прававая адукацыя: крок наперад” сябрамі
Асацыяцыі "Віт" 30 кастг Круты стол “Канстытуцыйны працэс у Рэспубліцы Беларусь: Сучасны стан і перспектывы развіцця”. Удзел у працы навуковага сімпозіюма ўзялі вядучыя спецыялісты ў галіне канстытуцыйнага права з Беларусі, краінаў далёкага і блізкага замежжа. Спавешчанні пад час Круглага стала зрабілі экссуддзі Канстытуцыйнага суда спадары М. Пастухоў і А. Вашкевіч, дырэктар інстытута
У кулуарах Міжнароднага круглага стала: кіраўнік праекта Ігар Кузьмініч і кіраўнік прадстаўніцтва амерыканскай арганізацыі AJBA/CEELJ ў Беларусі сп. Біл Хікін
дзяржаўнага будаўніцтва А. Магусевіч, загадчык кафедры тэорыі і гісторыі дзяржавы і права факультэта правазнаўства Гарадзенскага ўніверсітэта М. Сільчанка ды іншыя навукоўцы. Тэксты выступаў удзельнікаў Круглага стала былі надрукаваны ў выдадзеным напярэдадні сімпозіюма зборніку матэрыялаў.
Адразу пасля правядзення Круглага стала распачалася праца над выданнем навучальнага дапаможніка па канстытуцыйнаму праву. Аўтарскі калектыў па падрыхтоўцы
дапаможніка склалі вядучыя беларускія навукоўцы з Гродна і Мінска
(кароткія звесткі пра аўтараў глядзі ў канцы дапаможніка).
Важнай часткай праекта з’яўлялася правядзенне трэнінгавых
семінараў па прававой адукацыі моладзі. Рэалізацыяй праграмы прававой адукацыі займаўся Трэнінгавы Цэнтар па праблемах моладзі і грамадскай адукацыі, створаны пры Асацыяцыі “Віт” ў сакавіку 1997 года. У склад Цэнтра ўваходзяць кваліфікаваныя ірэнеры, якія прайшлі адпаведную падрыхтоўку і маюнь досвед працы ў галіне грамадскай
Ha j рэнінгавьш семінары ў Гродне
адукацыі.
На працягу жніўня сябры Трзнінгавага цзнтра правялі ў Гродне... Магілёве і Ратамцы тры семінары яад назвай “Асоба, Грамадства, Дзяржавм: Правілы “гульні”. Удзел у семінарах узялі больш за 90 прадстаўнікоў моладзевых грамадскіх арганізацыяў і нефармальных суполак з усіх рэгіёнаў краіны. Удзельнікі семінараў, па іх уласных водгуках, атрымалі падставовыя веды ў галіне права. пазнаёміліся з гісторыяй станаўлення дзяржавы, механізмамі ўплыву асобы на грамадства і дзяржаву. Семінары праводзіліся з дапамогай сучасных метадаў навучання, якія прадугледжваюць актыўную
працу ўдзельнікаў у працэсе навучання.Упершыню на Беларусі арганізатары семінара апрабавалі шэраг методыкаў з праграмы “STREET LAW” (“ПРАВА НА КОЖНЫ ДЗЕНЬ”). Гэтая праграма, распрацаваная ў ЗІІІА, з гюспехам зарэкамендавала сябе ў ПаўднёваАфрыканскай Рэспубліцы, шэрагу іншых краінаў, дзе сітуацыя з правамі чалавека ў розныя часы пакідала жадаць лепшага.
Пад час семінараў быў апрабаваны і метадычны дапаможнік (мануал) па правядзенні заняткаў па прававой адукацыі з дапамогай актыўных метадаў. Распрацоўка і выданне мануала таксама былі здзейсненыя ў межах праекта: “Прававая адукацыя: крок наперад”.
Аўтары дапаможніка і праекта будуць удзячны ўсім, хто зыкажа сваю крытычную адзнаку праведзенай працы. Гэта дапаможа зрабіць праграму нрававой адукацыі моладзі больш эфектыўнай і плённай.
Заўвагі і прапановы (у тым ліку і прапавовы пра супрацоўніцтва) можна дасылаць на адрас: Асацыяцык “Віт’’,
230023, а/с 233, Гродва Тэл.: (0-152) 33-12-74 E-mail: VIT@SALEIS.belpak.grodno.by
АЎТАРЫ
Мікалай Сільчанка
доктар юрыдычных навук, прафесар (г. Гродна)
Міхаіл Пастухоу
экс-суддзя Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь, доктар юрыдычных навук, прафесар, заслужаны юрыст Рэспублікі Беларусь (г. Мінск)
Валеры Фадзееў
экс-сувдзя Канстытуцыйнага суда Рэспублікі Беларусь,
доктар юрыдычных навук (г. Мінск)
Антон Матусевіч
доктар юрыдычных назук, прафесар (г. Мінск)
Валерыя Сядзельнік
каадыдат юрыдычных навук, дацэнт (г. Гродна)
Ігар Кузьміяіч
дырэктар Трэнінгавага цэнтра Асацыяцыі «ВІТ:>
(г. Гродна)
ЗМЕСТ
Прадмова 4
Канстытуцыйны працэс у Рэспубліцы Беларусь: праблемы і перспектывы 5
Заканадаўчая ўлада ў Рэспубліцы Беларусь 20
Выканаўчая ўлада 46
Судовая ўлада ў Рэспубліцы Беларусь: арганізацыя, струкгура і перспектывы развіцця 72
Канстытуцыйныя асновы прававога статуса асобы 93
Мясцовае самакіраванне ў Рэспубліцы Беларусь 113
Дздагкі
134
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года 135
(асобныя раздзелы са скарачэннямі)
Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года (са змяненнямі і дапаўненнямі), прынятая на рэспубліканскім рэферэндуме
24 лістапада 1996 года 158
Еўрапейская Хартыя Мясцовага Самакіравання 189
Асноўны закон Федэратыўнай Рэспублікі Германіі (23 мая 1949 г.): асноўныя правы 199
Канстытуцыя Польскай Рэспублікі: Свабоды, правы і абавязкі чалавека і грамадзяніна 208
Літаратура для паглыбленага вывучэння курса канстьпуцыйнага права Рэспублікі Беларусь 222
«Прававая адукацьья: крок наперад».
Апісанне праекта 223
Аўтары 226
НАВУКОВАЕ ВЫДАННЕ
КАНСТЫТУЦЫЙНАЕ ПРАВА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
НАВУЧАЛЬНЫ ДАПАМОЖНЖ
Традяе выданне
Iродна
Адказны рэдактар: М. У Сільчанка
Камп'ютарны набор: Т. Лучыц
Камп’ютарная вёрстка: 10. Аляксеева
Мастацкае аздабленне вокладкі: У. Кіслы
У кнізе выкарыстаны ілюстрацыі з энцыклапедычнага даведніка «Францыск Скарына j яго час». Мн.: БелСЭ, 1988.
Падпісана да друку 28.08.98 г. Фармат 60x84/16.
Папера XEROX. Гарнітура школьная.
Наклад 299 экз.
Аддрукавана на правах унутранай дакументацыі
Гродзенскім абласныма грамадскім аб’ядняннем «Ратуша»,