Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 1
Артыкулы, эсэ, прадмовы, інтэрв’ю, гутаркі, аўтабіяграфіі, выступленні (1957-1980)
Васіль Быкаў
Памер: 544с.
Мінск 2014
Враг был сллен н беспрнмерно жесток. За малейшую провннность йлй оплошность co стороны населеішя, а тем более за лрямое неповйновенне властям не было поіцады нй старым, ніі малым. Отвечалн поголовно все. Сотнй тысяч людей быліі лйшены свободы н жйзнй в многочнсленных концлагерях, многле тысячй расстреляны без суда й следствня, другйе сожжены вместе с йх жнлйіцамй. На местах сотен сельскнх домов осталнсь закопченные трубы уцелевшпх от пожаров печей.
Хатынь нменно такая, некогда ннчем не прймечательная деревенька в партнзанском крае на Мйніцйне, которую постнгла самая жестокая участь йз всех возможных в прош-
лой войне. Тнхнм мартовскмм днем сорок третьего года отряд немецкнх карателей окружнл деревню н за несколько часов сжег ее вместе co всемм жмтелямн.
В этой кннге жнвой н бесхнтростный рассказ о людях Хатынм, о ее беспрммерной трагеднп, о ребятншках этой лесной деревенькн, которые нмкогда уже не станут взрослымн. Кто знает, сколько бы вышло нз ннх замечательных людей труда, наукн м культуры, которымн, может быть, гордплнсь бы последуюіцне поколенмя, но вот пх нет н ннкогда уже не будет.
Пнсателышца собрала огромный матернал об этой деревне, н хотя собрать его было нелегко, потому что до обндного мало осталось жнвых свндетелей довоенной жнзнн хатынцев да н самой страшной трагеднн, повествованне отлнчается правднвостью II достаточной полнотой. Перед глазамн чптателя в трудах н заботах проходнт жпзнь двух крестьянскнх семей с нх нелегкой довоенной судьбой, до краев полной тревог н лпшеннй в годы войны. Чнтатель увнднт прямого, честного, умудренного жнзныо деда Карабана, бескорыстного друга детворы іі советчнка старшмх; познакомнтся co скупо, но точно очерченным образом бабкн Тэклн нлн незадачлпвого Пучка. Особо выделены авторскмм внііманнем судьбы младшнх хатынцев Лёксы, Адася, Антошкн, н как бы в дополненне к нпм прнведен рассказ городской девочкн Анюты о страшной жнзніі в оккуппрованном Ммнске рассказ, трогаюіцнй п ужасаюпцій детской своей непосредственностью.
Разные людіі населялн эту деревню, с разлнчнымн человеческнмн характерамн, разнымн склонностяміі н прнвычкамн. Но тот мартовскпй день сорок третьего года обьеднннл всех едіінственной н обіцей трапіческой судьбой, за которой осталась вечная память о нмх, свято сберегаемая согражданамл. На месте сожженной Хатынп теперь огромный государственный меморнал как знак памятн о безвременно погнбшнх людях этой деревнн п многнх сожженных в войну белорусскнх селах. Однако самый прекрасный архптектурный памятннк не в состоянші во всей полноте передать нам тепло загубленных человеческнх жпзней, которые теперь так блнзкн н пнтересны каждому. Нам хочется знать, как жнлн хатынцы, оіцутнть нх людскне тревогп п волнення, познать нх надежды, которым не суждено было сбыться. Для того н нагшсана эта повесть, которая помогает лучше понять н запомннть тех, кого нет с намн, по чей подвнг на века будет освеіцать нашу свободную жнзнь, являя собой прнмер беззаветной любвн к соцналнстнческой Роднне.
Во второй частн кннгн повеста «Голубой экспресс» уже другая, ннчем не похожая на военное лнхолетье, мнрная человеческая жнзнь, но в ней те же деревенскне н городскне ребята, учаіцнеся железнодорожного профтехучнлніца, постнгаюіцне мудрость трудовой наукн в сельском стронтельном отряде. Оказывается, это совсем не просто постронть необходнмый колхозу коровнпк, это не только фнзнческнй труд, требуюіцмй значмтельных уснлнй еіце не окрепшмх ребячьнх рук, но н сложность трудовых взанмоотношеннй, в которых каждый нз ребят познается в своем нстннно человеческом качестве. Пнсательннца хорошо знакома с бытом, укладом н трудом такого коллектмва подростков, так как сама работала в стронтельном отряде, постнгла многотрудные сложностн восіштанпя н ребячыіх взаммоотношеннй. Но в этнх трудностях, в борьбе каждого с собой, с пронзводственнымн неуряднцамн, нечестностью некоторых старшнх товарніцей, в процессе труда нз обычных прнлежных, нераднвых, слабых н поснльнее характеров выковываются будуіцне труженнкн, формпруется трудовой коллектнв. В этом мне внднтся главное достоннство повестн, которая, надо полагать, понравнтся любознательному, строгому н взыскательному молодому чнтателю.
[1973]
1974
[ВЫСТУПЛЕННЕ НА ВЕЧАРЫ
3 НАГОДЫ 50-ГОДДЗЯ]
Я вельмі ўдзячны ўсім, хто сёння прыйшоў сюды, хто сказаў пра мяне шчырае слова, хто прынёс цёплае пачуццё да бел[арускага] слова і беларускай л[ітарату]ры.
3 гэтай, можа, не надта для мяне вясёлай нагоды я хацеў бы сказаць, што талент, які ён ні ёсць, не вырастае на пустым месцы, што ён можа існаваць толькі за кошт сокаў роднай зя.млі, роднай культуры, узрошчанай потам, лёсам, крывёю яе лепшых працаўнікоў у стагоддзях. Толькі сумленне, праца, пакуты даюць найбольшае капіталаўкладанне ў культуру, толькі яны вызначаюць яе кошт у скарбоішы вялікай культуры свету, вартасці якой прама прапарцыянальны ўкладзеным у яе талентам і сумленню. Таму ўсё тут сказанае ў мой адрас я ўспрымаю як аванс на няздзейсненае, якое я мушу цяпер здзейсніць у адведзены мне час жыцця.
Я вельмі ўдзячны ўсім, хто чытаў мае творы, у нейкай меры падзяляў мае думкі, разумеў мае, можа, і не заўжды, як належыць, выражаныя, але заўжды шчырыя турботы.
Я ўдзячны тым, хто некалі дапамог мне на пачатку майго літ[аратурнага] шляху, і чыю дапамогу я буду памятаць да скону сваіх дзён. Я маю на ўвазе найперш тых, каго ўжо няма Г. Шчарбатава, М. Васілька, А. Т[вардоўскага] і тых, хто, на маю радасць, жыве і творыць: П. Панчанку, А. Кулакоўскага, Р. Сабаленку, А. Адамовіча, А. Асіпенку.
Я ўдзячны роднаму майму часопісу «М[аладосць]», з якім звязана амаль што ўсё мной напісанае.
Дзякуй маім крытыкам, злым і добрым, кожны з якіх зрабіў сваю справу і так ці інакш паспрыяў майму літ[аратурнаму] лёсу.
Дзякуй кіраўніцтву СПБ, дзе я ніколі не адчуваў сябе пасынкам, а нават у трудныя часы сустракаў разуменне і спагаду. Дзякуй кіраўніцтву Рэспублікі, якое з клопатам і разуменнем адносілася да таго, што выходзіла на друкаваных старонках
за маім подпісам і, калі ў тым была неабходнасць, папраўляла і накіроўвала маю творчасць.
Дзякуй маім чытачам, без падтрымкі і спачування якіх не мела б ніякага сэнсу ўся нашая творчасць.
Дзякуй вам, дарагія сябры!
[19 чэрвеня 1974 г.]
ЖЫЦЦЁМ АБАВЯЗАНЫ
Якім бы дасканалым ні было наша пісьменніцкае ўяўленне і яго здольнасць дамысліваць, у аснове рэалістычнай творчасці заўжды будуць вопыт, жыццё, выдатныя падзеі эпохі, сведкамі, а яшчэ лепш удзельнікамі якіх мы былі. У гэтым сэнсе наша Вялікая Айчынная вайна стала не толькі найвялікшым выпрабаваннем у жыцці народа, але і рознабаковай школай народнай мужнасці, акадэміяй жыцця для тысяч маладых людзей, нашых сучаснікаў. Франтавы вопыт многіх з нас, стаўшы першым жыццёвым вопытам наогул, даў пасля выдатны матэрыял для нашай ваеннай літаратуры.
Аднак вядома, што час робіць сваю адвечную справу, і з кожным дзесяцігоддзем усё далей у незваротнае мінулае адсоўваюцца падзеі тых агняных гадоў, туман небыцця ўсё шчыльней засцілае справы і твары людзей, вырваных з таго жыцця вайной. Апроч нас і нашай недасканалай памяці, што яшчэ можа ўтрымаць іх у нашай свядомасці, зберагчы для гісторыі?
Вядома, шмат што можа зрабіць мастацтва.
Аднак мастацтва і літаратура пра вайну, маючы пэўную схільнасць да эпічнага і ўзвышанага, нярэдка мінаюць прыватнае і звычайнае, якімі б характэрнымі яны ні былі. У лепшым выпадку індывідуальнае, згубіўшы сваю канкрэтнасць, служыць хіба што нагодай, зыходным матэрыялам для мастацкіх абагульненняў.
Але як жа тады быць з радавым удзельнікам вайны, які меў свой канкрэтны характар, сваё няхай мала каму вядомае, але рэальнае імя, не праславіўся гучнымі подзвігамі, але ўсё ж крывёю або жыццём зрабіў свой уклад у справу перамогі? Вядома ж, усіх і кожнага не ўвекавечыць нават самай стараннай і працавітай літаратуры ўжо хоць бы па той прычыне, што іх безліч. Тры беларускія пісьменнікі і сябры А. Адамовіч, Я. Брыль і У Калеснік стварылі цудоўную кнігу, сабраную
са сведчанняў сотняу людзен, цудам уцалелых пры масавых фашысцкіх акцыях. Кніга гэта ўнікальная як па сваім змесце, так і па маштабах ахопу. Але і яна далёка не вычэрпвае дадзенай тэмы, таму што як ні стараліся гітлераўскія эйнзацкаманды, сведкаў іх злачынстваў засталося нямала.
Я пра многае ўжо напісаў з таго, што бачыў і перажыў на вайне, але павінен прызнаць, што ўсё напісанае толькі малая частка майго сціплага франтавога вопыту. Куды больш з яго не знайшло сабе месца ў маёй франтавой прозе, і невядома, ці знойдзе.
Канешне, хацелася б напісаць пра ўсё, каб хоць часткова адплаціць наш неаплатны доўг перад тымі, каго замест нас вырвала з жыцця вайна. Праўда, мабыць, няма неабходнасці ў кожным асобным выпадку брацца за тоўстую кнігу, можа, болып адпаведным іх памяці будзе простае і сціплае апавядашіе аб іх салдацкім жыцці.
Так, больш за трыццаць гадоў у маёй памяці жыве вобраз лейтэнанта Пятра Міргарада.
Ён не быў маім сябрам, хутчэй наадварот: я недалюбліваў яго за лішнюю, як мне здавалася тады, гарачнасць, не заўсёды абгрунтаваную прыдзірлівасць старшага начальніка да свайго падначаленага. Канешне, ён валодаў такім правам, бо з’яўляўся камандзірам роты, у якой я служыў узводным. Я не ведаю, дзе ён цяпер, перажыў ці не гэтую вайну або, можа, даўно ўжо склаў сваю неспакойную галаву, але ён выразна бачыцца мне жывым у сваім апаленым, караткаватым шынялку, шапцы, з аўтаматам на плячы, якім я ўпершыню ўбачыў яго ў тую заінелую снежаньскую раніцу, калі ён падвёў мяне да кароценькага строю майго стралковага ўзвода. Ён прадставіў узвод мне, а мяне прадставіў байцам хмурым, недаспаным, азяблым, якія чакалі тады спазнелы сняданак. Я хацеў аб чымсьці запытаць байцоў, але ён нецярпліва кінуў: «Ладна, пасля пазнаёмішся. Камандуй! Праз дваццаць хвілін атака!»
Праз дваццаць хвілін была атака, шалёна лупцавалі варожыя кулямёты, а мінныя разрывы чорнымі плямамі за дзесяць хвілін спярэсцілі ўсё поле. Хутка мы заляглі, здавалася, не ў стане болей падняцца. Каб вызначыць шчыльнасць агшо, камандзір роты на некалькі секунд ускінуў над сабой малую лапатку, і ў метале яе адразу ж з’явіліся дзве рваныя дзіркі ад куль. I ўсё ж мы ўсталі, паднялі байцоў і атакавалі вёску, на ўскрайку якой у брацкай магіле засталася трэць нашай роты.
КНІГІ ОНЛАЙН
