Слоўнік архаізмаў і гістарызмаў

 

па творах беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі

Мінск «Беларуская навука» 2007

УДК 811.161.3’374.24

ББК81.2 Бен-4 С 87

Рэцэ нзенты:

доктар філалагічных навук Г. А. Цыхун; доктар філалагічных навук A. А. Яскевіч

Выпуск выдання ажыццёўлены па заказу і пры фінансавай падтрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь

Струкава, С. М.

С 87 Слоўнік архаізмаў і гістарызмаў (па творах беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі) / С. М. Струкава. Мінск: Беларус. навука, 2007. 655 с.

ISBN 978-985-08-0887-5.

Гэта першы ў гісторыі айчыннай лексікаграфіі даведнік, у якім раскрываецца семантыка ўстарэлых лексічных намінацый, вядомых па мастацкіх і публіцыстычных тэкстах. Акрамя агульных назваў у слоўнік уключаны ўстарэлыя ўласныя імёны-гістарыонімы і археонімы.

У якасці даведачнага дапаможніка слоўнік можа быць выкарыстаны не толькі лінгвістамі, студэнтамі, навучэнцамі сярэдніх навучальных устаноў, але і пісьменнікамі, літаратуразнаўцамі, навуковымі супрацоўнікамі, усімі, каго цікавяць пытанні гістарычнага развіцця беларускай мовы.

УДК 811.161.3’374.24

ББК81.2 Бен-4

ISBN 978-985-08-0887-5

© Струкава С. М., 2007

© Афармленне. РУП «Выдавецкі дом «Беларуская навука», 2007

ПРАДМОВА

Прапанаваны слоўнік з’яўляецца першай спробай у беларускай лексікаграфіі сістэматызацыі і апісання лексікі пасіўнага складу архаізмаў і гістарызмаў, вядомых па творах беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Матэрыялам для яго складання паслужылі разнастайныя ў храналагічных адносінах мастацкія і публіцыстычныя творы:

-  творы першапраходцаў беларускай літаратуры этапу яе зараджэння (Ян Чачот, К. Вераніцын, В. Дунін-Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч і інш.);

-  творы класікаў беларускай літаратуры этапу яе станаўлення і росквіту (Я. Купала, Я. Колас, М. Гарэцкі, 3. Бядуля і інш.);

-  творы гістарычнага жанру беларускай літаратуры канца 80-х гадоў XX пачатку XXI ст. (В. Іпатава, У. Арлоў, Л. Дайнека, I. Шамякін, Г. Далідовіч, В. Чаропка і інш.).

Да таго ж выкарыстаны асобныя празаічныя творы з характэрнымі адметнасцямі мовы перадваеннага і паваеннага перыядаў, створаныя беларускімі пісьменнікамі-эмігрантамі. Асаблівая ўвага звернута на моўную спецыфіку твораў выдатнага лексікографа, пісьменніка, публіцыста, грамадскага і культурнага дзеяча В. Ластоўскага. Акрамя мастацкіх (арыгінальных, перакладных) і публіцыстычных твораў пад увагу прымаліся выбарачныя творы эпісталярнага жанру: пісьмы В. СавічаЗаблоцкага да Міхайлы Драгаманава, пісьмы Я. Коласа да Я. Ф. Карскага, пісьмы Я. Купалы да Эпімах-Шыпілы і некаторыя іншыя.

Зыходзячы з храналагічнай неаднастайнасці выкарыстаных моўных крыніц, адзначым, што ў слоўнік уключаны два тыпы ўстарэлай лексікі: архаізмы і гістарызмы часу словы, якія пад час напісання твора належалі да актыўнай, жывой лексікі і толькі пазней набылі ўстарэлы характар, і архаізмы і гістарызмы стылістычнага ўжывання, г. зн. свядома, з пэўнай стылістычнай мэтай выкарыстаныя аўтарам словы, якія ўстарэлі як для яго, так і для чытача. Скажам, слова войт у паэме К. Вераніцына «Тарас на Парнасе» (.../ войт ніразу не збрахаў) — гістарызм часу са значэннем ‘стараста ў часы прыгону’, а ў аповесці Я. Коласа «Дрыгва» гістарызм стылістычнага ўжывання і абазначае ‘кіраўніка воласці, прызначанага польскімі акупацыйнымі ўладамі

ў 1920 г.’. Зразумела, што ў рамане В. Іпатавай «Вяшчун Гедзіміна» слова войт са значэннем ‘асоба, якая ўзначальвае мясцовае кіраванне ў Вялікім княстве Літоўскім’, ужыта ў стылістычных мэтах.

Такія словы, як шляхціц, прыстаў дзесяцкі, асэсар, места, павет, якія маюць месца ў творах В. Дуніна-Марцінкевіча, у прыватнасці, у «Пінскай шляхце», трэба расцэньваць як гістарызмы ці архаізмы часу, такая іх кваліфікацыя абумоўлена гістарычнай зменлівасцю мовы.

Сярод архаізмаў часу ў асобную групу належыць вылучыць уласна фанетычныя архаізмы словы, пераважна іншамоўнага паходжання, якія розняцца ад сваіх сучасных адпаведнікаў асаблівасцямі вымаўлення, адлюстраванымі на пісьме. Узнікненне такіх слоў звязана найперш з дарэформенным беларускім правапісам, існаваўшым да 1933 г. Беларускі правапіс адзначанага перыяду быў ненармалізаваны, таму мог з большай дакладнасцю адлюстроўваць мадыфікацыі гукавога складу іншамоўнага слова. У выніку, запазычанні таго перыяду ўжываліся ў форме больш блізкай да этымонаў, чым гэта назіраецца ў цяперашні час. Па агульным правіле, існаваўшым да 1933 г., палаталізаваўся еўрапейскі [1] (клюб — клуб, лёгіка-логіка, Лёндан—Лондан, плян план, салён салон), у запазычаных словах перад галоснымі пярэдняга раду [e], [і] захоўвалася цвёрдасць зычных, як і ў польскай мове фымн гімн, гэнерал генерал, клясык — класік, мінэрал мінерал, мэталічны — металічны), іншамоўныя словы грэчаскага паходжання адлюстроўвалі перадачу гукаў [т], [6] на месцы адпаведных сучасных [ф], [в] (міт — міф, міталёгія міфалогія, бізантыйскі — візантыйскі).

Словы, напісаныя так званым класічным правапісам, характэрным для твораў старой рэдакцыі, складаюць даволі значную (калі не большую) частку лексікі. Для стварэння карціны моўнай архаікі мы палічылі дастатковым уключыць у слоўнік толькі некаторыя з тагачасных асіміляваных запазычанняў. Пакінуць па-за ўвагай адзначаны тып архаічнай лексікі было б, на нашу думку, няправільным, паколькі гэта прывяло б да звужэння існуючага паняцця тыпалогіі архаізмаў. У сучасным беларускім мовазнаўстве этымалагічна-фанетычна мадыфікаваныя формы слова прынята лічыць лексіка-фанетычнымі архаізмамі. Дастаткова спаслацца на такое аўтарытэтнае выданне, як «Беларуская мова: Энцыклапедыя» (Мінск, 1994), дзе ў якасці лексіка-фанетычных архаізмаў прыводзяцца словы кроніка — хроніка, філёзофія — філасофія, часопісь — часопіс, Эўропа — Еўропа.

3 пазіцый моўнай узроўневай сістэмы ў слоўніку прадстаўлены ўсе тыпы архаічнай лексікі (за выключэннем графічных і арфаграфічных архаізмаў):

1. Уласна лексічныя архаізмы словы з устарэлым планам выражэння (формай), якія знаходзяцца ў сінанімічных адносінах са сваімі актыўнымі эквівалентамі: аскіцырый манастыр, віўфлеотыка бібліятэка, зегзіца зязюля, імбрычак чаіінік, каўка галка (птушка), квецень красавік, красны прыгожы, кругавід гарызонт, лал — рубін, лемантар буквар, лета год, мапа карта, марац сакавік, каліта кашалёк, маціца — перламутр, мытня таможня, мяцельшчык — дворнік, нагавіцы штаны, надлобнік забрала, нарты лыжы, патрава — ежа, паходня — факел, пекната — прыгажосць, персі грудзі, просінец — люты, прошласць -мінулае, прышласць — будучыня, сіг крок, сужэнства шлюб.
2. Лексіка-фанетычныя архаізмы фанетычныя архаізмы, што адрозніваюцца ад сваіх актыўных варыянтаў адным ці дзвюма гукамі: вагонь агонь, ваднастайны — аднастайны, вазёрны — азёрны, газэта газета, гіранічна іранічна, гішпанец іспанец, длань далонь, каломна — калёна — калона, клюб — клуб, крайс — край, лёгіка логіка, лёзунг, —лозунг, мінэрал -мінерал, мэталічны — металічны, назова — назва, плян план, салён — салон, сыгнал — сігнал.
3. Лексіка-марфалагічныя архаізмы марфалагічныя мадыфікацыі слова з аналагічнай семантыкай, але не тоеснымі катэгарыяльнымі значэннямі роду, склону і да т. п. і іх выражэннямі: тэмат (м.) тэма (ж.), рэстарацыя (ж.) -рэстаран (м.), кляса (ж.) кляс (м.), патока (ж.) паток (м.), прытока (ж.) прыток (м.), прыйма (н.) прыём (м.). Сюды ж аднясём і словы з флексійным нарашчэннем, якое не прывяло да родавых адрозненняў: нэгра (м.) негр (м.), паэта (м.) паэт (м.), бандыта (м.) бандыт (м.).
4. Лексіка-словаўтваральныя архаізмы, якія ў залежнасці ад характару вытворнай асновы падзяляюцца на прыставачныя (вырослы дарослы, нагарода -узнагарода, пашум шум, ратай — араты, скрайні крайні), суфіксальныя (пастыр пастух, сарачня сорак, спірытус — спірт, таваровы таварны, фантазаваць фантазіраваць, шкаляр школьнік) і прыставачна-суфіксальныя (апачывальня — спальня, паранак раніца).
5. Семантычныя архаізмы мнагазначныя словы з устарэлым значэннем, якія па прыкмеце ўстарэласці супрацьпастаўляюцца іншым значэнням, змешчаным у семантычнай структуры лексіка-семантычных варыянтаў (ЛСВ). Пры гэтым менавіта актыўныя значэнні ЛСВ захоўваюць форму слова ў сучаснай мове. Некалькі прыкладаў:

Азіят 1. Жыхар Азіі.

2. Уст. зневаж. Грубы, жорсткі, некультурны чалавек.

Кабрыялет 1. Кузаў легкавога аўтамабіля з мяккім адкідным верхам.

2. Уст. Лёгкі аднаконны двухколы экіпаж без козлаў з адным сядзеннем.

Міля 1. Мера даўжыні ў навігацыі, роўная 1852 м.

2. Мера даўжыні (сухапутная міля) ў англамоўных краінах, роўная 1609,344 м.
3. Нямецкая (геаграфічная) мера даўжыні 4 градусаў дугі зямнога экватара, роўная 7420,4 м.
4. Уст. Руская мера даўжыні, якая раўнялася 7468 м.
5. Уст. Тысяча падвойных крокаў узброенага воіна (легіянера) у Старажытным Рыме (лічылася роўнай 1481 м, пазней 1483,5 м).

Хітрэц 1. Хітры чалавек.

2. Уст. Архітэктар.

Таварыш 1. Сябра.

2. Уст. Член гандлёвай або прамысловай кампаніі, кампаньён у гандлі.

Адносна гістарычнай лексікі ў слоўніку прадстаўлены ўласна лексічныя і лексіка-семантычныя гістарызмы (па азначэнні 1. Лепешава, гл. яго кн.: Спрэчныя пытанні беларускага мовазнаўства. Гродна, 2002). Да ліку ўласна лексічных гістарызмаў належаць найменні, семантычны аб’ём якіх складаецца толькі з устарэлых значэнняў. Такімі з’яўляюцца, напрыклад, тэрміны: гетман ‘камандуючы войскамі табарытаў у Чэхіі ў XV ст.’, ‘камандуючы войскамі ў старой Полыпчы і Вялікім княстве Літоўскім’, ‘камандуючы рэестравымі казакамі на Украіне ў другой палове XVI першай палове XVII ст.’, ‘камандуючы войскамі ў Малдове ў XVII ст.’; дзесяцкі ‘камандзір дзесяці воінаў’, ‘у дарэвалюцыйнай Расіі выбарная асоба з сялян, якая выконвала паліцэйскія абавязкі’.

Лексіка-семантычныя гістарызмы ў адрозненне ад уласна лексічных гістарызмаў у сучаснай беларускай мове маюць актуальныя значэнні. Для прыкладу, слова гільдыя, рэалізуемае ў творах беларускай літаратуры са значэннем ‘аб’яднанне купцоў або рамеснікаў у сярэдневяковай Еўропе, якое абараняла інтарэсы сваіх членаў’ або ‘адзін з трох маёмасных разрадаў купецтва ў царскай Расіі’, з’яўляецца лексіка-семантычным (ці семантычным) гістарызмам, а са значэннем ‘саюз, аб’яднанне’ (напрыклад, гільдыя літаратараў) актуальным словам. Тое ж датычыць семантычных гістарызмаў: локаць ‘даўнейшая мера даўжыні, прыблізна 0,5 м’, двор ‘прадмесце, маёнтак’, скарб ‘дзяржаўная маё6

масць’, кварта ‘даўнейшая мера вадкіх і сыпкіх рэчываў’, якія знаходзяцца ва актыўным ужытку і сёння, але з іншымі значэннямі.

Да ліку ўстарэлых намі аднесены дыяхронна-словаўтваральныя лексічныя адзінкі, утвораныя ад устарэлых асноў, што выйшлі з ужытку. Такімі з’яўляюцца, напрыклад, агентыўныя назвы жаночага роду, што ўзніклі ад рэальных ці патэнцыяльна ўтваральных назваў мужчынскага роду: печанежка печанег (печанегі), яцвяжанка -яцвяг, варажка вараг (варагі), вайдэлотка вайдэлот (вайдэлоты), бернардынка бернардзінец (бернардзінцы), налыйчанка налыйчанін (нальшчанё), і іншыя аўтарскія наватворы: вапленне [ад стараж. вапь фарба], вечаваць [ад стараж. веча], лавеі(тва [ад стараж. ловы], жывацець [ад стараж. жйвоть], покутны [ад стараж. покута тайна], пярлінка [ад стараж. перль], алканне [ад стараж. алкатй галадаць]. У дачыненні да апошняга слова алканне адзначым, што яго формы з адсутнасцю асіміляцыйнага змянення былі характэрны для старажытнага моўнага перыяду, але мелі зусім іншую семантыку, параўн. ст.-руск. альканйк, алканйк — ‘пост’, ст.-бел. алканйе ‘моцнае жаданне, імкненне да чаго-н.’. Таму алканне са значэннем ‘голад’ мэтазгодна разглядаць як дыяхронна-словаўтваральны архаізм, базай для ўтварэння якога паслужыў старажытны дзеяслоў алкать ‘галадаць’.

Значную частку ўстарэлай лексікі, прадстаўленай у слоўніку, складаюць старажытныя словы з указаннем іх форм у старажытнарускі і старабеларускі перыяды, у некаторых выпадках старажытныя формы суправаджаюцца семантычнай характарыстыкай (поўнай ці частковай), што дае магчымасць супаставіць ранейшы семантычны аб’ём лексічнай адзінкі з аўтарскім выкарыстаннем, напрыклад: акінф [ст.-бел. акйнфь яхант (каштоўны камень)], ахабень [ст.-руск. охабень верхняе доўгае адзенне з прарэхамі пад рукавамі], байдак [ст.-бел. байдакь, бойдак-ь — тып рачнога і марскога прамысловага судна], бакшта [ст.-бел. бакшта, башта абаронная вежа], балвахвалства [ст.-бел. балвохвалство, балвофалство, балвохвальство, болвофалство, болвохвалство — язычаства, ерась], бенкарт [ст.-бел. бенкарть, букарть, бэнкарть — пазашлюбнае дзіця], бліжыка [ст.-руск. блйжйка, блйжйкь родзіч], борць [ст.-бел. борть 1. Борць. 2. Частка лесу з бортнымі дрэвамі. 3. Бортнік], бярэма [ст.-бел. береме, беремя 1. Груз, ноша, цяжар. 2. Павіннасць. 3. Плод у жываце цяжарнай жанчыны], гаспода [ст.-бел. господа 1. Дом, гаспадарка. 2. Заезны двор, карчма. 3. Пакой, памяшканне], госць [ст.-бел. гость 1. Госць, наведвальнік. 2. Купец, які гандляваў у розных гарадах і краінах; іншаземны купец, чужаземец. 3. Чалавек, які знайшоў прытулак у іншай краіне, іншым горадзе, у каго-н.].

Старажытныя лексічныя адзінкі паводле шляхоў пранікнення ў мову мастацкага твора не аднастайныя. Адны з іх выкарыстаны пісьменнікамі як элементы тагачаснай жывой мовы, скажам, купалаўскае выкарыстанне слоў мілта [ст.-бел. мйлта талакно, страва з мукі], машна ‘кашалёк’, бурка ‘шырокая адзежына з даматканага сукна з башлыком’, прышлы ‘будучы’, ясыр ‘няволя, палон’; коласаўскае абэцадлы ‘вучэнне, грамата’, вачок ‘сумка, кашалёк’, гон ‘адзінка вымярэння даўжыні і плошчы’, каліта ‘кашалёк’, корх ‘старая мера таўшчыні на шырыню далоні’, трунак ‘напітак’. Гэта тэндэнцыя выразна прасочваецца на прыкладах з твораў В. Дуніна-Марцінкевіча і Ф. Багушэвіча: гаспода ‘дом, жыллё гаспадара’, дарэктар ‘дамашні настаўнік’, дворскі ‘прыдворны’, дзедзіч ‘спадчыннік’, дыскурс ‘размова, гутарка’, дысцыпліна ‘рамень, бізун’, дыярыуш ‘дзённік’, жадны ‘ніякі’, жупан ‘від адзення’, зэгар ‘гадзіннік’, кагал ‘яўрэйская абшчына’, камердынер ‘слуга ў гаспадарцы ў багатым доме’, кансыстар ‘кансісторыя’, каптур ‘галаўны ўбор’, кашталян ‘ваенны кіраўнік горада’, кварта ‘мера вадкіх і сыпкіх рэчываў’, кватэрка ‘кубак пэўнай ёмістасці’, ключніца ‘эканомка’, кмет ‘селянін, падданы’, кунтуш ‘від адзення’, лан ‘участак зямлі, палетак’, лоўчы ‘палясоўшчык’, матрона ‘паважная жанчына’, мацар ‘уладар’, машонка ‘невялікі кашалёк’, оступ ‘участак забалочанага лесу’, пасэсар ‘арандатар’, пекны ‘прыгожы’, перла ‘жэмчуг’, рок ‘год’, срога ‘строга’, строй ‘адзенне, убор’, урода ‘прыгажосць’, фатыга ‘клопаты, турботы’, ціжба ‘натоўп людзей’, шата ‘плашч, верхняя вопратка’, штандар ‘сцяг’, яндоўка ‘медная пасудзіна’, ярмолка ‘традыцыйны яўрэйскі галаўны ўбор’. Дарэчы, Ф. Багушэвіч у прадмове да зборніка «Dudka bielaruskaja» адзначаў цесную сувязь беларускай мовы свайго часу са старабеларускімі лексічнымі традыцыямі: «Чытаў я ці мала старых папераў па дзвесце па трыста гадоў таму пісаных у нашай зямлі і пісаных вялікімі панамі, а нашай мовай чысцюсенькай быццам вось цяпер пісалася». Гэта выказванне пацвярджае апошнія вывады ў галіне айчыннага мовазнаўства аб існаванні лексічнай пераемнасці паміж новай беларускай літаратурнай мовай і мовай старабеларускага перыяду: «.. беларуская мова старога і новага перыядаў — гэта не дзве розныя мовы, а два этапы ў развіцці адной і той жа мовы, створанай адным і тым жа этнасам на базе адзінства духоўнай культуры. Іх звязвае і радніць той грунт жывой народнай мовы, на які яны абапіраліся ў сваім развіцці і ў які яны глыбока пусцілі карані» (Мова твораў «Нашай нівы»: Варыянтнасць і сінанімія. Мінск, 2005. С. 20).

Старажытныя лексічныя адзінкі другога тыпу мэтанакіравана запазычаны пісьменнікамі з папярэдніх перыядаў развіцця мовы. Аднос8

на такога віду запазычання ў навуковай літаратуры адзначаецца, што яно «адбываецца толькі ў працэсе літаратурнай творчасці і з’яўляецца вынікам свядомых намераў. Пры гэтым неабходна ўлічваць наступныя адрозненні. Па-першае, запазычванні могуць рабіцца проста для таго, каб нанава адрадзіць некаторыя сапраўдныя або ўяўныя перавагі мовы на больш ранняй ступені яе развіцця. Па-другое, архаічнасць мовы можа служыць для таго, каб лепей ахарактарызаваць мінулую эпоху, у якую аўтар пераносіць свайго чытача. У апошнім выпадку архаічны моўны матэрыял можа запазычвацца намнога шырэй, чым у першым» (Г. Пауль. Прннцнпы нсторнн языка. М., 1960). Да ліку старажытных адзінак, інкруставаных сучаснымі аўтарамі ў мову мастацкіх твораў, належаць, прынамсі, вайя ‘пальма’, адамашак ‘шаўковая тканіна з Дамаска’, алтабас ‘род парчы, затканай золатам ці срэбрам’, антракс ‘каштоўны камень рубін’, аргамак ‘назва пародзістых верхавых коней у краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу’, байбэрак ‘тканіна з шоўку з залатым ці срэбраным узорам’, балвахвалства ‘язычніцтва’, белт ‘страла’, бярозазол ‘месяц красавік’, веленс ‘разнавіднасць плашча’, ведзяніца ‘законная жонка’, галяндзерскі ‘галандскі’ і шматлікія іншыя.

Даўнасць паходжання лексічных адзінак, адлюстраваных у слоўніку, пацвярджаецца іх фіксацыяй у лексікаграфічных працах У. Даля («Толковый словарь жнвого велнкорусского языка»), I. Насовіча («Словарь белорусского наречмя»), напрыклад: баса ‘прыгажосць’, громоздный ‘вялізны’, дараносйца, дйкомыть ‘птушка, злоўленая з волі’, дядйна ‘жонка дзядзькі, цётка па дзядзьку’, едйво ‘ежа’, загуста ‘густая балтушка, гарачы кісель, гушча; каша з іржаной мукі да снедання з малаком і маслам, а ў пост з мёдам’, звездышь ‘від зброі ў выглядзе зоркі’, зегзйца ‘зязюля’, каравайнйца, кокошнйкь, кортель ‘летняя вопратка’, лутошка ‘кара’, прйтворнйкь ‘швейцар, вартавы’, прйчетнйкь ‘клірык, царкоўны служка, дзячок або званар’,рабынйчь, слетокь ‘маладая птушка, якая ўжо вылецела з гнязда’, семейнйкь, соколятнйкь, солнцевороть ‘паварот сонца на прыбаўленне ці ўбаўленне дня; зімовы і летні дзень’, талйца ‘адліга’, прйлобокь, уставіцйкь, шнека ‘рыбалоўная лодка’, шорнйк-ь ‘майстар па вырабе раменнай вупражы’.

Слоўнік змяшчае ў сабе пласт лексічных запазычанняў з польскай мовы, якія расцэньваюцца намі як устарэлыя намінацыі на той падставе, што былі характэрны для папярэдніх этапаў развіцця беларускай mobbl Нагадаем, што ў ХІХ-ХХ стст. беларуская літаратурная мова, фарміруючыся на народнай аснове, адчувала ў галіне лексікалогіі моцнае ўздзеянне з боку польскай мовы. Цеснае ўзаемадзеянне новай беларускай літаратурнай мовы з польскай тлумачыцца найперш геаграфічным суседствам беларускіх і польскіх народаў, іх культурна-эканамічнымі

ўзаемаадносінамі. Да таго ж трэба мець на ўвазе і тую акалічнасць, «што з даўніх часоў значныя масы беларускага насельніцтва жылі на этнічнай тэрыторыі палякаў і, наадварот, значныя масы польскага насельніцтва жылі ў розных месцах (асабліва на захадзе і ў цэнтры) этнічнай тэрыторыі беларусаў. Пры такім перамяжаючымся рассяленні беларусаў і палякаў элементы беларускай народнай мовы лёгка пранікалі ў польскую народную мову і, наадварот, элементы польскай мовы у беларускую. Натуральна, што гэта пэўным чынам адбівалася і на стане беларускай літаратурнай мовы» (М. Булахаў. Развіццё беларускай літаратурнай мовы ў ХІХ-ХХ стст. ва ўзаемаадносінах з іншымі славянскімі мовамі. Мінск, 1958. С. 26).

Шматлікія паланізмы адзначаюцца ў творах беларускіх пісьменнікаў XIX ст., якія стаялі ля вытокаў зараджэння новай беларускай літаратуры, прынамсі, у творах Яна Чачота, В. Дуніна-Марцінкевіча. Значнае месца займаюць паланізмы ў творах Я. Купалы, які ўжываў іх пераважна без стылістычнай нагрузкі, г. зн. як звычайныя намінатыўныя сродкі: блонне, вашмасць, вэлён, гарсэцік, гішпаны, дварак, дварачка, дыдак, загарак, замчысты, застава, жонд, кавярня, камтур, каўка, кляйнот, кнея, краёвы, контрафалды, кораб, кракавяк, краса, краябраз, кружганак, круль, крыска, крэсавы, лежа, лютня, люфа, мажджэра, макат, марац, мацарства, міністрэль, модлы, можнасць, паглёд, пажога, палудне, паняверка, паранак, паспаліты, пахлебства, пашум, пекны, пляц, пляйстар, полыск, пошапт, прадсенне, світ, сакрамэнт, царат, цытрына, чарэсня і інш. Пранікненне ў мову твораў Я. Купалы вялікай колькасці паланізмаў непасрэдным чынам звязана з яго перакладніцкай дзейнасцю. Вядомыя пераклады паэта з А. Міцкевіча, М. Канапніцкай, Э. Ажэшкі, Л. Кандратовіча (У. Сыракомлі), В. Вольскага, Я. Каспровіча, К. Куеўскага, Ю. Крашэўскага, В. Бранеўскага. 3 твораў гэтых пісьменнікаў Я. Купала перанёс у мову сваіх перакладаў значную колькасць слоў і выразаў, характэрных польскай мове.

Паланізмы даволі частая з’ява ў творах іншых пісьменнікаў, напрыклад, у творах Я. Коласа (аповесць «Дрыгва», паэмы «На шляхах волі», Рыбакова хата»), які карыстаўся паланізмамі як звычайнымі сродкамі наймення, так і мог ужыць іх у стылістычных мэтах: трунак, майткі, фартэцыя, гвязда, зэгарак, файны, гавэнда, пробашч, фатыга, мапа, пастарунак, дэфензіва, круль, канфедэратка, крэсы, квэстыя.

Належыць адзначыць асабліва выразны польскі ўплыў ў паваенных творах М. Цэлеша: галя, гамаваць, гачак, гэст, доба, дубальтам, дыхта, інтэнцыя, кагуцік, каломна, клутня, куля, кундаль, купаваць, лётнішча, лонка, мапа, мундур, муштарда, нарты, паядынка, перамыт10

нік, прапустка, прытока, псюк, размаіты, футурал, шкапа, шыкаваць і іншыя.

Сярод іншых славянскіх запазычанняў, адлюстраваных у слоўніку, невялікі працэнт складаюць украінізмы, якія маглі пранікаць у беларускую мову як праз пераклад украінскіх твораў, так і па жывых каналах непасрэдных эканамічных і культурных сувязей братніх народаў: гетманства, гетманшчына, кабзар, карбаванец, карбаўнічы, кашовы, кірэя, клочча, кобза, людзіна, маскалік, шальвары і некаторыя іншыя.

Асобную групу ўтвараюць устарэлыя лексічныя адзінкі неславянскага паходжання, сярод іх галіцызмы (абардаж, авіетка, аграфка, амбарас, грэнадзёр, кабрыялет, каземат, калабарацыяніст, камісар, капот, менуэт, пражэкт, прэзент, рэверанс), германізмы (ланцэт, панцыр), лацінізмы (прапазіцыя, сенат, скрыпторый) і іншыя. Заўважым, што этымалагічная даведка ў слоўніку не з’яўляецца абавязковай для ўсіх намінацый, паколькі гэта не ўваходзіла ў задачы яго складальніка.

Заключную частку слоўніка складае ўстарэлая анамастыка, якая выступае ў якасці асаблівага функцыянальна-стылістычнага разраду слоў і можа быць класіфікавана па аналогіі з традыцыйнай тыпалогіяй устарэлых агульных слоў і выразаў: археонімы і гістарыонімы. Археонімы гэта ўстарэлыя ўласныя назвы існуючых сёння паняццяў, аб’ектаў, а гістарыонімы уласныя назвы рэалій, якіх ужо няма ў сучаснай рэчаіснасці.

У межах агульнапрынятай класіфікацыі анамастыкі археонімы, выкарыстаныя ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах, можна дадаткова дыферэнцыраваць на такія групы, як архаічныя тапонімы і астронімы.

Сярод архаічных тапонімаў айконімы, урбанонімы, гідронімы: Гарадзень Гродна, Вайсрутэнія Беларусь, Крулявец — Калінінград, Менск Мінск, Понцкае мора Чорнае мора, Рубон Дзвіна, Руян Руген, Самагіція Жамойць, Смараканва Самарканд, Сыбэрыя — Сібір, Сміла — Смела, Чач Ташкент.

Інкрустуюцца ў мастацкія тэксты ўстарэлыя астронімы: Вайсковы стан Млечны Шлях, Кол-зорка Палярная зорка, Старажы сузор’е Вялікая Мядзведзіца, Чагір зорка Венера і іншыя.

У гістарычна-мастацкай літаратуры набываюць другое жыццё характэрныя для мінулага ўстарэлыя імёны або архаічныя антрапонімы: Валодша Уладзімір, Уна, Прадыслава, Світазара і іншыя.

3 пункту погляду змяненняў, якія адбыліся на розных узроўнях моўнай сістэмы, археонімы падзяляюцца на некалькі тыпаў:

уласна лексічныя археонімы, якія ў гістарычных творах складаюць найбольшы працэнт у колькасных і частотных адносінах. Гэта

поўнасцю ўстарэлыя ўласныя назвы, на змену якім прыйшлі назвы з іншай асновай, напрыклад, КёнігсбергКалінінград, Чач Ташкент',

фанетычныя і фанетычна-словаўтваральныя археонімы: МенскМінск, Лёндан Лондан, Коўна Каунас, Вільня Вільнюс.

Неабходна адзначыць, што падзел на асабовыя і агульныя назвы ў прапанаваным слоўніку не з’яўляецца прынцыповым. Па аўтарскіх меркаваннях да ўласных назваў аднесены ў ім і некаторыя анамасіялагічна абумоўленыя намінацыі, якія перайшлі ў разрад агульных, тыпу герынгі, нячаеўцы, далгарушаўцы. У той жа час, у асноўнай частцы слоўніка сустракаюцца намінацыі, якія маюць пры сабе памету (уласн.). Гэта датычыць полісемантычных адзінак, якія ў залежнасці ад значэння могуць функцыянаваць і як агульныя назоўнікі, і як уласныя.

Структура слоўніка

«Слоўнік архаізмаў і гістарызмаў (па творах беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі)» гэта даведнік філалагічнага профілю, асноўная мэта якога зафіксаваць устарэлае слова ў тэксце, вызначыць яго семантычны аб’ём, праілюстраваць канкрэтныя выпадкі выкарыстання лексемы, яе функцыі тыповымі прыкладамі з мастацкіх і публіцыстычных твораў. Пры падачы ілюстрацыйнага матэрыялу арфаграфія выдання твора захоўваецца з аўтэнтычнай дакладнасцю: перадаецца асіміляцыйная мяккасць зычных, адсутнасць акання і іншае.

У слоўнік уключаны зафіксаваныя ў творах розныя знамянальныя часціны мовы: назоўнікі, сярод іх назоўнікі-амонімы, абрэвіятуры, формы суб’ектыўнай ацэнкі; дзеясловы (формы незакончанага і закончанага трывання), дзеепрыметнікі, прыметнікі, прыслоўі, лічэбнікі.

Амонімы падаюцца самастойнымі слоўнікавымі артыкуламі і адпаведна абазначаюцца арабскімі лічбамі з правага боку ўверсе рэестравых слоў.

Кожнае зменнае слова, зафіксаванае ў рэестравай частцы, прыводзіцца, як правіла, у зыходнай форме. У шэрагу выпадкаў рэестравае слова падаецца не ў пачатковай, а ў зменнай форме, напрыклад, назоўнікі ў назоўным склоне множнага ліку, што звязана з адсутнасцю адпаведных форм адзіночнага ліку або рэдкай рэалізацыяй у моўнай практыцы існуючых форм адзіночнага ліку.

Кожнае рэестравае слова суправаджаецца лексіка-граматычнай характарыстыкай: указваецца род, лік, зборнасць назоўніка, трыванне дзеяслова і інш., прыналежнасць да такіх лексіка-граматычных класаў слоў, як прыметнік, дзеяслоў, прыслоўе, лічэбнік і інш.

Некаторыя словы маюць стылістычную характарыстыку, гэта датычыць, напрыклад, слоў гутарковага ўжывання, якія маюць наступныя 12

паметы: разм., пагардл., зневаж. Сустракаюцца паметы: кніжн., міф., персаніф. (персаніфікацыя; так пазначаюцца характэрныя выпадкі ўжывання неадушаўлёнага прадмета, які набывае ўласцівасці адушаўлёнага).

Фанетычныя, граматычныя варыянты ў слоўніку падаюцца ў адным артыкуле і аб’ядноўваюцца пры асноўным слове-дамінанце злучнікам «і» ці коскай: злучнікам «і» звязваюцца два варыянты, а ў трохчленным і большым радзе варыянтаў апошні варыянт з папярэднім: калегіум і калегіюм; аконам, акоман і коман. Асноўным, рэестравым, як правіла, лічыцца найбольш пашыраная форма, якая адпавядае норме беларускай літаратурнай мовы. Так, скажам, сярод варыянтаў ахмістрыня, вахмістрыня і хмістрыня дамінантай трэба лічыць форму ахмістрыня.

Да слова-дамінанты прыводзяцца і арфаграфічныя варыянты, што прадыктавана неабходнасцю рэгістрацыі формаў слова ў адпаведнасці з аўтарскім тэкстам выкарыстанай рэдакцыі: асміна і асьміна; прошласць і прошласьць.

У круглых дужках побач з рэестравым словам падаецца неілюструемае тут прыкладам слова-сінонім, якому ўласціва тое ж значэнне, што і рэестраваму слову: абадрыты (бодрычы).

Пададзенае ў дужках слова можа быць рэестравым у іншым слоўнікавым артыкуле:

Жамойць (Жэмайція, Жмудзь, Самагіція) ж. Гістарычная і этнаграфічная вобласць на захадзе Літвы, якая з 1260-х гадоў была ў складзе Вялікага княства Літоўскага II Жмудзь ж. Тое, што Жамойць. Самагіція ж. Тое, што Жамойць.

Слоўнікавыя артыкулы складаюцца з наступных элементаў: 1) рэестравага слова; 2) граматычных памет; 3) стылявых памет; 4) семантычнага аб’ёму слова; 5) пашпартызаванага ілюстрацыйнага матэрыялу; 6) устойлівых спалучэнняў; 7) фразеалагізмаў; 8) назоўнікаў-прыдаткаў.

Семантыку рэестравага слова дапамагае асэнсаваць тэкставы матэрыял, у якім яно зафіксавана. Асабліва гэта датычыць полісемантычных рэестравых слоў. Пры немагчымасці падбору ілюстрацыйнага матэрыялу на пэўнае ўстарэлае паняцце значэнне ўсё роўна прыводзіцца дзеля поўнага ўяўлення пра семантычны аб’ём слова, але іерархічнасць значэнняў у такім выпадку можа не вытрымлівацца: спачатку, як правіла, у слоўніку падаюцца значэнні, падмацаваныя аўтарскім кантэкстам, а потым значэнні безадносна да кантэксту:

Гетманшчына [укр.] ж. 1. Назва ў гістарычнай літаратуры рэжыму «гетмана Украіны» П. П. Скарападскага ў красавіку-снежні 1918 г.; форма дзяржаўнага кіравання на чале з гетманам, перыяд такога кіравання. [Кабзар:] — Была калісь гетманшчына, больш не ўбачаць вочы (Я. Купала. Тарасова доля 36. тв., V, 400). [Пятрук]: Тут старшы

[маскаль] як выхваціць сваю шаблю... Эт! чы то така, як была падзедаўскаму расказу за слаўнай памяці гетманшчыны? (В. ДунінМарцінкевіч. Залёты-Тв., 141).

2. Паўафіцыйная назва Левабярэжнай Украіны (разам з Кіевам) у складзе Расіі ў 1667-1764 гг.

Трэба мець на ўвазе, што ў слоўніку падаюцца не ўсе значэнні полісемантычнага слова, а толькі тыя, якія перайшлі ў пасіўны склад мовы. У некаторых словах у залежнасці ад кантэксту выразна выяўляецца асноўнае значэнне і яго адценне. У такіх выпадках адно адценне аддзяляецца ад другога дзвюма вертыкальнымі рыскамі (//). Адной вертыкальнай рыскай (/) выдзяляюцца адценні значэнняў, якія расцэньваюцца як падпарадкаваныя да папярэдняга значэння, а таксама адценні значэнняў, якія ў семантычных адносінах стаяць бліжэй да асноўнага значэння ў параўнанні з другім, абазначаным дзвюма вертыкальнымі рыскамі. Адна вертыкальная рыска, прынамсі, ставіцца, калі слова захоўвае сваё асноўнае лексічнае значэнне, але ўжываецца не як аўтарская намінацыя, а ў складзе параўнальнай канструкцыі.

Адносна ілюстрацыйнага матэрыялу неабходна адзначыць, што шматслоўныя цытаты скарачаюцца без парушэння зместу выказвання. Калі сказ прыводзіцца з сярэдзіны, то ў ім захоўваецца тая першая літара (вялікая або малая), якая стаіць у арыгінале. Пры пропуску слоў з мэтай скарачэння цытаты ставяцца дзве кропкі Сістэма знакаў прыпынку ў канцы сказаў, акрамя пытальніка, клічніка і шматкроп’я, не захоўваецца. Вершаваныя творы падаюцца ў суцэльны радок з захаваннем пачатковых вялікіх літар. Для лепшага разумення зместу паасобных прыкладаў-цытат уведзены словы-ўстаўкі, узятыя ў квадратныя дужкі.

У прыкладах-цытатах з драматычных твораў назва дзеючай асобы бярэцца ў квадратныя дужкі, пасля якіх ставіцца двукроп’е, напрыклад: [Арэта]: (збліжаецца да групы дзяўчат) Дык паспяшайма ў палацавы ходы, Кабу замчыстую знесці святліцу Шчыра памытыя шаты ў крыніцы (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 61). [Куторга]: Толькі што пан асэсар прыехаў, а такі сярдзіты, не дапускай госпад! Як ліхі татарын. Як толькіўехаўу ваколіцу ды стаў каля Бэркі, дыкзараз і закрычаў: дзесяцкіх, соцкіх! (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта-Тв., 120).

У неабходных выпадках падобным чынам раскрываецца і імя дзеючай асобы ў цытатах, якія з’яўляюцца рэплікамі з дыялогу празаічнага твора: [Сяргей Міронавіч:] Першую жалейку змайстраваў мнеродны дзед, калі мне было чатыры гады (3. Бядуля. Жалейка Выбр. тв., 246).

Прыклады-цытаты з літаратурных крыніц пазначаюцца прозвішчам аўтара з ініцыяламі, назвай твора і яго пашпартызацьіяй. Творы пе14

ракладнога характару, як і аўтарскія творы, падаюцца пасля прозвішча, напрыклад: Я. Купала. Медны коннік (пераклад паэмы A. А. Пушкіна), Я. Колас. Гамалія (пераклад паэмы Т. Шаўчэнкі).

Тэрміналагічныя спалучэнні і фразеалагізмы падаюцца пасля ілюстрацыйнага матэрыялу за знакамі:

Д прыдаткі,

о характэрныя тэрміналагічныя (устойлівыя) спалучэнні слоў, 0фразеалагізмы.

Заўважым, што тэрміны, вынесеныя за кружок, і фразеалагізмы, вынесеныя за ромб, тлумачацца не пад граматычна галоўным словам спалучэння, як гэта робіцца звычайна ў тлумачальных слоўніках, а пад устарэлай лексічнай адзінкай, калі яна з’яўляецца кампанентам дадзенага ўстойлівага выразу (вятшы: о вятшыя людзі лепшыя, багатыя баяры; ловы: о бабровы ловы — месца палявання на баброў). У выпадку, калі ўстарэлы выраз складаецца з кампанентаў, якія ў аўтаномным ужытку не маюць адцення ўстарэласці, выраз падаецца пад першым кампанентам гэтага спалучэння, напрыклад зялёны: 0 зялёная вуліца у часы царскай Расіі від пакарання, востры: о востры канец — месца за сталом, прызначанае для менш важных асоб.

У слоўнік уключаны ўстарэлыя лексічныя адзінкі, ужыванне якіх адзначаецца толькі ў складзе ўстойлівых выразаў, напрыклад: вомег: 0 вылазіць вомегам', сакол: 0 гол, як сакол.

У канцы слоўніка дадзены спіс выкарыстанай літаратуры і дадатковых матэрыялы з умоўнымі абазначэннямі, а таксама спіс скарачэнняў.

Адносны характар устарэласці лексічных адзінак

Лексічныя адзінкі, зафіксаваныя ў слоўніку, розныя з пункту гледжання ступені іх устарэласці. Акрамя цалкам устарэлых слоў у яго ўключаны словы, якія стаяць на мяжы выхаду з лексічнай сістэмы беларускай мовы і характарызуюцца зніжанай актуальнасцю і частотнасцю выкарыстання, што звязана найперш з экстраліпгвістычнымі прычынамі сацыяльнымі і культурнымі зменамі, якія адбыліся ў жыцці грамадства. Гэта, напрыклад, словы пранік ‘прылада для мыцця бялізны’, каромысла, берасцянка ‘посуд, аплецены бяростай’, сеннік ‘матрац, набіты сенам’, качарэжнік, керагаз і падобныя, якія яшчэ сустракаюцца ў хатнім побыце некаторых вясковых жыхароў, і таму маюць адносны характар устарэласці ці найменшую ступень устарэласці.

Як адносна ўстарэлыя могуць расцэньвацца лексічныя адзінкі, якія ўстарэлі ў дачыненні да нашай рэчаіснасці, з’яўляючыся пры гэ-

тым актуальнымі найменнямі ў мовах іншых краін. Некалькі прыкладаў: назва сенат (анг. senate) як абазначэнне верхняй палаты парламента выкарыстоўваецца ў шэрагу сучасных дзяржаў (Бельгіі, Ірландыі, Італіі, Польшчы, Францыі, ЗША, Канадзе і інш.у, унцыя, фунт асноўныя адзінкі масы ў сістэме англійскіх мер; у каралеўскай гвардыі сухапутных войск Вялікабрытаніі па сённяшні дзень захаваліся грэнадзёры (1-ы і 2-і Грэнадзёрскія батальёны), Grenader сучасная нямецкая назва мотапяхоты; слова пані як форма ветлівага звароту актуальнае ў польскай мове (польск. рапі).

Азначэнне «адноснае» прымяняльна і да іншых устарэлых слоў. Па-першае, гэта датычыць слоў, якія перадаюць адметнасці беларускай мовы 30-х гадоў XX ст., аднак з’яўляюцца актыўнымі ў асяроддзі беларускай дыяспары блізкага і далёкага замежжа, па-другое, гэта словы, якія «ажывіліся» і ўзняты з-за нябыту ў выніку пурыстычных тэндэнцый у канцы 80-х пачатку 90-х гадоў XX ст., што было звязана з набыццём Беларуссю суверэнітэту і культурна-нацыянальным адраджэннем, напрыклад: гарбата, травень, іспыты, стасункі, варункі, літ (грашовая адзінка Літвы) і г. д. «Ажыўленню» і «другому жыццю» слоў паспрыяла і сучасная рэформа адукацыі ў сярэдніх і вышэйшых установах рэспублікі. Так, актуалізаваліся словы гімназія, ліцэй, бакалаўр, магістр, набыўшы новыя семантычныя напаўненні, з’явіліся і вытворныя ад іх бакалаўратура, магістратура. Словы гэтага тыпу ў слоўніку суправаджаюцца паметай «адрадз.».

Лексічныя адзінкі, якія адрадзіліся пад уплывам рэфарматарскіх ідэй з канца 80-х гадоў, некаторымі мовазнаўцамі кваліфікуюцца як інавацыі, але з той жа агаворкай: «інавацыі адносныя», паколькі яны ўяўляюць сабой «гальванізацыю ранейшых моўных здабыткаў, якім нядобры час і гістарычная руіна не далі адстаяцца ды праз негвалтоўны натуральны адбор без пурыстычных жарсцяў застацца ў мове ці пайсці ў нябыт» (П. Садоўскі. Інавацыі 90-х гадоў у мове беларускіх недзяржаўных выданняў Н Беларуская мова: Шляхі развіцця, кантакты, перспектывы. Мінск, 2001. С. 222-234 (Беларусіка = Abaruthenica, 19).

Як бачым, адносны характар такіх лексічных адзінак выяўляецца як пры стаўленні да іх як устарэлых лексічных адзінак, так і інавацыйных утварэнняў. Уключэнне такіх слоў у слоўнік абумоўлена, па-першае, іх існаваннем у папярэднія перыяды моўнага развіцця, па-другое, адсутнасцю іх у слоўніках «афіцыйнай» мовы (маем на ўвазе «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы». Мінск, 2002), па-трэцяе, магчымым узбагачэннем існуючай лексічнай сістэмы беларускай мовы. Такія лексічныя адзінкі, як травень, стасункі, напрыканцы і іншыя, несумненна, заслугоўваюць права на «рэабілітацыю».

Аднак трэба мець на ўвазе, што аднаўленне лексічных адзінак, іх уваход у маўленчую практыку толькі ў тым выпадку з’яўляецца мэтазгодным, калі такія адзінкі адпавядаюць сістэмным заканамернасцям нацыянальнай мовы. Так, ужыванне слова травень, як слушна заўважае прафесар П. Сцяцко (гл. яго кнігу: Культура мовы. Мінск, 2002. С. 280), з’яўляецца мэтазгодным, паколькі яно этымалагічна празрыстае і «аднаўляе ранейшую традыцыю карыстання сваімі, зразумелымі назвамі месяцаў, у якіх адбіўся шматвяковы досвед беларусаў, іх пільная ўвага да адметнасці яго прыроднага цыкла пораў года: травень травяністы, багаты на траву, апошні месяц вясны, пара сенакосу». Слова з’яўляецца сістэмным і ў структурных адносінах яно мае суфіксальны элемент -ень-, уласцівы шасці астатнім назвам месяцаў: студзень, чэрвень, ліпень, жнівень, верасень, снежань.

Што датычыць, напрыклад, адраджэння такой лексічнай адзінкі, як іспыты, то нельга не пагадзіцца з П. Сцяцко, які лічыць, што «на сёння няма патрэбы аднаўляць гэтае небеларускай структуры (з прыстаўкаю іс (йс) слова», утворанае ад рускага дзеяслова іспытваць, якому ў сучаснай беларускай мове адпавядае адмысловы іншакаранёвы дзеяслоў «выпрабоўваць», у той час як экзамен «мае багатае лексічнае гняздо з сямі адзінак — экзамен, экзаменаваны, экзаменавацца, экзаменаваць, экзаменатар, экзаменатарскі, экзаменацыйны» (П. Сцяцко. Культура мовы. С. 324).

Гаворачы пра адраджэнне ўстарэлых лексічных адзінак, спынімся на фактах неправамернага аднясення да пасіўнага складу асобных намінацый у сучасных беларускіх лексікаграфічных крыніцах. Прынамсі, батанічная назва лілёя ў «Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 2002. С. 318) чамусьці падаецца як устарэлая з паметай (уст. паэт.) і азначэннем ‘тое, што лілія’. Нягледзячы на тое, што «Русскобелорусскнй словарь» пад рэдакцыяй К. Крапівы (Мінск, 1993. Т. I. С. 723) прапаноўвае ў якасці беларускага эквівалента да рускага лйлея (а таксама ўстарэлага паэтычнага лйлёя) акцэнтна адрозную форму лілёя.

Аналагічная сітуацыя са словам пісьменства. У пяцітомным «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» (Мінск, 1980. Т. IV. С. 260) слова пісьменства з азначэннем ‘тое, што пісьменнасць’ падаецца як устарэлае. Адмысловае беларускае слова ў выніку існаваўшай тэндэнцыі да русіфікацыі беларускай мовы лексікографамі аднесена на перыферыю моўнага ўжывання, хоць у моўнай практыцы яно шырока выкарыстоўваецца. 3 улікам агульнамоўнага прызнання слова «Русско-белорусскнй словарь» (Мінск, 1993. С. 542) падае яго як варыянт да рускамоўнай формы пісьменнасць: рус. пйсьменность — бел. пісьменнасць, тсьменства. Але ў новым «Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 2002. С. 477) слова пісьменства зноў падаецца як устарэлае.

Лексічныя адзінкі лілея, пісьменства, стылістычная характарыстыка якіх у лексікаграфічных крыніцах не заўсёды адэкватная моўнай рэчаіснасці, маюць месца і ў прапануемым слоўніку. Але тут яны суправаджаюцца паметай «адрадз.», якая ўказвае на прыналежнасць іх да актыўнага слоўніку насуперак іншым трактаванням.

Некаторыя лексікаграфічныя крыніцы падаюць шматзначныя словы ў больш звужаным семантычным аб’ёме ў параўнанні з іншымі слоўнікамі, што дае падставы разглядаць не ўключаныя ў іх значэнні як адносна ўстарэлыя. Так, прыметнік шчыры ў «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» (Мінск, 1984. Т. V. С. 424) падаецца з сямю значэннямі: «1. які выражае сапраўдныя пачуцці, праўдзівы, чыстасардэчны, адкрыты; 2. задушэўны; інтымны; 3. сардэчны, душэўны; 4. натуральны, пазбаўлены прытворства; 5. старанны; верны, адданы, заўзяты; 6. просты, даверлівы; 7. які складаецца з аднолькавых парод дрэў (шчыры бор)', без дамешак, прымесяў (шчырае золата)». Гэты ж семантычны аб’ём адлюстраваны і ў новым «Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 2002. С. 767). У іншых лексікаграфічных выданнях семантычная напаўняльнасць слова памяншаецца за кошт выключэння значэнняў ‘які складаецца з аднолькавых парод дрэў’, ‘без дамешак і прымесяў’: у «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» А. Я. Баханькова, I. М. Гайдукевіча, П. П. Шубы (Мінск, 2000. С. 393) прыметнік шчыры мае дэфініцыю: «1. праўдзівы, чыстасардэчны, прамы; 2. сардэчны, душэўны; 3. старанны»; у «Беларускарускім слоўніку» пад рэдакцыяй К. Крапівы (Мінск, 2003. С. 1098) шчыры перакладаецца рускімі эквівалентамі: «1. нскренннй, откровенный, чнстосердечный; прямой; 2. (ннтнмный) задушевный; 3. (дружелюбный) сердечный, душевный; 4. (лншенный нскусственностн), непрнтворный, безыскусственный (непршпворное удйвленйе); 5. (работаюіцнй с усерднем) усердный; 6. (простой, доверчлвый) простосердечный». Тое ж бачым і ў «Слоўніку беларуска-рускім, руска-беларускім» С. Грабчыкава (Мінск, 2000. С. 323): шчыры «нскренннй, откровенный, чнстосердечный; прямой; непрнтворный, усердный». Калі возьмем рускі прыметнік чйстый са значэннем ‘без дамешак і прымесяў’, то ён з-за існаваўшай тэндэнцыі «ўпадаблення» беларускай мовы да рускай у сучасных слоўніках мае такую ж лексічную форму: чйстый (металургічнае) чысты (Русско-белоруссклй поллтехллческлй словарь. Мінск, 1998. Т. II. С. 735); чйстый у розных значэннях чысты: чысты пакой, чыстае золата, чысты спірт (Русско-белоруссклй словарь / Пад рэд. Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі. Мінск, 1993. С. 729). Беларускае ж слова шчыры ‘без дамешак і прымесяў’ тут нават не згадваецца, што ўскосна сведчыць пра яго зніжаную актуальнасць.

Апошнім часам канструктыўна пераглядаецца ўстарэлы характар асобных намінацый. Для прыкладу, слова жырандоль у «Тлумачальным слоўніку беларускай мовы» (Мінск, 1978. Т. II. С. 265) падаецца як устарэлае слова са значэннем ‘вялікі фігурны падсвечнік для некалькіх свечак’. Як устарэлае значыцца яно і ў «Беларуска-рускім слоўніку» пад рэдакцыяй К. Крапівы (Мінск, 2003. Т. I. С. 897): «жырандоль уст. (подсвечнйк), жйрондоль». 3 паметай ‘устарэлае’ жырандоль ‘ладсвечнік’ фіксуецца і ў «Слоўніку іншамоўных слоў» А. Булыкі (Мінск, 1999. С. 495). Тут жа прыводзіцца актуальнае значэнне гэтага слова ‘фантан з некалькімі струменямі’. Новы «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» (Мінск, 2002. С. 202) падае лексему жырандоль ужо як актуальнае слова не толькі са значэннем ‘фантан з некалькімі струменямі’, але і са значэннем ‘фігурны падсвечнік’. Гэта тэндэнцыя намецілася яшчэ ў «Руска-беларускім слоўніку» пад рэдакцыяй Я. Коласа, К. Крапівы, П. Глебкі (Мінск, 1993. С. 12), дзе рускае слова люстра перакладаецца дзвюма лексічнымі адзінкамі аднатыпным люстра і жырандоля без усялякіх стылістычных памет.

Устарэласць лексічных адзінак адносная ў плане разумення таго, што яны складаюць жыццёва важны пласт лексікі сучаснай беларускай мовы, паколькі ўжываюцца ў мастацкай літаратуры, у прыватнасці, у жанры гістарычнага рамана і аповесці.

Калі абстрагавацца ад сучасных моўных уяўленняў і замкнуцца ў межах мовы мастацка-гістарычных твораў як адносна самастойнай сістэме, то ўстарэлыя словы перастаюць быць архаічнымі, становяцца побач з іншымі актуалізаванымі словамі, пачынаюць выконваць намінатыўна-камунікатыўную функцыю.

У гэтай адносна замкнутай адраджальнай сістэме мовы забытыя, устарэлыя словы зноў «ажываюць», адбываецца як бы перабудова сродкаў маўлення «пад мову апісваемых у творах эпох» (М. Н. Нестеров. Русская устаревшая й устареваюіцая лексйка. Смоленск; Брянск, 1988).

Падпарадкаванне камунікатыўнай функцыі мовы эстэтычнай, актуалізацыя ўстарэлай лексікі з мэтай стылізацыі пад адпаведную эпоху або з мэтай узбагачэння літаратурнага слоўнікавага складу (апошняя выразна праяўляецца на сучасным этапе развіцця беларускай мовы ў «адраджэнні» самабытных лексічных здабыткаў, выцесненых з ужытку за час савецкага перыяду) — адны з асаблівасцей мастацкага маўлення. Аднаўленню моўнага матэрыялу, прыдатнага для ўзбагачэння беларускага слоўнікавага складу, найперш гэта датычыць старабеларускіх лексічных рэсурсаў будзе спрыяць і «Слоўнік архаізмаў і гістарызмаў (па творах беларускай мастацкай літаратуры і публіцыстыкі)».

A

Абадрыты (бодрычы) мн. Саюз плямёнаў палабскіх славян на чале з аднайменным племем, якія жылі ў ніжнім цячэнні Лабы (Эльбы) у VIII—XII стст. Iхто сёння ўспомніць пра абадрытаў палабскія тыя славяне не існуюць ні як племя, ні нават як назва часткі тых земляў! (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 452-453). Хіба неяны [германцы], ахвяруючы жыццём, рухаліся на ўсход, ператвараючы ва ўрадлівыя нівы лясны гушчар, дзе, падобна мядзведзям, сядзелі пад карчагамі абадрыты і люцічы (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 243).

Абардаж [фр. abordage] м. Даўнейшы спосаб марской бітвы: счэпліванне з варожым суднам для рукапашнага бою.

0 Браць (узяць) на абардаж [фр. prende ä l’abordage] — рашуча дзейнічаць у адносінах да каго-, чаго-н. Прыкідваю, быццам ніштаватая машына. Матор паслухаў, хадавую агледзеў, кузаў. Бяру яго [гаспадара] на абардаж. Купляю, бацька: восемсот цяпер, астатнія ў растэрміноўку (А. Дзятлаў. Грышкаў «Масквіч» ЭСФ, 59).

Абаяр м. Персідскі шоўк. Бліскучы ліф з абаяра — персідскага шоўку — ледзь закрываў вялікія грудзі, шальвары з той жа тканіны пачыналіся ніжэй пупка (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 169).

Аб’ездчык і аб’ешчык м. Служачы лясніцтва, які адказваў за пэўны ўчастак лесу, працу леснікоў. Вунь як жыве наш аб’ездчык! (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 227). Аб’ездчык дзярэ з мужыкоў хабары (там жа). Бацька ня раз прыводзіў мне прыклад: «Вучыся, вучыся. Мейсца аб’ездчыка знойдзецца» (там жа, 234). ..і ён гатоў ужо быў плюнуць і на той воз дроў, што на каморы абярнуўяму аб’ездчык, і на самога аб’ездчыка (Я. Колас. Тоўстае палена — 36. тв. у 12 т., IV, 145). Стыднінька, што пакляўся са сьлезамі сам сабе зарэзаць, як вырасьцеш, аб’ешчыка за тое, што ня толькі садраўу ляску хустку у маткі твае заягады, але і бізуном даў і гідкім, страшным словам зневажыў яе (М. Гарэцкі. Рунь Р, 14).

Абешанне [ст.-бел. обешенье, обешене, обешенйе\ н. Павешанне. Што выбіраць будзеш? Абешанне, або тыдні два ва ўсніяным квасе, каб шкура мацнейшая была, ці сляпымі вас у паток? (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі — 43, 164).

Аблавуха ж. Зімовая шапка-вушанка з аўчыны або заечага, лісінага, вавёрчынага ці трусінага футра, пацягнутая зверху сукном. Аснова шапкі мела чатыры крылы (вухі); пярэдняе і задняе падымалі і звязвалі зверху, бакавыя апускалі ці падвязвалі пад падбародкам (насілі да пачатку XX ст.). Наблізіўшыся, уміг пасцягвалі з галоў аблавухі, агаліўшы русявыя, чорныя, светла-жоўтыя, як вычасаны лён, валасы (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 119). Ясна, што не трымаліся ў куфры і валяныя шапкі «магеркі» (усечаны конус з адгорнутымі краямі), брылі, футравыя шапкі «аблавухі», або «рагатоўкі» з белай аўчыны (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 31).

Абора ж. Вераўчаная або раменная завязка ў лапці. Бацька ўцягнуў у новыя лапці аборы і кінуў мне іх на зачынак (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 227). Я сам ... мне толькі ногі гное лапаць, Аборы ўелісь да крыві... (Я. Купала. Спрасоння 36. тв., I, 71). У пакоі селянін азірнуўся на бакі і, развязаўшы аборы з лапця, дастаў з-пад анучы лісток паперы (Р. Мурашка ТСБМ, I, 68). Альгерд слухаў тыя аповеды, але вочы яго касілі ў той бок, дзе ўсеўшыся на ганку, чысціла рэдзьку і наразала яе на жоўта-белыя, амаль празрыстыя скрылі Лозка, схаваўшы свае, відаць, ужо адмытыя ад сажы пяты ў лапці, аборы якіх зграбна перакрыжоўваліся на вялікім пад’ёме нагі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 500).

0 Ішоў Тодар з Тадораю, знайшоў лапаць з абораю (фалькл.) нічога не здолець набыць, застацца ні з чым. Садковіч паглядзеў на Тадорыка, паківаў галавою і сказаў: — Ішоў Тодар з Тадораю, знайшоў лапаць з абораю (Я. Колас. На ростанях 36. тв. у 12 т., IX, 470).

Аборвісты, прым. Абрывісты. Так і шчабоўкнуўся бу халодную, бурлячую, нешырокую, але с аборвістымі, абсыпленнымі берэгамі і з бяздоннымі віркамі рэчку (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 104).

Аброк м. Натуральны або грашовы падатак, які спаганяўся памешчыкамі з прыгонных сялян; чынш. Пранюхаў князь: мужыкі багацей сталі жыць, Маюць хлеб ды з бярозавым сокам. Загадаў аканомам сваім аблажыць Мужыкоў цяжэйшым аброкам (М. Танк. ТСБМ, I, 72). За гэты кавалак ён [мужык] па-ранейшаму плаціў аброк або адбываў паншчыну (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 115). .. мужчыны прыбіралі воз, шмаравалі колы, гатавалі аброк (В. Ластоўскі. Прыгоды Панаса і Тараса — Тв., 51). На землях, якія належаць рымскай царкве, крыху аслабіць царкоўную дзесяціну, замяніць яе больш лёгкім аброкам (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 199). Каб не выгналі яго [Грынявіцкага], ён павінен сам штодня выганяць людзей на панскія палеткі, стаяць над імі груганом. А яшчэ вытрушчваць аброк (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 18).

Абсалюцыя [ст.-бел. абсолюцйя', польск. absolucja < лац. absolutio] ж. Адпушчэнне грахоў. Грахі ўсіх мусіў прыняць на сябе; дзякуй Богу, што споведзь была з абсалюцыяй і без пакуты (Ян Баршчэўскі. Юлі Корсак Выбр. тв., 418).

Абставы мн. Абставіны. Абспіавы надта загадковы (М. Гарэцкі. Рунь Р, 5).

Абстаўна, прысл. Падрабязна. Далей пісаць абстаўна яго жыцьцё я не магу дзеля таго ж яго «шаноўнаго» сьвецкаго дзядзькі, каторы цяпер працуіць ў канцэлярыі аднаго губэрнатара (М. Гарэцкі. Рунь Р, 5).

Абуцце н. Абутак. Каб выглядаць вышэйшым, яго [ксяндза] абуцце было на высокіх абцасах (3. Бядуля. Салавей. Выбр. тв., 88).

Абхопліваць незак. Ахопліваць. / нейкі радасны смутак абхопліваў усю ягоную [Кузьмы] істоту (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 134).

Абшарнік м. Уладальнік вялікіх абшараў зямлі; памешчык. [Юліян Козіч] пачаў расказваць, які ладны кавалак зямлі адрэзалі яму ад масіваў былога абшарніка Ёдкі (А. Бялевіч ТСБМ, I, 88). А! — азваўся адзін з абшарнікаў, — пан Ладунскі напалохан бальшавікамі, і ён лічыць іх за вялікую сілу (Я. Колас. Дрыгва Др., 98). Тут жа ляжыць і адозва акупацыйнай польскай улады да абшарнікаў, кабяны варочаліся і займалі свае «законныя» маёнткі і сядзібы, а сяляне каб вярнулі ім розны набытак, забраны іміў часе рэвалюцыі і ўлады Саветаў (там жа, 103).

А Паны-абшарнікі. Пасля набажэнства радавітая ійляхта, паныабшарнікі і ваенная арыстакратыя заходзяць да ксяндза Пацейкоўскага на «шклянку гарбаты» (Я. Колас. Дрыгва —Др., 144).

Абшарніцкі, прым. Які мае адносіны да абшарніка, належыць яму. [Паддубны:] 3 дымам пажараў пускаюць паўстанцы абшарніцкія маёнткі (П. Пестрак ТСБМ, I, 88).

Абшчына ж. Самакіравальная арганізацыя жыхароў якой-н. тэрытарыяльнай адзінкі. Мужыкі размяркоўваліся па сельскіх абшчынах, вотчынная паліцыя непасрэдна падпарадкаваная пану, сачыла за парадкаму кожнай вёсцы (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 115).

Абывацель м. Сталы жыхар якой-н. мясцовасці. Так Сяргей Пятровіч зрабіўся абывацелем горада Сярдзечанска (Ц. Сяргейчык ТСБМ, I, 89).

Абыход [ст.-бел. обыходь] м. Гаспадарка. [Маці:] Аб чым гаварылі, не ведаю, але абыход наш цяперака ніхто не чапае... (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 125).

Абэрак [польск. oberek] м. Польскі народны танец, які выконваецца ў хуткім тэмпе. У польцы і абэрку.. [Ян Янавіч] таптаўся адзін, як вучоны мядзведзь (Я. Брыль ТСБМ, 1, 92).

Абэцадлы [ст.-бел. обецадла -алфавіт; лац. abecedarium аднаймення літар лацінскага алфавіта а, Ь, с, с/] мн. Вучэнне, грамата. Ён [Сымон] аб гэтым думаў многа, 3 дзедам радзіўся не раз, Ды, вядома, у старога Быў старэцкі і адказ: — Кінь, ты, хлопча, Абэцадлы! Лепей плюнь на іх, эге ж! Кнігі розум сушаць, падлы: У сухоты ты ўпадзеш! (Я. Колас. Сымон-музыка-ТС, 14).

Авары (обрьі) мн. Саюз качавых манголаі цюркамоўных плямёнаў (прыкладна ў сярэдзіне VI ст. яны ўварваліся з Азіі ў стэпы Заходняга Прыкаспія, Паўночнага Прычарнамор’я, на землі па Дунаі і на Балканы, пасля занялі тэрыторыю Паноніі, дзе да 568 г. утваралі сваё дзяржаўнае аб’яднанне Аварскі каганат). Ці помніце, што адказваў аварам правадыр склавінаў Даўрыт? (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 202).

Аварскі, прым. Зроблены аварамі (майстрамі зброі) ці як у авараў. Пашчапаны гартоўнымі шаблямі й шоламы аварскія (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 238).

Авіетка [фр. aviette] ж. Устарэлая назва лёгкага (звычайна аднамеснага) самалёта з рухавіком малой сілы. Па-над горадам на захад 3 неразлучнай нашай парай 3 аўтаптахамі наўзахват Авіетка зырка шпарыць (К. Крапіва —ТСБМ, I, 98).

Ага м. Тытул малодшых і сярэдніх афіцэраў у султанскай Турцыі. Есць у Мехметавым войску прыгожы Ага адважны, завецца Кізралі (В. Дунін-Марцінкевіч. Славяне ў XIX стагоддзі Тв., 249).

Агаране мн. Качавыя плямёны старажытнай Аравіі. Н У тэксце: не хрысціяне, полаўцы. — Агаране стаяць ля Кіева, хочуць на конях і вярблюдах уехаць у святую Сафію (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 319).

Агарода ж. Агароджа. Важны дзядзінец, mpaea па калена; Сад з агародай жывою (Я. Купала. Палац 36. тв., II, 123).

Агіцірнік м. Агітатар. За ім праехаў Антон Балабон «хітрунок, падлізьнік, боты чысьціў і штаны падцягваў пры патрэбе, бывала, пану іхны сучасны важны агіцірнік!..» (М. Цэлеш. На межах ХБ, 43).

Агмень м. Агонь. Н перан. Сямейны ачаг. Анастасся азіраецца і садзіцца ў кут чакаць. Вось ён, яе агмень, яе новы дом! (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды -ТЖ, 145).

0 Гарэць агменем — мець высокую тэмпературу (пры захворванні). Гэта я выратаваў яго [Манівіда], калі ён гарэў агменем, я сам рабіў яму адвары каранёў лопуху і паіў сокам палыну, каб гной сышоў з горла, каліхлопца душыла Трасавіца (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна —АД, 426).

Агнец [ст.-слав. агньць] м. Ягня. На баку цэнтральнага каменя быў выбіты няўмела парушаны ваўсіх прапорцыях вобраз добрага пасты-

ра, які нясе на плячах агнца (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 71).

Агніска [ст.-бел. огнйскб] н. Агнішча, вогнішча. Альгерд жа яшчэ доўга стаяўля дзіды, успамінаючы чырвоную глінуразмяклай ад шалёнай вады дарогі, цёмную навальнічную хмару над кузняй і агніска, якое раздзімаў каваль, названы ў гонар маці — княгіні Вольгі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 553).

Агніца ж. Невялікая пасудзіна з кнотам, якая напаўняецца драўляным алеем і запальваецца перад абразамі; лампада. Па харомах вяльмож і царкоўных званіцах Анямеў п ’яны спеў і патухлі агніцы (3. Бядуля-ТСБМ, I, 104).

Агнішчанін [ст.-руск. огншцанйнь багаты знатны чалавек, уладальнік дома] м. Прадстаўнік вышэйшых слаёў рускага феадальнага грамадства ў ранні перыяд яго існавання (да XII ст.). На сёмуху былі добрыя прыкметы: ярка гарэлі вогнішчы, і мабыць, данесліся да багоў з дымам памкненні вернікаў, таму што сонца ўперамешку з гаючымі дажджамі нібы выцягвала з зямлі кожную слабую раслінку, песціла яе, і радасна завіхаліся на палетках агнішчане і простая чадзь (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 69). // Гаспадар пасекі, «агнішча»; «княжы муж». Я дам вам хлеба, а вы майму агнішчаніну Някрасу аддасцё зарэчны луг, на якім пасвілася абшчынная гавяда (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 106-107).

А Баярын-агнішчанін: Брачыслаў заўважыў іх вострыя цікаўныя вочы і глянуў на баярына-агнішчаніна (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 10).

Аграфка [фр. agrafe; польск. agrafa] ж. (разм.). Своеасаблівая шпілька, якая ўжывалася для прымацавання чаго-н. да адзення, змацавання тканін; англійская шпілька. — Міша, — пазвала.. [жанчына] раптам маленькага хлопчыка.. — Я табе, сынок, пакладу ў кішэню ключ, а каб не згубіў, прышпілю аграфкай (А. Карпюк ТСБМ, I, 106)

Агул м. Калектыў. Іхная-ж тут карысьць: будуць сядзець на карку агулу ды гарэлку смактаць (М. Цэлеш. У імя догмы. ХБ, 27).

Агуркі мн. Завязаныя вузельчыкі на белым шнурку, якім падперазаўся барнадын. To дабродзей ксёндз Рабак дзяржаў абаручна паднятыя угору бяленькі шнурочкі: «Агуркоў хочаш, вашэ? — маеш агурочкі! He лезь, панок, у шкоду памеж гэтай наці Агурок не для цябе, зася ад дзяўчаці!» (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Зан., 461-462).

Адамантавы [ст.-руск. адаманть — алмаз; ст.-бел. адамантовый, адамантыновый], прым. Алмазны. // перан. Нездарма кіеўскі біскуп Залускі кажа, што ў Лышчынскага адамантаеае сэрца (У. Арлоў. Місія папскага нунцыя МКГ, 182).

Адамашак [ст.-руск. адамашка, одомашка, дамашка; ст.-бел. адамашка, одамашка, одомашка} м. Шаўковая тканіна з Дамаска. Той [малодшы Ягайла], у падбітым мехам жупане з адамашка, стаяў злева Альгерда чырванашчокі, з круглымі наіўна-хітраватымі вачамі падрыжым каўпаком, паклаўшы руку на похвы, адкуль выглядала дзяржальна мяча з чорнымі эмалевымі насечкамі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 603).

Адамашкавы [ст.-бел. адамашковый, адомашковый, едамашковый, одамашковый, одомашковый, ядамашковый], прым. Зроблены з адамашку. 3-пад чорнага кунтуша ў залатыя травы выбіваецца адамашкавы жупан (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 164). Яны выйшлі з царквы; ён [Альгерд] -улазуровым шаўковым каптане і шапцы, абітай собалем, яна [Марыя] -у чырвоным адамашкавым летніку з брамамі аксамітнымі і намітцы, вышытай таксама чырвоным ядвабам, і народупаў на калені, аяны разам ступілі на пушысты зялёны каберац, пасцелены адразу за царкоўным парогам (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 548). Яна [дзяўчына] цяпер хадзіла ў адамашкавай сукні, што шчыльна аблягала яе стан, і ў белым празрыстым карабліку-вэлюме, што абвяваў тварык і надаваў яму таямнічасць (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 372). Кранула, што маці, чакаючы яе, відаць, ужо колькі дзён апраналася ў лепшае: на цёмнай сукні летнік адамашкавы з аксамітнымі ўстаўкамі, на галаве намітка з вісону (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 116-117).

Аддзел м. Выдзелены бацькам сыну надзел зямлі. Мікодым, як болыны сын, па спрадвечнай завядзёнцы пайшоў на аддзел і паставіў сабе хату не поруч з бацькавай, а ў другім канцы водруба (Р. Сабаленка-ТСБМ, I, 130).

Аддзяленне н. Частка ўстановы. Вось паведамленне кіеўскага губернатара Фундуклея: «III аддзяленне ўласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі..» (Я. Купала. Да юбілею вялікага паэта-рэвалюцыянера. 36. тв., VII, 291).

Адзедзічаваць [ад дзедзіч спадчыннік] зак. Атрымаць у спадчыну. -1 скарб вы ў ніжняй каморы адзедзічавалі. Іхата раскошная, акругле сем сажняў (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 199).

Адміралцейскі, прым. Які мае адносіны да адміралцейства. Гляджу на сонныя грамады Пустынных вуліц, як блішчыць Адміралцейскі ў высях шпіц (Я. Купала. Медны коннік 36. тв., V, 354). Жахнуў агонь напорны, мгненны, I мрок прарваў на колькі міль: Адміралцейскі бліснуў шпіль (Я. Колас. На шляхах волі 36. тв. у 14 т., X, 393).

Адміралцейства н. 1. У царскай Расіі марское ведамства; будынак, дзе яно размяшчалася. Плыўу небе карабельчык над адміралцейспівам (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 120).

2. Месца пабудовы і абсталявання ваенных караблёў.

Аднаасобнік м. Селянін, які меў асобную, самастойную гаспадарку і не з’яўляўся членам сельскагаспадарчай арцелі. Што ты спіш? для каго? Эх, аднаасобнік! Адзіноцтву, бядзе Дасужы падсобнік (Я. Купала. Аднаасобніку 36. тв., IV, 341).

Аднаасобніцкі, прым. Які мае адносіны да аднаасобніка. Зрэдку наводдаль ад вёсак кавалкі поля, падзеленага на шнуры. Гэта аднаасобніцкая зямля (П. Галавач ТСБМ, I, 156).

Аднаасобніцтва н. Становішча аднаасобніка. [Грасыльда:] Кінуў тады наш Міхал сваё аднаасобніцтва, сагнаў некуды каня, відаць, прадаў недзе далёка ад Лонвы, і пайшоў у лес на падсочку (I. Пташнікаў — ТСБМ, I, 156).

Аднадворцы м. 1. Падатковая катэгорыя сельскага насельніцтва на Беларусі ў XIX ст. (утворана ў 1831 г. з дробнай сельскай шляхты, пераведзенай у заходнія губерні паводле палітычных (за ўдзел у паўстанні 1830—1831 гг.) і фіскальных меркаваннях); сяляне, паселеныя царскім урадам на ўскрайку імперыі для аховы яе граніц. А праз дзесяць год, пасля паўстання, пачалі насусіх гнаць у аднадворцы. Тысячы людзей пайшлі ў падатковы стан (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 303—304). Вот у каменны палаты Сходзяцца паны багаты, Золата на іх кіпіць; Мужычкоў туды прыводзяць, I аднадворцы прыходзяць, Там на службу маюць брыць (В. Дунін-Марцінкевіч. Гапон-Тв„ 186-187).

2. У Маскоўскай Русі служылыя людзі ніжэйшага разраду, якія валодалі невялікім зямельным ўчасткам на правах служачага маёнтка, а пазней фактычна былі прыроўнены да сялян.

Адносчык м. (спец.). Той, хто адносіць, пераносіць што-н. ..адносчыкі, фармоўшчыкі (што ціскаюць форму) зарабляюць 15-20 к. у дзень (Я. Купала. 3 гуты «Залессе» 36. тв., VII, 191).

Адправа [ст.-бел. отправа 1. Выкананне судовай пастановы, спагнанне грошаў, маёмасці. 2. Грашовая сума, спагнаная ў выніку выканання судовай пастановы. 3. Адбыванне набажэнства. 4. Адкрыццё, адпраўка] ж. Прысуд і выкананне прысуду. — Ну што ж, — усміхаецца коннік. — Насмеліўся ты на жонку, на майно маё кусіціся, тоне скардзіся цяпер і на маю адправу (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 164).

Адроддзе [ст.-бел. отродокь нашчадак] н. Пакаленне, род. 3 двух бакоў насоўеалася страшная небяспека: з боку адроддзя магутнага старога дрэва Ракутовічаў, з боку ўсяго гэтага пераплеценага сваяцтвам, традыцыямі і паданнямі клана, які зараз «чырванеў» на вачах і яшчэ з боку мужычча, якое адчувала сеаю сілу і значнасць (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 262).

Адседка ж. Тэрмін зняволення. Нас самавольна земскі карае, Душыць, саджае ў адседкі (Я. Купала. 3 песень мужычых 36. тв., Ill, 323). К таму за нашэньне пры сабе аружжа ўрадовыя абвесткі гразілі вялікім штрафам і адседкай (В. Ластоўскі. Сябра з каўбасай Тв., 40). I калі-б у камары было хоць крыху вальней, ён палічыў-бы гэта за лепшае да канца сваёй адседкі (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 133).

Адыходнік м. Селянін, які часова ідзе з вёскі на пабочныя заработкі. [Антон:] — Людзей многа прыбавілася ў вёсцы, розныя адыходнікі дадому вярнуліся (А. Рылько — ТСБМ, I, 198). Фарміруецца пралетарыят. У 60-х гадах яго тысячы 3, на рубяжы стагоддзя 25 тысяч плюс 10 тысяч чыгуначнікаў, 40 тысяч сезонных рабочых, 70 тысяч саматужнікаў, 150 тысяч рабочых сельскагаспадарчых, 50 тысяч адыходнікаў (У Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 152).

Адыходніцтва н. Занятак адыходніка. Беззямелле, а значыць звязанае з ім адыходніцтва, магло абязлюдзіць землі, згаліць і вёску і маёнтак, укрыць палі буянай повенню пустазелля (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 116).

Ад’ютант м. 1. У дарэвалюцыйнай рускай арміі з XVII ст. пасада афіцэра, адказнага за справаводства ў штабах. Ад’ютант для асобых даручэнняў пры пецярбургскім ваенным генерал-губернатары (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 175). ..разам з Тапаром застаўся ягоны ад’ютант Здзіслаў Міткевіч і яшчэ двое: вольны слухач земляробчага інстытута Сокалаў з прастрэленай рукой і камандзір ужо няіснага першага плутона студэнт Восіп Антонавіч (У Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 229). Тады Смашыньскі з просьбай аб звальненні звярнуўся да акружнога ад’ютанта (Ф. Багушэвіч. Забойства акалодачнага Тв., 152).

2. У Францыі ў XIX ст. афіцэр у палку, які адказваў за навучанне унтэр-афіцэраў і капралаў.

А Генерал-ад’ютант прыдворны ваенны чын у свіце манарха; асоба, якая мела такі чын. У халодных, сырых сценах Аляксееўскага равеліна перажываў свой раман князь Сяргей Васільевіч Трубяцкі, сын былога генерал-ад’ютанта Аляксандра 1 князя Васіля Сяргеевіча (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 92).

Ажаролкі [стараж. ожерелокь} мн. Каралі. Кубкі, зброя каштоўнейшая, місы залатыя і срэбныя, манеты скрынямі, пярсцёнкі, бранзалеты, ажаролкі, зліткі і срэбныя і залатыя з каменнямі, кнігі, чашы для прычашчэння, дзіскасы, манстранцыі, кандэлябры, рэлікварыі, іконы дзівоснай работы і абклады — дзіва (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 252).

Аз [ст.-слав. лзж] м. 1. Старадаўняя назва першай літары «а»,Аз, гаварыў ён [Саўка]. Я паўтараў. Аз. Букі. Букі. Ведзі. Ведзі. Глаголь. -Глаголь. (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 229).

2. Займеннік «я». Тайна сія вялікая ёсць: аз жа галаголю ва Хрыста і ва Цэркаў (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 47).

0 Пачаць з азоў з самага пачатку, з простага, элементарнага. Як вядома, пачалі мы тут з азоў. Адна электраўстаноўка і тры пілы вось і ўсё, што мелі спачатку (М. Ваданосаў. У Баркоўскай пушчы ЭСФ, 136).

Азіят м. (зневаж.). Грубы, жорсткі, некультурны чалавек. Ці ж чалавек ён? азіят, Душа зацятая, ліхая, Такіх паноў і свет не знае (Я. Колас-ТСБМ, 1,203).

Азы мн. 1. Мн. да аз у I знач. -А што гэта: азы? Азы, адказваў настойліва Саўка. А букі? Букі. Ведзі. Куды, каго вядзі? Якая табе справа? пачынаў злаваць Саўка (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 229). Так праходзіў я «азы» і «букі» (там жа, 230).

2. Літары.

Айцоўскі, прым. Які мае адносіны да айца; бацькоўскі. Слёзы ў старога цяклі і дрыжалі айцоўскія рукі (М. Багдановіч ТСБМ, I, 206).

Акавіта [ст.-бел. оковйта; лац. agua vitae вада жыцця] ж. 1. Гарэлка, настоеная на карэннях; лепшы гатунак гарэлкі. Набяру я мёду, налію ў карыта, падлію гарэлкі — будзе акавіта (У. Дубоўка — ТСБМ, I, 206).

2. Перан. (паэт.). Казачнае пітво, якое дае маладосць і прыгажосць; жыватворчы напітак. Вячорная цьмянасць твая, Красавік, Мой дух акавітаю поіць (П. Глебка ТСБМ, 1, 206).

Акадэмік [ст.-бел. академйкь', лац. academicus} м. Студэнт. [Сабковіч]: Бацька мае да мяне слабасць, я выдумаю казку, быццам пан акадэмік баламуціць яго дачку і, хочучы маёй адправы, кідае мяне на ўсялякія бруды (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты Тв., 167).

Акалічны, прым. (паэт.). Навакольны. Акалічны народ гуслі знаў гусляра: Песня-дума за сэрца хапала (Я. Купала. Курган 36. тв., V, 73). Святочны трэба было выбраць дзень, Каб на аблаву з акалічных сёл Магло сыйсціся як найбольш людзей (М. Танк ТСБМ, I, 207).

Акалодак м. 1. Падраздзяленне пуцявой дыстанцыі. Засталося атрымаць пасаду дзе-небудзь на лініі, замкнуцца ў вузкія рамкі свайго акалодка (X. Шынклер ТСБМ, I, 207).

2. У царскай Расіі падраздзяленне паліцэйскага гарадскога ўчастка. На сярэдзіне плошчы, ля голых Мініна з Пажарскім — сарамацішча! — будачнік архангела арыштаваў ды пацягнуўу акалодак (У. Караткевіч. Зброя 43, 307).
3. Лячэбны пункт пры воінскай часці. [Старшыня:] Заўтра я павядуўсіх.. у акалодакрабіць уколы (В. Каваль ТСБМ, I, 207).

Акалодачны і акалотачны м. Паліцэйскі ў дарэвалюцыйнай Расіі, які кіраваў акалодкам; акалодачны наглядчык. Патаргаваўшыся яшчэ трохі, акалодачны паказаў рукою на паліцыю і сказаў: «Каліты будзеш стаяць на сваім, дык завяду ў акалодак!» (Я. Колас ТСБМ, I, 207). Яму [урадніку] даюць павышэнне, пасылаюць у горад, робяць акалодачным, потым прыставам, а потым ... і пайшоў наш ураднік угору, як цыган па драбінах на неба (Я. Колас. Соцкі падвёў 36. тв., у 12 т., IV, 27). Лабановіч і не апамятаўся, як да яго падбег зусім яшчэ малады і плюгавы на выгляд акалодачны (Я. Колас. На ростанях На ростанях, 607). Тут Смашыньскі пачаў прасіць дзяжурнага акалодачнага Іванова адпусціць яго дахаты (Ф. Багушэвіч. Забойства акалодачнага Тв., 151-152). Яго [кіраўніка «Народнай волі»] высачыў акалотачны (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 284).

Аканом м. Кіраўнік гаспадаркі ў панскім маёнтку. [Сабковіч]: Пісар, войт ці аканом Называлі балваном, Як пачулі толькі грошы, To знайшлі й розум харошы (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты Тв., 136). Расейскае войска разрабавала яго Нясвіж, і толькі верны замкавы аканом паспеў, па чутках, таемна закапаць дванаццаць срэбных апосталаў (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 120)... на вялікдзень разам з аканомам і старастаю разносіла [Альбіна] па хатах пафарбаваныя рознакаляровыя яйкі-маляванкі (М. Віж. Лабірынт Л, 146). Вось аканом пузаты, На чым ёсць свет, раве (Я. Купала. I як тут не смяяцца 36. тв., I, 28). Вінцук ужо сам быў з вусамі і кіраваў маёнткам, праз аканомаў, зразумела (I. Гурскі — ТСБМ, I, 208). Разам з Жывенай ехалі аканом і яго памочнік — малады грэк Гермаген (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 189). Чые аканомы паспелі ўжо пакласці на краёчак поля ўначы выпечаны хлеб, соль і напоі і пакланіцца святой ніўцы ад імя гаспадара? (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 410). Маёнткамі яго [пана Вашамірскага] кіравалі аканомы (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 37). У гэтую самую хвіліну «младзенец Езус», трохгадовы хлопчык аканома, заплакаў (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 89). Аканому Яўхіму Грынявіцкаму таксама хацелася спачыну (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 15).

Аканомка, ж. да аканом. Тым больш бясшкодны [немец] зусім, паскудстваў нікому не чыніць. Толькі што прыйдзе ўвечары да аканомкі і просіць: «Гнедзіге фрау... Айн гляс шнапс...» [«Дастойная фрау ... Шклянку шнапсу...»] (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 79).

Аканомскі, прым. да аканом. Тады ізноў арандаваў [бацька] фальваркі. Дзіцячыя гады я [Купала] правёў крыху панічыкам, як аканомскі сын (Я. Купала. Да Я. Ф. Карскага 36. тв., VII, 473).

Аканомша ж. Тое, што аканомка... у немцаў амаль усе жанчыны гнядыя, а аканомша вылітая немка (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 79).

Акінф [ст.-бел. акйнфь, йакйнфь, йакйнфть, йякйнфь} м. Каштоўны камень яхант. Жывена пазнала сярэбранае колца з зялёнай кропляй акінфа Апфія амаль не здымала ўпрыгожанне з пальца (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 96).

Аковы мн. Кайданы. 3 чараўніцаю зелле князь вара, 3 цёмнаю сілаю дружбу вядзе; Маладую ўсыпляе ён пару, Маладому аковы кладзе (Я. Купала. Песня-казка 36. тв., II, 288).

Акольнічы м. У Старажытнай Русі адзін з вышэйшых баярскіх чыноў; асоба, якая мела такі чын. А акольнічы Раман Бабарыкін, у якога ў свой час Нікан купіў вотчыну пад манастыр, не адну скаргу адбіў цару (В. Говар. Пялёстак і крышталь ПК, 274).

Аконам, акоман і коман м. Тое, што аканом. Аконам спачувальна крэкнуў, стараючыся зрабіць гэта як мага больш далікатна і не абразіць тонкага слыху пані (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 48). Жыў колісь пан, даўно, вядома, I быў аконам у яго (Я. Колас. Рыбакова хата36. тв. у 12 т., VIII, 51). Покуль сонца ўзыдзе, Раса выесць вочы; Кепска, як аконам Лаяць, біць ахвочы (Ян Чачот. Покуль сонца ўзыдзе Зан., 33). А вось і акоман сам Прыбег к карчме на кані (В. Дунін-Марцінкевіч. Гапон Тв., 181). Але і коман цікун! Глядзь! усякія плахціны, To кажухі, то пярыны, На Гапона стаў кідаць, He дзіва ж было паймаць (там жа, 178). Вось мела надзею з команам злучыцца, Памеж мужыкамі шляхецтвам хваліцца (В. Дунін-Марцінкевіч. Травіца брат-сястрыца Тв., 336).

Акругле [ст.-бел. округле 1. У даўжыню па акружнасці. 2. У форме круга. 3. Перан. грунтоўна, дакладна], прысл. У акружнасці. I скарб вы ў ніжняй каморы адзедзічавалі. I хата раскоійная, акругле сем сажняў (У. Караткевіч. Чорны замак Алыпанскі 43, 199).

Акружны м. 1. Чыноўнік, які служыў у канцылярыі акругі. ..плацілі мы земскую павіннасць ды вялікія зборы, плацілі на пасрэдніка, на праўленне, старшыням, пісарам, акружным, асэсарам ды бог ведае, каму плацілі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 109).

2. Акружны суд. Раз за малым не ўсёй вёсцы прыпёрлі павесткі з акружнога аб тым, што жонка Барткава падала скаргу, што муж выгнаў яе з двора, што з другой жывець, што палавіну яе маёнтка 30

забраў, па пяць тысяч на рок даходу цягне, а еіі ні гроша не даець... (Ф. Багушэвіч. Тралялёначка Зан., 448).

Акрутны [ст.-бел. окрутныіг, польск. okrutny — жорсткі], прым. Грозны, жорсткі, люты. Кажуць, што ты князь акрутны, але, бачыць неба, я не баюся цябе (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 19). 1 няхай нас адтамталя дастане, акрутны, апаёвы псарэц [псяр]. У яго свая судба, у нас свая (У. Караткевіч. Чорны замак Алыпанскі 43, 131). — Ну, кінь ты, жонка, плявузготы. Няхай лепш вешаецца пан, I не такі акрутны стан, Каб так баяцца жываглота (Я. Колас. Рыбакова хата — 36. тв. у 12 т., VIII, 53). Настрой у панскай Полыачы ўзняты — Трывожны час, акрутны стан: На Польшчу сунуцца гарматы, Б’е Гітлер гучнаў барабан (там жа, 217).

Акруценства [польск. okrucienstwo — 1. Жорсткасць, лютасць. 2. Жахі, зверства] н. Ашуканства. Запыталася [Еўка] тужліва: — Чаму такая жорсткасць вакол і акруценства? (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр, 104).

Акрывала н. Покрыва. ..чыжовая падушка пад голаў, саболяе акрывала паверх, ды я, сама малада, поплеч (В. Ластоўскі. Прыповесць аб старым мужу і гожай дзеве Тв., 44).

Актор м. Акцёр. У Парыжы з іх [простых людзей] быў бы толк. Вышлі-б вялікія сусветныя кампазітары, акторы, маляры і нават паэты (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 63). -А... ад чаго памагае? — Ад запою... натхнёна збрахаў актор. Ад хмялення (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 202).

Акторка, ж. да актор. / у параўн. Яна [Мэра] прыслухоўваецца да акцэнтацыі слоў пры гутарцы з суседкамі і, як акторка, стараецца падрабляцца пад іх (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 297).

Акторства н. Акцёрства. Дзякую Драчыку і за яго акторства, бо каб не напалохаў, дык ніколі ў сваім шэрым канцылярскім жыцці такой радасці не меў бы (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 200).

Акцызнік м. Чалавек, які збірае акцызныя зборы ускосныя падаткі на тавары шырокага спажывання; служачы ў акцызе. Вёрст з трыццатак ад горада абрабавалі аднаго акцызніка ды забілі на смерць паштара (Р. Мурашка ТСБМ, I, 220). Часта прыязджалі акцызнікі, правяралі градусы гарэлкі і бралі ў карчмара хабар (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 240). I акцызнік той быў, прысягаўся і ён, Як яму хтось данёс, як сачыў ён пяць дзён, Як кацёл там кіпеў, як гдзе брага была, Як Пятрук не паспеўуцячы ад катла... (Ф. Багушэвіч. У судзе — Тв., 24). // перан. (лаянк.). — Акцызнік ты, во што! (Я. Колас. Стараста 36. тв. у 12 т., IV, 197).

Акцызны, прым. Які мае адносіны да збору падаткаў на тавары масавага спажывання. 3 шапкі ён змахваў крыху на даўнейшага чыноўніка акцызнага ведамства (Я. Колас. Балаховец 36. тв. у 12 т., V, 337-338).

Акцябраты мн., адз. акцябронак, м. Школьнікі малодшых класаў (звычайна першых трох), якія рыхтаваліся стаць піянерамі. Ягоны [Леніна] смех, Яго вясёласць Гарыць на тварах акцябрат, Жыве ў рабоце камсамола, У песнях маладых дзяўчат (П. ГлебкаТСБМ, I, 220). А на рэчцы на Арэсе Растуць акцябраты, Піянеры, камсамольцы — 3 бальшавіцкім гартам (Я. Купала. Над ракою Арэсай 36., тв., V, 189).

Алавастравы [ст.-бел. алевастровый, алябастровый], прым. Зроблены з алебастру; алебастравы. Ен [Гедзімін] падняў нагой аскабалкі бутэлькі, яны са звонам разляцеліся па святліцы, адзін дзынькнуўшы аб празрысты алавастравы сасуд на паліцы, упаў на пушысты дыван ля сцяны (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 401).

Аланы мн. Вялікі племянны саюз сармацкага паходжання (у пачатку X ст. заснавалі самастойную дзяржаву Аланію, пасля манголататарскага нашэсця ў канцы 1230-х гадоў мігрыравалі ў Грузію, Візантыю і Венгрыю, частка перайшла на тэрыторыю сучаснай Асеціі); продкі грузінаў, асецінаў, венграў. Я з племя аланаў і таксама быў воем, але мяне захапіліў палон (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 48).

Алахі мн. Полаўцы. Абаронцы Перуна, штоў пушчах і чаратах сядзелі, на белы свет выходзяць, са стэпу алахі на конях і на гарбатых вярблюдах божым цэрквам пагражаюць (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 469).

Алебарда [ст.-бел. алябарда, алябарта, галябарда', ням. Hellebarte} ж. Старадаўняя халодная колючая зброя: доўгае плоскае або гранёнае кап’ё з прымацаванай да яго сякерай або паўмесяцападобным лязом. Язык звону вырвалі, шчокі алябардамі пасеклі і да палонкі гшцягнулі, каб давеку безгалосы на дне ляжаў (У Арлоў. Міласць князя Гераніма. МКГ, 205). Пасля школы яны ішлі прагульвацца за горад, мінаючы гандлёвыя рады, крочылі за браму, дзе драмаў стражнік з алебардай і гакоўніцай (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 296).

Алефбейс [ад алеф — першая літара, бет другая літара яўрэйскага алфавіта] м. Алфавіт. [Дзед:]Бачыш, які ты ў мяне разумны!.. Га? Калі «дозволено цензурой» дык я табе куплю «алефбейс» (алфавіт) (3. Бядуля. У дрымучых лясах36. тв. у 5 т., III, 272).

Алканне [ст.-руск. алькатн, алкатй — галадаць; ст.-бел. алкатй -

1. Адчуваць моцны голад, галаданне. 2. Моцна жадаць, імкнуцца да чаго-н.] н. Голад. Вялікае алканне чакае нас. Баяры не далі хлеба (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 582).

Алтабас [ст.руск. алтабась] м. Род парчы, затканай золатам ці срэбрам. Адзе-лі нявесту. Плацце з персідскага алтабасу, вытканага сярэбранай ніткай, упрыгожанага ізумрудамі і жэмчугам (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 46).

Алтар м. Узвышаная частка ў храме з ахвярнікам, на якім спальваліся ахвяры і перад якім адбываліся культавыя абрады (першапачаткова была звязана з культам продкам, затым узводзілася ў гонар багоў і герояў). Тонкім смалістым пахам, пахам сонца і жывіцы, пацягнула ў святліцу — яшчэ нядаўна каля яе праносілі паленцы, што ўжо складзеныя ў храме на высокім алтары ў тры акуратныя стосікі і палітыя тлушчам (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў -АД,12). Вакула заплюшчыў вочы і ўбачыў да драбніц знаёмую карціну: нямоглы, як напоены празрыстай старэчай жаўцізной вярхоўны жрэц Святазар уздымаецца ўверх па прыступках алтара, кожная з якіх адпавядае пэўнаму месяцу і вершаванаму памеру патрэбнага гімна, да першага кола цаглін, якімі абкладзенае месца вогнішчаў і дзе ўмацаваны паміж зажымамі кавалак сухога дрэва са свярдзёлкам (там жа).

0 Класці (пакласці, скласці) на алтар аддаваць што-н. у імя чагосьці высокага, дарагога і пад. Мусіць, у гісторыі не было іншага чалавека, які б паклаў на алтар беларускага асветніцтва столькі ўласных сродкаў, як Магдаліна Радзівіл (Настаўніцкая газета 26.01.2002 ЭСФ, 196). Класціся на алтар чаго, чаму — аддавацца чаму-н. у імя чагосьці высокага, дарагога і пад. Ды што змагацца з неспазнаным? На алтар яму кладзецца творчасць ахвярапрынашэнне, калі ахвярнікам робіцца мальберт, аркуш паперы, сцэна, ахвярай — талент і дух (В. Куртаніч. Майстра практычных дыскусій ЭСФ, 196).

Алтарнік [ст.-руск. алтарнйкь\ м. Службовец алтара. Там, у глыбіні свяцілішча, каля алтарніка са знічам, сабраліся жрацы (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 427).

Алхімік м. Асоба, якая займалася алхіміяй.

А Даследчык-алхімік (у параўн.): Любіла яна [Фаціма] ствараць новыямазі і націранні, касметычныя дзівосы — ім аддавалася са страсцю, нібы душа прыроджанага даследчыка-алхіміка ўсялілася ў мякка-калахлівае жаночае цела (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 149).

Алхімія ж. Сярэдневяковае містычнае вучэнне, накіраванае на тое, каб адшукаць «філасофскі камень» як чудадзейны сродак для ператварэння простых металаў у золата, для лячэння хвароб і г. д. (некаторыя адкрыцці і вывады алхіміі з’явіліся пачаткам сучаснай хіміі як навукі). [Юнгінген:] — У Францыі занятак алхіміяй забаронены пад пагрозай смяротнага пакарання ўжо трыццаць гадоў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 237).

Альбер м. Чалавек цюркскага племя. [Святаслаў:] He даждаліся вы [сыны] сільнага й багатага брата майго Яраслава з яго мнагавоямі, з чарнігаўскімі ваякамі з магутамі.. і з тапчакамі, і з рэвугамі, і з альберамі (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 242).

Альбігойцы мн. Удзельнікі ерытычнага руху на поўдні Францыі ў XII—XIII стст. Словы гэтыя прагучалі не ў Лівоніі, а далёка адсюль, у паўднёвай Францыі, калі там, як дзікіх звяроў, забівалі воіны папы альбігойцаў (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 224).

Алькерык [польск. alkierz < чэш. аікёг, ад с.-в.-ням. ärker\ м. Памянш. да алькер вуглавая адасобленая частка будынка, якая знадворку намнога выступае ад сцен (былі характэрны для шляхецкіх сядзіб Беларусі і Польшчы ў XVII-XIX стст.). Усе ў хаце называлі пакой алькерыкам (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 228).

Альмарыюм [ст.-бел. альмарйя, олмарея, армарйя шафа] м. Скрыня, шафа. Родныя, сказаў дойлід, ён усё аднекуль ведае пра вас. 1 таму ўцякайце. Пакуль не позна. 1 вазьміце з сабою альмарыюм з грашыма (У. Караткевіч. Чорны замак Алыпанскі 43, 131).

Альфа [ст.-бел. альфсг, ст.-руск. алфа, альфа — 1. Аз. 2. (перан} пачатак] ж. Назва першай літары грэчаскага алфавіта.

0 Альфа і амега пачатак усяго. Iгосцям зараз нецікавы Гасцінны дом, гаспадары, Іх сэрцу бліжай свае справы, Свае манаткі і двары. I гэта альфа і амега Такой мараліў час такі. Ім нават зараз не з рукі 1 чарку выпіць «чапкавэга» (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 224). Ад альфы да амегі — ад пачатку да канца, цалкам. Аднойчы, усумніўшыся ў нейкай дробнай ісціне, я пачаў правяраць, і аказалася: усё ад альфы да амегі трэба мне вырашаць нанава (М. Танк. Шчаслівы дзень ЭСФ, 25).

Альфабэт [ст.-бел. алефбеть', лац. alfabetum] м. Алфавіт. НаДзяды пры выпіуцы адзін [беларус] адзеваецца казою і пяе беларускія прыказкі у парадку жыдоускаго альфабэта (3. Бядуля. Жыды на Беларусі: Бытавыя штрыхі -Ж, 15).

Алюмнат [польск. уст. alumnat пансіён] м. Студэнцкі інтэрнат (былі ў Гэйдэльбергу, Кёнігсбергу, Берліне, Лейдэне, Оксфардзе). — Ездзіў у Оксфард, у тутэйшы універсітэт. He прынялі, хаця для нашых студэнтаў там адкрыты алюмнат (В. Іпатава. Чорная княгіня — Пр., 91).

Амбарас [фр. embarras} м. Клопаты, турботы, непакой. Колькі амбарасу каля гэтай справы! (К. Крапіва ТСБМ, I, 228). Прыехаў на рынак; тут здзёрлі дзесятку Брамнага, ці як там, за штосьці казалі. Паказалі мейсца; стаў я за рагатку, Пані шчуп за зайца і купіла зараз; Жыд зараз за скурку адлічыў тры злоты. Вот толькі з дрывамі, з яйкамі амбарас (Ф. Багушэвіч. Песні Выбр. тв., 101).

Амбасадар [польск. ambasador] м. Пасол. У італьянскай бацькаўшчыне слыў гэты магнацкірод і прыбыўу Полыачу, як амбасадар неапалітанскі, за Яна III (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 521).

Амбітны, прым. Амбіцыйны, з празмерным пачуццём асабістай годнасці, самалюбства. Людзі кажуць, што ён дужа амбітны, лезе уверх! (М. Цэлеш. Пернікавае сэрца ХБ, 201).

Амфара [лац. amphora ад гр. amphoreus\ ж. Старажытны гліняны або металічны посуд з высокім горлам і дзвюма вертыкальнымі ручкамі для трымання і перавозкі віна, алею, мёду, збожжа. Аднак бялёса-сіняе покрыва над далячынямі было зажурана-спакойным, не калыхаўся калматы быльнёг ля дарогі, прарэзанай коламі фурманак, што везлі і везлі з палёў у маёнтак амфары з тйаніцай, алеем, гідрыі з пітной вадой, пелікі з мёдам, сушаныя фінікі і вінаград, сыры, загорнутыя ў тканае ва ўласных Нікіфаравых майстэрнях палатно, і многае іншае (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 161). Да самай раніцы лілося з вялізных гліняных амфар хмельное віно (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 84). На вазы клалі тушы дзікоў і ласёў, груды сухіх дроў, амфары з віном і мёдам (Л. Дайнека. След ваўкалака-СВ, 195).

А Амфары-карчагі: Так, яны [рэчы] ляжалі тут — сярэбраныя браціны для пітва, залатыя грыўны кожная вагой каля 186 грамаў, двуручныя амфары-карчагі, якія былі і мерай ахвярапрынашэнняў, змеевікі, чары, а таксама крышталызыя шары-пацікі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 293).

Амфарыска, ж. Тое, што амфара. Жывена трымала скрыню з рознымі сасудамі — лекітамі, амфарыскамі, дзе было нагатаванае асвяжальнае пітво для гаспадыні, адвары з зёлак іўсё, што магло спатрэбіцца ёй (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 161).

Анахарэт м. 1. Чалавек, які жыве адасоблена, пазбягае грамадства; пустэльнік, самотнік. Ён працаваў пісцом хрыстбургскага комтура і адчуваў сябе анахарэтам у гэтым шумным і крывавым свеце (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 170).

2. Рэлігійны фанатык, які сышоў у незаселеныя месцы і вёў там аскетычны вобраз жыцця; пустэльнік, адшэльнік (характэрна для эпохі першых стагоддзяў хрысціянства).

Ангелец м. Англічанін. Там сходзіліся афіцэры ўсіх нацыянальнасьцяў: Ангельцы, Амэрыканцы, Канадыйцы, Новазэляндцы, Аўстралійцы (П. Сыч. Бярозка К, № 7,78). Чуеш, як гучыць маё прозьвішча? Можа быць, крыху немец, крыху ангелец, прасьцей кажучы, — цэлы інтэрнацыянал ува мне адным... (М. Цэлеш. «Янка сеяў — людзі жалі»-ХБ, 119).

Ангельскі, прым. Англійскі. ..малодшая [дачка], працуе ў ангельскім афіцэрскім ночным клюбе (П. Сыч. Бярозка К, № 7, 80). Ен .. вывучаў ангельскую мову й прыкідаўся Ангельцам (там жа, 78).

Андарак [ст.-бел. йндеракь', ням. Unterrock] м. Даматканая суконная спадніца. Кветачкамі свеціць яе андарак, Гарсэціць чырвоны, яку гаршкурак (В. Дунін-Марцінкевіч. Вечарніцы — Тв., 218). У залуўвайшла Ксенія, мажная ўжо кабета ў панскім убранні — шоўкавая кофта, атласная спадніца, з ёй старая сялянкаў саматканым андараку (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 98). [2-гі пагарэлец] з андараком і каптанам бабскім (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 89). Доўгі бабчын андарак цягнуўся краем па падлозе (I. Мележ — ТСБМ, I, 233). Усе ў стракатых андараках з хвандамі, у рознакаляровых кабатах, якія так ёмка і зусім па-новаму сцягвалі іхнія.. тулавы (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 203). Цёмныя валасы яе [Жывены], спушчаныя над вухам у выглядзе пятлі, абярог, што вісеў на падраным сухажыллі, тоўсты карычневы андарак—усё выдавала застарэлы адчай іразам з тым выяўляла надзею, якою жыла гэтая, па ўсім відно, надзвычай уражлівая істота: у валасах скамечылася барвовая разетка шыпшыны, на андараку былі нашытыя тоўстымі барвовымі нітамі такія ж кветкі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 25). Але толькі пакланіліся ў пояс падарожныя і сабраліся ісці, як скрозь ніжнюю браму на чыста выбрукаваны, пустынны двор замка пасыпаліся дзяўчаты ў вяночках і стужках на русых, чорных, рудых галоўках, у кажушках і суконных каптанах, у квяцістых андараках і тканых каляровых спадніцах (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 571). Выйшла Соф’яў еышыванай кашулі, чыімсьці андараку, з чырвонай стужкай у валасах, пакланілася княжай пары (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 358). / у параўн. Надта ўжо добрыя былі поршні, як крамныя: ніз суцэльны, вяршок, як андарак, клятчасты, з жоўтых і сіненькіх скураных лычак, а раменьчык, якім зашморгеаюць, чырвоны, як мак-відук (У. Караткевіч Каласы пад сярпом тваім КС, II, 271). // вобразн. Дзень памрэ, і ночка зьляжа, Чорны ўзьдзеўшы андарак (Я. Колас. Сымон Музыка-СМ, 163).

Андынарыя ж. Месячная натуральная плата прадуктамі і адзеннем (такую плату памешчыкі выдавалі прыгонным сялянам, якія не мелі ў сваім карыстанні зямлі і працавалі на памешчыцкім полі). Назаўтра пан даў загад аканому павялічыць андынарыю Якіму (М. Нікановіч — ТСБМ, I, 234).

Анталёгія ж. Анталогія. ..анталёгія лепшых тагачасных літаратурных твораў (В. Ластоўскі. Лябірынты — Тв., 102).

Анталяжык [польск. з фр. entoilage — палатняная падшыўка] м. Белая, ценкая пляцёнка, якая служыць для абшывання бялізны, чапцоў 36

і інш.; карункі. 1 якіх убораў толькі На паненках ня было, Анталяжыкі ў дзьверолькі (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 161).

Антонаў, прым.:

о Антонаў агонь гангрэна. Падпадае антонаў агонь, Балабонь да пары, балабонь! (К. Крапіва. Балабонь да пары, балабонь! 36. тв., I, 195).

Антракс [ст.-бел. анфраксь, андраксь] м. Каштоўны камень рубін. [Еўдакія:] Гэты, з антраксам, аддай у Вялікі Храм Божай Мудрасці, хай аправяць ім абраз свяпюй Еўдакіі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 165).

Анты мн. Назва ўсходнеславянскіх плямёнаў, якія жылі ў IVVII стст. паміж Днястром і Дняпром. Як балгары прынеслі склавінам і антам толькі назву будучай дзяржавы, так і літоўцы: «Літва», «Вялікае княства Літоўскае» (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі-ЗБК, 116).

Антыпапы мн. Асобы з вышэйшага духавенства, якія прэтэндавалі на папскі прастол. Шапочуцца антыпапы. Аж сцены трасуцца Ад шопату (Я. Колас. Ерэтык 36. тв. у 14 т., X, 534).

Антэкі-мазурыкі мн. (пагардл.). Мянушка белапалякаў. Кунтушыкаў, каптурыкаў 1 антэкаў-мазурыкаў наперлі нам сюды, Каб гэтыя «дабродзеі» Вам польскасць тут праводзілі На панскія лады (Я. Колас. Панская ласка 36. тв. у 12 т., II, 30).

Антэпендыум [ст.-бел. антепендйя, антепандйя, антепедйя — пярэдняя заслона алтара] м. Ніжняя частка алтара. Люд жа талопіў вочы на алтар, ніжняя частка якога — антэпендыум — была, мабыць, прывезеная з самога Рыма з рэдкім майстэрствам на металічных пласцінах, упрыгожаных яшмай і лазурытам, выбітыя сцэны з жыцця Хрыста і апосталаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 61).

Анучнік м. Той, хто збірае анучы (паношаныя рэчы, старое адзенне) або скуплівае іх у абмен на якія-н. тавары. Праходзілі праз Пасадзец розныя людзі: дзегцяры, анучнікі, карабейнікі-пешаходы (3. Бядуля ТСБМ, I, 239).

Апаведаніўк м. Апавяданне. He падумайця, людзі добрые, што ў апаведаніўку гэтым хітрая, пляцень мастацкі ... He! (М. Гарэцкі. Рунь Р, 3).

Ападак м. (разм.). Той, хто выракся сваёй мовы, культуры, традыцый і звычаяў. — Менавіта вы [генерал] якраз і ёсьць гэты аджылы архаізм, дарма што носіце саеецкую хворму. Вы ведаеце, як вас тут клічуць, ападак! (М. Цэлеш. Ападкі ХБ, 115).

Апанча і епанча [ст.-бел. епанча, апонча, опанча, опончсг, тур. japundza\ ж. Старажытнае верхняе адзенне ў выглядзе доўгага шыро37

кага плашча. Раптам ёй [Рагнедзе] падалося, што міма едуць коннікі, пакрытыя апанчамі, вада сцякае па дзідах (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды — ТЖ, 142). [Госці:] Нагледзіліся на крыжацкія апанчы і шчыты (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 416). Да гарольда пад'ехаў яшчэ адзін мечаносец у чорнай епанчы, рэзкімрухамрасхінуў яе, іўсе, хто быў на забаролах, убачылі светлавалосую перапалоханую дзяўчынку, якая сядзела наперадзе мечаносца, моцна ўхапіўшыся тонкімірукамі за конскую грыву (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 243).

Апаркцій [гр.] м. Паўночны вецер. Надвор’е перамянілася: дзьмуў апаркцій, халодны паўночны вецер, і нізка гнуліся да зямлі алівы, мігдалавыя дрэвы і магноліі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 173).

Апастат [ст.-бел. апостать, апостата, апостота адступнік] м. Вераад-ступнік. Мендог можа стаць апастатам да Навагародка! (Г. Далідовіч. Кліч роднага звонаКРЗ, 218).

Апатрунак [польск. opatrunek] м. Перавязка, накладанне павязкі. Пабеглі да настаўніцы па ядынку [ёд]. Тая сама прыйшла зрабіць апатрунак (М. Цэлеш. Воўчым сьледам ХБ, 196).

Апачывальня ж. Тое, што спачывальня. На падлозе апачывальні спала карміцелька (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 25). У гэты час убегліў апачывальню Якаў Палачанін і Мірошка, абодва ўспатнелыя, чырванашчокія (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 265). У глухую поўнач, калі барабаніў па дахах і дрэвах дождж, калі бусыя хмары ціснуліся да самай зямлі, нейкі слабы шум пачуўся за дзвярыма Даліборавай апачывальні (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 293).

Апіевы, прым.:

о Апіева трава [ад уласн. імя Апій] сельдэрэй. «Абецадла было ад лекараў, што чарнобыл тоўчаны ды змешчаны з вадою апіевай травы камень з пузыра выведзе, — чытала Жывена, — але не дапамагло і тое» (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 96).

Аплатка [ад лац. oblata (мн.) прынашэнні] ж. Маленькі кружочак клейкай паперы або клейкага рэчыва для запячатвання пісьмаў, склейвання папер. [Канапелька:] -А гэтыя, як на іх.. папяровыя аплаткі ёсць? (А. Бажко ТСБМ, I, 249).

Аплечча н. Ахоўнае адзенне на плячах. Лямец, прыхіліўшыся спіною да ствала, адбіваўся мечам ад двух воінаў у жалезных латах і аплеччах, поршні яго дыміліся (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 99).

Аповядзь м. Аповесць. ..у летапісным аповядзе пра жыццё князя Уладзіміра праходзяць яны беглыміўзгадкамі, як нейкія тычкі яго бурлівага веку (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 6).

Аполле [з польск. opole\ н. Адміністрацыйна-судовая адзінка, якая ахоплівала некалькі вёсак; воласць. Ды прыбыў даяго ганец з польскага 38

аполля, ад магната Баляслава, з запросінамі ў госці (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 137).

Апоньча ж. Тое, што апанча. ..плашчамі, апоньчамі і кажухамі.. пачалі [русіны] масты масціць па балотах і гразкіх мясцах (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 237).

Апрычнік м. Служылы дваранін у час царавання Івана IV. Але песню не магла ўтрымаць у кратах царская цэнзура і царскія апрычнікі, яна даходзіла да народа (Я. Купала. Прамова на ўрачыстым пасяджэнні, прысвечаным 35-годдзю літаратурнай дзейнасці 36. тв., VII, 320). // перан. Жорсткі, люты чалавек. Полацкіх усіх жыўцом у Дзвіне патапілі, з дзецьмімаленькімі... Апрычніку pace, пёс шалёны — Грозны, кацюга (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 211).

Апрычоны, прым. Своеасаблівы, адметны. II у знач. наз., н. Iяшчэ тады, калі ўсё наша апрычонае, не падобнае ні на расейскае, ні на польскае, каралася законам і вынішчалася, зьявіліся волаты нашага новага паўстаньня зь мёртвых (М. Цэлеш. Ападкі — ХБ, 110).

Аракул [лац. oraculum прароцтва] м. Жрэц у старажытных грэкаў і рымлян, што прарочыў быццам ад Бога, а таксама месца такіх прароцтваў. Калі Арфэй, які быў з народу Гетаў, што сяліліся пад той час у Фракіі, панёс у Грэцыю навуку аб адзіным Найвельшым, дык Грэкі пыталі аракула, што такое Бог, якога прапаведуець Арфэй? (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 91).

Арала н. (паэт.). Прылада для ворыва, саха. Хіба тут цесна? свету мала? Няма работы для арала ці для сярпа, або для коскі? (Я. Колас ТСБМ, I, 261).

0 Перакаваць мячы на аралы разбройвацца, выкарыстоўваць усе сродкі на мірныя мэты. Мы заклікалі і заклікаем перакаваць мячы на аралы, знішчыць зброю. I мы гатовы гэта зрабіць, калі сустрэнем шчырае разуменне і згоду нашых краін (Звязда. 29.07. 1976 — ЭСФ, 300).

Арамаціца ж. Сасуд. А яшчэ даў вярхоўны жрэц Жывене куфэрак з дубовых дошчачак, у якім месціліся арамаціцы з пахкімі алеямі і лекі: шэры парашок з атрутных грыбоў, якім праганяюць трасцу, чорная мазь з бяросты, якою лечаць артэты хваробы суставаў, і многае іншае, што ва ўмелых руках прынясе палёгку, а ў няўмелых пагібель (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 97).

Арандар м. Яўрэй, які атрымаў дазвол на гандаль гарэлкай з панскіх бровараў; арандатар. Калі прыйдзе на кірмаш або ў якое свята да арандара, дык у карчму заходзіць узяўшыся ў бокі, чырвоная шапка набакір, галава задзёртая, і здаецца, што ўсе для яго нішто, жменю грошы шпурляе на стол, кажа падаваць тое, што толькі яму зама39

нецца (Ян Баршчэўскі. Апавяданне першае. Пра чарнакніжніка і пра цмока, што вылупіўся з яйка, знесенага пеўнем Выбр. тв., 98).

Аратай м., мн. аратыя Араты. Тады на Рускай зямлі рэдка пяяў аратай (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 239). Алеўратаваліся нямно-гія: тэўтоны абкладвалі селішчы па ўсіх правілах ваеннай навукі, і мужчыны, аратаі, бондары ці кавалі, засягнутыя знянацку, не мелі ні сіл, ні ўмення, каб адбіцца ад ворагаў (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 103).

Арафамы мн. Парфума, пахкасці. Стары Крыспін усміхаўся сабе ў бараду: Нікіфар наказаў яму як мага даўжэй, спакушаючы, паказваць дзяўчыне шаўкі і тонкія шарсцяныя тканіны, а таксама арафамы, якія вырабляла суседняя майстэрня, што таксама давала коміту нямалыя грошы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 190).

Арафламы мн. Тое, што арафамы. Новагародак ужо не сталіца княства, Гедзімін жыве ў Троках, і ўвесь двор пры ім, а тут ад ягонага імя валадарыць ягоны намеснік Пётра Корсак, які гатовы выць ад адчаю, што не можа больш дурыць галовы прыўкраснай Дабранезе і не менш прыўкраснай Прадславе — дзвюм пярлінкам Гедзімінавага двара, дзвюм высакародным дамам, якія вечна спаборнічаюць паміж сабой — хто надзене болый модную сукенку, з тых, якія ўжо носяць пры двары нямецкіх курфюрстаў, хто мае лепшыя арафламы, так да бясконцасці (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 320).

Араш м. Від тканіны. [Княгіня:] Яўжо збіралася ёй [Гайне] сукню з араша заказаць краўцам (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 378).

Арбалет м. Сярэдневяковы ўдасканалены лук з прыкладам; самастрэл. Тры сотні эстаў прывёў юны Меэліс, які заўсёды хадзіў з лёгкім арбалетам, са скураным тулам, набітым стрэламі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 282). Арбалет новагараджане называлі самастрэлам, ляхі — кушаю. Ен біў доўгімі цяжкімі стрэламі з гранёным жалезным наканечнікам-балтом на вастрыі (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 286). ..баязліва азіралася [Алена]: каб ніхто не стрэліў у цара лесу, навокал жа людзі з пішчалямі і арбалетамі (I. Шамякін. Вялікая княгіня — ВК, 101). «Ваўчыца, — заключыла Ксенія. — Ад голаду скуголіць. У другі раз мы возьмем з сабой арбалет» (там жа, 177). ..толькі некалькі парабкаў, што пільнавалі тут нікому не патрэбныя сані і сена, кінуліся крычаць усяму статку: «Немцы! Немцы!» — і змоўклі пад стрэламі арбалетаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 320-321).

А Арбалеты-самастрэлы: Да агульнай смяхотнай недарэчнасці тут не хапала, бадай, яшчэ сярэдневечных рагатых арбалетаў-самастрэлаў з вастрадзюбымі крылатымі жалезны.мі белтамі, якіх-небудзь 40

сваякоў мушкета гаркабузаў-фузій ці архаічных, старасвецкіх гакаўніц на зыбкіх нагах-растапырках (М. Віж. ЛабірынтЛ, 186).

Арбалетчык м. Воін з арбалетам. Паперадзе свайго войска Міндоўг трыма радамі паставіў лучнікаў і арбалетчыкаў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды — ЖЖ, 285). Калі ландскнехты з рыцарамі наблізіліся, узяліся за справу арбалетчыкі (там жа, 285-286). Усе брады былі добраўмацаваныя частаколамі, бамбардамі, за імі хаваліся аддзелы арбалетчыкаў і далёкаўглыб стаялі напагатове прускія кліны (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 368).

Аргамак [ст.-бел. ограмакь, громакь; цюрк. orhamag} м. Старадаўняя назва пародзістых верхавых коней у краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу. Нікіфар падвёў дзяўчыну да гнедага аргамака з тонкімі нагамі і высакароднай паставай галавы, які зашыўся ў кут і не хацеў адгукацца ні на якія ласкавыя словы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 147). Перад каралём пранеслі на пальчатках дванаццаць сакалоў, потым дванаццаць крэчатаў;.. правялі зграю з дванаццаці выдатных хартоў; правялі дванаццаць вараных рысакоў, потым дванаццаць буланых аргамакаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 330).

Арда і орда ж. 1. Цюркскае войска, якое ўрывалася ў межы Старажытнай Русі. Жыхары, што выратаваліся ад нашэсця арды, пахаваліся па пушчах (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 59). А за імі проста з зарыва, імчала арда, сотні дзве татар (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 245). Кабзар грае, падпявае, Гамоніць славамі, Як маскалі, орда, ляхі Білісь з казакамі (Я. Купала. Тарасова ноч 36. тв., V, 400). // перан. Полчышча фашысцкіх войск. П’яных разнёй самураяў Хмару фашыстаўскіх орд, Знішча ўсю гэтую зграю Вольны савецкі народ (Я. Купала. Японскім самураям 36. тв., IV, 346).

2. Дзяржава, саюз плямёнаў у старажытных цюркскіх і мангольскіх народаў (уласн.). Ці не кінецца [Яўнут] шукаць падмогі ў Ордэна, Масквы альбо Арды? (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 557). А было ж: сваталі яе [княгіню] вільняне з цяжкае нагоды шлюбам хацелі выкупіць заложнікаў — паслоў Княства, якіх утрымаў у Ардзе хан Джанібек (там жа, 573).
3. Першапачатковая форма грамадскай арганізацыі чалавецтва: першабытны статак.

Ардашня ж. На Беларусі ў XVIII першай палове XIX ст. — прадпрыемства па вытворчасці ардашу вышэйшага гатунку паташу, які выкарыстоўвалі пры вырабе шкла, мыла, сукна, фарбаў, фарфору, пры апрацоўцы скур, адбельванні тканін і інш. Усе мае сорак гадоў у памяці прайшлі, да тых дзён, як падняліся і вёскі, і буды, і гуты, і ардашні,

як усё староства за косы, за цапы ды за рушніцы схапілася (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 197).

Ардынарац м. Афіцэр для даручэнняў пры камандуючым. Затым выклікаў з калідора ардынарца, загадаў яму тэрмінова запрасіць сюды пана паручніка (М. Віж. ЛабірынтЛ, 17).

Ардынацыя [ст.-бел. ордйнацйя, ордынацыя распараджэнне; ст.-польск. ordynacja < ordinatio} ж. 1. Родавы маёнтак, які непадзельна і неадчужальна пераходзіў па спадчыне ад яго ўладальніка (ардыната) нашчадку, звычайна старэйшаму. .улетку не выходзілі на паншчыну чыншавікі неабсяжных Слуцкай, Клецкай, .. ардынацый (М. Віж. Лабірынт-Л, 163).

2. Збор прававых нормаў, якімі кіраваліся ўстановы, арганізацыі, суды ў сярэдневяковай Польшчы.
3. Збор прававых нормаў, якія рэгулявалі спадчынныя правы на нерухомую маёмасць пэўных магнацкіх родаў у Рэчы Паспалітай.

Ардынец м. Воін арды. Ад’едзеш, дадуць удзел на мяжы сцеражыся ардынцаў (К. Тарасаў. Пагоня наГрунвальд-ТЖ, 273). ..я адчуў, што не знайду сіл засекці гэтага ардынца (В. Чаропка. Храм без Bo­ra Хр., 86). Яшчэ з 1349 года, калі пасольства Альгерда прыехала да хана Чаінбека, каб паспрабаваць перахапіць ініцыятывы Масквы, мела Княства стасункі з ардынцамі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 586).

Ардынскі, прым. Які мае адносіны да арды. Мо ўбачыць божа іхнія [вязняў] пакуты і вызваліць з ардынскага палону (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 20).

Аркебуз, гаркабуз і аркебуза м., ж. Ручная агнястрэльная зброя, якая зараджалася з дула. Рыцары гэтай дамы насілі калісьці меч Мюнцара, цэп Вашчылы і аркебуз гёзаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, II, 365). Нават ідучы на разбой, яны бяссільныя супраць коннага чалавека ў латах, калі ў таго меч, а ў збраяносца аркебуза ці пулгак (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289).

А Гаркабуз-фузія: Да агульнай смяхотнай недарэчнасці тут не хапала, бадай, яшчэ сярэдневечных рагатых арбалетаў-самастрэлаў з вастрадзюбымі крылатымі жалезнымі белтамі, якіх-небудзь сваякоў мушкета гаркабузаў-фузій ці архаічных, старасвецкіх гакаўніц на зыбкіх нагах-растапырках (М. Віж. Лабірынт — Л, 186).

Армяк [ст.-бел. ермякь, ормякь, кгермакь; цюрк. ärmäk] м. Старадаўняе сялянскае верхняе адзенне з тоўстага даматканага сукна ў выглядзе світкі. За коньмі па лугах, па лесе У старэнькім сноўдаў [Саўка] армяку (С. Гаўрусёў ТСБМ, I, 266). Грабілі [немцы] культурна, He знаючы жалю, I армяк апошні 3 бедняка знімалі (Я. Купала. Барысаў — 42

36. тв., V, 200). Зіпунішкі ў рамізнікаў драныя, армякі страшныя, капелюхам гэтым паяркавым сто год (У. Караткевіч. Зброя 43, 287).

Арнауты [тур. Arnavut] мн. 1. У рускай арміі ў пачатку XVIII ст. — лёгкія нерэгулярныя войскі, якія набіраліся з жыхароў Малдавіі і Валахіі. // Славянская кавалерыя, якая ў т. зв. Валашскім паўстанні (1821 г.) за незалежнасць народаў паказала цуды мужнасці. На мой кліч арнауты да самага скону Будуць нашу зямлю бараніць ад палону (В. ДунінМарцінкевіч. Славяне ў XIX стагоддзі Тв., 254).

2. У Расіі так называлі выхадцаў з Албаніі.

Артагазавы, прым. Які зроблены з артагазу адной з разнавіднасцей шоўку. Насілкі, на якіх неслі Нікіфара і Жывену ў Вялікі Палац, былі ўжо не летнія, з артагазавымі занавескамі, а прызначаныя для зімовага ўжытку, і, рассоўваючы цяжкія завесы з нашытымі на іх гербамі роду Скліраў, Жывена старалася, каб халодны вецер не надта выстуджваў яе, бо была яна ў шаўковым адзенні, як таго патрабаваў прыдворны цырыманіял (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 213).

Артыкул м. (ваен.). Ружэйны прыём. Муштры скора паняў, артыкулы стрэльбай лепш ад усіх выкідваў (В. Ластоўскі. Лебядзіная песьня Тв., 7).

Архантапулы мн. Знатныя грэкі. Яны [рыцары] яшчэ нібыта строга прытрымліваліся сваіх франкскіх альбо нямецкіх парадкаў: так, зямля, ленны рыцарскі надзел пераходзілі па спадчынным праве толькі старэйшаму сыну, у той час як у знатных грэкаў — архантапулаў зямля перадавалася пароўну дочкам і сынам (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 181).

Архэалёг м. Археолаг. Некаторым гісторыкам і архэалёгам гіпотэза гэтая здавалася праўдападобнай (М. Цэлеш. Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе ХБ, 220).

А Аматар-архэалёг'. — На маёй пастанове канчальна заважыў ліст, атрыманы з Полацку ад тамтэйшага аматара-архэалёга Івана Іванавіча (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв.,76).

Арцель м. Аб’яднанне асоб той або іншай прафесіі (рамяства) для супольнай працы з удзелам у даходах паводле дамоўленасці і агульнай адказнасцю; таварыства. Арганізацыя арцелі па асушцы Рэгелеўшчыны ўзняла вялікі шум (А. Чарнышэвіч ТСБМ, I, 270). Работа абшчынамі, арцелямі дасць магчымасць шырока карыстацца машынамі і ўсімі адкрыццямі, якія аблягчаюць працу... (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 252).

Арчаг [ст.-руск. арчакь', ст.-бел. орчакь, ярчакь, ерчакь — від сядла; тур. ayrcak} м. Драўляная аснова сядла. Цёмныя кругі пад пахамі яго [ганца] шэрай шарсцяной світы, збітыя ў лямец валасы пад ваўнянай

павязкай, асабліва ж парэпаная скура сядла, з-пад якой выглядаў драўляны арчаг аснова -усё гаварыла аб доўгім і нялёгкім шляху (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 96).

Аршак і оршак [ст.-бел. оршакь світа, картэж; цюрк. ursak] м. Картэж з мноства фурманак ці карэт. Святочны аршак прыезджых выглядаў значна больш сціплым, чымся натоўп, што сустракаў іх ля царквы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 35). Паўкруглы аршак усё болей замыкае кола вакол нас. Чалавек сорак. Некаторыя ў цэльнакутых латах, некаторыя ў калантарах (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 163). Оршак Гедзіміна таксама адпраўляўся назад у Трокі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 363). ..палякі, што прыехалі з вясельным оршакам, уволю адпомсцілі гаспадарам, праўда, не гвалтам шчодра адорвалі яны сваіх часовых сябровак, і доўга тыя ўспаміналі нястомных ў каханні шляхціцаў... (там жа, 451).

Аршын м. 1. Мера даўжыні, роўная 71,12 см, якой карысталіся на Беларусі і ў Расіі да ўвядзення метрычнай сістэмы. Ён [Борух] вечна дыміў люлькай — старасвецкай бурштынавай з доўгім, у два аршыны, плеценым цыбуком (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 273). Углядаючыся на яго, я прыкмеціў, што ён заўсёды цягае з сабой нейкі пакунак ня надта грубы, але доўгі на якія тры чверці аршыны (В. Ластоўскі. Сябра з каўбасай Тв., 40). Будзеш [беззямельны] мець мясціну, На век вечны поля Роўна тры аршыны (Я. Купала. 3 песень беззямельнага — 36. тв., II, 147). А капа — шэсцьдзесят снапоў, а кожны сноп ля перавясла — аршын кругам (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 108). Яно [капішча Свінтарога] мела ў даўжыню каля 150 аршынаў, у шырыню каля ста. Вышыня сценаў гэтага, не такога і старога, збудавання дасягала 15 аршынаў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 414). Вы багаты чалавек.., а перад людзьмі прыніжаецеся, кожнаму гатовы ў ногі кланяцца, і толькі за тое, што ён купіць аршын паркалю... (П. Галавач Ск., 11). Перагарнуў [Блок] некалькі аркушаў, выбраў адну паперыну памерам з квадратны аршын і другую з накіданымі на скорую руку лічбінамі (Я. Колас. На ростанях 544).

2. Лінейка, якой карысталіся краўцы, гандляры. Гандляры спрытна матлялі на медны аршын вішнёвыя і белыя сукны (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 265).

0 Аршын з шапкай — вельмі малы, невысокі, нізкарослы. Ды які ж з яго мужчына? .. Аршын з шапкаю. Такога й варона панясла б, каб схапіла за каршэнь (В. Адамчык. I скажа той, хто народзіцца ЭСФ, 39). Аршынам носа не дастаць вельмі ганарлівы. У старшыні аршынам носа не дастанеш з-за тых свінарнікаў і кароўнікаў (У Паўлаў Ск., 12). Аршынам мераць меркаваць пра што-н. Нашто мне мазгі 44

круціць, якім аршынам мераць свой верш, якім гэблем гладзіць кожнае слова сваёй песні, калі сэрца перапоўнена, калі ў жылах кроў вельмі кіпіць і неяк само гаворыцца, само пяецца? (3. Бядуля. На што мне 36. тв. у 5 т., II, 27). Бачыць скрозь зямлю на чатыры аршыны разумець усё чыста. Іду я на праверку да сваёй супругі, яна ў мяне скрозь зямлю на чатыры аршыны бачыць... (М. Паслядовіч Ск., 12). Мераць на свой аршын каго, што меркаваць пра каго-, што-н. аднабакова, суб’ектыўна, з асабістага пункту гледжання. Сядзіць такі ваякакіраўніку лясным зацішку і мерае ўсіх на свой аршын, нават папракае другіх, распякае, павучае (М. Лынькоў. Векапомныя дні ЭСФ, 221-222). (Пайсці) пад аршын у салдаты, у рэкруты (забраць). Усе не ў лад, усіх назад — Ва ўсіх доля маці. A ва ўдовы адзін сын, Дый той якраз пад аршын (Я. Колас. Сава 36. тв у 12 т., X, 510). Як (быццам, нібы) аршын праглынуў ненатуральна прама стаяць ці сядзець. А хлопцы, хлопцы! Кожны быццам аршын праглынуў: такія важныя, такія строгія (I. Сяркоў. Мы хлопцы жывучыя ЭСФ, 424). A то ходзяць там, нібы аршын праглынулі (В.Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 251). Як (быццам, нібы) аршын праглынуўшы у ненатуральна прамой паставе. Ён [Кушэль] заўсёды хадзіў як аршын праглынуўшы (I. Новікаў. Дарогі скрыжаваліся ў Мінску ЭСФ, 424). Сястра Аўдакія сядзіць нібы аршын праглынуўшы, шэпча нешта (М. Лынькоў. На чырвоных лядах ЭСФ, 424).

Арпіынны, прым. Які мае адносіны да аршына. // перан. Надта вялікі. ..рака была яшчэ параўнальна чыстая, так што арійынныя жывыя сцерлядзімаглі плаваць у садках месяц-два (У. Караткевіч. Зброя 43,315-316).

Арыі (арыйцы) мн. Індаеўрапейскія плямёны, што ў IV тыс. да н. э. насялялі стэпавую зону паўднёва-ўсходняй Еўропы (паводле іншых звестак поўдзень Сярэдняй Азіі і прылеглую да яго тэрыторыю Іранскага плато); непасрэдныя продкі сучасных індаіранскіх і большасці еўрапейскіх народаў. Мабыць, гэта памяць аб арыях, чые словы адгукваюцца ў сённяшняй мове і славян, і немцаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 129).

Арыштант м. Чалавек, які знаходзіцца пад арыштам. Праз два дні арыштант мог ісці. Але Загорскі ведаў, чаго гэта яму каштавала (У. Караткевіч. Зброя 43, 344).

Асада ж. 1. Сядзіба асадніка. Яшчэ калі паны пачалі хапаць каля вёсак зямлю і рабіць сабе асады, сын Алыйэўскага — лекар і вядомы забойца — выдаў бацьку карнікам за сувязь з беларускімі партызанамі (А. Бажко ТСБМ, I, 273).

2. Від феадальнай зямельнай рэнты ў грашовай форме, асноўная павіннасць асадных сялян у Вялікім княстве Літоўскім у XVI ст. (у канцы XVI ст. паступова злілася з чыншам).

Асаднікі звычайна мн., адз. асаднік, м. 1. Ваенныя і цывільныя каланісты, якіх польскі ўрад у перыяд з 1920 па 1939 г. перасяляў з раёнаў карэннай Польшчы ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну, даваў ім на льготных умовах або дарма ўчасткі зямлі для ўмацавання сваіх інтарэсаў. «Кавалераў» цікавых ёсць шмат, Галоўным чынам з асаднікаў, якім выдалі зямлю тут на «крэсах» (3. Бядуля. Тры пальцы 36. тв. у 5 т., III, 166). Маленькі сухенькі дзядок Барташук прывык шмат да чаго, прывык асцерагацца лішняга слова казаць, бо шляхта мела шмат вушэй: польскі настаўнік ксёндз, non, паліцыянт, асаднік і іншыя шпікі лавілі кожнае слова яго «бунтарскай» сям’і (3. Бядуля. Поведзь, дзе ест твуй сын? 36. тв. у 4 т., I, 297). «На ўсходніх крэсах стварылася фатальнае становішча. Калі не будзе змен, дык там скрозь выбухне ўзброенае паўстанне». Так галасілі польскія асаднікі ў газеце «Рэч Паспаліта» пад час вызваленчай барацьбы народа Заходняй Беларусі (Я. Колас. Трыццаць савецкіх год 36. тв. у 12 т., XI, 379). Наслалі нам асаднікаў, Жандараў і ураднікаў, I іншае брыды (Я. Колас. Панская ласка 36. тв. у 12 т., II, 30). Хто муціць свет? Ён, гад руды, Асаднік Богут касавокі! (Я. Колас. Рыбакова хата — 36. тв. у 12 т., VIII, 100). Калі-б які жартаўлівец намагаўся схарактарызаваць палажэньне Літоўцаў, дык мог-бы трапна сказаць гэтак: загналі літоўскіх паны, шляхта й асаднікі ў казіны ражок (К. Акула. Гараватка К, № 7, 20).

2. Пасяленцы-бортнікі ў глухіх лясах. Добрай дарогі засцерагаліся заставы, а сцежкамі, лясамі ў абход голадна, вось натрапілі на асаднікаў, вырашылі запасціся... (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 164).

А Асаднікі-прыблуды: А ўсе асаднікі-прыблуды, Як і прыблуды ўсе паны: Старое песні перагуды, Гаспадары ж бо не яны (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 234). Асаднікі-скулякі. А ўзяць асаднікаўскулякаў: Здушылі ўсіх, як абручы, Забралі ўсё, а ты маўчы — Ці мала хто ад іх заплакаў! (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 229).

Асадніцкі, прым. Які мае адносіны да асаднікаў. Абкружаная з трох бакоў асадніцкімі, панскімі й шляхецкімі землямі, з усходу ўпіралася вёска Літоўцы ў балаты (К. Акула. Гараватка К, № 7, 19).

Асігната ж. Талон на права вывазкі з леса дроў. Зайдзі, Паўлюк, у лясніцтва і вазьмі асігнату, бо скора не будзе чым выпаліць у печы (Я. Колас. Тоўстае палена 36. тв. у 12 т., IV, 145).

Асігнацыя ж. Папяровы грашовы знак, які выпускаўся ў Расіі з 1769 да 1843 г. Плаціць асігнацыямі дазвалялі толькі летась (У Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 111). У торбачках манеты, а ў газетных пакунках — асігнацыі (М. Віж. Лабірынт Л, 177).

Аскіцырый м. Манастыр. [Нікіфар:] Там за сшарадаўнім палацам Канстанціна Багранароднага, аскіцырыі дзевы Памакарысты і святога Іаана (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 194).

Аслі, злучн. Або. А ў карчму Зміцёр наш вясёл! Найшоў дарогу аслі каля загумення. Ен на гарэлку вялікі быў гад! (В. Дунін-Марцінкевіч. Вечарніцы Тв., 202).

Асміна і асьміна [ст.-бел. осмйна] ж. 1. Мера аб’ёму сыпкіх рэчываў (палова чвэрці ці 1/8 бочкі, каля 105 л). Ну, то я прышлю, цэлую асміну [грэчкі] прышлю, сказаў падлоўчы (Я. Колас — ТС, 19). [Восень]: Пудзік хлеба з мякінай, Груцы, бобу крыху, Якой бульбы асьміну Ці ж не дось мужыку? (Я. Купала. Адвечная песня 36. тв., VI, 28). Цешыла яе [маці] і тое, што скупы Вінцук усё ж прывёз нам за нашу службу дзве асьміны жыта і два мяшкі бульбы (А. Якімовіч ТСБМ, I, 293). У хаце апрача некалькіх асьмін бульбы нічога не асталося (3. Бядуля. Анчар Выбр. тв., 242).

2. Пасудзіна мерай на тры пуды збожжа. /у параўн. На вербах бэры там раслі, на соснах гарбузы з асьміну (У Дубоўка ТСБМ, I, 293).

0 3 асьміна — шмат каго-, чаго-н. А тут дзяцей з асьміна, карміць няма чым (Ф. Багушэвіч. Дзядзіна Тв., 122). Мераць асьмінай многа мець, атрымліваць нажываць (грошаў). [Куторга:] Ды і пасаг мае [дзяўчына] гаспадарскі: адна ў бацькоў, а стары грошы асьмінаю мерае (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта — Тв., 121). Жыў шляхціц багаты; меў поля ён многа, I конікаў сытых, іўсякай скаціны, I грошы, што чуць іх не мерыў асьмінай (Я. Купала. Адплата кахання — 36. тв., V, 41).

Асмінка і асьмінка ж. Памянш.-ласк. да асміна (асьміна). Ад Сцяпанавай хацінкі He абойдзе так убогі, Пагарэлы — без асмінкі, Сірата без дапамогі (Я. Купала. Сцёпка Жук 36. тв., I, 368). Ці ж не дурань мужык гэта: Гарэ, сееусё лета, А як прыйдуцца дажынкі, няма збожжа ні асьмінкі (Ф. Багушэвіч. Дурны мужык, як варона Зан., 383).

Аснацкі, прым. Які мае дачыненне да аснача, аснацтва. I долечку сірочую хрысціла бабка з вокам, каб толькі не сурочыла зайздрослівае вока. Ды вытрымка аснацкая яго [Ульянава] вяла ў навуку па Волзе ўверх: юнацкая Казань шуміць на вулках (А. Вялюгін ТСБМ, I, 285).

Аснач м. Працаўнік на сплаве лесу; плытагон. Дзьме вецер у твар аснача маладога... Удалеч імкнецца Дзвіна (А. Зарыцкі ТСБМ, I, 285). Каля кроснаў — ткачы, На плытах — асначы, На палях за плугамі — аратыя (С. Дзяргай — ТСБМ, I, 285).

Асочнік м. Асоба, якая займалася асочваннем, аблавай, абходам і акружэннем звера ў час палявання. Гаспадар асочнік слуцкай княгіні Мечка Кузьмініч (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 26). I абдуманае 43

яны сьцераглі дахвальна й аддана, і ці ня болый захопна таёмна, чымсьці самі асочнікі (К. Юхневіч. Спадарства Калочкі К, № 5-6, 77). / у параўн. Нібы асочнікі, якія сочаць за зверам, глядзяць за табою і мною чужыя людзі (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 299).

Астралёгія м. Астралогія. Гэпш значыць, што быў калісь час, калі ў нас працьвітала астралёгія, глыбокае вывучэнне якой зьяўлялася прывілеем клясы вучоных, алеяна была адначасна, мабыць, ведай, даступнай дляўсіх станаў (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 79-80).

Астрог м. Турма. He дам яму [пану] жонкі, На ганьбу не дам, Хоць згнію ў астрозе Ці ў віры на дне (Я. Купала. Нікому 36. тв., V, 28).

Астрожнік м. Той, хто пасаджаны ў астрог; арыштант. А ў Лукішках, у Картуз-Бярозе, у пастарунках ды падзямеллях звіняць ланцугамі астрожнікі, паміраюць тыя людзі, якія сваю долю гукалі з усходу, якія ленінскую праўду сеялі ў сэрцах заняволеных людзей (А. Бялевіч — ТСБМ, 1,289).

Астрожны, прым. да астрог. [Незнаёмы]: Пайсці у свет — бацькі мне светам, А хата мне астрожны склеп (Я. Купала. На папасе 36. тв„ VI, 158).

Асьмак [ст.-бел. осмакь, асмакь, осьмакь] м. 1. Дробная грашовая манета. ..купіў магістрат новаму містру сукна чырвонага сем локцяў і чвэрць на кунтуш і палатна на жупан і на порты дзесяць локцяў, а яшчэ шапку каралеўскую з баранком, боты і пас вішнёвы, і за ўсё разам з шабляю заплочана 50 залатых і 20 асьмакоў (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма — МКГ, 196).

2. Адзінка вымярэння сыпучых і вадкіх рэчываў.

Асэсар і ацэсар [ст.-бел. ассесорь, асесорь, ососорь; лац. assessor] м. 1. У Старажытным Рыме, у сярэдневяковай Еўропе, у дарэвалюцыйнай Расіі і некаторых буржуазных дзяржавах судовая службовая асоба, засядацель. [Куторга]: Толькі што пан асэсар прыехаў, а такі сярдзіты, не дапускай госпад! Як ліхі татарын. Як толькі ўехаў у ваколіцу ды стаў каля Бэркі, дык зараз і закрычаў: дзесяцкіх, соцкіх! (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта-Тв., 120). [Няміра:] -Гэтулькі знайшлося асэсараў, як толькі паны прыйшлі, што кожнаму мы ўсёй вёскаю вінаватыя то таго, то гэтага, то за гэтае, то за тое асталіся (К. Чорны ТСБМ, I, 293). ..плацілі мы земскую павіннасць ды вялікія зборы, плацілі на пасрэдніка, на праўленне, старшыням, пісарам, акружным, асэсарам — ды бог ведае, каму плацілі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 109). Ну, праз дзяжурнага асэсара загадваю высветліць справу са зброяй (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 187). Ацэсар там з раентам спор вялі упарты, Заеліся аб свае праваслаўныя харты (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Ta48

дэвуш Тв., 442). I y параўн. Чаго-чаго пюлькі яны [жонка з нявесткай] не нанеслі: стог бліноў стаяў пасярод стала, як асэсар, побач блішчэла ўсімі колерамі неба і зямлі яечня з салам і кілбасой (3. Бядуля. Пуд жыта — Выбр. тв. 201). Сваталі ж мне ў прыймы у нову хату, На зямлю ражайну і дзеўку багату; буду жыць казалі, як які пасэсар, Ездзіць парай коні, як сам пан асэсар (Ф. Багушэвіч. Мая хата Зан., 386).

2. Перан. (іран.). Важная асоба. [Грамабой:] Усялякая жаба нос дзярэ. Вельмі асэсар ён тут вялікі — не дамо. Ды хто ў цябе пытацца вельмі будзе? (К. Крапіва. Мядзведзічы 36. тв. IV, 203).
3. Перан. Мядзведзь. Стаіць Вашамірскіля калматага асэсара і думае: Што рабіць? Ціханька пайсці назад? (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 264).

Атаман м. Начальнік у казацкіх войсках і пасяленнях. Ізноў закіпела Сіне мора. Уздоўж баіідака Ізноў пахаджае Пан атаман ды на хвалю Моўчкі паглядае (Я. Купала. Іван Падкова 36. тв., IV, 477).

Атопкі мн. Абутак з ліпавай кары (калі абутак стоптваўся, яго закідвалі на стрэхі, каб добра прасушыць, а ў дзень Купалы выкарыстоўвалі як падпал для развядзення купальскага вогнішча). Малада грамадка — дзераўца глыбока Пасярод далінкі у зямлю ўкапала, Цэлы стог сухога галля нанасіла, Атопкамі яго кругом аблажыла, Штобы паўстрэчаці ахвотай купала'. (В. Дунін-Марцінкевіч. Купала Тв., 224).

Атрамант [ст.-бел. атрамент-ь', польск. atrament < лац. atramentum] м. Чарніла. Ніжэй ішлі літары, ірваныя ад дрэннай паперы і вадкага атраманту (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 268). Я помніў тыя пасланні, якія пісалі манахі-францысканцы пад дыктоўку вялікага князя, пацеючы ад напружання і паспешліва соўгаючы вострыя гусіныя пёры ў чорнае месіва атраманту (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 420). Маленькі Тамаш быў тады заўсёды запэцканы ў сіні атрамант . рукі, нос, лоб, нават язык. Тамаш і цяпер памятае саладкаваты, непрыемны смак атраманту (3. Бядуля. Тры пальцы 36. тв. у 5 т., III, 181). Здавалася Аўгіні, што нічога на свеце няма мудрэйшага, як выводзіць атрамантам просценькія палачкі на паперы вось такія рысачкі, як на аўсяным коласе (3. Бядуля. Дэлегатка Выбр. тв., 213-214). Ён [пан Богуш] апусціў пяро ў «атрамант», Палюбаваўся з момант ім I, вокам лыпнуўшы касым, Стаў выліваць «душы сакрамант» (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 197). / у параўн. Кот быў чорны, як кітайскі атрамант і як сама цемра: вялізны, з ягня, гладкі кацяра (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 67). // вобразн. Ноч разліла свой атрамант Панад морам паміж скал (3. Бядуля. Ноч разліла свой атрамант 36. тв.

у 5 т., 1, 131). Лес, як вялізная губка, набух, наліўся чорным атрамантам (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 33).

Атрамантавы, прым. Чарнільны. Нунцый сядзіць у сваім кабінеце за сталом з багатым атрамантавым прыборам (У. Арлоў. Місія папскага нунцыя МКГ, 184).

Атрамэнта ж. Тое, што атрамант. Змачу пёрка ў атрамэнту Ды як чыркну на паперы (Я. Купала. Змачу пёрка... — 36. тв., I, 230).

Атрафіць [ад трэф ст.-яўр. teräjä — нячыстая яда; недазволеная іудзейскай рэлігіяй страва] зак. Апаганіць. Пачуўшы слова «сала», Меер заткнуў вушы і адвярнуўся да сцяны, каб не атрафіць малітву... (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 124).

Аўвул м. Аул (паселішча на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі). Чыноўнікі партыйнага апарату.. разьязджаюцца па хвабрыках, заводах, шахтах, сёлах, вёсках і аўвулах (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі»-ХБ, 117).

Аўгуст м. Тытул рымскіх і германскіх імператараў. II Асоба, якая мела гэты тытул. Скарга вось ужо два тыдні ляжыць ў этэрыярха, і сёння на прыёме ў Палацы ён расказваў пра гэта аўгуспіу (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 204).

Аўгур [лац. augur] м. Старажытнарымскі жрэц, які тлумачыў волю багоў па шчабятанні і палёце птушак. // перан. Чалавек, якому расказалі асаблівыя тайны. Насцярожанасць супраць Зелянога трывала яшчэ і таму, што той часам кідаў — з вока на вока — надта ліберальныя думкі, нібы запісваў да сябе ў аўгуры: мы, маўляў, людзі свае і можам пагаварыць пра ўсё «не чйнясь» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 357). Зноў пачалася «размова аўгураў» (там жа).

Аўкштайты мн. Плямёны, якія жылі ў паўднёва-ўсходняй частцы сучаснай Літвы. Гэты націск занепакоіў прускія плямёны, земгалаў латгалаў, ліваў, эстаў, аўкштайтаў, жамойцаў, яцвягаў, ён хвалюе Полацк і Ноўгарад (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 84).

Аўрэоля [фр. aureole, ад лац. aureolus — пазалочаны] ж. Арэол. На адным баку мэдалю быў зьмеявік, а на другім -Дзева Сонца, у постаці птаха зь людзкой галавой, абкружанай аўрэоляй (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 78).

Аўстэрыя [польск. з іт.] ж. Заезны дом, карчма. [Ян]: У Францыі кожная аўстэрыя, як палац! У кожнай чалавек, як у раі! (В. ДунінМарцінкевіч. Ідылія Тв., 33).

Аўтадафе [парт.] н. Пакаранне смерцю на агні. «Аўтадафе! Аўтадафе!..» — Гуртам заравелі (Я. Колас. Ерэтык 36. тв. у 14 т., X, 536).

Афяра ж. Ахвяра. Ен [Ваня] быў афярай дзеля гэтай справы (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 162).

Ахабень [ст.-руск. охабень] м. Верхняя доўгая адзежына з прарэхамі пад рукавамі і з чатырохвугольным адкідным каўняром; каптан. Атрад воінаў з баявымі сякерамі, у наглуха зашпіленых чырвоных ахабенях абкружаў Алёшку і маладых (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр, 227).

Ахвіцяліста [польск. oficjalista] м. Слуга, лакей, чыноўнік. Пры добрым Барысу, у палацы, пякарні Ахвіцялістых — вось сабак у псярні! Усе рады князю праўдаю служыць, Для яго ў дзеле жыццём налажыць (В. Дунін-Марцінкевіч. Травіца брат-сястрыца Тв., 335).

Ахвярнік м. У старажытнасці месца для прынашэння ахвяр. Мабыць зноў памыліўся ў нечым, ліючы віно на ахвярнік, галоўны жрэц, зноў не знайшоў ён патрэбнага слова ці інтанацыі, якая б супакоіла дзядоў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 353).

Ахмістрыня, вахмістрыня і хмістрыня ж. Жанчына ў панскім двары, якая распараджалася хатняй гаспадаркай і мела ключы ад прадуктаў; аканомка. [Сцяпан]: А вось мая гэта ахмістрыня, дачушка мая сакатушка, сплуталася з гэтым... з гэтым бязбожнікам (Я. Купала. Паўлінка 36. тв., VI, 195). [Дзёмка]: He, сягоння ахмістрыні Я прынёс з двара грыбкі (Г. Марцінкевіч. Адвячорак Зан., 79). У Галавача была ахмістрыня, якая яму страшэнна надакучыла іякую трэба было аддаць замуж не марудзячы (К. Чорны ТСБМ, I, 308). Але спачатку папрацуем на гардэробе разам з ахмістрыняй (В. InaTasa. Чорная княгіня MX, 270). А назаўтра з раніцы пачала работу седзячы пры гардэробнай, запісвала ўслед за ахмістрыняй (там жа). [Дзед Даніла]: Ня люблю я псярні панскай, Палупанкаў, ахмістрынь (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 147). ..тая самая ахмістрыня з падціснутымі вуснамі прынесла нам вячэру (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 200). А ты, Юлька, збегай да Каранеўскіх, няхай ахмістрыню прышлюць... (У. Ліпскі. Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 21). Даў прыказы коману, войтам і гуменным, Пісарам, ахмістрыні, стральцам і стаенным, Далей з падзённікамі сумеў расшчытацца, Урэшце сказаў вознаму, што хоча праспацца (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 448). He жыў біскуп нявіннікам. Але ж то нейкія вахмістрыні, халопкі... А яму так захацелася прытуліць вось такую красуню-князёўну (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 41). Няма чаго казаці! — Дабродзей, хмістрыня, Войску не ймелі веры у такой навіне (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш —Тв., 466).

Ахранка ж. (разм.). Орган тайнага паліцэйскага нагляду. Рукапісы мае [Купалы] ў Вільні ў «Нашай ніве» была захапіла ахранка (Я. Купала. Да Я. Ф. Карскага 36. тв., VII, 475).

Ачолены, дзеепрым. Узначалены. ..і пакаціў маленькі абоз, ачолены маўклівым Бедавеем, да дняпроўскай прыстані (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 60).

Ачольнік м. Камандзір. Іхні ачольнік нецярпліва і ўжо з пагрозай запытаўся: «Хто такія?» (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 160). Скарыстаўшы перапынак, вялікі князь сабраў князёў, намеснікаў, усіх палкавых ачольнікаў (там жа, 370). ..над усімі, нават над Дабрынем, ён галоўны — яе сын, юны князь крывіцкай зямлі, новы ачольнік і адраджальнік полацкага роду... (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 85).

Ачыншаваць незак. Баршчыну замяніць чыншам. Услед пасля гэтага бацька мой прабаваў ачыншаваць сваю вёску Бубноўку.. хаця гэта спярша не аказалася практычным (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 518).

Б

Баба ж. (разм.). Тое, што бабка. За бабу была Аўдоцця, а за куму Настулька (К. Крапіва ТСБМ, I, 318).

Бабка ж. Жанчына, якая прымае дзяцей у час родаў. Ёсць аптэка, акушэрка — Служыць, ну за бабку (Я. Купала. Над ракой Арэсай — 36. тв„ V, 196).

0 Пачакай радзіць, дай па бабку схадзіць (фалькл.).

Бабралоў (баброўнік) м. Асоба, якая займалася адловам і доглядам баброў. Сюды бралі не ўсіх, а найперш наглядчыкаў за пажарамі і свавольствамі, сакольнічых, бабраловаў (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона-КРЗ, 117).

Баброўнік м. Чалавек, які даглядае баброў і займаецца іх адловам. Прафесія баброўніка перадавалася з пакалення ў пакаленне (В. Вольскі ТСБМ, I, 320). I сустрэліся сяляне з баброўнікам (В. Чаропка. Храм без Бога — Хр., 181). Сотнік загадаў прывесці баброўніка (там жа).

Бабушы мн., адз. бабуша, ж. Пантофлі без заднікаў. У бабушах тут [у Тэтуане] ходзяць амаль усе. Дзіўна, як гэтыя вялізныя пантофлі не падаюць з ног (В. Вольскі — ТСБМ, I, 320).

Бабыль м. Беззямельны селянін. Бывай жа, хата, добры час! Іў свет пайшоў бабыль рухавы (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 11). Такой лісліваю прымоўкай Сустрэў пан Богут бабыля, Каб акруціць сваёй вяроўкай (там жа, 40).

Багадзельня ж. У дарэвалюцыйны час прытулак для бяздомных, інвалідаў, непрацаздольных. Хадзіць [бацьку з сынам] давялося доўга. Аглядалі бровар і здалёк — багадзельню (У. Караткевіч ТСБМ, I, 321).

Багамаз м. (разм.). Іканапісец. Куча народу. У сярэдзіне важна сядзіць багамаз, разлажыўшы сваіх багоў (Я. Колас ТСБМ, I, 321).

Багамолле н. Прылада для малення. [Яўрэй]: (з багамоллем і ліхтарамі...) I стадола, і камора Такяшчэ стаяліўчора, А сягоння, якуяму, Паваліліся і з крамай (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 92).

Багаўня ж. Скрыначка ў куту пад абразамі. Іш, які дзед, памысьліў Архіп, — не дарма ж назьбіраў поўную багаўню богамаленных кніжак, не дарма ж і ў базыльянцаў некалі вучыўся у Мсьціслаўлі (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 73).

Багданка [польск.] ж. Каханка. [Карл]: Ах, ах! Вось я ужо здагадаўся: Ha rendes-vous ён да сваёй багданкі Пакліканы, дык вось і рвецца да каханкі (В. Дунін-Марцінкевіч. Апантаны Тв., 81).

Багіно н. Дабро, багацце. А потым, дзелячы купецкае багіно, паспрачаліся (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 455).

Багнет і багнэт [польск. baqnet з фр. bayonnette, ад назвы мясцовасці ў паўднёвай Францыі, дзе выраблялі штыкі] м. Штык. Кузьма стаяў і чамусьці доўга глядзеў на кончык багнету, добра адточаны й таксама заліты сонцам. I яму здавалася, што й з багнету таксама сочыцца кроў... (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ,131). Спадзістым частаколам ружавелі ўздзетыя ўгору багнеты, і ў іх адбіваўся агонь шматлікіх паходняў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 396). Фэльдфэбаль флегматычна зірнуў на гэта й пайшоў прэч, а за ім і тыя з багнетамі (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 182). Падударамі бязменаў і купленых багнэтаў падзерыцарства, чысціня і высакароднасць (У. Караткевіч. Зброя 43, 329). / у параўн. I немагчыма больш сядзець у гэтым доме, бачыць у цёмных вокнах конусы ялін і вострую, як салдацкі багнет, нацэлены ў тваё сэрца, зорку (там жа, 413).

Багоміць незак. Абогатвараць. У першым пэрыядзе чалавек няпэўны сваіх духоўных сілаў і яму здаецца, што зьвер ня толькі фізычна, але і духова дужэйшы заяго, яму імпануе зьвярыны сьвет, і ён пачынае багоміць яго (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 78-79).

Багоўня ж. Бажніца. He веру ў каменны багоўні, Ў людской асвенчаны крыві, Дзе толькі вяжуць, бы ў прыгоне, Жывому духу ланцугі (Я. Купала. Мая вера 36. тв., III, 311).

Баграніца [ст.-бел. багранйца, багренйца, багрянйца вопратка з каштоўнай тканіны барвовага колеру як сімвал вярхоўнай улады; каштоўная тканіна барвовага колеру] ж. Адзенне ў выглядзе шырокага плашча з каштоўнай тканіны густа-чырвонага колеру, якое надзявалі манархі ў час вялікіх урачыстасцей. Шаўчэнкава муза сарвала пышныя баграніцы зраспуснага і плюгавага цара Давіда (М. Лужанін ТСБМ, I, 324). Ты [цар] нас з Украіны Загнаў голых і галодных У снег на чу-

жыну, Дый парззаў, а з скур нашых Сабе баграніцу пашыў жыламі тугімі (Я. Купала. Сон 36. тв., V, 340-341).

Бадана [ст.-руск. бадана, бодана} ж. Татарская кальчуга. Іўвесь ён [ганец] быў як ахутаны шчыльнай татарскай кальчугай баданай (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 97).

Базілеўс [гр.] м. Цар. ..адзін Васіль у Царградзе, другі ў Кіеве, там папы, тут папы, ён [князь] на роўных з грэчаскім базілеўсам, а яе, яе [Рагнеду] саштурхнуў ён у бездань невядомасці (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 89). Бяры срэбра і золата... Умяне шмат усяго... Бяры вось гэтыя пацеркі з жамчужынамі-зоркамі. Такія не насіла жонка рамейскага базілеўса (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 385).

Базыльянцы мн. Ордэн каталіцкай царквы з праваслаўнымі абрадамі, які дзейнічаў на тэрыторыі Беларусі з XVII да першай паловы XIX ст. (паводле ўказу Мікалая I у 1827 г. кляштары базыльянцаў былі ліквідаваны; у цяперашні час ордэн базыльянцаў існуе ў Еўропе і на Бліжнім Усходзе, на Беларусі базыльянства не адрадзілася); манахі гэтага ордэна. 1ш, які дзед, памысьліў Архіп, не дарма ж назьбіраў поўную багаўню богамаленных кніжак, не дарма ж і ў базыльянцаў некалі вучыўся у Мсьціслаўлі (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 73).

Базыльяне [ст.-бел. базылйанйнь, базіілйанйнь, базйлйянйнь — член уніяцкага ордэна Святога Васіля] мн. Тое, што базыльянцы. ..некалі нам манах Іясафат з базыльянаў на памяць [лацінскія прамудрасці] вучыць загадваў (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма ПМЛ, 169).

Байбэрак [ст.-руск. байберекь, бамберекь, банберекь] м. Тканіна з кручанага шоўку, з залатым ці срэбраным узорам або гладкая. Жывена атрымала ад аканома разам з кавалкам дарагой тканіны строгі загад быць у царкве і не магла запярэчыць, хаця ёй даеялося амаль цэлую ноч сядзець над жалобным уборам, робячы вялікую чорную накрыўку з падоранага байбэрэка — кручанага шоўку (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 178).

Байдак [ст.-бел. байдакь, бойдакь] м. Тып рачных і марскіх промыславых суднаў, звычайна з мачтай; барка. Шырокі Дняпро гайдаў на хвалях сваіх чароды барлін і байдакоў (X. Шынклер — ТСБМ, I, 327). Ўздоўж байдака Ізноў пахаджае Пан атаман (Я. Купала. Іван Падкова — 36. тв., IV, 477). ..дзядзька мой загадаваў пабудаваць байдак, на каторы паставілі 4 коней, гэтулькі сама кароў і ў прапорцыі рознай іншай гаспадаркі, з патрэбнай мерай корму, а ў каюты памясцілі паноў і слуг, ну і паплылі, як у каўчэзе Ноя (гэта тады называлася, што падарожжа нічога не каштуе) (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 515).

Бакалаўр [ст.-бел. бакаларь, бакалярь, бокаларь, боколар-ь — 1. Бакалаўр. 2. Школьны настаўнік] м., адрадз. Даўней у заходнееўрапейскіх 54

і рускіх універсітэтах першая вучоная ступень. Просты салдат, які.. ў перапынках роздуму пілікаў на губным гармоніку, быў вучоным чалавекам. Пасля ён гаварыў, што рыхтаваўся на бакалаўра мастацкіх навук (М. Ракітны ТСБМ, I, 328). [Пан:] Але як тое было — нічога не кажа ён [пан Марціна]. Дый не падступіцца да яго бакалаўр жа, вучыць дзяцей шляхты! (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 277).

Бакшта [ст.-бел. бакшта, башта абаронная вежа] ж. Вежа. Непадалёку ад брамы стаяла дубовая бакшта вышынёю ў пяць коп’яў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 52).

Балаган м. Старадаўні народны вандроўны тэатр; тэатральнае відовішча з прымітыўным сцэнічным афармленнем. Пачынаецца прадстаўленне інтэрмедыі вандроўнага балагана пад назвай «Казак» (В. Вольскі ТСБМ, I, 330). А Алесь звадзіў яго [Кастуся] у балаганы, бо з грашымаў новага знаёмага, відаць, было не густа (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 272). ..нягледзячы на тое, што з балаганаў даляталі стрэлы з драўляных гармат і сапраўдных стрэльбаў — аж з усіх шчылін шатра валіў парахавы дым (давалі «Узяцце Карса» і «Бітву рускіх з кабардзінцамі»), — ва ўсім быў няўлоўны сум (У. Караткевіч. Зброя — 43, 306). У «Заезным дварэ» пакінулі Людзі каня і пайшлі сабе Горад агледзець. Скупыя былі I любілі глядзець толькі тое, За што ім не трэба плаціць. He пайшліў балаган Пяць капеек не жарты — ого! (3. Бядуля. Віленскія помнікі 36. тв. у 5 т., I, 216).

Балаганны, прым. да балаган. Стрэлы, галасы зазывалаў, удары балаганных званоў, уся гэта какафонія гучалі цяпер прыглушана (У Караткевіч. Зброя 43, 306)... яна [дзяўчына] стаяла на балаганным балконе, пад снегам, сіняя, апранутая толькіў кісяю (там жа, 307).

Балагол м. Той, хто займаецца перавозам грузаў ці людзей на ўласнай фурманцы. У жніўні 1916 года будучыя семінарысты склаліся разам і нанялі балагола, які завёз іх у Нясвіж (С. Александровіч ТСБМ, I, 330). Жывучы ў Сілцах, Рыгор заўсёды хадзіў чорны і брудны, цяжка і многа працаваў, і на падзёншчыне, і за балагола (Ц. ГартныТСБМ, 111, 529). 3 Даўгінава ў Мінск балаголы Па ім [гасцінцы], бывала, дзень у дзень (Я. Купала. Па Даўгінаўскім гасцінцы 36. тв., IV, 134). ..зьвярніцеся вунь у тую хату зь зялёнымі вакяніцамі — ён балагол і, здаецца учора прывёў каня. Завуць гэтага балагола Шаем (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай — ХБ, 16). Перавозкай тавару займаліся патомственныя ад дзядоў і прадзедаў балаголы (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 239).

Балагольскі, прым. Які мае адносіны да балагола, уласцівы яму. Моська, апрануўшы сваё балагольскае адзенне, знікае на ўвесь дзень (У. Корбан — ТСБМ, I, 330). Коні лавілі пугу хвастом, дрыгалі нагамі 55

і гультайліва трасьлі па калюгах балагольскую будку (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 46).

Балагольшчык м. Тое, што балагол. Ну й коні твае! С крупадзёркі на скуру прадалі ці што? запытауся Архіп у балагольшчыка, дзівуючыся, што едуць яны цішэй некуды (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 46). He дакончыў балаголыйчык свае гутаркі, як далёка на полі паказалася на самай зямлі полымя... (там жа, 49).

Балахон м. Вопратка з парусіны, палатна свабоднага крою, якую раней насілі сяляне. За вёскай Вера ўбачыла надта фацэтную чалавечую постаць, затуленую ў шырокі жоўтага колеру балахон (А. Асіпенка ТСБМ, I, 331). А пасля павярнуўся [лекар] і лёгка пакрочыў па мяккай пыльнай дарозе невысокі, каржакаваты, у суконным балахоне і са скураной торбай за плячыма, дзе ляжалі саф'янавыя боты і шаўковы халат (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 183). Усе [балаголы], нібы на падбор, высакарослыя, барадатыя, у доўгіх бобрыкавых балахонах з капюшонамі, падпярэзаныя шырокімі рамнёвымі паясамі (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 239).

Балачынка ж. Памянш.-ласк. да болка.

А Хмаркі-балачынкі: ..ён [месяц] ізноў хаваўся за невялічкіе хмаркібалачынкі (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 97).

Балвахвалства [ст.-бел. балвохвалство, балвофалстео, балвохвальство, болвофалство, болвохвалство — язычніцтва, ерась] н. Паганскія звычаі і абрады. Вядома ж першым патрабаваннем было ягонае і ягоных баяр хрышчэннеў праваслаўную веру, адмаўленне ад балвахвалстea (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 151).

Баліста ж. Тое, што катапульта. Ратнікі напялі вяроўкі і разам стрэлілізусіх пяці балістаў (У. Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 17).

Балістарыі мн. Стралкі з арбалета. Захісталася Рыга, але зноўустаяла. Капейшчыкаў і балістарыяў кінуў Альберт насустрач няверным лівам (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 193).

Балонка ж. Старонка кнігі, часопіса. He кранулі мае пальцы Hi балонкі з гэтых твораў (П. Глебка ТСБМ, I, 334). Так і тхнула на яго [Рамана] з балонак запраўды іншым сьветам, незнаёмым, але цікаеым (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 59).

Балтарус м. Жыхар Вялікага княства Літоўскага. -Даруй, княжа. Хадзіў пакланіцца каралю балтарусаў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 365).

Балькон м. Балкон. Славік стаяў на бальконе й глядзеў на маляўнічы вобраз меспіа (М. Цэлеш. Галчыны дзеці -ХБ, 160).

Бальшавік і большэвік м. Член бальшавіцкай партыі, паслядоўнік балыпавізму; камуніст. Бальшавік быў іхні бацька, Пралетарый ро56

дам (Я. Купала. Сыны 36. тв., IV, 258). Злуе абывацель, Разводзіць рукамі He будзе спакою 3 бальшавікамі! (Я. Колас. На шляхах волі 36. тв. у 14 т., X, 366). Ен [Міхалка] кідаў вачыма на грамаду і, нібы сякерай, разбіваў слова «болыйэвік» на паасобныя склады (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 137). Міхалка пачаў болей спакойным тонам: «Болыйэвік гэта вялікі чалавек, асілак, якіўмее двума пальцамі гнуць жалезныя падковы, зубамі цвікі кусаць, як саломіны» (там жа, 138).

Балыпавіцкі, прым. Які мае адносіны да бальшавікоў, бальшавізму. Бальшавіцкая партыя сказала нашаму народу: ты народ вялікі і магутны (Я. Купала. Кліч да беларускага народа36. тв., VII, 373).

Бальшыня ж. Большасць. У вайну Масквы з Варшавай наш народ у бальшыні стаяў убаку (М. Цэлеш. Вярнуўся чалавек ХБ, 153). Бальшыня настойвала патрабаваць здачы замкаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 407).

Баляванне н. Бал. [Еўна].. не цярпела парушэнняў прыдворнага этыкету і сама кожны раз правярала маршалка Скіргайлу, які, па ейных словах, болей любіў велікакняскія стайні, чымся баляванні і ўсялякія святы (В.Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 321). ..амаль кожны вечар у замку ладзіліся баляванні (там жа, 368).

Бамбаваньне н. Бамбёжка. На вуліцы пасьля апошняга бамбаваньня дзе-недзе ляжалі.. разьбітыя вазы (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 59).

Бамбаваць незак. Бамбіць. Казалі, што лепей перачакаць да гадзіны чацьвёртай, бо ўдзень і позна ўначы найболей бамбаеалі места (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 58).

Бамбаньерка [фр. bonbonniere] ж. Банбаньерка: прыгожа аздобленая скрыначка для цукерак. Ен кінуў у рот манпансье, якое дастаў з бамбаньеркі (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 325).

Бамбарда ж. Адна з першых буйнакаліберных агнястрэльных гармат, якая страляла каменнымі ядрамі (з’явілася ў канцы XVI ст.). А князь Вітаўт таго манаха загадаў вышукаць, а калі адшукалі, запхнуў яго ў бамбарду і стрэліў у Днепр (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 254). [Вітаўт:] Бамбарды з замкаў зняць і выправіць з абозамі наперад (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 347). А былі то тарасніцы і бамбарды (У. Арлоў. Кроніка Лаўрына Баршчэўскага МКГ, 166). [Канстанцін:] Чуў, што з Нюрнберга да нас вязуць новую зброю, якая страляе агромністымі кулямі. Як гэта бацька яе называў? — Здаецца, бамбардаю, гаспадзін, —угодліва прашапялявіў стары Кміта (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 578).

Бандарка ж. (разм.). Тое, што бондарства. Ілья Раманавіч — сын бедняка. Узімку ходзіць з цэпам да багацеяў малаціць, a то займаецца бандаркай (П. Пестрак -ТСБМ, I, 337).

Бандыта м. Бандыт. «Жыгіцё! От так от: адны паміраюць, другія падымаюцца на іхнае мейсца! Родная маці Беларусь, ніхто й ніколі, ніякі бандыта, якой-бы ўладай ён ні валодаў, ня зможа спыніць гэтага працэсу на тваіх грудзёх!» (М. Цэлеш. Партыйны таварыш ХБ, 71).

Баніцыя [ст.-бел. банйцйя, банйцыя, банецыя; польск. banicja < лац. bannitio] ж. Выгнанне; прыгавор на выгнанне з айчыны. Ларнік чытаў са скрутка далей: Загадвае высокі наш суд асудзіць тых на баніцыю, выгнаць тых мышэй за межы слаўнага княства і за межы слаўнага каралеўства, да ерэтыкоў, — няхай ведаюць (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 38). Вы ведаеце, што за скарбленіе прыстава мы можам... вас прысудзіць да двух нядзель увязнення ілі штрафу і, как казалі продкі, баніцыі за прадзелы яноўскага наваколля (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 325).

Банкух м. Кавалак. -Лёс! Яго чуюць моцныя, а слабыя скрыгочуць зубамі, спрабуючы ўкусіць кавалак ад чужога банкуха (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 256).

Баранеса ж. Жонка барона. Гэтак ад моршчын лечацца мадзярскія баранесы (А. Карпюк. Белая дама БД, 430). А старая баранеса, якую ўсе паважалі за яе знатнасць і вядомасць, нават наведала брата і пасля прысылала яму букеты кветак з сваёй вялікай аранжарэі (М. Лынькоў ТСБМ, I, 342).

Барбарства [ад барбар', ням. barbar < гр. barboros чужаземец] н. Варварства. [Пан]: Я-б сам ня іншы суд даў кніжні гэтай, якая толькі можа далей у барбарства нас гнаць... (В. Ластоўскі. Адзінокі — Тв., 110).

Барбарызм м. Варварызм. Дрэнная мясцовая мова, якая зрабілася грубай ад барбарызмаў польскага паходжання, так і рэзала вуха (У Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 334).

Барбарынец [гр.] м. Варвар. Апошняе [Наўгародскае княства] усё часцей спрабавала вырвацца з некалі магутных абдымкаў суседа, якога з кожным годам усё мацней падточвалі татары, гэтыя страшныя барбарынцы, сярод якіх, мабыць, цяпер пасяліўся наймагутнейшы на зямлі бог Разрушальнасці і Вайны, якога розныя народы завуць то Рарогам, то Вогненным Змеем, то Шываю (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 135).

Барвіца ж. Кальчужная сетка ад ніжняй часткі шлема да плячэй. Выпадкова з паграбіцы выцягнулі скрыню, адчыніўшы якую, убачылі жанчыны зброю — панцыр, поручы, бляхі, барвіцы ляжалі там, a паверх — бярдыш з прыгожай рукаяццю (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 111).

Барздук м. (міф.). Прускі гном. Я чарнічнік куст, які адзіны згадзіўся схаваць пад сабою барздукоў, на якіх палявалі зайздросныя да іх багаццяў людзі? (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 75). Замест 58

звыклых вечаровых гімнаў Ашвінам мармытаў ён заклінанні да барздукоў, прускіх гномаў, каб хутчэй узялі яны да сябе ягоных ворагаў (там жа, 294).

Барка ж. 1. Драўлянае пласкадоннае несамаходнае рачное судна без палубы для перавозкі грузаў. Цяжка берагам ракі баркі весці. Бурлакі босыя счарнелі (А. Вялюгін ТСБМ, I, 344).

2. Агульная назва ўсіх сплаўных пласкадонных рачных суднаў у XIX ст.

Барліна ж. Тое, што барка ў I знач. Шырокі Дняпро гойдаў на хвалях сваіх чароды барлін і байдакоў (X. Шынклер ТСБМ, I, 345).

Барміца ж. Тое, што барвіца. Той [Яўстафій] даў яму [Усяславу] са сваёй радзімы цёплую паддзёўку, шолам з высокім, як у звона, верхам і доўгім шпілем, але без барміцы, пласцікавы шэры панцыр (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ).

А Сепіка-барміца: На галаву Усяслаў надзеў бліскучы жалезны шлем з кальчужнай сеткай-барміцай (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 229).

Барнадын м. Каталіцкі ксёндз, які жыў за кошт людскога падаяння, і каб аддзячыць сваіх дабрадзеяў, шчыра маліўся за іх Богу. Ідучы ён [падкаморы] кланяўся кожнаму чалавеку. Пры ім квастар барнадын, далей суддзя трэці. Барнадын памаліўся, выпіў да вашэці (В. ДунінМарцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 436).

Барнадынскі, прым. Які мае адносіны да барнадына. [Рабак:] Палітыка нудой мне; — а калі з Аршавы Грамату меў якую, то вось дзеля справы Барнадынскай, расказы аб тым не цікавы (В. ДунінМарцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 440).

Барока [іт. barocco] н. нязм. Мастацкі стыль, які атрымаў найбольшае распаўсюджанне ў архітэктуры XVI-XVIII стст. і вызначаўся дэкаратыўнай пышнасцю дэталей. На Антокалі бялеў сваімі купаламі сабор Пятра і Паўла, яшчэ адзін цуд Вільні, перл барока (Л. Арабей ТСБМ, I, 345).

Барон м. Асоба, якая мела дваранскі тытул, ніжэйшы за графскі. Бароны прымалі нас ахвотна (А. Карпюк. Белая дама БД, 402). Па дарозе, дзякуючы кватэр'еру, гасцявалі ў грандаў, князёў, мадзярскіх баронаў (там жа). Мікадаў, прэлатаў, банкіраў, баронаў Захлынуць паўстпанняў народных пажары (Я. Купала. Настане такая часіна 36. тв., IV, 204). ..ззаду Сігізмунда — некалькі баронаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 332).

Баронскі, прым. Які мае адносіны да барона. Райнер загадаў весці ўсіх траіх у ягоны родавы замак, бо старэйшы брат — уладарнік баронскага тытулу і сеньёр — не будзе клапаціцца ні пра разбураныя ча-

сам масты і равы вакол замка, ні пра паўднёвую сцяну, прабітую падчас вайны з князем Манфрэдам, калі той паўстаў супраць улады Ордэна (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 115).

Барскасць ж. (разм.). Панства. Прайшло аднагалосна, Каб выключыць за барскасць 3 камуны пяцярых тых 3 дывізіі Чангарскай (Я. Купала. Над ракою Арэсай 36. тв., V, 173).

Баршчовы [ст.-бел. баріцовый, баріцевый бурачковы], прым. Чырвоны. ..малады пахолак трымаў баршчовага колеру курту, падшытую лазуроваю кітайкай (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 332).

Барыла [ст.-бел. барйла, барйло, барйль, барыло адзінка вымярэння вадкасці] ж. Бочка; мера вадкіх рэчываў. А з другіх дзвярэй падзямельных барылы з мядовым напіткам выносілі (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 111). ..чуў Міканор, бацька толькі чакае, каб ён сышоў куды-небудзь, каб разліць з барыла, што ў склепе, па пляшках (I. Мележ Ск., 47).

Барын [руск.] м. (разм.). Пан. Барын веку дажывае, выгнаны Масквой (Я. Купала. Безназоўнае 36. тв., V, 146).

Барынька [руск.] ж. Ласк. да барын. [Стары і старая].(падыходзячы да прыстава). Гэта, барынька, мы будзем (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 118).

Барыня ж. Назва рускай народнай песні, а таксама танец на матыў гэтай песні. Спрытныя тонкія [Міхалкавы] пальцы.. прабеглі па жаўтаватых гузіках галасоў, і гармонік, задзірыста ўскрыкнуўшы, зайграў барыню (П. Галавач ТСБМ, I, 346).

Баса ж. Прыгажосць. — He плач, княгінечка, не плач, зязюлечка. 3-за чаго басу губіш, маладосць сушыш? (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 167).

Баскак [ст.-руск. баскакь абласны кіраўнік, пастаўлены ханам пераважна для збору даніны; ст.-бел. баскакь, байскакь, бойскакь, боскакь] м. У перыяд татарскага нашэсця прадстаўнік ханскай улады і зборшчык даніны. Гаворыць паданне: па травах зялёных Па жвірыстых сцежках, па пульхнай раллі Татары к баскаку з натоўпам палонных Дзяўчыню-красуню ў няволю вялі (У Ляпёшкін ТСБМ, II, 347).

Басурман [ст.-бел. бесурмань, бесурмянйнь, бусурмянйнь] м. Пра чалавека іншай веры, пра іншаземца. «Божа мой! Дзе знаходжуся? Між басурманаў, А ці то ў грамадзе хрысціянскіх васпанаў?» (В. ДунінМарцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве Тв., 318). [Поп:] Ах, басурман! Ах, паразіт скажэнны! Як ты асмеліўся так спаганіць сан Свяшчэнны? (Э. Валасевіч — ТСБМ, I, 348). Панства горш за цароў турэцкіх, Басурманы не так лютуюць... (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 17). [Яроцкі:] — Помню толькі, што незвычайнай храбрасці быў чалавек, На што ўжо тыя басурманы, а ён і іх пераба60

сурманіў (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 256). Так завяршыўся самы ганебны торг з басурманамі, які калі-небудзь ведала зямля Белай Русі (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 235). Але на выправу татарскай конніцы Ягайла не пагадзіўся нядобра яму, каралю, пасылаць на ордэнскую сталіцу басурманаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 399).

Басэйн м. Басейн. А ніжэй уся гэтая пярэстая махіна ў перакуленым выглядзе адбівалася ў празрыстых глыбінях люстранае паверхні басэйну (У. Глыбінны. Верасень К, № 5-6, 101).

Басэтля [польск. basetla < ням. Bassettel, ад іт. bassetto] ж. (разм.). Беларускі народны смычковы музычны інструмент нізкага рэгістру; кантрабас (быў пашыраны на Беларусі з XVIII ст., выкарыстоўваўся ў народных інструментальных ансамблях; у наш час сустракаецца рэдка). Зварыла вясна прываротнае зелле. Без бубна было, без басэтлі вяселле (А. Зарыцкі ТСБМ, I, 348). Тут музыкі — лозьнік гібкі Падымаюць, хто клярнэт, Хто басэтлю, а хто скрыпкі, Каб аздобіць той банкет (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 162). На хвілінуўсё замерла Ад басэтлі да дуды (Я. Колас. Ігрышча 36. тв. у 12 т., III, 107). Разам скрыпкі падхвацілі, і басэтля завяла (Ф. Тапчэўскі. Вечарынка — Зан., 479). Цяпер сялянскі аркестр нівеліраваўся. Скрыпка або дзве, басэтля, гармонік (баян ці акардэон), нейкі духавы інструмешп ды бубен (У Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 28).

Баталія ж. Бітва, бой. Гродзенская губерня быламесцам жорсткіх баталій у вайну 1812 года (ТСБМ, I, 348). Варожая калона адрэзала яе [княгіню] падчас аўстэрліцкай баталіі, і з тых часоў яна не здолела вырвацца адтуль (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 362).

Батлейка ж. Пашыраны і папулярны ў мінулыя часы на Беларусі перасоўны лялечны тэатр. «Батлейку» трэба разглядаць як арганічнае прадаўжэнне развіцця скамарошных лялечных прадстаўленняў («Беларусь» — ТСБМ, I, 349). He чакалі, але глядзець прыйшлі, бо палічылі фургон за нечувана вялікую батлеііку (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 45).

Батлейшчык м. Акцёр батлейкі. Часам трапляліся вечна галодныя акторы-прафесіяналы. На ўсіх іх, акрамя батлейшчыкаў, глядзелі з недаверам (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 45).

Батог м. Палка, што прымянялася для цялеснага пакарання. Крукам гнуўся перад панам, Уздыхаў нясмела, Катавалі батагамі Юнацкае цела (Я. Купала. Тарасова доля 36. тв., V, 207). Лёс аднолькава нас адзначыў, Але Муж не той, хто не знаў батагоў, А той, хто пад імі маўчаў (У. Караткевіч ТСБМ, I, 349).

Батожыць незак. Учыняць кару, катаваць батагом ці чым.-н. іншым. Ірад меў шляхецкі ўбор і хітры Твар лісіцы I ў руках бізун, Якім батожыўмужыкоў заўсёды (М. Танк ТСБМ, I, 349).

Батрак м. Парабак. Усе яны — былыя тутэйшыя батракі і беднякі партызаны і дзеці партызан (3. Бядуля. Новагодняя елка Выбр. тв., 239). На батракоў здаліся ўнукі На вольнай прадзедаў зямлі (Я. Купала. Гарыслава 36. тв., V, 136). Абеззямеленае сялянства вымушана было ісці да памешчыка і кулака ў батракі або шукаць работу на спіаране («Прырода Беларусі» ТСБМ, I, 349). Быў хлопчык і халодзен і галодзен, нацерпеўся сярод людзей, служачы у батраках (М. Гарэцкі. Рунь Р, 5). Трэба выйсці ў поле На благіх паноў, I зазвоніць воля Батраку ў акно (3. Бядуля. Хлопчык з-пад Гродна 36. тв. у 4 т., II, 415). ..яны, памешчык і батрак, нават таварышавалі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 61). Каня забралі! Хто забраў? Ну, хто? Вядома: Батракіў двор загналі! (Я. Колас. Панскі гонар 36. тв. у 12 т., II, 300).

Батрацкі, прым. да батрак. Пойдзеш зноў на хлеб батрацкі Служыці панам (Я. Купала. Над калыскай 36. тв., I, 54). Батрацкі хлеб быў дужа горкі. Ты ўспамінаеш са слязой, Як жала, ткала, на вячоркі Хадзіла ў дом чужы зімой (У. Ляпёшкін ТСБМ, I, 349). Слоў у песні нямнога, ды словы простыя і горкія, як батрацкая доля (Я. Брыль — ТСБМ, I, 349).

Батрацтва н. Становішча, занятак батрака. Весяляцца старыя I дзеткі,.. Што мінулі батрацтва Наследкі (Я. Купала. Абвілася краіна... 36. тв., IV, 242). Максім Шахневіч з пятнаццаці гадоў служыў у батраках і толькі за год да ваеннай службы кінуў сваё батрацтва (Я. Колас-ТСБМ, I, 349).

Батрачка, ж. да батрак. Папову батрачку у балота завёў (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 113). Яна [Аўгіня] заплакала і, змяніўшы голас, сказала: — Дык няхай жа ён агнём пойдзе твой хлеб і твая адзежа! Лепш бы я батрачкаю засталася! А! Абжэрлася! Батрацтва захацела? Васілёвы губы пачварна скрывіліся (Я. Колас. Дрыгва Др., 124).

Батрачы, прым. Тое, што батрацкі. He дарэмна кажуць: «Батрачы хлеб сабачы» (А. Якімовіч ТСБМ, I, 349).

Батрачьіць незак. Працаваць батраком, жыць батрацкім жыццём. — А бог? Мана і бог. Чаму ён нам з табою, Скажы, не дапамог? Чаму, калі батрачыў, Ён мне не даў зямлі? (А. Куляшоў ТСБМ, I, 349).

Батфорты мн. Боты з цвёрдымі халявамі, спераду вышэй каленяў, з раструбам і падкаленнаю выразкай, якія ўжываліся ў старой арміі, галоўным чынам у кавалерыі. Адзеты быў вялікі князь не парадна, не як ваявода, хутчэй як паляўнічы: бабровая шапка без упрыгожанняў, 62

сукня. падперазаная шырокай папругай.. батфорпіы з расшыранымі вышэй каленяў халявамі (I. Шамякін. Вялікая княгіня —ВК, 35).

Баўэр [ням.] м. Селянін, жыхар сельскай мясцовасці. Зьехаліся ня толькі баўэры з усяго крайсу. але ўсе, хто толькі мог (М. Цэлеш. Пернікавае сэрца ХБ, 198).

Бахілы мн., адз. бахіла, ж. Самаробныя глыбокія гумавыя галёшы на валёнкі. Дзядзька Сымон у акулярах сядзеў на нізенькім услончыку пасярэдзіне пакоя і клеіў бахілы (У Карпаў — ТСБМ, I, 350).

Бачына ж. Старонка. А назаўтрае ў газэце зьявілася цэлая бачына, прысьвечаная «барацзьбіту за лепшую будучыню чалавецтва Хвёдарку Скуратку»... (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 28).

Баявік м. (спец.). 1. Член тэрарыстычнай групы эсэраў. Баяўся [Усоў], бо Казлоў быўтакжа баявік (Я. Купала. Ленін 36. тв., V, 303). / вось на гэтым твары [Усова] Ад слоў правадыра баявікоў Пабеглі кроплі поту (там жа, 287).

2. Член рабочай баявой дружыны ў 1905-1907 гг. [Астапчык:] Яго [лектара] заўсёды група наійых маладых баевікоў эскартуе — туды і назад, да самай хаты (М. Машара ТСБМ, I, 353).

Баян м. Паэт, пясняр. Песні для народа Тварыў баян Купала (М. Аўрамчык ТСБМ, I, 354). Для вечнасці, спетай баянам сурова, Жыве Руставелі (Я. Колас ТСБМ, 1, 354).

Баярка ж. Шаферка, дружка маладой у час вясельнага абраду. Грузчыкі і вазакі, Пад вясёлае гранне музык, 3 маладымі баяркамі, Як на вяселлі сваім танцавалі (М. Танк — ТСБМ, I, 354).

Баярскі, прым. Які мае адносіны да баярына, належыць яму. [Кульчыха:] А твая справа баярская — ваяваць пакуль даваюешся (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 209). Вялікі палон Радзівіл тамузяў, і з тым палонам дваццаць ваяводаў і шмат дзяцей баярскіх (У. Арлоў. Пішу вам у Масковію. Грамата з магістрацкага архіва — ПМЛ, 139). «Хто гэта?» спытаўся ён у суседа-шляхціца, і той адказаў: «Сын баярскі Мікола. 3 Гусава родам» (У. Арлоў. Час чумы МКГ, 50).

Баярства зб., н. 1. Баяры. Меўся вялікім князем стаць, кінуў бы кліч Віцебск, Мсціслаўль далі б аддзелы, уся Белая Русь далучылася, Палессе, усё праваслаўнае баярства сабралася бухаругвы (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 157). Новагародкам кіруе яго баярства на чале з Усяславам (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 332). Адным з першых у барацьбу за самакіраванне ўключыўся Полацк. Барацьба суправаджалася рэзкімі канфліктамі паміж гараджанамі і баярствам («Полымя» ТСБМ, I, 355). Святазар ведаў, што адной з першых жонак гэтага язычніка была хрысціянская князёўна аднекуль з Цверы,

чаму яму і давярала новагародскае баярспіва (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 31). Н Буйныя землеўладальнікі ў манархічнай Румыніі. Паны з маркізамі Парыжу, 3 баярствам Бухарэста ў хеўры, як СССРраспяць на крыжу. Плануюць планы іманеўры (Я. Купала. А ў Bie­ne плавае тапелец... 36. тв., IV, 193).

2. Званне, сан двараніна. Бацька немае паперы аб баярстве'. (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 305).

Баярчыц м. Тое, што баярыч. Грозна ён [баярын] кінуў вокам на жонку і на маладога баярчыца (В. Ластоўскі Тв., 21).

Баярын м. Вышэйшы дараваны сан, а таксама асоба, якой надаваўся гэты сан; буйны землеўладальнік, які належаў да вярхоў пануючага класа. Ен, Валуеў паходзіў ад беларускага баярына Вала, што перабег на службу да маскоўскіх князёў яшчэ перад Кулікоўскай бітвай (У. Караткевіч ТСБМ, I, 355). Тут жылі і баяры: полацкія і мясцовыя, латгальскія (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 18). Прадаў іхрод старадаўнюю славу баяр (В. Іпатава. Чорная княгіня — MX, 265). ..везлі дзіця вакол княжай харугвы, якую трымалі, стоячы пасярэдзіне двара, некалькі саноўных баяр (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 582). Завыў, загалёкаў натоўп, схіліліся ў нізкім паклоне баяры, цяжка затрапяталі харугвы каляровыя і белыя, а таксама бела-чырвона-белыя з коннікам, што высока ўздымаў меч (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 60). Беларускія баяры і князі пераліцаваліся на польскіх паноў (Я. Купала. Чаму плача песня наша? 36. тв., VII, 197). Праз вёску са сваёй дружынай Баярын гэты ехаў раз (Я. Купала. Магіла льва — 36. тв., V, 105). Баярын пасядзеў яшчэ хвіліну, не знайшоў, што сказаць, і паехаў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 59). Баярын што верабей — з якой бы кучы зерне сцягнуць, а вялікі князь арлом лунае над княствам (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 155). Колькі маладых баяр -рыцары! — кінуліся наперарэз князёўне, каб загарадзіць яе ад звяроў (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 12).

о Панцырныя баяры — паны-баяры, ваеннаслужылыя людзі ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XV-XVIII ст. (рэкрутаваліся з зямян, сельскіх мяшчан і вольных людзей, якія атрымлівалі ад вялікага князя за службу зямлю). Што ж сіла, і нямалая, у князя ёсць: ягоная шляхта, зямяне, панцырныя баяры (В. Чаропка. Храм без Бога-Хр., 99).

Баярыня ж. Жонка баярына. Такая ж была і жонка баярына Сінкліцыя (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 93). Стольнік толькі пакруціў галавой, агледзеўшы баярынь: парчовыя і шаўковыя хітоны, упрыгожаныя залатой тасьмой, паласой з жэмчугу ці проста абшытыя каштоўнымі камянямі, што пераліваліся на сукнях, як кропелькі ранішняй расы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 35). Ён 64

ужо другі раз прыязджае сюды, баярыня. назваў яе даўно забытым словам гаспадар (там жа, 301).

Баярыч м. Сын баярына. Трэба падумаць, баярыч Гвай (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 47). Гатова. баярыч, сціпла выдыхнуў ён (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 349).

Баярышня ж. Дачка баярына. Падручнымі людзьмі для маладой баярышні баярын Аляксей выбраў чалядзінку Хадоску і надворнага халопа Сцяпана (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 156).

Беглы м. Чалавек-раб (прыгонны селянін, дваровы і пад.), які самавольна пакінуў свайго гаспадара, ратуючыся ад эксплуатацыі. -Але ... можа, варта будзе аб’явіць яе [Жывену] беглай, і тады толькі ты [Нікіфар] паўстанеш перад севастам, і гэта змякчыць ягоны гнеў, — раздумваў, згаджаючыся і адначасна разважаючы, Міхал (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 207).

Беззямелец м. Тое, што беззямельнік. У Скіп'ёўскім Пераброддзі аселі і забудаваліся пасля восені дзевяцьсот семнаццатага года тутэйшыя беззямельцы (К. Чорны ТСБМ, 1, 361).

Беззямельнік м. (разм.). Беззямельны селянін. Два гады бадзяўся Тодар памаёнтках, бяздомнік, беззямельнік (А. Чарнышэвіч ТСБМ, 1,361).

Беззямельны м. Тое, што беззямельнік. Ен [Тодар] з беззямельных, з Кісялёў, сусед наш (I. Дуброўскі ТСБМ, I, 361).

Безэстэн м. Базар у краінах мусульманскага Усходу. Іх спадзяваліся дорага прадаць на безэстэнах — базараху краінах мусульман Усходу (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 139).

Бекеша [ст.-бел. бекешка', венг. bekes] ж. Мужчынскае паліто старадаўняга крою са зборкамі ў таліі. Адзін з ..[мужыкоў], чорнабароды, у шэрай, вузкай па таліі бекешы гаварыў гучна, нібы хацеў, каб яго слухалі ўсе (А. Асіпенка ТСБМ, I, 362).

Белагвардзеец м. Контррэвалюцыянер; той, хто змагаўся супраць савецкай улады ў радах белай гвардыі. Бітва кіпела, не заціхала, Кроў вызначала ў полі сляды, Белагвардзейцы, іх генералы, Беглі, ўцякалі, а хто куды (Я. Купала. Песня 36. тв., IV, 316). ..сабралі яны полчышчы белагвардзейцаў, узброіўшы іх браневікамі і танкамі, і пад камандаю царскіх генералаў і афіцэраў рушылі іх супраць улады Саветаў (Я. Колас. Дрыгва-Др., 158).

Белагвардзейскі, прым. Які мае адносіны да белагвардзейца. II Пра дзіцячую гульню ў вайну. Сягоння ў яго [Юркі] рашучая бітва. Павінен быць вырашаны лёс двух армій — чырвонай і белагвардзейскай (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 16).

Белагвардзейшчына зб., ж. Контррэвалюцыянеры, белагвардзейцы. ..іўмешваннеўмаё [Купалы] жыццёз боку зарубежнай белагвард-

3 Зак. 3825

65

зейшчыны буду заўсёды разглядаць як самую злосную правакацыю (Я. Купала. Ліст у рэдакцыю газеты «Звязда» 36. тв., VII, 237). Цяпер, таварышы, становішча такое, пачаў.. [Рыгор], што як ніколі яшчэ за ўвесь час грамадзянскай вайны Савецкай рэспубліцы пагражае небяспека з боку белагвардзейшчыны ўсякай і Антанты (П. Галавач ТСБМ, I, 363).

Белапалякі мн. Польскія легіёны, якія ў 1918 г. выступілі супраць савецкай улады; узброеныя сілы панскай Польшчы ў вайне супраць савецкай Расіі ў 1919-1920 гг. Белапалякі ды англічане Ох, будуць помніць нашых ваяк (Я. Купала. Песня 36. тв., IV, 316). Пры ўцёках белапалякаў гайдачане, якія жывуць абапал тракту, былі спалены ўланамі (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 192).

Белапольскі, прым. Які мае адносіны да белапалякаў. Белапольскім бандам прабрацца сюды было немагчыма (3. Бядуля. На балоце Выбр. тв., 186).

Беларусін м. Беларус. Гаворыць мовай мужыкоў, Выходзіць з панскага уплыву. Бяда і сорам з ім адзін: Бярэ ў ім верх «беларусін» I на чужую хіліць ніву (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 333). Ненавіснымі былі ёй [Боне] самыя магутныя ў Княстве Радзівілы, якіяўжо «па кудзелі» пабывалі на троне і якія нізавошта не дапусцілі б яе выбару для маладой князёўны Астрожскай, дзед якой быў нездарма надзеяй і гонарам беларусінаў і ўкраінцаў (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 114).

Беларусінскі, прым. Беларускі (пра мову). Я хачу, прабачце, каб вы зразумелі... мяне... Я вельмі кепска... ведаю... беларусінскую мову (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 80).

Беларусы мн. Раней беларусамі называлі жыхароў Віцебскай і Магілёўскай губерняў (жыхароў жа Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў называлі ліцвінамі). На выбары, якія тут у Мінску былі вельмі шумнымі,.. прыбылі таксама два беларусы, паны Юлі і Артур Р..„ жыхары Магілёўскай і Віцебскай губерні, якія, з гонарам мушу прызнацца, ведаючы мяне з друку толькі на іх роднай мове, асабіста стараліся пазнаёміцца са мною (В. Дунін-Марцінкевіч. Да Уладзіслава Сыракомлі-Тв.,259).

Белашвейка [руск.] ж. Белашвачка. Яму [Саламону] трэба было знаёміцца з фінансавым бокам прафесій розных саматужнікаў, розных вольных прафесій, цікавіўся іхнім бытам, псіхалогіяй. У гэтым выпадку была багатая разнастайнасць: слесары, кавалі, шаўцы, краўцы, токары, панчошнікі, белашвейкі, сальнікі, мяснікі, парыкмахеры, фатографы, дантыспіы, зубныя тэхнікі, карэтнікі, дактары і шмат іншых, абякіх ніякага ўяўлення раней не меў (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 281-282).

Белег і беляг [ст.-руск. б'Ьл’Ьгь, бел'Ьгь, бйл'Ьгь; ст.-бел. белегь эмблема] м. Эмблема. Іван Іванавіч расказваў, што на свае чытаў у старых мэтрычных кнігаху архіве віцебскае лютаранскае кірхі запіс на белягу аб тым, што ігумен Бельчыцкага манастыра, перад аблогай гораду Масковіяй, злажыўшы ўсе манастырскія скарбы і кнігі, паплыў уніз Дзьвіны, каб захаваць усё гэта ў падзямельлях Верхняга Замку (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 81-82). ..на белягу выразна было пазначана: «Выслана зь Вільні, прынята ў Полацку» (там жа, 106). II Меціна, знак. Дык ты і праўда не бачыш на мне якога нядобрага белегу? зарадавалася Гайна (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 136).

Белт [ст.-бел. белть] м. Страла. «Літва разам з руссю скочыла зараз з дзідамі і шаблямі, сустрэўшыся, чало ім перарвалі і танцам перашкодзілі, другія разам з куш белтамі, а абазліўшыся, новагародцы з Карыятавічамі валілі іх з коней...» (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 597).

Белы, прым. 1. У нацыянальна-вызваленчым руху напярэдадні і ў час паўстання 1863-1864 гг. на Беларусі, у Польшчы і Літве кансерватыўна-ліберальны (у адрозненне ад «чырвоных» белыя выступалі супраць узброенага паўстання). «Белая» група, як багатая, павінна была выдзеліць на гэта грошы, але, відаць, спалохалася. I тут быў недавер, панская пагарда і дрэнна прыхаванае пабойванне перад беларусамі (У. Караткевіч. Зброя 43, 298). // у значэнні наз. ..«белыя» пачнуць бунт, калі гэта будзе выгадна ім і толькі ім, у самы непадыходзячы для Беларусі і Літвы момант. А «чырвоныя» не палічаць за магчымае кінуць іх у бядзе і таксама выйдуць са зброяй (У. Караткевіч. Зброя 43, 299). [Алесь:] He верыш «белым»? «Не», прызнаўся Кастусь (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 379).

2. У першыя гады савецкай улады контррэвалюцыйны.

Бенефіцый [ад лац. beneficium дабрадзейнасць] м. 1. У перыяд ранняга сярэднявечча ў Заходняй Еўропе зямельнае падараванне караля ці буйнога феадала на пажыццёвае карыстанне свайму васалу за ваенную ці адміністрацыйную службу (з развіццём феадальных адносін на Беларусі і ў Расіі бенефіцыю адпавядаў маёнтак). Н Падараваная епіскапам парафія. ..епіскап Альберт, радуючыся за свайго любімага вучня, рукапаклаў яго ў сан свяшчэнніка і ў бенефіцый яму прызначыў парафію ў землях імерскіх латгалаў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 204).

2. У Старажытным Рыме — прывілеі, ільготы, падараванні імператараў і г. д.
3. У каталіцкай царкве ў 1918-1983 гг. царкоўная пасада і звязаны з ёю прыбытак.

Бенкарт і банкарт [ст.-бел. бенкарть, букарть, бэнкарть — пазашлюбнае дзіця] м. Незаконнанароджаны. Маўчы, бенкарпі! Мсіўчы, злога ложа сын! грозна крыкнуў Міндоўг (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 281). У Калатычах жа астаўся неагранічаным уладаром Кароль Булгак, казалі, банкарт «слаўнага» Булгарына, з мясцовых сялян, чалавек малады, але злога характару, і бяздольнікі завылі (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 517).

Берандзеі мн. Качавое племя цюркскага паходжання, якое згадваецца ў рускіх летапісах з 1097 г. да канца XII ст. Мы будзем саюзнікамі Кіеву, гэтаксама, як торкі, берандзеі, чорныя клабукі (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 490).

Берасцень м. Вялікі гаршчок, аплецены бярозаваю карою, бяростаю. / у параўн. —Будзь жысць твая красны дзень. Жый ты доўга, доўга вельмі, Так доўга, як берасцень!.. (I. Мігановіч. Ігнат Сліўка Зан., 107).

Берасцянка ж. Тое, што берасцень. Прыгледзеўшыся [Жывена], пазнала яе — служанка суседзяў, часта сустракала яе на вуліцы то з кошыкам, то з берасцянкай (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 307).

Беркавец і бэркавец [ст.-бел. берковець, берковескь, берковйскь] м. Старажытная мера вагі, роўная 10 пудам, або 163,8 кг. ..у Полацку купец Міна прадаў нямчыну тры беркаўцы паганага воску (У Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 21). Цяжкая, на многія і многія бэркаўцы, махіна звона варухнулася спадніцай ледзь не над самай падлогай яруса (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 345).

0 Трыста беркаўцаў ды яшчэ напарстак — вельмі шмат. Выслужыць многа я не мог. Служылі з нашых адзінкі, сувязяў няма. Далей служыць не было сэнсу. А такіх армейцаў было там трыста беркаўцаў ды яшчэ напарстак (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 245).

Бернардын [ст.-бел. бернардынь, бернадынь', ад уласн. імя Бернар — рэарганізатар ордэна цыстэрцыянцаў] м. Член рэфармаванага адгалінавання манаскага ордэна францысканцаў на Беларусі, у Літве і Польшчы, які строга прытрымліваўся першапачатковага статута гэтага рыцарскага ордэна (на тэрыторыі Беларусі амаль усе кляштары спынілі сваю дзейнасць у 1860-я гады). Вялікі горад, тысячы людзей, моцныя муры, крамы, замак, з дзесятак цэркваў ды яшчэ манастыры, ды капліцы, ды унь званіца курыі — глянеш — шапка валіцца, ды унь будуюць касцёл бернардынаў з кляштарам (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 31).

Бернардынец м. Тое, што бернардын. Ордэн бернардынцаў высу^НУЎ простую, памяркоўную і бяскрыўдную канцэпцыю пераходу ў каталіцкую eepy (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 158). Грэшная душа, 68

паводле слоў бернардынца, тая, якая шануе багатых і не зневажае бедных (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 132). Саму пекле будзеш, дысыдэнт, сказаў бернардынец (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 33).

А Мніх-бернардынец\ У той часу вакольных маёнтках адзін мніхбернардынец таксама збіраў грошы на касцёл (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 132).

Бернардынка, ж. да бернардынец. Ганну, тады ж прывёзшыў Нясвіж, уладакаваў брат Казімір у манастыр бернардынак (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю Пр., 270).

Бернардынскі, прым. Які мае адносіны да бернардына. Глуха бухаў дамініканскі касцёл, пагражаў бернардынскі, надрываліся званы Каложы і манастыра Барыса і Глеба (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 50).

Бертачка ж. Памянш.-ласк. да берта шаснаццаціцалёвая нямецкая гармата (снарады ад гэтай гарматы салдаты называлі «чамаданамі»).

А Бертачка-нахалка. [Далін:] Фронт, акопы мой дэвіз! Хоць бываюць перапалкі, Выбрык Бертачкі-нахалкі, «Чамаданны» бенефіс (Я. Колас. На шляхах волі 36. тв. у 14 т., X, 219).

Бесерменіцы [ст.руск. бесермень, бесерменйнь] мн. Людзі іншай веры, басурмане (мусульмане). Бесерменіцы! Татары! пачуліся крыкі, і тут жа затупалі па сенцах, высадзіўшы дзверы, страшныя прышэльцы, і адчайным, страшэнным хрыпам задыхаўся першы з воінаўахоўнікаў, што паспеў з мячом выскачыць насустрач (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 137).

Бескаленнік м. Той, хто не меў надзелу. / у параўн. [Рада:] Сталі мы, як якія бескаленнікі, бясплатныя — без аніякай адзежыны, плату, значыць (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 139).

Беспрыгонны, прым. Які не мае адносін да прыгонніцтва. Бяда і гора маё і ўсяго працоўнага люду беларускага адыходзіць усё далей у нябыт, а шпаркім крокам творыцца квяцістае беспрыгоннае бытаванне (Я. Купала. Ліст у рэдакцыю 36. тв., VII, 233).

Бібліёлаг м. Спецыяліст у галіне бібліялогіі; кнігазнавец. Ен і работнік грамадзянскі, Мужыцкі пан і служка панскі, I антыквар, і археолаг, I бібліёлаг, і філолаг (Я. Купала. Эпіграмы — 36. тв. III, 239).

Бібула ж. 1. Газета, лістоўка (разм.). Бібула рыжая на сценах, А літары, як вераб’і, Крычаць рабочаму у вочы, Што сіла ўся ў яго руцэ (Я. Купала. Ленін 36. тв., V, 284).

2. Лубок, лубачныя малюнкі. / у параўн. [7-е відма]: Сядзьце складна і прыкладна, Непакратна, няздрадна; Як фігуркі выразаны. Як бібулы маляваны (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 85).

Бізантыйскі, прым. Візантыйскі. ..пасьля вульгарнага клясыцызму, настае перыяд пазьнейшы бізантыйскі (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 78).

Бізун м. Плецены з раменных палосак арапнік або вітая з ільну, канапель пуга як сродак экзекуцыі. Яшчэ бізун замала хухаў, Замала пёк рабоў пакорных (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 132). Захадзілі па плячах і сцёгнах знямелых людзей цяжкія бізуны (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 112). He ведаюць яны, што дачкуў тым астрозе бізунамі секлі (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 275). Дзе супраціўляюцца бізунамі б’юць ваяры (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК). Калі раней прысуджалася 6 тысяч удараў бізуном, дык паводле новага велікадушнага ўказа вінаваты атрымліваў усяго 3 тысячы (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 72).

Бін-башы м. Тысяцкі. Бін-башы пытае: хто ты? па-славянску загаварыў маладзейшы, канечне ж, тлумач. Чый шпег? (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 319).

Біржа ж. Вулічная стаянка рамізнікаў. Там ёсць Шпулькевіч, што рамізніцкую біржу як бы трымаў (К. Чорны ТСБМ, I, 376).

Бірка ж. Палачка, на якой нарэзамі вёўся ўлік чаго-н. (часцей за ўсё пабораў). Закарбуй [дзед] на бірку, Што на гора спор быў (Я. Купала. Два светы 36. тв., IV, 164). Бірку пакажы нам сваю! яшчэ стражэй загадаў дружыннік (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 227).

Бірулькі мн. Даўнейшая дзіцячая гульня, у якой выкарыстоўваліся маленькія драўляныя фігуркі (малаточкі, лапатачкі, сякеркі і г. д.), якія трэба было спецыяльным кручком даставаць адну за другой, не закранаючы астатніх. Хлопчык ціха сядзеў у куце, перабіраў бірулькі, глядзеў, як завіхаецца каля хворага ўрач (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 226).

0 Гульня ў бірулькі марная трата часу, бескарысны занятак. Ананімшчына — гэта была не проста гульня ў бірулькі. Гэта была тактыка мярзотнікаў распраўляцца з тымі, хто перашкаджае жываглотам, хто паўстаеў іх на шляхуў дасягненні сваіхмэт (А. Петрашкевіч. I разгляду не падлягае ЭСФ, 102). Гуляць у бірулькі займацца пустымі справамі, дарма траціць час. Гуляць у бірулькі, Лізура, не будзем. Лёс нас звёў, мусіць, надоўга і моцна. Ты і я будзем рабіць адну справу (Я. Ермаловіч. Малады старшыня ЭСФ, 104).

Бірыч [ст.-руск. бйрйчь] м. Вяшчальнік, які аб’яўляў на плошчы волю князя, памочнік князя ў судовых і дыпламатычных справах. А прыехаў бірыч княжы — той, хто ўказы аб’яўляе — і загадаў звычайную даніну князю аддаваць (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 139). Князь Уладзімір з бірычом Алексеем, з невялікай аховай на двух 70

чаўнах пераплыў цераз Дзвіну з Бельчыцаў у Полацк (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 131).

Бірычча зб., н. Біркі. Два купцы, чакаючы пакупніка, гулялі ў бірычча, бразгалі біркі — гульнёвыя костачкі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 281).

Біты [ст.-бел. бйтое пйсмо — друкаванае пісьмо], дзеепрым. Друкаваны. Цяпер, калі наш Скарына бітыя кнігі пачаў выдаваць, яны намнога таннейшыя! — горача сказаў Марцін (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 91).

Біч м. Бізун, пуга. Дзе стаяў на полі з бічам прыганяты (Я. Купала. Дзе стаяў двор панскі... 36. тв., IV, 168). He дагодзіш [князю] бяда: зараз пацягнуць гайдукі на стайню і так адсмаляць раменнымі бічамі, што цэлы тыдзень будзе ані сесці, ані легчы (М. Гарэцкі — ТСБМ, I, 379). // перан. Бедства, прыгнёт. Царжа бічуе, А бедны з гора бічу не чуе (Я. Купала. Водклік з 29 кастрычніка 1905 г. у Мінску 36. тв., I, 129).

Бічаваць незак., перан. Прыгнятаць. Цар жа бічуе, А бедны з гора бічу не чуе (Я. Купала. Водклік з 29 кастрычніка 1905 г. у Мінску 36. тв„ I, 129).

Благароддзе і благародзіе н. У дарэвалюцыйнай Расіі тытулаванне, наданае афіцэрам да штабс-капітана і роўным па чыне цывільным чыноўнікам (ужывалася з займеннікамі «ваша», «яго», «іх»). Мікіта сядзеў і думаў пра дом. У гэты час да яго прыйшоў веставы ад ротнага. — Іх благароддзе загадалі зараз жа прыйсці (П. Галавач ТСБМ, I, 381).

Благаць [польск.] незак. Маліць, прасіць, умольваць. А ён [салавей], знай, спявае, то дробна, то роўна, як бога благае (Я. Купала. На вечную памяць Катлярэўскаму 36. тв., IV, 458). Пан разбойніка благае Ратаваць ад смерці. Літасцівым абзывае, Абы не умерці (Ф. Багушэвіч. Смык беларускі Зан., 427).

Благачынны м. Служыцель культу; non. Маліцесь, брація, ў дзень гэты! Так благачынны пачынаў (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 441).

Блазан [ст.-бел. блазень, блазэнь', польск. blazen] м. 1. Забаўнік, пацешнік для весялення. [Блякс]: Ён [Лізыхос]? толькі блазнам быў, ёсць ім і будзе! Баў нас, Арыстос! Блазноў нам досыць (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 94).

2. Неразумны, несур’ёзны чалавек (разм.). / у параўн. [Усоў:] He зразумеў заслеплены, як блазан — 1 шоў і нёс заразу (Я. Купала. Ленін — 36. тв„ V, 310).

«Блакітны» м. Паліцэйскі ў дарэвалюцыйнай Расіі; супрацоўнік III аддзялення. На пляцоўцы стаяўу атачэнні трох «блакітных» і дзесятка земскіх бялявы мужыку расхрыстаным кажуху (У. Караткевіч.

Каласы пад сярпом тваім КС, I, 255). Ды яійчэ ў наваколле блакітных нагналі, салдат, жандараў (там жа, II, 78).

Блам [ст.-бел. бламь, блань] м. Кавалак футра. У боднях дадалося шмат веленсаў і вяршкоў, бламаў і боцікаў год за годам збіраўся ў палацы пасаг для князёўны (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467).

Блёк м. Блок. ..дагэтуль [у Тураве] захаваліся рэшпгкі так званых цыклёпічных будоўляў у форме вялізарных каменных блёкаў (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 92).

Бліжыка [ст.-руск. блйжйка, блйжйкь\ м. Родзіч. I чалавек чужой крыві, і найпершы бліжыка мог заснуць у абдымках сваёй жонкі ці каханкі, а прачнуцца ў вяроўках (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 86).

Блізна [ст.-бел. блйзна — знак, рубец ад раны] ж. Рубец, шнар. [Пан:] / шрам той, блізна страшная на твары пана Марціна так і засталася з тае начы. Але як тое было — нічога некажа ён (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 119).

Бліншчык м. Прадавец бліноў. Бліншчыкі, збіценшчыкі, бабуліжабрачкі, разносчыкі, пірожнікі так і кішэлі пад нагамі (У Караткевіч. Зброя 43, 305).

Блонне [польск. Ыопіе] н. Луг, поплаў, выган. Казацкае панства па блонніў кірэях чорных, як адзін (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 433).

Блудніца ж. Распусніца. Людзі сэрца не пабачаць, Блудніцай аблаюць (Я. Купала. Кацярына 36. тв., V, 376). На Захараўскай вуліцы Дзень якуздзене чорны халат, Толькі песня чуваць блудніцы (М. Чарот ТСБМ, I, 388).

Блянк м. Бланк. Немцы блянкі ды пячаткі не панішчылі (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 49).

Богабаязлівы, прым. Богабаязны. А той ціхі ды цвярозы, Богабаязлівы, Нібы кот той, падкрадзецца (Я. Купала. Сон 36. тв., V, 326).

Богапамазаннік м. Той, хто пры ўзвядзенні на царства, у духоўны сан і іншае, прыняў царкоўны абрад памазанне крыжападобнае змазванне асвячоным алеем (мірам) ілба. He ўсе могуць дазволіць сабе тое, што дазваляюць богапамазаннікі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 196).

Бодня [ст.-бел. бодня] ж. Кадушка з векам, якая выкарыстоўвалася замест сундука. ..адкрываючы для нечага бодню — сундук для адзення, зачапіў Марцін, і пакацілася па падлозе брамка (В. Іпатава. Чорная княгіня — MX, 298). У боднях дадалося шмат веленсаў і вяршкоў, бламаў і боцікаў — год за годам збіраўсяў палацы пасаг для князёўнаў (В. InaTasa. Вяшчун Гедзіміна АД, 467).

Божба ж. (разм.). Замова; бажэнне. He пляці гэткіх божбаў. Жывуць буслы пустынна, Калі ж слухаць варожбаў, Шчаснай ваша краіна (Я. Купала. На Палессі 36. тв., I, 386).

Болачка ж. Памянш.-ласк. да болка. Часам троху схаваіцца [месяц] за правідную болачку, што тонкімі фарботамі расьцягніцца па ім, як вышываны усякаю гурынаю паркалёвы набожнік над абразом у сьвятым хатнім куце (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 101).

Болка ж., мн. болкі. Хмара. Болкі шпарка бягуць высачэй і ніжэй, сьпіць гай, і бярозы, і сасна (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 99). Часам сівые, мутные, дымные болкі разьбегаліся у бакі, згруджываліся па краёх у аграмадные, чорные, з белаватымі прасьветамі аблокі (там жа, 97). // перан. Думы мае, думкі, кусашчые пчолкі, крылатые птушкі, лятучые болкі? Гдзе згубілі жало, гдзе страцілі крылкі, гдзе дажджом зляцелі? (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 106).

Бонда [ст.-бел. бонда маёмасць, грошы, збожжа] ж. Грошы. Добра, кажа гаспадар, мы пробу зробім, калі ты [Трахім] лепш за яго [Якіма] справішся, то табе будзе яго бонда, а яму твая (В. Ластоўскі. Лепей вол ярэмны, як жарабец стаенны Тв., 49).

Бонна [ад фр. bonne нянька] ж. Выхавальніца малых дзяцей (звычайна іншаземка) у дваранскіх і заможных сем’ях дарэвалюцыйнай Расіі. 1 вырашыла [Алаіза], хоць з голаду будзе паміраць, а ў бонны, у гувернанткі не пойдзе (Л. Арабей ТСБМ, I, 395). [Алімпія С.]: 1 транспарант наш гатовы, Яго ж наша бонна зрабіць захацела! А покуль зрабіла, не раз папацела! (В. Дунін-Марцінкевіч. Неспадзяванка для майстрыні Тв., 75).

Борзе [ст.-руск. бьрзо, борзо, брьзо; ст.-бел. борздо, бордзо, борзо\ прысл. Хутка. Ты чакаў, што ён гэтак борзе пераменіцца? (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 218).

Борка ж. (разм.). Бітва. Ці харобраму князю Мсціславу, Што ў борцы зарэзаў, як згледзеў, Перад войскам касожскім Радзедзю (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 249).

Бортнік [ст.-бел. бортшскь, бортьнйкь] м. Асоба, якая займалася прымітыўным лясным пчалярствам, здабычай мёду дзікіх пчол. Сюды бралі неўсіх, а найперш наглядчыкаў за пажарамі і свавольствамі, сакольнічых, бабраловаў, бортнікаў, траўнікаў (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 117). Елі таксама і візіну, частаваліся мёдам — бортнікі прывозілі кадзь за каддзю, і соладка, духмяна пахла на каменных калідорах у нядзелю ўвечар (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467). Трос [Кроер] палясоўшчыкаў, шукаў і лупцаваў людзей з лясных буд, смалакураў, бортнікаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 325). Уладай ён [князь] ні з кім не падзеліцца, а мёд што? новага

За Зак. 3825

73

бортнікі прывязуць (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 46). Бортнікі асаджаны (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 159). Прыйшлі бабы жонкі забітых бортнікаў сваіх мужоў забіраць (там жа, 163).

Бортны, прым. Які мае адносіны да борці. [Госці:] У нас свае знакі ёсць, што коней кляймуем, бортныя дрэвы зарубліваем (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 416). Пра жаўну ўспомніў ён [Вячка] у палоне, пра лютага ворага працавітых бортных пчол (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 257).

Борць ж. 1. Вулей у выглядзе выдзеўбанай калоды або дупло ў дрэве, дзе жывуць пчолы. Зусім нечакана ў глухім лесе можна ўбачыць пчаліную калоду борць, устаноўленую на высокім дрэве каля паляны (Э. Самусенка ТСБМ, 1,396).. Ты бяры клякотку, Дасадушка, а ты, сыне, ля борцяў бярозкі паўтыкай... (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяўПр., 226).

2. Адзін з язычніцкіх багоў (уласн.). Балела з пахмелля галава: учора добра памаліліся богу Борцю, якому па вёсках і дагэтуль ставяць у ахвяру ля свепетаў бярозавік і разведзены вадою мёд, імя якога пры айцах духоўных вымавіць — злітуйся і ўратуй нас, пан Езус (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 23).

Боршч [ст.-бел. боріць] м. Баршчэўнік. А з другіх дзвярэй падзямельных барылы з мядовым напіткам выносілі, пляцёнкі баршчу, галоўкі капусты ды рэдзькі кошыкі (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 270).

Бочка [ст.-бел. бочка] ж. Старажытная мера вадкіх і сыпкіх рэчываў. Ад князёўны Радзівіл атрымана 30 бочак мукі, 2 крупаў (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 115).

о Бочка зямлі плошча зямлі, неабходная для пасеву адной бочкі збожжа (бочка раўнялася 4 чвэрцям, або 8 асмінам, г. зн. на ўчастак зямлі неабходна было выдаткаваць 150 кг зерня). Купецкі сын, не меў Курыла ні бочкі зямлі, ды ў марах сваіх сягаў у той дзень, калі за геройства і мужнасць вялікі князь зробіць яго шляхетным чалавекам (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды — ЖЖ, 264).

Брабант [ад назвы гістарычнай вобласці Брабант] м. Брабансон (парода коней). „цела немца няўмольна паварочвалася ўслед жаўтаватаму дрэўку самой дзіды, як бы накручваючыся на яе, і ўрэшце ўпала ўніз, пад капыты цяжказадаму гнядому брабанту вялікага маршала (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 528).

Браварок м. Памянш. да бровар. А згорблены дзядзька Гіляры Снуе як у кроснах чаўнок: Адкрыў ён тайком у гушчары — Аж страшна сказаць браварок (Я. Колас. Адплата 36. тв. у 12 т., VIII, 374).

Бравэрка ж. Мужчынскі аднабортны пінжак з даматканага сукна або верхняя кароткая мужчынская вопратка, абцягнутая даматканым сукном. [Даміцэля]: (прыглядаючыся да бравэркф Адкуль ён гэту бравэрку сцягнуў? (Я. Купала. Прымакі — 36. тв. VI, 244). Пракоп прыглядаецца, пазнае.. Лісіная шапка, кароткая на аўчынах бравэрка, суконныя нагавіцы з некаторым намёкам на галіфэ. Гэта Ігнат Чыкілевіч (Я. Колас ТСБМ, I, 397). Калі часамі Уладзіку нядужылася, дзед накрываў яго нанач сваёю бравэркаю (Я. Колас. На ростанях На ростанях, 626). Глядзіць, аж Богут у бравэрцы Выходзіць з дому ў свой абход (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 103). Паўзверх гімнасцёркі на шырокіх плячах сядзела ўнакідку бравэрка мешчаніна сярэдняй рукі, а падпяразана была гімнасцёрка выцертаю афіцэрскую папругаю (Я. Колас. Балаховец ТС, 24). Адхіліўшы бравэрку, дастаў з-пад пояса наган і пільна паўзіраўся, як бы разважаючы, што з ім рабіць (Я. Колас. Балаховец 36. тв. у 12 т., V, 338). Асцярожна, каб не пабудзіць жонкі, злез Рыгор з пасцелі, надзеў порткі, апрануў бравэрку і ціханька выйшаў (К. Крапіва. Людзі-суседзі 36. тв., IV, 26-27).

Бравэрачнік м. Той, хто апрануты ў бравэрку; мужык. Але ж гэта былі мужыкі. Неабучаныя валоданню зброяй, няспрытныя на сваіх сялянскіх конях, нязграбныя бравэрачнікі, чорная костка. Нават, ідучы на разбой, яны бяссільныя супраць коннага чалавека ў латах, калі ў таго меч, а ў збраяносца аркебуза ці пулгак (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289).

Брайцар [ст.-бел. брайцарь', польск. brajcary < ням. Bräter} м. Кальцо для прымацавання шпор да ботаў ..пільнае вока княгіні Еўны заўважала ўсё і залатую ніту, абарваную ля вуха магеркі, і адтаптаную сярэбраную аблямоўку на плашчы, і нячышчаны брайцар (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467).

Брамін (брахман, браман) [польск. bramin < санскр. brahmana} м. Член вышэйшай жрэчаскай касты ў Індыі. Ён аснавапаложнік, ён той, аб якім пяе брамін у сваіх гімнах (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 91).

Брамка [ст.-бел. брамка, бранка] ж. Даўнейшы жаночы галаўны ўбор, упрыгожаны жэмчугам. ..і пакацілася па падлозе брамка жаночы галаўны ўбор, упрыгожаны жэмчугам (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 298).

Брамнік м. Вартаўнік, дзяжурны пры браме, пры ўваходзе куды-н. Брамнік з грукатам адчыніў перад возам браму (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 34). Вось і зараз, калі сустрэў ганца-новагародца брамнік, і, пакуль той ставіў каня ў стайню, абгледзеў ягоную сумку, пабачыў ён толькі пергамент, у якім паведамлялася, што спакойна ў горадзе і шануюць новагародцы Данілавага сына,

які па волі Войшалка і з ягонай згоды атрымаў княжанне (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 79-80). Зверху праскрыпеў насмешлівы голас брамніка (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 425). Маці Анастасся зразумела, што брамнікі гатовыя біцца, і спусцілася da ix (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 113).

Брамнае н. Плата за праезд праз гарадскую браму на кірмаш. Прыехаў на рынак; тут здзёрлі дзесятку Брамнага, ці як там, за штосьці казалі. Паказалі мейсца; стаў я за рагатку, — Пані шчуп за зайца і купіла зараз; Жыд зараз за скурку адлічыў тры злоты. Вот толькі з дрывамі, з яйкамі амбарас (Ф. Багушэвіч. Песні Выбр. тв., 101).

Брандмайстар [ням. Brandmeister] м. Начальнік пажарнай каманды. He дрэнныя брандмайстар вочы мае: Надоечы Здалёк Убачыў ён дымок А дыму ж без агню, напэўна, не бывае (К. Крапіва ТСБМ, I, 400).

Браня ж. У старажытнасці засцерагальнае металічнае адзенне воіна: панцыр, латы, кальчуга. Прыслухаўся да размовы двух дружыннікаўу бронях (У. Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 10). Без лат, улатах і брані чые, чые тут ногі не хадзілі! (А. Астрэйка ТСБМ, 1,400).

Браняпоезд м. Бронецягнік. [Усоў:] I я тады ішоў, як металіст, Краснова біць... Імчыцца нашуночы браняпоезд, Такі іржавы скрып... (Я. Купала. Ленін — 36. тв., V, 29.). Гітлераўцы выслалі да месца дыверсіі браняпоезд (I. Шамякін ТСБМ, I, 401).

Брат [ст.-бел. брать] м. 1. Член царкоўнага брацтва; манах. 3 кожнага рыцара бралі слова рыцарскага гонару прыбыць на дзень святога Марціна ў Кракаўскі замак; пасля гэтага кароль вызваліў усіх, пакінуўшы ў ланцугах толькі ордэнскіх братоў і князёў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 400). Але цяпер, святы і паважаны Айцец, мы дбайна молімся, каб Вы звярнулі ўвагу на нашае гаротнае становішча, паколькі мы гатовыя, як і іншыя хрысціянскія каралі, за Вамі ва ўсім ісці і прыняць каталіцкую веру, толькі б нас ні ў чым не прыцяснялі нагаданыя каты, а менавіта магістры і браты (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 420).

2. Так называлі адзін аднаго князі ў незалежнасці ад родасных адносін. — Ніякіх слоў чалавека і брата не хапае, каб хоць крыху суцешыць (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 7).

Братава ж. Тое, што братавая. Братава сварыцца і кашулі нямыіць (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 113).

Братавая [ст.-бел. братовая] ж. Жонка брата. А цэнтрам яго [кардынала] ўвагі была яна, братавая (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 79).

Братаніч м. Сын брата, пляменнік. Каротка з братанічам суддзі павітаня: Даў яму важна руку да пацалаваня (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 434). А вакол іх усіх мацней, неадольней сціскалася

тэўтонская пятля, адрывала князёў ад любага імі язычніцтва: шукаючы ў немцаў дапамогі, хрысціўся Вікінт, жамойцкі князь, следам за ім Таўцівіл, Міндоўгавы братаніч (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 53). // Брат. Братанічы, звярнуўся даўсіх Раман, дзякуй вам за адвагу, дружынамая начная (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі -МКВ, 347).

Братачада [ст.-руск. братучадо, братучадь, браточадо сын брата; параўн. ст.-бел. братучада, братачада дачка брата] м. Пляменнік, братаў сын. Сядай і ты, братачада Войшалк (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 110).

Братчына ж. Тое, што браціна. А з правай рукі Уладзіміра сядзіць Дабрыня; вось ён добра адпіў з братчыны, прасушыў рукавом вусы (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 43). // Пір вояў і дружыннікаў. Успомніўся Брачыславаў суд у грыдніцы, калі перад брапічынай збіраліся на пасад старая чадзь, дваране і людзі меншыя (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 140).

Браценік [ст.-бел. братенйкь, братеннйкь брат] м. Пляменнік. 1 бачу: пад’язджае пад школу хурманка, але коні ня нашы, і на вазу ня бацька і ня брат, які мусіў прыехаць па мяне, а браценік Андрэй і каля яго двое! (М. Цэлеш. Цётка Магда ХБ, 177).

Браціна [ст.-бел. братйна] ж. Пасудзіна ў форме гаршка, у якой падавалі напіткі; вялікі кубак, які абыходзіў ўкругавую. Так, яны ляжалі тут сярэбраныя браціны для пітва, залатыя грыўны кожная вагой каля 186 грамаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 293). Дараносіцы, паціры, крыжы напрастольныя, падвескі, браціны, каўшы. Эмалі, чаканка, чэрнь-у вачахрабіць (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 253).

Брацтва (рэл.). н. 1. Арганізацыя, пры якой існавалі школы, у асноўным багаслоўнага напрамку (з’яўляліся цэнтрамі культурнага жыцця на Беларусі, Украіне, у Літве, Чэхіі ў XV-XVIII стст.). Зато звычаю Казацкага набярэшся, Пажывеш на свеце не на такім, як у Брацтве (Я. Колас. Сляпы (нявольнік) 36. тв. у 14 т., X, 543).

2. Дабрачынная абшчына, арганізацыя ў крыжакоў. 3 Мальборскай вежы званы загудзелі, Бубны, гарматы ў тахт загрымелі: У крыжацкім брацтве дзень важны сягоння (Я. Купала. 3 «Конрада Валенрода» — 36. тв„ V, 230).

Брашно [ст.-руск. брашно мучная страва; ежа наогул; ст.-бел. брашно 1. Ежа. 2. Духоўная ежа. 3. Прыём ежы] н. Дабро, багацце. Наўсю зіму рабіў запасы князь Рагвалод Свіслацкі, трэба было накупляць усялякага брашна аж да самай вясны (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 85). «Усё аддам за Рамана, — расчулена і ўзнёсла думаў баярыч. Брашно сваё, і жыццё сваё» (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 351).

Бровар [ст.-бел. броварь, npoeapv, польск. browar, ад с.-н.-н. bruwer] м. Піваварны або вінакурны завод у мінулым. Ды наагул бровары у Беларусі былі панскія, корчмы па трактах жыды арэндавалі ад паноў (3. Бядуля. Жыды на Беларусі: Бытавыя штрыхі Ж, 9). Панскі бровар вось ён На гары крутой! Комін лезе ў неба, Высіцца да хмар Had вільготнай глебай Лісцяны пажар (3. Бядуля. Хлопчык з-пад Гродна 36. тв. у 4 т., II, 422). Пры карчме была крама і шынок, у які гарэлку прывозілі бочкамі з недалёкага панскага бровара (3. Бядуля ТСБМ, I, 406). У маёнтку быў бровар, патрэбна было шмат бочак (3. Бядуля. Анчар Выбр. тв., 241). — Пакуль бровар не прыдбае сталых, заўсёдных пастаўшчыкоў сыравіны? (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 33). [Алесь:] Затое на гэтай плошчы размяшчаюцца ўсе сховішчы сыравіны для бровара (там жа). Ля Азярышча заклалі на стапелях восем барлін: на кіеўскім кантрактовым кірмашы заўсёды вялікім попытам карысталася паўночная бульба для бровараў (там жа, 210). Але жыццё ад гэтага поступу прамысловасці не стала лягчэйшае. Hi ў вёсцы, якая была разорана, ні на фабрыках, дзе панавала нечалавечая праца па 13-14 гадзін, а на броварах-да 18-ці (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 151-152).

0  Як вол на бровары добра, у дастатку (жыць). «Сам жа я жыву, як вол на бровары: ёсць што есці і ёсць што піць» [Янка ў пісьме да Лабановіча] (Я. Колас. На ростанях 36. тв. у 12 т., IX, 666).

Бродзіе (разм). н. Благароддзе (тытулаванне). [Соцкі]: Слухаю, ваша бродзіе! (Я. Купала. Прымакі 36. тв., VI, 263).

Броднікі мн. Вольнае насельніцтва ўзбярэжжа Азоўскага мора. Чуўя, праўда, штоў паўднёвых стэпах, далёка за Кіевам, ёсць броднікі і ваяводаюў іх нейкі Пласкіня (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 138).

Броннік м. 1. Той, хто вырабляў браню, даспехі. У хатках, што чарнеліся ўздоўж вуліц, спалі са сваімі жонкамі і дзецьмі рымары і броннікі, кавалі і сырамятнікі, цесляры і скрыннікі, муралі і апоннікі. А яшчэ — дымары, плавільшчыкі жалеза. I гаплічнікі, тыя, што з косці і дрэва вырабляюць гузікі і кручкі для адзення. I кансвісары — адліўшчыкі царкоўных званоў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 16).

2. Воін у брані.

Бронь ж. Засцерагальнае металічнае адзенне воіна накшталт кальчугі. Блаславіў [Будрыс] на дарогу; Яны [сыны] ўзялі бронь, селі, пабеглі (Я. Купала. Тры Будрысы 36. тв., I, 378). Прыслухаўся да размовы двух дружыннікаў у дашчатых бронях і адразу неяк наструніўся (У Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 10).

Брунатны [ст.-бел. брунатный, борнатный, бурнатный], прым. Карычневы. Яна [Еўна] горка заплакала, сморгаючы носам, выціраючы 78

слёзы аксамітавым брунатным рукавом (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 465).

Брыганціна ж. Невялікі брыг, ваенны або карсарскі. Тое, штоздалося Арцёму Іванавічу імем, азначала назву нежывой істоты, «брыганціна» карабель (I. Мележ ТСБМ, I, 409).

Брычка (тарантас) ж. Выязны чатырохколавы экіпаж для коннай запрэжкі, прыстасаваны для камфортнай пасажырскай язды (на Беларусі быў пашыраны ў сярэдзіне XIX ст., ім карысталіся пераважна шляхта і заможныя сяляне; з шырокага ўжытку выйшаў у 30-40-я гады XX ст.). Пры гэтых словах «Салавей» адвязаў пана ад дрэва, сеў на каня, другога ўзяў за павады і паехаў хутка лясной дарогай, дзе ўжо чакаў на брычцы яго «фурман» адзін з цімакоў (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 130). Брычка каціла Васкрэсенскай плошчай (У. Караткевіч. Зброя 43, 357).

Брэцьяніца [ст.-руск. бретьхышца амбар, камора] ж. Драўляная чара. На плошчы ўвечары народу было як маку, хаця цяжарныя дажджом аблокі ледзь не дакраналіся да смалякоў, якія скрозь матляліся вогненнымі венікамі, прыбітыя да слупоў, пад якімі нястомна чэрпалі з бочак і разлівалі ў чашы і брэцьяніцы хмельны мёд і піва княжацкія слугі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 63). Гедзімін расплюшчыў вочы, працягнуў тонкую, як у дзіцяці, руку да брэцьяніцы, але ўтрымаць яе немог (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 466). // Напой з гэтага посуду. Альгерд схітрыў зрабіў выгляд, што выпіў брэцьяніцу да донца (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 530).

А Чары-брэцьяніцы: Лотыш і Нячай перакулілі драўляныя чарыбрэцьяніцы амаль адначасна і дружна захрабусцелірэдзькай (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 489).

Буда [ст.-бел. буда; польск. buda, ад с.-в.-н. büde, buode] ж. Прадпрыемства са спецыяльна абсталяванай печчу для смалакурэння, гонкі дзёгцю, выпальвання драўніннага вугалю, вытворчасці попелу, паташу (былі пашыраны ў Вялікім княстве Літоўскім). [Алесь:] -Пакуль яны [фермеры] самі здолеюць завесці цукраварні, буды, гуты, плавільні, палатняныя заводы і іншае — мы паспеем на прыдбанні іхніх прадуктаў зрабіцца заводчыкамі, якім сялянская канкурэнцыя нястрашная (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 154).

Будачнік м. Паліцыянт, які глядзеў за парадкам на вуліцы, знаходзячыся ў будцы. Бог быў падобны на будачніка, а будачнікі — на разбойнікаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, 1,282). На сярэдзіне плошчы, ля голых Мініна з Пажарскім — сарамацішча! — будачнік архангела арыштаваў ды пацягнуўу акалодак. Выявілася — ніякі ён не «нябесны жыхар», а манах беглы, вашывы (У Караткевіч. Зброя — 43, 307).

А Здаравіла-будачнік'. I, як працверажэнне, ішоў сярэдзінай вуліцы сімвал імперскага парадку, здаравіла-будачнік са сталом на галаве (У. Караткевіч. Зброя 43, 307). (У будачніка ляжала на стале кніга, у якой павінны былі распісвацца квартальныя пасля начнога абходу, аднак, як вядома, квартальныя абходаў не рабілі, а ўначы спалі, таму будачнікі раніцай самі прыносілі ім кнігі ў акалодак для подпісу. Даведаўшыся пра гэта, паліцмайстар Агароў загадаў будачныя кнігі прыпячатаць да сталоў, але ў выніку будачнікі прыносілі ў акалодак, разам з кнігамі, і сталы). С. М.

Будзёнавец м. Баец Першай Коннай арміі, якой камандаваў С. М. Будзённы ў гады грамадзянскай вайны. Сцёпа і цешыўся з жарэбчыка, і пяшчотна гладзіў па лысінцы, і называў яго самымі ласкавымі словамі. А гэта дзядзьку Мікалаю, старому будзёнаўцу, надта спадабалася (А. Якімовіч ТСБМ, V, 524). Ішла будзёнаўцаў калона, Спынілася ля нашых хат (А. Бялевіч ТСБМ, V, 524).

Будзёнаўка ж. Чырвонаармейскі суконны шлем. Кідае на брудны ложак сваю будзёнаўку (ніўякога Будзёнага ён ня служыў, наагулу чырвонай арміі ня быў, але ўдае сябе за будзёнаўца) (М. Цэлеш. Дзікі вецер ХБ, 57).

Будзік м. Будзільнік. / у параўн. Сьмяшок памацнеў, ператварыўся ў нейкі суцэльны мэханічны клёкат, быццам у таго, хто на печы, саскочыла, як у будзіку, накручаная спружынка (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 187).

Будуар [фр. boudoir] м. Маленькая гасціная багатай жанчыны для прыёму найбольш блізкіх знаёмых. [Чарноцкі:] (з успышкай хвалявання) Тады, перад выездам, у самую апошнюю хвіліну, яна, нябожчыца, села за фартэпіяна, каб развітацца назаўсёды зусім тым... родным... вечным... Але .. [Міхалковіч] раптам увёў у яе будуар натоўп мужыкоў... (К. Чорны ТСБМ, I, 415). II Абсталяванне, мэбля такога пакоя.

Букі 1. Назва літары «б» у царкоўнаславянскай азбуцы. [Студэнты] (сьмяючыся): Мала тут лаціны, болейусё букі ... (В. Ластоўскі. Адзінокі-Тв., 107-108).

2. Кнігі. He маю часу і.. грошай, каб купіць гэта [кнігі] ў людзей, асабліва калі ўсе загранічныя рускія букі прадаюцца дужа не сходна (В. Савіч-Заблоцкі. Пісьмы да Міхайлы Драгаманава Зан., 544).

Буклі [фр. boucles] мн. Завітыя кольцамі пасмы валасоў, локаны. На сівых буклях непрыступна ўзвышаўся беласнежны высокі чапец (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 84).

Була [ст.-бел. була, буллсг, лац. build] ж. Так называлася грамата рымскага папы. Глядзіце, людзі! Вось дзе була, Што я чытаў! — і паказаў Народу (Я. Колас. Ерэтык 36. тв. у 14 т., X, 534).

Булава ж. 1. Дубінка з патаўшчэннем на канцы ў выглядзе шара або васьмігранніка, якая служыла даўняй зброяй. Ішла адна пяхота з коп'ямі і рогвіцамі, з мячамі і булавамі (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 229). 3 сваёй бярлогі на дарогу Вылазіў грозны [Машэка] з булавой (Я. Купала. Магіла льва 36. тв., V, 109). «Салавей» падумаў, што на пана Вашамірскага не шкодзіла-б пайсці з такой булавой (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 121). Істр падаў галоўнаму жрацу булаву. Зробленая з няплоднай ляшчыны ў час прырастання Месяца, яна была раздзеленая на тры часткі, пафарбаваныя ў чырвоны колер. Перамычкі ж на булаве, канец якой упрыгожвала ручка зяшмы, былі жоўтымі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 85).

2. Сімвал гетманскай улады на Украіне ў XVI-XVII стст. А яснавяльможны на кані шыкоўным, Блісне булавою мора закіпіць... (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 431). I сказаў Багдан Хмяльніцкі, Узмахнуўны булавой: — Слава рускаму народу, Шлях наш з роднаю Масквой (А. Астрэйка ТСБМ, I, 418).

Бунцік [ст.-бел. бунть адзінка колькасці пянькі, скур, прадзіва; бунтйкь — звязак, пучок, кіпа, стос] м. Звязак, пучок. А што прасці, так прадзе, бурчыць калаўротак. Бунцік лёну так звядзе, што не выйдзе мотак (Ф. Багушэвіч — Ск., 122).

Бунчук і бунчуг [ст.-бел. бунчук} м. 1. Дрэўка з шарам і конскім хвастом наверсе як знак улады ўкраінскіх і польскіх гетманаў, казацкіх атаманаў і турэцкіх пашэй. На вараных атаманы Перад бунчукамі Зіхацяцца... (Я. Купала. Гайдамакі-Зб. тв., V, 408). Дзіды, стрэльбы, бунчукі, страшныя, страсныя, жывыя людзі (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 147). А пасляўбачыў бляск сталі, хвастатыя бунчукі, грывастыя цені коней (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 245). Ён [Багардзін] даў знак; ударылі бубны, захісталіся бунчукі, і ў той жа момант усе татарскія шэрагі, выконваючы загад, павярнулі коней, закрыліся ад рыцараў заслонай стрэл (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 384). Дзе падзелася казацтва, Чырвоны жупаны? Дзе падзелась доляволя, Бунчугі, гетманы? (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 400-401).

2. Знак узнагароды. Сцяг чырвоны, дзіда серабрана I бунчук па абычаю добраму У нагароду за славу, за раны Святаславічу, князю харобраму! (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 254).

0 Бунчук аддаць адмовіцца ад улады, скласці з сябе паўнамоцтвы, адказнасць. Украйна глуха зашумела: «Ен перайшоў, ён здраднік стаў! Ён Карлу свой бунчук аддаў, пад ногі кінуў» (Я. Колас. Палтава 36. тв. у 12 т., X, 466).

Бургамістр м. Выбарная асоба, якая ўзначальвала мясцовае самакіраванне ў сярэдневяковых гарадах, дзе дзейнічала магдэбургскае

права, у тым ліку ў гарадах Вялікага княства Літоўскага. Памочнік бургамістра адразу збавіў тон (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю — Пр., 254). Мне прыйдзецца падаваць скаргу бургамістру, таму што фрау Шонвальд два месяцы не плоціць грошы, — шчабятала маладая румяная таўстуха ў карычневай сукні і клятчастым андараку з белымі фальбонамі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 119).

Буржуазія ж. 1. Пануючы клас грамадства; яго прадстаўнікі. Буржуазія, вяртайся з Версалю, I na-свойму дзякуй богу... (Я. Купала. Парыжская камуна 36. тв., V, 325).

2. Саслоўе гараджан у феадальным грамадстве.

Буржуй м. (разм.). Пагардлівая назва прадстаўніка буржуазіі. [Ленін:] — To тысячы сацыял-здраднікаў Вужамі падпаўзуць ў лакейскім поспеху буржуям дагадзіць (Я. Купала. Ленін 36. тв., V, 293). Помніць Харкаў і Чугуеў, Як рабочыяўтой час Ад германскага буржуя Баранілі свой Данбас (П. Глебка ТСБМ, I, 422).

Бурка [ст.-бел. бурка\ ж. Шырокая і доўгая адзежына з даматканага сукна з башлыком. [Сцяпан]: Скіну бурку, скіну боты Ды надзену лапці (Я. Купала. Паўлінка 36. тв., VI, 189). Потым .. [Ліза] чула, як увайійоўу хату дзед, скінуў бурку і пачаў тупаць па кухні цяжкімі ботамі (С. Александровіч ТСБМ, I, 422). Дзядзькава бурка, на якую на ўсе вочы глядзелі хлапчукі наваколля, пахнула тытунём, як і парадны мундзір (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 241). Ну, і ясна, што асобна зберагалася верхняя вопратка, як мужчынская, так і жаночая: кажухі і кажушкі (часта вышытыя), буркі, тоўстыя — у палец-паўтара — і доўгія паліто з капюшонам, для зімовай дарогі, світкі (другія назвы — «латуха», «сярмяга», «сукман», «жупан») рознага колеру, але часцей заўсё, белыя, часам расшытыя чырвоным сукном (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 31). Адзін з іх [сялян] быў у доўгай сівай бурцы, другі — у кароткім залатым кажушку (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 283). Нягледзячы на цёплае надвор’е, пан Вальвацкі быўу каўказскай кучомцы і ў бурцы (К. Крапіва. Мядзведзічы 36. тв., IV, 325).

Буркі мн. Абутак з фетру або сукна, які насілі з галёшамі ці на скураной падэшве без іх. Казулін у шубе з бабровым каўняром, у бабровай шапцы, абуты ў белыя буркі, стаяў наперадзе ўсіх і глядзеў на Сцюдзянец (I. Дуброўскі ТСБМ, I, 423). Апранута .. [Маша] была ў стары залатаны кажушок, на нагах — буркі з бахіламі (I. Шамякін-ТСБМ, 1,423).

Бурлак м. Рабочы, які ў арцелі цягнуў паўз бераг супраць цячэння судны. Цяжка берагам ракі баркі весці. Бурлакі босыя, счарнелі (А. Вялюгін ТСБМ, I, 344).

Бурмістр [польск. biirmistrz] м. Начальнік гарадскога кіравання ў краінах Еўропы ў XVIII-XIX стст. (у Расіі да 60-х гадоў XIX ст.); бургамістр. А брат цяпер бурмістр места Віленскага (В. Іпатава. Hopnan княгіня MX, 256). Справа гэтая перад бурмістрамі абвешчана (У Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 186). He кожны дзень крычаўскіх бурмістраў на палю саджаюць! (У Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 205). Ну вось, гэтую брыду зараз пацярэбяць, трохі нібыта ніякавата сказаў бурмістр (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 59). I тут адкрыліся зубы такой сляпучай белі, што бурмістр Юстын усміхнуўся ў адказ (там жа, 76).

Бурнос і бурнус м. Даўгаполая з шырокімі рукавамі сялянская вопратка з даматканага сукна. Фельчар стаў апранацца ў доўгі карычневага сукна свойскайработы бурнос з башлыком (П. Пестрак — ТСБМ, I, 423). Пасля падмацунку паранены заняў сваё месца на бурносе (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 231). // вобразн. Марудна соўваліся дні стомленымі еандроўнікамі, апранутымі ў светла-шэрыя світкі. Ледзь краталіся з месца ночы у цёмных бурнусах (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., V, 23).

Бурса [ст.-бел. бурса — 1. Духоўнае вучылішча. 2. Перан. Кампанія, арцель; с.-лац. bursa} ж. Назва духоўных вучылішчаў з інтэрнатамі ў XVIII ст. першай палове XIX ст. Сын магілёўскага паштальёна, ён рана страціў бацьку, пазнаў сіроцкі дом, нягоды бурсы (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 276).

Бурсак м. Навучэнец бурсы.

А Бурсакі-шкаляры'. Хадзілі часам з містэрыямі бурсакі-шкаляры, спевакі, цыркачы. Часам трапляліся вечна галодныя акторы-прафесіяналы (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 45).

Бурсацкі, прым. Які мае адносіны да бурсака. Асавелыя вочкі; падстрыжаны па-бурсацку, у доўгай да пят, бурсацкай світцы пад хітонам, і, дзіўна, з мордаю мамчынага сынка, нягледзячы на ўзрост (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 96). Лотр разглядаў бурсацкую морду наступнага (там жа, 116).

Бурштаваць [ст.-бел. бурштоеатй, бурсоватй], незак. Старажытны, яшчэ з XVI ст., беларускі шкалярскі выраз: бавіць час, амаль не звяртаючы ўвагу на вучобу, але заўсёды быць разам з сябрамі, не даваць адзін аднаго ў крыўду. «Нічога, тут хлопцы добрыя. Бурштаваць будзем... Зваць мяне Эдмунд, як, ты скажы, нейкага там рыцара Этэльрэда» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 132).

Буса [ст.-руск. буса\ ст.-бел. буса род судна; с.-н.-н. büse} ж. Вялікая даўблёная лодка з вострым носам і акруглым дном, з наробкамі, набоямі, насадкамі, г. зн. з набіўнымі дошкамі па бартах. Славянскія 83

стругі, шнекі, бусы іўчаны трымаюцца на вадзе лепей, але на Дняпры ёсць страшныя камяні, дзе лодкі выцягваюць і валакуць па зямлі, і каля такіх валокаў падсцерагаюць рабаўнікі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 189).

Бусы, прым. Шэры. У глухую поўнач, калі барабаніў па дахах і дрэвах дождж, калі бусыя хмары ціснуліся да самай зямлі, нейкі слабы шум пачуўся за дзвярыма Даліборавай апачывальні (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 293).

Бутрым м. Упарты чалавек. А дзеўломіш бутрыма гэткага: логвы ўзяў, усміхнуўся задаволена — і прэч з хаты, зноў да войска свайго! (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 4).

Быліна ж. Народная эпічная песня пра герояў і іх подзвігі. Гэткае ты не знойдзеш Век часіны Hi ў тых казках-баладах, Hi ў былінах (Я. Купала. Чырвонай Арміі паходы 36. тв., IV, 330).

Бэбахі мн. Дробныя рэчы, клункі. А што ў вас тут? Саламон кіўнуў рукою на скрыню. — Бэбахі... — А калі пазаву міліцыянера і паглядзім?.. (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 284). На возе розная надоба: Мяшочкі, посцілкі, вузлы, А ў гэтых бэбахах малы (Я. Колас. На шляхах волі 36. тв. у 14 т., X, 196).

Бэрла [ст.-бел. берло — скіпетр; чэш. berla < ням.ўёга/а] н. Скіпетр. Н перан. Пра кветку. Паказвала [цётка] кветнікз.. «пантофлікамі маці божай», з мацыёлай і залатым царскім бэрлам (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 263).

Бязрадны, прым. Бездапаможны. Цяпер Сымонка быў зусім бязрадны; човен закружыўся на мейсцы, робячы крэн то на правы, то на левы борт (М. Цэлеш. Дзе шукаць ХБ, 107).

Бяліленка ж. Сасуд для бяліл. Ён [палацін] нават загадаў сцяць горлам аднаго са слуг, праўда, абвінаваціў яго ў тым, што нібыта ўкраў той у Яксы сярэбраную бяліленку — сасуд для бяліл (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 278).

Бярданка ж. Адназарадная стрэльба, якая была на ўзбраенні рускай арміі ў 1870-1891 гг. He прайшло і чвэрці гадзіны, як з лесу пачалі выходзіць цэлыя групы людзей з карабіна.мі, з вінтоўкамі, з абрэзамі, з бярданкамі, з аўстрыйскімі і нямецкімі стрэльбамі (Я. Колас. Дрыгва Др., 156).

Бярдыш і бердыш [ст.-бел. бардышь, бардйшь, бердышь] м. (ваен.). Старадаўняя зброя ў выглядзе шырокай сякеры з закругленым ў форме паўмесяца лязом, насаджаным на доўгае дрэўка. Выпадкова з паграбіцы выцягнулі скрыню, адчыніўшы якую, убачылі жанчыны зброю — панцыр, поручы, бляхі, барвіцы ляжалі там, a naeepx — бярдыш з прыгожайрукаяццю (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 111). Зачынілі скрыню, 84

аднеслі назад, а ў Еўкі сэрца кроўю аблілося — гэта ж колькі людзей некалі лягло пад тым бярдышом?! (там жа). Калі варта падляцела да нас, вырачыўшы вочы, ціснучы бердышы, яна [Еўна] амаль спакойна, хаця і цяжка дыхаючы, прамовіла: — Нічога страшнага. Лядашчык паказаўсяў акне, вось я і крыкнула (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 345).

Бярозазол і беразазол [ст.-руск. березозоль, бр'кзозоль, бр'кзьнь] м. Красавік. Аднак у месяц бярозазол, калі распускаюцца вербы залатымі бубкамі, адразу пасля поўначы, калі прыйшоў у грузнае ўжо цела баярына макавым малаком сон, выгнаў яго адтуль прыслужнік (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 48). На радзіме ішоў месяц беразазол, калі пачынае рухацца сок у бярозах, але сіняваты, падталы ўжо снег асабліва моцна яшчэ трымаецца ў лесе, пад густымі цёмнымі ялінамі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 591).

Бярозазолле н. Тое, што бярозазол. Караван той павінен адплыць у месяцы бярозазолле, калі пачнецца на Дняпры крыгалом і ў Віцічаве збяруцца з усіх гарадоў, што гандлююць з Візантыяй, лодкі і ладдзі (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 142).

Бяроста ж. Ліст, пасланне. Бяросту вязем да князя Вячкі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 82).

Бярэмя і берама [ст.-бел. береме, беремя 1. Груз, ноша, цяжар. 2. Павіннасць. 3. Плод у жываце цяжарнай жанчыны] н. Цяжар, каменнае ядро, грузіла. Галіцкі Асмамысле Яраслаўле! .. зачыніў Дунаю вароты, шыбаючы бэрэмі цераз воблакі, да Дуная суды судзячы (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 243). Ты [Яраслаў Асмамысл] сваімі палкамі жалезнымі ўвышы Падпёр горы угорскія, шлях заступіўшы Каралю, й, зачыніўшы вароты Дунаю, Цераз воблак шыбаючы берамы з краю (там жа, 267).

«Бяссены», прым.:

о «Бяссеныя» кірмашы — кірмашы канца красавіка пачатку мая; на іх хадзілі тыя, у каго конь здох узімку, або тыя, у каго не было насення. Спакойна распараджаўся [Алесь] у дзедавых збожжавых магазінах, рыхтаваў коней на буславіцкі «бяссены» кірмаш (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 57).

в

Ваверыца і веверыца [ст.-руск. в'кверйца, веверйца — 1. Вавёрка. 2. Шкурка вавёркі як грашовая адзінка] ж. Грашовая адзінка. Вялікі князь Міндоўг рыхтаваў войска, шмат грошай даставалі кавалі і збройнікі, чаканшчыкі і сядзельнікі, але ў княжацкую скарбніцу цяклі пенязі і ваверыцы, грыўны і талеры (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў 85

АД, 47-48). Але болей ён [Алекса] не патраціў ні куны. ні веверыцы, і ніхпю не ведаў, што ляжыцьу невялікім скураным мяшэчку (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 51).

Вавёркі мн. Літоўскія грошы. Кожная хата-дым, і кожны дым прыносіць штогод у княжую казну сярэбраныя грыўны, куны і мыслі — вавёрак па-літоўску (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 284).

Вагавае н. Пошліна, якую плацілі купцы за ўзважванне тавару. Купцы гэта вагавае, урокі, гэта тавары і, галоўнае, папаўненне казне (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 219).

Ваганты мн., адз. вагант, м. Вандроўныя спевакі ў тагачаснай Заходняй Еўропе. Калі б ён не быў рыцарам, ён абавязкова стаў бы вагантам, якія ходзяць з горада ў горад, спяваюць на плошчах, у палатах баронаў і графаў, у вясковых карчомках (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 238).

Вагенбург м. Умацаванне з вазоў, пастаўленых колам ці паўколам і счэпленых ланцугамі, для абароны ад атак праціўніка. Шчыльныя шыхты немцаў набліжаліся. Іх дапусцілі блізка, некалькі крокаў аддзялялі крыжакоў ад вагенбурга, і тады Пракоп даў знак: гакнулі тарасніцы, чэшскія арбалетчыкі выпусцілі з-пад вазоў стрэлы (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 435). Конніца Пракопа назірала бой з унутранага вагенбурга (там жа).

Вагонь м. Агонь. Потым наліла ў пасудзіну вадый паставілаяе на вагонь (М. Цэлеш. Пёрка й іншыя ХБ, 97).

Вагульны, прым. Агульны. А ў вагульным шуме-крыку выхвалялі яго [Сымона] ўсяк (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 90).

Вадамёт м. Фантан. Выпхнуў [Макар] за рог белага будынка службовых устаноў, пацягнуў падапечных Васкрасенскай плошчай, паўз біржу рамізнікаў, да вадамёпіа (У Караткевіч. Зброя-ЧЗ, 314).

Вадас [літ.] м. Правадыр, кіраўнік. Побач са сцяной стаяць суровыя воіў жалезных шле.мах і кальчугах, а на галаве ў княжыча, іхняга вадаса, шапачка, як лясная бесклапотная птушка (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 50).

Вадзежа ж. Адзежа. Калі я адкрыў вочы, дык пабачыў, што ляжу ў гатэлі на сваёй пасьцелі ў вадзежы (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 103).

Вадлегласьць ж. Адлегласць. Такі аргумэнт ня можа быць прыняты навукай, бо, Яраславічы, і заняўшы Менск і рухаючыся да верхавіны Нямігі ў вадлегласьці 2-3 км ад Менску, якмяркуе В. Тарасенка, усёроўна знаходзіліся на Нямізе (М. Цэлеш. Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе — ХБ, 219).

Вазавое н. Пошліна за вываз тавараў за мяжу з кожнага воза. Нібыта гэта не нам плаціць бясконцыя гэтыя маставыя, стругавыя, вазавыя, а вам! (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю Пр., 254).

Вазёрны, прым. Азёрны. ..пачынаў успамінаць [Кузьма] родны край і родны кут: бэз пад акном, вазёрную гладзь, шумы бароў, ключ дзікіх гусей над галавой (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 133-134).

Вазніца м. Той, хто перавозіць на конях пасажыраў; рамізнік, фурман. Вазніца паглядзеў на седака і шыбчэй пагнаў каняку (Ц. Гартны — ТСБМ, I, 453). Левандоўскі наняў вазніцу, яшчэ дапамог мне залезці ў фаэтон, і мы адправіліся (А. Карпюк ТСБМ, I, 453). А таці, а рабаўнікі розныя? стагнаў вазніца (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 301).

Вайдэлотка, ж. да вайдэлот. У свой час [Кейстут] не паслухаўся бацькі, які адшукаў яму нявесту ў мазавецкім княскім доме, а са скандалам, з гвалтам выкраў вайдэлотку, абразіўшы тым усю Жамойць (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 537).

Вайдэлоты (вейдалоты) мн., адз. вайдэлот, м. Язычніцкія жрацы старадаўняй Літвы, хавальнікі вечнага агню бога Перуна (Перкунаса). Пра цябе будуць спяваць нашчадкам галасістыя вайдэлоты (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 64).

Вайсрутэньянін м. Жыхар Вайсрутэніі; беларус. ..людзёў, як кажа Вохра, было тутака ўсялякіх: і баварцы ў сваіх рознафарбавых туалетах, і звычайныя немцы, і, можа, саксонцы Бог іх ведае! — і вайсрутэньяны, як суседы... (М. Цэлеш. Пернікавае сэрца ХБ, 198).

Вайтовая [ст.-бел. войтовая] ж. Жонка войта. Пані вайтовая сама ўласнаручна заслала ложак прасцінамі (В. Іпатава. Чорная княгіня — MX, 309). Вайтовая ж, якая прыносіла стравы, нават і слухаць не хацела ні пра якія лісты ці пасланні (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 310).

Вайя [ст.-руск. вайч — пальма, ст.-бел. вайя галінка пальмы] ж. Пальма... да гаспадароў подбегам заспяшаліся сейбіты, за імі святар у парчовай фелоні з нашытым крыжам, следам за якім нёс чашу з вадой і крапілам з лісця вайі стары дыякан (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 162).

Вакабула [ад лац. vocabulum слова] ж. Іншамоўнае слова з перакладам, прызначанае для запамінання пры вывучэнні замежнай мовы. У апошні момант пан Юры, лаючыся, паведаміў хлопцам, што губернскія дваранскія спраеы прымушаюць яго на тыдзень затрымацца ў Вільні і што ім давядзецца, каб не мазоліць вачэй сябрам, якія ўсё яшчэ пацелі над вакабуламіў святаянскім гімназічным падвор’і, ехаць адным пад наглядам Халімона Кірдуна (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 287-288).

Вакацыі [ст.-бел. вакацыя часовы перапынак у працы прадпрыемства; фр. vocatio з лац.] мн. Канікулы. Я й кажу: «Ну, хлапцы, падобна, што вы на вакацыях у Закапаным апынуліся» (А. Саковіч. У няведам’е -

К, № 5-6, 48). Загорская сямігодка была распушчана на два тыдні зімовых вакацый (Я. Колас ТСБМ, I, 454). На калядныя вакацыі ён [Алесь] спустошыў частку дзедавай бібліятэкі (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 284). Алесь зрабіў і першую выснову з гэтай нянавісці, калі яны з Мсціславам ехалі дадому на калядныя вакацыі ў прысланым Вежай вазку (там жа, 285). Некалі разам зь іншымі студэнтамі Орлік быў мабілізаваны на час летніх вакацыяў на торфараспрацоўкі (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 144). Два сыны прэзідэнта знаходзіліся ў канвікце. Забіраючы іхна вакацыі, бацьказапрасіў з сабою ксяндза Жука (Д. Гроза. Нечаканы госць Баршч., 443).

Вакенца н. Акенца. Якраз у гэты час вакенца адчынілася, і яго [Кузьму] паклікалі па імю й прозьвішчу (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі»-ХБ, 129).

Вакно н. Акно. У чыстай ружовай сукенцы Ніна сядзела на вакне і ўвесь час сьмяялася (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 234). ..вакно, дзе лежаў, атчыніў для сьвежага naeempa (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 52).

Ваколіца ж. Аколіца. 3 усіх ваколіц прыязджалі паны ў маёнтак пана Вашамірскага любавацца яго коньмі (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 126). [Марыся]: Яго [Грышкі] бацька падаў на майго ў суд скаргу, і сягоння прыедзе ў ваколіцу найяснейшая карона на прасоку, У ім наша спасенне (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта Тв., 118).

Ваколічны, прым. Аколічны. Слава аб стаенніках пана Вашамірскага разляцелася па ўсіх ваколічных і нават далёкіх маёнтках (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 126).

Валакуша ж. 1. Прымітыўнае прыстасаванне для перавозкі грузаў канём ва ўмовах бездарожжа: дзве доўгія, змацаваныя папярочкамі аглоблі, канцы якіх цягнуліся па зямлі. Да стога [сена] падцягвалі дзвюма валакуійамі таўставатымі жардзінамі, якія былі прымацаваны да гужоў (А. Асіпенка ТСБМ, I, 455).

2. Старадаўняя прылада для рыхлення глебы, зграбання сена, саломы, пустазелля, выраўноўвання раллі; вершаліна.

Валасны, прым. Які служыць у воласці. Да таго ж і братец падсуднага — былы валасны пісар (М. Віж. Лабірынт — Л, 55). [Кастусь:] — Многія хлопцы нават кінулі універсітэт, у валасныя пісары ідуць... (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 189). Васіль Бусыга быў кандыдат у валасныя старшыні, але рэвалюцыя і ўсе далейшыя падзеі адвялі яго кадыдатуру (Я. Колас. Дрыгва — Др., 7).

Валачай [ст.-бел. волочай выгнаннік, бадзяга] м. Валацуга. Э, які багацей з валачая? — з хрустам абгрызаючы свіную костку, адказаў Валасач (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 13).

Валачанін м. Наглядчык за валокамі. Праўда, адно не давалася Васільку навука, і чарнарызец Міхаіл з манастыра пры кафедральнай царкве на Верхнім замку сыходзіў стогнамі, вяртаючыся з агромністыххаромін валачаніна Крыварога, бацькі Васілька (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 11).

Валачобнік м. Песеннік, які хадзіў у велікодныя дні па дварах з віншавальнымі песнямі. Журбой ноч іхні блаславіць напевы, Бо ходзяць валачобнікі па ночы (Я. Купала. Валачобнікі 36. тв., III, 258). Аднадворац Язэп .. цяпер недзе блукаў валачобнікам (М. Віж. Лабірынты Л, 139). Прыйшоў Вялікдзень, валачобнікі хадзілі па дварах, іх бубны і дудкі абудзілі ў маці Анастассі памяць аб полацкіх велікодных гуляннях (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 125). Настаў вялікдзень. Пайшоў Сцяпанка з іншымі хлапчукамі ў валачобнікі на ўсю ноч (3. Бядуля ТСБМ, I, 456). Я пытаю ў маткі: «Хто спявае?». «Валачобнікі» (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 235). Добры вечар, пане ягамосце, Прыйшлі валачобнікі да Лэйзера ў госці (там жа, 236).

А Старцы-валачобнікі (у параўн.): ..хаты з вокнамі, зацягненымі бычынымі пухірамі, выглядалі як сляпыя старцы-валачобнікі, што, трымаючыся адзін аднаго, выйшлі на вуліцу (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 484).

Валжаніца ж. Грыб ваўнянка. Андрэй фон Стырлянд быў вясёлы, шмат еў вепрычыны і мядзведзіны, а закусваў хмельны мёд грыбамі валжаніцамі, улюбёнымі Міндоўгам, хаця княгіня Мілена тыя грыбы не прызнавала з-за таго, што гарчэлі яны, нават вымачаныя (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 53).

Валка [ст.-бел. валька, валка 1. Бой, бітва. 2. Вайна. 3. Бойка] ж. Бітва. Добрая будзе валка! (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 265).

Валока і волака [ст.-бел. волока} ж. 1. Старажытная мера зямлі, якая складала каля 20 дзесяцін, прыблізна 21 га. Шнур зямлі ён [Сцяпан] мае цэлы, Значыць поўная валока (Я. Купала. Сцёпка Жук 36. тв., I, 367). Поле, поле, гмах шырокі! Ты ў разложных берагох Небасьхіл дзяржыш далёкі Iраськідваеш валокі, Сеці цэлыя дарог (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 205). Чуць сінее лес далёкі, I сяло за тры валокі (Я. Колас. Савось-распуснік 36. тв. у 12 т., III, 171). [Балота] займае велізарную плошчу, валок на дзесяць (Я. Колас — ТСБМ, 1, 458). Выдзеліў яму зямлі подлай, хаця колькі валок сярэдняй было яшчэ ў яго запасе (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 326). ..для навасёлаў чынш быў паніжаны ўдвая, і не чатыры капы плацілі яны з валокі, а дзве (там жа). Служыць княгіні за валокі зямлі (В. Чаропка. Храм без Bo­ra Хр., 260). Пан Юры ліхаманкава падлічваў. «Па столькі валок! 89

сказаў ён. — Па... У Вітахмо, скажам, па семдзесят дзесяцін на сям’ю. А дзе і болей. Запусцяць!» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 154). На паляне курная хата, Каля хаты чвэртка валокі I сухая старая дзічка (там жа, I, 19). Таму мужыкі і працавалі на яго [пана] лішні дзень, чым гэта заведзена было ў больш дробных паноў, што ледзь ліпелі на сваіх лічаных валоках (там жа, 108). Хай ад пана зямлю адабралі, a то ў мяне якіх тры валокі, ды і то палавіну забралі (П. Галавач Ск., 35). Падумаць толькі, калісьці лук’янаўскі Бакаляр прапіў цэлую валоку зямлі (М. Танк Ск., 35).

2. Надзел зямлі, поле. Спакойна спаў баярын Агапій: у стругах купецкіх, што ішлі па Дняпры да Рускага мора, a na Нёмане праз валокі да Балтыйскага, нямала было ягонага дабра (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 48). ..згубіў я сваю дзесяціну загонамі паміж кулацкіх валок (П. Галавач Ск., 36). Бывай жа, лецейка, бывай, бывайце, родныя валокі (Я. Колас Ск., 36). I княжыя вестуны пацвердзілі: рухаецца па Ловаці з-за волакаў наўгародскае войска (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 25). ..сышлісяў княскі дом блізкія Рагвалоду баяры абмеркаваць,.. чыімі будуць волакі паміж Дзвіной і Дняпром (там жа, 12—13). Можна было біць драпежнікаў, а таксама птушак толькі на сваіх «валоках»... (У Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі — ЗБК, 51).

Валох [ст.-бел. валахь, валохь 1. Кастрыраваны конь. 2. Еўнух] м. Кастрыраваны жарабок. Я сядзеўу вазку, мой валох нервова перабіраў нагамі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 426).

Валхваванне [ст.-руск. вьлхвованйк\ н. Чараўніцтва. Валхваванне — не бабская справа, — кажу я сярдзіта (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 376).

Валынка ж. Народны музычны інструмент, зроблены з трубак, устаўленых у скураны мяшок; дуда. Але амаль зніклі гуслі, а «дуда» (валынка), я мяркую, знікла зусім (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 29). Загулі доўгія жамойцкія драўляныя трубы, а таксама валынкі, затахкалі бубны (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 35). Голасна ўскрыкнулі трубы, загудзелі валынкі, нямецкія барабаншчыкі загрукаталі палачкамі па тоўстых чэрывах сваіх барабанаў (там жа, 60). На плячы ў яго [Алеся] вісела віцебская валынка (У Караткевіч. Зброя 43, 357).

Валынскі, прым. Які мае адносіны да Валыні. ..такім ваяўнічым і грозным валынскі князь стаў для Еўропы і папырымскагаў 1237 годзе, калі ёнушчэнт разбіў крыжакоў-набрыднікаў каля Драгічына (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона — КРЗ, 8).

Валыншчык м. Музыкант, які іграў на валынцы. ..князь загадаў у час наступу граць па чарзе і валыншчыкам, і дударам, а таксама 90

праваслаўныя святары мусілі выконваць гімн (В. Іпатава. Альгердава дзіда-АД, 595).

Вальдэнсы [познелац. Valdenses] мн. Лівонскія беднякі, прыхільнікі сярэдневяковай ерасі, якая зарадзілася ў апошняй чвэрці XII ст. у Лівоне. Ен [ордэн] грызе ворагаў бога, як пёс. Пачынаючы ад вальдэнсаў і катараў вы знішчаеце ерасі, вы кіруеце інквізіцыяй (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 16).

Вальтэр’янец м. Паслядоўнік Вальтэра; вальнадумец. -Ды ёняшчэ і вальтэр’янец, — заўважыў з карэктным гумарам Ходзька. — Будзеце адказваць на тым свеце, пане Вінцук (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 321). Зацяты вальтэр’янец змірыўся б з яе [жанчынай] верай, толькі каб яна кахала яго (там жа, 165).

Вандлулуці мн. Прускія жрацы. А маці ўспамінала, што прускія жрацы неруці і вандлулуці, тулісоны і магашоны, думонес і жвейгджурунес куды мацнейшыя, чымся гэтыя, славянскія... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 294).

Ban [ст.-руск. вапь, вапь, eana] м. Фарба. Рознакаляровымі вапамі намалявалі ўмельцы на ліпавых дошках зуброў і аленяў, баброў і векшаў, a то і дробных птушачак (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 64).

Вапленне [ад вап — фарба] н. Афарбоўка. [Войшалк:] Ну, глядзі, глядзі, як мой бацька новым вапленнем займаецца (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 57).

Вапошні, прым. Апошні. Ідучы, ён [Кузьма] ня стаў разьбірацца ў тых супярэчнасьцях, якія хаваліся ў вапошняй заўвазе Падкаблука адносна «Паважанай установы» (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі»-ХБ, 128-129).

Варагі [ст.-бел. варагь; літар. марскі разбойнік, разбойнік, які прыйшоў вадой (па рацэ)] мн., адз. вараг, м. Жыхары Скандынавіі, якія ў ІХ-Х стст. рабілі паходы на Русь для гандлю і рабаўніцтва, нярэдка там асядалі і служылі ў княжацкіх дружынах. Ну, відаць, упарты і дзёрзкі, калі вярнуўся [Уладзімір] у Ноўгарад пасля выгнання і двухгадовага жыцця сярод варагаў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 19). Хай бы глядзелі рамей і лях з варагам, які спрытны, які дужы кіеўскі князь (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 395).

Варажнеча ж. Варожасць. Варажнеча паміж кіеўскімі князямі Яраславічамі й полацкімі Ізяславічамі (Усяслаў быў унукам Ізяслава) пачалася на 87 год раней (у 980 г.) пабоішча на Нямізе (М. Цэлеш. Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе ХБ, 216).

Варажка, ж. да вараг. ..толькі ажаніўся [Уладзімір] з нейкай варажкай, яна сына нарадзіла (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды-ТЖ, 19).

Варажскі, прым. Які мае адносіны да варагаў. [Князь] не бачыў для [Уладзіміра] іншага выратавання, апроч новых уцёкаў за мора, у варажскія селішчы (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 19).

Варволь [ст.-бел. ворволь] м. Тлушч, здабыты з марскіх жывёл або рыб. Антось агледзеў тут прылады, Калёсам добра даў «памады», Густога дзёгцю і варволю (Я. Колас ТСБМ, I, 463). Дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскіх ботаў (К. Чорны ТСБМ, 1,463).

Варган [ст.-руск. варгані>] м. Музычны інструмент. ..новагародскія музыкі ў адзіным рытме затохкалі ў варганы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 60). ..людзі, узбуджаючыся, гаманліва скакалі вакол кастрышча, падпяваючы жалейцы і варгану (там жа). Пры абедзе на гары музыка тут стала, На варганах, на дудках, на скрыпках іграла (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 456).

Варок [ст.-бел. ворокь, ворекь торба, мяшок, сумка] м. Торба. За спінай у яго быў патрапаны варок торба з шарсцяной тканіны, вышытая чырвонымі і чорнымі нітамі (В.Іпатава. Агонь у жылах крэменю Пр., 253).

Вароп [ст.-руск. воропь — нападзенне] м. Разарэнне, знішчэнне. Такога вялікага варопу даўно не бачылі на берагах Свіслачы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 110).

Варункі [ст.-бел. варунокь — умова; польск. warunek < ням. Wahrung] мн., адрадз. Абставіны, умовы. У такіх варунках трамвай мала прынясе нам выгоды ці карысці (Ф. Багушэвіч Тв., 145). «Салавей», як цяпер усе называлі Сымона, знаходзіўся пры мякчэйшых варунках (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 47). Рассеяўшы людзей па абшырнай кулі земскай, жыццё гэтым самым паставіла іху адменныя варункі бытавання (Я. Купала. Ці маем мы права выракацца роднай мовы 36. тв., VII, 181). Восенню могуць быць іншыя варункі Міндоўг пойдзеў паход, на стол сядзе Войшалк (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 289). ..абставы і варункі жыцьця сучаснаго замінаюць (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 125). Варункі новаго жыцця, грамадзянская воля і роуныя правы усім, без розніцы веры і нацый, так загладзяць ніроунасьці і у экономічных стасунках, што пакрыуджэнных ні будзе (3. Бядуля. Жыды на Беларусі: Бытавыя штрыхі Ж, 32).

Варцобы [ст.-бел. варцабы — шашкі; польск. warcaby шашкі] мн. Шашкі. Н У тэксце: назва шахматаў. Еўка і Баркулабіха вывучыліся іграць у варцобы (В.Іпатава. Чорная княгіня — Пр., 154). Любіў вялікі князь гульню ў варцобы, крумкачом у засадзе выглядаў, як цікаваў за кожнай фігурай на дошцы альбо калі кідаў косці, спадзеючыся, што выкінутая колькасць будзе дзяліцца на чатыры і ён выйграе (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 51). [Агапій:] Прынясіце лепей варцобы, дый 92

отрака паклічце (там жа, 63). / у параўн. [Гедзімін] бясконца засядаў з сынамі і ваяводам Гаштольдам, раскладваючы, як варцобы, магчымыя хады праціўнікаў і спрабуючы перайграць ix (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 420).

Варшавяк м. Вандроўны музыкант. Маршы Тамаш перахапіў ад вандроўных музыкаў «варшавякаў» (3. Бядуля. Тры пальцы 36. тв. у 5т„ III, 155).

Васал м. 1. Землеўладальнік-феадал, які залежаў ад феадала-сюзерэна, якому быў абавязаны ваеннай службай, узамен чаго атрымліваў ад таго зямельныя надзелы і апякунства. Што ж будзем рабіць, князь Вячаслаў? спытаўся ён. Мы з табой васалы. А васал, калі моцна прыпячэ, можа знайсці сабе новага гаспадара (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 61). Страчвалі сілу балцкія князі, усё меней улады заставалася патомным князькам Дзяволтвы і Нальшчан, і не хацелася ім быць усяго толькі васаламі вялікага князя (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 443). Калі ён змірыцца з роляй васала, то гэтага палачане і віцьбічы яму не даруюць (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 548). А я? He толькі еасал, але і Войшалеў наёмны баявы князь? (Г. Далідовіч Кліч роднага звона КРЗ).

2. Падпарадкаваная султанскай Турцыі асоба або народ. Госціць пасол сілістрыйскі у князя Вельмі ахвотна — хоць страшыць указам Порты Асманскай васала Мілоша (В. Дунін-Марцінкевіч. Славяне ў XIX стагоддзі Тв., 248). Туркі і іхнія васалы крымчакі ўжо навіслі над Еўропай (У. Арлоў. Час чумы — МКГ, 45).
3. Прыгонны селянін (звычайна іран.).

Васальны, прым. Які мае адносіны да васала. Цяпер, як нястрымная паводка падточвае жаралістыя камлі дрэў, падточвала татарская навала сілы Галіцка-Валынскага княства, тым даючы надзею Новагародку скінуць з сябе, як апрыкрае лапікла, васальную залежнасць (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 68). Прыязджаў тут і сам вялікі князь маскоўскі з васальнымі князямі, баярамі, са сваім войскам (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 6).

Васальства н. Дзяржаўная сістэма, заснаваная на васальнай залежнасці. Уздымаўся, рос Новагародак, трашчалі путы ягонага васальства і торгаўся хрыбет Галіцка-Валынскага княства, аточанага татарамі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 51).

Васан м. Вашамосць. [Уршуля]: А васан што тут робіш? гэ? (В. ДунінМарцінкевіч. Ідылія Тв., 53). Глянуўшы на мяне звысоку ды змераўшы вачыма, яна [Эма] пасля нейкага вагання прамовіла: — Скачы сабе, васан, мне ўсёроўна (А. Гроза. Нечаканы госць Баршч., 444).

Васпан і васпане м. Форма ветлівага звароту да мужчыны ў шляхецкім асяроддзі; ваша міласць. [Антось:] Ну, што нам васпан сказаць 93

мае? [Марцін:] Наказ прынёс я да васпана (Я. Колас ТСБМ, I, 468). He, васпан: лад тут не такоў, He тыяў Полыйчы граюць струны (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 29). «Вы забыліся, васпан, сказаў Алесь. He пераступайце мяжы, не прымушайце мяне забыць пра сваю любоў» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 25). [Сымон:] He: прыйшоў прасіць васпана Паказаць навуку мне: Без навукі жыць пагана; Яе сьню, панок, у сьне (Я. Колас. Сьіімон Музыка — CM, 167). Iўсё вядзецца ў панскім плане, Іўсё прамерана пад шнур, Бо ёсць адна з усіх культур Культура польская, васпане (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 28). А калі ўжо васпане, судзілі так лёсы, Што кіруюць бацькамі ўжо малакасосы, — Буду слухаць загады твае, дабрадзею (В. Дунін-Марцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве Тв., 328).

Л Васпане-дабрадзей'. Пан Богут глянуў косым вокам 1 нізкі вус спусціў ніжэй. — Ох, мой васпане-дабрадзей: He нашым, васпан, ходзіш крокам! (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 40).

Васпанна, ж. да васпан. [Уршуля]: А васпанна застанься тут: я хачу распытацца (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 53).

Вастрог м. Астрог. I Маскаль тут самачынна Гвалт над намі утварыў, Будаваў вастрог народу I барбарскім капылом Мерыў волю і свабоду, А культуру нёс з калом (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 80).

Васьмярык м. Старая мера вагі, аб’ёму і падобнага на восем якіх-н. адзінак; прадмет з васьмі частак. Мы павесілі.. дзвелямпы дванаццацярык на сцяне і васьмярык у зале (Р. Сабаленка ТСБМ, I, 469).

Ватола і ватол [ст.-руск. вотола 1. Верхняе адзенне. 2. Від тканіны. 3. Грубая тканіна з ільну ці канапліны] ж., м. 1. Тоўстае сукно. Апамятаўся стары Агапій, сплішчыў паміж цвёрдымі дошкамі цёплыя лісты пергаменту, над якімі праседзеў ноч, беражліва паклаў кнігу ў чэрава абабітага жалезам куфра, зверху атуліў кавалкам ватолы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 47).

2. Безрукаўны плашч у прусаў. ..у храм прыехала з Новагародка немаладая жанчына ў скураной шапачцы з набітымі на ёй дробнымі сярэбранымі бляшачкамі, у сукотым сарафане пад ватолай (В. InaraBa. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 84). Хлопцу было гадоў шаснаццаць, ягоны ватол, відаць, бацькоўскі, боўтаўся над ім бруднымі лахманамі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 605).

Ватэрклазет [анг. watercloset, ад water — вада і closet — прыбіральня] м. Клазет. ..наўвесь горадледзь-ледзь з’явіўся першы дзесятак ватэрклазетаў, і іх паказвалі гасцям, як дзіва (У. Караткевіч. Зброя -43, 297).

Ваўторак м. Аўторак. У ваўторак рана,.. крануліся ў дарогу (В. Ластоўскі. Прыгоды Панаса і Тараса Тв., 52).

Ваўчатнік м. Паляўнічы на ваўкоў. Зразумела, сюды бралі не ўсіх, а найперш наглядчыкаў за пажарамі і самавольствамі, сакальнічых, бабраловаў, ваўчатнікаў і мядзведзежатнікаў (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 117).

Вахмістр [ст.-бел. вахмйстрь', польск. wachmistrz < ням. Wdchtmister] м. Ахоўнік. Парог пераступіў жандарскі вахмістр з ліхтаром у руках, за ім тры гарадавыя, чалавек у цывільным і жандарскі ротмістр (Я. Колас ТСБМ, IV, 717).

Вацок і вачок [ст.-бел. вачокь, вачек, вацокь, вацекь] м. Сумка, кашалёк. Потым Кагут схіліўся над забітым і здзёр з ягоных грудзей запэцканы ў крыві вацок (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 323-324). Даніла слухаў іх [нявестак] і бурчаў у ласкава-з’едлівыя, залацістыя тады яшчэ вусы: «Абы мой вацок з грашыма не адваліўся» (там жа, I, 5). Той, што ехаў наперадзе, дастаў з-пад пурпурнай мантыі, з вацка, прывешанага пад пахай, медную манету і кінуў (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 12). ..пры двары ж красаваліся паны-рада ў новых заморскіх жупанах і куртах баршчовых, бурачковых, шытых золатам і перламі, з вачкамі, прымацаванымі да паясоў шырокімі тымі пасамі абкручваўся сёння кожны, хто хацеў паказаць, як ён цягнецца ўслед за вялікім князем (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467). За волак вызначыў [паліцыянт] падатак, За гушчыню ж яго вачок накінуў злотых з паўдзесятак Плаці, Сымоне, і маўчок (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 10).

Ваша нескл. (разм.). Ваша міласць. [1-ы падарожны]: Садзіся, ваша, адпачнем! (Я. Купала. На папасе 36. тв., VI, 148).

Вашамосць ж. Ветлівы зварот. 3 касцяной трубкі пачуўся пачцівы голас: «Куды везці вашамосць?» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 348). Вашамосць, гэтыя... хадакі са Шчучынскага наваколля просяць падатак збавіць (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 65).

Вашмасць [ст.-бел. вашмость < польск. waszmosc] аг. Тое, што Ba­rna. [Хор]: Ой, спачыці, Стольнік, час! Вашмасць нам не папушчае (Я. Купала. Галька 36. тв., VII, 17).

Вашэць м. Ваша міласць (адна з колішніх польскіх форм ветлівага звароту да мужчыньі). Пастанова гаворыць толькі: гаспадаркі вашэцяў зьяднаць у адну гаспадарку (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай ХБ, 9). [Восень]: Праўду вашэць гамоне: Бог не вельмі ўспамог. Але ты [мужык] не сягоння Так устаў, так і лёг (Я. Купала. Адвечная песня — 36. тв., VI, 28). Я ня тутэйшая, але чула аб ваійэці, што чалавек добры, і прыйшла папрасіцца на кутніцу (В. Ластоўскі. Юга і грамавік Тв., 18). Людзі з хітрасцю жывуць, Чы мужык, чы пан з ва95

шэця (В. Дунін-Марцінкевіч. Травіца брат-сястрыца Тв., 333). Чулімы гэта, што есць вашэць украінец I контэнт, што ўрадзіўся у жызнай краіне (Ян Чачот. Віншаванне з аказіі імянін філамата Юзэфа Яжоўскага Зан., 23).

Ваявода [ст.-руск. воквода; ст.-бел. воевода 1. Военачальнік. 2. Начальнік горада і гарадской акругі] м. У Старажытнай Русі начальнік войска, кіраўнік горада ці гарадской акругі. -Ясамлет дзесяць служыў пану ваяводзе, Бацьку ясневяльможнага пана падкамора (В. ДунінМарцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 437). 3-пад прысад агарода Бледны ўбег ваявода У палац свой са злосцю й трывогай (Я. Купала. Ваявода — 36. тв., III, 338). I скарбувесь лічы сваім. Няма там стараст, ваяводы (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 54). Па старому паданню, гэту ікону напісаў, пасхіміўшыся, восемсот год таму назад ваявода Глеб, такі далёкі продак Алеся, што і ўявіць было страшна (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 59). «Мяркую, паны не змянілі сваёй думкі аб тым, што галавой падспуднай рады і ваяводам прызначаны я?» спытаў Раўбіч (там жа, 372). ..ён [бацька] правёў яе [дачку] да саней і ўручыў літоўскім паслам — ваяводзе віленскаму Аляксандру Юр’евічу, князю Яну Забярэзінскаму, намеснікам полацкаму і браслаўскаму — праваслаўным панам (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 8). На такой умоўнай мяжы ўрачысты поезд сустрэлі прадстаўнікі смаленскага ваяводы (там жа, 18). ..загадана было гарадскім і вясковым ваяводам збірацца ў полк на Купалле (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 20). Міндоўг сапраўды спыніў Войшалка, якіраз’юшана рваўся разам з вярхоўным ваяводам Астафіем Канстанцінавічам пакараць гілеўшчыкаў, што ўсчалі бунт супраць дарагога княжычу святара (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 50). Ваявода Астафій Канстанцінавіч, які, седзячы ў кутку, гучна чытаў «Псалтыр», упусціў кнігу на калені і ўтаропіўся ў Жывену (там жа, 255). Пачаў [хлопец] пералічваць: камандзір варты, сотнік, ваявода, маршалак, намеснік... (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна-АД, 360). Алеў Яраміры стары ваявода паспрабаваў пагаварыць з Гальшкай (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 261). ..і ваявода паміраў, захлынаючыся ўласнай крывёю (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 63). Далібор з непаразуменнем паглядзеў на ваяводу (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 73).

0 Што можна ваяводзе, то не смродзе пра сацыяльную няроўнасць людзей. Што можна ваяводзе, то не тобе, смродзе, так жа спакойна адказаў следчы. — Дасканалая «дэмакратычная» прыказка, — засмяяўся Нявідны (Я. Колас. Дрыгва — Др., 186).

Ваяводзіна [ст.-бел. воеводйна, воеводйная\ ж. Жонка ваяводы. Асабліва любіла, прыязджаючы ў Нясвіж, слухаць той хор ваяводзіна Ві96

ленская, пані Мікалаевая Радзівілавіча (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 298). -Даруй, каралева Марта, схілілася ваяводзіна, а слёзы ад болю і крыўды так і пакаціліся па ейных шчоках... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 63).

Ваяводзіч [ст.-бел. воеводйчь] м. Сын ваяводы; малады ваявода. На лапцы голуб нёс паперку з каропікім паведамленнем навагародскаму ваяводзічу (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 25). Пасольства ўзначальваў земскі маршалак, ваяводзіч вількскі Ян Радзівіл (там жа, 143).

Ваяводскі, прым. Які мае адносіны да ваяводы, належыць яму. [Дворны маршалк].. ваяводскі скарб раздаў праваслаўным манастырам і цэрквам (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 100). Ачараваўшы ваяводскага сынка, жадала на іншых свае правіны скінуць (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 198). Н Які мае адносіны да кіраўніцтва войскам, бітвай. Але найбольш зачароўваў старых і маладых радцаў яе [Алены] ваяводскі талент (I. Шамякін. Вялікая княгіня-ВК, 151).

Ваяводства і ваяводзтва [ст.-руск. вокводство сан, пасада ваяводы; ст.-бел. воеводство] н. Адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, якой кіраваў ваявода. Мячом прыводзіў у хрысціянства жыхароў Сухадола і Ршэ, быўу гэтым шчыраванні да веры ледзь не больш суровы, чым мсціслаўскі сабрат, Воўчы Хвост, ды, відаць, не вытрымала душа бязвіннай крыві нядаўніх братоў па Пяруну, таму што кінуў Глеб меч і кінуў ваяводства і, пад імем Анфімія, пайшоў на чорны пострыг і вечнае маўчанне (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 59-60). «Што «ведаеш»? — Твар Кастусёў скамянеў, асіметрычныя вочы гарэлі халодным агнём. Ваяводствы Мазавецкае, Кракаўскае, Літоўскае, Люблінскае, Беларускае, Украінскае, — 1, нібы страшэнную поўху, кінуў: Можа яшчэ Крымскае?» (там жа, II, 169). ..у родавым гняздзе Друцкіх калісьці неаднойчы спыняўся нават сам вялікі князь, які наведваў цэнтр ваяводства — Менск, каб прысутнічаць на шумных пасяджэннях Галоўнага Літоўскага трыбунала (М. Віж. Лабірынт Л, 116). Усё сталася так, як пагалоска даносіла: і правы аб’яўляліся, і гербы каталікам давалі, і віленская, троцкая паловы называліся еаяводстеамі (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 425). Каля ваяводзтва натоўп чакае на прапускі (А. Саковіч. У няведам’е — К, № 5-6, 49).

Ваяр м. Воін. Шмат сярод Гедзімінавічаў харобрых, слаўных вояў, аліхі ваяр не захоча падпарадкоўвацца іншаму, пойдзе супраць волі бацькі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 590). «Дзе супраціўляюцца бізунамі б’юць ваяры» (1. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 118).

Ваярства зб. Воіны. Ранкам, калі адспявалі полацкія пеўні, ..ваярства атрэслася ад сну, апранулася ў даспехі, пастроілася няроўнымі шэ4 Зак. 3825                                                                                              97

рагамі (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 29). Усё польскае рыцарства, усё літвінскае ваярства ідуць паспалітым рушэннем на тэўтонцаў! (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 367).

Ведзяніца [ст.-руск. веденйца 1. Жонка законная ці галоўная. 2. Наложніца] ж. Першая законная жонка. А як заўдавеў, болый нікога не захацеў — тая, ведзяніца Казелька, так і засталася самай любай... (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 491).

Вежа ж. Стаянка. Ягоная вежа была над вузкай стэпавай рачулкай (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 487).

Вейналы мн. Дзвінскія лівы. Я паплыву набіраць новых пілігрымаў і прывязу твайго сына, — супакоіў ліва епіскап і адразу ж перавёў гутарку на іншае. Гэта праўда, што дзвінскіх ліваў называюць вейналамі? (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 192).

Векша [ст.-руск. в^кыаа, в^кша — вавёрка] ж. Вавёрка. Рознакаляровымі вапамі намалявалі ўмельцы на ліпавых дошках зуброў і аленяў, баброў і векшаў, a то і дробных птушачак (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 64). / у параўн. ..мноства паненак на выданні, усе вёрткія, цікаўныя, як векшы (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 117).

Веленс [ст.-бел. веленсь, веленць, велень} м. Разнавіднасць плашча. У боднях дадалося шмат веленсаў і вяршкоў, бламаў і боцікаў год за годам збіраўся ў палацы пасаг для князёўнаў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467).

Велет і вялет [ст.-бел. велеть} м. 1. Велікан, волат, гігант. Што жмагчыма, і легенды пра вялетаў таксама толькі чалавечыя прыдумкі?! (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 414). / у параўн. Недалёкі замак, шэры і грозны, як старажытны вялет у шлеме, займаў паўнеба, над ім трапятаў бел-чырвона-белы сцяг — харугва вялікага князя (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 360).

2. Велеты, вялеты мн. Славянскія плямёны, якія ў ІХ-Х стст. займалі тэрыторыю паміж рэкамі Эльбай і Одрам, суседнічалі з абадрытамі, люцічамі, дравянамі. Н Тое, што люцічы.

Д Велеты-волаты (вялеты-волапіы)'. Якія велеты-волаты ставілі адзін на адзін гэтыя ружова-шэрыя кубы, якіх не вытрымлівала на сваёй паверхні зямля, нібыта стараючыся вярнуць у свае нетры каменне, некалі гвалтоўна вырванае ў яе? (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 23). Паданні кажуць пра вялетаў-волатаў, што жылі тут нашмат раней за сённяшніх жыхароў княства і ўмелі многае, што дасюль неспасцігальна для слабога чалавечага розуму (там жа, 283). Вось і пайшло ўжо даўно: велеты-волаты — ваўкі — люцічы — Лютва — Лотва — Літва... Выць — вый-воін... Яшчэ і цяпер на землях Конрада Мазавецкага і асабліва ў вотчынах Данілы Галіцкага, Ярас98

лава Уладзімірскага нас, Літву, лічаць чарадзеямі-лютадзеямі, Літвой палохаюць дзяцей. Для іх Літва гэта набег грознай баявоіі дружыны, небяспека (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ).

Велічальны, прым. Віншавальны. Пацалункам велічальным нас вітае сонца з неба (М. Хведаровіч ТСБМ, I, 476).

Велля ж. Від пакарання: падсуднага катавалі пазбаўленнем сну на працягу сарака гадзін. -Што «велля»?-Ды мы, бачыце, проста адвялі яго куды трэба і растлумачылі значэнне і прынцып дзеяння некаторых прылад (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 142). 3 Лотрам не жартуюць. Гэта прэнг, і «велля», і расплаўлены свінец у роце, а там і вогнішча... (там жа, 200). Ен учыніць ёй «веллю» не на сорак, а на восемдзесят гадзін (там жа, 201).

Вена [ст.-руск. в^на 1. Плата за нявесту ці прыданае, якое даваў жаніх нявесце. 2. Прыданае, якое даваў бацька нявесты жаніху] ж. Выкуп, які даваў жаніх за нявесту. Усе казалі, хоць амаль ніхто не бачыў на ўласныя вочы князя Вячку, што дужа добрага, надзвычай знакамітага зяця знайшоў сабе Рагвалод Свіслацкі, што дасць Вячка за Дабранегу багатае вена (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 93).

Венгерка ж. Ваенная куртка з нашытымі папярочнымі шнурамі. На салдатах былі чорныя венгеркі і чорныя шапкі (М. Лынькоў ТСБМ, I, 476). На поясе, што ладна перахватваў яго [незнаёмца] зялёную венгерку, вісеў доўгі медны рог (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 55). Алесь ехаў побач з Логвінам, амаль стрэмя ў стрэмя, бачыў спіну Карпа, абцягнутую зялёнай бляклай ад імглы, венгеркай, бачыўрулю стрэльбы (там жа, 210).

Вендэта [іт. vendetta] ж. Звычай крывавай помсты за забойства сваяка, што існаваў у карсіканцаў і жыхароў вострава Сардзінія. Тут некалькі год таму была сапраўдная «вендэта», і, відаць, гэта слова яму падабалася (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля СтахаЗБК, 313).

Венедыйцы мн. Венеды, славянскія плямёны эпохі першабытнага ладу. Тут венедыйцы і немцы, тут грэкі ймаравы Славу вялікую дружна пяюць Святаславу (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв. V, 262).

Верацень м. Адлегласць даўжынёю каля 50 метраў. Прайшоўшы колькі вератнёў, Тамаш насунуўся на начлежнікаў (Я. Колас. На начлезе ТС, 30). Іх [Ганну і Дамяніка] адлежнасць раздзяляе He больш вератняў на два (Я. Колас. Сымон-музыка ТС, 30).

Верацёнца н. Памянш.-ласк. да верацяно. Жыцень жа вечна хітрыў — са смердамі, што прагна падлічвалі копы жыта, гурбы рэпы і бручкі, гарнцы гароху і бобу, з жанкамі, што рыхтавалі да зімы верацёнцы і кросны, з дзеткамі, што цягнулі кайіы з грыбамі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 335).

4*

99

Верацяно і верцяно н. Прыстасаванне для ручнога прадзення ў выглядзе круглай драўлянай палачкі з патаўшчэннем унізе і завостранымі краямі. Гуд матчынага верацяна быў лагодны і прыемны, як песня аб шчасці (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 299). Песню пачуеій дый гоманруч’я; Так іўхаце. Верцяно бурчыць (В. ДунінМарцінкевіч. Вечарніцы Тв., 206). Невясёлыя думкі, такія ж аднастайныя і доўгія, як тыя ніці, што смыкала яна і накручвала на верацяно, віліся над яе старою галавою (Я. Колас. Дрыгва Др., 113).

Верашчака ж. Рэдкая мучная страва з мясам, каўбасой і рознымі прыправамі. Бліны, верашчака — На паўгода раз, Нават чамяруха Рэдкаў які час (Я. Купала. Гутарка аб кепскім гаспадару 36. тв., IV, 161). Тым часам маці даставала Чыгунчык з печцы, лыжку брала і верашчаку налівала (Я. Колас ТСБМ, I, 478). Як цетраў [цецярук] у лясочку жаласна балбоча, Так маё сэрцайка да панны сакоча, Hi верашчака, каўбасы дзялянка, — Нішто не смакуе без цябе, каханка (В. ДунінМарцінкевіч. Пінская шляхта-Тв., 123).

Верв [ст.-руск. вьрвь, вервь, врьвь — абшчына] ж. Абшчына. I заплаціла весь дзікую віру, бо, як гаворыцца ва ўставах князёў свіслацкіх, «у іхняй зямлі, у іхняй верві галава ляжала» (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 76).

Вернападданы, прым. Які захоўвае вернасць каму-н. А твой [BecKi] народ вернападданы Імкнецца, скінуўшы кайданы, Да новай долі, новай слаеы (Я. Купала. Сыходзіш, вёска, з яснай Явы... — 36. тв., IV, 185).

Верставы, прым.:

о Верставыя слупы прыдарожныя слупы, расстаўленыя з прамежкам у адну вярсту, якія ўказваюць адлегласць да пэўных пунктаў. Грыміць на карэннях цялежка, мігцяцца стракатыя верставыя слупы, мігцяць, пахіліўшыся, абросшыя мохам хваёвыя крыжы наабапал дарогі (Я. Колас Ск., 31).

Верхавы м. Коннік. Убачыўшы верхавога, салдат запыніўся: верхавы махнуў яму шабляй (Я. Колас. Дрыгва Др., 49).

Вершнік [ст.-руск. вершнйкь\ м. Верхавы, коннік. ..потым узніклі на палях і дарогах вершнікі, а за імі — аддзелы пешых (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 28). Вузкая лясная дарога з Масквы на захад — да літоўскай мяжы, якая ў той час не абазначалася ні на картах, ні памежнымі слупамі, нярэдка бачыла незлічоную колькасць вершнікаў, пешых воінаў з лукамі і мушкетамі, у латах і ў світках (I. ТТТямякін. Вялікая княгіня — ВК, 6). Яны і праўда чакалі: селянін у чыстай вышыванцы з кутасамі на грудзях, вершнік у скураным нагрудніку і панцыры (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 416). За ім [князем], выпнуўшы ўперад дзіды, на якіх трапяталіся сцяжкі з «Пагоняй», дзве 100

тысячы вершнікаў (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 76). // Выява вершніка на палотнішчы. [Вартавы] стаяў ля ўкапанай у зямлю харугвы Вялікага княства бел-чырвона-белага палотнішча з вершнікам, над якім каронай узвышаўся трызубец Гедзіміна (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 598).

Весніцы мн. Плот з варотамі ў канцы вёскі. Сонца ўжо звярнула з поўдня, калі з весніц вёскі.. паказалася чарада кароў (А. Якімовіч ТСБМ, I, 482).

Весь' [ст.-руск. весь, вьсь] ж. Вёска. Але калі пазней тыя [татары] наваліліся хмараю, спустошылі мноства гарадоў і весяў русаў, спапялілі Чарнігаў, Кіеў, патапталі галіцка-валынскую зямлю, панясліся ў Еўропу, а потым вярнуліся адтуль і запыніліся каля Іціля (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 36)... ён [Глінскі] выпрасіў у караля аддаць весі, дворышчы і землі князёў-уцекачоў сваім братам (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 99). Таўцівіл з Эдзівідам, апёкшыся каля такіх сцен, пачалі паліць навакольныя весі, браць у палон Міндоўгавых коймінцаў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 58). II Жыхары вёскі. I заплаціла весь дзікую віру, бо, як гаворыцца ва ўставах князёў свіслацкіх, «у іхняй зямлі, у іхняй верві галава ляжала» (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі-МКВ, 76).

Весь² ж. Прыбалтыйска-фінскае племя, патомкамі якога з’яўляюцца сучасныя вепсы. Але і наўгародцы імкнуліся не адстаць ад варагаў, а чудзіны і весь ад наўгародцаў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 30). Апроч наўгародцаў, што займалі сярэдзіну, стаялі з левай рукі дружыны чудзі, меры, весі на траціну вярсты і ў глыбіню дзесяткам радоў (там жа, 26—27).

Ветразь м., адрадз. (паэт.). Парус. Нахіліўся ветразь, Човен хвалі рэжа (Я. Пушча ТСБМ, I, 484). Мірна на тонях, нібыта лілея, ветразь рыбацкі далёка бялее (А. Вялюгін ТСБМ, I, 484). Дзвіна асляпіла вочы блакітам, а на ёй безліч ветразяў — чырвоных, сініх, зялёных (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 150). Няма ў мяне хоці весці свой струг па рацэ, лоўка ўхіляючыся ад камянёў, меляў ці ... ці стрэлаў з берага, дзе хаваюцца забойцы і толькі ловяць тое імгненне, калі рукі мае і галава занятыя ветразем, што вырывае з рук вецер (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 430). / у параўн. [Жывена] ..лежачы на ложку, сярод белых фіранак, што ўздымаліся ветразямі бачаных ёю толькі ў кнігах лодзій, успамінала сваё кароткае шаснаццацігадовае жыццё (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 30).

0 Без руля (стырна) і < без > ветразяў без акрэсленага накірунку (жыць, рухацца і пад.); пра таго, хто жыве без яснай дакладнай жыццёвай мэты. 3 таго часу, як у школе выявілі ў сына здольнасці дэк-

ламатара, а ў Ірачкі харэаграфічныя задаткі, дык, ты, напэўна, не паверыш, я зусім страціў руль кіравання. Разумееш? Сямейны карабель паплыў, як кажуць, без руля і без ветразяў (М. Чавускі. Канфліктная сітуацыя ЭСФ, 48). А бэсэсэраўская рускамоўная «Звезда» таго часу пераконвалаў іншым: «..віленскія беларускія нацыяналісты, гэтыя балбатуны і пустамолы, гэтыя людзі без стырна і без ветразяў.., пабрыдуць за панам Алексюком» (А. Пашкевіч. Пляц Волі — ЭСФ, 48).

Веча [ст.-бел. вече, вечо] н. Сход, на якім вырашаліся грамадскія і дзяржаўныя справы. Алена падумала, што гасудара ўсея Русі не ўпрасіла б ні яна, дачка яго, ні жонка, ні мітрапаліт, ні баярскае веча (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 140). Князь моршчыўся, але цярпеў, бо заўтра ці паслязаўтра трэба будзе стаяць на вечы каля сабора Святой Сафіі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 120). Там веча, якое трэба ламаць і ставіць на калені (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 353). ..каля храма ёсць лесвіца Даўмонта, па якой ідуць на веча князі, якіх там выбірае народ (там жа, 441). [Алесь:] -1 таму нам або непатрэбны зборні, або іх трэба зрабіць іншымі. Сапраўдным вечам, сапраўднай капою. Месцам, дзе кожны аддаваў бы душу і здольнасці — народу (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, II, 30). Ці маглі беларускія земляробы, сабраўшыся на веча ці на вайну проці чужынцаў, ламаць сабе языкі чужой, незразумелай для іх гутаркай? (Я. Купала. Ці маем мы права выракацца роднай мовы 36. тв., VII, 184).

А Веча-сход (вобразн.): Нахлынула, нарынула на веча-сход Старукае, станогае Няведамае племя (3. Бядуля. 3 сказаў буры і віхораў 36. тв., I, 164).

Вечаваць незак. Праводзіць веча. Як жылі, як вечавалі, Як пасля былі ў прыгоне, Адаб'е, яку крышталі, Летапісец наш сягоння (Я. Купала. Наш летапісец 36. тв., IV, 115).

Вечавы і вячовы [польск.], прым. Які мае адносіны да веча. Толькі жыў нежывы звону гул вечавы, Аб тым шэпчуць дубы, ясакоры (Я. Купала. Песня званара 36. тв., II, 140). Званы вячовы змоўклі, анямелі, У ярме сагнулі людзі плечы ў крук (Я. Купала. Свайму народу 36. тв., IV, 12).

Вечарніца [укр.] ж. Вечарынка. Паўздоўж Дняпра ідзе казак, Можа, з вечарніцы (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 446).

Вечарына ж. Вечар. ..вечарына стаяла цудоўная ціхая, цёплая; у такія вечарыны добра бярэць язь на гарох з падкормкай на ямах пры перакатах (М. Цэлеш. Ападкі ХБ, 113-114).

Вечнік [ст.-бел. вечнйкь — удзельнік веча] м. Удзельнік веча.

А Мужы-вечнікі\ Каліразышліся мужы-вечнікі, Вячка паклікаў Клімяту Аднарука з Мірошкам (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 274). 102

..рушыла ўрачыстае шэсце да Сафійскага сабора, на плошчу, дзе ўжо шумелі мужы-вечнікі (там жа, 157).

Вешацель [руск.] м. Вешальнік, жорсткі і дэспатычны прыгнятальнік. Купаецца [грабежнік] у слязах удовіных, сірочых, ..Прысяжны вешацель, цар скоцкагаразгулля (Я. Купала. Грабежнік 36. тв., IV, 385).

Вешчы, прым. Прарочы. Яму [Усяславу] першаму вешчы Баян і прыпеўку злажыў дасціпную (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 244). // Чараўніцкі. Хоць і вешчая душа у дзёрзкім целе [Усяслава] была, але часта бяды нацярпеўся (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 244).

Веялка ж. Драўляны шуфлік для ручнога веяння збожжа пасля малацьбы. Веялкай павее [гаспадар] Кубялок дабра [зерня] (Я. Купала. Гутарка аб кепскім гаспадару — 36. тв., IV, 161).

Відарыс м. Від, вобраз. За гарадской сцянойу полі вешчуны зрабілі відарыс Ягі даўжынёй у сорак крокаў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 22).

Віж [ст.-бел. вйжь] м. 1. Той, хто выгледжвае, сочыць за кім-, чым-н. Паспела [Жывена] заўважыць, як адскочыў ад дзвярэй нехта -мабыць, нейчы віж (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 277). Тут вокны былі шырокія і вялікія, забраныя кутымі танюткімі кратамі. Ніхто і не падумаў бы, што гэтыя краты ад злодзея або віжа, так яны нагадвалі карункі або сплеценыя кветкі (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 123). // Разведчык, шпег. Як празнаў, што ўслед за татарамі нараджаюць віжаў, патаемна сабраўся і ўжо за горадам разам з двума слугамі нагнаў Шыкуліча (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 88).

2. Службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім, якая назначалася старастам або іншым прадстаўніком улады ці феадалам для ўдзелу і нагляду за правільнасцю судаводства ў судах. // Службовая асоба, абавязкам якой было засведчанне прыкмет злачынцаў, удзел у інвентарызацыі маёнткаў; асоба, прыцягнутая да засведчання фактаў, якія датычаць аднаго асобнага злачынства.

А Віжы-даносчыкг. ..колькі ні віравала вакол віжаў-даносчыкаў, ніводзін так і не змог адпісаць Данілу праўду (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 79). Віж-здраднік'. -Але ведай: цяпер гэты віж-здраднік можа памагчы табе (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ).

Віжавое [ст.-бел. вйжовое плата за засведчанне прычыненых шкод] н. Плата за данос. Ён еіжавоеў князя ўзяў, злосна выдыхнуў Курыла Валун (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 266).

Візантыец м. Жыхар Візантыі. Але было вядома, што Мікалай візантыец, вырас ён у заможнай сям’і, і нават дзёрзкі і драпежны 103

капітан ніколі не біў яго плёткай (В. Іпатава. За морам Хвалынскьм MX, 56).

Візантыйскі, прым. Які мае адносіны да Візантыі. Ты хочаш цалкамузяцьусё ад візантыйскай традыцыі? (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 303).

Візіна [ст.-бел. вйзйна\ ж. Бялужына. Елі таксама і візіну, частаваліся мёдам бортнікі прывозілі кадзь за каддзю, і соладка, духмяна пахла на каменных калідорах у нядзелю ўвечар (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467).

Візэрунак [ст.-бел. вйзерунокь', польск. wizerunek < ням. viseren < лац. visere\ м. Малюнак, узор. Падзеі, словы, факты, чуткі нібы толькі што былі жменяй рознакаляровых шкельцаў, а цяпер, быццам змешчаныя ў нейкі чароўны калейдаскоп, які стаў павольна паварочвацца, паступова пачалі складацца ў геаметрычны візэрунак, у якім былі і сіметрыя, і нават сякі-такі парадак (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 220). Неўзабаве мяшчане, што сядзелі па хатах, цікуючы на вуліцу праз фіранкавыя візэрункі і шчыліны неадшчэпленых аканіцаў, зноў пачулі стрэлы (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы — МКГ, 228).

Візэрунчаты, прым. Узорысты. Усе ў дрыготкім зарыве круціліся над галавою, мяняючыся месцамі, як дрэвы за акном вагона, візэрунчатыя, зрэзаныя, падобныя на затычкі старых графінаў, купалы Васіля Блажэннага (У. Караткевіч. Зброя 43, 326).

Вікінг м. Старажытнаскандынаўскі марскі воін. To не вікінгіў чоўнах Выплылі ў паходы, — To плывуць па хвалях Нашы цеплаходы (Я. Купалы. To не рыцары з князем... 36. тв., IV, 325). Сцяг вікінгаў, наякім вышыты груган, ужо лунае над Сіцыліяй (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 408). / (іран.). [Віктар:] Там немачка маладая аж дужа яго [Эдмунда] вокам адзначыла. А як жа! У паўночным духу мужчына. Вікінг! Апалон, злеплены з тварагу! (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім-КС, II, 133).

Вілы [ст.-бел. вйлы] мн. Кругі.

0 Віламі па вадзе пісана (напісана) невядома, ці ажыццявіцца што-н. А скуль ты знаеш, што яны канешне прыйдуць? Га? To яшчэ віламі па вадзе пісана? (I. Мележ. Мінскі напрамак ЭСФ, 74). Усё можа змяніцца, змяніцца ў лепшы бок. — Ну, гэта, друг ты мой, віламі па вадзе пісана, панура адказаў Міхайла Іванавіч (Я. Колас. Пракурор — 36. тв. у 12 т., V, 124). Праўда, ён [Сцёпка] падаў думку разбурыць «святы калодзеж», але гэтая заслуга віламі па вадзе напісана (Я. Колас. На прасторах жыцця 36. тв. у 12 т., VII, 52).

Вільчура [ст.-бел. вйльчура — бурка з воўчых шкур, вывернутых поўсцю наверх; польск. wilczura] ж. Воўчае футра ў феадальнай знаці 104

Польшчы і Вялікага княства Літоўскага, якое апраналі часцей у дарогу. Ен [Алесь] адкінуў вільчуру, выскачыў на снег і цераз тры прыступкі пабег да ўвахода, поўны трывогі і чакання (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 150).

Вінаваец м. Віноўны. Зоська знайшла вінавайцу сваіх бед — і ёй ад гэтага палягчэла (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 83). Вінавайцы назаўтра атрымлівалі сваю кару (там жа, 47).

Вінарка ж. (разм). Вінная бутэлька, пасудзіна для віна. Пракоп дастаў з аднае кішэні вінарку чырвонага (В. Вітка ТСБМ, I, 491).

Віначэрпій і віначырпій [ст.-руск. вйночьрпьць] м. У старажытнасці службовая асоба, якая загадвала пітвом, разлівала і разносіла яго на бяседзе. Віначэрпій з кубачкаў зняў атласныя сурвэткі (А. Карпюк. Белая дама БД, 305). На княжым двары перад палацам яны не злезлі з коней, а пачакалі, пакуль сівагаловы віначырпій налье ў Ізяславаў шалом віно (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 17).

А Паж-віначэрпій'. Паж-віначэрпій срэбным апалонікам наліўусім з дубовай бочачкі віна (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 212).

Вінніца [ст.-бел. вйннйца 1. Вінаградная лаза. 2. Вінаграднік; польск. winnica] ж. Вінаграднік. [Блякс]: Цімала наша віно мае смаку, Што такузгордзілі чарай? 3 ахайскіх Вінніц, паверце мне! (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 88).

Віра [ст.-руск. eupa, гДра 1. Грашовая пеня, якая замяняла смяротную кару. 2. Грашовая пеня за забойства свабоднага чалавека; пеня за розныя злачынствы] ж. Грашовы штраф за забойства ці цяжкае калецтва вольнага чалавека.

о Дзікая віра [ст.-руск.] віра, якая плацілася абшчынаю. «Дзікая віра! Дзікая віра!» — панеслася па Гарэлай Весі... Гэта былі страшныя словы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 73). Яны хочуць, каб наша абшчына заплаціла князю Рагвалоду Свіслацкаму дзікую віру (там жа).

Вірнік [ст.-руск. вйрьнйкь, в'крьнйкь] м. Той, хто збіраў віру. УГарэлую Весь прыязджаў княжацкі вірнік са сваім памочнікам (Л. Дайнрка. Меч князя Вячкі МКВ, 76). Акрамя таго, дала весь вірніку і памочніку ягонаму корм на сядміцу (там жа).

Вірэл м. Берыл. А відовішча было надзвычай прыгожае: смарагдамі, яшмай ці вірэламі абсыпаныя паясы, наміткі, бранзалеты залатыя ці шкляныя трохгранныя, бронзавыя і медныя фібулы, сумачкі, абшытыя бісерам, тонкія пантофлікі, якія можна сціснуцьу далоні, -многа багацця маюць новагародцы, ад таго ўпрыгожваюць сваіх жанчын (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 60).

Віславуха ж. Тое, што аблавуха. 3-за столу устаў Янка, жупан надзеў і шапку віславуху (М. Гарэцкі. Што яно? Р, 107).

Віслена ж. Гуляшчая жанчына. Як бы не стаў муж пахаджваць да віслен гуляшчых жанчын, шмат іх развялося ў Галічы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 91). Ці чараўніца гэта, ці беражніца, ці віслена, што сп’яну заблудзілася? (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 221).

А Маладзіцы-віслены. Пакуль ішла размова з дружынаю, з горада панабегла шмат дзяўчат, некалькі маладзіц-віслен (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 451).

Вісон [ст.-бел. вйссонь] м. Батыст. ..маці, чакаючы яе, відаць, ужо колькі дзён апраналася ў лепшае: на цёмнай сукні — летнік адамашкавы з аксамітнымі ўстаўкамі, на галаве намітка з вісону (В. Іпатава. Чорная княгіня — Пр., 116-117). I ззяе ў залатым вісоне Ізраільскі архіерэй! (Я. Колас. Неафіты 36. тв. у 14 т., X, 588).

Віўласы [ад фр. viv la «няхай жыве» пачатковыя словы лозунгаў Вялікай французскай рэвалюцыі] мн. Так самі сябе называлі філаматы. Словам, і фанабэрыстыя не будуць для нас бескарысныя, бо іх, калі яны ўцягнуцца ў прамяністасць, мы знейтралізуем, прывядзём іх да еднасці і згоды з усім згуртаваннем і навучым, надзьмутых, як яны павінны жыць на свеце. Няхай жыве Віўлас! (Ян Чачот. Да Адама Міцкевіча (20 мая (1 чэрвеня)) 1820 г. Свіцязь, 241-242).

Віўлеофіка ж. Бібліятэка. У той жа дзень у замкавай віўлеофіцы чытаўмаладырыцар Севертрадкіз паэмы Готфрыда Вайсенбургскага «Lieber Evangeliorum Domini gratia theodisce conscri plus» альбо коратка «Евангельскай гармоніі» (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 53).

Віца ж. 1. Пук галін. Ды табе б ганебны каўпак, ды прыпол абрэзаць, ды — віцамі! (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні — Выбр. тв., 197).

2. Жэрдкі з пукам галінак, з якімі ездзілі па ўсіх паселішчах спецыяльныя ганцы, як знакам пачатку вайны і закліку ў войска. Кароль Ягайла ўжо разаслаў віцы, ужо наймаюць для вайны чэхаў, усё мазавецкае рыцарства прыйдзе на бітву (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 348). (У тэксце дапушчана тыпаграфічная памылка: замест віцы ўж:ыта форма візы). С. М.
3. «Агнявая» вестка пра пачатак вайны: вогнішчы па пагорках, палаючыя смалякі ў руках ганцоў. Вогненную віцу вайны нясуць нам баяры. Неўзабаве іхняя раць будзе тут (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 582).

Віціна ж. Рачное судна даўжынёю 40-50 м і шырынёю 6-7 м, на якім у старадаўнія часы перавозілі па Нёмане да Круляўца (Калінінграда) і па некаторых іншых рэках розныя тавары, галоўным чынам 106

збожжа, каноплі, лён у адным напрамку, а ў другім соль, селядцы і інш. ..яны чы з віціны, Чы з места купяць зярно панам на пажытак (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 463). // Плыт. Хадзіў на сплаў ён [Міхал], на віціны. Разоў са два схадзіў у Прусы... (Я. Колас. Новая зямля ТС, 30).

Віцьбескі, прым. Віцебскі. ..ці не выбухнуць паўстаннем і не загалёкае на плошчы перад царквой Дабравешчання раз’ятранае віцьбескае веча? (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 533). Помніў не спадчынны ён віцьбескі князь, атрымаў княства праз жонку Марыю (там жа).

Віцьбіч м. Віцеблянін. ..знясіленыя рыцары беглі з даліны хто як мог, аліцвіны, палачане, віцьбічы дабівалі іх, тапіліўрачулцы і ў балоце (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 528).

Віцэ-губернатар [лац. vice замест] м., адрадз. Памочнік (намеснік) губернатара. ..мая афіцыйная правая рука Аляксандр Лучынскі — віцэгубернатар, стацкі саветнік і кавалер (М. Віж. Лабірынт Л, 47). Лёкай абвяшчае недзе пад тэрасай: «Віцэ-губернатар, іх яснавяльможнасць граф Ісленьеў» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 80). Віцэ-губернатар падыходзіць да яго, зусім не такі румяны і свежы, якучора, хаця стараецца трымаць гонар (там жа, 119). [Граф] быў віцэ-губернатарам у Віцебску, грамадзянскім губернатарам у Магілёве, еаенным губернатараму Мінску, губернатараму Гродне (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 49).

Віцязь [ст.-руск. вітл^ь} м. Храбры воін, герой. „пажылы і малады віцязі прышпорвалі коней (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 234). Тут ляжыць ён -рускі віцязь, НадДняпром ля самай кручы (А. Зарыцкі ТСБМ, I, 496). / у параўн. Ляжыць ён, як, еіцязь, У стоптаным жыце. Маці спаткаеце — He кажыце (М. Сурначоў ТСБМ, I, 496).

Влох [ст.-бел. влохь] м. Італьянец. Гэта быў влох, і ён, пачуўшы гаворку па-латыні, узрадаваўся, як дзіця (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 122).

Влошскі і валошскі [ст.-бел. влоскйй}, прым. Італьянскі. Гэта быў влох, і ён, пачуўшы гаворку па-латыні, узрадаваўся, як дзіця. Блытаючы русінскую і влошскую мовы, расказаў, што другі год жыве ў Нясвіжы, плацяць яму тут добра, але што блага — няма ў людзей той весялосці і адкрытасці, якуроднай Італіі (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 280). Ёй [Настассі], магчыма, мроілася іншае — не суровая паўночная Масква, дзе лета бывае адну чвэртку года, а якое-небудзь валошскае альбо ўгорскае княства (В. Іпатава. Альгердава дзіда — АД, 535). Дзесяць пятнаццаць фурманак, гружаных соллю, жалезным таварам, валойіскім віном, калаціліся, рыпелі ў лясной глушэчы (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 65).

Воблакапрагоннік м. Лекар, чарадзей. Баяцца нас, лекараў альбо звездароў, называюць воблакапрагоннікамі, але бягуць і бягуць па дапамогу (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 392). [Барталамей:] Адкуль я ведаю, што калі дакрануся, то не ператваруся ў што-небудзь? — пужліва казаў ён. Вы, воблакапрагоннікі, чарадзеі, усё можаце (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 293 -294).

Вож [ст.-бел. вожь, вожь правадыр] м. Правадыр, важак. Але старадаўні звычай патрабаваў стаяць збоку і чакаць, пакуль сякуцца між сабоювожы (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 117).

Вознік м. Рамізнік, фурман. Мужчына, які любіць конеіі, прасіўся куды-небудзь вознікам (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 77).

Возны [ст.-бел. возный судовы выканаўца] м. Судовы чыноўнік, які абвяшчаў судовыя дэкрэты і ўручаў позвы (выбіраўся з дробнай шляхты, якая мела свой кавалак раллі); павятовы ўраднік, які аглядаў месца злачынства, прыводзіў злачынцу да суда, сачыў за выкананнем закона. У сенях возны Пратазы разам войскі стары, Стаючы са свечкамі, вялг ціхі свары (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 434). Возны! абвясці указ да заўтра, у полю. Заўтра і граф з стральцамі тутацька прыедзе, I Вашэ пойдзеш з намі, суддзя, мой суседзе! (там жа, 446). Бацька іх [дачок] быў ваўкавыскі возны, ведаў усе спрэчкі, свары, бойкі і зараз апавёў, што Мікола Верашчака паскардзіўся на братоў цівуну (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 258). Лаўка прыпякала сядзець са старымі, нудзіцца сур’ёзнай гутаркай, ды немог адысці, бо возны і баярын Іван не адпускалі; завёўшы размову пра вайну не маглі спыніцца (там жа, 259).

Вой [ст.-руск. вой воін, мн. вой — войска] м. Воін. Слава ўдачлівага воя суправаджала [Міндоўга] ужо многія гады, яшчэ дзяўчынкай чула яна сказы-пераказы пры ягоныя перамогі над тэўтонамі, палякамі ды яцвягамі, і, як дзяўчынка, трапятала перад ім (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 31). ..атраду Брачыслава і яго воям патрэбна было новае ўзбраенне (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 3). На фабрыцы, у войску й то кожны работнік і кожны вой розныя... (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 40). Воі на забаролах свяцілі паходнямі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 9). О зямля Руская! 3 славай воі твае маладзенькія Перасягнулі далёка Ўжо рубяжы палавецкія (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 256).

А Воі-грыдзічьг. Следам за князем ценямі шмыгнулі два воі-грыдзічы, гатовыя кінуцца на любога, хто асмеліўся б падняць на іхняга гаспадара руку (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 65). Воі-дазорцы. Воідазорцы бясшумна хадзілі наўкол яго, зрэдку перагукваючыся між са108

бою галасамі начных птушак (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 225). Воі-дружыннікі'. Там жа, у кутным пакоі, была ягоная [Вячкі] спальня, каля дзвярэй якой удзень і ўначы неслі варту ўзброеныя мячамі і баявымі сякерамі eoi-дружыннікі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 19). Воі-наўгародцы: ..ззяла над ім [князем] і над усімі наўгародская Сафія, бронзавыя вароты якой воі-наўгародцы прывезлі з-за мора (Л. Дайнека. Міласць князя Гераніма МКГ, 282). Вой-ахоўнік: Раніцою вой-ахоўнік падаў ім ежу (Л. Дайнека. След ваўкалака — СВ, 10).

Войскі м. Чын у феадальнай Польшчы. II Асоба, якая мела такі чын (у час «паспалітага рушэння» справай войскага было заставацца дома, каб бараніць кабет і дзяцей і клапаціцца пра іх дабро). Пан войскі спазнаў хлапца, раскрыжаваў рукі I з крыкам абняў яго, цалаваў да мукі (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш — Тв., 432). Стары войскі па ізбах ціхонька бадзяўся, Цікавымі зрэнкамі укруг сцен ён гнаўся (там жа, 464).

Войт [ст.-бел. войть, ст.-руск. войть] м. 1. Асоба, якая ўзначальвала мясцовае (гарадское або сельскае) кіраванне ці самакіраванне на тэрыторыі Германіі, Польшчы, Вялікага княства Літоўскага ў XVXVIII стст.; стараста часоў прыгоннага права. Тут вялікага князя адшукаў Бутрым, які вёў двух павязаных крыжакоў — брандэнбургскага комтура Маркварда фон Зальцбаха і самбійскага войта Зомберга (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 397). Мне даклаў гарадскі войт, што князёўна Ганна надта плакала і прасіла князя за Гайну, але ён не схацеўяе слухаць (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 405). ..войт яшчэ доўга агалошваў асобныя артыкулы старадаўняй граматы аб умовах гандлю паміж палачанамі і Рыгай (там жа, 554). [Ціт]: Заказаў жа ж наш мацар, Ясны, можны камісар, Сабраццаў карчму чыў двор. Мал, вялік, здароў чы хвор, Войт усіх кіём пагнаў (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 19). Яго [Тараса] пан дужа шанаваў. Любіла тож Тараса й паня, I войт ні разу не збрахаў (К. Вераніцын. Тарас на Парнасе Зан., 58). Комкі сьнегу вылеталі с-пад капытоў, засыпалі перадок саней і лажыліся войту на шубу (М. Гарэцкі. Рунь Р, 6). «Заразжа яе [Зоську] злавіць! — бліснуўшы строга вачыма, загадаў пан. Скажы аб гэтым войту!» (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 102). Войт круціў тоўстыя вусы двума пальцамі правай рукі, падсоўваючы, нібы ў падарунак камусьці, то адзін вус, то другі (там жа, 117). А галоўнае — каб падданыя ўбачылі, ведалі сваю гаспадыню, яе ўменне ўсё помніць, лічыць, каб войты, ключнікі не ўздумалі красці ў яе (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 73).

2. Кіраўнік воласці, прызначаны польскімі акупацыйнымі ўладамі ў 1920 г. Пан Крулеўскі назначаецца павятовым камісарам, войтаў па 109

валасцях ставяць (Я. Колас ТСБМ, I, 501). Дзед Талаш даведаўся ад Панаса, што Васіль Бусыга служыць за войта, што палякі загадалі праз войта сабраць па 10 пудоў сена і саломы з двара (Я. Колас. Дрыгва Др., 25). He: войт начальства і стаіць на варце закону і парадку. Недарма ж наказ яму дан ад вышэйшага начальства, ад павятовага «камісаржа» — сачыць і браць на заметку таго, хто абуяны духам непаслушэнства і бунту (там жа, 31). II Старшыня сельскай абшчыны ў Польшчы да 1950 г. [Антось] у гміннай радзе сядзіць на чацвёртым месцы пасля eoüma (А. Бажко ТСБМ, I, 501).

Войтавы, прым. Які мае адносіны да войта. Войтава пуга кожны раз падымала яе [Зоську] зноў на ногі (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 118). Дзесяць гадоў таму назад у Вепрах не было дзяўчыны цікавейшай за Аўгіню, цяпер еойтаву жонку (Я. Колас. Дрыгва Др., 19). /у параўн. Паўзла шарсцянка, і весела бегала баваўнянка. «А-а гарлачы-гарлачыгарлачы! Звіняць, як званы, звіняць, як войтава галава» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 265).

Войтаўна ж. Гераіня беларускіх народных песень-балад. Войтаўна гіне не на полі бою, а пры спробе пераплысці з войскам сіняе мора (А.Ліс-ТСБМ, 1,501).

Войтаўскі і вайтоўскі, прым. Тое, што войтавы. С чырвонаго поясу зьвесіўся тоўсты бізун знак войтаўскай грознай сілы (М. Гарэцкі. Рунь Р, 8). [Навум]: А калі ты ўжо маеш быць маёю сужанаю, дак скажы, да не сушы сэрца вайтоўскага (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 58).

Войтаўства [ст.-бел. войтовство 1. Пасада войта. 2. Адна ці некалькі вёсак, якія былі пад наглядам войта] н. Пасада войта, звязаная з выкананнем пэўных абавязкаў. Васіль Бусыга разважаў сам з сабою аб сваім войтаўстве, — яно было забяспечана яму панам Крулеўскім, і аб сваіх абавязках, -яны выплывалі з яго войтаўскага чыну (Я. Колас. Дрыгва Др., 19).

Вокавідзі, прысл. Увачавідкі. Назаўтра пасьля гэтага ўдарыла гэткае цяпло, што сьнягі ў вокавідзі патаялі (В. Ластоўскі. Юга і грамавік — Тв., 20).

Воласць і воласьць ж. 1. У Старажытнай Русі — мясцовасць, падпарадкаваная адной уладзе. ..яны [мясціны] паволі, год за годам, станавіліся паселішчамі, а паселішчы абшчынай-грамадой альбо валасцямі (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 117).

2. Ніжэйшая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе павета ў дарэвалюцыйнай Беларусі. Жыць смела ў хатцы і не баяцца, Каб не ганялі у воласць, у стан (Я. Купала. Чаго нам трэба 36. тв., I, 299). Перастаў стары Міхайла ў воласць хадзіць, у суседзяў дапыт110

вацца... (3. Бядуля. Tyra старога Міхайлы 36. тв. у 5 т., II, 146). Бывала, перад сьвятам пойдзе ён [Курылка] у мястэчка, дзе была воласьць, двухкласная школа, і загуляе (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 246). Разлахаюць паўсёй воласьці (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 131). // Валасное праўленне. Калі часам дзе двузпотку Зарабіў тыў пана дзе, Дык на чынш і на падаткі Яе воласць забярэ (Я. Купала. Ах ці доўга... 36. тв„ I, 284).

Волах [ст.-бел. волохь жыхар Малдавіі або Валахіі] м. Румын. А што б з яго за кабзар быў бы, каб ды не волах! (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 435).

Волхв [ст.-руск. вьлхвь, вльхвь, волхвь] м., мн. валхвы і волхвы. Калдун, чараўнік; прарок, маг. А ў галінах, бы ў зялёнай пячоры, стаялі лялечныя авечкі, і валхвы ў дзівосных ўборах ішлі да ясляў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 243). Вочкі яго [хлопчыка] ззялі радасцю і гордасцю, калі волхвы сівабародыя кланяліся яму ў ногі з набожнай пашанай (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 45).

Д Валхвы-чарадзеі: Але былі і валхвы-чарадзеі — тыя абраслі валоссем, і адзенне на іх было з грубае пасконіны, перавязанай раменнем ці проста скруткам сухіх змей альбо свяшчэнных вужоў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 413).

Вольнаадпушчанік м. Чалавек з прыгонных, які атрымаў вольную адпускную грамату. ..у Саліма, вольнаадпушчаніка, што працаваў у гаспадарцы коміта Нікіфара, нарадзілася дзіця (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 167). Жывена загадала ўпраўляючаму сабраць усіх рабоў, слуг, вольнаадпушчанікаў і ўзброіць іх супраць тых, хто, карыстаючыся патарочай, заахвоціцца лезці па ласкавы хлеб (там жа, 227). А ён [князь] пра дзівосы Зорыча сказаў толькі: «Густу малавата. Багаты рымскі вольнаадпушчанік» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 158). [Кандраці:] Ды толькі прабачце, пан Юры, прабачце, паніматка, я гэтага аніяк не магу, бо я хаця і вольнаадпушчанік, а ўсё адно свайму малочнаму брату раб, а фаміліі вашай давеку ўдзячны (там жа, 93—94).

Вольнасць ж. Воля. [Старая:] Халуі ўсе. Што б дужы не зрабіўзмоўчаць. Вольнасць у іх адабралі змоўчалі. Са старых паселішчаў сагналі змоўчалі (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 94).

Вольная ж. Дакумент, які даваўся адпушчанаму на волю прыгоннаму яго гаспадаром. [Нікіфар:] — Я хацеў сёння ў вашай прысутнасці даць ёй [Жывене] вольную (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 205). [Кірдун:] Запісваю на тваё [Халімона] імя чатыры валокі зямлі з усім, што да таго належыць. Атрымаеш з жонкай еольную (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 192).

о Вольная грамата тое, што вольная. [Еўдакія:] Яшчэ адно хачу папрасіць: пасля маёй смерці дай ёй [Жывене] вольную грамату (В, Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 165).

Вомег м. Балігалоў, двухгадовая расліна з сям’і парасонавых.

0 Вомегам вылазіць адпомсціцца, не праходзіць бясследна. Яна ж яму сёння хацела сказаць, што балаўство яго вомегам вылазіць (М. Лобан. На парозе будучыні ЭСФ, 77).

Ворап [ст.-руск. воропь нападзенне] м. Рабунак. Вестуны панеслі на каменных крэпасцях каралеўскі дазвол на ворап Маскоўскіх зямель (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 142).

Ворган м. Орган. Пытаньне: як ведаць, хто вораг? На гэта ёсьць спэцыяльныя ворганы, і кожны член сацыялістычнага грамадства павінен дапамагаць ім... (М. Цэлеш. Пёрка й іншыя ХБ, 96-97).

Восець [ст.-бел. осеть, осець гумно для сушкі збожжа; польск. osiec] ж. Еўня, сушня. Сведкам таму, што не аб хрысціянстве яны [крыжакі] дбалі, было і ацалелае Перуновае капішча, і шматлікія восеці, дзе, бачна па ўсім, маліліся язычнікі — іх лёгка было пазнаць па каляровых стужках (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 357).

Востры, прым.:

о Востры канец месца за сталом, прызначанае для менш важных асоб. Войскі, сідзя на вострым канцы, меж стральцамі, Моўча вадзіў па сені блуднымі вачамі (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв„ 446).

Вотчына [ст.-руск. вотчйна, вотьчйна 1. Радзіма. 2. Спадчынае ўладанне, якое перайшло ад бацькі, ад продкаў] ж. Зямельнае ўладанне, якое пераходзіла дзецям у спадчыну ад бацькоў на Русі ў XII— XVIII стст. У тысяча семсот дзевяноста чацвёртым годзе наваспечаная прыдняпроўская памешчыца Праскоўя Зубава папрасіла ў імператрыцы дазволу здаваць сваіх магілёўскіх сялян у рэкруты замест сялян з яе разанскіх вотчын (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 163). У той жа дзень Якава і Чухому павезлі з Полацка ў загароднюю баярскую вотчыну (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 160). А акольнічы Раман Бабарыкін, у якога ў свой час Нікан купіў вотчыну пад манастыр, не адну скаргу адбіў цару (В. Говар. Пялёстак і крышталь ПК, 274). [Алена:] Наступны ўрок мы прысвяцім Вялікаму княству яго землям, людзям, князям, якія валодаюць вотчынамі... (I. Шамякін. Вялікая княгіня — ВК, 53). [Алена:] Аляксандр падарыў мне Браслаў. Ніводную сваю вотчыну я так не люблю! (там жа, 126). Даніла сам падасца да Батыгі, стане перад тым на калені і будзе выпрошваць права на сваю вотчыну (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона — КРЗ, 112).

Вотчыннік м. Той, хто з’яўляўся спадчынным уладальнікам вотчыны. Калі іх [старадаўнія Землі крывічоў] звесці ў адно княства не слабейшае будзе за Кіеў, што насза вотчыннікаў сваіхлічыць... (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 15).

Вотчынны, прым. Які мае адносіны да вотчыны. Мужыкі размяркоўваліся па сельскіх абшчынах, і вотчынная паліцыя, непасрэдна падпарадкаваная пану, сачыла за парадкаму кожнай вёсцы (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 115). Замест вотчыннайулады было дэмакратычна прапанавана сялянскаеўпраўленне ... пад наглядам паліцэйскіх органаў (там жа, 228).

Вуаль ж. Кавалак тонкай празрыстай матэрыі або сеткі, які прымацаваны да жаночага капелюша і закрывае твар. Сярод іх былі і жанчыны:у высокіх, як вежы, прапаломах, абвітыя белымі вуалямі, умантыях, некаторыя ў пурпуровых, што азначала прыналежнасць да імператарскай сям’і (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 218).

Вузкашнуровы, прым. Малазямельны. ..раззбіваюць увесь саглас вузкашнуровые, атходжые ды рохлі-гультаевічы (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 61).

Вуліца ж.:

0 Зялёная вуліца строй салдат са шпіцрутэнамі ў царскай Расіі. Сын бітага, хвастанага бацькі, чалавек, дзіцячым светам якога была казарма, а развагаю дні, калі збеглых праганялі праз зялёную вуліцу, ён прагнуў кар’еры як адзінага сродку пазбавіцца ад навакольных жахаў, ад зубатычын, ад стаяння з цагельнай выкладкай пад ружжом (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 278). Вось «зялёная вуліца» гэта, брат, жах. Ганяюць на месцы злачынства. Я аднойчы бачыў, як вунь там, на беразе Масквы-ракі, ля Тайніцкай вежы, аднаго ганялі. Божа мой, божа! (У Караткевіч. Зброя —43, 326).

Вунія ж. Аб’яднанне, саюз. У тым самым Крэве.., у гэтым замку, у Мураванай вежы на другім ярусе, Ягайла заручыў вунію Вялікага княства Літоўскага з Польскім каралеўствам (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 197).

Вушка н. Пятля ў лапці, праз якую працягваюць абору. Вушкам, аборай, Скурай пад сподам Памяткай будзе [лапаць] Прышлым народам (Я. Купала. Лапці 36. тв., I, 332).

Выабражаць незак. Уяўляць. Пакрыўджаны фальварковы пясняр пачаў дзеля ўцех еыабражаць у думках, што спявае (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 98).

Выабражэнне м. Уяўленне. «Енаральная парапіца» перакінулася ў іх [сялян] выабражэнніў казачнага цмока-людаеда, для якога забралі на яду хлапцоў і дзяўчат прыгоннікаў (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв.,

62) . У яго [Міхалкі] выабражэнні дзед Мікіта паўстае жывёханькі (там жа, 120).

Выасабленне н. Увасабленне. Ксяндзу прыходзілася шмат спрачацца з французскімі педагогамі: ён выяўляў персанажаў сваёй п’есы не так, як бачыў іху выасабленні студыйцаў пад кіраўніцтвам рэжысёра (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 63).

Выкрутны [ст.-бел. выкрутный, выкротный хітры, выкрутлівы], прым. Лукавы. [Жанчына.]-Я вымушана лічыцца з раднёю мужа, і перш за ўсё з гэтым выкрутным панам Васілём (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 145).

Вылея ж. Цёплы, падбіты футрам плашч. Мацею засталося цяплей апрануцца, захапіць з сабой вылею ды развітацца з дзядзькам іяго сям’ёй (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 128).

Вылучэньне н. Выключэнне. На працягу цэлага дня [Кузьма] нікуды ня выходзіў, за вылучэньнем у сталоўку праглынуць сьняданне (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 124).

Вымал [ст.-руск. вымоль каса, мель] м. Рачная прыстань. Верасень шчодра сыпаў на Рубежаўскі вымал чырвонае і жоўтае лісце клёнаў (В. Іпатава. Mapa MX, 335). ..прышлыя людзі, што называліся сёння па прыездзе купцамі наўгародскімі, пагрузілі нарабаванае ў лодкі, што былі прывязаны да еымалу, і паплылі супраць ноч (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 220).

Выправа [ст.-бел. выправа паход; ваенная кампанія і інш.] ж. Паход. Амаль усё сваё яшчэ нядоўгае жыццё правёў ён у выправах, двубоях і залечванні атрыманых ранаў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 264).

Выразістасць ж. Выразнасць. Але ўмеру таго, як я, натужваючы свой слых, услухаўся, ён усё рос і, урэшце, набіраў штораз больш выразістасьці (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 99).

Вырак [ст.-бел. вырокь, вйрокь 1. Рашэнне, пастанова, указ. 2. Прыгавор; і інш.] м. Прыгавор. Суддзі раіліся больш дзвюх гадзін, пасля чаго а 7-ай гадзіне абвясцілі вырак: згодна з прапановаю пракурора, пазбаўленне ўсіх маёмасных праў і смяротная кара праз павешанне (Ф. Багушэвіч. Забойства акалодачнага — Тв., 153). Ен ведаў вырак князя Ізяслава і думцаў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 129).

Выракаць незак. (паэт.). Абвяшчаць, выказваць. [Сімон:] He тое грэх, што ў вусны ўваходзіць, А тое грэх, што вусны выракаюць (М. Клімковіч ТСБМ, I, 569).

Высака, прысл. Высока. Там лісьцейка дуба высака ўверсе Выконвае сьпевы Заўзята (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 170). Шум цягніка зьмяніўся гудзеньнем самалёту, які ляцеў нейдзе дужа высака (М. Цэлеш. «Янка сеяў — людзі жалі» ХБ, 135).

Высокаблагароддзе н. У дарэвалюцыйнай Расіі — тытул, прысвоены афіцэрам і чыноўнікам ад 14-га да 9-га класа (уключна) па табелі аб рангах (ужываўся з займеннікамі «ваша», «іх», «яго»). Ваша высокаблагароддзе! Я арыштаваў і прывёў да стану сіцыліста (Я. Колас. Соцкі падвёў36. тв. у 12 т., IV, 32).

Высакароддзе н. У дарэвалюцыйнай Расіі тытулаванне грамадзянскіх чыноў 5-га класа (стацкіх саветнікаў) і іх жонак (ужывалася з займеннікамі «ваша», «яго», «яе», «іх»). [Яроцкі:] Сам пайшоў чай піць. I двух кубкоў не выпіў — кліча салдат: «Ідзіце на муры, ваша высакароддзе (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 250).

Высакароднасць ж. Тое, што высакароддзе. [Вежа:] Як жа клікалі яго высакароднасць? [Алесь:] Мацеем... (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 303).

Высілак м. Намаганне. ..я ўжо ня меў сілы стрымаць сябе, He­mma незразумелае, няпераможнае цягнула наперад, і высілкам усяе волі я ня мог спыніць сябе, каб ня ісьці далей (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 103).

Высокасць ж. Дарэвалюцыйны тытул вялікіх князёў (ужываўся ў спалучэнні з займеннікамі «ваша», «іх», «яго», «яе»), А ў зале, у мяккіх крэслах, высокія госці: яго імператарская высокасць прынц Альдэнбургскі, брат імператрыцы, праасвяшчэнны Гермаген, епіскап Ладажскі, міністры (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 190). / (іран.). «Т-так, — суха сказаў дзед. Заплаціў ты, значыцца, першую даніну свайму вар’яцтву. Скончылі, іх высокасць, курс навук» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 338).

Выцечка [ст.-бел. вытечка, вйтечка — 1. Вылазка, выхад за межы свайго размяшчэння для нападу на ворага. 2. Конныя спаборніцтвы; рыцарскі турнір і інш.] ж. Ваенная вылазка. Таўціл зноў робіць на цябе выцечку (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 226).

Вэлён [польск. welon] м. Вэлюм. Прыбіралі, як да шлюбу, Ў белю і взлёны, Запляталі буйны косы Ў каснікі чырвоны (Я. Купала. Бандароўна 36. тв., V, 92).

Вязелле н., зб. Пласт, кавалак кары вяза з валакністай унутранай часткай. Жывена паказала на ..старога, што паціху клыгаў з храма, аберуч трымаючыся за пашмальцаеаны вярэнь, у якім, мабыць, прыносіў падарунак багам, у падраных лапцях з вязелля (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 73).

Вязніца і вязьніца ж. Турма, цямніца. Брата яеў княжай еязніцы трымаюць (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 234). Забралі каго.. у вязьніцу? (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 36).

Вязьмо н. Складанае спляценне чаго-н; вузел. Маўчыць спшры, Праз шум, праз лёскат далёка думкі пацяклі туды, дзе спіць старая вёска ў вязьме няроўных каляін (А. Дудар ТСБМ, I, 599).

Вялікарасійскі, прым. Які мае адносіны да Вялікаросіі... мы добра ведаем, як у вялікарасійскіх губэрнях славянскія «купцы-кулакй» і «ц^ловальнйкй» эксплоатавалі тамтэйшых селян у неколькі стопняу болей, чым тут жыдоускі гандлёвы кляс нашых селян (3. Бядуля. Жыды на Беларусі: Бытавыя штрыхі Ж, 8-9).

Вялікасць ж.:

о (Яго) імператарская вялікасць тытул імператара. [Фундуклей:] Чаму, як гэтыя, так іўсе іншыя, аказаўшыяся ў Шаўчэнкі вершы, роўна прыватную яго перапіску, я палічыў абавязкам прадставіць у 111 аддзяленне ўласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі (Я. Купала. Да юбілею вялікага паэта-рэвалюцыянера 36. тв., VII, 292).

Вяльможа [ст.-руск. вельможа, вьльможа, вльможа] ж. Знатны і багаты саноўнік. Навучаў ён [пан] заўсёды векам маладзейшых, Штоб шанавалі вяльмож, кабет і старэйшых (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 434). Адзін з музыкаў зламаў флейту, чым прымусіў вяльмож надта смяяцца (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 254). Кожны італьянскі вяльможа хацеў бы мець кнігу пра нашу краіну (У. Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 55). [Міндоўг:] Сярод вяльможаў, з якімі мяне тут знаёмілі, ёсць малады граф з Венецыі Марка Франкеці (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 256). Зрэшты яна [унучка баярына] трымалася за спінамі еяльможаў, нізка кланялася вялікаму князю (там жа, 260).

Вяльможны [ст.-бел. вельможный, велеможный], прым. Які належыць да ліку вяльмож; знатны, радавіты. Віват, ксёнжа наш вяльможны! -1 ўстаюць ураз паны (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 162). ..шпарка пайшла [Алена] наперад, дзе ў зацішку маладога хвойніку стаялі вяльможныя камандзіры (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 19). [Алена:] — Вялікі князь! Вяльможныя паны! Я прашу слова для кароткай заявы (там жа, 120). Пан Вашамірскі пры гэтых словах падняўся, зрабіў шырокі жэст правай рукою, пачціва пакланіўся і з іроніяй у голасе сказаў: «Рэкамендую, панове вяльможныя, майго жыдка, як вашага крэўнага!» (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 91). Здароў нам будзь! Вяльможны пане! (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 23). «Вяльможныя паны бандыты, люд вялікі, Злітуйцеся, не будзьце, як народ той дзікі» (В. Дунін-Марцінкевіч. Літаратарскія клопаты Тв., 273).

Вянзенне [ст.-бел. вензенье, вязенье, везенье 1. Зняволенне, пазбаўленне волі. 2. Турма, цямніца. 3. Палон] н. Зняволенне. [Баркулабіха:] Гэта ж ён там не будзе жыць, гэта ён нас у вянзенне цягне! (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 151).

Вярсга [ст.-бел. верста] ж. 1. Старадаўняя мера даўжыні, роўная 1,06 км. He далей як за дзве вярсты ад нас ёсць хата Вядомага палкоўніка, вось там заўзята Пры століку зялёным б'ёмся мы [у карты] (В. Дунін-Марцінкевіч. 3-над Іслачы, або Лекі на сон Тв., 383). Там было блізка да капішча Перуна, ад дома ж Відэвута трэба было ісці каля вярсты (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 273). ..а дзікі за колькі вёрстаў ад Крывой гары, таксама падняўшы лычы, спалохана нюхалі паветра і таксама раўлі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 355). А воінства гэтаерасцягнулася не на адну вярсту (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 6). Толькі некаторыя з старых дзядоў і бабулек ходзяць у царкву за некалькі вёрст (3. Бядуля. Дзесяць — Выбр. тв., 172). Стругі, баркі, чаўны, караблі, абозы, караваны ўжо за сотню вёрст чулі магутнае гучанне, нібы гудзенне-трымценне самой зямлі (В. ToBap. Пялёстак і крышталь ПК, 148). Шорах па целе Сцяпана пайшоў. Страшныя родзяцца думы. Шмат яшчэ вёрстаў дабрацца дамоў. Пужаюць снежныя шумы (Я. Купала. У піліпаўку36. тв., V, 56). «Інаша вогнішча бачыць», — дадаў Алесь. «Напэўна бачыць, сказаў Кандрат, адсюль да Раўбічавага дому вярсты тры якіх» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 27). За вярсты паўтары направа цягнулася Вялікая Патапеча: балота, мох, купнік, зарасьлі (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 68).

2. Верставы слуп. He ідзе, аляціць паравоз, толькі мільгаюць паабапал пераезды, слупы, паласатыя вёрсты (М. Лынькоў ТСБМ, I, 602). У каляінах колы калыхалі, спыняўся конь ля кожнае вярсты (С. Грахоўскі Ск., 30).

0 За вярсту далёка. Ад гэтага [сына] за вярсту патыхала бязладнай павольнай сілай (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 76). Апошнія паведамленні можна слухаць за вярсту, нават за дзве адрайвыканкомаўскай плошчы... (I. Навуменка Ск., 30). [Шчырэцкі]: Паведамляю цябе, што наш дзедзіч пакінуў за вярсту коні, а сам з служкаю скора тут будзе (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія — Тв., 32). За кавалак пеку сем вёрст квэкай вельмі далёка ісці за непатрэбшчынай (пек падгарэлая скарынка бохана). С. М. [Кагут:] Чорт ведае што! Навука! Едзеш немаведама куды, мучышся. За кавалак пеку сем вёрст квэкай. Сваёй мудрасці няма, ці што? (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 111). 3 каломенскую вярсту — вельмі высокі (пра чалавека). Адзін, як за Крычавам кажуць, з каломенскую вярсту, другі каратыш (I. Чыгрынаў. Свае і чужынцы ЭСФ, 159). Каломенская вярста — чалавек вельмі высокага росту. Зверху раздаўся глухаваты голас: — Гэй, вярста каломенская, прыгніся, калі кацялок табе дарагі! Тут хутка прадзіравяць (I. Новікаў. Ачышчэнне ЭСФ, 184). Лічыць,

колькі вёрст da неба (інд.-аўт.) аддавацца бясплённым марам. Эх, Стары! Добра, брат, расцягнуцца на сваёй роднай зямлі, ляжаць і лічыць, колькі вёрст да неба (Я. Колас. У глыбі Палесся 36. тв. у 12 т., IX, 189). Сем вёрст кісялю сёрбаць ісці далёка за нязначнай справай. Але сад саўгасны, вадасховішча забруджаны больш, як Свіслач, а da горада сем вёрст кісялю сёрбаць («Маладосць» Ск., 30).

Вяршок м. 1. Старадаўняя мера даўжыні, роўная 4,45 см (1/16 аршына). Вышыня яго [сабора] разам з крыжам трыццаць тры сажні і восем вяршкоў (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 160). Гаспадар дома павінен быў за дзень узараць сахою не мяльчэй як на два вяршкі — палову дзесяціны гліністай зямлі, або забаранаваць морг, або пасеяць шэсць маргоў, што ўжо зусім цяжка (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 108).

2. Мера даўжыні, якой раней вызначаўся рост чалавека звыш двух аршынаў: два аршыны (аршын 71,12 см) + колькасць вяршкоў (вяршок 4,45 см), напрыклад, восем вяршкоў росту 178 см, дзесяць 186,5 см. Усяслаў васьмі вяршкоў росту, пастава прыгожая, ходзіць хутка, лёгка (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 322). Ен быў высокі, дзесяць вяршкоў росту (там жа, 25).

0 Ад гаршка паўвяршка вельмі нізкі, малы ростам. He паспеў дагаварыць Якім, як Рыгорка ашчэрыўся, зафыркаў, вызверыўшыся на Якіма. -Бач ты, ад гаршка паўвяршка, аўжо вучыць... Вучоны! (У. Дуброўскі. Скасаваны агрэх ЭСФ, 28).

Вяршэнства н. Пануючае, кіруючае становішча. / у паэт. ужыв. Прымі ж удзячнасці вяршэнства, Бярозавы мой сіні кут, Што ты ўбярог маё маленства Ад слёз дарослых і пакут (В. Вярба ТСБМ, V, 530).

Вярыгі [ст.-бел. верйга, верега ланцуг] мн. Жалезныя ланцугі, якія насілі на целе рэлігійныя фанатыкі Н перан. Тое, што скоўвае, робіць цяжкім жыццё, існаванне. О, колькі, Мінск, ты здзекаў перанёс, Пакуль не збыў пакутныя еярыгі (М. Хведаровіч ТСБМ, I, 603).

Вярэнь м. Плецены з палосак кары кашэль. Жывена паказала на.. старога, што паціху клыгаў з храма, аберуч трымаючыся за пашмальцаваны вярэнь (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 73).

Вяснянка ж. Абрадавая веснавая песня. ..маладзіцы і цяпер на пагорках вяснянкі пяюць на простай мове (3. Бядуля. Дзесяць — Выбр. тв., 149).

Вястун м. Асоба, якая ўсенародна апавяшчала што-н.; вяшчальнік. Толькі напрадвесні прабіўся ў горад вястун з княжым загадам выправіць у Кіеў належную ўдзелу паўсотню ваяроў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды — ТЖ, 67). 1 княжыя вестуны пацвердзілі: рухаецца па Ловаці з-за волакаў наўгародскае войска (там жа, 25). Вестуны па118

неслі на каменных крэпасцях каралеўскі дазвол на ворап Маскоўскіх зямель (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 142). ..князю, якога не падтрымліваюць вестуны і святары, не ўдасца валадарыць (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 551). Дачуўшы абразгроме і смерці бацькі, мурза Сялім аддаў смерці дрэннага вестуна, і вось ужо чацвёртыя суткі адыходзіў, кружляў, не ўвязваючыся ў бойку (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 264).

Вятачы мн. Святары, якія служылі Ярылу богу сонца, вясны, урадлівасці і кахання (паводле міфалогіі ўсходніх славян). Сьвятары, што служылі «Яраму», называліся вядунамі, ведачамі, вятачамі, вяцьвягамі, бо яны прарочылі будучае (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 91).

Вятрак м. Ветраны млын. [Марыля]: Што адзін зробіш [Сымон] проціўсіх? He ідуць, мой сынок, рэчкіўгару і не круціцца крылле ў ветраку проці ветру (Я. Купала. Раскіданае гняздо 36. тв., VI, 318). Па адзін і па другі бок вёскі стаялі ветракі, як страшыдлы, шырока раскінуўшы свае крылы (Я. Колас ТСБМ, I, 604).

Вятрыла [ст.-руск. в'ктрйло1. Парус. 2. Вецер. 3. Перан} н. (паэт.). Тое, што ветразь. Ўлазе зялёнаярака Палошча белае вятрыла... (У. Хадыка ТСБМ, I, 604).

Вятрыска н. Вецер. Запалілася галлё, загуло пад лёгкім вятрыскам полымя (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 33).

Вятшы [ст.-руск. в&тшйй, влацйй, влацьшйй, ві&чьшйй 1. Вялікі. 2. Вышэйшы, старэйшы. 3. Старшы, важнейшы. 4. Старэйшы па ўзросце. 5. Лепшы], прым.:

о Вятшыя людзі знатныя, багатыя баяры. Пакланіўся баярам: Мір вам, мужы княжыя, людзі вятшыя (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 60). Здалёк здымалі шапкі і кланяліся вятшыя людзі і чадзь (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 210).

Вяцічы мн. Усходнеславянскае племя, якое ўваходзіла ў склад рускай народнасці (роданачальнікам яго, паводле летапісу, быў легендарны Вятка). «Дужа князь заняты!» Вяцічаў падпарадкаваў яцвягаў выціскае з Буга і Ясельды, усе павінны быць пад яго рукой, злуе ён на тых, хто трымаецца незалежна (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 45). Але ён [князь], захоплены ўдачамі сваёй справы, гаварыў пра ралляў, балгар, печанегаў, кесара, пра новы вялікі паход на вяцічаў і голядзь, і нішто іншае не закранала яго душу... (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 53).

Вячоркі мн. Зборы вясковых жанчын зімовымі або асеннімі вечарамі для сумеснай работы. Вось ксёндз, служэбнік божы, Ўвесь навучае люд, .. Каб к жонкам на вячоркі He бегалі чужым (Я. Купала. I як тут не смяяцца... 36. тв., I, 28).

Вяшчальнік м. Toe, што вястун. ..ў другім канцы залы вяшчальнікі, якія за пачаткам суда выйдуць за муры і абвесцяць аб усім гораду (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 26). У слабадах вяшчальнікі ўжо былі, і цяпер іхні крык раздаваўся на ўскраінах (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 89).

г

Габай [яўр.] м. Стараста. Затое габай, гад і зладзюга, якусе габаі на свеце (3. Бядуля. У дрымучых лясах 3. тв. у 5 т., Ill, 309).

Габінет і габінэт м. Кабінет. А вось на маленькім століку ў кутку — яго [Саламона] «бібліятэка» і «габінет» (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 272). Калі ён [Раман] выйшаў з габінэту чалавека ў вайсковым, яму сказалі, каб падняўся на гару ды йшоў па калідоры да выхаду (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 48).

Габінны, прым. Шчодры. Неспакойнымі для Новагародка, але і габіннымі выдаліся наступныя гады (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 47).

Габіт [ст.-бел. габйть, габйть 1. Аблічча, выгляд. 2. Манаская раса. 3. Сан манаха] м. Манаская раса.

0 Прыняць габіт чарнечы пастрыгчыся ў манахі. Хутчэй бы ён ужо прыняў габіт чарнечы (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 213).

Гавэнда [польск.] ж. Размова. [Гэмбіцкі:] А цяпер, панове, вядзеце далей вашу гавэнду, а я перашкаджаць вам не буду (Я. Колас. У пушчах Палесся 36. тв. у 14 т., X, 64).

Газ [ст.-руск. газь казловая вырабленая скура, саф’ян] м. Казловая скура, вырабленая ў саф’ян. [Цесляры] да начы абчэсвалі драўлянае ўзвышша, пацеючы над кожнай дошкай, каб дзе за які сучок не зачапіўся тонкі газ княжавага альбо магістравага бота (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 59).

Газніца ж. (разм.). Самаробная лямпа без шкла, газоўка. Чуць свеціццаўхаце газніца (Я. Купала. Асеннім вечарам 36. тв., III, 228). Газніцу запалілі і паставілі на перавернуты салдацкі кацялок (Я. Брыль — ТСБМ, II, 13).

Газнічка ж. Памянш.-ласк. да газніца; маленькая газніца. У штабной зямлянцы гарэла газнічка, зробленая з гільзы снарада (Г. Шчарбатаў-ТСБМ, II, 13).

Газовачка ж. Памянш.-ласк. да газоўка; маленькая газоўка. Калі цьмяны агеньчык газовачкі пачаў прыкметна асядаць, маці сказала: — Кладзіся ўжо, сынок (А. Якімовіч — ТСБМ, II, 13).

Газоўка ж. (разм.). Тое, што газніца. Бледная курыцца на сцяне газоўка (Я. Купала. Адвечная песня 36. тв., VI, 26). У самай крайняй зямлянцы цьмяна гарэла пад столлю газоўка з артылерыйскай гільзы (А. Дудар ТСБМ, II, 13). Ужо было цёмна. Пануры астрог цьмяна асвятляўся газоўкамі, ад гэтага вокны здаваліся сляпымі (Я. Колас ТСБМ, II, \3).Яна ад страхуўсяумлела. «Мо ён?» — падумала яна. Бярэ газоўку і нясмела падходзіць бліжай да акна (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 170).

Газэта ж. Газета. Газэту, добра, што выпісаў (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 131).

Гаіла [ст.-руск. гайло заспакаенне] н. Заспакаенне. Таму жаніўся ён не па сэрцы, a na розуме, і ніколі не шкадаваў пасля аб тым, бо адразу трапіў ў мужы імянітыя, паступова прыйшло гаіла на спакутаваную душу (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 45).

Гайдамак [укр.] м. Удзельнік народна-вызваленчай барацьбы на Правабярэжнай Украіне ў XVIII ст. [Гайдамака:] Я штось не ўцяміў, што ён [Кабзар] спяваў пра гайдамакаў (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 438).

Гайдук [ст.-бел. гайдук, ст.-руск. гайд^кь — 1. Лёгка ўзброены воін, звычайна наёмны. 2. Пехацінец, егер (венг.)] м. 1. Узброены воін. Занадта мала было ў Забярэзінскага гайдукоў, каб абараніцца (В. Чаропка. Храм без Бога ХБ, 109). [Завіша:] Няма падстаў баяцца змроку: са мною гайдукі, хлопцы каго хочаш змятуць з дарогі (М. Віж. Лабірынт Л, 135). Н Жаўнер, панскі слуга. А за ёю [Бандароўнай] тры гайдукі 3 голымі шаблямі (Я. Купала. Бандароўна 36. тв., V, 85). Гэта быў Макар, адзін з панскіх гайдукоў (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 35). За ім [Салаўём] удагонку пусціліся гайдукі (там жа, 105). А потым [спявалі песню] другую, як малады Ваўкалака пайшоў адбіваць ў гайдукоў бацькавых валоў і не вярнуўся ў дом (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 148). / у параўн. Крыху паводдаль пры паркане Стаіць вяндлярня, як гайдук Або манах які ў сутане, Сухі, высокі і без рук (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 27).

2. Венгерскі пехацінец.

А Хлапцы-гайдукі. I хлапцы-гайдукі, што выходжваюць коні, скакуна перад ганак выводзяць (В. Дунін-Марцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве — Тв., 311).

Гайдучы, прым. Які мае адносіны да гайдука. [Ваявода:] -Гэй, казача, ты, хаме,.. Браць мне торбу барсучу Iянчарку гайдучу (Я. Купала. Ваявода 36. тв., Ill, 338).

Гакен м. Нямецкая мера зямлі, 11,2 гектара. Яму хрыстбургскі комтур уручыў за гэта даравальную грамату, дзе было напісана, што 121

Матэ за бязмежную вернасць хрысціянству атрымлівае навечна ад Ордэна дваццаць гакенаў зямлі і дзесяць сялянскіх сем’яў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 169).

Гакоўніца і гакаўніца [ст.-бел. гаковнйца, гоковнйца] ж. Від цяжкай ручной агнястрэльнай зброі з доўгім ствалом і круком каля прыклада. ..крочылі за браму, дзе драмаў стражнік з алебардай і гакоўніцай (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 296). Гердзень стаяў за мной, я заўважыў, што ля правага боку ў яго, пад касматай шкурай рысі, вісіць гакоўніца, а наверсе, як звычайна, у похвах цяжка ляжыць меч (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 406). [Ваявода Гаштольд:] Задушым гіляў, як гадзюк, у нас жа зброя самая новая гакоўніцы, аў іх толькі дзіды ды мячы! (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 444). А пасля сваіх пахолкаў узяў ды з гакоўніцамі пана Богуша падсцярог (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 124). Да агульнай смяхотнай недарэчнасці тут не хапала, бадай, яшчэ сярэдневечных рагатых арбалетаў-самастрэлаў з вастрадзюбымі крылатымі жалезнымі белтамі, якіх-небудзь сваякоў мушкета — гаркабузаў-фузій ці архаічных, старасвецкіх гакаўніц на зыбкіх нагах-растапырках (М. Віж. Лабірынт Л, 186). I тыя ліхія людзі не з воінаў, а з простыхразбойнікаў былі, бо не мелі гакаўніц, а мелі лукі са стрэламі атручанымі (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі -43, 200).

Галава м. Мясцовы начальнік. Сорак год назад пачаў кар’еру з таго, што загадаў адхвастаць аднаго гарадскога галаву (У. Караткевіч. Зброя-ЧЗ, 288).

Галаўнік¹ [ст.-руск. головьнйкь; ст.-бел. головнйкь] м. Забойца. Галаўнік, пракляты сваёй сям’ёй і горадам, стаяў ён каля забаролаў Кукейноса і слухаў, як перагукваюцца воі, як звіняць іхнія мячы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 12).

Галаўнік² м. Плытагон, які стаяў у пачатку плыта пры вясле і кіраваў плытом. — Закідай шырыгу! Прысам папхні ўліва! Варушыся! Мігам! He спіў шапку! Жыва! А заднік без толку Бусаком махае. Галаўнік Міколка Бэсціць яго, лае (Я. Колас. Плытнікі ТС, 39).

Галган [польск.] м. (лаянк.). Галадранец, нягоднік. Пан пачынае з высокага ганка: -Якты асмеліўся, галган пракляты, каля палаца хадзіць панібратам? (У Дубоўка ТСБМ, II, 18). Хапай, хапай яго, галгана! закрычаў пан на лёкая. — Гэта ж Рымша! (А. Якімовіч ТСБМ, II, 18).

Галеон [фр. gallon, іт. gallon, ісп. galeon павелічальныя формы ад лац. galea від судна] м. Вялікі іспанскі або партугальскі парусны карабель; галіён. 3 гавані Феадосія, найбліжэйшай да гэтай брамы, пачалі страляць грэчаскім агнём два галеоны, да іх далучыліся драмоны, 122

uimo стаялі ў гавані Юліяна (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 226).

Галера [ст.-бел. кгалера, галера', іт. galera] ж. Старадаўняе вёславае ваеннае судна, на якім у Заходняй Еўропе веслярамі былі нявольнікі, часта катаржнікі. «Ты, Кастусь, можа, не чыпіаў, там адна душа вымушана вечна лётаць». «Якую маеш на увазе?» — спытаў паэт. «Душу дзяўчынкі. Што ўбачыла наДняпры залатую галеру царыцы іўсміхнулася ёй. 7 вось мучыцца, пакуль не раскапаюць вялікі склеп». Шаўчэнка глядзеў на яго насцярожана. «На гэтай галеры ехаў моў дзед» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 180-181).

Галіца [ст.-руск. галйца\ ж. Галка (птушка). ..а галіцы гоман заводзілі свой (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 239). О Баяне, часінаў старых салавейча!.. Песню спяяў бы тады для Ігара, унука таго: «Не сокалаў бура занесла праз поле шырокае, Галіцаў стады каціліся кДону вялікаму...» (там жа, 236).

Галіцка-валынскі, прым. Які мае адносіны да Галіцка-Валынскага княства. Аднак жа тым часам разбітыя Міндоўгам князі разам з галіцка-валынскімі князямі сабралі сілы, каб пайсці на яго вайной (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 52). ..самы малодшы, які супраць бацькавай волі рваўся загартавацца ў сённяшняй бітве, пакінуў гэты свет тут, на галіцка-валынскай зямлі (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 8).

Галіцкі, прым. Які мае адносіны да Галіцыі. Агонь яго ведае, што татары надумаюць і што галіцкія князі праз іх утвораць... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 68).

Галічанін [ст.-бел. галйчанйт] м. Жыхар Галіцыі. Якім жа шчаслівым бацькам пачуваў сябе малады дзяцюк Куп, вясёлы язычнік і вой княжацкай дружыны, што хадзіў з усімі новагародцамі на галічан ці чарнігаўцаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 43). Была б тады Алена новагародскаю вялікай княгіняй, жыла б сярод блізкіх людзей, а не паміж недаверлівых, а часта і варожых да яе галічанаў (там жа, 91). А ваяваць давядзецца нямала, і бывае, што войска ў далёкім паходзе, а тут ломяцца то крыжакі, то галічане (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 499).

Галічы, прым. Які адносіцца да галіцы. ..гоман галічы ўзбудзіўся (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 237).

Галубец м. Прытупванне ў танцы. [Гапон] To ўпрысядкі выкідаець, Ажны стогнець пад ім пол, To галубца падбіваець, Ажны трасецца хахол (В. Дунін-Марцінкевіч. Гапон Тв., 175).

Галя [польск.] ж. Зала, вялікае памяшканне. Прайшоў разы два па галі, кінуў позіркам на ложак Кузьмы (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 124).

Галяндзерскі [ст.-бел. голендерскйй, голяндерскйй\, прым. Галандскі. На стале былі не толькі свае мясцовыя стравы.., але і галяндзерскія селядцы, і гарчыца, і каша з дарагога рысу (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 118).

Ганец м. Пасыльны, які адпраўляецца з даручэннем; кур’ер. Адразу ж ганцы, таямнічыя перамовы: парві з немцамі, паварагавалі — замірыліся, бярыўсё бацькоўскае, княствуй (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 197). Па вёсцы раз’язджалі конныя панскія ганцы, ляскалі бізунамі і лаяліся брыдкімі словамі (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 83). [Баярыня] прыслала Апфія з ганцом нядобрыя звесткі: нядаўна яна скінула дзіця, а так спадзявалася на сына! (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 91). Кожны дзень прыязджалі тады ў Трокі ганцы ад Давыда (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 337). Ганец рашучым жэстам рукі адгарадзіў ад Алены княгіню Рапалоўскую, якая памкнулася пайсці побач (I. Шамякін. Вялікая княгіня — ВК, 35). Раніцай наступнага дня ў Загоршчыну прыскакаў з Кроераўшчыны ганец, мужык год пад сорак (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 250).

Ганзейскі, прым. Які мае адносіны да ганзы гандлёвага саюзу паўночных і цэнтральнанямецкіх гарадоў у XIII-XVII стст. на чале з Любекам. Нікога не абмінуць увагай галоўны віж і ваяводы, патаемна правераць і родзічаў: ці не ездзіць хто часцяком у ганзейскія гарады (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 545).

Ганок мн. Памянш. да гоні. У мяне дык жыта яшчэ не пасеена. Там, на Доўгіх, ганок са два пад бульбаю было, дык учора толькі выбралі (К. Крапіва Ск., 32).

Гаплічнік [ст.-бел. гаплйчнйкь] м. Майстар па вырабе гаплікоў. Ухатках, што чарнеліся ўздоўж вуліц, спалі са сваімі жонкамі і дзецьмі рымары і броннікі, кавалі і сырамятнікі, цесляры і скрыннікі, муралі і апоннікі. А яшчэ — дымары, плавільшчыкі жалеза. 1 гаплічнікі, тыя, што з косці і дрэва вырабляюць гузікі і кручкі для адзення. I кансвісары — адліўшчыкі царкоўных званоў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 16).

Гарадавы м. Ніжэйшы чын у гарадской паліцыі ў царскай Расіі. Н Асоба, якая мела такі чын. ..надышла паліцыя і ўсіх траіх гарадавыя пацягнулі ў вучастак (В. Ластоўскі. Сябра з каўбасай — Тв., 41). Абняліся шчыра, як браты, радасна паляпвалі адзін аднаго па плячах, аж скасавурыўся на іх гарадавы (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 102). Пакрыўджаны [Смашыньскі] стаў клікаць гарадавога, які ўсіх чатырох пасадзіў на рамізніка і даставіў у паліцэйскіўчастак (Ф. Багушэвіч. Забойства акалодачнага Тв., 151).

Гарадзенскі, прым. Які адносіцца да Гарадзеня. Занылі песні, зачахла вясёласць, трубяць трубы гарадзенскія (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 244).

Гарадзішча [ст.-бел. городшце, городшцо, городыіцо 1. Умацаванае пасяленне, гарадок. 2. Гарадзішча (з рэшткамі горада, крэпасці)] м. Старажытнае ўмацаванае паселішча або горад. Потым успыхвала гарадзішча, і наезд знікаў у лясах пад выццё завірухі (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 184).

Гараднічы [ст.-бел. городнйчіш, городннчый камендант замка, начальнік земскага суда] м. Начальнік горада ў Расіі да сярэдзіны XIX ст. Гараднічы выклікае гэтага аршанскага пісара (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 236). Такі самы гараднічы, як і ягоны патрон (У Караткевіч. Зброя 43, 287).

Гарбата ж., адрадз. Чай. У шклянцы на стале асталася недапітая гарбата (Ц. Гартны ТСБМ, II, 29). «А якая падзяка? Ну, прыстаў можа падаць руку і заклікаць на шклянку гарбаты» (Я. Колас. Соцкі падвёў 36. тв. у 12 т., IV, 32). [Уласюк:] Я хутка прыстараюся чаю, ці гарбаты. Як лепей назваць па-беларуску: чаіі ці гарбата? — Як ні назавеш, -усё будзе добра, абы смачна, — адказаў жартам Лабановіч (Я. Колас. На ростанях ТС, 41).

Гардыня [ст.-бел. гордыня 1. Гордасць, пагарда. 2. Тое, чым ганарацца] ж. Гордасць. А пасля, што з гора горкага Стала зваціся Гарыславаю, А гардыняй недаступнаю Кругом — вокала праславілась (Я. Купала. Гарыслава36. тв., V, 135-136).

Гарнец [ст.-бел. кгарнець, гарнеть, гарнець 1. Пасудзіна для прыгатавання страў або захоўвання вадкіх і сыпкіх рэчываў. 2. Мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная 3,28 л. 3. Пасудзіна ёмістасцю ў адзін гарнец; польск. garniec] м. Старадаўняя мера вадкіх і сыпкіх рэчываў, роўная 3,28 л. Пайшоў да двара хлеба прасіць, у дварэ далі яму гарнец жыта на тыдзень; або гэта не досыць для мужыка? (Э. Ажэшка. 3 гадоў голаду Зан., 504). Найлепшы бычок каштаваў 40 грошаў, .. гарнец піва 6 грошаў (А. Карпюк. Белая дама БД, 273). Старая коратка разважыла і выказала ўмовы: каб сена прывезлі, і мукі прывезлі, і мяса, і па гарнцу канапель (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 205). Жыцень жа вечна хітрыў са смердамі, што прагна падлічвалі копы жыта, гурбы рэпы і бручкі, гарнцы гароху і бобу, з жанкамі, што рыхтавалі да зімы верацёнцы і кросны, з дзеткамі, што цягнулі кашы з грыбамі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 335).

Гарнітур і гарнітар [фр. garniture] м. Касцюм. Пасля ткачыхі ў нас працаваў вандроўны кравец. Мне і бацьку ён пашыў гарнітуры з гэтага ж сукна (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 300). Мой гарнітур даўно парваўся (там жа, 313). Мотка шыў для рабочага шлюбны гарнітур — фрэнч і «філігэй» (галіфэ) (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 4 т., IV, 47). Кравец Мотка пашыў шлюбны гарніпіур

для парабка Крушынскага Рыгора (там жа, 241). Ваўкавата глядзелі вочы з-пад калматых брывоў, доўгія вусы звісалі на зялёны паляўнічы гарнітур (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, 1,90). Чыстага і прычасанага паніча апраналі ў вузкія штаны (псеўданароднаму гарнітуру далі адстаўку ў канцы першага ж тыдня) і вольную белую сарочку з адкрытым карункавым каўняром (там жа, 61). Наперадзе крочыў невысокі худы мужчына ў дужа акуратным чорным гарнітуры і белай сарочцы з чорным галыйтукам (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 93). [Шаманскі] сёння выглядаў незвычайна маладым. Можа, яго маладзіў новы сіняга бастону гарнітур, белы каўнер сарочкі з бардовым гальштукам, нізка выстражаныя скроні (I. Дуброўскі ТСБМ, II, 33). / перад ім [Раманам] ужо стаяў, усміхаючыся, нехта іншы ў гарнітуры (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 46). Хлопец стаў, цясьней пад паху Скрыпку-друга прытуліў I гарнітар апраўляе, Шапку гне крыху на бок (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 193).

Гарнітурчык м. Памянш. да гарнітур. Маці сама шыла мне гарнітурчыкі (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 252).

Гародня ж. Агароджа, абарончае ўмацаванне. ..вось дабеглі, прыставілі драбіны, палезлі, паказаліся над гароднямі рагатыя шлемы ворагаў, шышакі наўгародцаў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 29).

Гарсэт м. Жаночая безрукаўка, якую апраналі паверх святочнага ўбору. Прыбярыся чэсна у нядзельну шату, Гарсэт уздзень красны, спадніцу багату Дый на замак княжын з Данілам ідзі! (В. ДунінМарцінкевіч. Вечарніцы Тв., 220).

Гарсэцік [польск.] м. Памянш.-ласк. да гарсэт. Вы болюбіце на браце He душу, а скуру, Дый лупіце па закону: Дочцы на мундурык. На пасаг байстручаняці, Жонцы на гарсэцік, Для сябе жаб чым не знаюць Hi жонка, ні дзеці! (Я. Купала. Каўказ 36. тв., V, 491). Падбярыце, дзеўкі, хор I да пана сыпцеў двор! У святочных намітках, У суконных новых світках, У гарсэціках, каралях Трэба быць на панскіх гралях (3. Бядуля. Адплата пану 36. тв у 5 т., I, 186).

Гарфа [ст.-бел. гарфа, арфа] ж. Арфа. [Багіня:] ..каб на старасьць жыць у багацтве, піць віно з залатых кружак на ложах з слановай косьці, за сярэбранымі сталамі, сярод панадных дзяўчат, пры тонах гарфы... (В. Ластоўскі. ПрывідТв., 12).

Гарц м. 1. Тое, што гарнец. Але на гэта трэба неменш гарца гарэлкі (Я. Колас — Ск., 55). — За такое прадстаўленне два гарцы самагону абяцаўся даць (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 4 т., IV). Жыццё ў гаспадарцы Гняце во патрэба, He кінуў і гарца На лусціну хлеба (Я. Купала. Нядзеля 36. тв., V, 223).

2. Пасудзіна такой ёмістасці. Вохаў селянін і з гарцам ішоў у пуставаты свіран, каб даць Борухуўлік даўгоў мерку збожжа (3. Бядуля. Год за годам 36. тв. у 4 т., I,237). 1 ў мяшок, пасля палкіх Надзіных слоў, сыпалі бабы вясковыя гарцамі жыта, ячмень, бульбу (П. Галавач Ск., 55).
3. Плата за памол у млыне. I толькі калі Міхал ужо адсыпаў Паківачу належныя гарцы, а дзеці адышлі да воза, млынар ціха спытаўу Кагута: «Бачыў?» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 128).
4. Плата настаўніку за навучанне. Пад вечар таго самага дня стараста сабраў гарцы і прывёз Лабановічу (Я. Колас Ск., 55).

Гарцавы, прым. Велічынёй (аб’ёмам) з гарнец. Наставіў кішэню, і ён мне насыпаў ..гарцавую «жменьку» наганных папгрончыкаў (Я. Брыль Ск, 56).

о Гарцавы збор збожжа, сабранае як плата за памол. Максім, паколькі якраз цяпер прыйшла прамкамбінатаўская трохтонка, адправіўся з гарцавым зборам на станцыю (Я. Брыль Ск., 56).

0 Гарцам мерыць пра вялікую колькасць чаго-н. [Куторга]: Як збяром дабро дачыста, Завязём на торг да места, Тагды квартаю чырвонцы, Гарцам мерым карбавонцы (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта Тв., 133).

Гарцук м. Міфалагічная істота ў язычнікаў. Ашвіны, Пярун, Вялес і Мокаш, Лада і Жыжаль, гарцукі іДзедка, Лазнік — колькі іх там [у язычнікаў]? А ў жамойтаў іншыя, а ў яцвягаў таксама ceae (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 304). Здавалася, гэта шэпчуць сцены па чырвонай плінфе скакалі цені смалякоў, кожны крок, здавалася, абуджаў гарцукоў, што на ноч залеглі ў спячку (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 394). I дапамагаюць яму [цару] служкі гарцукі. Возяць на сабе грамавыя жорны і наганяюць на зямлю вятрыскі, завеі, мяцеліцы, прыпяваючы: «Чаму ж нам не гарцаваць, калі будзе шанцаваць» (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 152).

Гаршкалеп м. Ганчар. Юнака клікалі Заяц, ён, як і Жывена, быў язычнікам, лепшым гаршкалепам у селішчы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 114). Ота, які дзяжурыў у тую ноч, падкідваў галлё ў вогнішча, да яго ззаду падпоўз малады гаршкалеп (там жа, 116).

Гарыбальдзіец м. Прадстаўнік рэвалюцыйна-дэмакратычнага крыла нацыянальна-вызваленчага руху за аб’яднанне Італіі «знізу», якое ўзначальваў Гарыбальдзі.»Віктара я разарваць гатоў, — сказаў Кастусь. Ты ведаеш, як ён «лекаваўся» ў Італіі? Далучыўся да гарыбальдзійцаў» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 379).

Гарэтык м. Тое, што ерэтык. // перан. [Сцяпан]: Павіншуй мяне з такой дачушкай і з гэтым, з гэтым гарэтыкам! (Я. Купала. Паўлінка 36. тв„ VI, 205).

Гарэх м. Арэх. Зьбіралі ягады й гарэхі, дралі лыкі (М. Цэлеш. На межах ХБ, 46).

Гаспадзін [руск.] м. (іран.). Пан, уладар, валадар. Вось шляхціц, марны шэршань, Тоіі выскачак адзін, Душу заціркай муча, Ужо ён гаспадзін! (Я. Купала. I як тут не смяяцца... 36. тв., I, 29).

Гаспода [ст.-бел. господа 1. Дом, гаспадарка. 2. Заезджы двор, карчма. 3. Пакой, памяшканне] ж. Дом, жыллё гаспадара. Няхай жа пан Свябода нам маршрут назначыць У самы блізкі порт — ва ўласную гасподу, А там, як падмацуемся, і вернем згоду (В. Дунін-Марцінкевіч. 3-над Іслачы, або Лекі на сон Тв_, 388). Міхал злез з воза, кінуў вокам, У двор шыбуе мерным крокам, Ідзе, гасподу разглядае (Я. Колас ТСБМ, II, 38). Помню добра, як цяпер, Веснавы дзянёк вясёлы; Нават помню, што ў чацвер У гасподу да Адама Зайшлі два гаспадары, Багацеі гэтаксама, Як і той Адам стары (Я. Колас. Батрак ТС, 42). У суседзкай гасподзе ня стала чалавека, яго арыштавалі (К. Юхневіч. Спадарства Калочкі К, № 5-6, 77). / у параўн. У Сымонкі баль ды годзе, Енусеўся на калодзе, Ёнулесе бы ў гасподзе. А Настольнік пласт імшысты (Я. Колас. Сымон-музыка ТС, 42).

Гасудар м. Галава манархічнай дзяржавы; цар, імператар. Давалі наказы блізкім захоўваць вернасць гасудару, выхаваць у такім духу дзяцей... (У. Арлоў. Рандэву на манеўрах МКГ, 252). На нашых тутэйшых, славянскіх землях ты — гасудар! (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 228).

Гасударыня ж. Жонка гасудара. Што здарылася з гасударыняй маёй? (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК).

Гаўбіца [ням. haubitze] ж. Гармата для навеснай стральбы са ствалом сярэдняй паміж пушкай і марцірай даўжыні. А часляціць, як шумны снарад, пушчаны на артылерыйскім палігоне з шыракаротай гаўбіцы (М. Паслядовіч ТСБМ, II, 40).

Гаўляйтар [ням. Gauleiter] м. Вярхоўны правіцель вобласці, акупіраванай нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Сярод гэтых «людзей, якія пройдуць паўсюль», было 47 генералаў, шмат вышэйшых чыноў адміністрацыі, нават гаўляйтар Беларусі (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі — ЗБК, 70).

Гачак [польск.] м. Кручок. А больш за ўсё рыба тыркала добра, толькі на гачак не чаплялася (М. Цэлеш. Шчупак ХБ, 164).

Гвардзеец м. Ваенны, які служыць у гвардыі. Шчаслівы спадкаемца, не спадзеючыся на лепшае ў той касталомцы, куды меў трапіць, загуляўзусёй самаадданасцю гвардзейца і пацягнуў з сабою Іллю (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 288).

Гверыльера (герыльяс) [ісп. guerrillas] ж. Удзельнік гверыльі. П (лаянк.) I тут край Браніборскага і Кроера выбухнуў выгукамі: «Са128

цыяліста! Гверыльера!» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 228).

Гверылья (герылья) [ісп. guerrilla < guerra вайна] ж. Партызанская вайна ў Іспаніі і краінах Лацінскай Амерыкі (найбольш вядома ў час Іспанскай рэвалюцыі 1808-1814 гг., аб’яднаўшая барацьбу супраць французскай акупацыі з барацьбой супраць феадалізму). II перан. Барацьба супраць царызму ў дарэвалюцыйнай Расіі. [Пан Юрый:] Трэба быць высакародным і памятаць, што імя нашаму вылюдку Мікалай, што адна гверылья скончылася гулам гармат, што франдзёрства і распушчаны язык скончацца толькі драганадамі шалёных псоў і горам для няшчаснага краю (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 219).

Гвязда і гвезда [польск.] ж. Зорка. Хлопцы яшчэ за тыдзень да каляд пачынаюць рабіць гвязды (Я. Колас. Куцця 36. тв. у 12 т., IV, 250). ..шостая [сіла] Грамавіца, і яе сімвалы гвязда Венера і пташка зязюля; сёмая -Лада, Ладон, і яго сімвал гвязда Сатурн (В. Ластоўскі. Лабірынты Выбр. тв., 50). Вялікую Мядзведзіцу называюць Старажамі, Плеяды — Сітцом, або Вуціным Гняздом; Арыёнаў пояс — Кігачамі; тры гвязды каля Млечнай дарогі называюць Праллямі, або Жалезны Абруч; у галаве Млечнай дарогі знаюць Касьбітоў, а саму Млечную Дарогу называюць Вайсковым Станам (там жа, 51). / у параўн. Судоў нарабілі, начальстваў ці мала: Пасрэднік і воласць, сынод і санаты, Прысуцтва і вокруг, управы, палаты. А найболый міравых, участковых і з’ездаў, што ў полі камення, што гвездаў! (Ф. Багушэвіч. Як праўды шукаюць Тв., 22).

Гебітскамісарыят [ням. Cebiet тэрыторыя, раён, вобласць, зона і камісарыят] м. Абласны камісарыят. Але трэба было сьпяшацца ў Н„ каб пашпарты новыя нашым хлапцом у гебітскамісарыяце павырабляць (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 48).

Гебрай м. Яўрэй. Пан бог з Майсеем гэта зналі I чым Егіпту дапяклі, Калі гебраяў вызвалялі Яны з нявольніцкай зямлі? (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 80).

Гемілахіт м. Камандзір воінаў. ..хлопец углядаецца ў стругі, але ніхто не чуе яго, і ён кіруе да высокай вежы, дзе гарыць агеньчык, пасля караскаецца па прыступках і заходзіць да гемілахіта — камандзіра атрада воінаў, якія дзяжураць тут удзень і ўначы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 208).

Генерал-губернатар м. Начальнік буйной адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, што складалася з адной або некалькіх губерняў, які быў надзелены вышэйшай ваеннай і адміністрацыйнай уладай. Генерал-губернатар двойчы клаў пад сукно мае прашэнні аб выдачы замежнага пашпарта (У. Арлоў. Пакуль не згасла свечка МКГ, 212).

[Фундуклей:] У ліку асоб, на якіх па атрыманаму мной прадпісанню ад п. кіеўскага ваеннага, падольскага і валынскага генерал-губернапіара звернута была ўвага, указан быў мастак С.-Пецярбургскай акадэміі Тарас Рыгоравіч Шаўчэнка (Я. Купала. Да юбілею вялікага паэта-рэвалюцыянера 36. тв., VII, 291-292). Ад’ютант для асобых даручэнняў пры пецярбургскім ваенным генерал-губернатары (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 175).

Гер [ням.] м. Гаспадзін. [Лозка] Кавала заслоны на вокны самому геру Розенфельду, нашаму пану (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 569).

Герб [ст.-бел. гербь, гэрбь 1. Герб, сімвалічны знак. 2. Род, які карыстаецца адным гербам] м. Сімвалічны знак аднаго роду. Усё ж ён [Корсак] з тых ня-многіх, хто адзначаны гербам, на манер нямногіх рыцараў. Ягоны герб называецца «Астоя», і я, разам з іншымі толькі засвойваю хітрыя правілы геральдыкі, па якіх.. герб можа расказаць пра ўвесь твой род: у першым полі ставіцца герб бацькоўскага роду, у другім мацярынскага, у трэцім -роду бабулі па бацьку, у чацвёртым бабулі па маці, і etc cetera (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 320).

Германцы мн. 1. Немцы. I, здавалася, згаслаў небе сонца, Англічане, германцы Ды японцы (Я. Купала. Чырвонай Арміі паходы 36. тв., IV, 331).

2. Старажытныя плямёны індаеўрапейскай моўнай групы, што жылі ў цэнтральнай, заходняй і паўднёва-заходняй Еўропе.

Герольд м. Вяшчальнік пры двары караля або феадальнага правіцеля, распарадчык на рыцарскіх турнірах у сярэдневяковай Заходняй Еўропе. ..на гнядым танканогім жарабку капыціў пыльныя дарогі Еўропы юны герольд у чырвоным плашчы, са срэбным рогам у руках (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 158-159). Сіверт, апрануўшы чорны дарожны плашч з капюшонам, ехаў за Якавам і за герольдам на муле (там жа, 159). Прыём гасцей пачынаецца, герольд аб’яўляе кожную (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 323). Ён сказаў гэта голасам герольда (там жа, 331). ..я цвёрда ведаў, што чаравала яна [Прадслава] толькі тых, ад каго залежаў лёс яе любага Траняты, прыдворнага герольда (там жа, 332). Праз некалькі хвілін герольды скакалі да Ягайлы і Вітаўта (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 376). Дай божа дажыць да лета, выканаць тое, што вырашылі: рыцараў наняць, падрыхтаваць свае палкі, герольдаў з дарункамі паслаць па розных дварах, зброі накаваць (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 235).

Герцаг [ст.-рус. герцйк-ь] м. 1. У краінах Заходняй Еўропы ў перыяд ранняга сярэднявечча племянны князь. // У перыяд феадальнай раздробленасці буйнейшы тэрытарыяльны ўладальнік, з ліквідацыяй феадальнай раздробленасці — асоба, якая мела адзін з самых высокіх 130

дваранскіх і княжацкіх тытулаў. Здаецца, гэты юны герцаг апошні сын герцага з Навагрудка? запытаў Фільній ва Усяслава (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 9). Выбар для цябе, герцаг, невялікі: альбо немінучая пагібель, альбо быць пакорлівым васалам Батыя! (там жа). Дзікая іх [татараў] сіла ламала ўсё на сваім шляху, падбіраючыся да Еўропы, трывожыліся каралі і герцагі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 511). [Князь] пачаў распавядаць пра нядаўні паход разам з бацькам на Апаву, дзе атрымаў перамогу над войскам чэшскага караля Пшэмыслава II Атакара, жанатага з пляменніцай герцага брандэнбургскага (там жа, 81).

2. У старажытных германцаў выбарны правадыр племені.

Герцагства н. 1. Уладанні герцага; дзяржава або вобласць на чале з герцагам. Той [чэшскі кароль] таксама аспрэчваў правы на аўстрыйскае герцагства, аднак на гэты раз адступіўся (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 81).

2. Тытул герцага.

Гестапа [ням. Gestapo скарачэнне ад Geheime Staatspolizei} н. нескл. Тайная дзяржаўная паліцыя ў фашысцкай Германіі, якая вылучалася крывавымі метадамі расправы са сваімі ахвярамі. Там, у гестапа, гаспадаром усяго быў кат ды яго памочнікі пісталет і шыбеніца (П. Кавалёў -ТСБМ, II, 47).

Гестапаўскі, прым. Які мае адносіны да гестапа. Емістыя скляпенні.. камяніцы былі прыстасаваны немцамі пад гестапаўскую турму (М. Лынькоў — ТСБМ, V, 532).

Гетман [ст.-бел. гетмань, гетьмань, гэтмань, гэтьмань; польск. hetman ад ням. Häuptmann — начальнік] м. 1. Камандуючы войскамі ў Вялікім княстве Літоўскім, а таксама ў Польшчы ў XVI-XVIII стст. ..справу ратунку браліў свае рукі нашыя сумленныя гетманы і ваяводы (А. Карпюк. Белая дама БД, 432). Яны і нагаварылі каралю, што гетман Тарноўскі хоча праз шлюб той уцерціся ў давер да аднаго з самых моцных родаў Княства і ўплываць на яго справы (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 276). ..гетман наш, Ян Жыжка, які безвач бачыў лепей, чым трое відушчых, махнуў рукой, і пакаціліся долу вазы цяжкія, каменнем наладаваныя (У. Арлоў. Кроніка Лаўрына Баршчэўскага МКГ, 164). I я магу яшчэ деа ці ўсе чатыры дні мець свабоду і недакучаць багам дурацкімі пытаннямі накшталт таго, ці зажыве прышч на плячы княгіні Еўны і каго народзіць ад княжыча Яўнута служанка гетмана (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна —АД, 332). Гетман Канстанцінаеіч Астрожскі быў героем балю (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 127). ..замаёй спіною стаяць трох коннікаў. 1 галоўны з іх пан-гетман Агінскі (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 99).

2. На Украіне ў другой палове XVI першай палове XVII ст. камандуючы рэестравымі казакамі, што знаходзіліся на дзяржаўнай службе. Ажывуць гетманы ў залатых жупанах, Прабудзіцца доля (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 447).
3. У Чэхіі ў XV ст. камандуючы войскамі табарытаў.
4. У Малдове ў XVII ст. камандуючы войскамі.

Гетманка [укр.] ж. Жонка гетмана. / у параўн. [Ярэма:] Адзену цябе, абую, Пасаджу, як паву, — На пасадзе, як гетманку, Буду любавацца... (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 426).

Гетманскі, прым. Які мае адносіны да гетмана, належыць яму. Пераможа ён татараў — забярэ сабе гетманскі буздыган, і хто асмеліцца пайсці супраць князя Глінскага? (В. Чаропка. Храм без Бога — Хр., 66).

Гетманства [укр.] н. Час панавання гетманаў. Ад казацтва, ад гетманства Курганы-магілы — Больш нічога не пабачыш, 1 іх разрываюць (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 407).

Гетманша ж. Тое, што гетманка. Хай Гедзімінаўна да канца дзён сваіх верыць, што князь ніколі не палезе пад спадніцу якой-небудзь падчашай ці пані гетманшы (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 323).

Гетманшчына [укр.] ж. 1. Назва ў гістарычнай літаратуры рэжыму «гетмана Украіны» П. П. Скарападскага ў красавіку-снежні 1918 г.; форма дзяржаўнага кіравання на чале з гетманам, перыяд такога кіравання. [Кабзар:] Была калісь гепгманшчына, больш не ўбачаць вочы (Я. Купала. Тарасова доля 36. тв., V, 400). [Пятрук]: Тут старшы [маскаль] як выхваціць сваю шаблю... Эт! чы то така, як была па-дзедаўскаму расказу за слаўнай памяці гетманшчыны? (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты Тв., 141).

2. Паўафіцыйная назва Левабярэжнай Украіны (разам з Кіевам) у складзе Расіі ў 1667-1764 гг.

Геты мн. Паўночна-ўсходнія фракійскія плямёны, роднасныя дакам (у 60-х гадах I ст. н. э. геты аб’ядналіся з дакамі ў моцны ваеннаплемянны саюз, які пазней быў заваяваны Рымам). Можна сказаць, што бальшыня грэцкіх мітаў цесна зьвязаная з нашымі прашчурамі Гетамі (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 90).

Гешэфт [ням. Geschäft] (разм.). Спекуляцыйная, выгадная здзелка. Спрытнаму на розныя махінацыі і гешэфты, Хурсу добра шанцавала. Ен удала вёў гандаль свіннямі, меў вялікія барышы (I. Кудраўцаў — ТСБМ, II, 48).

Гіба ж. Старажытная мера палатна, на ўсю даўжыню хаты, ад мернага цвіка да цвіка: колькі разоў загіналі — столькі гібаў (гэта мера была недакладная і залежала ад таго, якая хата, але прыкладна раўнялася тром метрам). Кроер зацяўся. Са злоснай гарэзлівасці павялічыў 132

бабскі прынос палатна ў царкву на адну гібу, быццам святая царква жабрачка, а сам ён кавалачнік нейкі (Д. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 110).

Гідрыя [гр. hydria ад hydor вада] ж. Пасудзіна з трыма ручкамі для нашэння вады, пашыраная ў Старажытнай Грэцыі. [Фурманкі].. везлі і везлі з палёў у маёнтак амфары з пшаніцай, алеем, гідрыі з пітной вадой, пелікі змёдам, сушаныя фінікі і вінаград, сыры, загорнутыя ў тканае ваўласных Нікіфаравых майстэрнях палатно, і многае іншае (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 161).

Гіерогліф м. Іерогліф. Цэлы аддзел бібліятэкі складаўся з кнігаў, пісаных глаголіцай, якая, як я тут пераканаўся, была шмат старэйшай, бадай на добрую паўтысячу год, славянскай граматыкай, знакі якой разьвіліся з славянскіх гіерогліфаў (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 102).

Гіжлівы, прым. Рухавы, хуткі. Раптам з натоўпу выбег цёмнавалосы гіжлівы хлапчук, стаў побач з Лукерай (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 272).

Гізаўра ж. Баявая сякера. Урукахяго [Загорскага] апынулася старая баявая сякіра гізаўра (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 168). Круціў крыж, біў ім з замаху і ўколам, падстаўляў яго акурат пад занесенае для ўдару дрэўка гізаўры, і дрэўца ламалася, як саломінка (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 59). Ён узняўу паветра баявую сякеру гізаўру (там жа, 311).

Гізунты [яўр.] мн. Здароўе.

б Даставаць гізунты здзеквацца з каго-н., збіваць каго-н. А што, калі раз’юшаны немец не спыніцца на Драніцы з Брава-Жыватоўскім ды пачне перабіраць плёткай астатніх, дастаючы з кожнага гізунты? (I. Чыгрынаў. Апраўданне крыві ЭСФ, 113). Цягнуць (выцягнуць) гізунты з каго мучыць, знясільваць цяжкай працай ці празмернымі патрабаваннямі. Ого, занадта добра ты пра гэтага шыбеніка думаеш! He адстане ён, гізунты выцягне. 1 з цябе, і з мяне. Пабачыш вось (Б. Сачанка. Забытыя селішчы ЭСФ, 404).

Гілеўшчык м. Бунтаўшчык, мяцежнік. Можа, калі ён [Міндоўг] дазнаецца пра тое, не стане караць гілеўшчыкаў, і капішча Ашвінаў не кране (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 49).

Гіль¹ м. Тое, што гілеўшчык. [Ваявода Гаштольд:] Задуша гіляў, як гадзюк, у нас жа зброя самая новая гакоўніцы, а ў іх толькі дзіды ды мячы! (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 444).

Гіль² м. Птушка снягір. [Сват:] -Хаця ты і Гіль, ды не той, і не след табе бярозавыя пупышкі грызці! (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 566). А на благавешчанне, самі ведаеце, птушак адпускаюць: гілёў, 133

сініц, аўсянак. А купляюць іх ля Яблычных радоў (У Караткевіч. Зброя 43, 330).

Гільдыя [польск. gildia, ад ням. Gilde таварыства] ж. 1. Адзін з трох маёмасных разрадаў купецтва ў царскай Расіі (напрыклад, купец першай гільдыі; усяго купецкіх гільдый было толькі тры ў залежнасці ад велічыні капіталу, роду гандлю або прамысловасці). Трыццаць пяць гадоў таму назад ім [яўрэям] дазволілі часова пражываць у Маскве з той умовай, каб яны спыняліся там ад аднаго да трох месяцаў, у залежнасці ад таго, якой гільдыі гандляр (У Караткевіч. Зброя 43, 330).

2. Аб’яднанне купцоў або рамеснікаў у сярэдневяковай Еўропе, якое абараняла інтарэсы сваіх членаў.

0 Першай гільдыі 1. Найвышэйшай якасці, адметны (майстар, штукар і пад.). 2. Самы заўзяты, з надзвычайным праяўленнем якіх-н. якасцей (махляр, дармаед і пад.). А чыя ж то скрыпка гэта? зноў спытаўся гаспадар. А яго! О, граць ён мэта: першай гільдыі штукар! (Я. Колас. Сымон-музыка ЭСФ, 303). A то, што я цябе, абібока, трымаю на ўчастку, дык гэта правільна? Ты ж дармаед першай гільдыі (В. Супручук. Вышыня ЭСФ, 303). Сорак пятай гільдыі купец (іран.) пра чалавека з мізэрнымі заробкамі. Ты што ж гэта, былы сорак пятай гільдыі купец, а потым стракб прыказная, лезеш куды не загадана? (У. Караткевіч. Зброя 43, 320).

Гільяціна і гільятына [ад уласн. імя] ж. Прылада для пакарання смерцю шляхам адсякання галавы асуджанаму. Ты [капрал] занадта добра помніш, як кошыкі пад гільяцінай рабіліся слізкія ад крыві (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 176). Жалезны ложак, які нагадваў гільяціну, стол, два крэслы, яшчэ стол, увесь завалены кнігамі і паперамі (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 280). Іў божышча узвёўшы гільятыну, На край савецкі точаць [гітлеры і герынгі] шаблі і штыкі (Я. Купала. Старыя акопы 36. тв., IV, 265).

Гіменэй м. Пакой для жанчын. 3 гэтымі думкамі яна [Жывена] вярнулася ў гіменэй пакой для жанчын, дзе зноў, не дачакаўшыся яе, спаў маленькі Святазар (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 189).

Гімназыя ж. Гімназія. От адвязу ўместаў гімназыю, дык тамза цябе возьмуцца!... (М. Цэлеш. Цётка Магда-ХБ, 175). Нарадзіўся [Юрка] ў 1905 годзе, яму было толькі год пятнаццаць, калі гімназыі і іншыя сярэднія школы былі зачыненыя (М. Цэлеш. Юрка Віцьбіч ХБ, 213).

Гімназыяльны, прым. Гімназічны. [Магда:] Намне была гімназыяльная хворма: вось гэтая сіняя спаднічка й белая блузка (М. Цэлеш. Цётка Магда ХБ, 175).

Гіпэрбарэйцы [гр. hyperboreios які жыве за Барэем, на Крайняй Поўначы] мн. Згодна паданняў старажытных грэкаў казачны народ, 134

які жыў на Крайняй Поўначы. II перан. Паўночны народ. Паўночныя народы, якіх звалі Гіпэрбарэйцамі, займаліся лавецтвам, скацежніцтвам іратайствам (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 93).

Гіранічна, прысл. Іранічна. Ага, ты [Ванда], відаць, не жадаеш гаварыць із «палітычным авантурыстым?... гіранічна папытаўся ён [Ковель], і стрыманы гнеў чуўся ў ягоным голасе (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 54).

Гіранічны, прым. Іранічны. Ад таго непамерна й выростае небясьпека недаверу й гіранічнага пастаўленьня да гонару (У Глыбінны. Верасень К, № 5-6, 97).

Гіронія ж. Іронія. Складкі вуснаў моцныя, але ня жорсткія, з адценьнем як-бы гіроніі (М. Цэлеш. Цётка Магда ХБ, 174).

Гістэрычна, прысл. Істэрычна. Ага, маўчыцё! і гістэрычна, скрозь сьлёзы, засьмяялася (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 35).

Гітара (калібер) ж. Від старадаўняга транспарту: спаконвечны маскоўскі экіпаж у выглядзе вузкіх дрогаў на стаячых рысорах (у ім маглі сядзець толькі двое, прычым, каб не згубіць раўнавагі, кожны з тых, хто ехаў, сядаў тварам на свой бок вуліцы, пярэдні трымаўся за пояс рамізніка). Па шырокай магістралі насіліся самыя незвычайныя экіпажы, зробленыя ў майстэрнях Лондана, Парыжа, Вены і майстрамі дамарослымі, —гітары, дрожкі, брычкі, кібіткі, тарантасы, вазкі, перакладныя (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 125).

Гітлеравец м. Нямецкі фашыст. Браты беларусы!.. He выпусцім ні аднаго жывога гіпілераўца з нашай зямлі! (Я. Купала. Кліч беларускага народа 36. тв., VII, 377).

Гітлераўскі, прым. Які мае адносіны да гітлерызму. He далі нам шчасліва жыць фашысты, зграі гітлераўскіх гадаў (Я. Купала. Кліч да беларускага народа 36. тв., VII, 375).

Гітлерац м. (разм.). Тое, што гітлеравец. Партызаны, партызаны, Беларускія сыны! За няволю, за кайданы Рэжце гітлерцаў паганых, Каб не ўскрэслі век яны (Я. Купала. Беларускім партызанам 36. тв., IV, 382).

Гітлерызм м. Фашысцкая дыктатура ў Германіі. Беларуская савецкая інтэлігенцыя, ..доблесна змагаецца ў першых шарэнгах барацьбітоў супраць крывавага гітлерызму (Я. Купала. Айчынная вайна і беларуская інтэлігенцыя 36. тв., VII, 393).

Гішпанец м. Іспанец. ..адзін малады, нявысокага росту, чарнявы й з чорнымі вясёлымі вачыма, больш падобны на гішпанца ці італьянца, а не на беларуса (М. Цэлеш. Вярнуўся чалавек ХБ, 151). Прыклад паказалі няўдзячныя гішпанцы, якіх ён выратаваў ад жахаў інквізіцыі (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 129).

Гішпанка ж. Іспанка. [Кароль] (рэчытатывам): Гішпанкі, італьянкі Ўсміхаліся ка мне, Залётна парыжанкі Там вабілі мяне (В. ДунінМарцінкевіч. Ідылія Тв., 60). Лёс паслаў яму [імператару] жанчын, што зноў рабілі яго ўсемагутным. Праўда, ён паслаў і гішпанку, у якой вартавыя знайшлі ў карсажы бутлік з атрутаю (У. Арлоў. Сны імператара-МКГ, 114).

Гішпанскі, прым. Іспанскі. Тут ён [ксёндз] зрабіў параўнанне з тэатрам Шэкспіра і з гішпанскай драматургіяй (3. Бядуля. Салавей — Выбр., тв., 89). [Алена:] Папа аб'явіць наш шлюб незаконным, скасуе яго... I тут жа падсуне каралю-католіку каралеўну гішпанскую ці французскую (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 154). А я нават звера Какадрыла толькіў гішпанскай кніжцы глядзеў (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 95).

Гішпаны [польск.] мн. Іспанцы. Мы не гішпаны! Крый нас, божа, Крадзенае перакупляць (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 490-491).

Глагалічны, прым. Які мае адносіны да глаголіцы. Правільна, e'td'fc трэцяя літара, што ў кірылічным алфавіце, што ў глагалічным (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 228).

Глагол [ст.-бел. глаголь 1. Слова. 2. Дзеяслоў] м. (кніжн.). Слова. На то ж пісьменны мы, Чытаем божыя глаголы! (Я. Купала. Каўказ — 36. тв., V, 489).

Глаголіца ж. Адзін з двух старажытных тыпаў славянскай азбукі. Я сказаў... пра глаголіцу. Heты першы (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 228).

Глаголіцкі, прым. Тое, што глагалічны. У гэткія мамэнты баярын Бутрым або даставаў з паліцы дзедаўскай рукой на пэргамэнце глаголіцкімі літарамі пісаны псалтыр.., або ўцякаў з дому і ішоў на сьвятыя месцы, шукаючы сабе разьвязкі грахоў пры спаведніцы (В. Ластоўскі Тв., 22).

Гладкаязычны [параўн. ст.-бел. гладкоязычье красамоўства], прым. Ліслівы. ..гладкаязычны Нар, прыцмокваючы і вохкаючы, прымаўскруткі з дзібай (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 45).

Глафей [ст.-руск. глаф'Ьй] м. Бялільшчык. ..як тоўстагалоўкі-мухі, поўзалі па рыштаваннях глафеі, муляры і каменячосы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 67).

Глейт [ст.-бел. кглейть, глейть, кгвейть, клейть — 1. Ахоўная грамата, пропуск для свабоднага праезду па пэўнай тэрыторыі. 2. Ахова] м. Ахоўная грамата. Яшчэ не чытаючы, толькі зірнуўшы на пячатку, князь зразумеў, што трымае ў руках: глейт на бяспечны праезд Швідрыгайлы па ордэнскіх землях. Такія глейтыў даўнія нядобрыя часы сам атрымліваў ад вялікага магістра (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 194).

Глумец [параўн. ст.-руск. глумйтй забаўляць, весяліць] м. Вандроўны акцёр. ..нездарма бачыў ён [Агапій] у сваіх падарожжах страхотлівыя грымасы-маскі глумцоў — вандроўных акцёраў: але яны выказваюць праўду жыцця (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 46). [Каралева Марта] ладзіла то чытанні аб прыгодах Трышчана і Ізоты, то спевы салодкагалосыя, a то і глумцоў, вандроўных актораў, запрашала, не шкадуючы на тое грошай (там жа, 67). Як без скокаў і дудак, без глумцоў і валынак? (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 460). / у параўн. Сінім, зялёным, жоўтым загарэліся слюдзяныя каляровыя вокны залы, кідаючы вясёлыя водбліскі на падлогу, нібыта рыхтавалася тут выступленне глумцоў, а не рыцарскі паядынак (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 559).

Д Глумцы-акторьг. Бацька, Міндоўг, спрабаваў прайсці свой шлях, балансуючы, як глумцы-акторы, на вяроўцы, напятай высока над галовамі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 295).

Гняздар ж. Узятая з гнязда птушка. Мы з ёю [пляменніцаю] розмыта выношваем, як бачыш, а гэта табе, княжа, не гняздар ці слетак (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 213).

Гон [ст.-бел. гонь — мера зямлі і адлегласці; ст.-руск. гоны] м., мн. гоні (гоны) 1. Адзінка вымярэння даўжыні і плошчы. Толькі ён гэта адыйшоўся з двое гоняў, ажно бачыць: выяжджае зь лесу нейкі малады чалавек на белым кані (В. Ластоўскі. Юга і грамавік Тв., 19). Лазьня была за гоні ад вёскі (М. Гарэцкі. У лазьні Р, 21). Моўчкі праехалі яны колькі гоняў (I. Навуменка Ск., 32). Ідзе кустамі ўскрай рачулкі — Тут кладка ёсць праз гоны тры. Ен знае ўсе тут закавулкі (Я. Колас. Рыбакова хата36. тв. у 12 т., VIII, 191).

2. Зямельны ўчастак, поле, ніва. Белая Русь мая, чыстая ты мая. Родная ты мая. Белыя гоні бульбы. Белыя косы дзяўчат. Воблакаў белых над Бугам вечны парад (У. Скарынкін Ск., 32).

о Бабровы гоні і гоны бабровыя [ст.-бел. гонь бабровы (бабровая)] — участак, адведзены для бабровага промыслу. Бо ёй [Гайне] дадзеная прыгажосць, якую многія хацелі б захапіць гэтак жа, як хочацца ім захапіць паболей палёў, лясоў, бабровых гоняў ці сенажацяў (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 440). Колькі за яе [ікону] ніваў, сенажацяў і гонаў бабровых купіш? схіліўся да вуха сябра Кужаль (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 604).

Госць [ст.-бел. гость 1. Госць, наведвальнік. 2. Купец, які гандляваў у розных гарадах і краінах; іншаземны купец; чужаземец. 3. Чалавек, які знайшоў прытулак у іншай краіне, іншым горадзе, у каго-н.] м. Купец. ..татары захапілі ладдзю з шаўковымі тканінамі, што плыла з Кіева, знік, захапіўшы выручку, гандлёвы госць Каўрон (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 91).

Гоцкі, прым. Які мае адносіны да готаў старажытнагерманскіх плямёнаў. Яны парушылі волю бацькі, Гедзіміна, і было зразумела, што пішуць, можа, нават у гэтую хвіліну, паслы ў Рыгу, у гоцкія гарады, да імператара і самога папы (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 558).

Грабянечнік м. Майстар па вырабе грэбняў рознага прызначэння. [Андрэй:] Ты ідзі глянь, яку Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 79).

Граданачальнік м. У дарэвалюцыйнай Расіі начальнік, які кіраваў граданачальніцтвам (горадам з прылеглым да яго наваколлем, выдзеленым з губерні ў асобную адміністрацыйную адзінку) і меў правы губернатара. Мяне выклікалі ў сакрэтнае аддзяленне граданачальніка (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 147). Трэба скардзіцца граданачальніку (там жа, 195).

Градытур м. Гарнітур: шчыльная шаўковая матэрыя. На ім боты з саф’яну, кунтуш з аксаміту I жупан з градытуру, прыгожа пашыты (В. Дунін-Марцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве Тв., 321).

Грамада ж. Пазямельная абшчына ў Беларусі і на Украіне да Кастрычніцкай рэвалюцыі. Н Сход членаў гэтай абшчыны. Якзбіралася грамада У нядзелю зранку; Як хавалі казачэньку ў зялёным байраку (Я. Купала. Тарасова ноч 36. тв., V, 400).

Грамадзянства н. зб. Грамадзяне. 3 дня на дзень газеты прыносілі ўсё цікавешйыя весткі пра настрой рабочых і грамадзянства (Ц. Гартны ТСБМ, II, 76).

Грамата [ст.-бел. грамота, грамута 1. Пасланне, ліст, дагавор. 2. Афіцыяльны дакумент; і інш.] ж. Пісьмо, пасланне. Гедзімін часта клікаў да сябе пісараў, дыктаваў граматы і лісты (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 368). Я патаемна папрасіў манахаў перапісаць мне тую грамату і часта чытаў яе ў сваім пакоі, спрабуючы разгадаць, колькі праўды ў тых словах (там жа, 421). Першае вядомае гісторыкам пісьмовае сведчанне, у якім адзначаецца роля Мінска ў Вялікім княстве Літоўскім, — гэта грамата вялікага князя літоўскага ад 1444 года («Полымя» ТСБМ, II, 77).

о Успіаўная грамата — грамата, уведзеная пасля рэформы 1861 г., якая вызначала ўзаемаадносіны памешчыкаў і вызваленых сялян. Пачалі падпісваць Устаўную грамату (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага — Н, 43).

Граматка ж. Памянш.-ласк. да грамата. [Летапісец] спісваеўсё ад слова і да слова з даўнейшых граматак пра долю Магілёва (М. Багдановіч ТСБМ, II, 77).

Грамафон [ад гр. gramma літара, запіс і phone гук] м. Музычны апарат. Дуня заводзіла хрыпаваты грамафон, потым прымусіла спяваць Віктара (Я. Колас ТСБМ, II, 77). / у параўн. [Пранцісь]: Собственно, пане дабрудзею, завядзі яшчэ сваю шарманку: яна ў цябе прост, як грамафон, вось-цо-да, трубіць (Я. Купала. Паўлінка 36. тв., VI, 219).

Грамозны, прым. Пабудаваны ці складзены аб’ёмна і высока; вялізны. [Жывена] стаяла ў канцы купкі жрацоў каля ахвярнага кастрышча, сярод якога высіўся грамозны разьбяны конь з устаўленымі замест вачэй агатамі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 69).

Гран [лац.] м. Даўнейшая мера аптэкарскай вагі, роўная 0,062 г. Жывена зразумела: той гран парашку балігалову, якіяна дала Казінце, ужо дзейнічае (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 109).

0 Hi грана зусім нічога (няма, не было, не знайсці і пад.) Увогуле ты маеш рацыю... Алеўжо — ні грана хітрасці, Эма! Гэта -умова. Загад. Раскажаш там праўду (У. Карпаў. Жак ЭСФ, 268). Hi на гран ніколькі, зусім (не мець, не хваляваць і пад.). Маё нядаўняе мінулае, еерыш, ніколечкі мяне, ну ні на гран не хвалюе... (А. Масарэнка. Баргузінскае лета ЭСФ, 270).

Гранд [лац.] м. Асоба, якая мела спадчыннае званне вышэйшага дваранства ў Іспаніі. Па дарозе дзякуючы кватэр’еру гасцявалі ў грандаў, князёў, мадзярскіх баронаў (А. Карпюк. Белая дама БД, 402). Н перан. Мы дукі, гранды, інжынеры Складаных чалавечых душ (Я. Купала. На тэму крытыкі і сама-крытыкі 36. тв., IV, 308).

Граф [ст.-бел. кграфгг, ням. Graf] м. У сярэдневяковай Заходняй Еўропе і ў дарэвалюцыйнай Расіі асоба, якая мела дваранскі тытул, вышэйшы за баронскі. Граф Пірмонт быў апрануты ў кальчугу з доўгімі рукавамі, з капюшонам-хаўберкам, які ахоўваў галаву (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 46). Я не чыноўнік і не граф, не князь, Таксама я не турак і не грэк, I нават не паляк і не маскаль, A проста тутэйшы чалаеек! (Я. Купала. Тутэйшы 36. тв., III, 215). [Міндоўг:] Сярод вяльможаў, з якімі мяне тут знаёмілі ёсць малады граф з Венецыі Марка Франкеці (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 256). Лёкай абвяшчае недзе пад тэрасай: «Віцэ-губернатар, іх яснавяльможнасць граф Ісленьеў (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 80). Яшчэ ў ліпені 1858 года член Дзяржаўнага савета і міністр унутраных спраў граф Сяргей Ланской падаў гасудару запіску аб асноўных пачатках будучай рэформы (там жа, 112). Спадзяюся быць графам, — адказаў я з плебейскай непачцівасцю да тытулаў (У Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 193). Ягайла і Вітаўт праз сваяка польскай каралевы графа Цылейскага дамовіліся з Сігізмундам Люксембургскім пра з’езд (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 295).

0 Пашахонскі граф тупы, адсталы абывацель. Сябры ледзь прабіліся на волю са зброяй у руках, а потым у гневе на хамства і недалікатнасць скарбніка — абзывалі яго і пашахонскім графам і з кампаніяй сяброў тры ночы запар ірвалі ля ягонага дома петарды (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 289).

Графіня ж. Жонка графа. Пасля ад’езду графіні імператар адчувае сябе з яе мужам зусім нязмушана (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 100). Ен [Міндоўг] зноў глянуў на яе [Жывену] амаль умольна: — А ты станеш венецыянскай графіняй. Ператворышся ў дыямант, які быў простым алмазам (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 257).

Графства н. 1. У сярэдневяковых еўрапейскіх краінах зямля, якая знаходзілася ва ўладаннях графа. [Жывена:] Далі б табе [Міндоўгу] тут графства, альбо вось я прапанавала 6 застацца тут, са мной, з маім магутным мужам (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 257). ..славяне — люцічы і шпрэвяне — былі анямечаныя, і сённяшняе графства Брандэнбургскае ўжо стала цалкам нямецкім (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 452).

2. Званне графа.

Грош [ст.-бел. грошь, грошй] м. Даўнейшая медная манета (да 1838 г. двухкапеечная, а пасля паўкапеечная). Найлепшы бычок каштаваў 40 грошаў (А. Карпюк. Белая дама БД, 273). Бібо аднойчы выменяў за медны грош, дадзены яму Алексам, кавалак грубай тканіны (В. Іпатава. За морам Хвалынскім — MX, 51). Так, відаць, дрэнныя твае справы, князь, калі залежыш ты вось ад такіх людцаў, якія за грош гатовы каго хочаш прадаць (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 177). Грош заробіш, два праробіш, Кроў, пот, слёзы век цякуць (Я. Купала. Аб мужыцкай долі 36. тв., III, 98).

0 За тры грошы (можна купіць) вельмі дрэнны. Такога мужа за тры грошы можна купіць. Мусібыць, на свеце адна пані Даміцэля згадзілася пайсці за яго замуж, бо куды ж дзецца з каўтуном? (Я. Колас. Хатка над балотцам 36. тв. у 12 т., V, 271). Як драпянка за тры грошы тое ж. Ну, такі каток харошы, Як драпянка за тры грошы! (Я. Колас. Савось-распуснік — 36. тв. у 12 т., III, 168). Хай харошай ні гроша, абы слава хароша (прыказка).

Грывенька ж. Памянш.-ласк. да грыўня. Праўда ён [Сымон] ня так і бедны: Грошай мае рублёў тры Ды дзьве грывенькі з гары I траяк яшчэ той медны! (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 101).

Грыдзь (грыдзень) [ст.-руск. грйдь, грйдшгь, грйнь — княжы воін] м. Член малодшай княжацкай дружыны ў Старажытнай Русі. Ужо казала чалядзінкам, што дужа падабаецца ёй прыгожы Усяслаў грыдзень (Л. Дайнека. След ваўкалака — СВ, 56). Ды Якава і Чухому неадступна

пільнавалі баярскія грыдні (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 152). Міндоўг мсіхнуў грыдню, каб той прыняў яго (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 31). ..лёгка жылося ёй [Жывене] пры двары, дзе грыдні і сыны людзей вятшых нямала за ёй прылягалі (там жа, 51). ..змарыўшыся, грыдні спалі, нават добра не павячэраўшы (В. Іпатава. Прадыслава Пр., 19). Шчыльна сядзяць за сталамі баяры, грыдзі, кметы-усе тыя, хтоў Полацку біў, гвалціў, рабаваў, паліў (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 43).

Грыдніца [ст.-руск. грйднйца вялікі пакой для збору дружыны; ст.-бел. грйдня, грыдня} ж. Вялікая зала ў княжацкім пакоі, дзе збіралася дружына, ішлі шарады, прымалі гасцей. ..другіраз пажару грыдніцы апаліў мне твар і пакінуў на ім сляды (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 334). [Гайна:] Ён [Дамарат] не дае мне праходу, а зараз ледзь не зацягнуў у грыдніцу. Сказаў, што прышле да бацькі сватоў у Гародню (там жа, 372). Успомніўся Брачыславаў суд у грыдніцы, калі перад братчынай збіраліся на пасад старая чадзь, дваране і людзі меншыя — гараджане, запрошаныя да князя (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 140). Без лішняй цырымоніі (што яму, каго апякае сам галіцка-валынскі ўладар, да князька-суседа, якога трымаюць навагародскія мячы!) вырваў руку і завалюхаў прэч з грыдніцы (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 47).

Грыўна і грыўня [ст.-бел. грйвна, грйвня, грывна 1. Металічнае ўпрыгожанне, якое насілі на шыі. 2. Адзінка вагі пераважна каштоўных металаў. 3. Грашовая адзінка] ж. 1. Грашовая адзінка ў Старажытнай Русі: злітак серабра (або золата) вагой каля фунта. // Залатая або сярэбраная манета. Тыя [варагі] захацелі па дзве грыўні з кожнага смаленскага і кіеўскага двара, князь пагадзіўся — варагі кінуліся ў бойку як ашалелыя, зламалі Яраполкаву дружыну (К. Тарасаў. Тры княгіні Рагнеды ТЖ, 36). Так, яны ляжалі mym сярэбраныя браціны для пітва, залатыя грыўны кожная вагой каля 186 грамаў, двуручныя амфары-карчагі, якія былі і мерай ахвярапрынашэнняў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 293). ..бацька Дубіны сватаў Каліну, уякой чатыры каровы і 6 грыўнаў срэбрам (там жа, 22). [Алекса:] А калі гэтую... дзеўку [заб’е] то вунь колькі золата зяго возьмуць ажно 10 грыўнаў (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 14). Ён [Браціла] уцёк са скамарохамі, вадзіў мядзведзя, іграў на гудку, мілаваўся з бессаромнымі маладзіцамі, піў мёд, а потым разам з сябрукамі забіў багатага латгала з-за грыўняў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 12). — Купцы гэтыя едуць зь Віцебску ў Візбу, вязуць 1000 камянёў жыта, якое куплялі ў Воршы па грыўні за камень, думаюць прадаць яго, накінуўшы па 10 шэлягаў на камень (В. Ластоўскі. Смэрд і ваявода Тв., 31). / у параўн.

Месяц усё-ткі заззяў над зямлёй, як вялізная срэбная грыўня (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 8).

2. Дзесяцікапеечная манета. 1 перавознік бесклапотны Яго за грыўню тут ахвотна Праз хвалі страшныя вядзе (Я. Купала. Медны коннік 36. тв., V, 361). Пасажыры купляюць, спяшаюцца, соваюць дзецям пятакі, грыўні, на хаду кідаюць ягады ў pom (В. Хомчанка ТСБМ, II, 88). 3 пятнаццаці год я ўжо быў у хаце поўным гаспадаром, часам урываў адну-другую грыўню на кнігу (3. Бядуля. Анчар 36. тв. у 4 т., I, 423). Прыйшоў хлопец з царквы, а ў кішэні ў яго аж чатыры грыўні (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, 1,248). Збіралі па грыўні, Капеек па пяць. I цётка і дзядзька ім [дзецям] мусілі даць (Я. Колас. Рагатка 36. тв. у 12 т., Ill, 177).

Грэнадзёр [фр. grenadiers, ад grenade граната] м. 1. Салдатадборных пяхотных і кавалерыйскіх часцей у арміях еўрапейскіх дзяржаў з XVIII да пачатку XX ст. Шэсцьсот старых грэнадзёраў, чатыры сотні карсіканскіх стралкоў, сотня польскіх кавалерыстаў усё яго сённяшняе войска (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 95). ..паслалі навагодняе вітанне вартаўніку палацаваму грэнадзёру, які сумна таптаўся каля чатырохкутнай рашоткі (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 225). / у параўн. Як грэнадзёры ў страі стаялі па баках дарогі кашлатыя ёлкі (там жа, 21).

2. Салдат-пехацінец, прызначаны для кідання ручных гранат.

Губеранскі, прым. Тое, што губернскі. Клопат вымагаў людзей абіваць парогі губеранскіхустаноў, што размяшчаліся тут, звычайна з самайраніцы (М. Віж. Лабірынт Л, 46). Ён наведаў губеранскія прысутныя месцы, казармы, гарнізонны шпіталь (там жа, 74).

Губернатар [ст.-бел. кгубернатор-ь, губернаторь, кубернаторь', лац. gubernator] м., адрадз. Начальнік губерні ў дарэвалюцыйнай Расіі, галоўны правіцель. He дабіўшыся адстаўкі, губернатар пачаў цкаваць яго [афіцэра] (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 100). [Прыстаў]: Вота ж тут стаіць вам, людзі: Даў на вашае прашэнне Губернатар разрашэнне (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 118). Выбіцкі ўздыхнуў: «Э-эх, паніч. Прайшоў той час, калі на зямлі былі толькі Адам і Эва. Прайшоў і не вернецца. Цяпер над Адамам і Эвай цар, потым губернатар, потым ваш ойцец, а потым я, паўпанак» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 39). Але паўсюль — і толькі гэта рабіла лягчэйшай справу маю я сустракаў увагу і дапамогу. I ў асобе малаадукаванага валаснога nicapa,.. і (мой народ жыў!) нават у асобе аднаго губернатара, надзвычай добрага чалавека, сапраўднай белай вароны; ён даў мне рэкамендацельны ліст, у якім загадваў пад пагрозай суровых захадаў чыніць мне ўсялякую дапамогу (У Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 186).

Губернатарскі, прым. Які мае адносіны да губернатара. He будзь губернатарскіх пастанаўленняў аб хуліганстве і цэнзурнага устава, то «нецензурных ругательств» «Сев.-Зап. жйзнь», як відаць, не пажалела б для сваіх чытачоў (Я. Купала. За «А ўсё ж такі мы жывём!...» 36. тв., VII, 210).

Губернатарша ж. Жонка губернатара. [На кавалерыйскіх паручнікаў].. пані губернатарша пазірае з апетытам (М. Віж. Лабірынт Л, 60).

Губернскі, прым. Які мае адносіны да губерні. А як ён [Акім Загорскі] дваццаць год нязменна хадзіў у ганаровых суддзях, і да раздзелу і пасля, у губернскім земскім судзе, то намерыўся ўпячы злачынцу (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 6). Загорскіўжо адзінаццаць месяцаў служыў ганаровым губернскім суддзёй і намерваўся нават падавацца ў вярхі: ён ведаў, што працавітасці і здольнасцей у яго хопіць (там жа, 164). [Дзед:] -Доктар некалькі месяцаў прыязджаў з «губернскага града». А цяпер тут сядзіць (там жа, II, 151).

Губерня ж. Асноўная адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка з пачатку XVIII да 20-х гадоў XX ст.; губернскі горад. Сярод маразоў і бур вельмі вострай зімы 47-га года тры, нават чатыры губерні Беларускія рушылі на вяселле ў Турына, у Ігуменскі павет (А. Абуховіч. Мемуары — Зан., 529). Колькі такіх бяздольных вандроўнікаў блукалі і блукаюць па маляўнічых гасцінцах заходніх губерняў з надзеяй знайсці хоць які заробак (М. Віж. Лабірынт Л, 5). На вокладцы было выразна пазначана чорным чарнілам: «Аб зламысным вынішчэнні казённых лясоў Мінскай губерні» (там жа, 64). П. К., гэтак зваўся наш спадарожны, нарадзіўся і правёў маладосць на Беларусі, але пасля, шукаючы хлеба, выехаў на чужыну, недзе ў паўднёвыя губерні Расіі (Я. Купала. Думкі з пабыцця ў Фінляндыі на Іматры 36. тв., VII, 172). Стаіць [гарадавы], як той пастух над статкам, 1 наглядае за парадкам На тое ж горад і губерня (Я. Колас ТСБМ, II, 91). Усё мацнеў і мацнеў і, урэшце, дакаціўся да губерні агульны лямант: «У апеку яго [Кроера]!» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 325). Мусатаву прыслалі ў памочнікі чалавека з губерні (там жа, I, 278). [Вежа:] — Але ж мясцовасць, адкуль ты родам, гэта Польшча? — Магчыма, — сказаў Кастусь Але цяпер гэта Гродзенская губерня (там жа, 307).»/7эў«а, нехта падаў на яго, прыстава, даносу губерню», -думаў ён (3. Бядуля. У дрымучых лясах — 36. тв. у 5 т., III, 301). Гэта ж першы бабнік быў на ўсю губерню (К. Крапіва. Мядзведзічы — 36. тв., IV, 220).

0 Адпраўляць (адправіць) у Магілёўскую губерню — забіваць, знішчаць. Невядома, што чакае наперадзе. Можа, шампалоў усыплюць, а могуць і расстраляць. Завядуць у цёмны двор, паставяць да сцяны і адправяць у Магілёўскую губерню (Л. Дайнека. Запомні сябе мала-

дым ЭСФ, 33-34). Пайшла пісаць губерня выкарыстоўваецца з іранічнай афарбоўкай, калі кажуць пра інтэнсіўнае разгортванне якіх-н. дзеянняў, пра пачатак перапалоху, розных плётак і г. д. Дубенскі павятовы спраўнік Рамешка .. нагнаў А. Незабы-тоўскага.. і загадаў вярнуцца ў Пінск, дзе здаў яго пад арышт мясцоваму гараднічаму. Пайшла пісаць губерня! (С. Александровіч. Вальнадумца з-пад Нясвіжа Аляксандр Незабытоўскі ЭСФ, 288).

Губка ж. Мера асновы, палатна даўжынёй на хатнюю сцяну. Паволі — спачатку, Хутчэй штораз далей, Вось і ўсё! У канчатку Губку адаткалі. Губку не малую: Локці два без мала! — Колькі на такую Сцяну пражы стала (Я. Купала. Тканне намёткі 36. тв., I, 212). Рукі ўжо вядуць несканчона доўгую нітку па бярвенчатай сцяне: на хвіліну спыніўшыся, яны палічаць пасмы і зноў снуюць і снуюць губка за губкай (В. Палтаран ТСБМ, II, 91). Ішла [Хіса] пазычыць у сястры бёрда — скора трэба выткаць кросны губак на восем (В. Каваль ТСБМ, II, 91).

Гувернёр м. У царскай Расіі выхавацель дзяцей у сям’і, звычайна іншаземец. 1 гаворыць падчашы да сына: «Мой пане! He губі ты малых, не бяры гуеернёра, Hi француза, ні немца, бо будзе нам гора» (В. Дунін-Марцінкевіч. Благаславёная сям’я Тв., 237). Святочныя, яны выйшлі на тэрасу, дзе іх чакала маці з маленькім Вацлавам, гувернёры і некалькі слуг на чале з Кірдуном (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 67).

Гугеноты мн. Французскія пратэстанты, якія на працягу XVIXVIII стст. вялі рэлігійную вайну з католікамі. [Эдмундр Ёй слёзы нечыя нічога ўжо не значаць, .. Забудзе пра цябе і пра твой плач забудзе! I мудра, растаропна будзе Расказваць весела паміж смяхотаў Гісторыю пра гугенотаў (В. Дунін-Марцінкевіч. Апантаны Тв., 112).

Гула ж. Вытанчаная ці выразаная з дрэва моцная кулька-шарык, якую ў гульні ганялі ўдарам палкі; гулу звычайна абсмальвалі над агнём.

0 Гула асмаленая зусім нічога не (атрымаць, зрабіць, дастанецца і пад.). Грошы кладуць у кішэню Ліскоўскія, вы нават не ведаеце колькі. Вам жа з рэдактарам — падстаўным, трэба сказаць, — гула асмаленая (Я. Колас. На ростанях — ЭСФ, 101).

Гульдэн [ням. Gulden\ м. Залатая, пасля сярэбраная манета ў Германіі і некаторых суседніх з ёю дзяржавах у XIV-XIX стст. Збеглы ў Прагу вялікі ключнік фон Вірсберг здолеў дамагчыся ад караля Вацлава пазыкіў дзесяць тысяч гульдэнаў для набору наймітаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 411). Тады б і ў нас магло здарыцца тое, што зусім нядаўна адбылося ў адным мястэчку грэцкага Архіпелага, дзе каралева Аўстрыі ахвяравала бедным 30 000 гульдэнаў, а з тае пры144

чыны, што ў мястэчку зусім не было бедных, мэр, заклапочаны тым, што яму рабіць з ахвяраванымі грайіыма, прасіў яснавяльможную пані вызначыць іншую мэту ахвяравання (Ф. Багушэвіч. Са справаздачы дзейнасці Віленскага зямельнага банка Тв., 174).

Гуменны м. Наглядчык за палявымі работамі і фальваркавай службай. Даў прыказы коману, войтам і гуменным, Пісарам, ахмістрыні, стральцам і стаенным. Далей з падзённікамі сумеў расшчытацца, Урэшце сказаў вознаму, што хоча праспацца (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 448).

Гуны мн. Качавы народ Цэнтральнай Азіі, які прайшоў у I-VI стст. праз поўдзень Расіі ў Заходнюю Еўропу, знішчаючы ўсё на сваім шляху. II перан. Пра фашыстаў. Але не доўга дзікім гунам Чыніць крывавы свойразгул (Я. Колас. На абарону 36. тв. у 12 т., II, 171).

Гунька ж. Зрэбная даматканая посцілка. Кінешся, накрыешся гунькай, павекі зліпнуцца — а ўжо ранак, зноў на каня, астрогіў бок (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 150).

Гусар [ст.-бел. гусарь удалец, смяльчак, зух; польск hussar, ад венг. huszär] м. Салдат венгерскай лёгкай кавалерыі (з XV ст.), а пазней і іншых еўрапейскіх армій, у тым ліку армій Польшчы, Вялікага княства Літоўскага, царскай Расіі. Яшчэ напярэдадні не думаў але тут прыехаў — па дарозе ў Севастопаль — у свой маёнтак Курылавічы васемнаццацігадовы прыгажун гусар Мішка Якубовіч (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 288). Гусар засмяяўся, паказваючы белыя зубы (там жа, 346). У прэзідэнцкіх вёсках стаяла войска, кавалерыя, гусарыў чырвоных мундзірах (А. Гроза. Нечаканы госць Баршч., 443).

о «Сінія гусары»лейб-гвардзейцы. Гэта былі тыя самыя гарадзенскія лейб-гвардзейцы, якіх яшчэ ў 1807 годзе ягоныя жаўнеры з павагаю і страхам празвалі «сінімі гусарамі» (У. Арлоў. Сны імператара-ПМЛ, 218).

Гусаўскі, прым. Які мае адносіны да Яна Гуса. А самае горшае, што гусаўская пошасць і да нас пераходзіць: неразумныя галовы пад апоры нашага касцёла падкопваюцца, зраўняць ксяндза са свецкім чалавекам мараць (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 291-292).

Гусельнік м. Гусляр. ..зладжу банкет і загадаю ўсяку пацеху іграці і гусельнікам, і трубнікам (В. Ластоўскі. Прыповесьць аб старым мужу і гожай дзеве — Тв., 43).

Гусіты мн. Паслядоўнікі Яна Гуса кіраўніка чэшскага рэлігійнанацыянальна-вызваленчага руху. Кароль Чэхіі Вацлаў, які напачатку не перашкаджаў гусітам, улетку 1419 года пад ціскам імперскіх немцаў, царквы і паноў загадаў вярнуць манастырам іхнія ўладанні, а гусіцкім прапаведнікам саступіць месца ў царкоўных прыходах каталіц145

кім святарам (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 429). Польскі кароль, не жадаючы канфлікту з рымскай курыяй і не маючы добрых пачуццяў да саміх гусітаў, адмовіўся [ад чэшскай кароны] (там жа, 430). Наконт гусітаў нічога не скажу, хаця «чашнікі» і дзярмо. Забітых не судзяць (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 41).

Гусіцкі, прым. Які мае адносіны да гусітаў. Тут табе ерась гусіцкая, тут табе — лютарская... (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 41).

Гуслі мн. Старадаўні музычны інструмент. Акалічны народ гуслі знаў гусляра (Я. Купала. Курган 36. тв., V, 73).

Гусляр м. Лірнік або вясковы бард у дахрысціянскія часы; народны пясняр, які граў на гуслях. Даніла пляху гарэлкі стаўляе; Выглянуў аслі госці не ідуць? Найпершы казляр туды паявіўся, Гаспадару ў пояс пакланіўся, За ім — гусляр, там свае брадуць (В. Дунін-Марцінкевіч. Вечарніцы Тв., 213). Гэй, гусляр, гусляр! Ты удар, удар Па струнахзванах, Дай нам з песень дар (Я. Купала. Гусляр 36. тв., II, 229). Дружна маладзіцы Песні запяваюць, Гусляры іграюць (Я. Пушча ТСБМ, II, 99). [Жывена:] I табе [Міндоўгу] па-ранейшаму кланялася б варта, перад табой схіляліся лісліўцы і спявалі песні гусляры... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 257).

Гусляраў, прым. Які адносіцца да гусляра. Пад звон-песню жывучых гусляравых струн Для ўсіх папараць-кветка ўзыходзіць (Я. Купала. Курган 36. тв., V, 73).

Гуслярскі, прым. Тое, што гусляраў. Зіхаціш і гуслярскаю песняй звініш, Узнімаеш [Беларусь] мінуўшчыну даўнюю (Я. Купала. Маладая Беларусь 36. тв., III, 142).

Гута [ст.-бел. гута; польск. huta] ж. Шклозавод. 3 нашае гуты выраб адмысловы Дае англічанка Стэрлінг дукатовы (Я. Купала. Барысаў — 36. тв., V, 202). Альгерд, застаўшыся адзін, падышоў да акна —яно таксама было шкляное, бо майстры з недалёкай адсюль гуты перанялі візантыйскае ўмельства і ўжо варылі для замка хаця і не надта тонкае, але празрыстае, толькі з лёгкімі драбінкамі пяску шкло, і паглядзеў на наваколле (там жа, 546). [Алесь:] Пакуль яны самі [фермеры] здолеюць завесці цукраварні, буды, гуты, плавільні, палатняныя заводы і іншае — мы паспеем на прыдбанні іхніх прадуктаў зрабіцца заводчыкамі, якім сялянская канкурэнцыя нястрашная (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 154). Ім [людзям са шляхты] надыходзіла зараз апошняе разарэнне: выкупу не хопіць і на пашырэнне маленькіх гут і пільняў, душ у кожнага пяцьдзесят-шэсцьдзесятп (там жа, 261-262).

Гутні, прым. Які мае адносіны да гуты. А віхры тыя, яку гутняй печы Віруюць (Я. Купала. Ленін 36. тв., V, 312).

Гутнік і гутняк [ст.-бел. гутнйкь шкловыдзімальшчык] м. Рабочы гуты. Збіваць заработак гутніка фабрыка яшчэ ўхітраецца (Я. Купала. 3 гуты «Залессе» 36. тв., VII, 193). Віна і тут фабрыкі, бо каб яна лепей або хоць акуратней плаціла, то гутняк не быў бы змушаны пасылаць на работу свайго малога дзіцяці (там жа, 192).

Гутнянка, ж. да гутняк. ..тутэйшыя гутнянкі залішне любяць строіцца (Я. Купала. 3 гуты «Залессе» 36. тв., VII, 191).

Гутняцкі, прым. Тое, што гутні. ..пракоціцца часта-густа жудасная, яклетняя бура. і сумная, як восенная ноч, гутняцкая песня (Я. Купала. 3 гуты «Залессе» 36. тв., VII, 191).

Гуф [ст.-бел. гуфь, уфь вайсковае падраздзяленне (атрад, полк, легіён, частка войска] м. Самкнуты баявы строй у некалькі радоў. Тут лоб у лоб сутыкнуліся два гуфы трэск, звон, лютыя крыкі, конскае ржанне, адчайны лямант! (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 162). Сышліся на Вугры, пастаялі гуфаміён, Вітаўт, цесць, на гэтым беразе, а зяць ягоны, Васіль, на тым, пагаманілі па-сваяцку і пацвердзілі мір (там жа, 196). 3 рэдзенькага сасонніку, што рос непадалёку, выкочваўся, зіхцеў на сонцы, няўмольна набліжаўся цяжкі кавалерыйскі гуф (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 230). 7 войска, падзеленае на шэсць гуфаў, павінна было стаяць так, каб флангі далёка выдаваліся наперад, а асноўныя сілы месціліся ў цэнтры дугі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 595). Нейкая хітрасць чакалася там — нездарма ў вешчым паўсне выразна ўбачыў ён, як набракла крывёй рысачка, праведзеная рукой віжа, і яна супадала з гуфам, які павінен узначаліць сын Уладзімір, князь кіеўскі (там жа, 596). II перан. Мноства. Жаніхоў гуф стаіць, — ухопліваючы Андрэеву думку, адказаў Мішка. Толькі куды ёй замуж? Шаснаццаць год. Маладая'. (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 257).

Гымн м. Гімн. Абудзілася ў ім [Сымоне] песьня, Гымн, жыцьцёвы чараўнік, Той няясны клік прадвесьня, Той юнацкі сэрца клік (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 190).

Гэбрайскі [ад гр. hebraios яўрэй], прым. Яўрэйскі. Знаў ён гэбрайскую мову і любіў час ад часу пайсьці ў жыдоўскую сынагогу падыскутаваць (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 77).

Гэнерал м. Генерал. Ты кажаш: гэнерал, поўныя грудзі ардэноў і мэдаляў, але-ж гэнерал ён не ад арміі, а ад ЧаКі, а тутака вялікая розьніца (М. Цэлеш. Вярнуўся чалавек ХБ, 153).

Гэст [польск.] м. Жэст. Учора я ня быў п’яны й дасканала памятаю ня толькі кожнае маё слова, але й гэст, зь якім яно было выказана (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 123-124).

д

Дабраць, незак. Падабраць. Ігнат разумеў, што тут выпадае He­mma сказаць, але ня мог дабраць слова (В. Ластоўскі. Прывід Тв., 13).

Даводне [ст.-бел. доводне, доводно}, прысл. Дакладна. [Бацька:] Даводне вядома, што вы, антытрынітарыі, ужо і на Хрыста, і на Троіцу замахнуліся, подлае, сатанінскае племя'. (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 156).

Дага [ст.-бел. дакга, дека', ст.-польск. daga, deka < лац. daga\ ж. Кінжал. Абаронены кальчугай-байданкай, з буйнымі пляската кутымі кольцамі, жалезнай шапкай, узброены вузкім канчаром і дагай, маскавіт адчуваў сябе ўпэўнена (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 171).

Дагератып [фр. daguerreotupe, ад L. Daguerre прозвішча вынаходцы фатаграфіі (1787-1851) і гр. typos адбітак] м. Фатаграфічны здымак, атрыманы метадам дагератыпіі першым тэхнічна распрацаваным спосабам фатаграфавання на металічную пласцінку, пакрытую слоем ёдзістага серабра, прапанаваным французам Л. Дагерам у 30-я гады XIX ст. [Алесь:] — Бачыў я дагератыпы. Даволі натуральна. Вядома, не партрэт, але нам будзе нічога. Памяць (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 308). [Грынчык:] Яраблю [фотаздымкі] выключна на срэбры. He тое, што некаторыя «наватары» — на медных пласцінках. Яны б яшчэ паперу прыдумалі ці палатніну, як мастакі. Гэта ж дзіка! Чалавекробіць добры дагератып раз, многа — два ў жыцці. Ен павінен быць вечны, дагератып (там жа). ..папрасі ў маці дагератып, які я прыслаў вам з Францыі (маю падазрэнне, што цяпер ён ляжыць у патайным прыскрынку бюро) (У. Арлоў. Пакуль не згасла свечка ПМЛ, 237).

Дагератыпіст [ад L. Daguerre прозвішча вынаходцы фатаграфіі і гр. typosадбітак] м. Той, хто рабіў дагератыпы. Ён [Алесь] стаў у нязграбнай паставе, нібы перад апаратам дагератыпіста (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 179).

Дагератыпны, прым. Які мае адносіны да дагератыпу. Had дзвярыма была шыльда: Дагератыпная майстэрня М. М. Грынчыка (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, II, 307).

Дайноўскі, прым. да Дайнова. Як пры гульні ў варцобы, расстаўляў ён [манах Елісей] постаці князёў нальшчанскага і дайноўскага, жамойцкага і новагародскага, а бацьку свайго Міндоўга то адстаўляў убок, то зноў наперад (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 80).

Дакляраваць незак. Абяцаць. [Куторга]: Бацька твой [Марысі] дакляраваў мне тваю руку за тое, што я буду сведкам проціў ЦюхаяЛіпскага (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхтаТв., 124).

Даклярацыя [ст.-бел. деклярацйя, декларацыя, деклярацыя — дэкларацыя, аб’яўленне, абвяшчэнне] ж. Абяцанне зрабіць, даць што-н. Бухча сваю даклярацыю выканаў: пабыў перад панам за адваката ад усёй вёскі (К. ЧорныТСБМ, II, 121).

Дама ж., адрадз. Жанчына з багатага і інтэлігентнага асяроддзя. Уходзе Псіха,.. Побач з ёю йдуць яе дамы: Лета, Бэля і Кармэн (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 156).

Дамаска ж. (разм.). Шабля з дамаскай сталі. А Залязняк ў Сміляншчыне Дамаску гартуе (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 448).

Даматканы, прым. Пашыты з тканіны, зробленай хатнім, саматужным спосабам. У куце, між акон, — стол, засланы палатняным, даматканым абрусам (Б. Сачанка ТСБМ, II, 130).

Дамачадцы мн., адз. дамачадзец, м. Члены сям’і, а таксама людзі, якія жывуць у доме на правах членаў сям’і. Ніхто не ведае, колькі я нацярпеўся ад сваіх дамачадцаў праз тое, што легкадумна, як яны лічылі, ставіўся да свайго здароўя (У. Ляўданскі ТСБМ, II, 130).

Дамініканец м. Член каталіцкага манаскага ордэна, існаваўшага на тэрыторыі Беларусі з пачатку XVI да XIX ст. (у 1830-1860-я гады кляштары дамініканцаў у Беларусі былі зачынены; у цяперашні час дамініканцы адзін з уплывовых каталіцкіх ордэнаў у многіх замежных краінах). Дамініканец асадзіўля іх ашчэранага каня (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 15). Ён глядзеў на гэтага сённяшняга дамініканца, а заўтрашняга езуіта з жахам і амаль з захапленнем (там жа, 17).

А Манах-дамініканец'. Ужо ў тыя гады хадзіла слава пра манахадамініканца Саванаролу, які заклікаў да пакаяння і скуплення зла (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 56). Знясілены, зайшоў ён да карчмы іўбачыў манаха-дамініканца (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 372).

Дамініканін [ст.-бел. дамйнйкат, ад лац. Dominic] м. Тое, што дамініканец. Учора ў вандроўцы за Вільню за 2 1/2 мілі спаткаўся з вельмі своеасаблівым звычаем «хрышчэння сыроў». ..гаспадыня, адціснуўшы сыр, вымае з торбачкі, кладзе яго на стол, палівае крыж-накрыж вадою і пасыпае соллю, кажучы пры гэтым: «Дамінюк», калі сыр невялікі, або «Дамінік», [калі] вялікі. Цяжка высветліць паходжанне гэтага хрышчэння; мне бабка тлумачыла, што дамініканы мелі белую вопратку, і «ён» белы (Ф. Багушэвіч. Яну Карловічу Тв., 232).

Дамініканскі, прым. Які мае адносіны да дамініканца (дамініканіна). Вялікую князёўну, князёў, баяр размясцілі ў дамініканскім манастыры (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 31). -1 трыста год існуе твой, дамініканскі, ордэн (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Ta149

родні Выбр. тв., 16). Між скрынямі, топчучы манеты, звіваліся захеканыя людзіў белых францысканскіх, бурых дамініканскіх і іншых расах (там жа, 128).

Данайцы мн. Назва аднаго са старажытных грэчаскіх плямёнаў.

0 Дарункі данайцаў — каварная паслуга з мэтай прычыніць зло. Пасажыры б’юць трывогу: іх збуцвелы каўчэг хіліцца іяшчэ, чаго добрага, перакуліцца ад перагрузкі. He таварамі для народа, не багаццямі для працоўных. Дарункамі данайцаў — зброяй! (С. Паўлаў. Воўк ля парога ЭСФ, 112).

Даніна [ст.-руск. данйна — дар; ст.-бел. данйна — 1. Дар, падарунак. 2. Дань] ж. Натуральны або грашовы падатак, якім абкладаў военачальнік, князь, пераможца ў бітве сваіх падданых. Як аднамуз буйнейшых гарадоў ста-ражытнай Русі, у свой час, па дагавору, выплачваў даніну Полацку нават сам Царград (А. Васілевіч ТСБМ, II, 133). А прыехаў бірыч княжы той, хто ўказы аб’яўляе і загадаў звычайную даніну князю аддаваць (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 139). Але Масква валакла цяжкі, усё больш надаедны цяжар даніны Ардзе (В. Іпатава. Алыердава дзіда АД, 602). Але зноўку сеўшы за стол, адразу пра іх [дзяцей] забыўся і пачаў старое, больш для сябе важкае: вяцічы бунтуюць, балгары хітруюць, даніны не xanae (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 53). ..вольныя гэта і даніну не плоцяць! — задаволена вышчарыўся чорны, зарослы барадою ледзь не да вачэй дружыннік (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 227). Аднаму не справіцца яму [хлопцу] з данінай, а дапамагаць няма каму (В. Іпатава. Mapa MX, 339).

Даннік [ст.-руск. даньшікь; ст.-бел. даннйк, даньнйкь — 1. Той, хто плаціць даніну, падатак, пошліну. 2. Той, хто збірае даніну, падатак] м. Той, хто плаціць дань, падатак, пошліну. Лівы пакуль што лічацца даннікамі вялікага князя полацкага Уладзіміра Валадаравіча (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 24). Усё было там, і нават тоненькія шнурочкі межы ранейшых княстваў, дзе і цяпер яшчэ захаваліся ужо не валадары, а толькі даннікі Дзяволтва і Нальшчаны, Полацкае княства і Віцьбескае, Тураў і Аўкштота з Жамойцю (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 438).

Дантыст м. Зубны ўрач. Яму [Саламону] трэба было знаёміцца з фінансавым бокам прафесій розных саматужнікаў, розных вольных прафесій, цікавіўся іхнім бытам, псіхалогіяй. У гэтым выпадку была багатая разнастайнасць: слесары, кавалі, шаўцы, краўцы, токары, панчошнікі, белашвейкі, сальнікі, мяснікі, парыкмахеры, фатографы, дантысты, зубныя тэхнікі, карэтнікі, дактары і шмат іншых, аб якіх ніякага ўяўлення раней немеў (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 281-282).

Дань ж. Toe, што даніна. Натуральны або грашовы падатак, які ў старажытныя і сярэднія вякі збіраўся князем, феадалам са сваіх падданых або пераможцам з заваяванага народа. А князі сабе самі праступства кавалі; а паганыя самі адны, з перамогамі наваліўшыся на Рускую зямлю, дань вымагалі па белцы з двара (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 240). [Ларэнца:] Твае падданыя даню плацілі (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 147).

Дараносіца ж. Каваны сасуд, каўчэг, у якім насілі запасныя святыя дары. Промні сонца, час ад часу прабіваючыся скрозь густыя хмары, выблісквалі на залатых крыжыках, што ляжалі ля алтара, чашы і паціра, дараносіцы, а таксама на жалезных даспехах рыцараў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 60). Ян Жэліўскі нёс у руках дараносіцу — сімвал рэлігійнай свабоды гусітаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 429). Дараносіцы, паціры, крыжы напрастольныя, падвескі, браціны, каўшы. Эмалі, чаканка, чэрнь — у вачахрабіць (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 253).

Дартуар [фр. dortoir] м. Агульная спальня для вучняў у закрытай навучальнай установе. «Божа, якія жахлівыя ледзяныя калоны, які холад у дартуарах!.. Я не магу, я хачу на Дняпро... у Ліпецк, у Кіеў, на манастырскае падвор’е, дзе заўсёды спыняецца маці і дзе грэцкія арэхі падаюць з дрэў!.. (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 260). Надвечар, пакінуўшы цяжкапараненых у інстытуцкім дартуары, інсургенты на лёгкіх фурманках і забраных на конскім заводзе рысаках вырушылі з горада па дарозе на Крычаў (У Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы — ПМЛ, 255).

Дарэктар [ст.-бел. дйректорь духоўны настаўнік] м. Дамашні настаўнік. Варочалісь із лесу вясёлы дружыны, Да ў парадку: напярод малыя дзяціны 3 дарэктарам, ту ж суддзя йдзе рука з рукою 3 яснага падкамора добраю жаною (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 433-434). Ксяндза меў дарэктарам; той пільнаваў срога, He папускаў на кепства, вучыў хваліць Бога (там жа, 443). -Ну, ты, Костусь, чытаць любіш? — Дарэктар Кастуся пытае, Абы хоць гутарка якая (Я. Колас — ТСБМ, II, 142).

Даспехі мн. Баявое ўзбраенне, амуніцыя воіна ў старажытнасці. Промні сонца, час ад часу прабіваючыся скрозь густыя хмары, выблісквалі на залатых крыжыках, што ляжалі ля алтара, чашы і паціра, дараносіцы, а таксама на жалезных даспехах рыцараў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 60). [Райнер] няўцямна мармытаў не то праклёны, не то малітвы, апранаючы даспехі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 112). Штодня ў вайсковых даспехах з’яўлялася княгіня на сценах і сама кіравала абаронай горада! (В. Чаропка. Храм без Бога — Хр., 20).

Даўблёнка ж. Даўблёнае судна. ..пасярод ночы, бачылася асветленая смалякамі царква Дабравешчання, купецкія падвор'і, прыстань, дзе ўлетку заўсёды гайдаліся стругі. вялікія камягі і даўблёнкі, шпю прыходзілі ў Віцьбеск з Рыгі, Любека, Кіева і везлі тавары як з усходніх Візантыі, Венецыі і Сірыі, так і заходніх краін (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 545).

Даўгушы мн. Від старадаўняга транспарту. Алесь вырашыў капануць субяседніка, масквіч ці не. А чаму «калібер»? Па думскаму каліберу рабілі пры генерале губернатары Галіцыне. Даўгушы ён загадаў знішчыць, а ўсім парабіць такія па думскаму каліберу, узору. To рамізнікі самыя экіпажы так сталі зваць... Дурны народ... (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі — 43, 286-287).

Даўцэпны [ст.-бел. довтйпный, довстйпный, довтепный, довтыпный, достйпный, дофтйпный', польск. dowcipny дасціпны, разумны] прым. Кемлівы. [Жанчына:] 3 вамі ж, я думаю, мы знойдзем згоду, пан чалавек не толькі даўцэпны, але і храбры воін (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 145).

Дачыненьні мн. Адносіны. Бацька ягоны меў нейкія блізкія дачыненьні да Васільянаў, а ён сам цікавіўся галоўна дэманалёгіяй, кабалістыкай і да г. n. (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 77). ..такія дачыненьні склаліся ў іх [дзяўчат] даўно, а ён [Раман] быў для іх свой, хоць і належыў, як яны казалі, Валі Камоцкай (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 44).

Даязджач і даязджачы м. Даездчык, псяр, які распараджаецца хартамі на паляванні. Часам на паляванні стралецкія смыкі Асочаць лес пачуеш стралы, сабаклаі, Аж даязджач на дзіка натрапіць у гаі (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 467). Аж суддзя даязджачым кажа, штоб прысталі (там жа, 463). Трухаючы задам і перавальваючыся, звер бегусё хутчэй проста на Юлляна. Вось ён пакінуўубаку даязджачага, і Карп, выпрастаўшыся, кінуўся на лыжах у бок сёмага нумара, на дапамогу... (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 203). «Карп, — сказаў бацька, — старшы даязджачы. 3 гэтым, брат, трымай вуха востра. Сур-ровы» (там жа, I, 55).

Даязджачы, прым. Які мае адносіны да даязджачага. Карп падышоў да іх і, не вітаючыся, пачаў дакладаць звонкім і трошкі сіпаватым, даязджачым голасам (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 55).

Дварак [польск.] м. Прыдворны. Ларэнца, дварак (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 133).

Дваранін [ст.-бел. дворанйнь, дворенйнь, дворэнйт,, дворянйн-ь — 1. Дваранін. 2. Каралеўскі чыноўнік. 3. Прыдворны. 4. Рыцар, тампліер, 152

храмаўнік. 5. Узброены слуга, чаляднік. 6. Перан. анёл] м. 1. Знатны чалавек, які належаў да вышэйшых слаёў грамадства. Лукаш Леўчанка, дваранін па паходжанню, прыблукаў сюды з Украіны і асталяваўся ў Верхані (Я. Колас ТСБМ, II, 158). А сяляну губерні восемдзесят се.м тысяч пяцьсот шэсцьдзесят адна душа па тры душы на аднаго двараніна (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 57). ..княгіня Медзіяланская.. тамтэйшага двараніна, Гервасія Выліваху, у веры пераконвала (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289). Глінскі аб’яднаў вакол сябе многіх праваслаўных князёў, ..многіх гаспадарскіх дваран, шляхціцаў (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 9). Цераз адчыненыя вароты ўваходзе А. Блякс. .. За ім мнагалічная прыдворня дваран, духоўнікаў і службітаў (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 129).

2. Вольны слуга на Русі (з XII ст.), які атрымліваў зямельныя надзелы на час вайсковай службы ў князёў і найбольш багатых баяр. Яна дачка майго старшага і вельмі знатнага дружынніка, цяпер ужо двараніна, адказаў ён (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 146).

Дваранства н. 1. 36. Дваране. Да прадвадзіцеля дваранства, пана Прашынскага, я прыглядаюся (М. Віж. Лабірынт Л, 48). Ен занадта добра ведаў іх, і жыццё маскоўскага дваранства не выклікала ў ім нічога, акрамя пагарды (У Караткевіч. Зброя 43, 296).

2. Званне двараніна. Пасаду можна адабраць толькі разам з гер'бам — пазбавіўшы дваранства (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК).

Дваранчык м. Зневаж. да дваранін. ..напалоханыя дваранчыкі навыперадкі вылузваліся са скуры, каб барацьба ішла толькі ў нацыянальна-вызваленчым кірунку «за незалежнасць вялікай каталіцкай Польшчы» (М. Віж. Лабірынт-Л, 181).

Дварачка [польск.], ж. дадварак. [Кацярынка]: У гародзе качка, За гародам качка. Любіць, любіць мойміленькі. Хоць я не дварачка! (Я. Купала. Прымакі 36. тв., VII, 241).

Дваровы і дваравы [ст.-бел. дворовый}, прым. 1. Узяты ў панскі двор для абслугоўвання памешчыка (аб прыгонных сялянах); прыдворны. Зосю «Мікалаішку» зналі.. многія дзецюкі з бліжэйшых к Сілцам вёсак, дробныя фальваркоўцы і дваровыя служачыя (Ц. Гартны ТСБМ, II, 158). Паны часта прыязджалі на падпітку, беручы з сабою ў лес дваровую чэлядзь — кухараў, лёкаяў (М. Віж. Лабірынт — Л, 99).

2. У значэнні наз., м. [Кроер:] Хто прыдумаў? Галадранцы прыдумалі! У якіх сваіх душ няма. Зайздрасць іх бярэ! Мнішкі прыдумалі, Вірскія! Людзі з двума дваровымі жабракі! (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 224). Сам [аканом] ехаць ..[да пана] баіцца. Надумаўся ён паслаць каго з дваровых (X. Якімовіч — ТСБМ, II, 158).

«Яму, старому, трэба езьдзіць за ўсякаю каланіцаю, бытцым німа каму ешчэ з дваровых»... (М. Гарэцкі. Рунь Р, 7). Селі ў апошні раз сумесна снедаць — яна [княгіня], дзеці, варта, дваровыя (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 59). Алесь сам чуў ад дваравых, што Халімону даўно варта было б яе [жонку] набіць (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 60).

Дварэцкі [ст.-бел. дворецкйй, дворетцкйй 1. Дваровы, тое, што адносіцца да двара. 2. У значэнні наз. Кіраўнік каралеўскіх маёнткаў; галоўны начальнік, які загадваў гаспадаркай і прыслугай пры двары тытулаванай асобы; эканом] м. Старшы слуга ў панскім доме, які загадваў гаспадаркай і кіраваў прыслугай. Дварзцкірукі нявесты развёў ды клікнуў маладога (А. Карпюк. Белая дама БД, 306). Туды ж кінуў сваю думку і дварэцкі Дзмітрый Пешкаў: «Літоўцам трэба паказаць, што і мы маем гонар» (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 30).

Двор [ст.-бел. дворь 1. Асобная сялянская гаспадарка. 2. Панскі, скарбовы, шляхетны маёнтак; і інш.] м. 1. У Вялікім княстве Літоўскім да сярэдзіны XVI ст. уласная гаспадарка феадала з комплексам жыллёвых і гаспадарчых будынкаў, ворнымі землямі і іншымі ўгоддзямі (паняцце двор пазней было заменена тэрмінам фальварак). Крамянец, вядома, не Мальбарк, але ж не двор (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 428-429). II Цэнтральная сядзіба феадальнай гаспадаркі. [Княжыч:] Узяць хачу ў княжы двор цябе... не пашкадуеш... апрану ў заморскія тканіны... (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 202). Адразу ж пасля таго, як шляхціц пакінуў двор князя Шамяціча, ён накіраваўся на гарадскі рынак, дзе запасся ежаю і рушыў на Волагду (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 169). Н Панскі маёнтак, памесце. Ад родных ніў, ад роднай хаты У панскі двор дзеля красы Яны, бяздольныя, узяты Ткаць залатыя паясы (М. Багдановіч ТСБМ, II, 159). Памятаў Рыгор і тыя моманты, калі цёмныя лістападаўскія ночы асвятляліся вогненнымі факеламі з панскіх двароў (Ц. Гартны ТСБМ, II, 159). Дзе стаяў двор панскі Грознаю пікетай, I паны спраўлялі Гарцы ды банкеты, — Там цяпер красуюць выселкі, пасёлкі (Я. Купала. Дзе стаяў двор панскі... — 36. тв., IV, 168).

2. Світа манарха з прыдворных чыноў. [Войшлак:] Я скажу... папрашу бацьку, каб цябе [Апфію] ўзялі ў двор. Маёй сястры патрэбна такая, як ты (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 38). // Манарх (цар) і яго акружэнне. ..але лёгка жылося ёй [Апфіі] пры двары, дзе грыдні і сыны людзей вятшых нямала за ёй прылягалі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 51). Будучы апазіцыйна настроеным да царскага двара, Сувораў не аднойчы трапляў у няміласць («Беларусь» — ТСБМ, II, 159).
3. Раней так называлі любую грамадскую ўстанову (манетны, земскі, мытны, калымажны, пасольскі двор і інш.). II Аміністрацыйны або адміністрацыйна-гаспадарчы цэнтр воласці. Кутоўцы, страціўшы веру ў земства і двор, пачалі між сабой сварыцца, каму зь іх двох трэбамост будаваць (В. Ластоўскі. Мост у Кутох Тв., 37).
4. У Вялікім княстве Літоўскім у XIII-XVIII стст. сялянская гаспадарка як аб’ект і адзінка абкладання павіннасцямі і падаткамі; тое, што дым.

о Пастаялы двор памяшканне для начлегу з дваром для коней і экіпажам для праезджых, звычайна з тракцірам. I пойдуць [катаржнікі]. Пойдуць. А паўз іх будуць пралятаць тройкі са срэбнымі дугамі. Будуць стаяць багацюшчыя пастаялыя двары, бо гэта не толькі дарога слёз, а і дарога «да Макарыя», на кірмаш (У. Караткевіч. Зброя 43, 346).

Дворка ж. Дваровая дзеўка.

А Дзеўка-дворка. [Навум]: He для нас, знаць, дзеўка-дворка. Добра кажа прыгаворка: Гдзе толькі мужык з слаўцом, Там за ім пуга з вузлом (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 40).

Дворны [ст.-бел. дворный], прым. 1. Які належыць панскаму двару. На дзірванок на дворны Я [праступнік] ездзіў на начлег (Я. Купала. Праступнік 36. тв., I, 191).

2. Узяты ў панскі двор для абслугоўвання памешчыка ..народ (сяляне і местачкоўцы) за прыхваснямі дворнымі не пайшоў (Я. Купала. Ці маем мы права выракацца роднай мовы 36. тв., VII, 184). [Уршуля]: Яшчэ ніў воднай кніжцы не вычытала я, каб дзяўчына, і асабліва дворная, так пачціва мысліла, як ты (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 53-54). Узяў маладзеньку жонку, разгаворну, красну, баш малінку, бяда! дзеўку дворну (В. Дунін-Марцінкевіч. Травіца брат-сястрыца Тв., 334).

Дворня ж., зб. У часы прыгону прыслуга пры панскім двары, доме; дваровыя людзі. Прывяла гусляра з яго ніўных сяліб Дворня князева ў хорам багаты (Я. Купала ТСБМ, II, 159). Алесь чуў і пра яе [графіню]. Дворня казала (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 81).

Дворскі [ст.-бел. дворскйй прыдворны; і інш.], прым. 1. Прыдворны. [Пятрук]: Эт, панно... хацеў сказаць: ясны пане; — я чалавек бывалы, зубы з’еў на дворскай службе (В. Дунін-Марцінкевіч. Залёты Тв., 140).

2. У значэнні наз., м. Упраўляючы княжацкай гаспадаркай. Андрэй дворскі і ваявода князя Данілы, важны чын і знатная асоба ГаліцкаВалынскай зямлі (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 17).

Дворышча [ст.-бел. дворшце, дворшцо, дворйсчо, дворыіце 1. Земляробчая гаспадарка, маёнтак, памесце, сядзіба, фальварак, хутар. 2. Прысядзібны ўчастак. 3. Падворак] н. Маёнтак. Лясная сцяжына хутка выскачыла на поплаў.., за якім пачыналася дворышча аканома (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 21).

Двузлотка ж. (разм.). Грашовая адзінка (два злотыя). Калі часам дзе двузлотку Зарабіў ты [мужык] ў пана дзе, Дык, на чынш і на падаткі Яе воласць забярэ (Я. Купала. Ах, ці доўга... 36. тв., I, 284).

Джаузаб м. Страва з рысу. [Салім] пстрыкнуў пальцамі і загадаў жанчынам уносіць стравы. Стоячы ля гаспадароў, ён гучна абвяшчаў назву кожнай: — Гэта джаузаб, зроблены з самаркандскага рысу (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 169).

Джура м. Вартаўнік, воін для даручэнняў. Моцны, не стары яшчэ джура зрабіў крок наперад (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289).

Дзедзіна [ст.-бел. дедйна дзедаўскае валоданне, дзедаўшчына, спадчына] ж. Спадчыннае радавое ўладанне. Сынок твой без цяберасце на лес гледзячы. Прыляці, крэчат мой, на дзедзіну (У Арлоў. Каля дзікага поля МКГ, 150). ..і можа, у гэты самы час ужо гарэлі, руйнаваліся іхнія [баяраў] вотчыны і дзедзіны (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 223). I слава няўдачніка яго [Вітаўта] не кранула, а Ягайлу кранула: асаджаў Мальбарк, усю Прусію сваёй дзедзінай называў, а на справе паспяшаўся (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 413).

Дзедзіцтва [ст.-бел. дедйцство, дедйцтво і інш. 1. Права на атрыманне чаго-н. у спадчыну. 2. Атрыманае ў спадчыну зямельнае валоданне; і інш.] ж. Спадчына. Куды я пайду ад іх? аднойчы горка сказаў Андрэй, паказаўшы на паліцы, дзе ляжалі скруткі пергаментаў і стаялі цяжкія, у драўляных ці скураных пераплётах, рукапісныя кнігі. — Пайду, а іх тут зваляць у кучу і спаляць. Каму ўсе патрэбна?.. Можа, дачакаюся, калі прыйдзе дбайны гаспадар, каму старадаўняя слава дзедзіцтва баліць... (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 267).

Дзедзіч і дзедзіц [ст.-бел. дедйчь, дйдйчь 1. Спадчыннік, пераемнік, які мае права на наследаванне. 2. Спадчынны ўладар, манарх, наследнік трона; намеснік, кіраўнік правінцыі; і інш.] м. Спадчынны ўладар, спадчыннік. [Камісар]: Я паклікаў вас сюды, дзеці мае, каб паведаміць а важнай навіне: наш пан, а дзедзіч тутэйшы, у гэтых днёх мае прыбыць з заграніцы; а тым часам даручыў вяльможнаму пісару Дабровічу, свайму сваяку і даўнейшаму апякуну, даведацца а стане тутэйшых сялян, ці не маюць ад мяне якой крыўды (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 24). Як дзедзічу аддалі той вянок прыгожы, Пайшлі ўсе госці ў танец, з кім і як хто зможа (В. Дунін-Марцінкевіч. 156

Літаратарскія клопаты Тв., 279). «I будзе Давыд нам заступай, і абаронцам магіл сваіх дзедзічаў, і спадкаемцам мяча Даўмонтавага» (В.Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 369). «Мы, Уладзіслаў, ласкай божай кароль польскі, .. і Аляксандр, ці Вітаўт, вялікі князь Літоўскі, зямель Рускіх пан і дзедзіч, аб’яўляем сапраўдным прывілеем усім, каму ведаць належыць, цяперашняму і наступным пакаленням...» (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 422). [Комтур:] ..няхай Сігізмунд прапануе яму [Вітаўту] каралеўскую карону, з той, аднак, умовай, каб парваў вунію з Ягайлам і ніколі не пісаў і не казаў «дзедзіч Жмудзі» (там жа, 301). 7 ён [Алесь] таксама дужа разумны, ледзь не зрабіў так, як нейкі там дурны дзедзіц (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 55). У тыя часы на Прыдняпроўі ў багатых дзедзіцаў заўсёды існавалі пры стайні, манежы, праварыне і бегавых дарожках — словам, пры ўсім, што складала конскі завод, — некалькі пакояў, штосьці накшталт мужчынскага клуба (там жа, 1,356). Тарантас лакіраваны. Ага, едзе дзедзіц Іван Таркайла (там жа, 78).

Дзедзічка, ж. да дзедзіч. Уладальніца. 77. Кароль ажаніўся з Ідаліяй Юдыцкай, апошняй дзедзічкай Глуска (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 528).

Дзежка [ст.-бел. д'Ь.жжа] ж. Драўляная пасудзіна. Будзем хлеб рашчыняць, Цеста ў дзежцы мясіць Дый у печку садзіць (Я. Купала. Сейбіт 36. тв., IV, 433).

Дзекабрыст м. Удзельнік рускага дваранскага рэвалюцыйнага руху, які завяршыўся паўстаннем 14 снежня 1825 г. Імператар, які загнаў на вечную катаргу ў Сібір лепшых барацьбітоў за свабоду — дзекабрыстаў, не пасмеў крануць безабароннага паэта (Я. Купала. Любімы паэт 36. тв., VII, 276-277). «А маніфест 26 жніўня?» — спытаў Франс. «Што? Вяртанне дзекабрыстаў? Звар’яцелыя старыя шаптуны. Іх там варта было пакінуць. Нічога не ўмелі, нават ударыць» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 14). Міхаіл Мікалаевіч Мураўёў родны брат аднаго з першых дзекабрыстаў заснавальніка «Саюза выратавання» Аляксандра Мураўёва (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 49).

Дзесятнік [ст.-бел. десятнйкь — 1. Службовая асоба, у веданні якой знаходзілася 10 чалавек ці 10 гаспадарчых адзінак. 2. Зборшчык пошліны. 3. Дзесятнік] м. 1. Тое, што дзесяцкі ў I знач. Гэта сельскі дзесятнік, ён лысіну гладзіць, Ен знаець іспраўніка, знаець асэсара, Маскалёў на кватэру, як чартоў нам садзіць (Ян Чачот. Віншаванне з аказіі імянін Юзэфа Яжоўскага — Зан., 24). 7 дзесятнікі не так, баш, як гдзе, — He здзекуюцца сельскай грамадзе, He грозяць глумам, з вазоў не хватаюць, Кіём не б’юць, у часць не цягаюць! (В. Дунін-Марцінкевіч. Вечарніцы Тв., 201). Успомнілася яму [хлопчыку], як колькі разоў 157

падпісваўся за няграматных на павестках, што дзесятнік прыносіў з воласці (3. Бядуля. Летапісцы 36. тв у 5 т., II, 112).

2. Малодшы камандны чын у Маскоўскай дзяржаве XV-XVII стст. // Асоба, якая мела гэты чын і кіравала дзесяткам ратных людзей гарадавой службы (стральцамі, гарадавымі казакамі, пушкарамі і інш.), а таксама датачнымі людзьмі, якія пажыццёва былі абавязаны служыць у войску ў ваенны час.

Дзесятуха ж. Папера ў 10 рублёў, дзесятка. За свой разнастайны тавар вы атрымлівалі, відаць, раней царскімі дзесятухамі, а цяпер савецкімі чырвонцамі! (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 158).

Дзесяціна [ст.-бел. десятйна, десетйна 1. Дзесятая частка чаго-н. 2. Зборы, адлічэнні ад даходаў свецкіх уладароў на карысць царквы; і інш.] ж. 1. Мера зямельнай плошчы, роўная 2400 кв. сажням або 1,09 га, якой карысталіся да ўвядзення метрычнай сістэмы. Скібіна ў скібіну, Загон у загон, Валі дзесяціну, He лічы варон! (Я. Купала. Араты 36. тв., II, 45). Жыў сабе проста, гаспадаркі вялікай ня меў: шэсьць дзесяцінаў зямлі, добры конь, са тры каровы, авечкі, сьвіньні ды іншае (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 22). Сала возьмуць, бліноў матка напячэць, еады у бітлажцы набяруць, выйдуць у трох на дзесяціну у Дуброўках, у паноў гдзе сенакос купілі (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 62). У багатых на сельсовецкіх паперах знікае па некалькі дзесяцін зямлі (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 162). Пад шалёнае «ку-га» невядомыя стрэламі адагналі працуючых і пачалі гайсаць па дзесяціне, выбіваючы яе капытамі, як ток (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 269). Навокал на многіх дзесяцінах шумеў і хваляваўся пад асеннім дажджом закінуты, глухі, чорны ад старасці і вільгаці парк (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 207). ..давялося прадаць восем дзесяцін зямлі з дзесяці (там жа, I, 39). «Тады атрымай трыццаць, — бацька глянуў на Алеся і паправіўся, — не, нават сорак восем дзесяцін...» (там жа, I, 69). ..сяляне выкупілі ў Грынявіцкіх 16 дзесяцін і 334 сажні (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 43).

2. Падатак на карысць царквы ў размеры 1/10 часткі даходу. Альберт, праўда, яшчэ не бярэ даніну і царкоўную дзесяціну з ліваў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 24). Жылі ж мы з бацькам са свайго мазаля; вялікаму князю падатак заплоціш, царкве дзесяціну, а яшчэ ардыншчыну з сярэбшчынай, вось і голы, як бізун (У. Арлоў. Кроніка Лаўрына Баршчэўскага МКГ, 155). [Святар:] А плаціцьжа царкоўную дзесяціну лацінянам, згодна праваслаўнаму царкоўнаму праву, мы адмаўляемся (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 163). [Поп:] Мацнее князь Уладзімір. Няма нікога, хто здолее з ім ваяваць. Вось устанавіў ён дзесяціну для царквы, кожная дзесятая грыўня, кожны дзеся158

ты сноп пойдуць царкве (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 110).

Дзесяцкі [ст.-бел. десятскйй службовая асоба, у веданні якой знаходзілася 10 чалавек ці 10 гаспадарчых адзінак] м. 1. Выбарная асоба з сялян (звычайна ад кожных дзесяці двароў), якая выконвала грамадскія і паліцэйскія абавязкі у Расійскай імперыі. [Куторга]: Толькі што пан асэсар прыехаў, а такі сярдзіты, не дапускай госпад! Як ліхі татарын. Як толькі ўехаў у ваколіцу ды стаў каля Бэркі, дык зараз і закрычаў: дзесяцкіх, соцкіх! (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта Тв., 120). Стараста зачыніў у стопцы дзверы і загадаў дзесяцкаму нікога туды не пушчаць, пакуль не прыедзе ўраднік (П. Галавач ТСБМ, II, 179). Тут на яго накінуліся стражнік і дзесяцкія (Я. Колас. Соцкі падвёў— 36. тв. у 12 т., IV, 31). Айцец Сымон застыў пасярод дзяцінца, адчуваючы сваю адзіноту, сваю непатрэбнасць варце, мужыкам, што хадзілі ў царкву па прымусу цівуна і дзесяцкіх, якія таксама хадзілі ў царкву па княжацкаму загаду (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 95).

2. Камандзір 10 воінаў. За смеласць, развагу іўдачу простага воіна ставяць дзесяцкім, дзесяцкага сотнікам і даюць сярэбраны посуд, табун коней, рабоў і жонак пераможныхзнатныхлюдзей (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 36). -Дзесяцкі?-Дзесяцкі. —Хочаш быць соцкім? У мяне! He, — той горда ўскінуў галаву (там жа, 254-255). Баяр — ужо сотнік, Усяслаў — дзесяцкі і Алегужо нароўні са сталымі дружыннікамі! (там жа, 351). Дзесяцкі Ірвідуб жаніў малодшага сына, васемнаццацігадовага Рэдзьку (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 4).

Дзіба ж. Шаўковая тканіна, шытая залатымі ці сярэбранымі ніткамі. Нар, прыцмокваючы і вохкаючы, прымаў скруткі з дзібай, — з яе, шаўковай тканіны, шытай золатам ці срэбрам, шылі заслоны ў храме — альбо скрынкі з шкляным посудам, які выраблялі майстры ў Новагародку, альбо, часцей, аксамітавы кашэль з манетамі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 45).

Дзібаджа ж. Шаўковае персідскае покрыва. Ірына ажывілася, успомніўшы былое, і папрасілася ў кладавыя, дзе ляжалі скруткі тканін, сувоі карункаў, стаялі каштоўныя, шытыя золатам пантофлі былых уладальніц старадаўняга маёнтка, віселі дзібаджы. дзівіцісіі, скарамангіі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 213).

Дзівіцісія ж. Парадная вопратка. Ірына ажывілася, успомніўшы былое, і папрасілася ў кладавыя, дзе ляжалі скруткі тканін, сувоі карункаў, стаялі каштоўныя, шытыя золатам пантофлі былых уладальніц старадаўняга маёнтка, віселі дзібаджы, дзівіцісіі, скарамангіі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 213).

Дзіда [польск. dzida, ад тур. dzida] ж. Старадаўняя колючая зброя; піка. Трашчаць дзіды сталёвыя, Шумяць харугві стужкамі Сярод палёў няведамых (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 259). ..калыхаліся дзіды, ляцела з-пад капытоў дарожная гразь (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 156). ..праменны коньнік усадзіў ёй [змяі] у горла канец сваёй дзіды (В. Ластоўскі. Юга і грамавік Тв., 20). Дзіда ўпілася ў ягоныя грудзі, ён упаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 85). Варта цясніла цікаўных уніз, у ручаіны-вуліцы, таўкла ў каршэнь упартых, зацятых новагародскіх рамеснікаў, якія жадалі бачыць усё да драбніц на свае вочы, дзідамі падколвала хлапчукоў, якія гронкамі звешваліся з дахаў мураванак не дай Божа, разаб'ецца каторы, азмрочыць свята (там жа, 59). I пры гэтым некаторая пагарда да кніг наогул, бо ён [Загорскі] любіў абшары, бег каня, дзіду, што ўпіваецца на скакуў шыю япрука (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 163). Дзіда ўдарыла ў абсівераную, худую выю (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 100). / у параўн. Гусак з ваяўнічым задорам кінуўся на мяне, выцягнуўшы, як дзіду, доўгую шыю з завостранай змяінай галавой (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 25). Певень мае чым гардзіцца і ганарыцца: пер'і адліваюцца ў розныя колеры, на крыллях агняцветныя кружалкі, на шыі і грудзях мігаціцца цёмна-сіні панцыр, сталёвая дзюба моцная, як дзіда, ногі апранутыя ў залатыя нагавіцы, хвост — вязка брыльянцістых абручоў (там жа, 49). Поп нагою таўчэ, Нібы дзідаю (Я. Колас. Як non зрабіўся авіятарам 36. тв. у 12 т., III, 137). II вобразн. I на курганах, і тут, але радзей і радзей, магутна і сакавіта тапырыў свае дзіды баец-чартапалох (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 106). Алесь бачыў, як праменні сонцаўсё часцей прабівалі сваімі дзідамі лістоту, як яны прабіраліся ў самы гушчар, як насустрач ім дымела зямля (там жа, I, 277). // перан. [Жывена:] -1 веды мае, і чысціня, і спакой — меч для іх, дзіда вострая (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 20).

Дзікамыт м. Ястраб, што ліняў (мыціўся) на волі. ..адзін з ястрабаў, прывязаны ў спешцы заблізка да лепшага дзікамыта, зжор таго, такшто раніцай ад птушкі, за якую было аддадзена памытчыку столькі кун, што за іх можна было купіць хату ды некалькі кароў, засталіся толькі косці ды nep’e (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяўПр., 208).

Дзінар [ст.-бел. дйнарь, денарь — сярэбраная або залатая манета ў Старажытнай Грэцыі і Рыме] м. Літоўскі рубель з чыстага срэбра альбо адна капа, якая змяшчала 60 пражскіх грошаў. [Каваль:] Маці мая пару разоў хадзіла да Рацібора, ён загадаў паставіць ёй добрую хату і даў жменю літоўскіў дзінараў (В. Іпатава. Альгердава дзіда — АД, 489). -1 хаця ён не вылечыў твайго сына, ты ўсёроўна дасі яму за 160

тое, што прыехаў, чатыры дзінары (В. Іпатава. За морам Хвалынскім-МХ, 184).

Дзіскас [ст.-бел. дйскось < гр.] м. Талерка, блюда. Кубкі, зброя каштоўнейшая, місы залатыя і срэбныя, манеты скрынямі, пярсцёнкі, бранзалеты, ажаролкі, зліткі і срэбныя, і залатыя з каменнямі, кнігі, чашы для прычашчэння, дзіскасы, манстранцыі, кандэлябры, рэлікварыі, іконы дзівоснай работы і абклады дзіва (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі — 43, 252). Рабавалі так, каб назаўтра няма з чаго было прычасціць. Паціры, дзіскасы, дарахранільні, лампады, грошы з тайнікоў і скарбонак, каштоўныя камяні (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 203).

Дзіэтарый м. Камергер, палацавы чыноўнік. А колькі асалоды бывала, калі на прыдворных пагулянках дзіэтарый ківаў слузе, і той урачыста падносіў коміту віноў залатым кубку (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 168). Ужо дзіэтарыі распалілі кадзілы, і пахкі дым тонкімі струменьчыкамі прабіваўся з-за другой заслоны, злева ад трона (там жа, 218).

Дзюйм м. Адзінка старой меры даўжыні, 1/12 фута, роўная 2,54 см. Пад брунаватай белай світкай, за чырвоным паясом былі два пісталеты і доўгі, дзюймы на чатыры даўжэйшы, чым ва ўсіх, корд (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 76). 3 доўгай цэльнай палкі, рассечаная амаль наскрозь глыбокімі выразамі праз кожную чвэрць дзюйма — і ўмацаваная па баках, спіне і жываце жыламі на ўсю даўжыню, яна [штучная змяя] нават пафарбаваная была (там жа, I, 34). ..даўжыні ў ім [цмоку] было сем з паловай лагожаскіх сажняў, а калі пацікавіцца немец, то восем і адна пятая фадэна, а калі, можа, ангелец, то сорак дзевяць футаў і яшчэ дваццаць два дзюймы (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 8).

Дзюрка ж. Дзірка. Потым прымусілі [Кузьму] распрануцца, якмаці радзіла. Заглянулі ў рот, у вушы, ва ўсе дзюркі й шчэлкі (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі»ХБ, 129).

Дзягцяр і дзехцяр м. Той, хто саматужным спосабам гнаў дзёгаць з бяросты. Памяталі, а дакладней перадавалі па памяці, што ў даўні час сядзеў тут дзягцяр, а што з ім стала, кім даводзілася яму Кульчыха жонкай, дачкой, сястрой ці проста прыблудзіла і заняла пакінуты двор, гэтага ніхто не помніў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 205). Апрача камісіянераў праязджалі і праходзілі праз Пасадзец розныя людзі: дзехцяры, анучнікі, мануфактуршчыкі на фурманках (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 241).

Дзядзіна ж. Жонка дзядзькі, цётка па дзядзьку. Як жывіцё?.. Якмаладая дзядзіна? (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? — Р, 128). ..тое, лепшае

чэлавецка-беларускае, што узгадувала ва мне семья (не ўся семья Ha­ma, а мама, дзядзіна, цётка, дзед, дзядзька і яшчэ той гэты) тое выкарэняла доўгі час школа (там жа, 124). Ну. і дзядзіна ў мяне была, а багатая дык багатая! Было ў яе сем маргоў зямлі, адна каза, сем хлявоў, тры гумны, а ўсе поўныя: у адным мак, у другім так, а ў трэцім цапы віселі (Ф. Багушэвіч. Дзядзіна Тв., 121).

Дзядзька (пястун) м. Выхавацель. Мілы дзядзька! аж падскочыў у сядле малады княжыч, замахаў мячом. Дазволь мне выратаваць князя Данілу'. (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 15).

Дзядзькаваны, дзеепрым. Аддадзены на часовае выхаванне селяніну; пакормны. Яўспомніў цябе, сказаў стрымана Война. -.. Дзядзькаваны хлопчык з панскага гнязда» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 276). ..прыехаўу Маскву будучы камісар паўстанцаў Ніжняга Прыдняпроўя князь Алесь Загорскі з сябрам Мсціславам Маеўскім, старым «дзядзькам» Кірдуном (а па прозвішчы «Халява») і «дзядзькаваным» сваім братам, вольнаадпушчанікам Кандратам Кагутом (У Караткевіч. Зброя 43, 283).

Дзядзькавое [тэрмін паходзіць ад слова дзядзька, бо селянін, які часова даглядаў шляхецкага сына, прыходзіўся яму як дзядзька: выхоўваў яго, вучыў розуму] н. Тое, што атрымоўваў селянін ад шляхціца за выхаванне шляхецкага сына, пасля таго, як той вяртаўся ў родную сям’ю. [Павал:] ..прыязджаў Карп з маёнтка. Сказаў, што паны пагаворваюць: маўляў, досыць. Маўляў цяжка Міхалу Кагуту без нашай дапамогі, і час браць Алеся... Гэта каб за цябе [Алеся] бацька «пакормнае» і «дзядзькавое» атрымаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 11).

Дзяжа ж. Тое, што дзежка. Бацька з маткай века Ад дзяжы дзяржыць, А наімгарэлка I хлеб-соль ляжыць (Я. Купала. Нікому — 36. тв., V, 26).

Дзяклавае н. Тое, што дзякло. Мікаш радаваўся хопіць на дзяклавае, а чынш у яго гатовы, і куры ёсць, і яйкі (В. Іпатава. Гайна і MiKam MX, 327).

Дзякло і дзякла [ст.-бел. дякло 1. Падатак збожжам. 2. Мера збожжавага падатку; літ. düokle} н. 1. Падатак, які збіраўся галоўным чынам збожжам (жытам, пшаніцай, аўсом) і сенам. Але калі б ён [бацька] не здаў паложанае дзякло і грошы за арэнду, то быць бы яму бітым няхай сабе, як шляхцічу, і на дыванку (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 233). Гарадскі радца дакладаў, што на смердаў накладзена новае дзякло — на меру жыта болей, чым летась, каб можна было хутчэй завяршыць заходнюю сцяжу дзяцінца (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 533). Дзякла ў гаспадарскі двор ён ужо адвёз, мезлева ж трэба было аплаціць грашыма (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 325). 162

2. Паншчынная павіннасць. Прыйдзе восень, зарой да дзякла ганяюць, Грыбы, яйца, куры толькі адбіраюць (Гутарка Данілы са Сцяпанам Зан., 126).

Дзянніца [ст.-бел. деннйца — 1. Ранішняя зорка, сімвал духоўнага азарэння. 2. Старшы анёл, святланосец] ж., (паэт.). Ранняя зара. [Няўзіра]:Ясным дзянніцам, цёмным начніцам, Кветкам і смоўжам Песню мы зложым (Я. Купала. Урывак з драматычнай паэмы 36. тв., VI, 166). Прывет я шлю прыродзе, людзям I громам шумных навальніц, Усмешкам радасным дзянніц... Няхай жа ясным шлях наш будзе (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 166). / (уласн.). Калі заспяваў першы певень, будзячы зорку Дзянніцу, паваліліся ўсе спаць на саламяныя сеннікі, а княжыч — на пярыну (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 503).

Дзяншчык м. Салдат у царскай арміі, прыстаўлены да афіцэра ў якасці слугі. Падцягнуты дзяншчык выскачыў з сянец хаты і спрытна паднёс пану афіцэру фотаапарат (М. Лынькоў ТСБМ, II, 181). [Дзядзька:] Сорамна-с. «Азарство адно», як мой дзяншчык казаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 245).

Дзяржаўца м. 1. Эканом гаспадарскага велікакняжацкага двара. Калі ж дайшла чарга да Мікаша, дзяржаўца разам з войтам сталі тлумачыць княжацкаму рэвізору, што гэтаму, згодна з Наказам і Уставай, давалі ільготу (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 329).

2. Арандатар. Ну і распавёў, як насіў тую супліку на дзяржаўцаў Валкавіцкіх (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 188).

Дзясніца [ст.-бел. деснйца 1. Правая рука. 2. Правы бок. 3. Аб сімвале ўлады, магутнасці] ж. Правая рука. ..з’явіўся на Краснай плошчы Міхаіл архангел. Сам у чырвоным, у левай руцэ піка са сцягам, доўгая, у правай — драўляная шабля, бо ляўшун, шуйцай дзейнічае, а дзясніца так сабе (У Караткевіч. Зброя 43, 307). Вялікі князь паклаў дзясніцу на срэбную рукаяць мяча, хуткімі крокамі пыдышоў да акна, глянуў зверхуўніз (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 517). // перан. Куды ж Вячку, гэтаму маладому князю-жарэбчыку, які запёрся ў Кукейносе з полацкай дружынай і латгальскімі старэйшынамі, узнімаць дзясніцу на тэўтонаў? (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 12). О божа! бясконцы дабра крыніцы, Калі твой люд, што цябе абражае, Заместа кары з тваёй дзясніцы Такое багаццемае (В. Дунін-Марцінкевіч. Вясна! Тв., 410).

0 Узняць караючую дзясніцу (кніжн.) падрыхтавацца да адбіцця нападу. [Поп:] Нямецкае войска збіраецца на нашай граніцы, і кожны міг агонь вайны гатоў закінуцца іў нашу дзяржаву. Высока ж узніміце караючую дзясніцу (Я. Колас. Вайна вайне 36. тв. у 12 т., X, 119).

Дзяцінец і дзядзінец м. Цэнтральная ўмацаваная частка горада ў Старажытнай Русі; крэмль. Копысь гэта «драўляны горад Мсціслаўскага ваяводства, абнесены сцяной з вежамі іўмацаваны драўляным дзяцінцам, размешчаным пасярэдзіне высокага ўзгорка» («Полымя» ТСБМ, II, 183). ТакАпфія перайшла жыць у княжы драўляны замак, дзе раней жыла сям’я Ізяслава, якая йяпер пераехала ў новы мураваны дом ля дзяцінца (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 39). Гэта не тое, шпю мірныя дні, калі ўладары адседжваюцца ў сваіх замках альбо абнесеных моцнай агароджай дзяцінцах, адкуль іх не выманіць (там жа, 282). Гарадскі радца даклаў, што на смердаў накладзена новае дзякло на меру жыта болей, чым летась, каб можна было хутчэй завяршыць заходнюю сцяну дзяцінца (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 533). Галоўнай часткай [старажытнага горада] быў умацаваны цэнтр, такзваны дзядзінец. Звычайна ён размяшчаўся на ўзвышаным месцы (Г. Штыхаў ТСБМ, II, 178).

Дзяцьвішча зб. Дзеці. Адзін раз, у сьвяты вечар, к нам у нашу хату прыйшлі і хлопцы й дзеўкі, і старые, і дзяцьвішча гуляць (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 123).

Длань [ст.-бел. длань] ж. (высок.). Далонь. П перан. Начальства заўсёды мела рацыю. А калі падначаленым і не вельмі салодка пад ягонай грознаю дланню тым горш для падначаленых (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 278).

Доба [польск.] ж. Суткі. Ці я калі адлучыўся з дому хоць на адну добу? (М. Цэлеш. Дзікі вецер ХБ, 55).

Дожа м. Кіраўнік дзяржавы ў колішніх італьянскіх рэспубліках Венецыі і Генуі. Бачыўя на platfondy зале «Трохсот» у палацы дожаў сцэну: цэсар прымушан пасціў ногі папежу [Папе Рымскаму] (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 521).

Драб [ст.-бел. драбь пешы воін; польск. drab, чэш. dräb < с.-в.-н. drab] м. Паліцэйскі. Судзіцца аб лісёнка, зваць дзесяцка драба (В. ДунінМарцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 465).

Драгун [ст.-бел. дракгунь, драгунь, драгань, драгонь, дракгонь] м. Кавалерыст у большасці еўрапейскіх армій XVII-XIX стст. (у тым ліку і ў складзе войска Вялікага княства Літоўскага), здольны весці бой і ў пешым страі. Услед за сотнікам скакалі каралеўскія драгуны (В. Чаропка. Храм без БогаХр., 107).

Драмона ж. Баявы карабель. ..моцныя якары ледзь утрымліваюць на месцы цяжкія гружаныя лодзіі — кумварыі, цяжкія баявыя караблі — драмоны, усіі, памфілы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 208). 3 гавані Феадосія, найбліжэйшай да гэтай брамы, пачалі страляць грэчаскім агнём два галеоны, да іх далучыліся драмоны, што стаялі ў гавані Юліяна (там жа, 226).

Драпянка ж. Адзежына з грубай, шурпатай тканіны. / у параўн. Ну, такі катокхарошы, Як драпянка за тры грошы! (Я. Колас. Савосьраспуснік ТС, 58).

Дратаўшчык м. Майстар, які дратаваў гаршкі аплятаў іх дротам. Апрача камісіянераў праязджалі і праходзілі праз Пасадзец розныя людзі: дзехцяры, анучнікі, мануфактуршчыкі на фурманках, карабейнікі-пешаходы, агенты па продажу кос і сярпоў, агенты па распаўсюджванню швейных машын, кніганошы, катарыншчыкі, дратаўшчыкі гаршкоў, бляхары, краўцы, шкляры (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т„ 111,241).

Драўляне мн. Старажытнае ўсходнеславянскае племя, якое жыло ў ІХ-ХІІ стст. па берагах рэк Прыпяці, Гарыні, Случы і Цецеравы. ..узлаваныя яго [Ігара] празмернай сквапнасцю драўляне забілі князя, і здарылася гэтаў існуючым і сёння горадзе Малін, у якім княжыў тады драўлянскі князь Мал (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 8).

Драўлянскі, прым. Які мае адносіны да драўлян. Hi над кім не злітавалася Вольга з драўлянскіх баяраў як птушыныя спевы, слухала яна іхныя крыкі з ахвярнага агню (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 8).

Дрожкі мн. Від старадаўняга транспарту. Па шырокай магістралі насіліся самыя незвычайныя экіпажы, зробленыя ў майстэрнях Лондана, Парыжа, Вены і майстрамі дамарослымі, — гітары, дрожкі, брычкі, кібіткі, тарантасы, вазкі, перакладныя (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 125).

Дроцік м. Старадаўняя кідальная зброя ў выглядзе кап’я на кароткім дрэўку. Яна [Жывена] ўзяла з сабой Гермагена, узброенага мячом і дроцікамі, а таксама яшчэ двух маладых слуг (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 228). Кароткія коп’і-суліцы і дроцікі густым дажджом паляцелі ў хрысціян (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 195).

Дружка ж. Сяброўка нявесты ў вясельным абрадзе; шаферка. Варочаюся дамоў, Стэпа стрэлася з Волькаю, якая была за дружку ў Зосі, і расказала Нязвычнісе, як прайшоў шлюб, які настрой валодаў Зосяю і што выявілася ў часе шлюбу (Ц. Гартны ТСБМ, II, 201).

Дружына [ст.-бел. дружйна, дрожйна, дружына 1. Група сяброў. 2. Вайсковае падраздзяленне. 3. Удзельнікі вясельнага свята] ж. Група прыбліжаных князя, якая складала яго асноўнае войска. Але думка, што князь ад жонкі ходзіць у грэшныя дамы, напоўніла яе [Алену] спагадай да Ефрасінні, жаласцю да яе і злосцю супраць камандзіра бацькавай дружыны (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 63-64). Неўзабаве пачалі паступаць скаргі ад паноў, што дружына Рапалоўскага

рабуе літоўскае насельніцтва (там жа). У 972 годзе на дняпроўскіх парогах асадзілі малую дружыну Святаслава палкі печанегаў (К. Tapacay. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 9). Світазара ў хораме плача, Князь з дружынай гуляе сваёй (Я. Купала. Песня-казка 36. тв., II, 228). Дружыны Русаў абселі гарады і сёлы (В. Ластоўскі. Часы былі трывожныя Тв., 27). Чужаземныя дружыны паняволілі іх, абярнулі у сваіх нявольнікаў і, пераняўшы ад іх культуру, ачарнілі этрускаў перад гісторыяй (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 96). ..лёгка жылося ёй [Апфіі] пры двары, дзе грыдні і сыны людзей вятшых нямала за ёй прылягалі, асабліва ж спявак пры дружыне княжай Раман (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 51). Яўнут ведаў: з ранняга юнацтва Віт ледзь не маліўся на ягонага бацьку, быў з ім амаль ваўсіх бітвах — спачатку ў дружыне славутага князя Давыда Гарадзецкага, а пасля ягонай смерці змог заваяваць і сэрца вялікага князя (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 561). ..на Куліковым полі стаяў унук Гедыміна — Дзімітры Карыятавіч, Баброк Валынец, а раза.м з ім дружыны братоў Ягайлы, Андрэя Полацкага і Дзімітрыя Карыбута (В. Іпатава. Чорная княгіня — MX, 266). Стома каменем ляжала на сэрцы, але нельга было паказваць яе ні дружыне, ні баярам, ні пасадскаму люду (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 32). Ці не чакалі яны [Яраславічы] папаўненьня сваіх дружынаў, выкінутыя Усяславам за Дняпро нечаканым ударам Усяслава (М. Цэлеш. Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе ХБ, 225).

Дружыннік м. Член дружыны. Як-ніяк не зломак ён, а княжацкі дружыннік (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 24). Старшы дружыннік устаў, з надзеяй глянуў на князя (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 246). А потым з Полацка прыйшоў Дняпром бліжні дружыннік Глеб, і тады гэтыя людзі ўбачылі кроў (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 71). ..шыпеў, як змей, перад магілёўскім князем агідны дружыннік Шчур (там жа, 193). 3 восені Рута была замужам за князёвым дружыннікам (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 14).

Друнгарый (другангарый) [познегр.] м. Назва некаторых камандных пасад, якія з’явіліся у Візантыі ў VI-VI11 стст. // Асоба на гэтай пасадзе. Нядрэмны промысел божы сапраўды ўздае кожнаму па заслугах, бо ён бесперастанку абыходзіць сусвет і строгім вокам сочыць за намі, падтрымаў слова пастыра друнгарый Васіль (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 200-201).

о Друнгарый (другангарый) віглы (з канца XI ст. — вялікі другангарый віглы) — першапачаткова камандзір адной з гвардзейскіх частак, затым старшыня імператарскага суда. // У тэксце: чыноўнік з паліцэй166

скімі функцыямі, які загадваў аховай палаца. «Дзіўныя стварэнні людзі, — думала дзяўчына, калі ён [Нікіфар] знаёміў яе з прысутнымі багатым купцом Гермагена.., друнгарыем віглы Васілём, а таксама заканадаўцам Міхаілам. Коміт абураецца, калі я звяртаюся да яго як рабыня, але з задавальненнем прымаерабскія знакі пашаны (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 200-201). Другангарый флота камандзір імператарскага флоту.

Дрыгавіцкі, прым. Які мае адносіны да дрыгавічоў. Злучаць свае палкі Яраполк і Рагвалод, ды Рагвалодаў брат Typ прывядзе дружыны з дрыгавіцкіх земляў — пыл застанецца ад Уладзіміра (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 19).

Дрыгавічы мн. Старажытнае ўсходнеславянскае племя, якое жыло ў VIII—IX стст. паміж Заходнім Бугам і Дняпром, Прыпяццю і Заходняй Дзвіной. Мелася і трэцяя магчымасць ісці на дняпроўскія волакі, сустрэць Яраполка, дачакацца Тура з дрыгавічамі (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 26). [Міхаіл:] Хіба няма сярод вашых багоў той, якая валодае наймагутнейшым у свеце — прыгажосцю? Перад якой час ад часу схіляюцца нават самыя моцныя? [Жывена:] У нас? Есць. У славян дрыгавічоў / крывічоў Лада і яе дзеці Лель і Палель (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 235). [Альгерд:] А вы хіба не немцы? [Мужчына:] He, мы абодва славяне. Ен [хлопчык] крывіч, а я з дрыгавічоў (В. Іпатава. Альгердава дзіда — АД, 568). — Вам, напэўна, ведама, што крывічы й дрыгавічы былі найлепшымі калёнізатарамі, гаспадарамі, будаўнікамі, умелі ладзіць з суседзямі й пашырылі сваю ўладу далёка за межы сучаснай Беларускай рэспублікі ўва ўсіх напрамках... (М. Цэлеш. Партыйны таварыш -ХБ, 75).

Дрыгант і дрыкгант [ст.-бел. дрйкганть, дрйганть, дрйканть, дрыганть, дрыкгант-ь] м. Пародзісты конь, жарабец у XVI ст. За ім паганяў пародзістага дрыганта з атласнай чорнай поўсцю і белымі панчохамі на пярэдніх нагах малады князь Юрый Алелькевіч (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 38). Гэта былі сапраўдныя палескія дрыкганты, парода ад якой зараз нічога не засталося. Усе ў палосах і плямах, як рысі або леапарды, з белымі ноздрамі і вачамі, якія адліеалі ў глыбіні чырвоным агнём. Я ведаў што гэтая парода вызначаецца дзіўнай трывалай, машыстай інахаддзю і падчас намёту імчыць вялізнымі скачкамі, як алень (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 349). Першы дрыкгант змяў яго капытамі, уціснуў глыбей у смярдзючую багну і загігатаў (там жа, 361).

Дрыўляны, прым. Драўляны. Па кроках, па гутарках, якія чуваць праз ценкія дрыўляныя сцены маёй кватэры, пазнаю большасць маіх суседзяў і суседак з прадмесця (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 22).

Дуб м. Баржа. Яе [Піны] халодныя сталёвыя струмені ціхаўсхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг, штось гутараць прыцішаным голасам з чаратамі на другім баку, злёгку пакалыхваюць параходы і параходзікі, дубы і чайкі, што густа збіліся наўсім працягу прыстані (Я. Колас. На ростанях ТС, 60).

Дубальтам [польск.], прысл. У два разы. Ігнат дубальтам зваліў дзьве [качкі], але Кандрат на гэты раз хібіў (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай ХБ, 14).

Дудар м. Народны музыка, які граў на дудзе. На кургане на адвечным Пад асінай векавой, Сеў дудар, сагнуўшы плечы, 3 пасівелай галавой (Я. Купала. Дудар 36. тв., II, 201). ..князь загадаў у час наступу граць па чарзе і валыншчыкам, і дударам (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 595). I ён пайшоў у той бок, дзе зніклі дудар і Вястун (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 35). П перан. Пясняр (паэт.). Расце на сходзе недавольства, А дудароў магутны хор Пяе аб крыўдах... (Я. Купала. Калі пачнуць 36. тв., III, 25).

Дужурка [фр. toujors заўсёды, пастаянна] ж. Тужурка, штодзённая вопратка. Далёка нашым бабам да матак тых латышоў, што, як ты казаў і ў вучылішчы вашым у даматканых дужурках ходзюць (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 130).

Дука [ст.-бел. дука уладар, князь] м. Уладар. Мы дукі, гранды, інжынеры Складаных чалавечых душ (Я. Купала. На тэму крытыкі і самакрытыкі 36. тв., IV, 308).

Дукат [ст.-бел. дукать] м. Даўнейшая сярэбраная, затым залатая манета, якая з’явілася ў XIII ст. у Венецыі, а пасля чаканілася ў многіх краінах Еўропы. ..шкла аднаго ў вокнах на тысячы дукатаў; ва ўсёй Літве менш шкла, чым у гэтым касцёле (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 288-289). He такія еялікія выгады прынёс пераможцам гэты мір, але ўпершыню для крыжакоў абавязваў іх да вяртання зямель, да выплаты трохсот тысяч залатых дукатаў, развенчваў славу тэўтонцаў як божых абраннікаў, прызначаных для перамог (К. Tapacay. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 414). ..вяльможы — самыя славутыя ды важныя — даюць майму дзіцяці кайстру дукатаў, сольдаў, баратынак і злотых (А. Карпюк. Белая дама БД, 280). Ці не змагла б ваша мосць выдаткаваць хаця б адзін дукат на карабок бавілу? (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю — Пр., 267). Ты ж не любіш мяне, ты шукаеш другіх, Туды пнешся, дзе звоняць дукаты, рублі... (Я. Купала. He глядзі... — 36. тв., I, 103). Хто саетаў, хто дукатаў — Я шукаў караляў (Я. Купала. Каралі 36. тв., III, 342). // вобразн. Выскачыць [вецер] на волю ў чыстае поле, схваціць з парку цэлую кучу жоўтых лісцяў, падкіне іхуверх, рассыпле па баках дажджом залатых дукатаў, зноў збярэ 168

ў кучу, яшчэ вышэй падкіне, пакруціць на адным месцы, нібы густую саранчу, і панясе далей -у лес... (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 42).

Дукатовы, прым. (разм.). Залаты ці сярэбраны. За нашае гуты Выраб адмысловы Дае англічанка Стэрлінг дукатовы (Я. Купала. Барысаў 36. тв., V, 202).

Дума ж. Твор гістарычнага народнага ўкраіпскага і беларускага эпасу. Мо’ пісаў бы свае думы Ён [Тарас Шаўчэнка] крывёй і далей, Але з жылаў яго каты Кроў павыпівалі (Я. Купала. Тарасова доля 36. тв., V, 216).

Думец м. Дарадчык, радца. [Ізяслаў] пад вялікім сакрэтам склікаў проста ў сваёй апачывальні самых блізкіх людзей, правераных часам на вернасць яму, князю, думцаў (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 124).

Думка ж. Тое, што дума. Думкі, оды пець я буду, Каб усякі еесяліўся, Каб для гэтага тут люду Свет інакшы адчыніўся (Я. Купала.*** Хоць ты, сэрца... 36. тв., I, 233).

Думонес м. Прускі жрэц. А маці ўспамінала, што прускія жрацы неруці і вандлулуці, тулісоны і лагашоны, думонес і жвейгджурунес — куды мацнейшыя, чымся гэтыя, славянскія... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 294).

Духова, прысл. Духоўна. У першым пэрыядзе чалавек няпэўны сваіх духоўных сілаў і яму здаецца, што зьвер ня толькі фізычна, але і духова дужэйшы за яго (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 78).

Дучэ м. Правадыр (так называлі ў фашысцкай Італіі важака італьянскіх фашыстаў Мусаліні). Зальецца дучэ ў гнойнай плыні, Ганебна фюрэр будзе біт (Я. Колас. Сучасныя калігулы ТС, 61).

Дуэль м. Паядынак дзвюх асоб пры секунданце з выкарыстаннем зброі як спосаб адстойвання чэсці і асабістага гонару. Кроер ледзь не вызваў яго [Біскуповіча] на дуэль за верш аб Півошчынскім бунце (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 251). / у параўн. Гаспадыня, бы сэкундант на дуэлі, стаяла ўбаку (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 36).

Дуэлянт м. Удзельнік дуэлі. Ён [Алесь] сеў і напісаў караценькі ліст дзеду, што помніць яго (перашкаджаць дуэлянтам забаранялася, і дзед, відаць, хоць і пакутаваў, вымушаны быў сядзець дома), дзякуе заўсёўУ. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім -КС, II, 334). //Ахвотнік да дуэлей. Выпівоха і дуэлянт,.. [фон Мантэйфель] не раз трапляў у непрыемныя гісторыі (I. Новікаў ТСБМ, II, 214).

Дыба [ст.-бел. дыба] ж. Прылада для катавання, на якой расцягвалі цела каральнага. Яго [ката] падручны, шыракаплечы светлавалосы здаравяка круціў ручку калаўрота, нацягваючы, наструньваючы рамяні дыбы, на якой трашчалі косці Брацілы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі —

MKB, 41). Брама, a там Крэмль, лёхі, каты, дыба, катаванні (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 164). Глыбокія падхаромныя порубы напоўнены былі людзьмі, закаванымі ў дыбы, каторых уласнымі рукамі любіў катаваць Бутрым (В. Ластоўскі Тв., 21).

Дыван [тур.] м. Рада, сейм. Хоць і гняцеяго [князя] гнеў палымяны, Хоць і гарыць ён нянавісці палам, Церпіць усё перад гордым Абдалам, Воляй Дывана Абдал, сын Ахмета, Княжыў над Відынам (В. ДунінМарцінкевіч. Славяне ў XIX стагоддзі Тв., 248).

Дывэрсант м. Дыверсант. Ен-жа [Кузьма] не дывэрсант, ня шпіён і не контррэвалюцыянэр! (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 129).

Дыгнітар (дыгнітарый) [ст.-бел. дйкгнйпгарь, дйгнйтарь, дыгнйтарь, дыкгнйтарь; фр. dignitaire] м. Дзяржаўны ўраднік (падкаморы, мечнік, канюшы, стольнік і г. д.); знатны чыноўнік, саноўнік. ..не запрасілі сюды і многіх дыгнітараў праваслаўнага веравызнання (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 8). Мяцеж дасць магчымасць без азірання на суд пакараць найболей уплывовых дыгнітараў, абвініўшы іх у падтрымцы Глінскага (там жа, 103-104).

Дыдак [польск.] м. Дробная манета. Дыдак густа й хлеба лусты Сыпяцца, прычом Разам з хлебам — за што трэба Маліцца дзядом (Я. Купала. Старцы 36. тв., I, 337).

Дыліжанс [фр. diligence, ад лац. diligens — хуткі] м. Мнагамесная карэта для перавозкі пасажыраў і пошты ў еўрапейскіх краінах да пашырэння чыгуначных і аўтамабільных зносін. Скажыце, дыліжанс па смаленскай лініі рушыў ужо? (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 300).

Дым [ст.-бел. дьшь] м. Хаціна, гаспадарка, якая лічылася падатковай адзінкай у Старажытнай Русі. Зямлю падзялілі на «валокі» (21,3 га), за кожнай валокай замацавалі «дым», адну гаспадарку. За карыстанне валокай.. «дым» адрабляў пэўныя павіннасці (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 117). Як ніколі, прыходзілі ў Перуновы храм месцічы Крывіч-горада, прасілі ратунку ад хцівых мытнікаў, ад пасадніка, які па загаду князя браў неймаверныя падаткі з кожнага дыма — на вайну (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 467-468). ..усе слугіў Верхнім замку забегалі з падвалаў па каменных лесвіцах узад-уперад, цягнучы з камораў лашты піва і віна, рыбу, грыбы і мёд — усё, што напрывозілі ў замак цівуны, беручы даніну з мыты рачной і перавозаў з млыноў і кунічнае, а таксама з кожнага дыма ў селішчах і гарадах (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 562). He з-за грыўняў, якія кожная сям’я, кожны дым павінны былі заплаціць за тое, што на зямлі абшчыны знойдзена мёртвае цела, а забойца невядомы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 73).

Дымавіна ж. Вяндліна. А навокал усім весела, жартуюць, мітусяцца, пяюць, стол завалены дымавінай (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 169).

Дымляніна ж. Тое, што дымавіна. На стале вясёла шумеў самавар і красавалася бутэлька, запарушаная пылам, а на талерках панадна была параскладаная ўсякага гатунку дымляніна: кумпячына, сальцэсона, кілбасы, якія ня маюць роўных сабе ў сьвеце (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 78).

Дынар м. Старажытная арабская залатая манета. Для разлікаў ёсць у купцоў і грыўні, і скруткі срэбранага дроту, і дырхемы, і дынары (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 86).

Дынарый і дэнарый м. Сярэбраная манета на тэрыторыі дзяржаў Заходняй Еўропы ў VIII-XII стст. Ужо цяпер, відаць, куфры з каштоўнымі камянямі, талерамі і дынарыяміў замку ў Троках сталі нашмат лягчэйшымі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна ~ АД, 356). Потым усім навахрышчаным далі белую нацельную кашулю, медны крыжык і адзін дынарый (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 586). Таму ляжаць у княжацкай казне дэнарыі і пфенінгі, пенні і дырхемы, а яшчэ зліткі срэбра, пярсцёнкі, крыштальныя каралі (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 41). I іх [маладых] зноў пачалі абсыпаць хмелем, жытам, кветкамі, а скарбовец княжы ішоў за імі і сыпаў у натоўп грошы літоўскія — дэнарыі, пенязі і шэлегі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 548). Дэнарый яно адразу відно, а чужыя манеты Мікаш яшчэ і не бачыў ніколі (В. Іпатава. Гайна і Мікаш MX, 328).

Дынастыя [фр. dynastie, ад гр. dynasteia улада] ж. Манархі аднаго і таго ж роду, якія паслядоўна змянялі адзін аднаго на троне. На нас канчаецца дынастыя, якая пачалася такудала! сказаў ён [Войшлак] (В. Іпатава. Залатая жрыца АшвінаўАД, 302). Непакорны князь нальшчанскі забіў караля Міндоўга, і перш за ўсё з-за свае жонкі. Але забіў і яе — ахвяру пажадлівасці і гвалту, а таксама непавінных отракаў — нашчадкаў дынастыі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 440). 3 самага семсот восемдзесят першага года на гэтай пасадзе дынастыя Галынскіх (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 28). Пераважна жонкі іхнія, кабеты, аб дынастыі стараюцца (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289). Па божай волі чэшскі трон перайшоў да дынастыіЛюксембургаў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 243).

Дырхем м. Старажытная арабская сярэбраная манета. — У доме няма нават дырхема! (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 181). Каб яго прынялі ў ваданосы, аддаў Алекса старэйшаму сярэбраны дырхем (там жа, 202). Для разлікаў ёсць у купцоў і грыўні, і скруткі

срэбранага дроту, і дырхемы, і дынары (Л. Дайнека. Меч князя Вячк-і-МКВ, 86).

Дыскурс [ст.-бел. дйскурсь, дыскурсь', лац. discursus] м. Размова, гутарка. [Шалюта] ЗДэмбіцкім Апанасам, лоўчым панскай пушчы, Праводзіў дыскурс ціха, каб з сяброўскай гушчы He чуў хто-небудзь іншы (В. Дунін-Марцінкевіч. 3-над Іслачы, або Лекі на сон Тв., 391).

Дысцыпліна [ст.-бел. дысцыплйна, дйсцйплйна < лац. discipline/} ж. Рамень, бізун. Вымае [Уршуля] з фартуха дысцыпліну і б’е яго [каміcapa] па плячах, трымаючы за руку, а ён кругом яе круціцца (В. ДунінМарцінкевіч. Ідылія Тв., 68).

Дыфірамб [гр. dithyrambos] м. Урачыстая песня ў старажытнагрэчаскай літаратуры ў гонар бога Дыяніса, пазней літаратурная форма, блізкая да гімна і оды.

0 Пець (спяеаць) дыфірамбы (каму, чаму) празмерна хваліць, захвальваць. Эх, шкада, што я не лірык! Я тады, дзяўчаткі, вам бы пеў такія дыфірамбы ад відна і да відна, — «душу б выпеяў да дна» (К. Крапіва. Шкірута ЭСФ, 305).

Дыхта [польск.] ж. Фанера. На вуліцы ён знайшоў скрыначку з дыхты (М. Цэлеш. Галчыны дзеці ХБ, 162).

Дышкант м. Баншчык. Там ён [хлопчык] кумільгом укаціўся у прымыльнік і сказаў дышкантам, як тое рабілі вялікіе басам, або тэнарам: — Пбра лазьня, лёгкі дух! ... (М. Гарэцкі. У лазьні Р, 21).

Дыядэма [ст.-бел. дйадема, дйадйма, дйядйма', гр. diadema} ж. Жаночае галаўное ўпрыгожанне з дарагіх камянёў у выглядзе невялікай кароны. На .. князёўне была дыядэма з сапраўдных брыльянтаў (Э. Самуйлёнак ТСБМ, II, 227). У чатырох пахаваннях былі сустрэты медныя дыядэмы — дарагія жаночыя ўпрыгожанні (Г. Штыхаў — ТСБМ, II, 227). Эльжбета левую руку палажыла ёй [княгіні] на галаву, мабыць хацела пагладзіць, але дыядэма перашкодзіла (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 78). Уходзе Псіха.. на галаве ў яе блішчыць князёўская дыядэма (карона) (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 156).

Дыярыуш [ст.-бел. дйарйуш-ь', польск. diariusz < с.-лац. diarius] м. Дзённік, мясцовая хроніка. // перан. Пра чалавека, які ведае ўсё пра тутэйшых. Што ж скажыце, напрыклад, — наш сусед Шалюта? .. — дыярыуш айчынны! Усе яго баяцца, а найбольш жанчыны. Усякія ў суседстве спрэчкі, непаладкі, Грашкі паненак, злых людзей учынкі, ўхваткі Раскрые як на далані, нібы газета (В. Дунін-Марцінкевіч. 3-над Іслачы, або Лекі на сон Тв., 382).

Дэбаркадэр [фр. debarcadere\ м. Платформа на чыгуначнай станцыі. На станцыі — на пероне, на дэбаркадэры і паміж рэек пахаджвалі чыгуначныя жандары, гарадавыя (Р. Мурашка — ТСБМ, II, 229).

Дэвотка [польск. dewotka] ж. Манашка. Двух чалавек не спаткаеш разам, толькі раніцою дэвоткі шмыгаюць (Ф. Багушэвіч. Яну Карловічу Тв., 222). Такому хлопчыку магла б паверыць і пусціць яго ў дом нават самая багатая з касцельных дэвотак (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 293). Н Ханжа, святоша. [Эдмунд]: Прысягнуў ёй урачыста Ушаноўваць таямніцу, 3 той прычыны, што дэвоткі, Гэтак падкія на плёткі, Малі бсплесці небыліцу (В. Дунін-Марцінкевіч. Апантаны Тв., 111).

Дэй м. Дзесяты месяц па старадаўнім іранскім календары (з 23 снежня па 21 студзеня). Ішлі месяцы, спачатку снежны і галаднаваты дэй, калі завеі глуха выюць цэлымі днямі і замятаюць тэрасу да самых вокнаў (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 128).

Дэпартамент м. Вышэйшая дзяржаўная ўстанова ў царскай Расіі. Пасля навук паступіў [Уладзіслаў Эпімах-Шыпіла] на службу ў Міністэрства фінансаў у Дэпартамент гасударств. казначэйства (Я. Купала. Уладыслаў, сын Ігната Эпімах-Шыпілы 36. тв., VII, 204).

Дэпеша ж. Тэлеграма. Ен, імператар, паслаў у Парыж дэпешу (У Арлоў. Сны імператара ПМЛ, 218).

Дэсань [з фр. dessin малюнак] ж. Узор. Плачуць дрэвы празрыстай расой, a paca завіваецца ў дэсань (У. Дубоўка ТСБМ, II, 238).

Дэфензіва [фр. defensive] ж. Палітычная паліцыя ў буржуазнапамешчыцкай Польшчы (1918-1939), якая вяла барацьбу з рэвалюцыйным рухам. Вайіы [пісьменнікаў] песні і думы, напісаныя ў цемры гнёту горыччу пакуты, не даходзілі да народа, бо дарогі ім наглуха замыкала рука панскай дэфензівы (Я. Купала. Пісьменнікам Заходняй Беларусі 36. тв., VII, 309). Пасля гадавога турэмнага зняволення паэт выйшаў на волю. Аднак дэфензіва не пакідае над ім свае апекі (С. Александровіч ТСБМ, II, 239). Яшчэ ў 1925 годзе, ноччу з 6 па 7 лістапада, у засценкі дэфензівы трапіла шмат актывістаў камуністычнага і камсамольскага падполля Заходняй Беларусі (Р. Няхай — ТСБМ, II, 239). Дэфензівы і нагайкі, Як было і ў Мікалайкі: Цар настаўнік ваш, панове! Пастарункі ды касцёлы, 1 ніводненькае школы Беларусам у іх мове! (Я. Колас. Панам 36. тв. у 12 т., II, 20). Гедвіла агент дэфензівы, Якіху панскай Польшчы шмат (Я. Колас. Рыбакова хата — 36. тв. у 12 т., VIII, 149). Гедвіла «ў прыязным» парыве нагайкі вылажыў, бічы I ўсе прылады ў дэфензіве Крукі падвешваць, абручы (там жа, 155).

Дэфензіўшчык м. (разм.). Супрацоўнік дэфензівы. Я цяпер усё разумею, — сказала Клава. Гэты чалавек — дэфензіўшчык, шпік (С. Баранавых ТСБМ, II, 239).

Е

Егер м. 1. Салдат асобных стралковых палкоў у некаторых еўрапейскіх краінах у XVIII-XIX стст. На досвітку шукаць кватэры штабу генералам і імператару ў горад паскакалі два эскадроны егераў і мамелюкаў (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 126-127). Пазаўчора [Война] раніцай абстраляў з пагорка няпоўны ўзвод егераў. У той жа дзень, вечарам, затрымаў фельд’егера ад генерал-ад’ютанта. Пошту спаліў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 43).

2. Паляўнічы-прафесіянал.

Едзіва н. Ежа. Княжыч жа са здзіўленнем глядзеў на дзяўчынку, якая паспела пераапрануцца ў святочную, з вышыўкай кашулю, адмыць твар ад сажы і цяпер, ад хвалявання расчырванеўшыся, ставіла на стол едзіва (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 487).

Езны [ст.-бел. ездный, езный 1. Выязны, прызначаны для выезду, язды верхам, баявых мэт. 2. Конны, які належыць ці мае адносіны да конніцы. 3. У значэнні наз. Конны, коннік, кавалерыст; і інш.] м. Салдат, які правіў коннай запрэжкай, ездавы. Замітусіліся воі, заскакалі езныя, забегалі сотнікі, збіраючы сваіх людзей у загоны! (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 20).

Емец м. Зборшчык падаткаў. Напачаткуя падумаў, што гэта князевы емцы (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 459).

Ендава ж. Вялікая адкрытая пасудзіна з носікам, якая выкарыстоўвалася ў Старажытнай Русі. На лаве, перад Святаславай, дымілася ендава, у якой ляжала некалькі зрэзаных атожылкаў (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 202).

Ерэтык [ст.-бел. еретйкь, ерытыкь, геретнкь, геретыкь] м. У эпоху сярэднявечча адступнік ад догмаў пануючай рэлігіі, паслядоўнік ерасі. У дыялогуз Табарам Алена дакарала каталіцкую царквуза інквізіцыю, якая паліць людзей. Ерэпіыкоў (I. Шамякін. Вялікая княгіня — ВК, 72). А сярод братоў Ордэна не павінна быць ерэтыкоў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 236).

Есаул [ст.-бел. есауль, асауль, ясауль — казацкі чын пасля гетмана; тур. jasaul, тат-jasoul] м. Казацкі афіцэрскі чын у войсках царскай арміі. А Ярэма — страшна глянуць — Па тры, па чатыры Так і ложыць. «Добра, сыне!.. Рэж, дарэзвай! У раю будзеш Або есаулам» (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 448-449).

Еўня [ст.-бел. евня, евья — хлебная сушыльня; літ. jaujd\ ж. Пабудова для сушкі збожжа. Раней пры кожнай хаце на задворках было гумно, a то і два з «еўняю» (сушыльняй) земляным, гладка ўбітым токам (У. Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 35).

Ешыбот [ст.-яўр.] м. Іудзейская вышэйшая рэлігійная школа па падрыхтоўцы галоўным чынам рабінаў (у Беларусі вядомы з XVI ст., існавалі да 1930-1940-х гадоў). У тую ж восень мяне аддалі ў даўгінаўскі ешыбот (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 305).

Ешыботнік м. Навучэнец ешыбота. Ешыботнікі глядзелі на яго [Элю] і дзівіліся (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 327). Такім чынам ешыботнік, пры вывучэнні якога-небудзь раздзела, павінен быў перагортваць кожны дзень пяць або дзесяць тамоў (там жа, 306).

Ё

Ёта ж. Літара ў старажытнагрэчаскім алфавіце, якая абазначала гук «і» (ужывалася ў паменшаным памеры надрадкова).

0 Hi на (адну) ёту ніколькі, зусім. He адступаюць ні на ёту I закідаюць сваю сець Ды ловяць розную галоту, Каб ім і тут уплыў свой мець (Я. Колас. Рыбакова хата-Зб. тв. у 12 т., VIII, 215). Hi паніжаючы ні на адну ёту навукі,.. мы павінны напісаць гісторыю свайго народа (Я. Колас. Прамова на трэцяй сесіі Акадэміі навук БССР 36. тв. у 12 т., XI, 251).

ж

Жагель [польск. zagiel] м. Парус. Ды што нам у тым прасторы? Што нам шыр без берагоў, Калі мы — чаўночкі ў моры Без вясёл, без жагалёў? (Я. Колас. Сымон-музыка ТС, 62).

Жагнацца незак. Хрысціцца. Як зазванілі, ён зняў шапку і пачаў жагнацца (К. Чорны ТСБМ, II, 247). Людзі.. жагналіся (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 253).

Жагнаць незак. 1. Хрысціць крыжам каго-, што-н. Арцыбіскуп падыходзіць да апосталаў, жагнае іх і працягвае руку да кароны (М. Клімковіч ТСБМ, II, 247). // Хрысціць. Дзед тым часам твар жагнае, Вочы ўзьняўшы к абразом (Я. Колас. Сымон Музыка CM, 66).

2. Благаслаўляць. Йдзі, сыночку, я жагнаю 3 ворагамі біцца... (М. Чарот ТСБМ, II, 247). Прыйшлася калейка мая у салдаты; У воласці ж нашай прымалі. Ведама, плачуць усе з нашай хаты, А і чужыя слязамі жагналі (Ф. Багушэвіч. Смык беларускі Зан., 438).

Жагнаючыся, дзеепрысл. да жагнацца. Матка Зоські, жагнаючыся, божкаючыся, пабегла ў сенцы па вяроўку (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 116).

Жадунак м. Жаданне. Калі хто прыязджаў да яго [шляхціца], маючы якую патрэбу, які-небудзь падарожны ці квестар, ён найласкавей

яго прымаў, частаваў, пакідаў начаваць і выконваў усе жадункі, узнагароджваў, абы толькі той расказаў яму якую казку (Ян Баршчэўскі. Шляхціц Завальня Выбр. тв., 90).

Жадны [ст.-бел. жадный 1. Ніхто. 2 Ніводзін, ніводны. 3. Ніякі. 4. Які-небудзь; любы, усякі, усялякі], займ. Ніякі. Прымаць людзей без жадных папераў цяпер забаронена (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 188). Здавалася дзіўным і незразумелым навет для нашага народу, бачыўшага ня раз гора, як гэта можна выгнаць гуртам усіх з хат бяз жадных повадаў і прычын і гнаць іх, наўсуперак іхным жаданьням, некуды на край сьвету, на голад, холад і павольную сьмерць?! (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 39). [Кароль]: Ані жаднага вагання!.. Ахвяраваў бы табе сваю руку: бо сэрца маё, ад першага спаткання, запалонена табою (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 61). Узяў ён [хцівец] сякеру, рыдлёўку пад naxy I ідзець у лес той без жаднага страху (Ф. Багушэвіч. Хцівец і скарб на Святога Яна Тв., 45). [Прыблуда:] пазнаў іх [людзей] і вылез са схову Без жаднага страху, спакойна. He верыш, дзед, шчыраму слову, Дык вось запытай у канвойных (Я. Колас. Адплата ТС, 62).

Жакеі мн. Паны, што жылі на заморскі манер. Капялюшы маленькі блішчаць, штаны белы Дый шпацэрка каротка: — баш, як убяруцца, Нікеі чы жакеі, невесь як завуцца! (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 454).

Жакетка ж. Верхняе кароткае мужчынскае адзенне; пінжак. Ён цясней зашпіліўся ў сваёй суконной жакетцы і лёг на лаўку (К. Чорны ТСБМ, II, 248).

Жактаўскі, прым. Які мае адносіны да жакта жыллёва-арэнднага кааператыўнага таварыства, якое існавала ў 20-30-х гадах XX ст. Спатканне адбылося .. у цесным .. пакойчыку драўлянай жактаўскай гасцініцы (К. Чорны ТСБМ, II, 248).

Жалаванне н. Заработная плата. Зарплаты, альбо, як тады гаварылі, «жалавання», акцёрам ніхто не плаціў, і яны задавальняліся выручкамі ад спектакляў і танцаў (Я. Рамановіч ТСБМ, II, 248).

Жалейка ж. Народны музычны інструмент у выглядзе дудкі з раструбам. Грай, мая жалейка, Пей, як салавейка! Апявай нядолю, Апявай няволю I грымі свабодна, Што жыве крайродны! (Я. Купала *** Грай, мая жалейка... — 36. тв., I, 214). У храме, пакуль яшчэ закрытым, пяшчотна пачала весці сваю прыхаматлівую мелодыю жалейка, яна пацякла, нібы струмень крыніцы, што прабіўся на паверхню (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 24). Каля скацінкі падпасвіч з жалейкаю Ходзіць навокал ды йграе сабе (Я. Купала ТСБМ, II, 249). [Сяргей Міронавіч:] Першую жалейку змайстраваў мне родны дзед, калі мне 176

было чатыры гады (3. Бядуля. Жалейка Выбр. тв., 246). Будзе сядзець каля скаціны пастушок з жалейкай, нячутна падыйду да яго і зайграю яму над вухам (В. Ластоўскі. Дудар Тв., 35-36). Паўсім горадзе званілі званы, гудзелі білы, дудзелі валынкі і тонка, працяжна спявалі жалейкі вянчальную песню пра Ладу і Лада, пра Леля і Палеля (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 548).

Жамойты і жэмайты (жмудзь) мн., адз. жамойт, м. 1. Гістарычная назва старажытных балцкіх плямёнаў, якія ў I тыс. н. э. пражывалі ў заходняй частцы Літвы на захад ад ракі Дубіса і на поўнач ніжняга цячэння Нёмана. [Гаспадар:] Войшалк добра плаціць, апроч таго, не хочам мы мець князя за жамойта (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 301). Прыходзілі пад горад пераможаныя Міндоўгавы родзічы, прыводзілі тэўтонаў і полаўцаў, жамойпіаў ды яцвягаў палілі Ваўкавыск, Слонім ды іншыя гарады (там жа, 53). Новагародцы, праўда, трымаліся з большай годнасцю, чым жамойты (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 326). Па-руску разумелі бадай усе, акрамя хіба жэмайпгаў (1. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 48).

2. Тое, што і Жамойць. — Твой бацька ціснецца да Аўкштайціі і Жамойтаў, я паціснуў плячыма. — I не так проста яго адтуль вывалачы (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 353).

Жамойцкі, прым. Які мае адносіны да жамойтаў. Загулі доўгія жамойцкія драўляныя трубы, а таксама валынкі, затахкалі бубны (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў-АД, 35). He лічылася ў язычнікаў ганьбай выкрасці чужую жонку — наадварот, захапляліся б жамойцкі і літоўскі князь смеласцю магутнага караля, калі б не ягонае вяртанне да хрысціянства (там жа, 279). ..у сталіцу Новагародскай зямлі прыйшоў жамойцкі князь і стаў чыніць суд і расправы (там жа, 301).

Жана [ст.-бел. жена, жана, жона, жэна — 1. Жонка. 2. Жанчына] ж. Жанчына. Заплакалі жоны рускія, галосячы (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 240).

Жандар [фр. gendarme} м. Паліцэйскі, які знаходзіўся на службе ў жандармерыі. Жандары тоўстыя, адкормленыя, з быдлячымі вачыма; шпегі хітрыя, спрытныя: часам яны нават з’яўляюцца кіраўнікамі рэволюцыйных гурткоў, правакуюць на замах, на тэрор, сядзяць у турмах, як рэволюцыянеры, каб і там шпегаваць (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 165). Да жандараў дайшла пагалоска, і яны самі як маглі раздулі чуткі, што капітан — першая ахвяра варожых інтрыг тутэйшых дваран (М. Віж. Лабірынт — Л, 15). ..ўпэўнены, што жандары не ўхвалілі б гэтай песні (У. Арлоў. Пакуль не згасла свечка МКГ, 224). Hi жандары, ні салдаты Вашыя не ўстояць, Як працоўныя грамады Зрухнуцца да бою (Я. Купала. Суд ідзе 36. тв., IV, 217). Схапілі ў вёс-

цы жандары Ігната, Ад роднае хаты Пагналі за краты (М. Арочка ТСБМ, II, 250). Але часам «агентау Масквы» разам са зброяй выдавалі жандарам, і тады «агентаў» (пэўна, за няспрытнасць) судзілі і высылалі не бліжэй Арэнбурга і не далей Нарыльска (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 368). Поверх зеленаватых нямецкіх шынеляў віселі жаўтаватыя шнуры й бляхі палявых жандараў (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 190). Жандары і паліцэйскія шчыльным колам акружылі санкі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага — Н, 3). / у параўн. Сядзеў у машыне, як пад жандарам... (М. Цэлеш. Партыйны таварыш ХБ, 69).

Жандаравы, прым. Які мае адносіны да жандара. Як толькі паліцмайстар атрымаў пачакз пракламацыямі з жандаравыхрук, ён занепакоіўся (М. Віж. Лабірынт Л, 238).

Жандарм м. Тое, што жандар. Калі затрымаўся поезд, пры кожным вагоне стаяў жандарм (Я. Купала. Думкі з пабыцця ў Фінляндыі на Іматры 36. тв., VII, 179).

Жандармерыя [фр. gendarmerie} ж. Служба, якая выконвала функцыі вышукной і палітычнай паліцыі. Міла было б спамінаць тыя патрыярхальныя часы праўдзівага дастатку і на свой спосаб выгоды, каб не дзве асобнасці тых часоў: прагавітая, падозрывая ўласць (паліцыя, жандармерыя) і пастаянны на ўсе бакі свіст розаг (А. Абуховіч. Мемуары Зан., 516). Для пошукаў і лоўлі Каліноўскага была пастаўлена на ногі ўся мясцовая ўлада, яўная і патаемная паліцыя і жандармерыя губерні (I. Лушчыцкі ТСБМ, II, 250). Мусатаў прасіў маршалка Загорскага, каб той не падымаў залішняга шуму, калі сутарэннямі пана Раўбіча зацікавіцца жандармерыя (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 219). Ён [імператар] падпісаў указ аб стварэнні ў кожным павеце роты жандармерыі (У. Арлоў. Сны імператара — ПМЛ, 205). Гэты праўдзівы змагальнік [Тарашкевіч] .. быў правакацыйна схоплен жандармерыяй Пілсудскага.. (Я. Купала. Ліст у рэдакцыю < газеты «Звязда» 36. тв., VII, 237). Як адкрыць сапраўднае прозвішча Коціка, які пазбавіў спакою ўсю жандармерыю і паліцыю? (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 9).

Жандарскі, прым. Які мае адносіны да жандараў, належыць ім. Падмудрым кіраўніцтвам партыі бальшавікоў быстрымі тэмпаміліквідавана праклятае наследства жандарскай Расіі — цемра і жабрацтва (Я. Купала. За бібліятэкі, дастойныя нашай калгаснай вёскі 36. тв., VII, 273). Сурвільчыка .. [Няміра] убачыў з жандарскай канцылярыі, адкуль выводзілі яго пасля допыту (К. Чорны ТСБМ, II, 250). ..каб патрапіць у нораў свайму жандарскаму начальству, адаслаў [ротмістр] фельдпоштай патрэбную шэфу справаздачу (М. Віж. Лабірынт — 178

Л, 16). Ён [Нявідны] маўчаў каліяго білі, паваліўшы на брудную падлогу каземата, таўклі і мясілі цяжкімі жандарскімі ботамі (Я. Колас. Дрыгва Др., 187).

Жарыня ж. Спякота. Жарыня была на версі, яку пеклі (М. Гарэцкі. У лазьні Р, 23).

Жаўнер і жалнер [ст.-бел. жолнерь, желнерь, жовнерь і інш.; польск. zotnierz] м. Салдат (першапачаткова польскай арміі, пазней іншых еўрапейскіх армій). Здаецца, што то жаўнер, выцягшысь струною, Стаіць прад ахвіцэрам з паднятай стральбою (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 450). Блішчыць сцюдзёна штык жаўнера, грыміць сярдзіта барабан (М. Машара ТСБМ, 11, 254). [Корчак:] А на згон не пойдзем.. Хай жаўнеры штыкамі снапы носяць (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 112). Міхалка ўздрыгануўся. Працёр вочы. Нямецкі жаўнер стаяў насупраць яго, ветла ўсміхаўся і нешта незразумелае гаварыў (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 143). Некалькі конных жаўнераў пад’ехалі да спілаванага крыжа (там жа). Грукаталі па бруку вайсковыя абозы, замаскаваныя галінамі зялёных хваінаў ці бярозаў, гулі машыны, ішлі калёны стомленых і запыленых нямецкіх жаўнераў (А. Саковіч. У няведам’е К, № 5-6, 44). Жаўнеру гэта паказалася падазроным: ён меў загад затрымліваць усіх з вазамі (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 181)...імя Архіпа служыла як пароль беларускім жаўнерам у часе апошняй і найбольш жахлівай вайны (К. Акула. ГараваткаК, № 7, 20). Аж на шчасьце, пабачылі знаёмага жаўнера зь іхнае вёскі (В. Ластоўскі. Прыгоды Панаса і Тараса Тв., 54). Аднаго разу на вуліцы нейкі дваранін запрасіў яго зайсці ў дом і паглядзець, як паво-дзяць сябе жаўнеры (У Арлоў. Сны імператара МКГ, 129). Трашчаць залпы, бразгочуць кайданы, Маршыруюць атрады жаўнераў (Я. Купала. Парыжская камуна — 36. тв., V, 325). Каля стажка стаялі дзве запрэжаныя ў сані параконныя фурманкі, а каля іх варушыліся два польскія жалнеры (Я. Колас. Дрыгва Др., 8).

Жаўнеранька м. Ласк. да жаўнер. «7 я, кажа жаўнеранька Да таей дзяўчыны, 3 той жа самай вёскі родам, сын таго старшыні!» (Я. Купала. Братка і сястрыца 36. тв., Ill, 199).

Жаўнерка ж. Жонка жаўнера. «Я яе [жанчыну] зачаплю, пагардліва сказаў Данька. — He ўсё мне па жаўнерках ды ўдовах» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 255). Яны мужчыны цвёрды сільны маюць рукі, Да жаўнеркі ахвотны — тупы да навукі (В. ДунінМарцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 443).

Жаўнерскі, прым. Які мае адносіны да жаўнера. ..і яму [Мацею] дужа захацелася дастаць хоць кавалак хлеба, але торба была нейдзе ў сене, пад жаўнерскіміранцамі (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 185).

Жаўнерык м. Ласк. да жаўнер. Жаўнерык. самы малады, амаль дзіцё, атабраў у яго лейцы й пугу, усеўся побач і пачаў панукаць каня (М. Цэлеш. Акупанты ХБ, 184). Вот жаўнерыкі ідуць, Вот ідуць, ідуць, Стрэльбы на плячах нясуць (Я. Купала. Што мы бачым на вуліцы 36. тв„ IV, 407).

Жвейгджурунес м. Прускі жрэц. А маці ўспамінала, што прускія жрацы — неруці і вандлулуці, тулісоны і лагашоны, думонес і жеейгджурунес куды мацнейшыя, чымся гэтыя, славянскія... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 294).

Жмудзіны мн. Так называлі літоўцаў, што жылі ў паўночна-заходняй частцы этнаграфічнай Літвы, у Жамойці. А горай за ўсё нават палякаў называе яна [каралева] дзікім, барбарынскім народам. Што ўжо казаць пра русінаў і жмудзінаў! (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 96). Хто страляў? Ці немцы ў засадзе сядзелі? Ці жмудзіны падкупленыя? (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 152).

Жнейка ж. Ласк. да жняя. Смела йдзе ў сонцы, Ўся сама як сонца, Гэта жнейка наійа Ў нашай старонцы (Я. Купала. Жняя 36. тв., III, 46). Ідзе жнейка праз гаёчак (Я. Купала. Сымон Музыка CM, 179).

А Жнейкі-сялянкг. Белыя постаці жнеек-сялянак ныраюць у залатым моры даспелага жыта (Я. Колас ТСБМ, II, 257).

0 Сама сябе жнейка б’е, калі нячыспіа жне (ТСБМ, II, 257).

Жнейкін, прым. Які належыць жнейцы. Чутна жнейкіна песня, Нуды ў песні той многа (Я. Купала. Жнеям 36. тв., III, 188).

Жнівярка [польск. zniwiarka] м. Жняярка. Пайшлі аддыхаць пад паветкі, Згуляўшы дажынкі, жнівяркі (Я. Купала. Новая восень 36. тв., IV, 191).

Жняя ж. Жанчына, якая жне ўручную сярпом. Сцяною стаяла спелае жыта, поўныя каласы хіліліся ўніз, чакаючы жней (I. Гурскі — ТСБМ, II, 257). Грамадой ураджай Выйшлі жнеі жаці (Я. Купала. Аднаасобніку 36. тв., IV, 342). Жнеям загадалі збіраць снапы ў мэндлікі (3. Бядуля Салавей Выбр. тв., 33).

Жонд [польск. rzqd урад] м. Цэнтральны калегіяльны орган паўстанцкай улады ў час польскага нацыянальна-вызваленчага руху ў 1830-1831 гг., 1846 г. і 1863-1864 гг.; камітэт з рэвалюцыйна-дэмакратычным і ліберальна-дваранскім кірункамі. ..але ці можна верыць ворагу Каліноўскага, шавіністу, прыхільніку белага жонда ў Варшаве (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 309). I пазней, вядома, не здрадніцкая палітыка і высокія словы Веляпольскага і не шавінізм белага жонду штурхнуў у паўстанне шматтысячныя беларускія масы, а гераізм простых людзей на варшаўскім бруку (там жа, II, 364). Што датычыцца самой п’есы то думкі і ўвагі публікі давялося чуць 180

такія: першы абраз адразу не вельмі зразумелы публіцы чаму нейкія два жонды ды ў адным пакоі і г. д. (Я. Купала. Кастусь Каліноўскі 36. тв., VII, 220). // Віленскі ўрад. Паны з жонду былі 6 задаволеныя вамі, сказаў камандзір (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 233). I ў дадатак паны з Віленскага жонду скасавалі ўсе акты чырвоных (там жа, 234).

Жораны мн. (разм.). Тое, што жорны. Чакаюць стравы жораны Зярнятаў незамораных, Чакаюць на ўмалот (Я. Купала. Безназоўнае 36. тв., V, 44).

Жорны мн. Ручны млын, які складаўся з двух гладка абчасаных круглых камянёў, пры дапамозе якіх зерне пераціралася на муку. Маня з ткачыхай прасявалі пшанічную муку на пірагі к святу і дамолвалі высеўкі ў жорнах (А. Васілевіч ТСБМ, II, 258). Змеле [гаспадар] ў жорнах жыта, ў ступе круп стаўчэ (Я. Купала. Гутарка аб кепскім гаспадару 36. тв., IV, 161).

Жрыца, ж. да жрэц. ..жрыца, што стаяла наверсе, пачала спускацца ўніз, у храм, дзеля чаго адсунулася адна з плітаў, адкрываючы металічную лесвічку (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 24).

Жрэц м. У старажытных рэлігіях свяшчэннаслужыцель, які вёў богаслужэнне і выконваў абрад ахвярапрынашэння. ..стары магзвяздар глядзеў, як паволі цягнецца да храма тонкі ланцужок жрацоў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 11). У даўныя часы паміж словамі: «яцьвяг» і «жрэц» была акурат розьніца, яку цяперашнім нашым разуменьні паміж словамі «сьвятар» і «жрэц» (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 80).

А Жрэц-вяжар жрэц, які дзяжурыў на вежы. Калі ж прыязджаў [баярын] у храм Ашвінаў, дзе, ужозусім не выязджаючыўНовагародак, жыла і сталела Жывена, нібы маладзеў: борзда тупаў да вежы, там малады жрэц-вяжар даваў яму глядзець на неба праз крышталёвы пацік (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 67).

Жрэчаства н. 1. Заняткі, абавязкі жраца. — Навошта ж ты [Гердзень] сядзіш? Дапамагаў бы мне ў абрадах, паступова авалодаў хаця б ніжэйшай ступенню жрэчаства (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 461).

2. 36. Каста, саслоўе жрацоў.

Жуіраваць [ад фр. jouir] незак. Жыць толькі асалодамі, уцехамі; весці жыццё жуіра. Бесклапотная ўпэўненасць дазваляла Віктару хадзіць па зямлі гаспадаром: жуіраваць, калі быў у гуморы, абурацца, калі выходзіла не па-ягонаму (У Карпаў ТСБС, II, 259).

Жупан [ст.-бел. жупань', польск. zupan < іт. giuppone] н. Даўнейшае верхняе мужчынскае і жаночае адзенне з каляровага сукна ў палякаў,

беларусаў і ўкраінцаў. На ім боты з саф'яну, кунтуш з аксаміту I жупан з градытуру, прыгожа пашыты (В. Дунін-Марцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве Тв., 321). Пшэбора зараз па парадку Скідае вопратку сваю, Наўперад зняў канфедэратку, Як сведку польскасці ў краю, А потым важнарасшпіляе Зялёны вышыты жупан (Я. Колас ТСБМ, II, 259). Што замысьліў гэты пан, Гэта доўгая халява, Шыты золатам жупан? (там жа). I мамцы трэба зарабляць, Каб мой сынок быў у жупане (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 17). На жупан ты зьменіш латы, I ты [Сымон] болей не жабрак (там жа, 123). ..ў дзверы, не спытаўшыся, пралез нехта ў парчовым жупане і вялізным белым карункавым каўняры (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 330-331). ..але ягоная постаць, нейкім дзівам уціснутая ў ласіны жупан з залатымі гафткамі, зноў уразіла нунцыя сваімі памерамі і дрымотнай дужасцю (У Арлоў. Місія папскага нунцыя МКГ, 171). Але то быў толькі малады, гадоў семнаццаці, отрак у светлым жупане і чырвоных портах, падперазаны шырокім вышываным поясам (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 279). Ды не ў світцы Ў чырвоным жупане, Сядзіць адзін [Ярэма] ды думае: «Дзе мая Аксана?» (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 463). Клім, во твая шапка, — шэптаў Саўка, надзеваючы жупан і слухаючы апаведаньне дзеда Банадыся (М. Гарэцкі. У лазьні Р, 27). Ніхай сабе мы на погляд шэры, а, браце, душа можэ быць і пад шэрым жупаном ня шэрая (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 65) ..зялёны жупан аблягаў яго [мужчыны] моцную стройную постаць (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 173). Жупан на грудзях і жываце — жупан з вішнёвага з золатам сукна — вось-вось пагражаў луснуць (У Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 234). П перан. Пан. Хто тут граў? — пытае пан, Чорнавусы, падзіманы, Шыты золатам жупан (Я. Колас. Сымон МузыкаCM, 120).

о Чырвоны жупаны удзельнікі народнага паўстання на Украіне супраць польскага панавання. -Дзе падзелася казацтва, Чырвоны жупаны? (Я. Купала. Тарасова ноч).

Жупанчык м. Памянш.-ласк. да жупан. На ім паверх старэнькага жупанчыка быў шырачэзны і доўгі плашч (В. Говар. Пялёстак і крышталь ПК, 59).

Жур м. Аўсяны кісель. Аказалася, што для яе [Жывены] прыгатаваныя асобныя стравы — каша зячменю, жур, вараная рэпа (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 310). Гердзень і адзін са жрацоў прынеслі і паставілі перад намі карцы з журам, кашу і настой з зёлак, алеДавыд прагна выпіў журу, са стукам паставіўшы назад драўляны карэц (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна —АД, 455). Трупацілаяна крупеню, Яечню, руднік, жур, смажэню (В. Равінскі. Энеіда навыварат Зан., 55).

Жывацець [ад ст.-бел. жывоть жыццё] незак. Жыць. Рэфармаваны быў гандлёвы трыбунал, у які цяпер увайшлі і яўрэі (выключна гуманная мера, асабліва калі ўлічыць, што тысячы іх местачковых братоў шаўцоў, лудзілыйчыкаў і іншых па-ранейшаму жывацелі ў самай гаротнай беднасці (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 368).

Жывот [ст.-бел. жйвоть, жывоть 1. Жыццё. 2. Жыццяпіс. 3. Усё жывое. 4. Частка цела чалавека ці жывёлы. 5. Маёмасць, рэчы. 6. Жывёліна] м. Жыццё. Жывот аддаваць ёсць за што, не тое, што іменне... (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 15). Жывот свой і скарб аддаўшы Богу, не магу я сястры сэрцам да яго прывесці (В. Іпатава. Прадыслава Пр., 46). [Бацька:] Бо я... з вамі... Бо мяне нельга аддзяліць ад вас. Пакуль не скончыцца жывот людскі на зямлі (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 74). «..ў жываце нашым бог волен кожны дзень» (там жа, 151). Адна ў нас айчына Полацк. I будзем біцца за яго, свой жывот класці (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 135). Бялян, ахоўваў ваяводу як сваё вока, як наш усіхны жывот (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 48).

0 Жывот палажыць загінуць, ахвяраваць сваім жыццём. Згодзен служыць гра.мадзе і жывот свой палажыць за другі свая! (Я. Колас. Забастоўшчыкі 36. тв. у 12 т., X, 16). Жыватом налажыць — тое ж. «Паночак, —узмаліўся Гаўрыла, -якая тут табе дарога, калі адно багнішча ўсюдых. Жыватом хутчэй наложыш, чым канём праедзеш» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 36). He на жывот, а на смерць з усёй кемлівасцю. Алесь не ведаў, як абвастраецца знаходлівасць, калі два мужчыны вастрасловяць не на жывот, а на смерць у прысутнасці дзяўчыны (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 38).

Жыллё н. Паверх. Замкавы мітрапалічы палац быў у два жылля з сутарэннямі, у дзесяць пакояў з каплічкай (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 52).

Жырандоль [фр. girandole', польск. zyrandol люстра] ж., адрадз. Вялікі фігурны падсвечнік для некалькіх свечак. У зале, у вялікай жырандолі, гарэла з дзесятак свечак, палаў камін і ля яго сядзела князёўна (М. Лупсякоў ТСБМ, II, 265). [Бацюшка] загадаў царкоўнаму старасту, каб былі запалены ўсе лампады, каб ва ўсіх падсвечніках і вісячых жырандолях гарэлі свечкі (М. Чарот ТСБМ, II, 265). Цяпер смалякі гарэлі толькі па калідорах у святліцах жа, у залах павесілі вялікія жырандолі, дзе свечкі стаялі дзесяткамі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 467). Святло жырандолі трапятала на яе [Ядвіні] попельных валасах, сабраныху высокую прычоску (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 5).

Жэглішча [ст.-бел. жеглйіце, жглшце, жглйіцо] н. Месца, вогнішча, дзе язычнікі палілі памёрлых. Дзе ён зараз, неўтаймоўны, гарачы князь, які некалі зусім юным пакінуў Пскоў, дзе па праве бацькі мог бы атрымаць стол — пакінуў, каб вярнуцца да жэглішчаў дзядоў, а зараз абараняе слаўны гэты горад ад Ордэна? (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 389). Я ведаў: у падзямеллі мяне чакаюць жэглішчы продкаў, але ўсе яны, спаленыя некалі на агні, цяпер сядзяць і чакаюць мяне там, унізе (там жа, 416).

Жэзл [руск. жазло\ м. Посах, палка асаблівай формы, якія служылі сімвалам улады, ганаровага становішча, звання. Я прыехаў з імі, але не скакаў па ўзгорках, даганяючы перапалоханых звяроў, а сядзеўу сваім будане з яловых лапак ірэзаў магічны жэзл з маладой ліпы (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 352).

Жэрла [ст.-бел. жерло, жерело 1. Крыніца. 2. Горла, адтуліна, жарало. 3. Рэчышча] н. Адтуліна. А з пустых палавецкіх каўчанавых жэрлаў Мне [Святаславу] на грудзі там сыпалі буйныя пэрлы (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 263).

3

Забарал і забарол м. Зубчастая сцяна, якая ўзводзілася вакол замка. 3 грукатам ударылі першыя камяні аб забаралы (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 285). Забарол у гэтым месцы быў вышынёй каля чатырох махавых сажняў (там жа, 14). П Вартавая вежа; пост. Варта не сыходзіць з забаралаў, кожнага, хто падыходзіць ці пад’язджае да замка, можна лёгка ўбачыць з вышыні (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 544).

Забарсні мн., адз. забарсня, ж. Вяровачныя петлі, пры дапамозе якіх лапаць прымацоўваўся да нагі. Усё часцей пачалі трапляцца на дарозе сумёты, і ногі правальваліся ўжо ў іх да забарсняў (Я. Васілёнак-ТСБМ, II, 276).

Забрала н. 1. У старажытным узбраенні частка шлема, якой прыкрываецца твар для засцярогі ад удараў (кап’я, шпагі). Але чаму ў варожых вачах пад забралам жах? (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 282). ..na-мочнікі ўжо трымалі напагатове шлем з пушыстымі лебядзінымі пёрамі над забаралам, круглы скураны шчыт з вялікім зялёным яхантам усярэдзіне (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 539).

2. Тое, што забарал. ..сам сеў верхам на замшэлыя камяні. Упаў галавою на верх забралаўраптоўным страшным знясіллі (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 247).

Забурэнне [ст.-бел. забуренье, забуренйе 1. Хваляванне, бура, навальніца. 2. Напад. 3. Уціск. 4. Смута, мяцеж. 5. Сварка, нязгода] н. Сварка. [Баркулабіха:] Завысока ты ставіш сябе, забурэння сама прагнеш, а табе літасці і ласкі вяльможнай шукаць трэба было б... (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 265).

Завалока ж. Сварка. ..трапілі ў засаду, што таці падчас завалокаў паміж князямі ўсчынялі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 309).

Завод м. Паходжанне, род. [Сцяпан]: Адным словам, хлапец: шляхоцкага заводу, зрызыкай, зусякай далікатнасцяй іўсё такое... (Я. Купала. Паўлінка36. тв., VI, 191).

Загамаваць [польск.] зак. Затармазіць. Цяжка сапучы, паравік загамаваў рух і спыніўся на паўстанку (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай ХБ, 4).

Загарак і зэгарак [ст.-бел. зекгарь, зегарь, зэкгарь; польск. zegar < с.-в.-н. seiger] м. Гадзіннік. Так-не, так-не, Загарак гамоне (Я. Купала. Так... не... 36. тв., I, 372). Загарку ўжо выходзе срок і можа прапасці ў ламбардзе (Я. Купала. Да Б. I. Эпімах-Шыпілы 36. тв., VII, 446447). Купіў коніка, павозку I стаў панам на ўсю вёску. У атласах, пры загарку, Наняў сабе і кухарку (Ф. Багушэвіч. Смык беларускі Зан., 431—432). А маладыя хлопцы ходзяць шчэ чысцей; іншы так, падла, убярэцца ў святы дзень, што ўсё роўна як паніч: порткі драпавые навыпуск, пільчак харошы, шапка з шырокім верхам, возьме ў рукі парасон ды шчэ як пачэпіць загарак! (Я. Колас. Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле ТС). / у параўн. ..дзесь у запечку ціханька чычыкаў шашаль, якзэгарак, схаваны ў кішэні (Я. Колас. Зімні вечар 36. тв. у 12 т., IV, 249).

0  Як па загарку — зладжана. Праца йдзе, як па загарку; Няма сварак, няма спрэчак, Няма востранькіх славечак (3. Бядуля. У ясных Крушнях 36. тв. у 5 т., I, 161).

Загармайстар м. Майстар гадзіннікаў. А як Міхалка зрабіўся кавалём, дык стаў хутка і слесарам і загармайстрам. Ен умеў рабіць розныя замкі, пісталеты, пачыняў гадзіннікі і шмат якія «машынерыі» разумеў (3. Бядуля. Дзесяць Выбр. тв., 177).

Загон [ст.-бел. загонь 1. Адзінка вымярэння плошчы. 2. Ваенны атрад, прызначаны для набегаў на варожы край з мэтай яго разбурэння, спусташэння. 3. Паход, рэйд; набег; і інш.] м. 1. Адзінка вымярэння даўжыні. Загоны з чатыры асталося ўжо да павароткіў Заямнае, калі насустрач яму з-за ўзгорачка вытыцнуліся чатыры чалавекі (Р. Мурашка Ск., 34).

2. Ваенны атрад, які накіроўваўся з якой-н. спецыяльнай мэтай (на Русі ў XVII ст. гэты тэрмін асабліва часта ўжываўся ў дачыненні да

крымцаў, якія ўтваралі спецыяльныя атрады для лоўлі рускіх палонных, таксама да казакоў і чаркесаў).

Загонавы м. Член загона ваеннага атрада. [Пан:] ..досыць загонавым мой хлеб задарма есці... (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 173). I вось загонавыя, разам з блакітнымі, гойсаюць па лясах, ловяць. Ды толькі трасцу вы яго [Корчака] без здрады зловіце... (там жа, 222). Ва ўсіх вокнах узвышаліся ўжо ўзброеныя загонавыя (там жа, 255).

Загуста ж. Гарохавая каша. Ен і не заўважыў, калі на абрусе пастаўлены былі драўляныя місы з халоднай дзічынай, загустай, мочанымі брусніцамі, сырам (В. Іпатава. Гул далёкіх стагоддзяў Пр., 21).

Заднік м. Плытагон, які стаяў у канцы плыта. Закідай шырыгу! Прысам папхні ўліва! Варушыся! Мігам! He спіў шапку! Жыва! А заднік без толку Бусаком махае. Галаўнік Міколка Бэсціць яго, лае (Я. Колас. Плытнікі ТС, 39).

Задушкі мн. Памінкі. [Кабета]: Каб хацяужо свечак Як найболей разнеціў .. На імшу на «задушкі»... За жывёлку таксама... (Я. Купала. Сон на кургане 36. тв., VI, 85).

Заезны, прым.:

о Заезны двор (дом) — тое, што пастаялы двор (гл. двор). Відны фрагменты драўлянай сядзібы і карчмы з заезным дваром за масіўнай сцяной (Я. Купала ТСБМ, V, 445). Па вяртанні на заезны двор селі разважаць, што будзе лепш: настойваць на дэкрэце ці ад’ехаць дамоў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 285). Прыехаў стары палкоўнік і спыніўся ў самым лепшым заезным доме (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 301).

Заімка ж. Заняцце, захоп свабоднага ўчастка зямлі пры першапачатковым засяленні мясцовасці, а таксама ўчастак, заняты такім чынам. Есць пасёлак на поўначы «Зімка». Давялося мне там зімаваць, у тайзераскарчоўваць заімку, Ставіць хату, бярвенне часаць (М. Хведаровіч ТСБМ, II, 316).

Закалот м. Спрэчка, сварка. Калі пачаўся закалот з Міндоўгам, кінуўся князю Ізяславу Васількавічу ў ногі дружыннік Вель (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 147).

Закуць зак. Надзець кайданы, ланцугі на каго-н., закаваць. Тамашака ў кайданы закуліў той час (Я. Купала. Нікому36. тв., V, 31).

Заказаць зак., каму-чаму, звычайна з інф. Забараніць. Ну, а сэрца, ці сэрцу закажаш, Што зрабіць — ці забыць, ці кахаць (А. Астрэйка ТСБМ, II, 319).

0 (I) дзесятаму заказаць зарачыся ніколі больш не рабіць чаго-н.; ні ў якім разе не паўтарыць падобнага і другіх папярэдзіць. Ды я сёння 186

сказала: глядзі, хлопчык, калі яшчэ раз убачу будзе до-о-брая лазня. Так адхрышчу, што дзесятаму закажаш (А. Кудравец. На зялёнай дарозе ЭСФ, 118).

Закарбаваць [польск.] зак. Зазначыць, паставіць рыску. [Ціт]: А вось я чэраз зіму падгадую цялушку, а там прадам і табе заплачу ўсё, што накарбаваў белым па чорным. Давсій сюды белае, я закарбую (В. ДунінМарцінкевіч. Ідылія Тв., 22).

Законнік [ст.-бел. законнйкь, зоконнйкь1. Свяшчэннаслужыцель, манах. 2. Знаўца закону рэлігійнага вучэння; і інш.] м. Манах. Ты ж хваліўся, што ў законнікі хочаш падацца (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 256). Мінулі касцёл св. Ксаверыя, дзе спачываюць астанкі законнікаў і абывацеляў гэтага краю (Ян Баршчэўскі. Апавяданне шостае. Плачка Выбр. тв., 170).

Законніца [ст.-бел. законнйца 1. Манашка. 2. Адзенне, якое надзявае свяшчэннік пры набажэнстве] ж. Манахіня. Псіха, законніца (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 110).

Закуп [ст.-бел. закупь 1. Чалавек, якога аддалі або які наняўся на службу за пазыку. 2. Служба за пазыку. 3. Арэнда маёмасці, часовае карыстанне за пазыку] м. Чалавек, які браў у феадала пазыку і павінен быў яе адрабляць. — Гэта закуп баярына Ануфрыя, які ўцёк перад калядамі! Я пазнаў закупа! (Л. Дайнека. След ваўкалака МКГ, 556). Вяжыце баярскага закупа! (там жа).

Закураны, дзеепрым. да курны. Быццам і не было людзей, ні закуранай нізкай будыніны на беразе (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 9).

Закутнік м. Тое, што кутнік. [Сымон]: ..не злажу сваіх рук, як да малітвы, і не пайду к ім [панам] прасіцца ў закутнікі! (Я. Купала. Раскіданае гняздо 36. тв., VI, 317).

Закуты, дзеепрым. у значэнні наз., м. Закаваны. «Вы не крычыце на мяне, — зусім не na-мужыцку, з гонарам, сказаў закуты. — Нада мною зямнога суда няма» (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 7).

Залатаардынец м. Асоба, якая належала да Залатой Арды. ..маскавіты трымаюцца залатаардынцаў, цікуюць адзін за адным, хто з іх найболей спадабаецца ханам ды мурзам, атрымае ярлык на княжанне (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 586).

Залатавік м. Залатая манета; талер. Усю дарогу пасля бурчэў Астафій Канстанцінавіч, нагадваючы пра марна растрачаныя залатавікі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 260).

Залатар м. 1. Майстар па вырабе розных рэчаў з золата; ювелір. 3 граматы 1499 г. намвядома, штоўгэты час сярод рамеснікаў Мінска

налічвалася значная колькасць залатароў («Беларусь» ТСБМ, II, 335). Трэцяе лета рабіў Белавалод унотам у ювелірнай коўніцы менскага залатара Дзяніса. Вучыў яго Дзяніс пісаць вадкім золатам па медзі, вучыў з меднага, залатога і срэбнага дроту рабіць пярсцёнкі і колты (Л. Дайнека. След ваўкалака МКВ, 326-327). — Дачка майго сынаўца. Залатар Іван твой сынавец? здзівіўся Далібор (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 24). Навагародскі люд — кавалі, залатары, купцы, чэлядзь і іхнія сем'і з навакольнага горада, а таксама смерды, лоўчыя, бортнікі, варшчыкі жалеза з блізкіх і далёкіх сельскіх паселішчаў, — дык вось люд, які імкнуўся трапіць калі не да княскага хорама іў царкву, то хоць бы ў дзяцінец (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ).

2. Даўнейшая іранічная назва асенізатара.

Залаташвей [ст.-бел. золотошвея] ж. Майстар па вышыванні адзення золатам, майстар-каніцельшчык. I яны ехалі — гарбары і залаташвеі, шорнікі і ювеліры, карэтных спраў майстры і куафюршчыкі, якія рыхтаваліся выкладаць на галовах віленскіх модніц самыя адмысловыя прычоскі (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 412).

Залатоўка ж. Даўнейшая манета вартасцю ў 15 капеек. «Я памагчы пісьменнікам заўжды гатовы I вось, як доказ, што я не пусты прамоўца, За кожны экземпляр дам вам па залатоўцы» (В. Дунін-Марцінкевіч. Літаратарскія клопаты Тв., 263). Яны сказалі, што пракламацыю даў ім на вуліцы разам з залатоўкаю чалавек ў белым паўкажушку. Натуральна, залатоўка паспелаўжо бясследна знікнуць (У Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 236). Як толькі збярэцца ў Сымоніхі колькі залатовак, яна ўвязвае іх у хусцінку і выпраўляецца ўмястэчка на рынак (3. Бядуля-ТСБМ,ІІ, 336).-Жытоўжо асыпаецца, а пан Тумашэвіч усё чакае, калі да яго прыйдуць наймацца касцы за залатоўку ў дзень (М. Машара ТСБМ, II, 336). Ізноў пачуліся галасы: «Ія дам грыўню!». «I я прыкіну залатоўку!». «Няхай будзе і мая саракоўка!». «I мой мужычок бедны-медны пятачок!» (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., 111, 248). Яшчэ з маленства гарусціў ён [Арцём] грошык да грошыка, капейку да капейкі, залатоўку да залатоўкі (там жа, 297). У другім вузельчыку ляжалі два злоты на крупы, саракоўка натараны і селядцы, залатоўка на соль і газу, дзве дзесяткі і чатыры грошы на вобмешку япручку і яшчэ некалькі медзякоў на тытунь і запалкі (Я. Колас. Тоўстае палена 36. тв. у 12 т., IV, 145). Кіньце, mama. Слупкі гэтыя самыя мы і з дроў выберам, як будзем сеч, а на газу якую-небудзь залатоўку агораем (К. Крапіва. Мядзведзічы 36. тв., IV, 209).

Залаты м. Даўнейшая залатая манета; чырвонец. А назаўтра зраніцы пачала [Еўка] работу седзячы пры гардэробнай, запісвала ўслед за ахмістрыняй: Шабка елмурка сукна лазуровага — дзве копы грошай 188

літоўскіх,.. хустка, вышываная ядвабам, 2 залатых... (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 270).

Заля ж. Зала. ..перад намі адкрылася круглая заля, сцены і столь якое пакрытыя былі рысункамі, а памост мазаікай (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 89).

Замак м. 1. Умацаванае жыллё феадала; каралеўскі або княжацкі палац. Рыцары паспелі зачыніцца ў замку за каменнай сцяной і пачалі ярасную страляніну з арбалетаў (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 269). I сабраліся ў замак Дорпат да караля Вячкіўсе ліхадзеі з суседніх земляў (там жа, 288). [Гагна]: Я думала, што едзе [рыцар] на рыцарскае змаганне ў замак (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 122). Налева, удалі, на лагодным травяністым узгорку відны каралеўскі замак (там жа, 269).

2. Назва некаторых турмаў, астрогаў. Амаль два месяцы прасядзелі яны ў Мінскім замку — так тады называлася гарадская турма («Маладосць» ТСБМ, II, 342).

Замкавае [ст.-бел. замковаё] н. Падатак на ўтрыманне замка. Нібыта гэта не нам плаціць бясконцыя гэтыя маставыя, стругавыя, вазавыя, а вам! — А квітавыя, а замкавыя'. (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю Пр., 254).

Замчыскавы [польск.], прым. Тое, што замчысты. Пяе [вецер] аб тым,.. Як з поўначы разбойны чужаніца немог замчыскавых скрышыць варот (Я. Купала. Свайму народу 36. тв., IV, 11).

Замчысты [польск.], прым. Замкавы. [Арэта]: (набліжаецца дагрупы дзяўчат) Дык паспяшайма ў палацавы ходы, Каб у замчыстую знесці святліцу Шчыра памытыя шаты ў крыніцы (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 61).

Замчышча н. Месца абарончых умацаванняў (земляных валаў, вежаў і інш.), жылых пабудоў на тэрыторыі дзядзінца. ..вось на сутоках Свіслачы і Нямігі бачыць яна [Рагнеда] нямігскі дзядзінец, і сцежка прыводзіць яе на пагорак, дзе развіталася з айцом Сымонам, вось і Заслаўе замчышча, надваротная вежа (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 145). Відаць, гэта была самая старажытная частка дома, «замчышча», вакол якога пасля ўзнік сам палац (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 218). // На Беларусі рэшткі ўмацаваных паселішчаў: гарадзішчаў, цытадэляў, каралеўскіх і прыватнаўласніцкіх замкаў. Ноч. Старое замчышча ці так сабе палац калісь, знаць, важны — сягоння напаўразвалены (Я. Купала. Сон на кургане — 36. тв., VI, 65).

Занячышчэньне н. Забруджванне. Усё роўна: праліцьцём крыві ці брудам, дымам, занячышчэньнем паветра, атручэньнем водныхрэ189

сурсаў, жорсткай эксплуатацыяй натуральных багацьцяў цывілізацыя зробіць сваю справу! (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 143).

Запарожац м. Казак з Запарожскай Сечы. Было калісь запарожцы Панаваць умелі! (Я. Купала. Іван Падкова 36. тв., IV, 475).

Запарожскі, прым. Які мае адносіны да Запарожжа гістарычнай вобласці на Украіне, на Дняпры, дзе ў XVI-XVIII стст. знаходзілася Запарожская Сеч. Як бы такі запарожскі казак! Як бы такі малады, малады, Павадзіў бы хоць туды, то сюды! (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 441).

Запіс м. Дакумент, акт. Даўно-даўно было ўжо гэта, як там у запісах стаіць (Я. Купала. Гарыслава 36. тв., V, 136). У сведкі запісы пакліча [грамада новых пакаленняў], Паданні клікнеў час такі (Я. Купала. I прыйдзе 36. тв., IV, 137).

Запона ж. Пакрывала для ног у брычцы. Карэта рушыла. Сядок усміхнуўся, прыкрыў ногі запонай і адкінуў фіранку са слюдзянога акенца (У. Караткевіч ТСБМ, II, 367).

Запраўды, прысл. Сапраўды. Яўна парушаючы законы пісьменства краснаго, пішу я тут аб тым, што запраўды было (М. Гарэцкі. Рунь Р, 3). [Генадзь:] Калі ты [Корзюк] яшчэ паспрабуеш карэжацца, я запраўды адвяду цябе ў тое месца, якога ты найболей баішся (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 24).

Запросіны мн. Запрашэнне. Пасьля сеў і адпісаў Івану Іванавічу на ягоныя запросіны, што з прычыны тэлеграмы, якая кліча дамоў, ня будуў яго на імянінах (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 105).

Запяткі мн. Месца за спінкай экіпажа. А Вы б тады, седзячы на козлах і стоячы на запятках гэтага фаэтона, хрысцілі б гэтую моладзь бізуном (Я. Купала. Рэдакцыі «Шлях моладзі» 36. тв., VII, 231).

Заскочыць [польск. zaskoczyc 1. Заскочыць, запрыгнуць. 2. Захапіць знянацку. 3. Здзівіць] зак. Здзівіць. Пытаньне, відаць, дужа заскочыла Балевіча (М. Цэлеш. Партыйны таварыш ХБ, 75).

Заснавец м. Заснавальнік. 3 поўначы, з славянска-гецкае зямлі прыбыў у Грэцыю Арфэй, заснавец гарадоў, вучыцель мастацтва і рамёстваў (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 93).

Застава¹ ж. Месца ўезду ў горад, пункт кантролю прывазных грузаў і прыезджых. Па гэты бок заставы, за кардэгардыямі, у якіх жылі салдаты і «мацальшчыкі», цягнуліся да самага астрога гароды, цяпер яшчэ пустыя і сям-там нават паплямаваныя апошнім снегам (У. Караткевіч. Зброя 43, 332).

Застава² [польск.] ж. 1. Сервіз. Слугіўносяць стол і заставу (Я. Купала. Эрос і Псіха 36. тв., VII, 154).

Застава³ [польск. zastaw] ж. Заклад. Мо’ ў заставу аддаў [мужык], як падапікі плаціў? (Я. Купала. Эй, скажы, мужычок!.. 36. тв., I., 281). «Каб ссуду даць табе, няма ў мяне падставы, Бо пад якія іпатэкі ці заставы павінен я ўслужыць? Вось залатыя рэчы Ці серабро прыму ахвотна, чалавеча, I невялікія вазьму працэнты — Ад сотні толькі трыццаць» (В. Дунін-Марцінкевіч. Літаратарскія клопаты Тв., 262).

Застаронак м. Агароджанае месца для складвання збожжа. Адпёр [Янка] свой свіронак, I на торг з усімі, Што меў застаронак, У мехусё вымеў (Я. Купала. Нядзеля 36. тв., V, 222).

Застаронне н. (разм.). Тое, што застаронак. Багата мы з табою маем гоняў Упару абсеяць, зжаці толькі б іх, Ды ў добры час злажыць у застаронне Сям’ю снапкоў паспелых, залатых (Я. Купала. Яна і я 36. тв„ V, 123).

Засценак і засьценак м. На Беларусі ў XVI-XX стст. хутар або невялікае паселішча дробнай шляхты, якая арандавала гэтыя землі. He ведаю чаму, але стачынцы называлі сваю вёску засценкам. Можа таму, што ўсе яны былі з шляхты: розныя Стачынскія, Мысліцкія, Бранавіцкія і іншыя бедакі з радавітымі прозвішчамі (А. Чарнышэвіч ТСБМ, II, 394). Кацярына, старэйшая Юзікава сястра, яшчэ перад вайною зайшла замуж далёка ад Мядзведзіч, у засценак Воўчы Хвост (К. Крапіва. Мядзведзічы 36. тв., IV, 251). Іў засценку шляхоцкім, што з вёскаю блізкай Тую ж долю-нядолю гадуе [песня] (Я. Купала. Лірнік вясковы 36. тв., III, 117). Ідзе Міхал, прад ім сяліба, Засценак добра так знаёмы, I хоць няважныя харомы Тут гэта шляхта збудавала, Але жыее і гора мала! (Я. Колас ТСБМ, II, 394). Гарэлі вёскі і засценкі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 50). Жыўунас на засьценку чалавек (М. Цэлеш. У імя догмы ХБ, 22).

Засцянковец і засьцянковец м. Жыхар засценка. Мазавецкі стаяў у натоўпе наваколызых засцянкоўцаў ля касцёла і чакаў імшы (К. Чорны ТСБМ, II, 394). Засьцянкоўцы таксамарасьлі адрадасьці (В. Ластоўскі. Мост у Кутох Тв., 39).

Засцянковы, прым. Які мае адносіны да засценка. Бацька мой [Купалы] родам з Ігуменшчыны, паходзіць з дробнай засцянковай шляхты (Я. Купала. Да Я. Ф. Карскага 36. тв., VII, 473).

Затым, прысл. I. Таму, па той (гэтай) прычыне. У кожнай муж быў, так сказаць, вяльможа, затым пра хлеб іх клопат не трывожыў (У. Дубоўка -ТСБМ, II, 402). / у складзе злучніка прычыны «затым што». Андрэй безнадзейна махнуўрукой і.. пайшоў з хаты. Зеленюка гэта бадай што ўзрадавала. He толькі затым, што хацеў пабыць самнасам з Таццянай, а і наогул была ў іх з Андрэем нейкая беспрычынная халаднаватасць (М. Зарэцкі ТСБМ, II, 402).

2. 3 гэтай мэтай, для таго. / у складзе злучніка мэты затым каб. — Я да цябе [сонца] затым прыйшоў каб ты шляхі нам асвятліла (У. Дубоўка-ТСБМ, 11,402).

Заходнебеларускі, прым. да Заходняя Беларусь. Мы вызвалілі з-пад прыгнёту польскіх паноў нашых заходнебеларускіх братоў і з’ядналі вялікі беларускі народ у адзінай Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы... (Я. Купала. < Прамова на ўрачыстым пасяджэнні, прысвечаным 35-годдзю літаратурнай дзейнасці 36. тв., VII, 321).

Заходнікі мн. Прыхільнікі заходніцтва ідэалогіі перыяду распаду прыгоннага ладу ў Расіі (у адрозненне ад славянафілаў выказваліся за заходнекапіталістычны шлях развіцця Расіі). «Я таксама ледзь не трапіў у Петрапаўлаўку, казаў дзед. -.. Я не бэшчу заходнікаў. Яны былі патрэбны і неабходны. А нашчадкі, узяўшы ад іх усё горшае, ператварыліся ў карыкатуру на іх...» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 207). [Дзед:] Паўторыцца старая казка аб заходніках і славянафілах, 1 толькі падставы будуць іншыя, а вонкавыя праявы падобныя і страшэнна смешныя (там жа).

Зацны [ст.-бел. зацный1. Сумленны, высакародны; шаноўны, паважаны, славуты. 2. Цудоўны, надзвычайны; каштоўны], прым. Паважаны, славуты. Паны зацныя, а лупежствам займаюцца, — можна было пачуць скрозь няўхільнаерыпенне снегу і тупат коней (В. Іпатава. Чорная княгіня — Пр., 83). Ад імя княжыча клятву служыць Княству даваў яго дзядзька, яе ж прымалі баяры і зацныя — славутыя — мужы віленскай зямлі (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 582). I згадаў, што сёння на Юр'я, калі пырскаюць ліловымі і фіялетавымі кроплямі па схілахузгоркаў браткі, на ўрачыстую закладку княжацкай вежы на Крывой гары на самым досвітку збяруцца зацныя -лепшыя — паны княства (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 410).

Збіценшчык м. Той, хто гатаваў або прадаваў збіцень кіпень з мёдам, цукрам ці патакай (часам півам ці спіртам) з дабаўленнем розных спецый, напрыклад, мускатных арэхаў. Блінйічыкі, збіценшчыкі, бабуліжабрачкі, разносчыкі, пірожнікі так і кішэлі пад нагамі (У Караткевіч. Зброя 43, 305).

Зборня і зборная ж. (разм.). Памяшканне пры валасным упраўленні, дзе адбываліся сходы грамады; зборная. На ганку перад зборняю спаткаў Лабановіча валасны стораж дзед Піліп (Я. Колас ТСБМ, II, 432). А на «зборнай», як на кірмашы, гаманіў сход (Я. Колас. Выбар старшыні ТС, 84).

Збраяносец [калька з рускага оруженосец — ст.-руск. оруженосьць\ м. У сярэднявечча малады дваранін, абавязкам якога было суправаджаць і ахоўваць рыцара ў баі, клапаціцца пра яго зброю і каня. Нават 192

ідучы на разбой, яны бяссільныя супраць коннага чалавека ў латах, Ka­ni ў таго меч, аўзбраяносца аркебуза ці пулгак (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 289).

А Дзядзька-збраяносец'. Куды вы везіцё нас? каторы раз задавалаяна [Жывена] пытанне старому дзядзьку-збраяносцу (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 115).

Збытні [ст.-бел. збытнйй, збйтный, збытный — залішні, празмерны], прым. Лішні. Збытнія мы тут людзі, панна Еўка, — уздыхнуў Андрэй (В. Іпатава. Чорная княгіня Пр., 107).

Звяздар [ст.-бел. звяздарь, кгвяздарь] м. Астраном. Звяздар Вакула рабіў свае разлікі, увесь час зазіраючы ў запісы папярэднікаў (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 298). [Жрэц:] -Адпусці яго са мной, загадаў я старэйшаму. Той таксама схіліўсяў паклоне. [Старэйшы:] Вядома, пан звяздар (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 358).

Звяздыш і зваздыш м. Кісцень у выглядзе зоркі, паліца, у якой уся галоўка насаджана цвікамі. Шыпы звяздышоў прабівалі латы (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 391). Андрэй бачыў. як выпаў з сядла Мікіта Кораб, забіты звездышом (там жа, 388). Але ў абозных табарах перад імі ўсталі на вазах тысячы простых ратнікаў, з цапамі, зваздышамі, рагацінамі, і крыжакоў сустрэўудар, якога яны не чакалі (там жа, 391).

Згамаваць [ст.-бел. гамоватн, гамовать 1. Затрымліваць, запыняць. 2. Стрымліваць. 3. Затрымліваць, не аддаваць, хаваць. 4. Уціхамірваць] зак. He аддаць, схаваць. Вы ж ведаеце, што папа рымскі некалі прыслаў князю Вітаўту карону. Але згамавалі яе панове паляцы (В. Іпатава. Чорная княгіня -Пр., 95).

Згон м. Збор усіх сялян без выключэння для адработкі феадальнай павіннасці. Апрача непасільнага прыгону, сяляне выконвалі шмат дадатковых работ, як згоны, варту і інш. (I. Лушчыцкі — ТСБМ, II, 453). Па гэтай прычыне нават згон права гаспадара на рабочыя рукі па-за паншчыннымі днямі, калі гіне на корані ўраджай або залева ці нечаканая летняя палавень пагражаюць вымачыць сенажаці, павінен быў аплачвацца панамі: ад дваццаці да дваццаці пяці капеек срэбрам на дзень (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 109-110). Надвячоркам трэцяга, пасля пачатку згону, дня Кроераў аконам аб'явіў людзям, што згон не будзе аплачаны, што за яго не будуць плаціць і надалей (там жа, 111). [Янка Губа:] А раней таго няхай ведае [Кроер] не будзе плаціць за згон, як то дзядамі заведзена, ніхто не пойдзе на згон. Паншчыну адробім, а згон няхай вырабляе ўдвох з табою, аконам (там жа, 112). А ты, хаме, цо ці трэба? .. Чы хочаш не ісць на згон? (Г. Марцінкевіч. Адвячорак Зан., 78-79).

1 Зак. 3825

193

Здольнік м. Селянін, які арандаваў зямлю на правах здольшчыны. Прымак або прыёмыш, наконт якога загаддзя абумоўлена, што ён, як і родныя дзеці, мае права на частку той гаспадаркі, якую абрабляе. На стырне сядзеў Цыпрук Лапата з Азярышча, галава вялікага роду з сыноў, дачок і здольнікаў (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 75).

Здэнэрваваны [ад польск. zdenerwowac лф усхвалявацца, знервавацца], дзеепрым. Знерваваны. He, Орлім проста здэнэрваваны сваімі асабістымі справамі (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 124).

Здэтанавацца [польск. zdetonowac sz^] зак. Засаромецца, збянтэжыцца; сумецца. У адну хвіліну «Салавей» ператварыўся ў ксяндза Марцэвіча: пачаў сыпаць ксяндзоўскай філасофіяй, якой многа наслухаўся ў студэі, падрабляючы яго голас да таго натуральна, ажно ксёндз здэтанаваўся і пакрыўдзіўся... (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 58). // Усхвалявацца. [Афіцэр] (адрываецца ад карты, пазірае на Крулеўскага). Што так здэтанавала пана капітана? (Я. Колас. У пушчах Палесся 36. тв. у 14 т., X, 96).

Зегзіца ж. Зязюля. Зегзіца мая прылятала... — прамовіў баярын. Дадому клікала (У Арлоў. Каля Дзікага Поля МКГ, 150).

Зело н. Назва восьмай літары (s) царкоўнаславянскай і старой рускай азбук, якая абазначала, як і літара зямля (3), гук «з». Як цьвёрда трымаўся цэлыя тысячагодзьдзі знак зямлі і захаваўся да нашых часоў у славянскай літары «зело», а таксама знак жука ў літары — ж, які сяньня яшчэ нагадвае сабой кузурку (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 102-103).

Зелянізна ж. Зеляніна. Там-сямрэчка срэбрам паблісквала з-за густой зелянізны расьлін (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай ХБ, 5).

Земскі [ст.-бел. земскйй — 1. Які адносіцца да планеты Зямля. 2. Які адносіцца да глебы. 3. Матэрыяльны, рэальны. 4. Свецкі. 5. Які адносіцца да пэўнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі (ваяводства, павета, княства); мясцовы], прым. 1. Які мае адносіны да земства. «Зробім, — сказаў Мусатаў. Трэба звязацца з земскай паліцыяй» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 359). А як ён [Загорскі] дваццаць год нязменна хадзіў у ганаровых суддзях, і да раздзелу і пасля, у губернскім земскім судзе, то намерыўся ўпячы злачынцу (там жа, I, 6).

2. Зямны. [Арэта].Хай пару з вопратак вып’е і выссе Вятрок і сонца жар боскі, што з высі Спяшыць у смазе па земскай вільгоці... (Я. Купала. Эрос і Псіха — 36. тв., VII, 53). / Жыццёвы. Як квяцісты былі твае [Мар’і Канапніцкай] песні Сярод земскай і сцюжы, і ночы (Я. Купала. Памяці Мар’і Канапніцкай 36. тв., II, 200).
3. У значэнні наз., м. Земскі начальнік. Сам земскі, сам к яму зрукою здароўкацца першы патходзіць (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р, 62). У суды, у воласьць і да земскага езьдзілі разам, разам дабіваліся праўды (В. Ластоўскі. Мост у Кутох Тв., 38). Як бач зляцелася ўсё вараннё — прыстаў, земскі, суддзя... (А. Якімовіч ТСБМ, II, 470). На пляцоўцы стаяў у атачэнні трох «блакітных» і дзесятка земскіх бялявы мужыку расхрыстаным кажуху (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 255). Прыйдзе земскі. Пачне нервовымі пальцамі перакідваць груду папер (3. Бядуля. Язэп Крушынскі 36. тв. у 5 т., IV, 198). Нас самавольна земскі карае, Душыць, саджае ў адседкі (Я. Купала. 3 песень мужычых 36. тв., III, 323).

о Земскі начальнік — у царскай Расіі чыноўнік з судова-адміністрацыйнай і паліцэйскай уладай, кіраўнік сялянскага насельніцтва пэўнага раёна. Я ўжо ведаў, што ў камісіі будуць паны, земскі начальнік, прыстаў і яшчэ нейкія страшныя людзі (М. Цэлеш. Курылка ХБ, 258). ..з аднаго боку, у чорным касцюме, зь вялікімі рыжымі вусамі, якія штомінуты шавяліліся ў бакі, як у сома, сядзеў земскі начальнік (там жа, 261). «Жартачкі, дваццаць год быў пісарам у земскага начальніка! Тут, не хочучы, з глуздоў зёдзеш...» (3. Бядуля. Язэп Крушынскі — 36. тв. у 5 т., IV, 189). Раптам прыходзіць у канцылярыю земскі начальнік, а я ўсё смяюся (там жа, 199).

Земства [ст.-бел. земство 1. Мясцовая сельская ўлада. 2. Земскі суд] н. 1. Абмежаванае ў правах мясцовае самакіраванне ў дарэвалюцыйнай Расіі. Воласць, земства дасць мо’ хлеба, Но іх ласкі хто не знае (Я. Купала. Пятровы час 36. тв., II, 311). Рыгор казаў, што правіць мост павінна земства (В. Ластоўскі. Мост у Кутох — Тв., 37). Толькі троху быццым-то варушацца: хутары, кооперація, земства... (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 126).

2. Губернскі судовы орган; земскі суд. Пайшлі ўправа да земства, галоўна судзення, У санат, зноў у земства, губерска праўлення, Падняўшы ж труд вялікі і кошты бязлічны, Вярнуліся нанова у суды гранічны (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 435). Аж раент ўзыме голас: «Пойдзем закладацца! Каня стаўлю з прыборам; гатоў распісацца У земстве, а пярсцёнак суддзі падарую» (там жа, 469).

Зіждзіцель [ст.-руск. зйждйтель, зйжйтель — стваральнік] м. (кніжн.). Тварэц, стваральнік, заснавальнік. У бозе пачыў наш імператар, наш палкаводзец, гаспадар рускай зямлі, Мікалай Паўлавіч, чалавек вялікай духоўнай моцы, дабрадзей усяго нашага народа, зіждзіцель светлага храма нашай будучыні і, пакуль што, самая светлая асоба нашай гісторыі пасля Пятра Вялікага (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 294).

Зімна [ст.-бел. зймно < польск. zimno], прысл. Халодна. Раптам яму [Кузьме] стала зімна (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 130).

Зінджы мн. Так на Усходзе называлі неграў. ..і ён, варта было яму ўбачыць яе тонкую постаць, адчуваў нястрымную прагу ўдыхаць яе пах, лашчыць жанчыну, падатлівую і нязменна цвёрдую, як дрэва, з якога робяць чарнаскурыя зінджы свае статуэткі (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 180-181).

Зіпунішка [ст.-бел. зйпунь', араб. zabun] н. (зневаж.). Зіпун. Зіпунішкіў рамізнікаў драныя, армякі — страшныя, капелюхам гэтым паяркавым сто год. Дый як іначай, калі той «ванька» за дзве грыўні ці нават за пяціалтынны церазусю Маскву вязе... (У. Караткевіч. Зброя 43, 287).

Злосьціць, незак. Злаваць. Гэта яшчэ горш злосьціла канвой супроць палітычных (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі»ХБ, 140).

Злотка ж. Залатоўка (манета ў 15 капеек). Мастак быў дзед на ўсё гэта: Лавіў нямала ён за лета; Былі ліны, язі і плоткі -Лузаў дзед добра сабе злоткі: Было за што кручок загнуць, Было і ў краму з чым зірнуць (Я. Колас. Новая зямля ТС, 91).

Злотнік [ст.-бел. злотнйкь майстар залатых спраў, ювелір] м. Залатар. Перш уздумалася.. [Любе] несці пярсцёнак да злотніка, каб той пераліў яго на завушніцы (А. Кулакоўскі ТСБМ, II, 482).

Злоты [польск. zloty] м. 1. Сярэбраная манета (тынф), а таксама лікавая адзінка Полыпчы, Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай у XVI сярэдзіне XIX ст., парытэтная 30 польскім грошам (у сучаснай Польшчы разменная манета, роўная 100 грошам). Тыя, скуралупы, за два гады з Крычаўскага старосты сто тысяч злотых звыш інвентароў выбілі і сабе ў кішэню паклалі (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 188). А тут тэлеграма, што служачы фірмы такой і такой змахляваў два разы на оптавых пастаўках тавару (лічы пяць тысяч злотыху кішэні) і з пачатку ліпеня мінулага года прысвоіў яшчэ тры тысячы. Як на той час вялізныя грошы (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 188). А калі мець крыху спрыту, то пад час крызісу і пасля яго, падпаліўшы застрахаваную хату (а страхоўка да крызісу сто злотых каштавала), можна было на тыя страхаваныя грошы дзве хаты пабудаваць (У. Караткевіч. 4орны замак Альшанскі 43, 188).

2. Расійская манета вартасцю 10 капеек, парытэтная 30 грошам. У другім вузельчыку ляжалі два злоты на крупы, саракоўка на тараны і селядцы, залатоўка на соль і газу, дзве дзесяткі і чатыры грошы на вобмешку япручку і яшчэ некалькі медзякоў на тытунь і запалкі (Я. Колас. Тоўстае палена 36. тв. у 12 т., IV, 145). [Паліцыянт] За волак 196

вызначыў падатак, За гушчыню ж яго вачок накінуў злотых з паўдзесятак Плаці, Сымоне, і маўчок (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 10).

3. Назва дуката ў XIV-XV стст.

Злюб [ст.-бел. злюбь дамоўленасць, пагадненне] м. Шлюб. [Халадок:] Нізка кланяецца ён тваім бацькам, тут воі пакланіліся ў пояс, і просіць іх, каб дазволілі яму злюб з табою, князёўна (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 91).

Змеявік, мн. змеевікі м. Усходнеславянскі металічны амулет XIXIV стст. у выглядзе манетападобнай падвескі ці круглага складня, на вонкавым баку якіх звычайна змяшчалася выява хрысціянскай сімволікі (Хрыстос, архангелы, святыя), на адваротным кругавы надпіс (заклінанне) і «змяінае гняздо», лічыўся засцярогай ад хвароб і немачы. Так, яны ляжалі тут сярэбраныя браціны для пітва, залатыя грыўны кожная вагой каля 186 грамаў, двуручныя амфары-карчагі, якія былі імерай ахвярапрынашэнняў змеевікі, чары, а таксама крыштальныя шары-пацікі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 293).

А Медальён-змеявік'. Тысячазорная, яна [ноч] велічна плыла над зямлёй, варушыла лісце на дубах, і поўня, як залаты медальён-змеявік, вісела на ейных грудзях, на неабдымным чорным карзне неба, кідаючы бліскучыя палосы на каменную падлогу маёй святліцы (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 456). Мулет-змеявік: Усе моўчкі глядзелі ў бок брамы, на мошчаную каменем дарожку, дзе, шоргаючы ботамі, падбітымі сярэбранымі цвікамі, у чырвоным карзне, з-пад якога выглядала белая кашуля з залатым мулетам-змеевіком на грудзях, велічна ішоў Міндоўг (В.Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 70).

Знаёмасьць ж. Знаёмства. Пры цяперашняй, асабістай зь ім знаёмасьці я даведаўся, што ён ужо 40 гадоў, як зьбірае матар’ялы і дакуманты да краёвае гісторыі (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 77).

Знатнік [ст.-бел. знатнйкь сваяк] м. Багаты, уплывовы чалавек. Ен можа яшчэ і атрымаць ад караля трэць за выдачу сяброў, гэты знатнік, прагучаў глухі, але прыемны голас, і я ўбачыў, што да іх падыходзіць дужа худы і высокі, светлавалосы чалавек (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 131).

Знатны, прым. Які належыць да знаці. Пяць троек, запрэжаных у прыгожыя высокія вазкі з гербамі на дзверцах, падвезлі да князёвага палаца.. знатных гасцей (М. Лупсякоў — ТСБМ, II, 500).

Знаць ж. Вышэйшы слой пануючага класа ў буржуазным грамадстве. I гэта вам не спешчаная віленская знаць, якая ходзіць у касцёл, каб паказаць свае новыя ўборы (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 314). Фларэнційская знаць лічыла за гонар запрасіць маладога князя з далё-

кай і таямнічай Літвы да сябе ў госці (В. Чаропка. Храм без Бога Хр„ 56).

Зніч і Зьніч м. Святы агонь у язычнікаў. У іх [літоўцаў] бажніцах, у дубровах заўжды магутны зніч гарэў. Ягоны водбліск пурпуровы навокал золатам мігцеў (М. Машара ТСБМ, II, 505). 3 дрымучай пушчы імчыцца да нас святы агонь продкаў, Зніч (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 274). Вячка з дружынаю ўзышоў на вал, глядзеў туды, адкуль чакаўся святы Зніч (там жа, 275). Сымбалем Сіціўрата (жыцьцявароту) — Ярылы быў нязгаслы агонь —Жывец, Жынч, Зьніч (зьнікомы), які меў свае вечныя алтары паўсюдна, куды сягала вера славянская (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 91).

Знузнікі мн. Коннікі. Знузнікі некалькі попрышчаў гналіся за смердамі, калолі іх дзідамі, тапталі коньмі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 100). Следам за знузнікамі на вялікіх падводах везлі парокі (там жа, 268).

Зоравед м. Астраном. -Ямаю дадзеныя цьвердзіць, што г. зв. Яцьвягі ня былі асобным плямём, як памылкова думаюць, а гэта назоў клясы сьвятароў паганскіх часоў. Тых зорнікаў і зораведаў, а пацяперашняму астраномаў, якія адначасна былі і клясай сьвятароў, духоўнікаў (В. Ластоўскі. Лябірынты Тв., 80).

Зрак [ст.-бел. зракь 1. Выгляд, аблічча. 2. Позірк, погляд] м. Погляд, позірк; зрэнка. «Вы, маленькія людцы, здаецца казаў зрак каня. — Што мне да вас? Я дазваляю вам апаганьваць нагамі мае бакі, толькі таму, што раблю вам ласкуяўУ. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 54).

Зрэб’е н. Адзенне са зрэбнага палатна. Часта, ідучы ў школу ці дадому, бачыла яго Люба, сухога, галоднага, апранутага ў грубае зрэб’е (Р. Мурашка ТСБМ, II, 515). Яна бярэ кусок асушка, Хлябок апошні з каліты, у торбу суне зрэб’я пару... Што ж больш? He ведае сама (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., 143-135).

Зрэбнікі мн. Штаны са зрэбнага палатна. 3 сянец выйшаў босы Кандрат у палатняных зрэбніках (С. Грахоўскі ТСБМ, II, 515).

Зрэбніна ж. (разм.). Палатно са зрэб’я. У куфэрку ляжалі тры пары бялізны, два ручнікі і кавалак зрэбніны на анучы, што адрэзала сястраХімка ад.. сувою палатна (I. Гурскі ТСБМ, II, 515). [Гнатка:] -Якія вы... розум чорт ведае дзе! Хіба так можна мэнчыцца з-за нейкага хусця. Хоць у зрэбніне павінна горда стаяць (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 357).

Зрэбніца ж. (разм.). Зрэбная адзежына. Зрэбніца .. [Гальяшу] муляла (I. Гурскі ТСБМДІ, 515).

Зрэбны, прым. Які мае адносіны да зрэб’я. I слязу абцерла з вока Жорсткім зрэбным хвартухом (Я. Колас. Прапаў чалавек 36. тв. у 12 т., 198

Ill, 87). A злыдню што такі пажар? He пажабруе ў торбах зрэбных (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 195). Повен куфар у яе [Тадоры] палатна і зрэбнага, і кужэльнага, усялякага ды яшчэ паўкубла пашытай адзежы (К. Крапіва. Мядзведзічы 36. тв., IV, 194).

Зунар м. Пояс, які звычайна ў краінах мусульманства насілі хрысціяне. Адначасна надзець зунар значыла адрачыся ад ісламу. [Ашавазда:] Бо, хаця на ім [Алексу] і няма зунара, ён не стане, ніколі не стане нашым. Хіба з дзяцінства абносіў яго свяшчэнны агонь? He, іншыя багі кармілі яго, іншыя твары будзе ён помніць. Адпусці яго! (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 155).

Зырка, прысл. (разм.) Ярка. Я гляджу пад ногі Юркі й заўважала ягоныя зырка пачырванелыя пальцы ног (М. Цэлеш. Юрка Віцьбіч ХБ, 214).

Зырчыня ж. Яркасць. ..гэтыя лясныя шаты ставаліся панурымі й губляліўсю сваю зырчыню (У. Глыбінны. Верасень К, № 5-6, 104).

Зыскокваць незак. Саскокваць. Зь іх [машын] зыскоквалі жаўнеры, каб набраць у пляшкі сьвежае вады (А. Саковіч. У няведам’е — К, № 5-6, 45).

Зэгар [ст.-бел. зекгарь, зегарь, зэкгар', польск. zegar < с.-в.-н. seiger] м. Тое, што загарак. Дам табе зэгар вялікі, як рэпа, Няхай ён пры сэрцы крэпка тваім клепаДы напамінае, як цяжка я ною 1 неўдзень, ні ўночы немаю спакою... (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта-Тв., 123).

Зэлжыць [ст.-бел. зелжйтй, желжйтй, зелжытй, зольжытй, зэльжыть] зак. Абразіць, зняважыць, зганьбіць, зняславіць. Але зэлжыў ён самае наша беларускае імя (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 131).

Зэшлы [ст.-бел. зешлый, зойшлый, зошлый, зэшлый — 1. Пажылы, стары. 2. Памёрлы, нябожчык], прым. Стары. -Ну ясна, вы ж размілаваліся. А тое, што ён спраўца таго, што яны дабро маё паплюндравалі, што ў зэшлым часе продак Пятро здабыў, што я здабыў? (У Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 132).

Зялеза ж. Жалеза.

А Зялеза-путы: Як людзі самі магуць закуваць сябе і дух свой, і цела сваёу страшные зялезы-путы (М. Гарэцкі. Рунь Р, 13).

Зялезны, прым. Жалезны... нейдзе там [у «амерыканцы»] ляскалі нейкія зялезныя запоры (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 130). На другі дзень Архіп ужо тросся на зялезнай дарозі (М. Гарэцкі. Роднае карэньня Р,45).

Зялейніца [ст.-руск. зелййнйца', ст.-бел. зелейнйца — ж. да зелейнйкь той, хто вядзьмарыць (лечыць) зёлкамі] ж. 4араўніца, лекарка. [Лозка:] — А зялейніца Жывена там жрыцай была, і казалі старыя

людзі, якія яе маладой помняць, што прыгажэйшай за яе не было ва ўсім нашым краі... (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 497).

Зяленіва н. Зеляніна. ..паміж нябеснай сіняёй і воднай гладзяй нічога ня было, апрача пярэстага зяленіва (У Глыбінны. Верасень К, № 5-6, 101).

Зямгалы і земгалы (земігола) мн. Старажытнае балцкае племя, якое жыло ў сярэдняй частцы сучаснай Латвіі (басейн р. Ліелупе). ..можна было слухаць, як спакойна даводзіць у рэшце рэшт сваё гэты праслаўлены вой [Давыд], надоўга спыняючыся пальцам на якой-небудзь кропцы скураной мапы, дзе бурштынавымі каменьчыкамі адзначаныя былі крэпасці і гарады не толькі Княства, але і суседзяў ліваў, зямгалаў, ляхаў і, вядома, немцаў (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 519). Гэты націск занепакоіў прускія плямёны, земгалаў, латгалаў, ліваў эстаў, аўкштайтаў, жамойцаў, яцвягаў, ён хвалюе Полацк і Ноўгарад (Г. Далідовіч. Кліч роднага звона КРЗ, 84).

Зямляцтва н. 1. Кампактная этнічная група ў іншанацыянальным акружэнні; аб’яднанне землякоў для ўзаемнай дапамогі, культурнай і палітычнай дзейнасці. [Каліноўскі:] У нас ёсць свая арганізацыя «накшталт зямляцтва». Гэта для іншых. Назва «Агул» (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 136). Загорскі паехаў на Узвіжанку, у прыватны цырк Сулье, і там сустрэўся з прадстаўніком зямляцтва ў Маскве (У Караткевіч. Зброя 43, 298). Ім дапамагае беларуская грамада, беларускае зямляцтва (Я. Колас. На ростанях На ростанях, 542).

2. Прыналежнасць да адной вобласці, губерні, пасялення і пад.

Зямянін [ст.-бел. земяшінь, земенйнь, зэмянйнь — уладальнік зямельнай маёмасці або надзелу; польск. ziemiane ад ziemia зямля] м. У Вялікім княстве Літоўскім уладальнік невялікага надзелу зямлі, абавязаны да воінскай павіннасці. На раздарожжы прасёлкаў з Гарадзенскім шляхам сустрэліся ім стары Расевіч і ягоны зямянін Гнатка (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 169). Што ж сіла, і немалая ёсць у князя: ягоная шляхта, зямяне, панцырныя баяры (В. Чаропка. Храм без Бога — Хр., 99). На ейных [Жывены] плячах цяпер усё тут і гэтае разбуранае свяцілішча, і стары Святазар, і маладыя, зусім яшчэ цёмныя дзяўчаткі, і зямяне, якія пілуюць дубы для новага храма, але патрабуюць за гэта, каб яна выпрасіла для іх багоў шчасця і багацця... (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 316). Гердзень збегаўу бліжэйшы двор, і зямянін хутка запрог каня (там жа, 362).

Зяніца [ст.-бел. зенйца} ж. Зрэнка, вока. Напружваюць зрок думы, і ў зяніцах Яснее тое, што прытойваў змрок (А. Лойка ТСБМ, II, 524).

Зярцала мн. зярцалы н. 1. Металічны даспех з дзвюх палавінак для засцярогі грудзей і спіны, які прымяняўся ў XIV-XVII стст. А над усім гэтым, над шышакамі, арабскімі зярцаламі, кальчужнымі сеткамі і булатнымі шаломамі — вочы, якія і хвіліны не задумаюцца над тым, ужыць гэтую сталь або неўжыць (У Караткевіч ТСБМ, V, 551).

2. Увянчаная двухгаловым арлом трохгранная прызма з наклеенымі па баках указамі Пятра I, якая як эмблема «законнасці» ставілася на стол у судзе і іншых установах дарэвалюцыйнай Расіі.
3. Люстэрка.

1

Іберы мн. Кельцкае племя, што насяляла ў рымскія часы Іспанію. Гэта праўда, што вы ўзялі ад старажытных ібераў агідны і брыдкі богу звычай..? (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 77).

Ікол м. Невялікі меч. Усе глядзелі на яго і на зямлю. На ёй ртутным, трохі скрыўленым языком ляжаў страшны зарукаўны ікол паменшаная копія мяча для бою ў цеснаце (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 284).

Ідэёвы, прым. Ідэйны. ..каб кажны чалавек хоць час-часом рабіў гэтае спатканьне з прыродаю, дык і жыцьцё было-б куды лепшым, ... дый сам чалавек быў-бы лепшы, чысьцейшы, больш ідэёвы і ўзвышаны (У. Глыбінны. Верасень К, № 5-6, 100).

Іжыца ж. Апошняя літара царкоўнаславянскай і старой рускай азбукі. / у параўн. Крыж склаўся, і пад ім, паказваючы небу зад, стаяў вялізнай перавернутай іжыцай Акіла Кіёвы, няўдалы Езус (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 47-48).

0 Прапісаць іжыцу каму правучыць, пакараць каго-н. Прыйдуць нашы, прапішам мы яму іжыцу (К. Крапіва. Канец дружбы ЭСФ, 313).

Ізгой м. Чалавек, які страціў сувязь са сваім саслоўем (селянін, які адкупіўся на волю; князь, які страціў княства; купец, які разарыўся). Мабыць, мніхі, а мабыць ізгоі, -услых падумаў Белавалод (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 70). Так ён зрабіўся ізгоем і прыблукаў у нашы мясціны (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 70).

Ілюзіён [фр. illusion, ад лац. illusio падман] м. Кінематограф. Я пашлю Сцёпку, і а дванаццатай спаткаемся ля дзвярэй ілюзіёна (П. Галавач — Энцык., 576).

Імасць ж. Форма ветлівага звароту да таго, каго лічаць вышэйшым па званні, становішчы ў грамадстве і пад. Скажыце, імасць, ці не чулі, 3 чаго той вынікнуў пажар? (Я. Колас. Рыбакова хата — 36. тв. у 12 т., VIII, 193).

Імбрычак м. Чайнік для заваркі чаю. Гаспадар прынёс з кухні і паставіў пасярод стала бліскучы медны самавар зразмаляваныму кветкі імбрычыкам наверсе (А. Якімовіч — ТСБМ, II, 536). Пакуль закіпіць вада ў бляшаным імбрычку, працягнецца дзесяць хвілін (3. Бядуля. Таварыш Мінкін Выбр. тв., 259). У хвартуху ў яе быў гарачы імбрычак з зёлкамі і паўкварты гарэлкі (Я. Колас. Выстагнаўся 36. тв. у 12 т., IV, 133). Калі з’явіўся фарфоравы пузаты чайнік-самавар, срэбныя, хаця і крыху памятыя, імбрычак з заваркай, цукарніца і смятаннічка з вяршкамі.. ён пасадзіў мяне на старадаўнюю шляхецкую канапу, наліў чаю, паклаў варэння і стаў мяне разглядаць (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 184).

Іменне [ст.-бел. йменье, йменйе, ййменее і інш. 1. Зямельнае ўладанне; маёнтак, двор; вотчына, памесце. 2. Маёмасць, дабро; багацце, скарб, набытак] н. Маёмасць. Жывот аддаваць ёсць за што, не тое, што іменне... (В. Іпатава. За морам Хвалынскім — MX, 15).

Імператар [ст.-бел. ймператорь', лац. Imperator} м. Асоба, якая Me­na самы высокі тытул манарха. Ён тады служыў імператару (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 56). Імператар Фрыдрых, які таксама прысылаў паслоў сватаць яе, Алену, ці сястру яе Феадосію за маркграфа бадуэнскага Альбрэхта (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК). Імператар быў бяссільны са сваёй ахранай, прыдворнай гвардыяй і казематамі перад Пушкіным-паэтам (Я. Купала. Любімы паэт — 36. тв., VII, 276). Польская карона не самая горшая ў Еўропе. Яна, канешне, не такая, яку Людовіка Баварскага, твой [Ганны] муж не зможа аб’явіць сябе германскім імператарам і хаця ў чымсьці пярэчыць nane (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 433). А, між тым, апошніх слоў імператара, за якія так распіналіся тысячы гедымінаў, зусім не было (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 296).

Імператарскі, прым. да імператар. Вось паведамленне кіеўскага губернатара Фундуклея: «III аддзяленне ўласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі» (Я. Купала. Да юбілею вялікага паэта-рэвалюцыянера 36. тв., VII, 291).

Імперыя ж. Манархічная дзяржава на чале з імператарам. Пажар паўстання бухае па ўсіх кутках ранейшай царскай вялізнай імперыі, якая займае шостую частку свету (3. Бядуля. Дзесяць — Выбр. тв., 166).

Імперыял м. Руская залатая манета (з 1775 г. вартасцю ў 10 рублёў, а пасля 1897 г. і да рэвалюцыі у 15 рублёў). Лёгка абмяняць залатыя імперыялы на грошы сумежных з Расіяй дзяржаў (М. Віж. Лабірынт Л, 241).

Інак м. Манах. / у параўн. Кажуць, ён [Войшлак] цяпер зусім іншы гадзінамі моліцца, як просты інак, а пасля да паўночы перапісвае кнігі (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 278).

Інакамыслячы, прым. Іншадумны, іншамысны. П у значэнні наз. Вы [слугі алтарныя] — для вітанняў чорнай хвале, Для мітраў, персняў і тыяраў «Інакамыслячых» каралі крывёй, крыжамі і пажарам (Я. Купала. Слугам алтарным 36. тв., III, 79).

Інакіня ж. Манахіня. Добры дзень, інакіня Анастасся, лагодным голасам казаў non (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 86).

Інкасы мн. Тытул манархаў старажытнай цывілізацыі на тэрыторыі Перу; асоба, якая мела такі тытул. Нібыта дзеля таго, каб занатаваць нашыя думкі, абавязкова патрэбны гусінае пяро і атрамант! A inkassy ці ж пяром занатоўвалі сваю гісторыю? He, яны яе па-павучынаму вязалі на шнурках. Вязалі грубыя думкі на грубых шнурках (А. Гроза. Нечаканы госць Баршч., 437).

Інкаўст [ст.-бел. йнкауспгь, йнкавсть; польск. inhaust < чэш. inkoust < лац. encaustum] м. Чарніла. Яна дастала маленькі скрутак паперы, ачыненае вераб’інае перайка, інкаўст у скураной чарніліцы і пачала пісаць кірылаўскімі літарамі (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 200).

Інквізітар [ст.-бел. йнквйзйторь', лац. inguisitor следчы] м. Член інквізіцыі. — Раздушыце інквізітараў усё адно, папоў ці ксяндзоў. Абое рабое (Д. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 174). Н (лаянк.). Інквізітар ты... Фараон... Саўл. Лайцеся сабе, лайцеся (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 53).

Інквізітарскі, прым. (іран.). Які мае адносіны да інквізітара, уласцівы яму. [Пранцісь:] — Собственно, інквізітарскі суд зрабіць па палавіне шась! і гатова, вось-цо-да (Я. Купала. Паўлінка 36. тв., VI, 206).

Інквізіцыя ж. Следчая і судовая арганізацыя, створаная ў XIII ст. каталіцкай царквой для барацьбы са сваімі праціўнікамі, якая дзейнічала шляхамі тайнага шпіянажу і жорсткіх катаванняў (існавала да пачатку XIX ст.). У дыялогу з Табарам Алена дакарала каталіцкую царкву за інквізіцыю, якая паліць людзей (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 72). Доказная інквізіцыя засядае, — нееядома каму патлумачыў дурыла Якуб, святая служба (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні — Выбр. тв., 208). Мніх усміхнуўся: Урэшце, я дамініканец, майму ордэну даверана святая інквізіцыя (там жа, 281).

Інстыгатар [ст.-бел. йнстйкгаторь, йнстыгаторь, йнспгыкгатор'ь і інш. — асоба, якая назірала за правасуддзем; лац. instigator] м. Абвінаваўца. Кантэльмі няраз бачыў інстыгатара на сейме, але ягоная постаць, нейкім дзівам уціснутая ў ласіны жупан з залатымі гафткамі, зноўуразіла нунцыя сваімі памерамі і дрымотнаю дужасцю (У. Арлоў. Місія папскага нунцыя ПМЛ, 149).

Інсургент [ад лац. insurgens, insurgentis літаральна які паўстае] м. Удзельнік узброенага паўстання супроцьурада; паўстанец. Інсургенты атрадаму пяцьдзесят шабель і дзвесце штыкоўі кос групавалісяў Звярынскіх лясах (У Караткевіч ТСБМ, II, 549). [Война:] Чаму ж не спаць? Буду спаць. Інсургент спіць, а інсурэкцыя ідзе (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 142). Надвечар, пакінуўшы цяжкапараненыху інстытуцкім дартуары, інсургенты на лёгкіх фурманках і забраных на конскім заводзе рысаках вырушылі з горада па дарозе на Крычаў (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы ПМЛ, 255). [салдат].. без замінкі любому інсургенту кішкі вострым штыком выпусціць ці гарачай куляй пачастуе (М. Віж. Лабірынт Л, 24). Як жа можна было не звярнуць увагі на гэтага палескага інсургента? (Я. Колас. Дрыгва Др., 52).

А Ворагі-інсургенты: А калі хто з мужыкоў вызначыцца асабліва ў гэтай справе, дапаможа злавіць або высачыць ворагаў-інсургентаў, дык абавязкова атрымае яшчэ і спецыяльны бронзавы царскі медаль (М. Віж. Лабірынт-Л, 15).

Інсургенцкі, прым. Які мае адносіны да інсургента. Я трымаў у руках халодную сталь інсургенцкіх кордаў і канфірмацыі расстрэлаў, якія, здавалася, сачыліся крывёй... (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 44).

Інсурэкцыя [лац. insurrectio] ж. Узброенае паўстанне. [Война:] Чаму ж не спаць? Буду спаць. Інсургент спіць, а інсурэкцыя ідзе (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 142). [Антонавіч:] Мяне прывялі да ўдзелу ў інсурэкцыі перакананні, а не прыгожыя заклікі (У. Арлоў. Пяць мужчын у леснічоўцы МКГ, 233).

Інтэнцыя [польск.] ж. Намер, закід. Як гэта ня дзіўна, Кузьма зарагатаў — зарагатаў ад усіх гэтых бязглуздых інтэнцыяў і выдумак (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 128).

Інтэрас [польск. interes] м. Інтарэс. [Магда:] -Жаніцца вам трэба, тады ня будзе «жывем, дый усё!» будзе нейкі інтэрас! (М. Цэлеш. Цётка Магда — ХБ, 170). I ён пачаў глядзець на рэчы Вачамі ўжо гаспадара, Як свой інтэрас забяспечыць, патрэбы ўласнага двара (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., VIII, 109).

Інтэрдыкт [ст.-бел. йнтердйкть забарона богаслужэння; лац. interdictum] м. 1. У каталіцкай царкве ў сярэднявечча адна з формаў царкоўнага пакарання: поўная ці частковая забарона праводзіць богаслужэнне і іншыя рэлігійныя абрады (накладалася рымскім папам ці біскупам як на асобных людзей, так і на цэлую тэрыторыю — горад, прыгарад, краіну, каб падпарадкаваць іх папскай уладзе); папская грамата з гнеўным асуджэннем. I зараз тут мітусня, усе сварацца: кароль 204

за новага папу, архібіскуп за старога, нават інтэрдыктам абкладаў Прагу; Вацлаў у адказ шмат біскупскіх маёнткаў забраў (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 291). Паколькі генуэзцы, зацікаўленыя ў гандлі і прыбытках ад Цар-горада, адмовіліся, nana выдаў інтэрдыкт на ўсё насельніцтва рэспублікі і адлучыў ад царквы ўрад горада (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 245). Ён, епіскап Альберт, разумеў, што трэба быць не толькі добрым воінам, але й добрым купцом, і выпрасіўу папы Інакенція III інтэрдыкт на земгальскую гавань, якая магла стаць саперніцай рыжскай гавані (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі-МКВ, 190).

2. У старажытным рымскім праве загад прэтара, які прадпісваў або забараняў якое-н. дзеянне.

Інфантэрыя [іт. infanteria] ж. Ранейшая назва пяхоты. [Князь:] У маярат, у Белую забяру. Там у мяне, гарматнік, інфантэрыі шэсць тысяч ды гусарыя з кавалерыяй, ды аддзел гран мушкецёраў, яку французскага караля (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 192).

Інфлюэнцыя (мед.). Грып. // перан. [Мандрыкін]: Шкодніцтва прышпіліў, контррэвалюцыю, інтэрвенцыю, інфлюэнцыю... Такіх дзівосаў наплёў, яку той казцы (К. Крапіва. Канец дружбы 36. тв., II, 80).

Ірмарэк [польск. jarmark} м. Кірмаш. Паехалі на ірмарэк, Ліць у горла колькі чарэк (Дзед і баба Зан., 123).

Ірытавацца [польск. ігуіомаж незак. Раздражняцца, сердаваць, злаваць. «Так не выпадае, ірытуецца панна Вікторыя. -Першым чынам, нязручна пану (гэта значыць, мне) наймітцы (Канстанцыі) кланяцца і называць яе паннай (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 22).

Іспаньёльскі, прым. Іспанскі. -Я ведаю сваю [мову] ...Ведаю старажытную... Ведаю іспаньёльскую... Прабачце... 3 гэтых лепей за ўсё старажытную (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні — Выбр. тв., 80).

Іспыт м., звычайна мн. іспыты, адрадз. 1. Праверка ведаў, экзамен. Гады яе [Васіліны] вучобы і для Іллюка не прайшлі дарэмна: ён шмат чытаў, вучыўся на курсах брыгадзіраў-паляводаў, здаў іспыты на шафёра (Т. Хадкевіч — ТСБМ, II, 561). Вацлаў перадражніваў Гедыміна, ідыёта Салаўёва і ханжу Баршчэўскага, як яны гавораць вясною аб выніках іспытаў і неабходнасці трымаць гімназістаў у ёжавых рукавіцах і як кожную хвіліну адхіляюцца, пачынаючы абгаворваць паненак, што праходзілі пад вокнамі (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 260-261).

2. Перан. Выпрабаванне, праверка. Гэта так, дарагая! Разлука, дарога-Для кахання суровы іспыт (С. Ліхадзіеўскі ТСБМ, II, 561). Кожны дзень быў суровым іспытам (М. Лынькоў ТСБМ, II, 561). Тыя,

апошнія, іспыты былі такія ж старажытныя. як і сама гісторыя жрэчаства, і не кожны мог іх вытрымаць (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна — АД, 384). Нам трэба трымацца разам — прайшоўшы іспыт мудрых старцаў, хаця і прайграўшы мне, ён [Шварна] тым не меней быў цяпер самым вядомым і нават знакамітым язычніцкім жрацом у Вільні (там жа, 425).

Істукан [ст.-руск. йстМкань] м. Статуя. Стаў хмурны ён [Яўгеній] Прад гардалівым істуканам (Я. Купала. Медны коннік 36. тв., V, 365).

Ісцінстваваць [ст.-бел. йстйнствоватй — выражаць ісціну, праўду] зак. Гаварыць праўду. Гэты ісцінстваваць не будзе, — сказаў Грыміслаў. Для яго ёсць дзве очыны. Адну ён прадасць, але за другую зубамі будзе трымацца, глоткі грызці за свае скойцы (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 131).

к

Кабат [ст.-руск. кабать від царскага адзення, кафтан; ст.-бел. кабать, кобать кароткае жаночае і мужчынскае адзенне без рукавоў < венг. kabet ад перс. кдЬб} м. Род жаночай цёплай камізэлькі; безрукаўка. 3 блакітнага аксаміту кабаты былі зашнураваны ззаду. Белыя рукавы сподніх блузак мелі шмат вышыўкі (К. Чорны ТСБМ, II, 568). [Бабка].. носіць спадніцу і зверху сарочкі нейкую камізэльку, якую заве кабатам (А. Якімовіч ТСБМ, II, 568). Тоненькая дзяўчына ў белай сукні з накінутым на плечы таксама белым ваўняным кабатам выглядала на фоне шэрай, з чырвонымі абручыкамі плінфы сцяны як русалка, якая слізганула сюды праз вузкую шчыліну адзінага акна, з якога цадзілася ўніз бледна-жоўтае святло (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 439). Кашуля, паверх якой быў надзеты вышыты кабат, хавала ейны [Лозкі] маславатыя калені (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 500). Усе ў стракатых андараках з хвандамі, у рознакаляровых кабатах, якія так ёмка і зусім па-новаму сцягвалі іхнія .. тулавы (Д. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 203). Узяла горстачку зямлі і пасыпала сабе за кабат на грудзі маладыя і змучэные... (М. Гарэцкі. Што яно? — Р, 98). Лявоніха адну палавінку [пісьма] адабралау дачкі і носіць за кабатам на грудзёх (М. Гарэцкі. У чым яго крыўда? Р, 133). Малады князь усміхнуўся па-хлапечы, задаволена, убачыўшы пад высокім, абрывістым берагам жаночую постаць у белай, але ўжо запэцканай кашулі і чорным аксамітавым кабаце (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 15). Парыжэлі і яе бялявыя валасы, заплеценыя ў тонкія коскі, што струменіліся па аксамітавым кабаце (там жа, 95).

А Кабапіы-шнуроўкі. Чырвоныя, блакітныя, аранжавыя кабатышнуроўкі, андаракі як вясёлка (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 153).

Кабацік м. Памянш.-ласк. да кабат. Ў валасах яе русыхпучок размарыну, У кабацік прыгожы прыбрана з мусліну, А спаднічка ў яе скрозь карункі, хвальбоны — Грубым золатам ткана па полі зялёным (В. Дунін-Марцінкевіч. Люцынка, альбо Шведы на Літве Тв., 321). Кагосьці яшчэ няма, глухім голасам сказаў Алесь. Мяне, і з паўзмроку выйшла Янька Кагут у беленькіх чаравічках і сіненькім кабаціку (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 48). ..я адразу ж утаропілася на яе кабацік, зашнураваны блакітнымі стужкамі, на круглы і пышны, як кветка, каўнерык вакол шыі (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 235-236).

Каберац і коберац [ст.-бел. коберець дыван, кілім] м. 1. Кілім; дэкаратыўная тканіна. ..народ упаў на калені, а яны маладыя разам ступілі на пушысты зялёны каберац, пасцелены адразу за царкоўным парогам (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 548). Шабка елмурка сукна лазуровага — дзве копы грошай літоўскіх, поес чырвоный з ножамі — 24 гроша, коберац — 4 копы грошай літоўскіх, хустка, вышываная чырвоным ядвабам, 2 залатых... (В. Іпатава. Чорная княгіня MX, 270). / у параўн. Квяцістыя шырокія дарогі Каберцам перад намі ў свет ляглі (Я. Купала. А мы сабе сеем і сеем... 36. тв., IV, 354).

2. Перан. Кветкавая паляна. На курганавым каберцы Нечувалае чуваць, Што ўсё можа толькі сэрца Беларусава паняць (Я. Купала. Дудар 36. тв., II, 202).

Кабзар [укр.] м. Народны спявак, які акампанаваў сабе на кобзе, заклікаючы да барацьбы з прыгнятальнікамі (у беларускай традыцыі да кабзара блізкі гусляр). Кабзар грае, падпявае, Гамоніць славамі (Я. Купала. Тарасова ноч 36. тв., V, 400).

Кабзарскі, прым. Які мае адносіны да кабзара, належыць яму. Толькі кліч кабзарскі нёсся гучна ў далі, Прабіваўся ў гушчы, як вечавы звон (А. Гурло ТСБМ, II, 569).

Кабрыялет [фр. cabriolet] м. Лёгкі аднаконны двухколы экіпаж без козлаў з адным сядзеннем. Сядзі наўзгорку адкуль відна дарога і паварот з яе на загоршчынскі «прэшпект», трымай у руках падзорную трубу і, ледзь толькі ўбачыш карэту ці кабрыялет, якія паварочваюць з дарогі на алею, давай загад тром мужыкам, што завіхаюцца трохі ніжэй, у лагчынцы, ля гармат (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 77). А на зямлі, наўсім яе густа-зялёным абшары, толькі адна рухомая кропка: едзе дарогаю рысорны англійскі кабрыялет, а ў ім хлопчык адзінаццаці год і трыццацігадовы мужчына (там жа, 38).

Кабцікі мн. Чаравічкі з мяккай скуры або саф’яну. I якраз у гэты момант з’явіўсяў дзвярах Алесь у мярэжанай пад народны густ — сарочцы, сініх шальварыках і чырвоных кабціках (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 48).

Кабяняк м. Дажджавы плашч з капюшонам. 7 ты, чалавек лёзны ўлапленым. кабяняку, таксама глядзі'. He кожны дзень крычаўскіх бурмістраў на палю саджаюць! (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 205).

Кавадла н. Цяжкая металічная апора асобай формы для ручной коўкі металу. Дзяўчынка нехаця падышла да кавадла, а Вольжыч усеўся на зямлю каля двух вялікіх скураных мяхоў з драўлянай адтулінайсвістулькай на канцы аднаго з ix (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 493).

Кавалерыйскі, прым. Які мае адносіны да кавалерыі, да кавалерыстаў, належыць ім. Кавалерыйская шабля і маўзер у драўлянай кабуры целяпаліся ля страмён (М. ЛынькоўТСБМ, II, 570).

Кавалерыст м. Салдат, афіцэр, які служыў у кавалерыі. Камбрыгу было дваццаць пяць год. Кавалерыст, лейтэнант кадравай службы (Я. Брыль ТСБМ, II, 570). / у параўн. Пра ўмелага, вопытнага наезніка. Сяды-тады.. [старшыня], як дасканалы кавалерыспі, любіў віхрам пранесціся на сваім «Ворану» (Я. Колас ТСБМ, II, 570).

Кавалерыя [іт. Cavalleria ад лац. caballus конь] ж. Конніца, коннае войска (у сярэдзіне 50-х гадоў XX ст. у сувязі з развіццём сродкаў масавага паражэння і пераходам да поўнай матарызацыі арміі кавалерыя як род войск спыніла сваё існаванне). [Старшыня] служыў у кавалерыі, прывык хадзіць за канём і ўмеў хадзіць (Я. Колас ТСБМ, II, 570). Кавалерыя, Артылерыя, Бясконцыя роты Пяхоты (Я. Колас. Міхасёвы прыгоды 36. тв. у 12 т., III, 243).

Каваліха, ж. да каваль. Яна [Лозка] усё ўмее: шыць і гафтаваць, сеяць так, каб усё узышло трыкроць, асабліва ж дзівіла ўсіх, што яна добрая каваліха. Кавала заслоны на вокны самому геру Розенфельду (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 569).

Кавярзні мн. Лапці. Андарак з насоўкай апранула, 3 падплётам ўздзела кавярзні (В. Равінскі. Энеіда навыварат — Зан., 52).

Кавярня [польск.] ж., адрадз. Кафэ, чайная. Параўняўшыся з першай кавярняй, .. [Рыгор] заскочыў выпіць кавы (Ц. Гартны — ТСБМ, II, 572). Ў кавярні водзіць [панічок] рэй і лад, Бывач яе заўсёдны, шчыры (Я. Купала. Эпіграмы — 36. тв., III, 239). ..яны [сябры] забеглі ў кавярню (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 103).

Кагал [ст.-бел. кагаль, какгаль — яўрэйская абшчына; ст.-яўр. kähäl сход] м. 1. Яўрэйская абшчына ў старажытнай Польшчы, Вялікім княстве Літоўскім, а таксама ў Расійскай імперыі ў 1772—1844 гг.; члены гэтай абшчыны. Абуховіч з кагалам, Юрага з Пятроўскім, Малеўскі з MinIQ?,

кевічам; тут і граф ўпісаны, 3 Сапліцаю (В. Дунін-Марцінкевіч. Пан Тадэвуш Тв., 449). II Сход старэйшын яўрэйскай грамады; від рады, кіраванне. Кагал хацеў абвясціць трохдзённы пост для ўсіх яўрэяў (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 301-302). Тады прыйшоў у кагал гаспадар заезнага дома, дзе жыў палкоўнік (там жа, 302).

2. Калектыўная гаспадарка. I ці праўда таксама, што хутка пачнецца вялікі згон да кагалу? (М. Цэлеш. Хмары над бацькаўшчынай ХБ, 9).

Каган [ст.-руск. кагань дзяржавец < цюрк.] м. 1. Асоба, якая мела тытул правадыра дзяржавы ў цюркскіх народаў у старажытнасці і раннім сярэднявеччы. ..зусім забыўшыся на сваю службу, яшчэ пілі за блізкую ўжо Булгар, за яе стэпы, пілі за здароўе кагана (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 55). Аднак ні францысканцы, ні дамінікане, што былі сярод паслоў, не знайшлі слоў, каб заваяваць давер кагана: татары сталі пагражаць і папе (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 52).

2. Тытул, які ўжываўся разам з тытулам князь у канцы VII пачатку IX ст. ва ўсходніх славян (на Русі да XII ст.).
3. Так называлі з XIII ст. у Мангольскай імперыі імператара.

Каганат м. Дзяржава, якой кіраваў каган. Але калі назаўтра ў першым селішчы каганата, дзе чакалі караван кітайскія і арабскія купцы, высветлілася, што цэны і сапраўды не тыя, якія чакаліся, Кагедэй спахмурнеў зусім (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 141-142).

Каганец [ст.-бел. каганець 1. Пасудзіна. 2. Лямпа масляная] м. Прасцейшае прыстасаванне для асвятлення: пасудзіна з тлушчам і кнотам пасярэдзіне. Мацей паднёс каганец і ў гэты мамэнт убачыў, што рукіў бадзякі дрыжаць (М. Цэлеш. Акупанты -ХБ, 189). У вёсцы дзенідзе мільгаюць агеньчыкі: гараць у хатах каганцы ці тлее на прыпечку лучына (I. Шамякін — ТСБМ, II, 572). I тут я ўспомніў пра сваё дзяцінства Пад цёмнай саламянаю страхою, 3 шаптухамі, папамі, знахарамі I невялікім дымным каганцом (С. Грахоўскі — ТСБМ, II, 572). Позна вярнуліся з поля, і таму даводзілася есці пры святле. На стале трапятаў агеньчык каганца (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, I, 22). У парку былі толькі галоўныя алеі. Спачатку па іх ішлі ланцужкі ліхтарыкаў: аранжавыя, блакітныя, чырвоныя, яны пагойдваліся сярод лістоты. Потым пайшлі звычайныя зыркія каганцы (там жа, 100). «Гайда, дзеці! Пагасае Каганец казачы!» (51. Купала. Гайдамакі — 36. тв., V, 467). Сказаў — і бліжэй да каганца ў косці гуляць сеў: болей, маўляў, і гаманіць няма пра што (У. Арлоў. Міласць князя Гераніма — МКГ, 200). Ён паставіў каганец перад Алексам (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 159).

Кагуцік [ст.-бел. когуть певень; польск. ko gut, чэш. kohut] м. Певень. II перан. Пра асобу. Выйдзе вось гэтакі кагуцік і пачынае кукарэкаць аб «адпаведнасьці вытворчых адносін вытворчым сілам...» (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 119).

Кадаўб [ст.-бел. кадовбь] м. Драўляная пасудзіна, выдзеўбаная з суцэльнага кавалка драўніны. Лявона Богуша зацікавіў кадаўб. Палявік, ён ніколі не бачыў такой тоўстай калоды, выдзеўбанай унутры, з дзіркай убаку (А. Чарнышэвіч ТСБМ, II, 572).

Кадзь [ст.-бел. кадь — 1. Вялікая драўляная пасудзіна з клёпак, сцягнутых абручамі, для захоўвання розных сельскагаспадарчых прадуктаў. 2. Бытавая адзінка вымярэння колькасці вадкасцей, сыпучых рэчываў, харчовых прыпасаў. 3. Мера вадкасці] ж. Вялікая драўляная пасудзіна для захоўвання ці вымярэння вадкасцей, сыпучых рэчываў, харчовых прыпасаў. [Блякс]: Чаго так раптам усе вы [бяседнікі] замоўклі? Ціў маіх кадзях віна не хапіла? (Я. Купала. Эрос і Псіха — 36. тв., VII, 96). Гэтыя словы яна казала пра высачэзнага шыракаплечага мужчыну, пра здаравяка, які на выцягнутыхруках адрываў ад зямлі кадзь, напоўненую жытам (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі — МКВ, 129).

Кадка [ст.-бел. кадка 1. Невялікая кадзь. 2. Бытавая адзінка вымярэння колькасці вадкасцей і сыпучых рэчываў, харчовых прадуктаў] ж. Невялікая кадзь. Або як мёд пайду я падглядаць у кадку, I тут бяда неўсёў парадку і даглядку (Я. Купала. Пчолы 36. тв., IV, 21).

Кадоўбец м. Дзежка. [Крыжакі] стаялі ля доўгага драўлянага карыта з вадой, якую прагна пілі іхнія коні, некаторыя ж валаклі у дом рознае дабро: сувоі палатна, бочкі з зернем, кадоўбцы мёду, адзенне (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 102). 3 княжацкгх паграбоў выкочвалі чалядзіны дубовыя кадоўбцы, у якія быў наліты густы, цягучы, светла-жоўты, яклетняе сонца, мёд-ліпец (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 86).

Кадрыля [фр. guadrille, ад ісп. cuadrilla, літаральна група з чатырох чалавек] ж. Папулярны некалі сярод моладзі танец з цотнай колькасцю nap, а таксама музыка да гэтага танца. Хлопцы і дзяўчаты скакалі кадрылі, кружыліся ў лявонісе, у бясконцых крыжачках і польках (М. Лынькоў ТСБМ, II, 573). Грукат, тупат колькі сілы Ды хлапечы дружны рогат гэта пары йдуць кадрылю, Б’юць абцасамі падлогу (П. Броўка — ТСБМ, II, 573). [Сват]: Трылля! трылля! вось кадрыля, Вось лявоніха ідзе (Я. Купала. Адвечная песня 36. тв., VI, 13).

Кадэт [скарачэнне па назвах першых літар у словах: канстытуцыйны дэмакрат (к.-д. — ка-дэў канчатак па аналогіі з кадэт выхаванец кадэцкага корпуса] м. 1. Член контррэвалюцыйнай партыі ў дарэ210

валюцыйнай Paciі. Умелі кадэты пусціць пыл у вочы. Людзі, не спакушаныя ў палітыцы, спачувалі ім, лічылі іх вялікімі апазіцыянерамі царызму і шмат надзей ускладалі на іх (Я. Колас ТСБМ, II, 573). Суб’ект напорысты, кудлаты — Эсэр, эсдэк ці то кадэт Адзін іх пах, адзін букет (Я. Колас. На шляхах волі 36. тв. у 14 т., X, 363).

2. Выхаванец сярэдняй ваенна-навучальнай установы кадэцкага корпуса. На тэрыторыі Беларусі з'яўляецца мноства школ. Скажам, у адной толькі Гродні ўзнікла .. школа землямераў, школа бухгалтэрыі ірахункаводства, будаўнічая школа, школа кадэпіаў (У Караткевіч. Зямля пад белымі крыламі ЗБК, 130).

Кадэцкі, прым. Які мае адносіны да кадэта (тут у I знач.). Ход выбараў паказваў, што верх бярэ ў іх так званая канстытуцыйна-дэмакратычная або кадэцкая партыя, памяркоўна-апазіцыйная партыя памешчыкаў і ліберальнай буржуазіі (Я. Колас ТСБМ, II, 573).

Кажамяка м. Майстра, які вырабляў сырамятную скуру. Ты ідзі глянь, як у Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 79).

Кажны, займ. Кожны. ..кажны аўтар паданьня ці легенды, захоўваючы даты падзеяў, бясспрэчна, мог надаць гэтым падзеям іншы сэнс паводле сваіх сымпатыяў і антыпатыяў (М. Цэлеш. Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе ХБ, 224).

Каза ж. Заплечныя насілкі для пераносу цэглы на будаўніцтве. Паложаць чалавеку дзесяць цаглін на «казу», прыгнецца ён, каб трывалей ляжала прылада на плячах з грузамі (А. Пальчэўскі ТСБМ, II, 574). Па хісткіх рыпучых лесвіцах, на вышыню дзесятага паверха насілі муляры цэглу на «казе» («ЛіМ» ТСБМ, II, 574).

Казак¹ [ст.-бел. козакь, казакь 1. Лёгкаўзброены воін у войску Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. 2. Прадстаўнік вольнай ваеннай абшчыны з асобым самакіраваннем. 3. Служылы чалавек, які нёс пагранічную ахоўную службу па найме ў Маскоўскай дзяржаве. 4. Чалавек, які нёс ахоўную, кур’ерскую службу ў замках ці пры двары магнатаў; цюрк. казак — вольны чалавек] м. 1. На Русі ў XVXVII стст. вольны чалавек з прыгонных сялян, халопаў, гарадской беднаты, якія ўцякалі на ўскраіны дзяржавы Дон, Запарожжа, Яік. Большая частка казакоў складалася з былых прыгонных сялян, якія ўцякалі на Украіну і паўднёвыя вобласці Беларусі ад прыгоннай няволі («Беларусь» ТСБМ, II, 574). Гутараць [сотнікі], апавядаюць, Як Сеч будавалі, Як казакі на байдаках Парогі міналі (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 409).

2. Ураджэнец якой-н. вайсковай вобласці (Войска Данскога, Войска Уральскага і інш.), ільготны землеўладальнік, абавязаны дзяржаве ваен-

най службай (у конным страі) на пэўных умовах. // Радавы асобых (звычайна кавалерыйскіх) вайсковых часцей, якія камплектаваліся з прадстаўнікоў гэтага саслоўя. У вёсцы трывога: прыехаў земскі з казакамі (А. Якімовіч ТСБМ, II, 574). To не рой груганоў падымаецца, .. Гэта гурты казакоў злятаюцца Закаваны народ катаваць (Я. Купала. 3 песень аб няволі 36. тв., I, 178).

0 Вольны казак свабодны, ні ад каго не залежны чалавек. Я сваіх стрыжаных праз два тыдні распускаю — і да самага верасня вольны казак. Любата. Што хочаш рабі (I. Навуменка. Сасна пры дарозе ЭСФ, 77). — Ну, што ж? думаў Лабановіч. Апошнія мае часіны тут. Школу здаў, і зараз я чужы ў ёй. Рубеж праведзены. Цяпер я вольны казак, покі яшчэ не падрэзаны крыллі (Я. Колас. На ростанях 36. тв. у 12 т., IX, 516-517). Пагуляў казак на волі, трэба і адпачыць (жарт.) усяму свой час. — Ну, што ж, брат, — сказаў Лабановіч: Пайду спаць. Вось як вышйаў тады, дык і не клаўся. Адпачну, а заўтра відней будзе. — Ён зірнуў на Трусевіча і дадаў: Пагуляў казак на волі, трэба і адпачыць (Я. Колас. На ростанях — 36. тв. у 12 т., IX, 492).

Казак² м. Слуга, звычайна апрануты ў казакін і падстрыжаны паказацку. Жудка зрэнкамі стрэліў [ваявода], Казака ту ж Навума паклікаў (Я. Купала. Ваявода 36. тв., III, 338).

Казакаваць незак. Быць казаком, весці вольнаежыццё казака. Н Паводзіць сябе зухавата, смела, рызыкуючы жыццём. А заўтра я цябе да цешчы на хутар завяду. Спакайней там. Чалавек ты партыйны, і не варта вось так казакаваць перад немцамі (А. Асіпенка ТСБМ, II, 579).

Казакін [параўн. ст.-бел. козакйнка від верхняга жаночага адзення свабоднага пакрою, кароткага, без рукавоў] м. 1. Верхняе кароткае жаночае адзенне без рукавоў. Стаяла яна, а падол старадаўняга казакіна складкамі ляжаў вакол, і старым яе каленям было мулка на мяккай аксамітавай падушцы (В. Іпатава. Агонь у жылах крэменю — Пр„ 271).

2. Мужчынскае верхняе адзенне ў выглядзе паўкафтана са стаячым каўняром і складкамі ззаду.

Казальніца [ст.-бел. казалнйца] ж. Амбон, прапаведніцкая кафедра. He веру купленым прарокам, Што з казальніц за грошы лгуць I сочаць прагавітым вокам, Скуль больш чырвонцаў ім нясуць (Я. Купала. Мая вера 36. тв., III, 311).

А Балкон-казальніца: Ксёндзузышоў на балкон-казальніцу, адкашляўся і пачаў гаварыць казань (Л. Арабей ТСБМ, II, 574).

Казарма ж. Інтэрнат для рабочых у дарэвалюцыйнай Расіі. Падышла група рабочых з бліжэйшай пуцявой казармы (М. Лынькоў ТСБМ, II, 575).

Казаціна ж. Казакін. Ігнат Пушча выклікаў да сябе начальніка разведкі, бялявага статнага хлопца ў кавалерыйскай казаціне (Г. Шчарбатаў-ТСБМ, II, 575).

Казацкі [ст.-бел. козацкйй, казацкйй], прым. да казак¹. Які мае адносіны да казака, належыць яму. Утаміўся вараненькі, Ідзе, спатыкнецца. — Каля сэрца казацкага Як гадзюка ўецца (Я. Купала. Прычынна 36. тв., V, 373). // Уласцівы казаку, казакам. Што тварылася на Украіне, За што памірала, За што слава казацкая Наўсім свеце стала! (Я. Купала. Да Аснавяненкі 36. тв., IV, 473). // Які мае адносіны да карэннага казацкага насельніцтва. Нядолю спяваю казацкага краю! (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв., V, 444).

Казацтва [ст.-бел. козацтво, казацтво, козацство — 1. Ваенная, ахоўная кур’ерская служба. 2. Рабаванне, грабежніцтва; і інш.] н., зб. 1. Казакі. У маёй хаціне, бы ў стэпу без краю, Казацтва гуляе, байрак гаманіць (Я. Купала. Гайдамакі 36. тв„ V, 410).

2. Казацкае саслоўе.

Казачок [ст.-бел. казачокь, козачекь] м. Хлопчык-слуга, звычайна апрануты ў казакін і падстрыжаны па-казацку. Там яго [Шаўчэнку] вучылі паварчуком, а пасля паставілі прыслугоўваць «казачком» пану (Я. Купала. Да юбілею вялікага паэта-рэвалюцыянера 36. тв., VII, 291).

Казачы, прым. Тое, што казацкі. Ктаму часуў Берастэчка Кдружыне казачай Прыблукаўся пан Папюцкі 3 хеўраю лядачаіі (Я. Купала. Бандароўна 36. тв., V, 82).

Казачэнька м. Ласк. да казак¹ у I знач. Сабраў Тарас казачэнькаў Парады пытаці (Я. Купала. Тарасова ноч 36. тв., V, 402-403).

Каземат [фр. casemate ад іт. casamatta] м. У дарэвалюцыйнай Расіі адзіночная камера ў крэпасці для трымання палітычных зняволеных. Унізе, у казематах, сядзелі бясстрашныя барацьбіты-вязні, а наверсе ў прасторным пакоі былі каты (Р. Няхай ТСБМ, II, 576). Імператар быў бяссільны са сваёй ахранай, прыдворнай гвардыяй і казематамі перад Пушкіным-паэтам (Я. Купала. Любімы паэт 36. тв., VII, 276).

Казёнка ж. 1. Гарэлка, якую прадавалі ў казённых вінных магазінах. За чаркай казёнкі незнаёмы расказваў у карчме, як ён калісьці служыў у гэтым самым Міры фурманам-паштальёнам (А. Мальдзіс — ТСБМ, V, 554).

2. У дарэвалюцыйнай Расіі казённы вінны магазін.

Казённы, прым. 1. Які мае адносіны да казны, належыць ёй; дзяржаўны. II Які выдаецца з казны, за кошт казны, дзяржавы. Цесляры выбягалі з баракаў, размахваючы.. казённымі сякерамі (К. Чорны ТСБМ, II, 576).

2. Які знаходзіўся на дзяржаўнай службе. На гасцінцы, у вярсце ад чыгункі, стаяла хата казённага лесніка Лукаша (Я. Колас ТСБМ, II, 576).

Казляр м. Паганскі жрэц. Даніла пляху гарэлкі стаўляе; Выглянуў аслі госці не ідуць? Найпершы казляр туды паявіўся, Гаспадару ў пояс пакланіўся, За ім — гусляр, там свае брадуць (В. Дунін-Марцінкевіч. Вечарніцы Тв., 213).

Казна [ст.-бел. казна; з цюрк.] ж. 1. Сховішча грошаў і каштоўнасцей цароў, князёў, манастыроў. Таму ляжаць у княжацкай казне дэнарыі і пфенінгі, пенні і дырхемы, а яшчэ зліткі срэбра, пярсцёнкі, крыштальныя каралі (В. Іпатава. За морам Хвалынскім MX, 41). II Сукупнасць грашовых, зямельных і іншых матэрыяльных каштоўнасцей дзяржавы. Пад казну зямля пайсці не можа, гэта ўласнасць міністра (К. Чорны ТСБМ, II, 577). II Сукупнасць грашовых сродкаў якой-н. установы. Паднятыя апоўначы ў пошуках заробку бедныя дзеці так і паехалі, не багата сабраўшы для папаўнення казны сіроцкага дома (М. Філімонаў ТСБМ, II, 577).

2. Дзяржава як уладальнік гэтых каштоўнасцей, а таксама ўрадавая ўстанова, якая распараджаецца маёмасцю дзяржавы. -Далася вам гэтая казна. Самі на сябе рабіць будзеце, а не на казну, свая ж гаспадарка будзе (П. Галавач ТСБМ, II, 577). П Дзяржаўная ўстанова, прадпрыемства. А хлеба ўсё ж такі не хапала: узімку наймаліся ў казну рэзаць дровы, вазілі караўкі, наймалісяў гарадах (В. Каваль ТСБМ, II, 577).

Казнакрад м. Службовая асоба, якая абкрадвае казну (у I знач.), прысвойвае дзяржаўныя каштоўнасці. Цудоўны апарат Займеў амерыканец: Направа казнакрад, Налева ашуканец (М. Лужанін ТСБМ, II, 577).

Казнатка ж. Жаночая верхняя вопратка. ..высокія грудзі (хоць ты на іх поўную чашу стаў) абцягвае сіняя казнатка (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 127). А ў пляме слабага святла, што падала з акна на каменныя пліты падлогі, стаяла жанчына, і было на ёй замест андарака, казнаткі і карабліка — грубае адзенне манахіні (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні — Выбр. тв., 150).

Казначэй [ст.-бел. казначей, казночей] м. Той, хто распараджаўся казной. [Алекса] моўчкі ўзіраўся на меч, аж пакуль сілай не выпхнуў яго са скарбніцы ацверазелы казначэй (В. Іпатава. За морам Хвалынскім — MX, 23). [Франц].. у свой час не толькі змог прабрацца ў віленскае кіраўніцтва мяцяжом, а і заняць там немалую пасаду памочніка казначэя (М. Віж. Лабірынт Л, 232). Аляксандр даведаўся аб шчодрых тратах жонкі і загадаў Івану Сапегу і казначэю выдаваць ёй грошы з дзяржаўнай казны (I. Шамякін. Вялікая княгіня ВК, 57).

Казначэйства н. Дарэвалюцыйны ўрадавы фінансавы орган, які ведаў захаваннем, прыёмам і выдачай дзяржаўных сродкаў. Пасля навук паступіў [Уладыслаў Эпімах-Шыпіла] на службу ў Міністэрства фінансаў у Дэпартамент гасударств. казначэйства, у каторым і закончыў сваё жыццё (Я. Купала. Уладыслаў, сын Ігната Эпімах-Шыпілы 36. тв„ VII, 204).

Казнь [ст.-бел. казнь 1. Слова, навучанне. 2. Пакаранне, кара. 3. Зняволенне. 4. Турма] ж. Астрог. Потым некалькі гадоў Карп правёўу казні каралеўскага замка ў Гародні, пакуль яго не вызваліў князь Сымон (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 129).

Кайданавы, прым. да кайданы. А за песнямі Звон кайданавы, Стогн закованых Разлягаецца... (Я. Купала. Чаго хмурыцца?.. 36. тв., II, 8).

Кайданнік м. Закуты ў кайданы. ..каля самой заставы, адкуль гоняць кайданнікаў (У. Караткевіч. Зброя 43, 288). Кайданнік мог ударыць канвойнага і тады яго ставілі пад першы лепшы мур або ў першым гарадку вадзілі праз тысячу шпіцрутэнаў (там жа, 349).

Кайданы [ст.-бел. кайданы, кейданы, койданы} мн. Злучаныя ланцугом жалезныя кольцы, якія ў дарэвалюцыйнай Расіі надзяваліся на рукі і ногі тых, хто абвінавачваўся ў цяжкіх злачынствах. Тамаша ў кайданы Закулі ў той час 1 ў Сібір саслалі (Я. Купала. Нікому 36. тв., V, 31). Наперадзе — тыя, у каго кайданы і на руках, і на нагах. Потым — тыя, што толькі з ручнымі кайданамі. За імі тыя, што зусім без кайданоў (У Караткевіч. Зброя 43, 346).

Кайзер м. Імператар у Германскай імперыі. [Немец:] Мы прыйшлі да вас не ваяваць, а навесці лад і парадак у вашай краіне. Так загадаў кайзер Вільгельм! (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 144). Мы памятаем часы імперыялістычнай вайны, калі жывое цела нашай краіны рэзалі і грабілі полчышчы крывавага кайзера (Я. Купала. Зварот народных паэтаў Беларускай ССР Янкі Купалы і Якуба Коласа да беларускага народа 36. тв., VII, 331).

Какошка ж. Зязюля. 3 шумлівых зялёных лясоў, якія абступалі церам і луг, нёсся сакавіты нястомны голас какошкі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 249).

Какошнік м. Старадаўні рускі жаночы галаўны ўбор у выглядзе ўпрыгожанага шчытка над ілбом. 3-пад чырвонага какошніка вырываліся светлыя струмені валасоў (Л. Дайнека. След ваўкалака СВ, 64).

Калабарацыяніст [фр. collaborationniste} м. Здраднік, які супрацоўнічаў з ворагамі сваёй радзімы ў час акупацыі яе фашысцкімі войскамі ў перыяд Другой сусветнай вайны. // У тэксце здраднік. Нехта з дэмакратаў у запале спрэчкі назваў яго [гаспадара] аднойчы нават 215

«калабарацыяністам», але гэтага не падтрымалі нават злоснікі (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 316-317).

Каламажка ж. Лёгкая выязная павозка на рысорах. [Адольф]: Як панёс [конь] з гары, што каля Прытыкаў, — і мяне выкінуў, і вось зламаў, так што мусіў другую каламажку ўзяць; праз тое і замарудзіў (Я. Купала. Паўлінка 36. тв., VI, 211). Пры гэтым мой сябар зрабіў гаспадарчы шырокі круг рукой. Мы саскочылі з каламажкі (3. Бядуля. Салавей Выбр. тв., 25). Назаўтра Антон з Сымонам у лёгкай, на рысорах, каламажцы за дзень аб'ехалі ледзь не ўсе палі калгаса (I. Сіняўскі ТСБМ, II, 580). Люба з Ларысай прыехала ў двор з горада на спружыністай невялічкай, як дваім сесці, каламажцы (Р. Мурашка — ТСБМ, II, 580). Каламажку з паклажаю звярнулі з дарогі (Я. Колас. У тыле Дзянікіна 36. тв. у 12 т., V, 308).

Каламар [ст.-бел. каламарь, калямарь, коломар-ь і інш. чарнільніца] м. 1. Дробны канцылярскі службовец; пісака (зневаж.). Цур табе, нікчэмны Каламару!.. (Я. Купала. Сон 36. тв., V, 338).

2. Чарнільніца. А яго мосць усміхаецца і да мяне паперу і каламар залаты з атрамантам падсоўвае (У Арлоў. Міласць князя Гераніма МКГ, 198).
3. Пасудзіна для вадкасцей. Якхапіўся рукой за той каламар, Што узяў я з вадой яму для піцця, Дык высахла зараз вада аж да дна (Ф. Багушэвіч. Бьіў у чысцы Зан., 415).

Калантар [ст.-руск. колонтарь панцыр без рукавоў з металічных пласцінак] м. Скураная кашуля з нашытымі жалезнымі пласцінкамі. Але калі яны [ваяры] палеглі і проці немцаў засталіся зямяне, убраныя ў нагрудныя панцыры і калантары, тады ціск немцаў узрос (К. Tapacay Пагоня на Грунвальд — ТЖ, 387). ..на Андрэя ляцелі, наставіўшы дзіду, змрочны мацак у калантары і яшчэ баярын з узнятым мечам (там жа, 161). Паўкруглы аршак усё болей замыкае кола вакол нас. Чалавек сорак. Некаторыя ў цэльнакутых латах, некаторыя ў каланпіарах (У. Караткевіч. Чорны замак Альшанскі 43, 163).

Калаўрот м. Прыстасаванне для ручнога прадзення кудзелі, якое прыводзілася ў рух панажом. Двойчы на тыдзень збіраліся да Рагнеды бабы з кудзеляй, пяялі за калаўротамі (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 71). [Райнер].. не падышоўшы да яе [Жывены], грузна патэпаў да калодзежа, дзе ўжо рыпеў калаўрот (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў — АД, 112). Улевым куце на лаве стаіць прасніца з кудзеляй, пры ёй на падлозе — калаўрот (I. Козел ТСБМ, II, 582). Ля кудзелі працуе дзяўчына — Манатонна гудзіць калаўрот (Ю. Лявонны — ТСБМ, II, 582). Жартавалі, смяяліся і «памагалі» дзяўчатам прасці, скідаючы з калаўротаў шнуры і закручваючы ў кудзелі вусы (К. Крапі216

ва. Мядзведзічы 36. тв., IV, 206). / у параўн. Мяне [тутэйшага] бог не пакрыўдзіў языком (У жонкі ж меле ён, як калаўрот), Мне з прадзедаў застаўся ён з жыццём, 3 ім ведае мяне чужы народ (Я. Купала. Тутэйшыя 36. тв., III, 215).

Калаўротак м. (разм.). Тое, што калаўрот. Сходзіліся на вячоркі дзяўчаты з прасніцамі і калаўроткамі, а da іх далучаліся хлопцы (Я. Колас-ТСБМ, II, 583).

Калегаваць незак. Сябраваць, вадзіць кампанію з кім-н. Людзі прасцейшыя, дык тыя сыходзяць з тратуара і не турбуюць дворнічышынайработы. Але гэта людзі, якія з ..[дворнічыхай] і калегаваць могуць (К. Чорны ТСБМ, II, 584). Хаця ж, сынок, толькі з добрымі калягуй, не звязвайся з благімі (Р. Мурашка ТСБМ, II, 584).

Калегіум і калегіюм [ст.-бел. колекгйумь, колегеумь і інш. духоўная навучальная ўстанова; лац. collegium таварыства, супольнасць] м. Закрытая сярэдняя або вышэйшая навучальная ўстанова ў XVIXVIII стст. у Заходняй Еўропе. // Навучальная ўстанова, заснаваная езуітамі ў Беларусі, Украіне і Літве (існавалі з другой паловы XVI ст. да пачатку XIX ст.). Гэта былі руіны «моста на крыві», на якім калісь вырашалі свае багаслоўскія пытанні задняпроўскія манахі з іхнімі прыхільнікамі і гараджане з католікаў, узначаленыя шкалярамі з езуіцкага калегіума (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 299). Можаш касцёл дамініканаў ужо цяпер у думках зваць езуіцкім, а калегіюм пры ім езуіцкім калегіюмам (У. Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 18). Бацькоў, відаць, выбілі, а дзіця аддалі ў божы дом, а потым, калі ўбачылі, што не здох, узялі ў калегіюм (там жа, 72).

Калегія [ст.-бел. коллекгйя, колегйумь і інш. < лац. collegium] ж. 1. Тое, што калегіум. У 1570 годзе езуіты ў Вільні адкрываюць калегію, якая праз 9 год ператвараецца ў акадэмію з падрыхтоўчай школай (Л. Шакун ТСБМ, II, 584). II Будынак Пецярбургскага універсітэта. Такога маўчання, якое запанавала пасля гэтых слоў, напэўна не бывала ў будынку «дванаццаці калегій» з самага дня яго пабудовы (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 184).

2. Назва органаў цэнтральнага кіравання ў Расіі XVIII ст.
3. У Старажытным Рыме — саюз асоб, аб’яднаных агульнай прафесіяй, культам і г. д.

Калежскі, прым. Першая частка састаўных назваў некаторых грамадзянскіх чыноў, існаваўшых у дарэвалюцыйнай Расіі. Вось з імі і пачаў супрацоўнічаць калежскі рэгістратар Беластоцкага дваранскага сходу Аляксандр Мацвееў Грынявіцкі (У. Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 81).

Калектывізаваны, дзеепрым. Аб’яднаны ў калектыў, калгас. Карсаковічы [вёска] калектывізаваны, а Паляны яшчэ жывуць аднаасобнікамі (там маецца толькі невялічкі калгас) (Я. Купала. Сам напаўняешся вялікай радасцю 36. тв., VII, 251).

Калектывізаваць зак. і незак., каго-што. Аб’яднаць (аб’ядноўваць) у калгасы. Сымон Карызна, упэўнены ў немінучай удачы, даў сабе слова намагчыся ўсімі сіламі і калектывізаваць свой сельсавет раней ад усіх у раёне (М. Зарэцкі ТСБМ, II, 585).

Калектывізацыя ж. Аб’яднанне дробных сялянскіх гаспадарак у буйныя сацыялістычныя гаспадаркі калгасы. ..ўсе і ўсюды толькі тое іробяць, што гавораць аб калектывізацыі (Я. Колас. Адшчапенец 36. тв. у 12 т., VII, 95)... цераз два-тры гады пасьля калектывізацыі галодныя людзі пойдуць натоўпам да рэчак і вазёраў, на лугі ў лясы і вынійічаць усё жывое, чым можна напхаць страўнік (М. Цэлеш. Хмары над Бацькаўшчынай ХБ, 21). Як пачалася калектывізацыя, Корзюка пачалі кулачыць (М. Сяднёў. Раман Корзюк К, № 7, 53). Правільная палітыка нашай камуністычнай партыі, гаварыў Кастусь, — палітыка .. развіцця індустрыі і калектывізацыі сельскай гаспадаркі апраўдала сябе выдатна (Я. Брыль ТСБМ, II, 585). Н перан. Ці не захапіла і яго [Ветра] ідэя калектывізацыі, бо ён вельмі гарліва сцірае ўсякія сляды і знакі аднаасобнай гаспадаркі засыпае снегам вузенькія межы.., абагульняе загоны і цэлыя палеткі (Я. Колас. Адшчапенец 36. тв. у 12 т., VII, 95).

Калена [ст.-бел. колена пакаленне і інш.] н. Пакаленне, род. [Дзед Даніла]: Будзе зьмена, будзе зьмена! Ідзе новае калена (Я. Колас. Сымон Музыка — CM, 144). Мудрасць гэта не новая і не мая, сказаў Рагвалод. У кожным калене выпрабоўвалася, і ўсе пра яе забываюць (К. Тарасаў. Тры жыцці княгіні Рагнеды ТЖ, 21). У Польшчы Альгердавіч на стальцы, і тут, на Літве, мусілі быць князі Альгердавага калена (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 225). Мне расказалі, калі прыйшоў, што апоўначы загрымела кальцо на дзвярах, і голас крыкнуў: «Раман у дваццатым калене, выходзь!» (У. Караткевіч. Дзікае паляванне караля Стаха ЗБК, 227).

Календы мн. У Старажытным Рыме першы дзень месяца, з якім звязваліся тэрміны пагашэння даўгоў, выканання іншых абавязкаў (у грэкаў календаў не было).

0 Да грэчаскіх календаў (каляд) [ад лац. calendes graecas] — на няпэўны час, надоўга ці назаўсёды. Калі і гавораць [афіцыяльныя асобы 3UIA] аб магчымасці якіх-небудзь дагаворанасцей, то толькі па асобных, зразумела, выгадных для ЗША, пытаннях ядзерных узбраенняў, а праблему космасу трэба, маўляў, адкласці да грэчаскіх календаў 218

(Звязда. 3.02. 1985 ЭСФ, 109). На грэчаскія календы ніколі, невядома калі. Пазыч сто рублёў. А аддасі калі? На грэчаскія календы? Ды сёння ж аддам, скнара ты пракляты! ускіпеў Шахрай і грымнуў далоняй па стале (Я. Васілёнак. Нараджэнне чалавека ЭСФ, 235).

Калеснік м. Майстар, які вырабляе колы, калёсы. Калеснік канчаў насаджваць спіцы, і каваль не замарудзіў з нацяжкай шыны (А. Пальчэўскі ТСБМ, II, 586).

Калёна ж. Калона. Адзін вязень паваліўся. Да яго падскочыў Нэрон. «Зь якой калёны?» (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 140).

Калёрыі мн. Калорыі. Яны [птушкі] высоўвалі ізь гнязда галоўкі й разьзявалі роцікі, просячы есьці, бо яны шпарка расьлі w патрабавалі шмат калёрыяў (М. Цэлеш. Галчыны дзеці ХБ, 161).

Калібер м. Тое, што гітара. Узялі-с усе каліберы з плошчы і паехалі-с. I сані ўзялі. Хіба ўжо на каліберы пераселі? (У. Караткевіч. Зброя 43, 286). Алесь вырашыў капануць субяседніка, масквіч ці не. А чаму «калібер»? — Па думскаму каліберу рабілі пры генерале губернатары Галіцыне. Даўгушы ён загадаў знішчыць, аўсім парабіць такія па думскаму каліберу, узору. To рамізнікі самыя экіпажы так сталі зваць... Дурны народ... (там жа, 286-287).

Каліка м. Старац, пераважна сляпы, які збіраў міласціну, спяваючы духоўныя вершы. У царскім двары і баярскіх палатах пасяліліся ціхія духоўнікі, манахі, калікі вандроўныя (В. Говар. Пялёстак і крышталь-ПК, 164).

Каліннікі [ва ўсходніх славян вобраз мароза ўяўляўся казачным багатыром, кавалём, які скоўваў ваду, таму па народнай этымалогіі ўзнікненне слова звязана з рускім дзеясловам калйть] мн. Жалезныя маразы.

А Каліннікі-маразы: Каліннікі-маразы прыхоплівалі вушы. Рьтелі ў блізкім лесе крокі насмешлівага Зюзі, якому не цярпелася паказаць слабым людцам сваю сілу (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 400).

Каліта і калета [ст.-бел. калйта, калета, колйта — кашалёк, торбачка для захавання грошаў, дакументаў і розных дробных прадметаў, зробленая з матэрыі або скуры і прымацаваная да пояса] ж. Сумка для грошаў; вялікі кашалёк. [Алесь:] Мне свая каліпіа не дарагая. Мне мая зямля дарагая. Яна мне патрэбна (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім — КС, II, 140). ..вулкі і завулкі зьмяніліся на нейкае «гарачае поле», поўнае ўсякіх злыдняў, якіх за апошні час няўмеру разьвялося і каторыя ўздоймам рабілі аблавы на каліты, гадзіньнікі і полыпы сваіх блізьніх (В. Ластоўскі. Сябра з каўбасай Тв., 40). He падабалася, што Глінскі патрабаваў на соймах караць горлам тых, хто не выйдзе на вайну, што патрабаваў аблегчыць свае каліты і даваць срэбшчыну 219

для войска (В. Чаропка. Храм без Бога Хр., 66). ...мусіць бацька калітой патрэсці, а ты [Ігнасёк] глуздамі пашавяліць (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 63). Ўсёзабраў [разбойнік] з грашмі ў калеце, забраў ўсю прыладу, Ў панскай сеў сабе карэце, А пан бяжыць ззаду! (Ф. Багушэвіч. Смык беларускі Зан., 427). Яна бярэ кусок асушка, Хлябок апошні з каліты, у торбу суне зрэб'я пару... Што ж болый? He ведае сама (Я. Колас. Рыбакова хата 36. тв. у 12 т., 134-135). II перан. [Мсціслаў:] Гэтыя старасветчыкі, гэтыя святыя ды божыя старазаветныя шляхцюкі — яны горла за свае грошы перарваць гатовы. У іхзамест сэрца каліта, замест мозгу каліта (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, II, 39).

0 Had сіратою бог з калітою. [Навум] (убок): Had сіратою богз калітою, Што ж, камісару, будзе з табою, Як пан дзядзічны з намі асядзе! (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія — Тв., 41). Had сіратою бог з калітою, бы з каліты ёй нічога не трапляе (фалькл.).

Калітка ж. Памянш.-ласк. да каліта; невялікая каліта. Спытае: куды, мужычок, ідзеш? Што ў калітцэ на рынак нясеш? (В. ДунінМарцінкевіч. Вечарніцы Тв., 201). Акрамя Дароша, жонка толькі ведала, колькі новенькіх чырвонцаў схована ў скураной калітцы (Р. Мурашка — ТСБМ, II, 589). [Ян] выняў з кішэні скураную каліпіку, адлічыў грошы і падаў Андрэю (А. Чарнышэвіч ТСБМ, II, 589).

Калодкі мн. Масіўныя драўляныя кайданы, якія надзявалі на шыю, ногі. Змучаныя рабы аднойчы спрабавалі ўцячы, але спроба скончылася няўдачай, пасля амаль год змоўшчыц трымалі ў цяжкіх калобках на шыях (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 19). ..той [каваль] стаў таропка біць малатком па канцы доўгага, больш цяжкага ланцуга, да якога як прыкляпалі юнака, а потым Жывену, на ногі якой таксама надзелі калобкі (там жа, 113).

Калоднік м. Арыштант, закаваны ў калодкі. Падымаючы густы пыл, пад летняй спякотаю, ішлі парамі ў шэрых адзежах, закаваныя па руках і нагах, калобнікі (В. Каваль ТСБМ, II, 590).

Каломна, калумна і калюмна [польск.] ж. Калона, частка архітэктурнага збудавання ў выглядзе слупа. 3 захапленьнем і разам з тым з роспаччу пазіраў на бронзавыя каломны волатаў-дрэваў; з роспаччу таму, што малаўжо іхуцалела (М. Цэлеш. Партыйны таварыш ХБ, 72). [Джыраляма] выступае і, успёршыся аб калумну, пачынае чытаць (Я. Купала. Эрос і Псіха — 36. тв., VII, 162). Гэта павінна было быць нешта накшталт ні то хораму, ні то палаца, з белымі калюмнамі, з вялізнымі стральчатымі вокнамі (3. Бядуля. Салавей — Выбр. тв., 128).

Калугер [ст.-бел. калугерь, калугйрь, кулугерь — паважаны стары манах (манаскі чын)] м. Манах. Але спрактыкаваны ў жыццёвых бурах 220

калугер выдатна разумеў, што не яго так прывячаюць-велічаюць гордыя князі (Л. Дайнека. Жалезныя жалуды ЖЖ, 226).

Калчан [ст.-руск. колчань] м. Скураная або драўляная сумка, чахол для стрэл. Падзівіўся на двухгаловых хвастатых звяроў, што шчэрыліся з калчанаў (У. Арлоў. Дзень, калі ўпала страла МКГ, 10). 3 вечара адзявалі мяне, кажа [Святаслаў], у чорную пасцілку на цісовай краваці; .. сыпалі мне з пустых калчанаў паганых полаўцаў буйныя пэрлы на грудзі (Я. Купала. Слова аб палку Ігаравым 36. тв., V, 241). ..ён [Альгерд] гнаў свайго каня, не зважаючы на тое, што торба з падстрэленай лісіцай мякка калаціла па скураным поршні левай нагі, а калчан з лукам па правай (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 483). [Альбрэхт:] — Можа, ты ўжо чуў пра паляўнічага Альбрэхта — гэта значыць прамяне? [Хлопчык:] Пра гэта гавораць нават сцены... Ітвой дарагі калчан, хаця і без стрэлаў (там жа, 126). Жывена так і не даведалася, ці пашкадаваў ён у апошнія свае хвіліны таго, што не дабіў Ота, які таксама на апошнім дыханні дапоўз да калчана са стрэламі і здолеў пусціць гэтую [стралу], каб дзіка зарагатаць і тут жа памерці (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 117).

Кальчуга [ст.-руск. кольч^га] ж. Даўнейшы воінскі даспех у выглядзе рубашкі з металічных кольцаў. Пыл клубіцца па дарогах ад дзесяткаў тысяч ног. Зіхацяць на сонцы бліскучыя шаломы, шчыты і кальчугі (В. Вольскі ТСБМ, II, 594). На сценах вісела дарагая зброя кальчугі, мячы, дзіды, нават славянскія шаломы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 215). 1 ўвесь ён [ганец] быў як ахутаны шчыльнай татарскай кальчугай баданай (там жа, 97). Ваявода сядзеў ля дзвярэй, ягоная кальчуга была парваная каля горла (В. Іпатава. Вяшчун Гедзіміна АД, 390). Маю кальчугу, коратка кінуў князь, і Цімафей зноў кіўнуў памочніку, а той амаль адразу ж выцягнуў з самага вялікага куфра тонкую металічную кальчугу звон яе кольцаў аддаўсяў самых далёкіх кутках вялікае залы (В. Іпатава. Альгердава дзіда АД, 539). Плеценая са стальнога дроту кальчуга была на ім, бо баяўся тэўтон, што нападуць на яго ў дарозе (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 142). [Бацька:] Я сам бачыў чалавека, у якога на кожным дробным кольцы кальчугі была выбіта назва месца, дзе яны рабіліся: сутычкі і сечы, змовы і паядынкі... Чалавек той быў мой бацька (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 72). А на Падоллі сонца, духата, пекла, у кашулі горача, а тры дні кальчугі не здымалі (К. Тарасаў. Пагоня на Грунвальд ТЖ, 152). А ён [пані Антоні], нібы трапляючы ў кальчугі вушка, павесіўурачыста на далоні правай Штцрутэн, быццам піку для вайны крывавай (В. Дунін-Марцінкевіч. 3-над Іслачы, або Лекі на сон Тв., 395-396).

А Кальчуга-байданка'. Абаронены кальчугай-байданкай, з буйнымі пляската кутымі кольцамі, жалезнай шапкай, узброены вузкім канчаром і дагай, маскавіт адчуваў сябе ўпэўнена (В. Чаропка. Храм без Bo­ra Хр„ 171).

Калясніца ж. 1. Асабліва ўладкаваная павозка, якая выкарыстоўвалася ў старажытнасці ў час баёў, трыумфальных шэсцяў і спаборніцтваў. Нездарма сярод розных багоў, чые постаці ў шаломах і латах стаяць па баках храма, найболыйыя і найбліжэйшыя да ахвярнага агню яны, чые ногі схаваныя разьбяной сцяной калясніцы (В. Іпатава. Залатая жрыца Ашвінаў АД, 11).

2. Багата аздоблены калёсны экіпаж для ўрачыстых выездаў.

Камара ж. Камера. Яшчэўсе спалі, бо было зусім рана, сьвятло толькі стала прабіваццаў камару (М. Цэлеш. «Янка сеяў людзі жалі» ХБ, 133).

Камарылля [ісп. camarilla] ж. У пачатку XIX ст. у Іспаніі група інтрыганаў, якая знаходзілася пры каралі Фердынандзе VII. // Група прыдворных, якая ў карыслівых мэтах уплывала сваімі інтрыгамі на дзяржаўныя справы. [Граф:] Вы ж мелі шчасце сустракацца з Міхаілам Мікалаевічам? Самы разумны з усёй гэтай камарыллі (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 106).

Камасацыя [ням. Kommassation] н. Аб’яднанне некалькіх дробных зямельных надзелаў сялян у адно цэлае з мэтай ліквідацыі цераспалосіцы. На гэтай роўнядзі сям-там тырчалі, як дулі на талерцы, хутары, каторыя яшчэ з часоў сталыпіншчыны, а каторыя — вынік камасацыі (Р. Сабаленка ТСБМ, II, 598). Пачалася камасацыя, перадзел зямлі (I. Дуброўскі ТСБМ, II, 598).

Камашы і гамашы [ням. kamasche < фр. gamache] мн., адз. камаш, гамаш, м. (разм.). Мужчынскія чаравікі, туфлі (першапачаткова чаравікі з гумавымі ўстаўкамі па баках, без шнуроўкі). Эй, дзівуйся. Хто жыў, Які майстар я [шавец], зух! Бот, камаш, чаравік Вам састрою удруг (Я. Купала. Шавец — 36. тв., I, 352). Хлопец чамусьці прыбраўся, як на вечарынку: цёмна-шэрыя каверкотавыя штаны навыпуск..., старанна наглянцаваныя камашы (I. Хадкевіч ТСБМ, II, 598). Міхалка падняў нагу і паказаў жоўтыя падношаныя камашы на тоўстай скураной падэшве (Я. Ермаловіч ТСБМ, II, 598). У шаўца Ісроэля заказалі камашы (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 300). Зайшоў мужчына, з выгляду вясковы інтэлігент —у шэрым адпрасаваным касцюме, у бліскучых гамашах і белай саламянай кепцы (М. Лупсякоў ТСБМ, II, 23).

Камбедавец м. Член камітэта беднаты. Упершыню з’яднаным гуртам Мы з камбедаўцамі вырашылі стварыць калгас (А. Куляшоў — ТСБМ, II, 598).

Камедзь ж. Камедыя. Звяры і птушкі пашкадавалі гаротных мужычкоў. Уздумалі яны павесяліць народ, наладзіць для яго вясёлую камедзь (3. Бядуля. У дрымучых лясах 36. тв. у 5 т., III, 259).

Камедыянт м. Акцёр. Музыкі зайгралі, а камедыянты танцавалі (3. Бядуля ТСБМ, II, 600).

Камерал м. Той, хто авалодаў камеральнымі навукамі. [Алесь:] 3 камералаў выходзяць самыя лепшыя гаспадары і адміністратары. А гэта галоўнае (У Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 363).

Камеральны [с.-лац. cameralis пакаёвы], прым.:

о Камеральныя навукі цыкл адміністрацыйных і эканамічных дысцыплін, якія ў XVII—XVIII стст. выкладаліся ва універсітэтах Германіі і іншых еўрапейскіх краінах з мэтай падрыхтоўкі кіраўнікоў буйных гаспадарак. [Алесь:] Прасіцца буду на юрыдычны, паразраду камералызых навук. Спачатку думаў быўу медыкі, як Віктар, алераздумаў (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім КС, I, 363).

Камергер [ням. Kammerherr] м. Старшы прыдворны чын (для асоб, якія мелі III і IV класы) у дарэвалюцыйнай Расіі і некаторых манархічных дзяржавах; асоба, якая мела гэты чын. Сышоўся я з маладымі, якя, панамі —усё з грахвамі, князькамі та з сынкамі камергераў, генералаў, ляхамі та й маскалямі, поўнымі шляхетнасці, дабрахотнасці (В. Савіч-Заблоцкі. Пісьмы да Міхайлы Драгаманава Зан., 547).

Камердынер [ст.-бел. камердйнерь] м. Слуга пры гаспадарцы ў багатым дваранскім доме. [Юлія]: Але нехта там зноў ідзе? Ах, гэта Ян, камердынер Кароля (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 54). Камердынер ужо ўстаў (У Арлоў. Сны імператара МКГ, 97). Штодзённыя запісы камердынера трэба было б старанна адрэдагаваць (там жа, 98). ..на землях Рабініна, Сядова і царскага камердынера Фёдарава заснавалі першы ў Расіі інстытут «для падрыхтоўкі ўпраўляючых фабрыкамі ці асобных іх частак» (У Ліпскі. Невядомы: Аповесць пра Ігната Грынявіцкага Н, 187).

Камзол м. Кароткая адзежына без рукавоў і каўняра, якую надзяваюць на сарочку або блузку; камізэлька. На Вікберту быў цудоўны, з сіняга сукна камзол з фестонным каўняром і манжэтамі (Л. Дайнека. Меч князя Вячкі МКВ, 235). ..зялёны шаўковы камзол, зашпілены на мноства пазалочаных гузікаў (В. Чаропка. Храм без Бога — Хр., 97).

Камінак м. Выемка ў печы, дзе раскладвалі агонь для асвятлення хаты. Добра помніцца Галі: на чорным камінку Аж да ранку гарэліўсю ноч смалякі (Н. Гілевіч ТСБМ, II, 603). Ярка на камінку Смольны корч палае (Я. Колас ТСБМ, II, 603).

Камінок м. (разм.). Лямпавае шкло. Вось вам, мілыя чытачы, і малюнак таго пекла [шклозавода], скуль выходзіць шыбіна да акна, 223

камінок da лямпы, чарка da гарэлкі ... (Я. Купала. Залессе 36. тв., VII, 191).

Камісар [ст.-бел. комйсарь, коммйссарь і інш. ураднік, які пасылаўся на месцы для выканання спецыяльных абавязкаў; фр. commis­saire] м. 1. За мяжой і ў Расіі ў XVIII пачатку XX ст. чыноўнік, які ўзначальваў мясцовую адміністрацыю і выконваў паліцэйскія функцыі; наглядчык у маёнтку. [Ціт]: Заказаў жа ж наш мацар, Ясны, можны камісар, Сабрацца ў карчму чы ў deop. Мал, вялік, збароў чы хвор, Воііт усіх кіём пагнаў (В. Дунін-Марцінкевіч. Ідылія Тв., 19). ..у паўночнай частцы Міншчыны на Барысаўшчыне ці на Ігуменшчыне павінен быў з'яеіцца новы акруговы камісар ад нелегальнага кіраўніцтва (М. Віж. Лабірынт Л, 23). Ураё Княства таксама не ў захапленні, бо залежыць ад французскага камісара (У. Арлоў. Сны імператара МКГ, 114). Пан Крулеўскі назначаецца павятовым камісарам, еойтаў па еаласцях стаеяць (Я. Колас ТСБМ, II, 603). П Кіраўнік некалькіх маёнткаў у буйнога землеўласніка, якому падпарадкоўваліся кіраўнікі асобных маёнткаў аканомы. Найперш еыпраеіўся da камісара князёў Агінскіх прасіць пратэкцыі, той мяне прыняў на службу, загадаў практыкавацца ў пісанні і вучыцца рэгістратуры (Ян Баршчэўскі. Бура Выбр. тв., 178).

2. 3 1918 па 1942 г. (з перапынкамі) упаўнаважаная кампартыяй і савецкім кіраўніцтвам асоба, якая разам з камандзірам воінскай часці несла адказнасць за палітычнае, баявое, матэрыяльна-гаспадарчае становішча часці. Многія саеецкія еоіны з беларускай інтэлігенцыі каманбзіры, камісары, палітработнікі за праяўленыя боблесць і геройства ў барацьбе з нямецкімі захватчыкамі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі Савецкага Саюза (Я. Купала. Айчынная вайна і беларуская інтэлігенцыя 36. тв., VII, 394).
3. У СССР і БССР у 1917-1946 гг., да ўтварэння міністэрстваў, член ўрада, які ўзначальваў наркамат (народны камісарыят).
4. У Вялікім княстве Літоўскім член камісіі, прызначанай вялікім князем, радай або сеймам для разгляду судовай справы або выканання пэўнага даручэння.

Камісарый м. Тое, што камісар у I знач. -До,сказаў камісарый. Агаеарыў цябе той самы чалавек (У Караткевіч. Хрыстос прызямліўся ў Гародні Выбр. тв., 210).

Камісарж [польск. komisarz] м. Камісар. ..пана Крулеўскага прызначылі павятовым «камісаржам» (Я