Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст.

 

УДК 94(474/476ВКЛ)" 15/16"

ББК 63.3 (4Бен), 63.3(4Лнт)4

С47

Рэцэнзенты:

кандыдат гістарычных навук Віталь Галубовіч кандыдат гістарычных навук Алег Дзярновіч

Сліж, Н.

С47 Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст. / Наталля Сліж. — Смаленск: Інбелкульт, 2015. — 672 с.

ISBN 978-5-00076-005-5

Кніга прысвечана шлюбным і пазашлюбным адносінам шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст. Разгледжана ўнармаванне інстытута шлюбу ў заканадаўстве. Надаецца ўвага выкананню заканадаўчых нормаў у судовай практыцы і прыватна-прававых дакументах. Асобна прадстаўлена выпасажэнне іпляхцянак і наданне ім вена. Даследаваны ўплыў праваслаўя, уніяцтва, каталіцызму і пратэстантызму на шлюбныя стасункі шляхты. Рэканструяваны шляхецкі абрад вяселля. Прадстаўленыя асаблівасці скасавання ішпобу ў свецкіх і духоўных судах. Кніга суправаджаецца дадаткамі і ілюстрацыяьп.

УДК 94(474/476ВКЛ)"15/16"

ББК 63.3 (4Бен), 63.3(4Лнт)4

У афармленві вокладкі выкарыстаныя гравюры з наступных выданняў: Jurewicz I. Dzwi^k lutni ApoIlina strzale, y Diany xiezycowi przy wesolym Hymeneuszu Wielmoznego lego Mei Pana Kazimirza lana Sapiehy podskarbiego nadwomego WXL Brzeskiego, Wcdpenskiego starosty y Wielmozney ley Mei Pani Krystyny Hlebowiczowny, staroscianki Zmudskiey. Vilnae 1667; Zienowicz K Wienie z herbowych kleynotow Jasnie Wielmoznych Domow IchMscow Panow Sluszkow y IchMscow Panow Podbereskich uwity na weselny akt Wielmoznego lego Msci Pana Dominika Sluszki Starosty Rzeczyckiego etc y Wielmozney ley Msci Panny Konstanty Podbereskey Woiewodzianki Smolenskiey, Staroscianki Upickiey presentowany. Wilna, 1677.

© TAA «Інбелкульт»

ISBN 978-5-00076-005-5          © Наталля Сліж

Маім продкам, здольным у бітвах і ложках, прысвячаецца

ЗМЕСТ

Прадмова............................................................... 8

Раздзел 1. Гістарыяграфія і крыніцы..................... 13

Раздзел 2. Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты ў звычаёвым праве і заканадаўчых актах ВКЛ ...................................... 25

Раздзел 3. Шляхецкі шлюб: віды, шлюбныя стратэгіі, перадшлюбныя дамовы ................................................................. 82

Раздзел 4. Вяноўны запіс: асаблівасці фарміравання дакумента, яго рэалізацыя на практыцы...................................... 159

Раздзел 5. Жаночы пасаг: парадак выпасажэння, пасагавыя рэестры, распараджэнні пра пасаг..................................... 205

Раздзел 6. Рэгламентацыя шлюбных і пазашлюбных стасунка ў хрысціянскіх канфесіях: праваслаўі, уніяцтве, каталіцызме, пратэстантызме................................................... 265

Раздзел 7. Шляхецкае вяселле yXVI—XVII стст.... 378

Раздзел 8. Скасаванне шлюбу ў свецкіх і духоўных судах          449

Заключэнне ........................................................ 475

Дадаткі................................................................ 478

Спіс ілюстрацый................................................... 598

Слоўнік тэрмінаў і прынятыя скарачэнні.............. 599

Спіс крыніц і літаратуры....................................... 602

Асабовы паказальнік........................................... 642

Summary.............................................................. 670

Прадмова

Уся гіспіорыя робіцца ў ложку.

У першую чаргу кніга прысвечаная шлюбным адносінам шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст. Другасны кірунак, звязаны з асноўным, — гэта рэгуляванне сексуальных стасункаўу шлюбе і па-за шлюбам. Фарміраванне інстытута шлюбу разглядаецца ў полі трох асноўных вектараў: заканадаўства, рэлігіі, традыцый і звычаяў. Заканадаўства прадстаўляе прававую сістэму рэгулявання маёмасных дачыненняў у шлюбе, вызначэнне законных і незаконных адносін паміж мужчынам і жанчынай. Важнасць права для грамадства вызначаецца судовай практыкай і прыватна-прававымі дакументамі. Яны ілюструюць выкананне заканадаўчых нормаў, а таксама нормаў звычаёвага права. Для характарыстыкі шлюбных дачыненняў у шляхецкім патрыярхальным грамадстве неабходна ўлічваць рэлігійныя чыннікі: значную ролю адыграла праваслаўная культура, пазней — каталіцызм, пратэстантызм і ўніяцтва. Ва ўсіх канфесіях былі распрацаваныя асноўныя палажэнні па шлюбных стасунках, забароны на неадпаведныя сексуальныя сувязі, абрады вянчання. Вясельныя традыцыі і звычаі з’яўляюцца істотным элементам культуры. Яны паказваюць уяўленні пра шлюб, ідэалы і стэрэатыпы мужчыны і жанчыны.

Тры пералічаныя накірункі вызначылі асноўныя даследчыцкія задачы па вывучэнні шлюбу: даследаванне звычаёвага права і заканадаўства, відаў шлюбу на падставе заканадаўства, шлюбных стратэгій, перадшлюбнай дамовы, вяноўнага запісу, пасагу, асаблівасцей кананічнага права па рэгуляванні шлюбных стасункаў у праваслаўі, уніяцтве, каталіцызме і пратэстантызме, шляхецкага вяселля, парадку скасавання шлюбу ў свецкіх і духоўных судах. Пазашлюбныя стасункі разглядаюцца ў кантэксце іх рэгламентацыі на падставе заканадаўства, кананічнага права, традыцый і звычаяў. На жаль, крыніцы не дазваляюць падрабязна прадставіць сексуальнае жыццё як у шлюбе (частату сексуальных кантактаў, іх працягласць, задавальненне партнёраў і інш.), так і па-за шлюбам.

Шляхецкі шлюб — складаная з’ява, вывучэнне якой патрабуе спалучэння розных падыходаў: як традыцыйных гістарычных метадаў, так і падыходаў сацыяльнай гісторыі, гендэрнай тэорыі, антрапалогіі. У адрозненне ад еўрапейскіх даследаванняў, якім крыніцазнаўчая база дазваляе выкарыстоўваць статыстычны аналіз па шлюбным узросце, працягласці шлюбу, колькасці шлюбаў¹, за перыяд XVI—XVII стст. па гісторыі шлюбу ў ВКЛ гэты метад даследавання немагчыма ўжываць з прычын фрагментарнасці крыніц.

Шлюб мае непасрэднае дачыненне да прыватнага жыцця асобы. Гэта памежны момант пераходу ў іншы стан з высокай ступенню адказнасці не толькі за сябе, але і за сужэнца, будучых дзяцей і ўнукаў. Шлюб істотны для асобы, як нараджэнне і смерць². Да таго ж шлюбныя стасункі — гэта досвед прыватны, што азначае яго варыятыўнасць. А прыватную сферу не заўсёды можна класіфікаваць. Факталагічны матэрыял з цяжкасцю дазваляе аналізаваць шлюбныя саюзы сістэматычна. Заўсёды прысутнічае момант выпадковасці³. У патрыярхальным грамадстве прыватнае жыццё залежала ад атачэння і прыналежнасці да сацыяльнай групы. Таму шляхецкі шлюб меў сацыяльную афарбоўку.

Праца ахоплівае перыяд XVI—XVII стст. У XVI ст. адбываецца афармленне шлюбных адносін у заканадаўстве, кананічным праве, традыцыях, а ў XVII ст. яны набываюць устойлівую форму. Аднак у некаторых кірунках ёсць неабходнасць выходзіць за адзначаныя храналагічныя рамкі, каб больш дакладна прадставіць пэўныя тэндэнцыі. Напрыклад, гэта было зроблена пры характарыстыцы заканадаўства, кананічнага права ў праваслаўі.

Тэрытарыяльна даследаванне датычыцца Вялікага Княства Літоўскага з усімі геаграфічнымі зменамі перыяду XVI—XVII стст. Факталагічны матэрыял па ваяводствах прадстаўлены ў рознай ступені, у залежнасці ад стану захаванасці крыніц.

¹ Напрыклад, спалучэнне статыстычных дадзеных з аналізам інстытута сям’і і шлюбу гл.: Stone L. The Family, Sex and Marriage in England, 1500—1800. New York; Hagerstown; San Francisco; London, 1977. P. 42—63.

² Лобач Y Эрас y беларускай традыцыйнай культуры 11 Studia Mythologica Slavica. VI — 2003. C. 226—227.

³ Сэбнан Д.У Взавмовыручка м кумовство: родственные связм в Неккархаузене II Семья, дом н узы родства в нсторнн / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 247.

Абумовім некаторыя асаблівасці ўжывання тэрмінаў і назваў. Да шляхецкага саслоўя адносяцца асобы вышэйшага саслоўя, якія ў заканадаўстве і дакументах называліся «народ шляхта, князі, паны, шляхта, зямяне, баяры», мелі нерухомую маёмасць у ВКЛ. Гэтыя тэрміны выкарыстоўваюцца для прадстаўнікоў і прадстаўніц вышэйшага грамадства ВКЛ. Мы не маем намеру прыраўняць Радзівілаў да шараговай шляхты. Заўважым толькі, што шляхта любога ўзроўню ў той ці іншай ступені вымушаная была падпарадкоўвацца заканадаўству, кананічнаму праву, традыцыям і звычаям, што абавязвала складаць неабходныя дакументы, вянчацца, спраўляць вяселле.

Для набілітэту важнае значэнне мела форма напісання імёнаў і прозвішчаў. У працы яны максімальна набліжаныя да крыніц. Неабходна звярнуць увагу на наступную акалічнасць. Калі ў XV ст. ужываліся спрошчаныя формы імёнаў — Грынька, Кахна і інш., то мы пакідаем такое напісанне. Але ў XVI ст. заканчваецца працэс самаідэнтыфікацыі шляхты, таму распаўсюджваецца ўжыванне поўных формаў, напрыклад, Грыгорый, Фёдар і інш., скарочаныя формы, кшталту, Хведка, уласцівыя для сялян.

Жаночыя прозвішчы пішуцца так, як гэта занатавана ў тагачасных дакументах. Напрыклад, калі жанчына паходзіла з роду Сапоцькаў, то пісалася Сапоцькаўна, а калі ішла замуж за мужчыну з гэтага роду Сапоцькава. У дакументах за XV і пачатак XVI стст. не заўсёды адзначаецца дзявочае прозвішча, часам згадваецца толькі прозвішча мужа. У такіх выпадках пакідаюцца варыянты, якія ўжываліся ў крыніцах. Пры наяўнасці інфармацыі пра два прозвішчы дзявоцкае прозвішча жанчыны падаецца як асноўнае, таксама ўказваецца імя і прозвішча мужа.

У шляхецкім грамадстве было прынята, што пасада мужчыны распаўсюджвалася на яго сям’ю. Напрыклад, жонка ваяводы пісалася ваяводзіна, сын — ваяводзіч, а дачка — ваевадзянка. Гэтая асаблівасць была захавана.

Выкарыстоўваюцца тагачасныя геаграфічныя назвы — Гародня, Берасце, Менск і інш. Калі магчыма выявіць месцазнаходжанне драбнейшага населенага пункта, то ў дужках падаецца павет ці ваяводства, дзе ён знаходзіўся. Для ўсіх уласных імёнаў моўнай асновай з’яўляецца старабеларуская мова, якая мінімальна мадэрнізуецца. Захоўваецца правапіс з малой літары для назвы дзяржаўных і рэлігійных пасад.

Праца складаецца з васьмі раздзелаў. Першы Гістарыяграфія і крыніцы прысвечаны разгляду гістарыяграфіі і крыніц па шлюбных дачыненнях.

У другім раздзеле Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты ў звычаёвым праве і заканадаўчых актах ВКЛ разглядаюцца тэндэнцыі ў развіцці заканадаўства адносна інстытута шляхецкага шлюбу. Звернутая ўвага на базавыя крыніцы, якія сталі асновай для Статута 1529 г.: звычаёвае права, прывілеі вялікіх князёўлітоўскіх 1387,1413,1447,1492,1502,1511 гг., судовая практыка, еўрапейскае права, кананічнае права. Прааналізаваныя артыкулы па шлюбе, якія датычыліся вена, пасагу, шлюбнага ўзросту і інш., у Статутах 1529,1566,1588 гг.

Трэці раздзел Шляхецкі шлюб: віды, шлюбныя стратэгіі, перадшлюбныя дамовы прадстаўляе, якія існавалі віды шлюбу паводле заканадаўства. Асобна характарызуюцца шлюбныя стратэгіі ў шляхецкім грамадстве. Прааналізаваныя перадумовы для заключэння шлюбу.

У чацвёртым раздзеле Вяноўны запіс: асаблівасці фарміравання дакумента, яго выкананне на практыцы разгледжаныя асаблівасці гэтага віду крыніцы, прадстаўленыя асноўныя этапы ў фарміраванні гэтага дакумента, асаблівасці выканання заканадаўчых нормаў на практыцы.

Пяты раздзел Жаночы пасаг: парадак выпасажэння, пасагавыя рэестры, распараджэнні пра пасаг прысвечаны выдзяленню пасагу шляхцянцы, адпаведнасці заканадаўчых нормаў і судовай практыкі адносна пасагу, складу пасагавага рэестра, выдачы пасагу пасля шлюбу, распараджэнням шляхцянак наконт атрыманай маёмасці.

У шостым раздзеле Рэгламентацыя шлюбных і пазашлюбных стасункаў у хрысціянскіх канфесіях: праваслаўі, уніяцтве, каталіцызме, пратэстантызме разглядаецца месца рэлігіі ў шлюбных адносінах, асаблівасці кананічнага права ў ВКЛ, абрады вянчання.

Сёмы раздзел Шляхецкае вяселлеў XVI—XVII стст. апісвае асноўныя традыцыі і звычаі на шляхецкіх заручынах і вяселлі.

У восьмым раздзеле Скасаванне шлюбу ў свецкіх і духоўных судах засяроджана ўвага на прычынах разводу, разглядзе паўнамоцтваў духоўных і свецкіх улад у шлюбаразводных працэсах.

Праца суправаджаецца дадаткамі, якія ілюструюць шлюбныя дачыненні: вяноўныя запісы, перадшлюбныя дамовы, пасагавыя рэестры, квіты пра атрыманне пасагу, абрады вянчання ў праваслаўі, уніяцтве, пратэстантызме, шлюбныя прамовы, разводныя лісты за XVI—XVII сгст., літаратурныя творы, прысвечаныя шлюбу. Дакументы падаюцца на мове арыгіналаў — старабеларускай, царкоўнаславянскай, сярэднепольскай і лацінскай.

Падзякі. Дадзенае даследаванне выкананая дзякуючы падтрымцы Амерыканскага савета навуковых таварыстваў. Істотную дапамогу ў зборы матэрыялаў аказалі навуковыя стажыроўкі ў Нямецкім інстытуце гісторыі ў Варшаве, Вільнюскай акадэміі мастацтваў (у межах праграмы па абмене ў сферы адукацыі паміж Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь і Міністэрствам адукацыі і навукі Рэспублікі Літва), Інстыту цеграмадзянскай прасторы і публічнай палітыкі пры Універсітэце Лазарскага. Асобная падзяка за магчымасць надрукаваць крыніцы Нацыянальнаму гістарычнаму архіву Беларусі ў Гродне, Літоўскаму дзяржаўнаму гістарычнаму архіву, Галоўнаму архіву старажытных актаў, бібліятэцы Варшаўскага ўніверсітэта, Дзяржаўнай бібліятэцы ў Варшаве. У апошнія гады даследчыцкая дзейнасць становіцца немагчымай без электронных бібліятэк. Яны значна спрашчаюць працу з навуковай літаратурай. Выказваю шчырую падзяку стваральнікам (http://www.starbel.narod.ru, http://www.jstor.org, польскіх электронных бібліятэк (агульны партал fbc.pionier.net.pl) і інш.). Я вельмі ўдзячна маім калегам, якія ў рознай ступені дапамагалі:|к.г.н. Віктару Цемушаву,| Людміле Івановай, габ. д-ру Уршулі Аўгустыняк, Герману Брэгеру, к.г.н. Ганне Паўлоўскай, д-ру Гедымінасу Лесмайцісу, к.г.н. Віталю Галубовічу, протаіерэю Сяргею Горбіку, к.г.н. Алегу Дзярновічу, Алі Роман, калектыву рэдакцыі часопіса «ARCHE».

Раздзел 1. Гістарыяграфія і крыніцы

Гістарыяграфія

Шляхецкі шлюб у Вялікім Княстве Літоўскім XVI— XVII стст. з’яўляецца малараспрацаваным даследчым кірункам у айчыннай і замежнай гістарыяграфіі, таксама як і пазашлюбныя стасункі. Доўгі час толькі беларуская этнаграфія займалася вывучэннем нашых шлюбных традыцый⁴. У савецкі перыяд сацыяльная, палітычная, культурная і іншыя сферы Вялікага Княства Літоўскага засталіся па-за рамкамі даследавання або распрацоўваліся фрагментарна. Значна абмяжоўваў даследчыцкія магчымасці дагматычны падыход да гістарычнай навукі.

Трэба адзначыць, што заходнееўрапейская і амерыканская гістарыяграфіі даўно ўжо распрацоўваюць гісторыю шлюбных адносін⁵. Але шляхецкі шлюб не ўключаны ў еўрапейскі кан-

⁴ Довнар-Запольскйй М.В. Йсследованйя й статьй. Т. 1. Этнографйя й соцйологйя, обычное право, статастйка, белорусская пмсьменность. Кйев, 1909; Нйкольскйй Н.М. Пройсхожденйе н йсторйя белорусской свадебной обрядностй. Ммнск, 1956; Federowski М. Lud Bialoruski. Materiaiy do etnografii siowianskiej zgromadzone w latach 1877—1905. T. V. Piesni. Warszawa, 1958; Федароўскі М.Ф. Люд беларускі. Мінск, 1991; Federowski М. Piesni і opisy obrz^döw dorocznych, weselnych, chrzestnych i pogrzebowych z okolic Pruzan, Bialowiezy, Wolkowyska, Swisloczy, Slonima, Lidy, Sokolki i Zoludka... // Cabinet r^kopisow BUW. Sygn. 442; Кухаронак T. Сямейныя абрады // Беларусы. T. 5. Сям’я. Мінск, 2001. С. 218—369.

⁵ Гл. працы: Goody J. The Development of the Family and Marriage in Europe. Cambridge, 1983; Sabean D.W Social Background to Vetterleswirtschaft: Kinship in Neckarhausen // Rudolf Vierhaus et al. Frühe Moderne? Göttingen, 1992. P. 113—132; Strasser U. State of Virginity: Gender, Relation, and Politics in an Early Modern Catholic States. USA, 2004 i інш. Пра замежную гістарыяграфію na шлюбе i сям’і гл.: Gies F„ Gies J. Marriage and the Family in the Middle Ages. Toronto, 1987. P. 3—15; Spring E. Law, Land and Family. Aristocratic Inheritance in England, 1300—1800. USA, 1993. P. 148—180; Koczerska M. Geneza, znaczenie i program badan nad kobieta i rodzin^ w sredniowieczu i nowozytnosci П Kobieta i rodzina w sredniowieczu i na progu czasöw nowozytnych / Pod red. Z.H. Nowaka, A. Radziminskiego. Torun, 1998. S. 7—17; Муравьёва М.Г. Нсторйя брака м семьй: западный опыт й отечественная йсторлографйя П Семья в ракурсе соцйального знанля. Сборнпк научных статей. Барнаул, 2001. С. 5—24; Зоколл Т., Кошелева О., Шлюмбум Ю. Введенме в йсторйческое лзученйе домохозяйства, семьй м родства // Семья, дом й узы родства в нсторйй / Под ред. Т. Зоколла,

тэкст і не згадваецца ў працах замежных даследчыкаў. У артыкуле Джоя Хаджнала адзначаецца, што істотным адрозненнем еўрапейскага і ўсходняга тыпаў шлюбу з’яўляецца ўзрост заключэння шлюбу⁶. Аднак у ім разглядаюцца толькі тыпы шлюбу. У рэдкіх замежных даследаваннях звяртаецца ўвага на вышэйшае саслоўе Полыпчы і ВКЛ, яго ролю ў палітычнай сістэме дзяржавы. Але набілітэт Польшчы і ВКЛ разглядаецца разам, без вызначэння яго асаблівасцей⁷, што не адпавядае гістарычнай рэчаіснасці. Даследаванне Эвэ Левін прысвечанае шлюбным і пазашлюбным стасункам праваслаўных Усходняй Еўропы ў перыяд 900—1700 гг. Але ў ім праваслаўе ў ВКЛ засталося па-за ўвагай⁸.

Тэматыка шлюбных дачыненняў шляхты закраналася ў беларускай, літоўскай, польскай, расійскай гістарыяграфіях XIX—XXI стст. Упершыню да гэтага кірунку звярнуліся дарэвалюцыйныя даследчыкі. Арэст Лявіцкі прадставіў асаблівасці шлюбных дачыненняў (заканадаўства, кананічнае права, абрады) на тэрыторыі Валыні (сучасная Украіна), якая ў той час уваходзіла ў склад ВКЛ⁹. На прыкладзе матэрыялаў Гарадзенскага павета за 1530—1550-я гг. Міхаіл Уладзімірскі-Буданаў разгледзеў нявенчаны шлюб, скасаванне шлюбу ў ВКЛ, спрэчкі з-за пасагу і іншыя аспекты сямейна-шлюбных дачыненняў¹⁰. У даследаванні Івана Лапо па гісторыі шляхты закраналіся розныя пытанні з гісторыі шляхецкага шлюбу: венчаны і нявенчаны        (гл. папярэднюю старонку)

О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 7—34,272—281; Сліж Н. Даследаванне гісторыі шляхецкай сям’і: нявыкарыстаныя магчымасці беларускай гістарыяграфіі / / Гістарычны альманах. 2004. Т. 10. С. 74—80.

^бХаджнал Д. Европейсклй пш брачностм в ретроспектмве II Брачность, рождаемость, семья за трн века / Под ред. А.Г. Вншневского, Й.С. Кона. Москва, 1979. С. 14—70.

’Kamen Н. The Iron Century. Social Change in Europe 1550—1660. London, 1976. P. 171; Frost R. The Nobility of Poland — Lithuania, 1569—1795 // The European Nobilities in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. Vol. 2: Northern, Central and Eastern Europe. Editing by H.M. Scoot. London; New York, 1995. P. 183—222.

⁸  Levin E. Sex and Society in the World of the Orthodox Slavs, 900—1700. Ithaca; London, 1989.

⁹  Левнцьклй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. 11 Ha переломі. Друга половнна XVI ст. Кнів, 1994. C. 190—295.

¹⁰ Владнмнрскнй-Буданов М.Ф. Черты семейного права Западной Россмн в половнне XVI в. П Чтенме в мсторпческом обіцестве Нестора Летопмсца. Кмев, 1890. Кн. 4. Отд. 2. С. 42—78.

шлюб, вяноўны запіс, пасаг, другі шлюб удавы¹'. Парадак выпасажэння шляхцянак, зместавае значэнне пасагу ў XV ст. — пачатку XVI ст. былі прааналізаваныя Мацвеем Любаўскім¹².

У дарэвалюцыйных працах звярталася ўвага на прававы аспект шлюбу. У артыкуле Уладзіміра Спасовіча ахарактарызаваныя вена і пасаг як юрыдычныя тэрміны¹³. Іван Скіцкі прааналізаваў статус удавы, парадак трымання маёмасці, на якой прызначана вена, і іншыя аспекты ў заканадаўстве ВКЛ¹⁴. Пры гэтым заўважым, што сам артыкул даволі тэндэнцыйны, у рэчышчы ідэалогіі Расійскай Імперыі, як і большасць тагачасных даследаванняў.

Вартая ўвагі праца польскага даследчыка Тадэвуша Чацкага, які пры аналізе Статута ВКЛ 1529 г. не абмінуў асаблівасці фарміравання сямейнага права, параўнаў яго з артыкуламі Статутаў 1566 і 1588 гг., сямейным правам еўрапейскіх краін, а таксама з кананічным правам¹⁵.

Прававы напрамак застаўся актуальным у XX ст. Даволі істотнай працай па заключэнні шлюбу ў польскім праве з’яўляецца манаграфія Уладзіслава Абрахама, у якой разгледжаныя не толькі асаблівасці шлюбе на тэрыторыі Польшчы, але і прадстаўленыя агульныя тэндэнцыі, якія былі ў шлюбу славянскіх народаў, у тым ліку ў ВКЛ¹⁶. Грунтоўнымі з’яўляюцца працы польскага прафесара Юліюша Бардаха па заканадаўстве ВКЛ, якія закраналі розныя аспекты шлюбных дачыненняў¹⁷.

¹¹ Лаппо Н.Н. Велнкое княжество Лмтовское от заключенмя уннн до смерта Стефана Батормя (1569—1586). Т. I. СПб, 1901. С. 251—252,478, 519—522.

¹² Любавскмй М. Областное деленне я местное управленме Лмтовско-Русского государства ко временм мздання первого Лмтовского Статута. Москва, 1892. С. 572—581.

¹³ Спасовмч В.Д. Об отношеннях супругов по нмуіцеству по древнему польскому праву // Сочмненля Спасовнча В.Д. Т. 3. СПб., 1890. С. 147—160.

¹⁴ Склтсклй Н.Н. Невенованные вдовы по Лмтовскому Статуту н по толкованмю Сената П Журнал Мянпстерства Юстнцлм. 1907. № 7, сентябрь. С. 19—64.

¹⁵ Czacki Т. О litewskich і polskich prawach, о ich duchu, zrodlach, zwi^zku, i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy, 1529 roku wydanym. T. 2. Krakow, 1861. S. 1—22.

¹⁶ Abraham W. Zawarcie malzenstwa w pierwotnym prawie polskim. Lwow, 1925.

¹⁷ Bardach J. Swiecki charakter zwyczajowego prawa malzenskiego ludnosci ruskiej Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego (XV—XVII wieku) II Czasopismo Prawno-Historyczne. 1963.

6. XV. Z. I. S. 85—148; Bardach J. Statuty litewskie jako wyraz kultury prawnej epoki i ich oddziaiywanie na kraje s^siednie 11 Mi^dzy Wschodem a Zachodem I Pod red. J. Kloczowskiego. Cz. 1: Kultura umyslowa (Material)' konferencji 12—14 VI1984). Seria: Dzieje Lubelszczyzny. T. 6. Warszawa, 1989. S. 305—338; Bardach J. Trzecizna — cz^sc

Значны ўнёсак у вывучэнне шлюбных стасункаў, паняццяў «пасаг», «вена», маёмасных адносін паміж сужэнцамі, статуса ўдавы быў зроблены літоўскімі даследчыкамі Станісловасам Лазуткам, Ірэнай Валіканітэ¹⁸, Вітаўтасам Андрулісам¹⁹. Ваўступных артыкулах да публікацыі дакументаў Метрыкі ВКЛ таксама закраналіся асаблівасці сямейнага права (пасаг, вена, спадкаемства жанчын, статус удавы і інш.)²⁰.

Тлумачэнне артыкулаў па разводзе Статутаў 1566 і 1588 гг„ іх адпаведнасць кананічнаму праву былі выкладзеныя ў даследаванні нямецкага гісторыка Ульрыха Эрнста²¹. Аднак аналіз мае даволі фармальны характар. Гісторыя развіцця кананічнага права ў ВКЛ прадстаўленая не поўнасцю.

У беларускай навуцы ўпершыню шлюб у заканадаўстве ВКЛ разглядаўся Аксінняй Таўсталес. Была звернута ўвага на ўмовы ўступлення ў шлюб, неправамоцнасць шлюбу, маёмасныя і асабістыя дачыненні злучаных шлюбам і скасаванне шлюбу²².

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

swobodna w litewskim prawie maj^tkowym XV—XVI wieku 11 O dawnej i niedawnej Litwie. Poznan, 1988. S. 120—139.

¹⁸ Лазутка C., Валнконнте 14. кімуіцественное положенме жешцнны (матерм, жены, дочерл, сестры) прлвплеглрованного сословля no I Ллтовскому Статуту II Научные труды высшмх учебных заведеннй Лнтовской ССР. Нсторня. XVI. Вып. 2. Внльнюс, 1976. С. 74—102; Valikonyte I. The Venets of Noblewomen in the Grand Duchy of Lithuania 11 Lithuanian Historian Studies. 1997. Vol. 2. P. 97—107; Валлконнте M.M. I Лктовскмй Статут — однн нз важнейшлх нсточннков нсторші положення женіцнн в Веллком Княжестве Лнтовском // Первый Лмтовскнй Статут 1529 г. Влльнюс, 1982. С. 38—46; Валмконлте Й.М. Соцмально-экономлческое н правовое положенне женіцнн в Велнком княжестве Лмтовском (конец XV— первая половнна XVI в.) м его отраженне в первом лмтовском Статуте. Влльнюс, 1978. Рукопмсь на сомсканне степенл кандмдата нсторнческнх наук II Аддзел рукапісаў бібліятэкі Віленскага універсітэта. Ф. 76. Спр. 2276.

'’Істотным недахопам працы Вітаўтаса Андрулісаз’яўляецца адсутнасць параўнання заканадаўчых нормаў з практыкай. Andriulis V. Lietuvos Statuti; (1529,1566,1588 m.) seimos teise. Vilnius, 2003.

“ЛазуткаС., Валнконнте 14., Кмркене Г., Карпавнчене 14. Введенне II Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522— 1530): 4-oji Teismij knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1997. P. LXXXII—CXLIV; Лазутка C., Валлконмте H., Карпавнчене 14. Введенме 11 Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1528—1547): 6-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. IX—CXLV.

²¹ Ulrich E. Eheauflösung im multikonfessionellen Staat der frühen Neuzeit. Kapitel 5 Artikel 20 des Dritten Statuts des Großfürstentums Litauen von 1588. Рэжым доступу: http://www.forhistiur.de/zitat/0510ernst.htm.

²² Праца A. Таўсталес за 1929 г. была перадрукаваная ў: Таўсталес А. Права сямейнае паводле Літоўскіх Статутаў// Arche. 2009. № 7. С. 989—1021.

У манаграфіі Галіны Дзербінай сярод іншых кірункаў быў прааналізаваны шлюб паводле звычаёвага, кананічнага і свецкага права, ахарактарызаваныя прычыны скасавання шлюбу²³. Аднак адсутнасць супастаўлення заканадаўчых артыкулаў з судовай практыкай ВКЛ не дазваляе скласці поўнае ўяўленне пра тое, як дзейнічалі нормы права²⁴.

У 1990-я і 2000-я гады выйшаў шэраг артыкулаў Яна Тэнгоўскага²⁵, Евы Дубас-Урвановіч²⁶, Мажэны Лідке²⁷, Наталлі Сліж²⁸, прысвечаных розным аспектам шлюбных дачыненняў у шляхецкім грамадстве. Для вывучэння вясельнай абраднасці істотнымі з’яўляюцца працы прысвечаныя панегірычным ка-

²³Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. Мінск, 1997.

²⁴ Гл. рэцэнзію на манаграфію: Старченко Н. He все так просто з тммм жінкамн // Украінськмй гуманітарнмй огляд. Внп. 1. С. 42—44.

“Tggowski J. Malzenstwa ksigcia Witolda Kiejstutowicza // Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. R. 2 (13). 1995. S. 177—182; Tggowski J. Malzenstwo Wigunta Olgierdowica w politycznych planach kröla Wladyslawa Jagietty // Genealogia. T. 7.1996. S. 57—68; T^gowski J. Przodkowie Zofii Holszariskiej, czwartej zony Wladyslawa Jagielly // Genealogia. T. 8. 1996. S. 27—45; Tggowski J. Slub tajemny Jana Janowicza Zaberzeziriskiego. Garsc uwag o powi^zaniach elity moznowladczej na I.itwie w XV i na poczgtku XVI wieku // Sredniowiecze polskie i powszechne / Pod red. I. Panica, J. Sperki. T. 2. Katowice, 2002. S. 246—257.

²⁶ Dubas-Urwanowicz E. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w XVI—XVII w. П Wladza i prestiz. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Bialystok, 2003. S. 561—586.

²⁷ Liedke M. Mieszane zwi^zki malzenskie a polonizacja moznych Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego w XVI wieku П Bialostockie Zeszyty Historyczne. T. 7. Bialystok, 1997. S. 127—132.

²⁸Сліж H. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе за 1575 г. // Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук,практ. канф., прысвечанай 70тоддзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук.рэд. УІ. Адамушка. Мн„ 2008. С. 135—150; Сліж Н. Вяноўныя запісы ў кнізе гарадзенскага земскага суда за 1578—1579 гг. II Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV— ХХст. Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Гародня, 2009. С. 65—74; Сліж Н. Міжсаслоўны шлюб: выпадак з судовай справы 1583 г. II Актуальные проблемы мз мстормческого прошлого н современностн в обіцественно-гуманмтарных м соцморелмгмоведческмх науках Беларусн, блмжнего м дальнего зарубежья: матерналы междунар. научн.-теореткч. конф. Ч. 2. Вптебск, 2007. С. 152—153; Сліж Н. Перадшлюбная дамова як крыніца па сямейна-шлюбных дачыненнях шляхты ВКЛ XVI—XVII стст. II Учёные запнскм УО «ВГУ нм. П.М. Машерова». Сборнмк научных трудов. 2012. Т. 13. С. 17—25; Сліж Н. Вена і вяноўны запіс у прававой практыцы ВКЛ Н Вялікае княства Літоўскае і суседзі. Права. Вайна. Дыпламатыя. Мінск, 2012. С. 136—150; Sliz N. Noblewomens Dowries in the Grand Duchy of Lithuania in the Sixteenth — Seventeenth Centuries 11 A Journal of Belarusian Studies. Vol 7. 2013. S. 83—108.

занням на вяселлях²⁹. Даследаванні па разводах прадстаўленыя нешматлікімі працамі Івоны Кулешы-Варанецкай³⁰, Канстанціна Ерусалімскага³¹, Наталлі Сліж³².

Гісторыю шлюбных дачыненняў значна дапаўняе вывучэнне кананічнага права цэркваўхрысціянскіх канфесій. Па кожнай з іх прадстаўленая дастаткова багатая гістарыяграфія³³. Некаторыя

²⁹ Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra slawy. Teona i praktyka tworczosci panegirycznej na Litwe w XVII—XVIII w. Krakow, 2003; Mroszek K. Epitalamium staropolski. Mi^dzy tradycj^ literaclq a obrz^dem weselnym. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1989; Simkowa L. Muza domowa. Okolicznosciowa poezja rodzinna czasow renesansu i baroku. Wroclaw, 1991; Jarczykowa M. Obraz zaslubin Radziwillow birzariskich w pismiennictwie okolicznosciowym i w korespondencji z pierwszej polowy XVII wieku 11 Sarmackie teatrum. T. 2: Ideei rzeczywistosc I Red. R. Ocieczekprzy wspoludziale M. Bariowskiej. Katowice, 2001. S. 151—162; Tr^bska M. Mowy weselne na tie staropolskiego obrzydu weselnego. Na podstawie r^kopismiennego zbioru «Penu synopticum» Stanislawa Rozyckiego 11 Barok. 2002. Tom IX. № 1—2 (17—18). S. 131—146; Trybska M. Grzecznie i niegrzecznie w weselnych oracjach. Od konkurow do zr^kowin 11 Napis. 2004. № 1 (10). S. 65—80; Tr^bska M. Obrzyd rzymski, perski, portugalski, celtycki... i sarmacki. Kultury obce w historycznych egzemplach obyczajowych na przykladzie oracji weselnych // Napis. 2005. № 1 (11). S. 97—110; Tr^bska M. Prolegomena do badan mow weselnych (w krygu z drukowanych zbiorow autorskich) 11 Scripta manent. Swiadomosc twörcza pisarzy epok dawnych I Red. J. Glazewski, M. M. Kacprzak. Warszawa, 2007. S. 136—166; Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genealogia, obrz^d, zrbdla. Warszawa, 2008; Сліж H. Граць вяселле па-шляхецку // Arche. 2011. №7—8. C. 38—66; SlizN. Obrzydy weselne jako droga przekazywania tradycji w rodzinie szlacheckiej w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w XVI—XVII wieku // Tradycja — metody przekazywania i formy upami^tnienia w panstwie polsko-litewskim, XV — pierwsza potowa XIX wieku Materialy XIX konferencji Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN w dniach 21—22 wrzesnia 2010 I Pod red. U. Augustyniak. Warszawa, 2011. S. 185—200; Sliz N. O XVII-wiecznych obrzydach weselnych na podstawie r^kopisow z biblioteki Slizniow// Barok. 2012. XIX/1 (37). S. 173—185.

³⁰ Kulesza-Woronecka I. Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI—XVIII wieku. Poznan; Wroclaw, 2002. Гл. таксама: Сліж H. Рэцэнзія на кнігу: Iwona KuleszaWoronecka. Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI—XVIII wieku. Poznan;Wroclaw, 2002.11 Гістарычны альманах. 2004. T. 10. C. 226—228.

³¹ Ерусалпмскмй K. Лсторня одного развода: Курбсклй м Голыпанская II Соціум. Альманах соціальноі історіі. Вмп. 3. С. 149—176.

³² Слнж Н. Частная жнзнь протестантов: развод каплтана королевскмх войск Самуеля Мнннского п его жены Констанцнн II Viesosios ir privaciosios erdves XVIII amziaus Lietuvos Didziojo Kunigaikstysteje / Sudare R. Smigelskyte-Stukiene. Vilnius, 2008. P. 333—346; Сліж H. Практыка разводаў y Вялікім Княстве Літоўскім у 16—18 ст. II Гістарычны альманах. 2009. Т. 15. С. 14—34.

³³ Ярушевмч А. Ревнмтель православмя князь Константмн Рівановмч Острожскмй (1461—1530) м православная лнтовская Русь в его время. Смоленск, 1897; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы м церковь в Древней Русн XI—XIV вв. Москва, 1972. ІЦапов Я. Государство м церковь Древней Русм X—ХПІ вв. Москва, 1989; Макарнй. йсторня русской церквн. Кн. 5. Перпод разделення русской церквн на две ммтрополмм. Т. 9. йстормя западно-русской, нлн лмтовской ммтрополмм (1458— 1596). Москва, 1996; Он же. Нсторня русской церквм. Кн. 6. йсторня русской церквм

працы разглядаюць розныя аспекты праваслаўнага кананічнага права і шлюбу³⁴. Уніяцкія трэбнікі і літургічная літаратура былі прааналізаваныя Андрэем Хойнацкім³⁵ і протаіерэем Сяргеем Горбікам³⁶. Некаторыя аспекты шлюбных адносін пратэстантаў закраналіся ў працах Яўгеніюша Фалькоўскага³⁷ і Наталлі Сліж³⁸.

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

в. пернод самостоятельностя (1589—1881). Патрнаршество в Росаш (1589—1720). Патрмаршество Московское н Всея Велнкой Россмм м западно-русская ммтрополмя (1589—1654). Москва, 1996; Podskalsky G. Chrzescijanstwo і literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988—1237) / Przeklad J. Zychowicz. Krakow, 2000; Mironowicz A. Kosciöl prawoslawny w paristwie Plastow i Jagiellonöw. Bialystok, 2003; Падокшын C. A. Унія. Дзяржаўнасць. Культура (філасофска-гістарычны аналіз). Мінск, 1998; С. 71—77; Дммтрнев М.В. Релмгнозные войны в Речм Посполмтой? К вопросу о последствмях Брестской уннм 1596 года II Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. 2008. № 1 (3). C. 3—22; Kosman M. Litewskie kazania pogrzebowe z pierwszej polowy XVII wieku // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XVII. 1972. S. 87—112; Kosman M. Reformacja i Kontrreformacja w Wielkim Ksi?stwie Litewskim w swietle propagandy wyznaniowej. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1973; Augustyniak U. Testamenty ewangelikow reformowanych w Wielkim Ksi^stwe Litewskim. Warszawa, 1992; Іванова Л. Рэфармацыйны pyx на Беларусі (другая палова XVI — першая палова XVII стст.) II Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 2. С. 54—72; Protestantizmas Lietuvoje: istorija ir dabartis. Tarpt. mokslines konferencijos medziaga, 1993 03 09—10, Vilnius. Vilnius, 1994; Luksaite I. Reformacija Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje ir Mazojoje Lietuvoje: XVI a. trecias desimtmetis — XVII a. pirmas desimtmetis. Vilnius, 1999; Krabel T. Historiografia (archi)diecezji Wilenskiej do roku 1939 // Studia z historii Kosciola w Polsce. T. 5. Warszawa, 1979. S. 9—179 i інш.

³⁴ Суворов H.C. Следы западно-католнческого церковного права в памятняках древнего русского права. Ярославль, 1888; Levin Е. Sex and Society in the World of the Orthodox Slavs; Мейендорф 14. Брак в православнм. Клнн, 2000; Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. Мінск, 1997. С. 103—108, 116—118; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajawego prawa malzenskiego. S. 85—148; Старостнна 14. Прммененяе новеллы Юстнннана в суде Велякого Княжества Лятовского в 1538 г. (на основаннн матерналов кннгм Лятовской метрнкм № 228) П Z dziejöw kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewi^cdziesi^ciolecie urodzin. Warszawa, 2004. S. 134—149; Nowakowski P. Metropolita kijowski Piotr Mogila i jego reforma liturgiczna H «Pokazania Cerkwie prawdziwej...». Studia nad dziejami i kultury Kosciola prawoslawnego w Rzeczypospolitej / Pod red. P. Chomika. Bialystok, 2004. S. 85—102; Желтов M. Чмны обрученмя я венчання в древнейшнх славянскмх рукопмсях П Paleobulgarica. Старобьгарястнка. 2010. Т. XXXIV. С. 25—43.

³⁵ Хойнацкмй А. Западно-русскяе уннатскне требнмкм сравннтельно с требнмкамн православнымм н латянскямя II Труды Кневской Духовной Академнн. №2. Кмев, 1867. С. 137—179.

³⁶ Горбік С. Наша традыцыя (Да пытаньня абрадавасьці Вуніяцкай Царквы Кіеўскай мітраполіі). Рэжым доступу: http://knihi.com/horbik/tradycyja.html.

³⁷ Falkowski Е. Ustroj Wilenskiego kosciola Ewangelicko-Reformowanego (byta Jednota Ewangelicko-Reformowana Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego): jego stosunek do Paristwa Polskiego i jego uprawnienia w dziedzinie prawa malzenskiego. Wilno, 1936.

³⁸ Сліж H. Кананічнае права па рэгуляванню сямейна-шлюбных дачыненняў пратэстантаў ВКЛ (XVI—XVII стст.) П Studia Historica Europae ОгіепІа1І5=Нсследованмя no лстормн Восточной Европы: науч.сб. Вып. 2. Мйнск, 2009. С. 201—211.

Такім чынам, на працягу XIX — пачатку XXI стст. быў зроблены шэраг даследаванняў па шляхецкім шлюбе айчыннымі і замежнымі даследчыкамі. Найбольшая ўвага надавалася прававому аспекту. Таксама закраналіся асаблівасці заключэння і скасавання шлюбу, крыніцы па шлюбных дачыненнях, апісваліся вянчанне, вясельныя абрады. Аднак комплекснага абагульнення па шляхецкім шлюбе ў ВКЛ не было праведзена.

Крыніцы

Заканадаўчыя крыніцы перыяду ВКЛ прадстаўлены вялікакняжацкімі прывілеямі³⁹, Статутамі 1529, 1566 і 1588 гг.⁴⁰, соймавымі пастановамі⁴¹. Яны складаюць аснову для вывучэння фарміравання інстытута шлюбу ў сістэме заканадаўства і дазваляюць прасачыць асаблівасці ўвядзення нормаў па шлюбных дачыненнях. Для вывучэння заканадаўства ВКЛ важныя ўсе асобнікі Статутаў, бо, як правіла, кожны з іх утрымлівае каментары і спасылкі, нават сямейныя хронікі. Развіццё права не спынілася пасля ўвядзення ў дзеянне Статута 1588 г. Кожнае наступнае выданне мела свае дапаўненні, пачынаючы з 1619 г.

Выкананне ці адыход ад заканадаўчых нормаў ілюструюць прыватна-прававыя дакументы. Да іх адносяць тэстаменты⁴²,

³⁹ Акты, относяіцмеся к мсторюі Западной Росснн, собранные н мзданные Археографлческою коммссмею (далей — АЗР). Т. 2. СПб., 1848. С. 86—90; Белоруссмя в эпохуфеодалмзма.Т. І.Мннск, 1959. С. 115—126;Старостмна14.П. СудебнмкКазмммра 1468 П Древнейшме государства на террмторлл СССР. Матермалы н лсследованмя 1988—1989 гг. Москва, 1991. С. 170—344; Жемайтлс С.Г. Прлвллей Новогрудской земле 1440 г. II Рукопмсные памятнлкл: Публлкацлл л лсследованмя. Вып. 4. СПб., 1997. С. 415—425; Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Вучэбны дапаможнік. Мінск, 1998. С. 40—48; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymu knyga 25 / Parenge D. Antanavicius, A. Baliulis. Vilnius, 1998. P. 35—49.

⁴⁰ Статут Веллкого княжества Ллтовского 1529 / Под ред. КН. Яблонмнсклса. Млнск, 1960; Первый Ллтовсклй Статут (1529 г.) / С. Лазутка, Н Валмконмте, Э. Гудавлчус. Влльнюс, 2004; С. Лазутка. Первый Ллтовсклй Статут (1529 г.). Палеографля л факслмлле рукоплсей сплсков Замойсклх л Флрлейского. Впльнюс, 2007; Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года. Мінск, 2003; Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Даведкі. Каментары. / Беларус. Сав. Энцыкл.; Рэдкалегія I. П. Шамякін і інш. Мінск, 1989.

⁴¹ Volumina legum. Przedruk zbioru praw, staraniem xx.pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. Tom I—Ш. Prawa, konstytucye y przywileje krolestwa Polskiego, Wielkiego Xi^stwa Litewskiego y wszystkich prowincyi nalez^cych na walnych seymiech koronnych od seymu wislickiego roku panskiego 1347 az do ostatniego seymu uchwalone. Petersburg, 1859.

⁴² Аналіз гэтага віду крыніц па змесце і фармуляры гл.: Augustyniak U. Testamenty ewangelikow reformowanych w Wielkim Ksi^stwe Litewskim. Warszawa, 1992;

даравальныя запісы, пазыковыя запісы⁴³, судовыя справы, перадшлюбныя дамовы, вяноўныя запісы⁴⁴, пасагавыя рэестры, квіты пра атрыманне пасагу⁴⁵, разводныя лісты. Першыя чатыры віды ўтрымліваюць ускосную інфармацыю пра шлюб, а наступныя пяць маюць непасрэднае дачыненне да шлюбу, іх больш грунтоўная характарыстыка зроблена ў адпаведных раздзелах працы. Часткова дадзеныя крыніцы надрукаваныя ў разнастайных зборніках⁴⁶.

Прыватна-прававыя дакументы ўваходзілі ў склад архіваў шляхецкіх сем’яў і архіваў дзяржаўных устаноў. Прыватныя калекцыі, якія дайшлі да нас, знаходзяцца ў фондах айчын-

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

Aleksandrowicz-Szmulikowska М. RadziwiHöwny w swietle swoich testamentöw. Warszawa, 1995; Borkowska M. Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Kraköw, 1984; Hedemann O. Testamenty braslawsko-dzisnenskie XVII—XVIII wieku jako zrödto historyczne. Wilno, 1935; Гордеев М.Ю. Формуляр запнсей-тестаментов в полоцкнх магмстратскйх кннгах 2-й пол. XVII в. II Межславянскме взаммоотношенпя н связп. Среднме века — раннее Новое время. Москва, 1999. С. 38—41; Ён жа. Запісы-тэстаменты полацкіх мяшчан часоў вайны 1654—1667 гг. як пісьмовыя гістарычныя крыніцы // Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні: Матэрыялы Рэсп. навук.-практ. канф., Мінск, 27 сакавіка 1999 г. Ч. 2. Мінск, 1999. С. 39—42; Сліж Н., Гардзееў М. Шляхецкія тэстаменты 16 — пачатку 18 ст. II Гістарычны альманах. Т. 3. Гародня, 2000. С. 90—110; Sliz N. Testament Piotra Kochlewskiego, s^dziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku П Zapiski historyczny. 2007. T. LXXII. Zeszyt. 1. S. 97—109; Сліж H. Тэстамент менскага падкаморыя Крыштафа Кавячынскага (1659 г.) // Мінск і мінчане: дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 940-годдзя горада); Матэрыялы міжнароднай навук.-практ. канф. (Мінск, 7—9 верасня 2007 г.) / рэдкал. А.А. Каваленя і [інш.]. Мінск, 2008. С. 134—139.

⁴³ Копысскмй З.Ю. Нсточннковеденпе аграрной нсторпн Белоруссян. Мннск, 1974. С. 75—84.

⁴⁴ Сліж Н. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе за 1575 г. С. 135—150; Сліж Н. Вяноўныя запісы ў кнізе гарадзенскага земскага суда за 1578—1579 гг. С. 65—74.

⁴⁵ Сліж Н. Крыніцы па гісторыі шляхецкай сям’і XVI—XVII стст. II Герольд Litherland. 2001. № 2. С. 66—72.

“Собранме государственных н частных актов, касаюіцйхся нстормм н соеданёных с ней владеннй (от 1387 до 1710 года), нзданное Внленскою археографнческою комнсснею по редакцней Маврнкня Круповкча. Внльно, 1858; Собранне древннх грамот м актов городов: Вмльно, Ковна, Трок, православных монастьгрей, церквей н по разным предметам. Ч. 2. Внльна, 1843; АЗР. Т. 1—3. СПб., 1846—1853; Археографмческнй сборнмк документов, относяіцнхся к нсторнм Северо-Западной Русн, мздаваемый прн управленнн Внленского учебного округа: В 14 т. / Вмленскмй учебный округ. Внльна, 1867—1904; Белоруссня в эпоху феодалмзма. Т. 1. Мннск, 1959 і ішп.

ных і замежных архіваў⁴⁷. Метрыка ВКЛ⁴⁸, кнігі ваяводаў⁴⁹ і іх намеснікаў, замкавыя⁵⁰, гродскія⁵¹, земскія⁵² і трыбунальскія⁵³ кнігі ўтрымліваюць дакументы па розных аспектах шлюбных дачыненняў. У адпаведных судах часта разбіраліся сямейныя

⁴⁷ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей — НГАБ). Ф. 694, 1324 і інш.; НГАБ у Гродне. Ф. 1663, 1664; Archiwum Glöwney Akt Dawnich (далей — AGAD). Archiwum Radziwihow; Archiwum Prozoröw i Jelskich, Archiwum Potockich z Radzynia; Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (далей — ЛДГА, Lietuvos valstybes istorijos archyvas). Ф. 694; 1029; 1177 i інш.

⁴⁸ Русская псторнческая бнблнотека (далей — РНБ). Т. 20. Лятовская метряка. Т. 1. Петербург, 1903; Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismij knyga; Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga; Lietuvos Metrika. Kn. 229 (1540—1543): 12-oji Teismij Ьуіц knyga / Parenge I. Valikonite, N. Slimiene, S. Viskantaite-Savisceviene, L. Steponaviäene. Vilnius, 2007; Lietuvos Metrika Kn. 11 (1518—1523): Uzrasymij knyga 11 / Parenge A. Dubonis. Vilnius, 1997; Lietuvos Metryka. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymij knyga 15 / Parenge A. Dubonis. Vilnius, 2002; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 28. (1522—1552 гг.) / Падрыхтоўка тэкстаў да друку і навук. апарат: В. Мянжынскі, У Свяжынскі. Мінск, 2000; Метрыка Вялікага Княства Літоўскага: Кн. 43 (1523—1560) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2003; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 44. (1559—1566) / Падрыхт. А.І. Груша. Мінск, 2001 і інш.

⁴⁹ Кнігі віленскага ваяводы захоўваюцца ў складзе Метрыкі ВКЛ: НГАБ. КМФ-18. Воп. Спр. 206,230,231, 234,240—248; Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11-oji Teismij knyga / Parenge I. Valikonite, S. Viskantaite. Vilnius, 2001; Судебная княга вмтебского воеводы, господарского маршалка, волковыского я оболенского державцы М.В. Клочко. 1533—1540 (Лятовская метряка. Княга № 228. Княга судных дел № 9 / [публ. подг. В.А. Воронян, A.J4. Груша, 14.11. Старостнна, А.Л. Хорошкевяч; отв. ред. А.Л. Хорошкевяч, Г.Я. Голенченко]). Москва, 2008.

⁵⁰ Акты, яздаваемые Внленскою коммсснею для разбора древнмх актов (далей — АВАК). Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Вяльна, 1890. Тут змешчаныя замкавыя кнігі за 1539—1542 гг. Даследаванне пра дзейнасць гарадзенскага замкавага суда было выканана А. Шаландам, гл.; Шаланда А. Замкавы суд у Гарадзенскім павеце (другая палова XV—1566 г.) П Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—XX ст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Гародня, 2009. С. 8—34.

⁵¹ АВАК. Т. 7. Акты Гродненского гродского суда. Внльна, 1874; Т. 8. Акты Вяленского гродского суда. Вяльна, 1875; Т. 26. Акты Упятского гродского суда. Вяльна, 1899; Т. 32. Акты Вялкомярского гродского суда. Вяльна, 1907; Т. 36. Акты Мянского гродского суда (1582 я 1590 гг.). Вяльна, 1912 і інш.

⁵² АВАК. Т. 1. Акты Гродненского земского суда. Вяльна, 1865; Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1894; Т. 22. Акты Слоннмского земского суда. Вяльна, 1895. Даследаванні пра дзейнасць земскіх судоў гл.: Vilimas D. Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes fernes sistemos formavimasis (1564—1588). Vilnius, 2006; Шаланда A. Земскі суд Гарадзенскага павета (1555—1564 іт.) П Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—ХХст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У. Сліж. Гародня, 2009. С. 35—64.

⁵³ АВАК. Т. 11. Акты главного лятовского трябунала. Вяльна, 1880; Т. 12. Акты главного лнтовского трябунала. Вяльна, 1883; Т. 15. Декреты главного лятовского трябунала. Внльна, 1888; Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo Sprendimai (1583—1655). Vilnius, 1988.

справы, у тым ліку і звязаныя са шлюбам. Некаторыя павятовыя судовыя кнігі былі надрукаваныя, але большая іх частка захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі⁵⁴.

Важнымі крыніцамі па гісторыі шлюбу ў еўрапейскіх краінах з’яўляюцца метрычныя кнігі, перапісы насельніцтва за XVI— XVIII стст., якія дастаткова добра захаваліся і дазваляюць вызначыць шлюбны ўзрост, колькасць чалавек у сям’і, сістэму гаспадарання і інш.⁵⁵ У нас метрычныя кнігі захаваліся фрагментарна, не па ўсіх рэгіёнах і канфесіях. А шлюбны ўзрост у іх у той час не адзначаўся⁵⁶. Гэта не дазваляе правесці дакладны статыстычны аналіз шлюбу.

He менш важнымі для вывучэння ш ляхецкага шлюбу з’яўляюцца апавядальныя крыніцы. Да іх адносяцца летапісы, сямейныя хронікі, мемуарная літаратура, літаратурна-публіцыстычныя творы, рэлігійная літаратура па абрадах, літургіі і інш., панегірычныя казанні на вяселле⁵⁷. Дзённікі і мемуары змяшчаюць інфармацыю пра заручыны і вяселлі. Але ў большасці выпадкаў гэтыя згадкі ўтрымлівалі інфармацыю пра жаніха і нявесту, дату і месца правядзення вяселля, некаторыя іншыя заўвагі пра ўрачыстасць⁵⁸. Акрамя таго, летапісы таксама змяшчалі фрагментарныя звесткі пра

^яГэта фонды —1727,1733,1741,1755 і інш., гл.: Фонды Нацмонального нсторнческого архмва Беларусн: справочннк. Ммнск, 2006. С. 15,19—21.

⁵⁵ Гл. напрыклад: Зоколл Т. Беднейшне домохозяйства в Англня XVIII в.: размер н структура // Семья, дом н узы родства в нсторіш / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 81—110.

“Напрыклад: НГАБ у Гродне. Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1 (Метрычная кніга Мілейчыцкага касцёла, 1613—1740); Ф. 1811. Bon. 1. Спр. 1 (Метрычная кніга Шчучынскага бернардзінскага касцёла, 1718—1796).

⁵⁷Молмтвьнмк млн Требнмісь. Вмлна, 1617; Номоканон смй ек есть законоправмлншсь. Львов, 1646; Еухологіон албо молнтвослов-ь нлн требнмкь Лвовт,, 1682; Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1: 1656—1664 I Oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 1978; Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. Мінск, 1983; Woydagowicz М. Wesele starozytnosci przy przezacnym akce godownym Ich MM. PP. Jego M.P. ferzego Haraburdy y Jey Mosci Anny Krystyny Zawiszanki Podskarbianki WXL. B/d; Bartoszewski F. Phaenomenom szcz^sliwe Lew y Slonce zl^czone na akce weselnym Wielmoznego JMP Andrzeia Kierszenszteyna Kryszpina Pisarza Polnego WXL, Starosty Szereszowskiego y Wielmozney IMP Racheli Brzostowskiey referendarzowny Pisarowny WXL, Miadielskiey, Subockey, Dawgowskiey, Bystrickiey, Oranskiey, Oziatskiey staroscianki. Wilno, 1692 i інш.

⁵⁸ Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998. S. 161; Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. Warszawa, 1987. S. 239—240; Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1: 1656—1664 / Oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 1978. S. 110, 130, 154, 179,186—187,269,299, 313, 380, 433, 577, 583,617, 621,631; Skorobohaty A. Diariusz / Oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 2000. S. 34, 35,116, 117,127 i інш.

заручыны і вяселле. Напрыклад, Баркулабаўскі летапіс з’яўляецца крыніцай не толькі па гісторыі краіны, але і па родах Корсакаў і Саламярэцкіх, адпаведна і па гісторыя шлюбных дачыненняў⁵⁹.

Такім чынам, асновай для працы сталі заканадаўчыя акты, прыватна-прававыя дакументы, апавядальныя крыніцы. Выкарыстанне згаданых відаў крыніц у комплексе дазволіла даследаваць шлюбныя стасункі шляхты ў XVI—XVII стст.

⁵⁹ Баркулабаўскі летапіс неаднаразова друкаваўся. Да яго звярталіся такія даследчыкі, як П. Куліш, М. Доўнар-Запольскі, Е. Раманаў, А. Коріпунаў, У Улаіпчык, Н, Вайтовіч. Романов Е. Варкалабовская летопмсь // Сборнмк статей Могнлёвскмх Губернскмх Ведомостей / Под ред. Е.Р. Романова. Вып. 1. 1898 н 1899 гг. Могнлёв-Губернскнй, 1900. С. 1—17; Полное собранме русскмх летопнсей (далей — ПСРЛ). Т. 32. Москва, 1975; Помнікі старажытнай беларускай літаратуры / Пад рэд. Ю.С. Пшыркова. Мінск, 1975;Чамярыцкі В.А. Баркулабаўскі летапіс // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі (далей — ЭГБ). Т. 1. Мінск, 1993. С. 308—309.

Раздзел 2. Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты ў звычаёвым праве і заканадаўчых актах ВКЛ

Інстытут шлюбу ў дастатутны перыяд

Сямейнае права ахоплівае разнастайнае кола пытанняў, звязаных з рэгуляваннем адносін у сям’і. Да гэтага кірунку таксама адносяцца шлюбныя і пазашлюбныя стасункі. Да ўвядзення ў дзеянне Статутаў ВКЛ яны рэгуляваліся звычаёвым правам, агульназемскімі і земскімі прывілеямі, судовай практыкай. 3 іх найбольшы ўплыў, канечне, мела звычаёвае права.

Звычаёвае права складаецца з сістэмы няпісаных прававых нормаў, а пазней становіцца асновай для пісанага права¹. Звычай меў важнае значэнне для традыцыйных грамадстваў, асабліва на пачатку іх фарміравання². У ВКЛ «звычай старадаўні» з’яўляўся крыніцай і формай развіцця права³. У рэгуляванні сямейнашлюбных дачыненняў звычаёвае права захавала свой уплыў нават пасля прыняцця Статутаў.

Найбольш складанае пытанне — гэта крыніцы звычаю⁴: адкуль ён паходзіць, чаму ўзнік? Паходжанне звычаю, які пазней стаў прававой нормай, абмяркоўвалася ў розных працах. Шэрагам даследчыкаў сцвярджалася, што Руская Праўда была вядомая ў ВКЛ у XIV—XV стст.⁵ Яна стала асновай звычаёвага права ВКЛ і была непасрэдна звязаная са Статутам 1529 г.⁶ Уладзімір

¹ Юхо Я. Звычаёвае права // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск, 1996. С. 433.

² Bloch М. Spoleczeristwo feudalne / Thim. Е. Bukowska, wst. A. Grabski. Warszawa, 1981. S. 204—214.

’Леонтовнч Ф.Я. Ясточнмкм русско-лмтовского права. Варшава, 1894. С. 6—7,10.

⁴ I. Даніловіч нават адзначаў, што ў Статутах шмат «славянскага», але крыніцы паходжання не даследаваў. Данмловяч 14. Взгляд на лмтовское законодательство м лнтовскне Статуты П Юрнднческме запмскн, мздаваемые П. Редкнным. Т. 1. Москва, 1841. С. 46.

⁵ Спісы Рускай Праўды за XVI—XVII стст. захаваліся ў калекцыях у Кіеве. За інфармацыю дзякую Святлане Блашчук.

⁶ Леонтовмч Ф.І4. йсточннкм русско-лнтовского права. С. 19; Макснмейко Н. Нсточнйкй уголовных законов Лятовского Статута. Кмев, 1894. С. 7—9, 33; Скмтскмй 14.14. Невенованные вдовы по Лятовскому Статуту. С. 35—38; Ehrenkreitz S.

Пічэта дадаткова адзначаў істотную ролю прывілеяў і судовай практыкі пры складанні Статута⁷. Станіславовас Лазутка вельмі крытычна паставіўся да тэзы, што Руская Праўда — асноўная крыніца Статута⁸.

Адносна сямейнага права Мікалай Максімейка адзначыў непасрэдны ўплыў Рускай Праўды на сямейнае права ВКЛ, а ў прыватнасці на такія аспекты, як спадкаемства, статус удавы, незаконнанароджаныя дзеці⁹. Яго думка была падтрыманая Карлам ван Лоэвам¹⁰. Станіславовас Лазутка і Ірэна Валіканітэ лічылі, што на момант прыняцця Статута 1529 г. Руская Праўда была ўжо забытая¹¹. Юргіта Кунсманаітэ звярнула ўвагу на падабенства Рускай Праўды з першымі прывілеямі ВКЛ і адзначыла апасродкаваны ўплыў старажытнага заканадаўчага акта¹².

Вядомы Кароткая і Поўная рэдакцыі Рускай Праўды. Выяўленыя даследчыкамі спісы паходзяць з Маскоўскага княства, але да ВКЛ яны таксама маюць дачыненне. Напрыклад, Таўстоўскую кормчую, у якой утрымлівалася Руская Праўда, звязваюць з кіеўскім мітрапалітам Кіпрыянам¹³. Яго рэлігійная дзейнасць была звязаная з двюма дзяржавамі. Але функцыянаванне Рускай Праўды на тэрыторыі ВКЛ патрабуе асобнага даследавання. Поўная рэдакцыя Рускай Праўды змяшчала асобныя артыкулы, якія непасрэдна рэгулявалі шлюбныя стасункі. Артыкулы пра ўдаву (№ 93,99,101) рэгламентавалі атрыманне выдзелу ---- (гл. папярэднюю старонку)

Stan badari nad Statutami litewskimi // Ateneum Wilenskie. 1924. № 7—8. S. 323—338; Плчета B.H. Лнтовскмй Статут 1529 г. п его мсточнмкм II Пмчета В.Н. Белоруссля н Лнтва XV—XVI вв. Сборнмк трудов. Москва, 1961. С. 503—504; Lithuanian Statute of 1529. Studies in East European history / Ed. and tr. by Karl von Loewe. Belgium, 1976. P. 2—7.

⁷Пмчета B.I4. Лмтовскяй Статут 1529 г. н его нсточннкм. С. 514—515.

⁸  Лазутка С. Академяческое мзданне I Ллтовского Статута // Первый Лмтовскнй Статут 1529 г. Вмльнюс, 1982. С. 150.

’Макснмейко Н. Русская Правда н лнтовско-русское право. Кнев, 1904. С. 9—11.

¹⁰ Lithuanian Statute of 1529. Р. 6—8.

¹¹ Тэндэнцыйнасць літоўскіх даследчыкаў у гэтым пытанні абсалютна зразумелая. Яны больш схільныя шукаць падабенства звычаёвага права ВКЛ з прускім звычаёвым правам, чым са спадчынай Кіеўскай Русі. Лазутка С„ Валлконйте Л. Нмушественное положенме женіцнны С. 82.

¹² Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood in the Legal Sources of Sixteenth-Century Lithuania. Doctoral Thesis for the Degree of Doctor of Philosophy. Budapesht, Hungary, 2009. On the website: http://www.hist-medstud.phd.ceu.hu/download/Defense,%20 predefense/Kunsmanaite.pdf. P. 173—175.

'’Тнхомйров M.H. Нсследованме o Русской Правде (промсхожденме текстов). М.; Л„ 1941. С. 72, 132.

з маёмасці мужа пасля яго смерці ў тым памеры, як і быў ім прызначаны, маёмасныя дачыненні з дзецьмі, а таксама другі шлюб удавы. Тэрмін «вена» не выкарыстоўваўся ў Рускай Праўдзе. Яшчэ адзін артыкул адзначаў, што пры наяўнасці ў сям’і братоў дзяўчына не мела права на спадчыну (№ 95). Браты вылучалі ёй пасаг у залежнасці ад сваёй заможнасці. Ужо тады быў вядомы гендэрны прынцып падзелу бацькоўскай маёмасці: нерухомая — сынам, рухомая — дочкам. Да незаконных пазашлюбных сексуальных сувязей адносілі стасункі з асобамі неадпаведнага статусу — рабамі. Дзеці, народжаныя ад рабыні, лічыліся незаконнымі і не мелі права на спадчыну (№ 98)¹⁴.

Аднак з Рускай Праўды рэгулявання шлюбных стасункаў датычыліся толькі згаданыя артыкулы. Яны заклалі некаторыя маёмасныя прынцыпы адносна шлюбу: пасаг¹⁵, прызначэнне за яго часткі маёмасці, адхіленне ад спадчыны пазашлюбных дзяцей¹⁶. Падобны падыход да шлюбных дачыненняў быў у артыкулах Статута 1529 г.¹⁷, але тэкст артыкулаў не цалкам ідэнтычны. Заўважым, што немагчыма патрабаваць ад нормаў Рускай Праўды абсалютнага падабенства з нормамі Статута ВКЛ. Узровень развіцця прававой думкі быў розны, адпаведна, быў розны спосаб выкладання прававой нормы. Колькасць артыкулаў пра шлюбныя дачыненні ў Рускай Праўдзе невялікая. Гэта тлумачыцца тым, што гендэрныя адносіны ў асноўным былі ў кампетэнцыі царквы. Рускую Праўду дапаўняў Статут Ярас-

¹⁴ Владмммрскмй-Буданов М.Ф. Хрестоматня по мсторлм русского права. Вып. 1. Пзд. 2. Кмев, 1876. С. 81—88; Владмммрскмй-Буданов М.Ф. Очеркм нз нстормн лнтовско-русского права. Кнев, 1889. С. 39; Владнмпрскнй-Буданов М.Ф. Обзор нсторнн русского права. Москва, 2005. С. 120—121; Калачов Н.В. Предварлтельные юрмдйческме сведенмя для полного обьясненмя Русской Правды. Вып. 1. Нзд. 2-е. СПб., 1880. С. 167—168; Макснмейко Н. Русская Правда п лмтовско-русское право. Кмев, 1904. С. 9—10; Росснйское законодательство X—XX веков. В 9 т.: Т. 1. Законодательство Древней Русм / Отв. ред. В. Л. Яннн. Москва, 1984. С. 70—72, 116—118 (Тут змяшчаецца асноўная гістарыяграфія па Рускай Праўдзе).

¹⁵ М. Любаўскі лічыў, што артыкул пра пасаг увайшоў у звычаёвае права ВКЛ. Любавскнй М. Областное деленме н местное управленме Лнтовско-Русского государства ко временн мзданмя первого Лнтовского Статута. Москва, 1892. С. 575—576.

¹⁶ У Статуце 1529 г. утрымліваўся падобны артыкул пра бенкартаў, але сацыяльнае паходжанне жанчыны не было абмежавана толькі статусам чэляде (гл. далей).

“’Макслмейко Н. Русская Правда м ллтовско-русское право. Кнев, 1904. С. 9—11; Lithuanian Statute of 1529. Р. 6—12.

лава, якім кіраваліся ў духоўных судах¹⁸. Адзначаныя артыкулы былі складзеныя пад моцным уплывам візантыйскага права¹⁹. Праз іх маёмасныя адносіны ў сям’і траплялі ў сферу дзейнасці свецкага права. Руская Праўда акумулявала ў сабе пэўныя падыходы і прынцыпы візантыйскага сямейнага права і спрыяла іх засваенню ў звычаёвым праве ВКЛ.

На нашу думку, асновы звычаёвага права былі закладзеныя не толькі Рускай Праўдай, але і іншымі зводамі заканадаўства. Толькі ў адной працы была звернута ўвага на тое, што з прыняццем хрысціянства на нашы землі патрапілі кормчыя, у склад якіх уваходзіла не толькі кананічнае права, але і цывільнае — у навелах Юстыніяна, Законе градскім, Законе судным людзям²⁰. Ігнацій Даніловіч лічыў, што немагчыма прасачыць непасрэдны ўплыў візантыйскага права на права ВКЛ. Але пры гэтым адзначаў, што праваслаўнае духавенства прытрымлівалася намаканона, пра што сведчылі прывілеі царкве 1503 і 1507 гг. Даследчык адносіў перыяд паміж першым і трэцім Статутамі да перыяду актыўнага пераймання рымскага права²¹. У сучаснай гістарыяграфіі ўздзеянне візантыйскага права на заканатворчыя працэсы ў ВКЛ прадстаўляецца як нявысветленая праблема²².

Змест кормчых быў вядомы духавенству і князям, якія першымі прынялі праваслаўе. Пра распаўсюджанасць намаканонаў сярод свецкіх людзей сведчыць забарона Віленскага сабору 1509 г. трымаць у сябе падобныя кнігі пад страхам адлучэння²³. Праз кормчыя сталі пашырацца ідэі з візантыйскага і рымскага права.

¹⁸ ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы н церковь в Древней Русн XI—XIV вв. Москва, 1972. С. 304—305; ІЦапов Я. Государство н церковь Древней Руаг X—XIII вв. Москва, 1989. С. 108—110,116—117.

¹⁹ Владнмнрскнй-Буданов М.Ф. Обзор нсторнп русского права. С. 122. У працах адзначаецца перайманне некаторых нормаў з Закона суднага людзям у Рускай Праўдзе. Тнхомнров М.Н. Лсследованне о Русской Правде. С. 58—59; Толочко О.П. Краткая редакцмя Правды Русской: пронсхожденне текста. Кмев, 2009. С. 72—76.

²⁰ Bossowski Е Nowela Justynjana 115 — Statut Litewski I R. IV. Art. 13 (14), Statut Litewski II i III R. VIII. Art. 7. — T. X. Cz. 1. Art. 167II Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewsldego. Wilno, 1935. S. 110.

²¹ Danilowicz I. Rzut oka historyczny na prawodawstwo litewskie // Pami^tnik Naukowy. 1837. T. 1. Zesz. 2. S. 244, 255—260, 266—267.

²² Godek S. Elementy prawa rzymskiego w ПІ Statucie litewskim (1588). Warszawa, 2004. S. 14.

²³ РМБ. T. 4. Памятннкм полемнческой лмтературы в Западной Русн. Кн. 1. СПб., 1878. Стб. 15; Дмнтрнев М.В. Между Рпмом н Царьградом. Генезнс Брестской церковной уннн 1595—1596 іт. Москва, 2003. С. 89.

Г эта непасрэдна паўплывала на заканадаўства першых стагоддзяў пасля прыняцца хрысціянства, на Статуты Уладзіміра і Яраслава, якія былі створаныя на аснове намаканонаў²⁴. Да таго ж кормчыя выкарыстоўваліся ў свецкіх судах, што пазней паўплывала на свецкае заканадаўства²⁵. Некаторыя палажэнні сямейнага права з заканадаўчых актаў, якія змяшчаліся ў кормчых, былі адаптаваныя ў Маскоўскай Русі²⁶. Апошнія працы расійскіх даследчыкаў выразна адзначаюць непасрэдны ўплыў візантыйскага права на сямейнае права Старажытнай Русі²⁷. На нашай тэрыторыі гэтыя тэндэнцыі таксама мелі месца. Але рэцэпцыя права здзяйснялася ў кожным краі са сваімі асаблівасцямі. Уладзімір Спасовіч асцярожна адзначыў, што ў ВКЛ валоданне мужам і жонкай сваёй маёмасцю паасобку, верагодна, склалася пад уплывам візантыйскага і рымскага права²⁸. Пра запазычанне асобных нормаў сямейнага права (пра пакаранне за збіццё бацькі ці маці) у Статут 1529 г., а за ім і ў Статуты 1566,1588 гг. гаворыцца ў працы Францішка Басоўскага. 115-я навела была змешчаная ў Законе судным людзям (Эклозе)²⁹ і Законе градскім (Прахіроне 879 г.)³⁰.

²⁴Павлов А. Первоначальный славяно-русскмй номоканон. Казань, 1869. С 13—14, 22, 108; Розенкампф Г.А. Обозренме Кормчей кнмгм в её нстормческом внде. СПб., 1839. С. 39; ІЦапов Я.Н. Внзантнйское м южнославянское правовое наследне на Русм в XI—XIII вв. Москва, 1978; Владмммрскмй-Буданов М.Ф. Обзор нсторнн русского права. Москва, 2005. С. 117—118; Пазнякоў В. Кормчыя кнігі Н Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. Мінск, 1997. С. 238.

²⁵ Калачов Н. О значеннн Кормчей в снстеме древнего русского права II Чтення в Нмператорском обіцестве мсторнн н древностей Росснйскнх прн Московском унмверсмтете. 1847. № 3. С. 16.

²⁶ Ланге О. О правах собственноста супругов по древнерусскому праву. СПб., 1886. С. 53—57; Неволмн К.А. Полное собранме сочмненнй. Т. 3. РІсторня Россмйскмх граждансклх законов. СПб., 1857.

²⁷ Дементьева Т.Ю. Семейное м наследственное право в Кневской Русн: IX—XII вв. Автореф. дмссерт. на сомск. учён. степенн канд. юрнд. наук. Казань, 2006; Оспенннков Ю.В. Право государств Северо-Западной Русн в XII—XV вв. Автореф. дмссерт. на сомск. учён. степенм доктора юрнд. наук. Казань, 2010.

“Спасовнч В.Д. Об отношеннях супрутов. С. 148.

²⁹ Закон судны людзям (Эклога) прыйшоў на славянскія землі з Балгарыі, быў пераробкай тэстаў Льва Ісаўра і Канстанціна Капроніма 740 г. Суворов Н.С. Следы западно-католнческого церковного права в памятннках древнего русского права. Ярославль, 1888. С. 4.

“Закон градскі, г.зн. Прахірон візантыйскага імператара Васілія Македаняніна, які быў выдадзены ў VIII ст. Пераклад яго вядомы з XIII ст., а ў перыяд XV — першай паловы XVII стст. сустракаецца ў складзе кормчых, напісаных і выдадзеных на беларускіх і ўкраінскіх землях. Былі вядомыя поўная і скарочаная версіі Прахірона. Павлов А. Первоначальный славяно-русскмй номоканон. С. 13—14; Бенемансклй М.

якія былі ў складзе кормчых. Адтуль яна патрапіла ў Статут 1529 г. Але калі грэчаскае права давала магчымасць у выпадку фізічнага гвалту адмовіцца ад дзіцяці толькі бацьку, то ў ВКЛ гэтае права пакідалася і за маці³¹. Адзначым, што гэтая норма была ўключана ў Статут Яраслава³², значыць, яна выкарыстоўвалася ў духоўным судзе, што спрыяла распаўсюджванню ведаў пра яе ў грамадстве.

Звернемся да нормаў сямейна-шлюбных дачыненняў, якія ўтрымліваліся ў Законе судным людзям і Законе градскім. Напрыклад, Эклога ўстанаўлівала шлюбны ўзрост для юнакоў 15 год, а для дзяўчат — 13, іншыя заканадаўчыя акты — з 12³³, але заручыць маглі з 7 год. Рэгламентавалася складанне перадшлюбнай дамовы ў пісьмовай форме. Акрамя таго прадугледжваліся падарункі ці зарука, якія станавіліся кампенсацыяй пры зрыве заручын. Непаўналетнія мелі права скасаваць заручыны³⁴. ПІлюб суправаджаўся дамовай у пісьмовай ці вуснай форме. Апошняя не абмяжоўвала правоў жанчыны. Пры няслушным выдаленні з дому мужа ёй вяртаўся пасаг і 14 яго маёмасці. Вена запісвалася на маёмасці мужа і складала роўны пасагу кошт. Пасаг складаўся з рухомых рэчаў (вопраткі, грошай, каштоўнасцей), рабоў, жывёлы і інш. У выпадку смерці жонкі, з якой не было дзяцей, пасаг вяртаўся сям’і, a 14 пакідалася мужу. Калі муж паміраў першы, то пасаг і 14 маёмасці мужа атрымлівала жонка. Другі раз жанчыне дазвалялася выйсці замуж праз год пасля смерці мужа³⁵.

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

Закон градскнй. С. 7, 10, 15, 21, 108; Тнхомнров М. Н. Нсследованне о Русской Правде. С. 58; Восточная Европа в древноста н в средневековье / Под ред. Л. Черепнмна. Москва, 1978. С. 258; Яннн В. Законодательство Древней Русм. Т. 1. Москва, 1984. С. 24; ІЦапов Я. Прохмрон в восточнославянской пнсьменноста II Внзантнйскнй временнмк. 1977. Т. 38. С49—52.

³¹Bossowski Е Nowela Justynjana 115 — Statut. S. 107—111; Bardach J. Statuty litewskie jako wyraz kultury prawnej epoki i ich oddzialywanie na kraje s^siednie. S. 315.

³² Древнерусскме княжескне уставы XI—XV вв. Москва, 1976. С. 106.

³³ Костогрызова Л.Ю. Правовое положенне жешцнны в Вмзантан II Россмйсклй юрмдаческлй журнал. 2001. № 3. С. 94.

^Эклога. Вмзантмйскмй законодательный свод VHI века / Вступ. ст„ пер„ коммент. Е.Э. Лнпшнц. Москва, 1965. С. 44; Неволнн К.А. Полное собранме сочнненпй. Т. 3. С. 204—206.

³⁵ Эклога. С. 45—47; Костогрызова Л.Ю. Правовое положенне женіцнны в Вмзантнн. С. 94, 95.

Эклога даволі падрабязна распісвала шлюбныя дачыненні³⁶. 3 пералічаных нормаў у практыку ВКЛ увайшлі перадшлюбная дамова, выдзяленне пасагу і запіс вена, вяртанне пасагу бяздзетнай жонцы, шлюбны ўзрост. Спачатку яны рэгламентаваліся звычаёвым правам, а пазней аформіліся ў артыкулы Статутаў. Толькі перадшлюбная дамова засталася ў сферы дзейнасці звычаёвага права, хоць афармлялася як дакумент і мела юрыдычную сілу.

Шлюбныя дачыненні рэгламентаваліся ў Законе градскім: 1—10 грані³⁷ прысвячаліся шлюбу³⁸, all — разводу. Заканадаўства дазваляла заручыць дзяцей з 7 год. Заручыны нельга было скасаваць без істотнай прычыны. Дзяўчыну павінны бьгў выдаваць замуж бацька, але з яе згоды на шлюб. У абавязак бацькоўуваходзіла даць дачцэ вена і перадшлюбныя падарункі ў залежнасці ад сваёй заможнасці. Падчас заручын з жаніха браўся грашовы заклад. Асобы жаночага полу не мелі права самастойна сябе заручыць. Заручыны маглі скасаваць з-за непрыстойнага ладу жыцця мужчыны, розніцы ў веравызнанні, намеру прыняць пострыг. Тады заклад вяртаўся і абое лічыліся свабоднымі. Акрамя бацькоў, заручыць маглі браты, іншыя сваякі, дзяды, а таксама ўлады. Муж прызначаў вена жонцы на сваёй маёмасці за прынесены пасаг. Маёнтак, на якім было запісанае вена, нельга было закладаць ці прадаваць. Жанчынам і мужчынам дазвалялі толькі тры шлюбы. Забараняўся таемны шлюб і шлюб з блізкімі сваякамі. Сістэма сваяцтва была распісана ў 7-й грані³⁹.

У Законе градскім вызначаліся парадак заручын, перашкоды для шлюбу, маёмасныя правы сужэнцаў і інш. Ён стаў

³⁶ ІЦапов Я. Эклога законов в русской пмсьменной традлцлм П Вмзантмйскмй временнмк. 1993. Т. 54. С. 93—94; Медведев Н.П. Правовая культура Вмзантмм. СПб., 2001. С. 140—141.

³⁷ У Законе градскім выкарыстоўваецца тэрмін «грань», а не «артыкул». У працы ўжываецца тэрміналогія паводле крыніцы.

³⁸ Бенеманскпй М. Закон градсклй. Значенне его в русском праве. Москва, 1917. С. 113.

³⁹ Мермло праведное, XIV в. Рэжым доступу: http://www.stsl.ru/manuscripts/book. php?col=l&manuscript=015; Nomokanon, XVI w. II Biblioteka Narodowa. Akc. 2731. K. 355—370; Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 // Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 319—321v, 337—360; Правмла святых (номоканон), XVII П Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 2737. K. 360—367; Кормчая, XVII ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. Арк. 584—610; Ланге О. О правах собственностм супругов по древнерусскому праву. СПб., 1886. С. 53—57; Неволлн К.А. Полное собранме сочмненмй. Т. 3. С. 163, 138—141,175—179,206—207.

важнай крыніцай для царкоўных юрыстаў, якія звярталіся да зводу законаў пры вырашэнні спраў па сямейна-шлюбных дачыненнях⁴⁰. У перакладах ужываецца тэрмін «вена» як адносна пасагу, так і запісу мужчыны за пасаг, таксама было ў судовай практыцы ВКЛ⁴¹. Гэтае слова выкарыстоўваецца ў спісах за XIV, XVI, XVII стст. На нашу думку, хменавіта з гэтага зводу закону тэрмін трапляе ў звычаёвае права, а пасля ў сямейнае заканадаўства ВКЛ. Найбольш верагодна, што Закон градскі і Эклога паўплывалі на распаўсюджванне звычаю заручынаў непаўналетніх асоб, які праіснаваў да пачатку XVI ст.

Візантыйскае і рымскае сямейнае права разглядала мужа і жонку як асобных уласнікаў, якія не мелі агульнай маёмасці. Бацькі абавязаныя былі выдаць пасаг, але пасля шлюбу. Пра пасаг дамаўляліся ў вуснай ці пісьмовай формах. Муж мог карыстацца прыбыткам ад пасагу, але канчаткова ён яму не належаў. Заканадаўства прадугледжвала вяртанне пасагу сваякам жанчыны пасля яе смерці, калі шлюб быў бяздзетным. Пры страце пасагу муж абавязаны быў выплаціць кампенсацыю. Шлюб павінны быўздзяйсняцца без прымусу, але з волі бацькоў, сваякоў, апекуноў ці ўладаў Адным з цяжкіх злачынстваў лічылася выкраданне жанчыны, каб узяць з ёй шлюб. Былі вызначаныя перашкоды для шлюбу: сваяцтва, знаходжанне ў шлюбе з іншай асобай, розніца ў сацыяльным статусе⁴².

У звычаёвае права ВКЛ з рымскага і візантыйскага права трапляюць асобныя палажэнні, якія пазней сталі нормамі права: шлюбны ўзрост, выдача пасагу ў рухомых рэчах, вяртанне пасагу ў бацькоўскі дом бяздзетнай жанчыны, запіс вена на нерухомай маёмасці, перыяд жалобы для ўдавы⁴³. Перайманне адбывалася не толькі на ўзроўні асобных артыкулаў, але і ідэй, якія інтэрпрэтаваліся і апрацоўваліся мясцовымі традыцыямі.

■“ІЦапов Я. Прохнрон в восточнославянской пнсьменностй. С. 53.

⁴¹ Лазутка С„ Валмконнте 14., Кнркене Г„ Карпавнчене PL Введенне // Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismtj knyga. P. CXX; Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismt} knyga. P. 384.

⁴² Памятннкй рнмского права: Законы 12 таблнц. Ннстнтуцнн Гая. Дхгесты Юстнннана. Москва, 1997. С, 529—557; Hanter W.A. Roman Law in the Order of a Code. Foruth edition. London, 1803. P. 677—683; Lind G. Common Law Marriage: a Legal Institution for Cohabitation. Oxford University Press, 2008. P. 37—62; Нево/шн K.A. Полное собранпе сочмненнй. T. 3. С. 87—92, 138—141, 143—144, 148—149,167, 201.

⁴³ У Статутах перыяд быў скарочаны, гл. пра гэта далей.

У звычаёвае права ВКЛ тэрмін «траціна» прыходзіць з візантыйскага права, у якім быў вядомы інстытут trimorii⁴⁴. Таксама Уз фігуруе ў артыкулах пра развод у навелах Юстыніяна. Жанчына атрымлівала Уз шлюбных падарункаў, калі ў разводзе быў вінаваты мужчына⁴⁵. Ютііуш Бардах выказаў гіпотэзу, што рэцэпцыя траціны траіііла з заходне-еўрапейскага права праз Польшчу. Такое меркаванне даследчыку дазволіла зрабіць вядомасць траціны ў Еўропе з Сярэднявечча і адсутнасць доказнай базы на карысць візантыйскага паходжання. Але пры гэтым засталося незразумелым, чаму ў Польшчы не была распаўсюджаная такая з’ява, калі гэтая краіна стала транзітнай⁴⁶. Адносна Еўропы вядома, што ў франкаў шлюбны дар для жанчыны прызначаўся на Уз маёмасці мужа. Больш падрабязна гэта прадстаўлена ў Бургундскіх законах (501,517 гг.)⁴⁷.

Аднак такое шырокае распаўсюджанне траціны на нашых землях у XV ст. магло быць толькі ў тым выпадку, калі яна да гэтага з’яўлялася неад’емнай часткай звычаёвага права. Зыходзячы з таго, што кормчыя набылі сваё распаўсюджанне ў перыяд XI—XIII стст.⁴⁸, можна казаць, што ў XIV ст. інфармацыя з візантыйскага права была вядомая ў грамадстве. У ВКЛ «траціна» фігуравала ў вяноўных запісах, функцыянавала ў маёмасных дачыненнях у перыяд кіравання Казіміра Ягелончыка (спадкаемства, вена, усынаўленне)⁴⁹. Каб абараніць інтарэсы сваякоў, асобе дазвалялася распараджацца толькі Уз маёмасці⁵⁰.

Больш складана прасачыць увядзенне ў Статуты нормы па выдзяленні пасагу з 14 бацькоўскай маёмасці. Але ў рэгуляванні

⁴⁴ Bossowski F. Nowela Justynjana 115 — Statut Litewski. S. 113—114.

⁴⁵ Кормчая, XVII CT. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. Арк. 547—548; Неволмн К.А. Полное собранме сочмненнй. Т. 3. С. 167—168,243—245; Загоровскмй A. О разводе по русскому праву. Харьков, 1884. С. 113—114.

⁴⁶ Bardach J. Trzecizna. S. 123,124,138.

⁴⁷ Ланге О. О правах собственностм супругов по древнерусскому праву. СПб., 1886. С. 31—32.

⁴⁸ Загоровскнй A. О разводе по русскому праву. Харьков, 1884. С. 69—76; Громогласов І4.М. Каноннческне определення брака й значенме нх прн йсследованнн вопроса о форме хрнстманского бракозаключенмя // Богословскмй вестннк. Сергнев Посад, 1907. N⁹ II. С. 442—445; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego ludnosci ruskiej Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego (XV—XVII wieku) H Czasopismo Prawno-Historyczne. 1963. T. XV. Z. I. S. 107—109; ІЦапов Я.Н. Внзантнйское н южнославянское правовое наследне. С. 139,153.

⁴⁹ Bardach J. Trzecizna. S. 125—135.

“Любавсклй М. Областное деленме м местное управленме. С. 568.

маёмасных дачыненняў паміж мужам і жонкай у Эклозе фігуруе Уі частка. Вылучэнне на карысць дачок большай часткі маёмасці пагражала эканамічнай небяспекай для сям’і і роду. Таму чвэрць была болып прымальнай доляй на пасаг, чым траціна.

Руская Праўда і заканадаўчыя акты візантыйскага права былі пісанымі нормамі права. Аднак яны не з’яўляліся нормамі афіцыйна прынятымі ў ВКЛ. На іх не спасылаліся пры вырашэнні судовых спраў у свецкіх судах. Аднак веданне гэтых зводаў права спрыяла развіццю звычаёвага права. Блізкія для грамадства нормы былі не проста запазычаны, а дапасаваны да традыцый і ўяўленняў пра сямейна-шлюбныя стасункі. Звычаёвае права стала асновай для судовай практыкі і заканадаўства, але не страціла сваю актуальнасць пасля прыняцця Статутаў.

Заканадаўчую моц мелі агульназемскія і земскія прывілеі. Яны адыгралі важную ролю ў станаўленні права⁵¹, далі пачатак прававому афармленню шляхецкага саслоўя. Па сямейным праве ў іх утрымліваліся артыкулы пра шлюб, спадкаемства, статусудавы⁵².

ПрывілейУладзіслава(Ягайлы) 1387 г. дазваляўпрадстаўнікам вышэйшага саслоўя ВКЛ каталіцкага веравызнання свабодна выдаваць замуж дачок, унучак, сваячак і ўдоў. Вянчанне павінна было здзяйсняцца па каталіцкім абрадзе. Удава магла заставацца на маёнтках мужа, пакуль не выходзіла замуж. А маёмасць памерлага мужа пакідалася спадчыннікам. У наступным шлюбе жанчына ўжо не надзялялася пасагам⁵³.

⁵¹ Характарыстыку прывілеяў як дакументаў і крыніц права гл.: Ясннскнй М.Н. Уставные земскне грамоты лмтовско-русского государства. Кмев, 1889; Леонтовнч Ф.І4. Нсточнлкм русско-лмтовского права; Якубовскяй І4.Б. Земскме прмвмлем Веллкого княжества Ллтовского // Журнал Ммнмстерства народного просвеіценмя (далей — ЖМНП). 1903, апрель. С. 239—278.

⁵² Лазутка С., Валмконлте 14. Нмуіцественное положенне. С. 81.

⁵³Zbiör praw litewskich od roku 1389 do roku 1529 tudziez rozprawy sejmowe o tychze prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznan, 1841. S. 1—2; Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow papieskich, cesarskich, krölewskich, ksi^cych. T. 1. Wilno, 1860. S. 265—266; Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Вучэбны дапаможнік. Мінск, 1998. С. 40—42; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25 / Parenge D. Antanavicius, A.Baliulis. Vilnius, 1998. P. 35—37; Спасовмч В.Д. Об отношеннях супругов. C. 149; Любавскмй M.K. Очерк нсторнм Лнтовско-Русского государства до Люблпнской унмм включнтельно. 3-е нзд. СПб„ 2004. С. 87,463; Ясннскнй М.Н. Уставные земскпе грамоты лмтовско-русского государства. С. 17; Леонтовнч Ф.Н. Нсточнмкм руссколмтовского права. С. 26; Чарнецкнй. Нсторня Лнтовского Статута с об"ьясненмем особенностей трёх его редакцнй // Уннверснтетскме нзвестня. Кмев, 1867. № 1. С. 3.

Амаль адначасова Уладзіславам быў выдадзены яшчэ адзін прывілей, у якім было забаронена браць шлюб каталікам з праваслаўнымі. А калі такі шлюб ужо меў месца, то муж ці жонка павінныя былі перайсці ў каталіцкае веравызнанне. У выпадку парушэння пастаноў прывілея праваслаўнаму сужэнцу пагражала фізічнае пакаранне, пасля якога шлюб прызнаваўся сапраўдным⁵⁴. У літоўскай гістарыяграфіі гэты дакумент разглядаецца як абарона ліцвінаў-каталікоў ад уздзеяння культуры беларускага («русінскага») насельніцтва, якое пераважала па колькасці і выказвала праваслаўе⁵⁵. Шлюб быў адным са шляхоў пераходу ў іншую рэлігію. Таму забарона міжканфесійных шлюбаў была слушнай і адпавядала канцэпцыі каталіцкай царквы.

Гарадзельскі прывілей 1413 г. таксама ўключаў пункты пра шлюб. Мужчынам дазвалялася запісваць вена жонкам на сваіх уладаннях. Дачок і сваячак паводле іх жадання мелі права выдаваць замуж за каталікоў. У абодвух выпадках падавалася спасылка на звычаі, прынятыя ў Польшчы. У гэтым прывілеі ўпершыню адзначана пра запіс вена на нерухомасці⁵⁶,

Па Прывілеі 1447 г.⁵⁷ удава мела права заставацца на маёмасці мужа, пакуль не пойдзе замуж па сваім жаданні. Ма-

⁵⁴ Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow. Т. 1. Wilno, 1860. S. 266; Леонтовнч Ф. Правоспособность лнтовско-русской шляхты // ЖМНП. Ч. 14. Март. СПб., 1908. С. 60—61; Чарнецкмй. Мсторня Лмтовского Статута. № 1. С. 4; Любавскмй М.К. Очерк нсторнн Лмтовско-Русского государства. С. 91; Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 109—110; Liedke М. Mieszane zwi^zki malzenskie a polonizacja moznych Wielkiego Ksiystwa Litewskiego w XVI wieku П Bialostockie Zeszyty Historyczne. T. 7. Bialystok, 1997. S. 128; Mironowicz A. Prawosiawne zony i matki krölöw ksi^t polskich // Latopisy Akademii Supraskiej. Vol. 1. Prawoslawni w dziejach Rzeczypospolitej. Bialystok, 2010. S. 20.

⁵⁵ Падрабязней пра гэта гл.: Blaszczyk G. Dzieje stosunköw polsko-litewskich. T. II. Od Krewa do Lublina. Cz. 1. Poznan, 2007. S. 212; Andriulis V. P. 56.

“Zbiörprawlitewsldch. S. 7—20; Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow. T. 2. Wilno, 1862. S. 17—19; БелоруссмявэпохуфеодалмзмаТ. l.C 116;Lietuvos Metrika. Kn.25(1387—1546):Uzrasymij knyga 25. P. 44—47; Ясмнсклй M.H. Уставные земскме грамоты. C. 18; Леонтовмч Ф.Н. Нсточнйкй русско-лмтовского права. С. 28; Барбашев А. Внтовт последнйе двадцать лет княженмя. 1410—1430. СПб., 1891. С. 120—123; Любавскмй М.К. Лнтовско-русскмй сейм. Опыт по нсторнм учрежденмя в связн с внутренннм строем м внешней жмзнью государства. Москва, 1900. С. 464; Любавскнй М. Областное деленне. С. 569; Bardach J. Trzedzna. S. 132; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P 58—59.

⁵⁷Любавскмй M.K. Лмтовско-русскнй сейм. C. 47—49, 465; Любавсклй M.K. Очерк мсторнм Лнтовско-Русского государства. С. 99—104; Пнчета В.Н. Лмтовскнй Статут 1529 г. н его мсточннкм II Пмчета В.Н. Белоруссмя н Лнтва XV—XVI вв. Сборнмк трудов. Москва, 1961. С. 517—521; Яковенко Н.М. Украінська пхляхта з кінця XIV до середмнн XVII ст.: (Волннь і Центральна Украіна). Кйів, 1993. С. 42—43.

ёмасць пакідалася дзецям, а калі іх не было — самым блізкім сваякам мужа. Жанчына мела права распараджацца венам, калі яно ёй было запісанае. Было дазволена выдаваць замуж дзяўчат, пляменніц і ўдоў, не дакладваючы пра гэта намеснікам, але абавязкова паводле хрысціянскага звычаю. Адносна ўдоў адзначалася, што трэба кіравацца нормамі, якія дзейнічаюць у Польшчы⁵⁸.

Прывілей Аляксандра Ягелончыка 1492 г. пацвердзіў за ўдавой не толькі права трымаць маёмасць да наступнага шлюбу, але і права распараджацца венам, калі быў адпаведны запіс мужа. Асобаў жаночага полу дазвалялася выдаваць замуж без інфармавання гаспадара⁵⁹ ці намеснікаў, але паводле каталіцкага абраду. Упершыню ўводзілася пастанова выдаваць замуж за мяжу з рухомымі рэчамі, а нерухомасць заставалася сваякам. Прывілей 1506 г. пацвердзіў пастановы папярэдніх прывілеяў⁶⁰.

К. Няволін і I. Лапо выказалі меркаванне, што гаспадар самавольна распараджаўся лёсам жанчын⁶¹. Аднак дакументы прадстаўляюць іншую сітуацыю. У XV ст. мелі месца дазволы на

⁵⁸ Zbiör praw litewskich. S. 32—33; АЗР. T. 1.1340—1506. СПб., 1846. С. 75; DanilowiczI. Skarbiec dyplomatow. Т. 2. Wilno, 1862. S. 205—206 (памылковая дата 1457 г.); Белоруссяя в эпоху феодалязма. Т. 1. С. 124—126; Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. С. 43—46; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25. P. 47—49; Максямейко H. Нсточннкм уголовных законов Лятовского Статута. Кяев, 1894. С. 13—14; Любавскяй М. Областное деленяе. С. 569; Леонтовмч Ф.й. йсточнлкя русско-лмтовского права. С. 30.

⁵⁹ У тагачасных крыніцах вялікі князь літоўскі называўся гаспадаром. Гэты тэрмін ужываецца ў працы. Да таго ж вялікі князь літоўскі адначасова быў і польскім каралём. Для скарачэння выкарыстоўваецца пасада, якая мела дачыненне да ВКЛ.

“Zbior praw litewskich. S. 60, 95—99; Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах Т. 1: IX—XVIII ст. / Склад. В.К. Шчарбакоў, К.І. Кернажыцкі, Д.І. Даўгяла. Мінск, 1936. С. 328—334; Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. С. 48; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25. P. 37—43; Любавскяй M. Областное деленяе. C. 569; Леонтовяч Ф.й. І4сточнякя русско-лятовского права. С. 31—33; Лазутка С., Валяконяте 14. Нмуіцественное положеняе жешцпны. С. 81; Первый Лятовскяй Статут (1529 г.) / С. Лазутка, й. Валяконяте, Э. Гудавячус. Вяльнюс, 2004. С. 357; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 63—64.

⁶¹14ЮМ. Вып. 21. Внтебск, 1900. C. 415; Неволнн K.A. Полное собраняе сочяненяй. Т. 3. С. 147; Лаппо 14.Н. Велякое княжество Лятовское за время от заключеняя Люблянскойуняя до смертя Стефана Баторяя (1569—1586). Т. 1. Юрьев, 1911. С. 519.

1. Прывілей Аляксандра Ягелончыка 1492 г.

шлюб. Іх выдавалі вялікія князі і старосты⁶² на падставе звароту мужчыны з просьбай аб шлюб і праве трымаць маёмасць будучай жонкі. Патрабаваўся дазвол на шлюб з удавою, якая па смерці мужа трымала маёнткі, бо не было сваякоў у мужа, якія б маглі прэтэндаваць на спадчыну, а таксама на шлюб з дзяўчынай, якая была адна ў сям’і і з’яўлялася спадчынніцай нерухомай маёмасці⁶³. Неабходнасць атрымаць дазвол была звязаная з нясеннем вайсковай службы з уладанняў⁶⁴. Пасля шлюбу такая маёмасць набывала статус айчызны і пераходзіла па мужчынскай лініі⁶⁵. Пасля Статута 1529 г. у такіх просьбах ужо не было неабходнасці, бо статус удавы там рэгламентаваўся, як і яе маёмасны стан.

Прывілеі згадваюць пра дазвол кіравацца польскім заканадаўствам адносна ўдоў, але не называюць дакладна зводы. На той час у Польшчы былі прыняты Вісліцкі Статут 1347 г., Петркаўскі⁶⁶ Статут, якія былі аб’яднаны ў Статуты Казіміра III, Статут Ягайлы 1420—1423 гг.⁶⁷, у іх шлюб-

⁶² Станіслаў Янавіч Кежгайла даў дазвол на шлюб Юрыю Якубовічу з дачкой Юрыя Даўгяловіча — Даротай — і права валодаць 14 часткай яе маёмасці, якую яна атрымала пры падзеле з сёстрамі (1492). Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismi; knyga. P. 275.

⁶³ Гаспадарскі дваранін Іван Уколаў атрымаў дазвол у вялікага князя Жыгімонта Старога на шлюб з дачкой навагарадскай баярыні Феціны Барысавай і адпаведна на трыманне маётнка Басіна. Аднак маці паведаміла, што мае яіпчэ сына Нікана, аб чым змаўчаў I. Уколаў. У сувязі з новымі фактамі ўдаву пакінулі з сынам на маёмасці, яна была абавязана выконваць службу, а дачку мела права выдаць замуж па сваім меркаванні (1513). Такім чынам, Феціна вызвалялася ад абавязку выдаць замуж дачку за I. Уколава. Lietuvos Metrika. Kn. 9 (1511 —1518): Uzrasymij knyga 9 / Parenge K. Pietkiewicz. Vilnius, 2003. P. 100.

⁶⁴ Lietuvos Metrika. Kn. 3 (1440—1498): Uzrasymij knyga 3 / Parenge L. Anuzyte, A. Baliulis. Vilnius, 1998. P. 24, 26; Любавскмй M. Областное деленне м местное управленле. С. 576—579, 582—583.

⁶⁵ Карніла і Івашка Андрэевічы атрымалі пацвярджэнне на права валодання маёмасцю, што перайшла да іх ад бацькі Андрэя (1499). Апошняму быў дазволены шлюб з дачкой Багдана Тура Свірскага і права трымаць яе маёнткі. Іх сястра дадаткова да пасагу патрабавала яшчэ нерухомую маёмасць. Паны Рады адхілілі яе патрабаванні. Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6 / Parenge A. Baliulis. Vilnius, 2007. P. 204—205.

^№ Назва паходзіць ад польскага горада Piotrykow. У старабеларускіх тэкстах ужывалася назва Петркаў. У дадзенай працы яе і выкарыстоўваем.

⁶⁷ Hube R. Prawo polskie w 14-tym wieku: ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego. Warszawa, 1881. S. 41—98; Kutrzeba S. Historia zrödel dawnego prawa polskiego. T. 1. Lwow; Warszawa; Krakow, 1926. S. 159—178; Лнванцев K.E. Нсторня государства л права феодальной Польшн XIII—XIV вв. / Ленннградскнй государственный унмверснтет нм. А.А. Жданова; Отв. ред. В.В. Мавродлн. Ленлнград, 1958. С. 101—117; Лазутка С., Валнконнте Н. Нмуіцественноеположенмеженіцнны.С. 83.

ныя дачыненні былі больш падрабязна прадстаўленыя, чым у прывілеях ВКЛ.

Вісліцкі Статут быў вядомы ў ВКЛ. Ён быў змешчаныя на старонках Супрасльскага летапісу⁶⁸, пераклад датуецца XV ст.⁶⁹ Аднак перакладзены быў з улікам мясцовых асаблівасцей⁷⁰. На падставе гэтага можна выказаць меркаванне, што да яго артыкулаў маглі звяртацца. Паводле Вісліцкага Статута дзяўчат выдавалі з пасагам у грошах і рэчах. Пасаг у нерухомай маёмасці вызначаўся каралём. Усталяваны быў парадак выпасажэння пасля смерці бацькі. Калі дзяўчаты атрымлівалі пасаг, то не мелі права прэтэндаваць на іншую маёмасць. А ў выпадку неатрымання пасагу сваякі абавязаныя былі яго выдаць. Жанчына пасля смерці мужа заставалася на ўдовіным стольцы. Пасля яе смерці маёмасць цалкам пераходзіла дзецям. Замуж яна магла ісці па сваім жаданні, без прымусу. Пасля смерці бяздзетнай жанчыны пасаг вяртаўся да яе сваякоў, а калі былі дзеці — то размяркоўваўся паміж імі⁷¹.

На старабеларускую мову быў зроблены пераклад Статута Ягайлы. У ім адзначалася, што ўдаве прызначаецца толькі вена, а не ўся маёмасць па мужу. Паўналецце для мужчын наступала

⁶⁸ Упершыню летапіс быў знойдзены і надрукаваныя I. Даніловічам. Danitowicz I. Latopisiec Litwy і kronika ruska. Wilno, 1827.

⁶⁹ Гэты тэкст Вісліцкага Статута выклікаў вялікаю цікавасць у даследчыкаў. Яму прысвечаны шэраг даследаванняў. У гістарыяграфіі дыскутаваліся мова перакладу, датаванне і іншыя аспекты. Первольф 14.14. Червонорусскмй перевод Впслмцкого Статута II Труды шестого Археологмческого сьезда в Одессе (1884). Т. 1. Одесса, 1886. С. 307—309; Roman S. Przepisy prawa polskiego w rykopisie supraskim z pocz^tku XVI wieku П Czasopismo Prawno-Historyczne. 1965. T. XVII. Zesz. 1. S. 75—101; Wandas A. Uwagi o j^zyku tekstow prawnych z r^kopisu supraskiego // Czasopismo Prawno-Historyczne. 1965. T. XVII. Zesz. 1. S. 103—105; Улаіцмк H.H. Преднсловме 11ПСРЛ. T. 35. Белорусско-лнтовскне летопнсн I Подг. H.H. Улаіцмк. Москва, 1980. С. 5—7.

⁷⁰Макснмейко Н. Мсточннкм уголовных законов. С. 17—24.

⁷¹У перакладзе на старабеларускую мову выкарыстана слова «вена», а не «пасаг». A3P. Т. 1. 1340—1506. СПб., 1846. С. 15, 17—18; Maciejowski WA. Polska az do pierwszej polowy XVII wieku pod wzgl^dem obyczajow i zwyczajow w czterech cz^sciach opisana. T. 3. Peterzburg; Warszawa, 1859. S. 31—34; Hube R. Prawo polskie w 14-tym wieku. S. 114—116,118—121;Спасовнч В.Д. Об отношеннях супругов no нмуіцеству no древнему польскому праву II Сочнненпя Спасовпча В.Д. Т. 3. СПб., 1890. С. 117—126; Лпванцев К.Е. йсторпя государства н права феодальной Польшп. С. 118—119.

з 15 год, для жанчын — з 12. Пасаг выдаваўся ў рухомых рэчах⁷². Паводле Петркаўскага Статута дзяўчыне прызначаўся пасаг, за які яна павінная атрымаць вена. Дзяўчына, якая пагадзілася на выкраданне, пазбаўлялася пасагу. Мужчына мог ажаніцца пасля смерці жонкі, нават калі меў дзяцей у папярэднім шлюбе⁷³. У Статуце Ласкага 1506 г. быў толькі адзін пункт, які тычыўся пасагу памерлай жанчыны. У Звычаях Кракаўскай зямлі адзначалася, што жонка не мае права запісаць мужу нічога без згоды сяброў, г.зн. свайго асяроддзя. А ў выпадку смерці мужа без запісу вена жанчыне прызначалася 30 марак ці маёмасць з даходам у 3 маркі⁷⁴.

Практыка XIV—XV стст. сведчыць пра рэалізацыю нормаў права ў Польшчы. Памер пасагу залежаў ад заможнасці сям’і, складаўся з грошай ірухомыхрэчаў (вопраткі, каштоўнасцей і інш.). Пасаг перадаваўся ў дзень вяселля ці пазней. Выдаваў яго бацька, а калі ён памёр на той час, то маці, браты ці іншыя сваякі. Калі не было магчымасці выдзеліць пасаг у рухомых рэчах, то застаўлялі маёмасць. Вена запісвалася прыкладна такіх жа памераў, як унясенне. Маёмасцю, на якой было прызначанае вена, муж мог распараджацца са згоды жонкі. Пасля смерці мужа жанчына мела права валодаць маёнткам да сваёй смерці ці да наступнага шлюбу. Сваякі былі зацікаўленыя атрымаць уладанні, таму выплачвалі вена. Удава, якая зноў выходзіла замуж, звычайна давала мужу пасаг і вена ад першага шлюбу цалкам ці часткова. Пасля смерці жанчыны пасаг пераходзіў яе чамы блізкім сваякам, а вена — сваякам мужа⁷⁵.

У артыкулах і судовай практыцы па сямейным праве Польшчы прасочваецца падабенства з нормамі права ВКЛ. У польскай гістарыяграфіі XIX ст. лічылася, што крыніцай права для ВКЛ стала Польшча. С. Лазутка лічыў беспадстаўнай гэтую тэзу⁷⁶. Мікалай Максімейка адзначыў, што перайманне магло ісці ў сферы дзяржаўнага кіравання, але не ў сферы крымінальнага права, дзе большае значэнне

⁷² У перакладзе на старабеларускую мову выкарыстане слова «вена», а не «пасаг». АЗР. Т. 1.1340—1506. СПб., 1846. С. 39.

⁷³ Maciejowski W.A. Historya prawodawstw slowianskich. T. V. Obejmuje prawo cywilne kame, tudziez obu post^powanie organizacy^ s^dow^ w przestworze XIV—XVIII wieku. Warszawa, 1865. S. 53—79; Hube R. Prawo polskie w 14-tym wieku. S. 188—189.

⁷⁴ Nihil novi. Z dorobku sejmu radomskiego 1505 roku. Radom, 2005. S. 72,117—118.

⁷⁵ Hube R. Prawo polskie w 14-tym wieku. S. 70—93.

⁷⁶ Лазутка C. Академмческое нзданне I Лнтовского Статута П Первый Лйтовскйй Статут 1529 г. Вйльнюс, 1982. С. 150.

мела мясцовае звычаёвае права⁷⁷. У галіне сямейнага права і шлюбных дачыненняў нельга казаць пра абсалютнае перайманне з Польшчы, можна адзначыць толькі ўплыў. Выдзяленне пасагу ў грошах і рухомых рэчах, як і прызначэнне вена, вядомае не толькі ў польскім праве. Пэўнае падабенства са звычаёвым правам і заканадаўствам ВКЛ адносна пасагу ўтрымліваецца ў нормах Вісліцкага Статута і Статута Ягайлы. Аднак заканадаўчыя акты Польшчы былі перакладзеныя ў XV ст., да таго ж яны не вызначалі памеры пасагу і вена, спагнанні за міжсаслоўны і нявенчаны шлюб. Мелі месца і іншыя аспекты, якія былі больш дэталёва распрацаваныя ў Статутах ВКЛ.

У земскіх прывілеях таксама закраналіся пытанні шлюбу. Але нормы мала адрозніваліся ад нормаў агульназемскіх прывілеяў. Прывілеі Навагарадскай зямлі 1440 г.⁷⁸, Жамойцкай зямлі 1492 г.⁷⁹ і 1507 г.⁸⁰, Полацкай зямлі 1511 г.⁸¹ надавалі ўдаве права трымаць маёмасць памерлага мужа да наступнага шлюбу. Пасля ўладанні пераходзілі дзецям ці сваякам мужа⁸².

Бельскі прывілей 1501 г. падрабязней асвятляе пункты адносна вена і пасагу. Калі муж не прызначыў вена, то пасля яго смерці жанчына з пасагам сыходзіла ў бацькоўскі дом. Пры атрыманні вена ад мужа пасаг вяртаўся яе сваякам. Калі жанчына адмаўлялася гэта зрабіць, то губляла права на бацысоўскую спадчыну, але не на мацярынскую. Удава вызвалялася ад выкліку ў суд на працягу года і аднаго тыдня пасля смерці мужа. Тэрмін адмяняўся ў выпадку наступнага шлюбу жанчыны⁸³. Гэтыя

⁷⁷Максммейко Н. йсточннкм утоловных законов. С. 14—15,105—155.

⁷⁸ Жемайтмс С.Г. Прмвмлей Новогрудской земле 1440 г. Н Рукопмсные памятннкм: Публмкацмм м нсследованяя. Вып. 4. СПб., 1997. С. 415—425.

⁷⁵ Zbiör praw litewskich. S. 68—69; АЗР. T. 1. 1340—1506. СПб., 1846. С. 120; Владнмнрскнй-Буданов М.Ф. Хрестоматмя по мстормн русского права. Вып. 2. Кмев, 1887. С. 53; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 64—65.

⁸⁰ Акты Лмтовской метрнкм (далей — АЛМ). Т. 1. Вып. 2. 1499—1507 / Собр. Ф.й. Леонтовнчем. Варшава, 1897. С. 198.

⁸¹АЗР. СПб., 1848. Т. 2. С. 86—90; Пічэта У Полацкая зямля ў пачатку XVI сталецьця // Arche. 2009. № 7. С. 73—75, 109; Лазутка С., Валнконнте Н., Кмркене Г., Карпавмчене 14. Введенме // Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismq knyga. P. CXV1I; Макараў M. Ад пасада да магдэбургіі. С. 145.

⁸²Ясмнскмй М.Н. Уставные земскне грамоты. С. 169— 170; Леонтовнч Ф.І4. йсточнмкм русско-лнтовского права. С. 43, 49.

⁸³ Zbiör praw litewskich. S. 84; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25. P. 58; Ясмнскнй M.H. Уставные земскяе грамоты. C. 94—96,170—171,188; Andriulis V. Lietuvos Statutlj. P. 88.

палажэнні не ўтрымліваюцца ў іншых заканадаўчых актах.

Па Прывілеях Віцебскай зямлі 1503 і 1509 гг. забаранялася выдаваць замуж дзяўчат і жанчын пад прымусам⁸⁴, а па Прывілеі Смаленскай зямлі 1505 г. — выганяць удоў і прымушаць выходзіць замуж⁸⁵. Прывілеі Кіеўскай зямлі 1507 г. і 1529 г.⁸⁶ паўтаралі інфармацыю пра дазвол удаве трымаць маёмасць мужа да наступнага шлюбу. Аднак было адзначана, што мужчына мае права запісаць жонцы грошы на частцы маёмасці, але не на ўсёй маёмасці⁸⁷. Апошняе палажэнне адрознівае прывілей ад астатніх.

На падставе вышэйпрыведзеных агульназемскіх і земскіх прывілеяў можна адзначыць, што сямейнае заканадаўства пачало сваё афармленне ў ВКЛ з канца XIV ст. Гэты працэс адбываўся паступова і рэгуляваў толькі некаторыя бакі сямейна-шлюбных дачыненняў, і тое не ў поўнай меры. Напрыклад, не былі вызначаныя памеры пасагу⁸⁸ і вена, парадак іх запісу. Аднак усе крыніцы акцэнтавалі ўвагу на тым, што шлюб павінен быць спраўлены па хрысціянскіх звычаях. Такім чынам, венчаны шлюб адзначаўся як адзіны законны шлюб.

Прывілеі закраналі толькі асобныя аспекты шлюбных дачыненняў. Паміж імі і Статутам 1529 г. нельга адзначыць суцэльнае перайманне нормаў права. Для судовай практыкі прывілеяў было недастаткова, гэта відавочна дэманструе Метрыка ВКЛ. Кіраваліся звычаёвым правам і судовай практыкай.

He менш істотны момант — выкананне заканадаўчых актаў на практыцы. Прасачыць, як яны выконваліся, не заўсёды падаецца магчымым, прыватна-прававыя акты набылі сваё распаўсюджванне з XVI ст., а падобных крыніц за папярэднія стагоддзі захавалася вельмі мала.

⁸⁴ АЗР. Т. 1. 1340—1506. СПб., 1846. С. 352; Владнмйрскнй-Буданов М.Ф. Хресгоматая. Вып. 2. С. 47; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymq knyga 25. P. 174; Ясянскмй M.H. Уставные земскне грамоты. С. 76, 168; Макараў М. Ад пасада да магцэбургіі. С. 152; Andriulis V Lietuvos Statutu. Р. 89; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 65—67.

⁸⁵ A3P. СП6., 1848. T. 1: 1544—1587. C. 360. Andriulis V. Lietuvos Statutlj. P. 89; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 65—67.

“Ясннскмй M.H. Уставные земскме грамоты. C. 86—88; Яковенко H.M. Украінська шляхта з кінця XIV до середннн XVII ст.: (Волннь і Центральна Украі'на). Кяів, 1993. С. 45—47; Andriulis V. Lietuvos Statutrj. Р. 89.

⁸⁷ АЗР СПб., 1848. Т. 2. С. 34; Владнмярскмй-Буданов М.Ф. Хрестоматмя. Вып. 2. С. 56; Любавскіій М. Обласгное деленме. С. 569; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood P. 67—69.

⁸⁸ Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 128.

Значна паўплывала на Статут 1529 г. судовая практыка*⁹. Важнасць яе вывучэння як крыніцы права адзначаў У Пічэта, а за ім С. Лазутка⁹⁰. Выпадкі, якія здараліся неаднаразова, паказвалі неабходнасць увядзення адпаведнай нормы.

Упершыню пра ўвядзенне замкавых і павятовых судоў згадваецца ў прывілеі 1397 г.⁹¹ Больш увагі судовай сістэме і парадку вядзення судовых спраў было нададзена ў Прывілеі 1492 г. Адзначалася захаванне судовай улады ў ваяводаў, старостаў, дзяржаўцаў Прызначаліся тэрміны для разгляду прыватных спраў⁹². Дадзеныя дакументы не рэгламентавалі дзейнасць судоў у поўнай меры. Судовая сістэма ў XV ст. была далёкая ад дасканаласці, большасць працэсаў разглядалася перад вялікім князем.

Дзякуючы судовай практыцы, з’явілася Устава 1509 г., якая да прыняцця Статута 1529 г. стала асноўнай нормай пры вырашэнні многіх судовых спраў, асабліва па ўдовах: у ёй быў вызначаны памер вена — Уз маёмасці мужа⁹³. Яна выкарыстоўвалася ў судовай практыцы нават пасля прыняцця Статута 1529 г.⁹⁴, бо дадатковы артыкул, дзе быў вызначаны памер вена, з’явіўся толькі ў пашыранай рэдакцыі. Самы ранні — Альшэўскі спіс — датуецца 1550 г.⁹⁵

Акрамя таго, была прынятая спецыяльная Ухвала ў 1522 г., якая рэгулявала палажэнне невенаваных удоў. Паводле яе, удава атрымлівала роўную частку маёмасці з усімі дзецьмі. Яна была ўведзеная ў практыку пасля разгляду справы Аль-

⁸⁹ Падрабязней судовая практыка разглядаецца ў 4-м і 5-м раздзелах.

"Пнчета B.J4. Лмтовскмй Статут 1529 г. н его мсточнмкм. С. 511—514; Лазутка С. Академмческое нзданне I Лнтовского Статута. С. 150.

⁹¹ Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. С. 41; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25. P. 35.

⁹² Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Т. 1. С. 328—334; Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. С. 48; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasyrnq knyga 25. P. 37—43.

⁹³ Danilowicz I. Skarbiec dyplomatöw. T. 2. Wilno, 1862. S. 279; РНБ. T. 20. Лмтовская метрмка. T. 1. Петербург, 1903. С. 596—597; Лазутка С., Валмконмте 14. Нмушественное положенне женіцнны. С. 84; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 70—71.

⁹⁴ Вяноўныя запісы Яна і Бутрыма Няміравічаў былі прызнаныя неадпаведнымі Уставе, 6о вена перавышала 14 маёмасці (1541). Lietuvos Metrika. Kn. 231(1540—1543): 12-oji Teismij bylij knyga / Parenge I. Valikonite, N. Slimiene, S. Viskantaite-Savisdeviene, L. Steponaviciene. Vilnius, 2007. P. 68—74.

⁹³ Первый Лнтовскнй Статут (1529 г.) I С. Лазутка, 14. Валнконмте, Э. Гудавмчус. Внльнюс, 2004. С. 103—104,165,353.

жбеты Багданаўны Саковічаўны, удавы Мікалая Мікалаевіча Радзівіла, і іх сыноў Яна і Станіслава (1522)⁹⁶. На гэты выпадак сталі спасылацца ў іншых справах⁹⁷. Пасля гэтая норма ўвайшла ў Статут 1529 г.⁹⁸

Для інстытута вена дзейнічалі яшчэ іншыя нормы. Муж не меў права самастойна распараджацца маёмасцю, на якой запісаная вена. Для атрымання маёнткаў ад удавы трэба было выплаціць ёй вяноўную суму. Мела месца традыцыя запісу вена з прывенкам. Адносна пасагу былі актуальныя наступныя палажэнні. Выдаваўся ён, як правіла, у рухомых рэчах. Нерухомасць вельмі рэдка прызначалася ў якасці пасагу. Дочкі атрымлівалі роўны пасаг. Калі адна з дачок-паненак памірала, то яе частка размяркоўвалася паміж сёстрамі. Выправа бяздзетнай жанчыны вярталася ў бацькоўскі дом. За межы ВКЛ дзяўчат выдавалі замуж толькі з рухомай маёмасцю". Судовая практыка канца XV — пачатку XVI стст. відавочна дэманстравала неабходнасць прыняцця заканадаўчых нормаў.

Такім чынам, да ўвядзення Статута 1529 г. шлюбныя дачыненні рэгуляваліся звычаёвым правам, агульназемскімі і земскімі прывілеямі і судовай практыкай. Назапашаны досвед пасля быў выкарыстаны ў артыкулах зводу законаў.

Унармаванне шлюбных і пазашлюбных стасункаў у Статутах ВКЛ 1529,1566 і 1588 гг.

У пачатку XVI ст. у шляхецкім грамадстве наспявае неабходнасцьу кадыфікацыі права¹⁰⁰. Згадка аб намеры кадыфікаваць пра-

⁹⁶РНБ. Т. 20. Лнтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1084.

⁹⁷ Lietuvos Metrika. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymtj knyga 15 / Parenge A.Dubonis. Vilnius, 2002. P. 105; Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismq knyga. P. 300; Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzraäymi} knyga 25. P. 109.

"Любавскнй M.K. Лмтовско-русскнй сейм. C. 381.

"Archiwum ksi^z^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 3. 1432—1534. Lwow, 1910. S. 9—11; РІ4Б. T. 20. Лнтовская метрнка. T. 1. Петербург, 1903. С. 33—34, 390—391,498—500,605—607, 1105—1106, 1108—1109, 1179—1180, 1211 — 1214 і інш.

¹⁰⁰ Чарнецкмй. Нстормя Лнтовского Статута. № 10. С. 4—9; Пнчета В.Н. Лмтовскнй Статут 1529 г. н его нсточнмкм. С. 507—508; Бардах Ю. Лмтовскме Статуты — памятннкн права перяода Возрождення II Культурные связм народов Восточной Европы в XVI в. Проблемы взанмоотношеннй Полыпя, Россмн, Украмны, Белорусснм м Лмтвы в эпоху Возрождення / Под ред. Б.А. Рыбакова. Москва, 1976. С. 72.

ва была змешчаная ў прывілеі Валынскай зямлі ў 1501 г. На сойме 1514 г. упершыню прагучала просьба аб стварэнні заканадаўчых актаў. Яна паўтарылася ў 1522 г. на Гарадзенскім сойме. Абмеркаванне Статута вялося на віленскіх соймах 1522 і 1523 гг. Але канчатковае прыняцце Статута адбылося ў 1528—1529 гг.¹⁰¹

Выданне Статута 1529 г.¹⁰² вывела ВКЛ на адно з першых месцаў у Еўропе па развіцці права і прававой культуры. Першы Статут утрымліваў два асноўныя раздзелы (4, 5) па сямейным праве, што падняло гэтую галіну права на прынцыпова іншы ўзровень. Асноўная ўвага надавалася маёмасным дачыненням у сям’і. Артыкулы адносна шлюбных дачыненняў, пасагу і вена мелі сур’ёзную юрыдычную распрацоўку.

Статут вызначаў узрост дасягнення паўналецця: для юнакоў — 18 год, для дзяўчынак — 15 год (Статут 1529 г. Р. 1. Арт. 18)¹⁰³. 3 гэтага ўзросту не толькі наступала юрыдычная адказнасць, але і дазвалялася браць шлюб. Хаця ў судовай практыцы да прыняцця Статута паўналецце для юнакоў вызначалася з 15 год¹⁰⁴. Для дзяўчат узрост вызначаўся рэпрадуктыўнымі магчымасцямі, а для хлопцаў патрабавалася фізічная і інтэлектуальная сталасць. Таму ў заканадаўстве паўналецце вызначалася залежна ад гендэрнай прыналежнасці¹⁰⁵. Гэты падыход захаваўся і ў наступных Статутах.

Адным з важных раздзелаў быў 4-ы, які датычыўся выдачы замуж дзяўчат і парадку атрымання імі спадчыны. У адрозненне ад прыватна-прававых крыніц, у Статуце дакладна размяжоўвалі тэрміны «пасаг» і «вена»¹⁰⁶. Статут не ўтрымлівае дакладнага вызначэння тэрміна «пасаг». На падставе згаданых

¹⁰¹ Чарнецкнй. Мстормя Лнтовского Статута. № 10. С. 9—12; Макспмейко Н.А. Сеймы Лмтовско-Русского государства до Люблннской унмм 1569. Харьков, 1902. С. 142; Bardach J. Statuty litewskie jako wyraz kultury prawnej. S. 309; Godek S. Elementy prawa rzymskiego w III Statucie litewskim. S. 28—29.

¹⁰² Спісы Статута 1529 г. аналізаваліся ў гістарыяграфіі, некаторыя выдадзеныя факсімільна. Danilowicz I. Rzut oka historyczny na prawodawstwo litewskie. 2. S. 237; Первый Лнтовскмй Статут (1529 г.) / C. Лазутка, Н. Валмконмте, Э. Гудавмчус. Вмльнюс, 2004. С. 69—125; Лазутка С. Первый Лнтовскмй Статут (1529 г.). Палеографмя н факсмммле рукопнсей спмсков Замойскмх в Фмрлейского. Вмльнюс, 2007.

¹⁰³ Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 113.

^1МРІ4Б. Т. 20. Лнтовская метряка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1039—1040.

¹⁰⁵ Andriulis V. Lietuvos Statut^. Р. 41—44.

¹⁰⁶ Любавскяй М. Областное деленме п местное управленме. С. 573.

артыкулаў можна адзначыць, што ён складаўся з сукупнасці рухомай і нерухомай маёмасці. У адносінах да бацькоў ці апекуноў выкарыстоўваецца тэрмін «выправа». Тэрмін «унясенне» ў Статуце з’явіўся ў пазнейшых спісах. Ён ужываўся таксама ў Метрыцы ВКЛ у адносінах да сям’і мужа, якой была ўнесеная маёмасць. Памеры пасагу былі, як правіла, меншыя за часткі спадчыны, якія атрымлівалі сыны. Гэта было выклікана жаданнем шляхты ўтрымліваць і перадаваць маёмасць па мужчынскай лініі, а таксама было звязана з выкананнем земскай службы з маёнткаў¹⁰⁷.

Незалежна ад таго, колькі дачок было ў сям’і: адна болей — на ўсіх разам прыходзілася % уладанняў бацькі¹⁰⁸. Паміж дзяўчатамі маёмасць размяркоўвалася пароўну (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 7)¹⁰⁹. Заканадаўства трактавала пасаг як спадчыну жанчыны¹¹⁰. Акрамя таго, ён быў важным маёмасным аспектам шлюбу, даваў дзяўчыне забеспячэнне і статус у новай сям’і. У гістарыяграфіі існуе меркаванне, што пасаг быў часткай маёмасці новай сям’і¹¹¹. Аднак пасаг цалкам належаў жанчыне, і яна магла падараваць яго любой асобе. Тое, што пасаг уносіўся ў дом мужа, не азначала, што апошні распараджаўся маёмасцю жонкі¹¹². Толькі па даравальным запісе рухомыя і нерухомыя рэчы маглі стаць уласнасцю мужа. Самавольны захоп прыводзіў да судовых скаргаў.

Калі дачку выдавалі замуж за мяжу пасаг выдаваўся грашыма, Родныя браты ці сёстры, а калі іх не было, то сваякі, павінныя былі выплаціць пасаг, а маёмасць пакінуць сабе (Ста-

¹⁰⁷ Скмтсклй 14.14. Невенованые вдовы по Лнтовскому Статуту. С. 42; Лазутка С., Валнконпте 14. Нмуіцественное положенме женіцкны. С. 86—88; Лазутка С., Валмконяте 14., Карпавячене J4. Введенне II Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga. P. LXXIX.

1081. ¹⁰⁸ Даніловіч звязвае абмежаванне выдзялення пасагу толькі з чацвёртай часткі маёмасці з абавязкам шляхты несці вайсковую службу. Даннловкч 14. Взгляд на лнтовское законодательство. С. 37.

¹⁰⁹ Пасля прыняцця Статута 1529 г. гэтай нормай кіраваліся ў судах. Блажэй Жыхоўскі і яго жонка Дарота прэтэндавалі на частку бацькоўскай маёмасці. Яе брат Ян Кавалевіч аргументаваў, што няма такога звычаю — аддаваць нерухомую маёмасць дзяўчыне. Суд прыняў рашэнне, што брат павінны выплаціць 14 ад маёмасці (1529). Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. 104. Пра гэта сведчаць i іншыя прыклады.

¹¹⁰ Dobkowski Р Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskim od XIV do XVI wieku. Lwow, 1916. S. 22.

¹¹¹ Лазутка C., Валмконнте 14. Нмуіцественное положенме женіцмны. С. 90.

¹¹² Dobkowski Р. Dobra rodowe і nabyte. S. 99—100.

тут 1529 г. Р. 4. Арт. 9)¹¹³. Артыкул замацоўваў норму з Прывілея 1492 г„ якім кіраваліся ў судовай практыцы.

Выкананне гэтага артыкула адсочвала шляхта. Калі ўдава падскарбія ВКЛ Міхаіла Богуша Багавіцінавіча — Фядора Андрэеўна Сангушкаўна — без згоды апекуноў заручыла дачку Ганну з кракаўскім ваяводам Станіславам Цянчынскім¹¹⁴, гэта выклікала негатыўную рэакцыю шляхецкага грамадства. У пасольскіх наказах вялікаму князю літоўскаму 1538 г. была просьба не даваць пасаг з маёнткаў дзяўчыне, якая замуж выходзіць у іншую краіну пад зарукай 10 000 коп літоўскіх грошаў. Абставіны справы былі наступныя. У М. Багавіцінавіча не было нашчадкаў мужчынскага полу, толькі дочкі — Ганна, Фядора і Ульяна. Паміж імі была размеркаваная маёмасць¹¹⁵. Ф. Сангушкаўна выдала замуж дачку за іншаземца. Але яе віна заключалася ў тым, што шляхцянка не выставіла ваяроў на службу са сваіх маёнткаў і маёнткаў дачок. Шляхта ВКЛ патрабавала выплаты зарукі і пакарання ўдавы. Акрамя таго, былі згаданыя палякі (Урэмеўскі, Скарута, Апароўскі, Свяціцкі і інш.)> якія пабраліся шлюбам з шляхцянкамі з ВКЛ, а службу не выконвалі, чым наносілі шкоду краіне. У адказе Жыгімонта Аўгуста адзначалася, што гаспадар ва ўсім кіруецца Статутам, згодна з якім Ф. Сангушкаўну не трэба вызваляць ад зарукі. У абавязак Панам Радзе ўводзілася абвесціць сваякам Багавіцінавіча пра прызначэнне тэрміну для выдачы пасагавых грошай Цянчынскаму. Ён меў права трымаць маёмасць жонкі да выплаты яму грошай. Адносна ўдоў, якія выйшлі замуж за палякаў, было адзначана, што яны нічым не парушаюць заканадаўства. Аднак вайсковая служба для іх была абавязковай, а калі яна не выконвалася, то санкцыі павінны ўжывацца па заканадаўстве¹¹⁶.

“’Спасовмч В.Д. 06 отношеннях супругов. С. 153—154; Dobkowski Р. Dobra rodowe і nabyte. S. 26, 100; Валмконмте Й.М. I Лмтовскмй Статут — одмн мз важнейшмх нсточнмков нстормм положенмя женіцнн в Велмком Княжестве Ллтовском П Первый Лмтовсклй Статут 1529 г. Вмльнюс, 1982. С. 40; Andriulis V. Lietuvos Statutq. Р. 63.

¹¹⁴ Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 1. Warszawa, 1904. S. 289; T. 14. Warszawa, 1917. S. 352.

¹¹⁵ Акты, относяіцнеся к мстормм Южной н Западной Росоот, собранные н мзданные археографяческою коммссмею (далей — АЮЗР). Т. 1. 1361—1598. СП6, 1863. С. 75—77; Сліж Н. Як вярнуць збеглую жонку: прыгоды з жыцця Ульяны Гарнастаевай з роду Багавіцінавічаў (?—1575) II Homo historicus. 2008. С. 78—91.

¹¹⁶АЮЗР. Т. 1. 1361—1598. СПб., 1863. С. 86—89; Любавскнй М.К. Лмтовско-русскмй сейм. С. 274—275, 280.

На сойме 1551 г. шляхта ВКЛ падала ліст да Жыгімонта Аўгуста, у якім быў шэраг просьбаў¹¹⁷. Сярод іх — просьба пра пазбаўленне маёмасці і шляхецтва дзяўчыны ў выпадку яе шлюбу з іншаземцам. Калі яна атрымала дазвол на шлюб, то ёй выдзялялі толькі грошы, а нерухомая маёмасць заставалася ў сям’і. У адказе гаспадара было адзначана, што ў гэтым пытанні неабходна прытрымлівацца нормаў Статута. Гэта азначала, што гаспадар не пагадзіўся пазбаўляць шляхецтва, бо гэта зрабіла б яшчэ больш жорсткімі санкцыі адносна прадстаўніц жаночага полу. Паводле Статута дзяўчыну пазбаўлялі нерухомай маёмасці, але яе статус не паніжалі. На сойме 1554 г. была выказаная просьба адносна ўдоў, якія выходзяць замуж за мяжу і маёнткі аддаюць у заставу сваім сужэнцам, чым робяць шкоду для вайсковай службы. Шляхта настойвала, каб іх застаўныя запісы не мелі моцы. Таксама выказвалася просьба пра магчымасць выкупу маёмасці сваякамі, калі дзеўкі замуж выходзілі за мяжу. У сваім адказе Жыгімонт Аўгуст спаслаўся на Статут і пацвердзіў, што ў дадзеным выпадку дзяўчыне выдаюць пасаг грашыма і рухомымі рэчамі, а маёмасць застаецца ў сваякоў¹¹⁸. Прадстаўленне такой просьбы на сойме 1554 г. магло азначаць парушэнне на практыцы нормаў Статута і існаванне магчымасці абысці іх праз заставу маёмасці. Пазней, паводле Ухвалы 1563 г., мужчына, які быў прыняты ў дом удавы ці панны ў якасці мужа, быў абавязаны несці вайсковую службу¹¹⁹.

Замуж дзяўчына магла выйсці толькі са згоды бацькоў, а калі яны памерлі, то апекуноў, у выпадку самавольнага шлюбу яна пазбаўлялася пасагу і спадчыны. У выпадку перашкоды з боку апекуноў ўзяць шлюб дзяўчына мела права звярнуцца да ўладаў (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 10, II)¹²⁰. Пры гэтым заканадаўства пакідала права за шляхцянкамі добраахвотна, без прымусу выходзіць замуж¹²¹ (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 15). Гэта азначае, што воля жан-

¹¹⁷ Любавскмй М.К. Лнтовско-русскмй сейм. С. 551—558; Спасовнч В.Д. Об отношеннях супругов. С. 154; Любавскмй М.К. Очерк нсторнм Лнтовско-русского государства. С. 233—238.

¹¹⁸ Biblioteka Kornicka. Rps. 804. К. 184—184 v; АЗР. СПб., 1848. Т. 3: 1544—1587. С. 37, 53; Любавскпй М.К. Лнтовско-русскнй сейм. С. 581.

"’АЗР. Т. 3.1544—1587. СПб., 1848. С. 124; Любавскнй М.К. Лмтовско-русскнй сейм. С. 639—640.

¹²⁰ Пмчета B.14. Земельное право в Статутах 1529 м 1566 г. П Белоруссня н Лнтва XV—XVI вв. Москва, 1961. С. 477.

¹²¹ Лаппо М.І4. Велмкое княжество Лнтовское. Т. 1. С. 519; Таўсталес А. Права сямейнае паводле Літоўскіх Статутаў // Arche. 2009. № 7. С. 990.

чыны ці дзяўчыны ўлічвалася, нават калі гэта насіла фармальны характар¹²². Згоду на шлюб у дзяўчыны маглі запытаць у судзе ў сітуацыях, калі сумняваліся ў добраахвотнасці шлюбу¹²³. Калі зыходзіць з летапіснага выпадку — звароту Рагвалода да дачкі Рагнеды з пытаннем пра шлюб з Уладзімірам¹²⁴, можна сцвярджаць, што то гэтая традыцыя мае старажытныя карані. Аднак агульназемскія і земскія прывілеі прадпісвалі выдаваць замуж асобаў жаночага полу без прымусу, што перайшло ў норму Статута. Але за самавольны шлюб дзяўчыне прызначалася пакаранне, што паказвае на пэўнае абмежаванне яе рашэння¹²⁵. Пры гэтым за прымус да шлюбу супраць бацькоў ці сваякоў не прымяняліся спагнанні.

На віленскім сойме 1551 г. была прынятая пастанова, якая абмяжоўвала дзеянне артыкула 11. Паводле яго, удава не мела права выдаваць дачок без згоды сваіх дарослых сыноў. Калі іх не было, то патрабавалася згода сваякоў па мужчынскай лініі, а калі іх няма, то згода яе сваякоў. У выпадку адсутнасці згоды паміж імі і маці з-за шлюбу справу разглядалі перад гаспадаром, Панамі Радай ці ваяводамі. Гэтая пастанова прывяла да злоўжыванняў. Карыстаючыся сітуацыяй, сваякі не спяшаліся выдаваць замуж сірот, каб распараджацца іх маёмасцю, ці выдавалі прымусова. У сувязі з гэтым на сойме 1554 г. была выказаная просьба скарэкціраваць пастанову і вярнуцца да старога звычаю, калі маці ці прызначаныя ў тастаменце апекуны самастойна выдавалі дачок замуж¹²⁶.

Бацька ці апякун нявесты абавязаны быў паклапаціцца, каб муж запісаў ёй вена перад шлюбам (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 8). Яшчэ да прыняцця Статута ў звычаёвым праве, судовай практыцы і Ухвале 1509 г. быў вызначаны запіс вена на Уз маёмасці мужа. За ўнесены пасаг шляхцянка атрымлівала падвоеную суму грошай, якая складалася з пасагу і прывенка. Тым не менш

¹²² Валмконнте 14.М. Соцмально-экономнческое н правовое положенме женіцнн. С. 110—111.

¹²³ Архнв Юго-западной Росснн, нздаваемый временною комнссмею для разбора древнмх актов, высочайше учреждённою прм Кневском Военном, Подольском н Волынском генерал-губернаторе (далей — Архнв ЮЗР). Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 122—133,179—180.

¹²⁴ Загоровскмй A. О разводе по русскому праву. Харьков, 1884. С. 14.

¹²⁵ Лазутка С„ Валмконнте 14., Кнркене Г., Карпавлчене 14. Введенме II Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismq knyga. P. CXVII.

¹²⁶ A3P. СП6., 1848. T. 3: 1544—1587. C. 58; Любавскмй M.K. Лнтовско-руссккй сейм.

143. 569; Макснмейко H.A. Сеймы Лнтовско-Русского государства. С. 142—143.

у першай рэдакцыі Статута 1529 г. няма артыкула, які б дакладна вызначаў памер вена. Адзначалася толькі, што пры неадпаведным афармленні вена жанчына губляла вянец (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 3, 8)¹²⁷. Норма з’явілася толькі ў пашыранай рэдакцыі¹²⁸. Тадэвуш Чацкі слушна звярнуў увагу на тое, што гэты артыкул рэгуляваў адну з галоўных умоў шлюбу¹²⁹. Пасля прыняцца Статута вена сталі афармляць пасля вяселля (1546)¹³⁰.

Маёмасць, на якой было запісанае вена, прыраўноўвалася да застаўной¹³¹. Муж без дазволу жонкі не мог прадаць, заставіць, абмяняць маёмасць¹³². Аднак у Статуце не быў вызначаны фармуляр вяноўнага запісу. Ён быў выпрацаваны судовай практыкай. Гэта ілюструюць запісы Метрыкі ВКЛ за 50-я гг. XVI ст.

Замуж дзяўчына магла выйсці і пры надзвычайных абставінах — праз гвалт. За згвалтаванне прадугледжвалася пакаранне смерцю. Толькі згода дзяўчыны на шлюб са злачынцам выратоўвала яго ад смяротнага прысуду. Знакам супраціву падчас гвалту быў крык. Калі на шум не прыбеглі людзі, то пацярпелая павінна была адразу пасля таго, як яе адпусцілі, распавесці пра злачынства і паказаць знакі гвалту (Статут 1529 г. Р. 7. Арт. 6)¹³³. Гэтыя справы былі ў кампетэнцыі ваяводаў і старостаў¹³⁴. Згвалтаванне дыскрэдытавала жанчыну і яе сям’ю. Выйсцем быў шлюб з гвалтаўніком. На той час яшчэ мог існаваць такі перажытак, як узяцце шлюбу праз гвалт. Ян Ласіцкі і Паўль Одэрборн пры апісанні шлюбнага абраду ў ВКЛ адзначалі, што пазбаўленне дзявоцкасці прымушала незгаворлівых бацькоў пагаджацца на

¹²⁷ Лазутка С. Валмконмте 14. ймуіцественное положенме женіцнны. С. 90—93; Valikonyte I. The Venets of Noblewomen in the Grand Duchy of Lithuania. P. 97—107.

¹²⁸Валмконмте I4.M. I Лмтовскмй Статут — одан нз важнейшмх ясточннков мстормй положенмя женіцйн. С. 40.

¹²⁹ Czacki Т. О litewskich і polskich prawach, о ich duchu, zrodlach, zwi^zku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy, 1529 roku wydanym. T. 2. Krakow, 1861. S. 11,53.

¹³⁰ Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 30 (1480—1546) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2008. С. 123—124.

¹³¹ Dobkowski Р. Dobra rodowe і nabyte. S. 98—99.

¹³² Лазутка С., Валнконнте 14. ймуіцественное положенме жешцмны. С. 93—95.

¹³³ Мэлйновскйй J4.A. Ученйе о преступленйй по Лмтовскому Статуту. Кмев, 1894. С. 55—56; Валйконпте Н.М. I Лйтовскйй Статут — одмн йз важнейшнх йсточнйков йсторюі положенйя женіцмн. С. 45.

¹³⁴РІ4Б. Т. 20. Лйтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С665; Лаппо І4.Й. Велмкое княжество Лптовское. С. 291.

шлюб¹³⁵. Гэта таксама магло прымусіць пакінуць у Статуце выбар для злачынцы паміж шлюбам і смерцю. Але калі жанчына была замужам, то ў гвалтаўніка было толькі адно выйсце — смерць.

Згвалтаванне ў заканадаўстве многіх краін лічылася цяжкім злачынствам, за якое прадугледжвалася смяротнае пакаранне¹³⁶. Яно трактавалася як гвалт волі жанчыны, які прыводзіў да парушэння спакою яе сям’і і грамадства, да знявагі звычаяў¹³⁷, замаху на сямейную маёмасць, напрыклад, як у Мазавецкім праве¹³⁸. Згвалтаванне як злачынства згадвалася ў сярэднявечных крыніцах польскага права. У іх таксама звяртаецца ўвага на крык пра дапамогу як неабходную ўмову сведчання пра гвалт¹³⁹. Падобны артыкул быў у Вісліцкім Статуце¹⁴⁰. Ён утрымліваў інфармацыю пра абставіны гвалту (крык, знакі гвалту), несправядлівае абвінавачванне ў згвалтаванні. Пра шлюб з гвалтаўніком нічога не адзначалася.

Цяжка дакладна вызначыць, ці норма пра шлюб з гвалтаўніком была перанятая, ці існавала ў звычаёвым праве. Вядома, што Вестгоцкая Праўда (654 г.) дазваляла ўзяць шлюб з гвалтаўніком, калі бацькі не былі супраць¹⁴¹. Ідэю шлюбу з гвалтаўніком з даўніх часоў

¹³⁵ (Lasicki J. De Russorom Moskovitarum et Tartarorum religiona, sacrificiis, nuptiarum, runerum ritu. Spirae, 1582. P. 241—245). Ласіцкі Я. [Шлюбныя звычаі на Беларусі ў XVI стагоддзі] // Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі; Муз. дадат. З.Я. Мажэйка; Рэд. В.К.Бандарчык, А.С. Фядосік. 2-е выд. Мінск, 2004. С. 38—39; Oderborn Р. De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, 8<c. et de Tartarorum religione ac moribus: vera et luculenta Narratio. Ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. [Rostock] Excudebat Stephanus Myliander, 1582. P. Bv—B2; Одэрборн П. Праўдзівы i грунтоўны аповед пра веру русаў // Беларускі гістарычны агляд. 2005. Том 12. Сшыткі 1—2 (22—23). С. 167—189.

¹³⁶ Koranyi К. О niektörych postanowieniach karnych Statutu Litewskiego z r. 1529. Studium prawno-poröwnawcze П Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wilno, 1935. S. 149—154; Krawiec A. Seksualnosc w sredniowiecznej Polsce. Poznan, 2000. S. 151—152.

^l37Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 138—139.

¹³⁸ Krawiec A. Seksualnosc. S. 178—179.

¹³’ Артыкулы пра згвалтаванне ўтрымлівалі Эльбланская кніга, Мазавецкае права, Статут Казіміра Вялікага. Koranyi К. О niektörych postanowieniach karnych Statutu. S. 149—154; Krawiec A. Seksualnosc w sredniowiecznej Polsce. Poznan, 2000. S. 168—203.

¹⁴⁰АЮЗР. T. 1.1361—1598. СП6., 1863. C. 11,18; Макснмейко H. Нсточнмюіуголовных законов. C. 116—117.

¹⁴¹ Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society in Medieval Europe. Chicago; London, 1987. P. 133.

прапагандаваў касцёл. Рашэнне належала ад ахвяры¹⁴². Аднак у судовай практыцы было праблематычна даказаць факт гвалту¹⁴³.

Асобныя артыкулы былі прысвечаныя ўдаве (Статут 1529 г. Р. 4. Арт. 1—6)¹⁴⁴. Пасля смерці мужа жанчына распараджалася сямейнай маёмасцю і апекавалася дзецьмі. Пры адсутнасці тастамента сужэнца заканадаўства прызнавала за ёй першаснае права на апеку над дзецьмі і маёмасцю. Яна атрымлівала роўную частку маёмасці для пажыццёвага трымання пры падзеле з усімі дзецьмі, калі ёй не было запісанае вена. За нядбайны дагляд шляхцянка адхілялася ад кіравання маёнткамі і выхавання. Дзецьмі апекаваліся самыя блізкія сваякі, у першую чаргу — дзядзькі па лініі бацькі. Заставацца на ўдовіным стольцы яна магла, пакуль не выходзіла замуж. Удава, якая мела дарослых сыноў, гаспадарыла толькі на сваёй частцы маёмасці і не мела права перашкаджаць сынам карыстацца спадчынай і несці службу¹⁴⁵. Яна захоўвала за сабой вена пры ўмове, што яно было адпаведна аформленае. Калі ў мужа канфіскоўвалі маёмасць за нейкае злачынства, вена заставалася за жанчынай пры ўмове, што яна не мела дачынення да правапарушэння (Статут 1529. Р. 5. Арт. 10). Паводле заканадаўства жанчыне гарантавалася вена і магчымасць пажыццёвага карыстання маёмасцю¹⁴⁶, нават калі не было адпаведнага запісу мужа. У такім выпадку яна губляла толькі прывенак, але не заставалася без месца жыхарства.

Упершыню Статут уводзіў тэрмін «бенкарт» — пазашлюбнае дзіця, ад якога адмовіўся бацька ці засведчыў гэта ў сваім тастаменце, альбо народжанае ад нявенчанай жонкі. Аднак сын, які

¹⁴² Koranyi К. О niekforych postanowieniach karnych Statutu. S. 151 —152.

¹⁴³ Парабак Цікан абвінаваціў у згвалтаванні сваёй дачкі Нядзелькі свіслацкага мешчаніна Юрыя Вінніка. Але той з-за адсутнасці трох сведак быў прызнаны невінаватым, хоць пра выпадак дзяўчына распавяла жонцы войта і іншым жанчынам (1537). Пры вынясенні прысуду суддзі кіраваліся нормамі Статута 1529 г. Судебная кннга вмтебского воеводы, господарского маріпалка, волковысского м оболенского державцы М.В. Клочко. 1533—1540 (Лнтовская метрмка. Кннга № 228. Кнмга судных дел №9/ [публ. подг. B.A. Вороннн, А.І4. Груша, І4.П. Старостмна, А.Л. Хорошкевмч; отв. ред. А.Л. Хорошкевяч, Г.Я. Голенченко]). Москва, 2008. С. 96—97.

¹⁴⁴ Скйтскйй Н.Н. Невенованные вдовы no Лйтовскому Статуту. С. 39—41; Таўсталес А. Права сямейнае. С. 995; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 86—87.

¹⁴⁵ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 9—11; Лазутка C., Валнконйте 14. І4мушественное положенме женіцмы. С. 95—97; Любавскпй М. Областное деленне й местное управленне. С. 571.

¹⁴⁶ Лазутка С., Валйконмте Н. Нмуіцественное положенне женіцйны. С. 98; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 85.

прызнаваўся ў законным шлюбе, калі яшчэ жыла маці, заставаўся законным сынам і пры мачасе¹⁴⁷. Артыкул ускосным чынам згадвае пра існаванне нявенчанага шлюбу, але не забараняе яго наўпрост. Дыскрымінацыйны статус атрымліваюць дзеці, народжаныя ў такім шлюбе. Тым не менш першы Статут не змяніў тут істотна сітуацыю. Сустракаліся выпадкі прызнання дзяцей ад нявенчаных шлюбаў законнымі і пасля прыняцця Статута 1566 г. На гэта меў права манарх, што адзначаў папскі нунцый Фульвюс Ругеры (1565)¹⁴⁸. Напрыклад, лістом ад 31 жніўня 1583 г. Стэфан Баторый прызнаў незаконнанароджанага Івана Маргонскага законным сынам яго бацькоў — Фамы Маргонскага і Барбары Паўлоўскай¹⁴⁹.

Першы Статут меў важнае значэнне для ўнармавання шлюбных адносінаў. У ім былі вызначаныя: шлюбны ўзрост, парадак выдзялення пасагу і афармлення вена, статус удавы, нявенчаны шлюб. Многія нормы звычаёвага права і судовыя выпадкі сталі заканадаўчымі нормамі.

Для развіцця прыватна-прававых дачыненняў мелі значэнне наступныя пастановы. На Віленскім сойме 1529 г. было прынята рашэнне пра правядзенне штогод у Вільні судовага сойму Паноў Рады для разбору спрэчак. Паводле Уставы 1542 г., шляхта павінная была вырашаць судовыя працэсы па месцы знаходжання маёнткаў перад ваяводамі ці старостамі. Гэтая норма была пацверджаная на Берасцейскім 1544 г. і на Віленскім 1547 г. соймах¹⁵⁰. Гэта спрыяла развіццю судовай сістэмы ў паветах і вырашэнню там спрэчных сямейных спраў, у тым ліку і па шлюбных дачыненнях. Пастанова Віленскага сойма 1551 г. абавязвала запісы на вечнае карыстанне маёмасцю, даравальныя запісы і акты куплі-продажу ўносіць у кнігі ваяводаў, старостаў ці прызнаваць перад павятовымі суддзямі. Выпісы выдаваліся па жаданні. Але гэта не датычылася пазыковых запісаў і запісаў на рухомыя рэчы¹⁵¹. У Статуце 1529 г. падобнага ар-

¹⁴⁷Статут 1529. Р. 3. Арт. 12.

^14S [Rekaczewski Е.] Relacye nuncyuszöw apostolskich i innych osöb o Polsce od roku 1548 do 1690. T. 1. Berlin; Poznan, 1864. S. 125—126.

¹⁴⁹0пмсанме рукоппсного отдела Внленской публнчной бмблнотеюі. Вып. 3. Внльна, 1898. С. 17.

¹⁵⁰ АЗР. Т. 2.1506—1544. СПб., 1848 С. 389—390; Zbiör praw litewskich. S. 411; АЗР. T. 3. 1544—1587. СПб., 1848. С. 9—10; Любавскмй М.К. Лнтовско-русскмй сейм. С. 287, 298—299, 309.

¹⁵¹ АЗР. СПб., 1848. Т. 3: 1544—1587. С. 33—34; Максммейко Н.А. Сеймы ЛнтовскоРусского государства. С. 142.

тыкула не было. У суцовыя кнігі сталі ўносіць не толькі згаданыя дакументы, але і вяноўныя запісы, разводныя лісты.

Яшчэ да прыняцця згаданых пастаноў мясцовыя суды дзейнічалі на Падляшшы. He менш важным прыкладам вядзення лакальнага справаводства сталі магістраты. 3 судовай справы віленскага мешчаніна Лукаша Мажэйкавіча і яго зяця Балтрамея з ковенскім войтам, бурмістрам і радцамі вынікае, што ў Коўна вяліся магістрацкія кнігі, у якіх занатоўваліся дакументы па маёмасных справах (I486)¹⁵². Канфлікт паміж залатаром Вельфканкам і віленскім магістратам паказвае, што ўжо быў усталяваны парадак складання тастаментаў (1522)¹⁵³. Справаводства пачалі ўпарадкоўваць у староствах і на гаспадарскіх дварах. Упершыню ва ўставе для Жамойцкага староства было загадана весці судовыя запісы (1527)¹⁵⁴.

Паступова дзяржава прыходзіла да неабходнасці ўпарадкавання вядзення дакументацыі ў розных структурах улады. Увядзенне Статута 1529 г. спрыяла развіццю прававой сістэмы і судовай улады. Перадача паўнамоцтваў лакальным судам прыводзіла да таго, што большасць прыватных спраў разглядалася на месцы. Гэта пашырала судовую практыку, давала магчымасць выправіць хібы ў артыкулах і ўнесці ў наступны Статут дапрацаваныя нормы.

Перад тым як прадставіць аналіз артыкулаў другога і трэцяга Статутаў, звернем увагу на асобнікі зводаў законаў. Вывучаліся рукапісы¹⁵⁵ Статута 1566 г.¹⁵⁶ Асобнікі Статутаў цікавыя не толькі

¹⁵² АЛМ. Т. 1. Вып. 1.1413—1498. Варшава, 1896. С. 22—23.

¹⁵³РІ4Б. Т. 20. Лнтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1041—1044.

¹⁵⁴ АЗР. Т. 2. 1506—1544. СПб, 1848. С. 199—203; Довнар-Запольскмй М.В. Государственное хозяйство Велнкого княжества Ллтовского прм Ягеллонах. Т. 1. Кнев, 1901. С. 267—273; Pociecha W. Krolowa Bona (1494—1557). Czasy i ludzi odrodzenia. T. Ш. Poznan, 1949. S. 69—78.

¹⁵⁵Рукапісы Статута 1566 г. захоўваюццца ў розных калекцыях: Biblioteka Kömicka. Rps. 818, 2710; Biblioteka Narodowa. Rps. IV 3075; Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1423 i інш. Друкаваныя выданні: Статут Велмкого князьства Лнтовского 1566 года м поправы статутовые 1578 года // Временннк Московского о-ва мсторпп н древностей росснйскнх. 1855. Кн. 23. С. 1—242; Archiwum Komisyi prawniczej. Т. 7. Krakow, 1900; Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года. Мінск, 2003.

¹⁵⁶ Danilowicz I. Rzut oka historyczny na prawodawstwo litewskie. S. 237—238; Лазутка C., Васнлаускене A. Спнскм второго Лмтовского Статута на старопольском языке // Третай Лмтовсклй Статут 1588 г. Матерналы Республнканской научной конференцмл, посвяіценной 400-летмю Третьего Статута. Внлынос, 1989. С. 106—125; Васнляускене А.В. Спнскм второго Ліітовского Статута на старобелорусском языке (палеографня, хронологля, длпломатлка). Автореф. длссерт. на сонск. учён. канд. мстор. наук: 07. 00. 02 / Вмльн. ун-т. Внльнюс, 1990.

2. Прывілей Жыгімонта Вазы аб зацвярджэнні Статута ВКЛ 1588 г.

сваім зместам, але і каментарамі, заўвагамі, змешчаныямі побач з артыкуламі. Гэта дадатковая інфармацыя па карыстанні праўнікамі зводамі законаў. Болып каментароў змяшчаецца ў экзэмплярах Статута 1588 г., бо ён дзейнічаў значна большы перыяд часу, шмат разоў перавыдаваўся.

Першыя выданні Статута 1588 г. хутка разышліся. Яны былі неабходныя для карыстання ў судовых установах і асабіста для шляхты¹⁵⁷. Становяцца актуальнымі яго наступныя перавыданні. 3 ініцыятывы Льва Сапегі Статут быў перакладзены на польскую мову. Пры яго жыцці пабачылі свет выданні ў 1614, 1619 іт. Пазней Статут перавыдаваўся ў 1648, 1693, 1744, 1768 іт. Перавыданні дапаўняліся соймавымі пастановамі, у тым ліку і новымі¹⁵⁸. Даследчыкі адзначаюць наяўнасць перавыданняў, але па-за іх увагай засталіся карэктуры, заўвагі на палях, дадаткі з канстытуцый.

Выданне 1614 г.¹⁵⁹ з’яўлялася толькі перакладам і не ўтрымлівала каментароў¹⁶⁰. Перавыданне 1619 г.¹⁶¹ уяўляла сабой ужо не толькі пераклад, але і сур’ёзную юрыдычную дапрацоўку, якая датычылася не нормаў Статута, а каментароў, што былі

¹⁵⁷ Статут Велмкого Княжества Лятовского. Вяльно, 1588. У адцзеле старадрукаў захоўваюцца два экзэмпляры Статута. Адзін у добрым стане (BN XVI. Е 561.), другі (BN. XVI. F. 612.) — без першых старонак, але са шматлікімі заігісамі на палях. Katalog drukow cyrylickich w zbiorach Biblioteki Narodowej / Oprac. Z. Zurawinska, Z. Jaroszewicz-Piereslawcew. Warszawa, 2004. S. 28—29. Апісанне гэтага выдання пі.: Лалпо 14.14. Лйтовскйй Статут 1588 г. Т. 1. Рісследованме. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 310—329, 366—398, 406. Даследаванне кірылічных выданняу Статута 1588 г. з’яўляецца важным напрамак у гістарыяграфіі. Danilowicz I. Opisanie bibliograficzne dot^d znanych exemplarzy Statutu Litewskiego, r^kopismiennych i edycyy drukowanych, tak w ruskim oryginalnym, jako tez w polskim i lacinskim j^zyku // Dziennik Wilenski 1823. T. 2. S. 168—177; Дубонлс A. Нсследовання экземпляров Третьего Лятовского Статута Н І'ретмй Лнтовскмй Статуг 1588. Матерналы Республнканской научной конференцнм, посвяіценной 400-летмю Третьего Статута. Внльнюс, 1989. С. 241—248.

¹⁵⁸ Linde S.B. О Statucie Litewskim ruskiem j^zykiem pisanym i drukiem wydanym wiadomosc. Warszawa, 1816. S. 39, 57—72; Danilowicz I. Rzut oka historyczny na prawodawstwo litewskie. S. 240; Бершадскйй C.A. Лнтовсклй статут н польскне констнтуцнм. Мстормко-юрмднческое нсследованне. СП6., 1893. С. 9—17; Пташмцкяй СЛ. К вопросу об мзданнях м комментарнях Лятовского Статута. Нстормко-бнбляографнческая справка. СП6., 1893. С. 17—22; Ючас М. Прнмененме Статута 1588 г. в судебной практнке XVII—XVHI веков П Первый Лнтовскмй Статут 1529 г. Вйльнюс, 1982. С. 79.

¹⁵⁹ Даннловнч Н. Взгляд на лнтовское законодательство. С. 32; Лаппо H.J4. Лнтовскнй Статут 1588 г. Т. 1. Нсследованне. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 414—426.

'“Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1614 (Biblioteka Narodowa XVII. 4.1191).

¹⁶¹ Лаппо 14.14. Лнтовскмй Статут 1588 г. Т. 1. Нсследованяе. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 427—431.

напісаныя да большасці артыкулаў. Для параўнання ў заўвагах былі пазначаныя спасылкі на заканадаўчыя акты Польшчы (Вісліцкі Статут, пастановы Уладзіслава Ягайлы 1423 г., Звычаі Кракаўскай зямлі 1505 г. і інш.). Да гэтага дадаваліся пастановы соймавых канстытуцый. Аднак спасылак на іншыя артыкулы самога Статута выданне не ўтрымлівала¹⁶². Адзначым, што змяшчэнне спасылак на польскае права не было новай ідэяй. У рукапісным Статуце 1566 г„ які паходзіў з украінскіх зямель, утрымліваліся артыкулы з польскага заканадаўства¹⁶³.

Перавыданняў 1619 г. да нас дайшло не так шмат. Ступень іх захаванасці адрозніваецца. Кожнае перавыданне ўяўляе цікавасць. Асобнікі адрозніваюцца мастацкай аздобай. У іх змешчаныя наступныя гравюры: партрэт Жыгімонта Вазы, Жыгімонт Ваза ў атачэнні Сената¹⁶⁴, сваяцкая сістэма¹⁶⁵.

Да разраду ўнікальных варта аднесці асобнік з Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве¹⁶⁶. Пры яго камплектаванні да кожнага ліста былі ўстаўленыя чыстыя для нататак. Так укладаліся пазнейшыя выданні прававой літаратуры. Такую камплектацыю Статута маглі зрабіць толькі па спецыяльнай замове. На вялікі жаль, захаваліся не ўсе старонкі, адсутнічае пачатак. Усе старонкі Статута маюць каментары да кожнага артыкула. Пры напісанні выкарыстаныя два колеры чарніл: для тытулаў — чырвоны, для тэксту — карычневы. У нататках змешчаныя адсылкі да іншых падобных артыкулаў і соймавых канстытуцый. Каментары рабіў праўнік вельмі высокай кваліфікацыі, які добра ведаў усе артыкулы Статута, пастановы канстытуцый, польскае права. Але ў асобніку не захавалася інфармацыі, якая б паказвала на аўтарства нататак у Статуце.

¹⁶² Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego od Naiasnieyszego Hospodara Krola I.M. Zygmonta III na koronacyey w Krakowie roku 1588 wydany, a teraz po raz drugi podany w czym Statuta Korony Polskiey z Statutem WXL sa zgode w czym zas sa rozne: textu samego Statutu ni w czym nie odmieniaiac przy artykulach tego Statutu na brzegach iest polozono. Wilno, 1619.

¹⁶³ Statut Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, 1566 r. // Biblioteka Narodowa. Ack. 2049.

¹⁶⁴ У асобніку, які захоўваецца ў аддзеле Рэдкай кнігі Гродзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея, змешчанага толькі палова гравюры з соймам, іншыя гравюры адсутнічаюць. Таксама ў ім няма рукапісных каментароў і заўваг.

¹⁶⁵ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.1719; XVII. 4.2074; XVII. 4.1782 (y гэтым экзэмпляры гравюра ca сваяцкай сістэмай і загалоўныя літары размаляваныя фарбамі).

¹⁶⁶Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 П Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228.

3. Жыгімонт Ваза ў атачэнні Сената. Гравюра з перавыдання Статута 1588 г.

Наступныя выданні 1648, 1693, 1744 гг.¹⁶⁷ у многім захавалі структуру выдання 1619 г., у тым ліку і каментары. Унутраныя спасылкі на іншыя артыкулы з’явіліся толькі ў выданні 1648 г.¹⁶⁸ Яны захаваліся ў наступных перавыданнях. Гэта рабіла працу праўнікаў больш зручнай. Кожнае перавыданне ўтрымлівала новыя пастановы соймавых канстытуцый.

Для вывучэння права ВКЛ важны не толькі змест артыкулаў, але і асобнікі Статутаў, якія з’яўляюцца дадатковай крыніцай вывучэння практыкі права. Перавыданні паказваюць, што развіццё заканадаўства не спынілася пасля прыняцця Статута 1588 г.

Амаль усе артыкулы Статута 1529 г. адносна шлюбу ўвайшлі ў Статупг 1566 г., але многія з іх былі дапрацаваныя і пашыраныя, а таксама з’явіліся новыя артыкулы¹⁶⁹.3 пашыранай рэдакцыі Статута 1529 г. перайшоў у другі Статут артыкул пра парадак выдання дачок замуж¹⁷⁰, прычым быў дапрацаваны. На бацьку нявесты ўскладаўся абавязак узяць у зяця вяноўны запіс на Уз яго маёмасці. Ліст замацоўваўся пячаткай і подпісам апошняга і пячаткамі сведак, а пасля ўносіўся ў земскія кнігі па месцы знаходжання маёмасці, на якой запісанае вена. Пры адсутнасці гэтага дакумента пасля смерці мужа жанчына губляла сваё ўнясенне, ёй выплачвалася толькі 30 коп літоўскіх грошаў, калі яна выходзіла другі раз замуж. Калі сваякі не маглі выплаціць грошы, шляхцянка заставалася жыць на 34 маёмасці да канца свайго жыцця (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 1). У дадзеным артыкуле ўпершыню дакладна вызначалася, якім чынам павінны быць аформлены дакумент. Пасля правядзення судовай рэформы актыкацыя многіх прыватна-прававых дакументаў (тастаментаў, інвентароў маёнткаў, вяноўных запісаў і інш.) стала абавязковай у земскім судзе. А да гэтага часу яны занатоўваліся ў кнігі ваяводаў¹⁷¹, земскіх судоў. Па пастанове

¹⁶⁷Лаппо U.K. ЛмтовскяйСтатут 1588 г. Т. 1. Ясследованне. 4.2. Каунас, 1936. С. 442—451, 457—461; Eistreicher К. Bibliografia polska. Т. XXIX. Krakow, 1933. S. 233—239.

¹⁶⁸Унутраныя спасылкі на артыкулы прыводзяцца па выданні 1648 с, але ў наступных перавыданнях яны такія самыя, таму не адзначаюцца.

¹⁶⁹ Далейшы аналіз артыкулаў Статута 1566 г. вядзецца ў параўнанні са Статутам 1588 г., бо ў многім яны паўтараюцца. Пра асаблівасці Статута 1588 г. адзначаецца асобна.

¹⁷⁰ У рукапісе Статута ВКЛ для Кіеўскага, Брацлаўскага і Валынскага ваяводстваў канца XVI ст. дагэтага артыкула прыведзены спасылкі на Гарадзельскі прывілей 1413 г., паводле якоога дазвалялася запісваць сваім жонкам вена, і на Петркаўскі статут 1496 г., у якім гаворыцца пра абавязковую актыкацьпо вяноўных запісаў, тасгаментаў у судовых кнігах ці каралеўскай канцылярыі. Статут ВКЛ 1566 г. П Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1423.

¹⁷¹ Гл. напрыклад: НГАБ. КМФ-18. Bon. 1. Спр. 34. Арк. 3—4,11 адв.—12 адв і інш.

Берасцейскага сойма 1566 г. дазвалялася дакументы актыкоўваць у кнігі гродскага суда, а пасля перанесці ў кнігі земскага з той прычыны, што ехаць да гаспадара для зацвярджэння далёка, а земскі суд працаваў «рочкамі»¹⁷².

Артыкул 1 захаваўся ў Статуце 1588 г. Але ў ім было ўведзенае дакладнае вызначэнне пасагу: «посагь, то есть грошй готовые, золото, серебро, перыіа, каменье дорогое, совйто шацуючы, а йншую выправу — шаты й всякйе уберы, й хусты белые, конй, колыбкй й всй йньшые речы рухомые». Паводле яго пасаг складаўся з грошай і рухомых рэчаў. Да таго ж вызначэннне паказвала тоеснаць тэрмінаў «пасаг» і «выправа». Хаця такое разуменне пасагу відавочна паказваюць прыватныя дакументы да прыняцця Статута 1588 г.¹⁷³, што сведчыць пра заканадаўчае замацаванне юрыдычнай практыкі.

Для судовай практыкі артыкул меў важнае значэнне. Пра гэта сведчаць адзнакі ў некаторых асобніках. У польскамоўным выданні Статута 1614 г. падкрэслены ўрывак пра тое, хто павінен выдаваць замуж дзяўчыну ў выпадку смерці бацькі, а таксама пра выдзяленне маёмасці для невенаванай удавы¹⁷⁴. Пачынаючы з перавыдання 1619 г„ змяшчаецца друкаваны каментар пра аправу вялікай княгіні літоўскай і польскай каралевы на землях ВКЛ. У рукапісным каментары¹⁷⁵ падаецца спасылка на соймавыя пастановы 1581, 1593, 1609, 1611 гг.¹⁷⁶ Коратка паўтараецца змест артыкула і да кожнага яго палажэння прыведзеныя спасылкі

¹⁷²3емскі суд працаваў у абмежаваны перыяд, які называўся «рочкі». Падаць скаргу ці актыкаваць дакумент можна было толькі ў гэты час. Любавскпй М.К. Лмтовскорусскмй сейм. С. 743—744.

¹⁷³ Напрыклад, такое разуменне пасагу ўтрымліваецца ў тастаменце Яна Мікалаевіча Юндзіла (1578). Тастаменты шляхты і мяшчан Беларусі другой паловы XVI ст. (з актавых кніг Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі) / А.Ф. Аляксандрава, В.У Бабкова, І.М. Бобер; Нац. гіст. архіў Беларусі. Мінск, 2012. С. 324.

¹⁷⁴ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1614 H Biblioteka Narodowa XVII. 4.1191. S. 196.

¹⁷⁵ Тут i далей будзем ужываць тэрмін «рукапісны каментар» для асобніка Статута з нататкамі, каб адрозніць ад каментароў друкаваных, якія змяіпчаліся ў кожным асобніку.

¹⁷⁶ Volumina legum. Tom II. Przedruk zbioru praw, staraniem xx.pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. Prawa, konstytucye y przywileje krolestwa Polskiego, Wielkiego Xi^stwa Litewskiego y wszystkich prowincyi nalez^cych na walnych seymiech koronnych od seymu wislickiego roku pariskiego 1347 az do ostatniego seymu uchwalone. Petersburg, 1859. Volumina legum. Tom II. S. 211, 344,437, 465.

на іншыя артыкулы¹⁷⁷. Было адзначана, што дзяўчына, якая не атрымала вяноўнага запісу пры заключэнні шлюбу, траціла вена пасля смерці мужа¹⁷⁸. У выданні 1648 г. змешчаны спасылкі толькі на неабходныя тры артыкулы¹⁷⁹.

Захавалася норма пра аднолькавы памер пасагу для ўсіх дачок, таксама як і прызначэнне яго на V4 маёмасці бацькі. Дадавалася пра растрату пасагу братамі, якая трактавалася як пазыка (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 3). Гэты артыкул быў змешчаныя ў Статуце 1588 г. з невялікімі зменамі. Чацвёртую частку маёмасці павінны быў вызначаць падкаморы ў прысутнасці двух шляхцічаў. За растрату пасагу адказвалі не толькі браты, але маці і дзядзькі, калі мелі да гэтага дачыненне (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. З)¹⁸⁰.

У пастановы сойма 1588 г., яшчэ да прыняцца Статута, увайшлі пункты пра пасаг, але ў іх пра выдзяленне пасагу з % маёмасці не згадвалася. Паводле іх, калі бацька памёр і не вылучыў пасагу дочкам, то пасля яго смерці, не пазней чым праз год, браты павінныя выдаць пасаг па сваім сумленні ў прысутнасці двух сваякоў з бацькоўскай і мацярынскай ліній. Як абавязковая ўмова — дазвол на шлюб ад сваякоў. Братам уводзілася ў абавязак выхоўваць сясцёр да іх шлюбу. Асобна было разгледжанае выпасажэнне з застаўных маёнткаў. Пастанова абараняла маёмасныя правы жанчын. Калі жанчына выйшла замуж, але пасаг не атрымала па прычыне трымання маёмасці ў заставе, то ўсё роўна яе частку выдзяляў крэдытор ці ўладальнік на падставе звычаю і права. Пасаг неабходна было

¹⁷⁷ Змешчаныя спасылкі на артыкулы: Р. 5. Арт. 2, 5, 6,10,11,17; Р 7. Арт. 1,2, 6, 7,24; Р. 9. Арт. 26. Такая колькасць нормаў абумоўленая тым, што згадваліся як артыкулы, якія мелі не толькі непасрэднае дачыненне, так і ўскоснае, напрыклад, адносна судоў. Гэта было неабходна для праўніка, якому важна было ведаць не толькі парадак складання дакумента, але і парадак яго актыкацыі. Праўнік каментаваў падобным чынам усе артыкулы. Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1619 // BibliotekaNarodowa XVII. 4.3228. S. 196.

¹⁷⁸ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (180—180 v), 197. Дадзенае выданне мае падвоеную нумарацыю: адна — тагачасная друкарская, а другая — сучасная зробленая алоўкам. Друтая нумарацыя выкарыстоўваецца для пазначэння старонак з каментарамі ад рукі. Каб не блытаць з друкарскай, яна ўзятая ў дужкі.

¹⁷⁹ Спасылкі на артыкулы: Р. 7. Арт. 24, Р. 5. Арт. 6 і 10. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 188.

¹⁸⁰ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 11.

перадаць на працягу года пасля шлюбу. Жанчына, якая мела вена на застаўным маёнтку, карысталася правам трымаць яго ці забраць вяноўную суму. А калі ўдава памірала, то спадкаемцы забіралі вена ў крэдытораў¹⁸¹. Статут 1588 г. не ўтрымліваў апісання парадку выдзялення пасагу дачцэ пасля смерці бацькі, таксама як вылучэння вена і пасагу з застаўных уладанняў. Гэтая пастанова згадвалася ва ўсіх перавыданнях Статута 1588 г., яна змешчаная ў рукапісным каментары. Акрамя таго, даюцца спасылкі на іншыя нормы Статута¹⁸². У выданні 1648 г. на палях пазначаная спасылка толькі на адзін артыкул (Р. 3. Арт. 17)¹⁸³.

Новыя артыкулы пра пасаг былі ўведзеныя Статутам 1588 г. Калі дочкі пры жыцці бацькі атрымалі пасаг, то пасля яго смерці не мелі права прэтэндаваць на іншую маёмасць сям’і. Таксама ўсталёўваўся тэрмін даўніны на атрыманне пасагу — 10 год. Пасля сканчэння гэтага перыяду шляхцянка не магла ініцыяваць судовы працэс супраць сваякоў (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 4)¹⁸⁴. У рукапісных каментарах да артыкула дадаваліся спасылкі на пастанову соймавай канстытуцыі 1588 г. і на нормы Статута¹⁸⁵, у выданні 1648 г. — на адзін артыкул (Р. 6. Арт. 5)¹⁸⁶.

Сойм 1611 г. усталяваў наступныя тэрміны даўніны па справах атрымання пасагу: для вяртання неатрыманага пасагу для замужняй жанчыны — 10 год, недададзеных рэчаў з пасагу — тры гады і тры месяцы¹⁸⁷.

У выпадку смерці бяздзетнай жонкі пасаг вяртаўся ў яе родную сям’ю. Звычай быў кадыфікаваны толькі ў Статуце 1566 г. У першую чаргу пасаг прызначаўся незамужняй сястры (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 17). У Статуце 1588 г. парадак спадкаемства пасагу патлумачаны болып падрабязна: ён ішоў бацькам, а калі іх не было, то братам, а калі была сястра — то ёй (Статут 1588 г. Р. 5.

¹⁸¹ Volumina legum. Tom II. S. 254,257.

¹⁸²У рукапісных каментарах змепічаныя спасылкі на: Р. 1. Арт. 33; Р. 3. Арт. 2,10,11,44, 45; Р. 4. Арт. 10,91; Р. 5. Арт. 4,19; Р 6. Арт. 5,6,9,13; Р 7. Арт. 11,13, Р. 9. Арт. 19. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewsldego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (184).

¹⁸³ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 190.

¹⁸⁴ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 56.

¹⁸⁵ У рукапісных каментарах змешчаныя спасылкі на: Р. 1. Арт. 33; Р. 3. Арт. 2, 10, 11, 44, 45, 70; Р. 4. Арт. 91; Р. 5. Арт. 3; Р. 6. Арт. 5, 6, 9; Р. 7. Арт. 11, 13. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 161911 Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (184).

'“Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 191.

¹⁸⁷ Volumina legum. Tom Ш. S. 43.

Арт. 19). Увядзення дадзенага артыкула патрабавалі выпадкі з судовай практыкі. У рукапісных каментарах дадаткова спасылаюцца на нормы: Р. 5. Арт. 2,3; Р. 7. Арт. 16¹⁸⁸, а ў выданні 1648 г. — Р. 5. Арт. 2, З¹⁸⁹.

Як і ў Статуце 1529 г„ дзяўчына пазбаўлялася пасагу і спадчыны, калі выходзіла замуж супраць волі бацькоў, сваякоў ці апекуноў. Але калі браты ці сваякі наўмысна не дазвалялі дзяўчыне выйсці замуж, то яна мела права звярнуцца да ўлад¹⁹⁰ (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 7, 8; Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 8, 9)¹⁹¹. Невядомы праўнік на палях у выданні 1614 г. адзначаў, што гэты артыкул патрэбны¹⁹². У рукапісным каментары даюцца спасылкі на 8 і 9 артыкулы¹⁹³, таксама і ў выданні 1648 г.¹⁹⁴

Па-ранейшаму за шляхцянкай захоўвалася права выйсці замуж па сваёй волі, без прымусу (Статут 1566 г. Р. 3. Арт. 31; Статут 1588 г. Р. 3. Арт. 39)¹⁹⁵. Пазнейшыя перавыданні даюць спасылкі на наступныя нормы: Р. 3. Арт. 2; Р. 11. Арт. 13; Р. 5. Арт. 8¹⁹⁶.

Палітыка сацыяльнай эндагаміі паўплывала на ўвядзенне наступных нормаў. Дзяўчына ці ўдава пазбаўлялася спадчыны, калі яна брала шлюб з мужчынам іншага сацыяльнага стану: мешчанінам ці селянінам. Ёй прызначалася толькі грашовая кампенсацыя, але ў два разы меншая за кошт пасагу (Статут 1566 г. Р. 5.

¹⁸⁸ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (192).

¹⁸⁵ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 198.

¹⁹⁰ Спасылаючыся на 8 артыкул раздзела 5 Статута 1566 г„ Ганна Збаражская падала ў Луцкі гродскі суд скаргу на братоў Станіслава, Льва і Матыса за перашкоду выйсці замуж. Дазвол яна атрымала ад суда (1584). Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 415—416.

¹⁹¹ Малнновскнй 14. Ученме о преступленнн по Лнтовскому Статуту. Кпев, 1894. С. 59; Лаппо J4.H. Велнкое княжество Лнтовское. С. 520; Dobkowski Р. Dobra rodowe і nabyte. S. 26.

¹⁹² Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1614. S. 200. (Biblioteka Narodowa XVII. 4.1191).

¹⁹³ Да артыкутта 8 падаваліся спасылкі на наступныя артыкулы: Р. 5. Apr. 3,9,11,12,19; Р. 6. Apr. 1,4; Р. 11. Apr. 13 і на канстытуцыі 1588 г. пра пасаг, 1607 г. аб гвалтоўным узяцці ў шлюб (Volumina legum. Tom П. S. 444), 1573 і 1576 г. аб забароне браць шлюб каралям без дазволу рады, а да артыкула 9 — Р. 3. Apr. 39; Р. 5. Apr. 8, 11, 12; Р 11. Apr. 13. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (186).

¹⁹⁴ Ha палях да артыкула.8 адзначана спасылка на Р. 11. Арт. 13, а да артыкула 9 на — Р. 3. Арт. 6, 39; Р. 5. Арт. 12. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 193.

¹⁹⁵Лаппо H.H Велнкое княжество Лмтовское. С. 519.

¹⁹⁶ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 193,281.

4. Сістэма сваяцтва. Гравюра з перавыдання Статута 1588 г.

3 Зак. 327

65

Арт. II)¹⁹⁷. Дадзены артыкул быў пасля ўключаны ў Статут 1588 г. (Р. 5. Арт. 12). Ён не дазваляў пераходзіць нерухомай шляхецкай маёмасці да прадстаўнікоў іншых саслоўяў, а таксама абмяжоўваў пранікненне мяшчан і сялян у шляхецкае саслоўе праз шлюб. Такое абмежаванне дзейнічала толькі адносна жанчын¹⁹⁸. Калі шляхціч жаніўся з мяшчанкай ці сялянкай, то яна і яе дзеці набывалі шляхецтва. Але такая жанчына губляла прыналежнасць да шляхецтва ў выпадку новага шлюбу з прадстаўніком іншага саслоўя (Статут 1566 г. Р. 3. Арт. 16)¹⁹⁹. Гэты артыкул бьгў перанесены і ў наступны звод законаў (Статут 1588 г. Р. 3. Арт. 20)²⁰⁰, але ў Статуце 1529 г. яго не было²⁰¹. Гэты падыход да міжсаслоўных шлюбаў быў у візантыйскім праве: мужчына мог ажаніцца з рабыняй без страт у статусе і маёмасці, а жанчына не мела адпаведнага права. На нашых землях ён вядомы праз кормчыя²⁰².

Такі розны падыход да шлюбу мужчыны і жанчыны з асобамі ніжэйшага статусу быў звязаны з парадкам спадкаемства. У ВКЛ панавала патрылінейная традыцыя, спадчына перадавалася па мужчынскай лініі.

Статут 1566 г. не ўтрымліваў забароны на міжэтнічныя, а таксама міжрэлігійныя і міжканфесійныя шлюбы²⁰³. Пры гэтым паводле канстытуцыі сойма 1568 г. татарам забаранялася браць шлюбы з хрысціянкамі²⁰⁴. Пастанова не ўвайшла ў Статут 1588 г„ але была паўтораная ў пастанове 1616 г.²⁰⁵

'⁹⁷Спасовнч В.Д. 06 отноіпенняхсупругов. С. 154—155; ПмчетаВ.14. Земельное право. С. 478; Таўсталес А. Права сямейнае. С. 991,1001; Andriulis V. Lietuvos Statut^. Р. 59.

¹⁹⁸ Да артыкула дадаюцца спасылкі на нормы: Р. 3. Арт. 21,26; Р. 4. Арт. 98; Р. 5. Арт. 8, 10, 15; Р. 11. Арт. 13. Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1619 II Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (188). У пазнейіпых перавыданнях заўваг да гэтага артыкула не было.

¹⁹⁹ Andriulis V. Lietuvos Statutlj. Р. 62.

²⁰⁰ У пазнейшых выданнях ідзе спасылка на Р. 3. Арт. 25.

²⁰¹ Czacki Т. О litewskich і polskich prawach. S. 300.

²⁰² Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 П Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 402 v—406; «Кнмгм законные», содержаіцня в себе, в древне-русском переводе, внзантайскне законы земледельческме, уголовные, брачные н судебные / Йздал А. Павлов. СПб., 1885. С. 68—69,84.

²⁰³ Andriulis V. Lietuvos Statutlj. Р. 56.

^2<мДокументы Московского архмва Мнннстерства Юстнцнн. Т. 1. Москва, 1897. С. 481.

²⁰⁵ Volumina legum. Tom III. S. 150—151; Andriulis V. Lietuvos Statutip P. 58.

Вена складалася з сумы за пасаг і такой жа сумы прывенка, г.зн. мужчына на сваёй маёмасці запісваў падвоеную суму пасагу. Але жанчына мела права распараджацца толькі грашамы за пасаг, а не за прывенак. Мужу дазвалялася дарыць жонцы рухомыя рэчы (золата, серабро, каштоўнасці і інш.)> за выключэннем зброі, жывёлы і нявольнай чэлядзі. Няслушныя запісы не мелі юрыдычнай сілы. Калі % маёмасці зяця была меншай за пасаг, то бацька купляў дачцэ маёнтак, якім яна пасля распараджалася (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 2)²⁰⁶.

Гэты артыкул быў уключаны ў Статут 1588 г. з дапаўненнем: у выпадку смерці жонкі без тастамента гэты маёнтак вяртаўся да сям’і, з якой яна паходзіла. Жанчына мела права на вена толькі ў першым шлюбе. Калі яна выходзіла замуж другі ці трэці раз, то наступныя сужэнцы не былі абавязаныя запісваць вена (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 2)²⁰⁷. У асобніку 1588 г. выдання побач з гэтым артыкулам быў зроблены допіс, што ён патрэбны тым, хто збіраецца ажаніцца²⁰⁸. У выданні 1619 г. у рукапісным каментары былі змешчаныя асобныя пункты з артыкула і спасылкі на іншыя артыкулы Статута²⁰⁹.

Муж не мог застаўляць ці дарыць маёнткі, на якіх было запісанае вена. Усе маёмасныя аперацыі з імі павінныя былі праводзіцца са згоды жонкі (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 16). Тое ж захавалася ў трэцім Статуце, толькі дадаўся артыкул, што калі з такога маёнтка былі нанесеныя шкоды, то ў судзе адказваў муж (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 17)²¹⁰. Выданне Статута 1619 г. дадаткова адсылала да Р. 4. Арт. 49; Р. 5. Арт. 1, Р. 7; Арт. 1,6²¹¹, a 1648 г. толькі да Р. 5. Арт. I²¹².

²⁰⁶ Даппо 14.14. Велнкое княжество Лмтовское. С. 478.

²⁰⁷Спасовмч В.Д. 06 отношенмях супругов. С. 155—157.

²⁰⁸ «Potrzebny artykul dla przeczytania. ktoze chce zenic». Статут Велнкого Княжества Лйтовского. Внльно, 1588 II Biblioteka Narodowa. BN XVI. F. 612. K. 121. Запісы датуюцца прыкладна 30-мі гт. XVII ст. Паводле іншых нататак можна сцвярджаць, што дадзены асобнік выкарыстоўваўся ў Менскім ваяводстве і вёўся прадстаўнікамі роду Хмараў.

™У каментары спасылаліся на артыкулы: Р. 3. Арт. 41, 43; Р. 5. Арт. 6, 19; Р. 7. Арт. 1, 2,16. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 203.

²¹⁰ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 54.

²¹‘Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619// Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (192).

²¹² Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 197.

У другім Статуце захаваўся артыкул пра наступленне паўналецця: для юнакоў з 18 год, а дзяўчат — з 15 (Статут 1566 г. Р. 3. Арт. 38). У Статуце 1588 г. шлюбны ўзрост для дзяўчат наступаў з 13, а для юнакоў застаўся той жа — 18 год (Статут 1588. Р. 6. Арт. I.)²¹³.

Асобна ў Статуце 1588 г. звярталася ўвага на шлюб немаёмасных асобаў. Новы артыкул быў запазычаны з нямецкага права і адрозніваўся ад іншых нормаў²¹⁴. Ён рэгуляваў маёмасныя дачыненні. Разглядаўся выпадак адсутнасці на момант шлюбу пасагу ў дзяўчыны і маёмасці ў мужчыны, калі пасля яны разам нажылі маёмасць і памерлі, не напісаўшы тастамент. Калі муж паміраў першы, то жанчына атрымлівала 34, а астатнія часткі — дзеці, а ў бяздзетнай пары ўсё пераходзіла жанчыне. А калі яна памірала, не пакінуўшы распараджэння наконт маёмасці, то ўласнасць дзялілася паміж яе сваякамі і сваякамі мужа. Такім жа чынам размяркоўвалася маёмасць, калі шляхцянка памірала першай (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 21). Гэты артыкул быўактуальны для збяднелай шляхты, якая магла выслужыць маёнтак. Адсутнасць пасагу ўсё роўна гарантавала ўдовін столец для жанчыны. Нашчадкамі першай чаргі заставаліся дзеці. Але адметна, што такі маёнтак не адыходзіў толькі да сваякоў мужа, сваякі жанчыны мелі права на сваю частку²¹⁵.

Статуты 1566 і 1588 гг. захавалі без зменаў норму Статута 1529 г. пра згвалтаванне дзяўчыны (Статут 1566 г. Р. 11. Арт. 8; Статут 1588 г. Р. 11. Арт. 12)²¹⁶. Пакаранне за злачынства засталося ў кампетэнцыі ваяводаў і старостаў (Статут 1588 г. Р. 4. Арт. 30).

Да адзначанага артыкула дадаваўся артыкул пра гвалтоўнае шлюбаванне з жанчынай. За гэтае злачынства мужчыну каралі смерцю, а Уз яго маёмасці пераходзіла пакрыўджанаму боку,

²¹³Лаппо 11.14. Лмтовскмй Статут 1588 г. Т. 1. Нсследованме. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 39; Таўсталес А. Права сямейнае. С. 990. У выданні 1648 г. змешчаная спасылка на Р. 5. Арт. 9. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 203.

²¹⁴ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 55; Спасовнч В.Д. 06 отношеннях супругов. C. 149.

²¹⁵ У рукапісных спасылках выдання 1619 г. дадаткова адсылалі да артыкулаў; Р. 3. Арт. 28; Р. 4. Арт. 10; Р. 5. Арт. 1,6,11,16,20,21, Р. 7; Арт. 1,6. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. 210, (194). Выданне 1648 r. — толькі да артыкула Р. 5. Арт. 1. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 200.

²¹⁶ У выданні 1648 г. падаюцца спасылкі на Р. 14. Арт. 29 і Р. 11. Арт. 13. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 280.

5. Каментары да артыкулаў 5-га раздзела Статута 1588 г.

з % — выплачваліся страты. Калі дзяўчына ўдзельнічала ў змове, то яна пазбаўлялася спадчыны і пасагу (Статут 1566 г. Р. 11. Арт. 9)²¹⁷. У Статуце 1588 г. гэты артыкул быў пашыраны. Мужчына не караўся смерцю, калі дзяўчына давала згоду на шлюб. Аднак калі дзяўчына брала рэчы з дому, сваякі мелі права вяртаць маёмасць праз суд (Статут 1588 г. Р. 11. Арт. 13)²¹⁸. Гэтая норма была ўведзеная з-за даўняй традыцыі выкрадання нявесты, пра якую згадваецца яшчэ ў «Аповесці мінулых гадоў». Шлюб праз гвалт адбываўся без згоды бацькоў, што супярэчыла кананічнаму праву²¹⁹. Водгаласы такога шлюбу захаваліся ў беларускіх народных абрадах яшчэ ў XIX ст.²²⁰ А часам нават здараліся выпадкі вывазу дзяўчат²²¹. Звычай крадзяжу нявесты таксама меў месца ў еўрапейскіх краінах²²².

Паводле класіфікацыі крымінальных спраў па соймавай пастанове 1611 г. шлюб праз гвалт быў аднесены да віду прыватнай крымінальнай справы. У сувязі з гэтым загадвалася разглядаць гэтыя справы як іншыя крымінальныя, злачынцу саджаць у вязніцу, нават калі жанчына сведчыла на яго карысць²²³.

Шлюб праз гвалт заставаўся актуальнай праблемай, што прымушала прымаць адпаведныя меры. У соймавую канстытуцыю 1607 г. быў унесены пункт пра гвалтоўны вываз непаўналетніх асобаў жаночага полу ад бацькоў ці апекуноў. Такія злачынцы падлягалі зняволенню. Справы адносіліся да кампетэнцыі мясцовых судоў²²⁴. На сойме 1631 г. было адзначана пашырэннеў практыцы шлюбаў праз гвалт. Была прынятая пастанова пра

²¹⁷Лаппо Н.М. Велмкое княжество Лнтовское. С. 521.

²¹⁸Малмновскйй 14. Ученне о преступленнм. С. 59.

²¹⁹ Макушев В.В. Сказання нностранцев о быте н нравах славян. СПб., 1861. С. 138—139; Ланге О. О правах собственностн супругов. С. 24; Неволнн К.А. Полное собранне сочнненнй. Т. 3. С. 128—129; Abraham W. Zawarcie malzenstwa w pierwotnem prawie polskim. T. IX. Lwow, 1925. S. 67—75; Krawiec A. Seksualnosc. S. 63.

²²⁰ Богдановмч A. Пережшкн древнего ммросозерцання белорусов. Этнографмческмй очерк. Гродна, 1895. / Рэпрынт. Мінск, 1995. С. 121.

²²¹ Нмкольскмй Н.М. Пронсхожденме й йсторйя белорусской свадебной обрядностй. С. 52—54.

²²² Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society. P. 128; McNamara Jo Ann, S. Wemple. The Power of Women through the Family in Medieval Europe 500—1100// Women and Power in the Middle Ages. Athens and London, 1998. P. 85.

²²³ Volumina legum. Tom III. S. 36, 326.

²²⁴ Volumina legum. Tom II. S. 444.

павелічэнне грашовага спагнання за вываз жанчыны, з дадаткам, што ад пакарання рабаўнік не можа быць вызвалены, нават калі жанчына пад прысягай сведчыла, што была згодная выехаць, але яе сваякі гэтага не пацвярджалі. Такія справы разглядаліся ў Трыбунале²²⁵. Нунцый Ганарацы Вісконці ў лісце да кардынала дэ Торэса ад 22 сакавіка 1631 г. згадаў гэтую пастанову і адзначыў, што яна павінна зменшыць колькасць падобных выпадкаў²²⁶.

Да артыкулаў пра згвалтаванне жанчыны і гвалтоўнае ўзяцце ў шлюб блізкая норма пра намаўленне замужняй жанчыны з’ехаць з дому. Гэтае злачынства аддавалася пад юрысдыкцыю гродскага суда. За яго прызначалася смяротнае пакаранне абаім. Жанчыну мог вызваліць толькі яе муж. За нанесеныя матэрыяльныя шкоды спагнанне бралі з маёмасці злачынцы. Калі ж ён падчас пагоні забіў мужа жанчыны, то адносна яго дзейнічаў артыкул 30 гэтага ж раздзела, які тычыўся пралюбадзеяў (Статут 1588 г. Р. 14. Арт. 29.)²²⁷. У выданні 1648 г. артыкулы 30 (Р. 14) і 13 (Р. 11) звязаныя паміж сабой спасылкамі, а таксама згадваюцца пастановы канстытуцый 1607 і 1631 гг.²²⁸

Частка артыкулаў была прысвечаная разгляду становішча ўдавы (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 1,4,5,9—12,14,15; Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 1,5,6,11—13,16—18). Асобныя з іх былі ўзяты з папярэдняга Статута 1529 г.: пра трыманне маёмасці ўдавой з паўналетнімі і непаўналетнімі дзецьмі, пра бясплодную ўдаву, пра дзецей ад некалькіх жонак. Змены ў іх былі ўнесены неістотныя²²⁹. Калі паводле першага Статута дзеці і сваякі не абавязаныя былі выплачваць вянец невенаванай удаве, то ў наступных Статутах адзначалася, што яны павінны выдаць ёй 30 коп літоўскіх грошаў²³⁰.

Удава мела права пайсці замуж толькі праз шэсць месяцаў і тыдзень пасля смерці мужа²³¹. Да прыняцца гэтай нормы ў Статуце 1566 г. былі выпадкі, калі ўдава хутка выходзіла

²²⁵ Volumina legum. Tom HI. S. 326.

²²⁶ [Rekaczewski E.] Relacye nuncyuszow. T. 2. S. 180—183.

²²⁷ Малмновсклй 14. Ученме o преступленлн. C. 60; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 88.

²²⁸ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 280,281, 359.

²²⁹Дзербіна Г. Права i сям’я эпохі Рэнесансу. С. 141; Czacki Т. О litewskich і polskich prawach. S. 9—11; Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood. P. 95, 100—102.

²³⁰ Спасовлч В.Д. 06 отношеннях супругов. C. 159; Valikonyte 1. The Venets of Noblewomen in the Grand Duchy of Lithuania. P. 99.

²³¹ Малнновскмй 14. Ученле o преступленлл. C. 60; Andriulis V. Lietuvos Statutij. P. 55.

замуж другі раз²³². Тэрмін вызначаны для захавання прыстойнасці ў жалобе²³³. Таксама гэты час быў неабходны, калі жанчына была цяжарная. Для спадкаемства было важна дакладнае разуменне, у якім шлюбе нарадзіліся дзеці²³⁴. Пры хуткім другі шлюбе існавала вялікая верагоднасць у блытаніне з бацькоўствам дзіцяці. Адпаведна ўзнікала праблема спадкаемства. Калі жанчына выходзіла замуж раней, то губляла вена, а калі вена не было ёй запісапа, то плаціла грашовае спагнанне (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 12). У Статуце 1588 г. гэты артыкул захаваўся без зменаў (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 13 )²³⁵. Адносна ўдаўцоў тэрміну захавання жалобы не прадугледжвалася.

У выпадку запісу ўдаве вена ад першага мужа другі муж вена ўжо не вылучаў на сваёй маёмасці. Пасля яго смерці яна атрымлівала роўную з усімі дзецьмі частку маёмасці, на якой мела права пажыццёва застацца (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 15)²³⁶.

Артыкул быў перанесены ў Статут 1588 г. з дапаўненнем, што ўдаве ў карыстанне аддавалася Уз, калі ў яе з другім мужам было адно дзіцё, а пасля яе смерці гэтая частка пераходзіла да сваякоў. Аднак муж меў права запісаць жонцы нерухомыя і рухомыя рэчы. У такім выпадку яна не мела права ад дзяцей і сваякоў патрабаваць Уз маёмасці мужа (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 16). Сойм 1611 г. усталяваў тэрмін даўніны — шэсць год — для ўдоў на атрыманне сваёй спадчыны і пасагу²³⁷.

²³² Іван Копаць памёр у пачатку лютага 1563 г., а ў траўні гэтага ж года Марына Львоўна Палубшская была ўжо замужам за Станіславам Нарушэвічам. АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1890. С. 433—437; Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od konca cztemastego wieku. Warszawa, 1895. S. 373.

²³³ Выпадак скаргі на жанчыну за другі іплюб, які адбыўся раней тэрміну, зафіксаваны ва Уладзімірскім гродскім судзе. Багдан, Аўрам і Іван Богушавічы Пузоўскія паскардзіліся на братавую Марыну Іванаўну. Пасля забойства іх брата Сямёна прайшло толькі 17 тыдняў, як яна стала жонкай Яна Касперскага. Акрамя таго, Марына не скончыла справу з забойцамі мужа, схавала дзяцей, забрала рухомыя рэчы (1580). Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 309—315.

²³⁴ Спасовмч В.Д. Об отношеннях супругов. С. 158; Лаппо 14.14. Велмкое княжество Лнтовское. С. 520.

²³⁵ У рукапісным каментары змешчаныя спасылкі на Р. 5. Арт. 10112. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (190).

²³⁶ Адносна гэтага артыкула T. Чацкі адзначыў, што ён зявіўся толькі ў Статуце 1588 г., таксама памыліўся з нумарам артыкула: 13 замест 18. Czacki Т. О litewskich і polskich prawach. S. 54.

²³⁷ Volumina legum. Tom III. S. 43.

Статут 1566 г. пашырыў паняцце «бенкарт». Да гэтай катэгорыі сталі адносіцца не толькі дзеці, народжаныя ў нявенчаным шлюбе, але і дзеці ад каханкі. Прычым яны не маглі стаць законнанароджанымі, нават калі пасля смерці жонкі шляхціч ажаніўся з каханкай, таксама як і дзеці, якія нарадзіліся ў такім шлюбе пазней. Тлумачылася працэдура адрачэння бацькі ад сына: свядома, а не ў раз’юшаным стане і ў выніку сваркі. Сыны, прызнаныя пры жыцці іх маці, заставаліся ў сваім статусе і пасля яе смерці (Статут 1566 г. Р. 3. Арт. 23)²³⁸. У параўнанні з папярэднім зводам законаў тут больш увагі было звернута на сам тэрмін «бенкарт», больш падрабязна патлумачаныя выпадкі адмаўлення ад сыноў. Але, як і раней, асноўнымі дзеючымі асобамі тут выступалі бацька і сыны. У Статуце 1588 г. адзначана, што вырачэнне мела дачыненне і да дачок. Незаконнымі прызнаваліся яшчэ дзеці ад шлюбу паміж сваякамі, калі яны пры жаніцьбе ведалі пра сваяцтва(Статут 1588 г. Р. 3. Арт. 28; Р. 5. Арт. 22)²³⁹.

У канстытуцыі 1578 г. была прынятая дадатковая пастанова адносна шляхцічаў, якія жылі не з законнымі жонкамі, жылі з наложніцамі, мелі ад іх дзяцей, а пасля жаніліся з імі. Дзеці ад такіх стасункаў лічыліся незаконнымі²⁴⁰. Гэтая норма згадвалася ў каментары перавыдання Статута 1619 г. і ўтрымлівалася ў пазнейшых перавыданнях. Яна згадваецца ў рукапісным каментары да выдання 1619 г.²⁴¹

Забойства бенкарта не каралася смерцю. Калі на момант злачынства яшчэ жыла маці, то ёй выплачвалася галаўшчызна як за простага чалавека (Статут 1588. Р. 14. Арт. 32). Артыкулы пра бенкартаў былі дапрацаваныя, было пашырана кола асобаў, якія траплялі да катэгорыі незаконнанароджаных, пацверджанае іх абмежаванне ў статусе і маёмасці. Наяўнасць бенкарта ў шляхецкай сям’і ставіла яе на ніжэйшую сацыяльную прыступку і пазбаўляла магчымасці перадаваць па спадчыне маёмасць. У выніку шляхецкая сям’я не выконвала адносна дзяцей сацыялізацыйную, статусную, абарончую і эканамічную функцыі, што падрывала асновы існавання дадзенага інстытута.

²³⁸Лаппо 14.14. Велнкое княжество Лктовское. С. 249—250.

²³⁹Падобную норму мела Салічная Праўда. Салмческая правда. Москва, 1950. С. 22.

²⁴⁰ Volumina Legum. Т. II. S. 187.

²⁴¹ У рукапісным каментары яшчэ ўтрымліваецца спасылка на Р. 8. Арт. 2. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 // Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (53).

Увядзенне гэтых артыкулаў спрыяла знікненню нявенчанага шлюбу ў шляхецкім асяроддзі²⁴². Але пры гэтым за такі шлюб адмысловага пакарання не было²⁴³. У статусе цярпелі пазашлюбныя дзеці. Заканадаўчыя акты і канстытуцыя 1578 г. таксама негатыўна ставіліся да канкубіната, але ніякіх пакаранняў супраць парушальнікаў не прызначалі.

У Статуце 1566 г. упершыню з’явіўся артыкул пра развод. У ім адзначалася, што калі муж вінаваты ў разводзе, то жонцы пакідалася вена, а калі яна была вінаватая, то страчвала ўнясенне (Статут 1566 г. Р. 5. Арт. 18.). Скасаванне шлюбу разглядалася ў духоўным судзе, але маёмасныя справы паміж сужэнцамі вырашаў свецкі суд. Было адзначана, што калі муж і жонка былі сваякамі, але не ведалі пра гэта, то кожны заставаўся пры сваёй маёмасці. Блізкае сваяцтва лічылася перашкодай для шлюбу. Гэты артыкул з невялікім дапаўненнем быў уключаны ў Статут 1588 г.²⁴⁴ (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 20)²⁴⁵.

Асобным артыкулам забараняўся шлюб паміж сваякамі да чацвёртай ступені сваяцтва па бацькоўскай і мацярынскай лініі (Статут 1588 г. Р. 5. Арт. 22)²⁴⁶. Пералічваліся сваякі, паміж якімі не магло быць шлюбных дачыненняў. Разглядаўся выпадак, калі першы шлюб адпавядаў закону, а другі быў незаконны са сваяком ці сваячкай. Такія справы знаходзіліся ў юрысдыкцыі земскага суда. Парушальнікі пазбаўляліся паловы сваёй маёмасці на карысць дзяржавы. Жанчына траціла пасаг, а калі мела нерухомую маёмасць, то палову яе. На другой палове дазвалялася толькі пажыццёвае пражыванне. Мужчыну не дазвалялася займаць пасады. He падлягалі пакаранню асобы, якія не ведалі пра сваяцтва і даказалі гэта пад прысягай. Шлюб паміж сваякамі

²⁴² Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego. S. 85—148; Левмцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 213.

²⁴³ Левнцьклй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 211.

²⁴⁴Спасовнч В.Д. 06 отношеннях супругов. С. 157; Лаппо 14.14. Лмтовскнй Статут 1588 г. Т. 1. йсследованне. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 37—38; Таўсталес А. Права сямейнае. С. 997;

²⁴⁵ У выданні Статута 1619 г. змеіпчаныя ўнутраныя спасылкі на Р. 3. Арт. 31, 32, 34; Р. 5. Арт. 11, 22. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619 11 Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (194). Выданне 1648 г. утрымлівае спасылкі на тыя ж самыя артыкулы, за выключэннем двух — 32 і 34. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 199.

²⁴⁶ Лаппо 14.14. Лптовскмй Статут 1588 r. Т. 1. Нсследованяе. Ч. 2. Каунас, 1936. С. 38—39; Andriulis V. Lietuvos Statutq. Р. 47—48.

скасоўвалі. А магчымасць наступнага шлюбу разглядалася ў духоўным судзе²⁴⁷.

У заканадаўстве ВКЛ быў прыняты германскі лік сваяцтва²⁴⁸, які базуецца на сваяцкай групе, асобы якой ствараюць пакаленні, і лік вядзецца па пакаленнях. Два родныя браты знаходзяцца ў першай ступені сваяцтва, стрыечныя браты — ў друтой і г.д. Гэты лік выкарыстоўваўся каталіцкім касцёлам пачынаючы, з XI ст., а да таго ўжываўся рымскі лік, паводле якога асоба знаходзілася з бацькамі ў першай ступені сваяцтва, а з родным братам (сястрой) — у другой²⁴⁹. I ў праваслаўных, і ў католікаў былі забароненыя шлюбы паміж сваякамі. У некаторых выпадках каталікі маглі атрымаць дазвол на шлюб са сваякамі. Як адзначае А. Лявіцкі, шлюбы паміж сваякамі мелі месца ў праваслаўным асяроддзі і пасля Статута 1566 г.²⁵⁰ Паводле класіфікацыі крымінальных спраў па соймавай пастанове 1611 г„ шлюб паміж сваякамі разглядаўся як прыватная крымінальная справа²⁵¹. Выданне Статута 1619 г. побач з артыкулам змяшчае гравюру з сістэмай сваяцтва. Але яна захавалася не ва ўсіх экзэмплярах²⁵².

У гэтым жа артыкуле забараняўся бігамны шлюб. Мужчына, які меў венчаную жонку і ажаніўся з другой жанчынай без скасавання папярэдняга шлюбу, падлягаў смяротнаму пакаранню²⁵³. Калі жанчына ведала пра гэты факт, то яна таксама каралася. Гэтая норма была непасрэдна звязаная з кананічным правам. Для ўсіх хрысціянскіх канфесій знаходжанне ў шлюбе лічылася абсалютнай перашкодай для новага шлюбу²⁵⁴.

²⁴⁷ Малнновскмй Н. Ученме о преступленлл. С. 59—60; Таўсталес А. Права сямейнае. С. 991—992.

²⁴⁸ Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 106.

²⁴⁹ Goody J. The Development of the Family and Marriage in Europe. Cambridge, 1983. P. 134—139.

^25ОЛевмцьклй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 218—219.

²⁵¹ Volumina legum. Tom III. S. 36.

²⁵² У рукапісных каментарах адзначаныя артыкулы, звязаныя з 22 артыкулам: Р. 3. Арт. 28; Р. 5. Арт. 20; Р. 14. Арт. 29, 30 і соймавыя канстытуцыі 1573 і 1578 гг. пра шлюб каралёў. Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1619// Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. S. (194).

²⁵³ Малнновскяй H. Ученне o преступленнн. C. 60; Andriulis V. Lietuvos Statuti}. P. 50—51.

²⁵⁴ Цыішн B.A. Церковное право. M., 1996. C. 443, 449—453; Dokumenty Soborow powszechnych. Tekst iacinski, polski. T. 4 (1511—1870). Lateran V, Tryden, Watykan I.

Са Статута 1566 г. у лік заганных і забароненых траплялі дашлюбныя і пазашлюбныя сексуальныя стасункі. Пакаранне ўводзілася толькі для прадстаўніц жаночага полу. Дзяўчына пазбаўлялася спадчыны, адпаведна і пасагу, калі вяла распусны лад жыцця і не хацела выходзіць замуж (Статут 1566 г. Р. 8. Арт. 7; Статут 1588 г. Р. 8. Арт. 7)²⁵⁵.

У іншым артыкуле дадавалася, што за паводзінамі дзяўчыны павінныя сачыць бацькі ці сваякі. Калі шляхцянка вяла распусны лад жыцця, то кроўныя мелі права ініцыяваць супраць яе справу. Яе маглі трактаваць як пралюбадзейку і пакараць смерцю (Статут 1588. Р. 14. Арт. 30)²⁵⁶. Такія санкцыі не ўжываліся адносна мужчын. Пытанні маралі былі актуальнай праблемай для ВКЛ у XVI ст.²⁵⁷, і ўвядзенне пэўных нормаў у заканадаўства стала неабходнасцю.

У Статут 1588 г. дадаліся іншыя артыкулы супраць амаральных паводзін, каб «злостй, абы ся в панствах нашйх хрйспшянскйх не множйла». Пакаранне «горлам» прызначалася за пералюб абаім — мужчыну і жанчыне²⁵⁸. Пра здраду на «гарачым учынку» маглі сведчыць пабочныя асобы, чэлядзь і слугі. Пры выяўленні злачынства абвяшчалася пра яго суседзям, і вінаватыя выклікаліся ў гродскі суд. Калі каханак забіваў мужа, то пазбаўляўся шляхецкага гонару і жыцця, а з яго маёнтка выплачвалася галаўшчызна. Жанчыне таксама прысуджалася смяротнае пакаранне (Статут 1588. Р. 14. Арт. 30)²⁵⁹. Прычым традыцыйна разглядаўся выпадак жаночай здрады. Гэта было ўласціва для патрыярхальнага грамадства. Такое стаўленне да пералюбу мела месца ў візантыйскім            (гл. папярэднюю старонку)

Uklad і opracowanie ks. A. Baron, ks. H. Pietros. Krakow, 2005. S. 715—733; Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 231—272.

²⁵⁵ Выданні Статута 1619 i 1648 гг. утрымліваюць аднолькавую спасылку на Р. 14. Арт. 30. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 236.

²⁵⁶ Czacki T. O litewskich i polskich prawach. S. 23—24; Малмновсклй 14.A. Ученне o преступленмн. C. 57—58; Макснмейко H. Мсточннкн уголовных законов. С. 166; Пнчета B.J4. Земельное право. С. 476.

²⁵⁷ Сліж Н. Мараль і норавы вялікага князя і шляхты ў эпоху Жыгімонта Аўгуста II Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына. Матэрыялы міжнароднай навуковапрактычнай канферэнцыі (Мінск, Гальшаны, Навагрудак, 2006). Мінск, 2007. С. 207—216.

²⁵⁸ Малнновскмй 14. Ученме о преступленнн. С. 60—61.

²⁵⁹ У выданні 1619 г. не захаваліся старонкі, дзе былі змешчаныя каментары. A выданне 1648 г. спсылалася на Р. 11. Арт. 12; Р. 5. Арт. 22; Р. 11. Арт. 19; Р. 14. Арт. 3. Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 359.

праве і было перанятае праз Статут Яраслава²⁶⁰. Існуе меркаванне, што пакаранне за гэтае злачынства было запазычана з Саксонскага Люстра²⁶¹. Сапраўды, паводле заканадаўчых нормаў, якія дзейнічалі ў Нямеччыне, пералюб лічыўся жаночым злачынствам. Муж меў права забіць абаіх, і за гэта не было пакарання²⁶². Паводле класіфікацыі крымінальных спраў па соймавай пастанове 1611 г., пералюб быў аднесены да віду прыватнай крымінальнай справы. Калі не патрабаваліся сведкі, то выпадак маглі разгледзець у духоўным судзе²⁶³. Выкананне гэтых нормаў у судовым справаводстве выявіць дастаткова складана²⁶⁴. Прадстаўнікі вышэйшага саслоўя часам імкнуліся справы пра пералюб не прадстаўляць у судзе. Асуджэнні за здраду мелі месца ў магістрацкіх судах²⁶⁵.

Пакаранне смерцю прызначалася распуснай жанчыне, якая нарадзіла дзіцё, а пасля яго забіла з прычыны сораму ці страху пакарання. Разгляд такога злачынства праводзіўся ў гродскім судзе ці гарадскімі ўладамі (Статут 1588. Р. 11. Арт. 60)²⁶⁶. Паводле магдэбургскага права за гэтае злачынства жанчыну закапвалі жыўцом ці тапілі²⁶⁷. Пачынаючы з увядзення Статута Яраслава, жанчына, якая нарадзіла пазашлюбнае дзіцё, падлягала пакаранню і асуджэнню²⁶⁸. Негатыўнае стаўленне да распусных жанчын і іх дзяцей моцна ўкаранілася ў грамадскай свядомасці, што правакавала злачынствы. Рэакцыя была адпаведная — увядзенне пакаранняў.

²⁶⁰ «Кннпі законные». С. 68,69,72,73,75; ІЦапов Я.Н. Княжескле уставы. С. 243—255; Росслйское законодательство X—XX вв. Т. 1. Москва, 1984. С. 197—198,207—208.

²⁶¹ Максммейко Н. Нсточнлкн уголовных законов. С. 166.

²⁶²Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society. P. 132.

²⁶³ Volumina legum. Tom III. S. 36.

²⁶⁴ Ян Скурка атрымаў вызваленне ад смяротнага пакарання за пералюб з Гальшкай. Дзякуючы спрыянню луцкага епіскапа і луцкіх ураднікаў, яе муж, луцкі бальвер Каспар, злітасцівіўся і прабачыў здраду (1582). Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 334—336.

²⁶⁵ Войтаўска-лаўніцкі суд Гародні асудзіў на смерць гарадзенскую мяшчанку Раіну, дачку гарадзенскага ката Марціна Загурскага, за пералюб з гарадзенскім жыдам Шымкам Хаімовічам (1668). Іх неаднаразова бачылі гараджане падчас сексуальных стасункаў у розных месцах, у тым ліку ва ўладаннях гарадзенскага касцёла Св. Мікалая. Раіна была замужам за хрысціянінам, а здраджвала з «няверным жыдам». НГАБ. Ф. 1800. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 164 адв.—165.

²⁶⁶ Выданне Статута 1648 г. спасылаецца на Р. 14. Арт. 29. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 313.

²⁶⁷Максммейко H. Нсточнмкм уголовных законов. С. 167,174.

²⁶⁸ Древнерусскме княжескле уставы XI—XV вв. С. 104.

Упершыню ў Статуце 1588 г. было ўведзена пакаранне зводнікам абодвух палоў за намаўленне займацца прастытуцыяй замужніх і незамужніх жанчын. Адказнасць за выкананне артыкула ўскладалася на ваяводаў, старостаў і гарадскі ўрад. За гэтае злачынства каралі адразаннем носа, вушэй і вуснаў. За паўторнае правапарушэнне прызначалася смяротнае пакаранне (Статут 1588. Р. 14. Арт. 3 1 ²⁶⁹)²⁷⁰. Падобным чынам (адразаннем носа) караліся пралюбадзеі, кровазмяшальнікі, асобы, якія мелі сексуальныя стасункі з духоўнымі асобамі па візантыйскім праве²⁷¹ і па магдэбургскім праве²⁷². Іншыя нямецкія зводы законаў таксама прадугледжвалі фізічнае пакаранне за прастытуцыю. Для Нямеччыны гэта была актуальная праблема, бо кантынгент прастытутак значна папаўняўся з ліку славянак і фінак, якія здабываліся падчас вайсковых экспедыцый²⁷³. Прымяненне метадаў фізічнага пакарання мела на мэце вылучыць асобу ад іншых, паказаць праз фізічныя пашкоджанні яе прыніжаны статус у грамадстве.

Пры характарыстыцы «непрыстойных» жанчын у заканадаўстве выкарыстоўваўся тэрмін «вшетечнйца», жанчына, якая «у стане ceoeMb неучстйве се ховатй мела», што азначала «распусніца». Так называлі жанчыну, якая прафесійна займалася прастытуцыяй, таксама і жанчыну, якая вяла распусны лад жыцця. Паняцце «вшетечность»™ азначала распуста. Тэрміны сустракаюцца ў артыкулах пра абразу жанчыны (Статут 1588. Р. 3. Арт. 28)²⁷⁵, адмаўленне бацькі ад дачкі (прыводзіла да адхілення дзяўчыны ад спадчыны), забойства немаўля, пералюб. Слова прастытуцыя не ўжывалася ў старабеларускай мове. У артыкуле пра зводніцтва выкарыстоўваецца паняцце «спросность телесное». 3 артыкула пра пералюб відавочна, што гэта мае дачыненне да распусты. Са згаданых нормаў права вынікае, што жанчыны займаліся прастытуцыяй, распусна паводзіліся, намаўлялі іншых

²⁶⁹ У выданні Статута 1648 г. падаецца спасылка на Р. 3. Арт. 22. Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1648. S. 360.

²⁷⁰ Малнновскнй 14. Ученке о преступленмм. С. 58.

²⁷¹ «Кннгн законные». С. 68,69,72,73,75.

²⁷² Макснмейко Н. Мсточнмкн уголовных законов. С. 166—167,172—173.

²⁷³Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society. P. 133.

²⁷⁴Слова вшетечность паходзіць з польскай мовы wszeteczenstwo (распуста).

²⁷⁵ Артыкул пра абразу жанчыны паходзіць з візантыйскага права Ён бьгў уключаны ў Статут Яраслава, але там выкарыстоўваўся тэрмін «блядь». Древнерусскме княжескне уставы XI—XV вв. С. 105.

жанчын стаць прастытуткамі. Мужчына прадстаўляўся ў ролі арганізатара гандлю жанчынамі ці пралюбадзея²⁷⁶. Традыцыйна найперш абвінавачвалася жанчына, а не кліент-мужчына, які ствараў попыт на сексуальныя паслугі.

Праз згаданыя нормы права было вызначана, што законнымі з’яўляюцца сексуальныя стасункі толькі ў шлюбе. Да забароненых адносіліся пералюб, прастытуцыя, распусны лад жыцця, згвалтаванне. Пражыванне мужчыны і жанчыны без вянчання мела наступствы толькі для іх дзяцей.

Многія артыкулы Статута 1566 г. сталі асновай для рэгулявання сямейна-шлюбных адносін у Статуце 1588 г. Ад папярэдніх зводаў законаў Статут 1588 г. адрозніваўся больш жорсткім кантролем сямейна-шлюбных стасункаў. З’явіліся артыкулы, якія ўмешваліся ў сферу маралі, а многія артыкулы па шлюбе былі дапрацаваныя. Былі палажэнні, якія засталіся нязменнымі ў трох Статутах: вена на Уз маёмасці²⁷⁷, пасаг з % маёмасці²⁷⁸, забарона выдаваць замуж без дазволу бацькоў²⁷⁹ і прымушэнне ўступаць у шлюб²⁸⁰.

Для ўсталявання і замацавання нормаў па шлюбных і пазашлюбных стасунках вышэйшага саслоўя ВКЛ спатрэбіўся доўгі перыяд. Асновы былі закладзеныя звычаёвым правам, агульназемскімі і земскімі прывілеямі, судовай практыкай. Меў месца ўплыў візантыйскага, рымскага, польскага права. Значную ролю адыграла праваслаўнае кананічнае права, якое ўнесла прынцыпы шлюбных стасункаў у звычаёвае права.

Заканадаўства еўрапейскіх краін разглядала шлюб праз пасаг і вена як важныя элементы маёмасных дачыненняў²⁸¹. Статуты ВКЛ таксама надавалі ўвагу гэтаму аспекту. Яны зыходзілі з інтарэсаў патрыярхальнага грамадства. Заканадаўства выраз-

²⁷⁶ Статут 1588. Р. 3. Арт. 28; Р. 8. Арт. 7; Р. 11. Арт. 60; Р. 14. Apr. 30, 31. Маляновскмй Н. Ученме о преступленмм. С. 57—60,111.

²⁷⁷ У Статуце 1529 г. венадакладна не вызначана, вызначэнне ёсць толькіўпашыранай версіі. Статут 1529. Р. 4. Арт. 1; Статут 1566. Р. 5. Арт. 2,3; Статут 1588. Р. 5. Арт. 1,2.

²⁷⁸ Статут 1529. Р. 4. Арт. 7; Статут 1566. Р. 5. Арт. 1; Статут 1588. Р. 5. Арт. 2, 3.

²⁷⁹Статут 1529. Р. 4. Арт. 10; Статут 1566. Р. 5. Арт. 7; Статут 1588. Р. 5. Арт. 8,9.

²⁸⁰Статут 1529. Р. 4. Арт. 10; Статут 1566. Р. 3. Арт. 31; Статут 1588. Р. 3. Арт. 39.

²⁸¹ Ланге О. О правах собственностн супрутов. С. 27—35, 47; McNamara Jo A., Wemple S. The power of Women. P. 83—97; Spring E. Law, Land and Family. Aristocratic Inheritance in England, 1300—1800. USA, 1993. P. 39.

на абумовіла памеры пасагу і вена, умовы складання вяноўнага запісу, пакаранні на выпадак парушэння нормаў і інш. Гэта азначала, што маёмасны бок адносін паміж мужчынам і жанчынай, а часам і маральны, пераходзіў пад кантроль дзяржавы. Пры гэтым большасць артыкулаў разглядала шлюб як свецкі інстытут.

Асноўнай каштоўнасцю для шляхты была нерухомая маёмасць, якая перадавалася па мужчынскай лініі. Зыходзячы з гэтага, у заканадаўстве былі прынятыя нормы, якія адмыслова стваралі сітуацыю гендэрнай няроўнасці ў шлюбных саюзах. Дзяўчына атрымлівала пасаг у рухомых рэчах, за гэта ёй прызначалася ад мужа забеспячэнне (вена) у грошах. Заканадаўствам прадугледжваліся выпадкі, калі жанчына магла атрымаць нерухомую маёмасць, але яна ішла спадчынніцай другой чаргі. Для шляхцянкі патрабаваўся дазвол на шлюб і дэклараванне яе згоды. У дачыненні да шляхціча гэтыя артыкулы не выкарыстоўваліся. Ён не пазбаўляўся спадчыны, калі жаніўся без згоды бацькоў ці апекуноў. У Статутах не абумоўліваўся выпадак шлюбу праз гвалт адносна мужчыны. Таксама не караўся мужчына за распуснае жыццё і нежаданне жаніцца да 25 год, як гэта прадугледжвалі Статуты 1566 і 1588 гг. для жанчыны вышэйшага саслоўя. Шляхціч мог ажаніцца з жанчынай любога саслоўя і такім чынам надаць шляхецтва жонцы і дзецям, якія нараджаліся ў гэтым шлюбе. Шляхцянка ў выпадку няроўнага шлюбу цярпела страты ў статусе і маёмасці. Пры параўнанні правоў і абавязкаў мужчыны і жанчыны пры заключэнні шлюбу відавочны дыскрымінуючы характар заканадаўства адносна прадстаўніц жаночага полу, што адпавядала эпосе і патрыярхальнаму ладу.

Заканадаўства абараняла сямейную маёмасць ад неадпаведных паводзін нашчадкаў. У асноўным гэта мела дачыненне да асобаў жаночага полу. Калі асоба паводзіла сябе не па статусе, то яна не магла паўнапраўна распараджацца маёмасцю, як гэта належыць. Яе ці пазбаўлялі маёмасці, ці істотна абмяжоўвалі ў маёмасных правах. Статуты ВКЛ паступова ўмешваліся ў сексуальную сферу жыцця шляхты. Напачатку закраналіся дашлюбныя і пазашлюбныя адносіны, вынікам якіх былі незаконнанароджаныя дзеці. Пры гэтым не забаранялася мець такія адносіны без наступстваў, без дзяцей. Яны сталі падлягаць пакаранню пазней.

У Статутах падкрэсленая каштоўнасць сям’і і шлюбу, замацаванае паняцце законнасці шлюбу, абаронена правам яго

трываласць. Такім чынам, была паказаная важнасць інстытута шляхецкай сям’і для дзяржавы і асноўныя напрамак палітыкі адносна сям’і.

Нормы па шлюбных дачыненнях фарміраваліся ў кантэксце сямейнага права ВКЛ. Традыцыі і звычаі ў сямейнай сферы былі ўсталяваныя паступова і не мяняліся кардынальна. Статут 1529 г. замацаваў традыцыі і звычаі, якія склаліся на той час, улічыў судовую практыку. Ён стаў асноўным дакументам, якім кіраваліся суды. Пры гэтым сустракаліся выпадкі, якія паказвалі на неабходнасць далейшай дапрацоўкі заканадаўства. Таму Статут 1566 г. меў больш артыкулаў, прысвечаных шлюбу. Ён адыграў значную ролю ў развіцці сямейнага права ВКЛ. Яго артыкулы з некаторымі зменамі ўвайшлі ў Статут 1588 г. Кадыфікацыя гэтай галіны права адбывалася ў рэчышчы ўсяго заканадаўства, але са сваімі адметнасцямі. Калі паміж Статутамі 1529 г. і 1566 г. адчуваецца істотная якасная розніца, то паміж Статутамі 1566 г. і 1588 г. яна значна меншая. У апошнім зводзе назіраецца пашырэнне фармулёвак і дапрацоўка тэкстаў артыкулаў²⁸². Такім чынам, у другой палове XVI ст. закончылася афармленне нормаў па шлюбных стасунках. Невялікія змены і ўдакладненні ўносіліся соймавымі канстытуцыямі ў XVI—XVII стст.

Раздзел 3. Шляхецкі шлюб: віды, шлюбныя стратэгіі, перадшлюбныя дамовы

Віды шлюбаў у заканадаўстве і практыцы

Віды шлюбаў — назва дастаткова ўмоўная. Аднак заканадаўства і трактаванне ў ім пэўных выпадкаў, якія мелі месца ў тагачасным жыцці, дазваляюць увесці дадзеную класіфікацыю. Вылучаюцца тры асноўныя віды шлюбаў: законны, часткова законны, катэгарычна забаронены. Рэалізацыя заканадаўчых нормаў на практыцы адлюстравалася ў судовых справах і прыватна-прававых дакументах.

Першы від — гэта законны шлюб, пры заключэнні якога былі выкананы ўсе неабходныя патрабаванні: дзяўчыне дадзены пасаг, запісана вена, атрымана згода бацькоў, сваякоў ці апекуноў дзяўчыны. Улічваўся адпаведны шлюбны ўзрост, бралася пад увагу, ці не з’яўляліся мужчына і жанчына сваякамі, ці не знаходзіліся ў шлюбе з іншай асобай. Пры такім шлюбе складаліся адпаведныя дакументы, іх асаблівасці разглядаюцца далей. Да гэтай жа катэгорыі адносім шлюбы з канфліктамі, прычынай якіх сталі маёмасныя праблемы, бо яны не скасоўваліся, а рэгуляваліся адпаведнымі судовымі рашэннямі.

Другі від — часткова законны шлюб, пры заключэнні якога парушаліся пэўныя нормы, што дазваляла прымяняць розныя санкцыі. Да яго адносяцца самавольны шлюб (для шляхцянак), нявенчаны шлюб, міжсаслоўны шлюб (для шляхцянак), шлюб праз згвалтаванне (для шляхцянак). Апошні можна ўключыць у гэты від толькі ў выпадку, калі дзяўчына згодна выйсці замуж за гвалтаўніка. Такія шлюбы наносілі шкоду сацыяльнаму статусу шляхты і прыводзілі да матэрыяльных страт. 3 вышэйзгаданых шлюбаў на практыцы былі распаўсюджаныя нявенчаны і міжсаслоўны шлюбы, асабліва ў XVI ст„ калі інстытут шляхецкай сям’і яшчэ не скончыў сваё фарміраванне.

Пры самавольным шлюбе санкцыі супраць парушальніцы ініцыявала яе сям’я ў выпадку, калі хацела пакінуць сабе маё-

масць дзяўчыны. Аднак падобныя справы сустракаюцца нячаста. Таму складана дакладна вызначыць механізм пазбаўлення пасагу. У1558 г. Шымко Грыбоўскі і яго жонка Алена Міхайлаўна Глінская падалі скаргу на князя Аляксандра Міхайлавіча Глінскага¹, бо ён не выдаў пасаг сваёй сястры з 'А маёмасці. Глінскі праз свайго ўмацаванага засведчыў, што калі яна была ў апецы свайго дзядзькі Сямёна Іванавіча Глінскага, то без ведама яго і сваякоў выйшла замуж за Станіслава Войцехавіча Вайшвіловіча, свайго першага мужа. У якасці доказу быў прадстаўлены ліст дзядзькі, дзе згадваўся гэты выпадак. Грабоўскі і Глінская аргументавалі, што замуж яна пайшла са згоды дзядзькі і сваякоў, але без пасагу. У ранейшай дамове Аляксандр абяцаў выплаціць 22 капы літоўскіх грошаў, аддаць дзеўку Хрысцініцу і дзяціну Хведца. Але гэта не было выканана². Ці меў месца самавольны шлюб з боку Алены, складана вызначыць, бо разгляд справы перанеслі на іншы час. Каб не выдаваць пасаг, яе брат мог несправядліва абвінаваціць сястру.

Настасся Львоўна Эсманаўна, удава Васіля Ружынскага, падала скаргу ва Уладзіміраўскі замкавы суд на сваю дачку Кацярыну³ па прычыне самавольнага шлюбу з Янам Панкоўскім (1566). Апошняя з’ехала з дому, забрала дакументы, рэчы, прысвоіла двор Раговічы⁴. На жаль, змешчаная толькі скарга, а ці разбіралася яна ў судзе і які быў вырак — невядома.

У дамове за 1566 г. навагарадскага ваяводы Паўла Іванавіча Сапегі з Мікалаем Мікалаевічам Сіняўскім і яго жонкай, якая прыходзілася пляменніцай П. Сапегу, Ганнай Міхайлаўнай Сапяжанкай, адзначалася, што яна пайшла замуж за М. Сіняўскага без волі і ведама свайго дзядзькі. Але гэта быў яе другі шлюб. Першы раз Ганна выйшла замуж за Андрэя Пронскага⁵. Пасаг быў ужо атрыманы, забраць яго было немагчыма, але спадчыны шляхцянку маглі пазбавіць. Тым больш што асноўнай прычынай спрэчкі з П. Сапегам была рухомая і нерухомая маёмасць і паперы на яе. Пасрэднікамі ў справе з боку П. Сапегі

¹ Алена была дачкой Міхаіла Іванавіча Глінскага і Пятрухны Пятроўны. Ю. Вольф згадвае толькі яе брата. Wolff J. Kniaziowie. S. 98—91.

² АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 341—351.

³ Сярод нашчадкаў Васіля дачка Кацярына не згадваецца. Wolff J. Kniaziowie. S. 414.

⁴ Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 121—122.

⁵ Wolff J. Kniaziowie. S. 400.

выступілі падскарбі ВКЛ Астафей Валовіч, крайчы ВКЛ Юрый Аляксандравіч Хадкевіч, пісар і маршалак ВКЛ Ян Шымковіч, а ад Сіняўскіх — Аўгуштын Ратундус, каралеўскі сакратар Яраш Сіняўскі і Ян Ляснеўскі⁶.

Заявы пра самавольны шлюб шляхцянкі не заўсёды адпавядалі рэчаіснасці і часам пераследавалі меркантыльныя інтарэсы. Зямянка Гарадзенскага павета, княгіня Таміла Данілаўна Жыжэмская, жонка Рабея Гнайніцкага, праз роднага брата Андрэя Жыжэмскага сведчыла супраць сына Мікалая Рабеевіча і яго швагра Матыса Езафовіча Козыра. Яны сфальсіфікавалі дакументы, каб пазбавіць пасагу яе дачку Аўдоццю, жонку Яна Былінскага. Шляхцянцы быў вылучаны пасаг з маёнткаў Гнойніца і Спушскі. Таміла засведчыла, што не аддаляла дачку ад выправы і лістоў тых не пісала. Дачка пайшла замуж са згоды яе і сына паводле хрысціянскім абраду, шляхецкага звычаю з вяселлем і вянчаннем (1583)⁷. Пазбаўленне сястры пасагу павялічвала спадчыну Мікалая, а калі ў гэтым прымаў удзел швагер, то верагодна, што ён меў у справе сваю долю.

Дачка менскага ваяводы Яна Паца і княгіні Зафеі Вішнявецкай — Ганна — першы раз выйшла замуж за полацкага кашталяна Мікалая Багуслава Зяновіча. Яна аўдавела ў 1621 г. Другім мужам яе стаў Крыштаф Крышпін Кіршэнштэйн. У сувязі з гэтым яе стрыечны брат і апякун Стэфан Пац, пісар ВКЛ, падаў пратэстацыю (1623). У ёй адзначалася, што Ганна выйшла замуж без дазволу і нічога не паведаміла пра шлюб. Падкрэслівалася, што муж не адпавядаў ёй па статусе. Ганна паходзіла з вядомага і ўплывовага роду, a К. Кіршэнштэйн на той час не займаў пасад. Пазней ён стаў паюрскім цівуном. Але гэтая пратэстацыя не прывяла да скасавання шлюбу³.

Выпадак самавольнага шлюбу быў выкрыты падчас судовага працэсу паміж сынам пінскага ладкаморыя Станіслава Цехановіча — Францыскам, віленскім канонікам і уцянскім плябанам Юзафам Пузынем з аднаго боку і смаленскім войскім Тэадорам Бліструбам і яго жонкай Феліцыянай Це-

⁶ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 2. Спр. 18.

⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 9. Арк. 340—341.

’Wolff J. Pacowie: Materialy historyko-genealogiczne. Petersburg, 1885. S. 78—79.

хановічаўнай⁹ з другога боку з-за маёмасці Уцяны (1725). У сям’і смаленскага земскага пісара Гераніма Уладзіслава Цехановіча (?—1712)¹⁰ і Альжбеты Скопаўны нарадзіліся тры дачкі — Марыяна, Ганна і Феліцыяна. Першыя дзве выйшлі замуж за прадстаўнікоў роду Пузынаў. Феліцыяна першы раз выйшла за біржанскага цівуна Юзафа Шэмета. Усе дочкі атрымалі пасагі. Але другі шлюб Феліцыяны з Т. Бліструбам быў супраць волі бацькоў. Гэта паўплывала на рашэнне бацькоў не выдзяляць ёй маёмасці больш, чым яна атрымала, калі выходзіла замуж першы раз. Пасля смерці маці быў знойдзены тастамент, паводле якога маёмасць пераходзіла Бліструбу і яго жонцы. 3 улікам з абставін апошніх западозрылі ў фальсіфікацыі дакумента. Было праведзена апытанне навакольнай шляхты і жыхароў Уцян пра адносіны ў сям’і Цехановічаў. Сведкі казалі пра самавольны шлюб Феліцыяны, яе дрэннае стаўленне да маці (дачка абвінаваціла яе ў зачараванні бацькі, звозе маёмасці), а таксама пра падпісанне тастамента маці ў несвядомым стане. Архіўная справа ўтрымлівае толькі гэтае апытанне, без прысуду. Аднак у выпадку пацвярджэння фальсіфікацыі дакумента і самавольнага шлюбу Феліцыяна не мела права на спадчыну. Яна дзялілася паміж Марыянай, Ганнай і іх дзецьмі¹¹.

Даволі цікавы выпадак зафіксаваны ў дакументах пра самавольны шлюб Ружы Быхаўцаўны¹² са старадубскім чашнікам Адамам Біспінгам¹³. Ён меў месца ў 1745 г. На жаль, выяўлены толькі допыт Р. Быхаўцаўны. Ці апытваўся яе муж і сваякі — невядома. Апытанне праводзілася ў віленскай кансісторыі, у кляштары. На ім прысутнічалі духоўныя асобы: рэгент віленскай

⁹ Urz^dnicy Wielkiego Ksi? stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewödztwo smolenskie XIV—XVIII wiek I Pod red. A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 223.

¹⁰ Ibid. S. 121—122.

¹¹ЛДГА. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 214—222 адв.

¹² Асноўныя ўладанні Быхаўцаў знаходзіліся ў Ваўкавыскім павеце. Захаваўся іх фамільны архіўу: НГАБ у Гродне. Ф. 1664.

¹³ Адам Бісігінг быўсынам Уладзіслава, з 1744 г. займаўпасаду старадубскагачашніка. Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewödztwo smolenskie. S. 241. Пра Біспінгаў гл.: Карпыза В. Род Біспінгаў на Ваўкавышчыне ў XVIII—XIX ст. // Герольд Litherland. 2001. № 2. С. 49—52. Могілкі прадстаўнікоў гэтага роду знаходзяцца цяпер каля касцёла ў вёсцы Струбніца (Мастоўскі раён, Гродзенская вобласць).

семінарыі Францыск Палкоўскі, канонік віленскага кафедральнага касцёла Ян Юзаф Корсак, езуіт Ян Юрага. Падчас допыту высветлілася, што яна добраахвотна з’ехала з будучым мужам, без прымусу і гвалту. Да мужа жанчына добра ставілася і хацела, каб іх таемны шлюб зацвердзілі. На гэты ўчынак яе падштурхнула нежаданне братоў выдаваць яе замуж за А. Біспінга¹⁴.

Калі адбылася працэдура допыту, то можна меркаваць, што на сястру падалі скаргу браты, якія хацелі скасаваць шлюб. Паколькі шлюб быў таемны, то гэта было мажліва. Прымусовы шлюб таксама падлягаў скасаванню. Але жанчына не сведчыла пра прымус. Дакументы прадстаўляюць толькі апытанне Р. Быхаўцаўны, але не ўтрымліваюць выніку справы. Як бачым, падобныя выпадкі былі ў кампетэнцыі духоўных асобаў.

Самавольны шлюб меў месца ў тагачасным жыцці. Але не заўсёды можна прасачыць яго наступствы. Пры гэтым нормы права сваякі маглі выкарыстаць для пазбаўлення шляхцянкі пасагу.

Нявенчаны шлюб даволі доўга пратрываў у шляхецкім асяроддзі, амаль да канца XVI ст. Шлюб у ВКЛ меў свецкі характар, таму вянчанне не было абавязковым элементам. Пры заключэнні шлюбу большае значэнне мела адпаведнасць традыцыям і ўпарадкаванне маёмасных дачыненняў паміж бакамі. Нявесце даваўся пасаг¹⁵, жаніх запісваў ёй вена, захоўваліся ўсе традыцыі: заручыны, вяселле. Адсутнічала толькі вянчанне. Такі шлюб не лічыўся ганебным і не абражаў жанчыну. Ён не з’яўляўся перашкодай для наступнага венчанага шлюбу. Скасаваць такі шлюб было значна прасцей, чым венчаны. Аднак па статусе нявенчаны шлюб саступаў венчанаму¹⁶, дзеці маглі не атрымаць шляхецкі статус і спадчыну.

Стаўленне да нявенчанага шлюбу як шлюбу ніжэйшага статусу прасочваецца ў судовых справах'⁷. Пры вырашэнні маёмасных пытанняў пытанне шлюбу станавілася актуальным. Пасля

¹⁴ Прозвішчы і імёны братоў не названыя. Але са справы вынікае, што Ружа Быхаўцаўна знаходзілася ў іх апецы. НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 3.

¹⁵ Пры скасаванні нявенчанага шлюбу Яцка і Баіданы Захар’еўны было адзначана, што яна ўнесла ў дом мужа пасаг, які ён абавязаны ёй вярнуць. АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Внльна, 1890. С. 72.

¹⁶ Владлммрсюій-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 48—53; Лаппо H.J4. Велнкое княжество Лнтовское. С. 251; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa maizenskiego. S. 89,91—147.

¹⁷ Bardach J. Swiecki charakter zwyczajowego prawa maizenskiego. S. 97.

смерці мужа валынскую зямянку Красоўскую і яе сына выгналі з маёнтка яго брат Пятрушка Мушаціч і другі сын мужа Івашка. Пры разглядзе справы высветлілася, што Красоўская — нявенчаная жонка. Для суда гэта была дастатковая прычына для яе выгнання з маёмасці (1496)¹⁸. Баярын Самілішскай воласці Андрэй Івашковіч і яго нявесткі скардзіліся на дзяцей дзядзькі Кундрата — Станэля, Мікалая, Юхну, Дашка, Мацка і Кахну, якія былі народжаныя ад нявольніцы Доні (1514). Пасля смерці іх бацькі яны валодалі яго айчыстай маёмасцю. Скаржнікі даказалі, што дзеці Кундрата не маюць права ёю валодаць, бо яны адносяцца да катэгорыі нявольнай чэлядзі, а іх маці не вянчалася з Кундратам, адпаведна не магла набыць статус шляхцянкі. Пазней мужчына ажаніўся з шляхцянкай і вянчаўся з ёй, але дзяцей у шлюбе не было. Пры жыцці Кундрата дзеці Доні не прэтэндавалі на маёмасць і шляхецтва, не былі супраць другога шлюбу бацькі. У сувязі з гэтымі абставінамі суд прыняў бок А. Івашковіча, і яму перадалі маёнтак¹⁹.

Падобная справа мела месца пасля прыняцця Статута 1529 г. У Гарадзенскім замкавым судзе разглядалася справа пра айчыстую зямлю паміж Сакам і Цімошам Мітковічамі, з аднаго боку і Аверкам Радзівонавічам, Пашкам Манілавічам і Васком Герасімавічам з другога боку. Мітковічы спрабавалі вярнуць зямлю, якая належала іх бацьку. Маці прыходзілася нявенчанай жонкай бацьку, таму гарадзенскі староста Юрый Мікалаевіч Радзівіл прысудзіў зямлю сваякам. Яго рашэнне было пацверджанае гаспадарскім прывілеем і Гарадзенскім замкавым судом (1541)²⁰. Аднак Мітковічы захавалі свой статус (іх называлі гаспадарскімі баярамі) і імя пабацьку²¹, адносна іх не ўжываўся тэрмін «бенкарты».

Становішча нявенчанай жонкі пасля смерці мужа было даволі хісткім. Гарадзенскі баярын Антон Хадаровіч падаў скаргу на сваю нявестку Ульку Федкаўну за тое, што яна, з’яўляючыся нявенчанай жонкай сына Сенькі, засталася жыць пасля яго смерці ў доме, не хацела адтуль зыходзіць і да таго ж зрабіла шко-

^l8Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6 / Parenge A. Baliulis. Vilnius, 2007. P. 143.

^І9РЙБ. T. 20. Лшовская метрмка. T. 1. Петербург, 1903. С. 128—129.

²⁰ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Внльна, 1890. С. 179.

²¹ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa maizehskiego. S. 93—94.

ду гаспадарцы (1556). На судзе Улька спрабавала даказаць, што яна вянчалася з мужам, і абяцала прывесці ў якасці сведкі святара²². Але на наступныя пасяджэнні суда жанчына не з’явілася і не прывяла сведку. Таму па прысуду яна разам з дзіцём павінна была пакінуць дом свёкра²³.

Аднак у іншым выпадку муж паклапаціўся пра дабрабыт сваёй нявенчанай жонкі на выпадак смерці. Паводле тастамента берасцейскага шляхціча Станіслава Яновіча Мрочкі Пелагеі Андрэеўне Старадоўшчанцы і іх дзецям — Аляксандру, Ермагену, Раіне і Аксім’і дарыўся маёнтак Ілковічы. Прычым апекунамі для гэтых дзяцей былі прызначаныя два сыны ад першага венчанага шлюбу — Адам і Якуб (1586)²⁴. Тастамент быў унесены ў кнігі Берасцейскага земскага суда, значыць, набыў законную моц. Дзеці ад нявенчанага шлюбу не толькі не згубілі статус, а яшчэ і атрымалі маёмасць ад бацькі.

Крынскі мешчанін Сак Белавіч падаў скаргу на шляхціча Гарадзенскага павета Івана Вешаневіча (1568). Сын апошняга ажаніўся з яго дачкой Матрунай. У сям’і нарадзілася дачка. Пасля (невядома, па якой прычыне) муж выгнаў яе з дому, а пасагавыя рэчы (тканіны, ручнікі, жаночыя і мужчынскія сарочкі, грошы, гусей і інш.) пакінуў сабе. Мешчанін патрабаваў рэчы і кампенсацыю выдаткаў на вяселле за піва і мяса. Іван Вешаневіч адказаў, што Матруна жыла з сынам у нявенчаным шлюбе, а калі яна пайшла з дому, то ўсё было вернута. Сітуацыя стварылася такая, што было толькі слова аднаго боку супраць другога, а сведак не было. У сувязі з гэтым была прызначаная прысяга, якую Іван прайшоў. Яго вызвалілі ад адказнасці²⁵. Хоць шлюб быў нявенчаны, аднак вяселле было спраўленае і пасаг дзяўчына атрымала. Шлюб быў «скасаваны» сыходам мяшчанкі. Верагодна, паходжанне дзяўчыны і вызначэнне шлюбу як нявенчанага

²² У той час яшчэ не было практыкі весці метрычныя кнігі па шлюбах, таму для доказу венчанага іплюбу патрабаваліся сведкі. Гэта маглі быць асобы як свецкія, так і духоўныя. Так, напрыклад, ейшышскі дзяржаўца Андрэй Давойна сведчыў, што дачка Багдана Літавора Храптовіча Ганна — венчаная жонка Юрыя Осціка. РНБ. Т. 20. Лмтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1172—1173.

²³ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Внльна, 1890. С. 406; Владаммрскмй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 49; Лаппо J4.M. Велнкое княжество Лнтовское. С. 251—252.

²⁴Тастаменты шляхты і мяіпчан Беларусі другой паловы XVI ст. С. 95—96.

²⁵ Дакумент моцна пашкоджаны. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 22—22 адв.

паўплывала на тое, што справу вырашылі праз прысягу. Прычым судзіліся бацькі, а не муж і жонка.

Уступленне ў венчаны шлюб становіцца важным для доказу сваіх правоў у судах. Іван Аўлачымскі пры аспрэчванні права апекі ў Яна Лахоўскага абвінаваціў яго ў нешляхецкім паходжанні (1591). У адказ быў прадастаўлены ліст з духоўнага і свецкага судоў, дзе адзначалася, што Ян — сын Якуба Лахоўскага і Ганны Валуцкай, якія заключылі шлюб па звычаі і ў касцёле. 1. Аўлачымскаму прысудзілі грашовае спагнанне за неабгрунтаванае абвінавачанне²⁶.

Найбольшае значэнне для насельніцтва мела выкананне традыцыйных абрадаў. Сям’я прызнавалася ў грамадстве толькі пасля вяселля. Таму вянчанне даволі доўгі час не ўспрымалася як абавязковы элемент. А калі яго ўвялі ў абрадны цыкл, то яно мела ў большасці фармальны характар²⁷.

Свецкі шлюб можна назваць «пробным» шлюбам. Ён даваў магчымасць зведаць, што такое сямейнае жыццё. Да канца XVI ст. ніводная з хрысціянскіх канфесій не змагла кантраляваць прыватнае жыццё шляхты. Сваімі ідэямі Адраджэнне таксама спрыяла захаванню нявенчанага шлюбу. Толькі ў канцы XVI сг. адбываюцца комплексныя змены ў заканадаўстве, рэлігіі, грамадскай думцы, якія стварылі неспрыяльныя ўмовы для існавання нявенчанага шляхецкага шлюбу.

Для феадальнага грамадства характэрная наяўнасць пэўнай варожасці паміж саслоўямі, што фарміравала адпаведнае стаўленне да мезальянсу. Хаця ў Нямеччыне няроўны шлюб выкарыстоўваўся паміж заможнымі і беднымі сялянамі для ўмацавання кліентэльных адносін²⁸. У заканадаўстве ВКЛ прадугледжваліся санкцыі супраць міжсаслоўнага шлюбу. Пачатак быў пакладзены Статутам ВКЛ 1566 г. Але варта адзначыць, што шляхецкае грамадства з цягам часу ўсё больш негатыўна ставілася да міжсаслоўных шлюбаў. Таму нават дробная шляхта імкнулася іх пазбягаць. На гэта паўплывала культурна-рэлігійная сітуацыя ў краіне, прыняцце Статута 1588 г„ афармленне шляхецкага саслоўя і адпаведна інстытута шляхецкай сям’і. 3 сярэдзіны XVI ст. можна гаварыць пра саслоўную эндагамію вышэйшага

“НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 88—88 адв.

²⁷ Левнцькяй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 215.

²⁸Сэбйан Д.У Взаммовыручка н кумовство: родственные связн в Неккархаузене П

Семья, дом м узы родства в лсторнм / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СП6., 2004. С. 243—269.

грамадства ВКЛ. Пры гэтым шляхецкае асяроддзе не стала абсалютна закрытым.

Упершыню выпадак саслоўна няроўнага шлюбу ў беларускай гісторыі быў апісаны ў летапісах. Князь Ягайла выдаў замуж сваю сястру Марыю за былога пекара Вайдылу, які пасля стаў лідскім намеснікам²⁹. Шлюб Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівілаўны таксама быў успрыняты сучаснікамі як няроўны³⁰. Гэтаму шлюбу супраціўляліся і ў Кароне, і ў ВКЛ. Яго абмяркоўвалі на Петркаўскім сойме (1548). Вялікі князь літоўскі і кароль польскі вымушаны быў апраўдвацца перад шляхтай. Ён апеляваў да рэлігійных палажэнняў адносна шлюбу, згодна з якімі ад Бога кожны мае права ўзяць жонку, а як хрысціянін ужо не можа развесціся. Надалей Жыгімонт Аўгуст абяцаў больш нічога не рабіць без парадаў шляхты³¹. 3 пункту гледжання тагачаснага польскага грамадства, Барбара Радзівілаўна не адпавядала ролі каралевы. Гэты шлюб парушаў усе нормы маралі³². Акрамя таго, ён быў заключаны таемна, што не дазвалялася каталіцкай царквой. Варта адзначыць мужныя паводзіны Жыгімонта Аўгуста. Дзеля сваёй жонкі ён пайшоў супраць сям’і і грамадства, прыклаў шмат намаганняў для захавання пілюбу і надання статусу каралевы Барбары. Пазней на соймах 1573 і 1576 гг. былі прынятыя пастановы для Генрыха Валезы і Стэфана Баторыя, што кароль Рэчы Паспалітай не мае права браць шлюб без волі і рады двух народаў³³.

Выпадкі міжсаслоўнага шлюбу мелі месца не толькі сярод вялікіх князёў Сын віленскага ваяводы і канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Станіслаў (?—1531), пенянскі і ўшпольскі староста ажаніўся з малодшай дачкой уплывовага і заможнага кракаўскага мешчаніна Якуба Бонара — Магдаленай. Сям’я паходзіла з Ня-

²’ПСЛР. Т. 32. М„ 1968. С. 64; ПСЛР. Т. 35. М„ 1980. С. 61—62,85,98,133,155,202,224. “ПСЛР. Т. 35. М„ 1980. С. 171—172, 282; Kuchowich Z. Barbara Radziwiüowna. Lodz, 1982. S. 34—38.

³¹ Копія соймавага дыярыуша не ўтрымлівае нумарацыі старонак. Biblioteka Körnicka. Rps. 253.

³² Сліж Н. Сексуальнае жыодё шляхты Вя лікага княства Літоўскага ўХ\Т—XVIII стст. / / Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятыў «Брама». Мінск, 2001. С. 143—144; Golinski J. Barbara і Zygmunt August. Renesansowe kroniki i listy o milosci tragicznie spetnionej 11 Mi^dzy Zachodem a Wschodem. Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego. T. II. Warszawa, 2003. S. 191—198.

³³ Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619.// Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228. K. (186).

меччыны. У перадшлюбнай дамове быў вызначаны пасаг у памеры 12 000 дукатаў. У 1527 г. Магдалена запісвалася як жонка Станіслава. Але шлюб пратрываў нядоўга з прычыны заўчаснай смерці жонкі. Праз тры гады Радзівіл ажаніўся зноў³⁴. Гэта даволі цікавая сітуацыя, калі сын канцлера жэніцца з мяшчанкай. Дзеці ад такога шлюбу не трацілі шляхецтва, а сума пасагу мела больш значэнне, чым паходжанне нявесты.

Полацкі мешчанін Сямён Савіч бьгў жанаты з дачкой баярына Полацкага павета Марціна Проселка — Ганнай. Шлюб іх не склаўся, іх развёў полацкі епіскап Міхайла. Аднак былы муж падаў на Ганну скаріу пра сыход з дому па невядомай прычыне і крадзежы яго рэчаў: каўнера, пярловых брамак і інш. Епіскап прысутнічаў на судзе і пацвердзіў развод. Гэта і была прычына, па якой Ганна пераехала да бацькі. Жанчына пад прысягай сведчыла, што гэта былі яе ўласныя рэчы, і такім чынам была вызваленая ад адказнасці (1533)³⁵.

Пагадненне паміж гарадзенскім мешчанінам Янам Ілько і шляхцічамі Андрэем і Мікалаем Багдановічамі Варонамі з Троцкага павета сведчыць пра міжсаслоўны шлюб. Іх брат Іван ажаніўся з дачкой Яна Ілько (1539). Верагодна, Іван прызначыў цесця выканаўцам апошняй волі, 6о пасля яго смерці браты атрымалі прызначаныя ў тастаменце ім і іх сястры Ганне рэчы. Частка, што належала малодшай сястры Багумілы, якая жыла пры Іване, засталася ў Ілько, бо ён пакінуў сястру ў сябе і абавязаўся выдаць замуж³⁶.

Спроба выкарыстаць заканадаўчую норму па міжсаслоўным шлюбе была зафіксаваная ў Гарадзенскім земскім судзе ад 14 красавіка 1583 г.³⁷ Звярнуліся ў суд Шымко Аляхновіч Эйсімант і яго сыны — Мікалай, Лаўрын, Шчапан, Станіслаў, Мацей, Грыгорый Эйсіманты, жонка Станіслава Талочкі — Галена Пятроўна Эйсімантаўна, Міхайла Андрэевіч і Андрэй Абражэвіч Эйсіманты. Яны скардзіліся на Яна Міклашэвіча Пляневіча, гаспадарскага стральца з сяла Завадзічы (Гарадзенскі павет), і на яго жонку Ганну Пятроўну Цыдзікаўну, а таксама на Леваша Андрэевіча, гаспадарскага стральца з сяла Жыдомля (Гарадзенскі павет), і на яго

^MPtasnik J. Bonerowie // Rocznik Krakowski. 1905. T. VII. S. 55.

³⁵ Беларускі Архіў. Т. 2. (XV—XVI стст.). Мн„ 1928. С. 269.

^ЖАВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1890. С. 15—16.

³⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 9. Арк. 598—602. Сліж Н. Міжсаслоўны шлюб: выпадак з судовай справы 1583 г. С. 152—153. Далей па тэксце спасылкі не прыводзяцца, бо разбіраецца толькі адна гэтая справа.

жонку Дароту Стасеўну Эйсімантаўну з-за маёнткаў Порхавы Камень, Яўнолеўшчына Эйсімантаўшчына (Гарадзенскі павет).

Абставіны справы, з пункту гледжання пакрыўджанага боку, наступныя. Ганна Пятроўна Цыдзікаўна, шляхцянка і на той час уладальніца маёнтка, у 1555 г. выйшла замуж за «простага чалавека» Я. Пляневіча. Як гэта было прынята, маці Касюта Яўнулеўна Эйсімантаўна — жонка Пятра Цыдзіка і стрыечная сястра вышэйзгаданых Эйсімантаў, дала пасаг сваёй дачцэ. 10 сакавіка 1572 г. пасля смерці маці Ганна разам з памочнікамі гвалтоўным чынам забрала сабе дом маці і Яўнолеўшчыну Эйсімантаўшчыну. У 1566 г. Дарота Стасеўна Эйсімантаўна выйшла замуж за Леваша Андрэевіча і ўзяла ў бацькі Стаса Яўнулевіча і брата (у справе імя не згадана) выправу. Пасля іх смерці (10 сакавіка 1572 г.) шляхцянка з прыслугай «наехала» на маёнтак Порхавы Камень і прыўлашчыла яго. Ганна і Дарота абвінавачваліся ў незаконным утрыманні шляхецкай маёмасці, бо выйшлі замуж за людзей «простага стану», а таксама ў руйнаванні маёнткаў.

Усе Эйсіманты, узгаданыя ў справе, мелі агульнага продка Аляхно, у якога былі сыны — Шымко, Яўнул, Андрэй і Амбражэй. Яўнул пакінуў пасля сябе дваіх дзяцей: Стаса і Касюту, якія атрымалі ў спадчыну нерухомую маёмасць. I так здарылася, што іх асноўнымі спадкаемніцамі сталі дочкі, якія выйшлі замуж за стральцоў. Толькі Галена, другая дачка Касюты, выйшла замуж за шляхціча Станіслава Талочку. Яна разам з Шымко і сваімі шматлікімі дзядзькамі прэтэндавала на маёнткі [сваяцкія сувязі гл. у табліцы].

Эйсіманты

(Генеалагічная табліца зробленая на падставе судовай справы)

Шымко

Аляхно __| _

I

Андрэй

Стас,       Міхайла

?—1572

I

Амбражэй

I

Андрэй

Яўну"

Касюта, ?—1572 х Пётр Цыдзік

Ганна х1555 Ян Пляневіч

Галена

х Станіслаў

Талочка

Дарота   сын, ?—1572

х 1566 Леваш Андрэевіч

г------------ 1—

Мікалай  Лаўрын

I Шчапан

I               1 I^-

Станіслаў     Мацей

--- 1

Грыгорый

У сувязі з тым, што абедзве жанчыны — Ганна і Дарота — выйшлі замуж за людзей нешляхетнага паходжання, яны страчвалі права на шляхецкія вольнасці і магчымасць карыстацца нерухомай маёмасцю. Маёнткі пераходзілі да блізкіх сваякоў ці дзяцей (па ўдаве). Аднак тыя павінныя былі выплаціць грошы з маёмасці (Статут ВКЛ 1566 г. Р. 5. Арт. 11). Скаржнікі былі сваякамі Ганны і Дароты і мелі права на гэтыя маёнткі. Варта адзначыць, што, паводле апісання, прыведзенага ў справе, Порхавы Камень, Яўнолеўшчына Эйсімантаўшчына былі невялікімі маёнткамі, на тэрыторыі якіх знаходзіліся жылыя дамы, гаспадарчыя пабудовы. Выказаныя сваякамі прэтэнзіі да жанчын былі абсалютна слушныя, і паводле заканадаўства яны павінныя былі атрымаць маёнткі. Тым больш скаржнікі згадвалі, што ранейшы суд прысудзіў ім гэтую маёмасць. Інтарэс Эйсімантаў быў відавочным: яны былі з небагатай шляхты і хацелі хоць крыху павялічыць свае валоданні.

Аднак суд даў магчымасць выказацца Ганне і Дароце і нават прадставіць сведак. У 1572 г. маці Ганны яе Касюта, бацька Дароты Стас і брат памерлі ад маравой пошасці. Напярэдадні смерці бацькі (Касюта Эйсімантаўна і Стас Эйсімант) напісалі тастаменты, у якіх маёмасць пакінулі за Ганнай і Даротай, а Ян Пляневіч і Леваш Андрэевіч прызнаваліся як зяці. Дакументы былі актыкаваныя ў Гарадзенскім судзе³⁸. Пасля смерці бацькоў спадкаемніцы разам з сужэнцамі выконвалі земскую і вайсковую службы са сваіх маёнткаў, пра што сведчылі адпаведныя квіты. Возны Міхаіл Кашчыч Карчыцкі, Максім Струпінскі і Міхналевіч пацвердзілі нясенне службы з 1572 г. і валоданне маёнткамі жанчынамі з гэтага часу. Прадстаўленыя квіты і сведкі выступілі на карысць Ганны і Дароты, што значна ўзмацніла іх пазіцыі ў вачах земскага суда.

Перад вынясеннем прысуду ў справе шмат увагі было засяроджана на пазбаўленні шляхцянкі права валодання нерухомай маёмасцю паводле заканадаўства ВКЛ, калі яна выйшла замуж не за шляхціча. Аднак судовы вырак у дадзенай сітуацыі быў даволі нечаканым. Суд разгледзеў усе абставіны справы і звярнуў сваю ўвагу на тое, што шляхцянкі скарысталіся жалем бацькоў да сябе, але прысудзіў пакінуць маёмасць Ганне і Дароце! Аргументы суддзяў былі наступныя. Па-першае, выйшаў тэрмін

³⁸ Крыніца не пазначае, які гэта быў суд: земскі ці гродскі.

земскай даўніны — 10 год: выпадак здарыўся ў 1572 г„ а скаржнікі звярнуліся ў суд толькі ў 1583 г. Гэта азначала, што калі нехта валодаў маёнткам 10 год і ніхто за гэты час на яго не прэтэндаваў, то ён захоўваўся за гэтым уладальнікам. Чаму Эйсіманты чакалі 10 год, каб звярнуцца ў суд, невядома. Падаўжаўся тэрмін земскай даўніны з-за нясення службы, непаўналецця скаржнікаў. Аднак Эйсіманты да гэтых абставін не апелявалі. Па-другое, у скарзе адзначалася, што шляхцянкі захапілі маёмасць гвалтоўным чынам, што не атрымала дакументальнага пацвярджэння. Гарадзенскі земскі суд пакідаў за Эйсімантамі права абскардзіць рашэнне суда ў Галоўным Трыбунале ВКЛ. Такі прысуд суда азначаў, што жанчыны не толькі не страцілі свае маёнткі, але таксама захавалі за сабой і сваімі сем’ямі шляхецкія правы.

Дадзеная судовая справа выкрывае даволі цікавыя абставіны справаводства. 3 аднаго боку, шляхцянкі парушылі заканадаўчыя і маральныя нормы — выйшлі замуж за стральцоў. А з другога боку, увесь гэты перыяд яны добра гаспадарылі ў маёнтках і выконвалі з іх службы. Тое, што сваякі звярнуліся ў суд пазней тэрміну, сыграла на карысць шляхцянак. Хоць «амаральныя» паводзіны Ганны Цыдзікаўны і Дароты Эйсімантаўны былі асуджаныя, але яны не сталі прычынай для пазбаўлення жанчын маёмасці.

Пратэстацыя Зінові Пачобутаўны, жонкі Грынькі Пяцельціча, у Гарадзенскім земскім судзе выкрыла цікавыя абставіны шлюбу яе сястры Аўдоцці Міткоўны Пачобутаўны. Яна, супраць усталяванага права, выйшла замуж за «мужыка» Трахіма Карнеевіча, падданага князя Юрыя Радзівіла, мазырскага старосты. Ён паходзіў з сяла Белева. Карыстаючыся тым, што сястра не ведала законаў, Аўдоцця намовіла яе напісаць ліст продажу на маёнтак Пачобутаўскі за суму 40 коп літоўскіх грошаў і актыкаваць яго ў кнігі Гарадзенскага гродскага суда. Зіновя засведчыла, што не прадавала маёмасць (1597)³⁹. У кнігах не прадстаўлена рашэнне па справе. Але, верагодна, Аўдоцця ведала пра наступствы такога шлюбу, таму і вырашыла атрымаць маёнтак падманным чынам — фіктыўным продажам.

Акрамя вышэйзгаданых міжсаслоўных шлюбаў, варта адзначыць, што ў шляхецкім грамадстве лічыліся няроўнымі шлюбы ўнутры шляхецкага грамадства, калі муж і жонка не адпавядалі

³⁹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 520 адв.

адно аднаму па маёмасным і сацыяльным статусе. Так, Ганна Радзівілаўна выйшла першы раз за Станіслава Кішку. Пасля смерці мужа яна разгарнула гаспадарчую дзейнасць, у выніку чаго стала адной з самых заможных жанчын ВКЛ. Але, калі ў 1574 г. Ганна стала жонкай Крыштафа Андрэевіча Садоўскага, які паходзіў з дробнай падляшскай шляхты, гэта выклікала адмоўную рэакцыю сына Яна Кішкі і атачэння. Ён забраў у маці маёмасць, збіў слуг. Сама яна была вымушаная хавацца ў Старой Вёсцы, што недалёка ад Венграва (Польшча). Пры гэтым супрацьпраўныя дзеянні Я. Кішкі не былі асуджаныя і пакараныя. У выніку Ганна страціла статус, пераўтварылася ў шляхцянку сярэдняй заможнасці⁴⁰. Статус удавы і заможнасць далі ёй магчымасць выбраць у сужэнцы таго, хто падабаўся. Аднак гэта не азначала, што грамадства прыме яе новага мужа і не пакарае за «свавольства». Высокі маёмасны ўзровень не стаў абаронай, асабліва калі Ганну Радзівілаўну так хутка яго пазбавілі.

Трэці шлюб Марыяны Нарушэвічаўны справакаваў скандал. Першы раз яна выйшла замуж за абознага ВКЛ Юрыя Караля Хадкевіча, другі — за жамойцкага старосту Міхаіла Паца. Трэцім абраннікам стаў ваўкавыскі скарбнік Ян Казімір Качаноўскі, чый статус яўна не адпавядаў статусу жонкі (1701). Сваякі абурыліся паводзінамі М. Нарушэвічаўны. Асабліва негатыўна да гэтага паставіўся менскі староста Крыштаф Завіша. Ён абвінавачваў Я. Качаноўскага ў крадзяжы скарбу, чараванні жонкі з мэтай ажаніцца, няроўнасці шлюбу і інш. К. Завіша атрымаў дэкрэт ад нунцыя пра незаконны шлюб і звёз М. Нарушэвічаўну ў свой маёнтак Мажэйкава. Я. Качаноўскі двойчы наязджаў на маёнткі Мажэйкава і Раготнае, але беспаспяхова. Менскі староста адпомсціў: напаў на яго ў Мажэйкаве. Я. Качаноўскі збег у Жалудок, схаваўся ў скляпеннях касцёла, дзе яго знайшлі і забілі (1702)⁴¹.

У міжсаслоўных шлюбах былі заўважаныя і шляхцічы. Некаторыя з іх сталі ганьбай для сям’і, выклікалі негатыўную рэакцыю сваякоў. Аляксандр Вароніч Баратынскі падаў скаргу ў Луцкі

⁴⁰ Zawadzki J. Anna z Radziwiliow Kiszczyna, 2° v° Sadowska — burzliwe losy dziedziczki fortuny II Wladza i prestiz. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Bialystok, 2003. S. 381—392.

⁴¹ Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody minskiego (1666—1721) / Oprac. J. Bartoszewicz. Warszawa, 1862. S. XVIII—XXI; Wolff J. Pacowie. S. 208—212.

гродскі суд па прычыне страты спадчыннай маёмасці з-за бацькі Вароны Баратынскага (1586). Апошні быў тройчы жанаты. Яго сямейнае жыццё не выклікала нараканняў, пакуль не звязаўся са сваёй кухаркай Марушкай Ільяшоўнай. В. Баратынскі стаў піць, марнаваць грошы, выплачваць яе пазыкі. Скарга падае некаторыя звесткі з біяграфіі Марушкі. Яна была тураўскай мяшчанкай, лічылася «п’яніцай і распусніцай». Спачатку Марушка была замужам за Зоркам, служэбнікам валынскага ваяводы Канстанціна Астрожскага. Уцякла ад яго ў «казацтва». Была там нейкі час, а пасля вярнулася на Валынь. Нарабіла стратаў розным асобам, a В. Баратынскі іхкампенсаваў⁴². Які быўвынік справы—невядома.

Жонка гарадзенскага земскага падсудка Станіслава Сапоцькі (?—1663) — Канстанцыя Канстанцінаўна Рабееўна Гнайніцкая (?—1675) — у сваім тастаменце згадала цікавыя абставіны шлюбу сына Юзафа. На той час ён знаходзіўся ў незаконным, нявенчаным шлюбе з «нявольніцай і блудніцай (nierz^dnica)». Гэтыя стасункі сталі ганьбай для маці і роду Сапоцькаў. За гэта Юзаф быў пазбаўлены спадчыны. Сваю частку ён мог атрымаць толькі пасля адмаўлення ад такога шлюбу. Уся маёмасць была аддадзеная старэйшаму сыну Аляксандру, смаленскаму скарбніку і гарадзенскаму гродскаму пісару⁴³. Рашэнне маці для таго часу было заканамерным, бо шлюб быў нявенчаным, з жанчынай непрыстойных паводзін. На жаль, гэты тастамент — адзінае сведчанне пра гэты шлюб. У дакуменце не прадстаўлены абставіны справы. Але, тым не менш, гэта бьгў ганебны і няроўны шлюб, з-за якога маці пазбавіла сына спадчыны.

Мяшчанская эліта імкнулася мець шлюбныя стасункі са шляхтай. Такім чынам іх дочкі, а пасля ўнукі набывалі іншы статус у грамадстве. Пабраліся шлюбам гарадзенскі шляхціч Фёдар Даманоўскі і Марта Рамановічаўна Кудаеўская (?—1591)⁴⁴. Дачка гарадзенскага бурмістра Івана Рамановіча⁴⁵ Ганна выйшла замуж за гарадзенскага шляхціча Івана Пуціўляніна Свяцкага. Яго бацька Грыгорый Іванавіч за пасаг у суме 60 коп літоўскіх грошаў запісаў нявестцы 200 коп вена на частцы сына на Свяцку (1575). Іван перанёс вена на Ліпкупяны (Троцкі павет) як на

⁴² Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кйев, 1909. С. 632—634.

⁴³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 49. Арк. 304—307 адв.

⁴⁴ НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 11. Арк. 54 адв.—57.

⁴⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 6—11. Іван прыходзіўся родным братам Марце.

14 сваіх маёнткаў (1574). За добрае да сябе стаўленне падарьгў жонцы фальварак Лаздзея⁴⁶.

Шляхціч Лідскага павета Якуб Якубавіч Гадлеўскі ажаніўся з дачкой гарадзенскага бурмістра Багдана Міхайловіча — Кацярынай. Яна ўнесла пасаг у памеры 200 коп літоўскіх грошаў. За гэта ёй было запісанае вена (22 студзеня 1592 г.). Паводле Статута ВКЛ 1588 г. яно павінна было складаць 400 коп разам з прывенкам. Але са згоды бацькі і Кацярыны толькі 200 коп было запісана на маёнтку Казюлішкі (Лідскі павет). Паводле ўмовы, пасля смерці Я. Гадлеўскага нашчадкі выплачвалі 200 коп. У выпадку ранейшай смерці жонкі і адсутнасці ў сям’і дзяцей пасаг вяртаўся бурмістру. Але пры наяўнасці нашчадкаў 200 коп адыходзілі ім. Кацярына не мела права адпісаць грошы самастойна, без дазволу бацькі⁴⁷. Такая агаворка сустракаецца вельмі рэдка і супярэчыць заканадаўству. Яна магла з’явіцца ў сувязі з няроўным шлюбам.

Яшчэ адзін выпадак. Менскі бурмістр Янсевіч ажаніў сваю ўнучку з рэгентам гродскай канцылярыі Радкевічам (1698)⁴⁸.

Хутчэй заўсё матэрыяльнае становішча, нежаданне дажываць век аднаму сталі прычынамі для жаніцьбы з сялянкай. Шляхціч Гарадзенскага павета Марцін Філіпавіч Эйсімант, каталік, другі раз ажаніўся з жанчынай «простага стану» Палоніяй. Жонцы падарыў 10 злотых за дагляд яго падчас хваробы (1696)⁴⁹.

Міжсаслоўныя шлюбы мелі месца нават у XIX ст. Збяднелая шляхта ахвотна раднілася з заможнымі сялянамі. Але рознасць у паходжанні змывалася геральдычным хрышчэннем. Як «дзікі» звычай шляхты Меншчыны апісаны абрад «набілітацыі» селяніна ў лісце Яўстахія Тышкевіча да Жыгімонта Глогера (22 ліпеня 1872 г.). Перад ад’ездам да царквы жаніх павінны быў прапаўзці паміж ног сваячніцы нявесты і нарадзіцца ў новым сацыяльным статусе. Абрад адбываўся публічна, каля дзвярэй⁵⁰. Звычай гэты

“НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 100 адв.—106 адв.

⁴⁷ Дакумент быў актыкаваны ў кнігі Лідскага земскага суда 23 студзеня 1592 г., a 28 кастрычніка 1595 г. унесены ў кнігі Гарадзенскага земскага суда. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Снр. 13. Арк. 720—721.

“ Pamietmki Krzysztofa Zawiszy. S. 56.

⁴⁹Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей (далей — ГДГАМ). КП 8735.

⁵⁰ «Porög udany nobilitacyjny». «...przed wyjszdem do cerkwi w drugie izbie, stara baba, jakac ciotka czy tez babka panny-mlodej, zajadla szlachcianka, niechluna i obrzydliwa, stangnela we drzwiach i publicznie, z pewnym rodzajem dumy, podjawszy do naga swoj^ bielizn^ az do pasa, rozstawila nogi, a pan mlody z drugiej izby przechodz^c no narzeczonej

даволі старажытны, сімвалізуе роды. Месца яго выканання — парог — абранае невыпадкова, яно сімвалізуе мяжу пераходу.

Міжсаслоўныя шлюбы лічыліся няроўнымі і неадпаведнымі статусу. Да іх адносілі шлюбы ўнутры шляхецкага саслоўя, калі сацыяльны і маёмасны ўзроўні сужэнцаў былі неадпаведныя. Вышэйапісаныя прыклады прадстаўляюць не заканамернасць у няроўных шлюбах, а іх наяўнасць і варыятыўнасць. У перыяд фарміравання шляхецкага грамадства яны, канечне, мелі месца ў большых маштабах, чым у пазнейшы час.

Шлюб праз згвалтаванне — з’ява нетыповая. Упершыню такі выпадак у беларускай гісторыі занатаваны ў летапісах, калі князь Уладзімір забіў сям’ю Рагвалода, а яго дачку Рагнеду прымусова ўзяў у жонкі⁵¹. Але падобныя ўчынкі былі ўласцівыя і іншым уладарам. Баляслаў I у выправе на Кіеў згвалтаваў дачку кіеўскага князя Прадславу. У падобных выпадках жанчына ўвасабляла сабой сваю краіну. Улада над ёй азначала ўладу над краінай, якую перамаглі⁵². He па сваёй волі пайшла замуж Бірута за вялікага князя Кейстута⁵³.

Т. Чацкі, спасылаючыся на А. Ратундуса, адзначае, што шлюбы праз згвалтаванне былі вельмі рэдкім выпадкам. Адзін меў месца ў перыяд панавання Жыгімонта Старога, калі мужчына згвалтаваў дзвюх жанчын, і яны выказалі жаданне выйсці за яго замуж. Але, невядома, чым скончылася справа⁵⁴.

Нават скаргі пра згвалтаванне рэдка траплялі ў судовыя кнігі. Гаспадарскі баярын Мікалай Андрэевіч падаў скаргу на вайскоўца Яна Целка, які звёз з дому яго дачку Ганну і згвалтаваў (1565). Разам з віжам Мікалаем Венцлававічам знайшлі дзяўчыну.

-------------- — (гл. папярэднюю старонку)

і do slubu musial rakiem przecisn^c sie przez nogi rozkarczonej baby! Gdy glowe pokazal, dwie baby stare wzi^y go za wlosy i ci^gn^iy, niby nowo-rodz^ce si^ dziecko z wlasciwego miejsca, a gdy caiy juz wylazl do izby, baba spuscila bielizni? i przez to, jak by nowo-urodzony otariszy si? o lydki i inne cz^sci szlacheckie, zostal przez to r6wny swojej narzeczonej i do rodziny szlacheckiej przyj^ty. Coz to za dzikie poj^cia! I ci ludzi krzycz^ na panöw, a nie jest ze to najghipsza i razem najwygodowaricza arystokracya, a moze jedyna na kuli zemskiej!..». Cabinet r^kopisow Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Sygn. 347. S. 19—23.

⁵¹ПСРЛ. T. 35. Москва, 1980. C. 39, 80.

“Krawiec A. Seksualnosc. S. 161—167.

⁵³ ПСРЛ. T. 35. Москва, 1980. C.97,181,201; T. 32. Москва, 1968. C. 138.

⁵⁴ Аўтар не прыводзіць назву твора. Czacki Т. О litewskich і polskich prawach. Т. 2. S. 127—128.

Гарадзенскія мяшчанкі яе агледзелі і засведчылі сляды згвалтавання. Справа ўскладнялася тым, што Ганна была непаўналетняя [гл. дадатак 31]. Выпадак адбыўся падчас Інфлянцкай вайны, калі дзеянні вайскоўцаў часта мелі незаконны характар⁵⁵. Падобная скарга патрапіла ў Луцкі гродскі суд на таварышаў роты Януша Мікалаевіча Збаражскага — Данілу Касцюшковіча, Кіселінскага і іншых (1567). Прыехаўшы ў Торчын, яны нарабілі шмат шкоды мясцоваму насельніцтву, у карчме «полнячй грех содомьскйй»⁵⁶, звезлі дзвюх прыстойных жанчын з мястэчка⁵⁷.

18 ліпеня 1586 г. жонка каралеўскага ротмістра Марціна Карызны Ганна Каспараўна Падгайская падала скаргу на жамойцкага земяніна Каспара Марцінавіча Юшкевіча за згвалтаванне⁵⁸. Баярыня Марына Сякіраўна 10 лютага 1590 г. паскардзілася на гаспадарскага земяніна, урадніка віленскага ваяводы Яна Няміру па прычыне згвалтавання яе дачкі Ганны Шэцілаўны ў маёнтку Смалявічы⁵⁹. Слонімскі баярын Гаўрыла Аверкавіч абвінаваціў баярына Васіла Ермаловіча ў згвалтаванні жонкі і выклікаў вознага для яе агляду (1570)⁶⁰. Якія былі прысуды, цяжка вызначыць, бо прадстаўленыя толькі скаргі. Шлюбам мог скончыцца толькі выпадак з Нямірам. Падобныя злачынствы разглядаліся ў магістратах. Так, Полацкі магістрацкі суд за згвалтаванне дзяўчыны Марухны Станіславаўны прысудзіў да смяротнага пакарання Кузьму Васілевіча (1640)⁶¹.

Варта згадаць пра магчымасць шлюбу з гвалтаўніком, бо ў судовай практыцы мелі месца выпадкі вызвалення злачынцы ад

⁵⁵НГАБ. КМФ-18. Спр. 261. Арк. 155—156.

⁵⁶ Да «садомскага граху» тут адносяць не гомасексуальныя дачыненні, а неадпаведныя сексуальныя паводзіны, гвалтоўныя дзеянні. Выраз паходзіць з рэлігійнай праваслаўнай літаратуры. Адзначым, што шырокае разуменне садаміі было не толькі ў нас, але, напрыклад, у Італіі. Davidson N. Theology, Nature and the Law: Sexual Sin and Sexual Crime in Italy from the Fourteenth to the Seventeenth Century // Crime, Society and the Law in Renaissance Italy I Edited by T. Dean, K.J.P. Lowe. Cambridge University Press, 1994. P. 76.

⁵⁷ Выказваю шчырую падзяку літоўскаму даследчыку Гедымінасу Лісмайцісу за магчымасць карыстацца гэтым дакументам. Центральнлй державнлй істормчннй архів Украінн, м. Кнів. Ф. 25. On. 1. Спр. 9. Арк. 71 адв.

⁵⁸ АВАК. Т. 31. Акты Упмтского гродского суда. Вмльна, 1899. С. 325.

⁵⁹АВАК. Т. 36. Акты Ммнского гродского суда. 1582—1590 гт. Вмльна, 1912. С. 385.

“НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 302.

⁶¹ Археографнческмй сборннк документов, относяіцмхся к нсторнм Северо-Западной Русн (далей — Археографмческлй сборннк). Т. 2. Влльна, 1867. С. 389.

пакарання дзякуючы шлюбу. Калі за забойства таварыша гайдук Януш Кобрынец, які служыў у падстолія ВКЛ Мікалая Глябовіча, быў асуджаны на смерць, то яго выратаваннем ад пакарання стала жаданне олыцкай мяшчанкі стаць яго жонкай (1606)⁶².

Судовая практыка ведае выпадак, калі гэты артыкул выкарыстоўваўся жанчынай з мэтая выйсці замуж. Друзіяна Няміраўна праз умацаванага Яна Абергарта абвінаваціла віленскага мешчаніна Андрэя Капусту ў згвалтаванні (1546). Пры вывучэнні справы высветлілася, што мешчанін спакусіў дзяўчыну, калі яна начавала ў яго доме, абяцаючы ажаніцца з ёй. Аднак пасля здарэння сваё абяцанне Капуста не спяшаўся выканаць, што прымусіла шляхцянку выкарыстаць стары метад для шлюбу — абвінаваціць у згвалтаванні. У выніку суд вызваліў мешчаніна ад адказнасці, але яны павянчаліся адразу перад суддзямі⁶³. У дадзеным выпадкудашлюбныя сексуальныя адносіны справакавалі абвінавачванне ў злачынстве, вынікам чаго стаў шлюб. Друзіяна праз свайго ўмацаванага магла ведаць, што паводле заканадаўства наступствам такой скаргі можа быць прымусовы для Капусты шлюб.

Такім чынам, другі від шлюбу меў месца ў шляхецкім асяроддзі. Больш звестак было выяўлена пра нявенчаны і міжсаслоўны шлюбы. Аднак факты паказваюць, што санкцыі супраць часткова законнага шлюбу не заўсёды прымяняліся аднолькава.

Трэці від — катэгарычна забароненыя шлюбы, якія падлягаюць разводу ці жорсткім пакаранням: узяцце ў шлюб гвалтоўным чынам, шлюб паміж сваякамі, шлюб з некалькімі асобамі адначасова. Такія выпадкі не часта фігуруюць у дакументах.

Да прыняцця гэтай нормы ў судовай практыцы сустракаліся выпадкі абвінавачвання ў гвалтоўным узяцці ў шлюб. Ядвіга Гальшанская падала скаргу ў суд Паноў Рады на Юрыя Осціка і абвінаваціла яго ў гвалтоўным выкраданні яе дачкі Ганны Літавораўны Храптовічаўны (1516). Насуперак волі Ганны, маці хацела выдаць яе замуж за падкаморыя ВКЛ Андрэя Якубавіча Давойну (?—1527) і адмовіла будучаму гаспадарскаму маршалку Юрыю Осціку (?—1549). Да шлюбу Ядвіга трымала дачку ў манастыры, адкуль Ганна з’ехала з Ю. Осцікам. У вечар

⁶² Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 521—522.

⁶³ Скарга разглядалася ў судзе віленскага ваяводы Яна Глябовіча. Lietuvos Metrika. Kn. 234 (1546—1548): 19-oji Teismi} bylq knyga / Parenge I. Valikonite, S. ViskantaiteSavisceviene, L. Steponaviciene. Vilnius, 2009. P. 71—72.

ад’езду планавалася вяселле з А. Давойнам. На судзе Ю. Осцік сказаў, што жонка добраахвотна паехала з ім. Паказанні Ганны пацвердзілі яго словы і сведчылі пра прымус маці. Суд, выслухаўшы ўсе бакі, прыняў рашэнне: Ганна магла пайсці да мужа або да маці. Юрый Осцік прызнаваўся невінаватым⁶⁴.

Шляхцічу было прад’яўленае сур’ёзнае абвінавачванне, за якое маглі прысудзіць да смяротнага пакарання. Такі прысуд мог быць прыняты на пачатку XVI ст„ калі яшчэ не былі выпрацаваныя заканадаўчыя нормы і ў судзе карысталіся звычаёвым правам. Цікава, што дзяўчына, якая выйшла замуж супраць волі маці, не толькі не была пакараная за свой учынак, а яшчэ мела права выбару. Пазней, з прыняццем Статутаў, за самавольны шлюб шляхцянку пазбаўлялі пасагу. На той час гэты ўчынак не дыскрэдытаваў дзяўчыну ў вачах асяроддзя. Аднак тут яшчэ трэба мець на ўвазе, што Я. Гальшанская мела вельмі скандальную рэпутацыю і часта была ў судах. Яна судзілася з другім зяцем Янам Аборскім, якому сама адвезла малодшую дачку Зафею, а потым абвінаваціла яго ў яе гвалтоўным выкраданні. Але прымас Ян Ланскі пацвердзіў законнасць шлюбу⁶⁵.

Невядома, чым скончыўся судовы працэс слонімскага баярына з вёскі Радзівілавічы Мацея Войцехавіча супраць Яцка Пятровіча. Апошні скраў у яго пасынка нявесту Ядвігу, дачку слонімскага баярына Юхны Міхайлавіча (1562). Акрамя гэтага, былі спісаныя ў асобны рэестр выдаткі на вяселле (піва, гарэлка і інш.), якія павінны быў кампенсаваць вінаваты бок. Бацька нявесты таксама падаў скаргу на Я. Пятровіча за выкраданне дачкі⁶⁶.

Вынік наступнай скаргі таксама невядомы. Мельхер Сноўскі абвінаваціў ротмістра Грыгорыя Войну ў гвалтоўных дзеяннях супраць дачкі Мацея Клочкі Раіны. 21 чэрвеня 1573 г. ротмістр, скарыстаўшыся адсутнасцю гаспадароў, вывез яе ў Падароск (Ваўкавыскі павет) і ажаніўся з ёй. Пасля смерці бацькі дзяўчына знаходзілася ў апецы Сноўскага. Яна была непаўналетняй на той час, таму адказнасць за яе нёс апякун⁶⁷.

“НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 287. Арк. 118—119 адв.; РНБ. Т. 20. Лмтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 944—948; Jankowski Cz. Powiat oszmianski. Materiafy do dziejöw ziemi i ludzi. Cz. I. Petersburg, 1896. S. 280—281.

⁶⁵ Jankowski Cz. Powiat oszmiansld. S. 280—281.

“НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 68—68 адв.

⁶⁷НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 457.

Справа пра гвалтоўнае вянчанні Кацярыны Ватальтовічаўны з палкоўнікам маскоўскіх войскаў Львом Сыціным разглядалася ў судзе метонскага біскупа, віленскага суфаргана, а таксама ў Віленскім гродскім судзе. Жанчына была гвалтоўна скрадзеная палкоўнікам у Вільні. Пад пагрозай смерці яе прымусілі выйсці замуж. Кацярына пражыла з мужам 12 тыдняў. Былі беспаспяховыя спробы падаць на яго скаргі ваяводзе Мышэцкаму. Але апошні быў вядомы злачынствамі супраць мясцовага насельніцтва. Пасля вызвалення Вільні ад маскоўскіх войскаў другі муж Кацярыны Ян Лісоўскі, земянін Лідскага павета, ініцыяваў справу супраць дзеянняў палкоўніка маскоўскіх войскаў Льва Сыціна (1665)⁶⁸.

Квіт пра атрыманне пасагу Янам Рымвідам Міцкевічам і яго жонкай Альжбетай Лявонаўнай ад маці Марыяны Тызенгаўзаўны і яе другога мужа Яна Левіна, капітана ЯКМ, утрымлівае апісанне абставінаў шлюбу праз гвалт (1689). У дакуменце Ян адзначьгў, што паводзіў сябе як «непрыстойны зяць». 12 мая 1688 г. ён вывез дзяўчыну гвалтоўным чынам з бацькоўскага маёнтка Серафімішкі (Упіцкі павет). За што быў абвешчаны банітам і асуджаны на смерць. Аднак нейкім чынам у яго атрымалася ўладзіць справу. Маці і айчым скасавалі скаргі на яго і далі блаславенне на шлюб⁶⁹. Гэты выпадак — даволі рэдкая ілюстрацыя выканання нормы Статута адносна шлюбу праз гвалт. Справу ініцыявалі бацькі дзяўчыны, дамагліся асуджэння на смерць зяця. Выкананне прысуду было адмененае дзякуючы згодзе на шлюб.

Як паказваюць факты, гвалтоўна маглі не толькі выдаць дзяўчыну замуж, але і ажаніць хлопца. У заканадаўстве такі выпадак не агаворваўся. Шляхціч Мсціслаўскага ваяводства Ян Тэадор Станкевіч падаў скаргу ў Мсціслаўскі гродскі суд пра свае непрыемнасці падчас вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй (1663). Ён бьгў захоплены маскоўскім войскам у сваім маёнтку Полуляхаўшчына (1655). У палоне яго прымусова ажанілі з дачкой папа Чыжа⁷⁰.

^Імя біскупа не згадваецца. АВАК. Т. 20. Акты, касаюідмеся города Внльны. Вмльна, 1893. С. 386—387.

⁶⁹ Дакумент быў актыкаваны ў кнігі гродскага суда Упіцкага павета 7 снежня 1689 г. AGAD. Archiwum Tyzenhauzow. Sygn. G-205.

⁷⁰ABAK. T. 34. Акты, относяіцнеся ко временн войны за Малороссмю (1654—1667). Вмльна, 1909. С. 300—301.

Гісторыя шлюбу Францішка Мялешкі (?—1715)⁷¹ і Галыпкі Колышкавай нетыповая. Пасля смерці старэйшага брата Міхаіла Мялешкі (?—пасля 1650), які не пакінуў нашчадкаў, Францішак застаўся старэйшым у сям’і, але ён быў непаўналетнім. Сваякі з Валыні напісалі, каб Францішак прыехаў і застаўся ў іх да свайго паўналецця. Па дарозе яго перахапіў Яраш Колышка, які служыў у яго бацькі і быў добра інфармаваны пра ўсе справы сям’і Мялешкаў, а таксама трымаў у заставе фальварак, куды і прывёз юнака. Там увечары яго падпаіў і ажаніў са сваёй дачкой Гальшкай. Усе правілы шляхецкага шлюбу былі парушаныя. He было змовінаў, шлюбнай дамовы, запісу вена і пасагу і інш. Ранкам Францішак даведаўся, што ён жанаты, і быў настолькі раз’юшаны, што ледзь не забіў Я. Колышку. Аднак той супакоіў яго, паабяцаўшы за дачкой пасаг 12 000 злотых. У сувязі з тым, што зяць быў непаўналетнім і па заканадаўстве не мог самастойна валодаць маёмасцю, Дзевяткайічамі і іншымі ўладаннямі стаў кіраваць Я. Колышка. За перыяд яго кіравання ўладанні Мялешкаў былі спустошаныя. Ён нарабіў шкоды на 100 000 злотых, а судовыя працэсы праз яго каштавалі 70 000 злотых. Яму было вынесенае смяротнае пакаранне, а яго саўдзельнікам — баніцыя⁷².

Выявіць шлюб праз гвалт ці шлюб пад прымусам можна толькі пры наяўнасці судовай скаргі. У іншым выпадку знайсці такую інфармацыю даволі складана. Падобныя шлюбы пры намаганні сваякоў жанчыны скасоўваліся⁷³. Такія з’явы прымусілі прымаць на сойме дадатковыя пастановы да артыкулаў Статута 1588 г. Шлюбы пад прымусам мелі месца не толькі на тэрыторыі ВКЛ⁷⁴. Выпадкі сустракаліся на Валыні⁷⁵. Удава валынскага падваяводы Адама Букаемскага Зафея са

⁷¹ Ф. Мялешка быў у складзе слонімскай харугвы (1698). Acta stanow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego na pospolite ruszenie 21.02.1698. Wilno, 1699.

⁷² НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Cnp. 874; Cnp. 591. Арк. 3—5; Сліж H. Унутрысямейныя адносіны ў сям’і Мялешкаў са Слонімскага павета ВКЛ у другой палове XVII ст. II Павятовая шляхта ВКЛ: гісторыя, геральдыка, генеалогія, культура (XVI—XVIII ст.). Матэрыялы навуковай канферэнцыі, Горадня, 18 лютага 2005 г. Горадня, 2006. С. 76—86.

⁷³Такія выпадкі мелі месца нават сярод ніжэйшых саслояў. Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 121.

⁷⁴Майлз P. Жаночая гісторыя свету. Мінск, 2006. С. 101—102.

⁷⁵Ворончук I. Подружні зрадй як наслідок практнкм укладання шлюбів в Украі'ні в XVI—XVII ст. (на матеріалах ранньомодерноі Волмні) // Соціум. Альманах соціальноі історіі. 2006. Внп. 6. С. 165—167.

Свідна падала скаргу на Войцеха Даманькоўскага за тое, што напаў на яе на дарозе, завёз у свой маёнтак, згвалці і прымусіў выйсці замуж (1598)⁷⁶.

У царкоўнай практыцы сустракаліся выпадкі скасавання шлюбу з блізкімі сваякамі яшчэ да прыняцця Статута 1529 г., што адпавядала кананічнаму праву. Ульяна першы раз выйіпла за Міхаіла Сянковіча, а пасля яго смерці — за яго роднага брата Яцка. Кіеўскі мітрапаліт Іосіф прызнаў гэты шлюб незаконным. Ульяна і Яцак вянчаліся ў царкве, таму іх дзеці былі прызнаныя законнымі, пляменнікі Яцка — Яцка Багданавіч, Андрэй і Грыгорый Івашковічы — таксама прызналі дзяцей і правы на спадчыну законнымі. Развод і статус дзяцей быў пацверджаны Жыгімонтам Старым (1518)⁷⁷. Аднак пазней гэта дало Сямёну Багданавічу Адзінцэвічу падставы лічыць дзяцей незаконнанароджанымі і прэтэндаваць на маёнтак Сямёнаўскі, бо Яцак Сянковіч быў яго дзядзькам (1528). Справа скончылася на карысць нашчадкаў Я. Сянковіча⁷⁸. Неабходнае было прызнанне такіх дзяцей законнымі як духоўнымі, так і свецкімі ўладамі, інакш яны маглі страціць маёмасць.

У 1581 г. быў зафіксаваны такі выпадак, пра яго крыніца адзначае як пра звычай. Хлопец 13 год быў жанаты са старэйшай за яго жанчынай, а шлюбныя абавязкі за яго выконваў бацька⁷⁹. Такія стасунікі былі забароненыя кананічным правам.

Абставіны наступнай справы невядомыя, бо інфармацыя пра гэты выпадак была ў запісе канцлеру ВКЛ Льву Сапегу ад Жыгімонта Вазы (1601). Багдан Сямёнавіч Пашкевіч і Марына Іванаўна Корценеўна Росіцкая былі пакараныя канфіскацыяй маёнткаў на карысць дзяржавы за тое, што, узяўшы «над право Божае й над право посполйтое земское за жону властьною мачоху сваю» па смерці яго бацькі, «не прыстойне праве в порубстве з нею мешкает'ь». У Б. Пашкевіча адабралі маёнтак Пневіца (Браслаўскі павет), а ў яго мачахі — маёнтак Росіца (Полацкае

⁷⁶Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 476—478.

⁷⁷ Lietuvos Metrika. Kn. 11 (1518—1523): Uzrasymi} knyga 11 / Parenge A. Dubonis. Vilnius, 1997. P. 65.

⁷⁸ Lietuvos Metryka. Bin. 15 (1528—1538): Uzrasymu knyga 15. P. 85—87.

⁷⁹ Осада Пскова глазамм мностранцев: Дневннкн походов Баторня на Россню (1580—1581 гг.) / Вступ.ст. м коммент. д.н.н. проф. А.А. Ммхайлова; бногр. очерк Н.Ф. Левмна. Псков, 2005. С. 283—284.

ваяводства)⁸⁰. У дакуменце нічога не згадваецца пра развод, але пакаранне было даволі істотнае і, што важна, не засталося на паперы, а было прыведзенае да выканання.

Для дыскрэдытацыі сям’і і прэтэндавання на спадчыну сваякі маглі абвінаваціць у тым, што шлюб заключаны паміж сваякамі. Гарадзенскі шляхціч Адам Янавіч Талочка і яго жонка Гальшка Мікалаеўна Рабееўна падалі скаргу на брата Крыштафа Янавіча Талочку. Ён распаўсюджваў плёткі пра іх дзяцей — Казіміра, Яна, Андрэя і Юстыну, што яны «неучьстйвые мат-ькй й нечыстого ложа», бо Адам і Гальшка — кроўныя сваякі, таму іх шлюб незаконны. На судзе Крыштаф раскаяўся ў сваіх словах і абяцаў, што болын не будзе неабгрунтавана выказвацца (1640)⁸¹.

Згадкі пра шлюбы з некалькімі асобамі нячаста фігуруюць у справах. Пры наяўнасці дзвюх жонак шлюб з адной з іх скасоўвалі. Віленскі біскуп Войцех Табаровіч развёў Юшко Даўтіновіча з другой жонкай Любкай, хоць яна ўжо мела з ім сына, калі высветлілася, што раней ён быўжанаты. Законным бьгў прызнаны першы шлюб. Пасля смерці Юшко яго брат Ян выгнаў жанчыну. Любка ініцыявала справу супраць яго. Пасля прад’яўлення дакумента віленскага біскупа Войцеха Табаровіча пра скасаванне другога шлюбу і пацвярджэнні першага, суд прыняў рашэнне на карысць Яна Даўгіновіча. Любка і яе сын не мелі права прэтэндаваць на маёнтак (1524)⁸².

Наступныя судовыя спрэчкі не маюць дачынення да шляхты, але яны паказваюць паўнамоцтвы свецкай улады ў справах шлюбу. Мацей Несцяровіч абвінавачваўся карчмаром Янчыкам з Саколкі ў гвалтоўным шлюбе з яго падчарыцай, калі яго не было ў хаце (1539). Той адказаў, што дзяўчыну за яго замуж выдала жонка Янчыка. Але яна не пацвердзіла яго словы. Рашэнне справы перанеслі. У той жа час была пададзеная другая скарга ад Якуба Мяшковіча на Несцяровіча, што два гады таму ён ажаніўся і вянчаўся з яго сястрой Радзюшаю ў Адэльску. Былі прадстаўленыя сведкі вяселля, у тым ліку і сваты. М. Нясцеровіч даказваў закон-

⁸⁰ Галубовіч В. Адзін са шляхоў фарміравання зямельнай уласнасці Льва Сапегі // Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятыў «Брама». Мінск, 2001. С. 222—223.

⁸¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 37. Арк. 782—784.

⁸²РЙБ. Т. 20. Лнтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 174—175.

насць свайго другога шлюбу, пры гэтым першы ён не скасаваў. Паводле выраку, Несцяровіч вяртаўся да першай жонкі⁸³. Статут 1529 г. не меў адпаведнага артыкула супраць бігаміі, аднак гэта было забаронена паводле кананічнага праве. Ды і сам выпадак мусілі разглядацца ў духоўным судзе.

Такім чынам, у заканадаўстве і практыцы прадстаўленыя тры віды шлюбу: законны, часткова законны і катэгарычна забаронены. Распаўсюджанымі былі законныя шлюбы, пасля нявенчаныя і міжсаслоўныя. Выключнымі з’яўляліся шлюбы праз прымус, самавольныя шлюбы, шлюбы паміж сваякамі, шлюбы з некалькімі асобамі адначасова. Па такіх шлюбах матэрыял сустракаецца эпізадычна, таму не заўсёды ёсць магчымасць супаставіць заканадаўства і механізмы судовай практыкі. Факты паказваюць, што падобныя выпадкі мелі месці, але з-за недахопу дакументаў іх статыстычны аналіз правесці немагчыма.

Шлюбныя стратэгіі ў дітаратуры і жыцці

ІПлюбныя стратэгіі даўно сталі прадметам увагі замежных даследчыкаў. Класічнай у гэтым кірунку стала праца П’ера Бурдзьё, якая выйшла ўпершыню ў 1972 г. у часопісе «Аналы»⁸⁴. Яна дала штуршок для з’яўлення іншых даследаванняў⁸⁵. У дачыненні да шляхты шлюбныя стратэгіі разглядаюцца як сукупнасць крытэрыяў і поглядаў у сям’і (ці родзе), паводле якіх выбіраўся/ выбіралася муж/жонка. Тэрмін варта адрозніваць ад паняцця сямейныя стратэгіі. У іх галоўнае месца адводзіцца вывучэнню працэсу прыняцця і рэалізацыі рашэнняў адносна шлюбу, спадчыны, зносінаў з асяроддзем і інш. Пры гэтым індывідуальныя стратэгіі маглі супярэчыць сямейным і ўваходзіць з імі ў канфлікт⁸⁶.

⁸³ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1890. С. 68—69; Владммнрскмй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 50—52.

^мПераклад на рускую мову; Бурдье П. Практнческмй смысл. Москва, 2001; Зоколл Т., Кошелева О., Шлюмбум Ю. Введенне в нсторнческое йзученме домохозяйства, семьн н родства II Семья, дом н узы родства в нстормп. С. 25.

⁸⁵Дюамель К. Семейные стратегям н соцмальное воспромзводство католнческого дворянства в XVII—XVIII вв. П Семья, дом н узы родства в нстормн. С. 175—199; Сэбнан Д.У Взаммовыручка м кумовство: родственные связн в Неккархаузене II Семья, дом н узы родства в нстормн. С. 243—269.

⁸⁶ Муравьёва М.Г. Нстормя брака н семьн: западный опыт м отечественная мстормографпя // Семья в ракурсе соцмального знанмя. Сборнкк научных статей. Барнаул, 2001. С. 17—19.

Шлюб — вельмі складаны інстытут у грамадстве, які забяспечвае канал для далейшай камунікацыі. Вобразна кажучы, ён адчыняе шлях, будуе мост ці прабівае сцяну ў адносінах⁸⁷. Для шляхты шлюб быў сродкам вырашэння разнастайных праблем. Таму да выбару сужэнца падыходзілі сур’ёзна. Прыняцце рашэння наконт шлюбу мела калегіяльны характар. Сям’я, род, асяроддзе тут адыгрывалі важную ролю. Чым вышэйшую прыступку займала асоба, тым больш акалічнасцей улічвалася пры выбары сужэнца.

Поўны аналіз шлюбных стратэгій — гэта справа будучых даследаванняў. Для іх патрабуюцца дадзеныя па асобных po­flax. У гэтай працы ўвага звернутая на агульныя тэндэнцыі ў шлюбных стратэгіях.

Адлюстраванне шлюбных стасункаў у літаратуры. Літаратура мела важнае значэнне ў стварэнні і распаўсюджванні ідэалаў і стэрэатыпаў. Погляды на шлюб, узаемаадносіны паміж мужчынам і жанчынай закраналіся ў некаторых творах. Аўтарамі былі мужчыны, таму прадстаўлены мужчынскі погляд на шлюб з усімі вынікаючымі з гэтага гендэрнымі стэрэатыпамі. Да таго ж творы былі далёкія ад панегірычнай літаратуры, якая ўхваляла інстытут шлюбу.

Міхалон Літвін у сваім трактаце асуджаў існуючыя ў ВКЛ норавы. Ён пісаў, што пры выбары жонкі мужчыны цанілі пасаг, прыгажосць, паходжанне. Жанчыны, карыстаючыся дзявочым ці ўдовіным станам, імкнуліся не выходзіць замуж. Наяўнасць пасагу была прычынай дрэнных адносін з бацькамі, апекунамі ці мужам, бо забяспечвала незалежнасць жанчыны. Яны клапаціліся найперш пра сваю прыгажосць, каб ёю скараць мужчын. Стан заможнасці мужчын таксама меў значэнне для жанчын⁸⁸.

Існавала цэлая навука выбару жонкі. Выдаваліся адпаведныя «падручнікі». Барташ Папроцкі спасылаючыся на парады філосафаў сцвярджаў, што жонка павінная быць роўная мужу па маёмасным і сацыяльным стане⁸⁹.

⁸⁷Сэбнан Д.У Взанмовыручка м кумовство. С. 247.

⁸⁸Лмтвмн М. О нравахтатар, лмтовцев н москвмтян. Москва, 1994. С. 90—91.

⁸⁹ Paprocki В. Nauka Rozmaitych Philozophow, okolo obierania zony, iako tez mlodziencom iedni radz$ drudzy tez odradzai^ si? ozenic, rospowiedai^c im rozmaite przyczyny do tego, krotkim wierszem z laciriskiego i^zyka na polski pilnie zebrana. Krakow, 1602.

Пад уплывам антычных філосафаў склалася бачанне шлюбу ў гуманіста, перакладчыка канца XVI — пачатку XVII ст. Беняша Буднага. Ён даволі супярэчліва ставіўся да гэтага інстытута, што было звязана са стэрэатыпнымі адносінамі да жанчын. На думку гуманіста, толькі патрэба ў нашчадках прымушала мець адносіны з жаночым полам. Пры гэтым цэлы раздзел быў прысвечаны вядомым жанчынам. Будны лічыў, што ў паводзінах жанчына дазваляе сабе больш, чым таго патрабуе прыстойнасць, а сарамлівасць ёй уласціва толькі пад прымусам. Таму з даўніх часоў жанчыну трымаюць у паслухмянасці да канца жыцця: пакуль яна ў паненскім стане — у бацькоў, а потым — у шлюбе. Аўтар раіў выбіраць жонку з сярэдняй маёмасцю, каб яе месца не перавышала месца мужа ў сям’і⁹⁰.

Будны вызначыў найлепшы шлюбны ўзрост для мужчын 30—35 год, а для жанчын — 16—20 год. Згодна з рымскай традыцыяй, меркаваў, што лепшыя месяцы для шлюбу — красавік і чэрвень, а май лічыў нешчаслівым. Б. Будны негатыўна ставіўся да кахання як да забавы для лайдакоў. А лекі ад яго, паводле філосафа Кратаса, — гэта голад і час⁹¹.

У XVII ст. у Польшчы выйшаў трактат, які меў падвоеную назву. У ім стаўленне да жанчыны было негатыўным, зняважлівым, з жорсткай гендэрнай дыскрымінацыяй. Выбар жонкі прадстаўляўся як выбар рэчы на кірмашы. Прычым аўтар выказваў незадавальненне, што пры набыцці тканіны можна яе памацаць, збожжа перагледзець, а жонку бяруць як ката ў мяшку. У любой жанчыне (прыгожай, непрыгожай, сарамлівай, мудрай, маладой, старой, багатай, беднай) аўтар бачыў толькі недахопы. Небяспечна жаніцца з аматаркай алкагольных напояў. Але такія жанчыны сустракаюцца толькі ў Літве і на Русі. Гэтая тэза была яўным перабольшваннем. Ужыванне алкаголю было распаўсюджанае таксама сярод еўрапейскіх жанчын рознага сацыяльнага статусу⁹². Аўтар прапанаваў выбіраць жонку сярэдніх якасцей, таксама як і мужа. Шлюб трактаваўся як добраахвотнае ярмо, ад якога

⁹⁰ Budny В. Krotkich о w^zlowatych opowiesci, ktore ро grecku zowq Apophtemata. Lubcza, 1614. S. 147—155; Krakow, 1635. S. 411,472,484—485.

⁹¹ Ibid. S. 438,445,461.

⁹² Martin Lynn A. Alcohol, Sex, and Gender in Late Medieval and Early Modem Europe. Chippenham,Wiltshire, 2001. P. 20—28.

толькі праблемы, пад якім шмат загінула народаў і нават каралёў⁹³.

Твор падрываў асноўныя сямейныя каштоўнасці грамадства. Дыскрымінацыйныя стэрэатыпы адносна жанчын парушалі тагачасны баланс гендэрных дачыненняў. Таму на гэты твор быў напісаны адказ мужчынам ад імя жанчын. Пачынаўся твор з абароны жанчыны ад абвінавачвання ў першародным граху: у раі мужчына замест таго, каб уратаваць яе, сам саграшыў. Адзначаўся меркантыльны падыход да шлюбу юнакоў, якія ў першую чаргу пытаюць пра пасаг, а не пра цноты дзяўчыны. Звярталася ўвага на тое, што ў кожнай дзяўчыне можна знайсці добрыя рысы, што не прымушае браць у жонкі страшную, злую і неразумную. Мужчынам раілася жаніцца з жанчынамі роўнага статусу і ўзросту, звяртаць увагу на характар маці нявесты⁹⁴.

Парады для ахвочых браць шлюб адлюстроўваліся ў тагачасных прымаўках. 3 іх вынікае, што ў жанчыне цанілася ўменне танцаваць, сардэчнасць, натуральная прыгажосць, цнатлівасць, але пры гэтым важна было памятаць пра няўменне трымаць таямніцу⁹⁵.

Уяўленні пра шлюб адлюстраваліся ў вершы гарадзенскага шляхціча Антонія Станіслава Будкевіча⁹⁶.3 яго вынікае, што аснова гэтага інстытута — узаемападтрымка мужа і жонкі [гл. дадатак 44]⁹⁷.

Даволі цікавае бачанне шлюбу прадстаўленае ў творах, якія называліся «жаночыя соймы». Першы з іх датуецца 1543 г„ быў напісаны ў Польшчы. Найбольшую папулярнасць «жано-

⁹³Zloto jarmo malzenskie. B/m, b/d; Zona wycwiczona Melius autem sic. Dia mlodzianow tych, ktorzy wiek swoy iakoby Wiosn? w Zim? obracai^c; Letnich y lesiennych szukaiq pozytkow y wczasow. Wprzod, od Jego Msci P. Abrah; Prowany Kawalera Maltenskiego. A teraz powtore od lana Karola Dachnowskiego N. B. swiatu ukazana. B/m, b/d.

⁹⁴ Gorzka wolnosc mlodzienska, albo odpowiedz na Zlote iarzmo malzenskie, przez ledn? Dam? Dworsk^, imieniem drugich wyrazona, y na widok podana. B/d, B/m.

⁹⁵ Pacholka na koniu, panne w tancu obirac masz. Cztowiek bez cnoty, uroda bez serca, serca bez sily za nie stoi?. Skarb oyczysty, zona cnotliwa, potomek godny blogoslowi?stwo Boze. Chlopiem do sondu, bialoglowie do taiemnic, kostyrze do pieni?dzy nie powierzay klucza. Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 60—60 адв.

⁹⁶ Будкевічы фігуруюць у крыніцах у XVII ст. У другой палове стагоддзя былі вядомыя Юрый, гарадзенскі падпісак, Мікалай і Абрам. Антоній мог быць сынам аднаго з іх. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 46. Арк. 655—655 адв.; Спр. 48. Арк. 369—371 адв.

⁹⁷ Wypisy Antoniego Stanislawa Budkiewicza z akt publicznych i prywatnych, pocz. XVIII w. // Biblioteka Czartoryskich. Rpis 1743. S. 103. Аўтарка выказвае падзяку Зміцеру Віцько за звяртанне ўвагі на гэтую крыніцу.

чыя соймы» набылі ў наступным стагоддзі, яны неаднаразова перадрукоўваліся⁹⁸. Гэта своеасаблівыя пародыі на соймікавыя інструкцыі. Асноўнай іх тэмай былі жаночыя пытанні, з якімі «адпраўлялі» паслоў на вальны сойм.

У ВКЛ «жаночыя соймы» таксама мелі месца. Інструкцыя 1641 г. прызначалася на сойм у Варшаве. Утрымлівала 19 пунктаў. Сярод іх былі наступныя. Юнакі не павінныя цікавіцца пасагам, бавіцца доўгім заляцаннем. Тыдзень перад Вялікім пастом, у які звычайна дамаўляліся пра шлюб, патрабавалася павялічыць да 12 тыдняў. Рознасць рэлігій не павінная перашкаджаць шлюбу. Панна мела права сама абіраць мужа. Забараняўся шлюб маладой дзяўчыны і ўдаўца, бо невядома, каму дагаджаць: мужу ці яго дарослым дзецям. Такое ж стаўленне да шлюбу ўдавы з юнаком. Найбольш спрыяльны шлюбны ўзрост — да 20 год, пры пазнейшым замужжы палова пасагу забіралася. He дазвалялася выходзіць замуж дзяўчатам, якія не ўмеюць танцаваць, а хлопцам забаранялася прывозіць з-за мяжы новыя танцы".

Частка папярэдніх пунктаў змяшчалася пазней і ў інструкцыі за 1674 г. [гл. дадатак 45], Яны датычыліся тыдня перад пастом, доўгага заляцання, спагнання пасагу. Шлюб з удаўцом дапускаўся толькі, калі ўсе ключы аддаваліся жонцы. Да гэтага дадаваліся іншыя адменныя патрабаванні. Сярод іх — адстойванне права жанчын удзельнічаць у сойміках, судах, пасяджэннях Трыбунала; насіць мужчынскі строй, зброю (шаблю, ашчэп ці рагаціну); ездзіць на кані, самім вырашаць жаночыя пытанні. Агаворвалася магчымасць панны браць юнака на выпрабаванне на 12 тыдняў, а калі не спадабаецца, то наступнага ўзяць. Ад юнакоў патрабавалася ўменне іграць на музычных інструментах. 3 крыніцы вынікае, што тэкст быў складзены падчас застолля. Подпісы пад ім паставілі жанчыны з адмысловымі прозвішчамі і пасадамі: гладкай Венеры сакратарка Алена Лакочанка, гетманаўна бяздоннага кахання Дарота Ненасыценская і іншыя¹⁰⁰. Адрозненне гэтай інструкцыі ў тым, што пэўныя месцы і «подпісы» носяць

⁹⁸ Badecki К. Wst?p // Polska satyra mieszczariska. Nowiny sowizrzalskie I Opr. K. Badecki. Kraköw, 1950. S. XV—XIX, 72—89.

⁹⁹ Інструкцыя ўваходзіць y склад рукапісу, y ім змешчаныя прамовы на розныя выпадкі. Biblioteka Kömicka. Sygn. BK 1195. K. 152—153; Kuchowich Z. Mitose staropolska. Lodz, 1982. S. 186.

¹⁰⁰ Інструкцыя паходзіць з бібліятэкі Слізняў, захоўваецца на асобных картках. НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 429.

двухсэнсоўны характар з эратычным падтэкстам. Патрабаванні датычыліся не толькі выбару жанчыны ў справе шлюбу, але і ў сексуальным жыцці, а таксама права роўнасці ў палітыцы.

Яшчэ адна інструкцыя была напісаная для сойму ў Варшаве, які павінны быў адбыцца 24 студзеня 1681 г. Складзеная яна была 4 кастрычніка 1680 г., дадзеная паслам Прыпепскаму і Крэнпкоўскаму. Патрабавалі скасавання прымусовага шлюбу без кахання, бо прыводзіць да смутку абаіх; забароны звычаю, калі пасля вяселля ў маладога кралі нявесту з ложка, бо праз гэта толькі нянавісць паміж сужэнцамі; забароны ўдовам выходзіць замуж за юнакоў. У сувязі са з’яўленнем у гарадах і мястэчках публічных дамоў юнакі сталі праводзіць там шмат часу. Таму прапаноўвалася зачыніць дамы, а паненкам дазволіць праводзіць час з юнакамі публічна і прыватна. Як сорам для грамадства трактаваўся звычай, калі за сябе мужоў жанчыны мелі маладзешых. Прапаноўвалася ў выпадку шлюбу 25-гадовай жанчыны з юнаком перадаваць яму ўсе яе рухомыя рэчы, а пры шлюбе з 30-гадовай — палову пасагу. Дазвалялася нявесце без пасагу ўзяць двух сужэнцаў: каб адзін клапаціўся пра ежу, а другі — пра вопратку. Незамужнім дзяўчатам, якія мелі больш за 12 год, прапаноўвалася для паляпшэння здароўя дазволіць мець сексуальныя стасункі раз у год. Патрабавалася забараніць юнакам заляцацца да дзвюх паненак адразу¹⁰¹. Гэтая інструкцыя не пазбегла двухсэнсоўнасці. Яна настойвала на больш свабодных стасунках паміж мужчынам і жанчынай да шлюбу і ў шлюбе.

Усе даты ў інструкцыях адпавядаюць рэальным датам рэальных соймаў¹⁰². Творы падаваліся як літаратурная забаўка. У інструкцыях частка патрабаванняў паўтаралася. Многія з іх мелі фрывольны характар. Ідэі, у іх выказаныя, былі даволі смелыя і рыхтавалі змены, якія пасля адбыліся ў грамадстве ў перыяд Асветніцтва¹⁰³. Фрывольныя думкі сталі сігналам, што традыцыйнае бачанне шлюбу і гендэрных дачыненняў ужо стамляла грамадства.

¹⁰¹ Інструкцыя ўваходзіць у склад рукапісу, аўтарам якога з’яўляецца С. Слізень. Аднак аўтарам інструкцыі ён мог і не быць. Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 125 адв.

¹⁰² Радаман А. Сойм II Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 381.

¹⁰³Сліж Н. Сексуальнае жыццё шляхты Вялікага княства Літоўскага. С. 159—167.

6. Жаночая інструкцыя на сойм у Варшаве, 1680 г.

Шлюбныя стратэгіі шляхты. У адрозненне ад літаратуры жыццё было больш варыятыўнае ў шлюбных стратэгіях. Прычын для заключэння шлюбу існаваў шэраг, часам яны перакрыжоўваліся. Шлюб замацоўваў адпаведны сацыяльны, палітычны, маёмасны статус, адаптаваўу грамадстве, служыў для захавання веравызнання, з’яўляўся сродкам выжывання ў складаных умовах, даваў магчымасць мець законных нашчадкаў праз законныя сексуальныя стасункі.

Сацыяльны, палітычны, маёмасны статус прымушаў шляхту заключаць шлюбы ўнутры сваёй групы. Унутраная дыферэнцыяцыя прыводзіла да таго, што князі, вышэйшыя ўраднікі, павятовая шляхта імкнуліся мець шлюбныя дачыненні ў сваім коле. Але, як паказваюць вышэйпрыведзеныя прыклады, міжсаслоўныя шлюбы таксама мелі месца.

Прыкладна да сярэдзіны XVI ст. важную ролю ў грамадстве адыгрывалі князі. Яны складалі даволі закрытую суполку, імкнуліся браць шлюбы ўнутры яе¹⁰⁴. Аднак з XVI ст. у княжацкіх родах пачынаецца «дэмакратызацыя» ў шлюбных стратэгіях. Уплывовасць пачынае змяншацца, страчваецца эканамічны рэсурс, і прадстаўнікі княжацкіх родаў бяруць шлюбы са шляхтай рознага ўзроўню статусу і заможнасці¹⁰⁵. Напрыклад, такія тэндэнцыі адзначаюцца ў Трубецкіх, Жыжэмскіх, Саламярэцкіх і іншых родах¹⁰⁶. Княжацкі тытул, як знак старажытнасці паходжання, становіцца асноўным багаццем. Для заможнай, але менш тытулаванай шляхты гэта быў важны аргумент у шлюбах з князямі.

Шэраг княжацкіх родаў згас. Так, зніклі Гальшанскія¹⁰⁷, Іл-

¹⁰⁴ Wolff J. Kniaziowie; Яковенко Н.М. Украінська шляхта. С. 74—120.

¹⁰⁵ Лаппо 14.14. Велнкое княжество Ллтовское. С. 260—262.

¹⁰⁶ Wolff J. Kniaziowie. S. 541—546, 624—631; Сліж Н. Гісторыя роду Трубецкіх у Вялікім княстве Літоўскім Н Архіварыус. № 5. Мінск, 2007. С. 137—159; Слюк Н.В. Судьба Трубецкнх в контексте межгосударсгвенных отношенмй Велнкого княжества Лмтовского м Московского княжества П Сословмя, ннстнтуты м государственная власть в Росснм (Среднне века н раннее Новое время); Сб. ст. памятн акад. Л.В. Черепннна / Отв. ред. ВЛ. Яннн, В.Д. Назаров. Москва, 2010. С. 652—658; Kempa Т. Solomerecki Iwan Wasyiewicz// Polski Slownik Biograficzny. T. 40/3. Zesz. 166. Warszawa; Krakow, 2001. S. 327— 329; Сліж H. Сямейныя адносіны i шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх у 16 — першай палове 17 ст. II Гістарычны альманах. 2005. Т. 11. С. 86—121.

¹⁰⁷ Гальшанскія былі заможным і ўплывовым княжацкім родам. Яго прадстаўнікі мелі ўплыў на палітычныя падзеі ў ВКЛ. Але ў сярэдзіне XVI ст. дзве лініі роду згасаюць. Два сыны віленскага кашталяна Аляксандра Гальшанскага — Януш і Юрый —

лінічы¹⁰⁸, Алелькавічы Слуцкія¹⁰⁹ і інш. Апошнія прадстаўніцы княжацкіх родаў становяцца самымі папулярнымі нявестамі, як спадчынніцы ўсіх родавых уладанняў. Найбольш гучная гісторыя была звязаная з заручынамі Зафеі Слуцкай і Януша Радзівіла. Яны справакавалі канфлікт паміж Радзівіламі і апекунамі дзяўчыны — Хадкевічамі. Але шлюб быў заключаны, ён значна ўзмацніў маёмасныя пазіцыі Радзівілаў. Спадчына Зафеі Слуцкай склала ў агульнай маёмасці Радзівілаў 20—25%¹¹⁰. He менш каштоўным здабыткам было атрыманне дакументаў Алелькавічаў Слуцкіх, а таксама іх родавай гістарычнай памяці¹¹¹. Але Радзівілы вымушаныя былі даказваць права на спадчыну праз шлюб і сваяцкія дачыненні¹¹². Сямейнае жыццё

---------------- * (гл. папярэднюю старонку)

памерлі без нашчадкаў, а трэці сын Павел прыняў пострыг, стаў віленскім біскупам, таму афіцыйна не мог стаць прадаўжальнікам роду; Маёмасць Юрыя Дубровіцкага была пад зеленая паміж дочкамі і іх сем’ямі, бо тры сыны таксама, як у старэйшай галіне, не пакінулі нашчадкаў; Wolff J. Kniaziowie. S. 94—115. Ерусаллмскнй К. Нстормя одного развода: Курбсклй м Гольшанская. Внпуск 3. С. 151; Сліж Н. Сямейныя адносіны і шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх. С. 113—114.

¹⁰⁸ Прадстаўнікі роду Іллінічаў займалі дзяржаўныя пасады ў ВКЛ. Але мужчыны гэтага роду памерлі без нашчадкаў, а іх маёмасць перайшла Радзівілам. Lulewich Н., Rachuba A. Urzednicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. S. 211. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 5. Warszawa, 1908. S. 251—252.

¹⁰⁹ Род Алелькавічаў Слуцкіх y другой палове XVI ст. яшчэ спрабаваў захаваць свае пазіцыі сярод эліты. Яго прадстаўнікі імкнуліся атрымаць месца ў сенаце праз сваё старажытнае паходжанне і высокі маёмасны стан. Але гэта не дапамагло ім заняць высокія пасады ў ВКЛ. Kempa Т. Zabiegi kniaziöw Olelkowiczow Sluckich o uzyskanie miejsca w senacie po 1569 roku 11 Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 2003. T. XLVII. S. 65—88. Калі змянілася рэлігійная сітуацыя, яны перайшлі з праваслаўя ў каталіцызм. Wysocki S. Kazanie napogrzebie Jasnie Oswieconiego ksi^zecia JMP Jana Symeona Olelkowicza z laski Bozey ksi^zecia Sluckiego y Kopylskiego, ostatecznego m?skiey plci tey zacneyy starodawney familiey potomka. Wilno, 1593. Юрый Юр’евіч y сваім тастаменце прадэманстраваў прыхільнасць да праваслаўя, прасіў, каб яго цела пахавалі ў Кіева-Пячэрскім манастыры, пацвердзіў фундацыйныя запісы Трайчанскаму манастыру, манастыру ў Слуцку і царкве Св. Тройцы, а таксама загадаў сынам, каб яны прытрымліваліся праваслаўя (1578). Національна бібліотека Украінн імені В.І. Вернадського. Інстлтут рукопнсу. Ф. II. № 1389. Яго сыны — Юрый, Ян Сымон і Аляксандр — памерлі без нашчадкаў мужчынскага полу.

¹¹⁰ НГАБ. Ф. 1727. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 107адв.—108 адв.; Lulewicz Н. Walka Radziwillöw z Chodkiewiczami o dziedzictwo stuckie // Miscellanea HistoricoArchivistica. T. III. Radziwiliowie XVI—XVIII wieku w kr^gu polityki i kultury. Warszawa; Lodz, 1989. S. 201—215.

¹¹¹        Канановіч У Культурная памяць y родзе Гедыміна // Канструкцыя і дэканструкцыя Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф., Гродна, 23—25 крас. 2004 г. / Пад рэд. Н.У Сліж. Мінск, 2007. С. 84—95.

^1І2НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 19. Арк. 246—247 адв.

гэтай пары было складаным — з плёткамі, праблемамі з нараджэннем дзяцей¹¹³.

Вышэйшыя ўраднікі ВКЛ і магнацтва развівалі шлюбныя стратэгіі адпаведна свайму статусу. Часта яны знаходзіліся ў сваяцкіх стасунках¹¹⁴. Канцлер ВКЛ Леў Сапега першы раз ажаніўся з Даротай Фірлееўнай (?—1591), удавой троцкага ваяводы Стэфана Збаражскага, другі — з Гальшкай Радзівілаўнай (1583—1611), дачкой Крыштафа Радзівіла Перуна. Адпаведна статусу былі заключаныя шлюбы яго дзяцей¹¹⁵. Канцлер ВКЛ Астафей Валовіч быў жанаты з дачкой гаспадарскага маршалка Паўла Сапегі — Фядорай¹¹⁶. Харужы ВКЛ Крыштаф Жыгімонт Пац ажаніўся з дамай з двара Марыі Людвікі — Кларай Ізабэлай Яўгеніяй (1654). Гэта дало яму магчымасць умацаваць адносіны з дваром і стаць адным са стаўпоў французскай палітыкі¹¹⁷. Гэтыя і іншыя прыклады сведчаць пра тэндэнцыю мець шлюбныя стасункі ўнутры свайго асяроддзя.

Род Радзівілаў набыў «прафесійныя» навыкі пры пошуках сужэнцаў Шлюбныя стратэгіі добра пралічваліся і прыносілі палітычную і эканамічную выгаду. Поспех гарантавала і тое, што на першым месцы былі інтарэсы ўсяго роду Радзівілаў, а не адной сям’і ці асобы¹¹⁸. Радзівілы значна ўзмацніліся за кошт згасаючых родаў. Акрамя гэтага, яны мелі здольнасць дамовіцца пра шлю-

¹¹³ Trepka W. N. Liber generations plebeanorum («Liber chamorum»), Wroclaw; Warszawa; Krakow, 1995. S. 296—297; Sajkowski A. Od Sierotki do Ryberiki. W kr^gu radziwillowskiego mecenatu. Poznan, 1965. S. 53—54; Kuchowich Z. Mitose staropolska. Lodz, 1982. S. 199—200; Brückner A. Dzieje kultury polskiej. T. IL Polska u szczytu pot^gi. Warszawa, 1991. S. 451; Naborowski D. Poezje / Oprac. J. DürrDurski. Warszawa, 1961. S. 75—77.

¹¹⁴ Лаппо H.H. Велнкое княжество Лмтовское. C. 682.

¹¹⁵ Sarbiewski M.K. Laska marszatkowska na pogrzebie Jasnie Wielmoznego Pana Jego Mosci Pana Jana Stanislawa Sapiehi Marszalka WKL, Slonimskiego, Bhidniecskiego, Maikowskiego starosty. Vilnae, 1635; Lulewicz H. Sapieha Lew // PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 84—104; Lulewicz H. Sapieha Jan Stanislaw H PSB. T. 34/1. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 624—629; Rachuba A. Sapieha Kazimier Leon H PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 31—37; Rachuba A. Sapieha Krzysztof Mikolaj П PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 70—71.

¹¹⁶ Borowik P. Jurydyki miasta Grodna w XV—XVIII wieku. Stanowy podziai nieruchomosci Suprasl. 2005. S. 89—92.

¹¹⁷Wolff J. Pacowie. S. 154—155.

¹¹⁸Сярод жонак Радзівілаў былі Альжбета Насілоўская, Багдана Лукомская, Ганна княгіня Курляндская, Кацярына Патоцкая і інш. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 19. Арк. 309—312 адв.

бы сваіх дзяцей з прадстаўнікамі сямей, якія знаходзіліся на піку палітычнай актыўнасці (Сапегі, Валовічы, Кішкі і інш.). Удалыя шлюбныя партыі станавіліся прадметам гонару для ўсяго роду. Пра іх згадвалі нават у казаннях на смерць¹¹⁹.

Земскія рэформы спрыялі фарміраванню павятовай эліты. Таму з другой паловы XVI ст. павятовая шляхта пачынае больш увагі надаваць шлюбам і шлюбным стратэгіям, а ў XVII ст. шлюбная палітыкаўжо носіць прагматычны характар для многіх родаў. Паступова вылучаюцца шляхецкія роды, якія з пакалення ў пакаленне займалі вядучыя пасады ў нейкай мясцовасці і імкнуліся перадаць іх сваім нашчадкам. Напрыклад, у Полацкім ваяводстве вызначыліся Корсакі, якія значна ўплывалі на палітычнае жыццё ў рэгіёне¹²⁰. У Гарадзенскім павеце ў другой палове XVI ст. вылучаліся Валовічы, Масальскія, Мялешкі, Катовічы, Сапоцькі і іншыя, якія для замацавання сваіх пазіцый у павеце выкарыстоўвалі шлюбныя стратэгіі¹²¹.

Шлюбныя стратэгіі аказалі значны ўплыў на фарміраванне магнацкай алігархіі. Вядучыя роды замыкаліся і імкнуліся мець сямейна-шлюбныя дачыненні з роўнымі па сацыяльным статусе родамі з ВКЛ і іншых краін. Пры заключэнні шлюбу важную ролю адыгрывала палітычнае, эканамічнае становішча роду і яго паходжанне¹²². Тое ж адбываецца і на мясцовым узроўні, дзе шлюбныя адносіны ўплываюць на вылучэнне мясцовай эліты. На змяншэнне ўплыву ў палітычным жыцці ВКЛ таго ці іншага роду паказвалі не толькі менш значныя пасады, але і шлюбы з сярэдняй ці дробнай шляхтай.

¹¹⁹У казанні на смерць Кацярыны Патоцкай згадваецца шлюб Барбары Радзівілаўны з Жыгімонтам Аўгустам, а таксама шляхецкія роды, з якімі Радзівілы мелі сваяцтва. Withunski А. Tyara wiecznosci Jasnie Oswieconey xi?zny Katarzyny z Potoka Radziwilowey xi^zny na Birzach i Dubinkach, naywyzszey podkomoryny WKL, Kazimirskiey, Kamienieckiey, Seywenienskiey starosciny. Wilno, 1643.

¹²⁰ Радаман A., Галубовіч В., Вілімас Д. Земскія ўраднікі Полацкага ваяводства (другая палова XVI — першая палова XVII стст.) П Commentarii Polocenses historici. Т. 1. 2004. С. 73—80; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 7. Warszawa, 1910. S. 220—230.

¹²¹ Падалінскі У Павятовая палітычная эліта ў святле дзейнасці гарадзенскага сойміка ў другой палове XVI ст. II Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—XX стст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Горадня, 2009. С. 179—199; Сліж Н. Вяноўныя запісы ўкнізе гарадзенскага земскага суца. С. 65—74.

¹²² Dubas-Urwanowicz Е. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim. S. 577—578.

Эканамічны чыннік меў важнае значэнне пры заключэнні шлюбу ў XVI—XVII стст. Стаўленне да гэтага інстытута як да камерцыйнага пагаднення было ўласцівае не толькі для нашай краіны¹²³. Гэта самы старажытны спосаб вырашыць фінансавыя праблемы¹²⁴, які актуальны і сёння.

Пры заключэнні шляхецкага шлюбу вена і пасаг былі асноўнымі пунктамі для абмеркавання. Было важна, каб матэрыяльны стан будучых сужэнцаў быў прыблізна аднолькавы. Шлюб з’яўляўся адным са шляхоў пераходу маёмасці. Яна перадавалася па спадчыне ці ў падарунак сужэнцу ці нашчадкам.

Меркантыльны інтарэс выклікаў пасаг жанчыны¹²⁵. У еўрапейскіх краінах выправа жанчыны таксама мела важнае значэнне¹²⁶. Адной з састаўных частак пасагу былі наяўныя грошы. Мужчыны, якія валодалі нерухомасцю, не заўсёды мелі грошы на розныя патрэбы (выплату пазыкаў, выправу ў войска, выезд на сойм ці соймік і інш.). Найбольш распаўсюджаны сродак знайсці грошы — пазыка пад заставу маёмасці. Шлюб таксама мог пазбавіць шляхціча ад пэўных фінансавых цяжкасцей. Грошы пазычаліся ў жонкі адразу пасля шлюбу ці нават перад шлюбам.

Пра інтарэс да пасагавых грошай сведчыць суправаджэнне дакументаў па шлюбе пазыковымі запісамі. Выпадкі мелі месца ў сем’ях рознай заможнасці, сацыяльнага ўзроўню і ў розныя гады вывучаемага перыяду. У адзін дзень — 6 красавіка 1558 г. — былі складзеныя тры дакументы: вяноўны, пазыковы і даравальны запісы жонцы на рухомыя рэчы. Пінскі старосціч Лукаш Яновіч Куранецкі за пасаг (2 500 коп літоўскіх грошаў) запісаў жонцы Стэфаніі Аляксандраўне Вішнявецкай вена ў 5 000 коп на Уз сваіх маёнткаў Куранцы, Верхнім, Каманоўцы (Менскае ваяводства),

¹²³ Узаемадзеянню эканамічнага чынніка і шлюбу прысвечаны шэраг замежных даследаванняў, гл.: The Marital Economy in Scandinavia and Britain 1400—1900 I Edited by M. Ägren, A. Erickson. Aidershot; Ashgate, 2004.

¹²⁴ Spring E. Law, Land and Family. P. 151—152, 163—165; Бурдье П. Практпческнй смысл. C. 288—289.

¹²⁵ Dubas-Urwanowicz E. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim. S. 577.

¹²⁶ Howell M. The Properties of Marriage in Late Medieval Europe: Commercial Wealth and the Creation of Modern Marriage 11 Love, Marriage, and Family Ties in the later Middle Ages / Edited by I. Davis, M. Müller, S. Rees Jones. Turnhout, Belgium, 2003. P. 31.

а на астатніх частках запісаў пазыку 2 000 коп¹²⁷. Як толькі быў атрыманы пасаг ад сям’і жонкі, адразу былі пазычаныя грошы, а рухомыя рэчы прызначаліся ёй як кампенсацыя.

Гаўрыла Гарнастай пабраўся шлюбам з Барбарай Ласкай¹²⁸. Яна была дачкой сірадскага ваяводы Гераніма Ласкага, які на момант яе шлюбу памёр. Вяселле, верагодна, адбылося ў 1559 г. Меркантыльны інтарэс да пасагу дзяўчыны выяўляюць наступныя дакументы ад 10 чэрвеня 1559 г.: вяноўны запіс, пазыка ў жонкі і дарэнне гэтай пазыкі Гаўрыле. Пасаг склаў 20 000 злотых ці 8 000 коп літоўскіх грошаў, якія былі запісаныя ў гэтай суме, без прывенка на Уз маёнткаў. Маёмасць прызначалася жонцы ў пажыццёвае карыстанне. Яшчэ 8 000 коп Гаўрыла пазычыў пад заставу дзвюх частак усіх маёнткаў. Пазыка была падораная мужу¹²⁹.

Амаль адначасова Іван Іванавіч Мялешка запісаў жонцы Ганне Фурсаўне вена без прывенка — 1 000 коп літоўскіх грошаў на Уз Дзявяткавічаў (Слонімскі павет), адразу пазычыў 1 000 коп грошаў пад заставу % гэтага ж маёнтка (1571) ¹³°. Фёдар Прохаравіч Занеўскі пазычыў да шлюбу 70 коп літоўскіх грошаў у жонкі Марыны Валенцінаўны Снарскай, а пасля запісаў гэтыя грошы як вена на сваёй маёмасці (1593)¹³¹. 100 коп грошаў літоўскіх былі ўзяты Езафам Рымандам пад заставу маёнткаў Ляда ў Лідскім павеце і Глыбокае ў Багдана Годкінскага, архімандрыта браслаўскага і гарадзенскага, былога гарадзенскага падкаморыя, і Аксінні Сіркуцеўны. У якасці абставінаў пазыкі згадваўся шлюб з іх дачкой Паланеяй (1597)¹³².

Пасля атрымання пасагу ад свайго бацькі Пятра Весялоўскага, падскарбія ВКЛ, Кацярына Весялоўская (6 кастрычніка 1594 г.) адразу пазычыла мужу Дзімітрыю Карпу каралеўскаму сакратару, 2 400 коп літоўскіх грошаў. На выпадак сваёй смерці шляхцянка скасавала доўг мужу і падарыла сваё ўнясенне¹³³.

¹²⁷ Lietuvos Metrika (1555—1558). 37-О)і Teismij byhj knyga / Parenge I. Valikonite, L. Steponaviäene. Vilnius, 2010. P. 141—145.

¹²⁸ Markiewicz A. Hornostaj Gabriel IIPSB. T. IX. Warszawa, 1960—1961. S. 626—627.

¹²⁹ AGAD. Archiwum Publiczny Potockich. Sygn. 339. K. 6, 9—12,15—19,25—26.

¹³⁰НГАБ.Ф. 1785.Bon. 1. Cnp. 5. Арк. 6—7 адв.; Сліж H. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе. С. 135—150.

¹³¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 288 адв.—289 адв.

¹³²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 127—128 адв.

¹³³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 418 адв.—419.

Мікалай Грыгор’евіч Эйсімонт Жук і Зафея Юзафаўна Ельская засведчылі атрыманне ад Юзафа Ельскага пасагу ў рэчах і грошах 6 верасня 1624 г. У той жа дзень муж пазычыў у Зафеі 1 200 злотых пад заставу маёнтка Вайвановічы Эйсімонты (Гарадзенскі павет). Сведкі ў дакументах зафіксаваныя адны і тыя ж (Андрэй і Габрыэль Боўфалы, Андрэй Эйсімонт). Такая ж самая сітуацыя адбылася з сястрой Зафеі — Кацярынай, якая выйшла замуж за сваяка яе мужа — Крыштафа Паўлавіча Эйсімонта. Шляхцянка атрымала ад бацькі пасаг 5 лютага 1626 г. Адразу муж пазычыў 1 000 коп літоўскіх грошаў пад заставу Вайвановічаў Эйсімонтаў¹³⁴. У адрозненне ад папярэдніх выпадкаў квіт пра атрыманне пасагу і пазыковы запіс былі складзеныя адначасова.

Ганна Львоўна Керсноўская пры продажы часткі маёнтка Нянькава (Навагарадскае ваяводства) Траяну Вайніловічу адзначыла, што яе муж Рафал Стэфанавіч Вайніловіч выкарыстаў грошы з яе ўнясення для выплаты пазыкаў. За гэта заставіў ёй сваю частку Нянькава ў суме 5 000 злотых, а пасля падарыў маёмасць навечна (1640)¹³⁵.

Найбольшай папулярнасцю на «шлюбным рынку» карысталіся спадчынніцы нерухомай маёмасці. Маёнткі шляхцянкам пераходзілі ў выпадку, калі ў сям’і нараджаліся толькі прадстаўніцы жаночага полу. Так, усе маёнткі Івана Копця перайшлі яго дачцэ Марыне. Яна прыцягнула ўвагу кароннага канцлера ВКЛ Валентыя Дэмбінскага як добрая партыя для сыноў. Вырашалася, хто стане яе мужам — Эразм ці Каспер. Выбар прыйшоўся на апошняга. У справу гэтага шлюбу былі ўцягнутыя падканцлер ВКЛ Астафей Валовіч і канцлер ВКЛ Мікалай Крыштаф Радзівіл. Маці нявесты, Марына Львоўна Палубінская і дзядзька Васіль Копаць не вельмі прагнулі гэтага шлюбу¹³⁶. Вяселле Марыны і Каспера адбылося, аднак у хуткім часе пачаліся судовыя справы з-за

¹³⁴ AGAD. Archiwum Prozordw і Jelskich. Sygn. 36. К. 1—4.

¹³⁵«... malzonek moy müy bior^c mie za sie w stan swi^ty malzenski wzglendem wniesienia mego w dom Jego Msci tak gotowego grosza iako y w rzeczach ruchomych nie maley sumy pieni^dzy y znoszenia y placenia roznych dhigow ci^zarow nieboszczykowskich zapisal mi byi zastawnym prawem sume pieni^dzy zlotych polskich 5 000 na imienu Niankowie w ziemi Nowogrodskiey». Cabinet r^kopisow BUW. Sygn. 317. K. 59—62.

¹³⁶ Інфармацыя паходзіць з ліста А. Валовіча М. Радзівілу ад 4 красавіка 1571 г. Аднак усе дэталі шлюбнай справы не прадстаўленыя. AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 17959/П. К. 13—18.

ўладанняў Копцеўны, паколькі яны знаходзіліся на памежнай тэрыторыі ВКЛ і Польшчы¹³⁷.

Наколькі распаўсюджаны быў шлюб па разліку, вызначыць цяжка з-за адсутнасці дастатковай колькасці статыстычнага матэрыялу. Але прыведзеныя факты паказваюць, што грошы, унесеныя жанчынамі, прадстаўлялі цікавасць для іх сужэнцаў. Пры гэтым афармляліся адпаведныя дакументы — пазыковыя запісы, якія былі актуальныя, пакуль не быў выплачаны доўг ці жонка не дарыла гэтыя грошы мужу.

Шлюб станавіўся сродкам выжывання ў надзвычайных умовах. Гэта здаралася падчас вайны, калі людзі страчвалі свае сем’і, траплялі ў палон. Для многіх шляхецкіх сем’яў вайна паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй у 1654—1667 гг. стала трагедыяй¹³⁸. У пачатку вайны вялікая колькасць шляхты трапіла ў палон. Аднаму/адной выжываць у надзвычайных умовах было цяжка. Як адбываліся шлюбы ў маскоўскім палоне? Наколькі прытрымліваліся вясельных традыцый? Адказаць на гэтыя пытанні складана, бо апісанняў не выяўлена. Крыніцы падаюць ускосныя звесткі, паводле якіх можна дакладна казаць, што ў палоне заключалі шлюбы.

Ганна Міхайлаўна Хірынічоўна патрапіла ў палон з мужам Аляксандрам Гірдзеем. Тастамент яна склала падчас хваробы ў 1658 г. у Казані. Верагодна, у тым жа годзе яна і памерла. А. Гірдзей ажаніўся ў палоне з Раінай Дзяцельскай, якая там жа памерла. 3 выканання апошняй волі (1659—1660) па смерці Ганны Дурашэвічаўны вядома, што яна першы раз была замужам за Аляксандрам Макрэцкім, а другі раз — за Янам Філіпам Гарахоўскім. Шлюб адбыўся ў зняволенні¹³⁹. Муж Феліцыяны

¹³⁷ Wolff J. Kniaziowie. S. 373; Міхалюк Д. Памежныя спрэчкі паміж Каронай і Вялікім Княствам Літоўскім у 16— 17 стст. на прыкладзе Мельніцкай і Берасцейскай земляў II Гістарычны альманах. Т. 5. Гародня, 2001. С. 23—53; Сліж Н. Маёнтак Вярховічы ў XVI ст. // Беловежская пуіца: мсторня, прнрода, турмзм. Брест, 2010. С. 62—66.

¹³⁸Гардзееў М.Ю. Полацкія магістрацкія кнігі другой паловы XVII ст. як гістарычная крыніца П Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Матэрыялы II Міжнароднай навуковай канферэнцыі. Полацк, 1998. С. 76—79; Гардзееў М.Ю. «Под час небеспеченства од Москвы...» (актавая кніга полацкага магістрата за 1656—1657 іт. як крыніца па вывучэнні вайны 1654—1667 іт.) П Беларускі гістарычны агляд. 1999. Т. 6. Сш. 1—2. С. 202—221; Сліж Н. Лёс ішіяхцянак у вайне 1654—1667 г. // Герольд Litherland. 2004. № 3—4 (15—16). С. 85—90.

¹³⁵ Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiej^tnosci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (далей — Biblioteka PAU i PAN). Sygn. 3432.

Горскай віцебскі ротмістр Крыштаф Асіпоўскі памёр у палоне. Праз паўтара года шляхцянка са згоды сяброў выйшла другі раз замуж за старадубскага падкаморыя Казіміра Стравінскага. Ён таксама ў хуткім часе памёр, пакінуўшы яе цяжарнай (1656)¹⁴⁰. У надзвычайных сітуацыях многія сацыяльна-эканамічныя і статусныя прычыны для заключэння шлюбу адыходзілі на другі план. У варожым асяроддзі важна было мець блізкую асобу, бо гэта дапамагала выжыванню.

Для замацавання сваіх пазіцый у ВКЛ і адаптацыі ў грамадстве выкарыстоўвалі шлюбныя стратэгіі эмігранты з іншых краін¹⁴¹. Напрыклад, іншаземец П. Нонгарт зрабіў добрую кар’еру ў ВКЛ. Ён займаў пасады: пакаёвы каралеўскі дваранін; аранскі, аршанскі, ракоцінскі, лаварыскі, гелменскі староста; віленскі будаўнічы (1595—1633), дзераўнічы (1619—1633) і гараднічы (1619—1633)¹⁴², мярэцкі, аранскі, пералайскі ляснічы. Пасады ракоцінскага і лаварыскага старосты былі дадзеныя П. Нонгарту ў 1605 г. за заслугі перад ВКЛ пры С. Баторыі і за ўдзел у войнах супраць Маскоўскага княства¹⁴³. Ён быў двойчы жанаты. Першай яго жонкай стала ў 1591 г. Зузанна Станіславаўна Мрынгладоўна (?— 1614)¹⁴⁴, а другой у 1615 г. — Рахель, дачка Мельхера Войцехавіча Шэмета (?—1594)¹⁴⁵ і Ганны Станіславаўны Янушэвічаўны. Сям’я Шэметаў была даволі заможная. Эмігранцкае паходжанне віленскага гараднічага не перашкодзіла ўзяць шлюб з заможнай сям’ёй. У першым шлюбе нарадзіліся дочкі Зузанна і Альжбета. Зузанна выйшла за Юрыя Адамавіча Храптовіча (1586—1650) ў 1611 г. Альжбета (1600—18.12.1623) сталаб лютага 1616 г. жон-

¹⁴⁰ МЮМ. Вып. 21. Вптебск, 1900. С. 332.

¹⁴¹ Пра адаптаванне эмігрантаў з Расіі ў ВКЛ праз шлюбныя стратэгіі гл.: Jerusalimski К. Rosyjska emigracja w Rzeczypospolitej w drugiej polowie XVI w.: Nowe problemy, zrodla, interpretaqe П Канструкцыя i дэканструкцыя Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф., Гродна, 23—25 крас. 2004 г. / Пад рэд. Н.У Сліж. Мінск, 2007. С. 143—163; Ерусалімскі К. Маскоўцы ў польска-літоўскім асяроддзі ў XVI — першай палове XVII стст. Тразітыўная ідэнтычнасць, гендэр, дыскрымінацыя Н Arche. 2012. № 3. С. 70—76.

¹⁴² Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. 1. Wojewodztwo wilenskie XIV— XVIII wiek / Pod red. A. Rachuby. Warszawa, 2004. S. 698.

¹⁴³НГАВ. КМФ 18. Bon. 1. Cnp. 88. Арк. 185—185 адв.

¹⁴⁴ Schonflissius A. Obchod pogrzebu JM Pana Piotra Nonharta niegdy horodniczego wilenskiego, oranskiego, rakaczynskiego, lawaryskiego starosty. Lubcza, 1633.

¹⁴⁵ Lulewich H., Rachuba A. Urz^dnicy cenralni i dostojnicy Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego. S. 243.

7. Дазвол кардынала Лаўрэнція на шлюб Ганне Радзівілаўне і Ільі Астрожскаму, 1522.

кай Аляксандра Нарушэвіча¹⁴⁶. Тое, што іх бацька быў іншаземец, не стала перашкодай для Нарушэвічаў і Храптовічаў.

Мацей Длугаборскі (?—да 1655), які паходзіў з Мазовіі, ажаніўся з гарадзенскай шляхцянкай Ганнай Барталамееўнай Талочкаўнай (?—1658). Род Талочкаў быў вельмі разгалінаваным і не вызначаўся заможнасцю. У другой палове XVI ст. — пачатку XVII ст. яго прадстаўнікі мелі дробныя ўладанні ў Талочках пад Жыдомляй (Гарадзенскі павет). Шлюб адбыўся да 1619 г.¹⁴⁷ Якуб Манькоўскі (?—1671) пераехаў з Польшчы ў Гарадзенскі павет і ажаніўся з Гальшкай Кубалянкай. У іх нарадзіліся Станіслаў, Пётр, Ганна, Тэрэза і Зафея. Сыны сталі спадчыннікамі яго маёмасці Мікіцін (Польшча) і Трырэчча (Гарадзенскі павет)¹⁴⁸.

Змена жыхарства прымушала асобу адаптавацца ў новай рэчаіснасці, прыстасоўвацца да асаблівасцей культуры, традыцый і звычаяў. Уваходжанне ў асяроддзе адбывалася прасцей праз шлюб, асабліва калі сваякі добра ставіліся і спрыялі павелічэнню сяброўскага кола і кар’ернаму росту. Таму эмігранты імкнуліся ўзяць у жонкі прадстаўніц з мясцовай шляхты.

Шлюбныя стратэгіі маглі мець рэлігійны характар. Напрыклад, яны прасочваліся ў пратэстанцкім асяроддзі біржанскіх Радзівілаў¹⁴⁹. У пачатку XVII ст. узмацніўся контррэфармацыйны рух, які пагоршыў становіпіча пратэстантаў. Для большай кансалідацыі суполкі выкарыстоўвалі шлюбы паміж дзецьмі кліентаў Радзівілаў.

^,46НГАБ у Мінску. Ф. 694. Воп. 5. Спр. 18. Арк. 26; AGAD. Archiwum Radziwillow (далей — AR). Dz. X. Sign. 107; Sign. 108. K. 8; Sign. 121. K. 17,23; Kosman M. Liteweskie kazania pogrzebowe z pierwszej poiowy XVII wieku // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XVII. 1972. S. 109; Dambrowski S. Desideria christianorum albo pragniena duchowne chrescianskich ludzi. Nad zmarlym cialem zacnie urodzoney y szlachetney paney JMP Elzbiety Nonhartowny Naruszewiczowey. Wilno, 1624. 11 Sarceviciene J. Lietuvos didikes progineje literatüroje: portretai ir jvaizdziai. Vilnius, 2005. P. 407—435.

^Н7ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Cnp. 1450. Арк. 8; НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 7. Арк. 132 адв.—134; Cnp. 11. Арк. 27—32 адв.; НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 33. Арк. 209—211 адв.; НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 37. Арк. 1080; Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 3. Lipsk, 1839. S. 339.

¹⁴⁸ НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 48. Арк. 268—269 адв.; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 10. Warszawa, 1913. S. 198.

¹⁴⁹ Augustyniak U. Dwor i klientela Krzysztofa RadziwiHa. Warszawa, 2001; Jarczykowa M. Krzysztof Radziwill (1585—1640) w korespondencji Piotra Kochlewskiego П Radziwillowie. Obrazy literackie, biografie, swiadectwa historyczne. Lublin, 2003. S. 69— 80; Trawicka Z. Dzialalnosc polityczna i reformacyjna Piotra Kochlewskiego 11 Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. VIII. Warszawa, 1963. S. 125—148; Trawicka Z. Memorial Piotra Kochlewskiego П Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XX. Warszawa, 1975. S. 185—199.

Сямейныя сувязі самыя моцныя, яны дапамагаюць трымаць людзей разам. У якасці прыкладу можна прывесці шлюбы дзяцей берасцейскага суддзі Пятра Кахлеўскага (?—1646). Аляксандр Бенедыкт ажаніўся з Аленай Сасноўскай, Ян Станіслаў — з Ганнай Райскай. Агнэса выйшла замуж за навагарадскага падчашага Станіслава Маклока, а пасля за Яна Сасноўскага, Хрысціна — за Стэфана Цадроўскага, Марыяна — за Крыштафа Чыжа. Усе сужэнцы былі пратэстантамі з асяроддзя Радзівілаў¹⁵⁰.

Пры наяўнасці некалькіх веравызнанняў цяжка было пазбегнуць міжканфесійных шлюбаў. Былі выпадкі, калі пытанне веры не было асноўным пры выбары сужэнца, тым больш што ў другой палове XVI — пачатку XVII ст. шляхта актыўна мяняла веравызнанне¹⁵¹.

Міжканфесійныя шлюбы адпачатку не ўхваляліся каталіцтвам¹⁵², аднак у ВКЛ змагацца з імі было складана, бо палітычныя і маёмасныя прычыны пераважалі над рэлігійнымі. Але часам каталіцкае духавенства разглядала такія шлюбы як спосаб пашырэння колькасці вернікаў¹⁵³.

Першымі мяшанымі шлюбамі сталі шлюбы паміж праваслаўнымі і каталікамі¹⁵⁴. Яны патрабавалі дазволу з Рыма. Ён спатрэбіўся Юрыю Сямёнавічу Алелькавічу Слуцкаму і Алене Радзівілаўне (1529)¹⁵⁵, Ганне Радзівілаўне і Ільі Астрожскаму (1522)¹⁵⁶ і іншым¹⁵⁷.

¹⁵⁰ Trawicka Z. Memorial Piotra Kochlewskiego. S. 189; Sliz N. Testament Piotra Kochlewskiego, s^dziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku II Zapiski Historyczne. 2007. T. LXXII. Zesz. 1. S. 97—109.

¹⁵¹ Dubas-Urwanowicz E. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksiystwie Litewskim w XVI—XVII w. // Wladza i prestiz. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Bialystok, 2003. S. 561—586.

¹⁵² Pazdzior S. Malzenstwo mieszane П Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1114—1116; Mironowicz A. Prawoslawne zony i matki krolow ksi^zat polskich II Latopisy Akademii Supraskiej. Vol. 1. Prawoslawni w dziejach Rzeczypospolitej. Bialystok, 2010. S. 15.

¹⁵³ Maciejowski W.A. Historya prawodawstw stowianskich. T. V. S. 41—42.

¹⁵⁴ Mironowicz A. Prawoslawne zony i matki. S. 11—19.

¹⁵⁵ У просьбе пра шлюб было адзначана, што калі народзяцца сыны, то будуць ахрышчаныя ў праваслаўную веру, па бацьку, а дочкі — у каталіцкую, па маці. Stadnicki К. Bracia Wladyslawa-Jagielly Olgierdowicza kröla Polski, Wielkiego Xi^cia Litwy. Lwow, 1867. S. 182; Wolff J. Kniaziowie. S. 332.

¹⁵⁶ У дакуменце фігуруюць толькі бацькі — Канстанцін Астрожскі, гетман ВКЛ, і Юрый Радзівіл, троцкі кашталян. AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 8414.

¹⁵⁷ Liedke М. Mieszane zwi^zki malzehskie. S. 127—132.

Біржанскія Радзівілы бралі шлюбы з прадстаўніцамі іншых веравызнанняў — з каталічкамі, праваслаўнымі, лютэранкамі¹⁵⁸. На такія шлюбы неабходны быў дазвол. Пратэстант падчашы ВКЛ Януш Радзівіл (1579—1620) дасылаў прашэнне ў Рым, каб яму дазволілі ўзяць шлюб з каталічкай Зафеяй Алелькавічаўнай Слуцкай (1600)¹⁵⁹.

Ганна Марыя Радзівілаўна і канюшы ВКЛ Багуслаў Радзівіл знаходзіліся ў сваяцкіх адносінах, былі рознага веравызнання: яна была каталічкай, а ён — пратэстантам¹⁶⁰. У 1664 г. яны атрымалі дазвол на шлюб ад папы Аляксандра VII¹⁶¹.

У рэляцыі нунцыя Маласпіна (1598) пра віленскага ваяводу і гетмана ВКЛ Крыштафа Радзівіла адзначалася, што ён жыве ў незаконным шлюбе. Пасля смерці першай жонкі другі шлюб Радзівіл узяў з яе сястрой. Ён звяртаўся за дыспенсіяй ва ўсе пратэстанцкія ўніверсітэты Нямеччыны, Англіі, Жэневы, але яму адмовілі. За такі ўчынак меў ганьбу, знеслаўленне. У адпаведнасці са Статутам ВКЛ спрабаваў праз жонку, якая была каталічкай, атрымаць вызваленне ад кананічных правілаў у Рыме. Яму адмовілі і нават не падалі ніякай надзеі на станоўчае рашэнне¹⁶². Першай яго жонкай была Кацярына Астрожская, каталічка. Пасля яе смерці (1579) Крыштаф Радзівіл у 1593 г. ажаніўся з яе роднай сястрой Альжбетай. Яна была каталічкай, засталася ўдавой пасля смерці віленскага кашталяна Яна Кішкі¹⁶³. Абрад вянчання быў праведзены ковенскім пробашчам Якубам Варанецкім¹⁶⁴. Тут былі дзве перашкоды — рознае веравызнанне і блізкае сваяцтва паміж

¹⁵⁸ Jarczykowa М. Obraz zaslubin Radziwittow birzanskich w pismiennictwie okolicznosciowym i w korespondencji z pierwszej polowy XVII wieku // Sarmackie teatrum. T. 2: Idee i rzeczywistosc / Red. R. Ocieczek przy wspötudziale M. Barfowskiej. Katowice, 2001. S. 151—152.

¹⁵⁹ Собранме древннх грамот n актов городов Ммнской губернші, православных монастырей, церквей м по разным предметам. Мн., 1848. С. 66—67; Скеп’ян Н. Да пытання пра веравызнанне Соф’і Слуцкай II Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 10. С.46—51.

¹⁶⁰ Augustyniak U. Testamenty ewangelikow reformowanych. S. 190.

¹⁶¹AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 8247.

¹⁶² [Rekaczewski E.] Relacye nuncyuszow apostolskich. T. 2. S. 90.

¹⁶³ Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608), wojewoda kijowski i marszalek ziemi wolynskiej. Torun, 1997. S. 113.

¹⁶⁴ Lulewicz H. Radziwill Krzysztof H PSB. T. 30. Warszawa; Wroclaw; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 274.

8. Дазвол папы Аляксандра VII на шлюб Багуславу Радзівілу з Ганнай Марыяй Радзівілаўнай, 1664 г.

першай і другой жонкай, таму на шлюб патрабаваўся адмысловы дазвол.

На шлюб пратэстанта Януша Радзівіла і праваслаўнай Марыі Лупулы патрэбны быў дазвол не толькі ад духавенства, але таксама ад Уладзіслава IV і султана Ібрагіма. Януш і Марыя вянчаліся паводле праваслаўнага абраду (1645)¹⁶⁵.

У перыяд Рэфармацыі шлюбы паміж пратэстантамі і каталікамі набылі распаўсюджванне нават у суседняй каталіцкай Польшчы¹⁶⁶. Такія шлюбы асуджаў Пётр Скарга, бо шмат каталікоў цікавіліся пратэстантызмам і праз шлюб мянялі веравызнанне¹⁶⁷.

У ВКЛ мелі месца шлюбы паміж пратэстантамі і праваслаўнымі. Сярод іх былі такія шлюбныя пары, як знакаміты мемуарыст Фёдар Еўлашоўскі і Ганна Болатаўна¹⁶⁸, Васіль Цяпінскі і Зафея Жыжэмская¹⁶⁹, лідскі маршалак Феафіл (Тэафіл) Раецкі і Альжбета Друцкая Сакалінская¹⁷⁰. Пасля Берасцейскай уніі 1596 г. з’явіліся шлюбы праваслаўных, каталікоў, пратэстантаў з уніятамі.

Міжканфесійныя шлюбы мелі свае наступствы для сямейнага жыцця. Яны краналі такія пытанні, як хрышчэнне дзяцей, падтрымка святынь, змена іх рэлігійнай прыналежнасці і іншае¹⁷¹. Наколькі спакойна праходзіла прыняцце рашэнняў у сем’ях, дакументы не заўсёды адлюстроўваюць. Аднак у грамадстве наяўнасць розных канфесій правакавала канфлікты нават на побытавым узроўні¹⁷².

Для ўсіх саслоўяў, незалежна ад рэальных прычын шлюбу, біялагічны фактар заставаўся асноўным. Першасная біялагічная прычына — працяг роду. Для шляхты гэта мела не толькі

¹⁶⁵ Kotlybaj Е. Zycie Janusza Radziwilia. Wilno; Witebsk, 1859. S. 77—79.

¹⁶⁶Macieszewski J. Szlachta Polska i jej panstwo. Warszawa, 1986. S. 169.

¹⁶⁷ Ibid.

¹⁶⁸ Ф. Еўлашоўскі адзначаў y сваім дзённіку, што рознасць веравызнанняў не перашкаджала сямейнаму жыццю. Свяжынскі УМ. «Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага. Мінск, 1990. С. 100.

¹⁶⁹ Liedke М. Mieszane zwi^zki malzenskie. S. 130.

¹⁷⁰ ABAK. T. 12. Акты Главного лшовского трнбунала. Внльна, 1883. С. 577—579.

¹⁷¹ Dubas-Urwanowicz Е. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim. S. 578—586.

¹⁷² Стаўленне да міжканфесійных шлюбаў у беларусаў адлюстравала прымаўка: «Няма іншае халеры, як у адным ложку спяць дзве веры» ці «Няма іншае халеры, як на адной падушцы спяць дзве веры». Яна распаўсюджаная ў вёсцы Лапеніца Ваўкавыскага раёна. Аўтарка выказвае падзяку за інфармаванне пра яе Андрэю Коласу.

пракрэатыўнае, але і культурнае значэнне. Было важна, каб сярод дзяцей былі хлопчыкі, бо яны былі галоўнымі спадкаемцамі. Па патрылінейнай галіне перадавалася спадчына і прозвішча. Адсутнасць хлопчыкаў азначала згасанне роду.

Паводле патрыярхальнай традыцыі мужчына абіраў сабе жонку, а не наадварот. Важную ролю адыгрывалі знешнасць¹⁷³ і ўзрост жанчыны. Першы шлюб шляхцянак часта адбываўся ў юным узросце. Зафея Алелькавічаўна Слуцкая выйшла замуж ў 14 год за Януша Радзівіла, Кацярына Трызнянка (1532— 1571) — у 16 год за Паўла Якаўлевіча Уніхоўскага (1515—1593), Ганна Сапяжанка (1603—1627) — у 15 год за троцкага кашталяна Альбрэхта Уладзіслава Радзівіла (1589—1636) і інш.

Лічылася, што жонка павінная быць маладзейшай за мужа. Але мелі месца шлюбы, калі жанчыны былі старэйшымі за мужчын. Успрымалася гата негатыўна. У лісце Льва Сапегі прадстаўлены аргументаваны падыход да выбару жонкі. Ён адгаворваў будучага польнага гетмана ВКЛ Крыштафа Радзівіла жаніцца з удавой кароннага гетмана Яна Замойскага — Барбарай Тарноўскай (1606). Крыштафу было на той час 24 гады, а ёй мінула 40. Сапега раіў пра розніцу ва ўзросце запытаць у пана Сасніцкага, як «ён брыдзіцца сваёй бабай і ўпадае ў грэх». Хоць Тарноўская паходзіла з добрай сям’і, але не была носьбітам лепшых рысаў гэтага роду. Ад бацькоў не атрымала рухомых рэчаў, а муж быў сквапны. Малады шляхціч мог зрабіць памылку, якую выпраўляла толькі смерць. Сапега лічыў, што жаніцца трэба з 14—15-гадовай дзяўчынай, гэта значна лепш, чым удава. Маладая жонка дарасце да сталых гадоў, а старая маладой ужо ніколі не стане. Калі дзяўчыне не хапае выхавання, то яе можна падвучыць. Гэта зрабіць значна лягчэй, чым адвучыць старую ад яе звычак. Сапега звяртаў увагу Крыштафа на маладую Хадкевічаўну, якой на той час ужо было 13 год, і на Ганну Кішчанку. Абедзве мелі добрае паходжанне. Сапега меркаваў, што пры шлюбе варта ўлічваць усе фактары, каб не было дрэннага сумеснага жыцця¹⁷⁴. Напэўна, гэты ліст паўплываў на рашэнне К. Радзівіла, бо ў гэтым жа годзе ён ажаніўся з Ганнай, дачкой Станіслава Кішкі і Альжбеты Сапяжанкі¹⁷⁵.

¹⁷³ Dubas-Urwanowicz Е. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim. S. 578.

¹⁷⁴ Archiwum domu Radziwillow. T. VIII. Krakow, 1885. S. 235—237.

¹⁷⁵ Wisner H. Radziwill Krzysztof 11 PSB. T. 30. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 282.

Аднак для пісара ВКЛ Антонія Міхаіла Паца розніца ва ўзросце не стала перашкодай, 6о яго жонкай стала дачка навагарадскага ваяводы Тэрэза Барбара Радзівілаўна (1745). Яна прынесла ў дом вялікі пасаг. Юзэфа Пацаўна выйшла замуж у 40 год за маладзейшага яе Тамаша Ваўрэцкага, браслаўскага харужага, а пасля харужага ВКЛ. Але статус сям’і і пасаг у памеры 230 000 злотых хаваў усе недахопы нявесты (1787)¹⁷⁶.

Паходжанне будучага мужа ці жонкі адыгрывала не апошнюю ролю. Лічылася, што шляхетнасць перадаецца з пакалення ў пакаленне. Здольнасці да рыцарскіх забаў праяўляюцца самі па сабе з дзяцінства¹⁷⁷. Такое перакананне існавала і ў набілітэце Заходняй Еўропы¹⁷⁸. Шляхта была зацікаўленая не проста ў нашчадках, а ў ганаровых нашчадках, якія б сталі носьбітамі найлепшых рысаў продкаў, маглі быць гонарам роду. Вясельныя прамовы падкрэслівалі цноты продкаў пары, такім чынам паказвалі, што ў іх дзяцей павінныя быць адпаведныя рысы¹⁷⁹.

Важнасць паходжання асобы як па мужчынскай, так і па жаночай лініі лепш за ўсё ілюструюць казанні на смерць¹⁸⁰. У творы, які быў прысвечаны берасцейскаму ваяводзе Тэафілу Трызне, былі прыведзеныя факты з жыцця яго і продкаў¹⁸¹. Казанне на смерць Алены Сапяжанкі падрабязна апісвае паходжанне яе

¹⁷⁶ Wolff J. Pacowie. S. 290,300.

¹⁷⁷ Слмж Н. Нстормческая память о Лнвонской войне в панегнрнческой лмтературе XVII века II Балткйскнй вопрос в конце XV—XVI в. Сборннк научных статей. Москва, 2010. С. 367—368.

¹⁷⁸ Basti В. Manifestation of Social Identity. The Noble Woman and Her Family 11 Paper held at the conference «Infinite Boundaries: Separation and Unity in Early Modern German Lands: First International Conference of FNI (Frühe Neuzeit Interdisziplinär), Duke University, Durham, NC, April 20—22,1995; Дюамель K. Семейные стратегнн u соцмальное воспронзводство. C. 180.

^І79Падрабязней пра вясельныя прамовы гл. у раздзеле пра шляхецкае вяселле.

¹⁸⁰ Напрыклад: Olszewski J. Kazanie na pogrzebie Anny Sapiezanki Radziwiöowey. Wilno, 1627; Woysznarowicz K. Marmur na ktorym budynek iasny wysoce urodzony JMP lagneszki Czemickiey Komorowey. Wilno, 1645; Woynilowicz M. Strzala w wielmoznym Litaworze JWP Janie Chreptowiczu Woiewodziczu Nowogrodskiemu do celu slawy y dzielnosci godz^ca przy pogrebowym akcie w Wiszniewe r. 1677, 21 stycznia. Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 88. Арк. 101—101 адв. і інш.

¹⁸¹ Dubowicz A. Kazanie na pogrzebie Jasnie Wielmoznego Jego Mosci Pana Pan Theophila Tryzny wojewody Brzeskiego, Wolkowyskiego, Btudnienskiego i inn starosty. Wilno, 1645. S. 5—7.

мужа лідскага харужага Якуба Кунцэвіча¹⁸². Згадваліся не толькі пасады, але апісваліся часам гераічныя ўчынкі, вартыя набілітэту. Напрыклад, у казанні на смерць віленскага кашталяна Мікалая Глябовіча згадваецца пра ўцёкі з маскоўскага палону ў перыяд Інфлянцкай вайны троцкага ваяводы Яна Глябовіча. У гэтым жа панегірыку змешчаная легенда пра паходжанне Глябовічаў ад унука Гедыміна і сына Монтвіда — Глеба¹⁸³. Насамрэч Монтвід памёр бяздзетным¹⁸⁴.

Славутыя асобы з роду Пацаў згадваюцца ў казанні на смерць канцлера ВКЛ Крыштафа Жыгмонта Паца¹⁸⁵. Апавяданне пра Халецкіх пачынаецца з Міхаіла. Згадваецца яго дыпламатычная кар’ера, візіты ў Залатую Арду ў 1496—1501 гг„ гісторыя пра Ноўгарад-Северскі, калі горад аддалі Міхаілу і не спалілі¹⁸⁶. Адзначаная мужнасць Яна Халецкага пры абароне Падляшскага ваяводства ад казакоў, дзяржаўная дзейнасць падскарбія ВКЛ Дзмітрыя Халецкага¹⁸⁷.

У казанні на смерць Зафеі Друцкай Любецкай адзначалася разгалінаванне Друцкіх на Сакалінскіх, Горскіх, Любецкіх і Азерніцкіх. Але ў згадках пра продкаў жанчыны сустракаюцца неадпаведнасці. Да іх ліку быў прылічаны гетман ВКЛ Канстанцін Іванавіч Астрожскі. Уладзімір Друцкі Горскі быў названы

¹⁸² Dubowicz А. Haft r^ka Boza na dobrey duszy Wielmozney Jey Mosci Paney Heleny Sapiezanki Kuncewiczowey, Chor^zyney Lidzkiey, Koniawskiey, Dubickiey i inn starosciny. Wilno, 1645. S. 35—39.

¹⁸³ Prus W. Senator w Jasnie Wielmoznym Panu JMP Mikolai IV Hlebowiczu na Dabrownie Kasztelanie Wilenskim, Oniksztynskim, Radoszkowskim starosce oraz dworanin pokoiowy JKM w Wielmoznym panie Janie Hlebowiczu na Dabrownie synu kaszteliana pomienionego. Wilno, 1633. S. 8—9,13 v; Сляж H. Нстормческая память o Лнвонской войне. C. 371—372; Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Jözefa Turowskiego. Krakow, 1858. S. 841—845.

¹⁸⁴ Wolff J. Kniaziowie. S. 665.

¹⁸⁵ Goiembowski C. Poiedynek smierci z zyciem na pogrzebie Jasnie Wielmoznego JMP Krzysztofa Zygmunta Paca, Kanclerza WKL, Pinskiego, Wilkiskiego, Wilkowiyskiego, Tryskiego, Kozienieckiego, Ostrynskiego, Lesniczey, Niemonoyskiego starosty, economiey Olickiey administratora y Jasnie Welmozney JMP Glarysy Isabelli Eugenii Pacowey, WKL Kancleryny, z familii de Mailly. Warszawa, 1685. S. B2v—C.

¹⁸⁶Lietuvos Metrika. Kn. 5 (1427—1506): Uzrasymij knyga 5 / Parenge E. Banionis. Vilnius, 1993. P. 118,128,138,139,147,148,157,159,170,172—180;Хронмка Быховца. Москва, 1966. C. 115.

¹⁸⁷ Galecki M.A. Strzaia wieczney szcz^sliwosci kresu dopedzaiaca w wybornym biegu poboznego zycia Jasnie Wielmoznego Jego Mosci Pana Pan Mikalaia Krzysztofa z Chalca Chaleckiego, Wojewody Nowogrodskiego, Woikinickiego, Lepunskiego i in starosty. Wilno, 1654.

кіеўскім ваяводам, хоць ён быў гальшанскім намеснікам¹⁸⁸. Зафея Друцкая была названая чацвёртай жонкай Ягайлы¹⁸⁹. Вядома, што гэта была Зафея Галыпанская. Такія яўныя неадпаведнасці сустракаюцца рэдка.

Прыклады паказваюць, што гонар шляхецкага роду складалі яго прадстаўнікі, якія вылучалісяўрозныхсферахграмадскай дзейнасці. Гісторыя роду, складзеная з асабістых гісторый, падкрэслівала выключнасць паходжання. Асэнсаванне адметнай ролі шляхецтва ў грамадстве пачалося ў XVI ст. Шляхта адасобілася ад іншых саслоўяў не толькі ў сацыяльным, палітычным і эканамічным плане, але і ў культурным. Самаідэнтыфікацыя набілітэту прывяла да ўсведамлення выключнай ролі кожнага роду¹⁹⁰. Гэтыя тэндэнцыі найлепшым чынам адлюстраваліся ў панегірычнай літаратуры і сталі часткай свядомасці шляхты. Таму ў справе шлюбу паходжанне становіцца важным чыннікам як гарант добрых нашчадкаў, паказальнік адпаведнага сацыяльнага статусу.

Пра фізіялагічныя асаблівасці зачацця дзіцяці нашы продкі мелі вельмі цьмянае ўяўленне. Канечне, было вядома, што дзеці нараджаюцца пасля палавога акту мужчыны і жанчыны, быў вядомы і тэрмін цяжарнасці. Але ў сувязі са станам развіцця навукі патрабаваць ад тагачаснага грамадства глыбокіх медыцынскіх ведаў пра зачацце немагчыма.

У Еўропе асновай медыцыны сталі ўсходнія, старажытнагрэчаскія і старажытнарымскія трактаты¹⁹¹. Працы на лацінскай мове даходзілі і да ВКЛ. Напрыклад, «Зельнік» меў троцкі ваявода Станіслаў Гаштольд. У кнізе быў асобны раздзел, прысвечаны цяжарнасці і родам¹⁹².

Цікавасць уяўляе медыцынскі трактат пра жаночы арганізм, які быў перакладзены з латыні на польскую мову і су-

¹⁸⁸Wolff J. Kniaziowie. S. 137.

¹⁸⁹ Ginkiewicz M. Kazanie na pogrzebie dobrey pamieci Jey Mosci Paney Pani Zofiey z Drucka Lubecldey Pawiowey Laskowskiey. Wilno, 1649. S. 14—15.

¹⁹⁰ Tereskinas A. Imperfect Communities. Identity, Discourse and Nation in the Seventeenth Century Grand Duchy of Lithuania. Vilnius, 2005.

¹⁹¹ Basti B. Elterliche Sexualität in der Frühen Neuzeit zwischen lust und last. Die Imtrutztia de Fürsten Karl Eusebius von Liechtenstein II Archiv für Kulturgeschichte. 1996. № 78/2. S. 277—301.

^|923убов A. Заметка o травнмке троцкого воеводы Станмслава Гажтовта Н Чтення в обіцестве мсторнн м древностей росснйскмх. 1887. № 3. С. 1,7.

праваджаўся каментарамі. Выдадзены ён быў у Амстэрдаме¹⁹³. Гэты твор на латыні «De secretis milierum» быў вельмі папулярны ў Еўропе і шмат разоў перавыдаваўся. Прыпісваўся святому Альберту Магнусу, але на самой справе яму не належаў¹⁹⁴. У кнізе пададзенае мужчынскае бачанне біялагічных працэсаў у жаночым целе, прычым без рэлігійнага ўплыву. 3 сучаснага пункту гледжання, гэтыя ўяўленні вельмі наіўныя, а часам проста фантастычныя.

Працэс зачацця апісваўся наступным чынам. Плод ствараецца ад семя бацькі і месячнай крыві маці, якія злучаюцца ўнутры жанчыны. Матка ўсё прымае і замыкаецца. Плода не будзе, калі мужчына выпусціць семя перш, чым жанчына кроў, а таксама калі нядобрае семя, негарачае. Больш шанцаў для зачацця дзіця, калі мужчына рэдка стасуецца з жанчынай, бо тады яго семя гарачае¹⁹⁵. Гэтая думка панавала і ў іншых еўрапейскіх працах. Лічылася, што частыя сексуальныя адносіны робяць сперму слабай, адпаведна гэта не дае магчымасці для зачацця. 3 працы Арыстоцеля пайшло меркаванне, што якасная сперма тая, якая, трапляючы ў кубак з вадой, падае на дно¹⁹⁶.

Адзначалася, што звычайна менструацыя пачынаецца ў жанчыны з 12, 13, а часцей з 14 год. 3 гэтага часу яна можа нараджаць¹⁹⁷. Але гэтая з’ява разглядалася як хвароба, прычыны яе былі зусім не зразумелымі. Лічылася, што жанчына такім чынам чысціцца: выходзяць лішкі вільгаці, і павышаецца тэмпература. У сувязі з гэтым выказвалася меркаванне, што жанчыны няздольныя да навукі, бо мозг заплывае цяжкімі рэчывамі. У непрыстойных жанчын кроў сіняга колеру. Адсутнасць менструацыі падчас цяжарнасці разумелася як неабходнасць крыві для плода. Адзначалася ўзмацненне сексуальных жаданняў у цяжарных, а таксама ў тых, хто меў затрымку

¹⁹³ Albertus Magnus. О sekretach bialogiowskich, mocy ziol, kamieni y zwierzQt osobliwych przetlumaczony. Amsterdam, 1695.

¹⁹⁴ Wallace W. Albertus Magnus, Saint 11 Dictionary of Scientific Biography. New York, 1970. P. 102.

¹⁹⁵ Albertus Magnus. O sekretach bialoglowskich. S. 21—24,26—31.

¹⁹⁶Bastl B. Elterliche Sexualität. S. 277—301.

¹⁹⁷ Гэтая думка выказвалася i ў іншых еўрапейскіх працах. Basti В. Austrian Aristocratic Rituals in Pregnancy, Childbirth and Baptism from 15^л — 18^th Centuries 11 Paper held at the 16^th Century Studies Conference at St. Louis, Missouri, 9—12 December 1993.

менструацыі¹⁹⁸. Апошнія назіранні былі слушныя, бо ў гэты перыяд змяняецца гарманальны фон і павышаецца лібіда.

Пра плод змешчанае наступнае апісанне. Першыя 10 дзён ён выглядае як малако, пасля становіцца крывавага колеру, далей фарміруюцца часткі цела. На гэты працэс уіілываюць планеты і знакі задыяка. Слушная была заўвага пра «слабасць» плода ў восьмым месяцы і пра яго сфарміраваны і здаровы стан у дзявяты. Змешчаны важныя парады пра прысутнасць пры родах дасведчаных жанчын для дапамогі, працэсу выхаду дзіцяці¹⁹⁹.

Асобна апісваліся знакі цяжарнасці, якія выяўляюцца адразу пасля сексу(!). Цяжка нават уявіць, на якой падставе яны былі вызначаныя, бо ў тагачаснай гінекалогіі меркавалася, што лепш за саму жанчыну ніхто не можа ведаць, цяжарная яна ці не²⁰⁰. Калі пасля сексу жанчына адчувае холад і боль у галёнцы — то зачала. Холад ідзе, бо ўсё цяпло канцэнтруецца для плода. Калі мужчына падчас сексу адчувае, што яго чэлес зацягваецца і засмоктваецца маткай, то гэта азначае зачацце. Іншы знак — прага сексу жанчынай пасля злучэння з мужчынам. Пачырваненне твару таксама сведчыла пра зачацце. Праз піццё мёду (2 лыжкі мёду і 1 лыжка вады) жанчына магла даведацца пра цяжарнасць. Калі пачуе бурчанне каля пупка, то зацяжарала. Пол дзіцяці вызначаўся па колеры скуры на твары: моцнае пачырваненне — хлопчык, бо патрэбна больш энергіі для зачацця; лёгкае — дзяўчынка. Пра тое, што народзіцца хлопчык, сведчылі схіленне жывата жанчыны на правы бок, як уласцівы па моцы мужчыну, і хада з правай нагі²⁰¹.

Для мужчын даваліся істотныя парады, як паводзіць сябе з цяжарнай, якія актуальныя і зараз. Нельга пры ёй згадваць ежу і стравы, якія немагчыма знайсці, бо гэта можа пашкодзіць плоду. Цяжарнай жанчыне, паколькі яна слабее з-за плода, раілася даваць ежу, якую яна патрабавала. Наяўнасць крывяністых выдзяленняў падчас цяжарнасці, азначала, што плод пашкоджаны²⁰². Для мужчыны было вельмі важна даведацца цнатлівая паненка ці не. Вы-

¹⁹⁸ Albertus Magnus. О sekretach bialogtowskich. S. 26—31,39,40.

'"Ibid. S. 42,45, 46,48, 148,149.

²⁰⁰ Basti B. Austrian Aristocratic Rituals.

²⁰¹ Albertus Magnus. O sekretach bialogtowskich. S. 174—183.

²⁰² Ibid. S. 202—206.

значалася гэта па колеры мачы²⁰³. Толькі як гэта жаніх рэалізоўваў на практыцы?

Пэўныя парады з гэтага старадруку, канечне, былі слушныя, але тлумачэнне біялагічных працэсаў было далёкае ад рэчаіснасці. Тым не менш з’яўленне такой кнігі азначала, што ў грамадстве Рэчы Паспалітай былі запатрабаваныя веды пра стасункі паміж мужчынам і жанчынай не толькі рэлігійныя, але і фізіялагічныя.

Як адзначалася раней, у шлюбных стратэгіях улічвалася знешнасць, бо яна перадавалася па спадчыне нашчадкам. Але знешняя прывабнасць таксама была важнай пры задавальненні такой біялагічнай патрэбы, як секс. Ідэя шлюбу прадугледжвала наяўнасць нязменнага сексуальнага партнёра. Рэлігія лічыла секс паміж сужэнцамі неабходным для захавання ад спакусы. У еўрапейскай навуцы панавала думка, што асноўная функцыя сексу — гэта працяг роду. Таму плоднасці жанчыны надавалася важнае значэнне. Секс у шлюбе лічыўся чыстым, а па-за шлюбам — нячыстым²⁰⁴.

Секс — справа не толькі кахання або разняволення ці працягу роду. Гэта неадлучная частка цэласнасці чалавечага грамадства. Але найперш гэта сацыяльны і культурны феномен²⁰⁵. На рэгуляванне сексуальных адносін уплывае стан развіцця грамадства і стратыфікацыя ў ім, статус мужчыны і жанчыны, роля рэлігіі і яе стаўленне да статусу жанчыны ў шлюбе, грамадстве і сексе, развіццё навукі (медыцыны), адносіны грамадства да сексу (звычаі, традыцыі, мараль, пакаранне)²⁰⁶. У патрыярхальным грамадстве панаваў мужчынскі погляд на гэтую сферу жыцця і арыентацыя на сексуальныя патрэбы мужчыны.

Шляхецкае асяроддзе мела сваё ўяўленне пра адносіны паміж жанчынай і мужчынам. На гэта ўплывала культура, ідэалы, стэрэатыпы, гендэрныя ролі. Шляхцянка мела высокі статус у грамадстве, але ён быў ніжэйшы за статус мужчыны. Таму адпаведна дамінуючую ролю, актыўнасць у сексуальных дачыненнях меў шляхціч. Гэта прасочваецца ў вясельных абрадах. У XVII ст. у шляхты панавала думка, што сексуальныя

²⁰³ Ibid. S. 184—186.

²⁰⁴ Basti В. Eherliche Sexualität. S. 277—301.

²⁰⁵ГовардМ. Сучасная культурная антрапалогія. Мінск, 1995. С. 210.

²⁰⁶Imielinski К. Kobieta і seks. Warszawa, 1989. S. 100—101.

стасункі павінныя быць у шлюбе, з асобамі свайго саслоўя. Іншыя варыянты ўспрымаліся як абраза гонару. Але калі мужчынам адхіленні ад гэтых патрабаванняў дараваліся, то супраць жанчын ужываліся санкцыі²⁰⁷.

Захаванне цноты дзяўчынай да шлюбу прапагандавалася хрысціянствам. У еўрапейскіх краінах даўно быў зроблены фетыш з цноты. Лічылася, чым менш жанчына ведае пра секс, тым лепей. Найвышэйшай каштоўнасцю замест дарослай жаноцкасці стала дзявочая недасведчанасць. Ідэальным тыпам стала дзіцянявеста. А маленькую плеўку, якая выпадкова захавалася ў чалавечай эвалюцыі, зрабілі сведчаннем дзявоцкасці²⁰⁸. Такі стан рэчаў меў выгаду для мужчыны. Нявопытная ў сексе жанчына мае менш патрабаванняў да здольнасцей мужчыны ў ложку. Яна ўсё прымае як дадзенасць. Наступствы для партнёраў не заўсёды станоўчыя: сексуальная незадаволенасць, развіццё комплексаў і інш.

У дахрысціянскі перыяд у славян сексуальнае жыццё не нармавалася жорстка. Hi ад жанчыны, ні ад мужчыны не патрабавалася захаванне дзявоцкасці. Гэта адзначаецца ў падарожных нататках і летапісах²⁰⁹. Калі верыць падарожніку Ераніму Пражскаму, то ў XIV ст. высакародныя жанчыны з дазволу сужэнцаў мелі каханкаў, якіх называлі «вучнямі шлюбу»²¹⁰. Старажытныя эратычныя беларускія святы — Купалле, Русалле — былі дазволенымі перыядамі сексуальнага разняволення²¹¹.

У ВКЛ у XVI ст. цнатлівасць дзяўчыны да шлюбу не была абавязковай²¹². Спробы паўплываць на маральны воблік

²⁰⁷ Пра пакаранне жанчын за распусны лад жыцця па Статутах ВКЛ гл. вышэй.

²⁰⁸Майлз Р. Жаночая гісторыя свету. Мінск, 2006. С. 88.

²⁰⁹Krawiec A. Seksualnosc. S. 47,51.

²¹⁰ Aeneas Sylvius Preussen betreffende Schriften, herausgegeben von Th. Hirsch. De Lituania // Scriptores rerum Prussicarum. Band. IV. Leipzig, 1870. S. 237—239. (Aeneae Sylvii historia de Europa c XXVI. Edit. Basileae 1551. f. 417).

²¹¹ Богдановмч A. Пережнткм древнего мнросозерцанмя белорусов. С. 116—120; Ягорава І.Ю. «Русалля» з «Радзівілаўскага летапісу» П Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1982. № 2. С. 28—30; Krawiec A. Seksualnosc. S. 83; Зайкоўскі Э. Сакральная прастора сексуальнага жыцця язычнікаў// Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі. Мінск, 2001. С. 10—30.

^2І2Сліж Н. Сексуальнае жыццё шляхты Вялікага княства Літоўскага. С. 138—167; Сліж Н. Мараль і норавы вялікага князя і шляхты ў эпоху Жыгімонта Аўгуста П Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына. Матэрыялы міжнароднай навуковапрактычнай канферэнцыі (Мінск, Гальшаны, Навагрудак, 2006). Мінск, 2007. С. 207—216.

насельніцтва ў той час не заўсёды мелі поспех. Папскі нунцый Фульвіюш Ругэры адзначаў, што прадстаўнікі шляхты ўвесь час у руху, наведваюць адзін аднаго, сяброў, сваякоў. Начуюць там, куды даязджаюць, неабходна толькі мець з сабой пасцель. Кожны возіць з сабой тое, што яму патрэбна. У дарозе ўсе спяць разам, покатам на саломе, мужчыны побач з жанчынамі. Вандруючы, людзі не перастаюць піць і размаўляць. Таму мала сарамлівых жанчын, няма недахопу ў публічных жанчынах (1565)²¹³.

Захаванне цноты да шлюбу дзяўчынай стала важным маральным патрабаваннем у XVII ст. На гэтым нават сталі акцэнтаваць увагу ў казаннях. Цнота была пад аховай сваякоў: бацька, маці, браты і апекуны абавязаныя былі прывесці дзяўчыну да шлюбу ў чысціні²¹⁴.

Як складваліся сексуальныя стасункі ў пары пасля вяселля, дакладна прааналізаваць немагчыма. Пік сексуальнай актыўнасці ў шлюбе прыходзіўся на першыя месяцы, звязана гэта было з чаканнем ад пары дзяцей. Пра гэты перыяд згадваецца ў жартых вершах гарадзенскага маршалка Яна Казіміра Кердзея і ашмянскага земскага пісара Стэфана Яна Слізня [гл. дадатак 42], У творах, прысвечаных навагарадскаму земскаму пісару Багуславу Уніхоўскаму, згадваецца, што ён прыйшоў на імпрэзу да канцлера ВКЛ Крыштафа Жыгімонта Паца п’яны і там заснуў за сталом. Падзея адбылася падчас сойму ў Варшаве 17 красавіка 1677 г. А падставай для кпінаў сталі бяссонныя ночы: Уніхоўскі не меў часу выспацца, бо толькі ажаніўся з Барбарай Дунінавай²¹⁵.

Важным элементам сексуальных стасункаў была мужчынская патэнцыя. Дзякуючы твору Беняша Буднага, у ВКЛ былі вядомы словы Піфагора, з якіх вынікала, што для «забаў» з жанчынай патрабаваліся сілы²¹⁶.

Патэнцыя служыла для памнажэння шляхецкага роду. I тут можна адзначыць славутых дзеячаў. Гетман ВКЛ Канстанцін

²¹³ [Rekaczewski Е.] Relacye nuncyuszöw. Т. 1.S. 127.

²¹⁴ Ginkiewicz М. Kazanie na pogrzebie dobrey pamieci Jey Mosci Paney Pani Zofiey z Drucke Lubeckeiy Pawfowey Laskowskiey. Wilno, 1649.

²¹⁵ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 258—258 адв.

²¹⁶ Budny В. Krotkich о wyzlowatych opowiesci, ktore ро grecku zowa Apophtemata. Lubcza, 1614. S. 65.

Астрожскі (каля 1460—1530) ажаніўся першы раз з Таццянай Сямёнаўнай Гальшанскай (?— 1522) у 1509 г., калі яму было 49 год. Праз два гады яна нарадзіла сына Ілью. Другога сына Канстанціна Васіля (1524/25—1609) і дачку Зафею ён меў у другім шлюбе з Аляксандрай Слуцкай (?—1563/64). На момант нараджэння сына Канстанцін Астрожскі меў прыкладна 65-м гадоў. Па бацькавым прыкладзе малодшы сын зрабіў выдатную кар’еру. Ён стаў кіеўскім ваяводам, быў актыўным паборнікам праваслаўя, валодаў друкарняй, лічыўся адным з заможных магнатаў на той час²¹⁷. Як бачым, былі выпадкі, калі добрыя гены мужчына быў здольны перадаць нават у такім узросце.

Мікалай Радзівіл Сіротка (1549—1616) у 1579 г. пісаў свайму сваяку гетману польнаму ВКЛ Крыштафу I Радзівілу (1547— 1603): «...гэта сапраўднае мастацтва і Маскву пабіць, і дзіця зрабіць, не кожны так можа. Хай Пан Бог дасць Вашай Міласці ўсе поспехі, якія Ваша Міласць сама сабе жадае»²¹⁸. Калі верыць лісту М. Радзівіла, то гетман быў рэдкім мужчынам, чый вопыт быў варты пераймання.

Своеасаблівы «алтар мужчынскай патэнцыі» знаходзіцца ў касцёле Св. Пятра і Паўла ў Вільні, які заснаваў гетман ВКЛ Міхаіл Казімір Пац. 3 левага боку каля галоўнага алтара знаходзіцца алтар з цудатворнай іконай Маці Божай. Ён змешчаныя паміж дзвюма калонамі, якія падтрымліваюць скульптуры напалову аголеных мужчын барочнага целаскладу. На падлозе стаяць два вайсковыя барабаны і куфар. Найбольшую цікавасць уяўляе гэты прадмет мэблі, які належаў фундатару. Ён аздоблены выявамі герба ўладальніка. Паміж імі змешчаная выява вайскоўца. Замок ад куфара знаходзіцца на месцы чэлеса. Калі ўставіць ключ у замок, то атрымліваецца адпаведная двухсэнсоўная карцінка. Фалічныя сімвалы прысутнічаюць у гэтым касцёле з часоў заснавання. Хрысціянскай ідэалогіі не ўласціва было ўхваленне фалічных сімвалаў. Увогуле мужчынскі пеніс лічыўся дэманічным, а пеніс Хрыста — Боскім²¹⁹. Акрамя таго, у касцёле знаходзіцца пояс з выявамі анёлаў, якія абдымаюцца і цалуюцца.

²¹⁷ Kempa Т. Konstant/ Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608). S. 16—115; Macieszewski J. Szlachta Polska i jej paristwo. S. 183.

²¹⁸ Archiwum domu Radziwillow. Krakow, 1885. S. 15.

²¹⁹ Friedman D. Pan niepokorny. Kulturowa historia penisa I Przekl. I. Kolczyriska. Warszawa, 2003. S. 69.

WWW*

UUAJUUUU ir

«ЛАбАЛЛАЛЛЛЛ« ■' ' t

‘ ■• ** / «»»s»s»w«S®»s»s<>*

 

 

9. Алтар касцёла Св. Пятра і Паўла ў Вільні, XVII ст.

Сексуальная патэнцыя мужчыны непасрэдна асацыявалася з яго ўменнем ваяваць, праяўляць сябе ў вайсковых дзеяннях. Асабліва важнае значэнне гэта мела для «рыцарскага» саслоўя, да якога адносіла сябе шляхта. Мужчынскасць шляхціча — гэта ўдзел у вайне, подзвігі, гэта тое, што можна дэманстраваць у грамадстве і мець за гэта пашану²²⁰.

Ва ўсе часы імпатэнцыя была мужчынскім сорамам. Праваслаўе, уніяцтва, пратэстантызм, каталіцызм лічылі яе слушнай прычынай для разводу, бо мужчына і жанчына ўжо не маглі жыць як муж і жонка і мець дзяцей. Сям’я не магла выконваць пракрыятыўную функцыю, а згасанне шляхецкага роду — гэта адна з найгоршых рэчаў, якая магла адбыцца з сям’ёй. Скасаванне шлюбу з-за мужчынскай імпатэнцыі адбывалася амаль без перашкод у царкоўным і свецкіх судах. Такія справы сустракаюцца ў розных саслоўях²²¹.

Каб не было такіх праблем, многія мужчыны ўжывалі афрадызіякі, сродкі ўзбуджаючыя і ўзмацняючыя патэнцыю. Карысталіся попытам раслінныя сродкі: пятрушка, цыбуля, лісце і карані белай гарчыцы, радыска, шалфей, гладыёлус і інш. Акрамя гэтага, яшчэ былі спецыяльныя мікстуры, якія не заўсёды станоўча ўздзейнічалі на здароўе²²².

Немагчыма сцвярджаць, што сексуальныя стасункі былі толькі ў шлюбе. Але пра. пазашлюбныя стасункі адкрыта не гаварылася. У асноўным гэта адлюстроўвалася ў эратычнай літаратуры²²³. Паколькі аўтарамі твораў былі мужчыны, то і праблематыка падавалася з іх пункту гледжання, з чаго вынікала, што для мужчыны важным было задавальненне сексуальных

²²⁰ Сліж Н. Гендэрна-ролевыя функцыі шляхціца ў сям’і і грамадстве Вялікага княства Літоўскага П Соціум. Альманах соціальноі історіі. Кмів, 2005. Вмп. 5. С. 165—184; Слнж Н. Нсторлческая память о Лмвонской войне. С. 365—380.

²²¹ На старабеларускай мове для тлумачэння разводу з-за імпатэнцыі выкарыстоўвалі наступныя выразы: «не маючы мешканя такого, якое межй мужам й жену бывает, йж еслй не был способен на учйнок свой мужской» і «з-за дефектов натураяьных неспособность здоровя». Ястормко-юрндаческне матерналы, нзвлечённые нз актовых кнмг губерннн Вмтебской н Могнлёвской, храняіцнхся в центральном архмве в Внтебске (далей — НЮМ). Вып. 6. Внтебск, 1876. С. 473; Вып. 10. Вмтебск, 1879. С. 446.

²²² Kuchowich Z. Milosc staropolska. Lodz, 1982. S. 384—385.

²²³ Amor dzis moim hetmanem. Warszawa, 1995.

патрэбаў у сям’і альбо за яе межамі²²⁴. Жаночы погляд на сексуальную сферу з’яўляецца толькі ў XVIII ст.²²⁵

У канцы XVII ст. быў распаўсюджаны верш, які высмейваў рэлігійныя забароны мець пазашлюбныя сексуальныя дачыненні. Ён сустракаецца ў Завішы і Слізня. У апошняга больш пашыраная версія:

Niewolno рапіеп w ich panienstwo tykac

A do wdow smutnych ani sie przymykac

Mniszki m^zatki Panie racz zachowac

A kogosz b^dziem u diabta milowac²²⁶.

Былі вядомыя прымаўкі з эратычным падтэкстам²²⁷,

Адсутнасць задавальнення ў шлюбе ці фізіялагічныя патрэбы штурхалі шукаць сувязі ў іншых месцах. Магчымасцей для пазашлюбных стасункаў было шмат: прыслуга, самотныя асобы, удовы і інш. Дзеўка Барбара Грыгаліч з вёскі Елнішак (Вількамірскі павет) дэрпцкага харужыча капітана ЯКМ Германа Ганцкофа, якая служыла пры двары пана Яна Корфа, «дапусцілася да граху» з яго сынам Мікалаем Філіпам Корфам. У выніку іх стасункаў нарадзіўся сын. Зразумела, што малады паніч адмовіўся ад дзіцяці, і Барбара вырашыла яго забіць. Яна панесла яго да рэчкі Лавены. Там прыдушыла дзіця, сціснуўшы пальцамі рот, пасля ўдарыла аб зямлю і яшчэ жывога кінула ў ваду. Вылавілі яго жаўнеры і прынеслі на двор Ганцкофа. Вінаватая была адразу выяўленая і пасаджаная ў вязніцу ў двары. Суддзі Фрыдрык Прахемфельс, Юрый Купсуй, Міхал Мохалеўскі, Ян Казімір Загора выслухалі ўсе абставіны справы і прысудзілі Барбару да смяротнага пакарання (1680)²²⁸.

²²⁴ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 265 адв.; Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3—2239. Арк. 40 адв.—42,46, 76 адв.; Naborowski D. Poezje wybrane / Opr. K. Karaser. Warszawa, 1980. S. 29, 30, 36; Amor dzis moim hetmanem. Warszawa, 1995.

²²⁵ Krol S. 101 kobiet polskich. Warszawa, 1988. S. 64—66,74— 100; Kuchowich Z. Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI—XVIII wieku. Lodz, 1974. S. 297—313.

²²⁶ Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 76 адв.; Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 265 адв.

²²⁷ Trzy rzeczy nienasycone, a czwarta nie mowi dosic: pieklo, lono bialoglowskie, ziemia, a ogien nigdy nie mowi dosic. Wino mocne, bialoglowa grzeczna z m^drego uczyni blazna. Тамсама. Арк. 60—60 адв.

²²⁸ AGAD. Archiwum Tyzenhauzow. Sygn. G-756.

Падарожжы таксама выкарыстоўвалі не толькі для вывучэння замежных моў і заняткаў ва ўніверсітэтах. Канюшы ВКЛ Багуслаў Радзівіл (1620—1669) быў добра абазнаны ў парыжскім жыцці. Ён суправаджаў маладога Яна Замойскага па не зусім свецкіх раёнах Парыжа, дзе той атрымаў першыя эратычныя поспехі і паразы²²⁹.

Пошукі сексуальных прыгод былі актуальныя для вайскоўцаў. У 1557 г. у пастановах для войска Жыгімонта Аўтуста было забаронена вазіць з сабой «вясёлых паненак». Толькі жонкі мелі права суправаджаць сужэнцаў у вайсковых паходах (1581)²³⁰. Жанчыны неадпаведных паводзін не павінныя былі прысутнічаць у войску. Вайсковыя артыкулы выконваліся. Паводле загаду гетмана была пакараная жанчына, якія кінула мужа і перайшла да таварыша з роты Бонара²³¹. Другой жанчыне абрэзалі нос і вушы і выгналі з войска²³². У ваенных артыкулах за 1609 г. на ротмістраў ускладаліся абавязкі сачыць, каб не было прастытутак у войску²³³. Далёка не ўсе жонкі выпраўляліся ў паход. Для сексуальнага задавальнення вайскоўцы карысталіся не толькі паслугамі прастытутак, але і гвалтавалі мясцовых дзяўчат і жанчын²³⁴.

Шлюбныя здрады мелі месца сярод мужчын і жанчын. Яны сведчылі пра жаданне знайсці задавальненне па-за межамі сям’і. Так, Зафея Радзівілаўна (?—1614) здрадзіла мужу Крыштафу Мікалаю Дарагастайскаму (1562—1615), маршалку ВКЛ, па прычыне яго доўгай адсутнасці ў доме і таму, што «купідон не раскрываў яму вароты перад старасцю». Каханкам быў слуга Станіслаў Тымінскі. Радзівілы прыклалі намаганні, каб развод не адбыўся. Тымінскага судзілі ў Луцку ў 1607 г. за замах на шляхецкую маёмасць. Станіслаў згадзіўся з вынесеным прыгаворам, бо на гэта была папярэдняя дамоўленасць з К. Дарагастайскім. Смяротнае пакаранне замянілі на высылку з Рэчы Паспалітай на 6 год і штраф 10 000 злотых. Тымінскі ж не толькі не выехаў,

²²⁹d’Argquien de la Grange M.K. Listy do Jana Sobieskiego. Warszawa, 1996. S. 21.

²³⁰ Kutrzeba S. Polskie ustawy i artykuly wojskowe: od XV do XVIII wieku. Krakow, 1937. S. 71.

²³¹ Севярын Бонар, рабштынскі, юрборскі, тарновецкі староста, муж Раіны Валовічаўны.

²³² Імя гетмана не называецца. Осада Пскова глазамп мностранцев. Дневннкн походов Батормя на Россмю (1580—1581 гг.). С. 308, 314.

²³³ Volumina legum. Tom II. S. 478—479.

^2МНГАБ. КМФ-18. Спр. 261. Арк. 155—156.

10-11. Куфар гетмана ВКЛ Міхаіла Казіміра Паца, XVII ст.

а стаў служыць у каронным войску²³⁵. Тарэза Гасеўская (?—1708), з’яўляючыся жонкай Юзафа Багуслава Служкі, мела стасункі з гетманам ВКЛ Казімірам Янам Сапегам. Пасля смерці мужа выйшла замуж за Сапегу ў 1703 г.²³⁶

У шлюбных стратэгіях каханне адыгрывала неістотную ролю. Пачуцці не былі сур’ёзнай прычынай для шлюбу не толькі ў нас, але і за мяжой²³⁷. Напрыклад, праблема кахання і шлюбу пачала дыскутавацца ў нямецкім грамадстве з Асветніцтва²³⁸. Хаця ў панегірыках, напісаных з нагоды вяселля, на каханне паміж жаніхом і нявестай звярталася ўвага²³⁹. Літаратурныя творы ідэалізавалі, а не адлюстроўвалі рэчаіснасць.

Некаторыя крыніцы згадваюць наяўнасць пачуццяў. У вяноўным запісе Льва Астаф’евіча Яцыніча адзначана, што з Фядорай Аўлачэмскай ён ажаніўся паўзаемнай згодзе (1572)²⁴⁰. Януш Радзівіл звярнуў сваю ўвагу на прыгажуню Кацярыну Патоцкую, дачку сандамірскага ваяводы. Але ён сустрэў моцную перашкоду з боку бацькі Крыштафа. У якасці свата выступіў канцлер ВКЛ Альбрэхт Станіслаў Радзівіл. Замест дамоваў пра шлюб сам стаў змагацца за руку дзяўчыны. У справу ўмяшаўся Уладзіслаў IV. Заручыны адбыліся ў 1637 г., а праз год — вяселле²⁴¹.

Калі можна прасачыць эканамічныя інтарэсы ў шлюбе, то эмоцыі і пачуцці асобы практычна застаюцца маладасягальнымі для даследавання. Патрэбны цэлы спектр прыватных крыніц, які б прадставіў стаўленне сужэнцаў адно да другога напярэдадні шлюбу, матывы, спадзяванні ад шлюбу.

Такім чынам, прычыны для шлюбу былі палітычныя, сацыяльныя, статусныя, эканамічныя, адаптацыйныя, рэлігійныя, біялагічныя. Часта яны спалучаліся паміж сабой.

²³⁵ Sajkowski A. Opowiesci misjonarzy konkwistadorow pielgrzymöw i innych swiata ciekawych. Poznan, 1991. S. 320—321; Seredyka ). Ksi^zniczka i chudopacholek. Zofia z Radziwillow Dorohostajska — Stanislaw Tyminski. Opole, 1995. S. 69—75,86.

²³⁶Rachuba A. Sapiezyna z Gosiewskich Teresa // PSB. T. 35. Zesz. 144. Warszawa; Krakow, 1994. S. 173—174.

²³⁷ Spring E. Law, Land and Family. P. 150—152,163.

²³⁸ Трепп А.-Ш. Баланс между партнёрством н разлнчмем п неравенством полов: супружескне отношення в буржуазной среде (1770—1830) // Семья, дом м узы родства в мстормн. С. 150—151.

²³⁹ Пра панегірыкі і іх змест гл. у раздзеле пра шляхецкае вяселле.

²⁴⁰Сліж Н. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе. С. 135—150.

²⁴¹ Jarczykowa М. Obraz zaslubin Radziwillow birzanskich. S. 156—157.

Шлюбныя стратэгіі паступова сталі актуальныя для ўсіх слаёў шляхецкага саслоўя. На іх паўплывала гістарычная сітуацыя перыяду XVI—XVII стст., у якой не апошнюю ролю адыгрывалі літаратура, культурныя тэндэнцыі, традыцыі, звычаі, рэлігія.

Перадшлюбная дамова: умовы заключэння

і выпадкі скасавання

Шляхецкі шлюб у некаторым сэнсе ўяўляў сабой здзелку, якая пацвярджалася шэрагам дакументаў: перадшлюбнай дамовай, пры неабходнасці дазволам на шлюб, вяноўным запісам, рэестрам пасагавых рэчаў, квітам пра атрыманне пасагу, пасведчаннем пра шлюб (занясеннем запісу пра шлюб у метрычныя кнігі храма). На практыцы цяжка знайсці шлюб, у якім былі прадстаўленыя ўсе пералічаныя дакументы.

Для шлюбу жаніх і нявеста павінныя былі дасягнуць адпаведнага ўзросту. Але звычаёвае права дапускала заручыны непаўналетніх. Такія выпадкі мелі месца прыкладна да канца XVI ст. Юхно Зяноўевіч атрымаў дазвол ад вялікага князя Казіміра на шлюб з дачкой Андрэя Дзенісковіча. Яна была на той час непаўналетняй і знаходзілася пад апекай дзеда Івашкі Бабінскага і дзядзькі Сянько Дзенісковіча. Яе маёнткі былі перададзеныя ў апеку жаніху (1484). Ян Катовіч і Мікалай Завішыч заручылі дачок Яна Мяшковіча Яковіча, якіх апякаў дзядзька Станько Юр’евіч. Вялікі князь Аляксандр дазволіў ім трымаць маёнткі дзяўчат да дасягнення імі паўналецця. Катовіч і Завішыч былі абавязаныя несці земскую службу з уладанняў (1495)²⁴².

Дворны канюшы Марцін Багданавіч Храптовіч заручыў свайго сына з малой дачкой С. Алізаровіча з дазволу яго ўдавы (1506). Вялікі князь літоўскі Аляксандр перадаў яму апеку над дзяўчынай. Пазней, калі ўдава падала скаргу на М. Храптовіча, то Жыгімонт Стары пацвердзіў папярэдняе рашэнне²⁴³. У судовым працэсе паміж віцебскімі баярамі Аўдоццяй Іванаўнай і Міхайлам Курэйшам з-за маёнтка яго падчаркі Храповічы — было адзначана,

²⁴²Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479—1491): Uzrasymu knyga 4 / Parenge L. Anuzyte. Vilnius, 2004. P. 119—120; Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6 / Parenge A. Baliulis. Vilnius, 2007. P. 112; Любавскнй M. Областное деленме. C. 577.

²⁴³ Імя ўдавы ў дакуменце не згадваецца. Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 5—6; Jankowski Cz. Powiat oszmiariski. Cz. I. S. 285.

што дзяўчына непаўналетняя і заручаная з Міхайлам Тышковічам, які на той час знаходзіўся на гаспадарскай службе ў Кіеве (1531). М. Курэйша трымаў маёнтак як апякун²⁴⁴. Валынскі ваявода Богуш Карэцкі і віленскі кашталян Ян Хадкевіч заручылі сваіх непаўналетніх дзяцей Якіма і Ганну, а тэрмін вяселля прызначылі праз 6 год, як пасля і адбылося. У змоўным лісце Б. Карэцкі абяцаў, што яго сын вылучыць вена за пасаг у памеры 4 000 коп літоўскіх грошаў і 2 000 у рухомых рэчах (1576)²⁴⁵. Януш Радзівіл і Зафея Слуцкая былі заручаныя, калі ім было па 15 і 9 адпаведна, і не дасягнулі шлюбнага ўзросту (31 ліпеня 1595 г.). Паводле дамовы вяселле прызначалася на 6 лютага 1600 г. пад зарукай 100 000 коп літоўскіх грошаў²⁴⁶. На думку А. Лявіцкага, падобныя заручыны з’яўляліся перажыткам, які паступова знікаў, але даўжэй за ўсё захоўваўся сярод вядомых родаў²⁴⁷.

Захады наконт шлюбу пачыналіся з папярэдніх размоў паміж прадстаўнікамі ад нявесты і жаніха. Пра гэта сведчаць тастаменты. Так, шляхціч Ваўкавыскага павета Андрэй Фёдаравіч Адамовіч абраў для дачок наступных мужоў: Кацярыне — Францыска Снарскага, Марысі — Марціна Пацкевіча, Еве — Андрэя Яцкевіча (1651 )²⁴⁸. Жонка полацкага ваяводы Аляксандра Людвіка Радзівіла Лукрэцыя Марыя дэ Строзі вызначыла ў тастаменце пасаг для дачок Элеаноры і Цэцыліі Марыі, а для апошняй абрала кандыдатам у будучыя сужэнцы італьянскага князя дэ Карыяці і прасіла мужа не перашкаджаць гэтай справе (1653)²⁴⁹. Яшчэ да дасягнення шлюбнага ўзросту дачкі Ганны Ян Дамаслаўскі дамовіўся пра яе шлюб з Паўлам Звяртоўскім і прасіў жонку выканаць яго распараджэнне (1675). Пасля яго смерці волю не парушылі²⁵⁰. Падобная ўскосная інфармацыя часцей адлюстроўвалася ў дакументах XVII ст.

²⁴⁴ Беларускі архіў. Т. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. С. 52.

²⁴⁵ Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 290—294; Левнцькпй О. Сім’я і побут украінців yXVIcT.C. 200—201.

²⁴⁶ Lulewicz Н. Walka Radziwüiöw z Chodkiewiczami o dziedzictwo Shickie П Miscenellenea Historico-Archivistica. T. III. Radziwidowie XVI—XVIII wieku w kr?gu polityki i kultury. Warszawa; L6dz, 1989. S. 201—215.

²⁴⁷ Левпцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI CT. C. 200—201.

²⁴⁸НГАБ y Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 310, Арк. 4.

²⁴⁹ Aleksandrowicz-Szmulikowska М. Radziwillowny w swietle swoich testamentow. Warszawa, 1995. S. 53—54.

^2Я>НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1 Cnp. 661,662.

Калі бацькі ў тастаменце не вызначылі кандыдатуру, то апісвалі агульныя патрабаванні да будучых сужэнацаў ці проста пакідалі распараджэнне выдаць замуж. У асноўным гэта датычылася непаўналетніх. Слонімскі возны Мікалай Паўлавіч Юндзіл загадаў жонцы Галене Богушаўне Тушавіцкай і старэйшаму сыну Яну апекавацца малодшымі дочкамі, а пасля выдаць іх замуж (1576)²⁵¹. Берасцейскі земскі суддзя Пётр Кахлеўскі выказаў жаданне, каб яго дзеці звязалі свой лёс з асобамі пратэстанцкага веравызнання²⁵².

Пажаданні наконт будучага сужэнца выказваліся і ў іншых відах дакументаў. Аляксандр Палубінскі ў даравальным запісе жонцы Зафеі Гальшанскай адзначыў, што старэйшая дачка атрымала пасаг, а малодшай дачцэ Багдане прызначаўся пасаг у памеры 1 200 коп літоўскіх грошаў. Замуж павінныя былі выдаць яе годна, за чалавека праваслаўнай веры (1580)²⁵³.

Бацькі маглі звярнуцца да сяброў, каб яны паспрыялі заключэнню шлюбу. Так, гетман ВКЛ Грыгорый Хадкевіч прасіў у лісце свайго зяця Рамана Сангушку (каля 1537—1571), браслаўскага ваяводу, каб той дапамог ажаніць яго сына Андрэя, гаспадарскага падстолія, з дачкой кіеўскага ваяводы Фрэдэрыка Пронскага (?—1555) і Фядоры Богушаўны Багавіцінавічаўны — Альжбетай (1569). Ён пра прасіў таксама спрыянне ў сустрэчы Андрэя з Альжбетай і пра інфармацыю наконт памеру пасагу²⁵⁴. Захады гетмана ВКЛ сапраўды мелі сэнс. Калі пазней Альжбета выходзіла замуж за Яна Збароўскага, то яе пасаг склаў 30 000 злотых. Справа скончылася безвынікова для Хадкевічаў²⁵⁵.

Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка, спрыяючы намеру свайго сына Альбрэхта Уладзіслава (1589—1686) узяць за жонку

²⁵¹НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 247 адв.—277.

²⁵² НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1 Спр. 932; Сліж Н. Адлюстраванне сямейнага жыцця ўтэстаменце берасцейскага земскага суддзі Пятра Кахлеўскага // Гісторыкакультурная спадчына Брэсцка-Пінскага Палесся: паміж мінулым і будучыняй (да 450-годцзя г. Століна): зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі, Столін, 28—29 верасня 2005 г. У 2 ч. Ч. 1. Брэст, 2006. С. 90—94; Silz N. Testament Piotra Kochlewskiego, s^dziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku П Zapiski Historyczne. 2007. T. LXXII. Zesz. 1. S. 97—109.

²⁵³ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 74. Арк. 132—134.

²⁵⁴ Archiwum XX. Sanguszkow w Slawucie. T. 7. 1554—1572. Lwow, 1910. S. 336—337.

²⁵⁵ Wolff J. Kniaziowie. S. 401—402; Jasnowski J. Chodkiewicz Grzegorz П PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 358—359.

дачку Льва Сапегі (1557—1633) — Ганну (1603—1627) — прасіў дапамогі ў Крыштафа II Радзівіла (1582—1640) ў 1615 г.²⁵⁶ Клопат пра гэты шлюб быў паспяховым, Альбрэхт і Ганна ажаніліся²⁵⁷.

Калі дасягалася папярэдняя згода паміж бацькамі, то прыходзіў час на змовіны ці заручыны. На іх афармлялася перадшлюбная дамова (змоўны, заручальны ліст) паміж бацькамі (сваякамі, сябрамі) жаніха і нявесты. У ёй агаворваліся памеры пасагу і вена, час іх перадачы, дата шлюбу. Дамова магла адбывацца таксама ў вуснай форме.

У складанні пісьмовай дамовы былі больш зацікаўленыя заможныя прадстаўнікі шляхецтва, калі гаворка ішла пра вялікія сумы пасагу і вена. Але тым не менш перадшлюбныя дамовы не насілі масавы характар. Яны рэдка актыкоўваліся ў судовыя кнігі, захоўваліся пераважна ў сямейных архівах. Найлепш пра гэта турбаваліся Радзівілы, таму іх перадшлюбныя дамовы захаваліся да сённяшняга дня. Ніжэй прыведзеныя звесткі адносна шэрагу дакументаў, якія адносяцца да розных гадоў XVI—XVII стст.

Гетман ВКЛ Канстанцін Іванавіч Астрожскі заключыў перадшлюбную дамову з троцкім ваяводам Юрыем Мікалаевічам Радзівілам і яго жонкай Барбарай пра шлюб іх дачкі Ганны з яго сынам Ільёй. Паводле дакумента, Ілья заставаўся праваслаўным, а Ганна — каталічкай, але дзеці, незалежна ад полу, хрысціліся ў праваслаўе пад зарукаю 10 000 коп гаспадару і 10 000 — К. Астрожскаму (13 чэрвеня 1524 г.)²⁵⁸. Гэтыя заручыны былі скасаваныя, і I. Астрожскі ажаніўся з Беатай Касцельскай²⁵⁹.

У судовай справе з-за нявыдачы пасагу Цімафею Сакалінскаму ад братоў яго жонкі Аўдоцці — Івана, Багдана, Міска і Яска Баратынскіх — прыведзены ліст іх бацькі Івана Баратынскага, дзе ён абяцаў даць у якасці пасагу дворэц у Майшаголе, 50 коп літоўскіх грошаў, 13 чалавек нявольнай чэлядзі і рухомыя рэчы (перлавыя брамкі, футра, плашч, сярэбраныя лыжкі і інш.). Дакумент быў складзены

²⁵⁶ Archiwum domu Radziwillow. Krakow, 1885. T. XVIII. S. 56—57.

²⁵⁷Lulewicz H. Sapieha Lew// PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 103.

²⁵⁸ AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 18. K. 5—6.

²⁵⁹ Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608). S. 24—25; Antoniewicz M. Protoplasci ksi^zat Radziwiüow. Dzieje mitu i meandry historiografii. Warszawa, 2011. S.51.

ў прысутнасці двух сведак: гаспадарскага двараніна Івана Сялявы і пісара троцкага ваяводы Фёдара Уладыкі (1542)²⁶⁰. Гэты ліст можна разглядаць як частку перадшлюбнай дамовы з боку нявесты, у якой дзеючымі асобамі выступаюць бацька і жаніх.

У змоўным лісце Глеб Янавіч Сапега²⁶¹ абавязаўся ажаніцца з дачкой віленскага цівуна і гараднічага Шымка Мацкавіча²⁶² — Кацярынай (1538). У сваю чаргу бацька нявесты прызначыў пасаг 300 коп літоўскіх грошаў (200 — у грошах і 100 — у рухомых рэчах). Акрамя таго, ён бьгў абавязаны даць частку мацярыстага маёнтка ў Жамойці. У змовінах Глеб выступае самастойна, толькі адзначае, што сватаецца з Божай волі і парады сяброў (іх імёны не называюцца), а ад імя нявесты дзейнічае яе бацька. Абумоўлена, на выпадак смерці бацькі, што дамова застаецца ў сіле і яе павінныя выканаць сыны. У дакуменце не згадваюцца дата і месца правядзення вяселля, абавязак запісаць вена [гл. дадатак I]²⁶³.

Гаспадарскі маршалак Васіль Андрэевіч Палубенскі (?—1551) пачаў справу пра шлюб свайго старэйшага сына Івана з дачкой маршалка і пісара ВКЛ Копця Васілевіча (?—1531)²⁶⁴ — Фядорай — яшчэ пры жыцці яе бацькі. Дамова была заключаная з маці Марыяй і апекунамі — земскім падскарбіем Іванам Гарнастаем і пісарам ВКЛ і медніцкім дзяржаўцам Міхаілам Васілевічам Свінюшскім (1533). За Фядорай даваўся пасаг у памеры 1 000 залатых і 330 у золаце, а маёнткі на Падляшшы — Аполле і Русілы — пераходзілі ў карыстанне як застаўныя ў 500 копах літоўскіх

²“ Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11-oji Teismij knyga / Parenge I. Valikonite, S. Viskantaite. Vilnius, 2001. P. 47—49; Wolff J. Kniaziowie. S. 8—9.

²⁶¹ Глеб Сапега быў сынам гаспадарскага двараніна Яна Сапегі (?—1529/31) і Ганны Крошынскай, якія пажаніліся прыкладна ў 1513 г. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 8. Warszawa, 1911. S. 82; Michalewiczowa B. Sapieha Bohdan П PSB. T. 34/4. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow 1993. S. 592; T^gowski J. Kilka uwag o genealogii kniaziow Kroszyriskich do konca XV wieku II Genealogia. T. 13.2003. S. 39—40.

²⁶²Шымка Мацкавіч (?—1541/42), віленскі гараднічы і цівун (1532), троцкі канюшы (1529), пенянскі, ушпольскі і радунскі дзяржаўца (1546), быў жанаты з Зафеяй Паўлаўнай (?—1563). Другі раз яна выйшла замуж за мсціслаўскага старосту Івана Васілевіча Палубінскага. AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 50,62,69; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 10. Warszawa, 1913. S. 95; Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismt} knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. 31,41,45,102,108, 111, ПЗіінш.

²⁶³ AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 49.

²⁶⁴ Групіа A. Канцылярыя Вялікага княства Літоўскага 40-х гадоў XV — першай паловы XVI ст. Мінск, 2006. С. 148.

грошаў. I. Палубінскі меў права імі карыстацца, пакуль браты Фядоры не дасягнуць паўналецця. Пасля яны павінныя будуць выкупіць гэтыя маёнткі. Сума вена, 5 000 залатых, прызначалася на VS маёмасці, якая прыходзілася Івану пры падзеле з братам Львом²⁶⁵. У дамове былі вызначаныя маёмасныя абавязкі двух бакоў, але адсутнічала згадка пра месца і дату вяселля.

У 1541 г. справа атрымала працяг. Фёдар, сын Копця Васілевіча, выклікаў I. Палубінскага ў суд з-за таго, што пасля дасягнення паўналецця яму не вярнулі Аполле і Русілы. Пры разборы справы высветлілася, што Копаць Васілевіч склаў два тастаменты, але перад смерцю захацеў памяняць умовы замужжа дачкі Фядоры. Ён дамовіўся з В. Палубінскім пра шлюб дачкі з Іванам. Агаворвалася, што калі яе мужам стане I. Палубінскі, то згаданыя маёнткі пяройдуць у яго трыманне. Калі б дачка выйшла замуж за іншага чалавека, то гэтая ўмова скасоўвалася б. Сведкамі гэтай волі былі жонка, старэйшы сын Цімафей, які пасля хутка памёр, і пісар ВКЛ Міхаіл, чые словы і былі прызнаныя важнымі пры вынясенні рашэння. I. Палубінскаму былі пакінутыя маёнткі ў 500 копах, а Фёдар, калі хацеў іх атрымаць, павінны быў выплаціць грошы. Але іншыя дочкі патрабаваць такія сумы пасагаў не мелі права²⁶⁶. Па сутнасці, суд пайшоў насуперак закону, паводле якога ўсе дочкі атрымлівалі роўны пасаг, і зацвердзіў лепшыя ўмовы уступлення ў шлюб для старэйшай дачкі.

Пётр Багданавіч Загароўскі сам дамаўляўся пра шлюб з Фядорай з маці нявесты Ганнай Дэспатаўнай, удавой валынскага маршалка Фёдара Андрэевіча Сангушкавіча, і яе братам Дзмітрыем Фёдаравічам Сангушкавічам (1549). Сума пасагу ў дамове не згадвалася, адзначана, што яна акрэсленая ў тастаменце Ф. Сангушкавіча. Вяселле прызначалася на Раство ў Несухоежскім замку. За зрыў мерапрыемства прадугледжвалася зарука ў памеры 1 000 коп літоўскіх грошаў²⁶⁷. У дадзеным дакуменце агаворваўся пасаг, дата і месца шлюбу, зарука, але не было вызначанае вена.

Васіль Пятровіч Загароўскі склаў адмысловы ліст, у якім вялося пра яго дамову з Мікалаем Андрэевічам Збаражскім,

²⁶⁵ Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszkow w Stawucie. T. 3. 1432—1534. Lwow, 1910. S. 428—430.

²⁶⁶LietuvosMetrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-ojiTeismijbylijknyga/ParengeI. Valikonite, N. Slimiene, S. Viskantaite-Savisceviene, L. Steponaviciene. Vilnius, 2007. P. 74—77.

²⁶⁷ Archiwum XX. Sanguszkow w Slawucie. T. 6. 1549—1577. Lwow, 1910. S. 2—3.

крамянецкім старостам, наконт шлюбу з яго дачкой Марынай. Вяселле прызначалася на 1565 г. За пасаг В. Загароўскі абяцаў запісаць вена з прывенкам. Пры невыкананні ўмоў зарука складала 1 000 коп літоўскіх грошаў (1564). Вяселле адбылося ў прызначаны час, а ў 1566 г. Марыне было запісанае вена. Але праз год яны развяліся. У 1570 г. В. Загароўскі склаў заручальны ліст пра шлюб з дачкой Івана Чартарыйскага і Ганны Жаслаўскай — Кацярынай. Па прычыне яго хваробы дата вяселля была перанесеная. А ў 1576 г. ён падаў на яе скаргу ў Луцкі гродскі суд за самавольны ад’езд. Ганна пераехала да сваіх бацькоў і згаджалася вярнуцца толькі ў выпадку, калі да канца жыцця не будзе мець з мужам «справы малжонское»²⁶⁸.

Дасягнулі згоды пра шлюб жытомірскага старосты Рамана Сангушкі (каля 1537—1571) і Аляксандры Хадкевічаўны ў 1558 г. віленскі ваявода Мікалай Радзівіл Чорны (1515—1565) і віцебскі ваявода Грыгорый Аляксандравіч Хадкевіч (?— 1572). Вяселле планавалася на Грамніцы²⁶⁹ ў 1559 г. у маёнтку Хворашчы на Падляшшы. За Аляксандрай бацька прызначыў 2 000 коп літоўскіх грошаў і 2 000 у золаце і рухомых рэчах. Раман Сангушка павінны быў запісаць вена жонцы. Грыгорый Аляксандравіч Хадкевіч абавязаўся даць пасаг і справіць вяселле пад зарукай 6 000 коп літоўскіх грошаў каралю і 6 000 — Р. Сангушку. Вяселле адбылося праз год. Вена было запісанае ў памеры 4 000 (1559)²⁷⁰. Гэта рэдкі выпадак, калі перадшлюбная дамова прадстаўленая дакументамі ад двух бакоў. У ёй вызначалася дата і месца вяселля, сума пасагу, абавязак запісаць вена, зарука.

Шлюб Януша Кузьміча Заслаўскага ладзілі яго сябры — Іван Фёдаравіч Чартарыйскі і Раман Фёдаравіч Сангушка (1561). Яны дамовіліся ажаніць яго з другой дачкой Грыгорыя Хадкевіча — Зафеяй. Яе пасаг быў такім жа, як у сястры Аляксандры. Вяселле было запланаванае на 1562 г., а жаніх абавязаны быў запісаць вена. У выпадку скасавання заручын прызначалася зарука 4 000 коп літоўскіх грошаў бацьку нявесты і 4 000 — гаспадару²⁷¹. Гэтая перадшлюбная дамова

²⁶⁸ Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кяев, 1909. С. 76—80, 147—168,205—210.

²⁶⁹ 2 лютага.

²⁷⁰ArchiwumXX. Sanguszkow w Slawucie. T. 7. 1554—1572. Lwow, 1910. S. 32—35,53.

²⁷¹ Ibid. S. 64—65.

прадстаўляе толькі бок жаніха. У ёй згадваецца пра пасаг, абавязак запісаць вена, дату вяселля, заруку.

Гарадзенскі земянін Станіслаў Былчыч засведчыў адмысловым лістом пра змовіны свайго сына Марціна і Дароты Лукашоўны, пляменніцы Яна Мікалаевіча, котрынскага і азерніцкага падстаросты. У ім адзначалася, што іх павянчалі, але, верагодна, гэта быў абрад заручын, які таксама праводзіцца ў царкве. Вяселле было запланаванае праз год, у 1568 г„ на працягу двух тыдняў пасля Вялікадня. За зрыў мерапрыемства па віне сына прызначалася зарука вялікаму князю літоўскаму 200 коп літоўскіх грошаў, а Яну ці яго жонцы Ганне Міхайлаўне — 100 і кампенсацыя ўсіх выдаткаў. Бок жаніха абавязаўся запісаць вена на маёнтку Пыра ў памеры 240 коп (1567). Вяселле адбылося праз год, і Марцін Былчыч за 240 коп пасагу прызначыў вена ў той жа суме (1568)²⁷².

У змоўным лісце было адзначана, што Есіф Іванавіч Нямерыч і яго жонка заручылі сваю дачку Настассю з Лазарам Лаўрэнцевічам Іваніцкім (1565). Заручыны адбыліся свецкія і царкоўныя. Е. Нямірыч абавязаўся згуляць вяселле праз год, пасля Вялікадня, у сваім маёнтку Олеўскім, які знаходзіўся каля Гарадка²⁷³, і даць пасаг Настассі ў памеры 500 коп літоўскіх грошаў і 500 коп у рэчах. А жаніх павінны быў за гэта запісаць вена. Пры невыкананні ўмоў зарука прызначалася 1 000 коп літоўскіх грошаў гаспадару ВКЛ і столькі ж Л. Іваніцкаму. Вяселле не адбылося. Е. Нямерыч засведчыў у Мазыры, што дачка хворая. А калі жаніх прыехаў у прызначаны дзень — 26 мая 1566 г., то бацькі з’ехалі разам з дачкой. Л. Іваніцкі падаў скаргу з патрабаваннем кампенсацыі за выдаткі на вяселле (1566)²⁷⁴. Перадшлюбная дамова была змешчаная ў скарзе. У ёй адзначалася дата і месца вяселля, агаворваліся пасаг і вена, прызначалася сума зарукі.

Януш Іванавіч Чартарыйскі (?—1581) абавязаўся ажаніцца з Евай Баркулабаўнай Корсакаўнай (25 жніўня 1577 г.). Пра шлюб дамаўляўся ў маёнтку Шупені (Аршанскі павет) з яе маці, княгіняй Паланеяй Васілеўнай Крошынскай, якая аўдавела пасля смерці дзісненскага старосты Баркула-

²⁷²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 6. Арк. 5—9.

²⁷³ У дакуменце мясцовасць называецца Гарадок, але, па ўскосных звестках, можна меркаваць, што тут згаданы Давыд-Гарадок.

²⁷⁴ Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кяев, 1909. С. 93—96.

ба Корсака. Шлюб павінны быў адбыцца ў маёнтку Корсакаў 2 лютага 1578 г. У Баркулабаўскім летапісе памылкова напісана 2 студзеня²⁷⁵. Жаніх абавязаўся прыехаць у маёнтак у вызначаны час. Прычынамі, якія маглі выбачыць яго адсутнасць, былі вайсковая служба і хвароба. Чартарыйскі быў абавязаны запісаць вена з прывенкам. Асобна адзначана, што шлюб адбудзецца па хрысціянскім звычаі без удакладнення — па каталіцкім ці праваслаўным. У выпадку невыканання ўзятых на сябе абавязкаў Чартарыйскім выплачвалася зарука ў памеры 20 000 коп літоўскіх грошаў²⁷⁶. Дадзены дакумент утрымлівае інфармацыю пра месца і дату вяселля, абавязак запісаць вена, але ў ім не згадваюцца памеры вена і пасагу.

У пазыковым запісе Давыда Дзмітрыевіча Адзінцэвіча сваёй нявесце Дароце Углоўскай на суму 1 200 коп літоўскіх грошаў пад заставу маёнтка Скляпаве (Аршанскі павет) было згадана пра перадшлюбную дамову (11 чэрвеня 1599 г.). У ёй бок шляхцянкі прадстаўлялі бацькі: аршанскі земскі падсудак Павел Іванавіч Углоўскі Парасукоў (?—да 1600)²⁷⁷ і яго жонка Людміла. Быў зроблены абмен змоўнымі лістамі, прызначаная дата вяселля — 20 верасня 1599 г.²⁷⁸

У Вільні 1 мая 1614 г. адбыліся змовіны Яна Альбрэхта Радзівіла (1591—1626) і Лавінні Карэцкай. Гетман ВКЛ Ян Караль Хадкевіч (1561—1621) выступаў пасрэднікам у гэтай справе. Інтарэсы нявесты прадстаўляла маці Ганна Хадкевічаўна²⁷⁹ і яе сыны —Самуэль і Караль. За Лавінняй даваўся пасаг 50 000 злотых і 20 000 у рухомых рэчах. Вяселле прызначалася на дзень Св. Варфаламея²⁸⁰ ў мястэчку Корцы. Для канчатковай дамовы на Валынь павінныя былі выехаць ад Я. Радзівіла менскі падкаморы Янох Кавячынскі, ад

²⁷⁵ Помнікі старажытнай беларускай літаратуры. Мінск, 1975. С. 115; ПСРЛ. Т. 32. Москва, 1975. С. 174—192.

²⁷⁶ Дакумент захаваўся ў пашкоджаным стане. Там, дзе павінная быць назва маёнтка, ліст парваны. Дамова замацаваная подпісамі і пячаткамі сведак, сярод іх — пячатка і подпіс Я. Чартарыйскага. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 45. Арк. 42—43.

²⁷⁷ Радаман А., Галубовіч В., Вілімас Д. Земскія ўраднікі Віцебскага ваяводства ў другой палове XVI — першай палове XVII стст. П Commentarii Polocenses Historic!. 2005. Т. 2. С. 58.

²⁷⁸Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 59. Арк. 18—19.

²⁷⁹ Ганна была роднай сястрой Яна Караля Хадкевіча, удавой па Яхіме Карэцкім.

²⁸⁰ 24 жніўня па каталіцкай традыцыі.

Я. Хадкевіча — навагарадскі войскі Якуб Прошыцкі. Ліст быў замацаваны пячаткай і подпісам Я. Хадкевіча²⁸¹. Вяселле адбылося 9 лістапада²⁸².

Перадшлюбныя дамовы не перасталі быць актуальнымі іў XVIII ст. Напрыклад, крайчы ВКЛ Ян Мікалай Радзівіл (1681— 1729) заключыў дамову з бацькамі Дароты Генрыеты — каронным падскарбіем Янам Юрыем Пжэбяндоўскім і Малгажатай Альжбетай (22 чэрвеня 1704 г.). Сума пасагу — 1 млн. злотых — перавышала вена, якое склала 550 000 злотых. Вяселле павінна было адбыцца праз 7 тыдняў, 10 жніўня²⁸³.

Выказаныя ў вуснай форме сведчанні пра змовіны таксама мелі прававую моц. Беата Касцельская засведчыла пра будучы шлюб яе дачкі Гальшкі з Лукашам Гуркам у Метрыку ВКЛ. Яна абавязалася не выдаваць яе замуж за іншую асобу пад зарукай 100 000 коп літоўскіх грошаў. Пры гэтым у дзяўчыны афіцыйна запыталі пра згоду на гэты шлюб. Аднак агаворвалася, што Гальшку пазбавяць спадчыны і маёмасць пяройдзе да вялікага князя літоўскага і караля ў выпадку яе самавольнага шлюбу з іншай асобай (1555)²⁸⁴. Дата і месца вяселля не адзначаныя.

У якасці змоўнага ліста маглі выступаць сведчанні вознага. Слонімскі возны Станіслаў Мрочка ў кнізе Слонімскага гродскага суда зрабіў запіс пра змовіны (4 мая 1569 г.). Гаспадарскі дваранін Багуматка прыехаў да князя Гаўрылы Камбулатавіча Пяцігорскага 1 мая, каб сасватаць за сябе яго дачку. Вяселле павіннае было адбыцца ў Зукачэвічах у гэтым жа годзе. Адзначалася, што дзяўчына выказала згоду на шлюб²⁸⁵. Выпадкі мелі месца ў іншых рэгіёнах. Луцкі возны Андрэй Жыкрыцкі засведчьгў заручыны Станіслава Кавезскага і Настассі Васілеўны Храбтовічаўны (1585)²⁸⁶. Гэтыя запісы ў судовай кнізе цікавыя сваім зместам. Яны не так часта сустракаюцца. У адрозненне ад перадшлюбнай дамовы, дзе прадстаўленыя два бакі, тут запіс ідзе ад імя вознага, у прысутнасці якога адбыліся змовіны. У сведчанні адзначалася дата і месца шлюбу, згода дзяўчыны.

²⁸¹НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 199. Арк. 31—31 адв.

²⁸² Pami^tniki Samuela і Bogustawa Kazimierza Maskiewiczöw (wiek XVII) / Oprac. A. Sajkowski. Wroclaw, 1961. S. 199.

^ЖНГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 135. Арк. 3—5,15—16.

^2MLietuvos Metrika (1555—1558). 37-oji. P. 21—22.

²⁸⁵ Імёны ў крыніцы не адзначаныя. НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1 Спр. 1. Арк. 245 адв.

²⁸⁶ Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 430—431.

У рэдкіх выпадках маглі заручыць дзяўчыну нават праз духоўны суд. Пасля смерці Малгарэты Даганоўскай (?—1592), удавы Себасцяна Войцехавіча Зубрыцкага, яе дачку Зафею Зубрыцкую змовіў Эйнаровіч Эразмус праз гарадзенскі праваслаўны духоўны суд. Пра гэтыя заручыны высветлілася ў справе на права апекі над малодшай сястрой Раінай Зубрыцкай. Паводле тастамента маці, апекуном быў прызначаны гарадзенскі гродскі пісар Стэфан Няшкоўскі, але сястра з будучым мужам не жадала аддаваць дзяўчыну. Права апекі было прысуджанае С. Няшкоўскаму (1592)²⁸⁷.

Аднак наяўнасць перадшлюбнай дамовы не азначала, што пытанне шлюбу вырашанае канчаткова. Яе дзеянне маглі спыніць афіцыйна, што дазваляла мірным шляхам вырашыць справу і пазбегнуць судовага пераследу. Так, прывілей Жыгімонта Старога ад 20 кастрычніка 1536 г. скасаваў папярэднія змовіны і пацвердзіў новыя на шлюб паміж дзецьмі віленскага ваяводы Альбрэхта Марцінавіча Гаштольда і гетмана ВКЛ Юрыя Мікалаевіча Радзівіла — Станіславам Гаштольдам і Барбарай Радзівілаўнай. Спачатку было дамоўлена пра шлюб старэйшай дачкі Ганны са Станіславам. Але атрымалася так, што яна была заручаная раней з Ільёй Астрожскім. Папярэднія змоўныя лісты на шлюб Станіслава і Ганны былі прызнаныя несапраўднымі. У выніку Ганна павінная была выйсці замуж за Ілью Астрожскага, а Барбара — за Станіслава Гаштольда²⁸⁸. У дадзеным выпадку гаспадар скасаваў папярэднія змоўныя лісты і пацвердзіў новыя.

Яраслаў Фёдаравіч Сангушка дамовіўся з Андрэем Сангушкавічам Кашэрскім і яго жонкай Багданай Міхайлаўнай Мсціслаўскай пра шлюб з іх дачкой Ганнай у 1563 г. Але на той час А. Кашэрскі ўжо памёр. Я. Сангушка і Б. Мсціслаўская вырашылі не рэалізоўваць перадшлюбную дамову і вызвалілі адно аднога ад зарукі (10 верасня 1563)²⁸⁹. Вяселле Ганны было прызначанае ўжо з Мікалаем Паўлавічам Сапегам на Св. Міхаіла ў Вільні ў той жа год²⁹⁰.

Перадшлюбная дамова прызнавалася неадпаведнай, калі яе заключалі асобы, якія не мелі на гэта паўнамоцтваў. Так было

^НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 131 адв.—133 адв.

²⁸⁸ АЗР. СПб., 1848. Т. 2. С. 338—339. Арыгінал дакументазахоўваеццаў: AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 18. К. 27—28.

Archiwum XX. Sanguszkow w Slawucie. T. 6. 1549—1577. Lwow, 1910. S. 228.

²⁹⁰ Wolff J. Kniaziowie. S. 442.

скасаванае пагадненне паміж мельніцкім старостам Грыгорыем Валовічам і ўладзімірскім падкаморыем Аляксандрам Сямашкам (1566). Паводле яго, праз пяць год ад моманту заключэння дамовы прызначалася вяселле Грыгорыя, сына Г. Валовіча, і Багданы Васілеўны Сямашкаўны, стрыечнай сястры А. Сямашкі. Пасля шлюбу апошні абавязаўся перадаць маёмасць сястры, якую на той час трымаў у апецы. Зарука прызначалася ў 1 000 коп літоўскіх грошаў гаспадару і 1 000 коп — Валовічу. Але на судзе выявілася, што А. Сямашка не меў права заручаць яе з Г. Валовічам, бо не быў апекуном. Маці Галена Карпаўна і апекуны планавалі выдаць дзяўчыну за Януша Чацвярцінскага. Багдана сама была супраць шлюбу з Валовічам, бо ні разу не бачыла будучага мужа. Багдана стала жонкай Я. Чацвярцінскага, але пасля яго смерці выйшла другі раз замуж за Г. Валовіча, за добрае да сябе стаўленне падарыла яму вена ад першага мужа (1571 )²⁹¹.

У свецкіх і духоўных судах разглядаліся выпадкі невыканання дамовы. Прычынай скаргі, як правіла, было нез’яўленне аднаго з бакоў на вяселле, што прыводзіла да зрыву заручынаў.

У духоўным судзе разглядалася скарга Багдана Цімафеевіча Пузыні на ўдаву Мікалая Юрагі. Яна не выканала перадшлюбную дамову і не выдала замуж за яго сваю дачку Федзю. Працэс працягваўся некалькі гадоў. Кіеўскі мітрапаліт Макарый прысудзіў шляхцянцы выплаціць Б. Пузыню 2 000 коп літоўскіх грошаў зарукі, а шляхціча вызваліў ад перадшлюбнай дамовы (1536)²⁹². Над маладымі быў здзейснены чын заручын, скасаваць іх можна было толькі ў духоўным судзе. Таму Пузыня падаў скаргу мітрапаліту.

Шэраг выпадкаў быў зафіксаваны ў свецкіх судах у XVI— XVII стсг. Біршанскі намеснік Мацвей Мікіцініч абвінавачваў у зрыве вяселля земскага маршалка ВКЛ Яна Мікалаевіча Радзівіла. Ён не ўзяў за жонку дачку Мікіцініча, не вярнуў падарункі і пазычаныя 100 коп літоўскіх грошаў У адказ Я. Радзівіл аргументаваў, што таксама даваў яму падарункі. Ад выплаты грошай яго вызвалілі, а справа на той час не была скончаная (1522)²⁹³.

²⁹¹ Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 123—133,229—231.

²⁹²Тамсама. С. 8—10.

²⁹³РІ4Б. Т. 20. Лнтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1056—1057.

Шчасны Сіруцевіч падаў скаргу на Барбару Саламярэцкую за зрыў заручын, якія адбыліся паміж ім і яе дачкой Марынай Ратомскай [гл. дадатак 2]. Барбара не з’явілася ў суд да віленскага ваяводы ў 1552 г. А ў 1553 г. яе інтарэсы прадстаўляў Іван Солтанавіч, але справу адклалі на два тыдні²⁹⁴.

Шляхціч Кобрынскага павета Шчасны Сцяцкевіч Верашчака па просьбе свайго бацькі Рамана падаў скаргу ў Луцкі гродскі суд на шляхціча Луцкага павета Багдана Іванавіча Дроздзенскага за невыкананне перадшлюбнай дамовы (1569). Апошні абавязаўся ажаніцца з яго сястрой Ганнай, якая аўдавела пасля смерці першага мужа Грыгорыя Пашкевіча Ельца. Б. Дроздзенскі апошні раз быў у доме Рамана пасля вяртання з Гарадзенскага сойму ў 1568 г. і больш не падаваў пра сябе звестак²⁹⁵.

Юрый Камаеўскі заключыў дамову з Андрэем Войнам, сынам падскарбія земскага ВКЛ Лаўрына Войны, пра шлюб з яго сястрой Даротай. Вяселле павіннае было адбыцца праз чатыры тыдні ў Вільні ў камяніцы Андрэя. Апошні склаў адпаведны ліст аб выкананні дамовы і прызначыў заруку. Ю. Камаеўскі з’явіўся ў прызначаны дзень з сябрамі, але нявесты і яе сям’і не было ў доме. Выкліканы возны Віленскага гродскага суда Ян Мікалаевіч Касінскі (26 красавіка 1592 г.) і два шляхцічы, Ян Станіслававіч і Шчасны Мацеевіч, з ранку да вечара знаходзіліся ў дзвюх камяніцах Андрэя Войны на Нямецкай вуліцы і на вуліцы Святога Духа і засведчылі адсутнасць А. Войны і выдаткі Ю. Камаеўскага на падрыхтоўку да вяселля²⁹⁶.

У судовай скарзе Яна Станіслававіча Талочкі на жонку Багдана Годкінскага Аксінню Сіркуцеўну і на сыноў яе — Андрэя, Юрыя, Гаўрыілу і Мікалая Годкінскіх — адзначалася, што яна змовіла за яго дачку Паланею праз «духовную і людей зацных». Пры гэтым атрымала ад яго падарункі і жыта. У выніку Паланею выдалі замуж за Езафа Раманда, жыта выкарысталі. Праз суд Я. Талочка патрабаваў кампенсацыі выдаткаў (1599)²⁹⁷.

²⁹⁴НГАБ. КМФ-18. Спр. 243. Арк. 98.

²⁹⁵Тамсама. С. 190—191.

²⁹⁶АВАК. Т. 20. Акты, касаюіцмеся города Внльны. Вмльна, 1893. С. 78—79.

²⁹⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 16. Арк. 376 адв.—377 адв.

За зрыў змовінаў Павел Іванавіч падаў скаргу на Паўла Мантвілу (1600)²⁹⁸. Яны дамовіліся ў 1599 г., што апошні выдасць замуж за Паўла Іванавіча сваю дачку Ганну. Калі праз некаторы час шляхціч Іванавіч прыехаў да П. Мантвілы, то дачка ўжо была жонкай Яна Андрэевіча Волана²⁹⁹.

Ва Уладзімірскім гродскім судзе была занатаваная скарга Адама Жыжэмскага (1616), з якой можна дазнацца пра яго дамову пра шлюб з Ядвігай, дачкой Яна Цымінскага і Гальшкі. Вяселле было прызначанае на 31 студзеня 1616 г. Калі ён прыехаў да нявесты са сваімі сябрамі, то Ядвіга была ўжо замужам за іншым³⁰⁰. Пазней Адам ажаніўся з Кацярынай Немцянскай³⁰¹.

Прысуды па згаданых скаргах не заўсёды можна выявіць з прычыны адсутнасці дакументаў. Суд мог выступіць на баку пакрыўджанага і прысудзіць спагнанне выдаткаў. Так, Рэгіне Быкоўскай прысудзілі выплаціць 1 202 капы літоўскіх грошаў за зрыў перадшлюбнай дамовы з Крыштафам Янкоўскім (1620). Яна выйшла замуж за пінскага мешчаніна Аляксандра Фёдаравіча Крупку. Яе другім мужам стаў Павел Альшэўскі³⁰².

Вынікам заручын з’яўлялася перадшлюбная дамова. Умовы яе складання не агаворваліся ў заканадаўстве. Гэта быў не адзін дакумент, а два, бо кожны бок вызначаў свае абавязкі адносна другога боку. Але выявіць два лісты не заўсёды магчыма, часцей за ўсё трапляецца толькі адзін ліст. Калі жаніх мог сам прадстаўляць свае інтарэсы, то нявеста ўвогуле не выступала ў такой ролі ў дакументах. Гэта было звязана з тым, што да шлюбу яна знаходзілася пад наглядам бацькоў або апекуноў і не магла самастойна заклаочаць дамову. У дакументах агаворваліся вена, пасаг, дата і месца вяселля, веравызнанне жаніха і нявесты і іх будучых дзяцей, зарука гаспадару і пакрыўджанаму боку пры невыкананні дамовы. Але прадстаўленыя крыніцы паказваюць, што агульнага фармуляру дакумента не было і маглі прысутнічаць не ўсе ўгаданыя пункты дамовы.

Перадшлюбная дамова мела прававую моц. Для яе скасавання без прававых наступстваў неабходная была воля абодвух

²⁹⁸ Абодва шляхцічы паходзілі з Рэчыцкага павета.

²⁹⁹НГАБ. Ф. 1727. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 896.

’“’Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 535—536.

³⁰¹ Wolff J. Kniaziowie. S. 628—629.

³⁰² Паўловіч С. Сям’я менскага войта ў люстэрку дакументаў Н Спадчына. 1995. № 2. С. 226—227.

бакоў. Калі гэта здзяйснялася наўмысна, без папярэджання, то гэта з’яўлялася правапарушэннем. Паколькі падрыхтоўка да вяселля патрабавала матэрыяльных выдаткаў, то асноўным патрабаваннем была кампенсацыя выдаткаў і вяртанне падарункаў.

У ланцугу дакументаў перадшлюбная дамова была першым дакументам, з якога пачыналася прававое афармленне шлюбных дачыненняў. Наступныя дзеянні прадстаўнікоў жаніха і нявесты павінныя былі адбывацца па вызначаным сцэнары: вяселле ў вызначаную дату і пэўным месцы, адпаведныя памеры пасагу і вена.

Раздзел 4. Вяноўны запіс: асаблівасці фарміравання дакумента, яго рэалізацыя на практыцы

Паняцце вена ў звычаёвым праве і ў заканадаўстве ВКЛ разглядалася вышэй. У дадзеным раздзеле ўвага засяроджваецца на суадносінах заканадаўства з практыкай, зменах у змесце вяноўнага запісу як прыватна-прававога дакумента, умовах выплаты і дарэння вяноўнай сумы.

Развіццё інстытута вена, структуры вяноўнага запісу было звязанае з заканадаўствам ВКЛ. У сувязі з гэтым можна вылучыць наступныя перыяды: да прыняцця Статута 1529 г., паміж Статутамі 1529 і 1566 гг„ паміж Статутамі 1566 і 1588 гг„ пасля прыняцця Статута 1588 г. і да канца падзелаў Рэчы Паспалітай¹.

Вена ў практыцы да прыняцця Статута 1529 г.

Генезіс інстытута вена да XV ст. прасачыць даволі складана. Існуе меркаванне, што вена мела дачыненне да старажытнай формы шлюбу як куплі. «Даць вена» азначала ўзнагародзіць за пасаг. Пра гэта згадваецца ў летапісе. Напрыклад, калі сястра Яраслава выходзіла замуж за польскага караля Казіміра, той даў «за вена 800 людзей». Здзелка здзяйснялася не да шлюбу, а пасля яго².

Звычаёвае права дапускала афармленне шлюбных дачыненняў у вуснай форме. 3 XV ст. паступова пачынае павялічвацца колькасць прыватна-прававых дакументаў, адпаведна і вяноўных запісаў. Некаторыя з іх тычацца сямей вялікіх князёў літоўскіх. Вялікі князь Вітаўт прызначыў жонцы Юліяне ў якасці вена Навагарадак і Навагарадскую зямлю (1428)³. Князь Міхаіл Жыгімонтавіч запісаў сваёй жонцы

¹ У дадзенай працы вена разглядаецца толькі да канца XVII ст. Адзначым, што інстытуг вена канчаткова сфарміраваўся пасля Статута 1588 г. Пазней у заканадаўства і судовую практыку істотныя змены не ўносіліся.

² ПСРЛ. Т. 1. Лаврентьевская м Тронцкая летопясн. СПб., 1846. С. 67; Загоровскмй А. О разводе. С. 17—21; Ланге О. О правах собственноста супругов. С. 25—26; Неволмн КА. Полное собранне сочмненмй. Т. 3. С. 130—131.

³ Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi, magni ducis Lithuaniae / Opr. i wyd. J. Ochmanski. Warszawa; Poznan, 1986. S. 12—14.

Яўфіміі, дачцэ Баляслава III Янушовіча і Ганны Гальшанскай, пажыццёвае пражыванне на Берасці, Камянцы, Ваўкавыску і Слоніме. У выпадку яе смерці без нашчадкаў маёмасць вярталася ў ВКЛ (1435)⁴.

Іншыя тагачасныя вяноўныя запісы датычацца эліты ВКЛ. Больш разгорнутае трактаванне вена прадстаўленае ў дакуменце князя Сямёна Раманавіча Кобрынскага (1455). За пасаг у памеры 1 000 коп шырокіх грошаў чэшскай манеты, які далі браты Юрый, Андрэй і Сямён, Ульяне Сямёнаўне Гальшанскай было запісанае вена ў падвоеным памеры — 2 000 коп на маёнтках Кобрын, Чаравачыцы і Грушава. Пасля смерці мужа яна мела права заставацца на гэтых уладаннях і гадаваць дзяцей, пакуль не возьме наступны шлюб. Калі яна не хацела заставацца наўдовінай частцы, дзеці абавязаные былі выплаціць ёй грошы⁵. У адрозненне ад згаданых вышэй вяноўных запісаў князёў Вітаўта і Міхаіла, гэты дакумент згадвае пра вылучэнне пасагу сваякамі пасля смерці бацькі, запіс вена на спадчынных маёнтках у падвоеным памеры. Заканадаўчыя акты на той час не тлумачылі парадку афармлення вена. Ён рэгуляваўся звычаёвым правам.

Далейшы лёс гэтага вена склаўся наступным чынам. Ульяна Гальшанская запісала яго дачцэ Ганне, аддаліўшы іншых дзяцей (1495)⁶. Падарунак быў зроблены ў якасці кампенсацыі: маці не пусціла дачку ў Маскву за мужам Фёдарам Іванавічам Бельскім, які лічыўся здраднікам. Другім мужам Ганны стаў кобрынскі дзяржаўца Венцлаў Станіслававіч Косцевіч. Яна падарыла яму не толькі атрыманае ад маці вена (1502) [гл. дадатак 7], але і Уз маёнткаў Чаравачыцы і Грушава. Пры разборы судовай справы, якая была ініцыяваная Бонай Сфорцай, высветлілася, што маёмасць належала вялікаму князю Казіміру, а Ульяна трымала яе ў вене. Таму дачка не мела права рабіць такія запісы.

⁴ Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 12. Codex epistoliaris. T. 2. Collectus opere A. Lewicki. Cracoviae, 1891. P. 342—343; Kopystianski A. Ksi$z^ Michal Zygmuntowicz // Kwartalnik Historyczny. 1906. Rocz. XX. S. 86—87; Tfgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczow. Poznan; Wroclaw, 1999. S. 226.

⁵ Archiwum ksi^z^t Lubartowiczow Sanguszkow w Stawucie. T. 3.1432—1534. Lwow, 1910. S. 9—11; Wolff J. Kniaziowie. S. 162—165.

⁶ Archiwum ksi^zqt Lubartowiczow Sanguszkow w Slawucie. T. 1.1366— 1506. Lwow, 1887. S. 102—103. Запіс быў пацверджаны вялікім князем Аляксандрам. Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6. P. 117—118.

Паколькі Ганна памерла без нашчадкаў, то на вена яе маці маглі прэтэндаваць толькі сваякі, муж не меў на яго права. Валынскі маршалак, уладзімірскі староста Андрэй Аляксандравіч і яго браты Васіль і Андрэй Міхайлавічы Сангушкавічы знаходзіліся ў чацвёртай ступені сваяцтва. Яны атрымалі права на вяноўную суму, а маёнткі адышлі Боне Сфорца. Яна павінная была вярнуць братам грошы (1528). У хуткім часе яны іх атрымалі⁷. Са справы вынікае, што вяноўнай сумай жанчына мела права распараджацца сама, але перадаваць яе яна магла толькі ў межах сваёй сям’і. Муж не з’яўляўся спадчыннікам жонкі, калі іх шлюб быў бяздзетным. Даравальныя запісы, якія не адпавядалі гэтаму звычаю, скасоўваліся. Пры наяўнасці нашчадкаў у Ганны грошы перайшлі б ім, і ніхто б не меў на іх права прэтэндаваць.

Вяноўныя запісы іншых асоб не настолькі дэталёвыя, як Кобрынскага. Дзмітрый Парыцкі за пасаг у 150 коп шырокіх чэшскіх грошаў і 150 у рэчах прызначыў 300 коп на сваёй маёмасці жонцы Гальшцы, дачцэ Кірдзеевіча (сярэдзіна XV ст.)⁸. Настасся Сямёнаўна Збаражская атрымала ад мужа Сямёна Юр’евіча Гальшанскага вена 2 000 коп на маёнтках Барані і Глуск (1483)⁹. Князь Іван Сямёнавіч Кобрынскі запісаў вена (2 000 вугорскіх залатых) жонцы Федцы Іванаўне Рагатынскай, унучцы князя Андрэя Уладзіміравіча¹⁰, на дзвюх частках сваіх уладанняў (1487). Запіс быў пацверджаны вялікім князем Аляксандрам пасля смерці Кобрынскага (1507)¹¹. Але ў дакуменце адсутнічае згадка пра суму пасагу, а грошы запісаныя на 2 частках.

Паралельна існавалі запісы маёмасці навечна ў якасці вена. Алехна Давойнавіч запісаў сваёй жонцы Васцы двор Тарасавічы (Менскі павет) і падданых навечна (1459). Усё было падорана жанчынай брату Яну Іллінічу, ваўкавыскаму намесніку (1470).

⁷AGAD. Takzwana Metryka Litewska. Dz. III. Sygn. A-28. S. 30 v—31; Wolff J. Kniaziowie. S. 166—167.

⁸ Архмв ЮЗР. 4.8. T. 3. Кнев, 1909. C. 1—2.

⁹ Archiwum ksiaz^t Lubartowiczöw Sanguszköw wSlawucie. T. 1.1366—1506. Lwow, 1887. S. 82; Wolff J. Kniaziowie. S. 99—100, 337—338.

¹⁰Андрэй Уладзіміравіч быў малодшым сынам Уладзіміра Альгердавіча.

¹¹ Арыгінал дакумента захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 4628; Лмтовская метрлка, государственный отдел Велнкого Княжества Ллтовского прн правмтельствуюіцем Сенате. Т. 1 / Сост. Л.К. Зельверовлч. СПб., 1883. С. 5—6, 9—11; Wolff J. Kniaziowie. S. 163.

Й^опьіАгл^дстдмкГА                  *2$^м<ў™А^«4ёмй£^;^^

t i*km«<>» wb**^M ЛАлЛчтлУ^ЖА^шдтн ^гін«^маі£м>м» •піп'і-ліо^н р« .<«*>*                      °                         ;                 Уі

^1‘^ПМАПЧ»Л^ГІ,_ПІ,П<ЮГ«.

■<-'''Т^‘''^п^^п'^''^

-       ■ 1 4 ._n^’,_AVl_trn?AAi<Äu6KvVAÄ«^rK₍5M'‘frinM4*rtn₄2’AAnifc» йт^У^клн^і.шйі^гаГіл.б’І;

іС'Д^ЛСАлА^ КЛМяА» *, I                f     ,r_r<T I -*•         "ч'      ’         ,                            -. '

_rrt>tA»e^ . ^(лм«ГлнЛЯЛ’Гл««НА^,А^*^л,*‘*(5^в,ГП1"^<*™^  ■ ’«^«АНмдоядтм

".-4 4 нпчь^гг'-^'І «"Ai-«»'

'L.S .«.«ла^-*">"                  ..................... -

«-->«.«-

«„„ . ІЛ«™..««....

..... -? ....<„;. .. н.й . 'лА^ЛІКШЛІ^^“« 4ПАЛ..І-.,<,<«.«»« ЛП„« «,„<...«.

((Нк^пгаітУліігіл

rtf««.« • wfnK» Лп|«^«»^*"к«'<''‘^л"^^а-"“^т'' "П(Яе<*<"««»'У»<»1<«

ШПМГМЖЙАН Л*Т4тіШ^ІМ4.ХІМШГ*аМ>М«Ім^     „п^АЛЧЛіПкЛ^МЛА^й»

*^ЙЛКНв«ЛА^»ІЛ<«|«»<<М^^   Н'МА^АМН^АМЛООАПІ^ Н4Н4 ДяовЛ П«7д . п4МЛІ«р^

ШМ ПЛПАГ«.-*ІІ<»«ПП; ПЛНЛЦвНМ'НМП*« ■ (МПММ.Ь.ЛВЛ П>« . ПДЯ4 ЛІН4Н4 ПГУДгПЛ • пй    ? Чр .Л^лА-

12. Вяноўны запіс князя Івана Сямёнавіча Кобрынскага жонцы Федцы Іванаўне Рагатынскай, 1487 г.

Ён прадаў маёмасць гаспадарскаму пісару Васку Любічу (1477)¹². Верагодна, такім жа чынам Онцушка запісаў жонцы Пяцьковай Кацярыне маёнтак Олжава. Калі права на яго валоданне спрабаваў аспрэчыць гарадзенскі намеснік Ян Кучук, то вялікі князь Казімір прысудзіў маёмасць жанчыне. Пазней яна падарыла ўладанне свайму зяцю Якубу Петрашэвічу. Апошняму Жыгімонт Стары пацвердзіў права вечнага валодання маёмасцю (1517)¹³. Ужо ў той час дзейнічала Ухвала 1509 г„ але Жыгімонт Стары не стаў скасоўваць папярэднія выракі.

Вяноўныя запісы пачатку XVI ст. становяцца больш змястоўнымі. Віленскі кашталян Аляксандр Юр’евіч Гальшанскі запісаў сваёй другой жонцы Зафеі, дачцэ Алехны Судзімонтавіча, аправу 6 000 коп шырокіх грошаў на Лебедзеве, Шышолах, на данніках Далкевічах і Дуніловічах. Вялікі князь літоўскі Аляксандр пацвердзіў дакумент у 1507 г.¹⁴

Фармуляр вяноўнага запісу гаспадарскага маршалка ВКЛ Аляксандра Іванавіча Хадкевіча¹⁵ ўтрымлівае ўсе неабходныя элементы актавага пратакола (інтытуляцыю, нарацыю, дыспазіцыю, карабацыю) [гл. дадатак 3], Жонцы Васілісе¹⁶ за пасаг у каштоўнасцях, шатах і грошах было прызначана вена з прывенкам (4 000 коп літоўскіх грошаў) на маёнтку Бераставіца, мястэчку Супрасль, Блудаўскіх ловах, двары Рось (1513)¹⁷. Сума

¹² Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 1. 1366—1506. Lwow, 1887. S. 52,65—66,74—75.

¹³ Lietuvos Metrika. Kn. 9 (1511—1518): Uzrasymt} knyga 9 / Parenge K. Pietkiewicz. Vilnius, 2003. P. 326—327.

¹⁴ Lietuvos Metrika. Kn. 1 (1380—1584): Uzrasymtj knyga 1 / Parenge A. Baliulis, R. Firkovicius. Vilnius, 1997. P. 26; Wolff J. Kniaziowie. S. 102.

¹⁵ Аляксандр Хадкевіч займаў пасады гаспадарскага маршалка (1506—1509, 1511— 1547), берасцейскага старосты (1529), навагарадскага ваяводы (1544). Ён быў заснавальнікам Супрасльскага манастыра, вылучыўся фундатарскай дзейнасцю. Lulewicz Н., Rachuba A. Urz^dnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa. S. 203; Археографнческмй сборнмк. T. 9. Внльна, 1870. С. 1—80,456.

¹⁶ Васіліса — дачка князя Івана Васільевіча Яраславіча і Еўдаксіі Варатынскай. У шлюбе нарадзіла дачок: Аляксандру (муж — навагарадскі ваявода Павел Сапега), Зафею (першы муж — Станіслаў Кежгайла, другі — Яраш Карыцкі) і сыноў: Гераніма, Грыгорыя і Юрыя. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 2. Warszawa, 1905. S. 209. T. 5. Warszawa, 1908. S. 387.

¹⁷ Дакумент захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 2. Спр. 39. Вяноўны запіс друкаваўся раней, але не цалкам, гл.: Сборняк палеографнческнх сннмков с древннх грамот, храняіцмхся в Вмленском центральном архмве н Вмленской публмчной бнблнотеке. Вып. 1. (1432—1548). Внльна, 1884. С. 6.

пасагу не названая, але, зыходзячы з інфармацыі пра вена, магла складаць 2 000 коп. Пералічаныя ўладанні, а таксама адзначаныя ўмовы трымання маёмасці пасля смерці А. Хадкевіча. Сваякі павінныя былі выплаціць жонцы грошы, калі яна пойдзе замуж другі раз, а калі захавае статус удавы, то за ёй застанецца права на пажыццёвае пражыванне. Пры наяўнасці дзяцей маёмасць пераходзіць ім. У плане рэгулявання маёмасных дачыненняў паміж сужэнцамі пазнейшыя вяноўныя запісы мала чым адрозніваюцца ад гэтага.

Наступны вяноўны запіс, як і папярэдні, не адзначаў, што вена запісанае на Уз маёмасці, хоць Устава 1509 г. на той час ужо дзейнічала. Князь Міхайла Іванавіч Мсціслаўскі, кіруючыся звычаем і земскім статутам, якім карысталіся князі і Паны Рада¹⁸, прызначыў Васілісе Іванаўне Гальшанскай вена 1 000 коп шырокіх чэшскіх грошаў на ўладаннях у Крэўскім павеце¹⁹. Пасля яго смерці спадкаемцы павінныя былі выплаціць грошы. Да таго ж ён падарыў жонцы маёнтак Сырмяж у Віленскім ваяводстве (1523,1524)²⁰.

У дакуменце Аляксандра Фёдаравіча Збаражскага адзначана, што вена (600 коп літоўскіх грошаў) жонцы Барбары Паўлаўне за пасаг (300 грыўнаў) прызначанае на Уз маёнткаў Сярэдні Порыцк і Грыковічы (1526). Яна мела права пажыццёва трымаць маёмасць. Браты Збаражскага абавязаныя былі выплаціць вена з прывенкам, калі Барбара пойдзе замуж друті раз²¹.

Каб надаць законнасць вяноўным запісам, яшчэ на пачатку XVI ст. патрабавалася пацвярджэнне вялікага князя літоўскага²². Так былі пацверджаныя вяноўныя запісы жонцы віленскага кашталяна Аляксандра Юр’евіча Асалінскага — Зафеі (1507), Ганне Пятроўне Глябовічаўне на маёнтку Морач (1525), жонцы Міхаіла Іванавіча — Васілісе Мсціслаўскай на дварцах Спягола

¹⁸ Статут яшчэ не быў прыняты. У дадзеным выпадку, верагодна, ідзе гаворка пра «першы» варыянт Статута.

¹⁹ Крэўскі павет (воласць) існаваў да павятовай рэформы 1560-х гг.

“Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymij knyga 25. P. 93,234.

²¹ Wolff J. Kniaziowie. S. 393; Любавсклй M. Областное деленме я местное управленме. С. 569—570.

²²Lietuvos Metrika. Kn. 8 (1499—1514): Uzrasymij knyga 8 / Parenge A. Baliulis. Vilnius, 1995. P. 225—226,459—460.

і Ожунічы Крэўскага павета і замку на Ласе (1525)²³. Жанчыны імкнуліся актыкаваць вяноўныя запісы ў Метрыку ВКЛ для гарантавання сваіх правоў²⁴.

Вяноўныя запісы з дастатутнага перыяду з’яўляюцца рэдкімі дакументамі і захаваліся ў архівах сем’яў эліты. Пра існаванне вяноўных запісаў у менш уплывовых родах захаваліся ўскосныя звесткі. У даравальным запісе Ганны Даўгірдаўны наконт маёнткаў другому мужу Івану Іллінічу было адзначана, што першы муж Юрый Гамцэвіч запісаў ёй вена на маёнтку Рэпухаў (1481). Са скаргі слонімскага баярына Талька Некрашэвіча вынікае, што вяноўныя запісы мелі яго мачаха, удовы па яго братах Міхаілу і Андрушку (1488). Т. Некрашэвіч прэтэндаваў на маёмасць без выплаты вена. Запісы братоў былі прызнаныя правамоцнымі, ён павінны быў выплаціць удовам грошы і толькі пасля мог увайсці ў валоданне маёнткам. А як спадкаемца па бацьку абавязаны быў выдаць замуж сваіх сясцёр з адпаведным пасагам²⁵.

Рэгуляванне сямейна-шлюбных дачыненняў па пытанні вена прадстаўляюць судовыя справы. Спрэчныя сітуацыі ў гэты перыяд разглядаліся вялікім князем ці Панамі Радай. Справы паказваюць, што ў звычаёвым праве за жанчынай прызнавалася права на валоданне маёмасцю мужа, на якой было запісанае вена. Аднак адсутнасць дакладнай заканадаўчай нормы адносна вена прыводзіла да судовых спрэчак. Сваякі часта імкнуліся адхіліць жанчыну ад валодання маёмасцю. Удава баярына Бірштанскай воласці Івашкова падала скаргу на зяця Яцка Цемурцэвіча, які прымушаў яе сысці з маёнтка мужа (1494). Вялікі князь літоўскі Аляксандр прыняў рашэнне на карысць жанчыны²⁶. Ім жа была падтрыманая скарга ўдавы Проселкавай на дзеянні. дзевера Марціна Проселка, які пасля смерці мужа выгнаў яе з дзецьмі з маёнтка. Было загадана Станіславу Пацэвічу ўвесці полацкую баярыню ў валоданне маёнткам (1500)²⁷. Станько Саковіч падаў

²³ Опмсанне документов м бумаг, храняіцмхся в Московском архнве Мяннстерства юстмцнн. Кн. 21. Москва, 1915. С. 302, 320,529.

²⁴Lietuvos Metryka. Kn. 15 (1528—1538). Р. 75.

²⁵ АЛМ. Т. I. Вып. 1. Варшава, 1896. С. 28; Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479—1491);

Uzrasymi; knyga 4 / Parenge L. Anuzyte. Vilnius, 2004. P. 112,129.

²⁶АЛМ. T. I. Вып. 1. Варшава, 1896. C. 49.

²⁷Полоцкпе грамоты XIII — началаХУІ вв. Вып. II. Москва, 1978. С. 172.

скаргу на нявестку Барбару Рымковую. Яна трымала маёнтак пасля смерці яго сына (1510). Прычым у шлюбе дзяцей не было. На гэта жанчына адказала, што яе муж у сваім тастаменце за пасаг у 40 коп літоўскіх грошаў запісаў вена ў 60 коп на сваім маёнтку. Тастамент прызналі правамоцным. Барбара мела права там пражываць, пакуль цесць не выплаціць грошы²⁸.

Іншыя судовыя справы паказваюць, што гэта былі не адзінкавыя выпадкі. Паводле тастамента мужа Багдана Рачэвіча за пасаг Зафея атрымала вена 500 коп літоўскіх грошаў на Нястанішках і Паніжанах (Віленскае ваяводства). А яго брат Мардас Мішковіч, маркаўскі намеснік, выганяў яе з уладанняў і не прызнаваў тастамент. Прадставіўшы сведак, жанчына даказала законнасць запісу, і суд прысудзіў ёй застацца на маёмасці, а сын па дасягненні паўналецця павінны быў выплаціць згаданую суму (1509). Сёстры Машкоўскія спрабавалі адхіліць ад валодання маёнткамі ўдаву па брату Міхаілу Машкоўскім²⁹. Вена было запісанае ў суме 400 коп літоўскіх грошаў (1509). Удава Сцяцка Гінтаўтовіча — Клара — адсудзіла ў сястры мужа Барбары Уз маёмасці ў якасці вена (1510). Станько і Ян Мажэйкавічы скардзіліся на жонку брата Юшкі — Ганну, што яна незаконна трымала іх маёнтак Лагойск і хацела яго запісаць пляменніку (1516). Абараніць свае правы ўдава змагла дзякуючы тастаменту мужа, у якім было запісана 60 коп літоўскіх грошаў на Уз маёнтка. Па рашэнні суда жанчына магла заставацца ва ўладанні, a 60 коп мела права запісаць па сваім меркаванні. Юрый, Станіслаў і Шчасны Яновічы судзіліся з мачахай Альжбетай з-за маёнтка ў Васілішках (1517). Ён перайшоў у іх валоданне пасля выплаты вена (30 грыўнаў). Даўтоўскую Міхайлавую Вяжэвіча Біздзевую пасынкі Якуб і Мікалай выгналі з дому пасля смерці бацькі, сцвярджаючы, што яна пашлюбавалася (1516). Але жанчына пацвердзіла стан удавы, што спрыяла рашэнню суда на яе карысць. Працко Якубовіч прэтэндаваў на маёнткі Вішнева і Кушляны (Віленскае ваяводства), на якіх яго дзядзька Юшко Стырнелеў запісаў вена жонцы (1522). За ўдавой было пакінутае пажыццёвае права трымання маёмасці. Такія справы не былі рэдкасцю, але, як правіла, жанчыны па рашэнні суда заставаліся на маёнтках. Такі ж вырак быў вынесены па скарзе Шымко

“РНБ. Т. 20. Лнтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 58.

²⁹ Wolff J. Kniaziowie. S. 260—261.

Сцяцковіча на мачаху Ганну Міхайлаўну, якая трымала маёнткі Салока і Перасвет па смерці мужа Сцяцко Васьковіча на падставе яго тастамента (1518)³⁰. Наяўнасць тастамента давала права жанчыне застацца на маёмасці мужа. Спадчыннікі імкнуліся атрымаць маёмасць у поўнае распараджэнне без выплат. Праблему імкнуліся вырашыць праз суд ці праз выгнанне ўдавы.

Жанчына не заўсёды выступала як ахвяра. Здаралася, што пасля атрымання вена шляхцянка зноў патрабавала грошы. Пятровая Пашкевіча³¹ паскардзілася на пасынка Станіслава Пятровіча Кішку, гарадзенскага намесніка, што ён не выплаціў вена — 200 грыўнаў з Астражанаў. Дзякуючы сведкам і лісту пра выплату вена Станіслаў быў вызвалены ад адказнасці (1509)³². Наяўнасць дакумента абараніла ад дадатковых выплат.

Адсутнасць вяноўнага запісу ад мужа і другі шлюб сталі прычынай суцовага выраку на карысць васілішкаўскага баярына Мікалая Юшковіча. Яго вызвалілі ад выплаты вена мачасе Альжбеце, а маёнтак мужа яна павінная была вярнуць (1516)³³. Аднак невенаваная ўдава па Мікалаю Мікалаевічу Радзівілу — Альжбета Багданаўна Саковічаўна — атрымала % маёмасці мужа ў якасці «ўдовінага стольца» пры падзеле з сынамі — жамойцкім біскупам Мікалаем, ушпольскім і пенянскім дзяржаўцам Янам і Станіславам (1522)³⁴. Жанчына на той час захавала стан удавы, што спрыяла вынясенню прысуду на яе карысць.

Ужо ў дастатутны перыяд муж не меў права распараджацца самастойна маёнткам, на якім было запісанае вена. Так, жонка Багдана Лазавіцкага скардзілася на гаспадарскага маршалка Юрыя Іллініча, што ён выгнаў яе з маёнтка, на якім яна мела запісанае вена — 100 коп літоўскіх грошаў (1516). Муж прадаў яму свае ўладанні без дазволу жонкі³⁵.

“РМБ. Т. 20. Лмтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 33—34, 390—391,498—500, 605—607,1105—1106,1108—1109,1211—1214.

³¹ Пятровая Пашкевіча (імя невядомае) была раней замужам за Пятром Струмілам Кішкам, гаспадарскім маршалкам. У шлюбе нарадзілася дачка Ганна і сын Мікалай. Станіслаў быў ад першага шлюбу Пятра. Asadauskiene N. Kiskq gimine LDK XV— XVII a. Vilnius, 2003. P. 82—83; Tfgowski J. Rodowod kniaziöw Swirskich do konca XVI wieku. Wroclaw, 2011. S. 146.

³²РІ4Б. T. 20. Лктовская метрмка. T. 1. Петербург, 1903. С. 610—611.

³³Тамсама. С. 335—337.

³⁴Тамсама. С. 1084.

³⁵Тамсама. С. 1179—1180.

Няслушныя вяноўныя запісы, у якіх перавышалася прапорцыя — Уз маёмасці, скасоўвалі ў судовым парадку. Запіс жонцы аднаго маёнтка навечна, а другога — у вене (300 коп літоўскіх грошаў) Аляксандрам Мангірдовічам быў прызнаны неправамоцным (1509)³⁶. Гаспадарскі маршалак Юрый Грыгор’евіч Осцік і яго жонка Ганна Храптовічаўна падалі скаргу на яе маці Ядвігу Гальшанскую, якая трымала спадчыну мужа Багдана Літавора Храптовіча і не хацела выдзяляць уладанні дачцэ. Удава валодала Гарадком і Высокім (Дарагічынскі павет); на падставе вяноўнага запісу ў суме 3 000 коп літоўскіх грошаў былі ў трыманні Вышкава і Лукабоды; пяць маёнткаў — у пажыццёвым карыстанні. Суд прызнаў гэты запіс неадпаведным Уставе і Ухвале, і таму ён быў скасаваны (1517)³⁷. Калі падчас судовага працэсу высветлілася, што Міхайла пакінуўжонцы маёмасці больш чым Уз, то яго запіс быў прызнаны як неадпаведны праву (1518)³⁸. Па той жа прычыне быў скасаваны тастамент Богуша Пятковіча (1522). Ён запісаў 480 залатых жонцы Ганне на сваіх маёнтках. Суд пакінуў яе на маёмасці, але змяніў суму — 300 грыўнаў³⁹.

За неадпаведнае гаспадаранне ўдава пазбаўлялася маёмасці. Ганна, удава па Льву Багавіцінавічу, мела запісанае вена ў 200 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Няплеі. За неахайнае гаспадаранне ўладанне перадалі пасынку Багдану Львовічу. У 1528 г. удава падала скаргу на жонку Багдана і яе сына Івана Богушавіча, да якіх перайшла маёмасць. Суддзі вырашылі, што Ганна была ўжо дастаткова пакараная, і прынялі рашэнне вярнуць ёй маёнтак, але яна павінная была кампенсаваць страты нашчадкам⁴⁰. Першае рашэнне адпавядала звычаю, а таксама нормам Статута, які збіраліся прыняць. Як абставіны, якія паўплывалі на змену выраку, адзначаныя наяўнасць вяноўнага запісу і шкадаванне ўдавы з прычыны страты маёмасці.

Прыведзеныя факты паказваюць, што яшчэ да прыняцця Статута 1529 г. вяноўныя запісы функцыянавалі сярод прыватна-

³⁶Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11 -oji Teismij knyga (1542) 11. Valikonite, S. Viskantaite. Vilnius, 2001. P. 43.

³⁷НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 287. Арк. 131—131 адв.

⁵⁸ Імя жанчыны не называецца ў дакуменце, адзначана, што яна сястра оўруцкага намесніка Сенкі Полазавіча. РНБ. Т. 20. Ллтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1013—1017.

”РІ4Б. Т. 20. Лмтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1082—1083.

“Lietuvos Metrika. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymij knyga 15. P. 64—65.

прававых дакументаў. Дакументы складалі прадстаўнікі рознага сацыяльнага ўзроўню: вялікія князі, дзяржаўныя дзеячы, баяры і інш. Існавала практыка запісвання вена з прывенакам, якая не выключала і іншыя варыянтьв запіс без прывенку, дарэнне маёмасці. Змест вяноўнага запісу пашырыўся на пачатка XVI ст. Запісы вена сустракаліся ў тастаментах. Сваякі былі абавязаныя выплаціць вяноўную суму, калі хацелі атрымаць у валоданне ўсю маёмасць памерлага. У выпадку адсутнасці вяноўнага запісу жанчына рызыкавала застацца без вена. Калі вена было запісана на частцы большай, чым Уз маёмасці мужа, запіс скасоўвалі. Муж не меў права самастойна распараджацца маёнткам, на якім было запісанае вена.

Вена ў практыцы ў перыяд паміж Статутамі 1529 і 1566 гг.

У перыяд паміж Статутамі 1529 і 1566 гг. на развіццё прыватна-прававых дакументаў, а сярод іх і вяноўных запісаў, паўплывалі прыняцце Статута 1529 г., пастанова сойма 1551 г. аб абавязковай актыкацыі дакументаў, пашырэнне дзейнасці мясцовых судоў (суды ваяводаў, старостаў, земскіх судоў⁴¹). Вяноўныя запісы сталі ўносіць у кнігі ваяводаў, земскага суда, што спрыяла ўдасканаленню зместу.

Аднак у канцы 20-х — 30-х гг. XVI ст. вяноўныя запісы сустракаюцца не так часта⁴². Захаваліся дакументы, якія маюць дачыненне да княжацкіх родаў ці да сямей дзяржаўных дзеячаў. Фёдар Фёдаравіч Чацвярцінскі прызначыў жонцы Алене, дачцэ падскарбія ВКЛ Федкі Храптовіча, 1 000 коп літоўскіх грошаў на замку Лакачы (Уладзімірскі павет, Валынь) за пасаг у той жа суме (1529). Вена было запісанае без прывенка. Пасля смерці мужа яна мела права трымаць маёмасць у вызначанай суме. У выпадку другога шлюбу Алена працягвала ўладарыць у замку, але вена магла

⁴¹ Гл. кнігі віленскіх ваяводаў і Віленскага замкавага суда дарэформеннага часу: НГАБ. КМФ-18. Спр. 34, 230, 231, 260, 261, 262 і інш.; Беларускі архіў. Т. 2: (XV— XVI). Менск, 1928; Судебная кннга внтебского воеводы; Любавсклй М. Областное деленне. С. 765—884; Шаланда А. Замкавы суд. С. 8—34; Шаланда А. Земскі суд П Гарадзенскі палімпсест. 2009. С. 35—64.

⁴² Невялікая колькасць вяноўных запісаў тлумачыцца як станам захаванасці крыніц,

так і абмежаванай распаўсюджанасцю пісьмовай культуры ў той час.

запісаць толькі дзецям ад першага шлюбу⁴³. Гэта спецыяльная ўмова пазбаўляла нашчадкаў неабходнасці выплачваць грошы.

Ганна Станіславаўна Кішчанка выйшла замуж за троцкага кашталяна, жамойцкага старосту Станіслава Станіслававіча Кежгайлу⁴⁴. За ўнесены пасаг і добрае стаўленне да мужа ёй было запісанае вена ў памеры 200 коп літоўскіх грошаў на % маёмасці — на замку і мястэчку Мсцібагоў, прыналежным да яго дворцах Андрэеўскі, Грынкоўскі і Румноўскі, на данніках у Бародзічах, дварах Зэльва, Канюхоўскі, Налібокі, Вепры і Громанцы. У выпадку смерці Кежгайлы жонка мела права ўладарыць на тых маёнтках, запісваць грошы сваякам, а пры наступным шлюбе спадчыннікі выплачвалі згаданыя 200 коп (1529)⁴⁵.

У 1527 г. падкаморы ВКЛ Мікалай Юр’евіч Пац згадваецца жанатым з Аляксандрай Аляксандраўнай Гальшанскай. Але вяноўны запіс для жонкі быў складзены ў 1531 г. Вена было запісанае на Уз маёнткаў Ражана і Цэльна⁴⁶. Ілья Астрожскі запісаў Беаце Касцельскай вена з прывенкам на Уз сваіх маёнткаў (1539)⁴⁷.

3 40-х гг. XVI ст. сярод шляхты пашыраецца ўжыванне вяноўнага запісу ў шлюбных стасунках. Найбольш былі зацікаўленыя складаць дакумент заможныя прадстаўнікі вышэйшых саслоўяў. Стольнік ВКЛ Станіслаў Мікалаевіч Кежгайла згадаў у дакуменце, што ўзяў шлюб з Зафеяй Хадкевічаўнай па волі Бога, па парадзе сяброў, пры спрыяльным стаўленні наваградскага ваяводы Аляксандра Хадкевіча, яго жонкі і сыноў — троцкага кашталяна Гераніма, падкаморыя ВКЛ Грыгорыя і Юрыя. Яе пасаг склаў у грошах і рэчах 3 360 коп і 20 грошай. За яго было запісанае вена з прывенкам на Уз усіх маёнткаў — Дзявялтава, Швекшні, Мілашуны, Мантынішкі, Дзярэўна (Віленскае ваяводства). У выпадку смерці мужа

⁴⁵ Archiwum ksi^z^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 3. 1432—1534. Lwöw, 1910. S. 350—351.

⁴⁴ Пра Кежгайлаў гл.: Pietkiewicz K. Kiezgajlowie i ich latyfundium do polowy XVI wieku. Poznan,1982.

⁴⁵AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 7549.

⁴⁶ Archiwum ksi$z$t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 3. 1432—1534. Lwöw, 1910. S. 371—373; Wolff J. Pacowie: Materiaiy historyko-genealogiczne. Petersburg, 1885. S. 9—21.

⁴⁷ Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 4: 1535—1547. Lwöw, 1894. S. 177—178.

жонка мела права трымаць маёмасць у гэтай суме. Калі 6 яна вырашыла пайсці замуж, то дзеці павінныя былі б выплаціць 6 720 коп і 40 грошаў. Пры адсутнасці дзяцей Зафея магла заставацца на ўдовіным стольцы да канца свайго жыцця. Пасаг вяртаўся ў дом Хадкевічаў, калі жонка памірала раней і дзяцей у шлюбе не было (1545)⁴⁸.

У вяноўным запісе Паўла Каспяровіча Астравецкага⁴⁹ дачцэ Юрыя Петрашковіча Валадковіча⁵⁰ — Зафеі — за пасаг у памеры 200 коп літоўскіх грошаў было запісана 400 коп на маёнтках Астравецкі, Вербушкі і Трацінішкі (1545) [гл. дадатак 4]. Вена прызначанае ў падвоенай суме, з прывенкам⁵¹.

Маршалак ВКЛ Мікалай Радзівіл за дачкой кароннага канцлера Крыштафа Шыдлавецкага — Альжбетай — атрымаў пасаг у памеры 12 000 злотых. На той час М. Радзівіл сумесна з братам Янам, крайчым ВКЛ, валодаў маёмасцю. Паколькі яна не была падзеленая, то ў дакуменце было агаворана, што 24 000 злотых запісваюцца на Уз частцы ўладання, якое будзе атрыманае пры падзеле (1548). У наступным годзе вяноўны запіс быў пацверджаны вялікім князем⁵².

Фёдар Скумінавіч Тышкевіч у сваім вяноўным лісце адзначыў, што ажаніўся з Кацярынай, дачкой Івана Іванавіча Ляцкага і Багданы Палубенскай, з Божай воді і дазволу сваёй маці Марыны Марцінаўны Мялешкаўны, удавы па Скуміну Львовічу Тышкевічу (1565). Кацярына ўнесла пасаг у памеры

⁴⁸ AGAD. Archiwum Tyzenhauzow. Sygn. G-748.

⁴⁹ Павел Касперавіч Астравецкі (?— 1569/70) займаў шэраг пасадаў: ашмянскі харужы 1555 г., віленскі судцзя — 1566 г., маршалак ВКЛ — 1566 г., ашмянскі маршалак. Lulewicz Н., Rachuba A. Urz^dnicy central™ i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. S. 227. Паводле попісу войска ВКЛ 1567 г., ставіў 15 коннікаў. РІ4Б. T. 33: Ллтовская Метрнка. Отдел третмй. 4. 3: Кншн публмчных дел. Перепмсп Лчтовского войска. Пётроград, 1915. Стб. 455.

⁵⁰ Юрый Пятровіч Валадковіч (?— пасля 1545) быў жанаты з Зафеяй Сцяцкоўнай. У шлюбе нарадзіліся сыны Пётр і Ян і дачка Зафея. Ён валодаў маёнткамі Завельскае і Станькаўскае, якія пасля яго смерці перайшлі сынам. Ю. Валадковіч прытрымліваўся каталіцкага веравызнання, свой тастамент склаў 11 верасня 1545 г. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 1. Спр. 554; Каталог пергаментов / Сост Р. Ясас. Внльнюс, 1980. С. 191; Опнсанме рукопмсного отдела Вмленской публпчной бнблмотекл. Вып. 5. Внльна, 1906. С. 27—28.

⁵¹ Паколькі на той час яшчэ не была вызначаняа дакладная колькасць сведак, то пячаткі прыклалі 6 асобаў. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 1. Спр. 552.

⁵²AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 7657, 7667; Kempa T. Mikolaj Krzysztof Radziwill Sierotka. Warszawa, 2000. S. 25.

ЬМ; \» rMig: гчд;

4 N

І Ш ?Ч -i-'Fl *М'і

Lb Ur = Р;

13. Вяноўны запіс маршалка ВКЛ Мікалая Радзівіла жонцы Альжбеце Шыдлавецкай, 1549 г.

 

200 коп літоўскіх грошаў і 300 коп у рухомых рэчах. Ф. Тышкевіч запісаў падвоеную суму — 1 000 коп на Уз сваёй маёмасці, якую падзяліў з братам Дзмітрыем па смерці бацькі, акрамя Дзікушак, на якіх было запісанае вена маці⁵³.

Асобна адзначым вяноўныя запісы з кніг віленскага ваяводы. Кнігі троцкага ваяводы не захаваліся. Да павятовай рэформы Віленскае ваяводства займала значную тэрыторыю, што спрыяла актыкацыі дакументаў шляхтай з розных рэгіёнаў. Таму кнігі з’яўляюцца выдатнай крыніцай па сямейна-шлюбных дачыненнях. Да таго ж яны сведчаць пра выкананне соймавай пастановы 1551 г. адносна прыватна-прававых дакументаў. У 1554 г. Ядвіга Станіславаўна, удава Юрыя Войцехавіча Насілоўскага, актыкавала ў кнігі віленскага ваяводскага суда вяноўны запіс зяця Станіслава Ярмолы (1553). У ім адзначалася, што ён узяў шлюб з яе дачкой Ядвігай Насілоўскай з парады свайго бацькі Івана Ярмолы. Станіслаў Ярмола запісаў жонцы Ядвізе Насілоўскай вена 800 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Курклі (Віленскае ваяводства) і 200 коп на Уз айчыстых маёнткаў [гл. дадатак 5]. Дакумент засведчылі пяць асоб⁵⁴.

Вяноўны запіс Мікалая Станіслававіча Біюцішскага быў актыкаваны пасля яго смерці. Дакумент быў напісаны ў 1549 г., але складзены ён быў не адразу пасля шлюбу. Па парадзе сваіх сяброў Біюцішскі ажаніўся з дачкой жыжморскага дзяржаўцы Аўгуштына Фурса — Раінай. Яе пасаг склаў 400 коп літоўскіх грошаў з рухомымі рэчамі (серабро, золата, каштоўныя камяні, ланцугі, шаўковыя шаты, футры, свойская жывёла і інш.). Вена было апраўленае на Уз маёнтка Біюцішкі (Віленскае ваяводства)⁵⁵.

Таксама, як і папярэдні дакумент, вяноўны запіс Войцеха Хршчановіча быў напісаны ў 1549 г., праз некаторы час пасля шлюбу. Добка Стрэевіч вылучыў сваёй дачцэ Барбары пасаг на суму 200 коп літоўскіх грошаў (золата, серабро, грошы, перлы, шаты і інш.). Вена ёй было запісанае ад мужа на Уз маёнтка Майшаголе (Віленскае ваяводства)⁵⁶.

⁵³ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 31. Спр. 1243.

^мСума пасагу не згадваецца. НГАБ. КМФ-18. Спр. 34. Арк. 139—140 адв.

⁵⁵Сума вена не згадваецца. Тамсама. Арк. 210 адв.—212 адв.

^Сума вена не згадваецца. Тамсама. Арк. 258—261.

Шыман Янавіч Войшнар ажаніўся з дачкой Яна Глябовіча Корсака — Багумілай. Яе пасаг склаў 200 коп літоўскіх грошаў і ў рэчах 150 коп. Паводле земскага звычаю і Статута 1529 г. ёй было прызначанае вена на маёнтку Вайшнарова — 700 коп літоўскіх грошаў (1562)⁵⁷. Мікалай Скіндэр запісаў жонцы Барбары Шашэўскай вена на маёнтку Ляда (Васілішкаўскі павет) 1 000 коп літоўскіх грошаў за пасаг у памеры 300 коп і 200 коп у рэчах (1566)⁵⁸. Пра актыкацыю вяноўных запісаў турбавалася заможная шляхта, каб мець дадатковае сведчанне выканання шлюбнай дамовы.

Мелі месца ў той час вяноўныя запісы з парушэннямі заканадаўства. Багдан Кузьміч Покалеўскі запісаў сваёй жонцы Апранні Дзянісаўне Уз сваёй маёмасці Покалева навечна (1556). Запіс быў зацверджаны Жыгімонтам Аўгустам⁵⁹.

He адпавядала пасагавай суме вена, прызначанае Мікалаем Воўчкам Марыне Насілоўскай: за 1 000 коп літоўскіх грошаў пасагу — 600 коп вена на маёнткахЧыжоўскім і Навенеўскім (1561). Акрамя таго, запіс быў зроблены значна пазней пасля шлюбу⁶⁰.

Мацвей Іванавіч Святко запісаў жонцы Ганне Міхайлаўне Каркошынай за яе ўнясенне Уз свайго маёнтка Лучыч (Віленскі павет) над рэчкай Узла (1561), а астатнія % уладання заставіў ёй за 80 коп літоўскіх грошаў⁶¹. 3 тэксту дакумента зразумела, што вена было прызначанае не адразу пасля вяселля. He адзначана сумая пасагу і вена. Па сутнасці, жанчына атрымала ў сваё валоданне ўвесь маёнтак.

Актыкацыі вяноўных запісаў сустракаюцца ў павятовых судах. Праўда, яны не заўсёды адпавядаюць Статуту 1529 г. Андрэй Нікіфаравіч і Ганна Мацкаўна выдалі замуж дачку Ганну Сасінаўну з пасагам 200 коп літоўскіх грошаў, у яго ўваходзілі грошы, перлы, шаты, нявольная чэлядзь, рухомыя рэчы. Муж Фалімер Васілевіч Дарашковіч запісаў за ўнясенне навечна дворац Валкушы, які складаў Уз маёнтка Ласосна (Гарадзенскі

⁵⁷У вяноўным запісе адзначана, што шлюб быў венчаны. НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 333 адв.—334.

“НГАБ. КМФ-18. Спр. 261. Арк. 193—195 адв.

⁵⁹ Lietuvos Metrika. Kn. 51 (1566—1574): Uzrasymq knyga 51 / Parenge A.Baliulis, R. Ragauskiene, A. Ragauskas. Vilnius, 2000. P. 121—122.

“НГАБ. КМФ-18. Cnp. 260. Арк. 512 адв.

⁶¹ Тамсама. Арк. 335—336 адв.

павет) у 1552 г. Яго запіс фактычна парушаў заканадаўства, бо гэтая частка прызначалася на пажыццёвае трыманне. Пазней Ф. Дарашковіч прадаў уладанне Лаўрыну Войну, што прымусіла яго зрабіць новы запіс для жонкі. Яна атрымала ў вечнае карыстанне дзве службы падданых на Паплаўцах і зямлю ў 200 коп як вена (1566)⁶², а павінная была атрымаць 400.

Мазавецкі шляхціч Абрам Багінскі Шчаральскі, панамеснік гарадзенскага старосты Льва Міхайлавіча, калі жаніўся з Зафеяй Янаўнай Свякоўнай, меў толькі некаторыя рухомыя рэчы. Жонка на той час валодала домам у Гародні. Вена ёй не было запісанае, хоць ён меў спадчыну — палову маёнтка Чорасты ў Мазавецкім ваяводстве, якім тады валодаў яго брат Антоні Чорасты. За добрае да сябе стаўленне і жадаючы забяспечыць будучыню дзіцяці (Зафея была на той момант цяжарная) Абрам запісаў ёй і нашчадку дом у Крынках і сваю спадчыну (1557)⁶³.

У той час яшчэ існавалі вяноўныя запісы, засведчаныя ў вуснай форме. Бенядыкт Сцяцковіч Эйсімант вызнаў перад гарадзенскімі земскімі ўраднікамі суддзямі — Пятром Міцутам і Мікалаем Шымковічам Талочкам, пісарам Фёдарам Кунцэвічам⁶⁴, што за сваёй жонкай Ганнай Андрэеўнай Копцеўнай атрымаў пасаг у памеры 50 коп літоўскіх грошаў. Але да таго часу вена ёй не запісаў. За добрае стаўленне да мужа Ганне на маёнтку Валатынь (Гарадзенскі павет) было прызначанае вена ў згаданай суме (1559)⁶⁵. Як сведчыць запіс, вена было запісанае значна пазней, пасля шлюбу, у меншай суме (50 замест 100) і на ўсім маёнтку, а не на 16. Б. Эйсімант не складаў адмысловага дакумента, а выказаў сваю волю перад суддзямі. Значыць, і такая форма мела месца і прызнавалася на той час законнай. Падобныя сведчанні сустракаюцца і ў Слонімскім земскім судзе⁶⁶.

У перыяд паміж Статутамі 1529 і 1566 гг. вяноўным запісам надаецца дадатковая моц праз пацвярджэнні вялікім князем,

⁶² Вяноўны запіс паходзіць з Гарадзенскай земскай кнігі за 1566—1567 іт. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 76—77,78—79.

⁶³ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1894. С. 252—254.

⁶⁴ У дакументах Кунцэвічы пісаліся яшчэ як Кунцовічы. У працы выкарыстоўваецца першы варыянт.

⁶⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 71—71 адв.

⁶⁶ Ганна Мацвееўна Сухадольская засведчыла пра даравальны запіс мужу Яну Сухадольскаму ў 1557 г. АВАК. Т. 22. Акты Слонямского земского суда (1555— 1570). Вяльна, 1895. С. 61.

актыкацыю ў кнігах ваяводаў і ў земскіх судах. У складанні дакументаў і іх актыкацыі былі зацікаўленыя заможныя асобы. Аднак з пачаткам дзейнасці земскіх судоў вяноўныя запісы пашыраюцца сярод павятовай шляхты. Да таго ж яшчэ мела месца прызначэнне вена ў вуснай форме перад суддзямі. Дакументы сталі змяшчаць не толькі інфармацыю пра вена і пасаг, але і ўмовы выплаты вена пасля смерці сужэнца і вяртання пасагу. Мела месца складанне вяноўных запісаў праз некаторы час пасля вяселля. Сустракаюцца дакументы, якія сведчылі пра выкананне заканадаўчай нормы — запіс вена на ¹/з маёмасці з прывенкам, а таксама сустракаліся неправамоцныя запісы⁶⁷. Замест запісу на Уз маёнтка часам грошы запісвалі на ўсім уладанні або даравалі маёмасць. Сустракаліся запісы вена без прывенка ці меншай сумы чым пасаг. Дакумент складаўся ў прысутнасці сведак. Паколькі колькасць асоб, якія павінныя былі засведчыць дакумент, не была дакладна вызначаная, то даходзіла да пяці ці шасці чалавек. Сведкамі былі мужчыны.

Пасля прыняцця Статута 1529 г. судовыя спрэчкі з-за вена мелі месца, але ў іх назіраюцца змены, бо пры вынясенні прысуду ўжо кіраваліся нормамі права. Разглядалі сямейныя справы вялікі князь, Паны Рада, ваяводы, старосты, замкавыя і земскія суды.

Запіс, які прызначаў вена больш чым на Уз маёмасці, правакаваў судовыя працэсы. Іван і Мікула Зеляпугі падалі скаргу ў Віцебскі замкавы суд на жонку роднага брата Марціна — Федзю, што яна, не маючы дзяцей, трымала ўсю маёмасць па смерці мужа (маёнткі Мядзедзічы і Краішча). У якасці доказу ёю быў прадстаўлены тастамент мужа. Для вырашэння спрэчкі звярнуліся да «кніг праўных» — Статута 1529 г. Запіс Марціна не адпавядаў ні звычаю, ні заканадаўству. Замест Уз была запісаная ўся маёмасць. Запіс бьгў прызнаны незаконным. Федзя мела права заставацца на Уз маёмасці, пакуль не пойдзе замуж (1530)®⁸.

Як і раней, мелі месца выпадкі адхілення ўдавы ад уладання маёнткамі, на якіх запісанае вена. Жыгімонт Стары загадаў Івану і Уладзіміру Юр’евічам Гальшанскім пусціць мачыху Марыю Андрэеўну Сангушкаўну ў валоданне маёмасцю, на якой іх

⁶' Падобная сітуацыя мела месца і на Валыні. Старченко Н. Шлюбна стратегія

вдів і кілька проблем навколо неі (шляхетська Волннь кінца XVI ст.) // Кмівска старовнна. 2000. № 6. С. 60—61.

“Беларускі архіў. Т. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. С. 10—12.

бацька запісаў вена ў 1 200 коп літоўскіх грошаў. Ім забаранялася чыніць ёй перашкоды пад зарукай у 1 000 коп (1537)⁶⁹. Віцебскія баяры Сцяпан Шапчыч і Ждан Акушковіч падалі скаргу на нявестку Олгінню. Яна гаспадарыла на ўсёй маёмасці па смерці іх брата Цішкі Багдановіча Вайшковіча (1539). Віцебская баярыня прадставіла тастамент мужа, паводле якога яна з сынамі пакідалася на ўсёй маёмасці. Прысудзілі ёй застацца на прызначаных уладаннях, а непадзеленую зямлю раздзяліць на тры часткі⁷⁰.

Наступная справа разглядалася ў Гарадзенскім замкавым судзе. Гаспадарскі баярын Навіцкі Юр’евіч абвінаваціў удаву свайго брата Мацка Юр’евіча Святохну ў тым, што пасля смерці Мацка яна не пускала яго ў валоданне маёнткам. Святохна апелявала да статуса ўдавы. Па яе просьбе судзілі паводле Статута 1529 г. Спаслаўшыся на яго, суддзі дазволілі ўдаве год трымаць маёмасць, а пасля — сысці (1540). Але артыкулы Статута (Р. 4. Арт. 2, 5) не змяшчаюць такой нормы. У іх адзначана, што бяздзетная ўдава мае права карыстацца маёмасцю пажыццёва або пакуль не пойдзе замуж. Гэтая справа разбіралася зноў, і запіс мужам вена на маёнтку Гурэўна (100 коп літоўскіх грошаў) быў прызнаны няслушным⁷¹.

Баярын Паюрскай воласці Юрый Пятковіч паскардзіўся на ўдаву свайго дзядзькі Якуба Пядойціса Дароту па прычыне карыстання маёмасцю мужа, не маючы на ёй аправы (1542). Прадстаўлены тастамент Пядойціса пляменнік палічыў несапраўдным, бо ў дадатак да вена амаль уся маёмасць пераходзіла да жонкі. 3 пацвярджэннем дакумента ўзніклі праблемы. Суд прыняў рашэнне пакінуць жанчыну на Уз маёмасці⁷².

Калі не было вылучанае вена, то ўдава атрымлівала роўную з дзецьмі частку маёмасці. Віленская баярыня Ядвіга, жонка Мікалая Шымановіча, падала скаргу на маці Святохну, якая трымала маёмасць у Кельвенях і Майшаголе па смерці бацькі Якуба Гасціловіча (1542). Калі высветлілася, што Святохне не было запісанае вена, то паводле Статута за ёй было прызнанае права на частку маёмасці. Дачцэ Ядвізе прызначалася Ув маёмасці⁷³.

“’Archiwum ksi^z^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 4: 1535—1547. Lwow, 1894. S. 75,83; Wolff J. Kniaziowie. S. 107—110.

⁷⁰Судебная кннга внтебского воеводы. С. 178.

⁷¹АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1890. С. 209, 326.

⁷² Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga. P. 246—247.

⁷³ Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11 -oji Teismij knyga. P. 6—7.

Малгарэта, удава па Якубу Мантаўтовічу, ініцыявала працэс супраць сыноў Андрэя і Яна (1546). Яна абвінавачвала іх у гвалтоўным захопе маёмасці, на якой было запісанае вена. Жанчына сцвярджала, што праз гэтае здарэнне быў страчаны запіс ад мужа. Аднак на судзе яна не змагла пацвердзіць існаванне дакумента. Суд прысудзіў ёй выдзеліць роўную з сынамі частку. А ад выплаты вена ў 400 коп літоўскіх грошаў яны вызваляліся з-за адсутнасці запісу⁷⁴.

Адносна трымання маёмасці ўдавой дзейнічала права даўніны. У судовай справе паміж баярамі Ужвенскай воласці Шчапанам і Юрко Барташэвічамі і Альжбетай, удавой па іх дзядзьку Яну Візгірдовічу, высветлілася, што яна 25 год трымала маёнтак Ганяпрова на «ўдовіным стольцы». За гэты час не была пададзеная скарга ад сваякоў. Суд пакінуў за Альжбетай права ўладання маёмасцю да канца жыцця (1542)⁷⁵.

Аднак былі выпадкі, калі рашэнне прымалася на карысць сваякоў, а не ўдавы. Ужвенская баярыня Барбара Паўлава падала скаргу на сваю свякроў за тое, што яна пасля смерці мужа Паўла не хоча выдаць ёй вяноўную частку маёмасці (1542). Пры разглядзе справы высветлілася, што Павел валодаў маёмасцю разам з маці і братам, вена ёй не было запісанае. Прыняўшы пад увагу гэтыя абставіны, суд дазволіў Барбары жыць у свекрыві да наступнага шлюбу⁷⁶.

Гарадзенская баярыня Мацеева Сцірпейковіча⁷⁷ ініцыявала судовы працэс супраць сына Богуша Мацеевіча: ён вылучыў Уз маёнтка, а з прылеглых тэрыторый (палі, агароды, гаі і сенажаці) частка не была выдзеленая. Сын аргументаваў, што бацька ў тастаменце вена не запісаў, а Уз сын перадаў у трыманне сам, каб маці жыла побач з ім, а ён мог яе даглядаць. Але жанчына выйшла замуж і сваю прыхільнасць праяўляла да дзяцей другога мужа. Суд прыняў рашэнне на карысць сына, пацвердзіў яго права на ўсю маёмасць (1556)⁷⁸.

⁷⁴ Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 30 (1480—1546) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2008. С. 131—133.

⁷⁵ Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. 258.

⁷⁶ Ibid. P. 235.

⁷⁷ Імя ў дакуменце не згаданае, падаецца па мужу.

⁷⁸ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1894. С. 232—234.

Такі ж прысуд быў прыняты Слонімскім земскім судом па справе шляхцянкі Слонімскага павета Магдалены і яе другога мужа Мікалая Катовіча. Першы муж пакінуў яе на Уз маёнтка Вайшнаровічы. Яна жыла пры сыне Мікалаю на гэтай частцы, пакуль не выйшла другі раз замуж у 1556 г. Сын выправіў жанчыну з маёмасці разам з новым мужам. Мікалай аргументаваў, што гэта яго айчына, што ён даглядаў маці, пакуль яна была ўдавой. Магдалена спрабавала пераканаць суддзяў, што ад мужа і сына ў яе ёсць дакументы, але не змагла гэта даказаць. Тады суд, кіруючыся нормамі Статута, прыняў рашэнне, што дзеці не павінныя ёй даваць ні вянца, ні аправы, увесь маёнтак належыць сыну (1556)⁷⁹.

У судовых справах адзначалася: калі пасля смерці мужа жанчына трымала ўсю яго маёмасць як апякунка малых дзяцей, то яна павінная была выплачваць пазыкі. Аднак са сваёй Уз маёмасці шляхцянка не была абавязаная рабіць выплаты. Гэта агаворвалася ў працэсах Мар’і, удавы Івашкі Сянковіча (1533)⁸⁰; Ганны, удавы троцкага кашталяна Яна Мікалаевіча Радзівіла (1529)⁸¹. Удава не адказвала па маёмасных прэтэнзіях да спадчыны мужа, пакуль дзеці не дасягалі паўналецця⁸².

Прыняцце Статута 1529 г. істотным чынам паўплывала на судовую практыку па пытаннях вена. Для суддзяў звод стаў асноўнай крыніцай па вырашэнні сямейных канфліктаў. Прычынамі для скаргаў былі запіс вена на частцы большай чым Уз маёмасці, адхіленне ўдавы ад уладання маёнткам і інш. Але сустракаліся выпадкі, калі выракі не адпавядалі заканадаўству.

Вена ў перыяд паміж Статутам 1566 і 1588 гг.

3 увядзеннем у жыццё артыкулаў Статута 1566 г. і правядзеннем рэформаў вяноўныя запісы падлягалі абавязковай актыкацыі ў земскія кнігі, а пры неабходнасці — у гродскія. Але з апошніх неабходная была пераактыкацыя ў земскія. Развіццё судовай сістэмы ў паветах спрыяла пашырэнню выкарыстання прыватна-прававых дакументаў сярод павятовай шляхты.

⁷⁹ АВАК. Т. 22. Акты Слонммского земского суда (1555—1570). Внльна, 1895. С. 37.

⁸⁰ Беларускі архіў. Т. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. С. 196—197.

⁸¹Lietuvos Metrika. Kn. 15 (1528—1538): Uzraäymq knyga 15. P. 109—110.

⁸²Судебная кнша внтебского воеводы. С. 122.

Вяноўныя запісы з земскіх кніг Гарадзенскага павета ілюструюць, што актыкацыя гэтых дакументаў была сістэматычная. Актыкоўвалі іх шляхцічы рознага сацыяльнага і эканамічнага ўзроўню, якія мелі асноўныя валоданні ў павеце. За перыяд 1567—1585 гг. прадстаўлены 31 вяноўны запіс [гл. табл. 1 ]⁸³.3 ix 13 былі складзеныя ў адпаведнасці з заканадаўствам (№ 1, 3, 5, 6, 8, 10, 14, 19, 20, 22, 25, 27, 29). У 5 выпадках сума вена была меншай, чым падвоены памер пасагу (№ 15, 17, 18, 30, 31), а ў адным — большая (№ 24). He была адзначаная сума вена ў № 16, 26. У 6 запісах маёмасць прызначылі навечна (№ 4, 7, 12, 21, 23, 28). Запісвалі вена на дзвюх частках маёмасці (№ 9), на палове (№ 30), на ўсёй маёмасці (№ 11, 15, 19, 22, 24, 25, 29). Акрамя таго, у запісах шляхцічы абавязваліся актыкаваць дакументы, прызначалі зарукі на выпадак парушэння, агаворвалі ўмовы выплаты вена з прывенкам ці без яго⁸⁴.

Вяноўныя запісы актыкоўваліся ў кнігі іншых паветаў. Напрыклад, шэраг дакументаў зафіксаваны ў кнігах Слонімскага гродскага суда за 1574—1578 гг. Фёдар Дзмітрыевіч Пратасовіч запісаў сваёй жонцы Марыне Іванаўне Корсакаўне, полацкай харужанцы, за ўнесены ёю пасаг у памеры 200 коп літоўскіх грошаў і 300 коп у рухомых рэчах вена на Астраўках у Навагарадскім павеце, на Магінянах, Дахноўцы, Здзітаве ў Слонімскім павеце (1574). Была зробленая аправа на Рэчыцы і Коранаве (Ваўкавыскі павет) у памеры 1600 коп літоўскіх грошаў дачцэ Івана Храптовіча і Магдалены Скумінаўны Тышкевічаўны — Марыне ад Марка Марціновіча Яцыніча (1575)⁸⁵.

Кніга Берасцейскага земскага суда ўтрымлівае вяноўныя запісы ад Грыгорыя Іванавіча Ваўкавіцкага жонцы Ганне Васілеўне Целяціцкай на маёнтку Ваўкавіцкім (1575), ад Ільі Ждановіча Ячолскага жонцы Еве Пракопаўне Сілічаўне на маёнт-

” Два выпадкі немагчыма аднесці да нейкай групы праз пашкоджанні дакументаў.

^м Кнігі Гарадзенскага земскага суда выбраныя па прычыне іх больш поўнай прэзентатыўнасці за перыяд 1566—1588 іт. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 200— 201; Спр. 4. Арк. 1—1 адв., Арк. 101—102, 181—187, 357 адв.—360 адв., 278—279, 337—339, 357 адв.—360, 361—365; Спр. 6. Арк. 7—9, 171—175, 790—793, 862—866, 1023—1024; Спр. 7. Арк. 100 адв.—103, 103—104 адв., Арк. 131 —132; Арк. 132 адв.—134; 170 адв.—172 адв.; 214 адв.—216; 224 адв.—228 адв.; 247—248; 306—307 адв.; Спр. 8. Арк. 26 адв,—27 адв., 102 адв.—104 адв., 158 адв.—160, 184—186, 280— 281 адв., 403—404,408—408 адв., 439 адв,— 441, Спр. 10. Арк. 11—16.

⁸⁵НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 9 адв.—11 адв., 79—82.

ку Ячолкі, ад Міхаіла Казерацкага жонцы Барбары на ўладаннях Вігарож, Арыжоўка, Квасоўка, Даноўка (1580)⁸⁶. Адзін з запісаў належыць берасцейскаму земскаму суддзі Адаму Пацею (1541— 1613), які пасля стаў уніяцкім мітрапалітам⁸⁷. Ён запісаў жонцы Ганне Фёдараўне Астражэцкай вена (200 коп літоўскіх грошаў) на ¹/з сваіх маёнткаў (1580)⁸⁸.

У Віленскі гродскі суд у 1587 г. Ян Сімяон Алелькавіч Слуцкі актыкаваў вяноўны запіс сваёй жонцы Зафеі Мікалаеўне Мілецкай. За ўнесены пасаг (3 600 коп літоўскіх грошаў і ў рэчах — 3 600 коп) на ¹/з усіх сваіх маёнткаў ён запісаў вена 14 400 коп (1586)⁸⁹.

Адзначым, што ў кнігах розных паветаў сустракаюцца дакументы, складзеныя з парушэннямі заканадаўства. Ковенскі шляхціч Ян Пятровіч жонцы Зафеі Матыясаўне за пасаг у памеры 20 коп літоўскіх грошаў прызначыў 40 коп на дзвюх частках маёнтка Понатэра (Ковенскі павет). А трэцюю частку маёнтка запісаў навечна (1583)⁹⁰. Іван Мялешка за пасаг у 1 000 коп літоўскіх грошаў аправіў вена без прывенка жонцы Ганне Фурсаўне (1571)⁹¹. За 100 коп літоўскіх грошаў унесенага пасагу дачка Івана Васцечана і Марыны Яраславаўны — Аляксандра — атрымала ад Багдана Зяновіча Савіцкага 100 коп на 16 маёнтка Ківаверта (1580)⁹². Астафей Сянковіч Здзітавецкі за пасаг 260 коп літоўскіх грошаў запісаў Раіне Філосафаўне Сасінаўне Калечыцкай вена (300 коп) на частцы маёнтка Здзітава Берасцейскага павета (1584)⁹³.

Прыведзеныя факты паказваюць, што ў перыяд 1566— 1588 гг. вяноўныя запісы сталі актыкоўваць у павятовыя судовыя кнігі. Гэта спрыяла таму, што дадзены від дакументаў захаваўся як мінімум у трох экзэмплярах: арыгінал, запіс у актавай кнізе

⁸⁶ Усе згаданыя маёнткі знаходзіліся ў Берасцейскім ваяводстве. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 90,139, 368—368 адв.

⁸⁷ Пра яго гл.: Лаўрык Ю. Пацей Іпацій П Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Мінск, 1999. С. 454—455 і інш.

“НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 82—82 адв.

⁸⁹ АВАК. Т. 8. Акты Вмленского гродского суда. Вкльна, 1875. С. 420—423,427—429.

⁹⁰ АВАК. Т. 24. Акты о боярах. Внльна, 1897. С. 405—406.

⁹¹ Сліж Н. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе за 1575 г. С. 135—150.

⁹²IIIляхтапаходзілазБерасцейскагапавета.НГАБ.Ф. 1741. Bon. І.Спр. 1. Арк. 120адв.

⁹³ Шляхта паходзіла з Берасцейскага павета. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 253—255.

і выпіс з яе. У прыватных архівах захоўвалі першы і апошні варыянты. Актыкацыя дакументаў пацвярджала прававую моц запісу, дадаткова гарантавала забеспячэнне жанчыне пасля смерці мужа. Нават калі бьгў згублены арыгінал, выпіс з кнігі дазваляў адстойваць свае правы.

Прадстаўленыя вяноўныя запісы сведчаць, што адпаведнасць зместу заканадаўчым нормам у многім залежала ад эканамічнага стану шляхціча. Найбольш часта сустракаюцца запісы вена з прывенкам на Уз маёмасці. Збяднелая шляхта вена прызначала на %, Уі, на ўсім маёнтку. У некаторых выпадках жанчыне маглі падарыць усёўладанне ці'яго частку. Перыяд паміж 1566—1588 гг. стаў важным для канчатковага афармлення парадку складання вяноўнага запісу, а таксама для яго шырокага распаўсюджвання ў шляхецкім грамадстве.

Судовыя спрэчкі з-за вена былі актуальныя ў гэты перыяд. Перашкоды ў валоданні Уз маёмасці пасля смерці мужа чынілі не толькі сваякі, але нават сыны. Шляхцянка Слонімскага павета, удава па Барталамею Таўковічу⁹⁴, падала скаргу на сына Мікалая за тое, што ён спрабаваў яе выгнаць з маёмасці Парэчча і «похвалкм чнннт» (1560)⁹⁵. Пасля смерці Амбражэя Станіслававіча яго сын Юрый Амбражэевіч прымушаў сысці з дому Гендруту Войцехаўну, сваю мачаху (1585). Такі ж лёс напаткаў Гендруту Станіславаўну Овіжаўну. Яна год як была ў статусе ўдавы, а Якуб Марціновіч не хацеў выплачваць вена і выганяў з маёнтка (1585)⁹⁶.

Рэалізацыю заканадаўства адносна вяноўнага запісу паказвае справа паміж гаспадарскім маршалкам Філіпам Шымковічам, Фёдарам Іванавічам Шымковічам Шкленскім з аднаго боку і гаспадарскім маршалкам Іванам Іванавічам Эсманам Сынкоўскім і яго жонкай Багданай Міхайлаўнай Мялешкаўнай з друтога боку. Інтарэсы іх прадстаўлялі ўмацаваныя Аляксандр Данілавіч Пакаршэнскі і Яраш Міхайлавіч Быкоўскі адпаведна, якія добра ведалі не толькі Статутьі 1529, 1566 гг., але і пастановы соймаў.

Першым мужам Багданы быў Грыгорый Шымковіч, які памёр 24 ліпеня 1563 г. Другі раз яна выйшла замуж за Івана Іванавіча Эс-

⁹⁴ Імя ў дакуменце не згадваецца.

⁹⁵НГАБ. Ф. 1785.Воп. 1. Спр. 1. Арк. 40—40 адв.

⁹⁶ АВАК. Т. 26. Акты Упмтского гродского суда. Внльна, 1899. С. 97, 107—108.

мана Сынкоўскага. Напэўна, пакуль яна была ўдавой, брат мужа і пляменнік не выклікалі яе ў суд, бо дзяцей у шлюбе не было, маёмасць пераходзіла ім, а пасля смерці Багданы не трэба было выплачваць вена. У суд пачалі выклікаць шляхцянку з 1581 г. Патрабавалі вярнуць маёнтак Кульбачын (другая назва Астрыно, Лідскі павет) і рухомыя рэчы, якія належалі Г. Шымковічу. Філіп Шымковіч памёр у 1586 г„ а ў тастаменце даручыў пляменніку давесці судовую справу. Яна разглядалася Лідскім земскім судом у 1586 г. На судзе ў якасці доказу на права трымання маёнтка Б. Мялешкаўнай быў прадстаўлены вяноўны запіс ад мужа на Уз маёмасці на 1 500 коп літоўскіх грошаў і яго даравальны запіс на рухомыя рэчы ад 20 ліпеня 1562 г.⁹⁷, які быў актыкаваны ў кнігі Гарадзенскага земскага суда 9 красавіка 1563 г. Дакументы былі пашкоджаныя пры пераездзе праз р. Нёман. Скрыня з лістамі ўпала ў ваду, паперы змоклі і пацямнелі, але тэкст быў бачны. Пра гэты выпадак было распаведзена на Слонімскім гродскім судзе, пра што сведчыў выпіс ад 11 студзеня 1586 г. Сапраўднасць дакумента пацвердзілі прысягай Сынкоўскія.

Умацаваны Мялешкаўны настойваў на праве даўніны, што дазволіла б трымаць маёнтак пажыццёва. Умацаваны Шымковічаў сцвярджаў, што Кульбачын шляхцянка заняла гвалтоўным чынам. А для спраў па наездах на шляхецкую маёмасць даўніна не прадугледжвалася. Аднак скаргаў пра гвалтоўны захоп маёнтка не было выяўлена ў судовых кнігах. Акрамя таго, аспрэчвалася правамоцнасць вяноўнага запісу, як неактыкаванага дакумента. Быкоўскі аргументаваў, што запіс быў складзены на падставе Статута 1529 г., які не прадугледжваў актыкацыю, таксама як і пастанова Віленскага сойма 1551 г. Паводле яе дакументы на заставу маёнткаў можна было не актыкоўваць, а вяноўны запіс прыраўноўваўся да застаўнога. Гэтая аргументацыя была прынятая судом пад увагу. Дакумент, напісаны ў адпаведнасці з папярэднім заканадаўчым актам, бьгў прызнаны законным. Статут 1566 г. не прымушаў актыкоўваць старыя запісы. Многія гэта рабілі самі значна пазней. Барбара мела права трымаць Кульбачын да выплаты вяноўнай сумы.

Наступную скаргу на Б. Мялешкаўну і яе мужа падаў Ф. Шкленскі ў 1588 г„ справа дайшла да Галоўнага Трыбунала ВКЛ. У выніку рухомыя рэчы, якія былі запісаныя ад першага мужа, засталіся жанчыне. У 1590 г. Ф. Шкленскі выплаціў ёй 1 500

⁹⁷ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 402. Арк. 13.

коп і атрымаў па рэестры маёнтак⁹⁸. Справа ілюструе трактаванне на практыцы вяноўнага запісу пасля Статута 1529 г. і Статута 1566 г. Дакумент адносілі да катэгорыі застаўных, лічылі слушным, нават калі бьгў складзены па старым зводзе законаў.

Удовы, як і раней, сутыкаліся з перашкодамі ў трыманні маёмасці пасля смерці мужа. Пры разглядзе спраў з-за вяноўных запісаў кіраваліся нормамі Статутаў і пастановай 1551 г. Дакументы, складзеныя згодна з патрабаваннямі Статута 1529 г., мелі прававую моц і пасля ўвядзення ў дзеянне Статута 1566 г.

Вена і вяноўныя запісы пасля прыняцця

Статута 1588 г.

Вяноўныя запісы пасля прыняцця Статута 1588 г. захавалі сваё месца сярод дакументаў па шлюбных дачыненнях. Яны складаліся як заможнай, так і небагатай шляхтай.

Жамойцкі староста Юрый Хадкевіч запісаў жонцы Зафеі Радзівілаўне вена 19 000 коп літоўскіх грошаў 20 грошаў і 2 пенязі на Уз маёнтка Бераставіца, што складала Уз усёй яго маёмасці, за пасаг у памеры 9 840 коп 36 грошаў і 4 пенязі (1 студзеня 1594 г.)⁹⁹.

Сын знакамітага дзеяча Рэфармацыі, палітыка і філосафа Андрэя Волана і Мілаславы Жыжэмскай¹⁰⁰ — Пётр, які пазней займаў пасаду ашмянскага падкаморыя, запісаў сваёй жонцы Ганне Станьскай вена з прывенкам 300 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Пятровічы (1599). У дакуменце адзначана, што гэты запіс ён не паспеў актыкаваць у судзе, таму пад зарукай 300 коп абавязаўся гэта зрабіць у 1600 г.¹⁰¹ У дакуменце не згадваецца сума пасагу і не адзначана, што вена запісанае на Уз маёмасці.

Дачка Андрэя Хялстоўскага і Ганны Міцькоўны — Зафея — за пасаг 90 коп літоўскіх грошаў (40 коп грашыма і 50 у рэчах) атрымала ад мужа Лукаша Сямёнавіча Скакоўскага вена ў 180 коп, якое было запісанае на айчыстым маёнтку Скокі (1590)¹⁰².

⁹⁸ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 404. Арк. 1—33.

⁹⁹ Праз тры дні дакумент быў занесены ў кнігі Віленскага гродскага суда, a 20 студзеня пераактыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 176 адв.—180 адв.

¹⁰⁰ Jankowski Cz. Powiat oszmiariski. S. 73; Wolff J. Kniaziowie. S. 627.

¹⁰¹ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 59. Арк. 38.

¹⁰²НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 457—462.

Размус Шчаснавіч Талочка забяспечыў жонцы Галене Якубаўне Жэлігоўскай за пасаг (35 коп літоўскіх грошаў і ў рэчах на суму 75 коп і 26 грошаў) вена на 54 маёнтка Жыдомля (Гарадзенскі павет) у 1595 г.¹⁰³

Сямён Ігнатовіч Абухоўскі прызначыў за пасаг (10 коп літоўскіх грошаў і ў рэчах — 20 коп) жонцы Кацярыне, дачцэ Мікалая Янавіча Фойкі і Барбары Фёдараўны Былчычанкі, вена на Уз маёнткаў Абуховічы і Струпін (Гарадзенскі павет) у памеры 60 коп (1596)¹⁰⁴.

Вяноўны запіс становіцца звычайным прыватна-прававым дакументам у сістэме шлюбных дачыненняў. Ён часта сустракаецца ў прыватных архівах, судовых кнігах. Вызначаныя асноўныя палажэнні дакумента (сума пасагу і вена, маёмасць, на якой запісанае вена, умовы трымання маёмасці пасля смерці мужа) у большасці выпадкаў утрымліваліся ў запісах друтой паловы XVI—XVII стст.

Пасля прыняцця Статута 1588 г. вяноўныя запісы, складзеныя неадпаведна заканадаўству, працягвалі сустракацца. Мелі месца дакументы, у якіх сума вена была меншай, чым падвоены памер пасагу. Пінскі харужы Беняш Венцлававіч Фядзюшка пасля шлюбу жонцы Марыне, дачцэ Андрэя Чарнеўскага і Багданы Бабаедаўны, за пасаг у 150 коп літоўскіх грошаў запісаў 200 коп на Уз маёнтка Здзітава ў Берасцейскім павеце (1590)¹⁰⁵. Вена дачкі Яна Балтазаравіча Галімонта Завадскага — Шчаснай — склала 100 злотых на палове дзвюх частак Мішкавічаў ад мужа Есіфа Мішкаўскага за пасаг у 60 злотых (1590)¹⁰⁶. Дачцэ Бартламея Янавіча Белаблоцкага — Ядвізе — за пасаг 50 коп літоўскіх грошаў Афанасам Свяцкім было апраўленае вена ў памеры 80 коп на Уз маёнтка Свяцк (1592)¹⁰⁷.

Ганне Крыштафаўне Крывіцкаўне было запісана ад Мацея Лаўрынавіча Талочкі вена 50 коп на Уз ад паловы маёнткаў Жыдомля і Малявічы. Але Станіслаў Траскоўскі выдаў яе замуж

¹⁰³ Дакумент спачатку быў актыкаваны ў Гарадзенскім гродскім судзе (2 жніўня 1595 г.), а пасля перанесены ў земскі (27 кастрычніка 1595 г.). НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 716 адв.—717 адв.

^1<МНГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 112—113.

¹⁰⁵НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 7—8.

^10<,Тамсама. Арк. 1152—1153.

¹⁰⁷Тамсама. Арк. 278 адв.—279 адв.

з пасагам у 50 коп літоўскіх грошаў і 50 коп у рэчах (1597)¹⁰⁸. Замест 200 коп шляхцянка атрымала 50. На такую суму вена паўплываў дрэнны маёмасны стан Талочкі¹⁰⁹.

Марына Яраславаўна Роская ўнесла ў дом Марка Іванавіча Сапоцькі пасаг (800 злотых ці 720 коп літоўскіх грошаў), які ёй выдала маці Гальшка Хадакоўская. На тую ж суму было запісанае вена на % Ласосна ў Гарадзенскім павеце (1622). Агаворвалася, што Марына мела права карыстацца маёмасцю і даходамі з яе, М. Сапоцька не мог ні прадаць, ні заставіць маёмасць без яе волі. Прызначаную суму ёй павінныя былі выплаціць нашчадкі¹¹⁰. За пасаг у памеры 3 000 злотых Ганне Якубаўне Штрукоўне было запісана 5 000 злотых на маёнтку Дзікішкі (Ковенскі павет) і на застаўной маёмасці (1692)¹¹¹.

Былі запісы, дзе сума вена была без прывенка. Іван Мяленцьевіч Каробка Чарнеўскі ўзяў шлюб з дачкой Багдана Паўлава і Марыны Здзітавецкай — Марынай. Яе пасаг склаў 100 коп літоўскіх грошаў. Ёй было запісана на 34 маёнткаў Чэрнева, Гольцы і Сушкі 100 коп (1590)¹¹².

Ждан Іванавіч Падбярэзскі ўзяў шлюб з Барбарай, дачкой Мікалая Горскага. За пасаг (24 капы літоўскіх грошаў) было апраўленае вена (24 капы) на 34 маёмасці, якую шляхціч атрымаў ад бацькі, — дом на Падоле ў Гародні і на валоках у сяле Кавалі (Гарадзенскі павет). У дакуменце адзначана, што гэта адпавядае звычаю і Статуту (1593). Але павінна быць запісана на Уз маёмасці 48 коп¹¹³.

Дачка Станіслава Шчасновіча Талочкі і Ганны Шчаснаўны Вінскай — Ева — за пасаг 113 коп літоўскіх грошаў атрымала вена ад Яна Станіслававіча Эйсіманта ў памеры 115 коп на Уз маёнтка Эйсіманты на р. Свіслач (1593)¹¹⁴.

¹⁰⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 244—244 адв.

^,<,9Сліж Н. Вяноўныя запісы ў кнізе гарадзенскага земскага суца. С. 65—74.

¹¹⁰НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 31. Арк. 145 адв.—148.

¹¹¹AGAD. Archiwum Prozorow і Jelskich. Sign. 7. К. 10—11.

¹¹² Дакумент быў актыкаваны ў Берасцейскім земскім судзе, як I. Чарнеўскі і абяцаў. Ён амаль адразу пазычыў у жонкі 200 коп, заставіў згаданыя сёлы (1590). НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 547—549,617—619.

¹¹³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 307 адв.—308 адв.

¹¹⁴ Дакумент спачатку быў актыкаваны ў кнігі Гарадзенскага гродскага суда, a пасля — земскага. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 263 адв,—265 адв.

За пасаг 300 коп літоўскіх грошаў дачцэ Марона Стэфанавіча Бышляя і Зафеі Свірскай — Галене — было запісанае вена ад Марціна Шымковіча Козіча ў той жа суме на Уз частцы маёнткаў Ляда Лідскага павета і Глубокі Гарадзенскага павета (1595)¹¹⁵.

Са згоды бацькоў і дзякуючы прыхільнаму стаўленню братоў жонкі — Шчаснага і Мікалая Карлоўскіх — Стэфан Якубавіч Малышчынскі ажаніўся з Галынкай Валянцінаўнай Карлоўскай. Шляхціч прызначыў вена 80 коп літоўскіх грошаў на Уз маёнтка Малышчына ў Гарадзенскім павеце за пасаг у суме 80 коп (1626)¹¹⁶. Геліяш Караль Фёдаравіч Крыжан Жукавецкі ўзяў пасагу 1 500 злотых за Ядвігай Бынеўскай. Такая ж сума была ім запісаная на маёнтку Осіпава Віцебскага павета (1675)¹¹⁷.

Былі выпадкі, калі ў дакуменце не адзначалася сума вена і на якой частцы маёмасці яно запісанае. Вяноўны запіс Якуба Мікалаевіча Грамацкага жонцы Барбары Войцехаўне з Белава быў складзены 24 чэрвеня 1587 г. Вена было запісанае за пасаг, сума якога складала 200 коп літоўскіх грошаў, на с. Трырэчча (Гарадзенскі павет)¹¹⁸. Марыяна Марцішынская Лявіцкая за пасаг 400 коп літоўскіх грошаў атрымала ад мужа Мікалая Юндзілы запіс на вена на Уз маёнтка Бусеж у Слонімскім павеце (1595)¹¹⁹.

У гэты перыяд у практыцы мелі месца выпадкі дарэння маёмасці. Захарыюш Талочка падарыў жонцы Крысціне Васільеўне Абухоўскай палову маёнтка Талочкі пад Жыдомляй за пасаг, які далі ёй бацькі — Васіль Абухоўскі і Марына Грыгор’еўна (1650)¹²⁰.

Вена павінныя былі запісваць адразу пасля атрымання пасагу. Але мелі месца выпадкі складання дакумента са значным

¹¹⁵ Дакумент спачатку быў актыкаваны ў кнігі Гарадзенскага гродскага суда, a пасля — земскага. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 6. Арк. 592—595.

¹¹⁶ Гальшка мела права трымаць маёмасць да канца свайго жыцця. У выпадку перашкод у валоданні прызначалася ў той жа суме зарука. У тым жа годзе муж пазычыў у жонкі 300 злотых пад заставу Ц Малышчыны. Вена было запісанае ў той жа дзень, як С. Ма лышчынскі атрымаў пасаг. Ён засведчыў пра гэта разам з жонкай. Верагодна, усе маёмасныя аперацыі былі здзейсненыя адразу пасля вяселля. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 31. Арк. 10—13,59 адв,—61 адв.

¹¹⁷НГАБ. Ф. 1751. Bon. 1. Спр. 23. Арк. 36—39 адв.

¹¹⁸ Я. Грамацкі паходзіў з Мазавецкага ваяводства, сяло Трырэчча атрымаў ад Стэфана Баторыя за вайсковую службу. Дакумент актыкаваны ў кнігі Гарадзенскага гродскага суда 2 жніўня 1593 г„ a 24 студзеня 1594 г. — у кнігі земскага суд. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 212—214 адв.

“’НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 14. Арк. 91.

¹²°НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр.41. Арк.20адв—21.

спазненнем. Лаўрын Пятровіч Торкач Эйсімант ажаніўся з Марынай Матысаўнай Белавусаўнай у 1577 г„ а вена запісаў ёй у 1596 г. За пасаг 70 коп літоўскіх грошаў вена склала 104 капы на Уз маёнтка Эйсімонты ў Іванаўцах і Няцечах (Гарадзенскі павет). Марына падарыла вена мужу праз год¹²¹.

Парушэнні (неадпаведная сума вена, вена без прывенка, запіс на %, % маёмасці, дарэнне маёнтка) сустракаюцца ў шляхты розных паветаў. Яны сведчаць, што прыняцце Статутаў не азначала, што яго нормыўсімі выконваліся на практыцы. Вяноўны запіс складаўся на падставе дамоўленасці двух бакоў. Калі гэтыя ўмовы іх задавальнялі, то павятовыя ўраднікі не ўмешваліся ў сямейныя стасункі. Дакумент занатоўвалі з арыгінала без зменаў. Найбольш складана было выканаць заканадаўчыя нормы збяднелай шляхце. Яна складала запісы ў адпаведнасці са сваімі магчымасцямі.

Як і ў ранейшыя часы, вена было прадметам спрэчак сваякоў. Пасля смерці маршалка ВКЛ Аляксандра Людвіка Радзівіла яго жонка Лукрэцыя Марыя дэ Строзі канфліктавала з Міхаілам Казімірам Радзівілам ісваякаміз-заўдовінай часткі (1654). Міхаіл Казімір абвінаваціў яе ў фальсіфікацыі тастамента і выдзяляў ёй і яе дзецям мінімальныя сродкі¹²².

У судовай практыцы мелі месца выпадкі, калі запісанае вена жанчына не атрымлівала. У 1595 г. Гарадзенскі земскі суд разглядаў скаргу гарадзенскага падсудка Грыгорыя Зіноўевіча Дзяльніцкага і яго жонкі Аўдоцці Іванаўны Кунцэвічаўны¹²³ на крайчага ВКЛ Андрэя Лаўрынавіча Войну за нявыплату вена, якое запісаў першы муж Аўдоцці — каралеўскі дваранін Андрэй Лукашэвіч Валовіч — на маёнтку Горніца¹²⁴. За ўнесены пасаг у 1 100 коп літоўскіх грошаў было прызначанае вена на тую ж суму (хоць павінна было 2 200 коп) на 14 Мікелеўшчыны ў Гарадзенскім павеце (16 кастрычніка 1552 г.). Маёмасць была перададзенае Аўдоцці ў трыманне. Умова вяноўнага запісу — нікому не запісваць грошы без дазволу бацькі Івана Кунцэвіча,

¹²¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 103—107.

¹²² Sajkowski A. Staropolska milosc. Z dawnich listow i pami^tnikow. Poznan, 1981. S. 88— 91; Aleksandrowicz-Szmulikowska M. Radziwillowny w swietle swoich testamentow. Warszawa, 1995. S. 59.

¹²³Фёдар, Канстанцін i Марцін Кунцэвічы прыходзіліся Аўдоцці роднымі братамі.

¹²⁴НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 841 адв.—860.

юрборскага і шалвенскага дзяржаўцы. Пазней вена было перанесенае на Горніцу. Пасля смерці мужа апекунамі ўдавы сталі Астафей Валовіч і Павел Катовіч, гарадзенскі маршалак і падкаморы. Яны прадалі Горніцу, заплацілі даўгі нябожчыка і ў хуткім часе памерлі. Шляхцянцы выплацілі толькі палову вена — 550 коп. Пасля смерці апекуноў Мікелеўшчыну трымалі юрборскі і рапштынскі староста Севярын Севярынавіч Бонар і яго жонка Раіна, дачка падканцлера ВКЛ Астафея Валовіча. Пасля іх уладанні перайшлі братам — рагачэўскаму старосце Раману і гарадзенскаму чашніку Пятру Валовічам. Г. Дзяльніцкі з жонкай выклікаў іх у суд у 1593 г., але безвынікова. Гарадзенскі земскі суд патрабаванні скаржнікаў прызнаўслушнымі і адзначыў, што пазыкаў са свайго вена Аўдоцця не павінная плаціць.

Горніца змяніла ўладальнікаў. Яна была прададзеная Грыгорыю Мірскаму і яго жонцы Яўфіміі Канстанцінаўне. Яны разам з Фядорай Іванаўнай, жонкай Фёдара Копця, перапрадалі яе падскарбію ВКЛ Лаўрыну Войну (1574). Апошні перадаў маёмасць па спадчыне сыну Андрэю, ад якога і патрабавалі выплаціць вена Г. Дзяльніцкі і яго жонка Аўдоцця. Аднак прысуд быў вынесены не на карысць скаржнікаў, бо па Статуце ВКЛ 1588 г. (Р. 9. Арт. 7) была апеляцыя да земскай даўніны. Скарга была пададзена ў суд пазней, чым праз 10 год. Таму А. Война не павінны быў выплачваць грошы.

Дадзены выпадак паказвае, што калі на маёнтку было запісанае вена, то нават пасля яго продажу іншым асобам жанчына мела права патрабаваць кампенсацыі. Калі б скарга была пададзеная своечасова, то прысуд быў бы на карысць Г. Дзяльніцкага і яго жонкі Аўдоцці.

Маёмасць, на якой запісанае вена: выдзяленне спадчыны, пераносы запісаў, заставы

Паводле заканадаўства, вена запісвалася на маёмасці, якой валодаў шляхціч. Гэта былі спадчынныя ці купленыя маёнткі. На практыцы дзеці атрымлівалі спадчыну ў поўнае распараджэнне толькі пасля смерці бацькоў. Апошнія мелі права перадаць спадчыну нашчадкам пры сваім жыцці толькі па сваёй волі (Статут 1566 г. Р. 3. Арт. 32; Статут 1588 г. Р. 3. Арт. 40). Заканадаўства не прадугледжвала выпадак выдзялення маёмасці

сынудля запісу вена. Практыка паказала, што бацькам неабходна было складаць адмысловы дакумент, каб былі прававыя ўмовы для прызначэння вена.

Сын атрымліваў статус самастойнага гаспадара, калі бацька выдзяляўяму маёмасць. Гэта азначала, што сын сам адказвае за свае дзеянні і мае права ажаніцца. У пачатку XVI ст. у судовых справах сустракаюцца сведчанні пра аддзяленне сына ад бацькі. Альжбета, удава па Мікалаю Станіслававічу Кежгайлу, падала скаргу на брата мужа Станіслава за адмову вылучыць ёй Уз маёмасці (1528). Высветлілася, што яе муж жыў пры бацьку. Жанчына згадала, што ў Метрыку ВКЛ быў актыкаваны вяноўны запіс і бацька дазволіў сыну запісаць вена на маёмасці, якую атрымае пасля падзелу з братамі. Справа не была вырашаная канчаткова, бо неабходна было адшукаць дакумент у канцылярыі ВКЛ¹²⁵.

Пра выдзяленне маёмасці гаспадарскаму баярыну Грышку Шакдаевічу вядома са скаргі гаспадарскага баярына Міско Марціновіча (1556). Грышко заставіў яму жупіцу¹²⁶ ў 2 грошах. Пры вяртанні пазыкі ён збіў Міско, пра што было засведчана ў судзе. Грышку прызналі вінаватым. Ён павінны быў выплаціць М. Марцінавічу як шляхцічу 12 коп літоўскіх грошаў. Грышко хацеў перавесці адказнасць на свайго бацьку як на трымальніка маёнтка. Але паколькі на той час бацька выдзеліў яму маёмасць і дазволіў яму ажаніцца, то кампенсацыя выплачвалася самім Шакдаевічам¹²⁷.

Адмысловыя запісы на маёмасць ад бацькоў сынам былі выяўленыя, пачынаючы з перыяду другой паловы XVI ст. Віленскі кашталян і гетман ВКЛ Грыгорый Аляксандравіч Хадкевіч і яго жонка Кацярына Іванаўна Вішнявецкая дазволілі сыну Аляксандру ўзяць за жонку дачку смаленскага ваяводы Васіля Тышкевіча і Настассі Андрэеўны — Аляксандру. Паколькі малады шляхціч не быў яшчэ на той час самастойным гаспадаром, то бацькі аддалі яму маёнтак Бераставіца ў Гарадзенскім павеце для запісу вена жонцы (21

¹²⁵Lietuvos Metrika. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymu knyga 15. P. 74—75.

^ІМЖупіца — кароткая верхняя мужчынская вопратка для верхавой язды, апраналася на кашулю. Tumau I. Siownik ubioröw. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skory, bron i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od sredniowiecza do pocz$tku XIX wieku. Warszawa, 1999. S. 206.

¹²⁷ ABAK. T. 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 187—188.

ліпеня 1570 г). Праз 8 дзён Аляксандр зрабіў аправу ў суме 22 000 коп і 2 000 залатых на Уз Бераставіцы за пасаг у памеры 9 000 коп літоўскіх грошаў і 2 000 коп у рэчах, дадаткова да яго яшчэ — 1 000 вугорскіх чырвоных залатых. Распараджацца венам шляхцянка магла з дазволу бацькоў. У выпадку адсутнасці дзяцей у шлюбе пасля смерці жонкі пасаг вяртаўся да Тышкевічаў (29 ліпеня 1570 г.)¹²⁸. Са згаданых дакументаў і тастамента В. Тышкевіча за 5 жніўня 1570 г.¹²⁹ вынікае, што вяселле згулялі ў ліпені 1570 г. Паколькі невядома яго дакладная дата, то немагчымая з пэўнасцю казаць, калі Аляксандр атрымаў Бераставіцу ад бацькоў: да падзеі ці пасля.

Ян Васілевіч і яго жонка Багдана Кліментаўна вылучылі сыну Гарвасу палову маёнтка Панерліца (Гарадзенскі павет) для запісу вена. Ён ажаніўся з Мілаславай, дачкой Астафея Пашкевіча. У сваім лісце Гарвас запісаў вена на Уз уладання (1571)¹³⁰.

Грыгорый Іванавіч Пуцяўлянін сам выдаў нявестцы Ганне, дачцэ Івана Рамановіча, вяноўны ліст. За пасаг у 60 коп літоўскіх грошаў ён прызначыў вена 200 коп на частцы сына, на маёнтку Свяцк (Гарадзенскі павет). Сын Іван перанёс вяноўную суму на маёнтак Ліпкупяны ў Троцкім павеце (1575)¹³¹.

Калі Езаф Іванавіч Стабінскі з дазволу бацькі і па парадзе сяброў вырашыў ажаніцца з Ганнай, дачкой шляхціча Троцкага павета Яна Венцлававіча і Магдалены Тамашоўны, то яго бацька даў ліст з абяцаннем вылучыць сыну маёнтак Стабіны (1578). Шлюб адбыўся ў той жа год і было запісанае вена (600 коп літоўскіх грошаў) на Уз маёнтка¹³².

Богуш Міцута і Галена Вайнянка Багавіцінаўна дазволілі сыну Якубу запісаць вена на маёнтку Ожа¹³³ ў Гарадзенскім павеце. На гэтым уладанні раней было вена Галены ў 1 000

^,28НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 357 адв.—360,361—365.

¹²⁹Шлюб меўяўныя матэрыяльныя выгоды для Хадкевічаў, бо Аляксандра атрымала ў падарунак ад бацькі значныя ўладанні. Дакументы на іх былі перададзеныя Г. Хадкевічу. АВАК. Т. 22. Акты Слонлмского земского суда (1555—1570). Внльна, 1895. С. 394—425.

¹³⁰ Два дакументы моцна паіпкоджаныя. Звесткі пра суму пасагу не захаваліся. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 6. Арк. 1022—1023,1024—1025.

¹³¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 102 адв.—104 адв.

¹³²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 224 адв,—228 адв., 302—303.

¹³³ Цяпер вёска Гожа.

коп літоўскіх грошаў. 3 дазволу маці яно было перанесенае на Свяцк. Гэта дало магчымасць Якубу забяспечыць вена 2 000 коп для жонкі Раіны, дачкі Сцыпіёна Кампы, за пасаг 1 100 коп (1582)¹³⁴.

Гарадзенскі харужы Фёдар Іванавіч Кунцэвіч¹³⁵ вымушаны быў змяніць вяноўны запіс жонцы Марыне Аляхновічаўне Мялешкаўне дзеля адзінага сына Якуба. М. Мялешкаўна атрымала запіс на % набытых маёнткаў Астравец, Тужэвічы, Багданаўшчына. А сын быў уведзены ў валоданне некаторымі айчыстымі маёнткамі — Жарослаўкай, Гмадовічамі — пасля шлюбу з Багданай, дачкой пінскага земскага суддзі Івана Фурса¹³⁶. Пасля смерці бацькі сын мог валодаць усімі маёнткамі маці пры ўмове, што выплаціць ёй грошы (1585)¹³⁷.

Згаданыя дакументы паказваюць не толькі парадак выдзялення маёмасці для сыноў, але і іх непасрэдную матэрыяльную залежнасць ад бацькоў. У выпадку нязгоды бацькоў на шлюб меліся моцныя рычагі ўздзеяння на сына — невыдзяленне маёмасці. Адсутнасць нерухомасці рабіла немагчымым выкананне шлюбнай дамовы. Шляхціч быў не настолькі вольным у сваім выбары, як гэта сцвярджаецца ў гістарыяграфіі¹³⁸. У сваім тастаменце Андрэй Порадня згадаў, што сын Іван ажаніўся без яго волі з Крысцінай Хелхаўшчанкай. Хоць бацька не выдзеліў яму маёмасць, ён запісаў жонцы вена на бацькоўскіх маёнтках (1664)¹³⁹. Такі запіс не меў юрыдычнай сілы.

Пасля запісу вена маёмасць павінная была перайсці ў валоданне жанчыны. Шляхціч Пінскага павета Бенядыкт Дастаеўскі запісаў Галене Ельскай вена ў памеры 2 000 злотых на Уз сваіх маёнткаў (Навошчычы і Ляхавічы ў Пінскім паве-

¹³⁴НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 439 адв.—446 адв.

¹³⁵ Пра Кунцэвічаў гл.: Borowik Р. Jurydyki miasta Grodna S. 68—69; Сліж H. 3 гісторыі Прачысценскай царквы ў Гародні. XVI—XVIII ст. // Гарадзенскі палімпсест XII— XX стсг. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гародня, 7 лістапада 2008 г.) / Пад рэдакцыяй А.Ф. Смаленчука і Н.У Сліж. Гародня; Беласток, 2008. С. 73, 90—92.

¹³⁶ АВАК. Т. 22. Акты Слоннмокого земского суца. Внльна, 1895. С. 392,420; Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 4. Lipsk, 1839. S. 58; Boniecki A. Herbarz Polski. T. 5. Warszawa, 1903. S. 318; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 4. Warszawa, 1907. S. 67.

¹³⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 10. Арк. 191—196.

¹³⁸ Валяконнте I4.M. Соцнально-экономнческое н правовое положенне женіцнн. С. 111.

¹³⁹ НЮМ. Вып. 25. Влтебск, 1894. С. 244—250.

це). Пінскі возны Іван Казлякоўскі ўвёў яе ў валоданне маёмасцю 4 лістапада 1618 г.¹⁴⁰

Жанчына магла папрасіць перанесці вяноўную суму на іншую маёмасць. Так па ініцыятыве Ганны Барысаўны Копцеўны маршалак ВКЛ Іван Валовіч першапачатковы запіс на Балі перапісаў на Мялешкава, а пасля вярнуў на папярэдні маёнтак (1571 )¹⁴¹.

Часам маці саступалі маёмасць, на якой было запісанае вена, у абмен на іншую. Пасля дасягнення паўналецця Ян Валянцінавіч Снарскі дамовіўся са сваёй маці Паланеяй Мікалаўнай Талочкаўнай, якая на той час была замужам за князем Данілам Іванавічам Ліхадзеўскім. Яна атрымала набытыя ў Ганны Станіславаўны Снарскай грунты замест айчыстага маёнтка Наўснары ў Гарадзенскім павеце (1585)¹⁴².

Філіп Асіпоўскі вылучыў сваёй жонцы за пасаг пажыццёвае пражыванне на Уз маёмасці. Пасля яго смерці яна адмовілася ад гэтай часткі на карысць сыноў Яна і Крыштафа. За гэта яны запісалі ёй 2 400 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Зямковічы, які трымалі ў заставе ад парнаўскага кашталянавіча Адама Стаброўскага і яго жонкі Алены Швыйкоўскай у 4 700 коп (1638)¹⁴³.

Маёнтак, на якім было запісанае вена, жанчына мела права заставіць. Ганна Іванаўна Гарнастаеўна, удава па Багдану Андрэевічу Епімаху, пазычыла ў Сямёна Вінніка 600 коп літоўскіх грошаў пад заставу Уз маёнтка Ратомскі ў Менскім павеце (1566)¹⁴⁴.

Вяноўны запіс быў прыроўнены да застаўнога, таму шляхціч не мог распараджацца маёнткам без згоды жонкі. Продаж маёнтка Жыжма (Лідскі павет) Юрыю Гардыну Пятром Багданавічам Жыжэмскім прымусіў звярнуцца да віленскага ваяводы Мікалая Юр’евіча Радзівіла яго жонку Паланею. Ёй была прысуджаная Уз маёнтка навечна. Гэтая частка была вылучаная і перададзеная ў карыстанне. Разам з бацькамі Станіславам Бярдоўскім і Зафеяй Якубаўнай Паланея прадала Уз Жыжмы кухмістру ВКЛ Войцеху

¹⁴⁰Нагэтыммаёнткубылатаксамазапісаная пазыка. ЛДГА. Ф. 1280. Bon. 1. Спр. 1441. Арк. 4.

¹⁴¹ Маёнткі знаходзіліся ў Гарадзенскім павеце. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 6. Арк. 721—729.

¹⁴²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 61—68.

¹⁴³ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 1741. Арк. 15—16.

^,44НГАБ. КМФ-18. Спр. 262. Арк. 398 адв,—399 адв.

Ясінскаму за 328 коп літоўскіх грошаў (1552). Але ў якасці ўмовы было адзначана права выкупу маёмасці стрыечным братам мужа Іванам Цімафеевічам Жыжэмскім¹⁴⁵.

Намер прадаць маёнтак у Полыпчы, на якім было запісанае вена, стаў прычынай падачы скаргі Кацярыны Станіславаўны на мужа Станіслава Станчковіча [гл. дадатак 6]. Зыходзячы з таго, што шляхціч не выдзеліў жонцы вена на іншай маёмасці, не паведаміў пра продаж і не прасіў дазволу на здзелку, Кацярына забараніла продаж (1563)¹⁴⁶.

У Гарадзенскі земскі суд была пададзеная скарга ад Дароты Мікалаеўны Талочкаўны на зяця Марціна Іванавіча Кунцэвіча ў 1571 г. He прайшоў і год пасля вянчання і вяселля, як ён свавольна, без дазволу жонкі, стаў распараджацца маёнткам Лаша (Гарадзенскі павет), на якім запісанае вена: прадаваў розным асобам, у тым ліку і брату Фёдару Кунцэвічу, гарадзенскаму харужаму. Бацька шляхцянкі Шчасны Вінскі прывёз ліст ад вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста, па якім забаранялася ў М. Кунцэвіча купляць і браць у заставу маёмасць (4 лістапада 1562 г.)¹⁴⁷. Дакумент быў прадстаўлены ў суд праз 9 год. Напэўна, на гэты час з зяцем яшчэ былі не вырашаныя гэтыя праблемы, што прымушала бацькоў абараняць інтарэсы дачкі.

Наяўнасць нерухомасці ў шляхціча была неабходнай умовай для шлюбу. Маёмасць, на якой было запісанае вена, атрымлівала асобны статус. Яна ўжо не з’яўлялася поўнай уласнасцю мужчыны, Любыя аперацыі (вылучэнне сыну спадчыны, перанос вена на іншую маёмасць, застава, продаж) маглі праводзіцца толькі са згоды шляхцянкі.

Дадатковыя звесткі ў вяноўных запісах

Як адзначалася раней, асноўная мэта вяноўнага запісу — прызначыць вена жанчыне на выпадак удаўства. Акрамя абавязковай інфармацыі пра суму вена і пасагу, маёмасці, сустракаліся дадатковыя звесткі па шлюбных дачыненнях.

Пра пасаг у вяноўных запісах згадвалася абагульнена, без дакладнага пераліку рэчаў: «...взял есмй посагу у золоте

^І45НГАБ. КМФ-18. Спр. 240. Арк. 670 адв.—673 адв.

¹⁴⁶НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 658 адв.

¹⁴⁷ІмяжонкіМарцінаКунцэвічанезгадваеццаНГАБ. Ф. 1755. Воп. І.Спр.6. Арк.681—683.

у перлахь й в серебре й в ыншйх рухомых речах полтротяста копь гр(о)шей лйчбы лйтовское..(1572)¹⁴⁸. Пералік рухомых рэчаў быў у вяноўным запісе Яна Грынькевіча Вастравуха, які прызначаўся дачцэ Грыгорыя Астаф’евіча Рагозы — Ганне (1563)¹⁴⁹. Дакумент, які быў складзены ад імя Івана Навумавіча Сцяцковіча, пералічваў рухомыя рэчы жонкі Галены Паўлаўны Кудрыцкай (1594)¹⁵⁰. Падрабязнае апісанне пасагавых рэчаў з’яўляецца хутчэй выключэннем, чым правілам.

Прыкладна з сярэдзіны XVI ст. у вяноўных запісах часта адзначаецца, што шлюб быў заключаны «з волй а презреня Божего»¹⁵'. Так падкрэслівалася хрысціянская каштоўнасць шлюбу. У дакументах сустракаюцца згадкі пра асоб, якія дазволілі шлюб — бацькоў, сваякоў, сяброў. Так, Іван Мялешка ажаніўся з дазволу маці Настассі Васілеўны Тышкевічаўны (1571). Леў Астаф’евіч Яцыніч і Фядора Аўлачэмская пажаніліся па ўзаемнай згодзе пры спрыянні яе бацькі Івана Аўлачэмскага (1572)¹⁵². Марціну Шымковічу Козічу ажаніцца з Галенай Бышляеўнай дазволіў бацька і параілі сябры (1594)¹⁵³. Гэта сведчыць, што рашэнне ажаніцца не было ўласна рашэннем мужчыны. Яно прымалася з удзелам сваякоў і асяроддзя.

Некаторыя дакументы ўтрымліваюць згадку пра вянчанне¹⁵⁴. Васіль Андрэевіч Яцыніч у сваім вяноўным запісе жонцы Ганне, дачцэ Абрама Унучкі і Ядвігі Гавораўны, адзначыў, што ажаніўся па хрысціянскім законе і шлюб быў замацаваны вянчаннем (1570)¹⁵⁵. Іван Навумавіч Сцяцковіч згадаў, што яму даў шлюб з Галенай Паўлаўнай Кудрыцкай святар Ваўкавыскай царквы¹⁵⁶

¹⁴⁸НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 5. Арк. 46.

¹⁴⁹НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 555—558.

¹⁵⁰НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 228 адв,—230 адв.

¹⁵¹ Сліж Н. Вяноўныя заггісы ў слонімскай земскай кнізе за 1575 г. С. 148.

¹⁵² Тамсама. С. 135—150.

¹⁵³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 592—595.

¹⁵⁴ Зрэдку пра вянчанне згадваецца ў іншых відах крыніц. Так, Ганна Мацееўна Пятковіч ў даравальным запісе мужу Мікалаю Андрошавічу на 34 сваіх уладанняў адзначыла, што яны павянчаліся паводле каталіцкага абраду (1559). Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 44. (1559—1566) / Падрыхт. А.І. Груша. Мінск,2001. С. 110—111.

¹⁵⁵ Ганну выдала замуж маці і дала пасаг у грошах і рэчах — 350 коп літоўскіх грошаў. За яго было запісанае вена ў суме 700 коп на маёнтку Явар у Слонімскім павеце. АВАК. Т. 22. Акты Слонммского земского суда. Внльна, 1895. С. 362—364.

¹⁵⁶ Назва царквы ў дакуменце не аданачаная. Верагодна, гаворка ідзе пра Прачысценскую царкву. Шаблюк В.У Ваўкавыск П Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1994. С. 232.

Хілімон Іванавіч (1594)¹⁵⁷. У вяноўным запісе Марціна Шымковіча Козіча занатавана, што шлюб узяты з Галенай Бышляеўнай паводле хрысціянскага звычаю (1594)¹⁵⁸.

Акрамя таго, у крыніцах часам сустракаюцца выказванні, што жанчыне вена запісваюць за тое, што яна «добре в цнотах заховалую», «доброе й цнотлйвое заховане»'⁵⁹. А. Лявіцкі выказаў меркаванне, што так адзначалася дашлюбная цнатлівасць нявесты, а прывенак — дараванне за яе захаванне для мужа. Мужчыны афармлялі падарункі ў «абрадаваных лістах»¹⁶⁰. Тое ж самае адзначае і Мітрафан Доўнар-Запольскі, прыводзячы прыклады са звычаяў іншых народаў. Ад жаніха нявеста атрымлівала падарунак раніцай, пасля першай ночы з мужам, таксама дадавалася ўдовіна частка. Ранішні і ўдовін падарункі мелі адно і тое ж паходжанне — плата за дзявоцкасць¹⁶¹.

Гэтае ж паходжанне маглі мець і вяноўныя запісы ў ВКЛ. Але, калі зыходзіць з гэтага меркавання, атрымліваецца, што тыя жанчыны, якім не запісалі прывенак, выходзілі замуж нецнатлівымі?! Пры гэтым заканадаўства настойвала, каб вена складала падвоеную суму пасагу, незалежна ад маральнага вобліку жанчыны. Па нормах права жанчына павінна была сябе прыстойна паводзіць, але адмысловага артыкула з патрабаваннем пра захаванне цнатлівасці не было.

У вяноўных запісах часта згадваецца, што жанчыне было запісанае вена за «цнотлйвое заховане». Але гэта больш нагадвае ўсталяваную формулу, чым дэкларацыю, што нявеста выйшла замуж цнатлівай. Аднак у некаторых выпадках гэты выраз тлумачыўся падрабязна. Вяноўны запіс Богуша Грыгор’евіча Кошчыца жонцы Марыне Міхайлаўне, які спалучаны з пазыковым, адзначаў (1556), што жонцы падаравана навечна Уз

¹⁵⁷НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 228 адв.—230 адв.

¹⁵⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 592—595.

¹⁵⁹НГАБ. КМФ-18. Спр. 34. Арк. 139 адв.; НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 5. Арк. 8.

¹⁶⁰ Левнцьклй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 221—224. Станіслаў Вараніцкі запісаў жонцы Ганне Хамякоўне 200 коп літоўскіх грошаў на сваіх маёнтках менавіта за захаванне цнатлівасці (1570). Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кзіев, 1909. С. 203—204.

¹⁶¹ Довнар-Запольскмй М.В. Белорусская свадьба в культурно-релнгмозных пережмтках П Нсследовання м статьм. Т. 1. Этнографмя н соцмологля, обычное право, статмстмка, белорусская шзсьменность. Кмев, 1909. С. 73—81; Madejowski W.A. Polska az do pierwszej poiowy XVII wieku. T. 3. S. 28; McNamara Jo Ann, S. Wemple. The Power of Women. P. 86—87.

маёнтка за добрае стаўленне і за «цноты её, которые она йдучы за мене у малженство паненством'ь свойм оказала»¹⁶².

У дадзеным дакуменце цнатлівасць мела не толькі маральнае, але і матэрыяльнае вымярэнне. А. Лявіцкі і М. Доўнар-Запольскі мелі рацыю, калі адносілі вяноўны запіс да платы за дзявоцкасць. Аднак спраўдзіць дадзенае меркаванне ў кожным выпадку не падаецца магчымым.

Выплата вена

Паводле вяноўнага запісу, грошы, прызначаныя на маёмасці, спадкаемцы выплачвалі жанчыне пасля смерці яе мужа. Нашчадкі рабілі выплаты, калі хацелі атрымаць у сваё поўнае валоданне маёмасць ці калі жанчына выходзіла замуж. Пры адсутнасці грошай у спадкаемцаў жанчына трымала маёнтак да атрымання кампенсацыі ці да сваёй смерці. Для большых гарантый жанчыне муж мог дадаткова пацвердзіць вяноўны запіс у тастаменце. У дакуменце апошняй волі таксама маглі прызначыць вена, калі гэта не было зроблена раней¹⁶³.

Звесткі пра выплату вена сустракаюцца ў канцы XV ст. Вялікі князь літоўскі Аляксандр пацвердзіў Глебу Астаф’евічу Корсаку права валодання на Узду, Гатава і Закрэўе, якія былі атрыманыя праз шлюб з дачкой Васіля Кораскавіча — Настассяй. У яе быў брат Андрэй, які памёр без нашчадкаў. Яго жонка выйшла замуж другі раз за Барыса Сямёнавіча і атрымала вена (1494)¹⁶⁴. Абавязак выплаціць вена жонцы накладваўся на сваякоў у некаторых тагачасных вяноўных запісах¹⁶⁵. Ашмянскі баярын Янко Багдановіч прадаў сенажаць кухмістру ВКЛ Пятру Аляхновічу, каб выплаціць вена жонцы свайго дзядзькі (1499)¹⁶⁶.

За перыяд XVI—XVII стст. захавалася больш сведчанняў пра вылучэнне шляхцянкам грошаў на падставе вяноўных запісаў ці тастаментаў. Юрый Петрашковіч Валадковіч выкупіў

¹⁶²Кошчыц пазычыў у жонкі яшчэ 100 коп пад заставу % уладання. АВАК. Т, 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 192—193.

‘“АддзелрукапісаўБЛАН. Ф. І.Спр. 552;НГАБ. Ф. 1737.Воп. І.Спр. 2. Арк. 439адв.— 448 адв. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 744 адв.—745.

¹⁶⁴ АЛМ. Т. I. Вып. 1. Варшава, 1896. С. 56; Полоцкме грамоты XIII — начала XVI в. Вып. II. С. 132—133; Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymtj knyga 6. P. 106.

¹⁶⁵ Любавскнй M. Областное деленме. C. 570.

‘“Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6. P. 210.

у Малгажаты, удавы дзядзькі Станькі, маёнтак Станькава, на якім было запісанае вена 300 коп літоўскіх грошаў (1545)¹⁶⁷.

Пры падзеле спадчыны па бацьку Васілю Зінкевічу (маёнтак Бусяж у Слонімскім павеце) паміж братамі Мацвеем, Грыгорыем, Андрэем, Лукашам і Рафалам было згадана, што іх мачасе запісанае вена 60 коп літоўскіх грошаў. Было вырашана падзяліць суму на 5 частак, і кожны павінны быў выплаціць ёй па 12 коп. Першым гэта зрабіў Мацвей і засведчыў пра выплату ў Слонімскім земскім судзе (1565)¹⁶⁸.

Андрэй Васілевіч Куроўскі заключыў пагадненне пра выплату вена з жонкай яго памерлага брата Фёдара Палагеяй Андрэеўнай і яе другім мужам Цімафеем Іванавічам Кобызам. Па вяноўным запісе брата ён выдаў 4 капы літоўскіх грошаў і дадаткова 15 коп. Акрамя таго, Андрэй абавязаўся выдаваць харчаванне для пляменнікаў Андрэя і Васіля (1566)¹⁶⁹.

Пасля смерці мужа Яна Зарэцкага яго жонка Шчасная Шчаснаўна Уматоўская трымала ў якасці вена маёнтак Кудраўку у 100 коп літоўскіх грошаў, пакуль Сцыпіён Кампа не выплаціў грошы (1583)¹⁷⁰.

Базыль Быхавец пазычыў у Крыштафа Віцкага і яго жонкі Ганны Грычынянкі 11 000 злотых пад заклад маёнтка Дудзічы (Менскае ваяводства) для выплаты вена ўдаве яго памерлага брата Аляксандра Быхаўца — Зафеі Белазораўне (1652). Яна на той час была ўжо замужам за менскім харужым Вільгельмам Сцяцкевічам¹⁷¹.

Марыне Фёдараўне Качаноўскай было прызначанае вена ў памеры 20 коп літоўскіх грошаў на Уз маёнтка Калавуровіцкага ад мужа Самуэля Пратасовіча. Пасля яго смерці шляхцянка выйшла другі раз замуж за Мацвея Лемішэўскага. Грошы сужэнцы атрымалі ад дзевера Фёдара Пратасовіча (1662)¹⁷².

¹⁶⁷Інфармацыя паходзіць з тастамента Ю. Валадковіча. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 1. Спр. 552.

¹⁶⁸ АВАК. Т. 22. Акты Слонммскаго земского суда (1555—1570). Вмльна, 1895. С. 242—243.

¹⁶⁹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 91—91 адв.

¹⁷⁰НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 9. Арк. 303—306.

¹⁷¹ ГДГАМ.КП 9216.

¹⁷²НГАБ. Ф. 1771. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 847—848.

Пры немагчымасці выплаціць грошы нашчадкі перадавалі ў трыманне маёмасць. Браты Адам і Балтрамей Волменскія не змаглі вылучыць маці Ганне Янаўне Выдранцы вена ў памеры 200 коп літоўскіх грошаў, якое прызначыў іх бацька Ян Мікалаевіч Волменскі. Шляхцянка замест грошаў атрымала ў валоданне маёнтак Ашмяны (1565)¹⁷³.

Прыведзеныя прыклады сведчаць, што запіс вена меў прававую моц і спадкаемцы павінныя былі яго выконваць — выплачваць прызначаную суму грошай. Без гэтага яны не маглі валодаць усёй маёмасцю. Толькі пасля атрымання вена жанчына перадавала ўласнасць спадчыннікам.

Дарэнне вена

Шэраг даравальных запісаў дазваляе казаць, што жанчына сама распараджалася вяноўнай сумай. Звычай меў месца яшчэ да прыняцця Статута 1529 г. Шляхцянка магла падарыць вена мужу, сваякам, дзецям асобным даравальным лістом ці ў тастаменце.

Пры дарэнні вена мужу адбывалася вяртанне грошай у яго дом, і з маёмасці нашчадкі не выплачвалі вена. Матывацыя такога падарунка палягала на добрым стаўленні мужа да жонкі. Гальшка Юр’еўна Карызнянка за сваё ўнясенне атрымала вена ад мужа Яна Юр’евіча Петрашковіча ў 400 коп на Вайстоку, якія яна яму падарыла (1562)¹⁷⁴.

Дачка Войны Мацвеевіча Грычыны, пінскага падкаморыя, ожскага і пераломскага старосты, Аўдоцця ўнесла ў дом мужа Канстанціна Іванавіча Кунцэвіча, каралеўскага паборцы Гарадзенскага павета, 250 коп літоўскіх грошаў. Ён за пасаг запісаў ёй Уз Жарослаўкі навечна і на % — 500 коп. Шляхцянка падарыла яму частку маёнтка і грошы. Аднак муж вярнуў ёй вена, пасля яго смерці яна мела права трымаць Уз Жарослаўкі ў 300 коп, на ²/з ёй прызначалася 500 коп (1568)¹⁷⁵. Такім чынам Аўдоцця станавілася зноў уладальніцай Жарослаўкі, але на іншых умовах.

Выпадкі дарэння вена сустракаюцца сярод прадстаўніц шляхецтва розных паветаў і рознага стану заможнасці. Сваім

¹⁷³НГАБ. КМФ-18. Спр. 261. Арк. 174—177 адв.

¹⁷⁴НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 40 адв,—41.

¹⁷⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 181—187.

сужэнцам падарылі вена: Багдана Васілеўна Гарноўская — Луку Панковічу (1579)¹⁷⁶, Раіна Сапяжанка — Грыгорыю Трызне, смаленскаму кашталянавічу (1583)¹⁷⁷, Фядора Сямёнаўна Макрэцкая — Фёдару Аляхновічу Багдашэўскаму (1586)¹⁷⁸, Кацярына Багданаўна Агінская — Станіславу Хайніцкаму (1584)¹⁷⁹, Ева Лукашоўна Грудзінская — Яну Дульскаму (1592)¹⁸⁰, Ганна Станіславаўна Барткевічаўна — Станіславу Пятровічу Радвіловічу (1595)¹⁸¹, Тэкля Валовічаўна — Альбрэхту Людвіку Радзівілу (1637)¹⁸².

Вена часам атрымлівалі сужэнцы па наступным шлюбе, як правіла, за дапамогу ў складаных жыццёвых сітуацыях. Паланея Аляхноўна Крыўцоўна запісала мужу Івану Мікулічу вена, якое атрымала ад першага мужа князя Яна Раманавіча Любецкага: 270 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Загародзі і дадаткова 300 коп на маёнтку Аймуцяны (1555)¹⁸³. Грышка Іванавіч Перапеча за добрае стаўленне, выдаткі на земскую службу, годную выдачу замуж дачок Ульяны і Тамілы атрымаў ад жонкі Дамінікі Кузьмінінай 40 коп літоўскіх грошаў, без прывенка, на Уз маёнтка Сакалоўскага (1561)¹⁸⁴. Марына Самсонаўна Верашчачанка першы раз выйшла замуж за Саву Аляксеевіча Залету. Ён запісаў ёй вена 100 коп літоўскіх грошаў і пазычыў 20 коп пад заставу маёнтка Сергееўскага (Слонімскі павет). Пасля смерці мужа шматлікія крыўды сваякоў прымусілі выйсці замуж за Яна

¹⁷⁶ Вена складала 240 коп літоўскіх грошаў на 16 маёнтка Бельскі. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 192 адв.—195 адв.

¹⁷⁷ Вена было запісанае на маёнтку Быцень — 800 коп літоўскіх грошаў. НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 13—15.

^І78НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 863—867.

179 Кацярына Іванаўна Юрлоўна з сынам Багданам Мацвеевічам Агінскім на Казельску выдала дачку Кацярыну з пасагам 500 коп літоўскіх грошаў, за які ад мужа каралеўскага двараніна Станіслава Хайніцкага было атрыманае вена 1 000 коп на маёнтку Крапіўніца (Ваўкавыскі павет). Праз некаторы час ён пазычыў у жонкі 600 коп пад 16 маёнтка Хойнікі. За добрае да сябе стаўленне Кацярына падарыла мужувяноўнуюсуму ІОООкоп. НГАБ.Ф. 1741. Воп. 1.Спр.2. Арк.218адв,—221 адв.

‘“Вяноўная сума склала 1 200 коп літоўскіх ірошаў. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 37—37 адв.

¹⁸¹ Акрамя вена Ганна Барткевічаўна падаравала ўнясенне і прывенак. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 653 адв.-654 адв.

¹⁸² НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 202. Арк. 22.

¹⁸³НГАБ. КМФ-18. Спр. 34. Арк. 335—336 адв.

¹⁸⁴ АВАК. Т. 22. Акты Слонммского земского суда (1555—1570). Внльна, 1895. С. 137.

Якубавіча Шчавінскага¹⁸⁵. Вена і пазыка першага мужа былі падораныя другому мужу за добрае стаўленне, выдаткаванне грошай на патрэбы жонкі і лекі (1574)¹⁸⁶.

Атрымаць вена ў падарунак маглі дзеці. Даравальныя запісы мелі месца на карысць сыноў і дачок. Вена ад Марка Сапоцькі ў 600 коп літоўскіх грошаў на дзвюх частках маёнтка Ласосна (Гарадзенскі павет), прызначанае жонцы Барбары, дачцэ Яна Дзевялтоўскага, гарадзенскага войскага, перайшло дочкам і сынам (1604)¹⁸⁷.

Наступныя дакументы былі аформленыя сынам. Ганна Андрэеўна Давайнянка, жонка Яна Януша Карыцкага, у сваім тастаменце запісала сваё вена — 1 000 коп літоўскіх грошаў на Астраўцы — адзінаму сыну Пятру (1555)’⁸⁸. Вена ў 400 коп літоўскіх грошаў ад мужа Жыгімонта Шостака на Старым Двары, Жэмяпішах, Васілішках, Саішках было запісанае ад маці Ганны Войцехаўны Нарбутаўны сыну Мікалаю, а ў выпадку яго смерці пераходзіла на яго родных братоў і сясцёр (1551)¹⁸⁹. Марына Грынькоўна, удава Івана Альхоўскага, у сваім тастаменце вылучыла сына Івана сярод іншых дзяцей па прычыне іх дрэннага стаўлення (1574). Яна прызначыла Івану сваё вена ў 200 коп літоўскіх грошаў (150 коп), ён меў права трымаць Уз бацькоўскай маёмасці, пакуль браты не выплацяць яму грошы¹⁹⁰.

Былі запісы на карысць дачок. Марыя Канстанцінаўна Крошынская падарыла сваё вена (1 200 чырвоных залатых на Вяйсеі), якое атрымала ад мужа Копця Васілевіча, дочкам Ганне і Фядоры (1569). Філія Паўлаўна прызначыла дачцэ Раіне вена — 300 коп літоўскіх грошаў на маёнтку Сідра ў Гарадзенскім павеце (1567)¹⁹¹. Пазыковы запіс Марціна Езафовіча Талочкі, гарадзенскага шляхціча, дазваляе казаць, што яго жонка Малгарэта, якая паходзіла з сям’і Мацея Юр’евіча Эйсіманта, перад смерцю

¹⁸⁵ Марына прыняла на сябе абавязак па смерці мужа служыць земскую службу з застаўной маёмасці Малкяновіч (1565). АВАК. Т. 22. Акты Слонммскаго земского суда (1555—1570) Вмльна, 1895. С. 155.

¹⁸⁶НГАВ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 5. Арк. 69—70 адв.

¹⁸⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 19. Арк. 59 адв.—60 адв.

¹⁸⁸НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 128 адв.

¹⁸⁹ Метрыка Вялікага Княства Літоўскага: Кн. 43 (1523—1560) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2003. С. 47—48.

¹⁹⁰НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 5. Арк. 28 адв—31.

^19ІНГАБ.Ф. 1755. Воп. 1.Спр.4. Арк. 115—117 адв., 246—252 адв.

запісала сваё вена дачцэ Зафеі. Яны пажаніліся ў 1584 г. У той жа год за ўнясенне муж запісаў ёй 70 коп літоўскіх грошаў на Талочках. Але пасля нараджэння дачкі жанчына хутка памерла. Марцін, застаўшыся адзін і не маючы за што гадаваць дзяўчынку, пазычыў у дачкі з 70 коп 20 пад заставу маёнтка Талочкі. Грошы вярталіся пасля дасягнення паўналецця і шлюбу (1585)¹⁹².

Некаторыя шляхцянкі дарылі вена сваякам. Другая жонка Аляксандра Сангушкавіча, удава па Андрэю Валатовічу, размеркавала сваё вена (600 коп літоўскіх грошаў), запісанае на маёнтку Звінячая, паміж пасербам Андрэем Аляксандравічам Сангушкавічам і пляменніцай, жонкай Юрыя Чацвярцінскага193.

Троцкі намеснік Станіслаў Кежгайла атрымаў у дар вена — 1 000 коп літоўскіх грошаў — ад сваёй сястры Алены, якая была замужам за Юрыем Монтаўтавічам. Але пасля яе смерці Станіслаў не мог атрымаць грошы ці ўвайсці ў валоданне Сольнішкамі і Жырмунамі, на якіх было запісанае вена, праз сваякоў мужа. Спрэчка была вырашаная на карысць Кежгайлы, маёнткі перадалі яму ў трыманне (1511)¹⁹⁴.

Факт дарэння Аленай вена згадваўся ў наступным судовым працэсе. Браты Андрэй і Ян Якубовічы Монтаўтавічы патрабавалі ў навагарадскага ваяводы Станіслава Альбрэхтавіча Гаштольда маёнткі Жырмуны і Свінец, якія належалі іх дзядзьку Юрыю (1542). Але апошні запісаў за пасаг вена, 1 000 коп шырокіх грошаў, жонцы Алене Янаўне Кежгайлаўне. Яна не мела дзяцей і падарыла ўсю суму брату Станіславу. Па спадчыне грошы перайшлі да яго сына Станіслава, а той заставіў гэтыя маёнткі Альбрэхту Гаштольду. Такім чынам, браты павінныя былі выплаціць грошы Станіславу Станіслававічу, каб вярнуць маёмасць¹⁹⁵.

Вена дарылася бацькам. Ганна Уданоўская атрымала ад мужа Яна Міхайлавіча Талочкі за пасаг 200 коп літоўскіх грошаў вена на Уз маёмасці ў Талочках — на дворцах Малевіцкім і Моўскім. Акрамя таго, ён пазычыў у яе 200 коп, заставіў яшчэ Уз гэтай

¹⁹²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 196—201.

¹⁹³ Інфармацыя паходзіць з пацвярджальнага прывілея А. Сангушкавічу за 1500 г. Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymq knyga 6. P. 235—236; Любавскнй M. Областное деленне. C. 570; Wolff J. Kniaziowie. S. 424.

¹⁹⁴ РНБ. T. 20. Ллтовская метрмка. T. 1. Петербург, 1903. С. 711—713, 730—731,777— 778.

¹⁹⁵ Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismtj byhj knyga. P. 181—182.

маёмасці. Усе 400 коп Ганна запісала бацьку Венцлаву, гарадзенскаму падстаросце (1586)¹’⁶. Галена Паўлаўна Кудрыцкая перадала навечна права валодання венам, якое запісаў муж Іван Навумавіч Сцяцкевіч на Уз частцы маёмасці, свайму бацьку Паўлу Янавічу Кудрыцкаму, святару Белавіцкай царквы, і маці Галене Барысаўне Годкінскай (1594)¹⁹⁷.

Здаралася так, што вена атрымліваў апякун жанчыны. Удава чаркаскага і канеўскага старосты Яна Няміравіча — Ганна Сапяжанка — прыняла за сына Станіслава Станіслававіча Давойну і яго апеку над сабой. Сваё вена ў 1 500 коп літоўскіх грошаў на Ішкальдзі, Лысыцы, Луліне і Лугінцы запісала яму. За гэта ён павінны быў даглядаць яе да старасці, па смерці апекавацца душой і пахаваць паводле хрысціянскага звычаю (1552)¹⁹⁸.

Прыведзеныя прыклады сведчаць, што шляхцянкі самі распараджаліся венам, запісвалі яго тым асобам, якіх лічылі вартымі падарунка. Для дарэння вяноўнай сумы неабходна было скласці адпаведны дакумент (даравальны запіс) ці асобна адзначыць гэта ў тастаменце.

Такім чынам, вяноўны запіс як прыватна-прававы дакумент сфарміраваўся канчаткова і набыў сваё шырокае распаўсюджванне з 60-х гг. XVI ст. На фармуляр дакумента і яго змест паўплывалі звычаёвае права, Статуты, рэформы і судовая практыка. Важным перыядам стаў прамежак часу паміж Статутамі 1566 і 1588 гг. Пасля практыка складання вяноўнага запісу амаль не адрознівалася і шырока ўжывалася ва ўсіх паветах.

Вяноўны запіс абавязкова патрабаваўся ад жаніха бацькамі ці апекунамі нявесты. Ён паказваў рэалізацыю папярэдняй перадшлюбнай дамовы. Шляхціч абавязаны быў скласці дакумент у адпаведнасці з нормамі заканадаўства і актыкаваць яго ў земскі суд.

Выкананне нормаў права адносна вена залежала ад бакоў, паміж якімі заключаўся шлюб. Як правіла, вяноўная сума прапісвалася назаўсёды, але трэба яе мог змяніць мужчына ў залежнасці ад абставін. Калі бацькі пагаджаліся на горшыя

¹⁹⁶НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 588—592.

¹⁹⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 275 адв.—277 адв.

¹⁹⁸ Дакумент быў актыкаваны ў кнігі навагарадскага намесніка Грыгорыя Мікалаевіча Горлы 5 лютага 1552 г. AGAD. AR. Dz. XXIII. Teka 68. Pl. 1. К. 1—6.

ўмовы для дзяўчыны (вена без прывенка, сума вена меншая за падвоены памер пасагу), то ў далейшым яны, як правіла, не змяняліся. Ураднікі актыкоўвалі дакументы без зменаў і не скасоўвалі тыя, якія не адпавядалі заканадаўству.

Па заканадаўстве вена запісвалася на Уз маёмасці. Але сустракаюцца запісы на Уз, %, У4, на ўсёй маёмасці ці дарэнне Уз навечна, што з’яўлялася парушэннем заканадаўства. Паралельна вяноўныя запісы маглі суправаджацца пазыковымі запісамі. Вена забяспечвала жанчыну пасля смерці мужа. Сума, запісаная на маёмасці, станавілася яе ўласнасцю. Яна ёй распараджалася самастойна. Спадчыннікі былі абавязаныя выплаціць грошы, калі хацелі атрымаць у валоданне маёнткі.

Вяноўны запіс змяшчаў асноўную інфармацыю пра памер пасагу і вена, маёнткі, на якіх давалася вена, часам умовы выплаты вена і вяртання пасагу. У ім сустракаюцца дадатковыя звесткі пра абрад вянчання, асоб, якія дазволілі шлюб, «цнатлівае» выхаванне дзяўчыны. Дакумент добра ілюструе маёмасны стан сем’яў, з якіх паходзілі жаніх і нявеста. Часцей за ўсё яны былі роўнага сацыяльнага і эканамічнага стану.

У вывучаемы перыяд мелі месца судовыя справы з-за нявыплаты вена, пазбаўлення ўдовінай часткі, перавышэння вяноўнай часткі, продажу вяноўнага маёнтка без згоды жанчыны і інш. Пры вырашэнні канфліктных сітуацый суддзі ў большасці выпадкаў кіраваліся нормамі права, якія дзейнічалі ў той час. Артыкулы Статутаў і судовая практыка не разыходзіліся.

Раздзел 5. Жаночы пасаг: парадак выпасажэння, пасагавыя рэестры, распараджэнні пра пасаг

Парадак выпасажэння шляхцянак

У шлюбных дачыненнях пасаг меў важнае значэнне. Ад яго залежаў памер вена, забеспячэнне і статус дзяўчыны ў новай сям’і. Звычай выдаваць дзяўчат замуж з пасагам вядомы на нашых тэрыторыях даўно, але сістэма выпасажэння была ўпарадкаваная ў XVI ст. На гэты працэс паўплывалі звычаёвае права, заканадаўства, рэформы, судовая практыка.

У дакументах за XV—XVI стст. адносна пасагу выкарыстоўваліся розныя тэрміны. У XV ст. ужывалася паняцце вена. Яно мела месца ў перакладзе Статута Ягайлы, Вісліцкага Статута¹, Закона градскага. Пазней тэрміналогія атрымала больш дакладную акрэсленасць. Тэрміны адрозніваліся па тым, адносна каго яны ўжываліся: выправа — для бацькоў, сваякоў і апекуноў, пасаг — для самой дзяўчыны, унясенне — для сям’і мужа. Часам у дакументах пасаг адносіўся да грошай, а выправа — да рухомых рэчаў. Аднак маглі выкарыстоўваць пасаг адносна грошай і рэчаў².

У працы тэрмін пасаг ужываецца для абазначэння ўсёй маёмасці, якую атрымлівала дзяўчына з дому, г.зн. грошы і рухомыя рэчы. Як сінонім ужываецца выправа, але ў гістарычным кантэксце ў дачыненні да сям’і шляхцянкі. Дзеяслоў выправіць азначае выдаць пасаг.

Крыніцы за XV ст. утрымліваюць фрагментарныя звесткі пра выдзяленне пасагу. Так, вялікі князь Вітаўт выдаў замуж княж-

¹АЗР. Т. 1. 1340—1506. СПб., 1846. С. 17,39.

² Напрыклад, у дакументах: AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 49; НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 316, Тастаменты шляхты і мяшчан Беларусі другой паловы XVI ст. С. 324,405,448,465,512,520,536,542,544 і інш.; Любавскмй М. Областное деленме н местное управленме. С. 573; Лазутка С„ Валмконяте 14. Нмушественное положенне жешцмны. С. 84—87.

ну Ганку³ за князя Васіля Астрожскага і даў ёй сёлы Навастаўцы, Коблін, Озлеўку, Ступна ў вольнае распараджэнне (1428). У дакуменце не адзначана, што нерухомасць была дадзеная ў якасці пасагу. Пра гэта сведчыць згадка пра шлюб. У 1461 г. Ганка падарыла гэтую маёмасць дачцэ Агрыфене⁴. Вялікі князь літоўскі Казімір задаволіў просьбу бранскага баярына Івана Еўлахава трымаць маёнткі Гарадзец, Алена і Малвоцін, якія засталіся па Івашку Кураве (1488). Ён ажаніўся з удавой, якая ў папярэднім шлюбе нарадзіла дзвюх дачок. Умовай трымання маёмасці стала нясенне службы, а таксама выдача дачок замуж⁵. Крыніца не згадвае, у якім памеры павінны быць пасаг, але выдаваўся ён з маёмасці бацькі. Пра пасаг захаваліся сведчанні ў тагачасных вяноўных запісах⁶.

У XVI ст. заканадаўства замацавала за шляхцянкай права атрымліваць пасаг з уладанняў бацькі. Пра рэалізацыю нормаў права сведчаць шматлікія вяноўныя запісы. Бацька быў абавязаны паклапаціцца пра ўсіх сваіх дачок. У пазыковым запісе гарадзенскага шляхціча Івана Іванавіча Скарко жонцы Зафеі Матысаўне Гарадзецкай на 200 коп літоўскіх грошаў пад заставу Уз маёнтка Даўгацішкі (Гарадзенскі павет) быліраспісаныя шлюбныя стратэгіі адносна дачок (1584). Такая інфармацыя ў пазыковых дакументах сустракаецца рэдка. Дочкі былі выдадзеныя замуж з пасагамі: Настасся — за ваўкавыскага земскага пісара Яна Угліка, Раіна — за Паўла Рымшу. Марына разгневала бацьку тым, што скрала рэчы са скрыні. Але бацька дараваў ёй віну, толькі пасаг ёй са сваёй часткі павінны быў выплаціць брат. Імя брата не адзначаная, але паколькі сыны — Міхайла, Юрый і Філон не павінныя былі выдаваць яе замуж, то, напэўна, гаворка ішла пра Гаўрылу. Міхайла ўладкаваў лёс Паланеі, а другая жонка і сыны Юрый і Філон — малодшай дачкі Марухны, якая была ад шлюбу з Марынай Зіноўеўнай Зарэцкай. У залежнасці ад заможнасці

³ Ганка была дачкой Фёдара Альгердавіча. T^gowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczöw. Poznan; Wroclaw, 1999. S. 67.

⁴ Archiwum ksi^z^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Stawucie. T. 1.1366—1506. Lwöw, 1887. S. 29, 53; Wolff J. Kniaziowie. S. 344—345; Яковенко H.M. Украінська іпляхта. C. 90.

⁵Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479—1491): Uzrasymi} knyga 4 / Parenge Lina Anuzyte. Vilnius, 2004. P. 131—132; Любавскмй M. Областное деленме. C. 576.

⁶АрхмвЮЗР. Ч. 8.T. 3. Кнев, 1909. C. 1—2; Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Slawucie. T. 1. 1366—1506. Lw6w, 1887. S. 82; Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszköw w Stawucie. T. 3. 1432—1534. Lwow, 1910. S. 9—11.

браты абавязаныя былі даць пасаг сёстрам. Наконт сужэнцаў не было спецыяльнага патрабавання⁷.1. Скарко меў пяць дачок, на якіх прыходзілася ўся %. Дзве з іх ужо былі замужам, а пра пасаг трох павінныя былі паклапаціцца браты і жонка. Гэтае распараджэнне было актуальнае на выпадак смерці I. Скарко.

Нават калі маёмасць бацькі пераходзіла іншым уласнікам, з яе абавязаныя былі выдаць пасаг. У судовай справе паміж Валентыем і Андрэем Станіслававічамі, Матысам Мікалаевічам Більмінамі з аднаго боку і Мацеем Янавічам Більмінам з другога боку з-за права валодання маёмасцю іх памерлага дзядзькі Яна Тумашэвіча Більміна — маёнткам на рацэ Клімаўка — згадваўся даравальны ліст апошняга М. Більміну на маёмасць ад 20 красавіка 1574 г. (1594). Умовамі дарэння былі выплаты пасагу малодшай дачцэ Ядвізе (2 капы літоўскіх грошаў) і вена жонцы Масюце Юр’еўне (6 коп)⁸.

Пасаг прызначаўся для ўсіх дачок, нават калі хто з іх вырашаў змяніць свецкае жыццё на манаскае. У XVII ст. дзяўчаты такім чынам пазбягалі непажаданага шлюбу⁹. Дзяўчыне давалася такая выправа, як пры выхадзе замуж. Гэта была ўмова пры ўступленні ў кляштар, бо грошы ішлі на яе ўтрыманне¹⁰. Гальшка Себасцьянаўна Талочкаўна стала манашкай віленскага кляшта-

⁷ У пазыковым запісе распараджэнні пра дачок былі наступныя: «А што ся дотычеть о дочку моею Настазею которую есмм сам выдалі замуж'ь за п(а)на Яна Угллка пмсара земского повету волт>ковымского тоы есмм самт> посагь н выправу слушную дал водлугь премноженья своего н волм моее отьцов’ьское ку тому тежт> м другую дочку а сестру Мнхайлову м Гаврмлову на ймя Рамну которую есмн выдалі в станл> светьш мальжен-ьскяй за п(а)на Павла Рымшу м то такт> же далг есмм посагь н выправу водлугь волл н можностл м право посполлтое моее отцовт>ское. А дочка моя Марына которая без волм моее скрынм з маетностью моего взела з дому моего н мне вернетл ее не хотела м мене тым отца своего была розгневала той предся raeBi свсш отьцов'ьскмм отпуіцаю але вжо посагу сынове мом Ммхайло, Юрмм, Фнлонт> датм не повнн’ьнн, одно маеть ее сынь мок іцастм нменья своего выправмтм замуж’ь водлугь можностн своек теж доч ьку мою Полоненку тую меть сын мой Мнхайло в стант> светьш мальжонскмй выдать за кого ее Пант> Богь судать з-ь своего лменья давшы ем посагь або выправу. А што ся теж дотычеть о дочку мою молодшую Марухну с тою мал'ьжен'ькою моею Марыною Знновіевною Зарецкую спложонею тую маеть мал'ьженька моя зь сынамм момм Юремь а Фнлономь в стан-ь светьш малт>жонскмм выдать за кого ее Пант> Богь судмть м посагь по ней датм». НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 84—88.

’НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 236—241 адв.

’Сьліж Н. «Нябесная скарбніца...» Вільні Н Arche. 2010. № 3. С. 62—99.

¹⁰НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 463. Арк. 15.

11. Ca спадчыны яе бацькі Себасцьяна Талочкі, гарадзенскага каморніка, ёй належала % маёнтка Талачкоўскае Ягелоўскае над ракой Клімаўка (Гарадзенскі павет). Браты — Захарыяш, Фларыян, Якуб, Матэвуш — павінныя былі выдзеліць ёй грошы. Матэвуш і Фларыян памерлі, не выканаўшы абавязку адносна сястры. Гальшка атрымала грошы толькі ад Захарыяша — 10 коп літоўскіх грошаў (1640)¹¹.

У 1655 г. Марыянэла, дачка падканцлера ВКЛ Стэфана Паца і Ганны Рудамянкі, стала манашкай кляштара Св. Клары ў Коўна. Пасагавыя грошы былі запісаныя на маёнтках Язненскім і Свінтыніцкім з абавязковай штогадовай выплатай у 500 злотых. Але з-за вайны 1654—1667 гг. уладанні былі зруйнаваныя, таму выкананне дамовы было парушанае¹². Сібілія і Ганна, дочкі Фелікса Яна Паца і Ганны Сыберг, сталі манашкамі бенедзікцінскага кляштара ў Вільні. Замест пасагу іх бацька аддаў у заставу Дзісну (1682)¹³. Юдзіта Слізнеўна атрымала пасаг, калі стала манашкай базыльянскага кляштара ў Менску. Па спісе ігумення кляштара Ганна Кантакузенаўна атрымала рэчы ад брата шляхцянкі Стэфана Яна Слізня (1695)¹⁴.

Калі бацька не распарадзіўся пра пасаг дачок пры жыцці, то, як правіла, у тастаменце пакідаліся неабходныя распараджэнні: выдаць замуж паводле закону і звычаю, выдзеліць грошы ці рэчы з маёмасці. Шэраг прыкладаў паказвае, што ў розныя гады XVI—XVII стст. сустракаюцца выпадкі прызначэння пасагу без агаворвання канкрэтных умоў. Лаўрын Пятровіч Лушчык сваёй апошняй воляй загадаў, каб сыны выправілі дачок Юстыну і Барбару паводле земскага звычаю (1541)¹⁵. У тастаменце гарадзенскага земяніна Івана Міленькага на сыноў Фёдара і Ярмолу ўскладаўся абавязак утрымліваць чатырох сясцёр да шлюбу (на іх вылучалася 10 бочак жыта, вепр, бочка ячменю, бочка пшаніцы, белая сукенка і паходная сукня), а пазней выдаць іх замуж з пасагамі і згуляць вяселле кожнай (1556)¹⁶. Віленскі войт Пётр

“Назвакляштараўдакуменценезгадваецца. НГАБ.Ф. 1755.Воп. 1. Спр. 37. Арк. 546 адв.—547 адв.

¹²WolffJ. Pacowie. S. 190—191.

¹³ Ibid. S. 112.

^І4НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 89, 107.

¹⁵Lietuvos Metrika. Kn. 11 (1518—1523): Uzrasymij knyga 11. P. 15.

¹⁶ ABAK. T. 17. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1890. С. 406—408.

Мікалаевіч Гедройць у сваім тастаменце загадаў пасля дасягнення паўналецця выдаць дачку Зафею замуж «паводле права і звычаю» (1564)¹⁷. У тастаменце гарадзенскага земскага падкаморыя Яна Мялешкі на жонку Барбару Касінскую ўскладаўся абавязак выдаць замуж дачок Гальшку і Барбару (1599)¹⁸. Пракоп Якубавіч Пяцельскі завяшчаў выхоўваць да паўналецця і выдаць з пасагамі замуж дачок Кацярыну і Алену (1626)¹⁹.

Мелі месца прызначэнні канкрэтнай сумы грошай, якая залежала ад маёмаснага стану сям’і. Мсціслаўскі ваявода і староста Павел Мікалаевіч Пац запісаў сваім дочкам Зафеі і Барбары выправы ў памеры 12 000 злотых (прыкладна 1582 г.)²⁰. Віцебскі шляхціч Дзмітрый Іванавіч Алізаровіч прызначыў малодшым дочкам Ганне і Барбары па 50 коп літоўскіх грошаў кожнай. Сын Фёдар павінны быў выдаць іх замуж (1590)²¹. Стэфан Роскі апошняй воляй запісаў дачцэ Кацярыне пасаг у памеры 6 000 злотых. Пазней гэтую суму яна патрабавала ад Кацярыны Кратошынай, жонкі троцкага ваяводы Яна Глябовіча, і брата Адама (1593, 1594)²². Паводле тастамента Каспара Швыйкоўскага дочкі Кацярына і Ганна атрымлівалі па 1 000 злотых (1619)²³. Фядоры і Багдане ад бацькі Івана Ісакавіча Харкоўскага было запісана па 10 коп літоўскіх грошаў (1627)²⁴. Захарыяш Себасцьянавіч Талочка яшчэ пры жыцці выдаў замуж дачок Магдалену і Галыпку. Іншым дочкам — Марыне, Барбары, Ядвізе і Галене — жонка Паланея Стэрпейкаўна абавязаная была выдаць па 15 коп літоўскіх грошаў выправы (1640)²⁵.

Рэдка, але сустракаюцца ў дакументах выпадкі пераліку пасагавых рэчаў. Ковенскі шляхціч Ян Пятровіч даручаў жонцы Зафеі Матыясаўне выдзеліць пасагі дочкам ад першага шлюбу па меры фінансавых магчымасцей яго дома. Кожнай прызначалася

^І7НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 744 адв,—745.

¹⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 16. Арк. 477—480.

¹⁹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 31. Арк. 114—145 адв.

“Wolff J. Pacowie. S. 36—37.

²¹ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Спр. 1739. Арк. 11—13 адв.

²² Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 53. Арк. 22; Ф. 16—54. Арк. 18—19.

²³ Дакумент выяўлены Г. Брэгерам. AGAD. Archiwum Tyzenhauzow. Sign. С-2. К. 387—396.

²⁴МЮМ. Вып. 22. Внтебск, 1891. С. 238—241.

²⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 37. Арк. 453—455 адв.

з % маёнтка Понатэра (Ковенскі павет) верхняя сукня з люнскага палатна, аксамітная шапка, саян²⁶ з мушынскага сукна, карова, авечка і каза (1583)²⁷.

ПІляхцічы часам адзначалі выдзяленне пасагу з маёмасці. У тастаменце шляхціча Гарадзенскага павета Івана Мялешкі даручалася жонцы Дароце Мікалаеўне, а не сынам Яну і Мікалаю ўладкаваць лёс дачкі Марыны. Пасаг вылучаўся з маёнтка Горніца (Гарадзенскі павет), таксама прадугледжвалася сума грошай, зыходзячы з фінансавых магчымасцей сям’і (1578)²⁸. Ян Талочка пры жыцці выдзеліў старэйшай дачцэ і пасаг у памеры 100 злотых, а ў тастаменце для малодшых дачок прызначалася падзяліць 14 маёмасці на шэсць частак (1661)²⁹.

Тастаменты сведчаць пра выкананне нормы Статутаў па выдзяленні пасагу з бацькоўскай маёмасці ў XVI—XVII стст. Але ў іх няма аднастайнасці, бо на памер пасагу ўплываў стан заможнасці сям’і. Бацькі загадвалі выдаць пасаг як з указаннем канкрэтнай сумы і пералікам рэчаў, так і без іх. Суму часцей за ўсё прызначалі, пасагавыя рэчы пералічвалі рэдка. Бацькоўскае распараджэнне мела важнае значэнне, калі справа даходзіла да вяселля дзяўчыны. Сваякі ці апекуны былі абавязаныя выдаць выправу ў адпаведнасці з апошняй воляй бацькі. Яе парушэнне давала падставу для ініцыявання судовай справы.

Пасля смерці бацькі браты як уладальнікі спадчыннай маёмасці абавязаныя былі ўтрымліваць непаўналетніх сясцёр, выдаваць ім вопратку і ежу. Напрыклад, суд вызначыў братам Юрыю, Станіславу і Шчаснаму штогадовую колькасць выдачы харчавання і рэчаў для баярынь Васілішкаўскага павета Ганны і Зафеі Іваноўнаў (1516). Пасля падзелу бацькоўскай маёмасці сыны Войтка Чыжа — Станіслаў, Ян, Андрэй, Аляксандр — былі абавязаныя даваць сёстрам рэчы і ежу на ўтрыманне (1517). Ашмянскі баярын Ян Якубовіч павінны быў утрымліваць сваю пяцігадовую сястру Зафею (1518)³⁰.

²⁶ Меркаванні пра саян разыходзяцца. Саян — шырокая жаночая сукня. Tumau I. Slownik ubiorow. S. 160. Кароткая верхняя плечавая вопратка. Ёсць і інпіыя меркаванні. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. Мінск, 2007. С. 119—120.

²⁷АВАК. Т. 24. Акты о боярах. Внльна, 1897. С. 405—406.

²⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 232—234.

²⁹НГАБ. Ф. 1767. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 81—82.

^МРНБ. Т. 20. Лмтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 415—417,1001,1211.

Дасягненне паўналецця дзяўчынай не азначала, што яна адразу атрымае пасаг. Слушнай прычынай для яго атрымання быў шлюб. Альжбета Саковічаўна, жонка віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла, патрабавала ад унука Яна Янавіча Забярэзінскага вена па дачцэ Зафеі і пасаг для ўнучкі Ганны, якая была ў яе апецы. Матывавала яна гэта паўналеццем дзяўчыны. Але высветлілася, што дзяўчына не замужам, Забярэзінскі быў вызвалены ад адказнасці, бо ў будучым патрабаваць у яго пасаг мог толькі муж (1540,1541)³¹.

Пасля смерці бацькі пасаг шляхцянцы павінныя былі выдаць маці, браты ці сваякі, г.зн. асобы, якія карысталіся яго спадчынай³². Непаўналетнія спадчыннікі ўваходзілі ў права распараджацца сваёй маёмасцю пасля дасягнення адпаведнага ўзросту, толькі тады яны маглі выдзеліць пасаг³³.

Судовыя пастановы ўскладалі абавязак выдзялення пасагу на спадкаемцаў. У справе паміж Ільёй Астрожскім, сынам гетмана ВКЛ Канстанціна Астрожскага, і яго мачахай Аляксандрай Слуцкай адзначалася, што выпасажыць сястру абавязаныя Ілья і яго брат Васіль (1531)³⁴. Пры разглядзе справы па апецы над дзецьмі Базыля Корсака было адзначана, што выправу яго дочкам павінныя выдаць трымальнікі маёмасці — сын Раман і яго жонка Федзя Халецкая. Пасля смерці Рамана сваякі адмовіліся ад апекі. Яна была ўскладзеная на Федзю. Па рашэнню суда з уладанняў вылучалася % частка, якая дзялілася паміж трыма дочкамі Базыля. Дзве з іх былі ад першага шлюбу, адна ад другога (1533)³⁵.

³¹ Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismij Ьуіц knyga. P. 53,163.

³² Любавскнй M. Областное деленме. C. 573; Спасовмч В.Д. Об отнопіенмях супругов. С. 153; Лазутка С., Валмконкте й., Клркене Г., Карпавмчене Н. Введенме II Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismq knyga. P. CXXI.

³³Надзея Васілеўна Храптовічаўна, жонка Грынькі Валовіча, і яе сястра Ганна патрабавалі ад удавы свайго брата Аляхно і яго сына Івана выплаты пасагаў. Але на момант падачы скаргі пляменніку не было 15 год, справу перанеслі да яго паўналецця (1522). РІ4Б. Т. 20. Лктовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1039—1040. Дарагіцкі земянін Ірык Гінца прасіў перанесці справу аб пасагу з сястрой да дасягнення яго паўналецця (1524). Lietuvos Metrika. Kn. 14 (1524—1529): Uzrasymq knyga 14 / Parenge D. Antanavicius, L. Karalius. Vilnius, 2008. P. 125.

³⁴ Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszkow w Slawucie. T. 3. 1432—1534. Lwow, 1910. S. 385—387.

³⁵ Беларускі архіў. T. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. C. 116—118,140.

У шляхецкіх сем’ях сустракаліся ўнутраныя дамовы пра выдзяленне пасагу. Альжбета Янаўна Плацельская³⁶ ў тастаменце адзначыла, што выканала распараджэнні першага мужа Пятра Пузыні наконт дзяцей (1583). Дачка Зафея была выдадзеная замуж за Яна Юркоўскага. Яна разам з мужам засведчыла атрыманне пасагу ў Навагарадскім земскім судзе. Бабка, маці Альжбеты, Галена Кунцаўна забрала на выхаванне другую дачку Галену і дала ёй рухомыя рэчы ў пасаг. А трэцюю дачку — Ганну — абавязаліся выдаць замуж сыны Ян і Пётр, пра што засведчылі ў запісе (1583)³⁷.

Продаж спадчыны пераразмеркаваў абавязкі адносна пасагу сястры ў сям’і Халецкіх. Браты — Іван, Дзмітры і рэчыцкі земскі пісар Андрэй — падзялілі паміж сабой спадчыну па бацьку чаркаскаму і канеўскаму старосце Есіфу Халецкім. Андрэй прадаў братам Сідру (Гарадзенскі павет) і Петрыковічы (Менскі павет). У сувязі з гэтым на іх пераходзіў абавязак выдаць замуж сястру Зафею: даць ёй пасаг, рухомыя рэчы і справіць вяселле. Зафея выйшла замуж за берасцейскага ваяводу Марціна Тышкевіча. Яна атрымала рухомыя рэчы, а замест грошай Іван саступіў ёй Петрыковічы. Маці Фядора Копцеўна кампенсавала яму страты і падаравала пазыку (530 коп), якую ёй былі вінныя менскі ваявода Мікалай Паўлавіч Сапега і яго жонка Ганна Сангушкаўна (1577, 1578)³⁸.

Свой братні абавязак выканаў гарадзенскі шляхціч Ян Снарскі. На падставе тастамента бацькі Валянціна ён выдаў сястры Марыне пасаг, калі яна выйшла замуж за Фёдара Прохаравіча Занеўскага (1593)³⁹.

У выпадку адмовы братоў выдзеліць пасаг дадатковы маёмасны цяжар клаўся на іншых сваякоў. У сваім тастаменце Марыя Канстанцінаўна Крошынская адзначала, што сын Фёдар адмовіўся даваць пасаг сястры Фядоры, калі яна выходзіла замуж за гаспадарскага маршалка ВКЛ Есіфа Халецкага. Маці вымушаная была сама збіраць рухомыя рэчы з дапамогай сыноў Івана і Васіля (1569)⁴⁰.

³⁶ Альжбета Плацельская першы раз была замужам за Пятром Цімафеевічам Пузынем, а другі — за Аўгуштынам Чаркоўскім.

³⁷НГАБ. Ф. 1324. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 27—28,226—226 адв.

³⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 1—4, 324 адв.—330.

’’НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 304 адв.—305 адв.

*НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк 123 адв.—124.

Калі спадчынніцамі нерухомасці з’яўляліся дочкі, то пасаг ім ужо не вылучаўся. Княгіні Барбара Юрлоўна, жонка Юрыя Бароўскага, і Кацярына Юрлоўна, жонка Мацвея Багданавіча Агінскага, мелі шэраг маёмасных прэтэнзій да маці Ганны. Сярод іх нявыдача пасагу, такога, як атрымала старэйшая сястра Ганна, калі яна выходзіла замуж за скарбніка ВКЛ Мікіту Андрэевіча. Але паколькі шляхцянкі сталі спадчынніцамі па бацьку Івану Юрлову, то маці не павінная была даваць ім пасаг. У судовай пастанове гэта было патлумачана так: хто трымае бацькоўскія ўладанні, той і выдае пасаг (1546)⁴¹. Такім чынам, прэтэнзіі да маці адносна выправы былі прызнаныя няслушнымі.

Пасаг можна было атрымаць не толькі ад бацькі, але і ад сваякоў. Мастоўскі староста Алекшы Покрыўніцкі прызначыў па 300 коп літоўскіх грошаў братам Яну, Паўлу і Войцеху на пасагі іх дочкам (1553)⁴². Каралеўскі ротмістр Станіслаў Янавіч Кміта прызначыў сястры Біяце грошы на пасаг з заставы — 800 коп літоўскіх грошаў (1566)⁴³. Гетман ВКЛ Міхаіл Пац вылучыў сваёй пляменніцы Ганне Геранімаўне Пацаўне пасаг — 6 000 злотых (1682)⁴⁴.

Філія Паўлаўна, жонка Івана Валовіча, для сваёй унучкі Марыны Халецкай запісала пазыку ад маршалка і пісара ВКЛ Яна Шымковіча на пасаг (30 талераў і 10 чырвоных залатых) у 1567 г.⁴⁵ Раіна Аляхноўна Мялешкаўна атрымала пасаг не толькі ад сваёй сям’і, але і ад цёткі Раіны Копцеўны, жонкі мсціслаўскага старосты Івана Палубінскага, у якой яна была на выхаванні. Пасагавыя грошы пазычыў крычаўскі і оўлучскі дзяржаўца⁴⁶ Канстанцін Андрэевіч Шалуха для службы (1572)⁴⁷. Ян Мікалаевіч Юндзіл прызначыў стрыечнай сястры Ганне Мельхераўне Юндзілаўне на пасаг 60 коп літоўскіх грошаў. Ён абавязаў жонку Дароту Янаўну Воўчкаўну выплаціць грошы (1578)⁴⁸. У тастаменце кан-

⁴¹Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 30 (1480—1546). С. 130—131.

⁴²ЛДГА. Ф. 1519 (Метрыка ВКЛ). Спр. 34. Арк. 30.

⁴³НГАБ. КМФ-18. Спр. 262. Арк. 309—312.

⁴⁴ Wolff J. Pacowie. S. 112.

⁴⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 253—255 адв.

⁴⁶ Крычаўскі замак Канстанцін Шалуха атрымаў па сваім бацьку Андрэю (1566). Лаппо Й.14. Велккое княжество Лнтовское. С. 268.

⁴⁷НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 323—325.

⁴⁸НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 435 адв,—443 адв.

цлера ВКЛ Астафія Валовіча прызначалася 500 коп літоўскіх грошаў на пасагі для дачок Пятра Весялоўскага (1588). Грошы Валовічы не выдалі, што справакавала супраць іх судовую справу (1592)⁴⁹. Полацкі войскі Астафей Галубіцкі Корсак у тастаменце прызначыў пры выйсці замуж па 100 злотых на пярсцёнкі дочкам упіцкага падкаморыя Габрыэля Белазора і па 20 коп літоўскіх грошаў дочкам Рамана Васілевіча Корсака (1625)⁵⁰.

У якасці пасагу шляхцянкі атрымлівалі нерухомасць. Выпадкі мелі месца ў XV—XVII стст. Часцей за ўсё гэта было звязана з немагчымасцю сям’і выдаць наяўныя грошы. У скарзе ўладзімірскіх зямян Андрэя Цырыковіча і яго пляменнікаў Багдана і Кандрата Грыньковічаў на Багданца адзначалася, што сястра Грыньковічаў, калі выходзіла замуж, атрымала дворышча Давыдаўскае ў якасці пасагу (1496). Яна памерла і не пакінула нашчадкаў, таму сваякі патрабавалі вяртання маёмасці. У суме 14 коп літоўскіх грошаў жанчына запісала маёмасць мужу. Аднак запіс скасавалі, 6о яна не мела права аддаліць сваякоў ад уладання⁵¹.

Віленскі гараднічы Шымко Мацкавіч не меў наяўных грошай, каб выдзеліць пасаг дочкам Ганне і Кахне. Са згоды сваёй жонкі Зафеі Паўлаўны зяцям была аддадзеная частка яе спадчыны, якую яна атрымала разам з сёстрамі Філіяй, Ганнай і Багумілай па сваёй маці Марыне (1541)⁵².

Смаленскі скарбнік Канстанцін Фёдаравіч Крошынскі выдаў замуж дачок: адну — за Міхайлу Міхайлавіча Халецкага, другую — за Янушку Сапегу, трэцюю — Марыю — за Копця Васілевіча. У якасці выправы яны атрымалі дворцы ў маёнтку Дубна (Гарадзенскі павет)⁵³.

Мацвей Мікіцініч даў за сваёй дачкой маёнтак Струга, калі яна выходзіла замуж за Пятра Масальскага⁵⁴. Удава

⁴⁹ НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 275 адв.—278 адв.; Wasilewski Т. Testament Ostafiego Woüowicza II Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1952. T. VII. S. 165—173.

“ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Cnp. 670.

⁵¹ Любавскмй M. Областное деленне. C. 574—575.

⁵² AGAD. AR. Dz. I. Sygn. 7616; AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 50.

⁵³ Імёны першых дзвюх дачок невядомыя. Шлюбы адбыліся ў пачатку XVI ст. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 116 адв.—126.

⁵⁴ Пра гэта было згаданаў скарзеза 1524г. Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismij knyga. P. 137—138.

віцебскага ваяводы Юрыя Войцехавіча Насілоўскага — Ядвіга Станіславаўна — не мела грошай на выплату пасагу дачцэ Шчаснай і зяцю Юрыю Андрэевічу Збаражскаму. Замест гэтага яна аддала дворац Лішнеўскі, сёлы Краіна Біяніновічаў і Краіна Прудніковічаў, якія купіла пасля смерці мужа. Раней старэйшыя дочкі — Марына і Ядвіга — атрымалі выправы па 1 000 коп літоўскіх грошаў (1555)⁵⁵.

Таміла Богушаўна Тарусянка, калі выдавала замуж дачку ад першага шлюбу Раіну Багданаўну Чашэйкаўну за Станіслава Сікорскага, воранаўскага ўрадніка Лаўрына Войны, то прызначыла выправу ў рэчах на 50 коп літоўскіх грошаў і 2 валокі зямлі ў маёнтку Горніца (Гарадзенскі павет), якія называліся Мялешкаўшчызна. Яна мела права на гэтую частку, бо Уз гэтага маёнтка ёй была падараваная мужам. За пасаг С. Сікорскі запісаў 100 коп на купленым маёнтку Зарубічы (1572)⁵⁶.

Кацярына Васілеўна Уколаўна была выдадзеная замуж бацькамі без выправы. Пасля іх смерці яна разам з мужам Аляксеем Марціновічам патрабавала пасаг і частку мацярызны ад брата Мацвея. Па пагадненні сужэнцы атрымалі палову маёнтка Яцкоўшчына ў Менскім павеце (1582)⁵⁷.

Андрэй Амбражэевіч Эйсімант вылучыў сястры Паланеі і яе мужу Матысу Станіслававічу Эйсіманту замест пасагу агарод у маёнтку Эйсіманты ў Гарадзенскім павеце (1592)⁵⁸. Пасля смерці мужа Паўла Есымонта Раіна Яковаўна Занеўшчанка выдала замуж у 1630 г. дачку Еву за Стэфана Астаф’евіча Сцяцкевіча. Але паколькі яна не змагла даць зяцю пасаг у грошах, то падаравала маёнтак у Заневічах з умовай даглядаць яе да канца жыцця (1630)⁵⁹.

Паводле тастамента віцебскага харужага Мікалая Старасельскага, яго сын Багдан Геранім павінны быў выплаціць сястры Зафеі 15 000 злотых, калі яна выйдзе замуж. Аднак вайна паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй 1654—1667 гг. прывяла да зруйнавання

⁵⁵НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 216—216 адв.

“НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 304—307 адв.; Сліж Н. Вяноўныя запісы ў кнізе гарадзенскага земскага суда. С. 68—69.

⁵⁷ АВАК. Т. 36. Акты Мннского гродского суда. 1582—1590 гг. Внльна, 1912.

С. 136—138.

⁵⁸НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 214 адв,—215 адв.

⁵⁹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 35. Арк. 93.

маёнткаў у Віцебскім ваяводстве. Сабраць такую суму аказалася немагчымым. Па ўзаемным пагадненні з сястрой і яе мужам Андрэем Бранскім Бялецкім, віцебскім падстоліем, з маёнтка Старое Сяло была вылучаная % частка (1672)⁶⁰.

Для шляхецкай сям’і выпасажэнне дзяўчыны вымагала вялікіх фінансавых выдаткаў. Гэта прымушала прадаваць ці застаўляць маёмасць, пазычаць грошы, выплачваць пасаг часткамі. Так, удава шляхціча Уладзіміра Жахоўскага — Барбара Мамонічаўна — вымушаная была аформіць продаж паловы фальварка Повільна (Віленскі павет) і паловы Цішынскіх камяніц у Вільні, якія знаходзіліся каля Гасцінага двара на Зарэччы, Марціну Гедройцю за 2 200 коп літоўскіх грошаў, каб даць выправу дочкам (1631)⁶¹.

У выпадку няздольнасці выплаціць усю суму пасагу застаўлялі маёмасць. Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі за дачкой Гальшкай даў пасаг 15 000 злотых, але 3 765 не выплаціў. Таму заставіў свайму зяцю Яну Кішку, крайчаму ВКЛ, замак Ражноў (1570)⁶². Ганна Вайнянка, жонка Гераніма Дамініка Паца, перадала маёнтак Вольнікі (Вількамірскі павет) у суме 8 000 злотых дачцэ Кацярыне (1670), калі яна выходзіла замуж за Рамана Данілевіча⁶³. У якасці пасагу Гальшка атрымала ад бацькі Станіслава Масальскага, гарадзенскага падкаморыя, 50 000 злотых, застаўленых на маёмасці Булкаў (1671). Праз год яна запісала гэтыя грошы мужу Баніфацыю Тэафілу Пацу, абознаму ВКЛ⁶⁴.

Адсутнасць наяўных грошай для выплаты пасагу прымушала браць пазыкі. Шчасны Валянцінавіч Карлоўскі пазычыў у жонкі Крысціны Канстанцінавічаўны 60 коп на % маёнтка Карловіч, каб выдаць пасаг для сястры Гальшкі (1626). Яна выходзіла замуж за Стэфана Якубавіча Малышчынскага⁶⁵. Віцебскія шляхцічы Крыштаф і Ян Осіпаўскія перазаставілі сёлы Горкі, Кінія, Захлаева (Аршанскі павет), якія трымалі ў заставе ад парнаўскага кашталянавіча Адама Стаброўскага і яго жонкі Але-

⁶⁰ У дакуменце прыведзенае падрабязнае апісанне межаў і падданых, якія адносіліся да % часткі. ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 1741. Арк. 26—27.

⁶¹АВАК. Т. 10. Внльна, 1879. С. 257—263.

⁶² Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 41. Арк. 4—5.

“Wolff J. Pacowie. S. 118.

“Ibid. S. 121.

⁶⁵ НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 31. Арк. 14 адв.—15 адв.

ны Швыйкоўскай. Грошы спатрэбіліся, каб выдаць замуж сястру Зафею. Зроблена ўсё было з дазволу маці Крысціны Заскоўскай. Яну пераходзіла іншая частка маёнтка Зямковічы для выплаты пазыкаў аршанскім езуітам, ахвяравання ад маці — 2 000 злотых, пасагу другой сястры Ефрасінні⁶⁶.

Пасагавыя грошы выплачвалі часткамі. Гаспадарскі дваранін Міхайла Макаравіч прызнаў у Гарадзенскім земскім судзе, што яму засталося даплаціць Богушу Кошчычу 50 коп літоўскіх грошаў з пасагу дачкі Марыны (1556). Ён абавязаўся аддаць іх у бягучым годзе, а калі не верне, то абавязаны будзе пусціць зяця ў валоданне % маёнтка Бобры (Гарадзенскі павет)⁶⁷.

Іван Цімафеевіч Крошынскі, калі выдаваў замуж сястру Багдану Бабаедаўну за Андрэя Чарнеўскага, даў частку пасагу — 900 коп літоўскіх грошаў, а пазней дадаў рэшту — 200 коп (1580)⁶⁸. Віцебскі шляхціч Дзмітрый Іванавіч Алізаровіч у сваім тастаменце адзначыў, што жонка Ульяна Горнаўна павінная даплаціць з Сосненскай зямлі каля Суражскага замка 20 коп літоўскіх грошаў пасагу зяцю Самуілу Вітку і дачцэ Зафеі (1590)⁶⁹.

Пры немагчымасці выдаць пасаг дзяўчыне выйсцем была яе служба ў заможнай сям’і, дзе быў шанец атрымаць пасаг ад гаспадароў. Віленскі кашталян Грыгорый Грыгор’евіч Осцік ажаніў свайго слугу Серафіна Юр’евіча Завішу са служэбніцай яго жонкі паннай Ганнай Ролікаўнай. Ён абяцаў даць яму пасаг за дзяўчынай. Замест грошай запісаў 100 коп на дворцы ў Гегужычах (1553)⁷⁰.

У вяноўным запісе Фёдара Дзмітрыевіча Пратасовіча было адзначана, што жонку Марыну, дачку полацкага харужага Івана Міхайлавіча Корсака⁷¹, ён узяў з дому смаленскага ваяводы Васіля Тышкевіча і Настассі, жончынай цёткі, з пасагам у 500 коп

⁶⁶ Інфармацыя паходзіць з дакумента за 1647 г. ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 1741. Арк. 5—6 адв.

⁶⁷АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Ввльна, 1894. С. 171.

“НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 325—325 адв.

⁶⁹ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 1739. Арк. 11—13 адв.

⁷⁰Lietuvos Metrika (1555—1558). 37-oji Teismi; Ьуіц knyga. P. 125.

⁷¹ Радаман A., Галубовіч В„ Вілімас Д. Земскія ўраднікі Полацкага ваяводства (другая палова XVI — першая палова XVII стст.) II Commentarii Polocenses Historici. 2004. Т. 1.C.74.

літоўскіх грошаў (1574)⁷². Канюшы ВКЛ Геранім Хадкевіч выдаў замуж са свайго дому Ганну Аляхноўну Жданаву за Андрэя Валянцінавіча Эйсіманта. За пасаг 30 коп літоўскіх грошаў муж прызначыў вена на палове маёнтка Эйсіманты — 60 коп (1592)⁷³.

Крыштаф Вольскі на Крэмяніцы і яго жонка Барбара Лявонаўна згулялі вяселле сваёй служэбніцы Барбары Паўлаўне Уроблеўне, калі яна выходзіла замуж за Андрэя Арэставіча Собаля, і далі пасаг 50 коп літоўскіх грошаў. Яе муж забяспечыў вена на Уз частцы маёнтка Гудзевічы на р. Верацея ў 1594 г.⁷⁴ У вяноўным запісе Лукаш Андрэевіч Прамерскі адзначыў, што ажаніўся ён у 1598 г. з Паланеяй Літвінаўнай. Жонку ўзяў з дому заблудаўскага старосты Станіслава Скашэўскага, дзе яна была служэбніцай. За службу ёй далі пасаг 43 капы і 12 літоўскіх грошаў (1598)⁷⁵.

Наяўнасць маламаёмасных сем’яў, якія часта не мелі магчымасці прыстойна выдаць замуж дачку, прымусіла зрабіць незвычайную фундацыю канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла (1593—1656) і яго жонку Хрысціну Ганну Любамірскую (1618—1667) у 1640 г. Згодна з ёй, 20 000 злотых прызначалася на пасагі дзяўчатам з бедных сем’яў з маёнтка Яблонскі (Валынскае ваяводства). Штогод выдзялялася 4 000 злотых для 12 дзяўчат (6 шляхцянак і 6 сялянак). Шляхцянкам давалася па 500 злотых, а прадстаўніцам ніжэйшага саслоўя — па 100. Рэшта ад гэтай сумы ішла ў капітулу. У дакуменце падрабязна апісвалася цырымонія ўручэння пасагаў. Дзяўчаты павінныя былі з раніцы прысутнічаць на імшы, потым паспавядацца і прычасціцца. Пасля яны атрымлівалі грошы і абедалі. Дзяўчыны маглі распараджацца пасагам па ўласным жаданні: выйсці замуж, пайсці ў манастыр, застацца ў паненскім стане. Святар павінны быў сачыць, каб ніхто не атрымаў грошы двойчы⁷⁶. Дакумент выключны паводле свайго зместу і значэння. Гэта рэдкі выпадак, калі фундуш рабіўся для падтрымкі дзяўчат з бедных сем’яў.

Шляхцянка мела права на частку бацькоўскай маёмасці ў якасці пасагу, незалежна ад таго, якое яна абірала жыццё —

⁷²НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 9 адв—11 адв.

⁷³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 167 адв.—168 адв.

⁷⁴НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 598—599.

⁷⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 321—322 адв.

⁷⁶Kothibaj Е. Galerja nieswiezska portretow Radziwillowskich. Wilno, 1857. S. 511—513.

свецкае ці духоўнае. Калі паміраў бацька, то маці, браты, сваякі ці апекуны выдавалі выправу. Як сведчаць дакументы, пасаг складаў *4 бацькоўскай маёмасці, але з-за маёмаснага стану частка магла быць меншай. Выпасажэнне дачок дорага каштавала для сям’і, што прымушала пазычаць грошы, прадаваць ці застаўляць маёмасць. Пасаг новая сям’я павінная была атрымаць адразу пасля вяселля. Часам з-за матэрыяльных цяжкасцей яго перадавалі са спазненнем ці толькі частку. Пры немагчымасці выдаць пасаг грашыма аддавалася ў заставу ці навечна нерухомая маёмасць.

Судовыя працэсы з-за пасагу

Сваякі як асноўныя трымальнікі ўладанняў карысталіся сваім становішчам і не заўсёды вылучалі пасагі шляхцянкам. Гэта з’яўлялася падставай для звароту ў суд. У дастатутны перыяд нормы звычаёвага права дазвалялі вынесці станоўчы прысуд на карысць скаржнікаў. Андрэя Міхайлавіча Саніушкавіча праз суд прымусілі выдаць пасаг сёстрам Настассі і Невіндане⁷⁷ іх сужэнцы Сямён Адзінцэвіч і Іван Дуда Палубінскі (1511)⁷⁸. Фёдару Дзмітрыевічу Горскаму за нявыплату пасагу зяцю Фёдару Міхайлавічу Падбіпяцічу прысудзілі перадаць у карыстанне маёнтак (1516). Жонка Міхно Ключкова падала скаргу на брата Міхаіла Ружынскага за невыдзяленне ёй пасагу з айчыстай маёмасці⁷⁹. Гаспадарскі маршалак Юрый Мікалаевіч Радзівіл (?—1522) абвінавачваў свайго швагра гарадзенскага старосту Пятра Станіслававіча Кішку ў нявыплаце пасагу яго жонцы Барбары (1516)⁸⁰.

Прыняцце нормаў Статута 1529 г. адносна пасагу не азначала, што іх заўсёды выконвалі. Пра гэта сведчаць наступныя скаргі, якія разглядаліся перад Панамі Радай, земскім судом, судом ваяводы. Ян Аўрамавіч судзіўся з братамі сваёй жонкі — Янам і Станіславам Юр’евічамі Іллінічамі, якія не выплацілі пасаг са сваёй часткі маёмасці. Прысуд быў на карысць скаржніка (1530)⁸¹. Сцяцко Рудзевіч і яго жонка Ганна Мацкаўна падалі скаргу на братоў — Яна, Валянціна і Марціна, што яны не выдалі ўсе паса-

⁷⁷ Wolff J. Kniaziowie. S. 437.

⁷⁸РЙБ. Т. 20. Лмтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 661.

⁷⁹Тамсама. С. 308,1142.

“НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 287. Арк. 116.

⁸¹ Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismij knyga. P. 384.

гавыя рэчы, як абяцалася на вяселлі (1531). Ганна атрымала сукенку, карову, дзвюх авечак. Па рашэнню суда браты былі вінныя ёй яшчэ кажух“. Паколькі сям’я была беднай, то і пасаг дзяўчыны быў малы. Тут судовая справа прадстаўляе памер пасагу той катэгорыі насельніцтва, для якой была істотная кожная рэч.

Марына Горская судзілася са сваім родным братам Іванам Іванавічам Горскім за права атрымаць пасаг (1533). I. Горскі, каб пакінуць у сябе маёмасць, прадставіў два аргументы: 1) Марына не яго сястра; 2) замуж яна выйшла без дазволу бацькоў. Абодва дазвалялі пакінуць Марыну без пасагу, хоць другі тэзіс выключаў першы. Яна прадставіла сведак — Івана Андрэевіча Палубінскага і Васіля Юр’евіча Палубінскага, якія пацвердзілі, што яна дачка I. Горскага. Канцлер ВКЛ Альбрэхт Гаштольд засведчыў, што Марына была аддадзеная на выхаванне пры двары вялікай княгіні літоўскай Алены. Пасля яе смерці дзяўчына перайшла да жонкі кіеўскага ваяводы Марціна Гаштольда — Ганны Гальшанскай. А калі апошняя выдавала замуж сваю дачку Альжбету за троцкага ваяводу Яна Мікалаевіча Радзівіла, то Марына разам з ёй патрапіла да Радзівілаў. Пасля смерці Альжбеты жонка віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла — Зафея Монвідаўна — узяла яе да сябе, а пазней выдала замуж. Было адзначана, што яна «почстйве заховала» і замуж пайшла не свавольна, а са згоды выхавацеляў. Гэтыя сведчанні былі прызнаныя слушнымі, I. Горскага абавязалі выдаць пасаг. Паколькі ў Марыны была яшчэ адна сястра, то на яе долю прыходзілася % маёмасці. Выдзеліць павінныя былі дзельчыя⁸³.

Выпасажэнне дачок Юрыя Міхайлавіча Талочынскага — Людмілы і Настассі — стала прычынай розных скаргаў. Другі муж Людмілы — Юрый Фёдаравіч Храптовіч — патрабаваў ад яе бацькі выдаць пасаг, які яшчэ не быў атрыманы, калі яна выходзіла першы раз замуж за Багдана Пуцяціча [гл. дадатак 10]. Рашэнне было прынятае на карысць скаржніка (1538)⁸⁴. Людміла Талочынская і яе муж атрымалі пасаг. Пазней, калі ўжо былы муж стаў полацкім архіепіскапам, шляхцянка патрабавала сваю выправу (1556). Па рашэнні Паноў Рады ён быў абавязаны ўсё вярнуць⁸⁵. Наступная скарга па прычыне невылучэння выправы

⁸² Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga. P. 115—116.

⁸³ Lietuvos Metrika. Kn. 227 (1533—1535): 8-oji Teismij knyga. P. 91—93.

⁸⁴ AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295. K. 11.

⁸⁵НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 18. Арк. 221—221 адв.

была на брата Васіля (?—1546) ад сястры Настассі, якая на той час была ўжо друті раз замужам за віцебскім гараднічым Раманам Гарасімовічам (1547). Згодна з прысудам, Васіль павінны быў выдаць пасаг [гл. дадатак 10]⁸⁶.

Толькі пасля скаргі Васіля Сапоцькі на шваграў — Грыгорыя і Аўгуштына Андрэевічаў Скіпараў — былі атрыманыя ад іх 50 коп літоўскіх грошаў з пасагу яго жонкі Марыны, а выплата астатніх 50 прызначалася на 1558 г. (1556)⁸⁷. Скарга Адама Садоўскага і яго жонкі Раіны Іванаўны Касцюшкаўны на яе брата Аляксандра Касцюшку прымусіла апошняга прыйсці да пагаднення (1566). Ён абавязаўся выдаць у якасці пасагу 50 коп літоўскіх грошаў у 1567 г.⁸⁸

Пасля правядзення павятовай рэформы і ўвядзення ў дзеянне Статута 1566 г. справы пра пасаг, як і іншыя сямейныя спрэчкі, разглядаліся ў павятовых судах. Берасцейскі земскі суд заслухаў скаргу Івана Ваўкавіцкага і яго жонкі Аляксандры Мацкаўны Такарэўскай на Ганну Фёдараўну Здзітавецкую з прычыны нявыдачы пасагу. На заручынах Мацко Такарэўскі і яго першая жонка абяцалі выдаць пасаг пазней. А Г. Здзітавецкая была яго друтой жонкай і аргументавала, што яна не павінная даваць пасаг дачцэ ад першага шлюбу, бо ў тастаменце мужа не было адпаведнага распараджэння. У выніку Аляксандра засталася без пасагу (1584)⁸⁹.

Пагадненнем скончылася справа з-за пасагу Станіслава Якубавіча Жэліслаўскага і яго жонкі Ядвігі Андрэеўны Гаркоўскай з братам Мікалаем Гаркоўскім (1597)⁹⁰.

Крыштаф Завіша падаў скаргу ад сябе і сваёй жонкі Гальшкі Шымковічаўны Шкленскай на яе брата Святаслава, які, як спадкаемец па бацьку Юрыю Шкленскім, павінны быў выдаць пасаг (1670). Вяселле адбылося ў 1666 г„ а выправа яшчэ заставалася ў сям’і Шкленскіх⁹¹.

Пасля прыняцця Статута 1529 г. у судовых справах стала агаворвацца, што пасаг вылучаецца з 14 бацькоўскай маёмасці.

⁸⁶ AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295. K. 99.

⁸⁷ ABAK. T. 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 179—180.

⁸⁸НГАБ. КМФ-18. Спр. 262. Арк. 362—362 адв.

⁸⁹НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 165 адв.—166.

⁹⁰НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 228—230.

⁹¹ Справа разглядалася ў Лідскім гродскім судзе. Дакумент захаваўся не цалкам, таму судовы вырак невядомы. ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 409.

У справе Блажэя Жыхоўскага і яго жонкі Дароты з яе братам Янам Станіслававічам Кавалевічам з-за пасагу суд абавязаў апошняга выдзеліць адпаведную частку (%) для сястры ў рухомых рэчах (1529)⁹². Марцін Юр’евіч Шэмятовіч ад сябе і ад маці Малгарэты, жонкі Яна Юндзіла, падаў скаргу на яе брата Мікалая Будзілу, а пасля смерці апошняга на яго сыноў — Юрыя і Станіслава (1542). Брат не выдаў пасаг сястры і матываваў гэта тым, што рухомыя рэчы яна атрымала ад маці. Аднак з бацькоўскай часткі выплаты не было. Суд прыняў рашэнне выдаць скаржнікам з маёнткаў нашчадкаў М. Будзілы палову % маёмасці⁹³.

Па скарзе Сцяпана Балгарына і Васіля Барысавіча на валынскага земяніна Аляксандра Дчуса пра нявыдачу пасагаў іх жонкам, а яго сёстрам, Дчусу прысудзілі вылучыць кожнай сястры частку з % маёмасці (1543). Прычым было адзначана, што нават калі маёмасць застаўленая, то з яе павінны аддзяліць чвэрць. 3 гэтай часткі пазыкі не выплачваліся. У сям’і было пяць сясцёр: старэйшая выйшла з пасагам, дзве — без пасагу, а дзве малодшыя былі ў паненскім стане⁹⁴.

Сын пінскага епіскапа Іван Васілевіч Гадэбскі і яго жонка Зафея Львоўна Полазаўна скардзіліся на яе брата Івана Полазавіча з-за нявыплаты пасагу. Справу разглядаў пінскі староста. Ён прысудзіў вылучыць ім Ул частку з маёмасці — двор Цэрэбне і сяло Крывічы (Пінскі павет) — і аддаць малодшую сястру жонкі Аўдоццю ў апеку. У выніку абодва бакі прыйшлі да пагаднення, а сястра была перададзеная на выхаванне Івану (1558)⁹⁵.

Такія ж выракі выносіліся і пасля прыняцця Статута 1566 г. Гарадзенскі земскі суд прыняў рашэнне на карысць Шымко Мікалаевіча Эйсіманта, яго жонкі Галены і яе сястры Ганны — дачок Якуба Эйсіманта — у справе пра выплату ім пасагаў братам Стасем Эйсімантам. Суд спаслаўся на Статут ВКЛ 1566 г. (Р. 5, Арт. 3), паводле якога ён павінны з чацвёртай часткі выдаць пасаг — па Уа кожнай сястры (1578)⁹⁶.

У 1580 г. Берасцейскі земскі суд разбіраў скаргу Якуба Крэсінскага на цешчу Ганну Копцеўну з прычыны нявыда-

⁹² Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-oji Teismij knyga. P. 103—104.

⁹³ Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11-ojiTeismi} knyga. P. 42—44.

⁹⁴ Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismij bylq knyga. P. 230—232.

⁹⁵ Lietuvos Metrika. (1555—1558): 37-oji Teismt} byit} knyga. P. 126—128,138—141.

^ЖНГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 7. Арк. 292—292 адв.

чы пасагу сваёй дачцэ Матруне з 4 маёмасці яе мужа Івана Багавіцінавіча паводле тастамента (1551). Сваю адмову выдаць пасаг Г. Копцеўна матывавала тым, што на маёмасці мае запіс мужа на вена за 1550 г. Але суд прысудзіў даць пасаг Матруне ці саступіць 14 частку ўладанняў⁹⁷.

Вышэйзгаданыя судовыя працэсы сведчаць, што не заўсёды пасаг атрымлівалі пасля вяселля. Шляхцянкі вымушаныя былі атрымліваць сваю спадчыну праз суд ці дамовы. Ядвіга Мікалаеўна Пацаўна не атрымала пасаг, калі выходзіла замуж за ўжвенскага цівуна Мікалая Станіслававіча Сырэвіча. Яе браты — Мікалай, Станіслаў, Дамінік і Павел — абавязаліся выдаць 150 коп літоўскіх грошаў (1554). У выпадку парушэння дамовы павінныя былі перадаць ёй маёнтак Трусовічы⁹⁸.

Толькі пасля смерці бацькі Яна Свідэрскага яго дачка Гальшка і яе муж Барташ Якубавіч Мазавецкі атрымалі пасаг. Яны нагадалі пра выкананне абавязкаў старэйшаму брату Адаму, які апекаваўся бацькоўскімі маёнткамі ў Берасцейскім павеце і Польшчы. Пасля спрэчак браты Адам, Якуб і яе маці выдалі ёй 3 000 злотых. Сужэнцы адмовіліся ад спадчыннай маёмасці (1590)⁹⁹.

Здараліся нават такія выпадкі, калі пасаг памерлай маці атрымлівалі дзеці. Так, Ян Склатоўскі даў квіт свайму дзядзьку Аляксандру Косаву на атрыманне пасагу нябожчыцы маці Раіны Косаўны (1598)¹⁰⁰.

Памер пасагу мусіў быць аднолькавым для ўсіх дачок. Гэтым кіраваліся ў судовай практыцы яшчэ да прыняцця Статута 1529 г. Жонка Багдана Міхайлавіча Тура Свірскага (?—пасля 1517) — Кацярына Пятроўна Давайнянка — падала скаргу на сваіх родных сясцёр — Альжбету, Зафею і Ганну Крупскіх — з прычыны няроўнага выдзялення ёй пасагу (1511). Прадстаўнікамі суда быў праведзены падзел рэчаў¹⁰¹.

⁹⁷НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 33—41 адв.

⁹⁸Wolff J. Pacowie. S. 41.

"Дакумент быў актыкаваны ў Берасцейскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 37—38.

¹⁰⁰ Дакумент быў актыкаваны ў Віцебскім земскім судзе 16 студзеня 1598. НГАБ. Ф. 1751. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 86 адв.—87 адв.

¹⁰¹ РЙБ. Т. 20. Дмтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 782—783; Tjgowski J. Rodowöd kniaziow Swirskich do konca XVI wieku. Wroclaw, 2011. S. 162—163.

Земскі маршалак ВКЛ Ян Мікалаевіч Радзівіл патрабаваў ад Пятра Станіслававіча Кішкі выдаць для сваёй жонкі Ганны такі самы пасаг, як даў для старэйшай сястры Барбары яго бацька Станіслаў — 400 коп літоўскіх грошаў. Адказчык аргументаваў, што выправіў сястру зыходзячы са свайго маёмаснага стану. Але суд абавязаў выплаціць Ганне такую ж суму, як і Барбары (1516)¹⁰².

Норма была ўведзеная ў Статут 1529 г. (Р. 4. Арт. 7), ёю кіраваліся пры вынясенні прысуду. Богуш Алелуевіч падаў скаргу на цешчу Настассю, удаву па Івану Зяноўевічу, і яе сыноў — Глеба, Федку і Багдана — з-за таго, што яго жонка Ульяна атрымала меншы пасаг, чым яе старэйшыя сёстры. Рашэнне было прынята на карысць скаржніка (1529)¹⁰³.

У шляхецкіх сем’ях сустракаліся выпадкі вылучэння няроўных пасагаў для сясцёр. Браслаўскі і гарадзенскі архімандрыт, былы гарадзенскі падкаморы Клімант (Багдан) Годкінскі і яго жонка Аксіння Сіркуцеўна выдалі замуж Паланею за Езафа Станіслававіча Рыманда з пасагам 60 коп літоўскіх грошаў. Муж запісаў ёй вена 60 коп на Уз маёнткаў Ляда (Лідскі павет) і Глыбокае (Гарадзенскі павет). Акрамя таго, у бацькоў жонкі ён пазычыў 100 коп, заставіўшы ім маёнтак Ляда (1597). Другая дачка Ганна пайшла замуж за Філона Грыгор’евіча Казловіцкага і атрымала пасаг 120 коп. Вена было апраўленае 120 коп на Уз маёнтка Казловіцкі (1597)¹⁰⁴. Запісанае вена раўнялася пасагавай суме, а мусіла быць з прывенкам. Пасагі дзяўчат адрозніваліся ў два разы, што было парушэннем заканадаўства. Такая розніца ў выправе магла залежаць ад маёмаснага стану шляхціча: болып заможны жаніх атрымаў нявесту з болыпым пасагам¹⁰⁵.

У выпадку смерці адной з дачок яе пасаг пераходзіў сёстрам. Гэта стала прычынай падачы скаргі ад гарадзенскага гараднічага

^1<І2РНБ. Т. 20. Лнтовская метрнка.Т. 1. Петербург, 1903. С. 1150.

¹⁰³ Лазутка С., Валнконнте 14., Кнркене Г., Карпавячене Н. Введенме // Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismi} knyga. P. CXX; Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismi) knyga. P. 295.

^1(МНГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 15. Арк. 127—130,175—176 адв.

¹⁰⁵ Напрыклад, y арыстакратычных сем’ях Англіі дачок выдавалі з рознымі пасагамі. На гэта ўплываў статус іх жаніхоў. Harris B.J. English Aristocratic Women, 1450—1550. Marriage and Family, Property and Careers. Oxford University Press, 2002. P. 50, 54.

Федкі Гаўрылавіча на цешчу Фядковую Грыгор’еўну (1501). Ен патрабаваў частку пасагу памерлай малодшай дачкі Ганны і чэлядзь, якая была прызначаная ў пасаг. Паводле выраку, цешча павінная была аддаць людзей, а таксама частку мацярызны, якая прыходзілася на жонку гараднічага¹⁰⁶.

Пасля смерці бяздзетнай жанчыны пасаг вяртаўся ў яе сям’ю. Артыкул быў уведзены толькі ў Статуце 1566 г„ а да гэтага часу норма рэгулявалася звычаёвым правам. Прычым у справе паміж Андрэем і Янам Якубавічамі Монтаўтавічамі і навагарадскім ваяводам Станіславам Альбрэхтавічам Гаштольдам гэтае палажэнне падаецца як артыкул Статута 1529 г. (1542)¹⁰⁷. Гэта сведчыць, што звычай быў настолькі трывалы і агульнапрыняты, што існаваў у свядомасці як норма закона.

Гэтым звычаем кіраваліся пры вынясенні судовых выракаў. Андрэй Цырыковіч і пляменнікі атрымалі дворышча Давыдаўскае пасля смерці сястры, хоць яна запісала яго мужу Багданцу ў 14 коп літоўскіх грошаў. Паколькі ў сям’і не было дзяцей, то запіс прызналі няслушным (1496). Альбрэхт Гаштольд выйграў у Яна Мікалаевіча Радзівіла справу пра пасаг, маёнткі сваёй сястры Альжбеты, якая памерла бяздзетнай у 1502 г. Яе тастамент, паводле якога ўся маёмасць дарылася мужу, скасавалі як неадпаведны звычаю ВКЛ. А на той час ужо трывала дзейнічала правіла вяртання пасагу ў бацькоўскі дом бяздзетнай жанчыны. Я. Радзівіл не прадставіў норму звычаёвага права, каб пацвердзіць сваю правату, таму ён звярнуўся ў духоўны суд да Папы Рымскага, што выклікала абурэнне суддзяў. Яны не сталі ствараць прэцэдэнт і катэгарычна настойвалі на захаванні старога звычаю (1503)¹⁰⁸.

Аднак у іншым выпадку тастамент жонкі стаў істотным довадам, каб пасаг застаўся ў мужа. Верагодна, тут адыгралі ролю міждзяржаўныя адносіны. Паслы ад валашскага ваяводы Пятра падалі скаргу на князя Фёдара Міхайлавіча Вішнявецкага, што пасля смерці яго жонкі (цёткі Стэфана V, валашскага ваяводы), прыкладна ў 1523 г., ён не вярнуў яе пасаг. Паколькі ў шлюбе дзяцей

¹⁰⁶ Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymi; knyga 6 / Parenge A. Baliulis. Vilnius, 2007. P. 260—261.

¹⁰⁷ Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismtj byltj knyga. P. 181.

¹⁰⁸ Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymq knyga 6. P. 297—299; Любавскнй M. Областное деленме. C. 574—575.

не было, то ў тастаменце жанчына ўсю маёмасць падарыла мужу. Паны Рада прынялі рашэнне на карысць Вішнявецкага (1529)¹⁰⁹.

Полацкі ваявода Пётр Станіслававіч Кішка падаў скаргу Панам Радзе на гарадзенскага старосту Юрыя Радзівіла, каб вярнуць сабе спадчыну сястры Барбары, якая памерла бяздзетнай (1522)¹¹⁰.

Князь Дзмітрый Раманавіч Відзеніцкі з жонкай Феннаю Полазаўнай выклікаў у суд Гурко Аляхновіча (1531). Сястра першага мужа Фенны, князя Івана Грыгор’евіча Сенскага, памерла, памерлі двое яе дзяцей, а Гурко, муж памерлай жанчыны, трымаў яе пасаг (чэлядзь, шаты, грошы і іншыя рэчы). У брата жанчыны засталіся дзеці, якія мелі права на спадчыну цёткі. Гурко прадставіў тастамент жонкі, паводле якога пасаг прызначаўся яму. Аднак Статут 1529 г. не агаворваў выпадак, што пасаг застаецца мужу, калі быў яму падараваны. Таму тастамент не быў прыняты ў справе як канчатковы дакумент. Спадкаемцамі прызнаваліся муж і двое дзяцей. Калі яны памерлі, то іх частка прызначалася сваякам. Суд не мог самастойна прыняць рашэнне адносна часткі мужа і звярнуўся за парадай да Паноў Рады. Яны адказалі, што калі яму была запісаная частка ў тастаменце, то гэта яго ўласнасць. Гэтае рашэнне і было прынятае: Уз — Гурко, a % — пляменнікам¹¹¹.

Гаспадарскі маршалак Павел Іванавіч Сапега (?—1579) патрабаваў ад зяця Івана Саламярэцкага вярнуць пасаг памерлай дачкі Багданы: 500 коп літоўскіх грошаў і рухомыя рэчы на тую ж суму, а таксама 1000 коп вена, запісанага ёй ад Івана на сваім маёнтку. На разгляд справы I. Саламярэцкі не з’явіўся (1553)¹¹².

Баярын троцкага ваяводы Мікалая Юр’евіча Радзівіла — Адам Дзяковіч з Індуры (Гарадзенскі павет) — падаў скаргу на гарадзенскага баярына Міску Лук’янавіча за невяртанне пасагу пасля смерці яго сваячкі Марыны Івашкаўны (1555). Сужэнцы

¹⁰⁹Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismij knyga. P. 312; Wolff J. Kniaziowie. S. 553—554; Лазутка C., Валнконпте 11., Кмркене Г„ Карпавнчене 14. Введенне // Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismi} knyga. P. CXXII.

¹¹⁰ Малнновсклй 14. Сборнмк матерналов, относяіцлхся к нсторпм панов-рады Велнкого княжества Лнтовского. Томск, 1901. С. 411—412; Spieralski Z. Kiszka Piotr 11 PSB. T. 12. Wroclaw. Warszawa, Krakow, 1966—1977. S. 514; Asadauskiene N. Kiski} gimine. P. 121.

¹¹¹ Беларускі архіў. T. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. С. 49—51; Wolff J. Kniaziowie. S. 456—458.

¹¹²НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 93.

пражылі разам 4 гады, а дзяцей не мелі. Пасаг складаўся з 7,5 коп літоўскіх грошаў, рагатай жывёлы — 4, авечак — 2, коз — 2, вепрука, лунскіх¹¹³ сукняў — 3, аксамітнага пояса, залатой тканкі¹¹⁴. У судзе высветлілася, што грошы М. Лук’янавіч не атрымліваў, і А. Дзяковіч не змог дакументамі пацвердзіць адваротнае. Жывёлу жонка прадала, а тая, што засталася, здохла, рэчы былі перададзеныя сваякам раней. Свае словы Міско пацвердзіў прысягай, і яго вызвалілі ад адказнасці¹¹⁵.

Ваўкавыскі земянін Адам Грыгор’евіч Уласовіч падаў скаргу на гарадзенскага земяніна Яна Мікалаевіча Міклашэвіча з-за пасагу яго першай жонкі Ганны (1568). Яна прыходзілася скаржніку сястрой. Памерла без нашчадкаў, таму пасаг павінен быў вярнуцца ў бацькоўскі дом, як гэта адзначана ў Статуце 1566 г. Я. Міклашэвіч на Гарадзенскім земскім судзе абавязаўся аддаць 10 коп літоўскіх грошаў, але ў 1567 г. грошай у яго не было. За несвоечасовую выплату прысудзілі 20 коп вознаму ўвязаць на маёмасці адказчыка¹¹⁶.

Ганна Дамаслаўская патрабавала ад Мікалая Абрамовіча вярнуць пасаг пасля смерці яе дачкі Марыяны. Ён запісаў грошы як пазыку (7 000 злотых) і абяцаў заплаціць часткамі (1682—1684). Па запісах Марыяны 2 000 злотых прыходзіліся сыну Веніяміну, a 4 000 — мужу. У сваім тастаменце Г. Дамаслаўская пацвердзіла гэтае распараджэнне і прасіла сваякоў не судзіцца далей з-за пасагу (1684)¹¹⁷.

Наступны дакумент сведчыць, што пасаг вяртаўся бацькам паводле рэестра. Ян Грынькевіч Вастравух пасля смерці жонкі Ганны склаў з віжом спіс рэчаў і на Віленскім замкавым судзе хацеў іх перадаць бацьку Грыгорыю Рагозу (1563). Але той адмовіўся іх браць. Нават суддзі адзначалі, што невядома, па якім звычаі ён адмовіўся [гл. дадатак 9]¹¹⁸.

Аднак не заўсёды была магчымасць вярнуць пасаг у сям’ю. Страта выправы ў выніку дзеянняў маскоўскіх войскаў у Пола-

¹¹³ Лунскія — англійскія.

¹¹⁴Тканка (тканіца) — сетачка на галаву, аздобленая перламі, або вясельная карона. Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 567.

¹¹⁵ ABAK. T. 17. Акты Гродненского гродского суда. Вмльна, 1890. С. 402;

Владнмнрскмй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 62—63.

¹¹⁶НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 285 адв-286 адв.

“’НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 662,677.

¹¹⁸НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 558.

цку падчас Інфлянцкай вайны прымусіла Ганну Васілеўну Корсакаўну прасіць братоў у тастаменце не патрабаваць ад мужа Аляхно Сцяпанавіча Рагозіна вяртання пасагу (1563)¹¹⁹.

У дакументах згадваецца пра прававое рэгуляванне шлюбу з замежнікамі для жанчын. Яно было ўведзенае Прывілеем 1492 г. Маёмасць пераходзіла блізкім сваякам, а дзяўчына атрымлівала выправу. Ян Станкевіч засведчыў, што яго стрыечная сястра Зафея Гінтаўна пайшла замуж у Інфлянты, а маёнтак пакінула яму (1516)¹²⁰.

Калі дзяўчына без волі бацькі і маці выходзіла замуж у іншую краіну, то пазбаўлялася спадчыны і пасагу, а калі па волі бацькоў, то мела права толькі на пасаг, а нерухомасць перадавалася найбліжэйшым сваякам. Гэта прагучала ў судовай справе як старажытная норма права. У 1523 г. дачка дворнага падскарбія ВКЛ Багдана Літавора Храптовіча (1494—1518) і Ядвігі Гальшанскай — Зафея — стала жонкай шляхціча з Мазовіі Яна Аборскага. Да 1529 г. яна з мужам прадала маёмасць у Польшчы і пераехала жыць у ВКЛ. Гэта дало ёй магчымасць прэтэндаваць на бацькоўскія маёнткі. Пасля судовага працэсу Зафея стала валодаць імі разам з сястрой Ганнай. Маці засталася на праве пажыццёвага трымання¹²¹. Статут 1529 г. яшчэ не быў уведзены ў дзеянне, у тэксце ідзе спасылка на Уставу і земскую ўхвалу.

Пры растраце пасагу мужам жанчына мела права патрабаваць кампенсацыі ў дзяцей. Базыль Корсак растраціў частку ўнясення другой жонкі Федзі Міхайлаўны Халецкай. Разгляд яе справы быў перанесены на момант дасягнення паўналецця яе сына Пятра (1533). Выплачваць павінны быў ёй і пасынак Раман Корсак¹²².

¹¹⁹ Straszewicz М. Testament Anny z Korsakow Rahoziny z 1563 roku. Przyczynek do dziejöw jencöw polockich // Przegl^d Historyczny. 2005. T. XCVI. Zesz. 3. S. 449—458.

¹²⁰РНБ. T. 20. Лмтовская метрнка. T. 1. Петербург, 1903. С. 1181.

¹²¹НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 287. Арк. 280—280 адв.; Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522— 1530): 4-oji Teismij knyga. P. 298—301; Lietuvos Metrika. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymij knyga. P. 105—106; Lietuvos Metrika. Kn. 19 (1535—1537): Uzrasymij knyga 19 / Parenge D.Vilimas. Vilnius, 2009. P. 154—155; Лазутка C., Валнконнте 14., Кмркене Г., Карпавмчене Я. Введенне // Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismi; knyga. P. CXXII.

¹²² Беларускі архіў. T. 2: (XV—XVI). Менск, 1928. С. 117—118; Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 5. Lipsk, 1841. S. 227.

Пасля атрымання пасагу жанчына ўжо не магла прэтэндаваць на іншую маёмасць. Жонка Якуба Яцковіча Ганна абвінавачвала пляменнікаў Курылу і Сеньку Туровічаў у тым, што забралі з яе валодання сёлы. Пры разглядзе справы выявілася, што яна атрымала пасаг, таму не мела права на нерухомасць (1517). Барташовая Ганна прэтэндавала як на выправу на маёнтак Каростны, якім валодаў яе пляменнік Ян Пятровіч. Аднак аказалася, што маці выдзеліла пасаг жанчыне, а Ян даўно з’яўляецца ўладальнікам маёмасці. Прысуд быў на карысць пляменніка (1509)¹²³.

Мелі месца выпадкі, калі жанчыны карысталіся сітуацыяй, каб атрымаць выправу другі раз, і прад’яўлялі маёмасныя прэтэнзіі да сваякоў. Святар царквы Св. Ільі з Пыры (Гарадзенскі павет) Іван падаў скаргу на цесця Пашку Манойлавіча, гарадзенскага баярына, за нявыплату пасагу дачцэ Зіновіі і нявыдачу спадчыны па яе маці Настассі (1555). Пры разглядзе справы высветлілася, што пасаг быў выдадзены, як і частка мацярызны, нават быў квіт ад святара. Але дакументы ў П. Манойлавіча былі скрадзеныя, пра што сведчыў яго запіс у гарадзенскіх замкавых кнігах. Да таго ж тут спрацавала права даўніны, бо ад моманту шлюбу прайшло больш як 10 год, і ўвесь гэты час зяць маўчаў¹²⁴.

Атрымаўшы пасагі, Людміла і Настасся Талочынскія патрабавалі зноў выправу ўжо ад жонкі іх брата Васіля — Марыны Багданаўны Жаслаўскай. Пасля падзелу спадчыны брата (1549) сёстры ў 1551 г. падалі скаргу на яго жонку. Справа разглядалася перад вялікім князем літоўскім, і Жаслаўскую вызвалілі ад абвінавачвання. У 1555 г. працэс аднавіўся¹²⁵. Важную ролю ў вырашэнні гэтай праблемы адыграў другі муж М. Жаслаўскай — Іван Гарнастай, падскарбі ВКЛ. Ён напісаў ліст да вялікага князя. 3 веданнем заканадаўства і звычаяў аргументаваў, што яго жонка не мае абавязкаў адносна сясцёр [гл. дадатак 11], Падскарбі згадаў, што абедзве былі двойчы замужам і атрымалі ад бацькі і брата выправу. Няма такога звычаю, каб жонка брата выдавала замуж яго сясцёр, калі яны трэці раз захочуць выйсці замуж. Акрамя таго, пасля В. Талочынскага не засталося вялікіх багаццяў. Марына

¹²³РІ4Б. Т. 20. Лмтовская метрмка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 467—469, 612—613.

¹²⁴ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Вяльна, 1890. С. 399—401;

Владнммрскнй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 62.

¹²⁵ Wolff J. Kniaziowie. S. 537—540.

пахавала яго за свой кошт. За пасаг шляхцянцы было запісанае вена, якое належала толькі ёй. Пра адсутнасць багаццяў у В. Талочынскага сведчыць той факт, што ён пазычаў у жонкі грошы. Падскарбі згадаў, што сёстры раней судзіліся з бацькам і братам. Яшчэ ён апеляваў да даўніны: прайшло шмат год з моманту іх шлюбаў. У канцы было дапісана, што справа вырашылася на карысць М. Жаслаўскай¹²⁶.

3 аповеду гарадзенскага земскага суддзі Льва Сапегі стала вядома, што ён разам з братам Мікалаем Сапегам, кухмістрам ВКЛ, і з дазволу маці Адрынні Яшкоўны Быстрэйскай выдаў замуж родную сястру Багдану Міхайлаўну Сапяжанку ў 1593 г. (1594), Яна атрымала пасаг у адпаведнасці з тастаментам іх бацькі з ¹4 маёмасці 300 коп літоўскіх грошаў. Да таго маці дадала 150 коп са сваёй маёмасці Немерава ў Аршанскам павеце. За пасаг муж Варапай адпісаў вена на Дужынічах у Аршанскім павеце і Паніжаны ў Віленскім ваяводстве (600 коп) і выдаў адпаведны ліст, замацаваны пячаткамі і подпісамі. А сястра 27 чэрвеня 1594 г. падала скаргу пра нявыплату пасагу, што не адпавядала рэчаіснасці¹²⁷.

Прыведзеныя справы паказваюць, што пасаг нярэдка выступаў прадметам спрэчак. Хоць у Статутах было прапісана, што шляхцянак павінныя былі выдаваць замуж з пасагам, гэта не азначала, што сваякі былі гатовыя развітацца з іх часткай маёмасці. Найбольш часта ўзнікалі канфлікты з братамі, якія станавіліся спадчыннікамі пасля смерці бацькі. Але ў такіх сітуацыях суд выступаў на баку жанчыны і выносіў рашэнне на яе карысць. Пры гэтым у прысудах адзначалася, што пасаг вылучаўся з % бацькоўскай маёмасці. Аднак былі выпадкі, калі шляхцянкі, атрымаўшы пасаг, спрабавалі атрымаць ад сваякоў дадатковую маёмасць. Хоць пасаг мусіў быць аднолькавы для ўсіх дачок, на практыцы гэта выконвалася не заўсёды. Пасаг шляхцянкі, якая памерла бяздзетнай, вяртаўся ў бацькоўскую сям’ю. Судовая практыка сведчыць, што нормы права ўведзеныя Статутамі 1529, 1566, 1588 гг., з’яўляліся асновай пры вынясенні прысуду. Пры неабходнасці суддзі маглі звярнуцца да звычаёвага права.

¹²⁶Гэты дакумент захоўваецца ў архіве Гарнастаеў. Ліст пісаўся ў двух экзэмплярах: адзін праз Паўла Астравіцкага пайшоў да вялікага князя літоўскага, а другі застаўся ў I. Гарнастая. AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295. K. 288,299—304.

^І27НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Cnp. 13. Арк. 451—451 адв.

Пасагавы рэестр

На пачатак XVI ст. ужо склаўся звычай выдаваць пасаг у рухомых рэчах¹²⁸. 3 гэтага часу паступова пашыраецца практыка складання спісу рэчаў пры замужжы шляхцянак. Яго змест рэгуляваўся звычаёвым правам. Hi ў адным з артыкулаў Статутаў ВКЛ 1529, 1566,1588 гг. не агаворваўся пасагавы рэестр як дакумент, таксама як і падрабязны склад пасагу: які адсотак прыходзіўся ў ім на грошы, а які — на рухомыя рэчы; не былі ўсталяваныя працэнтныя суадносіны на каштоўнасці, вопратку, бялізну. Як правіла, пасаг складаўся з грошай і рухомых рэчаў, нявольнай чэлядзі¹²⁹. Паводле заканадаўства не патрабавалася актыкацыя пасагавага рэестра ў судовыя кнігі, што паўплывала на колькасць дакументаў, якія захаваліся да нашых дзён.

Пасагавы рэестр уваходзіў у пералік дакументаў, неабходных для заключэння шляхецкага шлюбу. Ён быў прызначаны для прыватнага карыстання. Звычайна складаўся ў адным ці двух экзэмплярах: першы пакідаўся ў сям’і дзяўчыны, а другі аддаваўся яе мужу.

Фармуляр пасагавага рэестра сфарміраваўся пад уплывам звычаю і традыцый, ён не бьгў строга аднастайным. Дакумент пачынаўся з тытула, дзе адзначалася, хто і каму выдаў пасаг, пазначалася дата. Аднак часам прыводзілася няпоўная інфармацыя, напрыклад, без даты, указання асобаў, якія выдавалі замуж, Mar­no адсутнічаць імя дачкі. У рэестры былі наступныя раздзелы: упрыгожванні, серабро, вопратка, пасцельная бялізна. Але іх наяўнасць была неабавязковай. Часам дадаваліся такія рэчы, як скрыні, люстэркі, шафы, ложкі. Па сутнасці, гэта былі рэчы, неабходныя для жыцця жанчыны¹³⁰. Звычайна побач з кожным найменнем прыводзіўся яго кошт, а ў кожнай катэгорыі — падсумаванне. Калі нейкае найменне не ўваходзіла ў пасаг, то гэта занатоўвалася побач. Чым больш заможнай была сям’я, тым больш дарагіх рэчаў было ў спісе. Напрыканцы дакумента адзначалася агульная сума пасагу, якая складалася з кошту рэчаў і грашовай сумы. Подпісы пад рэестрам маглі паставіць асобы, якія

¹²⁸ Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): б-oji Teismi} knyga. P. 104.

¹²⁹ Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494— 1506): Uzrasymtj knyga 6. P. 260—261; Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528—1547): 6-ojiTeismtj knyga. P. 247; Lietuvos Metrika. Kn. 14 (1524—1529): Uzrasymij knyga 14. P. 184—185.

¹³⁰ Popiolek B. Kobiecy swiat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnosci^ kobiet z kr^gow szlacheckich. Krakow, 2003. S. 216—217.

выдавалі замуж дзяўчыну, ці асобы, якія атрымалі пасаг — муж і жонка, ці проста сведкі¹³¹.

Для збору выправы патрабаваліся грошы і час. Неабходна было купіць ці замовіць рэчы. У асноўным гэта рабілася ў такіх цэнтрах рамяства і гандлю, як Вільня, Гародня, Берасце, Магілёў, Полацак, Слуцк і іншых населеных пунктах, дзе можна было набыць як рэчы мясцовых майстроў, так і прывезеныя з-за мяжы. У гандлёвых радах куплялі люстэркі, вопратку, бялізну, розныя тканіны (саматканую, замежную — шоўк, аксаміт, кітайка¹³² і інш.), скуры і іншыя неабходныя для пасагу рэчы¹³³.

Напрыклад, пры падрыхтоўцы да шлюбу Тэрэзы Шэметаўны, дачкі полацкага падстолія Астафея Шэмета, яе апякун Аляксандр Гілары Палубінскі, маршалак ВКЛ, закупаў тканіны, карункі і іншыя рэчы ў Вільні і Варшаве¹³⁴. А ў пасагавым рэестры Ружы Слізнеўны было адзначана, што шнуроўку¹³⁵ і фартух набылі ў Вільні (1703)¹³⁶.

He ўсе рэчы купляліся ў крамах. Ювелірныя вырабы, вопратка, намёты для ложка¹³⁷, ложкі звычайна замаўляліся ў мяс-

¹³¹ НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 51, 98; Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 316, 320; AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 121. К. 23—25; AG AD. AR. Dz. XI. Sygn. 30; ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Cnp. 51. Арк. 79—80 адв.; Ф. 1040. Bon. 1. Спр. 187; Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1450. Арк. 49—50.

¹³² Кітайка — від шаўковай тканіны, які быў вельмі распаўсюджаны ў штодзённым ужытку. Яе прывозілі з Турцыі. У другой палове XVIII ст. выраблялі ў Гародні. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domöw mieszczanskich w Polsce w drugiej potowie XVI i wXVII wieku. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk 1974. S. 134; Turnau I. Slownik ubiorow. S. 87.

¹³³ Беларускі архіў. T. 1. Мінск, 1927. С. 114—122; Копысскнй 3. Экономнческое развнтне городов Белорусснн (XVI—XVII). Ммнск, 1966. С. 145—194; Грлцкевлч А. Частновладельческме города Белорусслл в XVI—XVIII вв. Млнск, 1975. С. 124—147; Kiaupa Z. Miasto 11 Kultura Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Krakow, 2006. S. 355—370; Laumenskaite E. Handel II Kultura Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Krakow, 2006. S. 226—240; Бялявіна B.M., Ракава Л. B. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 214—215; Барвенава Г.А. Тэкстыль Сярэднявечча на землях Беларусі. Мінск, 2008. С. 116—129, 136—179.

¹³⁴ AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 318. К. 20—27.

¹³⁵ Шнуроўка — жаночы кафтанік са шнуроўкай і гарсэтнымі металічнымі пласцінамі. Яе насілі пад спадніцы і сукенкі. Шнуроўку выраблялі з атласу, табіну, адамашкі, аксаміту, аздаблялі рознымі карункамі. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domow mieszczanskich. S. 177—179; Молчанова Л. Очеркл матернальной культуры белорусов XVI—XVIII вв. Млнск, 1981. С. 72.

^13бНГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 98.

¹³⁷ Намёт для ложка звычайна шыўся з дарагой тканіны і аздабляўся карункамі, стужкамі і інш. Ён цалкам закрываў ложак.

цовых майстроў. Варта адзначыць, што ў ВКЛ рамяство ў XVI— XVII стст. было дастаткова развітае. Беларускія майстры ўмелі вырабляць сапраўдныя мастацкія творы, бо да іх прад’яўляліся вельмі высокія патрабаванні¹³⁸. Пра прафесійны ўзровень беларускіх рамеснікаў сведчаць прэстыжныя замовы, якія яны выконвалі ў Маскве, калі былі вывезеныя ў палон падчас вайны 1654—1667 гг.¹³⁹

Хоць існаваў імпарт ювелірных вырабаў¹⁴⁰, шляхта таксама звярталася да мясцовых ювеліраў. Каштоўныя рэчы падкрэслівалі статус і заможнасць. Мясцовыя і замежныя майстры працавалі ва ўсіх буйных гарадах ВКЛ (Вільні, Полацку, Гародні, Берасці і інш.). Як і прадстаўнікі іншых прафесій, яны былі арганізаваныя ў цэхі¹⁴¹.

Такія вырабы, як ланцужкі, пярсцёнкі, бранзалеты і інш., за перыяд XVI—XVII стст. захаваліся ў невялікай колькасці, бо гістарычныя абставіны не спрыялі таму, каб яны дайшлі да нас¹⁴².

¹³⁸Копысскмй 3. Экономмческое развмтае. С. 96—97.

¹³⁹ Сярод палонных майстроў былі рэзчыкі па дрэве, ювеліры, токары, слесары, сталяры і інш. Імі былі зробленыя іканастасы ў Пакроўскай царкве ў Ізмайлаве, Новадзявочым і Данскім манастырах, царкве Св. Пятра і Паўла ў Крамлі. Яны выразалі шахматы, выраблялі крэслы, скрыні і ініпыя рэчы для царскага палаца, зрабілі шафу для царэўны Кацярыны Аляксееўны, пашылі чаравікі для царэўны Соф’і Аляксееўны. Абецедарскяй Л.С. Белоруссмя н Россмя. Очеркм русско-белорусскмх связей второй половнны XVI—XVII в. Ммнск, 1978. С. 208—253; Русско-белорусскме связм во второй половнне XVII в. (1667—1686 гг.). Сборнмк документов. Ммнск, 1972. С. 62—63, 72—75, 109, 156, 278—279, 290—291, 308—309, 322—324, 328, 345. Праца Л.С. Абэцэдарскага вельмі тэндэнцыйная і цалкам адпавядае духу савецкай эпохі. Ён падкрэсліваў, што беларусы добраахвотна апынуліся на тэрыторыі Расіі. Канечне, гэта супярэчыць фактам і сучасным даследаванням пра вайну 1654— 1667 гг. Аднак праца і зборнік дакументаў утрымліваюць цікавую інфармацыю пра побыт беларусаў у палоне. Гл. працы па вайне: Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654— 1667. Мінск, 1995; Wilczewski W. Spustoszenia wojenne w dekanacie slonimskim w czase najscia moskiewskiego w polowie XVII wieku // Nasza Przesziosc. 2000. T. 94. S. 245—298; Гардзееў М.Ю. «Под час небеспеченства од Москвы...». С. 202—221 і інш.

’“Szamek J. Polskie ziotnictwo. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1988. S. 92— 93,151—153.

¹⁴¹ Максммова Э.С. Ювелнрное мскусство Полоцка XVI—XVIII вв. II К 1125-летмю Полоцка. Конференцня «Нсторня п археологня Полоцка н Полоцкой землл». Полоцк, 1987. С. 33—34; Szamek J. Polskie ziotnictwo. S. 84—85, 92—93, 104—105, 126—127, 150—151; Vitkauskiene B. Ziotnictwo wilenskie: ludzi i dzieia: XV— XVIII wiek. Warszawa, 2006. S. 67—147, 149; Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. Гародня; Вроцлаў, 2008. С. 296—297; Цітоў А. Златнічыя цэнтры Беларусі (ад даўніх часоў — да пачатку XX ст.) // Архіварыус. 2009. Вып. 7. С. 205—220.

¹⁴² У калекцыях беларускіх музеяў у асноўным зберагаюцца напрастольныя крыжы, шаты, абклады да кніг і іншыя рэчы з унутранага ўбрання цэркваў і касцёлаў.

Як выглядалі тагачасныя ювелірныя вырабы, можна меркаваць па калекцыях вялікіх князёў літоўскіх і іх жонак¹⁴³. Пры іх дварах працавалі вядомыя ювеліры¹⁴⁴. Выгляд упрыгожванняў адлюстраваны ў жаночых партрэтах¹⁴⁵. Яны сведчаць пра высокае прафесійнае майстэрства ювеліраў. Акрамя ювеліраў, была неабходнасць і ў розных прафесіях, звязаных з шыццём, са скураной і футравай вытворчасцю, патрабаваліся сталяры, скрыннікі¹⁴⁶.

Інфармацыя пра рэчы, прадстаўленая ў пасагавым рэестры, не заўсёды дазваляе дакладна сказаць, дзе і ў каго яны былі набытыя, у якога майстра замоўленыя. Можна толькі выказаць меркаванне, што шляхце найбольш зручна было набываць неабходныя рэчы ў населеных пунктах, блізкіх да яе маёнткаў. Але таксама маглі адмыслова паехаць у Вільню ці нават Кракаў і Варшаву.

Як ішла падрыхтоўка да вяселля, дазваляе ўявіць спіс выдаткаў на Тэрэзу Шэметаўну [гл. дадатак 12]. Для кампенсацыі выдаткаў апякун А. Палубінскі склаў рэестр для братоў шляхцянкі Міхаіла і Яна. Мужам Тэрэзы стаў Мельхар Казімір Дунін Глушынскі (?—1686?), засельскі староста, смаленскі войскі, ваўкавыскі харужы¹⁴⁷. У розныя гады (1667, 1669, 1670) закупаліся разнастайныя тканіны (гарус, табін¹⁴⁸, кітайка, саржа, шоўк, лён, аксаміт), а таксама карункі, стужкі і іншыя рэчы. Усё гэта прызначалася для шыцця вопраткі і намёта на ложак. Спецыяльна на вяселле было набытае ўбранне за 500 злотых. На змовіны і вяселле пайшло 1 700 злотых. Агульныя выдаткі склалі 5 800 злотых¹⁴⁹.

---------------- (гл. папярэднюю старонку)

Варатнікова А. Мастацкая апрацоўка металу II Музей старажытнабеларускай культуры. Альбом. Мінск, 2004. С. 177—196.

¹⁴³ Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonow i Wazöw. Lublin, 2006. S. 93—97,212—264.

¹⁴⁴ Vitkauskiene B. Zlotnictwo wileriskie: ludzi i dzieta: XV—XVIII wiek. Warszawa, 2006. S. 148—200.

¹⁴⁵ Уяўленне пра тагачасныя ўпрыгожванні даюць партрэты Грызельды Вадынскай, Альжбеты Зафеі Радзівілаўны і ініпых асоб.

¹⁴⁶КопысскнйЗ.Экономмческоеразвмтне.С.79—80;ГрмцкевячА.Частновладелческне города. С. 65—73; Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. С. 289,290,299.

¹⁴⁷ Niesecki К. Herbarz Polski. Т. 8. Lipsk, 1841. S. 619; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 4. Warszawa, 1907. S. 204; Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewödztwo smolenskie XIV—XVIII wiek / Pod red. A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 221, 355.

¹⁴⁸ Табін — адзін з відаў дарагога шоўку, які прывозіўся з Венецыі і Нідэрландаў. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domow mieszczanskich. S. 123,132.

¹⁴⁹AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 318. K. 20—27.

Спіс пасагавых рэчаў утрымліваецца ва ўскосных крыніцах (судовых скаргах, вяноўных запісах) ці непасрэдна ў пасагавых рэестрах. За XVI ст. спісы сустракаюцца часцей у першай групе дакументаў. У судовай справе з-за пасагу паміж Багданай Аляксандраўнай Кінбутовіч, жонкай Янушка Пятковіча, і яе маці Святохнай Аляксандравай і братам Міхаілам адзначана, што апошнія далі ліст, у якім абавязаліся выплаціць пасаг (1518). Ён складаўся з 70 коп літоўскіх грошаў і рухомых рэчаў: футраў¹⁵⁰, плашчоў, кажухоў, вазоў, вазніц, перлаў. Канечне, пералічаныя былі не ўсё рэчы, але справа паказвае наяўнасць рэестра і склад пасагу¹⁵¹. У вяноўным запісе А. Хадкевіча адзначалася, што яго жонка Васіліса Іванаўна ўнесла пасаг у выглядзе «перел, камене дорогое, золота й серебра u грошй шйрекйх н шапть коштовных» (1513)¹⁵².

Пётр Багданавіч Загароўскі ў лісце занатаваў рухомыя рэчы на суму 400 коп літоўскіх грошаў, якія атрымаў ад маці нявесты Ганны Дэспатаўны і яе брата Дзмітрыя Фёдаравіча Сангушкавіча зажонкай Фядорай (1550). У ім згадваліся сярэбраныя рэчы (раструханы, міскі, лыжкі і інш.), упрыгожванні (тканкі, ланцужкі, перлы і інш.), шаты і інш.¹⁵³

Пра пасаг гарадзенскай баярыні Жданы, жонкі Сенькі Амельяна, вядома са скаргі на Ганну Габяцянку, жонку Жданінага брата Яско, які не выдаў сястры выправу (1555). Гэта стала прычынай нежадання Сенькі жыць са Жданай. Ганна напачатку сцвярджала, што пасаг быў атрыманы Жданай. Але ліст Яско сведчыў пра адваротную сітуацыю. У выніку яна абавязалася выдаць пасаг, які складаўся з сукні, каровы, 4 авечак, 2 гусей і 2 свіней¹⁵⁴.

Наступная справа сведчыць, што некаторыя бацькі складалі пасагавы рэестр яшчэ да шлюбу дачкі. Князь Юрый Алелькавіч Слуцкі перад смерцю напісаў не толькі тастамент, але і спіс

¹⁵⁰ футрам у дакументах называецца шуба ці шубка, распаўсюджаная верхняя вопратка. Выраблялася са скур розных жывёл — собаля, рысі, куніцы і інш. Верх пакрываўся адамашкам, аксамітам і інш. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 216.

¹⁵¹РМБ. Т. 20. Лнтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 1207—1209.

¹⁵² Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 2. Спр. 39.

¹⁵’Archiwum XX. Sanguszköw w Siawucie. T. 6. 1549—1577. Lwow, 1910. S. 2—3.

¹⁵⁴ ABAK. T. 17. Акты Гродненского гродского суда. Вмльна, 1890. С. 398—399; Владнмнрскмй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 61—62.

рэчаў на суму 30 000 злотых, якія павінныя былі выдаць дачцэ Зафеі ў якасці выправы. Паводле бацькоўскага тастамента, быў вылучаны пасаг на суму 3 500 коп літоўскіх грошаў. Зафея з мужам, крайчым ВКЛ Юрыем Хадкевічам, падала скаргу на братоў Юрыя і Сямёна па прычыне іх нежадання паказаць дакумент. Адгаворваючыся сваім непаўналеццем на час напісання дакумента, браты сцвярджалі, што не ведаюць пра рэестр. Праз сведак сужэнцы даказалі існаванне дакумента, але на судзе вызвалілі братоў ад позвы (1558)¹⁵⁵.

Ян Грынькевіч Вастравух у сваім вяноўным запісе пералічыў найменні з выправы жонкі Ганны, дачкі дворнага харужага Грыгорыя Астаф’евіча Рагозы (1562): адамашкавыя футры — 3, саяны — 4, сукенка на кожны дзень, сярэбраны пояс, сярэбраныя лыжкі — 3, каўнер з перлаў, вянок з перлаў, тканіцы з перламі — 2, чапцы, кашуля з золатам¹⁵⁶, фартухі, абрусы, ручнік, паласы, пасцельная бялізна, коўдра, тры чалавекі чэлядзі і чалядніца [гл. дадатак 8]¹⁵⁷. Тут згадваюцца тыповыя рэчы, якія ўваходзілі ў склад пасагу, — жаночыя ўпрыгожванні, вопратка, пасцельная бялізна, чэлядзь. Уключэнне прыслугі ў спіс было звычайнай з’явай у той час.

Гендрута Войцехаўна ў судовай скарзе на пасынка Юрыя Амбражэевіча з прычыны выгнання з дому адзначыла, што ён пакінуў у сябе яе пасаг (1585): блакітную шубку люнскага сукна¹⁵⁸ (4 капы літоўскіх грошаў), блакітны саян люнскага сукна (3 капы), аксамітную шапку (70 грошаў), пазалочаны сярэбраны пярсцёнак (15 грошаў), мужчынскія тонкія кашулі — 12, жаночыя кашулі — 8, наметкі¹⁵⁹ — 6, чапцы — 6, тонкае палатно — 30 локцяў, самаробнае сукно — 20 локцяў, прасціны — 2, вала, коз — 8, дойных кароў — 2, авечак — 6, свіней — 4¹⁶⁰. У гэтым спісе адзначаныя замежная і саматканая тканіны. Змест пасагу — тыповы.

^l55Lietuvos Metrika (1555—1558). 37-oji Teismq bylq knyga. P. 113—114,167—168.

^1Э< Кашулі з доўгімі рукавамі, аздобленыя карункамі, насілі пад сукенкі ці спадніцы. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 113.

¹⁵⁷НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 555—558.

¹⁵⁸ Люнскае сукно (фалендуш) — сукно сярэдняга гатунку, якое выраблялася ў Англіі, Галандыі, Італіі. Turnau I. Slownik ubiorow. S. 52.

¹⁵⁹ Наметка (намітка, плат, убрус, завівала і інш.) — галаўны ўбор замужняй жанчыны. Turnau I. Slownik ubioröw. S. 192; Бялявіна B.M., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 21,272—275.

¹⁶⁰ Акты Вкленской археографмческой коммсснм. Т. 26. Акты Упнтского гродского суда. Внльна, 1899. С. 97.

У вяноўным запісе Івана Навумавіча Сцяцковіча жонцы Галене Паўлаўне Кудрыцкай пры забеспячэнні вена (81 капа і 42 грошы) на трацінах маёнткаў Свіслач і Котра адзначана, што ўзяў за жонкай пасаг гатовымі грашыма, рухомасцю (быдлам, шатамі, вырабамі з медзі і волава): «А мяновйте готовых грошей взял есмй десеть коп грошей лйтовскйх, тйаньку пер-ьловую золотую с перлг взяяь есмй в слуномь шацунку в шестй копах грошей лйтовскйх а в ыншой маетностй яко се вышей поменйло в шатах, в цын, медзн, в быдле, в речахрухомых то все досыть слушным шацунком обраховавшы чынйть всег(о) сумою кот сорок-ь девять грошей сорокь два лйчбы лйтовское» (1594)¹⁶¹. Пасаг Галены быў небагатым. Самая каштоўная ювелірная рэч была вылучаная асобна.

Для параўнання адзначым, што даваць пасагі дочкам не было прэрагатывай шляхты. У скарзе гаспадарскага каваля Мікалая Яновіча на зяця гаспадарскага баярына, Марціна Пашкевіча з прычыны знікнення дачкі адзначана, што яе пасаг склалі: тры сукні (сіняя, брунатная, зялёная), жаночыя сярмягі — 2, кажух, мужчынскія і жаночыя сарочкі — 10, прасціны — 2, наметкі — 10, ручнікі — 7, шаўковыя каўняры¹⁶² — 2, простыя чапцы — 10, дзяругі — 3, пасцель (пярынка, падушкі — 2), абрусы — 2 (вялікі і малы), жаночая шапка з куніцы, каровы — 3, бычок, цяля, сядло, прасціны — 3 (1539)¹⁶³. Выправу атрымлівалі і мяшчанкі¹⁶⁴.

Саміх пасагавых рэестраў было намі выяўлена не так многа. Яны вартыя падрабязнага апісання, бо выдатна ілюструюць не толькі вясельныя традыцыі, але і свет жаночых рэчаў.

Шлюбныя дачыненні даволі добра прадстаўленыя ў родзе Радзівілаў. Сярод ранейшых рэестраў — тыя, якія былі складзеныя пры шлюбе дачок гетмана ВКЛ і гарадзенскага старосты Юрыя Мікалаевіча Радзівіла (?—1541) — Барбары (1536) і Ганны (1549), калі першая выходзіла замуж за Станіслава Гаштольда, а другая — за Станіслава Кішку. У іх пералічваецца серабро, кляйноты¹⁶⁵, шаты і інш., падаюцца апісанні рэчаў, кошты¹⁶⁶.

¹⁶¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 228 адв.—230 адв.

¹⁶² Каўняры былі асобным элементам вопраткі, часта аздабляліся карункамі. Бялявіна В.М. Ракава П. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 15.

¹⁶³ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Вмльна, 1874. С. 84—85.

¹⁶⁴AGAD. AR. Dz. XVIII. Sygn. 313. K. 3—4; НГАБ. Ф. 1761. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 3.

¹⁶⁵ Кляйноты — ювелірныя ўпрыгожванні.

^,66НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 297. Арк. 12; AGAD. Dz. XI. Sygn. 18. К. 7—21,29—45.

Пасагавы рэестр Альжбеты Радзівілаўны. Шлюб дачкі падканцлера ВКЛ і гетмана ВКЛ Крыштафа Радзівіла Перуна Альжбеты Рад зівілаўны і Л ьва Сапегі, канцлера ВКЛ, прадстаўлены ў дакументах даволі падрабязна. Захаваліся спіс падарункаў на вяселле, пасагавы рэестр, квіт пра атрыманне пасагу, вяноўны запіс. У вяноўным запісе адзначалася сума пасагу ў грошах — 9 918 коп літоўскіх грошаў — і ў рэчах — 6 074 і 23 грошы, усяго — 16 000. Вена і прывенак склалі 30 760 коп і 36 грошаў і былі запісаныя на Ласосіне, Косаве, Белавічах і Ружанах 19 чэрвеня 1599 г. Пасагавы рэестр не мае даты [гл. дадатак 13], На падставе іншых, датычных у дакументаў шлюб, яго можна датаваць чэрвенем 1599 г.¹⁶⁷

У пасаг уваходзілі дарагія і каштоўныя рэчы. Упрыгожванні і вопратка апісаныя даволі падрабязна. Асобную частку складаюць каштоўнасці — 9 найменняў на суму 4 165 злотых: двухгаловы арол з мячом — самы дарагі — 730 злотых, панна на аленевых рагах, упрыгожванне ў выглядзе гербаў, упрыгожванне з анёламі, упрыгожанне ў выглядзе крыжа, упрыгожванне з гербам «Пагоня», канак¹⁶⁸, бранзалет. Усе яны былі багата аздобленыя дыяментамі, рубінамі, смарагдамі і ўсходнімі перламі. Сярод іх былі не толькі каштоўнасці з асабістым гербам, але і з дзяржаўным. Далей апісаныя гузікі для прышпільвання галаўных убораў з дыяментамі, сапфірамі на 1 338, 28 злотых. Было 8 ланцугоў з дыяментамі і рубінамі. Самы дарагі і вялікі каштаваў 2 800 злотых. Але агульная сума заніжаная: у дакуменце — 4 338,18 злотых, а пры пераліку аказалася 4388,18. Было пададзена на 50 злотых менш, магчыма, гэта апіска — замест 8 напісана 3. У агульнай суме за каштоўнасці гэтыя 50 злотых таксама не ўлічаныя. Перлаў пералічана на 741,1 злотых (тканкі, брамка на чорным аксаміце і інш.). Срэбныя рэчы былі наступныя: міскі, талеркі, лыжкі, жбан для мыцця рук, серабро для гербаў. Іх кошт складаў 1 521,04 'А злотых¹⁶⁹.

Кошт кожнай шаты складаўся з сумы за тканіну і аздобу¹⁷⁰, пры неабходнасці і за пашыў. На падставе гэтых звестак мож-

¹⁶⁷ AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 30.

¹⁶⁸ Канак — нашыйнае ювелірнае ўпрыгожванне. Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 479.

¹⁶⁹ Ibid. K. 4—7.

¹⁷⁰ Пра аздобу тканіны гл.: Барвенава Г.А. Тэкстыль Сярэднявечча на землях Беларусі.

С. 206—218.

на дакладна сцвярджаць, што ўся вопратка для выправы была новая і спецыяльна пашытая для Альжбеты. Кошт некаторых адзінак завышаны: пазначаная агульная сума — 2 670,16 У2, а рэальная — 2 409,09 У2. Складальнік рэестра ці памыліўся, ці скраў для сябе. Самая дарагая шата была з аксаміту, які каштаваў 30 злотых за локаць. На яе пайшло 22,5 локця, што склала 557,15 злотых. Разам з собалямі¹⁷¹ (188), патрэбамі і працай (27) пайшло 772,15 злотых, у дакуменце — 882, 15. Расход тканіны на шаты быў даволі вялікі — ад 16 локцяў да 30. Яны шыліся з аксаміту, атласу, шоўку чырвонага, зялёнага, цялеснага, чорнага, серабрыстага, залатога колераў. Тут згадваецца імпартная тканіна, якая каштавала ад 1,51 злотых да 30 за локаць. Верхняя вопратка падшывалася собалямі, рысямі. Пашыў аднаго ўбора каштаваў ад 5,23 злотых да 27. Кошт адной шаты быў такі, што не кожная шляхцянка мела пасаг на такую суму. 3 верхняй вопраткі занатаваны сабаліная шубка з атласным верхам, белая шубка, чорны аксамітны плашч. Спіс заканчваецца паненскімі шатамі з атласу і аксаміту¹⁷².

Гэты пасагавы рэестр, канечне, адрозніваецца ад іншых багаццем і разнастайнасцю рэчаў. Яго нельга паставіць no634 з адпаведнымі дакументамі сярэдняй ці дробнай шляхты. Радзівілы сур’ёзна падыходзілі да спраў шлюбу. Пасаг Альжбеты адпавядае статусу і заможнасці: шыкоўная вопратка спалучаецца з прэзентабельнымі ўпрыгожваннямі.

Пасагавы рэестр Настассі Адамовічаўны. Настассю Аляксандраўну Адамовічаўну выдаў замуж дзядзька Фёдар Адамовіч за Крыштафа Пятровіча Калупайлу. У тым жа годзе Настасся разам з мужам прадала маёмасць у Ваўкавыскім павеце Ф. Адамовічу¹⁷³.

Пасагавы рэестр быў складзены 18 мая 1614 г. [гл. дадатак 14], Яго падпісалі сведкі — Раман Адамовіч і Мікалай Цывінскі. Значыць, пасаг перадаваўся па спісе і ў прысутнасці іншых людзей. Дакумент невялікі, але ўяўляе цікавасць, напісаны на старабеларускай мове. Рэчы ў ім пералічаныя на суму 17 коп літоўскіх грошаў і 43 грошы. Акрамя таго, былі і іншыя рэчы,

¹⁷¹ Собалі былі самым дарагім футрам у той час. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 215.

¹⁷²AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 30. K. 7—10.

¹⁷³ Адамовічы паходзілі з Ваўкавыскага павета. НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 330.

не ўключаныя ў падсумаванне. Спіс утрымліваў 16 найменняў. 3 упрыгожванняў згадваецца толькі сярэбраны пярсцёнак з пазалотай. 3 вопраткі пералічаныя мухаяравы¹⁷⁴ летнік¹⁷⁵, аксамітная шапка, чорныя шаўковыя чапцы — 4, каленскія¹⁷⁶ кашулі — 6, кужэльныя¹⁷⁷ кашулі — 4, кужэльныя наметкі — 4, кажух. Адзення было няшмат, у асноўным з таннай і даступнай тканіны — мухаяр, лён, некаторыя рэчы з шоўку і аксаміту. Самая дарагая вопратка — летнік і шапка. У спіс былі ўключаныя абрусы, ручнікі, пасцель, прасціна, вол, каза і казляняты, свінні, авечкі і ягня¹⁷⁸.

Пасагавы рэестр Ганны Адамовічаўны. Ганна паходзіла з сям’і Фёдара Адамовіча і Ганны Ванькевічаўны, дачкі менскага вознага Стэфана. Яе бацькі пажаніліся да 1576 г. Фёдар пазычыў у жонкі грошы, частку вярнуў у 1576 г. У 1616 г. ён ужо не быў жывы, бо яго сыны Андрэй і Марцін атрымалі па ім спадчыну¹⁷⁹. На 1616 г. Андрэй Адамовіч быў жанаты з Зафеяй Краеўскай. У іх нарадзіліся дзеці — Ян, Кацярына, Марыся, Ева. Тастамент Андрэй склаў у 1650, а памёр у 1651 г.¹⁸⁰

Рэестр быў складзены да шлюбу Ганны Адамовічаўны з Юзафам Стоцкім у 1623 г. [гл. дадатак 15]. Замуж выдавалі маці Ганна Стэфанаўна Ванькевічаўна і брат Андрэй. Дакумент падпісалі Юзаф Стоцкі і Андрэёй Адамовіч¹⁸¹.

Сума пасагу ў грошах складала 100 коп літоўскіх грошаў. Пасагавы рэестр быў большы, чым у дваюраднай сястры, але небагаты. Пералік каштоўнасцей быў невялікі: лыжкі — 4 (6 коп літоўскіх грошаў), дыяментавы пярсцёнак, сярэбраны пояс з пазалотай (4 капы), тканка з перламі (8 коп). 3 вопраткі згадваліся летнікі, пашытыя з атласу, кітайкі ці мухаяру, аксамітны плашчык, падшыты рысямі, кароткая чамара¹⁸² з турэцкага мухая-

¹⁷⁴ Мухаяр — лёгкая, тонкая баваўняная тканіна. Turnau I. Stownik ubioröw. S. 115.

¹⁷⁵ Летнік — доўгае плечавое адзенне свабоднага крою. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 120—121.

¹⁷⁶ Каленская тканіна — тонкая ільняная тканіна, якая імпартавалася ў Рэч Паспалітую з Калоніі. Turnau I. Stownik ubioröw. S. 90.

¹⁷⁷ Кужэльная тканіна — ільняная тканіна. Turnau I. Stownik ubiorow. S. 102.

¹⁷⁸ НГАБ y Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 316.

¹⁷⁹Тамсама. Спр. 319, 341.

¹⁸⁰Тамсама. Спр. 310.

¹⁸¹ Тамсама. Спр. 320.

‘“Чамара — доўгая верхняя вопратка, часта падбітая футрам. Turnau I. Stownik ubioröw. S. 41. У дадзеным выпадку чамара была кароткая.

I |M|

14. Пасагавы рэестр Ганны Адамовічаўны, 1623 г.

ру, чамара з фалендушу, шапка, плашч з фалендушу, падшыты рысямі, пакрыццё з кітайкі (m^tlik), наметкі, каленскія кашулі, шаўковыя чэпчыкі, фартухі, шалі, каленскія затычкі¹⁸³. У спіс яшчэ ўваходзіла пасцель з шоўку. Дадаткова, без уліку ў агульны кошт, дзяўчыне далі тканыя абрусы, простыя абрусы, ручнікі, тканыя кашулі, пасцельную бялізну, тканае палатно (30 локцяў), хусткі¹⁸⁴.

Пасагавы рэестр Кацярыны Упошкаўны. Кацярына Улошкаўна была выдадзеная замуж Крысцінай Нонгартаўнай, якая была на той час удавой жамойцкага земскага суддзі Себасцьяна Кенстарта (?—1610)¹⁸⁵. Мужам Кацярыны стаў Самуэль Фёдаравіч Масальскі. На наступны дзень пасля атрымання пасагу ён пазычыў у жонкі 6 000 злотых (1631)¹⁸⁶. Пра сям’ю Кацярыны дакументы не прадстаўляюць інфармацыі. Вядома, што яна была выхаванкай Нонгартаўны, з яе дому пайшла замуж.

Пасагавы рэестр быў складзены 27 лютага 1631 г. [гл. дадатак 16]. Ён утрымліваў дзве часткі: упрыгожванні і вопратка. Усяго на суму 855 коп і 48 грошай, без уліку бранзалетаў, пярсцёнкаў і пояса. Было пералічана 14 упрыгожванняў: KapoHa, 3 ланцужкі, 3 бранзалеты, 2 канакі, 2 пары завушніц, чапец, пояс, 2 пярсцёнкі. Даражэй за ўсё каштавала карона — 400 злотых. У асноўным рэчы былі вырабленыя з золата, а з серабро — пояс; карона і пярсцёнкі былі з рубінамі. Сярод вопраткі пералічаныя: летнікі, сукенка, андарак, кароткая чамара, плашчы і плашчыкі, шапкі. Пашытыя былі з табіну, адамашкі, кітайкі, аксаміту розных колераў: чорнага, вішнёвага, зялёнага, чырвонага, шэрага, аранжавага. Кошт вагаўся адзення ад 6 коп літоўскіх грошаў да 65¹⁸⁷.

На падставе рэестра можна казаць, што Кацярына Улошкаўна атрымала даволі добры пасаг для прадстаўніцы сярэдняй шляхты. У ім былі неабходная вопратка і патрэбны набор кляйнотаў.

¹⁸³ Затычка — частка жаночага ўбрання, верагодна, заслона, чапец, хустка. Turnau 1. Stownik ubiorow. S. 202.

'^мНГАБуГродне. Ф. 1664. Bon. 1.Спр.320.

¹⁸⁵Geysztor A. K^sztort Sebastian 11 Polski Stownik Biograficzny. T. 12. Wroclaw; Warszawa; Krakow, 1966—1967. S. 371—372.

¹⁸⁶ AGAD. AR. Dz. X. Sign. 121. K. 17—19.

¹⁸⁷ Ibid. K. 23—25.

Пасагавы рэестр Тэадоры Мялешкаўны. Тэадора паходзіла з сям’і гарадзенскага падкаморыя Кандрата Мялешкі. Ён памёр у 1626 г. і прызначыў апекунамі жамойцкага старосту Яраша Валовіча, маршалка ВКЛ Крыштафа Весялоўскага і свайго зяця Аляксандра Бухавецкага, які быў жанаты з яго другой дачкой Уршуляй¹⁸⁸. А. Бухавецкі як асноўны апякун выдаў замуж Тэадору¹⁸⁹.

Дакумент складаецца з двух рэестраў [гл. дадатак 17], У адным запісаны вопратка і рэчы, а ў другім — упрыгожванні. Рэестры пазначаныя адной датай — 7 лістапада 1647 г., абодва падпісаныя ўласнаручна Тэадорай Мялешкаўнай. У спіс не былі ўключаныя абрусы, ручнікі, вырабы з цынку і медзі, свойская жывёла. Пра гэта было занатавана на адвароце дакумента. Дакумент мае назву «рэестр рэчаў»¹⁹⁰. Аднак ён быў складзены да шлюбу з ашмянскім стольнікам Аляксандрам Слізнем, які адбыўся 31 жніўня 1648 г.¹⁹¹. Сам рэестр па змесце падобны на пасагавы. На адвароце А. Слізень напісаў, што гэта — рэчы яго жонкі. Таму дакумент можна адносіць да пасагавага рэестра.

Вопратка Тэадоры была наступная: атласныя ці шаўковыя сукні з кабатамі¹⁹², аздобленыя серабром ці золатам, — 5, спадніца¹⁹³, шапка з чорным шоўкам і собалем, атласная аламода¹⁹⁴ з рысямі, атласны каўпачок, рукавы да кашуль, шытыя серабром, золатам ці шоўкам, — 5, наміткі, шытыя шоўкам з серабром ці золатам, — 5, хусткі¹⁹⁵, шытыя шоўкам, — 3, чапцы, аздобленыя шоўкам, — 4, адзенне з бавоўны (хусткі ці спадніцы) — 6, каўняры — 7, паясы з золатам — 2. Да гэтага дадаваліся пасцель, расшытая золатам, серабром, шоўкам і льном, люстэркі — 2, веер,

^18аЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1450. Арк. 1—5.

¹⁸⁹НГАБуГродне. Ф. 1663. Воп. І.Спр. 57. Арк. 1. Пра сям’ю Слізняў гл.: Сліж Н. Сям’я Аляксандра Слізня, ашмянскага стольніка Н Культура Гродзенскага рэгіёна: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа. Зборнік навуковых прац. Гродна, 2003. С. 39—44.

¹⁵⁰ ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1450. Арк. 49—50 адв.

¹⁹¹НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 57. Арк. 1.

¹⁹² Кабат — від кафтану ці курткі. Turnau I. Slownik ubioröw. S. 76; Бялявіна B.M., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 120.

¹⁹³ Спадніца была распаўсюджаная ў ВКЛ ужо з XV ст. Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 115—116.

¹⁹'*Сукня па французскай модзе. Turnau I. Slownik ubioröw. S. 12.

¹⁹⁵ Адну хустку расшывалі турэцкім золатам, на момант складання рэестра праца над ёй толькі пачалася.

камоды — 2. Кошт рэчаў не прыведзены. Але паказальнікам іх добрай якасці з’яўляюцца тканіны і аздобы.

Рэестр каштоўнасцей утрымліваў 13 найменняў: шнуркі перлаў на руку — 2, каронкі з перлаў — 2, шнуры перлаў на шыю — 2, незвязаныя перлы, сярэбраная лыжка з нажом і відэльцамі ў кабуры, сярэбраная іголка з пазалотай, залатыя пярсцёнкі з дыяментамі ці рубінамі — 4, пояс з перлаў (знаходзіўся ў Гародні), залаты бранзалет. Да шлюбнай цырымоніі мелі дачыненне два залатыя заручальныя пярсцёнкі, адзін з іх быў пакрыты эмаллю, сярэбраная любка¹⁹⁶, якая выкарыстоўвалася для зашпільвання галаўнога ўбору нявесты¹⁹⁷. У рэестры згадваецца, што перлы прывезеныя з Усходу.

Пасагавы рэестр Алены Філіповічаўны. Гэты рэестр быў складзены 7 студзеня 1668 г. з нагоды шлюбу Алены Філіповічаўны і Аляксандра Слізня [гл. дадатак 18]. Яго падпісалі маці Раіна Кастравіцкая і айчым Тэадор Валадковіч, менскі земскі пісар¹⁹⁸. Алена была другой жонкай ашмянскага стольніка А. Слізня¹⁹⁹.

Пасаг склаў у грошах 8 333 злотых, у рэчах — 7 013 злотых. Упрыгожванні былі наступныя: залаты ланцужок, залаты бранзалет, бранзалет з дыяментамі, шнурок з перламі, чапец з перламі і рубінамі, рубінавая ружа, завушніцы з рубінамі, пяць пярсцёнкаў з дыяментамі, сярэбраны жбан. Усё разам каштавала 3 065 злотых. Самая дарагая рэч — пярсцёнак з вострым дыяментам за 600 злотых. Адзенне было прадстаўленае атласнымі ці табінавымі шатамі з карункамі — 4, атласнымі і табінавымі сукнямі — 2, аксамітным уборам, спадніцамі — 4, атласнай шнуроўкай, кафтанам, мужчынскімі шапкамі — 2, жаночых шапак — 3, шапачкай з гарнастаем, каптурамі, каўнярамі, муфтай, уборамі пад шаты, рукавамі, рукавіцамі, вэлюмам на твар. Вопратка была пашытая з розных гатункаў шоўку (кітайкі, табіну, ядвабу), атласу, аксаміту, аздобленая разнымі карункамі (залатымі, сярэбранымі). Колеры вопраткі — чорны, апельсінавьі, зялёны, чырвоны, вішнёвы, блакітны. У рэестр былі ўнесеныя пасцельныя рэчы, але некаторыя найменні з-за пашкоджання дакумента страчаныя.

¹⁹⁶ Назва ўзятая з крыніцы.

¹⁹⁷ Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 501.

^І98НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 51.

^т Сліж Н. Сям’я Аляксандра Слізня. С. 39—44.

Пасагавы рэестр Барбары Сынкоўскай. Барбару выдаў замуж за Пятра Яна Княжэвіча бацька Крыштаф Мікалаевіч Есман Сынкоўскі (?—1686), навагарадскі кашталян з 1672 г., смаленскі ваявода з 1677 г. Ён быў жанаты з Разаліяй Лужэцкай²⁰⁰. Яго подпіс пад дакументам. Пра Княжэвіча згадваецца, што ён асеў у Ашмянскім павеце ў 1674 г.²⁰' Пра гэтую сям’ю вядома мала. Войцех Быхавецкі, яго жонка Ефрасіння Глінчанка і Цыпрыян Глінка заставілі Вяжэвічам маёнтак Завілейка Акушкаўская ў Ашмянскім павеце за суму 1 600 злотых (1686). Раней Завілейку ў гэтай жа суме Быхавецкаму і Глінкам заставіла жонка Яна Кананаберкі — Рэгіна Пашкевічаўна (1684), а ёй — сам уладальнік Казімір Ян Акушка²⁰².

Даты ў рэестры няма [гл. дадатак 19]. На падставе пасады бацькі Барбары і застаўнога ліста можна меркаваць, што шлюб адбыўся паміж 1672 і 1686 гг.²⁰³ Першымі пералічваліся ў рэестры каштоўнасці як самыя дарагія рэчы з пасагу, іх было 10 найменняў²⁰⁴. Ювелірныя вырабы апісаныя непадрабязна. Падаецца найменне, колькасць каштоўных камянёў, вага (не ва ўсіх выпадках), кошт. Усе яны былі вырабленыя з золата. Адзначаўся кошт вырабаў без уліку працы. Амаль усе яны былі замоўлены ў ювеліра адмыслова для Барбары. Вялікі і самы дарагі канак замаўляўся ювеліру і без працы каштаваў 370 злотых, быў зроблены з золата і важыў 37 чырвоных залатых, складаўся з 6 вялікіх элементаў²⁰⁵, у кожным было па 7 рубінаў, і з 7 малых, у кожным па 5 рубінаў, усяго 77 рубінаў. Як яны выглядалі, даволі цяжка казаць. Хутчэй за ўсё, яны ішлі радамі адзін за другім і шчыльна прылягалі да шыі. Другія два каначкі былі таннейшыя, каштавалі без уліку працы 150 і 115 злотых адпаведна. Першы быў з рубінамі і перламі і важыў 16 чыр-

2оо uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 6. Warszawa, 1909. S. 70; Niesecki K. Herbarz Polski. T. 4. Lipsk, 1839. S. 490; Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewodztwo smolenskie. S. 218.

²⁰¹ Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 7. Warszawa, 1910. S. 37.

²⁰²ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Cnp. 51. Арк. 305—307.

^мэ Сліж H. ІІасагавы рэестр жонкі вендэнскага падкаморыя Пятра Княжэвіча // Ашмяншчына: праблемы рэгіянальнай гісторыі Беларусі: зб. навук. арт. / Рэдкал.: А.А. Каваленя [і інш.]. Мінск, 2011. С. 220—226.

²⁰⁴ ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 51. Арк. 79.

²⁰⁵ Элемент ювелірнага ўпрыгожвання называўся sztuka. Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 562.

15. Пасагавы рэестр Барбары Сынкоўскай, 1670-я — 1680-я гг.

воных залатых. Другі быў меншы, таксама з рубінамі важыў 12,5 чырвоных залатых. У ім было 10 элементаў з 5 рубінамі ў кожным ill, якія мелі па 1 маленькім рубіне, усяго 66 рубінаў. Упрыгожванне ў выглядзе ружы²⁰⁶ складалася з вялікага рубіну ўсярэдзіне, вакол якога было 18 меншых рубінаў, каштавала без працы 100 злотых. Залаты бранзалет (manele)²⁰⁷ важыў 22 чырвоныя залатыя і каштаваў 220 злотых. Завушніцы з рубінамі былі па 90 злотых, пярсцёнкі з дыяментамі — па 60 і 30 злотых, тры шнуры перлаў — па 180 злотых. Адзначаная вага не ўсіх рэчаў. Усяго на каштоўнасці было выдаткавана 1 310 злотых, не ўлічваючы працу ювеліра; пры пераліку сума аказалася іншай — 1 475.

Асобна было апісанае серабро²⁰⁸. Спіс складаўся з чатырох найменняў: куфаль, чарка, тры кубачкі, 12 лыжак і яшчэ да іх пара лыжак. Усё разам каштавала 420 злотых. Насупраць кожнай рэчы пазначаная толькі вага без коштаў.

Наступны раздзел пасагавага рэестра — вопратка. Ён утрымліваў 19 найменняў²⁰⁹. У пасаг былі дадзеныя дзве шаты. Адна была пашытая з атласу, упрыгожаная залатымі галунамі (кошт 960 злотых, а на момант шлюбу 600). Другая — чорная, з галандскімі шаўковымі карункамі (320 злотых). Сукенак было дзве. На атласную сукенку аранжавага колеру, аздобленую сярэбранымі карункамі, пайшло 22 локці тканіны, локаць каштаваў 13 злотых. За тканіну заплацілі 286 злотых. Насупраць сукенкі пастаўлены кошт — 400, значыць за працу было заплачана 114 злотых. Другая сукенка была з залатымі карункамі (348 злотых). Занатавана дваўборы²¹⁰. Адзін убор — аксамітны і падшыты рысямі (250 злотых), другі — каралавы і падшыты лісамі (150 злотых). Адзін плашчык быў аздоблены залатымі кветкамі, падшыты вавёркамі і абкладзены собалем (250 злотых), другі — пашыты са стракатай тканіны, пад нізам — футра, абкладзены гарнастаем (74 злотых). Адзначаныя аксамітныя нарукаўнікі (40 злотых), шапкі з табіну, за-

²⁰⁶ Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 544—545.

²⁰⁷ Ibid. S. 254—255.

²⁰⁸ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Cnp. 51. Арк. 79—79 адв.

²⁰⁹Тамсама. Арк. 79 адв.

²¹⁰ Уборы прызначаліся для штодзённага нашэння. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domow mieszczariskich. S. 141.

латы чапец з серабром (15 злотых), 4 каўняры (98 злотых), розныя французскія строі²¹¹ (30 злотых) і чатыры чадры²¹² (28 злотых). У гэты ж пералік былі ўключаны рэчы для ложка: намёт з зялёнай кітайкі, падушкі, коўдра. У канцы часткі было адзначана, што кошт усіх рэчаў быў падсумаваны, але сума не ўказаная. Усяго на вопратку выдаткавалі 3 053 злотых, калі першую шату лічыць за 600 злотых. Адзенне было пашытае з дарагіх прывазных тканін: атласу, аксаміту, табіну. Колер быў розны: аранжавы, цагельны, чорны, залаты, пурпурны, цытрынавы. Вопратка аздаблялася галунамі, карункамі, футры — собалямі, гарнастаем, вавёркай.

Бялізна, рэчы, неабходныя для хаты, ніжняя бялізна вылучаныя ў асобную частку. Яна складаецца з 27 найменняў, якія занатаваныя без коштаў²¹³. У пасагу было два люстэркі: адно вялікае — у раме з чорнага дрэва, сярэбранае, а другое — меншае²¹⁴. Быў згаданы французскі столік²¹⁵.

Пасцельная бялізна былі з матэрыялу добрага гатунку: з каленскай тканіны — 2 пасцельныя камплекты з карункамі, 6 вялікіх абрусаў, 12 сурвэтак, 6 доўгіх ручнікоў; з ільну сярэдняй якасці з галандскімі карункамі — 2 пасцельныя камплекты; з ковенскага палатна — 5 прасцін. Да гэтага дадаваліся 2 пярыны і 3 падушкі.

Сярод ніжняй бялізны былі 12 доўгіх тонкіх кашуль, 6 льняных кароткіх кашуль, 6 нямецкіх кашуль, 6 сподніх кашуль, 2 начных чапцоў. Адзначалася яшчэ іншая вопратка: 2 чапцы, 12 тканых хустак, 2 льняныя фартухі, 2 хусткі на шыю, шаўковы чапец, чорная сукенка на кожны дзень, белыя хусткі²¹⁶, 3 чапцы

²¹¹ Строй прызначаўся для абрадаў і ўрачыстасцяў. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domow mieszczanskich. S. 141.

²¹² У крыніцы падаецца тэрмін «kwef». Перакладаецца як чадра. Але ў дадзеным выпадку чадра адзначае пакрыццё галавы і заслона на твар.

²¹¹ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 51. Арк. 80.

²¹⁴ Люстэркі часта фігуравалі ў спісе пасагавых рэчаў у мяшчан Полыпчы. Яны вырабляліся з металу, а з XVII ст. — са шкла, былі невялікія па памерах. Bartkiewicz М. Odziez і wn^trza domöw mieszczanskich. S. 70.

²¹⁵ Французскі столік для жаночых рэчаў быў вядомы толькі з XVII ст. У ім знаходзіліся шуфляды і было прымацавана люстэрка. Turnau I. Stownik ubioröw. S. 64.

²¹⁶ Белыя хусткі былі галаўным уборам для замужніх жанчын. Turska К. Ubior dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonöw. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 101.

з галандскімі карункамі, атласная сукенка з венецыянскага табіну (не лічылі), 3 каўняры (не лічылі).

Пасаг быў дадзены ў грошах — 3 000 злотых і ў рухомых рэчах — 4 902 злотых, усяго — 7 902. Сума ў рухомых рэчах была большая за суму грошай. Пры агульным падліку атрымалася, што пералічаныя рэчы каштавалі 4 858 злотых, а не 4 902 злотых. Памылка на 44 злотыя. Пасля падсумавання пасагавых рэчаў пералічаныя яшчэ чатыры найменні без пазначэння коштаў: атласная шнуроўка з сярэбраным ланцужком; шкатулка, абабітая бляхай; вялікая скрыня-гардэроб, акаваная і абабітая скурай; белая акаваная скрыня²¹⁷. Скрыні былі прызначаныя для захавання рэчаў і вопраткі. Пасагавы рэестр Барбары Сынкоўскай вельмі падрабязна падае апісанне жаночай вопраткі і ўпрыгожванняў, а таксама побытавых рэчаў.

Пасагавы рэестр Канстанцыі Карпаўны. Канстанцыя паходзіла з сям’і бельскага падкаморыя Юзафа Карпа і Гальшкі Сапяжанкі²¹⁸. Другой яго жонкай была Ганна Карвіцкая (?— 1687), удава падчашага ВКЛ Крыштафа Патоцкага (?—1675). Пасля смерці бацькі і мачахі выканаўцам іх апошняй волі і апекуном Антонія Станіслава і Канстанцыі быў сын ад першага шлюбу — Крыштаф. Юзаф памёр у 1687 г., а мачаха была паралізаваная на той час, таму ўвесь клопат лёг на плечы Крыштафа. Па жаданні бацькі і мачахі былі выдаткаваныя грошы на імшы. Пахавалі іх у лютым 1688 г. Апекаваннем Канстанцыі брат займаўся з 1687 г. У 1695 г. ён выдаў яе замуж за Русецкага, арганізаваў вяселле і даў пасаг. Выкананне апякунскіх абавязкаў прадстаўленае ў дакуменце (1696)²¹⁹.

У пасагавым рэестры Канстанцыі няма падраздзелаў [гл. дадатак 20]. Асобна былі пазначаныя толькі рэчы, атрыманыя ад жонкі К. Карпа на суму 800 злотых. Рэестр не ўтрымлівае каштоўнасцей, пералічаныя толькі вопратка, пасцель, ручнікі, жаночы столік, люстэрка і інш. Спецыяльна замаўляліся заслоны для ложка. Вопратка была пашытая на замову. Для гэтага спецыяльна былі купленыя тканіна, шнуры, стужкі і карункі для аздобы. 3 адзення адзначаліся спадніцы, сукні, плашчыкі, рукавічкі

²¹⁷ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 51. Арк. 80 адв.

²¹⁸Nagielski М. Sapieha Mikolaj // PSB. Т. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 124—127.

²¹⁹ Аддзел рукаггісаў БВУ Ф. 7. Кніга гарадаенскага земскага суда 1694—1696 гг. Арк. 413—426.

і інш. Таксама былі згаданыя выдаткі, звязаныя з вяселлем: свечкі, воск, грошы паням, якія прыбіралі да шлюбу²²⁰. Кожнае найменне мае кошт у тынфах ці бітых талерах, якія пераведзены ў злотыя. Агульная сума пасагу склала 4 655 злотых і 21 грош.

Дадзены пасагавы рэестр адрозніваецца тым, што быў складзены як справаздача апекуна, якая была актыкаваная ў кнігі Гарадзенскага земскага суда. Гэтыя выдаткі павінныя былі размеркавацца паміж Крыштафам і яго малодшым братам Антоніем Станіславам. Таму ў дакуменце асноўны ўхіл быў на кошты, а не на падрабязнае апісанне рэчаў.

Пасагавы рэестр Марыны Падбярэскай. Дакумент быў складзены 20 лістапада 1697 г. ад імя Кацярыны Рораўны, удавы па браслаўскім падсудку Юрыю Самсону Падбярэскім [гл. дадатак 21]²²¹. Яна выдала замуж дачку Марыяну за Ваўрынца Талаконскага, браслаўскага крайчага. Рэестр падпісала Кацярына, браслаўскі падстолі і гродскі пісар (імя не згадваецца). Агульная сума пасагу склала 18 012 злотых і 15 грошаў, з іх 6 012 і 15 грошаў — у рэчах, 12 000 — у грошах. Спіс утрымлівае два раздзелы — упрыгожванні і вопратка. Кошты запісаныя ў талерах, але пры падсумаванні яны пераведзеныя ў злотыя. Сумы, пазначаныя ў талерах, адпавядаюць падлікам: 257 — за ювелірныя рэчы, 411 — за вопратку. Сярод першай групы згадваюцца гарнітур²²², пярсцёнкі — 4, бранзалеткі — 2, шнуры з перламі — 3, нашыйнікі — 2, ігла. Упрыгожванні былі з перламі, рубінамі, дыяментамі, смарагдамі. Самым дарагім упрыгожваннем быў гарнітур. Ён каштаваў 80 талераў. У другую групу аб’яднаныя наступныя рэчы: сукні — 5, спадніцы — 5, фартух, шнуроўка, пояс, тасьма, кунтушы — 2, шапка, рукавы, верхняя вопратка. Адзенне было чырвонага, фіялетавага, залацістага, зялёнага, цагельнага і іншых колераў, аздобленае залатымі і сярэбранымі карункамі, залатымі кветкамі. 3 тканін згаданыя атлас, шоўк, бавоўна і інш. Яшчэ былі запоны і коўдра. Найменняў было няшмат, яны мелі розны кошт. У рэестры не згадваецца, дзе былі набытыя гэтыя рэчы, ці замаўляліся яны ў рамеснікаў.

²²⁰Тамсама. Арк. 427—429.

²²¹ЛДГА. Ф. 1040. Bon. 1. Спр. 187.

²²² Гарнітур — гэта камплект ювелірныхупрыгожванняў, які аздоблены аднолькавымі камнямі, апраўленымі ў адным стылю. У яго склад маглі ўваходзіць дыядэма, грэбні ці шпількі, канак, брошкі, бранзалеты. Letkiewicz Е. Klejnoty w Polsce. S. 457.

Пасагавы рэестр Ружы Слізнеўны. Дакумент быў складзены 27 верасня 1703 г. з нагоды шлюбу Ружы Слізнеўны і менскага падсудка Стэфана Валадковіча [гл. дадатак 22], Выправа была аддадзеная ў маёнтку Слізняў — Дзявяткавічах (Слонімскі павет). Падпісалі дакумент Ружа і Стэфан²²³. Замуж выдаваў бацька — Стэфан Ян Слізень, ашмянскі падстароста і земскі пісар. Ён быў вядомы сваёй палітычнай і літаратурнай дзейнасцю, аўтар Silva rerum²²⁴. Ружа нарадзілася ў яго першым шлюбе з Зафеяй Ганнай Катлоўнай, другой жонкай стала Тэадора Швыйкоўская²²⁵. За дзень да складання рэестра 26 верасня Ружа і Стэфан напісалі ліст атрыманне пасагу і адрачэнне пра ад бацькоўскай маёмасці. У дакуменце адзначалася, што яны вянчаліся па каталіцкім абрадзе²²⁶.

У грошах пасаг склаў 20 000 злотых і 23 273,16 у рэчах. Каштоўнасцей для Ружы прызначалася на суму 11 000 злотых. Сярод іх былі ўпрыгожванні з дыяментамі, перламі, рубінамі, вушка з дыяментамі і перламі, завушніцы, крыжык, дыяментавыя рулоны, шнуркі з перламі і каралямі, канакі з рубінамі, ручкі, залаты галубок ці Св. Дух з рубінамі, іголка, каронка, залаты пярсцёнак з рубінам. Кошт іх не пазначаны. Адзначана, што некаторыя ўпрыгожванні не маюць камянёў. Серабро для жаночага століка каштавала 396 злотых²²⁷.

Асобна былі занатаваныя вопратка, пасцель і іншыя рэчы. Для большасці найменняў адзначаныя кошты. Сукняў было 7, адна з іх прызначалася для штодзённага нашэння. Яны адносіліся да тыпу «манто», якія ўвайшлі ў моду ў 1680—1690-я гг. Да іх дадаваліся спадніцы²²⁸. Самая дарагая з іх каштавала 2 390 злотых. Сукня была пашытая з залацістай багатай персідскай тканіны, а спадніца была серабрыстага колеру. У іншых камплектах выкарыстоўвалі атлас, адамашку, кітайку, аздаблялі карункамі, фальбонамі. Акрамя вышэйпералічанага, дадаваліся

²²³НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 98.

²²⁴ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к; Віцько Д.В. Silva rerum Стафана Яна Слізня XVII—XVIII стсті з успамінамі Аляксандра Слізня за 1561—1646 гг. // Здабыткі. Дакументальныя помнікі на Беларусі. Вып. 11. Мінск, 2009. С. 62—88.

²²⁵НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 1.

²²⁶Тамсама. Спр. 98. Арк. 3—6.

²²⁷Тамсама. Арк. 1—1 адв.

²²⁸ Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 30.

16. Пасагавы рэестр Ружы Слізнеўны, 1703 г.

шнуроўкі, сабаліныя шапкі, плашчык з гарнастаем, плашчык цагельнага колеру, залацісты плашчык, футры, падшытыя рысямі і лісамі і інш. У пасаг яшчэ ўваходзіў жаночы столік з дыванам і люстэркамі. Гэта адзіны выяўлены рэестр, які падрабязна пералічвае, што складала жаночы столік. Вялікае люстэрка было асобна замоўленае і дастаўлялася па вадзе, але да вяселля не было прывезенае. Адна скрыня была з люстэркамі, а другая — з рознымі рэчамі, якія не ўваходзілі ў агульны кошт. Яшчэ дзве скрыні былі абабітыя тканінай, таксама не лічыліся. Для ложка прызначаўся намёт, коўдры, заслоны²²⁹.

Гэты рэестр мае багаты спіс рэчаў і ілюструе фінансавыя магчымасці сярэдняй павятовай шляхты ў канцы XVII ст. — пачатку XVIII ст. Адны рэчы былі спецыяльна замоўленыя, набытыя ў Вільні. Некаторыя каштоўнасці, верагодна, перадаваліся па спадчыне, бо адзначаецца адсутнасць камянёў.

Рэестр выправы Юдзіты Спізнеўны. Асобна варта прадставіць рэестр выправы Юдзіты Слізнеўны. Яна прыняла рашэнне стаць манашкай жаночага базыліянскага манастыра ў Менску. Пасаг і рэчы атрымала ад брата Стэфана Яна Слізня ігумення Ганна Кантакузыкаўна (1695, 1699). Пасаг у грошах склаў 3 000 злотых. Рэчы ў спісе былі наступныя: англійскае сукно на манаскую расу, сукно на дарагую манаскую расу, тканіна на плашч і каптуры, бавоўна на плашч, кажух, футра пад манаскую расу, тканіна на спадніцу, грошы на сярэбраны крыж, заслонкі, кашулі, фартухі, коўдра, сярэбраная лыжка, хустка, прасціны, падушкі, насыпкі, Псалтыр, Акафіст і інш.²³⁰. Выправа ў манастыр патрабавала іншых рэчаў. Манаскую вопратку адмыслова шылі на дзяўчыну. Неабходныя былі рэлігійныя атрыбуты — крыж, кнігі. Таксама, як пры шлюбе, даваліся побытавыя рэчы (лыжкі, пасцель і інш.).

Пасагавых рэестраў выяўлена мала. Яны адносяцца да розных рэгіёнаў ВКЛ. Дакументы паказваюць розны стан заможнасці нявестаў. Агульнае ў іх тое, што ў якасці пасагу дзяўчыны атрымлівалі каштоўнасці, вопратку, пасцельныя рэчы, свойскую жывёлу, скрьіні і іншыя рэчы. Кошт іх і колькасць, канечне, адрозніваліся.

²²⁹НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 98. 1 адв.—2.

²³⁰Тамсама. Спр. 89.

Пасагавыя рэестры ўтрымліваюць багатую інфармацыю пра жаночыя рэчы. Папулярны былі залатыя і сярэбраныя ўпрыгожванні, аздобленыя дыяментамі, рубінамі, перламі. Сярод іх пярсцёнкі, бранзалеты, канакі, шнуркі з перламі і каралямі, ланцужкі, завушніцы. Згадвалася, што яны замаўляліся ў мясцовых майстроў. Вопратка прадстаўленая ад начной бялізны да кажухоў. Яна шылася з саматканай і імпартнай тканіны, упрыгожвалася карункамі, тасьмамі, шыццём з шоўку, серабро, золата. Часта згадваліся сукенкі, але якой яны былі мадэлі, уявіць даволі складана. Можна толькі арыентавацца на тагачасную моду²³¹. Прадстаўленыя разнастайныя галаўныя ўборы: хусткі, чапцы, шапкі. Яны былі неабходным элементам жаночага касцюма, бо не прынята было хадзіць з непакрытай галавой²³².

У пасаг даваліся посуд, куфры, скрыні, люстэркі, веер. Каліў спісе мог не фігураваць ложак, то прыналежнасці да яго часцей згадваліся — намёт, коўдры, падушкі, прасціны. Жывёла таксама згадваецца ў рэестрах. Вядома, што ў пасаг давалася нявольная чэлядзь.

Такім чынам, у залежнасці ад заможнасці сям’і жанчына атрымлівала ў выправе неабходныя для пражывання і ўладкавання побыту рэчы. Яны маглі набывацца спецыяльна для шлюбу ці перадавацца з пакалення ў пакаленне. Гэта была ўласнасць шляхцянкі, якой яна распараджалася па сваім меркаванні.

Квіт пра атрыманне пасагу

Квіт пра атрыманне пасагу адносіцца да прыватнаправавых дакументаў. Яго з’яўленне ў пераліку дакументаў па шлюбных дачыненнях было прадыктаванае звычаёвым правам і судовай практыкай. У заканадаўстве ВКЛ не было адмысловых артыкулаў пра дакументальнае фіксаванне перадачы пасагу. Як і іншыя групы дакументаў, квіт пра атрыманне пасагу набыў распаўсюджанасць з другой паловы XVI ст. Дакумент складаўся пасля перадачы пасагу і актыкоўваўся ў судовыя кнігі. Квіт выконваў дзве функцыі: сведчыў пра атрыманне выправы і гарантаваў абарону ў выпадку маёмасных прэтэнзій ад жанчыны ці яе сям’і. Пасагавы рэестр і квіт пра атрыманне пасагу былі першымі дакументамі, у якіх шляхцянка выступала

²³¹ Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. С. 116—118.

²³²Тамсама. С. 14.

сама ці з мужам, ставіла сваю пячатку і подпіс. Праўда, гэта было не ва ўсіх дакументах.

Ускосныя звесткі пра існаванне квіта пра атрыманне пасагу датуюцца пачаткам XVI ст. Дарота Грамацкая і яе першы муж Горскі выдалі замуж яе сясцёр, Барбару і Кацярыну, даўшы ім пасагі з айчыстай маёмасці. Апошнія выдалі квіты пры сведках пра адсутнасць далейшых прэтэнзій на маёнтак. Але гэтыя дакументы загінулі разам з іншымі каштоўнымі рэчамі пры забойстве Горскага. Калі Барбара і яе муж захацелі скарыстацца сітуацыяй і атрымаць пасаг другі раз, то Дарота прадаставіла сведак, якія пацвердзілі перадачу выправы, і рашэнне было вынесенае на яе карысць (1516)²³³.

Квіты пра атрыманне пасагу складаліся ад імя мужа і жонкі, ад імя аднаго з сужэнцаў, рэдка ад бацькоў мужа. Даволі часта за XVI—XVII стст. сустракаюцца дакументы ад двух сужэнцаў. Квіт Галены Лявонаўны і яе мужа Юрыя Войцехавіча Белазора сведчыў яе братам Балтрамею і Яну Левановічам пра атрыманне пасагу і кампенсацыі з мацярызны (маёнткі Шырвенцкі і Жыжменскі, двор Майшаголе). Гэта склала 200 коп літоўскіх грошаў і ў рэчах 100 коп (1557)²³⁴.

Квіты пашыраюцца ў практыцы пасля ўвядзення ў дзеянне Статута 1566 г. і правядзення рэформаў. Каменскі падкаморы Мікалай Твардоўскі і яго жонка Ганна Радзівілаўна далі квіт яе бацьку Мікалаю Крыштафу Радзівілу, што атрымалі пасаг у памеры 13 000 злотых (1570)²³⁵. Іван Васільевіч Быкоўскі і Зафея Сямёнаўна Макрэцкая пацвердзілі сваім лістом, што маці Марына Сямёнаўна, удава па Сямёну Пракопавічу Макрэцкім, разам са старэйшымі сынамі — Янам, Пятром, Марцінам — пры выдачы замуж вылучала пасаг у грошах і рухомых рэчах ад сябе і ад малодшых братоў, Якуба і Лукаша, з маёнткаў Мокрэца (Гарадзенскі павет), Крыпкі і Шумкі (Бельскі павет) у 1575 г.²³⁶

Квіты пра атрыманне пасагу не згубілі сваю актуальнасць пасля прыняцця Статута 1588 г. Разам напісалі квіты Яраш

²³³ У справе згадваецца толькі прозвішча мужа — Горскі. РЛБ. Т. 20. Лнтовская метрлка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 297—298.

²³⁴ НГАБ. КМФ—18. Спр. 34. Арк. 623 адв.—624 адв.

²³⁵ Дакумент быў напісаны ў Берасці і замацаваны подпісамі сужэнцаў. AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 61. К. 11.

²³⁶НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 116—122.

Няміра і Кацярына Лаўрынаўна Вайнянка (1591)²³⁷, Фёдар Прохаравіч Занеўскі і Марына Валянцінаўна Снарская (1593)²³⁸, жамойцкі староста Юрый Хадкевіч і Зафея Радзівілаўна (1594)²³⁹, Грыгорый Нячаевіч Глубоцкі і Марына Васілеўна Сапоцькаўна (1594)²⁴⁰, ульскі старосціч Бальтазар Канстанцінавіч Лукомскі і Раіна Янаўна Клюкоўская (1595)²⁴¹, Марцін Грыгор’евіч і Аксіння Шышкаўна (1596)²⁴², Ян Красніцкі і Марына Карасеўна (1599)²⁴³.

У XVII ст. квіты пра атрыманне пасагу таксама мелі месца сярод прадстаўнікоў шляхты рознага маёмаснага стану і ў розных рэгіёнах ВКЛ. Засведчылі пра атрыманне пасагаў Юрый Валяр’янавіч Вольскі і яго жонка Гальшка Іванаўна Вайніловічаўна бацьку Івану Вайніловічу і маці Барбары Яцынічаўне (1615)²⁴⁴, мальборгскі ваявода Якаў Вейгер і Яганна Кацярына Радзівілаўна — бацьку Аляксандру Людвіку Радзівілу (1652)²⁴⁵, Пётр Кулікоўскі і яго жонка Ефрасіння Сікорская — бацькам Андрэю Сікорскаму і Алене Шэметаўне (1660)²⁴*⁵, Альбрэхт Кміта і Юстына Чаркоўская — бацькам Аўгуштыну

²³⁷ Пасаг быў у суме 3 000 коп літоўскіх грошаў. НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 2—2 адв.

²³⁸ Пасаг выдаў родны брат Ян Снарскі. Запіс быў унесены спачатку ў Гарадзенскія гродскія кнігі (5 красавіка 1593 г.), а пасля — у земскія (3 лютага 1594 г.). НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 304 адв.—305 адв.

²³⁹ Пасаг сужэнцы атрымалі ад брата Юрыя Мікалаевіча Радзівіла. Ліст спачатку быў ' актыкаваны ў Віленскім гродскім судзе (4 студзеня 1594 г.), а пасля перанесены ў Гарадзенскі земскі суд (20 студзеня 1594 г.). НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 173—176.

^24ОСужэнцы атрымалі 140 коп літоўскіх грошаў ад бацькі Васіля Сапоцькі і адмовіліся ад прэтэнзій на маёнтак Ласосенскі. Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 427 адв.—428 адв.

²⁴¹ Сужэнцы далі ліст гарадзенскаму старосце Яну Клюкоўскаму і Паланеі Паўлаўне Валовічаўне пра атрыманне выправы і адрачэнне ад маёнткаў Паплавец Юдзінаў і Клюкава. Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 706 адв.—707.

²⁴² Квіт быў выдадзены бацьку Івану Шышку. Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 14. Арк. 122—122 адв.

²⁴³ Квіт быў выдадзены бацьку Кліманту Карасю. Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 16. Арк. 8 адв.—9.

²⁴⁴ Пасаг быў вылучаны з айчызны і мацярызны ў Навагарадскім ваяводстве. Дакумент быў актыкаваны ў Навагарадскія гродскія кнігі. Cabinet r^kopisow BUW. Sygn. 317. K. 24.

²⁴⁵Пасаг склаў 100 000 злотых. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 202. Арк. 19.

²⁴⁴ Пасаг склаў 2 000 злотых і 500 злотых у рухомых рэчах. НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 949.

Чаркоўскаму і Настассі Мянькоўне (1679)²⁴⁷. У архіве роду Слізняў захаваліся квіты дадзеныя Стэфану Яну Слізню ад сясцёр і іх сужэнцаў — Казіміра Фларыяна Гліча і Фядоры Слізнеўны (пасаг 3 000 злотых і 500 у рухомых рэчах, 1691), браслаўскага падчашага Дамініка Пуцяты і Яганны Слізнеўны (пасаг 3 500 злотых, 1699)²⁴⁸.

Шляхціч мог самастойна даць квіт бацькам ці сваякам жонкі. Максімільян Афанасавіч Навіцкі выдаў квіт братам жонкі Кацярыны Станіславаўны Столінскай — Мацею, Мікалаю, Войцеху і Паўлу — пра атрыманне пасагу ў 1 000 злотых і адрачэнне ад маёмасці (1590)²⁴⁹. Каралеўскі дваранін Павел Война засведчыў, што атрымаў за жонкай Альжбетай пасагу 10 000 злотых, якія перадаў яе бацька, навагарадскі ваявода Мікалай Сапега, праз свайго слугу Барташа Заянчкоўскага (1619)²⁵⁰.

Былі дакументы ад імя шляхцянак. Квіт пра атрыманне пасагу і адмаўленне ад спадчыны выдала Кацярына Цянчынская, калі выйшла замуж за Юрыя Юр’евіча Слуцкага (1558)²⁵¹. Ад свайго імя напісала квіт айчыму і маці (1570-я) жонка берасцейскага падсудка Ядвіга Каранеўская²⁵². Марта Якубаўна Кунцэвічаўна і яе сыны — Ян і Геліяш Альбрэхтавічы Вільчкі — атрымалі ліст ад Кацярыны Вільчкаўны пра адрачэнне ад спадчыны (1585). Ёй была дадзеная выправа паводле бацькоўскага тастамента (120 коп літоўскіх грошаў і 100 коп у рэчах, 1575). Ліст падпісаў таксама муж — Леў Грыгор’евіч Рагоза [гл. дадатак 23]²⁵³.

Агнешка Ваўрынцаўна Прэгалінская, калі выйшла замуж за Паўла Капінскага Слаўку і атрымала пасаг 20 грыўнаў ад братоў Станіслава і Клямента, адмовілася ад гірава валодання маёнткам Прэгалін (1590)²⁵⁴. Зузанна Савіцкая, жонка вількамірскага

²⁴⁷Квіт быў актыкаваны ў Навагарадскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1324. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 69—69 адв.

²⁴⁸ НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 57. Арк. 7. Спр. 96. Арк. 1. Спр. 98. Арк. 3. Спр. 678. Арк. 1 адв.

²⁴⁹ Дакумент быў актыкаваны ў Берасцейскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 1355—1356.

²⁵⁰AGAD. AR. Dz. X. Sign. 222.

²⁵¹ Wolff J. Kniaziowie. S. 333.

²⁵²НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 382 адв,—383 адв.

²⁵³ЛДГА. Ф. 1177. Bon. 1. Спр. 3191. Арк. 49.

²⁵⁴ Дакумент быў актыкаваны ў Берасцейскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 1359—1360.

падсудка Аляксандра Валовіча, засведчыла пра атрыманне выправы ад роднага брата Мікалая Савіцкага (1592)²⁵⁵. Падскарбі ВКЛ Пётр Весялоўскі атрымаў ад дачкі Кацярыны квіт пра пасаг і адрачэнне ад маёмасці (1594)²⁵⁶.

Рэдкім выпадкам з’яўляецца ліст бацькоў мужа пра атрыманне пасагу. Марцін Яцыніч і Таміла Іванаўна Тышкевічаўна сведчылі, што іх сын Марк узяў у жонкі Марыну, дачку Магдалены Скумінаўны Тышкевічаўны і Івана Храптовіча (?—1565)²⁵⁷, атрымаў пасаг і запісаў вена (1575)²⁵⁸.

У квітах часам агаворвалася, што пасаг быў вылучаны з % бацькоўскай маёмасці. Крысціна Андрэеўна Баброўніцкая сведчыла, што калі выходзіла замуж за Мікалая Станіслававіча Вяковіча, то атрымала пасаг — 680 коп літоўскіх грошаў з % Жэйменскага маёнтка, а таксама частку вена і пасагу па сваёй маці Настассі Фалькоўне. У сувязі з гэтым яна не мела прэтэнзій да братоў Даніэля і Давіда (1586)²⁵⁹. Ганна Астаф’еўна Страшэвічаўна засведчыла пра выдзяленне пасагу з W Ужужорцкай маёмасці пасля заключэння шлюбу з Матысам Пятровічам (1596)²⁶⁰. Сведчанне, што пасаг атрыманы менавіта з чвэрці маёмасці, сустракаецца і ў іншых квітах²⁶¹.

Часам у квітах, якія былі адрасаваныя сваякам, адзначалася, што пасаг выдзелілі паводле апошняй волі бацькі. На падставе бацькоўскага тастамента атрымалі 118 коп літоўскіх грошаў Амбражэй Янавіч Будзіловіч і Раіна Сяргееўна Шостакаўна ад маці Фядоры Васілеўны Радзівонаўшчанкі і братоў Гермагена і Андрэя (1597)²⁶², 1 500 злотых — Багдан Словік і Крысціна Дамінікаўна Аляманаўна ад братоў Адама, Тамаша і Жыгімонта (1599)²⁶³, 100

²⁵⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 242—243.

²⁵⁶ Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 417 адв.—418.

²⁵⁷ Іван Юр’евіч Храптовіч склаў тастамент у 1565 г. У гэтым жа годзе ён быў актыкаваны ў Віленскім земскім судзе. НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 933—934 адв.

²⁵⁸НГАБ. Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 77—77 ада.

²⁵⁹ АВАК. Т. 26. Акты Упмтскбго гродского суда. Внльна, 1899. С. 224—226.

²⁶⁰ АВАК. Т. 32. Акты Вмлкоммрского гродского суда. Внльна, 1907. С. 383—384.

²⁶¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 36. Арк. 42—43,247—247 адв.

²⁶² Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 15. Арк. 6 адв—7.

“’Дакумент быў актыкаваны ў Гарадзенскім земскім судзе. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 16. Арк. 11 адв.—13.

коп — Геранім Канстанцінавіч Дзенясовіч і Крысціна Адамаўна Сіруцёўна ад братоў Гераніма і Станіслава (1648)²⁶⁴, Аляксандр Станіслававіч Каспяровіч Вінча і Аляксандра Канстанцыя Кампа Сцыпіёнаўна ад брата Яна Кампа Сцыпіёна, лідскага гродскага пісара (1690)²⁶⁵.

Як сведчаць квіты, шляхцянкі атрымлівалі разам з пасагам частку маёмасці, якая прыходзілася на іх па маці ці бабулі. У лісце каралеўскага ротмістра Макара Курча і яго жонкі Гальшкі Абрамаўны Мялешкаўны адзначана пра выдзяленне пасагу (100 коп літоўскіх грошаў) ад бацькі Абрама Мялешкі, гаспадарскага маршалка, і часткі вена маці — Ганны Бачанкі — 133 капы (1583)²⁶⁶. Бенядыкт Дастаеўскі²⁶⁷ і Галена Ельская засведчылі брату Раману Ельскаму, пінскаму войскаму²⁶⁸, пра атрыманне пасагу (3 000 злотых) з бацькоўскай маёмасці Сідорэнка і Каменная Даліна (Гарадзенскі павет) і грашовай сумы з часткі, што прыходзілася на Г. Ельскую з мацярызны — маёнтак Ваўчкоўшчына (Ваўкавыскі павет) у 1618 г. [гл. дадатак 24] ²⁶⁹.

Дарота Мацееўна Астроўская, калі выходзіла замуж за Рамана Багданавіча Пражэўскага, атрымала ад братоў — Юрыя, Станіслава, Мацея і Фларыяна — пасаг у 400 коп літоўскіх грошаў з маёмасці бацькі і бабкі Ганны Раўкшаўны, ашмянскай харужы-

²⁶⁴Дакумент быў актыкаваны ў Лідскім земскім судзе (1650). ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1462.

²⁶⁵ Сума пасагу не згадваецца, адзначана, што вылучаны паводле тастамента бацькі Андрэя, вендэнскага харужага (1687). Квіт быў актыкаваны ў кнігі Галоўнага Трыбунала ВКЛ у 1703 г. ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1307.

²⁶⁶НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 9. Арк. 557—561.

²⁶⁷ Бенядыкт Дастаеўскі бьгў сынам пінскага маршалка (1598) Пятра Дастаеўскага. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 3. Warszawa, 1906. S. 233.

²⁶⁸ Пінскі войскі Раман Ельскі пасля смерці бацькі Шчаснага Ельскага выдаў замуж сваіх сясцёр — Марыну і Галену. Сам быў жанаты з Кацярынай Іванаўнай Саламярэцкай. У сям’і не было дзяцей. Пасля смерці мужа Кацярына стала манашкай праваслаўнага манастыра Святой Варвары ў Пінску. Памылкова яе лічаць дачкой Мікалая Льва Саламярэцкага. Wolff J. Kniaziowie. S. 501—502; Kempa T. Solomerecki Mikolaj Lew // PSB. T. 40/3. Zesz. 166. Warszawa; Krakow 2001. S. 329.

²⁶⁹Дадзены дакумент падпісалі пяць чалавек: Бенядыкт Дастаеўскі і Галена Ельская, Пётр Дастаеўскі (брат Бенядыкта, пінскі гродскі судцзя (1632), ажаніўся з Даротай Гагалеўскай (Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 3. Warszawa, 1906. S. 233.)), Станіслаў Зашчынскі, Аляксандр Фурс. Акрамя таго, яны прыклалі свае пячаткі, у тым ліку і жонка Б. Дастаеўскага. Усе яны былі шляхтай Пінскага павета. Дакумент бьгў напісаны ў Пінску 2 красавіка 1618 г., а актыкаваны ў Пінскім гродскім судзе 8 красавіка. Выпіс з кніг быў узяты Раманам Ельскім 17 студзеня 1623 г. ЛДГА. Ф. 1280. Bon. 1. Спр. 1439.

най: маёнткі Казішок, Скілоўдзішок, Вайстома (Ашмянскі павет) і з даннікаў на Русі ў Аршанскім павеце (1577)²⁷⁰.

У квітах пра атрыманне пасагу шляхта не толькі адмаўлялася ад маёмасці, але прызначала заруку для дадатковай гарантыі ад будучых прэтэнзій на спадчыну. Сума зарукі была прыблізна такой жа, як сума пасагу²⁷¹. Напрыклад, у квіце Д. Астроўскай зарука была 400 коп, як і сума пасагу. Пасля прызначэння пасагу ад бацькі Балтрамея Даўмонта Сеціцкага, вількамірскага харужыя, Альжбета Балтрамееўна і Пётр Градоўскі абавязаліся не прэтэндаваць на спадчыну пад зарукай 500 коп літоўскіх грошаў (1596)²⁷².

Рэдка, але сустракаюцца апісанні жыццёвых сітуацый шляхты. У квіце Андрэя Васілевіча Сцяцкевіча і Раіны Андрэеўны Насовічаўны Трокінеўны было адзначана, што Раіна рана засталася без бацькі — Андрэя Насовіча Трокіня. Разам з маці Барбарай Шымакоўнай жыла ў нястачы, а спадчынны грунт у Трокінях быў у пазыках. Шлюб маці з Барталамеем Насовічам Трокінем значна паправіў сітуацыю. Шляхціч дапамагаў у выхаванні дачкі, выплаціў пазыкі на суму большую за 50 коп літоўскіх грошаў. Маці і айчым выдалі Раіну замуж з пасагам у рэчах (шаты, хусткі, скрыні, коні, быдла і інш.) на 40 коп і 40 коп у грошах. Сужэнцы адмовіліся ад права ўладання маёнткам Трокіні (1641 )²⁷³.

Квіт пра атрыманне пасагу быў распаўсюджаны ў XVI— XVII стст. Дакумент быў больш важны для сям’і, якая выпраўляла замуж шляхцянку, чым для сям’і, якая атрымлівала выправу. У квіце ўказваліся асобы, якія атрымалі пасаг; асобы, якія яго выдзелілі (бацькі, апекуны, браты, сваякі), сума пасагу і маёнткі, з якіх яна выдзеленая; выплаты з мацярыстай маёмасці (не заўсёды), зарука; дата і месца напісання дакумента. Сума пасагу ці маёмасць згадвалі не ва ўсіх выпадках. Дакумент пасля рэформаў актыкоўваўся ў земскім судзе, а пры актыкацыі ў гродскім пасля пераносіўся ў земскі.

Квіт пра атрыманне пасагу стаў неабходным юрыдычным дакументам у шлюбных дачыненнях. Ён сведчыў пра выкананне

²⁷⁰ Дакумент быў спачатку актыкаваны ў Гарадзенскія гродскія кнігі (28 ліпеня 1577 г.)> а пасля ў ваўкавыскія земскія кнігі (23 чэрвеня 1582 г.). ГДГАМ. КП 15195/1.

²⁷¹ Тамсама.

²⁷² Сума пасагу ў квіце не адзначаная. АВАК. Т. 32. Акты Внлкоммрского гродского суда. Внльна, 1907. С. 241—242.

²⁷³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 37. Арк. 1156—1159.

нормаў права пра выдзяленні пасагу для шляхцянак. Хоць наяўнасць гэтага дакумента не прадугледжвалася заканадаўствам, але практыка паказала яго неабходнасць. Ён гарантаваў родным бяспеку ад маёмасных прэтэнзій шляхцянак на спадчыну, бо ўтрымліваў не толькі сведчанне пра атрыманне пасагу, але і пра адмаўленне ад бацькоўскай маёмасці.

Распараджэнні шляхцянак адносна пасагу

Пасаг быў уласнасцю жанчыны, і толькі яна мела права ім распараджацца. Для гэтага дазвол мужа ці сваякоў не патрабаваўся. Пасагавыя грошы і рэчы перадавалі па спадчыне, дарылі мужу, пазычалі.

Зыходзячы з прааналізаваных дакументаў, можна сцвярджаць, што рэчы з пасагу маці пераходзілі па спадчыне ў пасаг дочкам. Са сведчання гарадзенскага старосты Юрыя Радзівіла вынікала, што яго жонка Ганна Кішчанка атрымала ў пасаг рэчы маці Кучукаўны²⁷⁴ (1522)²⁷⁵. 3 тастамента падскарбія ВКЛ Івана Гарнастая вядома (1555), што яго жонка Алена Васілеўна Саламярэцкая яшчэ пры сваім жыцці падарыла каштоўнасці з пасагу дзецям. А калі ён выдаваў замуж дачок, то астатнія рэчы маці перадаў Ганне і Настассі (брамкі з перламі, каўняры з перламі і інш.)²⁷⁶.

Паводле звычаёвага права, пасаг бяздзетнай жанчыны вяртаўся да бацькоў пасля яе смерці. Для таго, каб пакінуць выправу мужу, неабходна было аформіць даравальны запіс ці адзначыць дараванне ў тастаменце. Аднак прававую моц такія распараджэнні сталі мець прыкладна з 40-х—50-х гг. XVI ст. Марына Жаслаўская свой пасаг, які атрымала ад бацькоў, калі першы раз выходзіла замуж за Васіля Талочынскага, і рухомыя рэчы, якія ад яго атрымала, падарыла другому мужу — маршалку ВКЛ Івану Гарнастаю (1552)²⁷⁷. Навагарадская ваевадзянка Ганна Гарнастаеўна запісала мужу Багдану Андрэевічу Епімаху свой пасаг (1 463 коп літоўскіх грошаў і 37 грошай). На выпадак яе

²⁷⁴ Жонка Яна Кучука, гарадзенскага намесніка.

²⁷⁵ Малнновскмй 14. Сборнмк матерналов, относяіцмхся к нстормм панов-рады Велнкого княжества Лмтовского. Томск, 1901. С. 411—412.

²⁷⁶ AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 317. K. 20.

²⁷⁷НГАБ. КМФ-18. Cnp. 240. Арк. 677 адв,—679.

смерці і адсутнасці дзяцей у шлюбе ўмовы даравальнага запісу захоўваліся на карысць мужа (1554)²⁷⁸.

Адсутнасць клопату з боку бацькі і сваякоў падчас хваробы і нежаданне адведаць перад смерцю сталі прычынай дарэння пасагу (62 капы літоўскіх грошаў, коні з рыдванам, гаспадарчыя рэчы, быдла, чэлядзь, шаты, золата і інш.) Грыгорыю Кандратавічу Празвіцкаму жонкай Настассяй Васільеўнай Укаловіч (1562)²⁷⁹.

У дакументах прычынай дарэння пасагу было добрае стаўленне мужа. У XVI—XVII стст. падобныя даравальныя запісы сустракаюцца часта. Напрыклад, запісалі выправы Ганна Глябовічаўна — IsaHy Саламярэцкаму (1552)²⁸⁰, Настасся Нікіфараўна Бабаедаўна — Багдану Іванавічу (1564)²⁸¹, Зафея Астаф’еўна Халецкая — лідскаму земскаму пісару Яну Юр’евічу Сіруцю (1572)^ж, Аўдоцця — Міхаілу Балгарыну (1573)²⁸³, Аляксандра Грыгор’еўна Трызнянка — Дзмітрыю Сапегу (1574)²⁸⁴, Дарота Янаўна Воўчкаўна—Яну Юндзілу (1574)²⁸⁵, Барбара Станіславаўна Пракулееўна — Макару Астаф’евічу Грыдзічу (1578)²⁸⁶, Марына Паўлаўна — Аляксандру Пакаршэнскаму (1578)²⁸⁷, Галена Рудамінаўна — Юрыю Градзенскаму (1581 )²⁸⁸, надворная падскарбянка ВКЛ Кацярына Весялоўская — Дзмітрыю Карпу (1594)²⁸⁹, Ганна Францішкаўна Расеўская — Яну Завацкаму (1627)²⁹⁰.

Пасагавыя грошы сужэнцы маглі пазычыць у жонак для розных мэтаў. Якуб Слежаковіч узяў пазыку ў сваёй жонкі Ядвігі (363 коп літоўскіх грошаў), але памёр, не паспеўшы запісаць яе

²⁷⁸НГАБ. КМФ-18. Спр. 34. Арк. 294 адв,—297.

²⁷⁹НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 87 адв,—88 адв.

²⁸⁰ НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 61; Сліж Н. Сямейныя адносіны і шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх. Т. 11. С. 96.

²⁸¹НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 701 адв.

²⁸² НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 109 адв.—111 адв.

^НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 517—517 адв.

²⁸⁴Тамсама. Арк. 527—527 адв.

²⁸⁵НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 5. Арк. 54—56, 61—62 адв.

^НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 123 адв.—124 адв., 231—231 адв. У апошнім дакуменце пасаг называецца як «вена», што ўжо ў той час сустракаецца вельмі рэдка.

^НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 7. Арк. 123 адв.-124 адв.

²⁸⁸ НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 8. Арк. 286 адв.—287 адв.

²⁸⁹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 13. Арк. 418 адв.—419.

^2,0НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 32. Арк. 16—17.

на сваім маёнтку Орля. Гаспадарскі маршалак Юрый Іванавіч Ілініч зацвердзіў пазыку перад Жыгімонтам Старым, бо гэтыя грошы прызначаліся яму на апеку Ядвігі, а пасля яе смерці — на клопат пра яе душу (1518)²⁹¹. Фёдар Іванавіч Друцкі Горскі ўзяў у сваёй жонкі Даброхны Мацвееўны пасагавыя грошы, каб набыць у яе бацькі, бірштанскага дзяржаўцы Мацвея Мікіціча, маёнтак Петраковічы (Менскі павет) і двор у Менску ў сваёй маці Настассі. На гэта быў атрыманы прывілей другім мужам Даброхны — Есіфам Халецкім. Аднак у выніку судовай справы з братам першага мужа Іванам Горскім Халецкі саступіў яму Уз Петраковічаў. Даброхна пазней падарыла другому мужу маёмасць, вена ад першага мужа і пасаг (1530я гг.)²⁹². Мсціслаўскі староста Іван Васільевіч Палубінскі ў сваім тастаменце адзначыў, што пазычыў пасагавыя грошы ў жонкі Раіны Копцеўны (2 000 коп літоўскіх грошаў) на вайсковую службу (1558)²⁹³.

Прыведзеныя прыклады сведчаць, што шляхцянкі рознага маёмаснага стану самі распараджаліся сваёй спадчынай. Але, якім бы ні было распараджэнне адносна пасагу, яго неабходна было аформіць у адпаведнасці з заканадаўствам.

Унармаванне звычаяў і выкананне нормаў заканадаўства адносна пасагу назіраецца з XVI ст. Як правіла, пасаг вылучаўся з бацькоўскай маёмасці, але гэта не выключала атрымання пасагу ад іншых асобаў. Калі шляхцянка не атрымала пасаг пры жыцці бацькі, то яго павінныя былі выдаць спадкаемцы. Адмова выдзеліць маёмасць прыводзіла да судовых спрэчак. Пры разборы скаргаў суддзі кіраваліся нормамі права.

Выпасажэнне дачкі было важным і складаным мерапрыемствам для сям’і. Пасаг, як правіла, складаўся з грошай і такіх рухомых рэчаў, як каштоўнасці, вопратка, бялізна

²⁹¹ Lietuvos Metrika. Kn. 9 (1511—1518): Uzrasymij knyga 9. P. 340—341.

²⁹² Беларускі архіў. T. 2: (XV—XVI). Мн„ 1928. С. 277—278; Wolff J. Kniaziowie. S. 137; Сліж H. Шляхецкі род Халецкіх у гісторыі Рэчыцкага павета II «Шостыя міжнародныя Доўнараўскія чытанні», міжнародная навуковая канферэнцыя «Шостыя міжнародныя Доўнараўскія чытанні», 14—15 лістапада 2007 г.: у 2 ч. Ч. 2: Рэчыца ў часе і прасторы: 795 год заснавання горада / Адк. рэд. В.М. Лебедзева. Гомель, 2008. С. 64—65.

²⁹³ У той час ВКЛ было ў стане вайны з Маскоўскім княствам. Паводле тастамента Раіне Копцеўне была запісаная 14 маёмасці ў трыманне, а таксама рухомыя рэчы. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 74. Арк. 83—86 адв.

і інш. Пасля прыняцця Статута 1529 г. у практыцы пашыраецца выдзяленне пасагу ў памеры 14 бацькоўскай маёмасці.

Асноўнымі дакументамі па пасагу былі пасагавы рэестр і квіт пра атрыманне пасагу. Першы від сустракаецца рэдка, другі атрымаў распаўсюджанасць прыкладна з 70-х гг. XVI ст. Выяўленыя звесткі дазваляюць казаць, што пры правільным афармленні шлюбных дачыненняў вяноўны запіс, пасагавы рэестр і квіт пра атрыманне пасагу павінныя былі складацца ў адзін і той жа перыяд. Шляхцянка атрымлівала пасаг па рэестры, адразу пасля вяселля. Сужэнцы пацвярджалі бацькам атрыманне грошай і рэчаў. Муж запісваў вена за ўнясенне. Невыкананне аднаго з пунктаў шлюбнай дамовы прыводзіла да канфліктаў і судовых спраў.

Прыведзеныя факты сведчаць, што звычаёвае права і судовая практыка адыгралі важную ролю пры афармленні нормаў права адносна пасагу ў заканадаўстве ВКЛ. У шлюбных дачыненнях шляхта прытрымлівалася выканання артыкулаў Статутаў.

Раздзел 6. Рэгламентацыя шлюбных і пазашлюбных стасункаў у хрысціянскіх канфесіях: праваслаўі, уніяцтве, каталіцызме, пратэстантызме

Праваслаўе

Асаблівасці ўвядзення нормаў кананічнага права на нашых землях

Аснова для вывучэння шлюбу і вянчання, пазашлюбных адносін — гэта крыніцы, якія былі створаныя на беларускіх землях ці былі тут вядомыя. Сярод іх Статут Яраслава, Скрутак (Світак) Яраслава¹, вытрымкі з візантыйскіх і рымскіх зводаў законаў, таксама рэлігійная літаратура, у асноўным з бібліятэкі Супрасльскага манастыра, (трэбнікі, кормчыя)². У ёй сабраныя кнігі за розныя стагоддзі, што дазваляе прасачыць развіццё кананічнага права і змены ў чыне вянчання. Да таго ж захаваліся рукапісныя і друкаваныя творы, якія дазваляюць асвятляць дадзеную тэму³.

Хрысціянская вера грэчаскага закону афіцыйна з’явілася на тэрыторыі Беларусі з канца X ст., але больш шырокую распаўсюджанасць набыла ў XI ст. Гэта мела сур’ёзныя наступствы для сямейна-шлюбных адносін у грамадстве.

¹ АЗР. Т. 1: 1340—1506. СПб., 1846. С. 189—191; Древнерусскме княжескне уставы XI—XV вв. Москва, 1976.

² Пра літургічную літаратуру гл.: Опнсанне рукопнсей Вяленской публмчной бйблмотекм, церковно-славянскмх м русскнх. Сост. Ф. Добрянсклй. Внльна, 1882; Макаряй. Нстормя русской церквн. Кн. 5. Пермод разделенмя русской церквн на две мнтрополмн. Т. 9. Нстормя западнорусской, нлм лмтовской ммтрополмй (1458—1596). Москва, 1996. С. 457; Галенчанка Г. Невядомыя і малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурных сувязей Беларусі XV — сярэдзіны XVII ст. Мінск, 2008. С. 81—122.

’Требннк, 1545 г. // Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306; Требннк, XVI ст. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 206; Требннк, XVI—XVII ст. П Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр.207;Требнйк,ХУІ,Х\'ІІІст.//АдазелрукапісаўБЛАН. Ф. 19.Спр.208; Молмтв'ьнмк нлм Требнмкь. Вмлна, 1617; Номоканон снй есть законоправмлнмкь. Львов, 1646; Еухологіон албо молмтвословт> нлн требннкь. Лвовь, 1682; Опмсанме рукопмсей Внленской публмчной бйблмотеюі і інш.

Стала магчымым азнаямленне з заканадаўчай і рэлігійнай літаратурай з Грэцыі і Сербіі, якая адназначна паўплывала на стварэнне славянскіх рэлігійных твораў і перакладаў⁴. Пабудова цэркваў, арганізацыя манастыроў, стварэнне мітраполій і епіскапстваў⁵ прычыніліся да распаўсюджвання хрысціянскай літаратуры і, адпаведна, да прымянення кананічнага права ў жыцці. Важным рэлігійным цэнтрам для беларускіх зямель былі Ноўгарад, Полацк, Кіеў, а пазней і Вільня⁶. 3 гэтых гарадоў распаўсюджваліся спачатку рукапісныя, а пасля і друкаваныя кнігі.

Першая спроба царквы падначаліць сабе сферу сям’і і шлюбу была зробленая ў Статуце Уладзіміра. Ён захаваўся ў спісах і перапрацоўках XII—XVI стст., быў распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Пячэрская рэдакцыя, якая ўтрымліваецца ў адзіным спісе ў Кіеўска-Пячэрскім пацерыку⁷, мела дачыненне да Тураўскага епіскапства. Спіскі Валынскай рэдакцыі былі распаўсюджаныя ў Полацку і Тураве. Тарноўскі і Супрасльскі віды Крэсцінскага зводу Сінадальнай рэдакцыі, а таксама Архангельскі, Маркелаўскі і Архіўны віды Аленінскай рэдакцыі былі створаныя на тэрыторыі ВКЛ⁸.

Статут Уладзіміра⁹, спасылаючыся на грэчаскі намака-

⁴ Макарлй. Ястормя русской церквм. Кн. 2. кістормя русской церквн в перпод совершенной завнсммостм её от константанопольского патрмарха (988—1240). Т. 2. Состоянме русской церквн от ммтрополмта йлларнона до нзбранмя мнтрополнта Клнмента Смолятнча (1051—1147). Москва, 1994. С. 82; Чернухін €. К. Грецька рукопмсна спадіцнна в Кмеві. Історіографія та огляд матеріалів IV—XX ст. Кмів, 2002; Мансветов 14. Ммтрополлт Клпрман в его лмтургмческой деятельноста. І4стормколйтургнческое нсследованле. Москва, 1882. С. 61, 62; Znosko A. Prawoslawne prawo koscielne. Cz. 1. Warszawa, 1973. S. 77—80; Лмхачёв Д.С. Некоторые задачн йзученйя южнославянского влйянйя в Россйй Ц Нсследованля по древнерусской лйтературе. Ленйнград, 1986. С. 7—56.

⁵ ІЦапов Я. Государство й церковь Древней Русй X—XIII вв. Москва, 1989; Бглхова M.J4. Монастырл на Русй XI — середмны XIV века П Монашество й монастырн в Россмн. XI—XX века: нстормческме очеркн. Москва, 2002. С. 25—56.

⁶ Горбік С. Наша традыцыя (Да пытаньня абрадавасьці Вуніяцкай Царквы Кіеўскай мітраполіі). Рэжым доступу: http://knihi.com/horbik/tradycyja.html.

⁷ Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyii opowiesci o swi^tych ojcach w pieczarach kijowskich poiozonych / Oprac. L. Nodzyriska. Wroclaw, 1993.

⁸ ІЦапов Я.Н. Княжескме уставы. C. 8,12,48—68,102—114; Древнерусскйе княжескйе уставы XI—XV вв. С. 36—45; 68—75.

⁹ Пра Статут Уладзіміра шмат дыскутавалася ў гістарыяграфіі. Выклікала пытанне нават яго сапраўднасць. Гістарыяграфію пра яго гл.: Макарнй. Нсторня русской церквй. Кн. 2. Т. 2. С. 83—97; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 12—48; Podskalsky G.

нон¹⁰, размежаваў паўнамоцтвы духоўнай і свецкай улад, забараніў свецкім уладам умешвацца ў царкоўнае жыццё, увёў духоўныя суды. Епіскап разглядаў злачынствы супраць царквы (чараўніцтва, ерась і інш.), а таксама спрэчныя сітуацыі паміж мужам і жонкай, пералюб, разводы, згвалтаванне, умыканне, забойства дзеўкай пазашлюбнага дзіцяці, бойкі паміж сваякамі, справы па спадчыне. Такім чынам, уводзіліся забароны на нявен. чаны шлюб, язычніцкі шлюб праз выкраданне жанчыны, шлюб паміж сваякамі, здраду ў шлюбе, пазашлюбныя сексуальныя адносіны, скаталожніцтва, гвалт. Прычым у пазнейшых рэдакцыях Статута пералік судовых спраў павялічыўся. Па сутнасці, на першым этапе важнай задачай стала змаганне з язычніцтвам і формамі адносін паміж мужчынам і жанчынай, якія склаліся раней. Аднак у Статуце не была распісаная сістэма пакаранняў за злачынствы¹¹. Пра Статут Уладзіміра як важны дакумент для вернікаў ВКЛ згадвалася ў кароткім зводзе законаў¹².

Адносна гэтага перыяду летапісы адзначаюць адсутнасць рэгламентацыі ў шлюбных дачыненнях. Меў месца шлюб з некалькімі жанчынамі, умыканне нявесты на гульнях, выкраданне нявесты, шлюб па дамове. Пры заключэнні шлюбу на сваяцкія сувязі не звярталася асаблівая ўвага¹³. Таму перад духавенствам стаяла сур’ёзная праблема ўсталявання нормаў па сямейна-шлюбных дачыненнях.

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

Chrzescijahstwo і literature teologiczna na Rusi Kijowskiej (988—1237) / Przeklad J. Zychowicz. Krakow, 2000. S. 270—273.

¹⁰   У дадзеным выпадку ідзе гаворка не пра намаканон, напісаны на грэчаскай мове, а пра звод законаў грэчаскага паходжання. Бенемансклй М. Закон градскмй. Значенне его в русском праве. Москва, 1917. С. 12—13,18.

¹¹   Maciejowski W.A. Polska az do pierwszej polowy XVII wieku pod wzgl^dem obyczajöw i zwyczajow w czterech cz^sciach opisana. T. 2. Polska i Rus az do pierwszej poiowy XVII wieku. Peterzburg; Warszawa, 1858. S. 229—231; Неволмн K. A. O пространстве церковного суда в Pocchu до Петра Веллкого П Полное собранне сочлненмй. СПб., 1859. Т. 6. С. 270—296; Суворов Н.С. Следы западно-католмческого церковного права в памягннках древнего русского права. Ярославль, 1888. С. 195—210; Гальковсклй Н.М. Борьба хрлстманства с остаткамн язычесгва в Древней Русм. Т. 1. Харьков, 1916. С. 104; Бенеманскмй М. Закон градскмй. С. 98; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 34,116, 125; Древнерусскме княжескме уставы XI—XV вв. Москва, 1976. С. 36—45; Россмйское законодательство X—XX вв. Т. 1. Москва, 1984. С. 142,144—146,152—161.

¹²   Synopsis albo karotkie spisanie praw, przywileiow, swobod i wolnosci od ... krolow polskich y wielkich ksi?zat litewskich WX Lit. y Ruskiego przezacnemu starowiecznemu narodowu ruskiemu... nadanych. [Wilno, 1632]. S. 4 v.

¹³   Неволмн K.A. Полное собранме сочнненнй. T. 3. С. 133; Гальковсклй Н.М. Борьба хрнстаанства. Т. 1. С. 142—143.

Статут Яраслава¹⁴ значна пашырыў пералік спраў і вызначыў пакаранні за злачынствы. Пакаранне было падвоеным — на карысць духоўных і свецкіх улад, але адрознівалася ад пакаранняў у візантыйскім праве¹⁵. Помнік не дайшоў да нас у першапачатковым выглядзе, а толькі ў пазнейшых рэдакцыях. На землях ВКЛ былі распаўсюджаныя пашыраныя рэдакцыі (Архіўны, Маркелаўскі, Асноўны зводы, Тарноўская і Румянцаўская рэдакцыі)¹⁶. Асаблівасць рэдакцый на беларускіх землях вызначалі некаторыя артыкулы. Напрыклад, прадугледжвалася пакаранне за распусту з «жыдоўкай» і «бусурманкай», а не з «інаязычнікам» (Архіўны звод). Укладальнік гэтага зводу спасылаецца на судовыя кнігі. На той час гэта былі вядомыя ў ВКЛ Закон судны людзям, Кнігі законныя, Закон градскі, Выбранне ад закону¹⁷.

Большасць артыкулаў Статута Яраслава была прысвечаная рэгуляванню сямейна-шлюбных стасункаў¹⁸. Адносна шлюбу ўжываліся наступныя нормы. Адмаўленне жаніха ад нявесты асуджалася і разглядалася як нанясенне маральнай шкоды дзяўчыне і яе сям’і. Гэтага артыкула ў кароткай рэдакцыі не было. У ім згадваецца пра старажытны звычай рэзання сыру падчас змовін. Ён захаваўся ў беларусаў, рускіх, украінцаў, палякаў, сербаў да XIX ст.¹⁹ Калі прымусовы шлюб прыводзіў да самагубства дзяўчыны, то бацькі былі адказныя за прымус. Таксама бацькам забаранялася перашкаджаць дзяўчыне выходзіць замуж.

Новы шлюб без скасавання папярэдняга лічыўся несапраўдным. Мужчына вяртаўся да першай жонкі. Такі ж ар-

¹¹ Пра Статут Яраслава пісалася ў разнастайных даследаваннях. Гл.: ІЦапов Я.Н.

Княжескне уставы. С. 178—200. У беларускай гістарыяграфіі не аналізуецца.

Галенчанка Г. Невядомыя і малавядомыя помнікі. С. 176. Коратка згадваецца ў працы Галіны Дзербінай, але даследчыца памылкова аднесла Статут Яраслава і Скрутак Яраслава да аднаго віду крыніцы. Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу.

С. 108—109.

¹⁵ Пра грашовыя спагнанні гл.: ІЦапов Я.Н. Княжескме уставы. С. 257—279.

¹⁶ Суворов Н.С. Следы западно-католмческого церковного права. С. 222—225; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 207—224.

¹⁷ ІЦапов Я.Н. Княжескме уставы. С. 208,210.

*’ Аналіз робіцца па пашыранай рэдакцыі Статута Яраслава: Архіўным зводзе, Тарноўскай і Румянцаўскай рэдакцыях. Древнерусскне княжескме уставы XI— XV вв. С. 103—107,127—136.

'’Сумцов Н. О свадебных обрядах, пренмуіцественно русскмх. Харьков, 1881. С. 121; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 243; Россмйское законодательство X—XX вв. Т. 1. Москва, 1984. С. 222; ІЦапов Я.Н. Брак м семья в Древней Русм Н Вопросы нсторнн. 1970. № 10. С. 217.

тыкул адносна жанчыны быў у Архіўным, Маркелаўскім зводах і ў Румянцаўскай рэдакцыі. Але пры гэтым абодва яе шлюбы прызнаваліся несапраўднымі. Забаранялася дваяжэнства, скасаванне шлюбу па ўласнай волі без епіскапа, нават калі муж і жонка жылі ў нявенчаным шлюбе. Усталяваць венчаны шлюб для ўсіх слаёў грамадства было немагчыма ні ў XI ст., ні ў XIII і XIV ст., вянчаліся толькі князі і баяры, што выклікала вялікі непакой у святароў²⁰. Мітрапаліт Іаан II у адказах 1080— 1089 гг. адзначаў, што сярод свецкіх асоб венчаны шлюб бяруць пераважна прадстаўнікі вышэйшага свслоўя, а простыя людзі святкуюць з танцамі і гудзеннем. За нявенчаны шлюб павінная прызначацца епіцім’я. Мітрапаліт выказаўся пра тое, што веруючым князям непажадана аддаваць дачку ў чужы край з іншымі звычаямі²¹. Па сутнасці, гэта была забарона шлюбу з прадстаўнікамі іншага веравызнання.

Згодна са Статутам Яраслава, шлюб уяўляўся як добраахвотны саюз мужчыны і жанчыны, асвечаны царквой, манагамны, у якім мужчына і жанчына не звязаныя духоўным ці кроўным сваяцтвам, які мог быць скасаваны толькі епіскапамі ў выпадку парушэння вызначаных нормаў.

Шэраг артыкулаў рэгуляваў адносіны ўнутры сям’і. He з’яўляліся прычынамі для скасавання шлюбу хвароба аднаго з сужэнцаў, крадзеж рэчаў жанчынай у мужа ці свёкра, выкананне жанчынай язычніцкіх абрадаў, пералюб мужа, бойкі паміж сужэнцамі²².

У Пашыраную рэдакцыю Статута Яраслава, у параўнанні з архетыпам, былі дададзеныя нормы, звязаныя з разводам. Шлюб паміж сваякамі скасоўваўся і накладалася епіцім’я. Норма была вядома яшчэ ў візантыйскім праве. Асобныя выпадкі былі злучаныя ў адзін артыкул. На думку Яраслава Шчапава, пералік прычын падобны да навелаў Юстыніяна і Прахірона 879 г.²³

²⁰ Владнмнрскмй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 47; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 175—176,178,181,196—197.

²¹РРІБ. Т. 6. Памятнмкн древнерусского каноннческого права. Ч. 1. (Памятннкм XI— XV вв ). СП6., 1880. С. 7, 18; Гальковскмй Н.М. Борьба хрмстманства. Т. 1. С. 144; ІЦапов Я.Н. Вмзантмйское м южнославянское правовое наследме на Русм в XI— XIII вв. Москва, 1978. С. 177—178.

²² Росснйское законодательство X—XX вв. Т. 1. С. 178,202—203.

²³ ІЦапов Я.Н. Княжескзіе уставы. С. 249; ІЦапов Я.Н. Брак й семья в Древней Русм. С. 219.

Візантыйскае духавенства, якое прыехала ў Кіеўскую дзяржаву, выкарыстоўвала Закон градскі (Прахірон). Акрамя таго, ён згадваўся ў прывілеях мітрапалітаў Кіпрыяна і Фоція. У самым пачатку, да атрымання ў 1262 г. поўнага перакладу з Балгарыі, былі вядомыя пераклады толькі некаторых частак Прахірона²⁴.

Асаблівасцю Статута Яраслава з’яўляецца тое, што ў ім віна за развод ускладалася толькі на жанчыну, што выглядае як мэтанакіраваны падбор нормаў з візантыйскіх помнікаў. Разводзілі за неданясенне пра замах на ўладу, цара ці князя, за здраду мужу, за замах жонкі на жыццё мужа, неінфармаванне пра замах на яго, які рыхтуецца іншымі людзьмі, хаджэнне жонкі без дазволу мужа з чужымі людзьмі і начоўку не ў сваім доме, наведванне жонкай без дазволу ігрышчаў, крадзеж у мужа ці ў царкве²⁵.

Асобна рэгуляваліся сексуальныя адносіны. Злачынствам лічылася згвалтаванне, умыканне, групавое згвалтаванне. Старажытны звычай умыкання нявесты прыраўноўваўся да згвалтавання²⁶. Пра яго існаванне ў старажытных плямёнах, якія насялялі тэрыторыю Беларусі, адзначаецца ў летапісе. Звычай быў уласцівы і іншым народам. Умыканне адбывалася каля вады ці падчас гульняў, са згоды ці без згоды дзяўчыны²⁷. У Беларусі ён існаваў нават у XIX ст.²⁸ Забараняліся дачыненні сексуальнага характару, паміж кумам і кумою, сваякамі (братам і сястрою, бацькам і дачкою, братам і жонкай брата, свёкрам і нявесткай, мачахай і пасынкам, дзеверам і жонкай брата), з асобамі іншага веравызнання («жыдамі», «жыдоўкамі», «бусурманамі», «бусурманкамі»), з манашкамі, папом і манашкай, манахам

²⁴ Павлов А. Первоначальный славяно-русскмй номоканон. Казань, 1869. С. 13—14; Бенеманскнй М. Закон градсклй. С. 7, 10, 15, 21, 108; Старостнна І4.П. Судебннк Казнммра 1468 г. о лнчной м семейной ответственностн прн уголовных преступленмях П Восточная Европа в древностн м в средневековье / Под ред. Л. Черепнкна. Москва, 1978. С. 258; Яннн В. Законодательство Древней Русн. Т. 1. Москва, 1984. С. 24.

²⁵ ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 243—255; Росснйское законодательство X—XX вв. Т. 1. Москва, 1984. С. 197—198,207—208.

“Макармй. Нсторня русской церквм. Кн. 2. Т. 2. С. 257; Росснйское законодательство X—XX вв. Т. 1. Москва, 1984. С. 175; Гальковскмй Н.М. Борьба хрнстнанства. Т. 1. С. 106.

²⁷ПСРЛ. Т. 1. СП6., 1846. С. 6; Загоровскнй A. О разводе. С. 3—12.

²⁸ Нмкольскяй Н.М. Промсхожденме н нсторяя белорусской свадебной обрядностн, С. 52—55.

і манашкай²⁹. Непрымальным быў секс з жывёламі³⁰. Большасць пералічаных парушэнняў каралася максімальнымі спагнаннямі. Забараняліся сексуальныя стасункі да шлюбу. Пакаранню падлягалі дзяўчаты ці ўдовы, якія нараджалі пазашлюбных дзяцей. Але жанчыну мог выкупіць род³¹. Мужчына за наяўнасць такіх дзяцей не падлягаў пакаранню. Тлумачыцца гэта тым, што ў той час было цяжка даказаць бацькоўства, а таксама гендэрнай няроўнасцю і ўскладаннем адказнасці на жанчыну. За парушэнне законаў, што рэгулявалі сексуальнае жыццё епіцім’я накладалася не заўсёды³². У Румянцаўскай і Тарноўскай рэдакцыях гэты від пакарання прызначаўся за «блуд» кума з кумою, брата з сястрою, свёкра з нявесткаю, мужчыны з манашкай, з жывёлай (Тарноўская рэдакцыя).

Рэгуляванню сексуальных адносін прысвечаная значная частка артыкулаў у Статуце Яраслава. Такая ўвага да гэтай сферы жыцця чалавека сведчыла пра неабходнасць яе ўнармавання з пункту гледжання рэлігіі. Язычніцтва не імкнулася жорстка кантраляваць сексуальныя адносіны. Наадварот, былі святы сексуальнага разняволення, напрыклад, Купалле³³. Найбольш апраўданая была забарона сексу паміж кроўнымі сваякамі, бо гэта мела генетычныя наступствы. Інцэст быў распаўсюджаны ў замкнёных колах. Ён прыводзіў да дэградацыі грамадства. Пераставаў працаваць натуральны адбор, што вяло да знішчэння грамадства. Табу на інцэст было гістарычна першай забаронай і мела шырокае распаўсюджванне ў старажытнасці. Але ў гісторыі сустракаюцца прыклады парушэння (фараоны старажытнага Егіпта, прадстаўнікі рымскай дынастыі Юліеў-Клаўдзіеў і інш.)³⁴.

²⁹ Россмйское законодательство X—XX вв. Т. 1. С. 178—180, 182—183,187,198—199, 204,206.

³⁰ Царкоўны сабор у Анкары 314 г. выдаў два каноны супраць заафілаў. Пасля яны выкарыстоўваліся супраць гомасексуалістаў. Напрыклад, гішпанскае заканадаўства таксама аднолькава жорстка змагалася супраць першай і другой катэгорыі. Тэннехмлл Р. Секс в нсторнн / Пер. с англ. А.Я. Блейз. Москва, 1995. С. 144,264.

³¹ Росснйское законодательство X—XX вв. Т. 1. С. 176, 182, 183, 194—195, 199, 206; Гальковскмй Н.М. Борьба хрнстаанства. Т. 1. С. 105.

³² Пра сэнс і значэнне царкоўных пакаранняў гл.: Суворов Н. О церковных наказаннях. Опыт нсследовання по церковному праву. СПб., 1876.

³³ Зайкоўскі Э. Сакральная прастора сексуальнага жыцця язычнікаў П Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі. Мінск, 2001. С. 10—30.

^мТэннехнлл Р. Секс в йсторнн. С. 23—24,70—71.

Акрамя таго, сексуальныя адносіны са сваякамі прыводзілі да канфліктаў у сям’і³⁵.3-за адсутнасці дакументаў даволі цяжка вызначыць, наколькі гэтая з’ява была распаўсюджаная на беларускіх землях, бо на той час грамадства ўжо не было настолькі замкнёным. Але, калі такія нормы былі ўведзеныя ў Статут Яраслава, значыць, праблема была актуальная.

Рэлігійнымі і маральнымі поглядамі былі забароненыя стасункі з іншаверцамі³⁶, духоўнымі сваякамі³⁷. Большасць артыкулаў Статута Яраслава вяла да абмежавання сексуальных адносін. Колькасць артыкулаў, якія закраналі сексуальную сферу жыцця, была даволі значнай у параўнанні з іх агульнай колькасцю. Так, з 51 артыкула Архіўнага зводу сексуальным адносінам прысвечана 16³⁸, у Румянцаўскай рэдакцыі з 52 — 18, у Тарноўскай рэдакцыі з 48 — 17. Увядзенне такой колькасці забаронаў мела непасрэднае дачыненне да ўсталявання манагамнага шлюбу. Толькі ў ім дазвалялася мець сексуальныя стасункі.

Адхіленні ад прынятай нормы асуджаліся ў рэлігійных творах. Так, Кірыла Тураўскі ў сваіх малітвах сярод іншых грахоў адзначаў пералюб, гвалт, распусту, скаталожніцтва, «ручны блуд». Ён лічыў манаства найлепшым станам чалавека для выратавання яго душы, а шлюб, на яго думку, быў неабходны толькі з-за слабасці чалавека³⁹.

Яшчэ адзін артыкул меў ускоснае дачыненне да сексуальнай сферы — пра абразу жанчыны, калі яе несправядліва называлі «блядь». Грашовае пакаранне прызначалася ў залежнасці ад яе сацыяльнага статусу. Адносна мужчыны такая норма адсутнічала⁴⁰.

³⁵Росспйское законодательство X—XX вв. Т. 1. С. 157.

³⁶ У беларускай народнай культуры нават у XIX ст. прадстаўніцы іншага паходжання і веравызнання былі непрымальнымі для шлюбнага жыцця. Лобач У Эрас у беларускай традыцыйнай культуры. S. 223. Гэта было звязана пераважна з нацыянальнымі і культурнымі стэрэатыпамі.

³⁷Тэрмін «духоўныя сваякі» не існуеў кананічнай літаратуры. Аднак мы вымушаныя яго ўвесці, каб акрэсліць такія групы асоб, як хросныя бацькі, хрэснікі і іх нашчадкі. якія станавіліся звязанымі духоўным сваяцтвам пасля хрышчэння. Усе забароны на шлюб і сексуальныя стасункі адносіліся таксама да іх.

³⁸ У пералік уключаныя два артыкулы пра пазашлюбных дзяцей. У артыкуле пра развод (51) ёсць яшчэ падпункт пра здраду жонкі, асобна ён не лічыцца. Па такім жа прынцыпе зроблены падлік у іншых рэдакцыях.

” Макарнй. Мсторня русской церквн. Кн. 2. Т. 2. Москва, 1994. С. 356—357; Мельнікаў А. Кірыл, епіскап Тураўскі. Жыццё. Спадчына. Светапогляд. 2-е выд. Мінск, 2000. С. 194,203,384—387,408—409.

■“Росснйское законодательство X—XX вв. Т. 1. С. 200.

Артыкул сведчыць пра наяўнасць такой катэгорыі насельніцтва, для якой было вызначанае адпаведнае паняцце. Сам тэрмін і дзеяслоў «бляднть» выкарыстоўваўся ў царкоўнай літаратуры⁴¹. Таксама існавалі варыянты «блудмть» і «блуд». Як сведчыць выпадак у Троіцку канца XII — пачатку XIII стст., артыкул быў актуальны. Дачку Клімяты неабгрунтавана назвалі «блядею». Ен спрабаваў дамагчыся справядлівасці⁴².

У Статут Яраслава былі ўключаныя нормы, якія адсутнічалі ў візантыйскім кананічным і свецкім праве. Была ўведзеная забарона на выкраданне нявесты. Паводле VI Усяленскага Сабору 692 г. было ўведзенае пакаранне тым, хто браў шлюб праз выкраданне. Калі ў злачынстве былі задзейнічаныя святары і свецкія асобы, то першыя пазбаўляліся сану, другія атрымлівалі праклён. Статут Яраслава такі шлюб прыраўноўваў да гвалту, такім чынам прадухіляючы язычніцкія шлюбы. Бацькі былі адказныя за тое, што дзеўка не выйшла замуж, а таксама, калі ў выніку гвалтоўнага шлюбу дзяўчына рашалася на самагубства. Царква разглядала выпадкі забойства падчас вясельнага абраду⁴³, адмову ад жаніцьбы з дзяўчынай. Праз гэтыя нормы хрысціянства спрыяла замацаванню манагаміі, адасабленню малой сям’і, устойлівасці шлюбу. Свецкая і царкоўная ўлады паступова размяжоўваліся, што адлюстравалася ў Рускай Праўдзе і ў княжацкіх Статутах. Яны дапаўнялі адна адну. Але пры гэтым некаторыя справы траплялі пад юрысдыкцыю абедзвюх улад, што прыводзіла да канкурэнцыі ці канфліктаў⁴⁴.

Статут Яраслава не страціў сваёй актуальнасці ў пазнейшыя часы (XVI — пачатку XVII стст.) і выкарыстоўваўся ў духоўных судах ВКЛ. Пра гэта сведчыць яго запіс у Супрасльскім Трэбніку і Кіеўска-Пячэрскім пацерыку. Статут быў больш распаўсюджаны, чым кнігі, якія ўтрымлівалі кананічнае права. Ён быў больш прыдатны для карыстання ў духоўным судзе, бо быў адаптаваны да мясцовай рэчаіснасці. Аднак пералік нормаў не заўсёды ахопліваў усе жыццёвыя сітуацыі, і таму

⁴¹ Требннк, XVII ст. // Biblioteka Narodowa. Akc. 3004. К. 80—82.

⁴² 3алмзняк А.А. Древненовгородскнй даалект. Москва, 1995. С. 343—347.

⁴³ Звычай арганізоўваць бойкі падчас вяселля меў месца на Беларусі яшчэ ў XIX ст. Быў апісаны на Смаленшчыне Дабравольскім. Ннкольскмй Н.М. ІІромсхожденме н мстормя белорусской свадебной обрядноста. С. 69—70.

⁴⁴ ІЦапов Я.Н. Княжескме уставы. С. 304—305; ІЦапов Я. Государство н церковь Древней Русн X—XIII вв. С. 108—110,116—117.

часта звярталіся да зборнікаў рымскага і візантыйскага права. Чым больш распрацоўваліся нормы па сямейна-шлюбных адносінах, тым меншай была неабходнасць карыстацца Статутам Яраслава. Можна сказаць, што ў XVII ст. ён канчаткова перастаў адыгрываць важную ролу ў духоўным судзе, але пра яго памяталі і згадвалі⁴⁵.

Скрутак (Світак) Яраслава разглядаецца асобна, бо адрозніваўся ад Статута Яраслава. Ён быў створаны і распаўсюджаны толькі на тэрыторыі ВКЛ. М. Сувораў лічыў яго падробкай з мэтай умацавання тут царкоўнай улады. Я. Шчапаў адзначыў своеасаблівую блізкасць Скрутка са Статутам Яраслава, але па змесце помнік не звязаны ні з адным з яго тэкстаў. На падставе звестак, змешчаных у Скрутку, даследчык датуе яго першай чвэрцю XV ст. і адносіць да перыяду княжання Вітаўта. У самім дакуменце стаіць дата — 1032 г.⁴⁶ Аб Скрутку Яраслава ёсць згадка ў даравальным запісе Юрыя Сямёнавіча Лунгвеневіча Ануфрыеўскаму манастыру, што каля Мсціслаўля. Адзначана, што ў манастыры могуць судзіць, карыстаючыся Скруткам Яраслава (1443)⁴⁷. Гэта было паўторана ў пацвярджэнні даравальнага запісу Іванам Юр’евічам Лунгвеневічам (1534)⁴⁸.

Змест Скрутка ўтрымліваецца ў прывілеі вялікага князя Аляксандра, які быў дадзены кіеўскаму мітрапаліту і смаленскаму епіскапу Іосіфу (1499). Такі ж прывілей са Скруткам Яраслава атрымаў полацкі епіскап Лука (1503)⁴⁹. Жыгімонт Стары пац-

⁴⁵ Synopsis. S. 4 V.

⁴⁶ Суворов Н.С. Следы западно-католмческого церковного права. С. 228—230; ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 182, 184,229,231.

⁴⁷ АЗР. Т. 1: 1340—1506. СПб., 1846. С. 57—58; Суворов Н.С. Следы западнокатолмческого церковного права. С. 226; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego. S. 127.

⁴⁸ Ануфрыеўская царква i манастыр былі заснаваныя Сямёнам Лунгвенам (?—1431), які падараваў сёлы Сялец і Камаровічы. Яго сын Юрый разам з жонкай Соф’яй надаў яму сёлы Галоўчына і Калеснікава (1443). Дакумент быў упершыню надрукаваны ў: АЗР. Т. 1: 1340—1506. СПб., 1846. С. 57—58; ІЦапов Я.Н. Княжескме уставы. С. 230; Лазутка С., Валнконпте 14., Сенкевлчюте Й. Введенне // Lietuvos Metrika. Kn. 227 (1533—1535): 8-oji Teismtj knyga. P. LXXXVI; Lietuvos Metrika. Kn. TT1 (1533—1535): 8-oji Teisrmj knyga. P. 150—152.

⁴⁹A3P. T. 1: 1340—1506. СП6., 1846. C. 189—191; Danilowicz I. Skarbiec diplomatow. T. 2. Wilno, 1862. S. 249—250; Древнерусскле княжескме уставы XI—XV вв. С. 187— 193; Пічэта У Полацкая зямля ў пачатку XVI сталецьця. С. 112; Старостана 14. Прнмененне новеллы Юстмннана в суде Велмкого Княжества Лнтовского в 1538 г. (на основанмм матерналов кнмгн Лнтовской метрнкн № 228) П Z dziejöw kultury

вердзіў кіеўскаму мітрапаліту Іосіфу папярэднія прывілеі, атрыманыя ад Вітаўта, Казіміра і Аляксандра (1511)⁵⁰.

Скрутак акцэнтуе ўвагу на двух асноўных пытаннях: рэгуляванне адносін унутры царквы і знешнія адносіны з насельніцтвам і кцітарамі. Епіскапы павінныя былі падпарадкоўвацца мітрапаліту, а свецкія ўлады — прызнаваць уладу мітрапаліта. Помнік фіксаваў месца царквы ў грамадстве ВКЛ і быў накіраваны на спыненне парушэнняў унутры царквы і ў адносінах да яе, на абмежаванне ўплыву свецкіх асоб. Зацвярджалася права духоўных судоў разглядаць справы разводу, пералюбу, ерасі⁵¹.

Свецкім уладам не дазвалялася скасоўваць шлюбы, пры парушэнні гэтага палажэння прызначалася грашовае спагнанне — 500 шырокіх грошаў. Забаранялася браць шлюб без скасавання папярэдняга. Калі мужчына жаніўся з другой жанчынай, маючы першую жонку, то такую пару разводзілі. Яны павінныя былі выплаціць кожны па 1 000 грошаў. Жанчына падлягала пакаранню, калі ведала пра існаванне першай жонкі. Калі сужэнцы супраціўляліся царкоўнаму праву, то іх аддавалі пад суд свецкай улады. Забаранялася жыць у нявенчаным друтім шлюбе як простым людзям, так і прадстаўнікам вышэйшага саслоўя. Такі шлюб скасоўваўся, і парушальнікі вярталіся да першых сужэнцаў. Кожнаму стану прызначаліся грашовыя выплаты ў залежнасці ад заможнасці. За згаданыя парушэнні вінаватыя прысуджаліся да пакаяння ў царкве. 500 грошаў выплачвалі асобы, якія жылі ў «блудзе»⁵². Епіскапы павінныя былі сачыць у сваіх прыходах за маральным воблікам прыхаджан і караць за распуснае жыццё⁵³.

У параўнанні са Статутам Яраслава Світак Яраслава разглядаў абмежаванае кола выпадкаў па шлюбных дачыненнях: забараняў шлюб без вянчання, выказваўся за паслядоўную манагамію і быў супраць умяшання свецкіх улад у духоўныя справы.

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewi^cdziesi^ciolecie urodzin. Warszawa, 2004. S. 133—134; Галенчанка Г. Невядомыя i малавядомыя помнікі. C. 177—180.

“Lietuvos Metrika. Kn. 9 (1511—1518): Uzrasymi} knyga 9. P. 76—78; Lietuvos Metrika. Kn. 8 (1499—1514). Uzrasymi; knyga 8 I Parenge D. Antanavicius, R. Firkoviäus, A. Baliulis. Vilnius, 1995. P. 447—448; Synopsis. S. 7.

⁵¹ ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. C. 226—231.

⁵² Пра царкоўныя пакаянні гл.: Суворов Н. О церковных наказаннях. С. 61—77. ⁵³АЗР. Т. 1:1340—1506. СП6., 1846. С. 189—191.

3 увядзеннем Статута Уладзіміра пачынаецца дзейнасць духоўных судоў. Але з-за недахопу дакументаў рэканструяваць іх працу не з’яўляецца магчымым, хоць асноўная структура судовай сістэмы прапісаная ў Тыпіконах і Намаканонах. Вядома, што пратапоп⁵⁴, які прызначаўся ў саборныя цэрквы, меў паўнамоцтвы разглядаць сямейна-шлюбныя адносіны, а пасля павінны быў прадстаўляць справы епіскапу. Канчатковыя рашэнні прымаліся ў судах вышэйшай інстанцыі — архіепіскапа⁵⁵ і мітрапаліта⁵⁶.

Вышэйадзначаныя крыніцы мелі вялікі ўплыў на рэгуляванне сямейна-шлюбных дачыненняў на тэрыторыі Беларусі. Статут Уладзіміра ўсталяваў духоўны суд і акрэсліў яго паўнамоцтвы. Статут Яраслава пералічыў віды парушэнняў і пакаранні за іх. Скрутак Яраслава павінны быў замацаваць аўтарытэт царквы ў грамадстве і пацвердзіць яе паўнамоцтвы. На падставе гэтых крыніц мы можам казаць пра ўвядзенне духоўнага суда на беларускіх землях і яго паўнамоцтвы. Ён разглядаў наступныя выпадкі: разводы, бігамію, нявенчаны шлюб, гвалт, шлюб са сваякамі⁵⁷. Аднак заканадаўчыя акты не паказваюць, як рашэні выконваліся на практыцы. На сённяшні дзень кнігі духоўных судоў не захаваліся нават за XVI і XVII стст., не кажучы пра ранейшы перыяд. Таму шмат пытанняў застаецца нявысветленымі: калі пачалі весці кнігі, склад духоўнага суда, ступень выкарыстання ў справаводстве Статута Яраслава і кормчых, якія выпадкі разглядаліся, ці прысуд адпавядаў Статуту і як ён выконваўся, якія віды злачынстваў дамінавалі і іншае.

Пры вырашэнні сямейна-шлюбных дачыненняў кіраваліся яшчэ і іншымі крыніцамі. Вядомыя былі пастановы Усяленскіх сабораў⁵⁸, Кнігі законныя, Закон судны людзям, Закон градскі, Выбранне ад закону, правілы Св. Васілія, навелы Юстыніяна⁵⁹.

⁵⁴ Напрыклад, пратапопіі былі ў Гародні, Навагарадку і іншых гарадах. АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1890. С. 78; НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 4904.

⁵⁵Старостана 14. Прлмененме новеллы Юстнннана. S. 135—147.

⁵⁶ Сліж Н. Як вярнуць збеглую жонку. С. 78—91.

⁵⁷ ІЦапов Я. Государство м церковь Древней Русн X—XIII вв. С. 99.

⁵⁸ У літаратуры праблематыка Усяленскіх сабораў добра распрацавана, гл.: Schatz К. Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kosciola. Krakow, 2001.

⁵⁹ Павлов A. Первоначальный славяно-русскнй номаканон. Казань, 1869; Загоровскмй A. О разводе. С. 73—76, 83—84; ІЦапов Я.Н. Внзантнйское м южнославянское правовое наследне на Русл. С. 186—187,252—253.

Гэтыя творы з тымі ці іншымі асаблівасцямі ўваходзілі ў склад намаканонаў (кормчых)⁶⁰. Кормчая была вядомая на тэрыторыі Кіеўскай Русі з XI ст., афіцыйна была прынятая на сінодзе ва Уладзіміры ў 1274 г.⁶¹ На тэрыторыі ВКЛ найбольшую распаўсюджанасць атрымала Сербская кормчая ў XV— XVII стст. Самы ранейшы яе спіс — Разанская кормчая 1284 г. У ёй былі сабраныя асноўныя палажэнні па рэгуляванні розных царкоўных пытанняў, у тым ліку і па разводзе⁶². Вядома была яшчэ так званая «заходнеруская» рэдакцыя. Спісы яе захаваліся з апошняй чвэрці XV ст.⁶³ Варта адзначыць, што пералічаныя крыніцы права былі актуальныя для ўніятаў. Яны цалкам увайшлі ў кормчыя, якія ствараліся ва ўніяцкіх цэнтрах⁶⁴. Напрыклад, гэта адлюстравалася ў кормчых, якія належалі Жыровіцкаму манастыру: адна была напісаная ў 1634 г. Нікадзімам Казіцкім, другая — у пачатку XVII ст.⁶⁵.

Вельмі падрабязна рэгламентаваў шлюбныя стасункі Закон градскі⁶⁶. У ім былі агавораныя ўмовы заручын, шлюбнага кантракта, маёмасныя дачыненні паміж сужэнцамі, перашкоды для

⁶⁰ Пра кормчыя на беларускіх землях пісалася ў шэрагу прац. Аднак іх распаўсюджванне і выкарыстанне на практыцы патрабуюць больш глыбокіх даследаванняў. Макармй. Нсторяя русской церквм. Кн. 2. Т. 2. С. 82—84; Макарлй. Нстормя русской церквн. Кн. 5. Т. 9. С. 456—457; Розенкампф Г.А. Обозренне Кормчей кніігм в её мстормческом внде. СПб., 1839; ІЦапов Я.Н. Внзантнйское н южнославянское правовое наследме; Пазнякоў В. Кормчыя кнігі П Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. Мінск, 1997. С. 238; Старостнна 14. Прймененйе новеллы Юстйнйана. S. 138.

⁶¹ Загоровскйй A. О разводе. С. 69—76; Громогласов Я. М. Канонйческяе определенйя брака й значенйе мх прй лсследованйй вопроса о форме хрнстйанского бракозаключенйя II Богословскнй весппгк. Сергйев Посад, 1907. № 11. С. 442—445; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 107—109.

⁶² ІЦапов Я.Н. Вйзантййское й южнославянское правовое наследме. С. 139, 153; Гнатенко Л. Слов’янська клрнлнчна рукопйсна кнлга XV ст. 3 фондів Інстмтуту Рукопмсу Національноі бібліотекй Украінм імені В.І. Вернадського. Кйів, 2003. С. 58—64.

⁶³ Rckopisy cerkiewnoslowianskie w Polsce. Katalog / Oprac. A. Naumow, A. Kaszlej. Krakow, 2002. S. 214; Чйсткова M. Нослф Солтан II й церковно-лйтературная деятельность его временй II Latopisy Akademii Supraskiej. Vol. 1. Prawoslawni w dziejach Rzeczypospolitej. Bialystok, 2010. S. 45—46.

⁶⁴ Кормчая, XVII CT. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242; Кормчая, XVII ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 243.

⁶⁵ Опмсанйе рукопясей Влленской публйчной бйблйотекй. С. 389—392; ІЦапов Я.Н. Вйзантайское й южнославянское правовое наследме. С. 265, 267.

⁶⁶ Бснеманскнй М. Закон градсклй. С. 113.

шлюбу, сістэма сваяцтва⁶⁷. Шмат увагі надавалася рэгуляванню шлюбу ў Эклозе⁶⁸. Пра выкарыстанне навелаў Юстыніяна і іх вядомасць сведчыць унікальны выпадак. Віцебскія мяшчане абразілі святара і сарвалі службу ў царкве Св. Прачыстай Божай Маці (1538). Пры разглядзе справы выйшла так, што падобнае парушэнне не апісанае ў Статуце 1529 г. Архіепіскап Сіміён Яцак даслаў вытрымку — 74-га правіла, паводле якой мяшчанам прысудзілі грашовае спагнанне. Спіс Кормчай, які быў выкарыстаны ў дадзеным выпадку, быў складзены на тэрыторыі ВКЛ і па тэксце быў набліжаны да Мярыла Праведнага⁶⁹.

Паняцце шлюбу паводле кананічнага права, перашкоды для заключэння шлюбу

Царква грэчаскага закону прыняла азначэнне шлюбу з рымскага права. У кормчыя і кананічныя грамадскія зборнікі было ўнесенае азначэнне паняцця «шлюб», якое ўвёў рымскі юрыст Герэней Мадэстын: «Шлюб ёсць злучэнне мужчыны і жанчыны, супольнасцюўсяго жыцця, з’яднаннем божага і чалавечага права». Многія рэлігійныя дзеячы выкарыстоўвалі гэтае тлумачэнне шлюбу ў сваіх працах. У параўнанні з іншымі яно было самым прагрэсіўным. У ім шлюб разумеўся як кантракт і дамова паміж свабоднымі асобамі. Але кананічнае права пайшло значна далей, прылічыла шлюб да Таямніцы і прызнала яго абсалютную непарыўнасць. Першае азначэнне шлюбу было дадзенае ў Законе градскім⁷⁰.

⁶⁷ Мернло праведное, XIV в. Рэжым доступу: http://www.stsl.ru/manuscripts/book. php?col=l&manuscript=015; Кормчая, XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. С. 584—610; Nomokanon, XVI w. // Biblioteka Narodowa. Akc. 2731. K. 355—370; Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 П Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 319—321v, 337—360; Правпла святых (номоканон), XVII11 Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 2737. K. 360—367.

⁶⁸ Эклога. C. 45—47; Костогрызова Л ,Ю. Правовое положенме женіцмны в Внзантмн. С. 94, 95; Медведев 14.П. Правовая культура Вмзантнн. СП6., 2001. С. 140—141.

⁶⁹ Старостнна 14. Прнмененне новеллы Юстнннана. S. 139—147; Судебная кнмга внтебского воеводы. С. 155—160, 364—365.

⁷⁰ Мернло праведное, XIV в. Рэжым доступу: http://www.stsl.ru/manuscripts/book. php?col=l&manuscript=015; Кормчая, XVII ст. // Аддзел рукаігісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. С. 235; Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599//Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 337 v; Громогласов H.M. Каноннческне определення брака м значенне нх прм мсследованнн вопроса о форме хрнстманского бракозаключення // Богословскмй вестннк. Сершев Посад, 1907. № 1. С. 72—82; 1908. № 11. С. 344—361; Hanter W.A. Roman Law in the Order

Трэбнік 1682 г., услед за Трэбнікам 1646 г., вызначаў шлюб так: «Супружества йлй законнаго брака тайна от Х(рйст)а Б(о)га оуставлена есть, вь оумноженіе рода ч(е)л(ове)ч(е)ского, й воспйтаніе чадь кь славе Б(о)жеей, вь неразрешймый сьюзь любве й дружества, й &ьзаймную помоіць, й вь еже отгребатйся греха любодеянія. Вейуь сея тайны, есть мужь й жена, вь прйобіценіе брака честйо кроме всякого препятія правйлнаго сьвокупйтйся йзволяюіцш»⁷¹. 3 яго вынікае, што шлюб усталяваны ад Бога і ёсць таямніцаю. Можа быць заключаны тады, калі няма для гэтага перашкод. Створаны ён для памнажэння чалавечага роду і выхавання дзяцей для славы Божай. Заснаваны на каханні, сяброўстве, узаемадапамозе, і ў ім няма месца пералюбу. Такім чынам, шлюб — гэта таямніца кахання, непарыўная і непаўторная⁷². Шлюб лічьгўся здзейсненым пасля правядзення заручын, вянчання і палавога акту⁷³. Ужо VI Сабор абвясціў заручыны непарушнымі і важнымі, як шлюб⁷⁴.

Царква, паводле Іаана Дамаскіна, бачыла ў шлюбе наступныя перавагі. Па-першае, ён ратуе ад распусты. Па-другое, у ім нараджаюцца законныя дзеці. Па-трэцяе, у хваробе і няшчасці муж і жонка разлічваюць адно на аднаго, як пра гэта кажа Пісанне; муж адыдзе ад бацькоў і прылепіцца да жонкі, і будуць яны адна плоць. Па-чацвёртае, добра, калі людзі ў шлюбе жывуць па законах Божых, што не выклікае наракання ні ў Бога, ні ў людзей⁷⁵. Першыя тры пункты былі і ў пратэстанцкім азначэнні шлюбу⁷⁶. ----  (гл. папярэднюю старонку)

of a Code. Fourth edition. London, 1803. P. 678; Бенеманскяй M. Закон градсклй. C. 474; Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 103; Gajda Е. Prawne aspekty «rozwodu» w doktrynie prawoslawnej a wybrane zagadnienia katolickiej nierozerwalnosci malzenstwa // Malzenstwa w prawie swieckim i w prawie kanonicznym. Katowice, 1996. S. 263—264; Мейендорф 14. Брак в православмн. Клмн, 2000. С. 180—182.

⁷¹ Еухологіон албо Молйтвослов нлн Требнккь... [Кіев], 1646. С. 188; Еухологіон албо молнтвословь нлн требннкь. Лвовт>, 1682. С. 116.

⁷² Краткнй Катехязлсь, мзданный вт> Кнево-печерской Лавре в 1645 г. П Голубев С. Кмевскнй ммтрополмт Пётр Могнла м его сподвйжнйкм. Т. 2. Кнев, 1898. Прмложення. С. 421—422; Gajda Е. Prawne aspekty rozwodu. S. 263.

⁷³ЕухологіоналбоМолнтвословйлйТребнмк'ь... [Кіев], 1646.С. 189.

⁷⁴ Неволнн К.А. Полное собранме сочмненнй. Т. 3. С. 206—207. ⁷⁵Октомхь ... Іоанна Дамасклна. Кутемна, 1646.

⁷⁶ Marriage II The Encyclopedia of Protestantism. Vol. 3. L—R. Editor Hans J. Hillerbrant. Routledge; New York; London, 2003. P. 1161—1162; Катэхізіс: Помнік беларускай Рэфармацыі XVI ст. / Адаптаваны тэкст, пер. з старажыт. бел. мовы Н. Кабелка. Мінск, 2005. С. 110—114,272—274.

Ідэальным лічыўся адзіны шлюб. 3-за чалавечай слабасці дазваляўся другі шлюб. Толькі чын вянчання ўжо адрозніваўся, малітвы мелі пакаянны характар. Дапушчальны быў і трэці. Аднак, паводле Св. Васілія, правілы якога выкарыстоўваліся на тэрыторыі ВКЛ, тэрміны епіцім’і былі розныя⁷⁷. У Намаканоне (1646)⁷⁸ адзначана, што тыя, хто жаніліся другі раз, не прычашчаліся год, трэці раз — таксама год пры ўмове, што былі да 40 год і не мелі з першымі жонкамі дзяцей. А калі мелі больш як 40 год і былі дзеці, то такім нічога не даравалася. Жанаты чацвёрты раз не прымаўся ў царкву, пакуль не развядзецца, а пасля разводу 8 год заставаўся без прычашчэння⁷⁹.

У XVII ст. палемічная літаратура закранала некаторыя аспекты шлюбу, але яны не пярэчылі кананічнаму праву і ўяўленню пра шлюб і адносіны ў сям’і. Адзначалася, што царква прымае як манаства, так і шлюб. Хоць захаванне дзявоцтва лічылася лепшым станам⁸⁰. Мітрапаліт Сільвестр Косаў звяртаўся да праблемы шлюбу ў сваіх творах. Ён даў азначэнне тэрміну «шлюб» як саюзу, які павінны здзяйсняцца з блаславення і дазволу святара і па добрай волі жаніха і нявесты⁸¹. У «Дыскаліі» мітрапаліт С. Косаў (1637) ахарактарызаваў шлюб як таямніцу, чыя сутнасць закладзеная ў асобах, якія вянчаюцца. На пытанне пра формы шлюбу адзначьгў, што перашкоды для шлюбу паміж сваякамі апісаныя ў трэбніках⁸².

⁷⁷ Мейендорф Н. Брак в православмн. Клмн, 2000. С. 190—192.

⁷⁸ Параўнанне тэксту гэтага і іншых намаканонаў з грэчаскім тэкстам, а таксама тлумачэнне артыкулаў кананічнага права гл.: Павлов А. Номоканон прн большом требнмке. Его мстормя н тексты, греческмй м славянскмй, с обі>яснмтельнымн в крптнческммя прммечанмямм. Вып. 14. Москва, 1897.

”Номоканон снй есть законоправмлннкт,. Львов, 1646. С. 23 адв., 31; Неволнн К.А. Полное собранме сочнненмй. Т. 3. С. 168; Павлов А. Номоканон прм болыпом требннке. С. 325—330.

⁸⁰ Архнв ЮЗР. Часть 1. Tom VIII. Полеммка южноруссов с протестантамн за XVI м XVII вв. Кмевь. 1914. С. 105,326.

⁸¹ «...Sakrament Maizenstwo, ktore tak ograniczai^ theologowie: Maizenstwo jest Sakrament, ktorym si? dzieie od praesbiter m^skiey y bialey plci z blogostawienstwem cerkiewnym zl^czenie. Tego sakramentu materyq s^ persony w maizenstwo wst^pu^cych, ktorymi wyrazaia swoie zobopolne pozwolenie za blogoslawienstwem y ztwierdzeniem praesbitera». KossowS.Exegesis.Kiev, 1635// АрхмвЮЗР.Часть І.Том VIII. Полемнка южноруссов с протестантамн за XVI н XVII вв. Кневт,. 1914. С. 430. Характарыстыка твору гл.: Голубев С. Кневскмй мптрополкт Пётр Могмла н его сподвмжнмкм. Т. 2. Кнев, 1898. С. 245—268.

⁸² Саверчанка I. Aurea medio critas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. АдраДжэнне і ранняе барока. Мінск, 1998. С. 260,271.

Перашкоды для шлюбу былі наступныя: духоўнае сваяцтва, біялагічнае сваяцтва, усынаўленне, прымус бацькоў, сваякоў, гаспадароў, неадпаведны ўзрост (Намаканон (1646) вызначаў для мужчын шлюбны ўзрост — з 15 год, а для жанчын — з 14, Трэбнікі (1606, 1646,1682) для мужчын — з 15, а жанчын — з 12⁸³), розніца ў веравызнанні, напрыклад, праваслаўныя і каталікі, манаскі стан, няведанне малітваў («Ойча Наш», «Верую ў адзінага Бога», «Багародзіца Дзева», «Дзесятаслоўе Божае») і 10 запаведзяў. Калі былі заручыны, а жаніх памёр да вяселля, то яго брат не мог ажаніцца з гэтай жанчынай⁸⁴. Акрамя таго, святар не меў права вянчаць беглых, прышэльцаў, асоб без пастаяннага месцажыхарства, тых, якія раней былі ў шлюбе (жонка ваяра, палоннага ці вандроўніка). Парабак не мог ажаніцца з жонкай свайго гаспадара нават пасля яго смерці і прыраўноўваўся да пралюбадзея. Тое ж тычылася і нявольніка. Дзеці, народжаныя ў забароненым шлюбе, лічыліся пазашлюбнымі і не мелі права на спадчыну бацькі. Але і жанчыне, і мужчыну дазвалялася развесціся і ўзяць новы шлюб, калі папярэдні быў незаконны. Пра вянчанне абвяшчалі загадзя, каб можна было выявіць перашкоды для шлюбу. Цырымонія павінная была адбывацца ў тым прыходзе, да якога належалі нявеста і жаніх⁸⁵. Забаронены быў таемны шлюб, шлюб мужчыны з дзвюмя жанчынамі адразу, трыманне наложніц⁸⁶.

Паводле кананічнага права было прызнана чатыры віды сваяцтва: па крыві, шлюбе, усынаўленні, па хрышчэнні. У залежнасці ад гэтага і ішлі забароны на шлюб і сексуальныя адносіны. Усе сваякі мужа і жонкі былі звязаныя сваяцтвам, прычым яно трывала нават пасля разводу ці смерці аднаго з сужэнцаў. Да гэтых дзвюх груп магла далучыцца група сваякоў пасля другога шлюбу⁸⁷.

⁸³ Па Эклозе і Прахірону шлюбны ўзрост для хлопцаў — 15 год, дзяўчат — 12. Неволнн К.А. Полное собранне сочяненнй. Т. 3. С. 163; Бенемансклй М. Закон градскнй. С. 110.

⁸⁴ Гэта палажэнне адносілася да звычаю, а не да закона.

⁸⁵ Молнтовыійк плм Требнмкь йз греческого языка на словенскм переведенный н нследованый. Стратынь, 1606. С. 355 адв,—357; Еухологіон албо Молнтвослов нля Требнлкь... [Кіев], 1646. С. 188—189; Номоканон снй есть законоправнлннкь. Львов, 1646. С. 23 адв., 27,30 адв,—31; Еухологіон албо молнтвословь млн требнлкь. Лвовт>, 1682. С. 111 адв., 113—116 адв.; «Кннгн законные». С. 74, 83, 84; Павлов А. Номоканон прн болыпом требнмке. С. 181—183.

“«Кннгм законные». С. 74,83, 84; Бенеманскмй М. Закон градскмй. С. 24,94.

⁸⁷ Levin Е. Sex and Society. Р. 4—6,9, 145—151.

Забарона на шлюб паміж сваякамі ўтрымліваецца ў навелах Юстыніяна, правілах VI Усяленскага сабору⁸⁸, Законе градскім⁸⁹ і іншых крыніцах⁹⁰. У многіх рукапісных кормчых, і даволі часта, была распісаная сістэма сваяцтва⁹¹.3 друкаваных выданняў найбольш падрабязна, у схемах, сістэмы сваяцтва прадстаўленыя ў Трэбніку 1646 г. на падставе Закона градскага⁹². Быў прыняты рымскі лік. Калі жаніх і нявеста былі звязаныя сваяцтвам па крыві, то можна браць шлюб толькі пасля 7-й ступені. Напрыклад, дваюрадныя брат і сястра, якія маюць паміж сабой 6 ступеней сваяцтва, трапляюць пад забарону. Катэгарычна забараняўся шлюб мужчыны з дачкой, унучкай, праўнучкай, прапраўнучкай сваёй жонкі. Непрымальным лічыўся шлюб мужчыны з сястрой, стрыечнымі сёстрамі, пляменніцай, цёткай, унучкай, праўнучкай жонкі. Калі іх павянчалі, то павінныя былі разлучыць. He маглі ажаніцца блізкія сваякі: брат і сястра, цётка і пляменнік, дзед і ўнучка і г.д. Нікому не дазвалялася браць у шлюб «абручніцу» бацькі свайго ці брата роднага, нават калі паміж імі не было шлюбу, сваю дачку (такая сувязь лічылася пералюбам), сваю сястру, нават, калі народжаныя ад розных бацькоў ці маці, бо гэта было сваяцтвам другой ступені⁹³. Недапушчальны быў шлюб у выпадку сексуальных стасункаў да шлюбу з маці нявесты ці іншай яе сваячкай, а калі пра гэта высвятлялася пасля шлюбу, то ён забараняўся як кровазмяшэнне⁹⁴. Але такія шлюбы мелі месца, і з імі актыўна змагалася духавенства⁹⁵.

“Мейендорф 14. Брак в православнм. Клнн, 2000. С. 193—194.

⁸⁵ Кормчая, XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. Арк. 601—605; Бенеманскнй М. Закон градскнй. С. 24, 94.

"Неволмн К.А. Полное собранме сочнненнй. Т. 3. С. 138—141,175—179.

⁹¹ Nomokanon, XVI w. 11 Biblioteka Narodowa. Akc. 2731. K. 350 v—352; Nomokanon

recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 // Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 417—421v; Правнла святых (номоканон),

XVIIП Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 2737. K. 356—360; Требннк, XVI ст. // Biblioteka

Narodowa. Akc. 3005. K. 97 v—100; ІЦапов Я.Н. Вмзантмйское н южнославянское

правовое наследне. С. 126—127,170,187—188.

⁹²3агоровскнй A. О разводе. С. 84—86.

⁹³ Молмтовьннк нлн Требннк'ь мз греческого языка на словенскм переведенный н мследованый. Стратынь, 1606. С. 348 адв.—355; Еухологіон албо Молмтвослов плн Требннкь... [Кіев], 1646. С. 191—199,206—206 адв.; Еухологіон албо молмтвослові> ялнтребннкв. Лвов-ь, 1682. С. 113—114адв.

"Номоканон снй есть законоправнлншсь. Львов, 1646. С. 24 адв.

⁹⁵ Левнцькнй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 218.

Пасля заручын мужчыны і жанчыны іх лініі ўваходзілі ў сваяцкія адносіны⁹⁶. Муж і жонка знаходзіліся ў першай ступені сваяцтва. Іх сваякам можна было браць шлюб, пачынаючы з трэцяй ступені. Напрыклад, дазвалялася мужчыну жаніцца з роднай сястрой жонкі швагра, яго брату з жонкай швагра, а яму — не, яго брату з жонкай пасерба⁹⁷, а яму — не. Мачаха не магла ўзяць у сужэнцы мужа пасербніцы.

Значная ўвага ў кананічным праве надавалася забароне шлюбу і сексуальных адносін паміж кумам і кумою. Трульскі сабор 692 г. забараніў шлюб паміж кумам і ўдавой — маці пахрышчанага дзіцяці. Рымскі сабор 721 г. абвяшчаў анафему кожнаму, хто ажэніцца з кумой ці з жанчынай, якая хрысціла яго ўласнае дзіця. Папа Захары на Саборы 743 г. паўтарыў гэтую забарону, а ў 747 г. абвясціў цяжкім грахом шлюб мужчыны з кумой ці яе дачкой. Падобныя артыкулы былі ў законах Юстыніяна, Законе судным людзям, Законе градскім. Па візантыйскім заканадаўстве гэта каралася адразаннем носа. У Законе судным людзям адпаў артыкул пра пазашлюбныя адносіны паміж кумам і кумою, але застаўся забароненым шлюб і было ўведзеная новая забарона: хросны бацька не мог ажаніцца з хроснай дачкой⁹⁸. Кнігі законныя таксама адносілі стасункі паміж кумам і кумою да пералюбу, а калі яны браліся шлюбам, то іх разводзілі".

Забароны на шлюбныя адносіны паміж духоўнымі сваякамі таксама мелі месца ў Трэбніках, якія дзейнічалі на нашай тэрыторыі. Такое сваяцтва лічылася больш важным за кроўнае. Пры тлумачэнні спасылаліся на пастановы Трульскага сабору і іншыя нормы кананічнага права. Так, хросны бацька знаходзіўся да свайго духоўнага сына ў першай ступені сваяцтва, да яго бацькі — у другой, а да родных братоў — у трэцяй. Адносна хрэсніка сыны хроснага бацькі былі да яго ў другой ступені,

"Неволмн К.А. Полное собранме сочмненмй. Т. 3. С. 180—189.

⁹⁷ Пасерб — пасынак, а пасербіца — падчарыца. Молмтокьннк нлн Требнмкь нз греческого языка на словенскя переведенный н мследованый. Стратынь, 1606. С. 348 адв.—349; Еухологіон албо Молмтвослов нлн Требннкь... [Кіев], 1646. С. 199—201.

⁹⁸ Суворов Н.С. Следы западно-католнческого церковного права. С. 4—6, 27—31, 36—37; Павлов А. Номоканон прм большом требняке. С. 401—404; Бенемансклй М. Закон градсклй; Эклога. С. 45; Медведев 14.П. Правовая культура Внзанткй. СПб., 2001. С. 166—167; Мейендорф Н. Брак в православмм. Клмн, 2000. С. 194.

"«Кнмгм законные». С. 73,75; Эклога. С. 45.

а да яго бацькі — у трэцяй. Шлюб дазваляўся толькі ў восьмай ступені сваяцтва, г.зн., што ажаніцца маглі толькі прапраўнукі пахрышчанага дзіцяці і роднага дзіцяці хроснага бацькі. Прыклады былі прыведзеныя адносна мужчын, але адносна жанчын яны таксама дзейнічалі. Такім чынам, забараняўся шлюб кума з маці пахрышчанага дзіцяці, паміж кумамі, дачкой кума і дзіцём, якое хрысціў кум. Святары адхіляліся ад сану, калі бласлаўлялі такі шлюб¹⁰⁰.

Асоба, якую ўсынавілі, уваходзіла ў сістэму сваяцтва сваіх новых бацькоў¹⁰¹. Адпаведна забараняліся шлюбныя і сексуальныя дачыненні ўнутры новай сям’і як з бацькамі, так і з іх дзецьмі. Святар, які вянчаў такія шлюбы, падлягаў, пакаранню. Дазваляліся шлюбныя стасункі толькі пасля сёмай ступені сваяцтва¹⁰².

У жыцці кананічнае права не заўсёды выконвалася. Праваслаўныя святары абвінавачваліся ў вянчанні дзяўчат, якія былі гвалтоўна вывезеныя з дому. Такія факты мелі месца ў XVII ст.¹⁰³ Дакументы за пазнейшы час (XVIII ст.) таксама сведчаць пра парушэнні. Яны мелі месца пры шлюбах сялян і мяшчан. Пры характарыстыцы стану праваслаўнай царквы і сітуацыі ў Магілёўскім дэканаце былі пададзеныя звесткі з Невельскай і Себежскай пратапопій, у якіх згадваліся наступныя парушэнні (1747). Прасвітар Себежскай царквы Сымон Аляксандравіч Томскі даў шлюб Андрэю Багушэвічу і Ялене, якія былі звязаныя духоўным сваяцтвам — з’яўляліся кумамі (1746). Ён жа павянчаў Пракопа і дзеўку з в. Бубнова без блаславення бацькоў (1746). Невельскі мешчанін ажаніўся з сястрой Юзэфа Бурдзінкевіча, а той з яго сястрой. Павянчаў іх Ігнацій Квяткоўскі (1731). Ён даў шлюб Пятру Мясному, у якога на той час была жывая першая жонка, таксама і першы муж яго новай жонкі быў жывы (1743). Сваяцтва Яна Мацкевіча і Ефрасінні Красоўскай не перашкодзіла прасвітару Базылю Пяшчанскаму даць ім шлюб (1747). Мацкевіч Пётр і Матрона Пакрашэвічаўна

¹⁰⁰ Молнтовьннк нлн Требннкь мз греческого языка на словенскн переведенный н нследованый. Стратынь, 1606. С. 351; Еухологіон албо Молнтвослов ллм Требннкь... [Кіев], 1646. С. 201—204; Еухологіон албо молмтвословг нлн требншсь. Лвов-ь, 1682. С. 113—114адв.

¹⁰¹ Неволнн К.А. Полное собранне сочнненнй. Т. 3. С. 189—191.

¹⁰²Еухологіон албо Молнтвослов нлм Требннкь... [Кіев], 1646. С. 205—205 адв.

¹⁰³ Лнфос abo kamien z prochy prawdy cerkwie swi^tey prawoslawniey ruskiey. Kijow, 1644. // Архмв ЮЗР. Часть 1. Tom IX. Лмфос, 1644. Кнев, 1893. C. 176.

былі павянчаныя прасвітарам Кубецкім, хоць іх родныя брат і сястра былі ўжо мужам і жонкай (1737)¹⁰⁴.

Варта адзначыць, што такія парушэнні не заставаліся без увагі з боку кіруючых асоб. Ступені сваяцтва разбіраліся (1756). Айцец Базыль Хруневіч вымушаны быў апраўдвацца ў тым, што няправільна даў шлюб Фядору з в. Барсукі і Алене з Дубровінскага вайтоўства — без адпаведнага ліста, запаведзі, споведзі і перад усходам сонца (сяр. XVIII ст.)¹⁰⁵.

Такім чынам, у кананічным праве праваслаўнай царквы было сфарміраванае паняцце шлюбу, вызначаныя асноўныя перашкоды для яго, акрэсленая сістэма духоўнага і кроўнага сваяцтва.

Рэгуляванне сексуальных стасункаў

Сексуальныя адносіны былі легітымнымі толькі ў шлюбе, што падкрэслівалася ў рэлігійнай літаратуры¹⁰⁶. У XII ст. сексуальнае жыццё прыхаджан абмяркоўвалася ў пытаннях Кірыка. He рэкамендавалася мець палавыя кантакты за дзень да прычашчэння і літургіі. Даравалася гэта маладым парам, якія не маглі стрымацца. Варта было ўстрымлівацца падчас Вялікага Паста, а калі немагчыма было вытрымаць увесь перыяд, то апошні тыдзень. Пазней забароны кранулі і святочныя дні. Таксама асуджаліся пазашлюбныя стасункі, трыманне наложніц і рабынь. Жонка не лічылася вінаватай у скасаванні шлюбу, калі муж хацеў займацца сексам пры святле. Да перадшлюбных стасункаў не было жорсткага стаўлення, калі пасля гэтага было вянчанне. Маладым дазвалялася займацца сексам пасля вянчання ноччу. За лесбійскія стасункі накладалася епіцім’я, адлучэнне ад царквы на 20 дзён¹⁰⁷. Паводле Аркадзія, лесібянкі папаўнялі садомскі грэх, але да іх не ставіліся жорстка, бо цнота захоўвалася¹⁰⁸.

¹⁰⁴НГАБ у Гродне Ф. 525. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 88 адв.—90 адв.

¹⁰⁵НГАБ у Гродне. Ф. 525. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 152; Спр. 4. Арк. 23—24.

¹⁰⁶ Марзалюк I. Матрыманіяльнасць і секс у Беларусі ў XI—XVIII стст. П Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятыў «Брама». Мінск, 2001. С. 124.

¹⁰⁷ Г этае адлучэнне адносілася да малых тэрмінаў. За болып цяжкія грахі былі болыпыя тэрміны. Пра адлучэнні гл.: Суворов Н. О церковных наказанмях. С. 49—60.

¹⁰⁸ РЙБ. Т. 6. Ч. 1. СПб., 1880. С. 40—44,48,57,61; Макармй. йсторня русской церквм. Кн. 2. Т. 2. С. 391, 393; ІЦапов Я.Н. Впзантнйское н южнославянское правовое наследме. С. 179—180; Марзалюк I. Матрыманіяльнасць і секс. С. 124—125.

Кананічнае права сурова ставілася да парушэнняў. Тым больш, што ідэальным лічыўся шлюб без сексу. Інтымныя стасункі дазваляліся толькі дзеля працягу роду. Усе адхіленні ад мэты лічыліся грахом. У адрозненне ад заходніх тэолагаў, усходнія не вялі дыскусію пра атрыманне задавальнення падчас палавога акту¹⁰⁹.

Апісанне зачацця дзіцяці ёсць у Палеях (XVI ст.), якія захоўваліся ў бібліятэцы Супрасльскага манастыра¹¹⁰. Дзіцё ствараецца, калі мужчынскае семя трапляе ў жаночае ўлонне. Як не бачым, што знаходзіцца ў жалезе ці камені, так не бачым і зачацця. Але ў ім прысутнічае рука Бога. Душа ўсяляецца на 5-м месяцы цяжарнасці. Роды адбываюцца праз 9 месяцаў. Адзначалася пра зачацце ў граху, калі парушаліся божыя законы. Больш падрабязна гэта не тлумачылася. Згадваўся яшчэ адзін від зачацця — праз чараванне і вядзьмарства¹¹¹.

Беларускія святары карысталіся ведамі з астралогіі для працягу роду. У «Беларускім зборніку» змешчаная інфармацыя пра ўплыў на лёс народжанага немаўляці дня месяца. Звесткі былі ўзятыя ад рымскага аўтара (1652). Пры гэтым першая частка зборніка прысвечана рэлігійным пытанням (малітвы і інш.)¹¹².

У візантыйскім праве асобная ўвага надавалася пералюбу. У Кнігах законных жанчына асуджалася за сексуальныя стасункі і шлюб з рабом. За пералюб яе астрыгалі, адразалі нос і выганялі з горада, а раба каралі мячом. Калі замужняя жанчына мела дзяцей, то раба прадавалі і грошы ішлі ім. За другі шлюб з рабом уся маёмасць пераходзіла дзецям ад першага шлюбу. Такое ж самае пакаранне было ў Законе градскім. He менш сурова караліся іншыя злачынствы на сексуальнай глебе. Аднак мужчыну дазвалялася жаніцца з рабыняй, іх шлюб прызнаваўся і дзеці лічыліся законнымі¹¹³. Па заканадаўстве ВКЛ мужчына таксама мог надаць

¹⁰⁹ Levin Е. Sex and Society. Р. 61,162—163.

"“Опнсанне рукопнсей Внленской публнчной бмблнотекм. С. 144—151.

¹¹¹ Палея, XVI ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 83. Арк. 78—82; Палея, XVI ст. II Аддзел рукаігісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 84 Арк. 47 адв.—50 адв.

¹¹² Белорусскмй сборннк XVII века. Рукопнсь могнлёвского епархмального церковного древнехраннлшца II Сборннк статей Могйлёвскмх Губернскмх Ведомостей / Под ред. Е.Р. Романова. Вып. 1. 1898 н 1899 іт. Могмлёв-Губернскйй, 1900. С. 2,4; Марзалюк I. Матрыманіяльнасць і секс. С. 125—126.

¹¹³ Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et condliorum. 1599 П Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 402 v—406; «Кнмгй законные». C. 68—69,84.

свой статус жанчыне іншага саслоўя, а жанчына не магла. Па Намаканоне жанчына лічылася забойцай, калі рабіла аборт. Яна таксама каралася за нядбайнае стаўленне да сваёй цяжарнасці ці немаўляці¹¹⁴.

Больш мякка ставіўся закон да правапарушэнняў мужчыны. Муж не асуджаўся за забойства каханка, але пралюбадзеям-мужчынам адразалі насы і стрыглі. Калі ж муж выявіў сляды здрады, жонцы і каханку адсякалі насы. Муж за здраду жонцы «ацаламудрываўся»: калі здраджваў са сваёй рабыняй, яе прадавалі, а за чужую рабыню выплачвалася кампенсацыя яе гаспадару. Жорстка караўся пералюб з манашкай, пападдзёй, дзячыхай (адсякалі нос). Самыя блізкія сваякі, якія мелі сексуальныя адносіны, называліся кровазмяшальнікамі (бацькі і дзеці, браты і сёстры) і караліся мячом, не самыя блізкія (бацька і жонка сына, сын і мачыха, айчым і падчарка, брат і жонка яго брата, дзядзька і пляменніца, пляменнік і цётка) — адсячэннем носа¹¹⁵.

У розных творах распуста і пералюб асуджаліся і лічыліся грахом¹¹⁶. Найбольш поўна стаўленне да маралі, нораваў, сексуальных адхіленняў прадстаўляюць спавядальныя чыны¹¹⁷. У іх змяшчаўся пералік пытанняў, якія трэба задаваць прыхаджанам падчас споведзі. Большая іх частка тычылася сексуальнага жыцця. Гэта было ўласціва спавядальным чынам у Маскоўскім княстве¹¹⁸.

Трэбнік за XVI ст. змяшчае два пералікі пытанняў у залежнасці ад полу. У мужчыны пыталі: ці спакушаў дзяцей; жывеш у распусце ці з законнай жонкай; ці займаўся сексам з дзвюма ці трыма жанчынамі; здраджваў жонцы; меў секс

^шНомоканон сяй есгь законоправнлнмкь. Львов, 1646. С. 26 адв.

¹¹⁵ «Кнмгн законные». С. 68, 69, 72, 73, 75.

¹¹⁶Марзалюк I. Матрыманіяльнасць і секс. С. 130.

¹¹⁷ Пра сутнасць споведзі і яе гісторыю гл.: Алмазов А.Н. Тайная нсповедь в Православной восточной Церквн: Опыт внешней нсторян (Нсследованме преммуіцественно по рукопнсям). Т. 1: Обіцяй устав совершенмя нсповедм. Т. 2: Спецнальные уставы, отдельные молнтвословня м церковно-гражданскме постановленпя, относяіцнеся к нсповедн. Т. 3: Прмложенмя. Одесса, 1894; Нарбеков В.А. Отзыв на кнмгу А.Н. Алмазова. Тайная нсповедь в Православной восточной Церквм: Опыт внешней нсторнн (Нсследованне преммуіцественно по рукопнсям). Одесса, 1894II Православный собеседннк. Казань, 1897. Т. 1. С. 71—103.

"’Занков Д. «Блуд бывает всякяй...». Сексуальность Московской Русм на церковной нсповедй // Родана. 2004. № 12. С. 105—109.

у пост, вечарам у суботу ці ў свята; спакушаў нявінніцу; думаў аб чужой жонцы; падманваў; за грудзі трымаўся; быў з жонкай (маецца на ўвазе перад споведдзю); хадзіў да «блудніц»; на нагу наступаў для «блуду» (наступанне лічылася спосабам заляцання); чужую жанчыну трымаў за грудзі і «лона»; рабіў «ручны блуд», «нелепость» з жонкай; меў сексуальныя стасункі з кумою, сваімі сваячкамі, сваячкамі жонкі; мачахай, жонкамі братоў, сёстрамі, катом; ці не забіваў дзіцяці з дзяўчынай; быў з дзвюма сёстрамі, роднай сястрой, хрышчонай сястрой; рабіў блуд у сне; біў жонку; загадаў жонцы ці рабыні забіць дзіця¹¹⁹. Пералік пытанняў дастаткова вялікі. Ён паказвае занепакоенасць святароў сексуальным жыццём прыхаджан, чым апраўдваецца патрабаванне падрабязнага аповеду пра яго. Мужчына грашыў як у рэчаіснасці, так і ў сне. У Стратынскім Малітоўніку спецыяльна была змешчаная малітва з пакаяннямі для іерэя, які спакусіўся ў сне¹²⁰. Грахом лічыліся заляцанні да іншых жанчын, крананне іх, сексуальныя стасункі з духоўнымі і кроўнымі сваячкамі, з жывёламі, таксама як і ліквідацыя наступства грахоўнай сувязі — забойства дзіцяці. Да адхіленняў адносілі групавы секс і мастурбацыю¹²¹. Гістарычна да мастурбацыі склалася вельмі супярэчлівае стаўленне. Рэлігія моцна паўплывала на негатыўную афарбоўку. Хаця апошнія даследаванні паказваюць яе пазітыўны ўплыў на псіхіку.

He менш пытанняў задавалі жанчыне: блудзіла ці з законным мужам жыла; мела адносіны з мужчынам да мужа, была з двума ці трыма мужчынамі; здраджвала мужу; займалася сексам у пост, у суботу вечарам ці ў святы; была нячыстай у царкве (падчас менструацыі); была замужам два ці тры разы; бачыла без вопраткі мужа, бацьку, маці; наступала на нагу іншаму мужчыну для блуду; чаравала вадой; рабіла зелле; чыніла садомскі блуд; ці не ўдушвала дзіця; забіла няхрышчанае дзіця; нячыстая з мужам была; верыла ў чары; кранала каго за «лона»; давала каму

"’Требняк, XVI—XVII ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 42—43.

¹²⁰ Молнтов'ьннк нлм Требнмкг мз греческого языка на словенскм переведенный м нследованый. Стратынь, 1606. Арк. 261—264 адв.

¹²¹ Кочарян Г.С. Современня сексологяя. Кмев, 2007. С. 73—128.

што дрэннае; дала «векшу¹²² ці бобровіну»; ці не разлучыла мужа з жонкай; ці не была замужам за сваяком¹²³.

Зноў жа тут дамінуюць пытанні пра сексуальнае жыццё. Многія з іх падобныя на тыя, што задаваліся мужчыну, як пра групавы секс, здраду, заляцанне, секс у забароненыя дні, забойства дзіцяці. Чараванне, шлюб са сваяком, агляданне аголенага цела, секс падчас менструацыі і прысутнасць у царкве ў гэты перыяд разглядаліся як жаночыя грахі. Раней да фізіялагічных рытмаў жанчыны ставіліся з павагай. Яна стала лічыцца нячыстай, калі сусветныя веравызнанні змяніліся на патрыярхальны лад. Напрыклад, Арыстоцель лічыў, што жанчына ў гэты перыяд можа заразіць мужчыну, спаскудзіць ежу, апаганіць сваім дыханнем люстры¹²⁴. Такое шавінісцкае стаўленне прывяло да з’яўлення шэрагу табу як у старажытным грамадстве, так і пазней у хрысціянскай культуры. Паводле Кірыка, жанчыне забараняліся сексуальныя стасункі падчас менструацыі і пасля родаў. Акрамя таго, нельга было цалаваць Евангелле, далучацца да святых таямніц, есці прасвірку. Жанчына не магла заходзіць у царкву 40 дзён пасля нараджэння дзіцяці¹²⁵. Уніяцкі Трэбнік за XVII ст. таксама ўтрымлівае спецыяльную малітву для ўводу жанчыны ў храм пасля нараджэння дзіця¹²⁶. Дадзены рытуал, са сваімі асаблівасцямі, меў месца ў пратэстанцкіх і каталіцкіх еўрапейскіх краінах¹²⁷. Забарона сексу ў перыяд менструацыі і пасля родаў з пункту гледжання медыцыны была слушнай, бо жаночае цела становіцца найбольш успрымальным для хвароб і інфекцый. Дадзены пералік пытанняў адносна сексуальнага жыцця не самы падрабязны. Спавядальныя чыны для жанчын у Маскоўскім княстве вылучаліся большай разнастайнасцю і анатамічнымі падрабязнасцямі. Распытвалі пра анальны і аральны секс, лесбійскія адносіны і іншае¹²⁸. Хаця не выключа-

¹²² Векша — грашовая адзінка ў Старажытнай Русі. Залнзняк А.А. Древненовгородскнй дналект. Моква, 1995. С. 202.

^І23Требннк, XVI—XVII ст. П Аддзел рукапісаў БДАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 43.

¹²⁴ Майлз Р. Жаночая гісторыя свету. Мінск, 2006. С. 38—39,64.

¹²⁵ РІ4Б. Т. 6. Ч. 1. СПб., 1880. С. 57; Макарнй. йсторня русской церквн. Кн. 2. Т. 2. С. 392—393.

‘“Требннк, XVI—XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 123 адв.— 124 адв.

¹²⁷ Muir Е. Ritual in Early Modern Europe. Cambridge, 2005. P. 28—33.

¹²⁸3апков Д. «Блуд бывает всякмй...». C. 106—109.

на, што такія пытанні задавалі і ў цэрквах ВКЛ, бо не ўсе спавядальныя чыны захаваліся.

У Статуце Іаана Посніка спавядальныя пытанні былі падзеленыя па гендэрным прынцыпе, частка з іх была звязаная з сексуальнымі паводзінамі: пералюбам, скаталожніцтвам, мастурбацыяй і інш., але яны не такія падрабязныя, як у згаданым чыне. Гэты твор актыўна выкарыстоўваўся ў рэлігійнай практыцы ў эпоху Сярэднявечча. Але тэкст супрасльскай споведзі больш падобны да тэкстаў у трэбніках з Маскоўскага княства¹²⁹. Статут Посніка і маскоўскія трэбнікі маглі стаць асновай для складання пытанняў з улікам мясцовых асаблівасцей. Два спісы пытанняў былі складзеныя недарэмна. Царква бачыла гендэрную спецыфіку ў сексуальных паводзінах мужчын і жанчын. Прычым больш актыўнасці і ініцыятывы тут надаецца мужчыну, што вынікае з яго фізіялагічных патрэб. Ён спакушае дзяцей, дзяўчын, прапаноўвае жонцы нетрадыцыйны секс, здатны на сексуальныя адхіленні. У гэтым раздзеле пералічаныя грахі: чараванне, здрада з чужымі жанчынамі, удовамі, забойства бацькі, блуд, здрада жонцы, мастурбацыя, садамія, спакушэнне, здрада мужу, распуста ў сне і ў думках, спакушэнне дзяцей¹³⁰. Падобны спіс грахоў сустракаецца і ў іншым спавядальным чыне, які змешчаныя ў Часаслове XVI ст. Дадаецца да яго грэх скаталожніцтва¹³¹. Па сутнасці, царква дазваляла мужчыну і жанчыне мець сексуальныя стасункі толькі ў шлюбе, у дазволеныя дні, без фантазій і адхіленняў.

Наступны зборнік так і называецца «Чнн мсповедання», датуецца XVI ст„ напісаны на старабеларускай мове. У ім падрабязна апісваецца чын спавядання. Пералічаныя грахі вылучаюцца большай разнастайнасцю ў параўнанні з папярэднім спісам. I гэта, відавочна, было выклікана тагачаснай сітуацыяй у грамадстве. Уражвае, што адрасаваныя гэтыя пытанні былі манахам! Аўтар, на жаль, невядомы, але гэта быў вельмі дасведчаны ў справе распусты чалавек. Пачынаецца споведзь з пытанняў пра брыдкаслоўе, паклёп, праклён бацькоў, асуджэнне людзей, гульні ў шахматы і зерне, пра крадзеж царкоўных рэчаў, забойства, ля-

¹²⁹Алмазов А.Я. Тайная нсповедь в Православной восточной Церквн. С. 159—168; Т. 3. Прмложенпя. С. 91—92, 144—156,159—168.

¹³⁰Требнмк, XVI—XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 44—46 адв.

¹³¹ Часослов, XVI ст. Н Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 223. Арк. 264—273 адв.

ноту, злосць, абжорства, п’янства да ванітавання. He застаецца па-за ўвагай пытанне пра наведаванне касцёла, жыдоўскай школы, татар, чараўнікоў¹³².

Як бачым, на тэрыторыі ВКЛ асуджалася наведванне храмаў іншага веравызнання, а таксама кантакты з прадстаўнікамі іншай веры. На той час у населеных пунктах былі як татарскія, так і жыдоўскія паселішчы, каталіцкія храмы. Безумоўна, самым стракатым месцам па рэлігійнай сітуацыі была Вільня¹³³. Прадстаўнікі іншага веравызнання сустракаліея і ў іншых гарадах. Так, каля Гародні, у Ласосна, жылі татары, у раёне вуліц Замкавая, Цесная Жыдоўская і Школьная Жыдоўская — жыды, а на рынку знаходзілася Фара Вітаўта¹³⁴. Тут гарадзенцы мелі магчымасць «саграшыць». Нягледзячы на шматвяковае панаванне царквы, вера ў чараўнікоў сярод насельніцтва заставалася і да іх звярталіся. Канечне, гэта выклікала толькі асуджэнне.

Наступныя пытанні цалкам прысвечаныя сексуальнаму жыццю і адрасаваныя мужчынам, у асноўным манахам. Цікавіліся, ці быў секс з нячыстымі жанчынамі; ці бачыў палавыя органы бацькі і маці; цалаваў, дакранаўся да палавых органаў; думаў «скверна»; здраджваў жонцы з цешчай, іншымі жанчынамі і юнакамі; кранаў дзяўчат і юнакоў, калі яны спалі; меў секс з замужнімі, незамужнімі, блудніцамі; займаўся анальным сексам з жанчынамі, манашкамі, юнакамі; меў секс у неадпаведныя дні (святочныя і пасты) і на могілках з юнакамі, манахамі і жанчынамі; меў секс «на друга вьзлазя н на себе пуіцая»; ці займаўся мастурбацыяй, лежачы ўніз тварам і рукой спускаючы ў ложак, вопратку, дзірку ў дрэве; глядзеў на жанчын, дзяўчат, юнакоў, манахаў пажадліва; кранаў, абдымаў, цалаваў розных асоб з неадпаведнымі думкамі; ці глядзеў на палавыя органы мужчын і жанчын, стоячы ў царкве; цалаваў жанчын, дзяўчат,

¹³² Чнн нсповедання, XVI ст. II Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 229. Арк. 9 адв.— 13 адв., 19 адв.

¹³³ Kryczynski L. Historia meczetu w Wilnie: (pröba monografii). Warszawa, 1937; Tyszkiewicz J. Lukiszki i inne osrodki tatarskie Wilenszczyzny w XVI i XVII w. // Wilno i Wilenszczyzna jako krajobraz i srodowisko wielu kultur. Materialy I Mi^dzynarodowe; konferencji, Bialystok 21—24IX 1989. TI / Pod red. E. Feliksiak. Bialystok, 1992. S. 319— 328; Kaganowicz S. Wilno jako zydowskie centrum kulturalne II Wilno i Wilenszczyzna jako krajobraz i srodowisko wielu kultur. Materialy I Miydzynarodowej konferencji, Bialystok 21—24 IX 1989. T. I. / Pod red E. Feliksiak. Bialystok, 1992. S. 220—223.

¹³⁴ Гардзееў Ю. Маідэбургская Гародня. Гародня; Вроцлаў, 2008. С. 80—81,129,131—132.

юнакоў, манахаў, дзяцей; ці не меў сексу з мужчынам; ці не прыводзіў у келлю мужчын, жанчын, дзяўчат, юнакоў, блудніц; ці не спакушаў дзяцей; займаўся кровазмяшэннем; ці часта мыўся, распранаўся, дакранаўся да сваіх палавых органаў; дакранаўся да жаночых палавых органаў; нявымытымі рукамі кранаў свае палавыя органы; нажом стрыг палавыя органы; націраў іх узбуджаючымі сродкамі¹³⁵.

Калі параўнаць папярэдні спіс пытанняў да мужчыны з гэтым, то можна адзначыць, што сексуальнае жыццё манахаў было больш разнастайным, чым свецкіх людзей. Сродкі задавальнення былі даволі шматлікія: ад мастурбацыі (прычым прадстаўленыя розныя віды самазадавальнення) да сексу з жанчынамі і мужчынамі. Вядомыя былі нават зараз інтымныя прычоскі, а таксама ўзбуджаючыя сродкі. Невядома, ці ўсе пытанні задаваліся на споведзі, ці шчыра на іх адказвалі прыхаджане. Але калі быў поўны пералік, то не зусім дасведчаную асобу ён мог справакаваць паспрабаваць гэтыя віды сексу.

Гэтыя пытанні падобныя да тых, што былі ў грэчаскіх спавядальніках. Але больш набліжаныя па змесце да маскоўскіх трэбнікаў, якія яшчэ ўтрымлівалі пытанні да манашак. Усе яны маюць даволі падрабязнае апытанне пра грахі, звязаныя з сексуальнымі паводзінамі¹³⁶.

Рукапісны Трэбнік за XVII ст. утрымлівае даволі вялікі тэкст чыну спавядання. У спісе таксама ёсць пытанні пра сексуальнае жыццё манахаў. Але яны нешматлікія і датычацца стасункаў з жанчынай, жывёламі і мастурбацыі¹³⁷.

Такім чынам, грахоўным лічыўся анальны, аральны, групавы секс, скаталожніцтва, гомасексуальныя адносіны¹³⁸, мастурбацыя, крананне партнёраў, спакушэнне, кровазмяшэнне, неўпарадкаваныя сексуальныя стасункі з рознымі партнёрамі. Грэх здзяйсняўся ў сне, думках і рэчаіснасці. Трак-

¹³⁵ Чнн нсповеданйя, XVI ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 229. Арк. 14—22.

¹³⁶ Алмазов А.І4. Тайная мсповедь в Православной восточной Церквм: Опыт внешней мсторнн (Нсследованме преммуіцественно no рукопнсям). Т. 1: Обіцмй устав совершенмя ясповедл. Одесса, 1894. С. 169; Т. 3. Прмложеняя. С. 175—180.

¹³⁷Требннк, XVIIП Biblioteka Narodowa. Akc. 2995. К. 22.

¹³⁸ Стаўленне да гомасексуалізму негатыўнае і зараз, хаця ў многіх краінах праводзяцца спецыяльныя акцыі, накіраваныя на талерантнае стаўленне. Кочарян Г.С. Современная сексолошя. Кмев, 2007. С. 129—161.

таванне гомасексуалізму як граху прыйшло ў хрысціянства з Бібліі. У еўрапейскіх краінах такія сексуальныя адносіны лічыліся дывіянтнымі і падлягалі пакаранню¹³⁹. Але колькасць гомасексуалістаў у Англіі павысілася ў XVII ст„ а ў XVIII ст. у Лондане існаваў адпаведны клуб¹⁴⁰. Многія забароны былі слушныя з медыцынскага пункту гледжання і з’яўляліся стрымліваючым фактарам для распаўсюджвання захворванняў і паталогій. Але пры гэтым царква імкнулася стрымаць, утаймаваць сексуальныя жаданні, пазбавіць шлюбныя пары разнастайнасці ў сексе. Калі прыхаджане былі ўспрымальнымі да абмежаванняў, то гэта магло прывесці да дыскамфорту ў сексуальным жыцці пары і з’яўлення комплексаў.

У друкаваным выданні Трэбніка 1617 г.¹⁴¹ змешчаныя зусім іншы чын спавядання. У ім напісаныя малітвы, якія павінны прачытаць святар пры споведзі, а таксама адзначана, што ў залежнасці ад граху ён павінны накласці епіцім’ю, пост ці іншыя меры пакарання¹⁴². Пытанні да мужчыны ці жанчыны адсутнічаюць увогуле. Таксама не ўтрымлівае пытанняў пра сексуальныя адносіны і Трэбнік за 1641 г.¹⁴³ У Трэбніку 1646 г. вельмі падрабязна апісаныя споведзь і пакаянне. Адзначана, што ад свайго святара нельгаўтойваць грахі. У залежнасці ад іх цяжкасці ён наладжваў епіцім’ю¹⁴⁴. Малітвы і парадак правядзення споведзі ўтрымлівае Трэбнік 1697 г.¹⁴⁵ Можа быць, святар і задаваў прыхаджанам пытанні, звязаныя з маральным воблікам і сексуальным жыццём, але іх спіс ужо не прыводзіўся¹⁴⁶.

Для грэшнікаў прызначаліся адпаведныя пакаранні. У рукапісным Трэбніку былі запісаныя пакаранні за грэх, у залежнасці ад ступені кровазмешэння адлучалі ад царквы на

¹³⁹ Bingham С. Seventeenth-Century Attitudes toward Deviant Sex // Journal of Interdisciplinary History. Vol. 1. No. 3 (Spring, 1971). P. 447—468.

¹⁴⁰ Stone L. The Family, Sex and Marriage in England, 1500—1800. P. 541.

¹⁴¹ Пра старадрук гл.: Кніга Беларусі: 1517—1917. Зводны каталог / склад. Г.Я. Галенчанка і ішп. Мінск, 1986. С. 88.

¹⁴²Молмтвьнмк млм Требнмкь. Вялна, 1617. С. 39—44 адв.

¹⁴³Тре6ннк"ь скрсч'Ь Молмтов'ьнмк... Еве, 1641. С. 87—94 адв.

^,44Еухологіон албо Молктвослов нлм Требншсь. .. [Кіев], 1646. С. 117—187 адв.

¹⁴⁵ Еухологіонь млм Требнмкь... Внлна, 1697. С. 71 адв.—76 адв.

¹⁴⁶ А. Алмазаў асобна ахарактарызаваў спавядальны чын у старадруках Рэчы Паспалітай. Алмазов A.J4. Тайная мсповедь в Православной восточной Церквн. Т. 1. С. 493—509.

тэрмін ад 5 да 20 год. Адпаведна былі забароненыя сексуальныя стасункі паміж братам і сястрой, дзецьмі братоў і г.д. Мужчын каралі за ананізм 5 гадамі¹⁴⁷. Пры гэтым адзначалася, што рукамі гэта здзяйсняць большы грэх, чым бёдрамі. Мужаложнікам таксама прызначалася 5 год адлучэння. Мужчына за блуд з замужняй каяўся 5 год, з манашкай — 9, з хрэсніцай — 12, з цешчаю — 5¹⁴⁸.

У Трэбніку 1606 г. былі апісаныя такія пакаранні, як адлучэнне, пакаянне і штодзённыя паклоны. За блуд — 12 год пакаяння; мастурбацыю¹⁴⁹ — 3 гады і 30 паклонаў штодня; гомасексуалізм — 5 год і 35 паклонаў; анальны секс з жонкай — 4 гады і 150 паклонаў, а калі з многімі жанчынамі — то колькасць памнажае святар; скаталожніцтва — 3 гады, а калі многа разоў грашыў, то 10 ці 12 і 300 паклонаў, а жывёла ідзе на ежу сабакам; грэх з сабакам — 9 год і 60 паклонаў; секс з замужняй жанчынай — 6 год і 500 паклонаў; секс з незамужняй без наступнага шлюбу — 9 год, 300 паклонаў, а яго маёнтак аддаецца дзяўчыне, а калі яна была заручаная, то яшчэ царкве 24 злаціцы. За сексуальныя дачыненні са сваякамі таксама былі вызначаныя пакаянні. Калі мужчына саграшыць з цешчай, то яна ідзе ў манастыр і моліцца пра дараванне граху, а ён жыве з жонкай і 15 год каецца за свой грэх. За пералюб з кумою — 9 год пакаяння і 100 паклонаў штодзень, з сястрою свайго кума — 4 гады і 70 паклонаў, хрэсніцай — 12 год і 300 паклонаў, з маці свайго духоўнага брата — 9 год і 150 паклонаў, з яго дачкой — 5 год і 100 паклонаў, з яго жонкай — 6 год і 100 паклонаў, з сястрою — 4 гады і 36 паклонаў, з цешчай ці сваццяй — 5 год і 60 паклонаў, пералюб з дзвюма сёстрамі ці сексуальныя адносіны двух братоў з адной жонкай — 5 год, 150 паклонаў. Калі дзеці кумоў саграшаць і вырашаць ажаніцца, то ім дазвалялася гэта пры ўмове 5-гадовага пакаяння і 36 штодзёных паклонаў¹⁵⁰.

Паводле Намаканона 1646 г., пралюбадзеі, гомасексуалісты, скаталожнікі, птушкаложнікі павінныя былі каяцца 15 год. Яны знаходзіліся за межамі царквы. За знаходжанне каля царкоўных дзвярэй і слуханне слова Божага дазвалялася да-

¹⁴⁷Требннк, XVI ст. Н Biblioteka Narodowa. Akc. 3005. К. 94.

¹⁴⁸Требнмк, XVII ст. // Biblioteka Narodowa. Akc. 3004. К. 97 адв.—100 адв.

¹⁴⁹Мастурбацыю падзялялі на два віды — бёдрамі і рукамі.

¹⁵⁰ Молнтовт>ннк нлн Требншсь нз греческого языка на словенскн переведенный м мследованый. Стратынь, 1606. С. 351,363 адв.—364 адв., 366, 370 адв.

крануцца прасвіркі. Пасля 5 год трэба было стаяць каля задняй сцяны ўнутры царквы і выходзіць, калі дзяк скажа. Яшчэ праз 2 гады дазвалялася быць разам з вернікамі, але не размаўляць. Толькі пасля гэтага чалавек мог прычасціцца. Пралюбадзеям не дазвалялася прычашчацца 7 год, зблудзіўшым з роднай сястрой ці маці — 20, з цешчай, маці цешчы ці жонкай сына — 11, з нявестай брата — 10, з сястрой сястры — 10, стрыечнай сястрой — 10, з кумою і маці хрэсніцы — 11, хрэсніцай — 20, з сястрой жонкі — 11, з дзвюма сёстрамі — 11, з мачахай, сястрой бацькі — 12. Калі кум саграшыў з кумою —16 год, а калі жанчына з двума братамі — 11. За спакушэнне дзяцей жаночага полу да 12 год прызначалася 12 год пакаяння. Асуджалася сярод манахаў і міран мастурбацыя: «Ннокь же проспть мапакствовавый дній 67 запреіцается сухояденіемь, no Велйком Васйлію; М жены елйцы воляются сь мужы, йлй самй сй малакйю творять, запреіценые, йбо u тйй вь той же грехь падаются яко й муже». Таксама прызначаліся пакаранні за нараджэнне пазашлюбнага дзіцяці і за яго забойства¹⁵¹. Спісы грахоў і пакаянняў мелі месца ў ранейшых рукапісных кормчых¹⁵².

Вызначаныя тэрміны пакаяння даволі вялікія, але ў кожным выданні розныя. Болып жорсткія ў Намаканоне 1646 г. Па сутнасці, чалавек станавіўся выгнаннікам у грамадстве. Ён не мог зайсці ў царкву. Па яго месцазнаходжанні ўсе ведалі, што ён парушыў нормы. На жаль, крыніца не дазваляе даведацца, якім чынам вызначалі віну асобы, ці падпарадкоўваліся пакаранню прыхаджане і як часта яго выкарыстоўвалі. Такія рэчы маглі быць адзначаныя ў духоўных кнігах. У кнігах віцебскага ваяводы Мацея Клачко згадваецца, што адлучаныя сапраўды не пускаліся ў царкву, а калі яны гэта спрабавалі зрабіць, то на іх падалі скаргу як за царкоўны гвалт і наклалі грашовае спагнанне (1538)¹⁵³.

Па візантыйскім праве са злачынстваў на глебе сексу асобна, як асабліва цяжкае, вылучалася згвалтаванне. Калі гэта адбывалася са зброяй, то асуджалі на смерць, а калі без — на адсячэнне

¹⁵¹ Номоканон снй есть законоправмлншсь. Львов, 1646. С. 7, 21—25 адв., 45 адв. Павлов А. Номоканон прн болыпом требннке. Вып. 14. Москва, 1897. С. 158—168, 177—179.

¹⁵² Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 // Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 10782. K. 76—81v, 229—237.

^,53Судебная кнмга вмтебского воеводы. С. 142—143, 363.

рук. За згвалтаванне і спакушэнне дзяўчыны ці чужой нявесты пагражала адсячэнне носа, і Уз маёмасці злачынцы пераходзіла дзяўчыне. Калі дзяўчына была непаўналетняя (да 14 год), то ёй пераходзіла палова маёмасці¹⁵⁴. У трох Статутах ВКЛ былі артыкулы пра згвалтаванне. Пакаранне ва ўсіх было падобным: смерць і ¥з маёмасці на карысць ахвяры.

За згвалтаванне замужняй жанчыны, дзеўкі, манашкі ў далёкім ад людзей месцы пакаранне прызначалася такое, як у артыкуле, калі гвалтаўніком быў муж. Адносна жанчыны вырашаў святар. Калі гвалт адбыўся сярод дамоў, людзей, а ахвяра не крычала, то мужчыну прызначалася палова пакарання ад напісанага правіла і пакаянні¹⁵⁵. Згвалтаванай манашцы, дзяўчыне ці іншай жанчыне прадпісвалася 40 дзён ці адно лета без прычашчэння, калі яна вяла прыстойнае жыццё, а калі непрыстойнае, то адносна яе выкарыстоўвалася 20 правіла Нікіфара Царградскага¹⁵⁶.

Сексуальныя стасункі з манашкамі ці манахамі таксама караліся. За грэх з манашкай — 9 год пакаяння і 150 паклонаў Калі адбылося гэта пры святле, то мужчыну — 5 год пакаяння, а ёй — 9. За спакушэнне манашкі, якая пасля стала весці свецкае жыццё, мужчына заставаўся без прычашчэння да канца жыцця, а калі яна вярталася ў манастыр, то атрымлівала 9 год пакаяння. За згоду пры спакушэнні манашкам прызначалася 12 год і 1 000 паклонаў, а мужчыну — 9 год і 300 паклонаў. Жанчыны, якія саграшылі з манахам, не прымаліся да споведзі¹⁵⁷.

Забараняліся пазбаўленні ад вынікаў распуснага ладу жыцця — ад дзяцей. Асуджэнню падлягала жанчына, якая не хацела нараджаць ці пазбаўлялася дзяцей. За піццё зелля, каб не мець дзяцей, жанчына падлягала адлучэнню, 5-гадоваму пакаянню і 300 паклонам. Калі муж пра гэта ведаў і спрыяў, то і яму тое ж прызначалася. Распусная жанчына, якая піла зелле, але нарадзіла і задушыла дзіця, мела 9 год пакаяння і 107 паклонаў. За забойства дзіця пры нараджэнні чакала ад-

¹⁵⁴«Кнмгм законные». С. 67,74.

¹⁵⁵ Молмтов-ьнмк млм Требнмкь мз греческого языка на словенскм переведенный м мследованый. Стратынь, 1606. С. 365—365 адв.

¹⁵⁶Номоканон смй есть законоправнлннк-ь. Львов, 1646. С. 26.

¹⁵⁷ Молмтов'ьнмк nm 7ребнмкі> мз греческого языка на словенскм переведенный м мследованый. Стратынь, 1606. С. 365 адв.—366, 370.

лучэнне і пакаянне. Жанчына, якая забіла дзіцяці, народжанае ад граху, «ад д’ябльскага кахання да мужчыны», не мела права ўваходзіць у царкву да смерці. Яна не дапускалася ні да аднаго чыну. Жанчына павінная была стаяць каля царквы на адпаведным месцы, і, калі хто ўваходзіў і выходзіў, яна падала на зямлю і крычала: «Даруй мне, грэшнай». Кожны, хто ўваходзіў, маліўся за яе. Акрамя таго — пост і паклоны дзень і ноч. He ўхваляўся дрэнны догляд дзіцяці. Калі жанчына не дагледзела дзіця, і яно захварэла, то яна атрымлівала пакаянне лета і 50 паклонаў, калі дзіця памерла — пакаянне лета і 150 паклонаў, збіла дзіцё без прычыны і яно памерла — пакаянне 6 год і 100 паклонаў¹⁵⁸.

Рэгламентаваліся сексуальныя адносіны ў шлюбе. За пазбяганне сексуальных стасункаў з мужам жанчыне пагражала анафема. Жаданне мужа ці жонкі ўстрымацца ад ложка узгаднялася сужэнцамі. А калі ўстрыманне прыводзіла да блуду мужа ці жонкі, то грэх блуду клаўся на абаіх. Лічылася правільным мець у доме два ложкі і спаць асобна ў нядзелю, на святы, у Святы тыдзень. У такія дні трэба ўстрымлівацца, «а не валяцца, як свіння ў кале»¹⁵⁹.

У шлюбе забараняўся пералюб. He дапускаліся да прычашчэння тыя, хто меў секс падчас Вялікага посту. Муж заставаўся без прычашчэння 15 год, калі на сваю жонку «вознййстовйтся через естество». У выпадку згвалтавання мужам жанчына магла звярнуцца да духоўніка¹⁶⁰. Акрамя пастоў, забароненымі для сексу днямі былі серада, пятніца, субота, нядзеля. Падчас менструацыі жанчына лічылася нячыстай, таму ёй было забаронена ўваходзіць у царкву. У гэты перыяд спаць побач з мужчынам у ложку было нельга, не кажучы пра сексуальныя адносіны¹⁶¹.

Асноўныя палажэнні па рэгуляванні сексуальных стасункаў утрымліваліся ў трэбніках і намаканонах. Царква сфарміравала сваё бачанне грахоўных адносін, увяла сістэму пакаранняў за іх.

¹⁵⁸ Тамсама. С. 369—369 адв., 374, 376 адв.

¹⁵’Тамсама. С. 372 адв., 374 адв.—375.

¹⁶⁰ Еухологіон албо молмтвослов-ь нлм требнпкь. Лвовт>, 1682. С. 22 адв.—23.

¹⁶¹ Levin Е. Sex and Society. Р. 163,169.

Скасаванне шлюбу

Першыя спробы па рэгуляванні разводу былі зробленыя ў 566 г. у Навелах Юстыніяна II. Гэтае пытанне закраналася на Трульскім саборы. У 920 г. афіцыйным кананічным зборам стаў Намаканон. Але развіццё кананічнага права на гэтым не спынілася, пазней былі прынятыя і іншыя пастановы. Візантыйскае кананічнае права ў нас ужывалася з пэўнімі зменамі. Калі паводле яго не прадугледжваўся развод па ўзаемнай згодзе, то судовая практыка лічыла гэта слушнай падставай для скасавання шлюбу¹⁶².

Асноўныя прычыны разводу былі вылучаныя ў Статуце Яраслава, але калі сустракаліся выпадкі, не агавораныя ў ім, то карысталіся іншымі крыніцамі. Так, паводле Кніг законных, муж мог развесціся, калі жонка не сказала пра замах на цара ці князя, здрадзіла мужу, нагаварыла на мужа, без дазволу мужа хадзіла з іншымі мужчынамі, выходзіла з хаты, удзельнічала ў ігрышчах. Развод дазваляўся жанчыне ў наступных выпадках: імпатэнцыя мужа, выгнанне мужам з хаты без віны, замоўчванне мужам інфармацыі пра замах на князя ці цара, наяўнасць у мужа яшчэ адной жанчыны (патрабаваліся сведкі для доказу), нагавор на жонку, прымус займацца прастытуцыяй, несправядлівае абвінавачванне ў пералюбе. Жанчына забірала пасаг і падарункі, атрыманыя на вяселлі. Дазвалялася развесціся, калі муж пазбаўляў цнатлівасці дзяўчат, наведваў публічныя дамы, быў заўважаны ў гомасексуальных адносінах. 3 візантыйскага права не былі прынятыя нормы разводу з прычыны злачынстваў мужа. Аднак у ім быў невядомы выпадак разводу з-за знікнення мужа. Паводле Св. Васілія, скасаванне шлюбу здзяйснялася пры адсутнасці сужэнца болып за 5 год. Бясплоднасць жанчыны не з’яўлялася прычынай для разводу. Калі па Статуце Яраслава з прычыны хваробы не разводзілі сужэнцаў, то па Законе судным людзям разводзілі (пры наяўнасці праказы, вар’яцтва). Акрамя таго, слушнымі прычынамі прызнаваліся прыняцце манаскага сану і зруйнаванне маёмасці¹⁶³. Аднак судовая практыка па разводах у Візантыі была шырэйшая¹⁶⁴.

¹⁶² Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa maJzehskiego. S. 108—109.

¹⁶³ «Кннгм законные». C. 78—83. Загоровскмй A. O разводе. C. 151—153; Эклога. C. 48—50; Bullough V.L. Sexual Variance in Society and History. Chicago and London, 1974. P. 323; Levin E. Sex and Society. P. 117—122; Костогрызова Л.Ю. Правовое положеняе жешцнны в Внзантнн. С. 96.

^І64Медведев І4.П. Правовая культура Внзантнн. СПб., 2001. С. 212—215.

Грань 11 Закона градскага была цалкам прысвечаная разводу. Слушнай прычынай лічылася імпатэнцыя мужа. Калі пасля трох год сумеснага жыцця муж не выканаў свае шлюбныя абавязкі, то адбываўся развод, жанчына забірала вясельныя падарункі. У выпадку знікнення аднаго з сужэнцаў разводзілі пасля 5 год адсутнасці звестак. Пры жаданні аднаго з сужэнцаў прысвяціць сваё жыццё Богу шлюб скасоўвалі. Акрамя таго разводзілі з прычыны замаху на дзяржаўны лад, на жонку ці мужа, нават калі гэта было праз чараўніцтва (для жанчын). Жанчына магла падаць на развод пры выгнанні з дому, з прычыны здрады мужа, пры замаху на яе жыццё і цноту, пры пасяленні ў доме яшчэ адной жанчыны¹⁶⁵.

3 навелаў Юстыніяна вядомыя былі наступныя прычыны для скасавання шлюбу. Мужчына атрымліваў развод, калі жонка здзейсніла замах на царскую ўладу, на жыццё мужа, займалася пералюбам, ведала пра злачынства супраць мужа і не сказала, піла ў карчме з іншымі мужчынамі ці мылася з імі ў лазні¹⁶⁶, выходзіла з хаты без дазволу мужа. Шлюбныя падарункі пакідалася мужу, і дзеці таксама заставаліся пры ім. Калі мужчына быў вінаваты — зрабіў замах на царскую ўладу, ведаў, што будзе нанесеная шкода жонцы, здрадзіў ёй, то жанчына атрымлівала ¥з шлюбных падарункаў і дзеці аддаваліся ёй. Муж не меў права развесціся з жонкай без прычыны¹⁶⁷.

Па Намаканоне 1646 г. падлягаў скасаванню шлюб паміж сваякамі, шлюб з каталіком/каталічкай¹⁶⁸, чацвёрты шлюб. Шлюб паміж кумамі, асобамі неадпаведнага ўзросту лічыўся няцвёр-

¹⁶⁵ Кормчая, XVII ст. Н Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. Арк. 612—616; Неволлн К.А. Полное собранле сочлненлй. Т. 3. С. 245; Загоровсклй A. О разводе. С. 118—120,125—126,133,138—140,143—148,155—157.

¹⁶⁶ Выкарыстанне гэтых прычын для скасавання шлюбу на Русі М. Беняманскі ставіць пад сумненне. Немагчыма было забараніць жанчыне мыцца з ініпымі мужчынамі ў лазні, калі такі звычай існаваў нават сярод манахаў, таксама як і хадзіць на ігрышчы, асабліва на святы Купалля. Бенемансклй М. Закон градсклй. С. 117.

¹⁶⁷ Кормчая, XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242. Арк. 547— 548; Неволлн К.А. Полное собранне сочмненнй. Т. 3. С. 167—168, 243—245; Загоровсклй A. О разводе. С. 113—114.

¹⁶⁸ Змешаныя шлюбы падлягалі разводу і на падставе правілаў IV і VI Усяленскіх сабораў. Мейендорф Н. Брак в православлл. Кллн, 2000. С. 195. Забароны мець шлюбныя стасункі з прадстаўнікамі іншай веры сталі ўводзіцца яшчэ з VII ст. Громогласов І4.М. Канонмческме определення брака м значенле лх прл нсследованнн вопроса о форме хрлстланского бракозакдюченля II Богословсклй вестнлк. Сергнев Посад, 1908. № 11. С. 344—361; № 12. С. 516—537.

дым, яго маглі прызнаць незаконым і скасаваць¹⁶⁹. У адрозненне ад кананічнага права каталіцкай царквы, у праваслаўнай не была вядомая сепарацыя¹⁷⁰.

Амаль усе крыніцы лічаць пералюб слушнай прычынай для разводу. Віна пераважна ўскладалася на жанчыну. Аднак пры ўмовах віны самога скаржніка ў пералюбе, даравання віны, перавышэння тэрміну падачы справы ў суд развод не здзяйсняўся¹⁷¹.

Асаблівасці станаўлення і рэалізацыі кананічнага права царквы грэчаскага закону на нашых землях патрабуюць больш дэталёвага вывучэння. Працэс заняў доўгі перыяд, пакуль атрымаў сваё канчатковае афармленне. Асновай сталі Статуты Уладзіміра, Яраслава, Скрутак Яраслава, кормчыя, разнастайныя трэбнікі і службоўнікі. Кананічнае права мела свае асаблівасці і не было цалкам падобным на права іншых краін, дзе вызнавалі праваслаўе. На гэта непасрэдным чынам паўплывала палітычная сітуацыя ў грамадстве, статус царквы, моцныя язычніцкія традыцыі. Працэс развіцця права, а таксама яго рэалізацыя на практыцы адбываліся ў даволі складаных умовах. Царква ўвесь час была вымушаная адстойваць свае правы ў галіне сямейнашлюбных стасункаў і не дапускаць свецкія ўлады ў свае справы. У выніку былі сфарміраваныя нормы па заключэнні і скасаванні шлюбу, па рэгуляванні сексуальных стасункаў.

Станаўленне чыну заручын і чыну вянчання

Хрысціянізацыя і змена шлюбных абрадаў былі непасрэдна звязаныя. Вялікія князі прымалі хрысціянства, а пасля бралі шлюб у адпаведнасці з новай верай¹⁷², пра што клапацілася тагачаснае духавенства¹⁷³. Аднак прыняцце хрысціянства не азначала аўтаматычнага ўсталявання ўсіх Таямніц. Аднастайнасці ў тэкстах не было нават у грэчаскіх спісах. Але ў складзе асноўных частакчыны заручын і вянчання склаліся да канца VIII ст.¹⁷⁴

^І6’Номоканон снй есть законоправнлннкь. Львов, 1646. С. 24, 30 адв. —31.

¹⁷⁰ Gajda Е. Prawne aspekty «rozwodu» w doktrynie prawoslawnej. S. 258.

¹⁷¹ Загоровскнй A. O разводе no русскому праву. Харьков, 1884. С. 89—100.

¹⁷² ПСЛР. Т. 32. Москва, 1968. С. 21, 138; Борнчевскмй J4. Православме й русская народность в Лнтве. СПб., 1851. С. 2—30.

¹⁷³ Левнцькмй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 210.

¹⁷⁴ Красносельцев Н.Ф. Сведення о некоторых лнтургмческмх рукопнсях Ватяканской бйблмотекн с замечанмямм о составе н особенностях богослужебных

Спробы ўпарадкавання царкоўных абрадаў пачынаюцца з XIV ст. У той час павялічваецца колькасць славянскіх трэбнікаў. Мітрапаліта Кіпрыяна (каля 1330—1406), а пасля і Фоція займалі пытанні па выпраўленні ў парадку правядзення Таямніц¹⁷⁵. Палітычная сітуацыя, слабая камунікацыя паміж населенымі пунктамі, наяўнасць рознай па змесце рэлігійнай літаратуры, а часам яе адсутнасць і іншыя фактары не спрыялі аднастайнасці чыну вянчання. Гэтая праблема была актуальная для царквы даволі доўгі час.

У перыяд 1375—1389 гг. кіеўскі мітрапаліт Кіпрыян жыў у ВКЛ, а пасля пераехаў у Маскву. Ён двойчы наведваў ВКЛ (1396/97, 1404/05), падтрымліваючы добрыя адносіны з Ягайлам і Вітаўтам, працягваў уплываць на рэлігійнае жыццё краіны, нягледзячы на складаную палітычную сітуацыю, утрымліваў адзінства мітраполіі¹⁷⁶. Кіеўскі мітрапаліт Кіпрыян сваёй рэфарматарскай дзейнасцю прыклаў шмат намаганняў для змянення сітуацыі. Ён пераклаў і склаў наступныя творы: Трэбнік, Службоўнік, Лесвіцу Св. Іаана (1387), Псалтыр з Часасловам, Роздум над Св. Дыянісіем Арэяпагітам, Каментары да Св. Максіма, пераклад твораў сербскага манаха Ісая (1371). Яго творы значна ўзбагацілі літургічную практыку. Некаторыя малітвы з яго Службоўніка былі ўзяты Пятром Магілам¹⁷⁷. 3 наведваннем ВКЛ у 1404—1405 гг. Я. Шчапаў звязвае стварэнне Тарноўскай рэдакцыі Статута Яраслава¹⁷⁸.

----------  (гп. папярэднюю старонку)

чянопоследованмй в нмх содержаіцяхся. Казань, 1885. С. 103—119; Желтов М. Чнны обрученля п венчання. С. 25—30; Горбік С. Наша традыцыя.

^{І   75}Мансветов Л. Ммтрополмт Кмпрман в его лнтургнческой деятельноста. Нсторнколнтургмческое ясследованме. Москва, 1882. С. 61,62,

¹⁷⁶ Obolensky D.A «Philorhomaios Anthropos»; Metropolitan Cyprian of Kiev and All Russia (1375—1406). P. 77—98; Mironowicz A. Kosciol prawoslawny w panstwie Piastöw i Jagiellonow. Bialystok, 2003. S. 146—153; Мейедорф 14. Внзантня n Московская Русь. Очерк no псторям церковных н культурных связей в XIV веке. Paris, 1990. Рэжым доступу: http://www.krotov.info/library/m/meyendrf/vmr_9.html; Лурье Я.С. Нстормя Россям в летопнсанмм н воспрнятня Нового Временм // Россмя Древняя м Россмя Новая: (нзбранное). СПб., 1997. С. 131—165.

¹⁷⁷ Архммандрмт Амфнлохня. Что внёс Св. Клпрман, мятрополлт Кневсклй м всея Россмм, а потом Московскмй н всея Россмн, яз своего родного наречяя мз переводов его временн в нашм Богослужебные кнн™ // Труды Третьего археологмческого сьезда в Россмн, бывшего в Кневе в августе 1874 года. Т. 2. Кяев, 1878. С. 231—251; Mironowicz A. Kosciol prawoslawny w panstwie Piastöw i Jagiellonow. Bialystok, 2003. S. 152; Obolensky D.A «Philorhomaios Anthropos»: Metropolitan Cyprian of Kiev and All Russia (1375— 1406) II Dumbarton Oaks Papers. Vol. 32. 1978. P. 97; Чешмеджпев Д. Млтрополлт Кнпрнан н култовете на &ьлгарсклте светцн П Studi Slavistici V. 2008. С. 15—30. ¹⁷⁸ІДапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 223.

Кіпрыян меў на мэце азнаёміць тагачаснае грамадства з грэчаскімі формамі Таямніц і выправіць існуючыя, але гэта не дало чаканага выніку. Чын вянчання царскай пары быў у яго Трэбніку, у Службоўнік ён не быў уключаны. Мітрапаліт лічыў, што манахі і ігумены не могуць вянчаць. Такім чынам ён хацеў адхіліць іх ад удзелу ў мірскім жыцці. Гэтае пытанне абмяркоўвалася ў Грэцыі, ВКЛ і Маскоўскім княстве. Хоць на практыцы духоўныя асобы, якія прынялі манаства, здзяйснялі вянчанне. Мітрапаліты і епіскапы вянчалі князёў і хрысцілі іх дзяцей. Мітрапаліт Фоцій адзначаў, што вянчаць ігумены могуць толькі пры неабходнасці. Уладзімірскі сабор настойваў, каб перад шлюбам жаніх і нявеста былі далучаныя да Святых Таямніц. Фоцій настаўляў святароў не вянчаць дзяўчынак, якія мелі менш за 12 год. Вянчанне павіннае было адбывацца пасля абедні, а не ў абед ці ў поўнач. Трэці шлюб дазваляўся толькі асобам маладога ўзросту, у якіх не было дзяцей у першым шлюбе¹⁷⁹.

Сітуацыя не змянілася ў XVI ст. Супрасльскі архімандрыт Сергій Кімбар у лісце да кіеўскага мітрапаліта Макарыя II пісаў, што ў кожнай мясцовасці адпраўляюць службы і чыны па сваіх традыцыях, з памылкамі, выкарыстоўваюць розныя статуты (уставы). Ён хацеў дасягнуць адзінства ў правядзенні Таямніц, але не знаходзіў гэтага ў кнігах ні ў ВКЛ, ні ў Маскве. Лічьгў, што звяртацца трэба да грэчаскіх кніг і перакладаць ix (1534)¹⁸⁰.

Непаразуменні ў правядзенні Таямніц былі ўнутры духавенства і пазней. Віленскі пратапоп Іаан Парфяновіч атрымаў ад гарадскіх улад інфармацыю пра ўвядзенне новых традыцый у чынах вянчання і хрышчэння Святатроіцкім брацтвам у Вільні. Так, ад Служэбніка Багдана Мамоніча — Васіля Афанасавіча і яго жонкі перад вянчаннем патрабавалі пасціцца, спавядацца і прыняць святыя таямніцы. Брацтва адмовілася тлумачыць пратапопу пра змены, бо не былі ў яго падпарадкаванні. Іаан Парфяновіч заклікаў святароў не ўводзіць новых звычаяў (1592)¹⁸¹,

¹⁷⁵ Мансветов Н. Мнтрополнт Кнпрнан. С. 6, 7, 9, 33, 61, 62, 65, 128, 129; Макармй.

Нстормя русской церквм. Кн. 3. йстормя русской церквн в пернод постепенного

перехода к её самостоятельностм (1240—1589). Т. 4. Состоянне русской церквн от

мнтрополнта Кнрнлла II до мктрополмта Святого Ноны, юш в пернод монгольскнй

(1240—1448). Москва, 1995. С. 90.

‘“Nowakowski Р. Metropolita kijowski Piotr Mogila. S. 88—89.

¹⁸¹ A3P. T. 4. СП6., 1851. C. 59—61; Опмсанме документов архнва западнорусскях уннатскях мятрополятов. Т. 1. 1470—1700. СПб., 1897. С. 66.

Да рэформы кіеўскага мітрапаліта Пятра Магілы ў трэбніках сустракаліся граматычныя і абрадавыя памылкі¹⁸². Кнігі пераважна былі рукапісныя. Першыя друкаваныя службоўнікі і трэбнікі з’явіліся на пачатку XVII ст. у Кіеве, Вільні, Львове, Стратыні¹⁸³.

Адсутнасць агульных формаў у правядзенні Таямніц справакавала крытыку праваслаўя з боку каталіцкіх дзеячаў. Цікавасць для вывучэння Таямніц прадстаўляе палеміка паміж Касьянам Саковічам¹⁸⁴ і праваслаўным асяродкам Кіева-Магілянскай акадэміі. К. Саковіч, які раней быў праваслаўным, выступіў з жорсткай крытыкай праваслаўнага духавенства, Таямніц, літаратуры, імкнуўся паказаць іх абсурднасць. Некаторыя яго выказванні былі слушнымі¹⁸⁵. Але ўвогуле твор вельмі суб’ектыўны, нават абразлівы.

На працу К. Саковіча быў напісаны адказ у творы «Ліфос»¹⁸⁶. Ён быў пабудаваны ў наступнай форме: на кожную крытычную заўвагу даваўся адказ. Сярод іншых асобная частка была прысвечаная шлюбу. К. Саковіч сцвярджаў, што ў праваслаўных няма напісанай прысягі як, гэта ёсць у каталікоў. Ён спасылаўся на Трэбнік, які быў выдадзены ў Вільні ў 1624 г.¹⁸⁷ 3 адказу вынікала, што прычына палягала ў розным разуменні шлюбу тэолагамі. Адны лічылі, што матэрыя і форма — гэта воля маладых, якая выказаная ў словах і азначае згоду на шлюб. Другія лічылі за матэрыю асоб, якія бяруць шлюб, тады словы ці знакі і ёсць форма.

¹⁸² Гэтая дзейнасць П. Магілы найменш вывучаная ў гістарыяграфіі. Макармй. Нсторня русской церквм. Кн. 6. Нстормя русской церквм в пернод самостоятельностм (1589—1881). Патрнаршество в Росснм (1589—1720). Патрмаршество Московское м Всея Велмкой Россмн м западнорусская ммтрополня (1589—1654). Москва, 1996. С. 690.

¹⁸³ Nowakowski Р. Metropolita kijowski Piotr Mogila. S. 86,87.

¹⁸⁴Пра K. Саковіча і яго дзейнасць гл.: Голубев С. Кмевскнй мнтрополмт Пётр Могнла н его сподвнжннкм. Т. 2. Кнев, 1898. С. 321—334.

¹⁸⁵ Sakowicz К. Perspektiwa у obiasnienie bl?dow, herezyey у zabobonow w Grekoruskiey cerkwi Disunitskiey, tak w artykulach wiary, iako w administrowaniu sakramentowy winszych obrz^dkach y ceremoniach znayduiacych si?. Krakow, 1642; Голубев C. Лнфос — полемнческое сочяненме, вышедшее нз Кмево-печерской тмпографмм в 1644 г. // Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Лмфос, 1644. Кмев, 1893. С. 24—65; Голубев С. Кмевскмй ммтрополмт Пётр Могнла н его сподвмжнмкм. Т. 2. Кнев, 1898. С. 337—357.

¹⁸⁶ Голубев С. Кяевсклй мнтрополнт Пётр Могнла м его сподвмжнмкм. Т. 2. Кмев, 1898. С. 358—385.

¹⁸⁷ Sakowicz К. Perspektiwa. S. 62.

Святар выступае як сведка шлюбу. Для законнасці шлюбу пыталі, ці не абяцаў/абяцала шлюб каму іншай/іншаму¹⁸⁸.

Наступнае абвінавачанне тычылася адсутнасці пытанняў да маладых з боку святара. У абарону сцвярджалася, што святар апытваў іх, але іншымі словамі, не такімі, як каталікі. Прыводзіліся прыклады пытанняў. Найперш у мужчыны пыталіся: ці падабаецца/любіш гэтую панну, удаву. Адказ ён павінны даць станоўчы. Далей высвятляліся пытанні: ці добраахвотна бярэ гэтую жанчыну за жонку, ці не пакіне да смерці, нават у горы. Такія ж пытанні — да нявесты, толькі дадавалася пра паслухмянасць у шлюбе. Пры згодзе яны атрымлівалі блаславенне. А калі хто з іх выказваў нязгоду, то без блаславення шлюбу выходзілі з царквы. На гэтую аргументацыю К. Саковіч адказаў, што такіх пытанняў няма¹⁸⁹. Ён меў рацыю, бо, як сведчаць рукапісныя трэбнікі, у чыне іх не было (гл. апісанне Таямніцы вянчання далей), з’явіліся яны пазней. Аднак у практыцы пытанні мелі месца. Рэдкі выпадак апісання чыну вянчання прыведзены ў судовай справе паміж Мельхерам Насілоўскім і Ганнай Монтанаўнай (1564). Оўручскі пратапоп Грыгорый Рамановіч засведчыў, што здзейсніў абрад заручынаў у доме Ефіма Нямірыча 3 верасня 1564 г. паміж Ганнай Монвітаўнай і Іванам Алізарам Ваўчковічам у прысутнасці вялікай колькасці людзей. Па грэчаскім законе тры разы запытаў у Ганны: «Чй маеш ты в себе, кому ecu шпюбйла?». Яна адказала, што не. На пытанне: «Шлюбь матженьскйй чй хочеш твоя м(й)л(о)сть взятйй?» адказ быў станоўчы. Пасля гэтага іх павянчалі¹⁹⁰. Пра пытанні да маладых адзначалася пры апісанні вянчання ў Паўля Одэрборна¹⁹¹.

Наступны папрок быў наконт адсутнасці апавяшчэнняў пра шлюбы ў царкве. Гэтая традыцыя была вядома ў каталіцкім абрадзе¹⁹². Быў дадзены адказ, што заручыны адбываюцца асобнай цырымоніяй, з асобнымі малітвамі і абменам пярсцёнкамі. На іх пытаюць пра кроўнае ці духоўнае сваяцтва, удакладняюць,

¹⁸⁸Дмфос //Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Кнев, 1893. С. 174.

¹⁸⁹Тамсама. С. 174.

¹⁹⁰МетрыкаВялікагакнястваЛітоўскага. Кніга46.1562—1565. Кнігазапісаў46(копія канца XVI ст.) / Падрыхтаваў В.С. Мянжынскі. Мінск, 2006. С. 150.

¹⁹¹ De Russorum religione. Р. Bv—В2; Одэрборн П. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў. С. 167—189.

¹⁹² Sakowicz К. Perspektiwa. S. 62; Голубев С. Кяевскяй ммтрополнт Пётр Могнла м его сподвмжннкн. Т. 2. Кмев, 1898. С. 388.

ці заручаныя маладыя з кім, пра адсутнасць іншых перашкод. Саковічу слушна нагадалі, што бьгў час, калі апавяшчэнняў не рабілі і ў касцёле¹⁹³.

Праваслаўныя святары абвінавачваліся ў тым, што часта давалі шлюб у п’яным стане, вянчалі з дзяўчатамі, якія былі гвалтоўна вывезеныя¹⁹⁴. Складальнікі пагадзіліся, што такія з’явы калісьці мелі месца, калі не было паўсюдна святароў. Праўдзівасць слоў Саковіча адлюстравалася ў апісаннях Паўля Одэрборна. Ён згадваў, што вянчалі п’яныя святары і здзяйснялі абрад каля 11 ночы¹⁹⁵. У Ліфосе ва ўсім абвінавачвалі унію. За такія ўчынкі святары атрымлівалі пакаранне. 3-за гвалту святары вымушаныя былі вянчаць, бо ім пагражалі зброяй. Такія выпадкі здараліся на слабодах, дзе пагражалі кіем ці вязніцай. У гэтым вінаватая не царква, а толькі злачынцы. К. Саковіч аспрэчыў тым, што так не абыходзяцца з ксяндзамі. Значыць, дазволена так рабіць адносна святароў¹⁹⁶. Гэты пункт спрэчкі паказвае, што такая з’ява як гвалтоўнае выкраданне дзяўчын дзеля шлюбу, мелі месца ў грамадстве ВКЛ і Рэчы Паспалітай яшчэ ў XVII ст. Прыхаджане не былі абсалютна паслухмянымі сваім святарам, паколькі дазвалялі гвалт адносна іх.

К. Саковіч сцвярджаў, што бяруць шлюб тыя, хто знаходзіцца ў сваяцтве. У адказе адзначалася, што такія з’явы былі раней, а зараз гэтага няма. На папрок у лёгкасці атрымання разводаў патрабавалі прывесці прыклад. Дадаткова сцвярджалася, што ў апошнія гады царква разводы не давала. Святары абвінавачваліся ў гандлі жонкамі, «як кабыламі». Згадваўся выпадак у Пінскім павеце, калі non за сваю старую жонку свінню атрымаў. У адказе была звернутая ўвага на тое, што non быў уніяцкі. Да няслушнай інфармацыі аднеслі сцвярджэнне, што святары даюць шлюбы асобам, у якіх яшчэ жывы іншы сужэнец. Такім жа чынам паставіліся да абвінавачвання, што паннам

¹⁹³ Лмфос II Архнв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Кнев, 1893. С. 175.

¹⁹⁴ Выпадкі гвалтоўнага прымусу святароў даваць шлюб мелі месца. Канстанцін Калпытоўскі падаў скаргу на Юрыя Міхайлавіча Чартарыйскага (1615). Апошні, каб узяць пад прымусам шлюб з яго дачкой Фядорай, вывез святара Івана з сям’ёй з сяла Калпытаў. Але ў іншых дакументах было адзначана пра добраахвотны шлюб. Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 542—554.

¹⁹⁵ De Russorum religione. Р. Bv—В2; Одэрборн П. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра верурусаў. С. 167—189.

¹⁹⁶ Лнфос // Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Кнев, 1893. С. 176.

і ўдовам ці ўдаўцам даюць розны шлюб. Аргументавалася, што ў чынах толькі малітвы крыху іншыя, а пытанні такія ж, гэта не парушае таямніцы шлюбу¹⁹⁷. Абвінавачванне ў адсутнасці шлюбных метрык адзначанае як непраўдзівае. Прычым у касцёле таксама іх не было¹⁹⁸.

Наступная заўвага датычылася непасрэдна вянчання. Да ліку дзіўных абрадаў К. Саковіч прылічыў момант, калі non водзіць маладых вакол аналоя, танцуе з імі і спявае «Святыя мучаніцы». Спасылаючыся на грэчаскія і славянскія трэбнікі, адказалі, што святар тры разы павінны абыходзіць аналой, але не танцаваць. На гэта К. Саковіч адзначыў, што гэты абрад быў выключаны з Віленскага трэбніка 1624 г„ яго няма ў Астрожскім трэбніку, уніяты яго не праводзяць. Адносна спявання «Святых мучаніц» падчас цырымоніі адзначалася, што гэтая малітва за душы маладых і просьба дапамогі ім у святых. На той час ужо сталі ўводзіць іншую песню. К. Саковіч з’едліва напісаў, што пасля шлюбу бедных non частуе півам, а багатых — віном. На гэта ён атрымаў адказ, што блаславенне віном апісанае ў грэчаскіх і славянскіх трэбніках, але ўжо стала малаўжывальным. Гэтая цырымонія нагадвала пра цуд Хрыста на вяселлі ў Кане Галілейскай. К. Саковіч на гэта заўважыў, што Хрыстос цуд зрабіў пасля абеду, а не ў касцёле пры шлюбе. Канечне, ні ў адным трэбніку не было напісана пра блаславенне півам. Але на практыцы адносна ніжэйшых слаёў насельніцтва гэта магло мець месца, бо піва было самым распаўсюджаным напоем. 3 пагардай К. Саковіч паставіўся да абраду цалавання маладымі адно другога. Было патлумачана, што такі звычай існаваў раней, але ён ужо адменены. Пацалунак лічыўся сімвалам кахання і абяцання цноты ў шлюбе. Да яго адмены К. Саковіч паставіўся станоўча. З’едліва і з кпінамі адказалі на заўвагу пра наяўнасць у шлюбнай цырымоніі звычаю пастрыгаць валасы. Было адзначана, што гэтага не толькі няма ў трэбніках, але ніколі не было і на практыцы. К. Саковіч сцвярджаў, што ўзяў інфармацыю з трэбнікаў¹⁹⁹.1 ён меў рацыю,

¹⁹⁷ У трэбніках сапраўды прыводзяцца два абрады — на першы і на другі шлюб (гл. пра гэта далей).

^,98Sakowicz К. Perspektiwa. S. 63; Лнфос II Архнв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Кнев, 1893. С. 176— 177; Голубев С. Кмевскмй ммтрополнт Пётр Могнла м его сподвюкннкм. Т. 2. Кмев, 1898. С. 388.

‘"Sakowicz К. Perspektiwa. S. 63; Лнфос П Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Кнев, 1893. С. 177— 178; Голубев С. Лнфос — полемнческое сочмненне, вышедшее нз Кмево-печерской

бо такі абрад у чыне заручын быў выяўлены ў адным з трэбнікаў (гл. далей).

Выказаныя заўвагі К. Саковіча насілі тэндэнцыйны і абразлівы характар і павінныя былі дыскрэдытаваць дзейнасць духавенства і самі Таямніцы. Каталіцкі дзеяч быў добра дасведчаны ў літаратуры, перачытаў розныя трэбнікі, і яго меркаванні часам былі слушныя. Яго твор выклікаў моцную негатыўную рэакцыю. Да палемікі далучыліся таксама ўніяты²⁰⁰.

Важнай падзеяйужыцці царквы грэчаскагаабраду сталадзейнасць мітрапаліта П. Магілы і яго рэформы²⁰¹. Ім была праведзеная літургічная рэформа. Пра яе ішла гаворка яшчэ на сінодах перад Берасцейскай уніяй. Многія яе аспекты абмяркоўваліся на Кіеўскім саборы ў 1640 г.²⁰² Напрыклад, было забаронена вянчаць манахам²⁰³. Рэалізацыя рэформы пачалася ў Трэбніку Гедыёна Балабана (Стратынь, 1606). У ім было паказана, як практыка разыходзілася з грэчаскім эўхалагіёнам. Пасля з’явіліся Трэбнікі ў Львове (1606) і Вільні (1616). Стратынскі (1606) і Львоўскі (1646) Трэбнікі лічыліся найбольш кампетэнтнымі, але еднасці ў літургіі не было нават у іх. Асноўнымі кнігамі па рэформе сталі Службоўнік 1639 г., Трэбнік 1646 г. Праца над імі ішла ў Кіеве, Львове і Вільні. Першы Службоўнік быў падрыхтаваны ў КіеваПячэрскай лаўры 1629 г. Наступная яго рэдакцыя з’явілася ў 1639 г., яшчэ раз Службоўнік быў выдадзены ў 1653 г.²⁰⁴

Паводле даследаванняў протаіерэя Сяргея Горбіка, Службоўнік мітрапаліта Пятра Магілы з’яўляецца кампіляцыйным паўторам

-----------  (гл. папярэднюю спгаронку)

тмпографйн в 1644 г. // Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Лнфос, 1644. Кмев, 1893. С. 51,105,125; Голубев С. Кмевскмй ммтрополнт Пётр Мошла й его сподвйжнйкй. Т. 2. Кнев, 1898. С. 388; Nowakowski Р. Problematyka liturgiczna w mi^dzywyznaniowej polemice po Unii Brzeskiej (1596—1720). Krakow, 2004. S. 162,192—193.

²⁰⁰ Nowakowski P. Problematyka liturgiczna. S. 135—226.

²⁰¹ Падокшын C.A. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. С. 84—90; Макарнй. йстормя русской церквй. Кн. 6. С. 566—570; Nowakowski Р Metropolita kijowski Piotr Mogila. S. 96—98.

²⁰² Кароткія звесткі пра сабор 1640 г. змешчаныя ў творы луцкага біскупа Андрэя Гэмбіцкага (1641). Ён пераклаў з «рускай мовы» на польскую некаторыя пастановы і абмеркаванні, якія там адбываліся. Адзначыў, што пра шлюбы таксама ішла гаворка, але без падрабязнасцей. ЛДГА. Ф. 1135. Воп. 2. Спр. 42. Арк. 1—4 адв. Апісанне сабору, зробленае К. Саковічам, у: РІ4Б. Т. 4. Памятнпкй полемйческой лптературы в Западной Русй. Кн. 1. СПб., 1878. Стб. 22—48.

²⁰³ Левмцькнй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 216.

²⁰⁴ Голубев С. Лйфос. С. 66—69; Макарйй. Нсторня русской церквн. Кн. 6. С. 566— 570; Nowakowski Р. Metropolita kijowski Piotr Mogila. S. 96—98.

віленскіх выданняў, а асноўныя адрозненні заключаюцца ў мове. Калі ў віленскіх службоўніках прысутнічае царкоўнаславянская мова з беларускім уплывам, то ў выданнях Пятра Магілы беларусізмы змененыя на ўкраінізмы. Больш за тое, найбольшая колькасць запазычанняў магілянскага Службоўніка прыпадае на выданні Віленскага Троіцкага Базыльянскага манастыра 1607—1624 гг.²⁰⁵

Значныя змены адбыліся ў чынах пасля прыняцца Трэбніка 1646 г. У ім адзначалася, што выдадзеныя раней у Кіеве, Стратыні, Львове і Вільні службоўнікі і трэбнікі мелі памылкі. Трэбнік утрымліваў 129 абрадаў: 40 новых, 37 не мелі аналогіі ў грэчаскіх кнігах, 17 запазычаныя з іншых крыніц, 20 — з лакальнай практыкі царквы. Многія абрады былі адкінутыя. Змены кранулі і вянчанне. Напрыклад, было адхіленая піццё маладой парай з аднаго келіха, хаджэнне вакол аналоя. У дзеянні асноўная ўвага стала акцэнтавацца на пару. Упершыню была ўведзеная шлюбная формула для сужэнцаў. На гэта паўплывала крытыка з боку каталіцкага духавенства²⁰⁶. У Трэбніку адзначаецца ўплыў каталіцкай царквы²⁰⁷.

Акрамя агульнага апісання чыну вянчання, у трэбніках сталі больш увагі звяртаць на парадак яго правядзення. Так, жадаючыя вянчацца павінныя былі спачатку абвесціць пра сваё рашэнне свайму святару. Ён казаў пасля святаў усім прыхаджанам пра шлюб тры разы, каб за гэты час сталі вядомыя перашкоды для шлюбу. Вянчанне неабходна было праводзіць перад людзьмі ў царкве. Перад шлюбам маладыя павінны былі спавядацца і прычашчацца. Пражываць разам у адным доме і мець сексуальныя стасункі да шлюбу забаранялася. Іерэй абавязаны быў казаць пра гэта будучым сужэнцам. Шлюб павінныя былі браць у сваёй парафіі. Пад пагрозай смяротнага граху і пакарання забаранялася вянчаць тых, хто з раніцы нічога не еў і не піў, а таксама праводзіць цырымонію пасля абеду, вечарам, раніцай. Дазвалялася вянчанне толькі пасля літургіі.

²⁰⁵ Горбік С. Наша традыцыя.

²⁰⁶ Левнцькнй О. Сім’я і побут украінців у XVI tr. С. 217; Nowakowski Р. Metropolita kijowski Piotr Mogila S. 99—101.

²⁰⁷Хойнацкмй А.Ф. Западнорусскне унматскне требннка сравнмтелыю с требннкамн православнымн а латанскммм П Труды Каевской Духовной Академмм. №2. Кнев, 1867. С. 141—147.

17. Чын вянчання з Трэбніка 1646 г.

Уступіць у шлюб маглі толькі асобы, падрыхтаваныя да гэтага. Маладыя павінныя былі вывучыць малітвы, выспавядацца і прычасціцца. Было забаронена вянчаць, бласлаўляць вянчанне, спраўляць пераносіны і вяселле ў перыяды ад 14 лістапада (дзень Св. Філіпа) да 6 студзеня (Раство Хрыстова), ад апошніх дзён перад Вялікім постам да Фаміной Іллі, ад Усіх святых да дня Св. Пятра і Паўла (29 чэрвеня), ад 1 жніўня да 15 жніўня (Успенне Багародзіцы)²⁰⁸. Хрысціянскі шлюб павінны быў адбывацца ў цішы, без танцаў і п’янак²⁰⁹.

Неаднаразова ў вывучаемы перыяд мітрапаліты спрабавалі прывесці чыны заручын і вянчання да агульнага выгляду. На працэс станаўлення ўплывала наяўнасць іншых канфесій і крытыка з боку каталіцызму.

Чыны заручын і вянчання ў рукапісных і друкаваных трэбніках

Чыны заручын і вянчання непасрэдна звязаныя паміж сабой. Як правіла, у трэбніках яны змяшчаюцца адзін за другім. Дазвалялася вянчаць адразу пасля заручын па жаданні маладых, а не ў розныя дні. Так пад царкоўную ўладу быў узяты і гэты свецкі абрад, які раней абыходзіўся без блаславення царквы. Заручыны набылі амаль такое ж значэнне, як і вянчанне²¹⁰. Але дазвол праводзіць заручыны і вянчанне ў адзін дзень азначаў, што свецкія заручыны маглі абыходзіцца без царкоўнага ўдзелу. У свецкім жыцці захаваўся звычай захоўваць пэўны перыяд паміж дзвюма падзеямі, тым больш, што быў неабходны час для інфармавання сваякоў і іх прыезду.

Выяўлена некалькі разнавіднасцей правядзення чынаў заручын²¹¹ і вянчання. У іх ёсць агульная схема абраду, але тэксты маюць разыходжанні. Цікавая форма правядзення заручын

²⁰⁸ Гэтых перыядаў імкнуліся прытрымлівацца нават у XIX ст. Шыманоўскі А.Н. Вяселле ў Мінскай губерні II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 234.

²⁰⁹ Еухологіон албо Молмтвослов йлй Требшпсь... [Кіев], 16. 12. 1646. С. 189—190; Еухологіон албо молйтвословь йлй требнйкь. Лвовт>, 1682. С. 111, 115—115 адв.; Галенчанка Г Невядомыя і малавядомыя помнікі. С. 182—183.

²¹⁰ Levin Е. Sex and Society. Р. 90—91.

²¹¹ Абрад заручын выконваўся на практыцы. Пра гэта сведчыць ліст Есіфа Нямерыча пра заручыны яго дачкі Настассі (1565). Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 95.

апісваецца ў Трэбніку за XVI і XVIII стст.²¹² Пачыналіся заручыны з таго, што жаніх і нявеста падыходзілі да ахвярніка, а пасля — да царскіх варот [гл. дадатак 33]. Залаты і жалезны пярсцёнкі клаліся на прастол. Маладых бласлаўлялі на будучы шлюб, маліліся пра дараванне ім нашчадкаў, чыстага ложка. Згадваўся выпадак у Канах: ператварэнне Хрыстом вады ў віно. Пасля гэтага святар стрыг крыжам валасы жаніху і нявесце. Пры гэтым адзначалася, што стрыгуцца яны на неразлучнае каханне і чысты ложак, і іх сувязь становіцца непарыўнай. Святар прасіў пра блаславенне для іх і іх нашчадкаў, як для Ісаака і Рэвекі. Пасля ён падаваў ім пярсцёнкі (жаніху — залаты, нявесце — жалезны), якімі яны абменьваліся. Чын заканчваўся блаславеннем і малітвай над чашай²¹³.

Чын вельмі кароткі. У ім адсутнічала трыманне маладымі свечак, малітвы. Выключным момантам з’яўлялася пастрыжэнне жаніха і нявесты. Яго апісанне сустракаецца толькі ў гэтым Трэбніку, што не дае магчымасці вызначыць ступень распаўсюджанасці абраду на тэрыторыі ВКЛ.

У праваслаўі пастрыжэнне ўжывалася пры хрышчэнні і прыняцці манаства. Але, як бачым, у шлюбных абрадах яно сустракалася таксама. Верагодна, у дадзеным выпадку адбылося спалучэнне старажытнага беларускага абраду злучэння маладых перыяду матрыярхату з царкоўным. У беларускіх вясельных абрадах зафіксаваныя наступныя апісанні. Першы: дзяўчыне распляталі касу, адразалі пасму валасоў і прыносілі ў ахвяру родавым багам, перадача яе жаніху сімвалізавала згоду выйсці замуж. Другі: сваячка нявесты алеем змазвала пасмы валасоў жаніха і нявесты і падпальвала іх вясельнай свечкай. Пасля ім надзявалі чапец і звязвалі іх наміткай. У такім выглядзе яны елі рытуальную ежу, а пасля ехалі да дому маладога. Трэці: валасы падпальвалі крыж-накрыж (каля ілба, на патыліцы, каля вуха левага і правага), адначасова пры рытуале садзілі на пасад жаніха і нявесту. Ва ўсіх выпадках прасочваецца абрад пераходу чалавека з аднаго стану ў другі: з юнацтва ў дарослы свет, дзе іншы статус і іншая адказнасць. Па сутнасці, шлюб з’яўляецца галоўным

²¹² Да 188 старонкі Трэбнік напісаны почыркам XVIII ст., а пасля ідзе стыль XVI ст. Опнсаняе рукопнсей Вкленской публнчной бнблмотекм. С. 322.

²¹³Требнмк, XVI, XVIII ст. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 208. Арк. 170 адв.—

172 адв.

паказчыкам, што хлопец ці дзяўчына сталі дарослымі. Акрамя таго, для жанчыны пастрыжэнне валасоў яшчэ магло азначаць пераход у падпарадкаваны мужу стан, што адлюстравалася ў народных спевах²¹⁴.

У дадзеным выпадку абрад быў зменены на царкоўны лад: валасы стрыгліся крыжам. Раней такім чынам падпальвалі валасы жаніху, калі садзілі на пасад. Гэты старажытны рытуал быў запазычаны для выцяснення язычніцтва ў вясельных абрадах. Даволі цяжка казаць, з якога часу стала ўжывацца гэтая форма заручын у царкве і наколькі была распаўсюджаная. Аднак яе можна аднесці да адной са старажытных, дзе выкарыстоўваліся мясцовыя элементы.

Важным для ўсталявання чынаў заручын і вянчання ў ВКЛ стаў пераклад чынаў з грэчаскай мовы кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна. Тэкст быўуключаны ў Трэбнік, складзены пры Супрасльскім Благавешчанскім манастыры. У яго ўваходзілі Статут Уладзіміра, Статут Яраслава²¹⁵, прывілей князя Васілія і мітрапаліта Кіпрыяна на пацвярджэнне Статутаў Уладзіміра і Яраслава (1402)²¹⁶, апісанне выгнання мітрапаліта Фоція, разнастайныя царкоўныя чыны. У канцы адной з малітваў было напісана, што спіс зроблены з вялікага старога намаканона ў Ма-

²¹⁴ Довнар-Запольсклй М.В. Белорусская свадьба в культурно-реллгмозных пережмтках П Нсследовання н статьл. Т. 1. Этнографля м соцлологля, обычное право, статлстлка, белорусская плсьменность. Клев, 1909. С. 99—147; Нлкольсклй Н.М. Пролсхожденле н лсторля белорусской свадебной обрядностл. С. 83, 86—87, 114—128. Троіцкі А. Запоінкі і вяселле [у с. Гняздзілава Вілейскага павета] II Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі; Муз. дадат. З.Я. Мажэйка; Рэд. тома В.К. Бандарчык, А.С. Фядосік. 2-е выд. Мінск, 2004. С. 113— 114; Федароўскі М.Ф. Вяселле з-пад Свіслачы Ваўкавыскага павета П Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 157, 158; Раманаў Е.Р. [Вяселле ў в. Парэчча Слонімскага павета] П Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 375; Мікалаеў Т. Вяселле [у Касцюковіцкім раёне] Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 467.

²¹⁵ Дадзены спіс Статута Яраслава адносіцца да Румянцаўскай рэдакцыі. У яе аснову быў пакладзены неафіцыйна зацверджаны мітрапалітам Кіпрыянам тэкст (1402). ІЦапов Я.Н. Княжескле уставы. С. 224.

²¹⁶ Статут Уладзіміра, Статут Яраслава і Прывілей 1402 г. у Трэбніку ідуць адзін за другім. Верагодна, яны былі скапіраваныя падчас вандроўкі супрасльскага архімандрыта Сергія Кімбара ў Маскву. Требнлк, XVI, XVIII ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 208. Арк. 180—188. Гэта сведчыць, што перапісваліся яны з адной крыніцы. У такой паслядоўнасці дакументы змешчаныя ў зборы Ф. Тарноўскага, Кормчай Львоўскага гістарычнага музея і інш. ІЦапов Я.Н. Княжескле уставы. С. 240—241. Помнікі надрукаваныя ў: Древнерусскле княжескле уставы XI—XV вв. С. 36—42,127—132,182—184.

скве ў 1403 г.²¹⁷ Пераклад чыну вянчання аўтарства Кіпрыяна змешчаныя значна раней, чым згаданыя крыніцы²¹⁸, але ўсе яны былі ўзятыя з аднаго рукапісу. На падставе філіграней Трэбнік датуецца 20 гг. XVI ст.²¹⁹ Ён паўстаў на аснове маскоўскага Трэбніка. Мова твораў адносіцца да пачатку XV ст. Дадзены рукапіс амаль не ахарактарызаваны Я. Шчапавым. Ім памылкова вызначана месцазнаходжанне Супрасльскага манастыра на Валыні²²⁰.

Дадзены Трэбнік невыпадкова з’яўляецца менавіта ў Супрасльскім манастыры. Хоць ён быў заснаваны ў 1498 г. навагарадскім ваяводам і маршалкам ВКЛ Аляксандрам Хадкевічам, аднак вельмі хутка стаў буйнейшым з адукацыйных цэнтраў у ВКЛ, меў вельмі багатую бібліятэку, якая ў 1876 г. была перададзеная ў Вільню, дзе захоўваецца і цяпер. У інвентары 1557 г. супрасльскі архімандрыт Сергій Кімбар адзначыў даволі вялікую колькасць кніг, якія былі набытыя раней. Сярод іх — намаканон, 7 службоўнікаў, 2 трэбнікі. Пры Кімбары з’явіліся 5 грэчаскіх кніг, службоўнік, 3 трэбнікі, пра адзін адзначана, што ён «нованапісаны»²²¹. На момант складання інвентару Трэбнік з перакладам Кіпрыяна ўжо знаходзіўся ў манастыры. Пералік кніг паказвае, што ў перыяд станаўлення манастыра было важна сабраць розныя крыніцы па кананічным праве і царкоўных чынах.

Чын вянчання змешчаныя ў Службоўніку мітрапаліта Кіпрыяна, які захоўваецца ў Маскве. Датуецца ён канцом XIV ст. Па сваім змесце адрозніваецца ад ранейшых тэкстаў²²². Верагодна, з гэтага рукапісу і быў спісаны чын, які патрапіў у Супрасльскі Трэбнік. 3 біяграфіі мітрапаліта Кіпрыяна вядома, што ён вянчаў маскоўскага князя Васіля Дзмітрыевіча з князёўнай Соф’яй, дач-

²¹⁷ Оплсанме рукоішсей Внленской публнчной бнблмотекм. С. 313—320.

^2І8Требнмк, XVI ст. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 206. Арк. 26—30 адв.

²¹⁹ Древнерусскме княжескме уставы XI—XV вв. С. 36.

²²⁰ ІЦапов Я.Н. Княжескне уставы. С. 226.

²²¹ Археографнческмй сборнмк Т. 9. Внльна, 1870. С. 1—55; Архнмандрмт Нмколай (Долматов). Супрасльскмй Благовеіценскнй монастырь. Нсторяко-статнстаческмй аналмз. СПб., 1882. С. 35, 45—47, 59—61, 155—156; Лабынцаў Ю. Бібліятэка Супрасльскага Благавешчанскага манастыра IIЭГБ. Т. 2. Мінск, 1994. С. 38—39; Гайдук М. Супрасльскі Благавешчанскі манастыр Н ЭГБ. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 445.

²²² Желтов М. Чнны обрученяя н венчання в древнейшмх славянскмх рукопнсях // Paleobulgarica. Староб'ьгармспіка. 2010. Т. XXXIV. С. 32,42,43.

кой Вітаўта²²³, у 1391 г.²²⁴ Мы мяркуем, што пераклад чыну быў зроблены да гэтай даты.

У чыне апісаныя разам заручыны і вянчанне [гл. дадатак 32], Заручыны праводзіліся пасля літургіі. Жадаючых заручыцца ставілі перад царскімі варотамі. Мужчыну — з правага боку, а жанчыну — з левага боку. Такі парадак захоўваўся і ў іншых чынах, бо правы бок лічыцца мужчынскім, а левы — жаночым. Нават падчас службы прыхаджане павінныя знаходзіцца на сваёй частцы ў адпаведнасці з гендэрнай прыналежнасцю. Пярсцёнкі — залаты і жалезны — знаходзіліся на трапезе. Жаніху і нявесце святар даваў па запаленай свечцы²²⁵, тройчы перахрышчваў ім галовы. Далей гучала малітва, якой бласлаўлялі маладых і іх шлюб. Па малітве ім падаваліся пярсцёнкі, якімі яны абменьваліся. Чын заканчваўся малітвай. Пасля адзначана, што пры жаданні можна адразу перайсці да чыну вянчання. Тады жаніх і нявеста вярталіся да царкоўных дзвярэй. Святар спяваў псалом і ставіў іх пасярэдзіне царквы. На трапезе стаялі два вянцы і келіх з віном. Святар кадзіў фіміямам. Пасля псалма маліліся за храм, епіскапа, князя і маладых. У малітвах згадвалася пра стварэнне Адама і Евы, падкрэслівалася, што жонка з’яўляецца памочніцай мужа. Святар браў вянец, перахрышчваў ім жаніха і клаў яму на галаву. За ім павінны быў нехта знаходзіцца і трымаць над ім вянец, таксама як і над нявестай. У наступнай малітве гучала галоўная тэма — вянчанне, згадвалася гісторыя ў Кане Галілейскай, чытаўся «Ойча Наш». Пасля давалася выпіць віно з келіха спачатку мужу, а пасля жонцы, і так тройчы. Рэшткі віна дапіваў муж. Напрыканцы — малітва за жаніха і нявесту з просьбай пра блаславенне іх шлюбу і будучых нашчадкаў. Акрамя чына, у тэксце ўтрымліваліся павучанні. Для мужчыны прыводзіліся словы Св. Паўла да карынфянаў пра прыналежнасць мужа і жонкі адно адному. Жанчыне прысвячаліся словы Іаана Златавуста, асноўная ідэя якіх — нагадаць пра пакорлівасць

²²³ Prochaska А. Dzieje Witolda Wielkiego ksi^cia Litwy / wydanie na podstawie edycji z roku 1914. Krakow, 2008. S. 62,65.

²²⁴ ГІСРЛ. T. 35. Москва, 1980. C. 30, 89; Казбярук Y Кіпрыян // ЭГБ. T. 4. Мінск, 1997.

212. 178; T^gowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczow. S. 212.

²²⁵ Свечка як сімвал агню, сонца вядомая са старажытнасці ў вясельных абрадах многіх народаў. Сумцов Н. О свадебных обрядах. Харьков, 1881. С. 89—91.

і паслухмянасць мужу, абавязак нараджаць дзяцей²²⁶. У іншых трэбніках павучанні не ўтрымліваліся.

Абрад выпівання віна з аднаго келіха меў на мэце замацаваць злучэнне жаніха і нявесты. Ён быў уключаны ў чын пазней і паходзіў з грэка-рымскай і іудзейскай традыцыі²²⁷. Піццё з аднаго келіха замацоўвала шлюбную цырымонію. Аднак падобны абрад меў месца ў каталіцкім свеце. У французскім Трэбніку за 1536 г. абрад заручын заканчваўся піццём алкагольнага напою з нагоды шлюбу²²⁸.

У фондзе Беларускага музея імя I. Луцкевіча захоўваецца Трэбнік²²⁹, які датуецца 1545 г., быў напісаны ў двары Шышкіны, каля Вільні, па загадзе маршалка ВКЛ Аляксандра Солтана дзякам Ярмолам з Крамянца. На кнізе скураная вокладка 1603 г. Рукапіс прыгожа аздоблены, з меднымі пласцінамі па кутах²³⁰. Трэбнік цікавы тым, што выкарыстоўваўся ў іншым рэгіёне ВКЛ. У ім былі апісаныя чыны на заручын, вянчання і другога вянчання. На пачатку тэксту адзначалася, што чын заручын прызначаны для цароў, князёў і ўсіх хрысціян. Ён павінны адбывацца пасля літургіі наступным чынам. Жаніха і нявесту ставілі каля царскіх варот, давалі па запаленай свечцы, заручалі залатым і жалезным пярсцёнкамі. У малітвах бласлаўлялі іх, маліліся за епіскапа, князя, храм, за жаніха і нявесту, прасілі пра дараванне ім дзяцей, заступніцтва Маці Божай. Падкрэслівалася непарыўнасць шлюбу. Пасля малітвы святар падаваў жаніху залаты пярсцёнак, а нявесце — жалезны. Яны імі абменьваліся. Святар браў іх за правыя рукі і казаў, што яны зараз заручаныя²³¹. Схема правядзення заручын падобная да той, што ў перакладзе мітрапаліта Кіпрыяна.

Далей падаецца апісанне чыну вянчання, якое таксама падобнае да вышэйапісанага. Вянчанне праводзілася каля царкоўных варот. Пачыналася са спявання псалма 127. Жаніха і нявесту ад царкоўных варот з малітвамі падводзілі да трапезы, дзе знаходзіліся келіх з віном. Далей пералічаныя: малітва за епіскапа,

^Требннк, XVI ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 206. Арк. 26—30 адв.

²²⁷ Желтов М. Чнны обручення м венчанмя. С. 28.

²²⁸ Martin Lynn A. Alcohol, Sex, and Gender. P. 52.

²²⁹Требнмк, 1545 г. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306.

²™Галенчанка Г.Я. Невядомыя і малавядомыя помнікі. С. 113—116.

²³¹ Требнлк // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306. Арк. 98—99.

князя, за жаніха і нявесту, просьба пра іх блаславенне і дараванне дзяцей, павучанне пра стварэнне чалавека, вянчанне вянцамі, малітвы з апісаннем выпадку ў Кане Галілейскай, павучанні з Евангелля пра любоў мужа да жонкі і яе падпарадкаванне мужу, абрад з келіхам віна, як у перакладзе мітрапаліта Кіпрыяна, блаславенне шлюбу²³².

Даволі дэталёвае апісанне чынаў заручын і вянчання мае іншы супрасльскі Трэбнік за XVI—XVII стст.²³³ у частцы, якая адносіцца да XVII ст. Ён падобны да перакладу чыну вянчання Кіпрыяна, але мае пашыраную форму. У яго ўключаныя пытанні пра згоду на шлюб, каханне, гатоўнасць быць з сужэнцам да канца жыцця. Ён утрымлівае больш малітваў. Мужчына пры заручынах стаіць з правага боку, жанчына — з левага. Пярсцёнкі — залаты і жалезны. Падчас правядзення Таямніцы шлюбу маладыя трымалі запаленыя свечкі. У іх пыталі пра згоду на заручыны. У малітвах іх бласлаўлялі, таксама маліліся за епіскапа, храм, князя, за тых, хто заручаецца, прасілі дараваць ім дзяцей. Пасля гэтага маладыя абменьваліся пярсцёнкамі і цалавалі крыж. Пасля заручын дазвалялася праводзіць вянчанне. Спяваўся псалом, маладых вялі да сярэдзіны царквы. На трапезе стаялі два вянцы і келіх з віном. Святар кадзіў фіміям. Пасля ў малады пыталіся, ці па каханні яны бяруць шлюб, ці абяцаюць не пакінуць адно аднаго да канца жыцця. Далей маліліся, згадваючы Св. Канстанціна і Алену, Св. Паўла, выпадак у Кане, стварэнне Евы з рабра Адама і інш. Пасля гэтага на галовы спачатку жаніху, а пасля нявесце, перахрысціўшы іх, накладалі вянцы. У наступных малітвах гаварылася пра злучэнне жаніха і нявесты, згадваліся разнастайныя біблейскія сюжэты. Таксама прыводзіліся словы Св. Паўла пра паслухмянасць жонкі мужу, патрабаванне да мужа любіць жонку, як цела сваё. Больш падрабязны быў аповед пра ператварэнне вады ў віно Хрыстом на вяселлі. Па малітве падаваўся келіх з віном спачатку жаніху, пасля нявесце, рэшткі дапіваў жаніх²³⁴.

Падобную версію чыну вянчання, але са сваімі адметнасцямі, прадстаўляе Трэбнік, які захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Варшавы. Яго датуюць XVII ст., але па моўных асаблівасцях яго

²³²Требнмк, 1545 г. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306. Арк. 99—102.

^2,3Опясанне рукопясей Внленской публмчной бнблмотекм. С. 320—322.

“Требннк, XVI—XVII ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 28 адв.—39 адв.

можна аднесці да пачатку XVI ст. Тэкст не ўтрымлівае чыну заручын. У ім згадваецца пра здзяйсненне вянчанння пасля літургіі. Вянцы знаходзіліся на трапезе. Адсутнічаў абрад з віном. He адзначана, што жаніх і нявеста павінныя трымаць запаленыя свечкі. Маліліся за мір, храм, жаніха і нявесту, выказваліся просьбы падараваць ім дзяцей, чысты ложак, меў месца сюжэт пра стварэнне жанчыны ад рабра Адама, згадваўся выпадак з віном у Кане. Асобна змешчаная малітва на зняцце вянцоў²³⁵.

Трэбнік за XVI ст. утрымлівае чын вянчання. У ім адзначана, што ён павінны праводзіцца пасля літургіі. На трапезу ставіліся два вянцы. Жаніху і нявесце святар даваў па свечцы, кадзіў фіміям. Далей маліліся за маладых. Выказвалася пажаданне маладым пражыць разам да старасці, адзначалася пра стварэнне жанчыны з рабра мужчыны, яе падпарадкаванне мужчыну, яго адыход ад бацькоў і далучэнне да жонкі. За гэтым — просьба пра блаславенне пары як Аўрама і Сары, Іакіма і Ганны, Захарыя і Елізаветы. Пасля малітваў — вянчанне. Падрабязна апісаны выпадак у Кане Галілейскай. Далей маліліся за караля, архіепіскапа, жаніха і нявесту. Пасля малітваў давалі цалаваць крыж. Вянчанне сканчваласяа малітвамі і блаславеннем. Абрад з віном адсутнічаў²³⁶.

Пра пэўную аднастайнасць у чынах можна казаць пасля пашырэння друкаванай літаратуры на тэрыторыі ВКЛ у XVII ст., якая тыражавалася больш, чым рукапісная. У Трэбніках, якія друкаваліся ў віленскай брацкай друкарніў 1617,1618,1621,1622, 1624, 1697 гг., абавязкова змяшчаліся чыны заручын, вянчання і другога шлюбу. Гэтыя чыны былі ўключаныя ў Трэбнікі, якія выйшлі ў Еўі ў 1638 і 1640—1641 гг.²³⁷

У Трэбніку за 1617 г. апісваюцца чыны заручын, вянчання, малітва на «разрашэнне» вянцоў на восьмы дзень і другога вян-

²³⁵ Требнмк, XVII ст. II Biblioteka Narodowa. Akc. 3004. К. 58v—69v. Рукапіс месцамі вельмі пашкоджаны. На падставе штампа вядома, што ён знаходзіўся ў бібліятэцы Перамышльскай грэка-каталіцкай каштулы. Цяпер Пшэмышль знаходзіцца на тэрыторыі Полыпчы. Са збораў вывучаліся Евангеллі. Дмнтрнев М.В. Между Рпмом н Царьградом: Генезмс Брестской церковной уннн 1595—1596 іт. Москва, 2003. С. 58—59.

²³⁶ Требнмк, XVI ст. II Biblioteka Narodowa. Akc. 3005. К. 119v—124v. Рукапіс з бібліятэкі Перамышльскай грэка-каталіцкай капітулы.

“’Кніга Беларусі: 1517—1917. Зводны каталог / Склад. Г.Я. Галенчанка і інш. Мінск, 1986. С. 88,91—92, 95—96, 98,108, 111.

чання. Згодна з гэтым трэбнікам, заручыны адбываліся пасля літургіі. Жаніх і нявеста знаходзіліся перад дзвярыма — з правага і левага боку адпаведна. На трапезе — два пярсцёнкі — залаты і сярэбраны. Святар перахрышчваў галовы жаніху і нявесце і даваў ім запаленыя свечкі. Пасля яны ўводзіліся ўнутр царквы. Святар кадзіў крыжам. Далей — просьба пра блаславенне маладых і малітва за мір, храм, архіепіскапа, за жаніха і нявесту²³⁸. За ёй — просьба пра дараванне ім дзяцей, міру, любові, «чэснага шлюбу» і «чыстага ложка», пазбаўленне гневу і нястачы. Са словамі пра заручэнне святар падаваў пярсцёнкі: мужчыну — залаты, а жанчыне — сярэбраны. Трымаючы ў руках пярсцёнкі, ён рабіў крыж над іх галовамі і надзяваў ім іх на правыя рукі²³⁹. Святар прасіў Бога блаславіць маладых, як ён блаславіў Ісаака і Рэвеку. Прасіў пра працяг роду. Пасля гучаў зварот да Бога пра зацвярджэнне заручын. Заканчваліся заручыны малітвай за вернікаў²⁴⁰.

Таямніцу шлюбу дазвалялася праводзіць адразу пасля заручын. Жаніх і нявеста ўводзіліся ў храм з запаленымі свечкамі, а святар ішоў з кадзілам і спяваў псалом. Выказвалася пажаданне, каб жонка была пладавітая, як лаза, і добра раслі сыны²⁴¹. Пасля — малітва за мір, храм, архіепіскапа, «рабоў Божых», просьба пра блаславенне шлюбу, як у Кане Галілейскай, пра цноту, плоднасце, дараванне сыноў і дачок, пра выратаванне. Далей згадвалася пра стварэнне Адама, пра тое, што чалавек пакідае бацькоў і далучаецца да жонкі. Прыводзіліся біблейскія прыклады, якія пацвярджалі, што Бог злучае ды не разлучае: жыццё Сары, Ісаака, Рэвекі і інш., выпадак у Кане Галілейскай. Далей святар казаў пра злучэнне «рабоў Божых», браў вянцы і вянчаў спачатку жаніха, а пасля нявесту са словамі: «Вянчаецца раб(а) Божый. У імя Айца, і сына, і Святога духа». Вянцы клаліся ім на галовы. За гэтым абрадам змешчаная вытрымка з Евангелля, Пасланне Св. Паўла да Эфэсянаў (5: 22—33) пра паслухмянасць жонак сужэнцам і г.д. А за ім — урывак з Евангелля ад Іаана (2:1—11) пра ператварэнне Ісусам вады ў віно ў Кане Галілейскай. Наступная

²³⁸ У рукапісных зборніках маліліся за князя.

²³⁵ У ранейшых абрадах не адзначалася, на якую руку надзяваць пярсцёнкі.

²⁴⁰Молмтвьннк нлн Требннкь, Внлна, 1617. С. 45—49 адв. У добрым стане захаваўся экзэмпляр з аддзелу старадрукаў у бібліятэцы Акадэміі навук Літвы. У асобніку з аддзелу старадрукаў Нацыянальнай Бібліятэкі ў Варшаве частка старонак з абрадам заручын і вянчання знішчаная.

²⁴¹ Пра дачок згадкі няма.

малітва — за маладых і іх шлюб, затым — «Ойча Наш». Пасля святар заходзіў у алтар, браў чашу з віном і падаваў спачатку жаніху, пасля нявесце. А хто-небудзь са сваякоў ці сяброў жаніха трымаў вянцы. Чыталіся малітвы, пасля якіх вянцы здымалі. Да жаніха адрасоўваліся словы, што ён будзе ў велічы, як Аўраам, блаславёны, як Ісаак, і памножыцца, як Іакаў. А нявесце, што яна будзе ў велічы, як Сара, узвесяліцца, як Рэвека, памножыцца, як Рахіль. На заканчэнне бласлаўляўся шлюб, гучала просьба пра дабрабыт сям’і. Пасля — блаславенне маладых. Ім дазвалялася пацалаваць адно аднаго. Апошнія словы падкрэслівалі, што шлюб асвечаны Ісусам²⁴².

Трэбнік 1641 г. утрымлівае чыны заручын, вянчання, другога шлюбу, малітву над жанчынай, якая выйшла замуж першы раз і хоча быць уведзенай у царкву пасля шлюбу. Такая малітва магла быць звязаная са своеасаблівым абрадам ачышчэння²⁴³, як пасля родаў.

Заручыны пачыналіся так, як апісвалася ў іншых трэбніках. Тых, хто хоча заручыцца, ставілі каля царкоўных дзвярэй: мужчыну — з правага, жанчыну — з левага боку. Святар браў пярсцёнкі і клаў іх на трапезу: залаты — справа, сярэбраны — злева. Чын пачынаўся з малітвы Госпаду. Пасля маліліся за мітрапаліта ўсея Расіі (!), за нашага караля і вялікага князя, за тых, хто заручаецца. Толькі тут згадваецца пра мітрапаліта Расіі, звычайна з вышэйшых духоўных санаў упамінаўся епіскап. Пасля маліліся за тое, каб былі ў будучых мужа і жонкі дзеці, любоў, адзінства і цвёрдасць веры. Згадваліся біблейскія прыклады Ісаака і Рэвекі, гучала просьба блаславіць тых, хто заручаецца. Пярсцёнкамі зацвярджалі заручыны. Спачатку заручалі мужчыну, за ім — жанчыну. Заканчваўся чын малітвай за іх²⁴⁴.

Вянчанне праводзілася адразу пасля літургіі. На трапезу ставілі вянцы, кадзілі кадзілам жаніха і нявесту, спявалі псалом 127. Далей — малітва пра блаславенне маладых, пажаданні пладавітасці жонцы. Наступная малітва — за мір, епіскапа, храм, маладых, просьба пра блаславенне іх, як у Кане Галілейскай, пра наданне цнотаў, дараванне дзяцей пазбаўленне гневу, нястачы.

²⁴² Молмтв’ьннк млм Требнмкь. Внлна, 1617. С. 50—63 адв.

²⁴³ Тамсама. С. 239 адв—240.

²⁴⁴Требнякт> смреч'ь Моллтов'ьннк... Еве, 1641. С. 66 адв.—69 адв.

смутку, пра адзінства, чэсным шлюбе, чысты ложак. Як у іншых чынах вянчання згадвалася, што жанчына была створана з рабра Адама. Адзначалася, што ад імя Бога муж і жонка спалучаюцца ў адну плоць, вянчае іх любоў. Далей — просьба падарыць дзяцей. Пасля гучала малітва да Бога, а за ёй разважанне пра тое, што жанчына была створаная ад Адама, каб быць яму памочніцай, каб людзі памнажаліся і напаўнялі зямлю. Прыводзіліся словы з Евангелля, што чалавек пакідае бацьку і маці, каб прыляпіцца да жонкі, што злучанае Богам, тое чалавек не можа разлучыць. Так Бог злучыў Аўраама і Сару, Ісаака і Рэвеку, Якава і Рахіль, Іосіфа і Асінефею, Захарыя і Елісавефею, даў ім дзяцей. Далей — просьба блаславіць шлюб, даць сужэнцам мірныя доўгія гады, любоў, дзяцей, неўвядальны вянец славы, магчымасць пабачыць унукаў, напоўніць іх дом пшаніцай, віном, маслам і дабрабытам. Пасля святар вянчаў з адпаведнымі малітвамі і пропаведзямі. Адзначалася, што лепш ажаніцца, чым распальвацца. А калі ажаніліся, то не разлучацца, нават калі муж ці жонка здрадзілі. Апавядаецца выпадак у Кане Галілейскай. Далей — малітва за маладых, прысутных у храме, за братоў і ўсіх праваслаўных. Наступная малітва — пра Адама, стварэнне жанчыны, яе ролю як памочніцы, адыход мужчыны ад бацькоў і далучэнне да жонкі, непарыўнасць шлюбу. Далей гучала просьба да Бога блаславіць іх, як Аўраама і Сару, Ісаака і Рэвеку, Якава і Рахіль, Захарыя і Елісавефею. Далей у малітвах усхвалялі Бога. Заканчваўся чын малітвай на зняцце вянцоў. Пасля маладыя цалавалі Евангелле і адыходзілі²⁴⁵. Абрад з віном тут не апісваўся.

Істотную ролю ў рэфармацыі формы правядзення Таямніцы шлюбу адыграў Трэбнік 1646 г., надрукаваныя дзякуючы намаганням мітрапалііа П. Магілы²⁴⁶. Падобнае апісанне чыноў утрымлівалася ў Трэбніку 1682 г.²⁴⁷

Чын заручын, таксама як і вянчання, адбываўся перад царскімі варотамі. Ад царкоўных дзвярэй мужчыну і жанчыну вялі ў царкву. Жаніха ставілі з правага боку, а нявесту — з левага. Пярсцёнкі — залаты і сярэбраны. Падчас цырымоніі будучыя сужэнцы трымалі свечкі. У адрозненне ад вышэйапісаных

^Тамсама. С. 69 адв.—81.

²⁴⁶ Еухологіон албо Молнтвослов млн Требнлкь... [Кіев], 1646.

²⁴⁷ Еухологіон албо молмтвослов'ь нлн требнмкь. Лвовт>, 1682. С. 118—134 адв.

чынаў, гэты ўтрымліваў два пытанні: ці жадаюць маладыя заручыцца і ці не абяцалі каму іншаму шлюб. Пытанні былі на «рускай» мове. Усё суправаджаецца малітвамі з блаславеннем пары. Аснова чыну — абмен пярсцёнкамі. Адзначана, што яны надзяваліся на чацвёрты палец правай рукі са словамі пра заручыны. Заканчваліся заручыны малітвамі за караля, епіскапа і заручаных²⁴⁸.

Адразу пасля заручын — вянчанне. Таксама, як і ў папярэдніх Трэбніках, адзначаецца, што чыны могуць праводзіцца адзін за другім. Хоць паводле кананічнага права павінны прайсці пэўны час паміж заручынамі і вянчаннем як тэрмін для выпрабавання²⁴⁹. Калі заручыны і вянчанне праводзілі ў адзін дзень, то пытанні з чыну заручын можна было не задаваць, дастаткова было пытанняў з Таямніцы вянчання. Жаніха і нявесту вялі на сярэдзіну царквы. Быў падрыхтаваны стол, перад сталом засланы дыван ці што-небудзь тканае, абавязкова новае і чыстае. Там павінныя стаяць маладыя²⁵⁰. Святар падаваў дзве запаленыя свечкі, сам ці дзяк кадзілі перад жаніхом і нявестай. Суправаджалася ўсё спевалі пеўчых. У малітве казалі пра пладавітасць жонкі, страх перад Богам. Маладыя станавіліся на дыван перад сталом: жаніх — справа, а нявеста — злева. Святар ішоў у алтар і клаў вянцы на крыж. Стоячы перад святымі варотамі, ён казаў павучанне пра сужэнства. Пасля святар пытаўся «рускай мовай» у жаніха, ці па добрай волі ён бярэ шлюб, ці не абяцаў іншай. Тыя ж пытанні — нявесце. На першае пытанне павінны быў прагучаць адказ «так», а на другое пытанне адказ «не». Калі хто з іх не адказваў або выказваў нязгоду, то нельга было іх вянчаць пад пагрозай пазбаўлення сану для святара. Калі не было заручын, то абрад з пярсцёнкамі ўключаўся ў вянчанне. Пярсцёнкі бралі ад жаніха і нявесты і клалі на Св. Евангелле. Малітва чыталася святаром, ён бласлаўляў шлюб. Па малітве пярсцёнкам нявесты святар рабіў крыж над галавой жаніха і надзяваў яму на чацвёр-

²⁴⁸Еухологіон албо Молмтвослов нлн Требнякь... [Кіев], 1646. С. 207—210 адв.

²⁴⁹ Мейендорф 14. Брак в православмн. Клнн, 2000. С. 193.

^2S0 Пра гэты элемент абраду згадвалі этнографы. На вянчанні слалі для маладых ручнік. Абрад захаваўся і да сённяшняга дня. Фадзеева В. Беларускі ручнік. Мінск, 1994. С. 62; Шыманоўскі А.Н. Вяселле ў Мінскай губерні II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 249; Доўнар-Запольскі М.М. Беларускае вяселле і вясельныя песні // Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 273; Карскі С.І. Народныя беларускія вяселлі ў Ашмянскім павеце Віленскай губерні // Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 290.

ты палец правай рукі са словамі пра заручыны, тое ж адбывалася адносна нявесты. Наступная малітва — пра стварэнне мужчыны і жанчыны, малітвы за храм, караля, епіскапа, маладых, дараванне плода і інш. Адзначалася, што чалавек пакідае бацьку і маці, прылепліваецца да жонкі. Згадваліся Аўраам і Сара, Ісаак і Рэвека. Звярталася ўвага, што шлюб заключаецца дзеля нараджэння дзяцей, што трэба любіць адно аднаго, мець ложак чысты. Пасля малітвы святар бярэ правыя рукі жаніха і нявесты і злучае іх разам крыжам. Па чарзе яны казалі клятвы. Жаніх абяцаў каханне, веру, пачцівасць, не пакідаць жонку да канца жыцця. Нявеста давала такую ж клятву, толькі дадавалася пра абавязак слухацца мужа. Святар трымаў іх за рукі і бласлаўляў крыжам. Прамаўлялася: калі Бог спалучае, то чалавек не разлучае, і гэта ёсць законны шлюб. Маладыя цалавалі Евангелле — спачатку жаніх, пасля нявеста. У наступнай малітве нагадвалася, што Бог стварыў Адама і Еву яму як памочніцу. Святар вянцом перахрышчваў жаніха, той цалаваў вянец, які клаўся на галаву са словамі «Вянчаеццараб Божы...». Тое жчынілася адносна нявестЫ. Далейшае павучанне прысвячалася падпарадкаванню жонкі сужэнцу: муж — галава жонцы, як Хрыстос — галава царкве. Мужы павінныя любіць жонак, як сваё цела. Пасля малітвы вянцы здымаліся. Жаніху адрасаваліся наступныя словы, каб ён меў веліч, як Аўраам, быў бласлаўлёны, як Ісаак, памножыўся, як Якаў. Для нявесты жадалася, каб мела веліч, як Сара, узвесялілася, як Рэвека, памножылася, як Рахіль. Чын заканчваўся віншаваннем ад імя святара. Дадавалася «Малітва на разрашэнне вянцоў на восьмы дзень» і малітва нявесты, якая выйшла замуж першы раз і хоча пасля шлюбу быць уведзенай у царкву²⁵¹.

Гэты чын вянчання адрозніваецца ад вышэйпрыведзеных з рукапісных зборнікаў. У гэтым больш падрабязна распісаная цырымонія вянчання. Былі ўведзеныя клятвы для маладых. Адсутнічаў абрад з віном.

Аднак форма заручын у Трэбніку 1697 г. больш падобная на форму, якая была надрукаваная ў 1617 г., а не на паслярэформенную. У большасці яна супадае з віленскімі выданнямі, толькі адсутнічае павучанне пра шлюб. У гэтым апісанні чыну адсутнічаюць пытанні да жадаючых заручыцца²⁵².

²⁵¹ЕухологіоналбоМолмтвословмлнТребннкт>... [Кіев], 1646. C.211—223.

²⁵²Еухологіонл> нлмТребнмкь... Внлна, 1697. С. 56—57 адв.

Пачатак чыну вянчання быў такі, як у Трэбніку 1641 г. Нічога не згадвалая пра ручнік, на якім павінныя былі стаяць жаніх і нявеста. Непасрэдна перад вянчаннем святар браў кожнага з маладых за правую руку і злучаў іх разам крыжам, як у Трэбніку 1646 г. Пасля па чарзе яны казалі клятвы. Жаніх абяцаў каханне, веру, пачцівасць, не пакідаць жонку да канца жыцця. Нявеста давала такую ж клятву, толькі ў ёй дадавалася пра абавязак слухацца мужа. Святар трымаў іх за рукі і бласлаўляў крыжам. Далей іх вянчалі вянцамі. Адзначалася, што муж і жонка не павінныя адыходзіць адно ад другога, нават у выпадку нявернасці. Апавядаўся выпадак у Кане Галілейскай. Пасля маліліся за жаніха і нявесту, за прысутных. У канцы цырымоніі маладыя цалавалі Евангелле і адыходзілі²⁵³. Заканчваўся чын так, як у Трэбніку 1641 г. Ён стаў асновай для выдання 1697 г., але былі дададзеныя клятвы маладых.

Здавалася б, што пасля рэформы трэбнікі павінныя ўтрымліваць адзіную форму чыну вянчання. Аднак віленскае выданне мела свае асаблівасці. У ім не было ўжо абраду з віном. Мелі месца клятвы жаніха і нявесты. Але не былі ўключаныя пытанні пра згоду ўзяць шлюб, не падавалася такога падрабязнага апісання вянчання, як у Трэбніку 1646 г. Пры гэтым пазнейшае выданне ў Львове (1682) амаль цалкам паўтарала чын з выдання 1646 г. Можна казаць, што рэформа Пятра Магілы паўплывала на літургію і абраднасць у царкве Рэчы Паспалітай. Але на нашых землях яе ўспрынялі своеасабліва. Аднастайнасць у апісанні і правядзенні чынаў адсутнічае.

Канечне, варта звярнуць увагу, якімі кнігамі карысталіся ў парафіях, але з прычыны абмежаванасці крыніц гэта не заўсёды магчыма зрабіць. Так, у інвентары маёнтка Куранец падаецца апісанне царквы Раства Прачыстай Багародзіцы (1582). Сярод іншых рэчаў пералічаныя былі Трэбнікі, але без дэталёвых характарыстык. Верагодна, яны былі рукапісныя²⁵⁴. У інвентары манастыра ў Цэпры 1639 г. сярод кніг былі адзначаныя друкаваны малы Службоўнік, стары Службоўнік і Трэбнік у адным выданні, Трэбнік 1638 г. Усе яны былі надрукаваныя ў Вільні. Год выдання згаданы толькі для апошняга²⁵⁵.

²⁵³ Тамсама. С. 58—67.

²⁵⁴ BibUoteka PAU і PAN. Sygn. 3419. К. 42.

²⁵⁵ЛДГА. Ф. 610. Воп. 3. Спр. 344. Арк. 2.

У трэбніках зафіксаваны асобны чын для другога шлюбу. Ён скарочаны, малітвы носяць пакаянны характар. У чынах першай паловы XVI ст. няма абрадаў з вянцамі і піццём віна з чашы. Вянцы ёсць у пазнейшых трэбніках, таксама як і персанажы з Бібліі: Аўраам, Ісаак, Якаў, Сара, Рэвека, Рахіль [гл. дадатак 34] ²⁵⁶.

Трэбнік 1617 г„ апавядаючы чын друтога вянчання, спалучае заручыны і вянчанне. Пачыналася з малітвы за мір, храм, тых, хто вянчаецца. Пасля перахрышчвання пярсцёнкамі іх падавалі жаніху і нявесце. Наступныя малітвы выказвалі просьбу дараваць грахі. Таксама адзначалася, што гэта другі шлюб, які заключаюць па прычыне немагчымасці перанесці «плотского распаленіа». Давалася спасылка на словы Апостала Паўла, што лепш шлюб, чым пажада. Пасля заканчэння малітвы жаніха і нявесту вянчалі вянцамі. Далей змешчаная просьба блаславіць шлюб. У канцы адзначана, што цырымонія працягваецца, як апісана ў ранейшым чыне на вянчанне²⁵⁷.

У Трэбніку 1641 г. чын другога шлюбу пачынаўся з малітвы за храм, за тых, хто браў шлюб. Пасля — малітвы з пакаяннем і просьбай ачысціць ад граху, бо другі раз бярэцца шлюб. Ускладаліся вянцы. У павучанні акцэнтавалася ўвага, што муж і жонка павінныя любіць адно другога, што чалавек пакідае бацьку і маці, каб прыляпіцца да жонкі. Згадваліся словы Ісуса, што Маісей па сваёй жорсткасці дазволіў пакідаць жонак, бо той, хто пакідае жонку, каб ажаніцца другой, разглядаецца як пралюбадзей. Далей — просьба злучыць і блаславіць маладых. Заканчвалася малітвай за епіскапа, жаніха і нявесту, усіх праваслаўных²⁵⁸.

Чын другога вянчання таксама ўтрымліваў Трэбнік 1646 г. Ён пачынаўся таксама, як чын першага шлюбу, уключаны быў чын заручын. Асноўная тэма чыну — пакаянне. Адзначалася, што асобы, якія не могуць сябе стрымаць, вымушаныя жаніцца другі раз. Пасля жаніха і нявесту вянчалі. Чыталася трэцяя гла-

²⁵⁶Требнмк, 1545 г. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306. Арк. 102—102 адв.; Требнмк, XVI, XVIII ст. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 208. Арк. 173—174; Требнлк, XVII ст. II Biblioteka Narodowa. Akc. 3004. К. 70—73 v; Еухологіон албо молйтвослов-ь ллл требнлкь. Лвовт>, 1682. С. 137 адв.—143; Мейендорф 14. Брак в православлл. Кллн, 2000. С. 191—192.

²⁵⁷ Моллтввнлк ллл Требннк-ь. Вллна, 1617. С. 64—67 адв.

²⁵⁸Требнлкь слречт, Моллтоввнлк... Еве, 1641. С. 81 адв.—86 адв.

ва з пісання Св. Паўла. Акрамя таго, прыводзіліся словы пра пакіданне бацькоў, згадваўся выпадак у Кане Галілейскай і інш. Напрыканцы жаніху адрасаваліся словы пра Аўраама, Ісаака, Якава, а нявесце — пра Сару, Рэвеку, Рахіль²⁵⁹.

У Трэбніку 1697 г. чын другога вянчання таксама ўтрымліваў малітвы з пакаяннямі. Аднак у ім не было пытанняў да жаніха і нявесты, клятваў²⁶⁰.

На падставе рукапісных і друкаваных трэбнікаў можна адзначыць, што ў чынах заручын і вянчання за XV—XVII стст. адбыліся пэўныя змены. Асноўны элемент заручын — абмен пярсцёнкамі. Для мужчыны і жанчыны прызначаліся розныя: жалезны — для мужчыны, а залаты — для жанчыны, пасля — сярэбраны і залаты. Толькі пазней агаворваецца, што пярсцёнкі надзяюць на чацвёрты палец правай рукі. У другім варыянце чыну заручын замест абмену пярсцёнкамі — пастрыжэнне валасоў. Дазвалялася чын вянчання праводзіць адразу пасля заручын. Канстатавалася, што царкоўны шлюб — гэта законны шлюб. Заручаліся маладыя дзеля памнажэння роду, і таму асаблівая ўвага ў пропаведзі надавалася дзетароднай функцыі жанчыны. Патрыярхальныя традыцыі моцна ўвайшлі ў Таямніцу шлюбу. Гэта прасочвалася і ў розных момантах, напрыклад, зварот у першую чаргу да мужчыны, а пасля да жанчыны. Пытанні да маладых таксама з’яўляюцца пазней, а клятвы — пасля рэформы П. Магілы. У чынах фігуруюць біблейскія сюжэты і цытаты з Евангелля. Акрамя гэтага, гаварылася пра чысціню і непарыўнасць шлюбу. Падкрэслівалася неабходнасць падпарадкавання жанчыны мужу. У вянчанні важным элементам было накладанне вянцоў, а таксама піццё віна з келіха. Пасля рэформы апошні рытуал знік з чыну²⁶¹.

У Таямніцу шлюбу прасочваецца патрыярхальнае стаўленне да шлюбу. Яно не магло быць іншым, бо ўсе творы былі напісаныя мужчынамі. Шлюб яны прадстаўлялі ў сваіх інтарэсах і прыстасоўвалі да сваіх патрэб. Да з’яўлення монатэістычных рэлігій сітуацыя была кардынальна іншая. Погляды на ролю жанчыны і мужчыны ў хрысціянства трапілі ад грэчаскіх філосафаў.

²⁵⁹Еухологіон албо Молшвослов нлн Требнмкь... [Кіев], 1646. С. 229 адв.—

²⁶⁰ Еухологіон'ь млм Требннкь... Внлна, 1697. С. 67—71.

²⁶¹ Требнмк, XVI—XVII ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Арк. 28 адв.—29 адв.

Яны дапамаглі хрысціянскім дзеячам патлумачыць грамадству, што мужчына створаны для грамадскай сферы жыцця, а жанчына — для гаспадаркі²⁶². Гэтая ідэя актыўна прапагандавалася як у тэалагічных творах, так і ў чынах.

Міф пра стварэнне Адама, а з яго рабра Евы, выкарыстоўваўся каб паказаць ролі мужчыны і жанчыны ў шлюбе. На думку Разалінды Майлз, ён стаў найбольш эфектыўным аргументам варожай прапаганды ў вайне паміж паламі. Міф перавярнуў светабудову і замест жанчыны паставіў на першае месца мужчыну. Гэта была адна са шматлікіх спроб мужчын, якія зайздросцілі мацярынству, праз патрыярхальнае штукарства прысвоіць здольнасць жанчыны нараджаць. Такім чынам, біялогія была пастаўленая дагары нагамі²⁶³.

Працэс станаўлення формы Таямніцы шлюбу быў складаным. У канчатковым выглядзе асноўнымі этапамі заключэння шлюбу сталі: абвяшчэнне пра шлюб, заручыны і вянчанне. Сутнасць і схема чыну вянчання ў крыніцах падобная. Аднак тэксты чынаў адрозніваюцца. Пэўнае падабенства заўважаецца ў супрасльскіх рукапісах.

Шлюб з’яўляецца важнай падзеяй у жыцці чалавека. Таму царква не магла пакінуць яго без увагі, а непасрэдна прычынілася да шлюбу праз свае таямніцы, у якіх гучала патрэбнае для яе тлумачэнне саюзу паміж мужчынам і жанчынай. Чыны заручын і вянчання мелі тры асноўныя фазы, як і іншыя рытуалы: адхіленне ад папярэдняга стану, пераходны стан, прыняцце ў новы стан²⁶⁴. Для шлюбных рытуалаў гэта мела наступнае значэнне. Заручыны пераводзілі юнака і дзяўчыну ў статус жаніха і нявесты. 3 гэтага моманту яны былі ўжо не сярод моладзі, але яшчэ не сярод дарослых. Прамежкавы перыяд доўжыўся да вяселля, пасля якога жаніх і нявеста набывалі новыя ролі — мужа і жонкі. Законнасць вяселлю надавала вянчанне. Яно павінна было адбывацца ў грамадскім месцы — храме, каб прадставіць для вернікаў новую пару. Таемныя шлюбы недарэмна лічыліся не зусім адпаведнымі, бо пазбаўлялі царкву магчымасці яшчэ раз прадставіць правільнае бачанне шлюбу.

²⁶²Майлз Р. Жаночая гісторыя свету. С. 31—92.

²⁶³ Тамсама. С. 85—86.

²⁶⁴ Muir Е. Ritual in Early Modern Europe. P. 21.

Царква і грамадства: спробы кантролю сямейнашлюбных адносін

Асобна варта сказаць пра статус царквы ў дзяржаве і грамадстве, яе ўзаемадачыненне з імі, бо гэта мела ўплыў на кантроль за шлюбнымі адносінамі прыхаджан і прыхаджанак. Да 1387 г. на тэрыторыі ВКЛ была адзіная хрысціянская вера грэчаскага закону. Антаганістычная палітычыная сітуацыя ва Усходняй Еўропе прыводзіць да таго, што ў 1415 г. царква ВКЛ адасабляецца ад маскоўскай мітраполіі²⁶⁵. Гэтая важная падзея паўплывала на традыцыі і абрады царквы ВКЛ. У далейшым кананічнае права ВКЛ стала адрознівацца ад кананічнага права ў Маскоўскім княстве²⁶⁶.

3 гэтага перыяду ўсе дзяржаўныя акты маюць непасрэднае дачыненне толькі да праваслаўнай царквы ВКЛ. Паводле Прывілея 1443 г. былі адноўленыя правы царквы грэчаскага закону. Свецкім уладам забаранялася умешвацца ў духоўныя суды, а таксама разводзіць венчаныя пары²⁶⁷. Прывілей Аляксандра Ягелончыка 1492 г. выразна абазначыў падзел паўнамоцтваў свецкіх і духоўных судоў і забараніў свецкім уладам браць на сябе паўнамоцтвы духоўных і наадварот²⁶⁸. Вялікакняжацкі прывілей 1511 г. пацвердзіў папярэднія прывілеі Вітаўта, Казіміра і Аляксандра на права царкве вырашаць рэлігійныя справы ў духоўных судах паводле прынятых звычаяў²⁶⁹. У адрозненне ад папярэдняга прывілею, дзе вялікі князь Аляксандр зыходзіў са Скрутка Яраслава, Жыгімонт Стары апеляваў да Намаканона²⁷⁰. Для праваслаўнай царквы важным стала прыняцце Бельскага прывілея 1564 г., паводле якога як праваслаўныя, так і каталікі атрымалі пацвярджэнне папярэдніх прывілеяў і правоў²⁷¹.

Да таго ж рэгуляванне ўнутранага жыцця царквы здзяйснялася праз мясцовыя саборы 1509,1591,1593,1594 гг. Так, у 1591 г.

²⁶⁵ АЗР. Т. 1:1340—1506. СПб., 1846. С. 35—37.

²⁶⁶ Дмнтрнев М.В. Между Рммом н Царьградом. С. 40.

²⁶⁷Тамсама. С. 56—57.

²⁶⁸ Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. С. 51.

²⁶⁹ АЗР. Т. 2. СПб., 1848. С. 81—83; Danilowicz I. Skarbiec diplomatöw. Т. 2. Wilno, 1862. S. 284.

²⁷⁰Ярушевнч A. Ревнлтель православня князь Константан Нвановлч Острожскяй. С. 119.

²⁷¹ Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права ў Беларусі. С. 58—64.

адна з пастаноў абавязвала прытрымлівацца кананічнага права адносна шлюбу, сачыць за тым, каб прыхаджане жаніліся па ўзаемнай згодзе. Адзначым, што XVI ст. стала крызісным для праваслаўя ў ВКЛ. Гэта адлюстравалася ў канфліктах са свецкімі ўладамі, зніжэнні аўтарытэту царквы ў грамадстве, у праблемах суіснавання ў полірэлігійнай сітуацыі²⁷².

Унармаванне сямейна-шлюбных адносін праваслаўных вернікаў стала актуальным у пачатку XVI ст. Гаспадарскія прывілеі і скаргі мітрапалітаў паказваюць, якая была рэлігійная сітуацыя ў краіне і як рэалізоўвалася кананічнае права. Кіеўскі мітрапаліт Іосіф Солтан быў вымушаны звяртацца за падтрымкай і дапамогай да свецкай улады ў вырашэнні рэлігійных спраў. Паводле ліста Жыгімонта Старога²⁷³, дазвалялася двараніну Івашку Чаркасу прыводзіць у духоўны суд людзей, якія парушаюць законы праваслаўнай царквы. Да іх адносіліся асобы, якія жылі без венчанага шлюбу, не хрысцілі дзяцей і не хадзілі да споведзі. Пры гэтым адзначалася, што многія з іх не бачылі патрэбы ісці ў духоўны суд, калі іх выклікалі (1509)²⁷⁴.

Чарговы ліст вялікага князя быў адрасаваны жыхарам Слонімскага павета, на якіх скардзіўся кіеўскі мітрапаліт Іосіф, што яны жывуць з жонкамі без царкоўнага блаславення і не падпарадкоўваюцца духоўнаму суду (1512). Гаспадар загадваў ім выконваць распараджэнні дзясятніка Дзенніцы і прызначанага мітрапалітам пратапопа²⁷⁵.

²⁷² РЙБ. Т. 4. Памятннкн полеммческой лмтературы в Западной Русм. Кн. 1. СПб., 1878. С. 5—16; Чнстовмч Н.А. Очерк мстормм западно-русской церквм. Ч. 1. СПб., 1882. С. 207—208; Гудзяк Б. Крнза і реформа: Кмівська ммтрополія, Царгородськмй патріархат і генеза Берестейськоі уніі. Львів, 2000. С. 81—104; Дмнтрнев М.В. Между Рммом м Царьградом. С. 120—130, 133—210.

²⁷³ На думку А. Ярушэвіча, Жыгімонт Стары шмат садзейнічаў юрыдычнай устойлівасці царквы і ахове яе інтарэсаў, ён нават даваў прывілеі на пабудову цэркваў і манастыроў і сам з’яўляўся фундатарам. Гэтаму спрыялі дзяржаўныя дзеячы К.І. Астрожскі, І.А. Гарнастай, І.Б. Сапега і іншыя. Ярушевмч А. Ревннтель православмя князь Константнн Нвановнч Острожсклй. С. 177—180.

²⁷⁴Ярушевнч А. Ревнмтель православня князь Константнн І4вановмч Острожскяй. С. 114; АЗР. Т. 2. СПб., 1848. С. 62—63; Старостмна 14. Прммененме новеллы Юстмнмана. S. 136.

²⁷⁵ АЗР. Т. 2. СПб., 1848. С. 101—102; Ярупіевнч А. Ревнмтель православмя князь Константмн Нвановнч Острожскмй. С. 114; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 127—129.

Нягледзячы на намаганні кіеўскага мітрапаліта Іосіфа Солтана, сітуацыя ў грамадстве не палепшылася. У 1533 г. выйшаў ліст гаспадара з забаронай свецкім уладам умешвацца ў справы духавенства²⁷⁶. I гэта бьгў далёка не апошні падобны дакумент. Жыгімонт Аўгуст на падставе скаргі кіеўскага мітрапаліта Макарыя выдаў ліст жонцы Юрыя Сямёнавіча Слуцкага — Алене, у якім забаранялася ўмешвацца слуцкаму і капыскаму намеснікам у духоўныя справы: судзіць папоў і даваць разводы (1544)²⁷⁷. Але сітуацыя ў рэгіёне не змянілася. Вялікі князь літоўскі Жыгімонт Аўгуст па скарзе кіеўскага мітрапаліта Сільвестра на слуцкага архімандрыта Нікандра, нікольскага ігумена Мароцкага і слуцкіх папоў загадаў Юрыю Юр’евічу Слуцкаму, каб духавенства падпарадкоўвалася кіеўскай мітраполіі, а свецкія ўраднікі каб не ўмешваліся ў духоўныя справы і не разглядалі справы па скасаванні шлюбу (1558)²⁷⁸.

У лісце Жыгімонта Аўгуста, які быў адрасаваны мітрапаліту Макарыю, загадвалася правесці сабор з мэтай абмеркавання і навядзення парадку ў асяроддзі вернікаў па прычыне панавання неадпаведных паводзін — «блуды й роспуіценства» — як сярод духоўных, так і сярод свецкіх асоб (15 лютага 1545 г.)²⁷⁹.

Кіеўскі мітрапаліт Іона звярнуўся да Жыгімонта Аўгуста з шэрагам просьбаў (1568). Сярод іх — пра абмежаванне дзейнасці свецкай улады адносна спраў духавенства. Наступны зварот да гаспадара быў ад кіеўскага мітрапаліта Анісіфора Дзевачкі. Стэфан Баторый загадаў свецкім уладам і каталіцкаму духавенству не ўмешвацца ў юрысдыкцыю праваслаўнага духавенства і не даваць разводы праваслаўным (1585)²⁸⁰. Як бачна з папярэдніх дакументаў, гэтыя канфлікты паміж свецкімі і духоўнымі ўладамі ўзнікалі ўвесь час. Свецкія ўлады часта бралі на сябе паўнамоцтвы духоўных судоў, што выклікала чарговае абурэнне найвышэйшага духавенства і зноў прымушала звяртацца да вялікага князя

²⁷⁶ Археографмческмй сборннк. Т. 6. Внльна, 1869. С. 19—20; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzehskiego. S. 130.

²⁷⁷ A3P. T. 2. СП6., 1848. C. 397.

²⁷⁸ A3P. СП6., 1848. T. 3: 1544—1587. C. 96—97; Загоровсклй A. O разводе. C. 259.

²⁷⁹ АЗР. СП6., 1848. T. 3: 1544—1587. C. 3.

²⁸⁰ A3P. СП6., 1848. T. 3: 1544—1587. C. 144—146,292—293; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzehskiego. S. 133.

літоўскага²⁸¹. Пазней Жыгімонту Вазе зноў прыйшлося выдаць прывілей, які забараняў свецкім суддзям умешвацца ў справы царквы, судзіць святароў, разводзіць сужэнцаў, якія бралі шлюб у царкве (1592)²⁸².

Істотнай праблемай унутры праваслаўнага духавенства было тое, што спрэчныя пытанні паміж святарамі вырашаў не кіеўскі мітрапаліт, а вялікі князь літоўскі. Духавенства само звярталася да яго як да трацейскага суддзі. Такім чынам свецкая ўлада ўмешвалася ў справы рэлігійныя²⁸³.

На думку Ю. Бардаха, адной з прычын перавышэння паўнамоцтваў свецкімі уладамі была фінансавая. Збор за развод складаў у судах істотны прыбытак. У XVI ст. склалася падвоеная сітуацыя: з аднаго боку, духоўныя ўлады пры падтрымцы гаспадара баранілі сваё права самастойна, без свецкіх улад, разбіраць пытанні, звязаныя са шлюбам, а з другога боку, свецкія ўлады хацелі захаваць старажытнае звычаёвае права, якое давала ім паўнамоцтвы разглядаць шлюбныя дачыненні ў сваёй юрысдыкцыі²⁸⁴.

Тое, што свецкія ўлады бралі з насельніцтва падаткі, калі тыя бралі шлюб, сведчыць судовая скарга. Менскія мяшчане паскардзіліся на менскага намесніка Багдана Іванавіча Жаслаўскага, што ён іх судзіў і браў з іх «сь свадебь носатькй ... й кунйцы смйрскйе», хоць вялікім князем літоўскім ім было нададзенае магдэбургскае права (1509). Намесніку было забаронена судзіць і браць з іх падаткі²⁸⁵.

Інстытут кцітарства таксама ўплываў на царкоўныя справы. Кцітар мог прэтэндаваць на царкоўныя даходы. Каб пазбегнуць канфліктаў, агаворваліся яго паўнамоцтвы. Адной з істотных крыніц даходаў быў збор за шлюб, які называўся «куніца»²⁸⁶. Так, пры прызначэнні кцітарам Каложскай царквы ў Гародні Богуша

²⁸¹ Чнстовнч М.А. Очерк мсторнн западно-русской церквм. Ч. 1. СПб., 1882. С. 193— 195.

²⁸² Белорусскнй архнв древнмх грамот. Ч. 1. Москва, 1824. С. 71.

²⁸³ Макарнй. йсторпя русской церквн. Кн. 5. Т. 9. С. 170.

²⁸⁴ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 112—114, 127—129, 133.

²⁸⁵ РПБ. T. 20. Лмтовская метрнка. T. 1. Петербург, 1903. С. 602—603.

²⁸⁶Свецкія ўлады таксама бралі «куніцу». Ясмнскмй М.Н. Уставные земскме грамоты. С. 146.

Багавіцінавіча кіеўскім мітрапалітам Іонай у 1506 г. было адзначана, што ён не мае права браць «куніцы», гэтае права заставалася за храмам²⁸⁷. Гісторыя гэтай царквы паказвае, што кцітары маглі прывесці як да ўзвышэння царквы, так і да заняпаду.

Варта адзначыць, што ў XVI ст. для праваслаўнай царквы склалася складаная рэлігійная і культурная сітуацыя. Дзяржава была скіраваная на Захад, што спрыяла паступоваму ўзмацненню каталіцызму, прыходу пратэстантызму, стварэнню Берасцейскай уніі 1596 г.²⁸⁸ Адной з прычын уніі многія называюць маральны заняпад праваслаўных святароў. Так, перамышльскае духавенства абвінавачвалася ў заключэнні незаконных шлюбаў, вянчанні людзей, якія былі ў кроўным і духоўным сваяцтве, заручаных з іншымі асобамі дзяўчат, частых разводах (1591)²⁸⁹. Сямён Падокшын лічыць, што маральны стан святароў быў не горіпы, чым у іншых канфесіях²⁹⁰. Гэта ілюструюць факты дзейнасці каталіцкай царквы (пра гэта гл. далей).

Праваслаўная царква моцна паўплывала на гендэрныя адносіны насельніцтва. У кананічным праве былі выпрацаваны ўмовы заключэння і скасавання шлюбу, нормы сексуальных паводзін. Аснову кананічнага права склалі грэчаскія і сербскія кормчыя, Статут Уладзіміра, Статут Яраслава, Скрутак Яраслава. Спачатку набылі распаўсюджанасць рукапісныя, а пасля друкаваныя асобнікі. Наяўнасць рознай рэлігійнай літаратуры і шэрагу цэнтраў кнігапісання і кнігадрукавання прывяла да разнастайнасці ў чынах заручын і вянчання.

Працэс увядзення ў грамадскую думку хрысціянскага паняцця шлюбу і адпаведных яму гендэрных адносін адбываўся з цяжкасцямі. Кантраляваць сямейна-шлюбныя стасункі перашкаджалі моцны ўплыў свецкай улады, язычніцкія традыцыі, полірэлігійная сітуацыя, тэндэнцыі ў культуры, скіраванасць

^21,7 Археоірафмческнй сборнмк. Т. 9. Внльна, 1870. С. 419.

²⁸⁸ Падрабязней пра тагачасныя тэндэнцыі ў рэлігійным жыцці ВКЛ гл.: Halecki О. From Florence to Brest (1439—1596). Rome, 1958; Гудзяк Б. Крнза і реформа; Дмнтрнев М.В. Между Рнмом м Царьградом.

²⁸⁹ АЗР. Т. 4. СП6„ 1851. С. 39—40; Чмстовйч П.А. Очерк нсторнп западно-русской церквм. Ч. 1. СП6., 1882. С. 187—188; Бохан Ю. Да пытання аб ідэалагічных перадумовах Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 года II3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд М.В. Біча і П.А. Лойкі. Мінск, 1996. С. 24.

^29ОПадокпіын С. А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. С. 49.

грамадства і дзяржавы на захад. Гістарычныя ўмовы аказалі ўплыў на праваслаўную царкву, яе статус у грамадстве, на царкоўныя таямніцы, рэалізацыю кананічнага права адносна рэгулявання гендэрных адносін.

Уніяцтва

Царкоўныя чыны ўніяцкай (грэка-каталіцкай) царквы мала ў гістарыяграфіі. Характарыстыка кананічнага права хрысціянскіх канфесій, якія дзейнічалі на нашых землях, без уніяцтва не з’яўляецца поўнай. Тым больш, што шляхта непасрэдна прычынілася да стварэння ўніі, падтрымлівала яе фундацыямі і вызнавала ўніяцтва.

Шлюб ва ўніяцкай рэлігійнай літаратуры

Пры абмеркаванні ўмоў стварэння ўніяцкай царквы тэма шлюбу таксама прагучала²⁹¹. Уніяцтва ўслед за сваімі папярэднікамі (праваслаўем і каталіцызмам) павіннае было прызнаць шлюб таямніцай, таксама як і палажэнні Трыдэнцкага сабору²⁹², дазволіць шлюб паміж уніятамі і каталікамі²⁹³.

Паводле кормчых²⁹⁴ і вопісаў дакументаў архіва ўніяцкіх мітрапалітаў, можна казаць, што ўніяцкая царква ў многім прытрымлівалася кананічнага права, якое было распрацаванае ў праваслаўнай царкве (аб кананічным праве праваслаўнай царквы гл.вышэй)²⁹⁵.

²⁹¹ Дакументы Берасцейскай уніі гл.: Уння в документах / Собр. м сост. В.А. Теплова, З.Н. Зуева. Мінск, 1997. С. 88—146; Гудзяк Б. Крнза і реформа. С. 331—349.

²⁹² Падокшын С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура. С. 65.

²⁹³ Шаставец У Брэсцкая ўнія: перадгісторыя, падрыхтоўка і заключэнне II3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд. М.В. Біча, П.А. Лойкі. Мінск, 1996. С. 46.

^2,4 Прыкладам з’яўляецца Кормчая, напісаная ў Жыровіцкім манастыры ў 1634 г. Нікадзімам Казіцкім. Опмсанне рукопнсей Вмленской публмчной бнблнотекн. С. 389—392.

²⁹⁵ Опмсанме документов архнва западнорусскнх уннатскмх мнтрополмтов. Т. 1. 1470—1700. СПб., 1897. С. 6, 8; Пазднякоў В.С. Вопіс архіва кіеўскіх грэкакаталіцкіх мітрапалітаў 1763 г. як крыніца па гісторыі праваслаўнай і уніяцкіх цэркваў Вялікага Княства Літоўскага П Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук.-практ. канф., прысвечанай 70годдзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук. рэд. УІ. Адамушка. Мінск, 2008. С. 109—123.

Праблема шлюбу, маралі, гендэрных адносін закраналася ўрэлігійныхтворахуніятаўу XVI—XVII стст. У творы 1607 г. адзначалася падабенства вучэнняў праваслаўя і каталіцызму. Сярод Таямніц, уласцівых абедзвюм канфесіям, згадваўся шлюб. Але ўвага акцэнтавалася на непрыстойных паводзінах папоў, якія жаніліся не толькі двойчы, але і тройчы. He вылучаліся маральнасцю манахі, якія выракаліся манаства і жаніліся. А на Русі дзеці святароў імкнуліся прыбраць да рук царкоўную маёмасць. Каталіцкае духавенства ахоўваў ад гэтых з’яў цэлібат. «Забыўшыся на Божыя словы», праваслаўныя сталі часта разводзіцца. Заняпаду таксама спрыялі кантакты з пратэстантамі, у якіх прыкладам быў Лютэр, «які, з’яўляючыся, манахам, ажаніўся з манашкай»²⁹⁶. Твор 1607 г. у многім меў прапагандысцкі характар. Ён паказваў перавагі уніі як плыні і неабходнасць падпарадкавання Рыму.

Архімандрыт Віленскага Троіцкага манастыра Іосіф Руцкі ў «Тэзесе» (1608) пры тлумачэнні 10 запаведзяў адзначыў, што, каб пазбегнуць пералюбу, трэба перасцерагацца цялеснай спакусы, мець чыстымі думкі, словы, учынкі. Ён сцвярджаў, што захаванню чысціні спрыяе стрыманасць у ежы і піцці, пазбяганне неадпаведнага таварыства. Рэкамендавалася не чытаць «вшетечных» кніг²⁹⁷, не спяваць і не слухаць непрыстойных песень, спавядацца і прычашчацца, прасіць чысціні ў Бога і Дзевы Марыі. Ва ўніяцкім катэхізісе 1627 г. на пералюб таксама звярталася ўвага. Адзначалася, што садомскі грэх — адзін з тых, за якія помсціць Бог. Шлюб трактаваўся як Таямніца, якая ствараецца паміж мужчынам і жанчынай для працягу роду і выхавання дзяцей для хвалы Божай. У сям’і муж павінны шанаваць жонку, а яна — пачціва да яго ставіцца і слухацца²⁹⁸.

Характарыстыка шлюбу жыровіцкага вікарыя Германа Драбішэўскага болып набліжаная да жыцця. Яна ўтрымліваецца ў казанні на смерць [гл. дадатак 36] ²⁹⁹, якое прысвечаная берас-

²⁹⁶ Гармонмя Восточной церквм с костёлом Рнмскнм 1608 года // Памятнмкн полеммческой лмтературы в Западной Русн. Кн. 2. Петербург, 1882. С. 221—222.

²⁹⁷ Маюцца на ўвазе распусныя кніжкі, але, якія кнігі адносіліся да гэтай катэгорыі, у тэксце не тлумачыцца. Найбольш верагодна, што гэта кнігі іншых канфесій.

²⁹⁸ Саверчанка I. Aurea medio critas. С. 241—242,256,258, 260.

²⁹⁹ Drobiszewski Н. Piramidy fatalnym smiertelnosci wypiaconey katafalku, na publicznych ekzekwach lego Mosci Pana Stefana Glawbicza Przeslawskiego Stolnika Brzeskiego w kosciele Slonimskim W. OO. Bernardynow pogrzebowym wystawione kazaniem. Wilno, 1695.

цейскаму стольніку Стэфану Глаўбічу Піпэслаўскаму³⁰⁰. Часам у такіх творах аўтары адыходзяць ад галоўнай тэмы, каб лепш паказаць жыццё памерлага. Акцэнтавалася ўвага на шлюбе па ўзаемнай згодзе, які прыносіць шчасце, спакой, шчырасць і каханне, стварае ў доме атмасферу для добрага выхавання дзяцей. Муж, які атрымліваў дапамогу ад жонкі, параўноўваўся з умацаванай фартыфікацыяй. Але пры гэтым прыводзіліся словы рымскага аўтара Валерыя Максіма, што для добрага сямейнага жыцця трэба, каб жонка была сляпая, а муж — глухі. Сямейныя праблемы стварае нязгода паміж сужэнцамі, якая шкодзіць дзецям, не на карысць сям’і таксама і марнаванне маёмасці адным з сужэнцаў³⁰¹.

Погляды грэка-каталіцкай царквы на шлюб не з’яўляюцца кардынальна новымі, не адыходзяць ад агульнапрынятых канцэпцый. Аднак не заўсёды бачанне шлюбу супадала з жыццёвай практыкай. Нешматлікія крыніцы паказваюць некаторыя аспекты выканання кананічнага права. Кіеўскі і галіцкі архіепіскап Габрыэль Календавыдаў асобны ліст ад 9 чэрвеня 1671 г. У ім забаранялася здзяйсняць чыны над асобамі каталіцкага веравызнання, асабліва даваць шлюбы³⁰². Прыняць такі дакумент прымусілі выпадкі з практыкі. Таксама ўніяцкія святары пратэставалі, калі шлюб заключаўся паміж уніятамі і праваслаўнымі³⁰³.

Скаргі за пазнейшы час (XVIII ст.) паказваюць, якія былі парушэнні кананічнага права. Пры характарыстыцы стану праваслаўнай царквы і сітуацыі ў Магілёўскім дэканаце былі пададзеныя звесткі з Невельскай і Себежскай пратапопій, у якіх згадваліся парушэнні і ва ўніяцкай царкве (1747). Заверскі прэсвітар Тэадор Калач даў шлюб Сымону Кдыпу з Ефрасінняй Барысянкаўнай, былой Бакунавай (1745). Яе муж з’ехаў з нейкай дзеўкай, і ад іх на той час не было ніякіх звестак. Шлюб быў дадзены пры жывым першым мужу. Верагодна, на той час яшчэ не выйшаў тэрмін, пасля якога можа было выйсці замуж за іншага мужчыну. Ян Струнька і Ганна былі павянчаныя Т. Ка-

³⁰⁰ Пра гісторыю роду гл.: Сліж Н. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе. С. 135—150.

³⁰¹ Drobiszewski Н. Piramidy fatalnym smiertelnosci wypiaconey katafatku. S. H—Hl.

³⁰² Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 2273. Спр. 1401.

³⁰³ Леў Следзеўскі падаў пратэстацыю ў полацкі магістрат супраць мешчаніна Есіфа Худоўца з-за таго, што ён выдаў замуж дачку за праваслаўнага і вянчанне адбылося ў праваслаўнай царкве (1646). Уняя в документах. С. 237—238.

лачом, нягледзячы на тое, што жанчына раней была замужам за яго старэйшым братам (1743). Юзаф Крыцкі павянчаў Юзафа Мікіцкага і Барбару Міхейкаўну, якія былі блізкімі сваякамі (1747). Грыгорый Калач засведчыў шлюб мешчаніна Васіля і дачкі Яна Гзартоўскага (1747), якія былі ў сваяцтве. Такое ж парушэнне ён зрабіў, калі павянчаў Сымона Мікуліча з удавой Юліянай Стаблоўскай (1745). А Матрона Шэметаўна з падданым з езуіцкіх уладанняў была ім павянчаная ў пятніцу (1746)³⁰⁴. Святары парушылі наступныя забароны: вянчанне ў неадпаведны дзень, шлюб паміж сваякамі, шлюб са сваяком першага мужа, шлюб пры жывым мужу. Хоць парушэнні мелі месца пры вянчанні сялян і мяшчан, але яны сведчаць пра выпадкі адыходу ад кананічнага права.

Чыны заручын і вянчання

Лічыцца, што ўніяцкая царква павінная была захаваць літургічную практыку і чыны з праваслаўя³⁰⁵. Але неабходная для гэтага літаратура стваралася ўніяцкім духавенствам і не перапісвалася даслоўна з праваслаўных твораў. Друкаванне ўніяцкай літаратуры здзяйснялася ў Вільні. Там былі выдадзены Евангелле (1600), Службоўнік (1617), Трэбнік (1618) і інш. Важным уніяцкім асяродкам стаў Супрасльскі манастыр. Ён не згубіў статусу інтэлектуальнага, духоўнага і выдавецкага цэнтра. У XVII ст. у яго бібліятэцы з’явіліся рукапісныя трэбнікі для ўжытку ўніяцкімі святарамі. Сярод іншых чынаў яны ўтрымлівалі і чын вянчання. Яго аснова, канечне, была ўзятая з праваслаўнай традыцыі але ў ім мелі месца пэўныя асаблівасці. У канцы XVI— XVII стст. ужо назіраецца пранікненне лацінізацыі ў літургічную практыку³⁰⁶.

Як паказваюць візітацыі ўніяцкіх цэркваў 1680—1682 гг., у карыстанні святароў была як друкаваная, так і рукапісная літургічная літаратура. Але даты друку ці напісання не прыводзяцца, таксама як і тыпаграфіі. Кнігі былі ўласнасцю царквы, а часта і святара. Пры апісанні цэркваў згадваюцца метрычныя

³⁰⁴ НГАБ у Гродне. Ф. 525. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 88 адв.—90.

³⁰⁵ Nowakowski Р. Metropolita kijowski Piotr Mogila. S. 86, 87.

³⁰⁶ Горбік C. Наша традыцыя; Марозава C.B. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596—1839). Гродна, 2001. С. 81,104—107.

кнігі, праўда, не ва ўсіх храмах³⁰⁷. Пастанова пра абавязковую наяўнасць метрык у храмах была прынята толькі ў 1667 г. Канчатковае ўпарадкаванне справаводства адбылося ў XVIII ст. У архівах захаваліся крыніцы за гэты перыяд³⁰⁸.

У візітацыі Навадворскага дэканата Супрасльскай дыяцэзіі пра кірылічныя службоўнікі і трэбнікі часта адзначалася, што яны надрукаваныя ў Супраслі ці Вільні. Супрасльскія выданні маглі быць рознага часу за перыяд XVII—XVIII стст. Пра віленскія выданні адзначалася як пра старыя. Гэта маглі быць як праваслаўныя, так і ўніяцкія выданні за XVII ст. У візітацыях фіксавалі наяўнасць кніг, напісаных на царкоўнаславянскай, польскай і лацінскай мовах³⁰⁹.

Службоўнік (XVII ст.)³¹⁰ змяшчае толькі чын вянчання [гл. дадатак 35]. Напісаны на сакавітай старабеларускай мове. Вянчанне пачыналася з павучання да жаніха і нявесты пра шлюб. Пасля павучання браліся пярсцёнкі і клаліся на крыж. Далей святар звяртаўся да жаніха з пытаннем, ці хоча ён адносна «шляхетнай пані» захаваць чатыры рэчы: веру і чысціню ў шлюбе, каханне да панны і гатоўнасць не пакінуць яе да канца жыцця ў любых жыццёвых выпадках. Такія ж пытанні былі да панны, толькі дадаваўся пяты пункт — пра абяцанне слухацца будучага мужа. Пасля маладыя прысягалі адно другому і цалавалі крыж. Святар казаў, што звязвае іх саюзам любові на вякі і благаслаўляе іх. За гэтым чыталася малітва, у якой згадвалася пра стварэнне Адама, пра тое, што жанчына дадзеная яму як памочніца, гучала просьба даць маладым дзяцей. Пасля адбываўся непасрэдна абрад вянчання. У наступнай малітве адзначалася пра выпадак у Кане Галілейскай, звярталася ўвага на захаванне іх шлюбу чыстым. Ускладаючы руку, святар жадаў жаніху каб ён меў веліч,

³⁰⁷ Візіты уніяцкіх цэркваў Мінскага і Навагрудскага сабораў 1680—1682 гг.: зборнік дакументаў / Укладальнік Д.В. Лісейчыкаў. Мінск, 2009. С. 41, 46, 47, 48, 52, 58, 60, 65—68, 71, 74, 75, 78—85, 167, 250 і Інш.

³⁰⁸ Лісейчыкаў Д. Метрьгчныя кнігі уніяцкіх цэркваў Беларусі XVIII ст.: асаблівасці складання і захавання П Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук.-практ. канф., прысвечанай 70-годдзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук. рэд. УІ. Адамушка. Мінск, 2008. С. 94—101.

^iwWizytacje cerkwi unickiej dekanatu nowodworskiego diecezji supraskiej 1804 roku / Oprac. P. Borowik i G. Ryzewski. Bialystok, 2009. S. 47, 60, 69, 76, 85, 96, 104, 114, 119, 127,136,154.

³¹⁰Опнсанме рукогшсей Вмленской публмчной бмблмотекл. С. 299—301.

як Аўраам, быў бласлаўлёны, як Ісаак, памножыўся, як Якаў; для нявестыы зычэнні былі такія: мець веліч, як Сара, узвесяліцца, як Рэвека, памножыцца, як Рахіль. За гэтым ішла малітва «Ойча Наш». Далей цырымонія працягвалася згадваннем выпадку ў Кане Галілейскай як сімвала блаславення шлюбу, блаславеннем маладых, просьбамі пра дараванне ім доўгіх гадоў жыцця і дзяцей. Заканчвалася ўсё словамі, што злучанае Богам чалавек разлучыць не можа³¹¹.

Гэты чын адрозніваўся ад чынаў у праваслаўных трэбніках. У ім былі пытанні да маладых, клятвы, адсутнічаў абрад з віном, але былі захаваныя ў малітвах аповеды пра стварэнне чалавека, выпадак у Кане Галілейскай, прысутнічаў зварот да біблейскіх сюжэтаў.

У іншым Службоўніку (XVII ст.)³¹² чын пачынаўся з заручын. Пасля прачытання малітвы «Ойча Наш» іерэй браў залаты і сярэбраны пярсцёнкі, падаваў жаніху і нявесце па запаленай свечцы. Пасля ён казаў, што малітвай заручае іх. Падкрэслівалася, што шлюб неабходны для нараджэння дзяцей, што сужэнцы павінныя цнатліва сябе паводзіць. Гаварылася пра непарушнасць саюзу. Па малітве залаты пярсцёнак падавалі мужчыну, а сярэбраны — жанчыне. Яны заручаліся ў імя Айца, і Сына, і Духа Святога. Чын заканчваўся блаславеннем пары³¹³.

Вянчанне пачыналася з пытанняў да жаніха і нявесты, ці па добрай волі бяруць шлюб, ці не абяцалі каму іншаму шлюб. Ім злучалі правыя рукі. Яны па чарзе паўтаралі, што бяруць адно другога ў сужэнцы і абяцалі веру, пачцівасць, не пакідаць да смерці. Прысутныя выступалі як сведкі добраахвотнага шлюбу. Далей падкрэслівалася, што, каго Бог злучае, таго чалавек не разлучае. Злучаліся жаніх і нявеста і ўладай каталіцкай царквы (!). Пасля чыталася малітва за маладых і іх будучых дзяцей. У другой малітве распавядалася, што чалавек створаны быць у пары. Бласлаўляўся шлюб. Святар браў вянцы і вянчаў пару. Вянцом хрысціў тры разы жаніха, пасля — нявесту. Затым прыводзіліся словы з Евангелля, што мужы павінныя любіць жонак сваіх, муж — гэта галава жонкі і г.д. Чыталася Евангелле ад Іаана,

³¹¹ Требнмк, XVII ет. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 190. Арк. 117—121.

³¹²Опмсанме рукопнсей Внленской публмчной бмблнотекм. С. 301—302.

³¹³Требннк, XVII ст. П Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 191. Арк. 44—45.

згадваўся выпадак з віном у Кане Галілейскай. Пасля сканчэння малітвы вянцы здымаліся. Чын заканчваўся малітвай³¹⁴.

Чын вянчання ў гэтым трэбніку адрозніваецца ад папярэдняга. У ім змешчаныя чыны заручын і вянчання. Пытанні ў праваслаўных трэбніках з’яўляюцца з 1646 г. Аднак нельга казаць пра абсалютнае падабенства чыну з уніяцкага трэбніка з чынам 1646 г.

У Трэбніку быў змешчаныя чын вянчання другога шлюбу. Таксама як і ў праваслаўі, ён адрозніваўся ад папярэдняга. У малітвах гучала пакаянне і просьба дараваць грахі. На галовы ўскладаліся вянцы, а пасля выказвалася просьба блаславіць другі шлюб³¹⁵.

Развіццё ўніяцкай літургічнай абраднасці працягвалася ў канцы XVII ст. Мітрапалітам Кіпрыянам Жахоўскім быў выдадзены Службоўнік у 1691, 1695 гг. Працэс пераасэнсавання літургіі і чынаў меў месца і ў наступным стагоддзі. Ён быў завершаны Замойскім сінодам 1720 г.³¹⁶ іў 1722 г. выданнем «Собранне прнпадков краткое м духовным особам потребное»³¹⁷.

У XVIII ст. у Супраслі сталі выходзіць друкаваныя трэбнікі, у іх чын вянчання быў прадстаўлены больш падрабязна. Перад чынам дадаваліся тлумачэнні, пры якіх умовах людзі маглі ажаніцца. Шлюб павінныя былі браць у сваёй парафіі. Святар абавязаны быў высветліць, ці няма перашкод для шлюбу. Да іх адносіліся наяўнасць кроўнага ці духоўнага сваяцтва, неадпаведны ўзрост (юнаку менш за 14, дзяўчыне — за 12 год), наяўнасць прымусу да шлюбу, няведанне асноўных малітваў. Перад шлюбам у парафіі тройчы павінныя апавясціць пра намер жаніха і нявесты ажаніцца для выяўлення і паведамлення перашкод. Будучыя сужэнцы павінныя падрыхтавацца да чыну праз малітвы, пост, споведзь і прычашчэнне. Вянчанне праводзілася пры сведках — бацьках, сваяках, а не таемна. Пасля спеваў пачыналася цырымонія. Спачатку пыталі жаніха і нявесту, ці па добрай волі бяруць шлюб, ці не абяцалі каму іншаму шлюб. Пытанні гучалі

³¹⁴Тамсама. Арк. 45—49.

³¹⁵Тамсама. Арк. 49—51.

³¹⁶ Пасля сабору выйшла выданне з пастановамі, у якім падрабязна агаворваліся розныя царкоўныя пытанні, у тым ліку і шлюб. Synodus provincialis Ruthenorum habita in civitate Zamosciae anno 1720. Romae, 1724. P. 88—92.

³¹⁷ Горбік C. Haina традыцыя.

яшчэ і па-польску. Далей маліліся за храм, епіскапа, жаніха і нявесту. Гаварылася пра стварэнне чалавека, прыводзіліся біблейскія прыклады пра злучэнне Аўраама і Сары, Ісаака і Рэвекі, Якава і Рахілі, Іосіфа і Асінефеі, Захарыя і Елісавефеі. Затым выказвалася просьба за будучых мужа і жонку, каб Бог даў доўгае жыццё, дзяцей, напоўніў іх дом пшаніцай, віном, маслам і дабрабытам. Далей іерэй злучаў маладых пярсцёнкамі. Затым жаніх і нявеста прамаўлялі клятвы адно адному. Прыводзіўся тэкст клятвы і папольску. Пасля слоў пра непарыўнасць шлюбу святар звяртаўся да прысутных, па-польску таксама, як да сведак добраахвотнага і прыстойнага шлюбу. Святар вянчаў вянцамі. Перахрышчваў жаніха вянцом тры разы і даваў яго пацалаваць. Такі ж абрад выконваўся адносна нявесты. У наступнай малітве ў адпаведнасці з Евангеллем казалі пра паслухмянасць жонкі мужу, каханне мужа да жонкі, апісваўся выпадак у Кане Галілейскай. Жаніху адрасоўваліся пажаданні быць у велічы, як Аўраам, блаславёным, як Ісаак, і памножыцца, як Іакаў. А нявесце казалі, што яна будзе ў велічы, як Сара, узвесяліцца, як Рэвека, памножыцца, як Рахіль. Заканчваўся чын малітвамі пра блаславенне шлюбу. Асобна была малітва для дзяўчыны, якая першы раз выйшла замуж і хацела быць уведзенай у царкву пасля шлюбу³¹⁸.

Гэты чын быў больш падобны да праваслаўнага абраду пасля рэформы Пятра Магілы. Аднак, у адрозненне ад праваслаўных трэбнікаў, тут прыводзіліся словы клятвы не толькі на царкоўнаславянскай мове, але і па-польску. Гэта сведчыць пра працэс паланізацыі ва ўніяцкай царкве. Варта адзначыць, што для ўніяцкіх выданняў важным узорам быў Трэбнік 1646 г. мітрапаліта Пятра Магілы, з якога ва ўніяцкую літургію і чыны патрапіў рымскі ўплыў³¹⁹.

Трэбнік змяшчаўчын вянчання другога шлюбу. Ён пачынаўся з малітваў за мір, храм, жаніха і нявесту. Утрымліваў заручыны, вянчанне вянцамі. Малітвы частковы былі з чыну першага шлюбу, але прысутнічала ўдакладненне, што гэта другі шлюб, адпаведна былі малітвы з пакаяннем³²⁰.

³¹⁸ Еухологіон смй ест Требнмкь языкословенскнй. [Супрасл], 1736. С. 30—43 адв.

³¹⁹ Хойнацккй А.Ф. Западнорусскме унматскме требнмкм сравіштельно с требннкамп православнымм м латннскнмм // Труды Кневской Духовной Академнм. №2. Кмев, 1867. С. 163—166.

³²⁰Еухологіон смй ест Требнмкь языкословенскмй. [Супрасль], 1736. С. 44—47 адв.

Пасля Берасцейскай уніі 1596 г. з’явілася разнастайная рэлігійная і літургічная літаратура. Пытанні шлюбу працягвалі мець такое ж значэнне, як для праваслаўных і каталікоў. На жаль, дакладныя даты стварэння рукапісных трэбнікаў невядомыя. Яны дазволілі б зразумець тэндэнцыі і ўплывы на чын вянчання. Аднак можна прасачыць каталіцкі ўплыў. У ранейшых праваслаўных чынах не было пытанняў да жаніха і нявесты, як і прысягі. Яны былі ўведзеныя пасля рэформы П. Магілы, але падаваліся ў іншай форме. Ва ўніяцкім вянчанні не было абраду з віном. Нават вышэйпрыведзеныя абрады не былі цалкам падобныя адзін да другога, хоць былі напісаныя ў адным месцы — у Супраслі.

Уніяцкая царква адносна рэгулявання сямейна-шлюбных дачыненняў захоўвала аснову праваслаўнай царквы. Але з цягам часу ў кананічным праве і абрадах стаў адчувацца ўплыў лацінскага абраду.

Каталіцызм

Шлюбныя стасункі ў каталіцкім кананічным праве, тэндэнцыі іх развіцця ў Еўропе

Еўрапейскія тэалагічныя вучэнні, пастановы сабораў, папскія булы мелі непасрэдны ўплыў на каталіцызм у ВКЛ. Таму варта звярнуць увагу на асноўныя тэндэнцыі ў кананічным праве адносна шлюбных адносін. Хрысціянская царква ў Еўропе прайшла дастаткова доўгі шлях, пакуль у ёй усталяваліся погляды на структуру царквы і на жыццё асобы. Сфера шлюбу і сям’і працяглы час заставалася без кантролю з боку духавенства³²'. Кананічнае права рэгулявалася праз папскія булы і пастановы сабораў, карэктавалася судовай практыкай.

Часткова погляды на шлюб і секс былі ўзятыя з антычнай філасофіі. Напрыклад, меркаванне Арыстоцеля, што розум не прымае ўдзелу ў сексуальных стасунках, як і іншыя падобныя думкі, далі каталіцызму падставы для наступлення на сферу пачуццяў³²².

³²¹ Ле Гофф Ж. Цмвнлпзацня средневекового Запада. С. 9—103.

³²²Krawiec A. Seksualnosc. S. 14,19—22.

У фарміраванні поглядаў адносна сексу важным стала вучэнне Св. Паўла. Для яго сексуальнасць была галоўнай перашкодай для хрысціянскага жыцця. Цялесныя спакусы рэалізоўваліся толькі ў шлюбе. Гэтая думка атрымала развіццё такім чынам: шлюб неабходны для пракрэацыі, а не для задавальнення. Пра гэта выказваліся Св. Аўгусцін, Геранім, Тэртуліян. Як манахі, яны разглядалі секс з пункту гледжання аскетызму. Палавы акт называўся нячыстым, непрыстойным і г.д. Прага сексу стварала пагрозу для дабрабыту асобы і грамадства. У IX ст. сталі ўводзіць абмежаванні ў сексуальных стасунках, якія былі звязаны з фізіялагічнымі асаблівасцямі жанчын. Секс быў забаронены падчас менструацыі, цяжарнасці, пасля родаў³²³. У многім на гэта паўплываў наданне жаночым палавым органам магічнасці. Наступная катэгорыя забаронаў была звязаная з літургічным цыклам — пасты, святы і інш. Кроўнае і духоўнае сваяцтва таксама стала разглядацца як перашкода для сексуальных зносін. Асуджаліся гомасексуалізм і мастурбацыя. Падчас споведзі шмат увагі надавалася сексуальным паводзінам прыхаджан. Новым стала з’яўленне каітальнай тэорыі шлюбу, якая была прэзентаваная архібіскупам Хінкмарам з Рэймса. Паводле яе шлюб не лічыўся заключаным, пакуль не адбыўся палавы акт. Тэолагі сталі разглядаць гэта як неабходную ўмову шлюбу³²⁴.

Акрамя таго, прадметам абмеркавання ў Сярэднявеччы сталі фізіялагічныя асаблівасці мужчыны і жанчыны. Часам гэта прыводзіла да дыскрымінацыйных высноў. Напрыклад, Ф. Аквінскі лічыў, што жанчына — гэта дэфектыўны мужчына³²⁵. Дыскутавалася пытанне, ці былі сексуальныя адносіны паміж Адамам і Евай у раі, ці атрымлівалі яны пры гэтым задавальненне³²⁶.

³²³ 3 пункту гледжання медыцыны такія забароны мелі сэнс.

³²⁴ Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society. P. 136—137, 139—141, 152—166; Davidson N. Theology, Nature and the Law. P. 77—78; Behrend-Martinez E. Unfit for Marriage. Impotent Spouses on Trail in the Basque Region of Spain, 1650—1750. University of Nevada Press, Reno, Nevada, USA, 2007. P. 30—32,37,74—75; Тэннехнлл P. Секс B мсторнм. C. 128—132; Лев-Старовнч 3. Секс в культурах мнра. Москва, 1991. С. 81—82; Krawiec A. Seksualnosc. S. 23—30.

³²⁵ Cadden J. Meaning of Sex Difference in the Middle Ages. Medicine, Science, and Culture. Cambridge, 1994. P. 170—200.

³²⁶ Payer P.J. The Bridling of Desire: Views of Sex in the Later Middle Ages. Toronto; Buffalo; London, 1993. P. 21—35.

У XI ст., у перыяд рэформаў, шмат увагі было нададзена шлюбу. Ён стаў разглядацца як манагамны, непарыўны, добраахвотны, экзагамны саюз. Больш стала кантралявацца сексуальнае жыццё духавенства. Пачалося наступленне на канкубінат, які быў канчаткова забаронены ў 1514 г. Выключэннем сталі погляды Пятра Абеларда, які лічыў сексуальныя адносіны натуральнымі для асобы. Пытанні сексу і шлюбу былі прадметам дыскусіі цягам усяго перыяду еўрапейскага Сярэднявечча і прыводзілі духавенства да ўсё большых абмежаванняў у гэтай сферы. Ф. Аквінскі выказваўся, што ў стасунках мужчыны і жанчыны ёсць пэўная перашкода для розуму. He абышлося таксама і без мэтанакіраванага прыніжэння жанчыны перад мужчынам. Сексуальныя стасункі дазваляліся толькі ў шлюбе і толькі для працягу роду, пазашлюбныя злучэнні сталі катэгарычна забароненымі³²⁷.

Пра сакраментальнасць шлюбу ўпершыню выказаўся Св. Аўгусцін, аднак канчатковае афармленне гэтай ідэі адбылося ў XII—XIII стст. У той жа час у многіх еўрапейскіх краінах усталёўваўся абрад вянчання³²⁸. Духавенства схілялася да думкі, што шлюб у жыцці асобы можа быць толькі адзін. Адмоўна ставіліся да другога шлюбу ўдавы ці ўдаўца. Прычынамі для скасавання шлюбу былі імпатэнцыя і пералюб. Але апошні выпадак дазваляў і сепарацыю³²⁹. Хоць каталіцкая царква імкнулася да адзінства ў падыходзе да шлюбу і выкананні кананічнага права, у еўрапейскіх краінах існавалі рэгіянальныя асаблівасці³³⁰.

Суседняя Полыпча моцна паўплывала на развіццё каталіцызму ў ВКЛ. Яе досвед стаў прыдатным у распаўсюджванні гэтай рэлігійнай плыні. Першапачаткова пасля прыняцця хрысціянства

³²⁷Krawiec A. Seksualnosc. S. 31—45; Reynolds P.L. The regional Origins of Theories about Marital Consent and Consummation during the Twelfth Century // Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150—1600 I Edited by M. Korpiola. Leiden; Boston, 2011. P. 43—76.

³²⁸ Champlin J.M. Marriage, Liturgy of 11 The New Dictionary of Sacramental Worship. Editor Peter E. Fink. Collegeville, 1990. P. 796—797; Rychlinski Cz. Malzeristwo w Kosciele katolickim // Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1063—1064.

³²⁹ Brudage J.A. Law, Sex, and Christian Society. P. 141—145.

³³⁰ Korpiola M. Introduction: Regional Variations and Harmonization in Medieval Matrimonial Law 11 Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150—1600 / Edited by M. Korpiola. Leiden; Boston, 2011. P. 1—20.

ў Польшчы мала ўвагі надавалі шлюбу. Першай праблемай, з якой сутыкнулася духавенства, была палігамія. Пазней сталі настойваць на заключэнні шлюбу ў прысутнасці ксяндза. Забараняліся шлюбы паміж сваякамі, таемныя шлюбы. Услед за еўрапейскімі тэолагамі шлюб адносілі да Таямніцы. Прымальным лічыўся секс у шлюбе, калі гэта дазваляў фізічны стан жанчыны. Толькі касцёл меў права разводзіць. Судовая практыка паказвала, што кананічнае права з цяжкасцю ўводзілася ў жыццё³³¹.

У статутах, якія былі прынятыя ў Польшчы ў 1320 г., заручыны адрозніваліся ад шлюбу. Шлюбны ўзрост для юнакоў быў з 14 год, для дзяўчат — з 12. He прызнаваўся шлюб з жонкай ці нявестай брата, паміж сваякамі да 4-й ступені сваяцтва. Забаронены быў шлюб хрэсніцы з хросным бацькам, гвалтоўны вываз дзяўчыны, новы шлюб мужчыны ці жанчыны, калі хтосьці з сужэнцаў знікаў без вестак, а яго/яе смерць не будзе пацверджаная. Перашкодай для шлюбу было абяцанне чысціні і прыняцце манаства. Нельга было бласлаўляць шлюб у Вялікі і перадкалядны пасты. Паводле пастановы 1331 г., дзяўчаты, якія абяцалі чысціню і парушылі абяцанне, падлягалі пакаранню. Паводле судовай практыкі вядома, што заручыны адбываліся публічна ў прысутнасці свецкіх ці духоўных сведак. Той, хто заручыўся другі раз, не скасаваўшы першыя заручыны, абавязаны быў ажаніцца з першай дзяўчынай. Калі бацькі не дазвалялі дзяўчыне браць шлюб, яна магла звярнуцца да духоўнай улады. Шлюб скасоўвалі ў выпадку доказу імпатэнцыі, мнагажонства, прымусовага шлюбу, шлюбу праз гвалт³³².

Погляды рымска-каталіцкай царквы на шлюб да пастаноў Трыдэнцкага сабору адлюстраваліся ў дамове паміж крыжакамі і прусамі ў 1249 г. У ёй адзначалася, што шлюб можна мець толькі з адной жонкай, а не з дзвюма, як гэта было ў прусаў. Абрад павінны адбывацца ў касцёле пры сведках. Дазвалялася жаніхам дарыць каштоўнасці і сукні нарачонай і атрымліваць ад яе бацькоў пасаг — шлюбны дар. Забаранялася прадаваць дачок у шлюб і купляць жонак для сябе і сыноў, перадаваць па спадчыне жонак, якія былі купленыя на агульныя грошы. Прусы адмаўляліся браць шлюб з мачахай, жонкай брата, кроўнымі

³³¹ Maciejowski W.A. Polska az do pierwszej polowy XVII wieku pod wzgl^dem obyczajow i zwyczajow w czterech cz?sciach opisana. T. 3. Peterzburg; Warszawa, 1859. S. 22—24, 27—28; Krawiec A. Seksualnosc. S. 71—75,95—129.

³³² Hube R. Prawo polskie w 14 wieku. S. 61—67.

ў першай, другой, трэцяй і чацвёртай ступенях сваяцтва без дазволу папы, не дапускалі да спадчыны незаконных дзяцей³³³.

Для рэгулявання сямейна-шлюбных адносін у каталіцкім свеце важнае значэнне мелі дэкрэты Аляксандра III, Грыгорыя IX (1234), пастановы Латэранскага сабору (1215). Былі забароненыя шлюбы паміж сваякамі да чацвёртай ступені сваяцтва, таемныя шлюбы, вызначаныя перашкоды для шлюбу (кроўнае і духоўнае сваяцтва, неадпаведны ўзрост і інш.)³³⁴. Палажэнні пра шлюб выкарыстоўваліся ў судовай практыцы ў еўрапейскіх краінах³³⁵.

Неабходнасць сабраць Трыдэнцкі сабор была выкліканая пратэстанцкім рухам, які ахапіўусю Еўропу³³⁶. Зацвярджэнне канонаў Таямніцы шлюбу скончыла тагачаснае фарміраванне кананічнага права. Спасылаючыся на Новы Запавет, Трыдэнцкі сабор абвясціў шлюб Таямніцай, неразрыўным злучэннем мужчыны і жанчыны перад Богам, у якім муж павінны шанаваць жонку. Увядзенне канонаў Таямніцы шлюбу было звязанае з новым разуменнем шлюбу, якое прапагандавалі пратэстанты. Былі асуджаныя наступныя палажэнні вучэння Марціна Лютэра пра шлюб. Таемны шлюб можа быць разарваны бацькамі, калі ён быў заключаны супраць іх волі. Паводле каталіцкага кананічнага права такі шлюб захоўвалі. Замужняя жанчына, якая стала жыць з іншым мужчынам, перастае быць жонкай для першага, а той можа ўзяць шлюб з іншай жанчынай. Шлюбная здрада жанчыны дазваляла мужчыну развесціся і ажаніцца зноў Развод даваў магчымасць для новага шлюбу. Для каталіцызму шлюбная здрада не з’яўлялася прычынай для разводу, а толькі для сепарацыі, а развод даваўся ў рэдкіх вьшадках³³⁷.

³³³ Danilowicz I. Skarbiec dyplomatöw. Т. 1. Wilno, 1860. S. 73—74; Пашуто B.T. Образованме Лнтовского государства. Москва, 1959. С. 96—110.

³³⁴ Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 23,232,234,239,250,251, 255,256; Melkebeek Vleeschouwers-Van M. Incestuous Marriages: Formal Rules and Social Practice in the Southern Burgundian Netherlands 11 Love, Marriage, and Family Ties in the Later Middle Ages / Edited bylsabel Davis, Miriam Muller, Sarah Rees Jones. Turnhout, Belgium, 2003. P. 78—79; Donahue Ch. Jr. Law, Marriage, and Society in the Later Middle Ages: Arguments about Marriage in Five Courts. Cambridge, 2007. P. 16—33.

³³⁵ Пра асаблівасці рэалізацыі пастаноў папскіх дэкрэтаў і сабораў у суцовай практыцы ў еўрапейскіх краінах гл.: Pedersen F. Marriage Disputes in Medieval England. Continuum International Publishing Group, 2000; Donahue Ch. Jr. Law, Marriage, and Society in the Later Middle Ages.

³³⁶ Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 37; Wrobel J. Malzenstwo w kosciele katolickim П Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1064—1066.

³³⁷ Dokumenty Soborow powszechnych. S. 401,715—723.

Трыдэнцкі сабор адназначна выказаўся за манагамны шлюб і паслядоўную манагамію. Новы шлюб быў магчымы праз год пасля смерці аднаго з сужэнцаў. Каталіцкі касцёл станоўча ставіўся толькі да венчанага шлюбу і асудзіў канкубінат³³⁸. Ён замацаваў за сабой права вызначаць перашкоды для шлюбу. Неабходнымі ўмовамі для заключэння шлюбу былі наступныя: добраахвотная згода двух бакоў, публічнае паведамленне ў касцёле пра шлюб (таемныя шлюбы не ўхваляліся), адпаведны абрад, які праводзіў пробашч у прысутнасці двух ці трох сведак, адсутнасць перашкод для шлюбу, згода пробашча другой парафіі, калі жаніх і нявеста адносіліся да розных парафій, дазволены перыяд для шлюбу (напрыклад, у пост забаранялася спраўляць вяселле). Пробашч павінны быў унесці інфармацыю пра падзеі ў метрычную кнігу: указаць імёны і прозвішчы маладых, сведак, дату і месца заключэння шлюбу. Напярэдадні цырымоніі жаніх і нявеста павінныя былі спавядацца і прыняць Еўхарыстыю³³⁹.

Таксама былі вызначаныя перашкоды для заключэння шлюбу. Касцёл мог не даць шлюб, калі маладыя не ведалі пацераў і катэхізіса, калі былі падазрэнні наконт наяўнасці перашкод для шлюбу, сямейныя канфлікты і нязгода бацькоў. У выпадку адмены заручын не дазвалялася жаніцца ці выходзіць замуж за меркаваных сваякоў першай ступені сваяцтва. Нельга было браць шлюб са сваякамі да чацвёртай ступені сваяцтва³⁴⁰. Асобы, звязаныя праз хрышчэнне духоўным сваяцтвам, не маглі быць мужам і жонкай. Без дазволу біскупа нельга было браць шлюб тым, хто даў зарок. Пробашчам строга рэкамендавалася не жаніць людзей, якія не мелі месца пастаяннага жыхарства, бо яны, вандруючы па розных мясцінах, бяруць шлюбы пімат дзе і ствараюць палігамныя сувязі. Забаранялася выкраданне жанчыны для заключэння з ёю шлюбу. Пакуль яна знаходзілася пад уладай злачынцы, яе згода на шлюб лічылася неправамоцнай³⁴¹.

³³⁸ Канкубінат Каталіцкі касцёл напачатку трываў. Быў забаронены папам Леонам X у 1516 г. Lind G. Common Law Marriage. P. 114—116.

³³⁹ Dokumenty Soborow powszechnych. S. 715—733; Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 231—272; Lind G. Common Law Marriage. P. 120—122.

³⁴⁰ Дазвол на шлюб ca сваякамі першай і другой ступені. Сваяцтва даваў Рым, a трэцяй і чацвёртай — біскуп. Maciejowski W.A. Historya prawodawstw slowianskich. T. V. Warszawa, 1865. S. 45—46.

³⁴¹ Ibid.

Пэўныя перашкоды для шлюбу людзі пераадольвалі дзякуючы дазволу папы ці біскупа пры наступных умовах: пасля разводу, пры пільнай неабходнасці, з-за слушных прычын, з карысці для касцёла. Падставамі для просьбы маглі быць: узаемнае каханне, малы пасаг, праблемы з пошукам іншага сужэнца, узрост нявесты перавышаў 24 гады, для згоды паміж сем’ямі, як сродак выжывання для ўдавы і яе дзяцей, паслугі для касцёла ад знакамітых асоб, пагроза змяніць веру, дыскрэдытацыя імя нявесты ў выпадку неатрымання дазволу на шлюб. Пры неабходнасці маглі дазволіць заключыць шлюб у пост, даць таемны шлюб, шлюб без дазволу бацькоў, сваякам у няроўнай ступені, напрыклад, другой і трэцяй, другой і чацвёртай. Дазвол нельга было атрымаць у некалькіх выпадках: шлюб паміж сваякамі першай ступені сваяцтва (паміж братам і сястрой), паміж айчымам і падчарыцай ці мачахай і пасынкам, хросным бацькам і хроснай дачкой, а таксама не дазваляўся наступны шлюб таму, хто забіў сужэнца ў папярэднім шлюбе³⁴².

Каталіцкі касцёл даволі негатыўна ставіўся да разводу, бо шлюб быў прызнаны Таямніцай. Справы па скасаванні шлюбу мог разглядаць толькі біскуп ці прызначаная ім асоба ад капітулы. Ён жа прызначаў асобу, функцыяй якой было абараняць шлюб падчас працэсу і разбіраць прычыны для скасавання шлюбу. Пасля разводу жонка забірала свой пасаг і мела права на палову маёмасці, а дзеці захоўвалі імя бацькі і права на яго спадчыну. Прычыны для скасавання шлюбу былі вызначаныя наступныя: памылка ці падман (калі чалавек ажаніўся не з той асобай), шлюб з нявольніцай, шлюб асобы, якая ўступіла ў ордэн, а пасля вырашыла ажаніцца, сваяцтва і роднасць да чацвёртай ступені, духоўнае сваяцтва, злачынства (забойства ці іплюбная здрада), шлюб з прадстаўніком ці прадстаўніцай іншай, не хрысціянскай, веры, прымус узяць шлюб, шлюб рэлігійных служачых, наяўнасць нескасаванага папярэдняга шлюбу, парушэнне грамадскай прыстойнасці (калі заручыны з нейкай асобай былі разарваны, то жаніцца з яе кроўнымі сваякамі нельга), неадпаведны шлюбны ўзрост (паводле кананічнага права дазвалялася хлопцам браць шлюб з 14 год, а дзяўчатам з 12), нелегітымны шлюб (без адпаведных абрадаў), імпатэнцыя мужчыны, выкраданне³⁴³.

³⁴² Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 265—272.

³⁴³ Maciejowski W.A. Historya prawodawstw slowianskich. T. V Warszawa, 1865. S. 50— 54; Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 242—264; Kulesza-Woronecka I.

Акрамя разводу, яшчэ практыкавалі сепарацыю сужэнцаў адносна ложка, стала і сумеснага жыцця, якая магла прызначацца часова ці да канца жыцця. Як і развод, гэтае пытанне вырашаў біскуп. Прычынай для пажыццёвай сепарацыі магла стаць даказаная пры сведках шлюбная здрада. Часовая сепарацыя прызначалася за дрэннае стаўленне да жонкі, яе збіванні з пагрозай для яе жыцця; з прычыны прымусу да здзяйснення злачынства; пры несумяшчальнасці характараў, што прыводзіла да дрэннага сумеснага пражывання; пры вар’яцтве аднаго з сужэнцаў, якое патрабавала яго/яе ізаляцыі ад грамадства³⁴⁴.

Паступова кананічнае каталіцкае права вызначыла асноўныя рысы шлюбу: еднасць, непарыўнасць і сакраментальнасць. Першыя дзве з’яўляюцца дэфініцыямі рэальнага шлюбу ў каталіцкім разуменні, апошняя — гэта сутнасць шлюбу. Сэнс непарыўнасці ў тым, што мужчына і жанчына па ўзаемнай згодзе прымаюць саюз як трывалы і непарыўны. Паняцце сакраментальнасці вызначаецца праз веру, надзею і каханне, што для хрысціян ёсць акт выратавання³⁴⁵. Шлюб павінны быў адбывацца ў храме, у прысутнасці духоўнай асобы, па ўсталяваных абрадах³⁴⁶. Такое трактаванне шлюбу прывяло да суровага стаўлення ў каталіцызме да разводу³⁴⁷. Паводле Новага Запавету ён быў недапушчальны, калі першы сужэнец быў жывы³⁴⁸. На сённяшні дзень у каталіцызме распрацаванае паняцце шлюбу, акрэсленыя перашкоды да шлюбу і прычыны разводу, вызначаныя іншыя аспекты, звязаныя з гэтым інстытутам³⁴⁹.

--------------- *— (гл. папярэднюю старонку)

Rozwody w rodzinach magnackich. S. 42—43. У еўрапейскай гістарыяграфіі ёсць цэлы шэраг даследаванняў, у якіх падрабязна разглядаюцца прычыны разводаў у краінах Еўропы. Behrend-Martinez Е. Unfit for Marriage. Р. 2—3,165—166.

³⁴⁴ Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wilno, 1861. S. 254—258.

³⁴⁵ Sobanski R. Wyznaczniki kanonicznego prawa malzeiiskiego // Malzenstwo w prawie swieckim i prawie kanonicznym. Katowice, 1994. S. 183—186; Rychlinski Cz. Ujycie systematycznie // Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1067—1068.

³⁴⁶ Krakowiak Cz. Aspekt liturgiczny П Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1083—1085.

³⁴⁷ Масленннкова Г, Сахаров П., Горелов А. Брак 11 Католмческая энцмклопедмя. Т. 1: A—3. Москва, 2002. С. 733.

³⁴⁸ Gajda Е. Prawne aspekty «rozwodu». S. 253—262.

³⁴⁹ Spitzer A. Marriage // The New Catholic Encyclopedia. Vol. IX: Ma to Mor. Washington, 1967. P. 258—262; Schmidt J.R. Marriage, Cannon Law of // The New Catholic Encyclopedia. Vol. IX: Ma to Mor. Washington, 1967. P. 271—274; Pazdzior S. Aspekt prawnokanoniczny // Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1086—1094;

Асаблівасці рэгулявання шлюбных і пазашлюбных адносін у ВКЛ

Доўгатэрміновы прыход на тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага веравызнання «закону рымскага» быў ініцыяваны Крэўскай уніяй 1385 г. Ранейшыя спробы не мелі поспеху³⁵⁰. Праз год адбылося хрышчэнне Ягайлы і яго братоў — Карыгайлы, Свідрыгайлы і Вігунта, а пасля і шлюб Ягайлы з польскай каралевай Ядвігай. Асноўныя дзеянні па хрышчэнні насельніцтва пачаліся ў 1387 г. Было заснаванае Віленскае біскупства. Першым віленскім біскупам стаў Андрэй. На месцы капішча быў заснаваны касцёл Св. Станіслава і Уладзіслава ў Вільні, які стаў галоўным касцёлам біскупства, а таксама храмы ў Вількаміры, Майшаголе, Неменчыне, Медніках, Крэве, Абольцы, Гайне. Хрышчэнне Жамойці было праведзена пазней, а біскупства заснаванае ў 1417 г. Арганізаваныя былі Луцкае і Уладзімірскае біскупствы³⁵¹. Працэс хрысціянізацыі адбываўся з цяжкасцямі³⁵².

Прыняцце каталіцызму праз Польшчу ўнесла свае асаблівасці ў арганізацыю структуры касцёлу ў ВКЛ. У перыяд станаўлення структуры мясцовага касцёла прызначэнні здзяйсняліся праз познанскага біскупа Дабрагоста³⁵³, а першыя віленскія біскупы паходзілі з Польшчы³⁵⁴. Пэўную ролю --------- (гл. папярэднюю старонку)

Schmeiser J.A. Marriage, Canonical Issues Concerning // The New Dictionary of Sacramental Worship. Editor Peter E. Fink. Collegeville, 1990. P. 776—791.

³⁵⁰ Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow. T. 1. Wilno, 1860; Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie: od jego zalozenia do dni obecnych, zawieraj^ce dzieje i prace biskupow i duchowienstwa diecezji wilenskiej, oraz wykaz kosciolow, klasztorow, szkol i zakladbw dobroczynnych i spolecznych. Wilno, 1912. S. 20—23.

³⁵¹ Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow. T. 1. Wilno, 1860. S. 265,270; Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej. T. 1—3: 1387—1507 / Wydali J. Fialek i W. Semkowicz. Warszawa; Krakow; Lublin, Lodz; Poznan; Wilno; Zakopane, 1932. S. 1—11, 17—22, 102—104, Til—739; Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie. S. 22—24; Ochmanski J. Biskupstwo wilenskie w sredniowieczu. Ustroj i uposazenie. Poznan, 1972. S. 7—12; Zahajkiewicz M. Chrzest Litwy П Chrzest Litwy. S. 35—56; Banaszak M. Chrzest Zmudzi i jego reperkusje w Konstancji 11 Chrzest Litwy. S. 57—76; Kumor B. Organizacja diecezji litewskich do konca XV w. // Chrzest Litwy. S. 77—90; Olczak S. Fundacje kosciolow parafialnych w diecezji wilenskiej do konca XVII stulecia // Chrzest Litwy. S. 91 —108.

³⁵² Любавскмй M.K. Лмтовско-русскяй сейм. C. 52—53.

³⁵³ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej. S. 22—26.

³⁵⁴ Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie. S. 24—27.

адыгралі нямецкія і чэшскіяўплывы³⁵⁵. Палітыка акаталічвання праводзілася і вялікім князем літоўскім Вітаўтам. Усім намеснікам, ваяводам і цівунам было загадана прыхільна ставіцца да правядзення хрышчэння віленскім біскупам Андрэем ці яго ксяндзамі. Асобы праваслаўнага веравызнання пры жаданні маглі змяніць веру (1392). За намаганні ў хрысціянізацыі Андрэй атрымаў ад Уладзіслава і Вітаўта 200 грыўнаў і 10 мер мёду з віленскага замка (1397). У сваім тастаменце ён ахвяраваў літургічную літаратуру віленскаму кафедральнаму касцёлу і капітуле (1397)³⁵⁶.

Унармаванне ў галіне сям’і і шлюбу адбывалася паступова. Пэўныя захады былі нават да 1387 г. Калі ў 1324 г. папа Ян XXII адпраўляў у ВКЛ нунцыяў Барталамея, біскупа Алета, і абата бенедыкцінскага кляштара Св. Тэафрыда Бернарда, то ў інструкцыі надаў ім права зацвярджаць шлюбы, якія былі заключаныя з праваслаўнымі ў чацвёртай і трэцяй ступенях сваяцтва, пры ўмове, што яны пяройдуць у каталіцызм. Ужо ў тыя часы асобам княжацкага паходжання патрабаваўся дазвол на шлюб паміж сваякамі да чацвёртай ступені сваяцтва³⁵⁷. Кракаўскі кашталян Ян Юра прадставіў просьбу пра дыспенсію шлюбу Казіміра Багуслававіча з Яганнай, дачкой Альгерда (1360). Сужэнцы мелі неадпаведны ўзрост для шлюбу — па 9 год — і былі блізкімі сваякамі³⁵⁸. Пётр Вольфрам ад імя вялікага князя літоўскага Вітаўта звярнуўся да Марціна V, каб ён прызнаў ужо заключаны шлюб з Ульянай. Сужэнцы знаходзіліся ў трэцяй ступені сваяцтва (13 лістапада 1418)³⁵⁹.

³⁵⁵ Падсумаванні па гэтай праблеме ў гістарыяграфіі гл.: Blaszczyk G. Dzieje stosunköw polsko-litewskich. T. II. S. 187—238.

³⁵⁶ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej. S. 39,54—57.

³⁵⁷ Напрыклад, Генрых, князь Галіцыі, князь глагоўскі і познанскі, дзякаваў папу Яну XXII за дазвол на шлюб з Мацільдай, дачкой брандэбургскага марграбія, з якой яны былі ў чацвёртай ступені сваяцтва, і за прызнанне законнымі народжаных у гэтым шлюбе дзяцей (1324). Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow. Т. 1. Wilno, 1860. S. 160—161.

³⁵⁸ Tfgowski J. Kilka slow o malzenstwach Wielkiego Ksiycia Litewskiego Olgierda Giedyminowica // Actes testantibus. Ювілейнмй збірннк на пошану Леонтія Войтовмча / Відпов. редактор Ммкола Лйтвйн (Украіна: культурна спадіцйна, національна свідомість, державність. Збірнйк науковпх праць. Вйп. 20). Львів, 2011. С. 652.

³⁵⁹T?gowski J. Malzenstwa ksi^cia Witolda Kiejstutowicza 11 Rocznik Polskiego Towarzystwa heraldycznego. T. II (XIII). Warszawa, 1995. S. 177—182.

Як сведчыць ліст вялікага князя літоўскага Вітаўта (1427/28), справы па разводзе былі ў кампетэнцыі біскупа. Але ў складаных сітуацыях звярталіся ў Рым. У лісце да Марціна V была апісаная спрэчная сітуацыя, звязаная са скасаваннем шлюбу троцкага ваяводы Яна (Яўнуса) (?—1432)³⁶⁰. Папярэдні віленскі біскуп Пётр палічыў замах жонкі на жыццё ваяводы слушнай прычынай для разводу. Наступны біскуп Мацей перашкаджаў выкананню гэтага рашэння і не дапускаў Яна да прыняцця святых сакраментаў³⁶¹. Такі канфлікт сапраўды мог вырашыць толькі Марцін V.

Польскі кароль Ягайла і вялікі князь Вітаўт звярнуліся да папы Марціна V з просьбай пра дазвол жамойцкаму біскупу самому разбіраць справы шлюбу як шляхты, так і сялян, а таксама пра магчымасць для насельніцтва захаваць шлюбы, якія былі заключаныя яшчэ да прыняцця каталіцызму (1428)³⁶².

У лісце папы Мікалая V да віленскага біскупа Мацея катэгарычна забараняліся шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі, каталікамі і прадстаўнікамі нехрысціянскага веравызнання (1452). Патрабавалася абвясціць міжканфесійныя шлюбы як неправамоцныя. Асобам іншага веравызнання, якія не хацелі прыняць каталіцкую веру, забаранялася заставацца ў такім шлюбе. Акрамя таго, маёмасць нашчадкаў, якія нарадзіліся ў змешаным шлюбе, пераходзіла да касцёла, пакуль яны не прымалі хрышчэнне³⁶³. Але гэтая пастанова не змяніла сітуацыі з міжканфесійнымі шлюбамі ў ВКЛ. Пры наяўнасці розных канфесій, а ў XVI ст. дадаліся пратэстантызм і ўніяцтва, выканаць загад папы было практычна немагчыма.

Пазней духавенства стала бачыць у міжканфесійных шлюбах сродак для прыцягнення новых вернікаў³⁶⁴. Так, у рэляцыі за 1598 г.

³⁶⁰ Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewodztwo trockie XIV— XVIII wiek I Pod red. A. Rachuby. Opr. H. Lulewicz, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, A. Haratym. Przy wspölpr. A. Macuka i J. Aniszczanki. Warszawa, 2009. S. 224.

Kodeks dyplomatycznykatedry i diecezji wilenskiej. S. 130—131.

³⁶² Ibid. S. 129—130.

³⁶³ Ibid. S. 237—239.

³⁶⁴ Новых вернікаў y каталіцызм прыцягвалі не толькі праз шлюб, але і гвалтоўным чынам. Віленскія мяшчане Марцін Козак і Ян Корвіт падалі скаргу Жыгімонту Аўгусту на віленскага біскупа Валяр’яна. Ён прымушаў мяіпчан, якія мелі дамы на яго юрыдыцы, пераходзіць у каталіцызм, непаслухмяных саджаў у вязніцу, чыніў ім розныя перашкоды. На момант скаргі іх сусед Пётр знаходзіўся ў зняволенні. Мяшчане сцвярджалі, што, з’яўляючыся хрысціянамі, не могуць прыняць іншай веры, бо гэта абражае іх сумленне. Яны выказалі свой намер пакінуць дамы з біскупскай юрыдыкі.

нунцый Маласпіна пісаў, што добра, калі католікі жэняцца з пратэстанткамі і наадварот, бо гэта спрыяе іх пераходу ў каталіцызм. Аднак распаўсюджванне пратэстантызму прывяло да забароны шлюбаў паміж пратэстантамі і каталікамі. Выказвалася меркаванне наконт надання адпаведных паўнамоцтваў нунцыям для вырашэння гэтай праблемы. У Польшчы для барацьбы з міжсаслоўнымі шлюбамі кракаўскі і куяўскі біскупы абвясцілі, што ўсе шлюбы, якія былі заключаныя без ксяндза і сведак, адносяцца да незаконных (1622). А шлюб, які быў заключаны не па пастановах Трыдэнцкага сабору, прызнаваўся незаконным, адпаведна, і народжаныя ў ім дзеці таксама. Гэтае абвяшчэнне дало станоўчы вынік³⁶⁵.

Каталіцкае духавенства турбавалася за стан маралі і нораваў насельніцтва і імкнулася яго кантраляваць. Ліст Жыгімонта Аўгуста ад 7 снежня 1548 г. заклікаў жыць паводле законаў каталіцкай рэлігіі. Служэбнік віленскага біскупа Паўла Галыпанскага быў надзелены паўнамоцтвамі выяўляць парушальнікаў нормаў каталіцкай маралі і караць іх. Увядзенне гэтых мер было звязанае з пануючымі ў грамадстве норавамі. Жанчыны пакідалі сваіх сужэнцаў, жылі з прадстаўнікамі іншай веры і нацыянальнасці (жыдамі, татарамі і туркамі) і нараджалі ад іх дзяцей, якія прымалі іншую веру. Рамеснікі працавалі ў святочныя дні. А многія проста жылі так, як ім хацелася, і не падпарадкоўваліся нормам каталіцкай рэлігіі. Віленскі біскуп спадзяваўся, што гэтыя меры паспрыяюць навядзенню парадку ў грамадстве³⁶⁶.

Калі казаць пра самога вялікага князя літоўскага і польскага караля Жыгімонта Аўгуста, то ён не быў узорам у шлюбных паводзінах. Яго шлюб з Барбарай Радзівілаўнай быў заключаны таемна, супраць волі бацькоў і грамадства³⁶⁷, што не адпавядала кананічнаму праву.

Амаль праз 10 год сітуацыя ў Вільні не змянілася і зноў непакоіла каталіцкае духавенства, бо шмат жанчын-хрысціянак жылі з «жыдамі і нявернымі» і мелі ад іх дзяцей. Гэта азнача-

----------------  (гл. папярэднюю старонку)

Было забаронена прымушаць мяняць веру, саджаць у вязніцу, дадзены дазвол на выхад з падпарадкавання біскупу. За дамы мяшчане павінныя былі атрымаць кампенсацыю (1576). ЛДГА. Ф. 1519 (Метрыка ВКЛ). Спр. 47. Арк. 28—28 адв.

³⁶⁵ [Rekaczewski Е.] Relacye nuncyuszöw. Т. 2. Berlin; Poznan, 1864. S. 90,156,160.

³⁶⁶ АЗР. T. 3:1544—1587. С. 20—21.

³⁶⁷ ПСРЛ. Т. 35. С. 171—172, 282; Kuchowich Z. Barbara Radziwillöwna. Lodz, 1982. S. 34—38.

ла, што хутчэй за ўсё яны не бралі шлюб у храме. Баючыся для Вільні лёсу Садома і Гаморы, духавенства прыняло рашэнне выкарыстоўваць усе магчымыя сродкі для змагання з распустай, нават турэмнае зняволенне (1557)³⁶⁸.

Аднак наракання заслугоўвала і само духавенства. 3 прычыны забароны браць шлюб многія ксяндзы мелі сексуальныя стасункі з прыхаджанкамі ці з канкубінамі. У 1565 г. у судовым працэсе з прычыны забойства шляхціча Мельхера Вайцяховіча высветлілася, што яго жонка Кацярына Ваўчкоўская некалькі год здраджвала яму з вількамірскім ксяндзом. Муж ведаў пра яе здраду, таму сварыўся і збіваў. Гэта стала прычынай забойства Мельхера. Жонка забіла яго з дапамогай служак. Усе ўдзельнікі злачынства былі пакараныя смерцю, а Кацярыне з прычыны цяжарнасці тэрмін выканання прысуду перанеслі да моманту нараджэння дзіцяці³⁶⁹.

Віленская капітула ад 18 мая 1572 г. забараняла духавенству грахоўнае жыццё з канкубінамі. Пры непадпарадкаванні вінаватыя адпраўляліся ў біскупскую вязніцу. Была распаўсюджаная інфармацыя, што знойдзеная пры візітацыі канкубіна будзе адпраўленая ў турму. Але і пасля гэтай пастановы знаходзіліся парушальнікі. У 1598 г. бьгў асуджаны канонік Ізаак Феуцінус за п’янства і кантакты з сумніўнымі асобамі. Ён ужо не першы раз патрапіў пад асуджэнне. Пад пагрозай страты пасады яму было дадзена два месяцы, каб адправіць ад сябе падазроную жанчыну. Апеляцыя па справе не дазвалялася. Праз некаторы час Феуцінус зноў атрымаў папярэджанне наконт жанчыны (1601). Але канонік мала змяніў свае паводзіны. За п’янства ён быў адпраўлены да езуітаў (1604). Праз год было адзначана, што Ізаак стаў на шлях выпраўлення³⁷⁰.

³⁶⁸ «Ze wzglydu, ze wiele kobiet chrescianek mieszk^ u zydow i niewiernych i ptodz^ z nimi dzieci, biskup zapytuje kapituly, jak temu zabiedz. Kapimla maj^c na wzglydzie zepsucie w tem miescie, w obawie, by nie spadia kara Sodomy i Gomory, radzi biskupowi i maj^cym wladz$ uzuc wszelkich srodköw, a nawet i wi^zienia przeciwko rozpusnikom; w razie oporu, do krola si? zwrocic». Kurczewski J. Kosciol Zamkowy czyli Katedra wileriska: w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. Streszczenie aktöw kapituly wilenskiej. T. ПІ. Wilno, 1916. S. 44.

³⁶⁹ Выказваю шчырую падзяку Герману Брэгеру за знаходку гэтага дакумента. НГАБ. КМФ—18. Спр. 260. Арк. 916—925; Сліж Н. Сексуальнае жыццё шляхты Вялікага княства Літоўскага. С. 138—167.

³⁷⁰Ізаак Феуцінус памёр 25 мая 1607 г. Kurczewski J. Kosciol Zamkowy czyli Katedra wilenska. S. 52,80,86, 88,90,92,93.

Напэўна, Ізаак Феуцінус быў не адзіным грэшнікам. Для захавання прыстойнасці Віленская капітула забараніла канонікам трымаць у сябе кухарак (1603)³⁷¹. Як і цяпер, цэлібат не спрыяў захаванню чысціні каталіцкага духавенства, а спрыяў пошукам магчымасцей яго пазбегнуць. У гаспадарцы ксяндза жанчына была патрэбная не толькі днём, але і ноччу.

Наступная справа паказвае, што праблемы з маральным воблікам духавенства мелі месца і надалей. У Полацкім магістраце разглядалася скарга полацкага земскага падпіска Яна Яхімовіча, які скардзіўся на ксяндза віленскага бернардзінскага кляштара Марціна Сарну і на сваю жонку Крысціну Лаўрынаўну Станькоўскую, якая раней, калі была праваслаўнай, мела імя Аксіння (1634). У сувязі з рознымі даручэннямі полацкага земскага пісара Мікалая Тышкевіча і па справах канцылярыі падпісак часта адсутнічаў, што дазволіла ксяндзу і жонцы падпіска мець сексуальныя адносіны. Дзіцё і чэлядзь на гэты час яны выпраўлялі з дому. Калі муж вяртаўся, сустрэчы адбываліся таемна. Ян даведаўся пра здраду жонкі ад чэлядзі і суседзяў Аднойчы ён сам пабачыў сустрэчу каханкаў, накінуўся на іх, але быў збіты ксяндзом. Акрамя таго, Крысціна зацяжарала ад ксяндза. Па выдуманай прычыне (наведванне маці) жонка з’ехала з дому мужа і забрала трохгадовага сына Пётруся, чалядніка Яско, рухомыя рэчы. Па дарозе да яе далучыўся каханак. Разам яны начавалі ў маёнтку Слезнічы (Полацкае ваяводства), выгналі гаспадара, пілі гарэлку і займаліся «садаміяй» усю ноч. Ад’езд Крысціны і прымусіў Яхімовіча падаць скаргу³⁷². Як разгортваліся падзеі далей, цяжка казаць, бо справа павінная была патрапіць і ў духоўны суд. Абаім за злачынства пагражала смяротнае пакаранне.

Справу супраць гарадзенскага пробашча Францішка Хрыстафора Стоцкага ініцыявалі віцэ-пробашч Багуслаў Антоні Старэўскі і вікары Аляксандр Шышкевіч (1684). Сярод іншага ён абвінавачваўся ў пражыванні з паннай Таміцкай. Пры апытанні гэтая інфармацыя пацвярджалася некаторымі сведкамі³⁷³. Гэтая

³⁷¹ Kurczewski J. Kosciot Zamkowy czyli Katedra wilenska. S. 89.

³⁷² Археографмческмй сборнмк. T. 1. Вяльна, 1867. С. 282—289.

³⁷³«[ 155 адв.] ... scandalo przez rynek у cmentarz iezdzi z іаіц bial^glow^ y z ta do Wilno sam^ przyiachal, z пц przez cwierc roka co(n)kubinat wlasnie iako m^z z zona, oprawuie oney suknie y inne stroie z Warszawy ц przywiozl. A kiedy z пц iezdzi, tedy zaraz za niemi dwie drugie na inszey kolesie bialoglowy...». Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 57. Зала Б. Шафа 54. Спр. 3. Арк. 154—191.

і іншыя справы сведчаць, што сярод духавенства таксама былі парушэнні кананічнага права.

Калі дакладна пачалі дзейнічаць каталіцкія духоўныя суды ў ВКЛ, вызначыць цяжка. Асноўнай іх кампетэнцыяй былі духоўныя справы, звязаныя з верай, ерэтыкамі. Пазней сферы інтарэсаў сталі сутыкацца са свецкай уладай. Паводле пастановы соймавай канстытуцыі 1543 г. пад паўнамоцтвы духоўнага каталіцкага суда пераходзілі справы пра чары, забабоны, шлюбы, разводы, устанаўленне нараджэння. Таксама разглядаліся справы аб тастаментах, калі там былі згадкі пра касцёл³⁷⁴. Паводле пастановаў соймаў 1544 г., 1547 г. духоўным судам забаранялася судзіць свецкія справы³⁷⁵. Пра дзейнасць духоўных судоў сведчаць розныя свецкія судовыя справы³⁷⁶. Вядома, што віленскі біскуп вёў кнігі, куды запісваліся дакументы, якія мелі дачыненне да яго юрысдыкцыі ці да духоўных асоб³⁷⁷.

Унармаванне абрадаў і набажэнстваў па ўсёй тэрыторыі ВКЛ было яшчэ адным складаным пытаннем. Пад уплывам Рэфармацыі віленскі біскуп Валяр’ян Пратасовіч (1556— 1580) стаў прыхільнікам скасавання лаціны на набажэнствах і дазволу шлюбаў для ксяндзоў³⁷⁸. Ксёндз дэ Піляна ў лісце да папскага нунцыя Алоізія Ліпомана пісаў з жалем, што Жыгімонт Аўгуст прасіў даць магчымасць адпраўляць набажэнствы і абрады на польскай мове, а ксяндзам жаніцца³⁷⁹ (1556). Падобныя просьбы гучалі і ад кіраўнікоў іншых дзяржаў³⁸⁰.

³⁷⁴ Volumina Legum. Т. 1. Petersburg, 1859. S. 283; [Rekaczewski E.] Relacye nuncyuszöw. T. 1. Berlin; Poznan, 1864. S. 85.

³⁷⁵ Zbiör praw litewskich od roku 1389 do roku 1529 tudziez rozprawy sejmowe o tychze prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznan, 1841. S. 408, 431; Любавскмй M.K. Лнтовско-руссклй сейм. C. 299.

³⁷⁶Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522—1530): 4-oji Teismi} knyga. P. 221—222,264—265.

³⁷⁷ABAK. T. 20. Акты, касаюіцнеся города Впльны. Внльна, 1893. С. 25—26; Адцзел рукапісаў БВУ Ф. 57. Зала Б. Шафа 54. Спр. 2—5.

³⁷⁸Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie. S. 36—37.

³⁷⁹ Пытанне цэлібату раней вельмі востра абмяркоўвалася. Полыпча, а таксама і ВКЛ засталіся па-за рамкамі гэтай дыскусіі. Вызначальным стаў Латэранскі сабор 1139 г., на якім канчаткова былі забароненыя шлюбы духавенства. У 1215 г. IV Латэранскі сабор канчаткова зацвердзіў цэлібат. У Полыпчы гэтая норма ўводзілася з цяжкасцю. Пры гэтым забарона на шлюб не зліквідавала канкубінат. Krawiec A. Seksualnosc. S. 87—95.

’“° [Rekaczewski E.] Relacye nuncyuszöw. T. 1. Berlin; Poznan, 1864. S. 29—32.

Папскі нунцый Фульвюш Ругэры адзначыў, што каталіцкая шляхта ў сваіх маёнтках загадвала адпраўляць набажэнствы на свой густ (1565). Увогуле рэлігійная сітуацыя ў ВКЛ непакоіла папскіх нунцыяў нестабільнасцю, неспрыяльнасцю для развіцця каталіцызму, наяўнасцю некалькіх веравызнанняў. У рэляцыі нунцыя Маласпіна за 1598 г. негатыўна характарызавалася праца біскупаў: не складаюць спісаў тых, хто не спавядаецца, пралюбадзеяў і іншых грэшнікаў. На той час самы дрэнны стан быў у Віленскім біскупстве, дзе ўжо 7 год не было біскупа. А кальвініст Крыштаф Радзівіл Пярун, віленскі ваявода і гетман ВКЛ, паступова прыбіраў да рук маёмасць біскупства. Там, як нідзе, пражывала шмат язычнікаў, магаметан, русінаў, існавалі розныя секты ерэтыкоў³⁸¹.

У Рэчы Паспалітай артыкулы Трыдэнцкага сабору былі прынятыя толькі ў 1577 г. на Петркаўскім сінодзе. Звязана гэта было з рэлігійнай і палітычнай сітуацыяй, якая склалася ў краіне³⁸². Адмысловы сінод у Вільні па гэтым пытанні адбыўся ў 1582 г„ а на сінодзе 1607 г. было загадана абвясціць з амбонаў пастановы Трыдэнцкага сабору пра шлюб і перашкоды для яго. Гэта было зноў агучана на сінодзе 1669 г. і дамоўлена пра неабходнасць нагадваць гэтую інфармацыю на польскай ці літоўскай мовах чатыры разы ў год у кожнай парафіі³⁸³. Для параўнання адзначым, што ў Іспаніі такая пастанова была прынятая біскупам Пэдра дэ Лепэ ў канцы XVII ст.³⁸⁴

Складанасці з рэалізацыяй артыкулаў Трыдэнцкага сабору ў Рэчы Паспалітай згадваліся замежным духавенствам, якое наведвала краіну. У рэляцыі нунцыя Маласпіна за 1598 г. адзначалася, што біскупы пры выкананні сваіх пастырскіх абавязкаў не заўсёды звяртаюцца да нунцыя ці ў Рым. Яны ў кожным выпадку высновы робяць па факце, а не па прадпісанні кананічнага права. He прытрымліваюцца ва ўсім кананічнага права, тлумачаць, як самі бачаць, напрыклад, хто ёсць пралюбадзей. Таму і менш дбаюць пра адпаведнае правядзенне працэсу і выканан-

³⁸¹ Ibid. S. 29—32,160,192; Т. 2. S. 88,89,150,155,163.

³⁸² 2rödia dziejowe. Т. 4. Pocz^tki panowania Stefana Batorego w Polsce 1575-1577 r. Listy, uniwersaiy, instrukcji / Wydal i rozprawil o Synodzie Piotrykowskim z r. 1577 poprzedzil A. Pawinski. Warszawa, 1877. S. I—XXXVII.

³⁸³ Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie. S. 127,129.

³⁸⁴ Behrend-Martinez E. Unfit for Marriage. P. 42.

не ва ўсім пастаноў Трыдэнцкага сабору. Пераконваць біскупаў прыходзілася тым, што непрыстойна адмяняць зробленае пры натхненні Св. Духам. У інструкцыі кардынала Боргеса Францыску Сіманету, біскупу Фалінго, ад 11 лістапада 1606 г. зноў было згадана, што пастановы сабору трэба ўводзіць да поўнага выканання. Кардынал Людвік Людавісіо ў інструкцыі нунцыю Кузьме дэ Торэсу ад 30 мая 1621 г. нагадваў пра пастановы³⁸⁵. Згаданыя факты сведчаць, што прыняцце Трыдэнцкага сабору не азначала ўвядзення яго ў практыку. Аднак такая сітуацыя склалася не толькі ў ВКЛ. Еўрапейскія даследчыкі адзначаюць, што ў правінцыях Іспаніі гэты працэс скончыўся ў канцы XVII ст.³⁸⁶

Інстытут шлюбу ў ВКЛ рэгуляваўся яшчэ і ўнутранымі пастановамі сінодаў. Так, у 1669 г. сярод іншых пунктаў духавенству прадпісвалася сачыць, каб не было прымусу пры заключэнні шлюбу, каб засцерагаліся даваць шлюбы незнаёмым і людзям без сталага месца жыхарства, каб не давалі шлюбу пры выкраданні дзяўчат, нават калі тыя пагаджаліся. Свецкім панам загадвалася не злоўжываць у шлюбных справах. Свецкія і духоўныя ўлады павінныя сурова караць дваяжэнцаў, незаконна разведзеных, асуджаных біскупскім судом. Духавенства абавязанае было паведамляць біскупу пра выпадкі такіх разводаў, пра ерэтыкоў, грэшнікаў, асобаў, якія жывуць у канкубінаце, не бываюць на споведзі. Сінод 1717 г. пастанавіў, каб шлюбы адбываліся ў касцёле, а сінод 1744 г. забараніў даваць шлюб асобам, якія не пражываюць стала на адным месцы³⁸⁷.

Для распаўсюджвання адпаведных поглядаў на шлюб не апошняе месца займалі казанні. Яны таксама ілюстравалі погляды на сямейна-шлюбныя адносіны ў Рэчы Паспалітай. Адна з прац Юзафа Верашчынскага была прысвечаная менавіта шлюбу³⁸⁸. дў_тар адзначаў, што твор грунтуецца на Старым і Новым Запаветах. Вызначэнне шлюбу давалася наступнае: «Malzenstwo nie innego iest iedno porzqdne zlqczenie m^za y niewiasty od Boga postanowioney ku zachowaniu nierozdzielnego towarzystwa miedzy sobq zgodnym a spolnym przyzwolenim az do smierci ku rozptodzeniu

³⁸⁵ [Rekaczewski E.] Relacye nuneyuszow. T. 2. Berlin; Poznan, 1864. S. 85,97,116,127.

³⁸⁶ Behrend-Martinez E. Unfit for Marriage. P. 40.

³⁸⁷ Kurczewski J. Biskupstwo wileriskie. S. 129—131,134—135,138.

³⁸⁸ Wereszczynski J. Kazanie przy prziymowaniu swiatosci matzenstwa. Krakow, 1585.

306. 274—306.

dziatek y dla uwiarowania grzechu nieczystego»³*⁹. У ім тлумачылася сутнасць шлюбу як саюзу, які злучае мужчыну і жанчыну па Божай волі дзеля працягу роду і захавання чысціні паміж сужэнцамі. 3 гэтага вызначэння і выводзіліся іншыя тэзы пра шлюб, са спасылкамі на Запаветы.

Адзначалася важнасць рэгулявання шлюбных адносін пастановамі Трыдэнцкага сабору. Выказвалася думка, што шлюб не можа быць скасаваны разводам, а толькі смерцю. Пралюбадзеем лічыўся мужчына, які разводзіўся і жаніўся з другой жанчынай. Жанчына вызвалялася з-пад улады мужа толькі пасля яго смерці, а разведзеная не мела права на наступны шлюб³⁹⁰. Ю. Верашчынскі прадстаўляў вельмі радыкальныя і патрыярхальныя погляды на шлюбныя стасункі, найлепшым станам лічыў манаскі³⁹¹.

Шлюб разглядаўся як неабходнасць, як інстытут для нараджэння дзяцей і захавання ад граху. Статус мужчыны і жанчыны ў сям’і вынікаў з трактоўкі стварэння жанчыны. Бог стварыў жанчыну з рабра, не з галавы ці з ног, а з сярэдзіны. Каб яна была не гаспадыняй, не рабыняй, а сяброўкай для мужа. Жанчына павінная была знаходзіцца ў хаце, пры дзецях і чэлядзі, не выходзіць з дому без дазволу мужа. Неабходнасць мець сям’ю для шляхты тлумачылася наступнымі прычынамі. Працяг роду даюць толькі нашчадкі: дом, гербы, прозвішча згіне ў тых, хто не мае жонкі. Дзеці — гэта аснова, без іх няма каму пакінуць спадчыну, бо чэлядзь крадзе, сябры ашукваюць, а сваякі і кроўныя не да канца сябры³⁹².

Важная роля пры заключэнні шлюбу дзяцей адводзілася бацькам. Яны павінныя былі кантраляваць, каб шлюб быў добраахвотным, але без свавольства. Шлюб пад прымусам прыводзіць да нянавісці, сварак, здрады, разводу, атруты і да іншых грахоў. Калі заключаны шлюб па добрай волі, то там будзе каханне, агульнае багацце, агульнае гора, агульнасць ва ўсіх справах³⁹³.

³⁸⁹ Ibid. S. 279—280,284 .

³⁹⁰ Ibid. S. 280—282.

³⁹¹ Ibid. S. 293—301.

³⁹² Ibid. S. 285—290.

³⁹³ Ibid. S. 302—305.

«Казанне пра сем Таямніц касцёла» было напісанна Пятром Скаргам. Твор прызначаўся для ўсёй Рэчы Паспалітай. Змяшчалася чатыры казанні пра шлюб. Усе яны напісаныя на падставе Старога і Новага Запаветаў, пастаноў Трыдэнцкага сабору. Першае казанне пачыналася з таго, што Бог усталяваў шлюб для памнажэння людзей. Шлюб — гэта кантракт, які заключаецца па волі розуму і сэрца абаіх, пра што яны сведчаць прысягай. Злучэнне мужчыны і жанчыны павіннае адбывацца ў касцёле і па кананічным праве. Шлюб характарызуецца непарыўнасцю. Мэты шлюбу — выхаванне дзяцей і прадухіленне ад граху. Трымаецца гэты інстытут на ўзаемападтрымцы і ўзаемадапамозе. У другім казанні ўвага акцэнтавалася на добрым стаўленні сужэнцаў адно да другога, выхаванні дзяцей, прытрымліванні веры ў шлюбе, сакраментальнасці і непарыўнасці шлюбу. Сепарацыя адносна ложка і сумеснага пражывання была магчымай па чатырох прычынах: жаданне аднаго з сужэнцаў захаваць чысціню па добрай волі; у выпадку ерэтычных поглядаў аднаго другі не можа жыць побач з-за небяспекі для сваёй веры; калі адзін грэшны, а другі не можа жыць з ім, каб не абразіць Бога; калі адзін з сужэнцаў — пралюбадзей. Шлюб вучыць тром важным рысам: цярплівасці, чысціні і міласэрнасці. Трэцяе казанне было прысвечанае перашкодам для шлюбу. Да грахоўных адносілі: шлюб з кроўнымі і духоўнымі сваякамі да чацвёртага пакалення, таемны шлюб, шлюб без дазволу бацькоў, шлюб з другой жонкай пры жывой першай, шлюб з язычнікам. Неправамоцным лічыўся шлюб духоўнай асобы. Да гэтай жа катэгорыі адносіўся шлюб асобы, якая здрадзіла ў папярэднім шлюбе. Як здрада трактавалася забойства сужэнца з мэтай узяць наступны шлюб, змова пра шлюб з іншай/іншым пры жыцці жонкі/мужа. Шлюб з ерэтычкай/ ерэтыком не мог быць скасаваны, але касцёл бьгў супраць такіх шлюбаў. Апошняе казанне было пра шчаслівае сумеснае жыццё. У ім акцэнтавалася ўвага на добрым выхаванні дзяцей, каханні, падтрымцы, згодзе, правільным стаўленні жонкі да мужа³⁹⁴.

Па сутнасці, у гэтым творы П. Скарга выказаў асноўныя погляды каталіцкага касцёлу адносна шлюбу і патлумачыў іх. Казанні былі напісаныя ў даволі даступнай форме, з прыкладамі, іх можна было выкарыстоўваць як павучанні пры шлюбнай цырымоніі.

³⁹⁴ Skarga Р. Kazania о siedmi Sakramientach Koscioia S. Katalickiego. Krakow, 1606. S. 165—183.

У пазнейшых творах таксама закраналася праблема шлюбу. Канстанты Аведык пісаў, што шлюб заключаецца ў хвалу Бога і з яго блаславення. Ён прыводзіў словы Св. Аўгусціна, што шлюб — гэта вобраз хаўрусу Хрыста і царквы³⁹⁵. Аўтар лічыў, што ў хрысціянскім значэнні шлюб — вельмі цяжкі абавязак. Ён справядліва меркаваў, што мудрай жонцы цяжка трываць неразумнага мужа, цвярозай — п’яніцу. Згаджаўся з выказваннем цара Саламона аб тым, што лепш жыць у пустой зямлі, чым са сварлівай жонкай. Лічыў за Божы дар мець добрага сужэнца. К. Аведык адзначаў імкненні шляхты мець жонку, якой можна ганарыцца: маладую, прыгожую, цнатлівую. Ён раіў цаніць у жанчыне наступныя якасці: прыгажосць, сарамлівасць, набожнасць; у мужчыне — цярплівасць, мудрасць³⁹⁶. Аўтар быў супраць разводаў, бо яны абражаюць Бога. Але пры гэтым адзначаў, што ў жыцці ёсць прычыны для разводу, напрыклад, пералюб³⁹⁷.

Б. Жаладкевіч лічыў, што пры выбары сужэнца трэба звяртаць увагу на прыгажосць, сям’ю, годнасць, маёмасць, імя, пасаг. Важнае значэнне мела вера. Каталікі не павінныя жаніць дзяцей з прадстаўнікамі іншага веравызнання³⁹⁸. Шмат увагі ён надаў рэлігійным і свецкім перашкодам для ўступлення ў шлюб. Аўтарам адзначаныя наступныя: дамова пра іншы шлюб, гвалтоўны шлюб і прымушэнне да шлюбу, неадпаведны для шлюбу ўзрост, знаходжанне ў шлюбе з кімнебудзь іншым, шлюб без сведак, няздольнасць выконваць шлюбныя абавязкі³⁹⁹.

Абрад вянчанняў ВКЛ

Станаўленне абраду вянчання на тэрыторыі ВКЛ даследаваць даволі складана з-за абмежаванага спектра крыніц. Праз Польшчу былі запазычаныя літургічныя абрады, а таксама і абрад вянчання. У сваю чаргу яны прыйшлі ў Польшчу з Еўропы⁴⁰⁰.

³⁹⁵ Awedyk К. Kazanie w niektorych materialach tego politycznego i uczenszego wieku wiele potrzebnych. Lwow, 1757. S. 67.

³⁹⁶ Ibid. S. 81—84.

³⁹⁷ Ibid. S. 61-63.

³⁹⁸ Zoladkiewicz B. Kazanie o sakramence matzenskim. T. 1. Kalisz, 1781. S. 60—97.

³⁹⁹ Ibid. S. 129—163.

⁴⁰⁰ Sczaniecki P. Shizba Boza w dawnej Polsce. Studia o Mszy Sw. Poznan; Warszawa; Lublin, 1962. S. 163. Krawiec. A. Seksualnosc. S. 72—73.

Першапачаткова вянчаліся прадстаўнікі вышэйшага грамадства, а паступова гэта стала датычыцца ўсіх. Духавенства настрйвала на правядзенні вянчання ў касцёле, а т іксама на абвяшчэнні будучага шлюбу паводле пастановы Латэраііскага сабору ў 1215 г. Але канчаткова гэта ўвайшло ў практыку пасля Трыдэнцкага сабору, калі яго рашэнні былі прынятыя па Петркаўскім сінодзе ў 1577 г.⁴⁰¹

У Польшчы аснова абраду была агутьная, падобная на тую, што ўжывалася ў Заходняй Еўропе, але пры гэтым мелі месца варыяцыі. Самая старажытная крыніца па вянчанні датуецца XIII ст. У канцы XV ст. распаўсюдзіліся друкаваныя выданні. Пытанні да маладых з’явіліся пазней. У сужэнцаў пыталі пра імёны, адсутнасць перашкод да шлюбу, жаданне ўступіць у шлюб, пра ўзаемнасць кахання, пра згоду знаходзіцца пры сужэнцы падчас яго/яе хваробы, пра гатоўнасць захаваць вернасць да смерці. Бласлаўляліся вянкі ці пярсцёнкі і звязваліся рукі. Пярсцёнкі надзявалі на чацвёрты палец левай рукі. Абрад вёўся на лацінскай мове. Цырымонія вяічання адбывалася пасля імшы. Абрад заканчваўся пацалункам і блаславеннем⁴⁰². У Польшчы абрад сфарміраваўся ў канцы XVI — пачатку XVII стст. пасля выхаду літургічнага выдання ў 1591 г.⁴⁰³

Самае знакамітае вянчанне паводле каталіцкага абраду — вянчанне вялікага князя Ягайлы (Уладзіслава) і каралевы Ядвігі. У 1387 г. ён склаў прывілей, па якому абавязваў прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя вянчацца па каталіцкім абрадзе⁴⁰⁴.

Пры вянчанні вялікага князя літоўскага Аляксандра і маскоўскай княгіні Алены ў 1495 г. здзяйсняліся каталіцкі і праваслаўны абрады адначасова⁴⁰⁵. Пасля прыезду ў Вільню княгіня пайшла ў царкву Нараджэння Пакны Марыі, а князь паехаў у кафедральны касцёл. Вянчанне праводзілася ў кафедральным касцёле Св. Станіслава. Над княгіняй чытаў малітвы non Тамаш,

⁴⁰¹ Schenk W. Z dziejow liturgü w Polsce // Ksi^ga tysi^decia katolicyzmu w Polsce. Lublin, 1969. S. 172—173.

⁴⁰² Abraham W. Zawarcie malzenstwa w pierwotnym prawie polskim. T. IX. Lwöw, 1925. S. 392—406, 423—426 (У сваёй працы B. Абрахам з\ ясціў тэксты абрадаў вянчання з розных біскупстваў Полыпчы ); Sczaniecld Р. Shizba Boza w dawnej Polsce. Studia o Mszy Sw. Poznan; Warszawa; Lublin, 1962. S. 166—167; Schenk W. Z dziejow liturgü w Polsce // Ksi^ga tysi^clecia katolicyzmu w Polsce. Lublin, 1969. S. 172—174.

⁴⁰³ Krakowiak Cz. Aspekt liturgiczny. S. 1084.

⁴⁰⁴Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej. S. 11—15.

⁴⁰⁵ Mironowicz A. Prawoslawne zony i matki krolow ksi^t polskich. S. 23.

а віленскі біскуп Табор Войцех — над князем. Над галавой княгіні трымала шлюбны вянец Марыя Рапалоўская, а Кулешын — віно ў шклянцы. Пасля таго як яна выпіла віно, non шклянку растаптаў. Гэтыя абрады пакрьгўдзілі вялікага князя і шляхту. Папу забаранілі чытаць малітвы і трымаць вянец. Князь Сямён параіў гэтага не рабіць, і абрад працягнулі па даўнім звычаі. Пасля шлюбу Аляксандр пайшоў у свае пакоі, а Алена — у свае⁴⁰⁶. У праваслаўі такія шлюбы вянчалі ці святар і ксёндз ці адзін святар⁴⁰⁷.

Праз Польшчу ў ВКЛ прыйшла літургічная літаратура, якая паўплывала на станаўленне абрадаў, у тым ліку і шлюбнага. Аднак цяжка дакладна вызначыць, чым карысталася духавенства ВКЛ да друкаванага Абрадніка (Agenda), які датуецца 10 чэрвенем 1499 г. Гэта першае для ВКЛ выданне выйшла ў Гданьску дзякуючы Конраду Браўмгарту. Яно было складзена віленскім канонікам Марцінам з Радома. Да Другой сусветнай вайны ў Польшчы было вядома тры экзэмпляры гэтай інкунабулы: у бібліятэцы семінарыі ў Пельпліне, зборы Тарноўскіх у Дзікаве і ў Асалінеуме ў Львове. Яны адрозніваюцца тытульнымі старонкамі. Першы экземпляр быў вывезены немцамі, другі патрапіў у зборы Нацыянальнай бібліятэкі ў Варшаве, а трэці — у Асалінеум у Вроцлаве. Ксёндз Збігнеў Абертынскі выказаў меркаванне, што прататыпам мог стаць вроцлаўскі збор малітваў. У сваім артыкуле ён прывёў некаторыя абрады і падаў змест⁴⁰⁸.

У самой назве адзначана прызначэнне кнігі — для Віленскага біскупства. Па сутнасці гэта значыла, што яна выкарыстоўвалася амаль на ўсёй тэрыторыі ВКЛ⁴⁰⁹. На сённяшні дзень гэта самы ранні з выяўленых каталіцкіх абрадаў вянчання. Ён пачынаўся з малітвы-зварота да Бога з просьбай блаславіць шлюб [гл. дадатак 37]. Пасля адбывалася блаславенне пярсцёнкаў. За ім —

⁴⁰⁶ Danitowicz I. Skarbiec dyplomatöw. Т. 2. Wilno, 1862. S. 238—241.

⁴⁰⁷ Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 440; Левмцькмй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 216.

⁴⁰⁸ Obertyriski Z. Agenda Wilenska 1499 r. Lwow, 1929; Kotula R. Najstarszy druk polskiej Agendy liturgicznej // Kwartalnik Historyczny. Rocznik XXXVIII. Zesz. 1—2. Lwow, 1924. S. 331—333; Nad zioto drozsze. Skarby Biblioteki Narodowej / Pod red. Haliny Tchorzewskiej Kabata; przy wspölpracy Madeja D^browskiego. Projekt i realizacja wersji elektronicznej W. Buksowicz, wspoipraca H. Tchörzewska-Kabata. Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2003. Рэжым доступу: www.bn.org.pl/download/document/1236004281.pdf.

⁴⁰⁹ Пра тэрыторыю Віленскага біскупства гл.: Ochmanski J. Biskupstwo wilenskie w sredniowieczu. Uströj i uposazenie. Poznan, 1972. S. 55—79.

малітва. На цырымоніі пыталі пра імёны, абяцанне вернасці адно другому, пра ўзаемную прыхільнасць, пра згоду служыць адно аднаму да канца жыцця. Жаніх і нявеста абменьваліся пярсцёнкамі. Ад імя жаніха ксёндз казаў, што той бярэ за жонку дзяўчыну і абяцае служыць ёй да смерці. Заканчвалася ўсё просьбай да Бога прысутнічаць пры Таямніцы, просьбай за маладых⁴¹⁰. Абрад даволі кароткі. Тэкст клятвы сужэнцаў адсутнічаў.

Абраднік 1591 г. змяшчаў палажэнні пра шлюб, падрабязнае тлумачэнне абраду. Прысяга прыводзілася на польскай, нямецкай і лацінскай мовах. У ёй адзначалася пра абавязак праяўляць каханне, веру, пачцівасць і не пакідаць адно другога да смерці. Да таго ж павучанне пра шлюб утрымлівалася ў Катэхізісе, які дадаваўся да выдання. Яно прамаўлялася перад цырымоніяй. Было напісанае на польскай мове. Адзначалася пра сакраментальнасць і непарыўнасць шлюбу, які ствараецца для нараджэння і выхавання дзяцей, дзе муж шануе жонку, а жонка слухаецца мужа⁴¹¹. У дадзены абрад былі ўнесеныя невялікія змены ў 1631 г., праіснаваў ён у такім выглядзе да XX ст.⁴¹²

Аб выкарыстанні абраднікаў у касцельнай службе сведчыць візітацыя Фары Вітаўта ў Гародні. Сярод кніг згадваюцца два абраднікі: адзін — стары і пашарпаны, другі — навейшы⁴¹³.

На шлюбнай цырымоніі гучалі прамовы павучальнага характару. Яны надрукаваныя ў ліку вясельных прамоў. Хутчэй за ўсё, мелі месца ў канцы цырымоніі. Прамовы змяшчаюць вытрымкі са Старога і Новага Запаветаў на латыні. У іх адзначалася, што шлюб бласлаўлёны нябёсамі, калі ён аб’ядноўвае людзей па іх волі і жаданні, са згоды бацькоў і сяброў; што ён патрабуе ад маладых выканання дадзенай прысягі, добрага стаўлення адно да другога, удзячнасці⁴¹⁴.

⁴¹⁰ Agenda sive exequiale divinorum sacramentorum per venerabilem virum dominum Martinum Canonicum Vilnensis Dyocesis edita, [impressum in Gdano per me Conradum Bomghartem. Anno Dni milesimo quadringentesimo nonagesimo nono. Et finitum est secunda feria ante festum barnabe]. P. 43v—45v.

⁴¹¹ Agenda sev ritvs sacramentorum ecclesiasticorum ad uniformem ecdesiarum per universas provincias Regni Poloniae usum officio Romano conformati... / studio et opera ... D. Hieronymi Povodouij. Cracoviae, 1591. P. 43—65, 198—202.

⁴¹² Schenk W. Z dziejow liturgii w Polsce. S. 174.

⁴¹³ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 43 Арк. 3.

⁴¹⁴ Woysznarowicz К. Orator polityczny weselnym i pogrzebowym stuzq aktom. Tak stanowi duchownemu, iako rycerskimu potrzebny. Krakow, 1677. S. 69—70,162—164.

Метрычныя кнігі па шлюбах былі ўведзеныя ў практыку пазней. Да іх увядзення для доказу венчанага шлюбу ў судовых справах патрабавалася прысутнасць святара. Напрыклад, калі баярыні Петрашоўны звярнуліся ў суд з патрабаваннем вярнуць ім маёмасць памерлага брата, то аргументавалі свае патрабаванні тым, што ён з жонкай Паланеяй не вянчаўся (1555). Паланея не змагла прадставіць у якасці сведкі ксяндза, бо ён на той час памёр⁴¹⁵.

У 1607 г. на сінодзе была прынятая пастанова пра абавязковы запіс пра шлюб у метрычныя кнігі⁴¹⁶. Яны ў прыходах сталі больш шырока выкарыстоўвацца з XVII ст., але за гэты перыяд іх захавалася няшмат. Для прыкладу прывядзём вытрымкі з метрычнай кнігі Мілейчыцкага касцёла (Берасцейскі павет) за 1613—1740 гг.⁴¹⁷ Як і ў іншых касцёлах, яны вяліся на-латыні. Першыя запісы пра шлюб даволі кароткія. У іх згаданыя асобы, якія бралі шлюб, і сведкі:

1614. 15 Octobre. Matrimonium inter honestos Harasim et Potaszka conciues Mieleycicienses legitime contractum in ecclesia parochiali Mieleycicensi praesentibus Simone Lach et Mathia Cantore⁴¹⁸ confirmavi⁴'⁹.

Anno Domini 1642. F[e]ria 2da [post] Pentecosten. Ego Simon Sadowski vicarius ecclesiae Mieleycicensis benedixi matrimonium inter nobiles Simonem Mastowski at Annam Papinska de oppido Mieleyczyce. Testes erant Paulus Morze et Georgius W^grzyn⁴²⁰.

Наступны запіс быў зроблены пазней і вылучаецца болын падрабязным апісаннем вянчання. 3 яго зразумела, што абрад быў праведзены пасля імшы. Падчас яго казалі пра тры запаветы адносна шлюбу. Ён здзяйсняўся пры ўмове адсутнасці кананічных перашкод, па ўзаемнай згодзе жаніха і нявесты, у прысутнасці сведак.

⁴¹⁵ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Впльна, 1894. С. 6—13; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 93.

⁴¹⁶ Kurczewski J. Biskupstwo wileiiskie. S. 129.

⁴¹⁷ НГАБ y Гродне. Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1.

⁴¹⁸ Апошняя літара напісаная невыразна.

⁴¹⁹ Шлюб паміж шляхетнымі Герасімам і Поташкай, мілейчыцкімі парафіянамі, праўна заключаны ў мілейчыцкай парафіяльнай царкве ў прысутнасці Сымона Ляха і Мацея Канторэ, пацверджаны. НГАБ у Гродне. Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 117. Пераклад Ганны Паўлоўскай.

⁴²⁰ Я, Сымон Садоўскі, блаславіў шлюб паміж шляхетнымі Сымонам Маслоўскім і Ганнай Рапінскай з мястэчка Мілейчыцы. Сведкамі былі Павел Мора і Георгій Венгрын. НГАБ у Гродне. Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 121. Пераклад Ганны Паўлоўскай.

30 January 1656. Ego Paulus Krasnodebski Parochus Mieleycicensis decanus Camenecensis, praemissis tribus denunciationibus infra missarum solemnia habitis, nulloque impedimenta legitimo detecto, nobiles Nicolaum Kozlowski et Theodoram Karkowszczanka Marcikiewiczowa, milites vexilli generosi Stephani Klimczycki, in eccelesia parochiali Mieleycicensi interrogavi eorumque mutuo consensu habito solenniter per verba de praesenti matrimonio iunxi illudque benedixi, praesentibus testibus generoso domino Stephano Klimczycki centurione et Basilio Trzeciak subcenturione, Valeriano Nielowicki subcenturione et Basilio Nielowicki aliisque fide dignis omnes milites idem qui supra mp⁴²¹.

Запісы пра шлюб y метрычнай кнізе з Мілейчыцкага касцёла (Берасцейскі павет) за 1613—1740 гг. пацвярджаюць рэалізацыю наступных палажэнняў кананічнага права: абвяшчэнне пра шлюб у касцёле за нейкі час перад вянчаннем; спраўджванне адсутнасці перашкод для шлюбу; правядзенне вянчання пасля імшы; запытанне пра згоду на шлюб падчас абраду; вянчанне ў прысутнасці сведак. Ва ўсіх запісах адзначаная прысутнасць двюх асоб мужчынскага полу, рэдка трох⁴²².

Пазней пры неабходнасці сталі выдавацца выпісы з метрычных кніг. Напрыклад, былі выдадзеныя пасведчанні пра шлюб Стэфана Слізня і Зафеі Чацвярцінскай (1763), Грыгорыя і Альжбеты Валовічаў (1767), Уладзіслава Абламовіча і Ганны Бернатовічаўны (1698)⁴²³. Часта такія дакументы былі запатрабаваныя ў часы Расійскай Імперыі для атрымання шляхтай дваранства.

У метрычных кнігах за XVIII ст. сустракаюцца дазволы на шлюб. Для гэтага выкарыстоўвалі ўсталяваную друкаваную

⁴²¹ Я, Павел Краснадэбскі, ксёндз мілейчыцкай парафіі, камянецкі дэкан, пасля абвяшчэння трох запаведзяў сужэнства падчас урачыстых службаў, не знайшоўшы ніякай прававой перашкоды, шляхцічаў Мікалая Казлоўскага і Тэадору Каркаўшчанку Марцікевічавую, жаўнераў харугвы шляхетнага Стэфана Клхмчыцкага ў парафіяльнай царкве ў Мілейчыцах спытаўся і з агульнай згоды абаіх, урачыста злучыў [ix] словамі дадзенага шлюбу і блаславіў яго. У прысутнасці сведак-жаўнераў — Стэфана Клімчыцкага, Базыля Трэцяка, Валерыя Нелавіцкага і Базыля Нелавіцкага, а таксама іншых годных веры жаўнераў я, вышэйназваны, падпісваю ўласнаручна. НГАБ у Гродне. Ф. 474. Bon. І.Спр. 1. Арк. 123 адв. Пераклад Ганны Паўлоўскай.

^НГАБ у Гродне. Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 117—124, 123—123 адв., 126—126 адв., 129 адв,—130, 134,135.

⁴²³НГАБ. Ф. 319. Воп. 2. Спр. 533. Арк. 1. Спр. 10. Арк. 17 адв.; НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 9. Арк. 1.

форму. Яны былі выяўленыя ў метрычнай кнізе за 1719—1796 гг. Шчучынскага парафіяльнага касцёла (Лідскі павет). Змешчаныя два дазволы — адзін за 1786 г., а другі — за 1793 г. У першым віленскі біскуп Ігнацій Масальскі дазваляў пабрацца шлюбам ваўкавыскаму старосце Паўлу Грабоўскаму і Вераніцы, дачцэ падстолія ВКЛ Ігнація Пятра Сцыпіёна Кампа⁴²⁴, у другім — Францыску Круповічу і Гертрудзе Янішэўскай [гл. дадатак 38]. Адзначалася, што пры ўмове ўзаемнай згоды на шлюб і адсутнасці паміж жаніхом і нявестай кроўнага сваяцтва, сваяцтва праз сужэнства, а таксама выкрадання, дамовы, заручын з іншай асобай або іншай перашкоды паводле кананічнага права шлюб дазваляўся. Гэтыя лісты былі ўклееныя ў метрычную кнігу, а пад дакументамі быў зроблены допіс пра вянчанне⁴²⁵. У дазволах згадваюцца асноўныя перашкоды для шлюбу па кананічным праве, у адпаведнасці з пастановамі Трыдэнцкага сабору.

Асноўныя палажэнні адносна шлюбу і абраду вянчання былі выпрацаваныя еўрапейскімі тэолагамі, а канчаткова замацаваныя на Трыдэнцкім саборы. Духавенства ВКЛ не ўдзельнічала ў рэлігійных дыскусіях. Тагачаснае грамадства прымала ўжо ўсталяваныя каноны, але са сваімі асаблівасцямі. На практыцы аказалася нялёгка ўвесці ў жыццё кананічнае права. Актыўна адстойваць свае інтарэсы каталіцызму не дазвалялі ўсталяваныя традыцыі і звычаі, наяўнасць іншых рэлігій у ВКЛ, сітуацыя ўнутры духавенства. Каталіцкі касцёл сутыкнуўся з вялікімі цяжкасцямі пры ўсталяванні кантролю за маральным воблікам насельніцтва і шлюбнымі адносінамі, а таксама заўпарадкаваннем ладу жыцця духавенства. Гэтыя тэндэнцыі непакоілі Рым. Сітуацыя стала мяняцца ў перыяд Контррэфармацыі.

Літаратура па абрадах і кананічным праве, распаўсюджаная ў ВКЛ, таксама была створаная ў рэчышчы і пад уплывам заходняй літаратуры. Выданне друкаванага Абрадніка ў 1499 г. мела важнае значэнне для нармавання сямейна-шлюбных адносін і ўсталявання адзінай формы абрадаў. Больш строгая рэгламентацыя шлюбу, наяўнасць неабходных дакументаў характэрная для XVII ст. Недахоп крыніц не дазваляе правесці поўную рэканструкцыю прыняцця і станаўлення кананічнага права,

⁴²⁴ Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 8. Lipsk, 1841. S. 304; Lulewich H., Rachuba A. Urz^dnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. S. 169.

⁴²⁵НГАБ y Гродне. Ф. 1810. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 44 адв., 57 адв.

абраду вянчання, выканання норм права на практыцы. Аднак разнастайныя дакументы прадстаўляюць спецыфіку прыняцця і ўсталявання каталіцызму ў ВКЛ, адпаведна, і кананічнага права.

Пратэстантызм

Шлюбныя стасункі ў кананічным праве еўрапейскіх пратэстантаў

Пратэстантызм прыйшоў на тэрыторыю ВКЛ з Заходняй Еўропы. Таму асноўныя погляды на сям’ю, шлюб, развод, адносіны паміж мужчынам і жанчынай былі ўзятыя непасрэдна ад яго пачынальнікаў: Марціна Лютэра, Жана Кальвіна. Аднак гэта не было зроблена метадам калькавання. Рэлігійныя дзеячы ўлічвалі мясцовыя асаблівасці ВКЛ.

Першапачаткова шлюб у пратэстантызме разумеўся як інстытуцыя для нараджэння законных дзяцей і пазбягання грэшных спакус. Шлюбны ўзрост для юнакоў быў вызначаны з 14 год, для дзяўчат — з 12. Пратэстанты адмовіліся ад сакраментальнасці шлюбу, што ўнесла ў нямецкія гарады свецкі кантроль над гэтым інстытутам. Такі падыход выклікаў дыскусію ў каталіцызме. Кальвіністы разглядалі шлюб як дамову паміж мужчынам і жанчынай, дзе Бог выступаў як сведка і гарант. У сваім вучэнні Жан Кальвін абапіраўся на выказванні з кнігі прарока Малахія (2:14), дзе жонка называлася сяброўкай на падставе закона. У сваіх каментарах ён адзначыў тры мэты шлюбу: узаемнае каханне і падтрымка мужа і жонкі, нараджэнне і забеспячэнне дзяцей, захаванне абаіх ад граху⁴²⁶. Кальвін аспрэчваў традыцыйную думку, што жанчына — гэта абсалютнае зло. Але яго выказванні адносна ролі жанчын былі супярэчлівыя: пачынаючы з таго, што жанчына не можа вучыць мужчын, заканчваючы тым, што яна можа прамаўляць Евангелле, калі няма кваліфікаванага мужчыны. Пры гэтым вядучая роля ў сям’і і грамадстве належала мужчыну⁴²⁷.

⁴²⁶ Marriage //The Encyclopedia of Protestantism. Vol. 3. L—R/ Editor Hans J. Hillerbrant. Routledge; New York; London, 2003. P. 1161—1162; Strasser U. State of Virginity: Gender, Relation, and Politics in an Early Modern Catholic States. USA, 2004. P. 34—35.

⁴²⁷ Bogucka M. Bialoglowa w dawnej Polsce. Kobieta w spoleczeristwie polskim XVI— XVIII wieku na tie porownawczym. Warszawa, 1998. S. 91—93.

Шмат увагі шлюбу, адносінам у сям’і было нададзена Марцінам Лютэрам у Вялікім і Малым катэхізісах⁴²⁸ (1529), Прамове пра развод (1524) і іншых творах⁴²⁹. Катэхізіс М. Лютэра быў перакладзены на польскую мову ў 1530/31 г.⁴³⁰ Яго погляды былі рэвалюцыйнымі для таго часу. У каталіцкіх рэлігійных вучэннях Еўропы сфарміравалася даволі негатыўнае стаўленне да сексу, які лічыўся неабходным толькі для працягу роду. Пэўную ролю тут адыгралі разважанні пра першародны грэх, які звязваўся непасрэдна з палавым актам. Атрымалася двухсэнсоўная сітуацыя: з аднаго боку, касцёл узвысіў шлюб да Таямніцы, а з другога боку, найлепшым станам прызнаў цэлібат. Чалавека не прымалі ў духавенства, калі ён быў жанаты. Сексуальныя адносіны мужчыны і жанчыны ў шлюбе інтэрпрэтаваліся не ў катэгорыі кахання, а ў катэгорыі абавязку⁴³¹.

Для М. Лютэра Біблія была найважнейшай і канчатковай крыніцай. У яго нават сексуальная этыка насіла біблейскі характар. У параўнанні з папярэднікамі Лютэр прадставіў сексуальнасць па-новаму. Ён лічыў сексуальны інстынкт адным з галоўных, які выклікае такую занепакоенасць у чалавека, як пачуццё голаду, які падпарадкаваць можа толькі шлюб. Асабліва важнае значэнне мае сексуальнасць у маладосці. М. Лютэр раіў маладым рана брацца шлюбам, нават калі яны не гатовыя матэрыяльна, бо ўсялякія спробы супакоіць сексуальнае жаданне прыводзяць толькі да распальвання. Пры гэтым ім асуджаліся сексуальныя стасункі па-за шлюбам, прастытуцыя, перарыванне цяжарнасці, распуста, забараняліся ў сексе нетрадыцыйныя позы⁴³².

Стаўленне да сексу як да натуральнай з’явы стала адной з прычын, якая выклікала абмеркаванне ў нямецкім грамадстве пытання ліквідацыі кляштараў. Праводзіліся паралелі паміж манашкамі і прастытуткамі: жанчыны абедзвюх катэгорый былі

⁴²⁸ Корзо М. Украмнская м белорусская катехнческая традмцня конца XVI—XVIII вв.: становленме, эволюцпя й проблема заммствовання. Москва, 2007. С. 104—109.

⁴²⁹ Ksiegi Wyznaniowe Kosciola Luteranskiego. Warszawa, 1999. S. 54, 81, 287—297; Pabiasz W. Maizenstwo i etyka seksualna w teologicznej refleksji Marcina Lutra. Czestochowa, 1993. S. 84.

⁴³⁰ Kamieniecki J. Szymon Budny — zapomniana postac polskiej Reformacji. Wroclaw, 2002. S. 23; Корзо M. Украмнская м белорусская катехмческая традмцня. С. 110—119.

⁴³¹ Pabiasz W. Maizenstwo і etyka seksualna. S. 26—30.

⁴³² Ibid. S. 36—38, 60, 62,63—70.

не замужам, жылі ў спецыяльна адведзеных месцах і насілі спецыяльную вопратку. Пратэстанцкія прапаведнікі прыходзілі ў кляштары і намаўлялі жанчын выйсці замуж. Але кіраўнікі гарадоў апынуліся ў складанай сітуацыі, бо гэтыя ўстановы выконвалі важныя сацыяльныя функцыі ў грамадстве, акрамя таго, там знаходзіліся манашкі няшлюбнага ўзросту⁴³³.

Адпаведна мяняецца стаўленне да шлюбу. М. Лютэр прызнаваў яго не таямніцай, а Божым блаславеннем. Ён крытыкаваў адмову ад шлюбу, бо не лічыў, што гэта ставіць чалавека на вышэйшы маральны ўзровень, забараняў чыніць перашкоды шлюбу, калі на тое няма прычын. У стаўленні да шлюбу М. Лютэр быў прыхільнікам Св. Паўла. Сужэнцы, на яго думку, становяцца адным целам і таму не павінныя крыўдзіць адно другога. Сутнасць сямейна-шлюбнага жыцця мае падвоены сэнс: гэта духоўнае жыццё ў Хрысце і грамадскае жыццё сярод людзей. Лютэр у шлюбе раздзяляў паўнамоцтвы свецкай і духоўнай улады. Для яго прыкладам з’яўляўся Ісус, які выступаў настаўнікам у шлюбе, а не юрыстам. Заручыны і шлюбны акт прапаноўвалася злучыць у адзін. Таемныя шлюбы прыраўноўваліся да злачынства. Бацькі пры заключэнні шлюбу не павінныя былі прымушаць дзяцей і забараняць шлюб праз матэрыяльныя цяжкасці. Яны маглі толькі дапамагаць у выбары сужэнца⁴³⁴.

Значная ўвага надавалася пракрэацыйнай функцыі шлюбу. Толькі муж і жонка пры доўгатэрміновай сумеснай працы могуць выгадаваць дзяцей у фізічным, разумовым, маральным і рэлігійным планах. У сваім падыходзе да гендэрных дачыненняў Лютэр звёў у адно цэлае сексуальнасць чалавека, каханне паміж мужчынам і жанчынай, пракрэацыю, шлюб і апраўданне⁴³⁵.

Гендэрныя ролі ў сям’і разглядаліся ў залежнасці ад псіхафізічнай канстытуцыі. Пры гэтым Лютэр сваімі ідэямі падштурхнуў працэс эмансіпацыі жанчын⁴³⁶. Рэфармацыйны рух выклікаў моцную хвалю актыўнасці жанчын у Еўропе. Яны

⁴³³ Strasser U. State of Virginity: Gender, Relation, and Politics in an Early Modern Catholic States. USA, 2004. P. 70—74.

⁴³⁴ Pabiasz W. Malzenstwo i etyka seksualna. S. 63, 94, 95,98, 107.

⁴³⁵ Pabiasz W. Malzenstwo i etyka seksualna. S. 102—116, 125—128, 131, 137; Ksi^gi Wyznaniowe Kosciola Luterariskiego. Warszawa, 1999. S. 287—297; Майлз P. Жаночая гісторыя свету. Мінск, 2006. С. 93.

⁴³⁶ Мохеу К. Peasants, Warriors and Wives. Popular Imagery in the Reformation. Chicago and London, 1989. P. 122—126; Pabiasz W. Malzenstwo i etyka seksualna. S. 112.

сталі ўдзельнічаць у тэалагічных дыскусіях і крытыкаваць духавенства. З’явіліся творы, у якіх аўтарства належала жанчынам⁴³⁷.

У працах Лютэра надавалася ўвага разводу. Сярод прычын вылучаліся нявернасць, імпатэнцыя, гвалт, наўмысны сыход ад сужэнца. Скасаванне шлюбу разумелася як брутальны разрыў. Праз здраду чалавек разрываў сувязь з Богам, невінаватая асоба мела права на новы шлюб. Шлюб дапускаўся з чалавекам іншай хрысціянскай канфесіі, але яго можна было скасаваць. Калі ў сям’і здараліся сур’ёзныя непрыемнасці, то развод дазваляўся як пазбяганне большага зла. У большасці выпадкаў скасаванне шлюбу было пазбаўленнем невінаватага сужэнца ад безнадзейнага стану і магчымасцю ўпарадкаваць яго далейшае жыццё. 3 маральнага пункту гледжання другі шлюб не ніжэйшы па годнасці, чым першы⁴³⁸.

Такім чынам, пратэстанцкія дзеячы ў сваіх творах прадставілі асноўныя падыходы да шлюбу, разводу, сям’і, стасункаў паміж мужчынам і жанчынай. Гэтыя ідэі знайшлі свой водгук у Вялікім Княстве Літоўскім.

Рэгуляванне шлюбных адносін у пратэстанцкім асяроддзі ВКЛ

Канцэпцыі Ж. Кальвіна і М. Лютэра не былі механічна перанесеныя на глебу ВКЛ, але знайшлі сваё адлюстраванне ў тагачаснай рэлігійнай літаратуры. Сымон Будны ў сваіх творах выказаўся адносна веры, Хрыста, Св. Тройцы, маралі чалавека і іншых філасофскіх і рэлігійных праблем⁴³⁹. Стаўленне да сямейна-шлюбных адносін прадстаўленае ў «Катэхізісе» Сымона Буднага, які быў надрукаваныя на старабеларускай мове ў 1562 г. Ён пабудаваны ў форме пытанняў і адказаў, чым падобны да Катэхізіса М. Лютэра. На падставе яго можна меркаваць, што С. Будны быў знаёмы са звычаямі і правам царквы грэчаскага закону, выкарыстоўваў тэрміналогію з царкоўнаславянскай мовы. Кальвінісцкія палажэнні не паказаныя ў ім прама, але з’яўляюцца ў «Катэхізісе» ў шэра-

⁴³⁷ Bogucka М. Bialoglowa w dawnej Polsce. S. 87—91.

⁴³⁸ Pabiasz W. Malzeristwo i etyka seksualna. S. 77—84.

⁴³⁹ Падокіпын C.A. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мінск, 1990. С. 75—82,97—103,140—142; Корзо М. Украннская н белорусская катехмческая траднцля. С. 148—162.

гу месцаў. Спіс грахоў і цнотаў быў пашыраны ў параўнанні з іншымі падобнымі творамі⁴⁴⁰.

У «Катэхізісе» шлюб трактаваўся як натуральны стан чалавека. Hi юнак, ні дзяўчына не абавязаныя захоўваць цнатлівасць усё жыццё, калі гэта не адпавядае памкненням іх душы. Манаскі стан не ставіўся на вышэйшую за шлюб прыступку, асабліва калі манахі абяцалі чысціню, а пасля яе парушалі. Таксама манахі не з’яўляліся больш вартымі асобамі ў вачах Бога: лепш не абяцаць, каб не спакушацца. Дзявоцтва лічылася божым дарам, але не было больш дасканалым за шлюб⁴⁴¹. Такія погляды значна павысілі і ўмацавалі каштоўнасць шлюбу. А таксама пахіснулі ідэал бясшлюбнасці⁴⁴².

Таксама, як ідэолагі Рэфармацыі, С. Будны не адносіў шлюб да таямніцы, але лічыў святой справай. ІПлюб быў усталяваны Богам для памнажэння роду і каб не было распусты паміж людзьмі. Цытуючы Св. Паўла, Будны адзначаў, што лепш ажаніцца, чым распаляцца. Чалавек павінны захоўваць чысціню ў думках, словах і дзеяннях (не спяваць саромных спеваў, не вадзіць карагоды, не танцаваць⁴⁴³), бо ўсё гэта прыводзіць да распусты. Па сутнасці, тут згадваюцца язычніцкія традыцыі, якія мелі месца ў грамадстве ВКЛ. Духавенства адмоўна ставілася да святкавання Купалля, да нявенчаных шлюбаў і іншых праяў паганства. Да грэшнікаў адносіліся тыя, хто з прычыны беднасці не хацеў жаніцца. Да гэтай жа катэгорыі траплялі распуснікі, пралюбадзеі, гомасексуалісты, скаталожнікі. Лічылася, што Бог карае за незахаванне чысціні і здраду, а грэх прыводзіць да знііпчэння вялікай колькасці людзей. Акцэнтавалася ўвага на ўзаемным шанаванні сужэнцаў, падпарадкаванні жанчыны мужу, немагчымасці разводу без слушнай прычыны⁴⁴⁴. Адносна шлюбу погляды С. Буднага перагукаліся з поглядамі М. Лютэра.

Працы дзеячаў пратэстантызму былі добра вядомыя і прадстаўнікам іншых веравызнанняў. Іх ідэі выклікалі

⁴⁴⁰Kamieniecki J. Szymon Budny. S. 22,27,37,52,57.

⁴⁴¹ Катэхізіс: Помнік беларускай Рэфармацыі XVI ст. / Адаптаваны тэкст, пер. з старажыт. бел. мовы Н. Кабелка. Мінск, 2005. С. 54—61.

⁴⁴² Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. С. 26—27.

⁴⁴³ 3 язычніцкімі звычаямі вадзіць карагоды і танцаваць падчас Купалля і іншых святаў духавенства ўсіх канфесій змагалася ўвесь час. Каталіцкае духавенства Польшчы ў XV ст. таксама лічыла, што танец прыводзіць да распусты. Krawiec A. Seksualnosc. S. 59.

⁴⁴⁴ Катэхізіс. C. 110—114,272—274.

вострую палеміку, асабліва не прымалася пратэстанцкае стаўленне да шлюбу⁴⁴⁵.

Найболыпую распаўсюджанасць ў ВКЛ набыў кальвінізм. Лютэранства ахапіла невялікую тэрыторыю. Галоўны храм лютэран знаходзіўся ў Вільні, а яго філіял — у Гайцюнішках. Існавалі суполкі ў Вішневе і Жамойці. Лютэране праводзілі свае сіноды, выдавалі рэлігійную літаратуру. Абраднік спачатку бьгў прыняты лютэранскі⁴⁴⁶.

Пытанні пра шлюбны абрад у кальвінісцкім асяроддзі падымаліся на Сінодзе яшчэ ў 1612 г., але абмеркаванне было перанесенае на наступнае пасяджэнне⁴⁴⁷. У першай палове XVII ст. кальвіністы былі занятыя падрыхтоўкай і выданнем рэлігійнай літаратуры для агульнага карыстання. Імі быў падрыхтаваны Абраднік (Agenda) 1637 г.⁴⁴⁸ Ён стаў важнай крыніцай па рэгуляванні сямейна-шлюбных адносін і па абрадах вянчання і разводу ў ВКЛ і Польшчы⁴⁴⁹. Абраднік грунтаваўся на Старым і Новым Запаветах, вучэннях тэолагаў. Выкарыстоўваліся вытрымкі з пасланняў Св. Паўла, Мацвея, Цімафея, Ціта і інш. Сярод іншай інфармацыі кніга ўтрымлівала характарыстыку шлюбу як інстытута, абрад вянчання [гл. дадатак 39] і абрад разводу.

Перад абрадам вянчання былі змешчаныя асноўныя палажэнні адносна шлюбу. Вартасць шлюбу падкрэслівалася тым, што многія святыя і прарокі мелі сем’і. Законны шлюб заключаўся з дазволу бацькоў, не паміж сваякамі, садамітамі і нячыстымі людзьмі. Катэгарычна забараняўся шлюб праз гвалт, выкраданне ўдавы ці дзяўчыны. Пастар, які вянчаў такія шлюбы, пазбаўляўся сану. Шлюб з ерэтыком можна было ўзяць

⁴⁴⁵ Kossow S. Exegesis. Kiev, 163511 Архмв ЮЗР. Ч. 1. Т. VIII. Полемнка южноруссов с протестантамп за XVI м XVII вв. Кнев, 1914. С. 422—448.

⁴⁴⁶ Adamowicz А. Kosciöl Augsburski w Wilnie. Wilno, 1855. S. 22—30, 42—61; Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 10. Спр. 668; Kaiamajska-Saeed М. Epitafium dla kaplicy w Gojcieniszkach // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 2003. T. XLVII. S. 143—152.

⁴⁴⁷ Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 1157. Арк. 8.

⁴⁴⁸ Tworek S. Starania о ujednolicenie obrz^dku kalwiriskiego w Polsce П Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1971. T. XVI. S. 116—139; Gmiterek H. Problemy unifikacji liturgii braci czeskich i kalwinow w Rzeczypospolitej XVI—XVII w. // Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio F. Historia. Vol. XL. 1985. S. 93—114.

⁴⁴⁹ Falkowski E. Ustroj Wilenskiego kosciola Ewangelicko-Reformowanego (byla Jednota Ewangelicko-Reformowana Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego): jego stosunek do Panstwa Polskiego i jego uprawnienia w dziedzinie prawa maizeriskiego. Wilno, 1936. S. 5—6.

са згоды біскупа. Да таемнага шлюбу ставіліся з паразуменнем. Асуджэнню падлягалі жанчыны, якія пагарджалі сваім шлюбам і зневажалі сужэнцаў, прастытуткі і пралюбадзеі⁴⁵⁰.

Просьба аб здзяйсненні шлюбнага абраду падавалася ад маладых ці іх сяброў. Цырымонія павінная была адбывацца публічна, прыстойна, не выклікаць падазрэнняў, абавязкова днём. Перад вянчаннем прамаўлялася казанне. Абавязкам пастара было высветліць, ці не былі маладыя кроўнымі сваякамі, заручаныя з іншымі ці нежанатыя, ці не пад прымусам бяруць шлюб. Шлюбны ўзрост дакладна не акрэслены: гэта асобы не занадта маладыя і не занадта старыя. Будучыя сужэнцы павінныя былі верыць у Св. Тройцу⁴⁵¹.

У абрадзе апавядалася пра тры прычыны заключэння шлюбу: пазбаўленне мужчыны/жанчыны ад адзіноты, памнажэнне роду, стрымліванне спакусы і граху. Падкрэслівалася непарыўнасць саюзу. Падчас шлюбнай цырымоніі задаваліся пытанні жаніху і нявесце. Звярталіся ў першую чаргу да жаніха. У яго пыталі, ці абяцае ён не рабіць перашкод веравызнанню будучай жонкі. Адказ прадугледжваўся станоўчы. Далей высвятлялася, ці па добрай волі браў яе за жонку. Адказ павінен гучаць сцвярджальна. Нявесце задаваліся тыя ж пытанні. Маладому нагадвалі, што Бог даў яму жонку, а маладой, што муж ёй дадзены за пана, за «галаву» і сябра. Пра блаславенне шлюбу Ісусам Хрыстом сведчыла пераўтварэнне вады ў добрае віно ў Кане. Падкрэслівалася, што муж/жонка дадзеныя ад Бога. Падчас цырымоніі ў жаніха і нявесты пыталі, ці па добрай волі яны жэняцца. Пасля ўтрымлівалася павучанне для жаніха, які, паводле слоў Св. Паўла, павінны добра ставіцца да жонкі; захоўваць чысціню ў шлюбе; падаваць жонцы прыклад вернасці, калі сам хоча ад яе вернасці; не пакідаць яе ў хваробе; вучыць добрым справам; не паводзіць сябе як леў у хаце⁴⁵². Наватарскі характар мела стаўленне да вернасці, а менавіта тая тэза, што мужчына сваімі паводзінамі павінны быў паказваць прыклад для жанчыны. Звычайна гэтая функцыя ўскладалася на жанчыну. Адзначалася, што спакой і лад у хаце залежаў пераважна ад гаспадара. Муж абавязаны быў не пакідаць жонку, слухаць яе, калі яна дае добрыя парады.

⁴⁵⁰ Agenda albo fortna porz^dku ushigi swietey w zborach ewangelickich Koronnych y Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Gdansk, 1637. S. 136—142.

⁴⁵¹ Ibid. S. 136—142.

⁴⁵² Ibid. S. 142—154.

У павучанні для нявесты акцэнтавалася ўвага на належных паводзінах у сям’і. Яна павінная была кахаць мужа, быць яму вернай, шанаваць яго і слухацца, бо ён яе галава, як Хрыстос — царкве. Жанчына абавязаная была захоўваць шлюбную вернасць, паважаць мужа, бо ён пасля Бога самая блізкая асоба, быць яму сяброўкай, аздобай, добрай гаспадыняй. Тут прыведзеныя звычайныя, традыцыйныя патрабаванні да жанчыны. Паводле патрыярхальнага ўяўлення пра сям’ю і гендэрныя ролі, жанчына павінная была падпарадкоўвацца мужчыну. Гэта таксама было ў праваслаўных і каталіцкіх абрадах вянчання. Пасля павучання жаніх і нявеста абяцалі паводзіць сябе належным чынам⁴⁵³.

У прысязе жаніх і нявеста прымалі абавязак быць разам у шчасці і няшчасці, здароўі і хваробе, да смерці не пакідаць адно аднаго, быць вернымі. Нявеста абяцала яшчэ слухацца мужа. Яны абменьваліся падарункамі: пярсцёнкамі ці вянкамі. Святар чытаў Евангелле, а казаў пра непарыўнасць шлюбу, бласлаўляў маладых, і ўсе маліліся за іх⁴⁵⁴. Перавыданне Абрадніка было зробленае ў Караляўцы ў 1742 г.⁴⁵⁵

Пратэстанцкая шлюбная цырымонія падкрэслівала важнасць і непарыўнасць шлюбу, накладвала абавязкі як на жаніха, так і на нявесту. Галоўным у сям’і быў мужчына, і жанчына павінная была яму падпарадкоўвацца. Пытанні да жаніха і нявесты пра жаданне пабрацца шлюбам былі фармальным перакананнем у добраахвотным прыняцці рашэння сужэнцамі. Шлюбная цырымонія стала разглядацца пратэстантамі як адзіны магчымы законны саюз паміж мужчынам і жанчынай.

Прычыны разводу, сам акт разводу быў таксама падрабязна апісаны ў Абрадніку. У ім гаварылася пра непарыўнасць шлюбу, пра тое, што яго можна скасаваць толькі ў рэдкіх выпадках і па важнай прычыне. Скасаванне шлюбу грунтавалася на палажэннях са Старога і Новага Запаветаў, пастановах рымскіх пап Грыгорыя і Захарыя, Трыдэнцкага сабору, візантыйскага і рымскага права. Вызначалася два віды разлучэння: першы — пасля заручын і перад вянчаннем, а другі — пасля вянчання. Перад вянчаннем маладых маглі разлучыць па наступных прычынах:

⁴⁵³ Ibid. S. 154—157.

⁴⁵⁴ Ibid. S. 158—168.

⁴⁵⁵ Szesc aktow dla zborow Ewangelisskich Korony i WXL. Krolewec, 1742. S. 41—54.

1  ) падман у кантракце; 2) нетрыманне слова і адсутнасць веры ў намеры ажаніцца ці выйсці замуж (разглядалася як насміханне над шлюбам); 3) дрэннае паходжанне; 4) кепскае выхаванне і паводзіны; 5) знявага шлюбнай вернасці. Пасля прызнання прычыны для разлучэння слушнай, сітуацыя разглядалася ў духоўнай кансісторыі ці на рэгіянальным сінодзе. Там прымалася рашэнне, што дадзены шлюб не можа быць заключаны⁴⁵⁶.

Другі від разлучэння патрабаваў больш складанай працэдуры. Рашэнне пра скасаванне шлюбу павіннае было прымацца ўзважана. He дазвалялася пакідаць сужэнца без згоды з боку духавенства. Прычыны разводаў падзялялі на дзве групы: па неасцярожнасці ці па злым намеры. Прыкладам першага была сітуацыя, калі пасля шлюбу ў аднаго з сужэнцаў быў выяўлены фізічны недахоп, які не дазваляў выконваць шлюбныя абавязкі (напрыклад, імпатэнцыя мужчыны). У такім выпадку другая асоба лічылася ашуканай. 3 сітуацыі было два выйсці: трываць такі шлюб, трымаць усё ў таямніцы і «несці крыж усё жыццё» ці падаць на развод і праз агляд медыкаў засведчыць хваробу. Пастар пры такім скасаванні шлюбу казаў, што, каго Бог не злучыў, тая хай будзе разлучаная. Жанчына мела права зноў выйсці замуж⁴⁵⁷.

Друтая група прычын для разводу мела наўмысны характар, наносіла шкоду другому сужэнцу. Істотнай прычынай лічылася шлюбная здрада. Калі жанчына здрадзіла, то муж мог ажаніцца другі раз ці пакінуць жонку пры сабе. Пралюбадзеі не мелі права на наступны шлюб. Дрэннае сумеснае жыццё таксама прыводзіла да скасавання шлюбу, асабліва пры пагрозе для жыцця. Тады развод разглядаўся як паратунак. Калі хто кінуў сваю сям’ю, то пакінутая асоба магла заявіць свецкім уладам і запісаць пра гэта ў духоўныя кнігі. У іх адзначаўся час чакання па жаданні асобы: 2,3 ці 7 год, нават і 6 тыдняў. Пасля сканчэння тэрміну можна было заключыць новы шлюб. Калі зніклая асоба з’яўлялася, а час выйшаў, то права прэтэндаваць на былы шлюб ужо не было. Акрамя таго, жанчына мела права развесціся, калі яе муж здрадзіў, быў чараўніком, зрабіў злачынства супраць дзяржавы, ускрываў труны памерлых, захоўваў скрадзеныя з храма рэчы, быў нягоднікам, злачынцам ці хаваў злачын-

⁴⁵⁶ Agenda albo forma porz^dku uslugi swietey w zborach ewangelickich Koronnych y Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Gdansk, 1637. S. 442—443.

⁴⁵⁷ Ibid. S. 444—445.

цу, краў быдла ці людзей, зняважыў сябе ці дом перад вачыма жонкі, хадзіў да прастытутак («што найбольш абразліва для сарамлівых жанчын»), зрабіў замах на здароўе жонкі атрутай, зброяй ці чым іншым, біў («што пачцівым людзям не належыць рабіць»)⁴⁵⁸. Пералічаныя выпадкі патрабавалі доказу. Калі падобныя рэчы былі заўважаныя за жанчынай, то яны таксама прыводзілі да скасавання шлюбу. Муж не меў права без прычын зыходзіць ад жонкі⁴⁵⁹.

У пратэстантаў быў абрад разводу. У праваслаўных і ўніяцкіх трэбніках, каталіцкіх абрадніках падобнага абраду не сустракаецца. Абрад пачынаўся з павучання пра шлюб. Адзначалася, што развод даецца па падставовай прычыне. Жадаючым развесціся задаваліся пытанні: ці прызнаюць дэкрэт суда і абразу Бога па прычыне скасавання шлюбу, ці будуць пакутаваць за гэты грэх, ці абяцаюць болей так не рабіць. Пярсцёнкі вярталіся адно другому. Раней яны былі нагадваннем пра шлюб, а зараз былі як знак разводу. Адбывалася сцвярджэнне і дэкларацыя разводу. У малітве гаварылася пра грэх і нагадвалася, каб далей былыя сужэнцы прытрымліваліся ў сваіх учынках слова Божага⁴⁶⁰.

Акты Сінодаў кальвіністаў за розныя гады таксама ўтрымліваюць інфармацыю па рэгуляванні сямейна-шлюбных адносін. Захаваліся ў асноўным акты з XVII ст„ ранейшыя не дайшлі. На Сінодзе была прынятая пастанова пра забарону пастарам выдаваць замуж дачок за іншаверцаў (1638)⁴⁶¹. У мэтах захавання сваёй суполкі пратэстантам было важна заключаць шлюбы паміж сваімі вернікамі.

Справы па сямейна-шлюбных адносінах паказваюць, што Сінод дбаў пра маральны воблік у пратэстанцкай грамадзе. Так, міністр Ян Трацяк быў пазбаўлены сану. На яго падалі скаргу з-за таго, што ён даў неправамоцны шлюб Барбары Весялоўне, удаве ковенскага радцы Яхіма Ванка. Ён павянчаў яе са шляхцічам Вількамірскага павета Мацеем Водарацкім праз некалькі дзён пасля смерці мужа, калі яго цела яшчэ не было пахаваная. Шлюб адбыўся ў доме шляхціча ў Коўна 19 снежня 1610 г. Справа была занесеная ў магістрацкія кнігі Коўна 28 лютага 1611 г. Пастар

⁴⁵⁸ Гэтыя нормы ўзятыя з візантыйскага права.

⁴⁵⁹ Ibid. S. 445—453.

⁴⁶⁰ Ibid. S. 453—468.

⁴⁶¹ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 1136. Арк. 2.

у лісце прызнаў, што вянчаў Б. Весялоўну і М. Водарацкага⁴⁶². У дадзеным выпадку не быў вытрыманы перыяд жалобы, таму шлюб быў прызнаны як неадпаведны кананічнаму праву.

7 ліпеня 1666 г. была зафіксаваная скарга шляхцянкі Вількамірскага павета Эстэр Явайшоўны на пастара Паўла Жарнаўца⁴⁶³. Святар спакусіў жанчыну і пазбавіў цнатлівасці, калі яна служыла пры Кацярыне Дунінай. Каб мець сексуальныя стасункі, Жарнавец абяцаў ажаніцца (1664). Эстэр яму паверыла, пасля яны сталі жыць як муж і жонка, а ў 1666 г. яна нарадзіла сына. Падчас працэсу П. Жарнавец аспрэчваў сведчанні шляхцянкі і казаў, што нічога ёй не абяцаў і цнатлівасці не пазбаўляў, нават прывёў сведак. Жанчына пацвердзіла свае словы прысягай. А пастар таксама павінны быў прысягнуць 6 жніўня, але не з’явіўся. У выніку яго пазбавілі сану⁴⁶⁴. На паводзіны пастара звярталі ўвагу прыхаджане. Ён быў для іх прыкладам. Таму такі прысуд — заканамерная з’ява.

Такім чынам, на фарміраванне поглядаў на шлюб і сексуальныя стасункі ў пратэстантызме непасрэдны ўпльгў мелі вучэнні М. Лютэра і Ж. Кальвіна. У іх быў прадстаўлены парадак заключэння і скасавання шлюбу. Гэта аказала непасрэдны ўплыў на пратэстанцкі рух ВКЛ. Мясцовыя рэлігійныя дзеячы выкарыстоўвалі іх ідэі як у сваіх працах, так і ў Абрадніку 1637 г. На падставе гэтай літаратуры можна сказаць, што шлюб для пратэстантаў не з’яўляўся таямніцай, але ён быў асвечаны Богам і з’яўляўся непарыўным. Шлюб выконваў шэраг функцый: пазбаўляў чалавека адзіноты, спрыяў памнажэнню роду і захаванню чысціні. На сужэнцаў накладаліся ўзаемныя абавязкі. Яны абавязаны быць разам ва ўсіх жыццёвых сітуацыях. Пры гэтым муж павінны быў паказаць прыклад жонцы.

Аднак, калі сумеснае жыццё было немагчымым з прычын здрады, хваробы ці па іншай істотнай прычыне, то кананічнае

⁴⁶² Akty Sinodow prowicjalnych Jednoty Litewskiej 1611—1625. Wilno, 1915. S. 2—4.

⁴⁶³ П. Жарнавец быў пастарам лідскага маршалка Тэафіла Раецкага. Апошні склаў свой тастамент у 1679 г., дзе адзначьгў сваё кальвінісцкае веравызнанне і прасіў, каб яго цела пахавалі па адпаведным абрадзе ў сямейным склепе ў Чадосах. Ён быў двойчы жанаты. Першай яго жонкай была Альжбета Даўмунтаўна Сесіцкая, з якой меў траіх дзяцей Кацярыну, Святаславу і Аляксандра, апошнія памерлі ў дзяцінстве. 3 Альжбетай Друцкай Сакалінскай ён ажаніўся ў 1665 г. У іх быў сын Міхаіл Якуб. АВАК. Т. 12. Акты Главного Лмтовского трмбунала. Вмльна, 1888. С. 577—584.

^4МАддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 1136. Арк. 268—270.

права дазваляла развод. Выпадкі з судовай практыкі Сінода паказваюць, што ў жыцці мелі месца злачынствы супраць маралі. Пры прыняцці рашэнняў па сямейна-шлюбных адносінах духавенства кіравалася вызначанымі нормамі кананічнага права. Больш інфармацыі захавалася пра кальвіністаў ВКЛ. Гэтая плынь дамінавала сярод іншых пратэстанцкіх дэнамінацый.

У першай палове XVII ст. у пратэстантызме ўжо былі ўнармаваныя абрады. Звычаі сталі насіць устойлівы характар. Усталяваўся кантроль над сямейна-шлюбнымі стасункамі. Была вызначаная сістэма пакаранняў за непадпарадкаванне нормам. Наступныя змены мелі месца ўжо ў XVIII ст.

Раздзел 7. Шляхецкае вяселле ў XVI—XVII стст.

Звычай гуляць вяселле — адзін з самых старадаўніх. Ён меў месца і ў шляхты, і ў мяшчан, і ў сялян. Шляхецкае вяселле можна параўнаць з гульнёй. У беларускай мове і да сённяшняга дня захаваўся выраз «гуляць вяселле». Вясельныя абрады і традыцыі стваралі іншую прастору, якая адмяжоўвала людзей ад рэчаіснасці, мела свае правілы гульні, якія сталі асаблівасцямі шляхецкай культуры, яе стваральным фактарам¹. Гульня суправаджалася музыкай, танцамі, спевамі, прамовамі, абрадамі. Кожны сапраўдны культ ва ўсіх культурах узносіўся праз песні, танцы і гульню². Вяселле можна параўнаць з услаўленнем «культу жыцця», таму ўсе згаданыя элементы былі істотнымі для яго «шанавання». На вяселлі разыгрывалі станоўчы сцэнар жыцця для новай сям’і.

Поўныя апісанні вясельных абрадаў у крыніцах практычна не сустракаюцца. Таму тут можа ісці гаворка пра рэканструкцыю. Важнай крыніцай з’яўляюцца прамовы на вяселлях. Яны набылі распаўсюджанасць у XVII ст. пад уплывам эпохі барока. Гэта была цэлая навука — добра прамовіць на ўрачыстасці, яна патрабавала ведаў і красамоўства. Прамовы сталі асаблівасцю шляхецкага вяселля, надавалі яму тэатральнасць, суправаджалі кожны элемент абраду асобнай цырымоніяй. Яны былі настолькі запатрабаваныя, што выдаваліся кнігі з прыкладамі прамоў, якія пасля неаднаразова перавыдаваліся³. У іх змяшчаліся розныя ва-

¹ Паняцце гульні і культуры гл.: Хейзмнга Й. Homo ludens. B тенн завтрашнего дня / Обіц. ред. н послесл. Г.М. Таврмзян. Москва, 1992. С. 17—26,40—59.

²Тамсама. С. 180.

³ Wosinski A. Przedmowy weselne takze y pogrzebowe z pilnosci^ zlozone, y kazdemu politykowi potrzebne y pozyteczne. Krakow, 1633; Spizarnia aktöw rozmaitych ktore sie przy zaiotach, weselach, bankietach, pogrzebach y tym podobnych inszczych zabawach swieckich, odprawowac zwykty. Krakow, 1636; Woysznarowicz K. Orator polityczny weselnym i pogrzebowym shiz$ aktom. Tak stanowi duchownemu, iako rycerskimu potrzebny. Krakow, 1677. Характарыстыку гэтых i іншых зборнікаў гл.: Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 291—378.

рыянты прамоў на ўсе выпадкі⁴. Так як не ўсе мелі талент скласці прамову, такія зборнікі былі запатрабаваныя. Зарыентаваныя яны былі на духавенства і шляхту.

Асобна вылучаюцца творы, прысвечаныя канкрэтнаму вяселлю⁵. Яны прадстаўляюць большую цікавасць для гісторыкаў літаратуры⁶, бо факталагічнага матэрыялу ў іх няшмат. У іх утрымліваецца разуменне шлюбу, уяўленне пра гендэрныя ролі і стэрэатыпы. Можна сказаць, што гэта была агульная тэндэнцыя для такога тыпу панегірыкаў. У Італіі прамовы насілі ўрачысты характар. Яны ўхвалялі інстытут шлюбу, жаніха і нявесту, іх фізічную прыгажосць і сексуальнае задавальненне⁷. Апошнія два моманты ў творах ВКЛ адсутнічаюць.

Акрамя друкаваных выданняў, у штодзённых нататках шляхты захаваліся рукапісныя прамовы. У бібліятэцы Слізняў захоўваецца рукапіс з прамовамі, болыпасць якіх прысвечана вяселлю. У рукапісу няма тытульнай старонкі, пачатку, яго аб’ём — 8 аркушаў. Ён напісаны двума почыркамі. Аўтарам мог быць Аляксандр Слізень, ашмянскі стольнік, ці яго сын Стэфан Ян Слізень, ашмянскі падстароста і земскі пісар. Да вясельных прамоў адносяцца наступныя: прамова пры выхадзе з-за стала, просьба аб панне (3), вясельная прамова, просьба блаславіць шлюб, запрашэнне панны да ложка (2), адданне вянца па заручынах, тост, прамова на добры вечар, прамова на добры вечар з падарункам, падзяка за панну, прамова пры адданні пярсцёнка, віншаванне маладых, блаславенне пры ад’ездзе дадому, вітанне гасцей, прамова пры дарэнні салодкіх падарункаў, падзяка за до-

⁴Trybska М. Prolegomena do badan mow weselnych. S. 142—145.

⁵ Ozemblowski I. IMP lohannie Petronelle, Eudoxiey Zawiszance Kasztallance Witepskiey

& etc & etc zlotego pierscienia slubniego z herbu Tyszkiewiczowskiego y Zawiszanskiego winszuie. Wilno, 1647; Bartoszewski F. Phaenomenom szczysliwe Lew y Slonce zl^czone na akce weselnym Wielmoznego JMP Andrzeia Kierszenszteyna Kryszpina Pisarza Polnego WXL, Starosty Szereszowskiego y Wielmozney JMP Racheli Brzostowskiey referendarzowny Pisarowny WXL, Miadielskiey, Subockey, Dawgowskiey, Bystrickiey, Oranskiey, Oziatskiey staroscianki. Wilno, 1692 i інш.

⁶ Mroszek K. Epitalamium staropolski. Miydzy tradycj^ literacy a obrzydem weselnym. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1989; Slykowa L. Muza domowa. Okolicznosciowa poezja rodzinna czasöw renesansu i baroku. Wroclaw, 1991; Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra slawy. Teoria i praktyka tworczosci panegirycznej na Litwie w XVII—XVIII w. Krakow, 2003 i інш.

⁷ D’Elia A. F. Marriage, Sexual Pleasure, and Learned Brides in the Wedding Orations of Fifteenth-Century Italy П Renaissance Quarterly. Vol. 55. No. 2 (Summer, 2002). P. 379—433.

брае выхаванне панны, прамова пры дарэнні падарункаў. Усяго ў рукапісе змешчаная 21 прамова⁸. Прамовы пры выхадзе з-за стала, на добры вечар і тост змешчаныя толькі ў гэтым зборніку, у іншых яны не выяўленыя’.

С. Слізень з’яўляецца аўтарам Silva rerum¹⁰, у якой сярод іншых запісаў утрымліваюцца прамовы на вяселлі¹¹. Але почыркі ў гэтых крыніцах розныя. Земскі пісар атрымаў адукацыю ў школе ў Любліне¹², што дазволіла яму праявіць сябе ў галіне літаратуры. Ашмянскі земскі пісар прамаўляў на вяселлі Жылінгоўскага (1678), Андрэя Сапегі і Яганны Хадкевічаўны (1678), мазырскага чашніка Мікалая Прыборы і Цяцерскай (1679), Кастравіцкага і Бжэзінскай (1679), мсціслаўскага войскага Аляксандра Корсака і Ефрасінні Палубінскай (1679), менскага старосты Яна Завішы і Петранэлі Валадковічаўны (1682). Падрыхтаваная была прамова пры адданні панны на вяселле вількамірскага стольніка Крыштафа Аляксандра Камароўскага і Тэрэзы Катлоўны, але яно не адбылося, і пасля прамова прагучала на іншай урачыстасці. Вількамірскі стольнік ажаніўся з Ізабэлай Вікторыяй Пшэздзецкай¹³. У нататках Слізня была змешчаная прамова Крыштафа Завішы на вяселлі краснасельскага старосты Казіміра Кміціца і ашмянскай харужанкі Козелаўны¹⁴.

He менш цікавым з’яўляецца рукапіс менскага ваяводы Крыштафа Завішы. Складзены ён быў у канцы XVII ст. На першай старонцы напісаная дата — 1696 г. Рукапіс складаецца з розных вершаў, выказванняў, а таксама ўтрымлівае прамовы, якія гучалі на вяселлях старадубскага старосты Яна Казіміра Караля Бяганьскага і дачкі троцкага кашталяна Марціна Міхаіла Крышпіна Кіршэнштэйна — Аляксандры Кацярыны, Талакон-

⁸НГАБ. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 426.

⁹ Sliz N. О XVII-wiecznych obrz^dach weselnych na podstawie r^kopisöw z biblioteki Slizniow. S. 173—176.

¹⁰ Змест крыніцы быў апісаны ў: Віцько Д.В. Silva rerum Стафана Яна Слізня XVII—XVIII стст. з успамінамі Аляксандра Слізня за 1561—1646 гг. П Здабыткі. Дакументальныя помнікі на Беларусі. Вып. 11. Мінск, 2009. С. 62—88.

¹¹ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K.

¹²НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 57. Арк. 1 адв.

¹³ Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. 1. Wojewödztwo wilenskie. S. 498.

¹⁴ Навукова-даследчы адцзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 31 адв.—34, 44—51 адв., 188—189; Sliz N. О XVII-wiecznych obrz^dach weselnych na podstawie r^kopisow z biblioteki Slizniow. S. 176—181.

скага і Шэлінскай, краснасельскага старосты Казіміра Кміціца і ашмянскай харужанкі Козелаўны, старадубскага падкаморыя Міхаіла Льва Солтана і Юстыны Юдыцкай, дачкі рэчыцкага падкаморыя¹⁵. Вядома, што ён прамаўляў на вясельныхурачыстасцях троцкага гараднічага Міхаіла Яна Якубавіча Шчукі і Крысціны Сцяцкевічаўны, кароннага стольніка Стэфана Браніцкага і Кацярыны Сапяжанкі, дачкі віленскага ваяводы Казіміра Яна¹⁶. Некаторыя з яго прамоў былі надрукаваныя ў XVIII ст.¹⁷

Сярод казанняў на соймах, пахаваннях, змешчаных у рукапіснай кнізе, якая была складзеная Самуэлем Дамяновічам у 1645 г., утрымліваюцца шлюбныя прамовы агульнага плана і прысвечаныя канкрэтным шлюбам¹⁸. Многія прамовы з яе сустракаюцца ў іншым рукапісе, які захоўваецца ў бібліятэцы ў Курніку¹⁹. Почыркі ў дзвюх крыніцах розныя. У іх занатаваныя прамовы жаніха, які прыязджае на вяселле, на дарэнне марцыпанаў і падзяка за іх, падзяка за Альжбету Кішчанку і інш. Гэтыя рукапісныя зборнікі не з’яўляюцца адзінкавымі. Мода весці хатнія нататкі зрабіла ўплыў на іх шырокае распаўсюджванне. Адны і тыя ж прамовы часта перапісваліся²⁰. Яны былі неабходныя ў гаспадарцы, таксама як і рэцэпты.

Сярод сямейных святаў і падзей вяселле займала адно з важных месцаў. Яно суправаджалася шэрагам абрадаў і традыцый. Для шляхецкай сям’і яны мелі сацыяльную, а часам і палітычную афарбоўку. Як адбываліся ў дэталях усе абрады ад змовін да вяселля? Дакладна адказаць на гэтае пытанне немагчыма. Разнастайныя крыніцы ўтрымліваюць звесткі па розных элементах, але такія паслядоўныя і дэталёвыя апісанні, якія рабілі этнографы ў XIX ст„ не захаваліся. Знойдзены матэрыял дазваляе правесці рэканструкцыю шляхецкага вяселля, але не яго падрабязнае апісанне. Пры гэтым прадстаўлены толькі агульны вары-

¹⁵Аддзел рукапісаўБВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 114—123.

¹⁶Panu$tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 21—22,24,69,96.

¹⁷Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 341, 361—366.

¹⁸ Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach, weselach y pogrzebach miane w sobie zamykai^ce do ktorych listy rozne epitafia y fraszki werszem pisanie s^przydanie (1645) 11 ЛДГА. Ф. 1135. Bon. 2. Cnp. 46.

¹⁹ Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. Аўтарка выказвае шчырую падзяку габілітаванаму доктару Уршулі Аўгустыняк за магчымасць карыстацца копіяй гэтага рукапісу.

²⁰ Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 379—411.

янт шляхецкага вяселля. He выключаецца яго варыятыўнасць у залежнасці ад тэрыторыі і статусу шляхты. Напрыклад, сялянскае вяселле таксама не вылучалася аднастайнасцю на ўсёй тэрыторыі Беларусі²¹. Як вядома, шляхецкае саслоўе мела ўнутраную стратыфікацыю па паходжанні, маёмасным і сацыяльным статусе. Канечне, гэта ўплывала на колькасць гасцей, іх сацыяльны статус, каштоўнасць падарункаў, стравы і напоі на стале, працягласць святкавання.

Зместавае напаўненне абрадаў заручын і вяселля ў XVI і XVII стст. адрозніваецца. Гэта звязана, па-першае, з эпохамі. XVI ст. — гэта Рэнесанс і Рэфармацыя, для якіх характэрныя свабодныя павевы і новыя традыцыі. XVII ст. — барока і контррэфармацыя, ім уласцівыя тэатральнасць, замацаванне існуючых традыцый. Вяселлі, як і іншыя урачыстасці, сталі праводзіцца з «помпай», тэатральнымі відовішчамі²². Па-другое, тэндэнцыі змяніліся ў самім шляхецкім грамадстве. У XVI ст. скончыўся доўгі працэс яго самавылучэння і самаідэнтыфікацыі. У наступным стагоддзі шляхта добра ўяўляла сваю выключную ролю ў краіне і падмацавала гэта канцэпцыяй свайго «сармацкаго» паходжання²³. Паўплывала яшчэ і завяршэнне фарміравання інстытута шляхецкай сям’і як асноўнага носьбіта традыцый, звычаяў, культурнай і гістарычнай памяці²⁴. Таму шляхецкае вяселле хоць і захавала базавыя элементы народных традыцый, але надало ім больш урачыстае гучанне праз адпаведныя прамовы.

Сватаўство і заручыны

Перад тым як пачынаць увесь працэс, звязаны са шлюбам, трэба было вызначыцца з кандыдатурай. На яе выбар уплывалі бацькі, апекуны, сваякі, сябры. Пасля пачыналася выведванне сітуацыі ў абранай сям’і, а пры неабходнасці наладзіць стасункі звярталіся да пасрэднікаў. Папярэдняя дамова існавала ў вуснай

²¹ Вяселле: Абрад. Мі'нск, 2004.

²² Tr^bska М. Grzecznie і niegrzecznie w weselnych oracjach. S. 65.

²³Tereskinas A. Imperfect communities. Identity, Discourse and Nation in the Seventeenth Century Grand Duchy of Lithuania. Vilnius, 2005.

²⁴ Сліж H. Афармленне інстытута шляхецкай сям’і ў Вялікім княстве Літоўскім II Atenaeum. Vol. XII: Silva rerum nova. Штудыі ў гонар 70-годдзя Георгія Я. Галенчанкі. Вільня; Мінск, 2009. С. 264—278.

форме ці ў асабістай перапісцы²⁵. У тастаментах часам вызначаўся лёс дзяцей ці выказваліся пажаданні наконт будучых сужэнцаў. Паводле дзённіка Самуэля Маскевіча можна меркаваць, што пра шлюбы маглі дамаўляцца на розных палітычных сходах (трыбуналах, соймах), на якія прыязджалі ўсёй сям’ёй²⁶.

Часам сватаўство суправаджалася інтрыгамі. Калі Януш Радзівіл захацеў ажаніцца з прыгажуняй Кацярынай Патоцкай, то сустрэў супраціўленне з боку бацькі, віленскага ваяводы Крыштафа Радзівіла. У перапісцы сын выказваў павагу да волі бацькі, але ў пазнейшых лістах імкнуўся яго пераканаць у сваім выбары (1635, 1637)²⁷. Я. Радзівіл звярнуўся да канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла за дапамогай у заключэнні шлюбу. Але той сам стаў заляцацца да Кацярыны. Заручыны і шлюб адбыліся дзякуючы ўмяшанню Уладзіслава IV (1637)²⁸.

Колькі часу патрабавалася, каб атрымаць згоду на шлюб з боку дзяўчыны, дакладна вызначыць цяжка. Але Геранім Сангушка чакаў каля чатырох год станоўчага адказу ад Ганны Барбары Копцеўны на шлюб з яе дачкой Канстанцыяй Сапяжанкай²⁹. Свае захады ён пачаў у 1671 г., а шлюб адбыўся ў 1675 г.³⁰

Папярэднія дамовы пра шлюб, які меў дзяржаўнае значэнне, адбываліся са складанасцямі, як, напрыклад, у выпадку са шлюбам віленскага ваяводы і вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла (1612—1655) з дачкой малдаўскага гаспадара Васіля Лупы — Марыяй (?—1661)³¹.

Бацькі былі асноўнымі ініцыятарамі шлюбу дзяцей. Апошнія, як правіла, павінныя былі згадзіцца з іх выбарам.

²⁵Archiwum XX. Sanguszköw w Slawucie. T. 7. 1554—1572. Lwow, 1910. S. 336—337; Archiwum domu Radziwiilöw. Krakow, 1885. T. XVIII. S. 56—57.

²⁶ Pami^tniki Samuela i Boguslawa Kazimierza Maskiewiczöw (wiek XVII) / Oprac. A. Sajkowski. Wroclaw, 1961. S. 209; Tr^bska M. Swada i swaty w staropolskich pami^tnikach. S. 115.

²⁷ Jarczykowa M. Kultura epistolarna w kr^gu Radziwiilöw birzanskich w XVII wieku. Kielce, 1998. S. 25—26.

²⁸ Jarczykowa M. Obraz zaslubin Radziwiilöw birzanskich. S. 157.

®Rachuba A. Sapieha PawelH PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 147.

³⁰ Sajkowski A. Staropolska milosc. Z dawnich listöw i pami^tniköw. Poznan, 1981. S. 18— 19.

³¹ Radziwill A.S. Pami^tnik o dziejach w Polsce. T. 2. 1637—1646. Warszawa, 1980. S. 423; Kotlubaj E. Zycie Janusza Radziwilla. Wilno; Witebsk, 1859. S. 77—79; Катлярчук A. У ценю Полыпчы і Расеі. Вялікае Княства Літоўскае і Швэцыя ў часе эўрапейскага крызісу сярэдзіны XVII ст. П Arche. Пачатак. 2008. № 7—8. С. 454.

Пасля смерці бацькі рашэнне пра шлюб, з парадай апекуноў ці без яе, прымала маці. Калі памерлі і бацька, і маці, то ўладкаваннем лёсу займаліся сваякі ці апекуны. Каспар Янавіч Кахновіч выдаў замуж сваю пляменніцу Домну Янаўну Кахноўну за Пятра Паўлавіча Мацкевіча і даў ёй выправу ў грошах і рухомых рэчах на 50 коп літоўскіх грошаў. За гэта яна адмовілася ад Нявішскай маёмасці (1592)³². Раіну Янаўну Станевічаўну таксама выдалі замуж дзядзькі — Урбан і Барталамей Мікалаевічы Станевічы — за Андрэя Мацеевіча Сямашку. За пасаг 15 коп літоўскіх грошаў і 15 коп у рэчах ёй было запісанае вена — 45 коп на Уз маёнтка Сямашкі з прывенкам 15 коп (1592)³³. Дачка Андрэя Скіпара — Марына — засведчыла, што яе выдаў замуж апякун Грыгорый Маркавіч Валовіч за Васіля Андрэевіча Сапоцьку (1556). Яму даручалася абараняць яе правы ў выпадку няслушнага вяноўнага запісу ад мужа. Яна ж не мела права запісаць вена і заставу мужа на % маёнтка Ласосна без дазволу Валовіча³⁴.

Дзеці, якія былі на выхаванні ў іншых сем’ях, часта выпраўляліся ў сямейнае жыццё не ад бацькоў. Бяднейшую шляхту жанілі заможныя асобы, у якіх яна была на службе. Гэта пацвярджае шэраг прыкладаў. Ян Пачобут Адляніцкі, вядэнская харужына Юшкевічава, Крыштаф Завіша, Станіслаў Незабытоўскі спраўлялі вяселлі сваім слугам³⁵.

Пасля папярэдніх размоў пачыналася сватаўство. Гэты абрад даволі старажытны і вядомы ў розных народаў. Яго апісвалі і беларускія этнографы³⁶. Нават былі жартаўлівыя песні пра «свата-баламута», які, падпіўшы, значна перабольшыў маёмасны стан жаніха, каб атрымаць згоду нявесты³⁷.

³²НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 180—181.

³³НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 12. Арк. 236—237 адв.

³⁴ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 170.

^3SPami£tnik (1640—1684). fan Wladyslaw Poczobyt Odlanicki / Oprac. Andrej Rachuba. Warszawa, 1987. S. 295; Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 36, 71; Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998. S. 71.

³⁶ Abraham W. Dziewosi^b. Studyum z dziejöw pierwotnego prawa malzenskiego. Lwow, 1922. S. 115— 159; Довнар-Запольскпй M.B. Белорусская свадьба. C. 63—67; Вяселле: Абрад. Мінск, 2004.

³⁷ Federowski М. Lud Bialoruski. Materialy do etnografii slowianskiej zgromadzone w latach 1877—1905. T. V. Piesni. Waszawa, 1958. S. 325, 334—335.

Пра сватанне згадвае Паўль Одэрборн у сваім падарожным апісанні Полаччыны (1582)³⁸. Падчас сватання прызначалася дата вяселля. Замуж выдавалі рана, у 10—11 год. Але калі бацькі былі супраць шлюбу, дзяўчыну маглі пазбавіць дзявоцкасці. Гэта спрыяла больш хуткаму вырашэнню справы³⁹.

Сватанне на дзяржаўным узроўні прадстаўленае ў летапісе, калі вялікі князь літоўскі Аляксандр прасіў маскоўскага князя Івана III выдаць за яго дачку Алену (1495)⁴⁰. Шляхта ВКЛ таксама карысталася паслугамі свата. У судовай справе за 1503 г. згадваецца пра сватанне бацькі Яна Давойнавіча да падчарыцы Яна Шамятовіча і дачкі Міхны Галавічовіча⁴¹. На ролю свата абіраўся годны чалавек, які быў ужо жанаты. Калі Ян Уладзіслаў Пачобут Адляніцкі па просьбе Юстына Тавянскага выступіў у ролі свата, то бок нявесты адмовіў па прычыне таго, што ён быў нежанаты на той час. Былі выключныя сітуацыі, маці Марыяна Кердзева сама выступала ад імя сына⁴². Апісанне сватаўства сустракаецца ва ўспамінах за XVIII ст. Юнак прыязджаў да бацькоў нявесты з сябрамі і сватам. Усе былі пры зброі, толькі сват быў абавязаны зняць сваю шаблю. Коней распрагаць не дазвалялася, бо гэта магло пакрыўдзіць гаспадароў. Частавалі гасцей віном, гуссю ці парасём з чорным соўсам. Калі жаніху адмаўлялі, то на стол ставілі кавун⁴³.

Падчас сватаўства абменьваліся падарункамі. У спрэчцы з-за рухомых рэчаў паміж Кацярынай Пятроўнай Давайнянкай і яе сёстрамі —Альжбетай, Зафеяй і Ганнай Крупскімі — былі згаданыя рэчы, якія падарылі іх бацькі мужу Кацярыны Багдану Міхайлавічу Туру Свірскаму і сватам, якія прыехалі з ім (1511)⁴⁴. Значыць, бок жаніха таксама атрымліваў падарункі.

³⁸ Сагановіч Г. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна II Беларускі гістарычны агляд. 2005. Том 12. Сшыткі 1—2 (22—23). С. 162—166; Sahanowicz Н. Pölnocna Bialorus w opisie Paula Oderborna z 1581 roku П Litwa w epoce Wazöw / Pod red. W. Kreigseisena i A. Rachuby. Warszawa, 2006. S. 429—434.

” De Russorum religione. P. Bv—B2; Одэрборн П. Праўдзівы i грунтоўны аповед пра верурусаў. С. 167—189.

⁴⁰ ПСРЛ. Т. 32. М„ 1968. С. 97.

⁴¹ Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymij knyga 6. P. 100.

⁴²Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 58—61.

⁴³Охотскмй Я.Д. Рассказы o польской стармне. T. 1. СПб., 1874. С. 23.

^МРІ1Б. Т. 20. Лнтовская метрнка. Т. 1. Петербург, 1903. С. 782—783.

Сватаўство суправаджалася прамовамі: просьба аб панне, адказ на просьбу, падзяка за згоду ці адмову. Тагачасныя падручнікі раілі пры просьбе аб панне выкарыстоўваць аргументы, якія б схілілі да станоўчага адказу. Сват мог атрымаць тры варыянты адказу: адмова, згода, просьба пра час, каб падумаць⁴⁵. Узоры прамоў «Просьба аб панне» змяшчае зборнік К. Вайшнаровіча⁴⁶ і рукапіс з бібліятэкі Слізняў. У апошнім нават змешчаная прамова, у якой згаданыя адмовы. Жаніху было двойчы адмоўлена, і ён, няшчасны, прасіў трэці раз і спадзяваўся на станоўчы вынік⁴⁷. У прамовах адзначалася, што панна не можа быць адна, без сябра, выказвалася жаданне быць прынятым у дом панны. Сцвярджалася, што найлепшае — гэта добрае стаўленне панны да будучага сужэнца. Прамову ад імя свата і адказ на яе змяшчае іншы рукапісны зборнік. Сват згадвае пра цноты дзяўчыны, спадзяецца на станоўчы адказ. Другі бок рады вітаць гасцей, дзякуе за візіт⁴⁸.

Пра запоіны ў дакументах і панегірыках нічога не згадваецца, але заручыны былі. Найбольш спрыяльны перыяд для заручын і вяселляў быў на Масленіцу⁴⁹, перад Вялікім постам. Падчас заручын бакі абменьваліся змоўнымі лістамі, якія складалі аснову шлюбнага кантракта. Агаворвалася дата шлюбу, месца вяселля, памеры пасагу, вена, веравызнанне будучых дзяцей⁵⁰. Калі асобы, якія заручаліся, былі праваслаўнага ці ўніяцкага веравызнання, то абрад павінны быў адбывацца яшчэ і ў царкве. Ксяндза таксама маглі запрашаць на заручыны. Ён бласлаўляў цырымонію⁵¹. Пра будучы шлюб апавяшчалі ў храме.

Як праходзіла сама цырымонія заручын, дакладна апісаць немагчыма⁵². Але прамовы дазваляюць акрэсліць асноўныя

⁴⁵Tr?bska М. Swada і swaty w staropolskich pami^tnikach i diariuszach. S. 116—117; Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 55—94, 310.

⁴⁶ Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 2—4.

⁴⁷НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1 Cnp. 426. Арк. 1 адв., 4,6 адв.—7.

⁴⁸ Mowy na narodzenie i zmartwychwstanie Chrystusa oraz mowy slubne i pogrzebowe, XVII w // Biblioteka Czartoryskich. Rpis. 1467. K. 35—35 v.

⁴⁹Pami?tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. S. 267,292,304.

⁵⁰ AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 49; НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 199. Арк. 31—31 адв.; Archiwum XX. Sanguszkow w Slawucie. T. 7.1554—1572. Lwow, 1910. S. 32—35, 53 i інш.

⁵¹ Woysznarowicz K. Orator polityczny. Krakow, 1677. S. 200.

⁵² Левмцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 206—207.

Cum

Gratia &

ORATORA

Politycznego PlERWSZA Cz0C WESELNA.

Priuilegi

1. R. M.
2. Тытульная старонка з вясельных прамоў К.

моманты. У XVII ст. гэта адбывалася з тэатральнай урачытае, з рознымі прамовамі, у прысутнасці гасцей⁵³. Жаніх прыязджаў з паважанымі люд зьмі, прывозіў падарункі для будучай жонкі. Пачыналася ўсё з прывітальнай прамовы⁵⁴. На заручынах асноўнымі сімваламі былі пярсцёнак і вянец⁵⁵, як сімвалы сімпатыі, дзявочай чысціні і годнасці⁵⁶. Падчас урачыстасці панне ад імя жаніха дарылі пярсцёнак. Ён з’яўляўся сімвалам кахання, добрага стаўлення да дзяўчыны. Пярсцёнкам замацоўваліся, як пячаткай, памкненні юнака да дзяўчыны. Ім узнагароджвалі схільнасць дзяўчыны⁵⁷. Ён быў сімвалам непарыўнага саюзу⁵⁸, а таксама нагадваннем пра асобу, якая яго падарыла⁵⁹.

Пра звычай дарыць пярсцёнак згадваюць у дзённіках Альбрэхт Станіслаў Радзівіл і Ян Антоній Храпавіцкі. За такі падарунак з боку нявесты выказвалася падзяка. 3 гістарычных прамоў пры дарэнні пярсцёнка, якія маюць дачыненне да шляхты ВКЛ, захавалася прамова кароннага стольніка Яна Веляпольскага ад імя Уладзіслава Дэнгофа, хелмінскага падкаморыя. Выбранніцай была Канстанцыя Служчанка, дачка надворнага падскарбія ВКЛ Багуслава Служкі (1676)⁶⁰.

Пра наяўнасць шлюбных пярсцёнкаў сведчаць і дакументы. У судовай справе за 1542 г. братоў Івана і Магмета Кадышэвічаў супраць жонкі іх памерлага брата Яхны — Зафеі, згдавалася, што яна аддала не ўсе рэчы брата. На гэта жанчына адказала, што гэта яе маёмасць, сярод якой — шлюбны пярсцёнак ад мужа, а таксама два пярсцёнкі — падарункі (адзін быў сярэбраны, а два залатыя)⁶¹. У спісе рэчаў Тэадоры Мялешкаўны быў запіс

⁵³Tr?bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 95—96.

⁵⁴ Ibid. S. 97.

⁵⁵ Пярцёнак i вянок — распаўсюджаныя сімвалы ў вясельнай абраднасці многіх народаў. Сумцов Н. О свадебных обрядах.. С. 77—89.

⁵⁶ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 57.

⁵⁷ Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 196—205; Mowy na narodzenie i zmartwychwstanie Chrystusa oraz mowy slubne i pogrzebowe, XVII w. П Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1467. K. 41 v.

⁵⁸НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1 Cnp. 426. Арк. 4—4 адв.

⁵⁹ Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 267—267 адв.

“Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 98,103—108.

⁶¹ Lietuvos Metrika (1542). 11-joi Teismi; byhj knyga. P. 19—20.

пра заручальны пярсцёнак⁶². Віцебскі шляхціч Яраш Склатоўскі ў сваім тастаменце пералічыў рухомыя рэчы, якія засталіся па яго жонцы, сярод іх — залаты заручальны пярсцёнак (1673)⁶³.

На заручынах дзяўчыне дарыўся вянец⁶⁴. Як сведчыць прамова, ён быў знакам згоды на шлюб і яе добрага стаўлення. Юнак прасіў, каб яна яго насіла «на скронях». Адзначалася, што ў іншых краінах раней быў іншы звычай, калі дзяўчына аддавала свой вянец юнаку⁶⁵. Ён таксама сімвалізаваў здабытую ў дзяўчыны схільнасць⁶⁶, «перамогу» над дзяўчынай і яе падпарадкаванне. За вянец выказвалася падзяка ад імя дзяўчыны як за годную аздобу для галавы⁶⁷. Ён павінны быў нагадваць пра будучы шлюб, сведчыць пра прыязнасць юнака да дзяўчыны⁶⁸. Заручыны заканчвалі прамовай, у якой адзначалася пра згоду дзяўчыны выйсці замуж⁶⁹.

У народных традыцыях, звязаныхз заручынамі, М. ДоўнарЗапольскі вылучыў тры асноўныя моманты: спалучэнне рук хлопца і дзяўчыны, абмен пярсцёнкамі, сумесная ежа. Звычай брацца за рукі трактуецца як водгалас умыкання дзяўчыны. Адносна пярсцёнкаў існуюць розныя меркаванні, але часцей яны лічацца сімвалам паднявольнага стану дзяўчыны. Звычай сумеснай ежы таксама быў распаўсюджаны ў многіх народаў. Раней ён быў сімвалам дамовы, а пасля стаў проста часткай шлюбнай традыцыі⁷⁰.

Запісы аб заручынах сустракаюцца ў летапісах, дзённіках і мемуарах, сямейных хроніках, на старонках старадрукаў. Але ў іх адсутнічае падрабязнае апісанне абрадаў. Напрыклад, у летапісе

⁶² ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1450. Арк. 49—50 адв.

⁶³ЛДГА. Ф. 1177. Bon. 1 Спр. 3327. Арк. 2 адв.

⁶⁴ Вянец (вянок) з’яўляўся сімвалам дзявочай цноты. Federowski М. Lud Bialoruski. Materialy do etnografii slowiariskiej zgromadzone w latach 1877—1905. T. V. Piesni. Waszawa, 1958. S. 326.

⁶⁵ Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 58,119 v. Гэтая прамова была надрукаваная ў тагачасных зборніках. М. Трэнбска адносіць яе да прамоў, якія казалі пры адданні вянца на вяселлі. Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 123—124.

“НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1 Спр. 426. Арк. 3—3 адв.

⁶⁷ Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 245—247,252 адв.—253,272—272 адв.

⁶⁸ Mowy na narodzenie i zmartwychwstanie Chrystusa oraz mowy slubne i pogrzebowe, XVII w. П Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1467. K. 36—41 v.

⁶⁹Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 2, 3,24.

⁷⁰Довнар-Запольсклй M.B. Белорусская свадьба. C. 84—95.

толькі адзначана пра заручыны князя Уладзіміра і Алены, дачкі Альгерда, у 1371 г. Шлюб адбыўся на наступны год⁷¹.

У сваіх нататках Ф. Еўлашоўскі коратка адзначыў, што разам з сябрамі заехаў да Андрэя Бабінскага ў Бабін (Кіеўскае ваяводства)⁷² і заручыў сястру мазырскага маршалка Стэфана Лойкі — Тамілу (1575)⁷³.

6 студзеня 1599 г. старэйшы сын рэчыцкага старосты Яраша Жыжэмскага і Багданы Друцкай Горскай — Пётр (?—1618), будучы рэчыцкі староста, — быў заручаны з дачкой крычаўскага старосты Багдана Саламярэцкага — Хрысцінай. А вяселле было ў 1600 г. на Хрышчэнне, у нядзелю⁷⁴.

Будучы чашнік ВКЛ і мсціслаўскі ваявода Крыштаф Кішка (?—1646)⁷⁵ заручыўся з Альжбетай, дачкой Мікалая Крыштафа Радзівіла, у Мірскім замку 5 жніўня 1618 г. Шлюб адбыўся там жа 16 верасня. Калі К. Кішка вырашыў ажаніцца другі раз з дачкой менскага кашталяна Шчаснага Галаўчынскага і Дароты Рэёўны — Раінай, то цырымонія адбывалася ў прысутнасці віленскага біскупа Астафея Валовіча⁷⁶.

Ян Пачобут Адляніцкі 1 сакавіка 1672 г. быў у гасцях у Барышыне (Навагарадскі павет) у Траяна Вайніловіча (?—1675), навагарадскага войскага і падкаморыя. У апошні дзень перад Вялікім постам Т. Вайніловіч заручыў дачку Альжбету з аршанскім чашнікам Янам Яраславам Шэметам (?—пасля 1690). Я. Пачобут Адляніцкі прысутнічаў як сябра (дружбант) з боку нявесты⁷⁷.

Аб заручынах Кацярыны, дачкі віцебскага пратапопа Максіма Маркоўскага, з Паўлам Вольскім, шляхцічам з Львоўскага павета згадваецца ў каталіцкім казанні на смерць. Бацька быў узрадаваны падзеяй і выказаў ім пажаданне шчасця і добрага жыцця: «Zr^ciem mi zostal w rok 167(?)⁷⁸, lanuar, Dnia 13 wedlug starego ka[len]darza p. Pawel Wolski z powiatu Lwowskiego obywatel, z milq

⁷¹ПСРЛ. T. 35. Летопмсм белорусско-лмтовскне. Москва, 1980. C. 29.

⁷²Uraski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 1. Warszawa, 1904. S. 57.

⁷³СвяжынскіУМ. «Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага. Мінск, 1990. С. 98.

⁷⁴Нататка змешчаная ў Баркулабаўскім летапісе. ПСРЛ. Т. 32. Москва, 1975. С. 184;

Помнікі стражытнай беларускай літаратуры. Мінск, 1975. С. 135.

⁷⁵ Asadauskiene N. Kiskq gimine LDK XV—XVII a. Vilnius, 2003. P. 263—274.

⁷⁶Урывак з сямейнай хронікі Кішкаў. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 19. Арк. 48 адв. —49.

⁷⁷Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. S. 267.

⁷⁸Край парваны, таму апошняя лічба даты страчаная.

corky, moiy z Kasiy Maximowiczowna Markowska, ktorym day Boze szczysliwe y dlugoletnie w dobry zdrowie pozycie. Maxym Markowski, protopopa witebski»⁷⁹.

Апісанне некаторых абставін заручын змешчанае ў судовай скарзе шляхціча з Жамойці і Полацкага ваяводства Грыгорыя Валадковіча на Рамана Госцкага, пададзенай за невыкананне шлюбнай дамовы ў Луцкі гродскі суд (1583). Калі Г. Валадковіч суправаджаў на Валынь Ганну Хадкевічаўну, жонку Якіма Карэцкага, то спыніўся ў іх маёнтку Мажырэчы. Знаходзячыся там доўгі час, пазнаёміўся з мясцовай шляхтай. Раман Госцкі, які асабіста Г. Валадковіча не ведаў, стаў часта пасылаць да яго просьбы аб наведванні. Гасцяванне ў Р. Госцкага доўжылася некалькі дзён. Гаспадар бесперапынна казаў, што хоча бачыць Г. Валадковіча сваім вечным сябрам, у чым яго падгрымаў луцкі войскі Іван Чапліч Шпаноўскі. Раман, яго сыны Ерафей і Гаўрыла, сябры намаўлялі шляхціча ажаніцца з Настассяй, дачкой Госцкага. Быў паабяцаны пасаг — 400 коп літоўскіх грошаў і частка мацярынскага маёнтка Радомля. Заручыны былі замацаваныя змоўнымі лістамі. Вяселле было прызначанае на 1582 г. Пад прысягай, з клятвамі Р. Госцкі абяцаў заручыны давесці да шлюбу. Але ў 1582 г. дата вяселля пераносілася двойчы: Госцкія адмаўляліся з прычыны хвароб PaMana і Настассі⁸⁰. Замуж яна выйшла за Валенція Вкрынскага, гэта быў яе трэці шлюб⁸¹. Гэта рэдкая з’ява, калі дакумент змяшчае такія абставіны падзей. Традыцыйна існуе меркаванне, што ў пошуку сужэнцаў больш актыўны бок жаніха. Але бацькі дзяўчат таксама турбаваліся пра лёс дачок і імкнуліся прывабіць да сям’і годную асобу.

24 ліпеня 1633 г. адзначаліся змовіны дачкі падканцлера ВКЛ Стэфана Паца (1587—1640) і Ганны Марцыбэлы Рудамінянкі (?—1643) — Зафеі — і мсціслаўскага ваяводы Мікалая Кішкі. На той час нявесце было 15 гадоў, а жаніху было прыкладна 45 год. На цырымонію і на банкет сабраўся каралеўскі двор. Аднак вяселля не адбылося. У 1636 г. у Вільні яна выйшла замуж за канюшага ВКЛ Яна Казіміра Хадкевіча (?—1660). На другі дзень пасля шлюбу сужэнцы далі квіт бацькам пра атрыманне пасагу⁸².

⁷⁹3апіс змешчаныя на вокладцы. Korsak J. Kazanie na pogrzebie WP Mikolaie Wolskiego na Krzemienicy, Kasztelana Witepskiego. Miane w kosciele Krzemienickim. Wilno, 1621.

⁸⁰ Архнв ЮЗР. 4. 8. T. 3. Кмев, 1909. C. 356—359.

⁸¹ Собчук B. Волннськнй шляхетськнй рід Гостськмх 11 Соціум. Альманах соціальноі історіі. Кйів, 2005. Вмп. 5. С. 149.

⁸²Wolff J. Pacowie. S. 84,188—189.

Вызначанага тэрміну паміж заручынымі і вяселлем не было. Але падрыхтоўчы перыяд быў неабходны для нарыхтоўкі ежы і пітва, збору грошаў і рэчаў для пасагу, інфармавання сваякоў і сяброў. У некаторых выпадках існавала неабходнасць атрымаць дазвол на шлюб.

Шлюб вызначаў важную мяжу ў жыцці асобы. Ён пераводзіў у іншы стан, ускладаў іншыя абавязкі. Беларуская традыцыйная культура вяселле атаясамлівала са смерцю. Хлопец і дзяўчына паміралі для свайго моладзевага асяроддзя і нараджаліся для дарослага. У перыяд паміж заручынамі і вяселлем яны мелі прамежкавы статус⁸³. 3 заручын пачынаўся рытуал пераходу, які заканчваўся вяселлем. Пераход меў тры стадыі: адхіленне ад папярэдняга стану, знаходжанне ў пераходным стане і прыняцце ў новы стан⁸⁴. 3 пункту гледжання псіхалогіі гэта мела сэнс, бо такі перыяд даваў магчымасць адаптавацца да змен у жыцці і прыняць іх. Новая сітуацыя, новы лад жыцця — гэта, як правіла, стрэс. Рытуал пераходу даваў магчымасць перажыць гэта з найменшымі псіхалагічнымі стратамі.

Акрамя таго, шлюб для жанчыны азначаў змену ідэнтычнасці. Яна набывала новае прозвішча і ўключалася ў новую сям’ю⁸⁵. Таму для яе важна было ўсвядоміць новую жыццёвую сітуацыю.

Як кантактавалі да шлюбу жаніх і нявеста? Даволі часта яны жылі на адлегласці. He так лёгка было сустрэцца, нават пражываючы ў адным павеце. Таму распаўсюджанай формай заляцання былі лісты. Мелі месца ўзоры лістоў «ад юнака да панны». У іх ён выказваў сваю прыхільнасць да дзяўчыны. Існавалі лісты «ад юнака да ўдавы». Адзін з такіх лістоў у вершаванай форме распавядае пра каханне да ўдавы:

... Ten dzwi^k takowych twych osobliwosci

Swietnym zowszad cnotami natchniony

Zapala serce me ogniem milosci

Na table, abym nemi zniewolniony...⁸⁶

⁸³ Лобач Y Эрас y беларускай традыцыйнай кулыуры. C. 226—227.

⁸⁴ Muir E. Ritual in Early Modem Europe. P. 21 —22,33.

⁸⁵ Basti B. Manifestation of Social Identity. The Noble Woman and Her Family H Paper held at the conference «Infinite Boundaries: Separation and Unity in Early Modern German Lands: First International Conference of FNI (Frühe Neuzeit Interdisziplinär), Duke University, Durham, NC, April 20—22,1995.

“Biblioteka Kömicka. Sygn. BK 1195. K. 38,51—52,57,109 v, 119; Damianowicz S. Ksi?ga mowy na seymach. Арк. 247 адв.—248,257 адв.—258,268—271.

Вяселле

Вяселле было важным этапам у шлюбных абрадах. Яно дэманстравала, што шлюбная дамова дайшла да выканання⁸⁷. У жыцці асобы, незалежна ад яе полу, з вяселля пачынаўся новы этап жыцця. На гэтай цырымоніі грамадству ўрачыста прадстаўлялася новая сям’я, а таксама сваякі двух бакоў. У крыніцах вяселле дэталёва не распісанае. Часцей за ўсё згадваецца дата, госці, кароткая інфармацыя пра падзею. Большай падрабязнасцю вылучаецца апісанне вяселля сына Багдана Хмяльніцкага, Цімаша, з Разандай, дачкой малдаўскага гаспадара Васіля Лупы⁸⁸.

У народнай традыцыі больш важным было вяселле, чым вянчанне. Святкавалі з танцамі, карагодамі, пад гукі лютняў і дудаў, спалучаючы язычніцкія і хрысціянскія традыцыі. Падчас урачыстасці ўжывалі піва, медавуху, гарэлку. Вянчалі жаніха і нявесту каля 11 ночы. Пасля вянчання раскідвалі па храме ваўчкі і лён. Затым госці шмат пілі і аддаваліся распусце⁸⁹.

На вяселле запрашаліся сваякі, сябры, суседзі, важныя асобы, мясцовыя і дзяржаўныя ўраднікі⁹⁰. Кліентэла ўдзельнічала ва ўрачыстасцях сваіх патронаў. Рэчыцкі земскі суддзя Мікалай Нерашынскі прымаў удзел у вяселлі, пераносінах дачкі Льва Сапегі — Ганны (1618)⁹¹.

Паколькі не ўсе сваякі і знаёмыя жылі ў адной мясцовасці, то дасылаліся лісты з запрашэннямі⁹². У вельмі ветлівай і ўрачыстай форме было складзенае запрашэнне гетману

⁸⁷ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego. S. 103.

⁸⁸ Шаланда A. Апісанне вяселля Цімаша Хмяльніцкага ў 1652 г. // Commentarii Polocenses Historici. 2005. Т. 2. С. 62—65.

⁸⁹ De Russorum religione. P. Bv—B2; Одэрборн П. Праўдзівы i грунтоўны аповед пра веру русаў. С. 167—189.

⁹⁰ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 48.

⁹¹ЛДГА. Ф. 525. Bon. 8. Спр. 24. Арк. 5 адв.—8; Сліж Н. Тэстамент рэчыцкага земскага суддзі Мікалая Нерашынскага (1661) II «Сёмыя Міжнародныя Доўнараўскія чытанні», міжнародная навук. канф. (2010, Рэчыца). Міжнародная навуковая канферэнцыя «Сёмыя Міжнародныя Доўнараўскія чытанні», 1—2 кастрычніка 2010 г.: [матэрыялы] / Рэдкал.: В.М. Лебедзева (адк. рэд.) [і інш.]. Гомель, 2010. С. 273—280; Lulewicz Н. Sapieha Lew 11 PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 94.

⁹² Схему запрашэння на вяселле і адказу на яго гл.; Tr^bska М. Mowy weselne na tie staropolskiego obrz?du weselnego. Na podstawie r^kopismiennego zbioru «Penu synopticum» Stanislawa Rozyckiego П Barok. 2002. T. IX. № 1—2(17—18). S. 133—135.

ВКЛ Крыштафу Радзівілу ад Пятра Валовіча [гл. дадатак 40]⁹³. Самуэль Валовіч прасіў троцкага кашталяна Юрыя Радзівіла прысутнічаць на вяселлі, якое ладзілася ў Слоніме 25 верасня 1605 г.⁹⁴ У сваім лісце да швагра Крыштафа Радзівіла ад 10 верасня 1605 г. Леў Сапега нагадваў пра яго абяцанне прыехаць на вяселле сястры⁹⁵. У канцы 1645 г. Яўстахій Валовіч заручыўся з Барбарай Сапяжанкай. Вяселле прызначалася на апошнія тры дні перад Вялікім постам у 1646 г. Месцам правядзення была абраная Вільня. Сярод запрошаных гасцей быў маршалак ВКЛ Альбрэхт Станіслаў Радзівіл з жонкай⁹⁶.

Пра запрашальны ліст згадваў у сваім дзённіку Ян Антоні Храпавіцкі. Яго запрасіў берасцейскі падчашы, мсціслаўскі кашталян Павел Рышкоўскі (?—1702) на вяселле дачкі Барбары, якая выходзіла замуж за гарадзенскага гараднічага Самуэля Азямблоўскага 10 студзеня 1663 г.⁹⁷ Храпавіцкі разаслаў лісты з нагоды вяселля віленскаму ваяводзе Міхаілу Пацу, гарадзенскім ураднікам і іншым асобам (1669)⁹⁸.

За дзень да вяселля праводзілі дзявочы вечар. Перад вяселлем Зафеі Незабытоўскай з Багуславам Аляндзінскім вечар справілі ў прысутнасці шматлікіх гасцей (1695)⁹⁹. Як дакладна ён адбываўся, у крыніцах не апісана. 3 прамоў вядома толькі адна — прамова Крыштафа Завішы, якая гучала на перадшлюбных урачыстасцях Казіміра Кміціца і Гальшкі Козелаўны (1696)¹⁰⁰. Дзявочы вечар меў месца ў XIX ст. як сярод шляхты,

⁹³ Ліст П. Валовіча быў напісаны ў Сідры 20 снежня 1601 г. Вяселле прызначалася на 20 студзеня 1602 г. у Вільні. Гетман быў пасля запрошаны на вяселле дачкі Пятра — Ганны. Яна выйшлазамуж заКрыштафа ДольскагаўСлуцку21 кастрычніка 1629 г. AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 17984. К. 1,33,35.

⁹⁴ Ліст С. Валовіч напісаў 1 верасня 1605 г. AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 17987. К. 1.

⁹⁵ Archiwum Domu Sapiehöw. T. 1. Listy z lat 1575—1606 / Wyd. A. Prochaska. Lwow, 1892. S. 417.

⁹⁶ Інфармацыя вынікае з ліста Я. Валовіча А. Радзівілу ад 21 снежня 1645 г. AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 17960. К. 1.

⁹⁷ Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1: 1656—1664 / Oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 1978. S. 380,621.

⁹⁸ У дзённіку не згадваецца, на чыё вяселле запрашаліся госці. Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 3: lata 1669—1673 / Oprac. L.A. Wierzbicki. Warszawa, 2009. S. 62.

"Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanic. S. 239; Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998. S. 71; Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 48—49.

¹⁰⁰ Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 115—116.

так і сярод прадстаўнікоў ніжэйшых слаёў грамадства¹⁰¹. Яшчэ адным важным абрадам было выпяканне каравая. Абрад у кантэксце падзеі меў эратычны характар, а сам каравай фігураваў пасля ў розных вясельных абрадах¹⁰².

На наступны дзень пачыналася вяселле. У хаце нявесты чакалі прыезду жаніха. Для ўрачыстага ўбрання маладой запрашаліся жанчыны, за што яны пасля атрымлівалі ўзнагароджанне¹⁰³. Па народнай традыцыі перад выездам да нявесты хлопца садзілі на дзяжу, а калі ён быў нецнатлівы, то на табурэтку. Гэты ж звычай захаваўся адносна маладой, адбываўся перад вянчаннем, называўся «ісці на пасад»¹⁰⁴. У шляхецкім асяроддзі Ваўкавыскага павета дзяўчыну саджалі на крэсла, накрытае футрам, а ў ваколіцах г. Нараўкі ў шляхты захаваўся звычай, калі маладая сядала на дзяжу, накрытую футрам¹⁰⁵. М. Федароўскі нават прыводзіць песню, якую спявалі, калі дзяўчына ішла на пасад. Яна пачынаецца з наступных слоў: «Станавіцеся, шляхта, баяры, у адзін pad. / Да будзе ісці сіротанька на пасад»¹⁰⁶. Такіх падрабязных апісанняў, якія пасля зрабіў М.Федароўскі, за ранейшы час не захавалася. Таму тут мы можам ужыць метад рэтраспекцыі, які дазваляе казаць, што звычай з дзяжой існаваў у шляхты ў перыяд ВКЛ¹⁰⁷. Але як і калі з’явіўся звычай з дзяжой, вызначыць складана. Сельскі лад жыцця меў непасрэдны ўплыў на культуру шляхты. Таму пэўныя абрадавыя элементы маглі прысутнічаць і ў сялянскай, і ў шляхецкай традыцыі.

¹⁰¹ Федароўскі М.Ф. Вяселле з-пад Свіслачы Ваўкавыскага павета П Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 140.

¹⁰² Ласіцкі Я. [Шлюбныя звычаі на Беларусі ў XVI стагоддзі] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 38—39; Нмкольскнй Н.М. Промсхожденне н лсторня белорусской свадебной обрядностя. С. 175—256; Кухаронак Т.І. Сямейныя абрады П Беларусы. Т. 5. Сям’я. Мінск, 2001. С. 247—256; Лобач У Эрас у беларускай традыцыйнай культуры. С. 228—229.

¹⁰³ Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 7. Кніга Гарадзенскага земскага суда 1694 г. Арк. 424 адв.

¹⁰⁴ Н.К. Wesele bialoruskie. Chresciny u ludu biatoruskiego. 1897 П Gabinet r?kopisöw BUW Sygn. 469, poz. 13. S. 4—5; Довнар-Запольсклй M.B. Белорусская свадьба. C. 99—147; Нвкольскмй H.M. Промсхожденме м мстормя белорусской свадебной обрядностн. С. 108—142; Лобач У Эрас у беларускай традыцыйнай культуры. С. 226—227.

¹⁰⁵ Федароўскі М.Ф. Вяселле з-пад Свіслачы Ваўкавыскага павета. С. 156,158,160.

¹⁰⁶ Federowski М. Lud Biatoruski. Т. V. Piesni. Waszawa, 1958. S. 448.

¹⁰⁷ Інвентары шляхецкіх двароў паказваюць, што шляхта карысталася дзяжой. Напрыклад, яна згадваецца ў інвентары двара ў Гародні, які належаў Самуэлю Быхаўцу, за 1693 г. НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 70. Арк. 1.

Сустракалі жаніха ў сваім двары ці ў полі. Ён прыязджаў на кані ў суправаджэнні сяброў, з музыкай і песнямі¹⁰⁸. Гаспадар вітаў яго ў сваіх уладаннях са словамі пра чаканага госця. Адпаведна яму адказваў жаніх ці сябар з дружыны¹⁰⁹. Адзначалася, што падзея адбываецца з волі Бога і згоды бацькоў. Гучала просьба блаславіць пару¹¹⁰. Прамовы мелі радасны характар, падкрэслівалі ўрачыстасць падзеі¹¹¹. К. Вайшнаровіч вылучы асноўныя варыянты прамоў: на прыезд юнака да бацькоў нявесты; на прыезд юнака, які служыўу войску; на прыезд даўдавы; на прыезд удаўца да дзяўчыны; на прыезд юнака герба «Ладдзя»¹¹². Азначаныя абставіны згадваліся ў прамове: служба ў войску, папярэдні шлюб і інш. Стэфан Ян Слізень прыбыў на вяселле разам з жаніхом Кастравіцкім. Ён прамаўляў прывітальныя словы да бацькі Бжэзінскай, адзначыў, што для жаніха: «nie tylko wrota, ale laskpanskich otwarte sobie naydzie» (1679)¹¹³.

Крыніцы згадваюць наступныя апісанні прыезду. Віленскі кашталян Януш Радзівіл прыехаў да сваёй нявесты Альжбеты Зафеі, дачкі брандэнбургскага электара Яна Юрыя, у традыцыйным убранні ў суправаджэнні 18 слуг. Пры ім была вугорская пяхота і казакі (1612)¹¹⁴. Гетман ВКЛ Януш Радзівіл у суправаджэнні вялікай світы, якая адпавядала яго статусу, прыбыў да нявесты Марыі, дачкі малдаўскага гаспадара Васіля Лупы (1645)¹¹⁵. Значна пазней апошні сустракаў другога зяця — Цімаша Хмяльніцкага, які прыбыў у суправаджэнні войска (1652)¹¹⁶.

Святкаванне ў доме нявесты магло адбывацца некалькі дзён. У адзін з іх, часта ў першы, адбывалася вянчанне. Але запісы

¹⁰⁸ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 49.

¹⁰⁹ Пра гэтую цырымонію сведчаць спецыяльныя прамовы: «Witanne рапа mlodego na wesele przyiezdzaiqcego», «Przyiechawszy z panem mtodym przyiacelska rzecz do gospodarza», «Witanie pana mlodego od gospodarza», «Witanie pana mlodego w polu na wesele przyiezdzaiqcego», «Respons na to». Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 39, 44—45, 52—53, 60, 110, 116 v—117, 120 V.

¹¹⁰ Wosinski A. Przemowy weselne. S. B2v.—B3.

¹¹¹ Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 117—122.

"²Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 25—43.

¹¹³ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 42.

¹¹⁴ Jarczykowa М. Obraz zaslubin Radziwillöw birzanskich. S. 153.

¹¹⁵Kotiubaj E. Zycie Janusza Radziwilia. Wilno; Witebsk, 1859. S. 78—79.

¹¹⁶ Шаланда A. Апісанне вяселля Цімаша Хмяльніцкага. С. 63—64.

ў дзённіках не дазваляюць вывесці нейкую заканамернасць. Па кананічным праве цырымонія праходзіла пасля літургіі ці імшы, значыць, прыкладна ў 12—14 гадзін маладыя былі ў храме. Часам вянчалі і дома, але духавенства было супраць гэтай практыкі. Перад вянчаннем казалася прамова, у якой адзначалася, што маладыя адпраўляюцца ў «дарогу» з блаславення Бога і згоды бацькоў, злучаныя каханнем¹¹⁷.

За вянчанне трэба было плаціць, як і за іншыя паслугі царквы¹¹⁸. Гарадзенскі мешчанін Багдан Хвядковіч, патрабуючы ад жонкі Аўдоцці кампенсацыі за свае затраты на вяселле, згадаў сярод іх не толькі выдаткі на бочку кіслага мёду на заручыны, 3 бочкі мукі і інш., але і плату папу за вянчанне — 12 грошай (1540)¹¹⁹.

Наступны дакумент адзначае, што вяселле спраўлялася ў прысутнасці вялікай колькасці людзей. У скарзе Андрэя Шалкоўскага і Марыны на яе брата Сцяпана Міхайлавіча Арцямовіча з прычыны нежадання аддаць пасаг сястры з % маёмасці згадвалася яе вяселле. Брат не хацеў выдаваць выправу з прычыны шлюбу сястры без вяселля і дазволу. Аднак скаржнікі аргументавалі, што вяселле было ў бацькоўскім доме, з ведама маці. На ўрачыстасці прысутнічала шмат людзей, а даўгялішскі плябан Грыгорый павянчаў маладых. Сцяпан запатрабаваў прадстаўлення сведак. Справу адклалі да роспуску войска ВКЛ (1562)¹²⁰.

Вянчанне і вяселле часта праводзілі ў адзін дзень. 18 лютага 1663 г. адбылося вяселле Ярашэўскага, які быў на службе ў Я. Храпавіцкага, з паннай Ласіцкай у Лумшыне. У той жа дзень было і вянчанне. Павянчаў іх радашкоўскі дэкан і заслаўскі плябан Марцін Макоўскі¹²¹.

Наступныя прыклады сведчаць пра правядзенне мерапрыемстваў у розныя дні. Оўручскі пратапоп Грыгорый Рамановіч павянчаўу доме Есіфа Нямірыча 3 верасня 1564 г. Ганну Монвітаўну і Івана Алізара Ваўчковіча. А праз дзень шляхцянка

¹¹⁷ Woysznarowicz К. Orator polityczny. S. 1.

¹¹⁸ Герберштейн С. Запнскн о Московмтскях делах / Введенне, перевод м прммечанмя А.Н.Маленна. СП6., 1908. С. 173.

¹¹⁹ АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1890. С. 214.

¹²⁰НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 406 адв,—407 адв.

¹²¹ Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1:1656—1664. S. 433.

напісала ліст, у якім абавязалася справіць вяселле 25 снежня гэтага ж года ў сваім маёнтку Любча, каб давесці да канца шлюб¹²². Крыштаф Кішка (?—1646) павянчаўся з Раінай Галаўчынскай ў Бальверышках 28 лістапада 1619 г., а вяселле адбылося ў Вільні 23 лістапада 1620 г.¹²³ У дзённіку Я. Храпавіцкага занатавана пра вянчанне 14 лістапада 1660 г. яго эканома Ельяшэвіча з паннай Бароўскай у касцёле ў Боцках. Вянчаў іх плябан Ваўрынец Чарноцкі. А вяселле згулялі 31 ліпеня 1661 г. у Андрыянках. На ім прысутнічала шмат людзей. У запісе за 25 кастрычніка 1661 г. адзначана, што было вянчанне дачкі навагарадскага ваяводы Пятра Казіміра Вяжэвіча (?—1657)¹²⁴ — Марыяны (?—пасля 1661) з берасцейскім падстаростам і харужым Геранімам Казімірам Яленскім. Пра вяселле не было згадкі¹²⁵. Крыніцы сведчаць, што вянчання было недастаткова для выканання ўсіх шлюбных цырымоній.

Для пераезду вясельнай кампаніі ў храм¹²⁶ да дому жаніха ладзіўся вясельны «поезд»¹²⁷. Пра яго згадваецца ў судовай скарзе ўрадніка маёнтка Трусавічы (Менскі павет) Стэфана Халміцкага на падданых троцкага ваяводы Яна Глябовіча па прычыне нападу падчас пераезду¹²⁸.

Ад’езд з дому нявесты на вянчанне суправаджаўся прамовамі. Падручнікі згадваюць просьбу аб панне і адказ на яе¹²⁹ [гл. дадатак 41], Перад шлюбам прасілі бацькоўскага блаславенне. У прамове адзначалася пра доўтае чаканне дня вяселля¹³⁰. Таксама вядомая прамова бацькі да дачкі перад шлюбам, але яна захавалася ў адзіным экзэмпляры і мае дачыненне да тэрыторыі Польшчы. Яшчэ адна прамова магла гучаць для гасцей — падзяка ім за пры-

¹²² Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кніга 46.1562— 1565. Кніга запісаў 46 (копія канца XVI ст.) / Падрыхтаваў В.С. Мянжынскі. Мінск, 2006. С. 150.

^1нУрывак з сямейнай хронікі Кішкаў. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 19. Арк. 49.

¹²⁴ Пра шлюб П. Вяжэвіча гл. далей.

¹²⁵ Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1. S. 269,299, 313, 583.

^l26Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 49.

¹²⁷ У народнай традыцыі назва «поезд» захавалася і ўжывалася ў XIX і XX ст. Машынскі К. Вясельны абрад у с. Дарашэвічы [Мазырскага павета] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 425; Мікалаеў Т. Вяселле [у Касцюковічскім раёне] Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 465.

¹²⁸НГАБ. Ф. 1727. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 58—59 адв.

¹²⁹Tr?bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 137—141.

¹³⁰ НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Cnp. 426. Арк. 2—2 адв.

езд у храм. Падобных прамоў з тэрыторыі ВКЛ не выяўлена, хаця гэта не выключае іх існавання¹³¹.

Крыніцы не дазваляць аднавіць дакладную паслядоўнасць правядзення вяселля, парадак гучання прамоў. Адзначым асноўныя моманты. Вянец аддавалі яшчэ падчас вяселля¹³². У зборніку змешчаная прамова на гэты выпадак. Паводле яе, вянец служыць сведкам непарыўнай сімпатыі жаніха і нявесты, якія дачакаліся вяселля. Адразу за гэтай прамовай змешчаная другая — падзяка за вянец¹³³. Захавалася гістарычная прамова С. Слізня на адданне вянца на вяселлі Жылінгоўскага. Акцэнтавалася ўвага, што вянец з’яўляецца сімвалам прыязнасці, які бачны на скронях. Яго форма — кола— сведчыць пра вечную сімпатыю маладых адно да другога¹³⁴.

Другая прамова С. Слізня — падзяка за вянец — ад імя Яганны Хадкевічаўны¹³⁵ была выказаная Андрэю Францыску Сапегу (1655—1681)¹³⁶ 13 лютага 1672 г. Вянец быў прыняты з «мілай ахвотай»¹³⁷. Крыштаф Завіша дзякаваў за вянец на вяселлі кароннага стольніка Стэфана Браніцкага і Кацярыны Сапяжанкі, дачкі віленскага ваяводы Казіміра Яна Сапегі (1688)¹³⁸.

Найбольш важнымі і кульмінацыйнымі прамовамі вясельных урачыстасцей былі прамовы на аддаванне панны і падзяку за яе. У іх даволі поўна прадстаўленае ўсхваленне асобы і яе паходжанне. Прамаўлялі іх спецыяльна запрошаныя асобы ад імя жаніха і нявесты. Аднак існуе праблема ў вызначэнні, калі гэты абрад здзяйсняўся. Адны даследчыкі лічаць, што ён быў перад

¹³¹ Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 141—145.

¹³² Ibid. S. 122—134.

¹³³ Biblioteka Komicka. Sygn. BK 1195. K. 98 v.

¹³⁴ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 32 адв.

¹³⁵ Яганна была дачкой мазырскага, аршанскага і блудзенскага старосты Гераніма Караля Хадкевіча і Ізабэлы Лацкай. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 2. Warszawa, 1902. S. 212. Яе маці судзілася з Самуэлем Войнам Ясінскім у 1668 г. НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 42. Арк. 100—103 адв.

¹³⁶ Андрэй быў сынам крайчага ВКЛ Крыштафа Сапегі і Алены Саламярэцкай. Nagielski М. Sapieha Krzysztof II PSB. Т. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 75.

¹³⁷ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 32 адв,—33.

¹³⁸Pamiftniki Krzysztofa Zawiszy. S. 21.

вянчаннем, другія — адразу пасля яго¹³⁹. Аднак у назвах прамоў часта адзначалася, што яны казаліся пасля шлюбу¹⁴⁰.

Спачатку гучала прамова ад бацькоў на аддаванне панны. Яна мела распрацаваную схему, вызначаную ў падручніках па рыторыцы¹⁴¹. У змесце акцэнтавалася ўвага на наступныя аспекты: важнасць інстытута шлюбу, пажаданне маладым шчасця, кахання, нашчадкаў, падкрэсліванне цноты дзяўчыны, шляхецкага паходжання¹⁴². К. Вайшнаровіч прадставіў асобныя прамовы пры аддаванні панны ад бацькоў, ад апекуноў, пры аддаванні ўдавы і пры аддаванні панны ўдаўцу. У апошніх згадваўся папярэдні шлюб. Калі замуж аддавалі апекуны, то ўвага засяроджвалася на сіроцкім стане дзяўчыны і жалю пра яе бацьках¹⁴³. Спецыяльная прамова была пры аддаванні панны жаўнеру. У ёй адзначаўся ўдзел юнака ў вайсковых выправах, блаславенне шлюбу Богам і бацькамі, гучала пажаданне доўгіх і шчаслівых гадоў жыцця¹⁴⁴.

Акрамя ўзорных прамоў, захаваліся і гістарычныя прамовы. Некаторыя з іх аналізуе польская даследчыца М. Трэнбска: прамова Яна Тэафіла Маскароўскага пры аддаванні сястры Зафеі Маскароўскай Максімільяну Морштыну (1638), прамова падканцлера ВКЛ Стэфана Паца пры аддаванні Кацярыны Радзівілаўны падстолію ВКЛ Юрыю Каралю Глябовічу (1639)’⁴⁵, прамова канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла пры аддаванні дачкі кароннага канцлера Ганны Тэрэзы Асалінскай сокальскаму старосце Жыгімонту Дэнгофу (1645)¹⁴⁶, прамова маршалка ВКЛ Крыштафа Весялоўскага пры аддаванні Тэклі Валовічаўны¹⁴⁷ берасцей-

¹³⁹ Ibid. S. 145—149.

¹⁴⁰ Прамовы называліся «Oddawanie Panny ро szlubie». Biblioteka Kömicka. Sygn. BK 1195. K. 37—38, 105; Woysznarowicz К. Orator polityczny. S. 44—122.

¹⁴¹ Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 58; Tr^bska M. Mowy weselne na tie staropolskiego obrz^du weselnego. S. 138—139; Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 150—152.

¹⁴² Biblioteka Kömicka. Sygn. BK 1195. K. 37—38,105; Wosinski A. Przemowy weselne.

¹⁴³ Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 44—122.

¹⁴⁴ Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 273—274.

¹⁴⁵ AGAD. AR. Dz. II. Sygn. Ks. 7. K. 409—419; Ks. 15. K. 288—308.

¹⁴⁶ Ibid. K. 395—410.

¹⁴⁷ Тэкля паходзіла з сям’і падскарбія ВКЛ (1606), падканцлера ВКД (1618), жамойцкага старосты (1619) Яраша Валовіча і Гальшкі Гаслаўскай. Сліж Н. Сямейнае і штодзённае жыццё Гальшкі Гаслаўскай // Леў Сапега (1557—1633 гт.) і яго час. Зборнік навуковых артыкулаў. Гродна, 2007. С. 270—277.

скаму ваяводзе Аляксандру Людвіку Радзівілу (1623)¹⁴⁸, прамова пісара ВКЛ Міхаіла Друцкага Сакалінскага пры аддаванні дачкі рэферэндара ВКЛ Яганны Тэрэзы Бжастоўскай балеслаўскаму старосце Яну Шчаснаму Радзеёўскаму (1681). Асноўная ўвага была сканцэнтраваная на дзяўчыне, яе паходжанні і цнотах. Толькі ў прамове Стэфана Паца акцэнтуецца ўвага на шляхецкіх вольнасцях¹⁴⁹.

Пры адданні вялікаму маршалку ВКЛ Яну Станіславу¹⁵⁰ Грызельды Вадынскай на вяселлі ў Гародні 1 чэрвеня 1631 г. была адмысловая прамова. У ёй усхвалялася паходжанне жаніха, падкрэслівалася, што ён варты сваіх продкаў, адзначалася гарманічнасць пары. Напрыканцы была выказаная просьба да Бога блаславіць шлюб і пажаданне доўгіх гадоў жыцця¹⁵¹.

25 лютага 1682 г. была «аддадзеная» Петранэла Валадковічаўна менскаму старосце Яну Завішу. У якасці сімвала шлюбу С. Слізень выкарыстаў чысты актавы ліст, у якім былі занатаваныя прыязнасць маладых і воля Бога. Менскі староста засведчыў «лістом» сваё каханне, а нявесту «запісаў» у свой дом і «актыкаваў» перад грамадскасцю. Падкрэслівалася, што менскі земскі пісар аддаваў сваю дачку жаніху, як у рукі сына. Валадковічы праз шлюб Аляксандра Гілары Палубінскага і Зафеі Валадковічаўны былі звязаныя сваяцкімі сувязямі¹⁵². Таму ў творы надаецца ўвага роду Палубінскіх, іх статусу ў грамадстве і сваяцкім сувязям з іншымі родамі. Адзначаўся і род Валадковічаў, згаданы навагарадскі ваявода Крыштаф Валадковіч¹⁵³. Прадстаўнікі гэтага роду служылі Айчыне, за свой кошт выстаўлялі харугву, займалі дзяржаўныя пасады¹⁵⁴. Такім чынам падкрэсленая шляхецкае паходжанне нявесты, у якой адлюстраваліся ўсе цноты Валадковічаў.

¹⁴⁸ У прамове згадваецца пра паходжанне нявесты, яе бацьку Яраша Валовіча, сувязь са знакамітымі родамі. Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 102 v—104; Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 208—211; AGAD. AR. Dz. II. Sygn. Ks. 15. K. 213—223.

¹⁴⁹ Аналіз i цытаты з гэтых прамоў гл.: Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 160—162,164—168,185—189, 203—206.

¹⁵⁰ Lulewicz H. Sapieha Jan Stanislaw II PSB. T. 34/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 628.

¹⁵¹ AGAD. AR. Dz. II. Sygn. Ks. 7. K. 337—342.

¹⁵² Wolff J. Kniaziowie. S. 379—381; Сліж H. Гісторыя роду Трубецкіх. C. 146, 149—151.

¹⁵³Сліж H. Гісторыя роду Трубецкіх. С. 146—148.

¹⁵⁴ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 45 адв.—48 адв.

Менскі ваявода Крыштаф Завіша прамаўляў пры аддаванні панны на вяселлях троцкага гараднічага Міхаіла Яна Якубавіча Шчукі¹⁵⁵ і Крысціны Сцяцкевічаўны (1687), старадубскага старосты Яна Казіміра Караля Бяганьскага і Аляксандры Кацярыны, дачкі троцкага кашталяна Марціна Міхаіла Крышпіна Кіршэнштэйна (1698)¹⁵⁶. Апошняя прамова была запісаная ў рукапісе К. Завішы. Пры апавяданні выкарыстоўваюцца сімвалы знакаў задыяку. Асноўныя тэмы — каханне, блаславенне бацькоў, усхваленне роду¹⁵⁷.

3 боку жаніха адказвалі падзякай за панну. Асноўным героем у прамове выступаў жаніх, увага акцэнтавалася на яго паходжанні, дасягненнях, але не фізічных якасцях¹⁵⁸. Ухваляўся род маладога, паказвалася, што бацькі нявесты не дарэмна далі згоду на шлюб, і ў яго доме чакае толькі шчасце, давалася абяцанне шанаваць панну, як каштоўнасць. Адзначалася шляхецкае паходжанне нявесты. У прамовах згадваліся наступныя жыццёвыя абставіны: калі бацька жаніў аднаго сына, а той памёр, а бацька зноў жаніў другога; калі юнак служыў у войску, пры двары, быў годнага паходжання; падзяка ад удаўца, які жаніўся з удавой ці з паннай; падзяка ад юнака, якому першы раз адмовілі¹⁵⁹.

У рукапісных зборніках сустракаюцца падзякі за панну, якія былі агучаныя на канкрэтным вяселлі. Сярод іх — падзяка гетмана польнага ВКЛ Крыштафа Радзівіла ад імя троцкага кашталяна Альбрэхта Уладзіслава Радзівіла¹⁶⁰ за Ганну Зафею Зяновічаўну, полацкую кашталянку (1628). Яна была на той час сіратой і замуж яе выдаваў жамойцкі кашталян Аляксандр Служка. У тэксце адзначаецца пра паходжанне нявесты, згадваецца пра першы

¹⁵⁵ Urzydnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewödztwo trockie XIV— XVIII wiek.S. 120.

¹⁵⁶ Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 21—22, 69; Zeromska-Ciesielska M. Religijnosc i obrz^dowosc swiecka szlachty litewskiej na przykladzie domow Zawiszow i Szyrmow // Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej I Pod red. A. Jankowskiego, A. Klondera. Bydgoszcz, 2004. S. 188.

¹⁵⁷Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 115—118.

¹⁵⁸ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 58—59; Tr^bska M. Mowy weselne na tie staropolskiego obrz^du weselnego. S. 139—140; Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 145—222.

¹⁵⁹ Wosinski A. Przemowy weselne; Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 122—184; Damianowicz S. Ksi?ga mowy na seymach. Арк. 250—250 адв, 275—275 адв.

¹⁶⁰ Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewödztwo trockie. S. 127.

шлюб гетмана з Ганнай Сапяжанкай. Але болыпая ўвага нададзеная паходжанню А. Радзівіла, усхваленню яго роду, а таксама яго вайсковай дзейнасці¹⁶¹. Асноўнай тэмай прамовы было Божае наканаванне, якое спрыяла гэтаму шлюбу¹⁶².

Зафею Зяновічаўну выдавала замуж за Паўла Яна Ca­nary, абознага ВКЛ, маці Ганна Хадкевічаўна. Ад імя жаніха падзяку за нявесту выказаў Павел Сапега, барцянскі староста. У прамове акцэнтавалася ўвага на паходжанні, сваяцкіх сувязях з вядомымі родамі, на значэнні сваякоў у гісторыі краіны і яе абароне¹⁶³.

Стэфан Ян Слізень павінны быў дзякаваць за нявесту на вяселлі мсціслаўскага войскага Аляксандра Корсака і Ефрасінні Палубінскай (1679)¹⁶⁴. У сваёй прамове адзначыў, што аснова іх шлюбу не матэрыяльны інтарэс, а прыязнасць і каханне: «Dose gruntownie struktury niebieskiey indziniory calego swiata prothoarchotekt ludziemu rodzaiowi moczne zalozyl fundamenta MWMP kiedy bazylikg tego nie na drogich bogatym pactolem plynqcych albo pertodennym hidaspem pieniqcuch si^ zlotorodych dostatkach ale na samey przyiazni y milosci zarzywszy opoce takiq wybudowall». Ён жадаў маладым кіравацца згаданымі пачуццямі ў сям’і. Былі падкрэсленыя шчырая прыязнасць і любоў жаніха да дому Палубінскага і абранай нявесты, высока ацэненыя цноты нявесты¹⁶⁵.

К. Завіша прамаўляў падзяку за панну на розных вяселлях. У прамове на вяселлі старадубскага падкаморыя Міхаіла Льва ConTana¹⁶⁶ і Юстыны Юдыцкай, дачкі рэчыцкага падкаморыя, каханне

¹⁶¹ Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 92/1—93; Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 211—213 адв.

¹⁶²Tr?bska M. Staropolskie szlacheckie oraeje weselne. S. 156—158.

¹⁶³ У біяграфіі П. Сапегі падаеода як дата шлюбу канец 1636 г ці пачатак 1637 г. Але ў прамове ён прадстаўлены як абозны ВКЛ. Гэтая пасада была дадзеная 14 лютага 1638 г. Значыць, шлюб адбыўся ў гэтым годзе. Rachuba А. Sapieha Pawel // PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wrodaw; Krakow, 1993. S. 148; AGAD. AR. Dz. II. Ks. 7. K. 89—92.

¹⁶⁴ Вяселле было перанесенае na прычыне смерці маршалка ВКЛ Аляксандра Гілары Палубінскага, які быў хросным бацькам Ефрасінні. Яна сама была дачкой навагарадскага ваяводы Дзмітрыя Самуэля Палубінскага і Петранэлы Тышкевічаўны. Другі раз узяла іплюб з маршалкам ваўкавыскім Тэафілам Алендзскім. Wolff J. Kniaziowie. S. 384.

¹⁶⁵ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 44—45 адв.

‘“Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Lite wskiego. Spisy. T. IV. Ziemiasmolehskai wojewödztwo smolenskie. S. 279.

і пачуцці жаніха прадстаўлены ў форме вайсковых падзей. Асобна аўтар звяртаецца да родавага герба Солтана «Абданк» (1688)¹⁶⁷.

На вяселлі краснасельскага старосты Казіміра Кміціца і ашмянскай харужанкі Козелаўны К. Завіша дзякаваў за панну (1696). Ён згадаў паходжанне нявесты, падкрэсліў урачыстасць падзеі¹⁶⁸. У яго дзённіку было занатавана пра выказванне падзякі за панну на вяселлі пісара ВКЛ Андрэя Казіміра Крышпіна Кіршэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай, дачкі рэферэндара ВКЛ Яна Уладзіслава (1688)¹⁶⁹.

Неабходным элементам вяселля было застолле ці, як гэта называлі тады, «бяседа». Рыхтавалася гарэлка, ніва, ежа¹⁷⁰. Важныя падзеі, асабліва звязаныя з рытуалам пераходу (нараджэнне, шлюб і смерць), адзначаліся ўжываннем алкаголю. Напрыклад, вяселлі святкаваліся з вялікай колькасцю алкаголю ў еўрапейскіх народаў у XIV—XVIII стсг. Да таго ж адпаведныя прыклады сустракаюцца ў Бібліі і Евангеллі¹⁷¹. На шляхецкім вяселлі наяўнасць алкагольных напояў была неабходным элементам. Слонімскі баярын Мацей Войцехавіч у скарзе супраць Яцака Пятровіча, які выкраў у яго пасынка нявесту Ядвігу, дачку слонімскага баярына Юхны Міхайловіча (1562), адзначыў свае выдаткі на вяселле, якія ўключалі не толькі ежу, але і пітво¹⁷².

Вяселле вымагала вялікіх затрат для сям’і. Барбара Геранімаўна Хадкевічаўна сведчыла ў сваім лісце, што разам з мужам Мікалаем Кішкам, падляшскім ваяводам, заставілі Якубу Кенешку маёнтак Віжуны, каб выдаць замуж дачку Барбару за князя Юрыя Слуцкага (прыкладна 1585 г.)¹⁷³. Як былі выдаткаваныя грошы, дакумент не згадвае. Вядома, што на гэтым маёнтку М. Кішка запісаў жонцы вена 30 тысяч злотых, таму патрабаваўся яе дазвол на заставу (1588)¹⁷⁴.

¹⁶⁷ Адцзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 120—122. Прамова была перапісаная яшчэ і ў іншы рукаггісны зборнік. Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 170—172.

¹⁶⁸ Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 2239. Арк. 122—123; Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra slawy. S. 176—177.

¹⁶⁹ Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 21—22.

¹⁷⁰ Ласіцкі Я. [Шлюбныя звычаі на Беларусі ў XVI стагоддзі] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 38—39; De Russorum religione. S. Bv—B2.

¹⁷¹ Martin Lynn A. Alcohol, Sex, and Gender. P. 2, 51, 53, 55.

¹⁷²НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 68—68 адв.

¹⁷³ Wolff J. Kniaziowie. S. 535.

¹⁷⁴ Дакумент быў актыкаваны ў Галоўным Трыбунале ВКЛ у 1588 г. Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 78. Арк. 77—78.

Ян Вялічка ў лісце да Мікалая Крыштафа Радзівіла выказваўся супраць правядзення ў Варшаве вяселля жамойцкай старасцянкі Альжбеты Радзівілаўны з гомейскім старостам Андрэем Сапегам. Аргументавалася гэта тым, што ўжо публічна абвясцілі пра падзею ў Вільні, даўно туды адпраўленыя мёд, піва, авёс, сена. Вялічка настойваў, каб вяселле было на святкі ці пасля, бо затрымка прывядзе да псавання прадуктаў (1606)¹⁷⁵.

Сярод розных выдаткаў на Тэрэзу Шэметаўну, полацкую падстарасцянку, 426 злотых было прызначана на яе вяселле. Грошы выдаткоўваў апякун — пісар ВКЛ Аляксандр Гілары Палубінскі. Яе браты пасля павінныя былі кампенсаваць яму страты (1667—1670)¹⁷⁶.

Дзякуючы справаздачы Крыштафа Карпа як апекуна сястры Канстанцыі, вядомыя выдаткі на яе вяселле і пералік прадуктаў з коштамі. Падзея адбылася ў 1695 г. і абышлася ў 6 404 злотыя. Закупілі 20 бочак балбарыйскага піва, віно, збожжа для простага піва, мёд, солад на гарэлку, валоў, гусей, курэй, карэнні, алівы, лімоны і інш. Усё было ў вялікай колькасці, бо святкаванне працягвалася не адзін дзень [гл. дадатак 20]¹⁷⁷.

Асноўныя клопаты пра вяселле ускладаліся на плечы бацькоў, сваякоў, апекуноў ці асоб, пры двары якіх жыла шляхта. Для сям’і гэта было дарагое мерапрыемства, бо выдаткі патрабаваліся на ўсё — ад ежы да вопраткі.

У ВКЛ існаваў звычай, паводле якога жаніх і нявеста не прымалі ўдзелу ў вясельнай бяседзе. Падчас урачыстасці нявеста была заслоненая. Гэты стары звычай меў месца на Піншчыне нават у XIX ст. Тады ж гарэлку на стол ставілі ў місках, яе чэрпалі лыжкамі ці келіхамі. Свацці перад вяселлем варылі крупнік¹⁷⁸.

Заможная шляхта арганізоўвала сапраўдныя балі, якія маглі цягнуцца каля тыдня. На свята запрашаліся акцёры¹⁷⁹,

¹⁷⁵ Archiwum Domu Sapiehöw. Т. 1. Listy z lat 1575—1606 / Wyd. A. Prochaska. Lwow, 1892. S. 488—489; Lulewicz H. Radziwill Stanislaw // PSB. T. 30. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 366.

¹⁷⁶ AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 317. K. 23.

¹⁷⁷ Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 7. Кніга Гарадзенскага земскага суда 1694—1696. Арк. 422—423.

¹⁷⁸ Gloger Z. Obchody weselne przez Pruskiego. Cz. 1. Krakow, 1869. S. 307—308. Аўтар падае дадзеную інфармацыю без спасылак.

¹⁷⁹Вольф Г. Пэрэгрынацыі// Спадчына. 1998. № 3. С. 190.

іграла музыка, былі танцы¹⁸⁰. Гасцей збіралася шмат, іх віталі спецыяльнымі прамовамі. У сваю чаргу яны віншавалі жаніха і нявесту, казалі тосты ў іх гонар. Спецыяльна казалася прамова па выхадзе з-за стала, у якой гасцей запрашалі застацца святкаваць да позняй ночы. На нашых землях існаваў звычай «даваць добры вечар», які захаваўся ў народнай культуры Заходняй Беларусі і да нашага часу, праўда, у змененым выглядзе. У шляхты «добры вечар», прывітальныя словы да маладых і гасцей казалі ад імя асобы, якая не магла прысутнічаць на вяселлі. Разам з прывітаннем маглі перадаць падарунак [гл. дадатак 41 ]¹⁸¹.

Важную ролю на вяселлі ўякасці арганізатара адыгрываў староста ці маршалак. Разам з ім выступала старасціна ці сванька (сваха)¹⁸². У народных вясельных песнях гэтая асоба часта згадваецца¹⁸³. Пра сватоў на вяселлях сведчаць розныя дакументы. Яны фігуравалі ў якасці сведак па справе Мацея Несцяровіча (1539)¹⁸⁴. 3 апісання жахлівага нападу паходзіць інфармацыя пра сватоў. Падданы Рамейка Лаўрыновіч паскардзіўся на служэбніка крынскага старосты Грыгорыя Валовіча — Бенядзікта Сцяцковіча, Богуша Язохву, крынскага мешчаніна Шчэбета і іх памочнікаў, што ноччу перанялі яго, сына Бэлю і нявесту, якая была дзеўкаю. 3 імі было 9 сватоў і сваха. Яны перабілі вясельны «поезд», паранілі і згвалтавалі дзеўку і сваху, забралі ў іх рэчы. Рашэнне па справе адклалі да прыезду Івана Валовіча (1540)¹⁸⁵.

Ад імя свата¹⁸⁶ Янам Пратасовічам з Магільны складзеная вершаваная прамова¹⁸⁷ ў гонар вяселля браслаўскага старосты Януша (1572—1642), сына пісара ВКЛ і навагарадскага ваяводы Фёдара Скуміна Тышкевіча (?—1618) і Барбары

¹⁸⁰ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 50.

¹⁸¹НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 426. Арк. 1 адв., 4 адв.— 6, 7 адв.

¹⁸² Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 48.

¹⁸³ Federowski M. Lud Biatoruski. T. V. Piesni. Waszawa, 1958. S. 325, 334—335,454—455.

¹⁸⁴ ABAK. T. 17. Акты Гродненского земского суда. Вн/іьна, 1890. С. 69.

‘“Тамсама. С. 228—229.

¹⁸⁶ У XVI ст. вясельныя прамовы былі пабудаваныя ў форме прамовы ад імя свата.

Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 77.

¹⁸⁷Кавалёў С. Ян Пратасовіч — паэт, філёзаф, энцыкляпэдыст II Спадчына. 1999. №5—6. С. 118.

Нарушэвічаўны (?—1626)¹⁸⁸. Спачатку характарызуецца роля і функцыі свата на вяселлі. Паводле старадаўняга звычаю сват кіруе вяселлем, прамаўляе да гасцей, суправаджае маладога да шлюбу.

Paranimphus о sobie mowi lest to od dawnych czasow zwyczay bardzo stary Gdy komu Himeneus dawat swoie dary. Tedy mi?de takowey sprawy wzywali A mnie wszelki porzqdek do r?ki zlecali. lam mlodzienca na taki akt zawsze prowadzil A tuzem si? po boku iego blisko sadzil.

Postrzegaiqc we wszytkim uczciwosci iego Maiqc przydany poczet mlodziencow do tego. Ktorzy mie przez wszytek czas wesela sluchali A mnie iako starszego wielcie powazali. lam winszowal onemu ozdobnymi slowy A do tegom byl zawsze pr?tki y gotowy.

Prze to y teraz nie chcqc w swoiey powinnosci Wstawac stawilem si? z szczyrey uprzeymosci. A bym temu aktorowi zacnemu mogl sluzyc A swoiego urzedu iak si? godzi uzyc.

A prze to prosz? chcieycie sluchac nie teskliwie

Slow mych krotkich a one prziymowac zyczliwie‘^S9.

Асноўная прамова па сваёй сутнасці падобная на тост. Сенатар Фёдар Скумін Тышкевіч параўноўваецца з Аўраамам, які меў адзінага сына Ісаака, у дадзеным выпадку — Януша. На нявесту

¹⁸⁸ Барбара была дачкой смаленскага кашталяна Станіслава Нарушэвіча і Гальшкі Камаеўскай. У панегірыку на смерць адзначаецца яе рэлігійнасць: шмат малілася, хадзіла ў паломніцтвы, рабіла фундацыйныя запісы на пшіталі і цэрквы. Dubowicz I. Kazanie na pogrzebie IWP Barbary Naruszewiczowny lanuszowey Skumunowey Tyszkiewiczowey Woiewodziney Trockiey, lurborskiey, Nowowolskiey etc, etc starosciney. Wilno, 1627. Асобна быў напісаны верш на латыні Я. Тышкевічу пра яго жалобу па смерці жонкі. Liryki oraz «Droga rzymska i fragmenty «Lechiady» / Oprac. M. Korolko, J. Okon. Warszawa, 1980. S. 408—411.

¹⁸⁹ Protasowicz J. Paranymphus. Wilno, 1595.

ўскладалася вялікая надзея, бо бацькі мелі адзінага сына, і ад яго шлюбу залежаў працяг роду:

А ty sliczna рапіепко dobrzes sie dostata

B^dziesz wszelaka milosc od rodzicow znala.

Bo wszelkie pociechy na waspolegaiq

Gdyz bowiem iedynego syna tylko mau}'⁹⁰.

Аўтар звяртаецца да моладзі, сяброў жаніха, каб яны аддалі яму пашану, бо ён ужо мяняе статус і выходзіць з іх кола. Кожны з іх можа прыйсці да гэтага па жаданні і волі Бога. У духу кананічнага права падкрэслена, што шлюб неабходны для памнажэння роду. Бог злучае людзей і робіць іх адным целам, дае ім сваё блаславенне. Шлюб таксама ахоўвае асобу ад граху. Той, хто выконвае запаветы, той заслугоўвае блаславенне Бога. Таму і з’яўляецца шлюб святым злучэннем. Падмацоўвае гэты шлюб блаславенне бацькоў. Дзеці ў юнацкім ўзросце павінныя слухаць бацькоў. Твор заканчваецца просьбай наліць аўтару віна ў келіх, каб ён мог выпіць за здароўе маладых¹⁹¹.

У першы вясельны вечар былі провады ў ложак — пакладзіны. Гэта важны элемент у ланцугу шлюбных абрадаў. Па сутнасці, ён паказваў асноўную мэту заключэння шлюбу — сексуальныя стасункі і працяг роду. Палавы акт замацоўваў шлюб і рабіў яго канчаткова здзейсненым. Прычым гэта набывала грамадскае значэнне: у прысутнасці ўсёй грамады маладыя ішлі ў ложак.

Гэты абрад адбываўся нават пры шлюбе кіраўнікоў дзяржавы. На вяселлі вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўтуста і чэшскай каралевы Альжбеты пакладзіны адбыліся на наступны дзень пасля яе каранацыі 17 мая 1543 г.¹⁹² Звычай меў месца і на сучаснай тэрыторыі Украіны¹⁹³. Пакладзіны суправаджаліся спецыяльнымі для гэтага выпадку прамовамі: запрашэнне панны ў ложак, аддаванне панны ў ложак, падзяка за панну ў ложку, падзяка за добрае выхаванне, адказ на падзяку¹⁹⁴.

Пры просьбе аб панне ўвага надавалася не толькі каханню. 3 яе можна зразумець, што ложак — гэта месца, дзе перамага-

¹⁹⁰ Ibid.

¹⁹¹ Ibid.

¹⁹² ПСРЛ. Т. 35. Летопмсн белорусско-лмтовскме. Москва, 1980. С. 237.

¹⁹³ Левмцькнй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 221.

^l94Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 231—244.

ла каханне. У ім здзяйснялася «бітва», дзе актыўную ролю меў мужчына. Там ён атрымліваў доказ цноты [гл. дадатак 41]¹⁹⁵. Гістарычная прамова Фелікса Крыскага пры аддаванні Марыяны Пенянжкаўны, дачкі кракаўскага падчашага, каралеўскаму двараніну і вінніцкаму старосце Дзмітрыю Агінскаму (1607)¹⁹⁶ стала рытарычным прыкладам і шмат разоў перапісвалася. У ёй ухваляўся інстытут шлюбу і яго вынік — нашчадкі: «milosc rozradza potomstwo». Аўтар таксама звярнуў увагу на годнасць шляхецкага саслоўя, на паходжанне нявесты¹⁹⁷.

Захавалася гістарычная прамова падзякі ў ложку канюшага ВКЛ Крыштафа Хадкевіча (?—1652) за Альжбету Кішчанку¹⁹⁸ (каля 1618). 3 пэўнымі зменамі спачатку прамова з’явілася як узор у друкаваным выданні пад назвай «Падзяка ў ложку». У пазнейшых рукапісах яна часцей пісалася як прысвечаная канкрэтнаму гістарычнаму выпадку¹⁹⁹. Частка прамовы прысвечана інстытуту шлюбу. Усхваляліся подзвігі К. Хадкевіча ў Інфлянтах, у маскоўскіх экспедыцыях. Пасля вяртання дадому, па парадзе бацькоў і сяброў і пры спрыянні канцлера ВКЛ Льва Сапегі, ён звярнуў сваю ўвагу на Альжбету як на будучую жонку. Падкрэслівалася, што жаніх паходзіць са знакамітага роду. Яго прадстаўнікі вылучыліся сваёй вайсковай і палітычнай дзейнасцю. Быў згаданы кіеўскі ваявода Іван вель Хадкевіч (?—1484)²⁰⁰, гетман ВКЛ Грыгорый Хадкевіч (?—1572)²⁰¹. Адзначаліся сваяцкія сувязі са знакамітымі родамі Рэчы Паспалітай²⁰². Уся прамова была накіраваная на тое, каб

¹⁹⁵НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 426. Арк. 2. адв., 3 адв.

¹⁹⁶ Дзмітры Агінскі паходзіў з праваслаўнай сям’і надворнага харужага Багдана Агінскага і Раіны Валовічаўны. Пасля яго смерці жонка выйшла замуж другі раз. НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 20. Арк. 16.

¹⁹⁷ Biblioteka Körnicka. Sygn. BK 1195. K. 45—47, 113—114; Trybska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 234—237.

¹⁹⁸ Альжбета паходзіла з сям’і Станіслава Кішкі (каля 1549—1617) і Альжбеты Сапяжанкі. У Альжбеты і Крыштафа былі тры сыны — Аляксандр Крыштаф, Ян Казімір, Геранім Караль. Asadauskiene N. Kiskvj gimine LDK XV—XVII a. Vilnius, 2003. Р. 231—283; Mienicki R. Chodkiewicz Krzysztof 11PSB. T 3. Krakow, 1937. S. 369— 370.

‘"Wosinski A. Przemowy weselne. S. B3v—C; Trybska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 296—299.

²⁰⁰ Jasnowski J. Chodkiewicz Iwan // PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 361.

²⁰¹ Jasnowski J. Chodkiewicz Grzegosz 11 PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 358—359.

²⁰² Biblioteka Komicka. Sygn. BK 1195. K. 40—43; Damianowicz S. Ksiyga mowy na seymach. Арк. 283—285.

паказаць, што жаніх — годны чалавек, таму сваякі нявесты не павінныя шкадаваць, што аддалі дзяўчыну за яго замуж. Гэтая прамова перапісвалася шмат разоў і трапляла ў крыніцы як падзяка за панну і як падзяка ў ложку²⁰³.

Калі дакладна прамаўлялася падзяка за добрае выхаванне панны, казаць цяжка, верагодна, раніцай наступнага дня. У ёй асноўная ўвага надавалася цноце. У дадзеным выпадку мелася на ўвазе захаванне дзявочай нявіннасці. У адказе на падзяку асноўнай тэмай было ўхваленне добрай жонкі²⁰⁴.

У беларускай народнай традыцыі пакладзіны мелі не менш важнае значэнне. Увечары шлюбную пару суправаджалі да каморы з песнямі і жартамі на сексуальную тэму²⁰⁵. Ранкам паказвалі кашулю нявесты са слядамі крыві як доказ яе дзявоцкасці. Ці бацька жаніха адпраўляў бацьку нявесты бутэльку гарэлкі з чырвонай стужкай. Дзяўчыну, якая не захавала цноту, чакала ганьба, як і яе сям’ю. М. Федароўскі сцвярджае, што звычай меў месца нават у шляхецкім асяроддзі. Пры ад’ездзе да дому жаніха на дзяўчыну і яе маці, як вінаватую ў дрэнным выхаванні, адзявалі хамут, ставілі перад імі шчарбатыя міскі. Усё суправаджалася кпінамі і песнямі²⁰⁶. У канцы XIX ст. у беларускай народнай культуры гэты звычай стаў знікаць²⁰⁷. Ці быў звычай у шляхецкай культуры выносіць кашулю, дакладна сказаць цяжка. Яе маглі замяніць іншым сімвалам. Цнота нявесты стала важнай у другой палове XVI—XVII стст.

²⁰³ Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 237—240,298.

²⁰⁴ НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Cnp. 426. Арк. 7; Wosinski A. Przemowy weselne. S. B3—B3v; Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 240—244.

²⁰⁵ Прыклады жартаўлівых спеваў з эратычным падгэкстам гл.: Федароўскі М.Ф. Люд беларускі.Мінск, 1991.С. 136—137. Апісаннеабрадукаморыгл.гТрудыэтнографмческостатастпческой экспедмцнн в Западно-русскнй край, снаряжённой ммператорскмм географмческнм обіцеством. Юго-западный отдел. Т. 4: Обряды: родпны, крестнны, свадьба, похороны / Собр. П.П. Чувпнскмй. СПб., 1877. С. 434—450.

²“Oj uciekaj dzie warika./ Nie siedzi tut, / Bo uze swatko niesie / Misu i chamut! Federowski M. Piesni i opisy obrzydöw dorocznych, weselnych, chrzestnych i pogrzebowych z okolic Pruzan, Biatowiezy, Wolkowyska, Swisloczy, Slonima, Lidy, Sokolki i Zohidka... // Gabinet r^kopisöw BUW Sygri. 442. K. 197—198.

²⁰⁷ Krawiec A. Seksualnosc. S. 66; Богдановнч A. Пережнткн древнего мнросозерцання белорусов. С. 120; Івашкевіч Э. Вяселле ў Свянцяцкім павеце П Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 218—219; Доўнар-Запольскі М.М. Беларускае вяселле і вясельныя песні Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 277—278; Багдановіч А. [Вясельны абрад у мястэчку Халопенічы Барысаўскага павета Мінскай губерні] // Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 325.

Пры пакладзінах, верагодна, адбывалася разуванне нявестай жаніха. Звычай з’яўляецца сімвалам пакоры. Пра яго ўпершыню згадваецца пры апісанні падзей, звязаных з Рагнедай, калі яна адмовілася зняць абутак з Уладзіміра як сына рабыні (980)²⁰⁸. У апісанні шляхецкіх вясельных абрадаў гэты звычай не згадваецца. He было адмысловай прамовы на гэты выпадак. Абрад захаваўся сярод беларускіх сялян у XIX ст.²⁰⁹

Пасля пакладзінаў наступала салодкая вечарына²¹⁰. Напэўна, да яе мела дачыненне дарэнне салодкага і марцыпанаў, але гэта не выключае, што іх дарылі і ў іншых выпадках²¹¹. Значэнне меў не сам падарунак, а яго сімвал²¹², дзе каханне «iest slodsza nad wszystkie kanary»²¹³. Прыязнасць была «салодкім пачуццём»²¹⁴. За марцыпаны і салодкае выказвалі падзяку²¹⁵. Марцыпаны дарылі таксама падчас заручын. Разалія Аўсяная атрымала іх ад Міхаіла Храптовіча (1 сакавіка 1615 г.)²¹⁶.

Звычай дарыць падарункі быў ва ўсіх саслоўях. Перадача падарунка азначала прызнанне пары ў грамадстве²¹⁷. Падарункі маладым аддаваліся ўрачыста і тэатральна, з падрыхтаванымі прамовамі²¹⁸. Былі прамовы «агульныя», прызначаныя для дарэння любога падарунка²¹⁹. Мелі месца спецыяльныя прамовы для пэўнага падарунка — пярсцёнка, ланцужка, бранзалеткі,

²⁰⁸ПСРЛ. Т. 35. Летопмсн беяорусско-лмтовскме. Москва, 1980. С. 39; Кухаронак Т. I. Сямейныя абрады П Беларусы. Т. 5. Сям’я. Мінск, 2001. С. 291.

²⁰⁹ Доўнар-Запольскі М.М. Беларускае вяселле і вясельныя песні П Бяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 277.

²¹⁰Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 50.

²¹¹ Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 250—251,264—265.

²¹² Tr^bska M. Mowy weselne na tie staropolskiego obrz^du weselnego. S. 143.

²¹³НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Cnp. 426. Арк. 6 адв.

²¹⁴ Mowy na narodzenie i zmartwychwstanie Chrystusa oraz mowy slubne i pogrzebowe, XVII w. П Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1467. K. 47—47 v.

²¹⁵ Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 47, 95; Damianowicz S. Ksi?ga mowy na seymach. Арк. 237 адв.—238, 249—249 адв, 267 адв.—268, 273; Woysznarowicz К. Orator polityczny S. 247—256.

²¹⁶ Pami^tniki Samuela i Boguslawa Kazimierza Maskiewiczöw (wiek XVII) / Oprac. A. Sajkowski. Wroclaw, 1961. S. 200—201.

²¹⁷ Muir E. Ritual in Early Modern Europe. P. 41.

²¹⁸Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 50—51.

²¹⁹ НГАБ y Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Cnp. 426. Арк. 6, 7 адв.; Biblioteka Kornicka. Sygn. BK 1195. K. 50—51, 59—62, 112 v.; Damianowicz S. Ksi?ga mowy na seymach. Арк. 243 адв., 247—247 адв„ 251—215 адв., 264 адв.—265, 266—256 адв.; Wosinski A. Przemowy weselne. S. A2—A2v.

келіха, канака, місы з конаўкай²²⁰. Дарыць згаданыя рэчы маглі розныя асобы: жаніх, сваякі, сябры. Прамовы былі ўрачыстыя, утрымлівалі розныя параўнанні і сімвалы. Ланцужок сімвалізаваў непарыўнасць шлюбу, а пярсцёнак з хрызалітам — шчасце. Падчас абраду, як правіла, выказваліся пажаданні шчасця і кахання, ухваляўся інстытут шлюбу. За падарункі абавязкова трэба было выказаць падзяку²²¹. Да рэдкіх прамоў, якія нават не сустракаюцца ў друкаваных зборніках, адносяцца прамовы пра дарэнне кандэлябра, гадзінніка і вясельнай кнігі²²². Гэтая вясельная цырымонія была хіба што адной з самых працяглых, бо трэба было выслухаць прамовы ўсіх гасцей, падзякаваць за падарункі, адказаць на прамовы.

Дзякуючы запісам С. Слізня, захаваліся прамовы пры дарэнні на некаторых шляхецкіх вяселлях. 14 лютага 1678 г., на другі дзень вяселля чарнагродскага старосты Андрэя Францыска Сапегі (1655—1681) і Яганны Хадкевічаўны, госці адорвалі падарункамі. С. Слізень прамаўляў пры дарэнні падарункаў ад жаніха (падарыў залатога пелікана), маці маладога Алены Саламярэцкай, віленскага біскупа Мікалая Стэфана Паца, гетмана ВКЛ Міхаіла Казіміра Паца, маршалка ВКЛ Аляксандра Гілары Палубінскага, падчашага ВКЛ Яна Караля Дольскага, жонкі сандзецкага і пераяслаўскага старосты Аляксандра Міхаіла Любамірскага — Кацярыны Сапяжанкі²²³, слонімскага старосты (імя не згадваецца), жонкі падольскага генерала (імя не згадваецца), брата, блудзенскага старосты, Юрыя Караля Хадкевіча (падарыў завушніцы), пінскага маршалка (імя не згадваецца). Прамовы кароткія, не ва ўсіх згадваўся падарунак. Акцэнтавалася ўвага на гербе асобы, якая прэзентавала падарунак [гл. дадатак 42]²²⁴.

²²⁰ Mica з конаўкай прызначалася для мыцця рук перад ежай і пасля. Gloger Z. Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. III. Warszawa, 1902. S. 251—252.

²²¹ Woysznarowicz K. Orator polityczny. S. 185—256; Biblioteka Komicka. Sygn. BK 1195. K. 62; Damianowicz S. Ksi^ga mowy na seymach. Арк. 251 адв., 264—264 адв., 265 адв.

²²²Tr?bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 278—282.

²²³ Кацярына была дачкой віленскага ваяводы і гетмана ВКЛ Паўла Сапегі. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 9. Warszawa, 1912. S. 181.

²²⁴ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 32—34. Пасля прамоў былі змешчаныя яіпчэ некалькі тэкстаў, прысвечаных падарункам.

Вяселле менскага старосты Яна Завішы²²⁵ і Петранэлы Валадковічаўны, дачкі менскага земскага пісара, адбывалася ў палацы Сапегаў у Менску 25 і 26 лютага 1682 г. На другі дзень госці дарылі падарункі. Цырымонія суправаджалася прамовамі С. Слізня. Тэма кахання была асноўнай пры падзяцы за падарункі жаніху. Яго шчодрасць (падарыў дыяменты) сведчыла пра каханне да Петранэлы: «Afektow s przyiaiqce serce Wielmozniego lego Mosci Pana Starosty Minskiego szczodrobliwy r^k^, gdy nad przylggtq milosc hoynie szczodre sypie podarki chcqc znac dyamentowym kamieniem do dalszey malzenskiey confidentcey przez dana sobie wybrukowac drog^». Ад імя дзяўчыны была выказаная шчырая падзяка. У прамове да маці жаніха Аляксандры Агінскай адзначалася яе мацярынскае стаўленне да нявесткі Петранэлы і шчодрасць у падарунках²²⁶. Жамойцкаму біскупу Казіміру Пацу²²⁷ была выказаная кароткая падзяка²²⁸.

Цэлую старонку займае прамова да троцкага ваяводы Марцыяна Аляксандра Агінскага. У якасці сімвала праходзіць герб Агінскіх, які аўтар называў «Брама». Ён схематычна намаляваны на палях рукапісу. Троцкі ваявода шчодрай рукой адарьгў нявесту. Былі праведзеныя паралелі з яго вайсковай дзейнасцю: «Oyczyzny dzielnq. odwagq zatarosowawszy serce mocnym si^ Oyczyznie stawa antemuralem. Nigdy tezy ta r^ka scisniona nie byla tylkogdy waleczny ziqwszy oyczystych z krwawych pol spgdza nieprzyiaciol. Nigdy wi^cey ta przesietna Brama zamkniona nie byla tylko kiedy przetiw neprzyiaciolem». Сваяцтва падкрэсліваецца ў падзяцы за падарунак жонцы Аляксандра Гілары Палубінскага — Зафеі Валадковічаўне. Адна з прамоў была адрасаваная ваўкавыскаму старосце, але з заўвагі вядома, што ён напіўся і падарунак не аддаў. Адзначана, што тэкст прамовы змешчаныя ў частцы, прысвечанай вяселлю Яганны Хадкевічаўны. У прамове падканцлеру ВКЛ Дамініку Мікалаю Радзівілу згадана, што той не меў падарунка. У ёй у якасці сімвала выкарыстоўваўся яго герб «Арол». За падарунак была падрыхтаваная падзяка жонцы падкан-

²²⁵ Ян Завіша быў старэйшым братам Крыштафа. Ён памёр у Менску ў 1685 г. ва ўзросце 27 год. Пасля яго менскае староства перайшло брату. Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 12,18.

²²⁶ Аляксандра Агінская памерла ў Менску ва ўзросце 54 год. Яе сын Крыштаф характарызаваў яе як набожную жанчыну. Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 11—12.

²²⁷ Wolff J. Pacowie. S. 137—141.

²²⁸ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024K. Арк. 48 адв—50.

19. Прамова пры атрыманні падарунка адтроцкага ваяводы Марцыяна Аляксандра Агінскага на вяселлі менскага старосты Яна Завішы і Петранэлы Валадковічаўны.

цлера Ганне Марыяне Палубінскай²²⁹, але падарунка не было. He былі прамоўленыя творы, адрасаваныя каму-небудзь з Агінскіх ці таму, хто меў герб «Трубы», па прычыне іх адсутнасці на вяселлі. Яны кароткія і ў іх чырвонай ніткай праходзіць гербавая тэматыка. Без папярэдняга тэксту былі выказаныя падзякі менскім ураднікам — падкаморыю, харужаму, падсудку і гараднічаму²³⁰. За падарункі аддзячылі плоцкаму стольніку Клакоцкаму, брацлаўскаму старосце, менскім мяшчанам і менскім жыдам²³¹.

Асаблівасць прамовам надае тое, што С. Слізень змяшчаў не толькі тэкст, але і некаторыя абставіны вяселля: адсутнасць падарункаў ці нецвярозы стан госця. Напэўна, гэта не поўны спіс гасцей, але па ім бачна, што сярод іх былі ў асноўным сваякі. Акрамя таго, пасада Яна Завішы — менскі староста — паўплывала на тое, што прысутнічалі павятовыя ўраднікі і прадстаўнікі мясцовых суполак ад мяшчан і жыдоў. Варта адзначыць, што прамовы С. Слізня з’яўляюцца ўнікальнымі і адзінымі выяўленымі на сённяшні дзень. Іх асаблівасць у тым, што ў рукапісе прыводзяцца не адзінкавыя прамовы, а цэлы шэраг. Гэта дазваляе ўявіць саму цырымонію адорвання.

3 крыніц вядома, што Францішак Шырма дзякаваў за падарункі ад імя сям’і пінскага маршалка (1692)²³². С. Незабытоўскі ў сваім дзённіку згадваў пра цырымонію адорвання. Калі ён не мог сам прысутнічаць на вяселлі, то адпраўляў падарункі. Напрыклад, ён з Вільні адправіў падарунак на вяселле Ласкоўскага з дачкой лідскага падкаморыя Геліяша Міхаіла Рымвіда (1688)²³³.

Пра падарункі на вяселлі сведчаць не толькі прамовы, але і дакументы. На падставе іх можна сказаць, што атрымлівалі ад сваякоў, сяброў, суседзяў, а дзяржаўныя асобы — ад караля і вялікага князя літоўскага. Праз падскарбія ВКЛ Лаўрына Войну быў перададзены сярэбраны пазалочаны кубак ад Жыгімонта Аўгуста на вяселле Зафеі Хадкевічаўны і Міхаіла Чартарый-

²²⁹ Ганна Марыяна Палубінская, дачка Аляксандра Гілары Палубінскага, выйшла замужза Д. Радзівілаў 1672 г., памерлаў 1690 г. Wolff J. Kniaziowie. S. 380—381.

²³⁰Імёны і прозвішчы менскіх ураднікаў не названыя.

²³¹ Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 50 адв,—51 адв.

²³²Zeromska-Ciesielska М. Religijnosc і obrz^dowosc swiecka szlachty litewskiej. S. 188.

²³³ Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998. S. 310.

скага. Урачыстасць ладзіў жамойцкі староста Ян Хадкевіч²³⁴. Вяселле адбылося ў Гнезна ў 1571 г. У вершаванай форме быў напісаны панегірык, які ўхваляў жаніха і нявесту, іх паходжанне, жадаў ім нашчадкаў. Былі пералічаныя важныя госці: Аляксандр Хадкевіч, менскі кашталян Ян Глябовіч, троцкі кашталян Астафей Валовіч, падчашы ВКЛ Мікалай Кішка, гаспадарскі маршалак Ян Воўчак і інш.²³⁵

Намі было выяўлена толькі два спісы падарункаў²³⁶. Першы — гэта спіс падарункаў, якія былі падораныя на вяселлі Льва Сапегі і Альжбеты Радзівілаўны. Яно адбылося ў Вільні 21 чэрвеня 1599 г. [гл. дадатак 25]²³⁷. У ім названыя асобы і рэчы, якія былі імі падораныя. У асноўным гэта былі келіхі. Радзівілы адрозніваліся педантычным збіраннем усіх сямейных дакументаў, таму не дзіўна, што ў іх архіве захаваўся падобны дакумент. Звычайна можна знайсці згадкі пра некаторыі падарункі, але рэдка калі ўвесь спіс. У дакуменце адзначаныя прадстаўнікі вышэйшага грамадства Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы: віленскі біскуп Юрый Радзівіл, троцкі ваявода Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка, кіеўскі ваявода Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі, смаленскі ваявода Ян Станіслававіч Абрамовіч і іншыя вядомыя асобы. Падарункі былі нават ад віленскіх, віцебскіх і рыжскіх мяшчан.

Другі спіс не ўтрымлівае даты, мае назву «Podarky te spisane ktore oddawano Jey Msci Paniey Podstoliney Wielkiego Xsigstwa Litewskiego na weselie». Ha падставе крыніцы была вызначаная прыкладная дата вяселля — першая палова 40-х гг. XVII ст., а таксама

²³⁴ Выпіс са скарбовых кніг: «1572 die 7 ianuar. Varsavia. Dalem z wlasnego rozkazania krola Jego Mczi Simonowi Sabinicze Krauczowi Krola Jego Mczi monietce florenos centum tri ginta nouem. A to za kubek serebrny pozloczisty ktory wazyl grywien osem skoiczy 16 !4 grzywna zl 16. Ten kubek krol Jego M przes P. Lawryna Woinu podskarbiego dwornego litewskiego postal darowacz na wesele do Pana Chodkiewicza starosty Zmodzkiego kiedy siostra sw, wydawal za kniazia Czartoryskiego. Na co mam quiet sabmczyn dico zt 139.» AGAD. Archiwum Skarbu Koronnego, Rachunki Krolewskie. Sygn. 221. K. 36. Аўтарка выказвае падзяку літоўскаму гісторыку Гедымінасу Лісмайцісу за выяўленне гэтага факта.

²³⁵ Dziela wszystkie. Т. 1. Carmina. Wiersze taciriskie / Oprac. J. Krokowski. Wroclaw, 1958. S. 296—305; Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 79.

“Спісы падарункаў адносяцца да рэдкіх і ўнікальных дакументаў. У гістарыяграфіі вядомы спіс падарункаў на вяселле Марыны Мнішкаўны і Ілжэдзмітрыя. Tr^bska М. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 282—249.

²³⁷ AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 30. K. 40—43.

высветлена, што падарункі былі аддадзеныя з нагоды шлюбу Дамініка Гераніма Паца і Ганны, дачкі падскарбія ВКЛ Пятра Войны²³⁸. Дакумент утрымлівае спіс асоб, але пераважна без прозвішчаў. Сярод іх кароль Польшчы і вялікі князь літоўскі Уладзіслаў IV, каралевіч і вроцлаўскі біскуп Караль Фердынанд, каралеўна Ганна Кацярына Канстанцыя, брандэнбургскім курфюст Фрэдэрык Вільгельм, удава па брандэнбургск курфюсце Густаве Адольфе — Альжбета Шарлота Пфальцская, курляндскі герцаг Якаб Кетлер, амаль усе тагачасныя ўраднікі ВКЛ (канцлер Альбрэхт Станіслаў Радзівіл, вялікі пісар Крыштаф Завіша, вялікі пісар Ян Казімір Пац і інш.), ураднікі Польшчы (падскарбі Ян Мікалай Даніловіч, вялікі маршалак Лукаш Апалінскі і інш.)> жыхары Смаленскага ваяводства, віленскі магістрат, мяшчане Каралеўца, браты Пётр і Крыштаф Гарайскія (сыны ўшпольскага старосты Пятра), Міхаіл Зяновіч і інш. Усяго — 102 падарункі. У асноўным гэта былі вырабы з золата: келіхі, конаўкі, упрыгожванні і інш.²³⁹

Падарункамі абмяняліся на вяселлі Цімаша Хмяльніцкага і Разанды (1652)²⁴⁰. Калі асабіста не прысутнічалі на вяселлі, то падарунак маглі перадаць праз іншую асобу. Яраш Аляксандр Ваўрэцкі з Крэтушава²⁴¹ абавязаўся аддаць дзве сярэбраныя біклагі з пазалотай 300 злотых у якасці вясельнага падарунка дачцэ гарадзенскага стольніка Дадзібога Градкоўскага ад канцлера ВКЛ Крыштафа Паца ў дзень Св. Міхаіла па каталіцкім календары (1677) [гл. дадатак 26]²⁴². Імя дзяўчыны не згадвалася, таксама як і імя яе сужэнца. У Д. Градкоўскага і Марыяны Масальскай (?—1708) было тры дачкі. Гальшка выйшла замуж за Давіда Францкевіча Радзімінскага ў 1673 г., Клара — за смаленскага мечніка Самуэля Леапольда Камінскага ў 1684 г., Ганна — за троцкага старосту Міхаіла Адама Станкевіча, а пасля — за бельскага падкаморыя Крыштафа Карпа. Верагодна, у дадзеным дакуменце ідзе гаворка пра Ганну. Гарадзенскі стольнік займаў не апошняе месца сярод павятовай шляхты, быў

²³⁸ Wolff J. Pacowie. S. 118.

²³⁵ AGAD. Archiwum Tyzenhauzow. Sygn. G-757.

²⁴⁰ ІПаланда A. Апісанне вяселля Цімаша Хмяльніцкага. С. 65.

²⁴¹ Яраш Аляксандр Ваўрэцкі займаў пасады брацлаўскага земскага пісара (1674) і суддзі (1690). Niesecki К. Herbarz Polski. Т. 9. Lipsk, 1841. S. 251.

²⁴²ДДГА. Ф. 1029. Bon. 1. Спр. 75.

нават дэпутатам Трыбунала ВКЛ (1687), таму зразумела, чаму канцлер ВКЛ дасылаў яго дачцэ падарунак на вяселле²⁴³.

Далей святкаванне працягвалася ў жаніха²⁴⁴. Перад ад’ездам прасілі ў бацькоў блаславення на ад’езд дадому²⁴⁵. У дакументах²⁴⁶, дзённіках і ўспамінах гэта называлі другім вяселлем, пераездам або пераносінамі²⁴⁷. Гэтая цырымонія ўводзіла нявесту ў кола сваякоў, сяброў, суседзяў жаніха. Тэрмін паміж дзвюма падзеямі мог быць ад некалькіх дзён да некалькіх месяцаў. Пра прыезд нявесты вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста чэшскай каралевы Альжбеты 15 мая 1543 г. у летапісе занатавана, што яна была «прынесеная». Жаніх сустракаў недалёка ад Кракава разам з важнымі асобамі з ВКЛ. Былі пастаўленыя шатры²⁴⁸.

13 сакавіка 1652 г. з вялікай пышнасцю Вінцэнт Гасеўскі зладзіў другое вяселле ў палацы прымаса. Вяселле Яна Уладзіслава Пачобута Адляніцкага і Рахелі адбылося ў двары навагарадскага суддзі Яна Керсноўскага (?—1671), a 18 сакавіка 1669 г. справілі пераносіны з блізкімі суседзямі і сябрамі. Святкавалі каля паўтара тыдня. Пераносіны Зафеі Незабытоўскай у яе мужа, ваўкавыскага маршалка Багуслава Адляндзінскага, адзначаліся 19 лютага 1696 г. Ян Уладзіслаў Пачобут Адляніцкі прысутнічаў 23 ліпеня 1673 г. на пераносінах у Валошчы ў Міхала Бжазоўскага (?—1684), вядэнскага стольніка (1672), і Зафеі Храптовічаўны, дачкі навагарадскага падкаморыя. Святкавалі некалькі дзён²⁴⁹.

На ўрачыстасцях у жаніха таксама гучалі віншаванні маладым, вясельныя прамовы, дарыліся падарункі. 3 гістарычных прамоў вядома прамова на пераносінах кароннага падкаморыя Адама Казаноўскага і Альжбеты Служчанкі (1634)²⁵⁰.

²⁴³ЛДГА. Ф. 1029. Bon. 1. Спр. 63—94,96.

²⁴⁴ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 51.

²⁴⁵НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 426. Арк. 6—6 адв.

²⁴⁶Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 286—287.

²⁴⁷ Апісанне пераносінаў пазнейшага часу апісана ў: Федароўскі М.Ф. Вяселле з-пад Свіслачы Ваўкавыскага павета. С. 170—194.

²⁴⁸ПСРЛ. Т. 35. Летопмсм белорусско-лмтовскне. Москва, 1980. С. 237.

²⁴⁹ Radziwill A.S. Pami^tnik. Т. 3. S. 332; Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. S. 161; Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. S. 239—240,271.

^25OTr?bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. S. 283—287.

Прэзентацыя прамовы патрабавала добрай памяці, папярэдняй падрыхтоўкі, ведання абрадаў, гісторыі роду маладых²⁵¹. Спіс неабходных прамоў падавалі загадзя²⁵². Асоб, якія вылучаліся красамоўствам, часта запрашалі на вяселлі. Традыцыя гаварыць прамовы пазней перайшла да мяшчан і сялян²⁵³.

Асобна варта згадаць пра ўрачыстыя прамовы, спецыяльна напісаныя на канкрэтнае вяселле. Большасць з іх была надрукаваная, некаторыя захаваліся ў рукапісах. Мода на іх пайшла з двара вялікага князя літоўскага і польскага караля Жыгімонта Старога, пасля яна перайшла да магнатаў і шляхты. Для першай паловы XVII ст. асноўнай тэмай у прамовах было каханне, якое ўносіць гармонію ў жыццё асобы. У другой палове XVII ст. каханне сталі прадстаўляць як бітву. Перамога жанчыны над мужчынам становіцца несапраўднай, бо ў рэчаіснасці яе скарае мужчына²⁵⁴. Гэта было звязана з архаічным уяўленнем пра секс як уладу. Для мужчын было важна падкрэсліць сваё дамінуючае над жанчынай становішча²⁵⁵. У дадзеным выпадку гэтае «змаганне» знайшло свой водгук у вясельных прамовах.

Прамовы адрасаваліся ў першую чаргу маладым і іх сем’ям. Яны не адносіліся да нейкага абраду. Творы рыхтаваліся ў адпаведнасці з тагачаснай рыторыкай. Значэнне мела назва твора і прысвячэнне прадмовы. Увага надавалася гербам родаў, паходжанню маладых. Яны павінныя былі эмацыйна ўздзейнічаць на слухачоў, схіляць да падтрымкі традыцый, падпарадкавання хрысціянскім запаветам²⁵⁶.

Адмысловы верш на вяселле польнага гетмана ВКЛ Крыштафа Радзівіла і Кацярыны Астрожскай быў напісаны Янам Каханоўскім (1578). Большая частка твора прысвечаная роду Радзівілаў, іх дзяржаўнай і вайсковай дзейнасці. Напрыканцы

²⁵¹ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 55.

²⁵² С. Слізень адзначыў пад адной з прамоў, што яе прадставіў непадрыхтаваную, як і наступную, бо іх не было ў рэестры. Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 32.

²⁵³ Друцкі-Падбярэзскі Р. Беларускае вяселле Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 104—105.

²⁵⁴ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 47, 59, 61.

²⁵⁵Говард М. Сучасная культурная антрапалогія. Мінск, 1995. С. 206—209.

²⁵⁶ Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 55—56, 63; Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra stawy. S. 185—229, 251.

змешчаныя пажаданні шчасця, згоды, кахання, нашчадкаў²⁵⁷. Андрэй Волан склаў панегірык з нагоды вяселля троцкага кашталяна Юрыя Радзівіла і Зафеі Ганны Збароўскай (1601). Ва ўзнёслай форме пішацца пра род Радзівілаў, адзначана пра ўдзел яго прадстаўнікоўу Інфлянцкай вайне, згадваюцца віленскі ваявода Мікалай, віленскі ваявода Крыштаф і інш. He застаўся па-за ўвагай і сам жаніх — троцкі кашталян. 3 роду Збароўскіх успаміналіся кракаўскі кашталян Марцін, кракаўскі ваявода Пётр, гнезненскі кашталян Ян²⁵⁸.

Вяселлю Юрыя Гарабурды²⁵⁹ і Ганны Крысціны Завішанкі²⁶⁰ была прысвечаная асобная друкаваная прамова. Яна змяшчае герб Гарабурдаў і верш на яго. Звароту першую чаргу ішоў да гэтага роду. Адзначалася яго славутае паходжанне, сваяцтва з вядомымі родамі, удзел дзеда ў Інфлянцкай вайне, падкрэслівалася, што жаніх — спадчыннік славутых учынкаў яго продкаў:

... Tych przodkow znakomienitych tys zaraz z mlodosci

Nasladowat w post^pkach y wielkomyslnosci.

W naukach wycwiczonych udales sif w kraie

Postronne nie znaiom chcqc poznac zwyczaie.

Bywales tarn gdzie Dunay daie szum szeroki

Ugdzie swoie zam^tne rozszerza zatoki.

Inderlandzi znali ci^ypyszna Francya

Widziala wiarolomna niegdy Olandia...

Канечне, было адзначанае паходжанне нявесты, згаданы яе бацька — падскарбі ВКЛ Андрэй Завіша — і яго брат Ян, віцебскі

²⁵⁷ Kochanowski J. Dzieia polskie. Т HI. Warszawa, 1953. S. 149—153; Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 119—120.

²⁵⁸ Volan A. Nuptiae Radiviliae hoc ets Ad... Georgium Radivilum, castellan Trocensem et Sophiam Ioannis Zborovi[i], castellani Gnesnensis... [Vilnae, 1601],

²⁵⁹Юрый быў сынам Яна Гарабурды (1566—1613). Яго дзед Міхаіл (?—1586) займаў пасаду менскага кашталяна, быў вядомы сваёй дыпламатычнай дзейнасцю падчас Інфлянцкай вайны. У якасці ўзнагароды атрымаў маёнткі Свіслач і Востраў. Gravini А. Harmonia zalobna JMP lana Haraburdy na Swisioczy Dziedzicznego dzierzawce, lasnie Wiehnozniego pana IMP Michala Haraburdy, Kasztelana Mienskiego syna. Wilno, 1613; Niesiecki K. Herbarz Polski. T. 4. Lipsk, 1839. S. 341; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 14. Warszawa, 1917. S. 208; Янушкевіч A.M. Вялікае княства Літоўскае i Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. Мінск, 2007. С. 42,97.

²⁶⁰ Ганна Крысціна нарадзілася ў сям’і падскарбія ВКЛ Андрэя Завішы (?—1604) і Зафеі Валовічаўны. Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 5.

ваявода. Ганна Крысціна характарызавалася як цнатлівая і сарамлівая дзяўчына. Маладым жадалі жыць у шчасці, адзінстве, мець нашчадкаў, разам быць у старасці. Паколькі прамова гучала на вяселлі, то згадваліся танцы, госці²⁶¹.

Некалькі год падстолі ВКЛ Ян Станіслаў Сапега спрабаваў атрымаць згоду на шлюб з адзінай дачкой знакамітага гетмана ВКЛ Яна Караля Хадкевіча — Ганнай. Яе спадчына была вартая тых намаганняў. На пачатку верасня 1620 г. адбылося іх вяселле. Ад імя Віленскай Акадэміі Мацей Казімір Сарбеўскі склаў прамову²⁶². На самым пачатку змешчаныя два гербы сужэнцаў. У творы ўшаноўваліся сужэнцы і выказваліся адпаведныя падзеі пажаданні²⁶³.

Панегірык на вяселле Аляксандра Храптовіча і Багданы Жыжэмскай аздоблены выявамі іх гербаў, пад якімі змешчаныя вершы. У прадмове Шчасны Пескі звяртаўся да маладых і іх гасцей. Значная ўвага надавалася ўсхваленню абодвух родаў. Аляксандр быў сынам навагарадскага падкаморыя Адама Храптовіча²⁶⁴. Аўтар напісаў пра яго, што ён у несівой галаве носіць розум старога. Узнёслыя словы прысвячаліся бацьку, братам Астафею і Юрыю, сястры Альжбеце, якая была выдадзеная замуж за лідскага маршалка Філона Васілевіча Копця²⁶⁵. Сцвярджалася, што слава Храптовічаў будзе, пакуль існуе Вільня, пакуль Вілія плыве. Багдана Жыжэмская была адзінай дачкой мазырскага падкаморыя Яраша Жыжэмскага²⁶⁶. Аляксандру пашанцавала, што Бог даў яму мудрую жонку. Традыцыйна адзначалася, што цнатлівая жонка — аздоба мужа. Пачцівая жонка нараджае добрых нашчадкаў,

²⁶¹ Woydagowicz М. Wesele starozytnosci przy przezacnym akce godownym Ich MM. PP. Jego M.P. Jerzego Haraburdy y Jey Mosci Anny Krystyny Zawiszanki Podskarbianki WXL. B/d.

²⁶² Lulewicz H. Sapieha Jan Stanislaw // PSB. T. 34/4. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 628.

²⁶³ Sarbewski M.K. Hymendora honore et gloria intervuvciis ahnae Academiae Vilensis nomine illustrissimis sponsis D.D. loanni Stanislao Sapieha M.D.L. Curiae Marschalco, Slonimen, Mscibouien, Bludzinen & & Capitanio et D.D. Annae Chodkieviciae illustrissimi D.D. Ioannis Caroli Chodkiewicz Palatini Vilensis M.D.L. Executuum Ducis, Liuoniae Gubernatoris, Comitis in Szklow, Mysz & Bychow, Derpatensis, Lubenensis, Velonenesis Capitaei & filiae. [Vilnae, 1620].

²⁶⁴ Jankowski Cz. Powiat oszmianski. S. 282—283.

²⁶⁵Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. 1. Wojewodztwo wilenskie. S. 338.

²⁶⁶ Wolff J. Kniaziowie. S. 629.

якія бацькоўскае імя нясуць на сабе ў свет. Твор заканчваўся найлепшымі пажаданнямі для пары²⁶⁷.

На вяселлі навагарадскага стольніка Грыгорыя Станіслава Пятроўскага²⁶⁸ і Настассі Трызнянкі прагучала адмысловая прамова (2 жніўня 1643 г., Вільня). Пачыналася яна са звароту да жаніха. Згадвалася пра яго добрае выхаванне з маладых гадоў, фундатарскую дзейнасць, вайсковыя заслугі сваякоў. Адзначалася высокае паходжанне Трызнянкі. Бог даў ёй годнага і роўнага ва ўсім мужа, які ад Бога надзелены рознымі талентамі. Выказваліся пажаданні шчасця і доўтіх гадоў жыцця. Далей увага канцэнтравалася на Пятроўскіх, іх паходжанні, дасягненнях у Польшчы і ВКЛ. Гэты род паходзіў з Польшчы, а пасля некаторыя яго прадстаўнікі пераехалі ў ВКЛ²⁶⁹.

3 нагоды вясельныхурачыстасцей мсціслаўскага падкаморыя Пятра Казіміра Вяжэвіча²⁷⁰ і Ядвігі Тызенгаўзаўны, дачкі дэрпцкага ваяводы²⁷¹, быў напісаны панегірык на дзвюх мовах— польскай і лацінскай. Апошняя версія аздобленая гербам кроўнасці. Твор пачынаецца са звароту да маладых. У ім згадваюцца родныя Вяжэвіча: дзед — слонімскі падсудак Грыгорый, бацька — менскі земскі пісар Мікалай (?—1633)²⁷², падкрэсліваецца сва-

²⁶⁷ Peski S. Szesc hydriy abo st$gwi wody przygod stanu malzenskiego w wino szcz^sciq slowem boskim przemienioney na przezacne gody Ie(g)o M. Pana P. Alexandra Chreptowicza y ley Mosd Panny Bohdany Zyzemskiey corki Ie(g)o M. Kniazia larosza Zyzemskiego Podkomorzego Mozerskiego. [Wilno, 1620].

²⁶⁸ Грыгорый Станіслаў Пятроўскі падпісаў элекцыю ад Навагарадскага павета ў 1632 г., удзельнічаў у маскоўскай кампаніі 1634 г., фундаваў касцёл у сваім уладанні Гарадзішча. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 14. Warszawa, 1917. S. 33.

²⁶⁹ Pawinski I. Thalassio albo Pochodnia Goraiqca na wesele lego Mosci Pana P. Hrehorego Stanislawa Piotrowskiego Stolnika Nowogrodzkiego, Dworanina Krola lego Mosci takze ley Mosci Panny P. Nastaziey Tryznianki. Wilno, 1643.

²⁷⁰Пётр Казімір Вяжэвіч (?—1653) займаў шэраг пасад, сярод іх: мсціслаўскі стольнік, смаленскі падваявода, навагарадскі ваявода. Ён таксама вылучыўся палітычнай дзейнасцю. Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 9. Lipsk, 1842. S. 290; Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewodztwo smoleriskie. S. 403; Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1. S. 118—119.

²⁷¹ Гэта быў першы шлюб Ядвігі Тызенгаўзаўны. Пазней яна выйіпла замуж двойчы: за троцкага харужага Яна Дзевялтоўскага і за парнаўскага стольніка Яна Канстанціна Хеўла. Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 9. Lipsk, 1842. S. 186; Urz^dnicy Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Spisy. Wojewodztwo trockie. S. 103.

²⁷² Радаман A., Галубовіч B., Вілімас Д. Земскія ўраднікі Менскага павета ў другой палове XVI — першай палове XVII стст. II Commentarii Polocenses Historici. 2006. Т. 3. С. 67.

яцтва са знакамітымі родамі ВКЛ — Валовічамі, Храптовічамі, Сангушкамі і інш. Ядвіга Тызенгаўзаўна паходзіла з не менш знакамітай сям’і: вызначыліся сваёй дзейнасцю яе бацька Готард Тызенгаўз²⁷³, Ян Жыгімонт, Стэфан, Гаспар. 3 прадмовы вядома, што шлюб адбыўся дзякуючы намаганням падканцлера ВКЛ Казіміра Леона Сапегі²⁷⁴.

Ян Азямблоўскі напісаў панегірык з нагоды вяселля мсціслаўскага кашталяна Уладзіслава Каменскага і Яганны Петранэлы Еўдаксіі, дачкі віцебскага кашталяна Мікалая Янавіча Завішы²⁷⁵. Ён складаецца з дзвюх частак: першая, на латыні, прысвечаная жаніху, а другая, на польскай мове, — нявесце [гл. дадатак 43]. На вокладцы змешчаная гравюра Конрада Гётке. На ёй выявы гербоў Каменскага і Завішанкі, сімвалы, якія нагадваюць пра славутасць роду Каменскіх, і сімвал шлюбу — пярсцёнак. Вершы з адваротнага боку тлумачаць сэнс гравюры. Першая частка панегірыка значна большая за другую. У ёй увага надаецца пераважна роду жаніха, а на апошніх старонак згадваецца род нявесты. Другая частка ўсхваляе род Завішаў, якому выказаныя пажаданні квітнець доўгія гады. Згаданы бацька Яганны — Мікалай, дзед Ян, віцебскі ваявода²⁷⁶.

²⁷³ Готард Ян Тызенгаўз займаў дзяржаўныя пасады: інфлянцкі кашталян, дэрпцкі ваявода, мальборкцкі староста. Ён быў жанаты з Зузаннай, дачкой усвяцкага старосты Яна Пятра Сапегі. У іх сям’і былі дзве дачкі — Ядзвіга і Канстанцыя. Апошняя стала ксеняй ў віленскім бенедыкцінскім кляштары Св. Духа. Верагодна, была і трэцяя дачка, якая стала жонкай Караля Крошынскага. У сям’і яшчэ было два сыны. Ян стаў віленскім харужым, а Готард Ян — біскупам смаленскім. Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 9. Lipsk, 1842. S. 186; Rachuba A. Sapieha Jan Piotr П PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 623; Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. T. 1. Wojewödztwo wilehskie. S. 87.

²⁷⁴ Boczkowski A. Pochodzenia rodowitych kleynotow przy zacnym akcie weselnym Wielmoznego lego Mosci Pana Pana Piotra Kazimierza Wiazewicza Podkomorzego Mscislawskiego, Podwoiewodzego Smolenskiego, Woyta Orszanskiego, Marszatka Trzybunalskiego y Wielmozney ley Mosci Paniey ladwigi Tyzenhauzowny Woiewodzianki Derpskiey zapaliona. Wilno, 1645; Boczkowski A. Auguria magnae felicitatis inter nuptias perillustris & magnifici domini D. Petri Casimiri Wiazewicz Succamerarij Mscislauiensis, V. Palatini Smolenscensis, Aduocati Orsensis, Marschalci Tribunalitij et perillustris dominae Hedvigis Tyzenhauzowny Palatinidis Derpatensis concepta. Vilnae, 1645.

²⁷⁵ Wolff J. SenatorowieS. 139.

²⁷⁶Oziemblowski I. Annuli nuptiales ad felices et augustos Hymenaeos perillustris ac Manifici D[omi]ni D. Petri Vladislai De Kamionogrod Kamienski Castellanidae Msciclavien[sis] dapiferi et aulibi cubiculari S. R. M. Brahynensis Kozuchouiensis etc etc. Tenutarij nec noc rerillustris ac M. D[omi]ane D. lohannae Petronellae Eudoxiae De Biagrud Zawiszanka Castellanidis Vitepscensis. [Vilnae, 1647]; Ozemblowski I. IMP lohannie Petronelle, Eudoxiey Zawiszance Kasztallance Witepskiey & etc & etc zlotego pierscienia slubniego z herbu Tyszkiewiczowskiego y Zawiszanskiego winszuie. Wilno, 1647.

Міхаіл Вайніловіч быў вядомым аўтарам казанняў і панегірыкаў у XVII ст. Захаваліся не толькі яго друкаваныя творы, але і рукапісныя. Сярод розных твораў змешчаная прамова на шлюб Пшэрадоўскага і Закрэўскай. Яна носіць рэлігійны характар, увага акцэнтуецца на паходжанні людзей ад Адама, блаславенні шлюбу Богам²⁷⁷.

У гонар вяселля падскарбія надворнага, а пазней гетмана ВКЛ, Казіміра Яна Сапегі (каля 1642—1720)²⁷⁸ і Крысціны Барбары Глябовічаўны (?—1695)²⁷⁹ была падрыхтаваная вершаваная прамова. Абое паходзілі са знакамітых родаў, таму аўтар не мог пакінуць гэта па-за ўвагай. Лютня фігуруе як у назве твора, так і ў яго змесце. Гэта інструмент Апалона. Да тэмы музычных інструментаў часта звярталіся ў той перыяд²⁸⁰. Прамова пабудаваная так, як быццам бы яна агучваецца пад лютню. Асноўныя героі — Казімір Ян і Крысціна Барбара:

...Іппу Ksiezyc у Zorza w ztotym Strzelca znaku

Wieczyste wziety prawo na twym Zodiaku.

Wasze to sq Kleynoty, Wasze to szczfsliwe

Przeswietna Paro, Wasze Phaenomena zywe.

W Tobie naprzod Wielmozny podskarbi Twa Strzala

Sapiezynska na pi^tnym Niebie roziasniala.

W Tobie Oyczysty Ksiezyc Hlebowiczowskiemi

Drogo zaswietlpromienmi, Wielka Zmudskiey Ziemi

Staroscianko, Z tych obu znakow zlotistych

Niebo sita zebralo pociech znamienitych²⁸¹.

²⁷⁷Прамова была напісана ў 1676 ці 1677 гг. У яе назве імёны жаніха і нявесты не прыведзеныя. Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 88. Арк. 18.

²⁷⁸Rachuba А. Sapieha Kazimierz Ian Pawel H PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 37—46.

²⁷⁹ Крысцша Барбара паходзіла з пратэстанцкай сям’і Юрыя Караля Глябовіча (?— 1669) і Кацярыны Радзівілаўны (1614—1674). Пад уплывам мужа змяніла рэлігію, стала каталічкай. Augustyniak U. Testamenty ewangelikow reformowanych. Warszawa, 1992. S. 215—224; Rachuba A. Sapieha Kazimierz Ian Pawel // PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 45.

²⁸⁰ Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 99.

²⁸¹ lurewicz I. Dzwi^k lutni Apollina strzale, y Diany xiezycowi przy wesolym Hymeneuszu Wielmoznego lego Mei Pana Kazimierza lana Sapiehy podskarbiego nadwomego WXL Brzeskiego, Wolpenskiego starosty y Wielmozney ley Mei Pani Krystyny Hlebowiczowny, staroscianki Zmudskiey. Vilnae, 1667. S. C2v.

20. Гравюра з панегірыка на вяселле надворнага падскарбія ВКЛ Казіміра Яна Сапегі і Крысціны Глябовічаўны.

Шмат увагі надаецца ўсхваленню родаў, каб паказаць шляхетнае паходжанне жаніха і нявесты і падкрэсліць, што яны абое — спадкаемцы найлепшых якасцей сваіх продкаў. Твор заканчваецца пажаданнем доўгага жыцця, здароўя і шчасця.

Пра Сапегаў:

.. .tu Bohdan, Stephan, Pawel, fydrzey z Krysztofami,

Wielcy Woiewodowie, Wielcy Imionami,

Ale wi^tszi, szerokq slawq oswieceni

Zlotey Strzale dodaiq bogatych promieni...

... Wielkiego oyca Syny zlotey krwi dziedzicu,

Z toba si^ dzieli slawa, ktoraprzy Rodzicu.,.^№2

Пра Глябовічаў:

... Ten byl twoy wielki Rodzic Wielki Senatorze

Hlebowiczu Starosto Zmudski. W twym humorze

Hlebowiczowskim prawe, iedyny przykladzie

Wspanialym krokiem stopnie, y wysokie mysli

Nie na powiewnym piasku z Archimedem krysli.

...Nie zmozomy Senator szczerzepocisz czolo,

Gdy lubo domowego zamieszanie kolo

Marsa, twq Senatorska wymuiesz powagq:

Lubo hardych Sqsiadow zly upor odwaga...²⁸³.

Ha вяселле рэчыцкага старосты Дамініка Служкі і Канстанцыі Падбярэскай была напісаная прамова Крыштафам Зяновічам. Старадрук аздоблены пяццю гравюрамі. На тытульнай старонцы змешчаная гравюра з выявамі гербоў. Тэкст пачынаецца з прадмовы, адрасаванай жаніху і нявесце. Першы раздзел прысвечаны вайсковай славе Служкаў і Падбярэскіх. На пачатку змешчаная гравюра, адпаведная гэтай тэме. У наступным раздзеле распавядаецца пра родавую спадчыну Служкаў. На гравюры прадстаўленыя сімвалы пасад: адны знаходзяцца на стале, а іншыя, у выглядзе вянка, абвіваюць рукі жаніха і нявесты. Служкі былі звязаны з Фірлеямі, Казаноўскімі, Патоцкімі, Кмітамі і інш. 3 продкаў

²⁸² Ibid. S. Dv.

²⁸³ Ibid. S. Е2.

IV J Г. Л in К Г ß П          О7Г K JjE y IN U l i

IASNIE WIE LMOZN YCH DOMOW ICH MM. PP. S t US ZK o V, Y ICH MM.i*P.

PODBERESKICH w Wienicc uwicc,

MARSOWE KLEYNOTY IASNIE WIELMOZN YCH ICH M. PP. S tUSZKOW OD BELLONYwwicniecuwite.

21-22. Гравюры з панегірыка на вяселле рэчыцкага старосты Дамініка Служкі і Канстанцыі Падбярэскай.

ОН^ЕХТ57ВТГ27МЛГСЕ Y SLAWY o ZE^CZENIU SIF IÄSNIE WIELMOZNYCH DOMOW ICH MM.PP. SLUSZKOW Y ICH MAI, PP. PODBERESKICH.

23. Гравюра з панегірыка на вяселле рэчыцкага старосты Дамініка Служкі і Канстанцыі Падбярэскай.

былі згаданыя Ян, Крыштаф, Аляксандр, Багуслаў. 3 вядомымі родамі былі звязаныя Падбярэскія. Асобна адзначаны вайсковыя здабыткі Служкаў, што ілюстравала адпаведная выява. Яны ўдзельнічалі ў бітвах з маскоўскім, турэцкім, татарскім войскамі. Іван атрымаў ад Ягайлы харугву пад сваё кіраўніцтва. Вядомыя былі подзвігамі Аляксандр, Жыгімонт, Мікалай, Багуслаў, Юзаф. 3 Падбярэскіх вылучыліся Аляксандр, Міхайла. Бацька Грыгорый, смаленскі ваявода, ваяваў супраць казакаў, татараў. Спецыяльная частка прысвечаная цнотам і каштоўнасцям родаў. У гравюры прадстаўленыя адпаведныя сімвалы: храм, сем жанчын з рознымі рэчамі ў руках (крыж, люстэрка, сэрца, вагі, меч). Усё гэта змешчана ў лаўровым вянку. Разам гэта сімвалізуе веру, абарону рэлігіі, набожнасць, цнатлівасць²⁸⁴.

²⁸⁴ Zienowicz К. Wieniec z herbowych kleynotow Jasnie Wielmoznych Domow Ich Mscow Panow Shiszkow y IchMscow Panow Podbereskich uwity na weselny akt Wielmoznego

25 лютага 1680 г. у Вільні адбылося вяселле батоцкага старосты Яна Казіміра Паца (?—1702) і Тэрэзы Падбярэскай (?—1720)²⁸⁵. У прамове высока ацэньвалася цнатлівае выхаванне нявесты, вайсковыя заслугі жаніха, старажытнае паходжанне роду маладых. Выказваліся пажаданні шчасця і гармоніі, годных нашчадкаў²⁸⁶.

Пра нявесту:

...Т^ nam dobra mysl teraz skoiarzyta

luno biqc si^ bym cn<} Podbereskq

Ktora grzecznoscia wielu przechodzila

Nie iednq z Bogin celuiqc Niebeskq...

Пра жаніха:

...Neiwi^dnie splendor Domu Pacowskiego

W trwaley wiecznosci pewnie Wielmoznego

He gdy m^znie Pac z wlasney dzielnosci

Zwykt czynic Dowod woien od mlodosci

Nie wprzod hetmanem azprzez wszyskie slawy

Prymasem ty iest do wielkiey Bulawy

Wodz czuly w rzqnach, Mqz odwazny w boiu

Radi} powazny senator w Pokoiu...

Пра шлюб:

...Zacnie Malzenstwo, gdy sig was dostato

Bye na tey stronie, gdy was obfydliwy

Krok na gosciniec, inszy nie wprowadzil

Gzie bys byl dusz^, y cialo tam zdradzil...

Ha гэтае вяселле Пятром Паўлам Багдановічам быў напісаны яшчэ адзін панегірык у вершаванай форме. Тытульная старонка прыгожа аздобленая выявай герба Пацаў. Прадмова прызначалася маладым. У творы пацаўскія стара     (гл. папярэднюю старонку)

lego Msci Pana Dominika Sluszki Starosty Rzeczyckiego etc y Wielmozney ley Msci Panny Konstanty Podbereskey Woiewodzianki Smolenskiey, Staroscianki Upickiey presentowany. Wilno, 1677.

²⁸⁵ Ян Крыштаф Пац быўсынам абознага ВКЛ Баніфацыя і Кацярыны Францкевічаўны Радзімінскай. Дзяцей у шлюбе Яна і Тэрэзы не было. Wolff J. Pacowie. S. 225—231.

²⁸⁶ Hadzieiowicz K. Lilie woniei^ce kleynotow oyczystych lasnie Wielmoznych domow Przezacnym Aktem Weselnym Wielmoznego IMP lana Paea Botockiego Starosty z Wielmozn^ IM Pann^ Teressy^ Podbereska Woiewodziank^ Smolenska Zhjczone. Wilno, 1680.

жытныя «Лілеі» нагадвалі пра вайсковыя подзвігі Пацаў, сувязь са шляхецкімі родамі ВКЛ і Польшчы — Францкевічамі, Валовічамі, Хадкевічамі і інш. He менш ганарова былі прадстаўленыя Падбярэскія і іх сваяцкія стасункі. У канцы для пары было выказанае пажаданне стаць суцяшэннем для продкаў²⁸⁷.

Тытульная старонка панегірыка на вяселле Яна Скарульскага і Людвікі Цеханавецкай аздобленая вельмі прыгожай гравюрай з гербамі і сімваламі, якія адпавядалі падзеі²⁸⁸. У творы шмат увагі нададзена шляхецкаму паходжанню маладых. 3 роду Скарульскіх згадваўся ковенскі маршалак і ерусалімскі кавалер Андрэй Мікалаевіч²⁸⁹, усхваляліся яго рыцарскія подзвігі, фундацыі ў Коўна і Нясвіжы, вылучэнне 20 000 злотых манашкам. Яго сын Рафал, ковенскі маршалак, падкаморы і падчашы, быў варты сваіх продкаў, здольны да навук, набожны. За ўласны кошт выставіў гусарскую харугву на абарону Айчыны, праяўляў мужнасць у бітвах, часта абіраўся паслом на сойм. Яго жонкай была Марыяна Рымінская, керноўская старасцянка. У панегірыку змешчаныя цікавы зварот д'а гістарычнай памяці. Андрэй і Рафал на момант вяселля памерлі, але на ўрачыстасці каля сцяны стаялі два крэслы, якія былі прызначаныя для іх. Пра жаніха адзначалася, што ён прытрымліваўся звычаяў, быў мудрым, шанаваў Айчыну, удзельнічаў у бітвах пад Хоцімам і Барам²⁹⁰.

He менш увагі было засяроджана на ўсхваленні Цеханавецкіх. Згадваліся маршалак ВКЛ Альбрэхт Канстанты, Станіслаў, менскі ваявода і мсціслаўскі староста Крыштаф, які служыў пад кіраўніцтвам гетмана ВКЛ Яна Караля Хадкевіча і за свой кошт утрымліваў полк, мсціслаўскі стольнік Міхаіл.

²⁸⁷ Некаторыя звесткі аўтар выкарыстоўваў з твораў М. Стрыйкоўскага. Bohganowicz Р.Р. Wiosna przed zgoniem zimy pospieszona fortunnyn zl^czenem herbowych kleynotow Jasnie Wiehnoznych Domow Ich Mscow PP. Pacow y Ich Mscow PP. Podbereskich na akcie weselnym Wielmoznego IMP lana Paea Botockiego Starosty, Rotmistrza IKM y Wielmozney IMsci Panny Teressy Podbereskiey Woiewodzianki Smolenskey przedstawiona. Wilno, 1680.

²⁸⁸ Rodkiewiecz S.X. Szcz^sliwy lot strzaly w herbow na Dubrow albo fortunne dwuch przeswietnych domow spowiniwacenie przy weselnym akcie lego Mosci Pana P. lana z Skorul Skorulskiego Marszaikowica Kowie(n)skie(go) z Wielmozn^ ley Mosci$ Pann^ P. Ludowik^ z Ciechanowca Obozniank^ WXL, Staroscia(n)ka Opeslcj. Vilnae, 1683.

²⁸⁹ Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewodztwo trockie. S. 380.

²⁹⁰ Ibid. S. 381,395.

PANNA

izCZH^LIWr LOT StRZAÄl вл/л BB.O WB

ELUPOWIKA Z CIEl NOWCA CIECHANOVU OBOZ.UIANKA Ж'ХІГ XTAB.OSC ~         „ OFltXA&t. . „

FQRTUNNE DWCH PRZE SWIETNYCH LOMOW SEO:

I WINO WAGEN IE J

J Przy ■Wtsclnym Akcic ' '»rrBLMozNBao Tsao mosci paua KJANA Z SKORUL SKORUL SKI EGO MAI SZAPKQWKA KOWlgSai

24. Тытульная сгаронка з панегірыка на вяселле Яна Скарульскага і Людвікі Цеханавецкай.

Завяршаўся твор пажаданнем для пары доўгага жыцця і згоды²⁹¹.

Міхалішскі пробашч Фердынанд Барташэўскі быў аўтарам панегірыка ў гонар вяселля польнага пісара ВКЛ Андрэя Крышпіна Кершэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай²⁹². У старадруку змешчана гравюра. На ёй — герб кроўнасці Андрэя Крышпіна Кершэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай. У ім адсутнічае тарча. У цэнтры змешчаныя слуп з пяццю сукамі, які падзяляе гравюру на дзве часткі. Справа змешчаныя дзве галавы аленя, а злева — леў у прамяністым німбе, які ўзбіраецца па суках (герб Кершэнштэйнаў). Правай лапай ён трымае стрэмя, змешчанае на версе слупа (герб «Стрэмя» Бжастоўскіх). У сярэдзіне — прамяністае сонца. Над геральдычнай кампазіцыяй змешчана шляхецкая карона. Гербы абмяжоўваюцца дзвюма галінамі паабапал слупа. Па баках знаходзяцца постаці ў рыцарскай брані і са зброяй. Уверсе намаляваная стужка з надпісам на латыні «Ipse tuos ardes de pectore posco calores»²⁹³. Пад гербамі, y барочнай раме, напісаны верш. Ён прысвечаны гербу «Леў». Леў цягнецца да сонца і прагне яго. Так сімвалічна прадстаўлены шлюб Андрэя Крышпіна Кершэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай.

У нізе гравюры змешчаныя ініцыялы гравёра «L.T.». Яе аўтарам мог быць знакаміты гравёр ВКЛ Лявонцій Тарасевіч (1650?—1710). Яго працы часта змяшчаліся ў старадруках. А тэма шляхецкіх гербоў часта прысутнічала ў яго творчасці²⁹⁴. Напрыклад, яго аўтарству належыць гравюра герба Агінскіх²⁹⁵. Гравюра характарызуецца высокім мастацкім узроўнем, выка-

²⁹¹ Rodkiewiecz S.X. Szcz^sliwy lot strzafy w herbow na Dqbrow albo fortunne dwuch przeswietnych domow spowiniwacenie przv weselnym akcie lego Mosci Pana P. Jana z Skorul Skorulskiego Marszalkowica Kowie(n)skie(go) z Wielmozn^ Jey Mosci^ Pann^ P. Ludowik^ z Ciechanowca Obozniank^ WXL, Staroscia(n)ka Opesk^. Vilnae, 1683. S. 18 v.

²⁹² Рахель была дачкой рэферэндара ВКЛ Цыпрыяна Паўла Бжастоўскага. Lulewich Н., Rachuba A. Urz^dnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksiystwa Litewskiego. S. 174.

²⁹³ Аўтарка выказвае шчырую падзяку к. г. н. Аляксею Шаланду за тлумачэнне гербоў.

²⁹⁴ Шматаў В. Тарасевіч Лявонцій П Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 503—504; Шматаў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI— XVIII стагоддзяў. Мінск, 1984. С. 127, 129—131; Шматаў В.Ф. Гравюры Лявонція Тарасевіча Н Кннга, бпблмотечное дело й бмблнотекм Белоруссмм. Ммнск, 1974. С. 270—271; Степовнк Д.В. Украінська графіка XVI—XVIII століть. Еволюція образноі снстемм. Клів, 1982. С. 70, 80.

²⁹⁵ Сліж Н. «Збор знакамітых цудаў і ласкаў Найсвяцейшай Панны Марыі Студэнцкай» як крыніца па гісторыі Гародні Н Архіварыус. Вып. 7. Мінск, 2009. С. 155—157.

25. Гравюра з панегірыка на вяселле польнага пісара ВКЛ Андрэя Крышпіна Кершэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай.

наная ў барочным стылі. Яна не проста змяшчае два гербы асоб, якія бяруць шлюб, а ўтрымлівае ў сабе сімвалы. Праз гербы паказанае жаданне стварыць сям’ю. Антычныя постаці нагадваюць пра сармацкае паходжанне шляхты. Гравюра сведчыць пра густ і майстэрства аўтара, які стварыў кампазіцыю, адпаведную падзеі.

Барташэўскі пачаў з прадмовы да маладых, у якой ухваліў іх шляхетныя дамы. Тэкст пачынаецца са звароту да Апалона, які павінны зайграць у гонар жаніха і нявесты. Важную сімвалічную ролю ў творы адыгрывае герб Кершэнштэйна «Леў». Ён, як сімвал шляхецкага паходжання, імкнецца да сонца, знаходзіцца высока ў «сармацкім небе». Як і патрабуе падзея, усхваляліся цноты маладых, іх паходжанне, служба пісара ВКЛ Айчыне, выказваліся пажаданні жыць у шчасці. Найбольшая ўвага надавалася жаніху, заслугам яго роду ў дзяржаўнай і вайсковай дзейнасці. Асобная частка была прысвечаная дасягненням Кершэнштэйна. Заканчваўся твор пажаданнямі «свяціць» у нашчадках і такім чынам мець славу ў вечнасці.

Ktoraz Erato upaly wzaiemnie

Wierszem wystowi: ktoremu taiemnie

Serca wspolecznie, gdypali Kupido

Plomiani idq.

Uroda, swietnie obu urodzienie,

Cnot, obyczaiow przystoynych cwiczenie,

Wi^ksze, gdy spolem oboie zaleca

Gora, co wznieca,

Palayce wzaiem pipknymi ogniami

I Ty Lwie Twego Slonca promieniami

Ranny y Febie chciwemi ramiony

Ewa ogarniony...²⁹⁶

Панегірыкі на вяселле не страцілі сваёй актуальнасці

²⁹⁶ Bartoszewski F. Phaenomenom szcz^sliwe Lew y Stance d^czone na akce weselnym Wielmoznego JMP Andrzeia Kierszenszteyna Kryszpina Pisarza Polnego WXL, Starosty Szereszowskiego y Wielmozney JMP Racheli Brzostowskiey referendarzowny Pisarowny WXL, Miadielskiey, Subockiey, Dawgowskiey, Bystrickiey, Oranskiey, Oziatskiey staroscianki. Wilno, 1692. S. C.

і ў XVIII ст.²⁹⁷ На лацінскай і польскай²⁹⁸ мовах быў надрукаваныя верш з нагоды шлюбу пісара ВКЛ Крыштафа Канстанціна Паца (?—1725) і дачкі віцебскага кашталяна Марцыяна Агінскага і Тэрэзы Бжастоўскай — Барбары²⁹⁹. На вяселле генерала артылерыі ВКЛ Казіміра Сапегі (1697—1738) і дачкі канцлера ВКЛ Караля Станіслава Радзівіла — Караліны (1707—1765)³⁰⁰ — было надрукавана дзве прамовы. У творах традыцыйна ўсхвалялася паходжанне маладых, згадваліся продкі, выказваліся найлепшыя пажаданні маладым³⁰¹.

...Z Twoim przybyli

Blagostawienstwem, niech Sapiehow Rzeki

Nurt zlotem plynie,

Zlote niechay wieki

²⁹⁷ Rzezawski F.E. Zlota liga po zwerwanym seyme warszawskim w dozywotni^ przyiazri lasnie OswieconychXiqz4tMichaf4Denhoffa,PulkownikaLK.M.yLukrecyiKatarzynyzRadziwilow Grudzinskiey, Gohibskiey, Guzowskiy, Grzybowskiy, & & Starosciny. Warszawa, 1713; Roma in flore flos par regnorum reginae romae in vicario reginae maiestatis lilio illustrissimi domini D. Christophori Constantitni Pac, Supremi Mareschalci Tribunalis M.D.L. Eiusdemq; Dukatus Notari, Capitanei Caunensis, Sociantis eviterni floridissimi connubij faedere illustrissimam dominam D. Barbaram de Kozielsk Oginska Castellanidem Vitebscensem... Vilnae, 1713; Applauz weselny Jasnie Wielmozney Jey Mosci Pannie P. Auguscie Oginskiey Woiewodzance Trockiey przy slubnych kontratach z Jasnie Wielmoznym Jego Mosciq Panem P. Konstantym Platerem Starostq Inflanskim od obligowaney fundatorskiemu imiyniowi prowincyi Litewskiey Scholarum Piarum. Wilno, 1744.

²⁹⁸ Kandor liliowy kwitniqcey bramy przy rozkwitley uprzeymych sere przyiazni lasnie Wielmoznego legomosci Pana Krzysztofa Konstantyna Paca Marszalka Trybunalu WKL, Pisarza tegoz WKL, Starosty Kowienskiego y oraz lasnie Wielmozney leymosci Panny Barbary Oginskiey Kasztelanki Witebskiey Aktowi Weselnemu applauduiqcym Wslawionym Rytmem. 1715, Vilnae.

²⁹⁹ Wolff J. Pacowie. S. 265-268.

³⁰⁰ Rachuba A. Sapieha Kazimierz Leon Kavol // PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 50—51.

³⁰¹ Traktat o wieezno-trwaley przyjazni xi^cego orla z heroiezna r^ka pod sarmackim niebem na wiekopomney slawy placu zawarty przy 2 konfederowanych szlubnym perscieniem affektach Jasnie Wielmoznego JMP Kazimirza Sapiehy hrabi na Bychowie, Zastawie, Dqbrownie, Drui, generaia artyleryi WXL, starosty Wolpinskiego, Oniksztenskiego, Rakacinskiego, Lawaryskiego etc y Jasnie Oswieconey xi^zney JM Karoliny Radziwiliowny, Kanderzanki WXL etc przy publicznych applauzach szczupiym lakoniznem opisany. Wilno, 1727; Lapczynski A. Ziemski olimp assystency^ niebian przy wysokim chimenie Jasnie Wielmoznego JMCI Pana, Pana Kazimirza hrabi na Bychowie, Zaslawie, D^browny, Drui, Sapiechy, Wolpinskiego, Onikszteinskiego, Rakaricinskiego, Lawrynskiego starosty z Jasnie Oswiecon^ Panstw Rzymskich y na Nieswiezu, Olyce, Klecku, Slucku Xieznq 1МСД Pann^ Karolina na Mirze, Szydlowcu, Krozach, y Bialey hrabiank^, kancelerzankq Wielka WXL. Wilno, 1727.

In Luce SAGITTARUM.

Hob:

Juz, Ci därmo pod Stance ORLE wylatywac, Jeft fie czego w fplcndorach STRZAt Tych przypätrywäc.

Jowifzowego ORLA ognifte pioruny Transformuj,-j fie teraz w promienie Fortuny.

Byly piorunem STRZAfY w Marfowym pozarze ,

Lccz Je ORZEE w pokoju ma za Luminarze.

26. Гравюра з панегірыка на вяселле генерала артылерыі ВКЛ Казіміра Сапегі і Караліны Радзівілаўны.

Desluitiq w Neosponsow brzegi

Fortunne biegi.

Niech Radziwilow nad Slonce wyleci

Orzel, niech widzq wnukowdzieci...³⁰²

Складаліся не толькі панегірыкі, але і песні³⁰³. На вяселлі Самуэля Пшыпкоўскага (каля 1592—1670)³⁰⁴ прагучаў музычны твор «Музыка». Ён складаўся з уступу і 10 частак. У ім спявалі пра вясёлую урачыстасць, гучалі словы ў гонар маладых, пералічваліся музычныя інструменты, якія гралі:

Niech na bandorzey cytarze graiq

I na puzynach glosno wykrzykaiq

Po nich cymbaly, serby yfuiary

Arfa z teorbq przynosz^ dzwigk w dary

IV te slowa prozno daleko szukamy

Gdzy przyiaciela blisko siebe manty

Doznales tego mlodziencie wspanialy

Gdy cie fortune wiatry tu zagnaty

Doznales nie mniey niezal ci dzis tego

Dzierzyz kto r^czy niech tez szuka swego³⁰⁵.

Як паказваюць згаданыя вясельныя прамовы, асноўная іх тэматыка была наступная: маладыя, іх паходжанне, госці на вяселлі, добрыя пажаданні маладым. Яны мелі агульную схему³⁰⁶. Згадваліся гістарычныя, палітычныя падзеі. Акрамя таго, у творах прысутнічалі антычныя і біблейскія героі. Вартымі ўхвалення якасцямі мужчын былі добрая адукацыя, вайсковыя подзвігі, статус у грамадстве, а жанчын — прыгажосць, сціпласць, добрае выхаванне, набожнасць. Гербы жаніха і нявесты сталі ўключацца ў сімволіку прамовы з XVII ст. Сталі прысутнічаць і астралагічныя знакі. Каханне ў шлюбе ў першую чаргу было

³⁰² Lapczynski А. Ziemski olimp.

^Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 60.

³⁰⁴ Самуэль Пшыпкоўскі, як i яго браты, уваходзіў у кола Крыштафа Радзівіла. Jarczykowa М. Kultura epistolama w kr^gu Radziwillow birzanskich w XVII wieku. S. 11, 14; AugustyniakU. Dwör i klientela Krzysztofa RadziwiHa. Warszawa, 2001. S. 126,158.

³⁰⁵Biblioteka Körnicka. Sygn. BK 1195. K. 135—137.

⁵⁰⁶ Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra stawy. S. 176—177.

патрэбнае для працягу роду. Неабходнымі элементамі сямейнага жыцця былі згода, гармонія. Увогуле, прамовы адлюстроўваюць станоўчае стаўленне да інстытута шлюбу, усхваляюць яго³⁰⁷ як свята жыцця.

Крыніцам, якія ўтрымліваюць звесткі пра вяселле, уласціва розная ступень інфарматыўнасці. Найболып падрабязнасцей прысутнічае ў апісаннях вяселляў вялікіх князёў літоўскіх і польскіх каралёў у асноўным за XVI—XVII стст.³⁰⁸ Летапісы згадваюць пра шлюб вялікіх князёў без падрабязнага апісання вясельных абрадаў. Так занатавана пра шлюбы князя Барыса і Аграфены, дачкі Альгерда (1354), Ягайлы і Ядвігі (1387), Васіля Дзмітрыевіча і Соф’і, дачкі Вітаўта (1392) і інш.³⁰⁹ Пра вяселлі дзяржаўных дзеячаў захаваліся наступныя звесткі. Вялікі князь літоўскі Вітаўт справіў вяселле сваёй унучцы Анастасіі Васільеўне з Аляксандрам Уладзіміравічам, сынам Уладзіміра Альгердавіча, 22 жніўня 1417 г. Вяселле гулялі тыдзень³¹⁰. У 1418 г. Вітаўт у Гародні згуляў вяселле з Ульянай. На ім прысутнічалі польскі ка-

³⁰⁷Mroszek К. Epitalamium staropolski. S. 77—80,93—95,98,120,132—135.

³⁰⁸ Mroszek K. Epitalamium staropolski. S. 51—53,71 —73; Rzonca J. Ceremonial zaslubin i koronacji Bony Sforcy 11 Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI—XVIII wieku. Kultura zycia i smierci I Pod red. H. Suchojada. Warszawa, 2001. S. 74—90; Filipczak-Kocur A. Wesele Zygmunta III i Anny w 1592 r. oraz koronacja krolowej w relacjach niemieckoj^zycznych i polskich gazet ulotniczych // Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI—XVIII wieku. Kultura zycia i smierci // Pod red. H. Suchojada. Warszawa, 2001.S.91—104; Targosz K. Krolewskie uroczystosci weselne w Krakowie i na Wawelu 1512—1605. Krakow, 2007.

³⁰⁹ ПСРЛ. T. 35. Летопнсм белорусско-лйтовскме. Москва, 1980. C. 30, 47. Пра паходжанне і радаводы князёў гл.: T^gowski J. Malzenstwa ksiecia Witolda Kiejstutowicza 11 Rocznik Polskiego Towarzystwa heraldycznego. T. II (XIII). Warszawa, 1995. S. 177—182; Tygowski J. Przodkowie Zofii Holszanskiej, czwartej zony Wladyslawa Jagielly // Genealogia. 1998. № 8. S. 27—45; T^gowski J. Mahenstwo Wigunta Olgerdowica w politycznych planach krola Wladyslawa Jagielly 11 Genealogia. 1996. № 7. S. 55—68; Кузьмнн A.K. Родословная князя Дммтрмя Мйхайловмча БоброкаВолынского // Дммтрнй Донской н эпоха возрожденмя Русн. Труды Юбнлейной научной конференцня «Дмятряй Донской — государственный. деятель, полководец, святой» (Тула — Куляково поле, 12—14 окгября 2000 г.). Москва, 2001. С. 111—136; Кузьмян А.К. Князья Можайска й судьба ях владеняй XIII—XIV в. Нз лсторвя Смоленской земля II Древняя Русы Вопросы медмевлстмкм. Москва, 2004. С. 107—122 і інш.

³¹⁰ Інфармацыя паходзіць з паведамлення крыжакоў пра сітуацыю ў ВКЛ. Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 6. Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae. 1376—1430 / Collectus opera A. Prochaska. Krakow, 1882. S. 392; Wolff J. Kniaziowie. S. 327.

роль Ягайла і яго жонка³¹¹. Урачыстасці з нагоды шлюбу вялікага князя літоўскага Аляксандра і маскоўскай княжны Алены праходзілі тры тыдні (1495)³¹².

Пазнейшыя крыніцы з XVI—XVII стст. таксама не вылучаюцца падрабязнасцю ў апісанні вяселляў прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя. Сямейныя хронікі, летапісы, дзённікі, мемуары звычайна згадваюць дату, асоб, якія бралі шлюб, часам іх узрост, месца, дзе адбылася падзея. Рэдка дадаюцца заўвагі, але ў іх няма апісання абрадаў.

Баркулабаўскі летапіс, у які ўключаныя звесткі пра роды Корсакаў і Саламярэцкіх, таксама ўтрымлівае інфармацыю пра вяселлі. 2 студзеня 1578 г. Януш Чартарыйскі (?—1581)³¹³ ажаніўся з Евай Баркулабаўнай³¹⁴. У творы згадвалася пра яе другі шлюб 8 жніўня 1583 г. з Багданам Саламярэцкім³¹⁵. Вяселле было ў Вільні³¹⁶.

Хроніку роду Уніхоўскіх вялі тры асобы — Грыгорый, IlaBen і Геранім Уніхоўскія. Сярод іншых запісаў яна ўтрымлівае згадкі пра вяселлі. Самая рання (за 1548 г.) — пра шлюб Паўла Уніхоўскага і Кацярыны Захараўны Трызнянкі, пазней — пра вяселлі яго сыноў: Грыгорыя з Зафеяй Міхайлаўнай Улатоўскай (1571), Васіля з Ганнай Шэметаўнай (1599)³¹⁷.

Павел Уніхоўскі быў жанаты чатыры разы. 29 чэрвеня 1608 г. адбылося яго першае вяселле з княжной Аляксандрай Адзінцэвічаўнай Багрыноўскай (?—1622)³¹⁸. Яго спраўлялі ў Себасцьяна Свірскага. На ім прысутнічаў Ян Радзівіл. Праз год пас-

³¹¹ Орловсклй Е. Гродненская стармна. Ч. 1. Гродна, 1910. С. 36; T^gowski J. Malzenstwa ksi^cia Witolda Kiejstutowicza. S. 181.

³¹²ПСЛР. T. 32. Москва, 1968. C. 98.

³¹³ Януш Чартарыйскі паходзіў з сям’і Івана Чартарыйскага і Ганны Кузьмінічны Заслаўскай, валодаў маёнткамі на Валыні і маёнткам Карэлічы ў Навагарадскім ваяводстве. Памёр у 1581 г., падчас аблогі зваліўся з каня і пакалоўся ад уласнай шаблі. Пасля яго смерці Карэлічы перайшлі Еве і дачцэ Аляксандры. Помнікі старажытнай беларускай літаратуры. С. 115.

³¹⁴ПСРЛ. Т. 32. Москва, 1975. С. 175.

^ЗІ5Сліж Н. Сямейныя адносіны і шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх. С. 101—106.

’“ПСРЛ. Т. 32. Москва, 1975. С. 176.

³¹⁷ Кіпель 3. Беларуская мова як культурна-сацыялагічны фактар (на прыкладзе адной сямейнай хронікі XVI ст.) II Беларусіка-Albaruthenica. Кн. 3. Нацыянальная і рэгіянальная культура, іх узаемадзеянне. Мінск, 1994. С. 177—182.

³¹⁸ Ю. Вольф працаваў вышэйзгаданай хронікай і звесткі пра Аляксандру прыводзіць паводле яе. Wolff J. Kniaziowie. S. 287.

ля смерці першай жонкі, 29 верасня 1623 г„ былі змовіны з Ядвігай Сасінаўнай Календзкай (?—1647),удавой Юрыя Кандзежаўскага, а вяселле згулялі 5 лістапада. Наступнае вяселле адбылося праз паўгода пасля смерці другой жонкі 17 верасня 1647 г. Трэцяй жонкай стала ўдава па Гераніме Заблоцкім — Гальшка Крэчэтоўская. Шлюб ім даў пастар Павел Жарнавец. Чацвёрты шлюб быў 13 лістапада 1670 г. з Ганнай³¹⁹, таксама ўдавой³²⁰.

Пра сваё вяселле Геранім Уніхоўскі занатаваў наступнае: «Roku 1637 m(ie)s(iq)ca iuly 5 dnia iam si? Heromin Uniechowski ozenil z malzonkq moiq mila Paniq Annq Poczapowskq s corka Pana Mikolaia Poczapowskiego³²¹ za kturym byla Protasowiczowna Pisarzowna ziemska Nowogrodzka, szlub mi dawal Episcop Lucki Poczapowski rodzony stryi matronki moiey Panie leta day szcz?sliwie, tegoz roku umarl u Lucki Episcop Lucki». Пра шлюб дачок ён запісаў, што Кацярыну (нар. 15 верасня 1639 г.) выдаў замуж за Дадзібога Кілейку, а Канстанцыю (нар. у 1646 г.) — за Францыска Рускага 6 лістапада 1672 г. і адзначыў: «day Panie Boze szcz?sliwie»³²².

Ha чыстых лістах Статута 1529 г. ашмянскім гродскім пісарам Беняшам Ждановічам Крыўцом былі зробленыя запісы сямейнай хронікі³²³. Хроніка заканчваецца 1620 г. У асноўным згадваюцца падзеі і даты, імёны — не заўсёды. Б. Крывец (1548— пасля 1620) заручыўся з жонкай 25 снежня 1575 г., a 22 верасня 1576 г. ажаніўся. Старэйшая дачка Ганна (19 сакавіка 1580 г.—?) першы раз выйшла замуж 14 кастрычніка 1594 г., а другі раз — 4 лістапада 1613 г. за Астрэйку. Першы шлюб Зосі (25 мая 1583 г.—?) быў 17 чэрвеня 1601 г., другі — 13 лютага 1611 г„ мужам стаў Ян Міроўскі. Сын Андрусь (22 кастрычніка 1586 г.—?) ажаніўся 16 верасня 1612 г. Вяселле Басі (13 лютага 1590 г.—?) справілі 6 чэрвеня 1610 г. Першым мужам стаў Гнявінскі. Другі раз яна выйшла замуж за Мікалая Гланшэўскага 19 лютага 1617 г. Шлюб доўжыўся да 1620 г. Алеся³²⁴ (25 мая 1593 г.—?)

³¹⁵ Край ліста парваны, таму прозвішча невядома, таксама як і імёны папярэдніх сужэнцаў.

³²⁰Biblioteka Raczyriskich w Poznaniu. Rps. 94. K. 337—338.

³²¹ Мікалай Пачапоўскі памёр 14 снежня 1637 г.

³²² Biblioteka Raczyriskich w Poznaniu. Rps. 94. K. 328—332.

³²³ Первый Лмтовскмй Статут (1529 г.) / С. Лазутка, Н. Валмконмте, Э. Гудавмчус. Вйльнюс, 2004. С. 108.

³²⁴ У крыніцы напісаныя два варыянты імя — Алеся і Халеся.

была заручаная з Альбертам Младзецкім 14 лістапада 1619 г. Вяселле згулялі 16 лютага 1620 г.³²⁵

На старонках друкаванага выдання Статута 1588 г. таксама вяліся сямейныя нататкі. У адной з іх адзначалася, што Самуэль Хмара ажаніўся ў 1629 г. Занатаваны пажаданні маладым шчасця і Божага блаславення³²⁶. Падобныя лаканічныя запісы былі і пра іншыя падзеі.

Дзённік Ф. Еўлашоўскага ўтрымлівае толькі згадкі пра вяселлі аўтара і Ганны Болатаўны (1576), кароннага падчашага Лукаша Дзялынскага і Зафеі Замойскай³²⁷ у Варшаве (1580), Гальшкі Радзівілаўны і Габрыэля Цянчынскага (1603). Вылучаўся толькі запіс пра адно вяселле адразу для трох дачок Альбрэхта Кавячынскага (1589). У шляхецкім асяроддзі гэта не было прынята. Ф. Еўлашоўскі адзначыў, што гэта дрэнная прыкмета, якая прыводзіць да нядоўгага шлюбу³²⁸.

Самуэль Маскевіч не падае разгорнутых апісанняў вяселляў падстолія ВКЛ Мікалая Глябовіча і Ганны Марцыбэлы Карэцкай (1 лютага 1606 г„), Яна Альбрэхта Радзівіла і Лавінні Карэцкай (9 лістапада 1614 г.), Міхаіла Храптовіча і Разаліі Аўсянай (Падароск, 20 верасня 1615 г.), пінскага пісара Уладзіслава Пратасовіча і Кендзерэўскай (Івацэвічы, 2 верасня 1618 г.), Паўла Зянковіча і менскай падкамаранкі Кавячынскай (Кухцічы, 7 кастрычніка 1618 г.)³²⁹, Аляксандра Храптовіча і Багданы Жыжэмскай, дачкі мазырскага падкаморыя Яраша Жыжэмскага (Вярбковічы пад Менскам, 9 лютага 1620 г.), Мікалая Пачапоўскага і Галынкі, дачкі Яна Пратасовіча (30 мая 1621 г.). Пра вяселле Яна Анісімавіча Уніхоўскага і Валадковічаўны адзначана, што трывала яно два тыдні ў Менску (1616). Вельмі цікавыя ўражанні шляхціча ад вяселляў у маскавіцян, праз якія бачныя адрозненні традыцый

³²⁵Biblioteka Narodowa. Rps. BN III 9100. K. 205—206.

³²⁶ Статут Велікого Княжества Літовского. Вільно: К. Мамоніч, 1588 II Biblioteka Narodowa. BN XVI. F. 612. K. 123.

³²⁷Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 3. Warszawa, 1906. S. 324.

³²⁸ Свяжынскі YM. «Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага. Мінск, 1990. С. 99, 103, 111,121.

³²⁹ Тут згадваецца дачка менскага падкаморыя Яноха Кавячынскага і Ганны Служчанкі. Але яе імя не выяўленае. Сліж Н. Тэстамент менскага падкаморыя Крыштафа Кавячынскага (1659 г.) II Мінск і мінчане: дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 940-годдзя горада): Матэрыялы міжнароднай навук.-практ. канф. (Мінск, 7—9 верасня 2007 г.) / Рэдкал. А.А. Каваленя і [інш.]. Мінск, 2008. С. 134—139.

і звычаяў. У іх не было прынята танцаваць. He гралі музыкі пры бяседзе. Мужчыны і жанчыны сядзелі ў асобных пакоях³³⁰. Для вясельных традыцый шляхты ВКЛ былі ўласцівыя танцы, музыка на вяселлях, адсутнасць гендэрнага падзелу падчас бяседы.

Пратэстанты спраўлялі вяселле больш сціпла. Канцлеру ВКЛ Альбрэхту Станіславу Радзівілу (1593—1656) падалося сумным вяселле сваячкі жонкі Кацярыны фон Эцке, праведзенае па арыянскім звычаі. Яно праходзіла без музыкі, весялосці і провадаў да ложка³³¹. 8 лютага 1659 г. Ян Антоні Храпавіцкі атрымаў запрашэнне на вяселле Аляксандры Пшыпкоўскай і хельмскага стольніка Мікалая Сухадольскага ад брата нявесты Мацея (?—пасля 1660). Аляксандра і Мацей былі дзецьмі арыянскага дзеяча Самуэля Пшыпкоўскага (1592—1670). Урачыстась адбылася 15 лютага 1659г.уБуйновеякузорнаеарыянскаевяселле, а вянчанне было 17 лютага³³². Аднак асаблівасці пратэстанцкага абраду, на жаль, не апісаныя.

Вельмі ўрачыстае вяселле было ў гетмана ВКЛ Януша Радзівіла і Марыі Лупы (1645). Святкавалі 12 дзён. На вяселлі было шмат гасцей, якіх забаўлялі турэцкай музыкай і танцамі, выступамі камедыянтаў, інсцэніроўкай штурму замка і іншымі відовішчамі³³³. Сястра Марыя Разанда выйшла замуж за Цімаша Хмяльніцкага. На вяселлі гучалі казацкія песні, турэцкая музыка, было застолле (1652)³³⁴.

Шыкоўнае вяселле было ў падстолія ВКЛ Юрыя Караля Глябовіча (1614—1674) і Кацярыны (?—1669), дачкі віленскага ваяводы Крыштафа Радзівіла і Ганны Кішчанкі. Хоць жаніх быў каталіком, вянчаў іх кальвінісцкі міністр, па веры нявесты. Ім падарылі 103 падарункі. Гэтую ўрачыстасць правялі з рыцарскім турнірам, феерверкамі. Ад Уладзіслава IV маладыя атрымалі 20 000 злотых і ложак з балдахінам, вытканым золатам (1640). 11 лютага 1652 г. справілі вяселле стольніка ВКЛ, будучага гетмана ВКЛ Вінцэнта Корвіна Гасеўскага і Магдалены,

³³⁰ Pami^tniki Samuela і Boguslawa Kazimierza Maskiewiczöw. S. 99, 141—143, 199, 201, 203,212,214,219.

³³¹ Radziwill A.S. Pami^tnik o dziejach w Polsce. T. 1.1632—1636. Warszawa, 1980. S. 119.

³³²Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1. S. 186—187, 617.

³³³ Kotlubaj E. Zycie Janusza RadziwiHa. Wilno; Witebsk, 1859. S. 79—81; Jarczykowa M. Obraz zaslubin Radziwillöw birzanskich. S. 157—159.

³³⁴ Шаланда A. Апісанне вяселля Цімаша Хмяльніцкага. С. 63—65.

дачкі эльбланскага кашталяна Якуба Актавіяна Канапацкага. Маладыя заехалі ў замак у прыгожым картэжы. Сватам з боку нявесты быў гнезненскі кашталян, з боку жаніха — канцлер ВКЛ Альбрэхт Станіслав Радзівіл. На вяселлі прысутнічаў кароль Ян Казімір. Былі танцы. На другі дзень дарылі падарункі, святкаванне праходзіла з той жа раскошай³³⁵.

Арганізацыю вяселля канюшы ВКЛ Багуслаў Радзівіл абмяркоўваў са сваёй будучай жонкай Ганнай Марыяй Радзівілаўнай у лістах. Ён адзначаў, што князі на вяселлі павінныя быць у чырвоных сукнях, а ён хацеў бы быць у чорным, як гэта робіцца за мяжой. Але дзеля нявесты Багуслаў быў гатовы апрануцца ў стракатую вопратку, «каб быць як дзяцел»³³⁶. Б. Радзівіл увогуле не хацеў рабіць вялікай вясельнай цырымоніі, бо баяўся чараўніцтва. Для яго прыкладам быў шлюб Яна Сабескага і Марыі Казіміры, яны не спраўлялі вяселля. 2 красавіка 1665 г. ён атрымаў дазвол на шлюб ад папы рымскага і згоду ад жамойцкага біскупа. Сукенкі на вяселле для прыдворных паненак замаўляліся ў Парыжы. 24 лістапада шлюб адбыўся ў Любаве паводле каталіцкага абраду. Цырымонія была вельмі сціплай³³⁷.

Канстанцыя Сапяжанка пра сваё вяселле з Геранімам Сангушкам і вяселле сваёй сястры Кацярыны з Аляксандрам Міхаілам Любамірскім занатавала мала інфармацыі. Заручыны сястры адбыліся ў Косаве, а вяселле — у Ружанах (1668). Канстанцыя выйшла замуж 27 студзеня 1675 г. у Вільні. Пераносіны адбыліся там жа 29 студзеня³³⁸.

Успаміны Яна Цадроўскага, як і іншых асоб, не ўтрымліваюць падрабязнага апісання вясельных абрадаў. 16 лютага 1648 г. у Менску адбылося яго вяселле з дачкой навагарадскага харужага Самуэля Швыйкоўскага і Ядвігі Самсонаўны Падбярэскай — Марыянай (?—1649). Праз год пасля смерці жонкі ён ажаніўся другі раз з дачкой стражніка ВКЛ Грыгорыя Мірскага і Кацярыны Капушчэўскай — Ганнай (?—1660). Вяселле спраўлялі ў канюшага ВКЛ Багуслава Радзівіла ў Капылі. Трэцяя ўрачыстасць была ў Вільні 6 чэрвеня 1667 г., бо Я. Цадроўскі быў дэпутатам

³³⁵ Radziwill A.S. Pami^tnik о dziejach w Polsce. T. 2. S. 193.

³³⁶ Jarczykowa M. Kultura epistolama w kr^gu Radziwillöw birzanskich w XVII wieku. S. 26—28.

³³⁷ Radziwill B. Autobiografia. Warszawa, 1979. S. 91—92.

³³⁸ Sajkowski A. Staropolska milosc. S. 18—19.

Галоўнага Трыбунала ВКЛ. Нявестай была дачка Ільі Рымвіда і Ганны Кенстартаўны — Зафея. Кацярына Капушчэўская справіла ў сваім маёнтку ў Слуцку вяселле сваёй унучцы Тэафіліі Цадроўскай з Крыштафам Мацкевічам (25 лютага 1672 г.). Пра вяселле віленскага падстолія Яна Сасноўскага з дачкой берасцейскага земскага суддзі Пятра Кахлеўскага — Агнесай³³⁹ — было адзначана, што яно адбывалося вельмі хутка пасля смерці першай жонкі жаніха і падчас перадкаляднага посту³⁴⁰.

Браты Пачобуты Адляніцкія 18 студзеня 1666 г. выдалі замуж родную сястру Петранэлу за Марціна Вярсоцкага ў Паморніках (Вількамірскі павет). На вяселле былі запрошаныя важныя людзі і земскія ўраднікі. Ян Пачобут Адляніцкі быў госцем на вяселлі Уладзіслава Тышкевіча (1663), які ажаніўся з Марынай Тызенгаўзаўнай. Урачыстасць адбылася ў Вільні ў купецкім двары. Запрошана было шмат паважаных людзей. Пра вяселле Мазылеўскага, якое было 3 лютага 1675 г„ Адляніцкі занатаваў, што там пазнаёміўся з добрымі людзьмі. 9 студзеня 1678 г. яго запрасіў ваўкавыскі мечнік Ян Казімір Дамброўскі на вяселле сваёй дачкі і мсціслаўскага падстолія Андрэя Тэафіла Трацеўскага. На вяселле можна было патрапіць і выпадкова. 12 лютага 1684 г. Адляніцкі быў па справах у Вільні, там апынуўся на ўрачыстасцях з нагоды шлюбу троцкага падчашага Яна Уладзіслава з Тоўтвіда Барткевіча³⁴¹ і Зафеі Тызенгаўзаўны³⁴².

Дзённік Яна Антонія Храпавіцкага ўтрымлівае нататкі пра вяселлі: сына навагарадскага ваяводы Пятра Казіміра Вяжэвіча (?—1657) — Аляксандра, менскага харужага (?—каля 1681), з Марынай Яцынічаўнай (?—1657) у Навагарадку ў студзені 1657 г„ аршанскага стольніка (1658) Андрэя Храпавіцкага (?—каля 1670) з дачкой менскага ваяводы Ганнай Цеханавецкай 29 жніўня

³³⁹ НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 932; Сліж Н. Адлюстраванне сямейнага жыцця ў тастаменце берасцейскага земскага суддзі Пятра Кахлеўскага П Гісторыкакультурная спадчына Брэсцка-Пінскага Палесся: паміж мінулым і будучыняй (да 450-годдзя г. Століна): зборнік матэрыялаў міжнароднай навуковай канферэнцыі, Столін, 28—29 верасня 2005 г. У 2 ч. Ч. 1. Брэст, 2006. С. 90—94; Sliz N. Testament Piotra Kochlewskiego, sydziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku H Zapiski Historyczne. 2007. T. LXXII. Zesz. 1. S. 97—109.

³⁴⁰ПомнікімемуарнайлітаратурыБеларусіХУІІст. Мінск, 1983. C. 126—127,130,132.

³⁴¹ Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewodztwo trockie XIV— XVIII. S. 165.

³⁴² Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. S. 185,217,277,284, 304.

1657 г., бранскага падстаросты Яна Казіміра Лубага (?—1663) 12 снежня 1658 г.³⁴³

Аляксандр Скарабагаты змясціў наступныя звесткі пра свае вяселлі. 15 лютага 1670 г. ён ажаніўся з Канстанцыяй Вольскай у Свяцку ў маёнтку Станіслава Сапоцькі (Гарадзенскі павет). Ён прыходзіўся ёй айчымам, маці Канстанцыі была за ім замужам. Вянчаў іх дамініканін Міхаіл Вайніловіч і яго родны брат, гарадзенскі прыёр Палідор Скарабагаты. A 2 мая 1670 г. у Побержы ў Жамойці адбылося вяселле ў яе бацькі, полацкага падчашага Гераніма Вольскага. 13 лютага 1678 г. А. Скарабагаты ўзяў шлюб з Барбарай Аляксандрай з Гласкоўскіх Горскай. Вянчаў іх гарадзенскі прыёр Рафал Палітальскі. Абрад адбыўся ў касцёле ў Хадарове, а вяселле — у Крэве³⁴⁴.

Крыштаф Завіша пра сваё вяселле напісаў вельмі коратка. Ён адзначыў, што ажаніўся з Тэрэзай, дачкой крайчага ВКЛ Уладзіслава Тышкевіча. Вяселле згулялі 24 красавіка 1687 г. у Гародні. К. Завіша пажадаў сабе пражыць у каханні і згодзе да канца жыцця. Пра вяселле Рамана Быкоўскага і Кастравіцкай, дачкі менскага падсудка, было адзначана, што на ім было шмат людзей. Усе дні святкавання К. Завіша прымаў у сваім доме гасцей з вяселля (1698)³⁴⁵.

Дзённік Станіслава Незабытоўскага ўтрымлівае шмат інфармацыі пра вяселлі прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя. Але ў асноўным гэта канстатацыя факта падзеі, а не падрабязнае яе апісанне. Ён згадвае дзявочыя вечары напярэдадні вяселляў сваіх дачок Зафеі і Кацярыны. Аўтар адзначае, што вяселлі доўжыліся 2—3 дні. Госці раз’язджаліся позна ўвечары. Заўсёды падкрэслівалася, што мерапрыемствы праходзілі вельмі весела. На некаторых з іх гаспадары ўражвалі сваіх гасцей феерверкамі. С. Незабытоўскі апісвае сітуацыі, калі вяселлі спраўлялі чужыя людзі, а не бацькі. Напрыклад, полацкі ваявода Дамінік Служка (?—1700) прадаставіў свой маёнтак Апакаль для правядзення вяселля Юзафа Дуброўскага і Хрысціны Арцішэўскай³⁴⁶.

³⁴³ Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1. S. 110,130,179,577,631.

³⁴⁴ Skorobohaty A. Diariusz / Oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 2000. S. 34,35,116,117,127.

³⁴⁵ Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 18—19, 56.

■³⁴⁶Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998. S. 71,161, 261,264,310, 311.

Але ж якое вяселле без добрай бойкі? Юрый Рамашковіч падаў скаргу на Крыштафа Мацвеевіча Тамашэвіча за напад падчас вяселля яго сына Грыгорыя (1586). Крыштаф прыехаў у маёнтак Сабанскі без запрашэння a 4 гадзіне раніцы і збіў кіем Каспара Якубовіча, забраў яго рэчы³⁴⁷. Берасцейскі возны Марцін Хмялеўскі засведчыў, што 6 студзеня 1589 г. на вяселлі дачкі пана Войцеха Хмялеўскага Астроўскага параніл і Ваўрынца Хмялеўскага Лацкага. Прычынай бойкі стала сварка з Якубам Хмялеўскім, які патрабаваў вяртання пазыкі ад Ваўрынца. Апошні адмаўляўся яе прызнаваць. Раз’юшаны Якуб загадаў пляменніку Яну, сыну Мацея Кашутовіча, ударыць шабляй Ваўрынца. Ян паслухаўся свайго дзядзьку і нанёс рану «ў жылу над левай пяткай»³⁴⁸.

4 жніўня 1671 г„ на другі дзень вяселля Андрэя Гінтаўта і Ядвігі Паўлавічаўны, Юрый Касцялкоўскі і вількамірскі мечнік Самуэль Гінтаўт так раз’юшыліся, што добра надралі чупрыны адзін аднаму. Іх з цяжкасцю разнялі. А пасля бойкі яны разам елі і пілі³⁴⁹.

Падрабязнасці наступнага здарэння не апісаныя. На сваім вяселлі (28 лютага 1696)³⁵⁰ краснасельскі староста Кміціц быў раззлаваны на пэўных асоб і пачаў ім помсціць. Яго ледзь супакоілі. Вышэйзгаданыя факты сведчаць, што на вяселлі мелі месца не толькі ўрачыстыя цырымоніі, але і непрыемныя сітуацыі.

Хоць вянчанне і рабіла шлюб легітымным, але ў ВКЛ, як і ў Еўропе, царкоўных абрадаў было недастаткова, каб пара была прызнаная грамадствам³⁵¹. Для прызнання пары неабходнае было вяселле. Вяселле ўяўляла сабой спектакль, у якім кожны выконваў сваю ролю ў адпаведнасці са статусам і гендэрнай прыналежнасцю. У цырымоніях акцэнтавалася ўвага на гендэрных ролях³⁵². Усе падзеі адбываліся вакол жаніха і нявесты. Жаніх прадстаўляў свой род, увасабляў у сабе найлепшыя яго рысы і якасці. Ён сімвалізаваў мужчынскасць, ваяўнічасць, што з’яўлялася дэманстрацыяй патэнцыі, неабходнай для пра-

³⁴⁷ Опнсь документов Внленского центрального Архмва древннх актовых кнмг. Вып. 7. Внльна, 1909. С. 175.

^М8НГАБ. Ф. 1705. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 207—207 адв.

³⁴⁹ Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobut Odlanicki. S. 263.

^3MPami^tniki Krzysztofa Zawiszy. S. 45.

³⁵¹ Muir E. Ritual in Early Modem Europe. P. 42.

³⁵² Morre H.L. The Divisions within: Sex, Gender and Sexual Difference. Polity Press, 1994. P. 25.

цягу роду. Нявеста таксама адлюстроўвала ў сабе асаблівасці свайго роду. Як прадстаўніца жаночага полу, яна была сімвалам плоднасці, жаноцкасці, цнатлівасці, набожнасці. У абаіх цаніліся рысы, неабходныя для зачацця дзяцей, а па сутнасці, для выканання асноўнай функцыі шлюбу. Шлюб грунтаваўся на прынцыпах хрысціянскай маралі, якія былі ўзорам адносін паміж жанчынай і мужчынам. Але вядучая роля належала мужчыну, жанчына падпарадкоўвалася яго волі і рашэнням.

Феадальнае грамадства мела рэзкі падзел у гендэрным плане, але ўзаемадзеянне палоў падтрымлівала агульны рытм жыцця³⁵³. Гэта яскрава праяўляецца ў шлюбе, дзе ў сужэнцаў дакладна вызначаныя ролі і функцыі, але разам яны складаюць агульнае цэлае, якое дае працяг жыццю.

Бацькі, а таксама сваякі прысутнічалі на вяселлі. Лічылася, што няяўна прысутнічалі нават памерлыя продкі. Роля роду і сям’і ўяўлялася даволі істотнай на вяселлі. Падкрэслівалася пераемнасць паміж мінулым, сучаснасцю і будучыняй. Годныя ўчынкі продкаў, іх рысы праз жаніха і нявесту як носьбітаў генетычнай памяці, перадаюцца пасля іх нашчадкам. Шляхта ВКЛ ведала, што шляхецкія і сялянскія дзеці паводзяць сябе па-рознаму з маленства, на што непасрэдна ўплывае іх паходжанне³⁵⁴.

Госці з ліку сваякоў, сяброў, суседзяў прадстаўлялі атачэнне абодвух родаў. У гэтае кола ўводзілася новая сям’я. Сваёй прысутнасцю госці паказвалі прыняцце ў сваё асяроддзе жаніха і нявесты ў новым статусе. Сярод гасцей можна вылучыць свата, які кіраваў падзеяй, дружыну. Госці былі непасрэдным чынам задзейнічаныя ў спектаклі. На іх былі разлічаныя прамовы. Ад іх залежала, як пройдзе сама падзея. Вяселле як рытуал аб’ядноўвала вялікую колькасць людзей, мела эмацыйнае ўздзеянне на іх. Паўтарэнне пэўных дзеянняў стварыла мадэль правядзення вяселля³⁵⁵.

³⁵³Хейзмнга Й. Homo ludens. С. 69.

³⁵⁴ Janowicz W. Zloty polow na rzekach y wodach smiertelnosci swiata tego albo kazanie na pogrzebie JMP Elzbiety Stachowskiey Kar^zyney Skarbnikowey Trockiey, S^dziney Wilkomirskiey. Wilno, 1665.

³⁵⁵ Розніца ў тым, што адбывалася, і ў тым, што апісана аўтарамі. Павінна атрымацца Даследчыкі разумеюць рытуал (абрад) як аб’ядноўваючы людзей фактар, рытуал як мадэль, рытуал як люстэрка. Пры вывучэнні гэтай з’явы гісторыкі сутыкаюцца з трыма асноўнымі праблемамі. Разуменне рьггуалу тады і зараз іншае. Розніца ў тым, што адбывалася.іўтым, што апісана аўтарамі. MuirE. Ritual in Early Modem Europe. P. 1-14.

Як свята і як рытуал вяселле мела непасрэднае дачыненне да культурнай памяці³⁵⁶. 3 пакалення ў пакаленне перадаваліся вясельныя абрады, і такім чынам стваралася традыцыя. Парадак іх правядзення перадаваўся пераважна ў вуснай форме. У пісьмовай форме захаваліся прамовы на розныя выпадкі. Яны не толькі згадвалі абрад, але і перадавалі традыцыю, з ім звязаную. Акрамя таго, прамовы ўтрымлівалі інфармацыю і пра мінулае — пра продкаў жаніха і нявесты.

Вяселле выконвала шэраг важных функцый:

• захоўвала і перадавала шляхецкія традыцыі, звычаі, абрады;
• выхоўвала ў моладзі павагу да інстытута шлюбу і сям’і, яго каштоўнасцей;
• спрыяла ўкараненню гендэрных роляў і ідэалаў, неабходных для грамадства;
• прэзентавала гісторыю, статус, заможнасць родаў жаніха і нявесты;
• стварала спрыяльную сітуацыю для камунікацыі, знаёмства і аб’яднання дзвюх суполак вакол адной падзеі;
• уздзейнічала на эмоцыі прысутных і стварала пазітыўнае стаўленне да жыцця;
• стварала атмасферу разняволенасці, разняволенасці адпачынку.

Вывучэнне традыцый, звычаяў і абрадаў — даволі складаны напрамак. Пры рэканструкцыі вясельных абрадаў нельга быць цалкам упэўненым у тым, што апісаная падзея адбывалася так, як была задакументаваная³⁵⁷. У большасці выпадкаў захаваліся сведчанні толькі адной асобы. Наяўнасць некалькіх сведак дазволіла б параўнаць іх запісы. Крыніцы ўтрымліваюць згадкі пра абрады, а не іх падрабязнае апісанне. Звесткі часам носяць ускосны характар. Яны даюць агульнае ўяўленне пра шлюбныя традыцыі шляхты ВКЛ. Але рэканструкцыя вясельных абрадаў з’яўляецца часткай беларускай культуры, карані якой палягаюць не толькі ў народнай культуры, але і ў элітарнай.

¹⁵⁶ Assmann J. Pami^c kulturowa. Pismo, zapami^tywanie i polityczna tozsamosc w cywilizacjach starozytnych / Przektad A. Kryczynska-Pham. Warszawa, 2008. S. 72—74.

³⁵⁷ Muir E. Ritual in Early Modem Europe. P. 8.

Раздзел 8. Скасаванне шлюбу ў свецкіх

< TTTTV/vxrrTVTV /*irrrov

былі ўзятыя з кананічнага права. Аднак рэлігійны аспект разводу заканадаўствам не разглядаўся³, яно рэгулявала маёмасныя стасункі (вена, пасаг, спадкаемства) і вызначала статус дзяцей.

Паўнамоцтвы свецкай улады пры разводзе ілюструюць некаторыя судовыя справы. Яны павінныя былі ўрэгуляваць маёмасныя прэтэнзіі сужэнцаў. 3 судовай скаргі Івана Зяноўевіча за 1509 г. вядомыя звесткі пра развод яго брата Сцяпана з Епімахавай дачкой. Падчас сумеснага жыцця ў шлюбе ён растраціў пасаг жонкі, і пры разводзе не было чаго вяртаць. Таму Сцяпан запісаў жонцы вена, якое пасля выплаціў брат Міхаіл⁴.

У лісце жытомірскага старосты Богуша Фёдаравіча Карэцкага было адзначана, што ён доўгі час судзіўся з былым цес-

¹ Aeneas Sylvius. Preussen betreffende Schriften. S. 237—239.

² Дзербіна Г. Права i сям’я эпохі Рэнесансу. С116.

³ Ernst U. Eheauflösung im multikonfessionellen Staat der frühen Neuzeit. "‘PUB. T. 20. Лнтовская метрнка. T. 1. Петербург, 1903. С. 625.

15 3ак. 327

449

цем — луцкім старостам Андрэем Міхайлавічам Сангушкавічам Кашэрскім — з-за маёмасці пасля разводу з яго дачкой Ганнай (1546). У выніку Б. Карэцкі абяцаў больш не прэтэндаваць на пасаг і рухомую маёмасць жонкі⁵.

Некаторыя абставіны разводу і сямейнага жыцця дачкі Васіля Андрэевіча Палубінскага — Ганны — былі прадстаўленыя ў лісце канцлера ВКЛ Яна Юр’евіча Глябовіча і яго жонкі Ганны Фёдараўны Жаслаўскай (1547) і скаргах. Ганна першы раз выйшла замуж за Аляксандра Кашырскага Сангушку, але не захацела з ім жыць. Развод прымусіў бацьку пайсці на вялікія выдаткі. За гэта дачка запісала яму 500 коп літоўскіх грошаў з 1 000 коп, што былі вылучаныя ёй як пасаг. У скаргах Андрэя

⁵  Archiwum ksi424t Lubartowiczow Sanguszköw w Slawucie. T. 4. Lwow, 1894. S. 454—455; Wolff J. Kniaziowie. S. 440,442.

⁶  Архмв ЮЗР. 4.8. T. 3. Кмев, 1909. C. 6—7; Archiwum ksi^zgt Lubartowiczow Sanguszkow w Slawucie. T. 3.1432—1534. Lw6w, 1910. S. 410—411,457—458; T. 4:1535—1547. Lwow, 1894. S. 541—542; Lietuvos Metrika. Kn. 227 (1533—1535): 8-oji Teismi} knyga. P. 88—89, 112; WolffJ. Kniaziowie. S. 371,372,438,442.

450

наезд на гэты маёнтак⁷. На 1552 г. яны ўжо былі разведзеныя, але маёмасныя справы яшчэ працягвалі вырашаць у судзе.

He склаліся адносіны і ў Ю. Гардыны з Ганнай Іванаўнай Гарнастаеўнай. Спрэчкі былі выкліканыя маёмаснымі пытаннямі (1564). Калі муж выехаў на Інфлянцкую вайну, жонка падала на яго скаргу пра вываз яе рэчаў у маёнтак Мерач. 3 віжам Андрэем Марціновічам Ганна агледзела маёнтак і па спісе забрала рэчы. Пасля вяртання Ю. Гардына абвінаваціў жонку ў вывазе рэчаў з яго маёнтка. У выніку яны вырашылі прыйсці да пагаднення. Юрый Гардына быў на судзе з маці Філіцыяй, а Ганна Гарнастаеўна з зяцем Сямёнам Віннікам. Ю. Гардына павінны быў аддаць ёй рэчы і 200 коп літоўскіх грошаў⁸.

У Гарадзенскім земскім судзе разглядалася скасаванне шлюбу Івана Багушэвіча Тарусы⁹ і Марыны Лявонаўны Кумпеўны¹⁰ (1557)¹¹. Прычынай разводу сталі канфлікты паміж сужэнцамі. У судзе абмяркоўваліся маёмасныя пытанні. I. Таруса абяцаў не прэтэндаваць на рухомую маёмасць жонкі, грошы і маёнтак Балі (Гарадзенскі павет), на падараваную маёмасць, а таксама не падаваць з-за гэтага ў суд. Ён аддаў М. Кумпеўне ўсе даравальныя запісы на яго імя. Было адзначана, што яна кампенсавала яму выдаткі — 30 коп літоўскіх грошаў — на абарону яе інтарэсаў у судах¹². Праз два месяцы жанчына падала скаргу ў суд, у якой сведчыла пра намову развесціся ад Грыгорыя Маркавіча Валовіча. Ён хацеў, каб яна забрала сваю маёмасць у мужа, не скасоўваючы

⁷ НГАБ. КМФ-18. Спр. 240. Арк. 324 адв,—327 адв., 340; Спр. 243. Арк. 68. Аўтарка выказвае падзяку Г. Брэгеру за знаходку гэтых дакументаў.

’НГАБ. КМФ-18. Спр. 260. Арк. 689,725,763—765 адв., 773,868 адв. Аўтарка выказвае падзяку Г. Брэгеру за знаходку гэтых дакументаў.

⁹ Іван Таруса нарадзіўся ў сям’і Богуша Фёдаравіча Тарусы і Ганны Богушаўны Масальскай. Пасля бацькі разам з братам Грыгорыем валодаў Ласоснам. Яны згадваюцца ў валочнай памеры як уладальнікі пляца і дома на вул. Златарскай у Гародні. Borowik Р. Jurydyki miasta Grodna. S. 83—86.

¹⁰ Марына была дачкой Лявона Грыгор’евіча Кумпя, пісара гарадзенскага старосты Аляксандра Гальшанскага. Borowik Р. Jurydyki miasta Grodna. S. 85. Шаланда A. Замкавы суд. С. 12—13. Першым мужам Марыны быў Яцак Мікулініч, a другім — Павел Валовіч. Пасля яго смерці яна перадала маёнтак Мелешкоўскі над Нёманам і дзяцей у апеку яго брату Грыгорыю Валовічу. НГАБ. КМФ-18. Спр. 34. Арк. 248 адв.—249.

111. ¹¹ Лапо памылкова аднёс яго да нявенчанага шлюбу. Лаппо J4.H. Велнкое княжество Лмтовское. С. 252.

¹² АВАК. Т. 17. Акты Гродненского гродского суда. Внльна, 1890. С. 413—414; Владммнрскнй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 55—56.

шлюб у духоўным судзе, і запісала яму на сваім маёнтку 130 коп. А калі яна пасля разводу адмовілася запісаць яму грошы, бо маёмасць была запісаная дзецям, Валовіч стаў ёй шкодзіць. У хуткім часе I. Таруса падаў скаргу на Г. Валовіча за нанясенне фізічных пашкоджанняў яму і яго жонцы і рабаванне маёнтка¹³. Гэтыя два дакументы сведчаць пра даволі цікавую сітуацыю. Апошні з іх паказвае, што шлюб быў венчаны, але свецкі суд не патрабаваў ад іх дакумента аб скасаванні шлюбу з духоўнага суда. Паміж сужэнцамі былі ўрэгуляваныя маёмасныя справы: жанчына забірала пасаг, даравальныя запісы.

Дрэнныя ўзаемаадносіны паміж Станіславам Якубовічам і Зафеяй Залескай прывялі іх да разводу [гл. дадатак 27]. Спачатку іх шлюб быў скасаваны ў каталіцкім духоўным судзе. Пасля ў прысутнасці жамойцкага цівуна Мікалая Шымковіча Пашушвенскага, віленскага капітульнага каноніка Войцеха Нарбута, Матуша Балтрамеевіча і едначоў (ад 3. Залескай прысутнічаў гаспадарскі дваранін Мікалай Сухадольскі, ад С. Якубовіча — Шымко Рамановіч) было заключанае пагадненне. Пасля выплаты С. Якубовічам 60 коп літоўскіх грошаў і вяртання рэчаў 3. Залескай маёмасныя прэтэнзіі былі вырашаные, былыя сужэнцы мелі права на шлюб з іншымі асобамі. Пры парушэнні пагаднення вінаваты бок абавязаны быўвыплаціць заруку вялікаму князю літоўскаму, віленскаму ваяводзе, асобам, якія праводзілі пагадненне, пакрыўджанаму боку (1554)¹⁴.

У Віленскім замкавым судзе Фёдар Жук і Настасся Глебаўна Пронская засведчылі, што больш не могуць жыць разам па прычыне сварак і нянавісці [гл. дадатак 28]. У сувязі з гэтым яны вызвалілі адно другога ад шлюбу (1562)¹⁵.

Мельніцкі старосціч Каспер Нікадзімавіч Ціханавецкі¹⁶ і Шчасная Мікалаеўна Андрэеўна паведамілі, што ажаніліся

¹³ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1894. С. 250—251,254—255.

¹⁴ Дакумент быў актыкаваны ў судзе віленскага ваяводы перад ашмянскім харужым Янам Аляхновічам Рымшам і віленскім намеснікам Янам Андрэевічам Навіцкім. НГАБ. КМФ—18. Спр. 34. Арк. 223—224 адв.

¹⁵НГАБ. КМФ—18. Спр. 260. Арк. 381.

¹⁶Каспер Ціханавецкі быў сынам Нікадзіма Янавіча (?—1549), які займаў наступныя пасады: крэўскі дзяржаўца (1533), падстолі ВКЛ (1536—1549), мельніцкі староста (1537), гаспадарскі маршалак (1546). Акрамя Каспера, ён меў сыноў Пятра і Андрэя і дачку Дароту. Lulewicz Н., Rachuba A. Urz^dnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. S. 204; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 2. Warszawa, 1905. S. 294.

рана і ніколі не мелі ладу ў сямейным жыцці (1564). 3 гэтай прычыны яны далі «лісты расстання» адно аднаму. адно аднаго ад шлюбных абавязкаў і абяцалі не мець у будучым ніякіх прэтэнзій, не выклікаць у свецкі і духоўны суды пад зарукай гаспадару ў памеры 4 000 коп літоўскіх грошаў¹⁷. Дакумент быў актыкаваны ў кнігі Віленскага замкавага суда. Нават пасля разводу былыя сужэнцы працягвалі судзіцца. Шчасная падала скаргу на Каспера Нікадзімавіча па прычыне невяртання нявольнай чэлядзі (1564)¹⁸.

Даволі хутка скончылася сумеснае жыццё Васіля Пятровіча Загароўскага і Марыны Мікалаеўны Збаражскай. Ажаніліся яны ў 1565 г„ а шлюбаразводны працэс пачаўся ў 1567 г. Справа была даволі складаная, скаргамі з узаемнымі. Дрэннае сумеснае жыццё прымусіла Марыну папрасіць бацьку забраць яе з дому мужа. Цесць атрымаў ад зяця абвінавачванне ў нападзе на маёмасць, вывазе жонкі. Бацька не спяшаўся выпраўляць дачку да мужа. Высветлілася, што Марына цяжарная. Пасля разводу праз суд атрымалася вярнуць пасаг і мацярыстую маёмасць. Другі раз Загароўскі ажаніўся з Кацярынай Чартарыйскай. Але пасля яго смерці пачаўся судовы працэс паміж Марынай і Кацярынай (1582). Першая жонка настойвала, што іх шлюб не быў скасаваны ў духоўным судзе, таму другі шлюб быў незаконным. Гэта давала ёй магчымасць зрабіць дачку Ганну адзінай спадкаемніцай В. Загароўскага. Аднак другі шлюб быў прызнаны законным¹⁹.

Рэгуляванне маёмасных дачыненняў свецкімі ўладамі прадстаўленае ў разводзе Ядвігі Юр’еўны Насілоўскай і Грыгорыя Юр’евіча Осціка²⁰. Ядвіга паходзіла з сям’і віцебскага ваяводы Юрыя Насілоўскага і Ядвігі Станіславаўны²¹. Гэта быў яе

¹⁷НГАБ. КМФ—18. Спр. 260. Арк. 716—718.

¹⁸Тамсама. Арк. 716—717.

¹⁹Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 76—80, 147—168, 334—349; Загоровскнй A. О разводе. С. 262—263.

²⁰ Пазней Грыгорый Осцік быў абвінавачаны ў здрадзе краіне і асуджаны на смяротнае пакаранне. Kraushar A. Lament Hrehorego Oscika 11 Roczniki Towarzystwa Przyjaciol Nauk Poznanskiego. T. XVIII. Z. I. Poznan, 1891. S. 389—395.

²¹ Гісторыя Беларусі ў дакументах 1 матэрыялах. Т. 1: IX—XVIII ст. / Склад. В.К. Шчарбакоў, К.І. Кернажыцкі, Д.І. Даўгяла. Мінск, 1936. С. 109; Alexandrowicz S. Nasilowski Jerzy// PSB. T. 22. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1977. S. 587—588.

другі шлюб. Першы раз Ядвіга выйшла за Станіслава Ярмолу²². Пра скасаванне другога шлюбу ў духоўным судзе дакументы нічога не згадваюць. Але абое былі каталікамі. У кнігі віленскага ваяводы былі актыкаваныя лісты ад абоіх сужэнцаў пра вызваленне ад шлюбу 15 студзеня 1566 г. Складзеныя яны былі ў адзін дзень — 5 студзеня 1566 г. Нават сведкі адны і тыя ж [гл. дадатак 29], Гэта значыць, што пагадненне адбылося. Прычынай разладу ў сям’і стала здрада Г. Осціка падчас хваробы жонкі. Пасля разводу бацькоў па ўзаемнай згодзе сын Ян застаўся жыць пры бацьку. Абодва бакі прызначылі заруку на выпадак парушэння пагаднення аб скасаванні шлюбу: 2 000 коп літоўскіх грошаў вялікаму князю літоўскаму і 2 000 пакрыўджанаму боку. Калі Ядвіга выходзіла замуж за Осціка, то яна ўнесла ў яго дом пасаг і рэчы, падараваныя першым мужам. Ёй была запісаная Уз усіх валоданняў навечна, а на % — 3 000 коп (1554). Але пасля разводу Осцік, напэўна, не змог аддаць жонцы адразу ўсе грошы, таму запісаў на маёнтку Свіраны 1 000 коп на тры гады (1566—1569). Ядвіга мела права трымаць маёмасць, пакуль ён не выплаціць грошы. Да таго ж шляхцянцы было дазволена выкупіць з заставы асавецкіх людзей у Петракоўскага за 40 коп²³. У дакументах рэгуляваныя не толькі фінансавыя справы, але і месца жыхарства сына. Развод Я. Насілоўскай і Г. Осціка — рэдкі выпадак, калі прычынай з’яўляецца здрада мужа, яна прымаецца да разгляду і лічыцца сур’ёзнай.

Берасцейскі земскі суд разглядаў скаргу Таццяны Сенькаўны Здзітавецкай ад 5 кастрычніка 1584 г. на былога мужа Грыгорыя Грабоўскага, берасцейскага вознага, па прычыне нападу на дом, абразы і збіцця [гл. дадатак 30]. Шляхцянка хацела, каб было прынятае пагадненне пра дом у Берасці, рухомую маёмасць і агароды з сенажацямі. Падчас працэсу жанчына сцвярджала, што яна разведзеная з мужам, і ён ужо жыве з другой жонкай. Але Г. Грабоўскі адмаўляў развод. Берасцейскі земскі суддзя Адам Пацей, сутыкнуўшыся з такімі супярэчлівымі сцвярджэннямі, адправіў справу на разгляд у духоўны суд да берасцейскага і луцкага біскупа²⁴. Гэтая справа паказвае, што ўжо на той час, яшчэ да прыняцця Статута 1588 г., былі падзеленыя паўнамоцтвы духоўнага і свецкага судоў пры скасаванні шлюбу: калі першы

^аНГАБ. КМФ-18. Bon. 1. Спр. 34. Арк. 139—140 адв.

“НГАБ. КМФ-18. Спр. 262. Арк. 350—361 адв.

²⁴НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 2. Арк. 248 адв—249.

займаўся рэлігійным аспектам, то другі — матэрыяльным. Прычым спачатку сужэнцаў павінныя былі развесці ў духоўным судзе, а пасля ўжо свецкі разбіраў маёмасныя спрэчкі. Справы, звязаныя са шлюбам, адпраўляліся на разгляд у духоўны суд не толькі з земскіх судоў, але і з магістрата і ад войта²⁵. Калі ў першай палове XVI ст. скаргі духоўных улад на ўмяшанне свецкіх улад у іх справы сустракаюцца часта, то ў другой палове сітуацыя стала мяняцца: паўнамоцтвы судоў былі дакладна вызначаныя.

Ураднікі Уладзімірскага гродскага суда разбіраліся ў правамоцнасці шлюбу гаспадарскага маршалка, троцкага войскага Аляксандра Фёдаравіча Уладыкі і Ганны Іванаўны Шышчанкі (1584). Калі шляхціч быў у складзе пасольства да крымскага хана, то знайшоў там Ганну і выкупіў, а пасля павянчаўся з ёй у манастыры ў Земне²⁶ (Валынь) прыкладна ў 1568 ці 1569 гг. Ганна да палону была замужам за Міхаілам Халапмавым. Другі шлюб адбыўся без скасавання папярэдняга. Калі першы муж спрабаваў вярнуць жонку, то А. Уладыка адказаў, што Ганна — яго нявольніца, выкупленая ім з палону. Пазней у сваім тастаменце за 1573 г. Уладыка запісаў жонцы маёмасць, атрыманую за службу ад Жыгімонта Аўгуста²⁷. Выпадак адносіцца хутчэй да кампетэнцыі духоўнага суда, а не свецкага.

Развод Гаўрылы Камбулатавіча, князя Пяцігорскага, чаркаса, і Зафеі Віктаранкі прайшоў праз духоўны і свецкі суды. Спачатку іх развялі ў духоўным судзе Луцкага біскупства 28 лютага 1586 г. Прычынай для скасавання шлюбу сталі шматлікія сваркі паміж імі. Толькі ў 1590 г. «развадныя» лісты былых мужа і жонкі былі актыкаваныя ў Берасцейскім земскім судзе. Абодва дакументы былі напісаныя 28 чэрвеня 1590 г. Г. Пяцігорскі вызваліў жонку ад шлюбу, адмовіўся ад яе запісаў і рухомых рэчаў і абяцаў не прэтэндаваць на яе маёмасць і не падаваць на яе ў суды. Зафея Віктаранка таксама вызваліла мужа ад шлюбу і адзначыла адсутнасць маёмасных прэтэнзій на маёнтак Ельна, на якім ёй было запісанае вена, бо атрымала ад мужа 820 коп літоўскіх грошаў²⁸.

Падобныя запісы ўносіліся і ў магістрацкія кнігі. Клішка Якімовіч і Агап’я Іванаўна вызналі ў Магілёўскім магістраце, што

²⁵ Археографяческнй сборннк. Т. 3. Внльна, 1867. С. 71—72.

²⁶ Цяпер Зімняе, тэрыторыя сучаснай Украіны.

²⁷ Архнв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кнев, 1909. С. 417—418.

²⁸НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 665—668,674—675.

далей не могуць пражываць разам (1606). Яны «непрыстойна жылі ці то па волі Бога, ці з-за дзеяяняў ліхіх людзей». Рашэнне не было прынятае, справа была накіраваная да полацкага епіскапа. Немагчымасць ужыцца прывяла да разводу Астапа Зянковіча і Фядору Фёдараўну. Дакумент быў унесены ў кнігі Магілёўскага магістрата ў 1611 г.²⁹. Але ў спрэчных пытаннях, як, напрыклад, зацвярджэнне ці скасаванне заручын, справу адпраўлялі ў духоўны суд. Так, Полацкі магістрат накіраваў спрэчку Івана Буяновіча і Сідара Сухомыры (1640). Першы заручьгўся з дачкой Сідара — Арынай, але вяселле не адбылося з прычын яго ад’езду да хворага брата Андрэя ў Чашнікі. Дзяўчына засведчыла, што дала згоду на шлюб з-за бацькоў, а сама не вельмі яго прагнула³⁰.

Скасаванне нявенчанага шлюбу здзяйснялася ў свецкім судзе. Гэта тычылася прадстаўнікоў усіх саслоўяў. Часам на судзе мог прысутнічаць святар³¹. На думку Юліуша Бардаха, гэта сведчыла пра прызнанне праваслаўным духавенствам свецкага разводу³². Найбольш частая прычына скасавання нявенчанага шлюбу — дрэннае сумеснае жыццё. Яцак і Багдана Захар’еўна на судзе абвінавачвалі адно другога ў нежаданні жыць разам: яна казала, што ён яе выганяе, а ён — што яна сама ад яго бегае. Суд прыняў рашэнне іх развесці вярнуць жанчыне яе пасаг (1540)³³. Калі разышліся Матруна, дачка крынскага мешчаніна Сака Белавіча, і шляхціч Іван Вешаневіч, спрэчка з-за маёмасці разглядалася ў Гарадзенскім земскім судзе (1568). Іх шлюб быў нявенчаны³⁴.

Свецкія суды разглядалі справы скасавання нявенчанага шлюбу паміж сялянамі. Напрыклад, падданы Кляпацкага Кандрат Ваўчковіч паскардзіўся на падданую Рэпніцкага вайтоўства ўдаву Багдана, што яна забрала сваю дачку ад яго сына і не хацела вяртаць яе да мужа. Было прынятае рашэнне развесці іх, а бок нявесты павінны быў выплаціць выдаткі на вяселле за піва, мяса,

^НЮМ. Вып. 8. Внтебск, 1877. С. 274—275, 314—315; Загоровскнй A. О разводе. С. 190.

“Владаммрскнй-Буданов М.Ф. Черты семейного права. С. 53—55.

³¹ Пра гэта сведчаць дакументы Магілёўскага магістрата па разводзе мешчаніна Афанаса Хрыдковіча. Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego. S. 91.

³² Ibid. S. 135—136.

³³ ABAK. T. 17. Акты Гродненского гродского суда. Вяльна, 1890. С. 72; ВладммнрскнйБуданов М.Ф. Черты семейного права. С. 47—49; Лаппо M.J4. Велмкое княжество Лмтовское. С. 251.

"Дакумент моцна пашкоджаны. НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 22—22 адв.

курэй, гусей (1560). Маці дзяўчыны прадставіла наступныя аргументы для скасавання шлюбу: дачка была непаўналетняя, шлюб быў нявенчаны, жылі сужэнцы дрэнна³⁵. Але пры гэтым узнікае пытанне: калі дачка не дасягнула адпаведнага шлюбнага ўзросту, то чаму яна была выдадзеная замуж. Адсутнасць узаемнай згоды паміж сужэнцамі часта выступала як прычына для разводу і з’яўлялася слушнай для ўладаў. Гэты ж довад быў прыведзены пры скасаванні нявенчанага шлюбу Цімошы, сына падданага Аўдзея Кошчыча, і дачкі падданага Луконіцкага вайтоўства Хедаца Пятковіча (1560)³⁶.

Сустракаюцца выпадкі, калі сяляне не звярталіся ў суд, а сыходзілі ад сваіх сужэнцаў. Так, Арынка пражыла ў нявенчаным шлюбе з падданым Васіля Іванавіча Махніча — Федкам Мікуцічам Петранцэвічам каля двух год. Яна сышла з-за сямейнага гвалту. Калі першы муж захацеў вярнуць Арынку, то на той момант яна ўжо жыла 6 год з падданым Мікалая Янавіча Талочкі — Маркам Букевічам — і мела з ім дзяцей (1556). Шлюб быў венчаны. Гарадзенскі земскі суд палічыў, што справа адносіцца да кампетэнцыі духоўнага суда³⁷.

Нявенчаныя шлюбы сустракаліся сярод мяшчан. Церашко Люціковіч падаў скаргу ад імя Марыі на Афанаса Грыдковіча, магілёўскага мешчаніна, што ён пакінуў яго сястру, а ўзяў іншую жанчыну за жонку (1617). На гэта Афанас паклаў разводны ліст кузьмадзям’янінскага святара Нестара Іванавіча (1616). Паводле яго, шлюб быў нявенчаны, а прычынай яго скасавання стала нязгода і сваркі. Магілёўскі магістрат палічыў, што справа падлягае разгляду ў духоўным судзе, і накіраваў яе да мсціслаўскага пратапопа³⁸. Гэты дакумент паказвае, што нявенчаныя шлюбы мелі месца ў XVII ст. і святары мелі паўнамоцтвы іх скасоўваць.

Скасаванне нявенчанага шлюбу ў большасці выпадкаў трапляла пад юрысдыкцыю свецкіх улад. Аднак царкоўныя ўлады таксама маглі мець да яго дачыненне. Асноўная прычына разводу — дрэннае сумеснае жыццё. Важную ролю тут адыгрывалі бацькі сужэнцаў, асабліва калі іх дзеці былі маладыя

³⁵НГАБ. Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1. Арк. 23 адв.—24.

³⁶ Тамсама Арк. 29 адв.

³⁷ АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Внльна, 1894. С. 129—130.

”МЮМ. Вып. 8. Внтебск, 1877. С. 345—347.

ці непаўналетнія. Пры ўзнікненні маёмасных пытанняў, напрыклад, як пакрыццё выдаткаў на вяселле, рашэнне прымалася на карысць пакрыўджанага боку.

Акрамя свецкага права, сямейна-шлюбныя адносіны рэгулявала і кананічнае права. На тэрыторыі ВКЛ свае нормы мелі праваслаўная, каталіцкая, грэка-каталіцкая, пратэстанцкая канфесіі. Духоўны суд не меў паўнамоцтваў разбіраць пытанні, звязаныя з маёмасцю³⁹. Аднак да сённяшняга дня дайшло мала дакументаў з духоўных судоў. Адзінкавыя крыніцы не даюць магчымасці дакладна правесці статыстычны аналіз разводаў па стагоддзях, а таксама і па прычынах разводаў.

Скасаванне шлюбу ў праваслаўнай царкве

У праваслаўі справы, звязаныя са шлюбам і яго скасаваннем, разбіраў мітрапаліт, епіскап і пратапоп. Але апошняму пазней сталі забараняць скасаванне шлюбу. Так, уладзімірскі і валынскі епіскап Іпацій Пацей забараніў пратапопам і іншым святарам разводзіць, адзначыў, што гэта ў яго кампетэнцыі (1594)⁴⁰. У XVI ст. далёка не ўсе справы, звязаныя з разводам, разглядаліся ў духоўным судзе. Свецкія ўлады актыўна ўмешваліся ў сямейныя справы і разводзілі сужэнцаў, на што ўвесь час скардзіліся кіеўскія мітрапаліты⁴¹. На думку Ю. Бардаха, адной з прычын умяшання свецкіх улад у духоўныя справы, асабліва ў працэсы разводу, была фінансавая. Збор за развод складаў у судах істотную долю прыбытку. Існаванне збораў за шлюб і развод пацвярджае згадка пра загад Ілью Астрожскаму выплочваць «распушчанкі і куніцы» тураўскаму епіскапу Васіліяну (1533) у судовай справе за 1628 г. паміж тураўскім епіскапам Грыгорыем і Ганнай Астрожскай⁴². Пры гэтым духавенства не перашкаджала заключаць другі шлюб асобам, якія развяліся ў свецкім судзе⁴³.

³⁹ Пры звароце падкаморыя ВКЛ Юрыя Паца ў духоўны суц да віленскага біскупа па справе тастамента маці Станіслава і Шчаснага Андрэевічаў была адзначана, што справы маёмасці не ў кампетэнцыі духавенства (1541). Lietuvos Metrika. Кгі. 231 (1540—1543): 12-oji Teismtj Ьуіц knyga. Р. 122.

" Опнсанне документов архнва западноруссклх уннатскнх мнтрополнтов. Т. 1.1470—1700. СПб., 1897. С. 69.

⁴¹ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa matzeriskiego. S. 127.

⁴² Археографнческмй сборннк. C. 208—210; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 112—114,127—129,132.

⁴³ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 132.

Пра дзейнасць праваслаўнага духоўнага суда ў Кіеве можна меркаваць са справы Ульяны Багавіцінавічаўны (?—1575)⁴⁴ і дарсунішскага намесніка Івана Іванавіча Гарнастая (1520— 1568)⁴⁵. Забраўшы свае рэчы, Ульяна з’ехала ад мужа да маці ў 1561 г. Прычыны, якія вымусілі яе зрабіць гэты крок, не адзначаныя. I. Гарнастай неаднаразова спрабаваў вярнуць жонку, адпраўляючы да яе сваіх людзей. Справа разбіралася кіеўскім мітрапалітам Сільвестрам. Позва ў суд была перададзеная берасцейскім святаром царквы Св. Міхаіла Пятром разам са святаром царквы Раства Прачыстай Багародзіцы Ісакіем і віжам Дзмітрыем у прысутнасці берасцейскага гродскага пісара Васіля (4 жніўня 1567 г.). Ульяна павінная была прыбыць на суд у Навагарадак у верасні⁴⁶. Дадзены дакумент паказвае парадак выкліку ў духоўны суд. Позва адпраўлялася па месцы жыхарства адказчыка/адказчыцы, у дадзеным выпадку Берасцейскае ваяводства. Яе аддаваў мясцовы святар, а квіт аб перадачы позвы актыкоўваўся ў мясцовы духоўны суд. Выпіс з яго перадавалася мітрапаліту.

Разгляд справы адбыўся 29 верасня 1567 г. У Багавіцінавічаўна на суд не з’явілася. У першым дакуменце адзначана, што яна не паведаміла пра прычыну адсутнасці. Аднак у другім адзначана са слоў яе служэбніка Аўдзея Манастырскага, што Ульяна не прыехала з прычыны хваробы (29 верасня 1567 г.). Паколькі судовае пасяджэнне не адбылося, то ў дакуменце не адлюстраваўся механізм скасавання шлюбу ў духоўным судзе. Усе намаганні мужа вярнуць жонку скончыліся нічым⁴⁷. Адсутнасць кніг Кіеўскага духоўнага суда не дазваляе прасачыць далейшы лёс

⁴⁴ Ульяна паходзіла са старажытнага і ўплывовага роду ў ВКЛ. Яе бацька Міхаіл Богуш Багавіцінавіч (?—1530) вызначыўся дзяржаўнай дзейнасцю і займаў шэраг пасад: падскарбі, маршалак і пісар ВКЛ, пералайскі, жыжморскі, даўгоўскі дзяржаўца і інш. Ён ажаніўся з Фядорай Андрэеўнай Сангушкаўнай (?—1570). У іх сям’і нарадзіліся тры дачкі — Ганна, Фядора і Ульяна. АЮЗР. Т. 1. 1361—1598. СПб, 1863. С. 75—77; Pietkiewicz К. Wielkie Ksi^stwo Litewskie pod rz^dami Aleksandra Jagiellonczyka. Poznan, 1995. S. 19, 20; Груша A. Канцылярыя Вялікага княства. C. 147—148,160.

⁴⁵ Іван Іванавіч Гарнастай быў сынам заможнага і ўплывовага гаспадарскага пісара (1512—1558), земскагападскарбія (1531—1558), наваградскага ваяводы (1551) Івана Гарнастая (?—1558) і Ганны Васільеўны Саламярэцкай (?—кл. 1550). Lulewicz Н., Rachuba A. Urz^dnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. S. 210; Сліж H. Сямейныя адносіны i шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх. С. 86—121.

⁴⁶ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 16. Спр. 72. Арк. 27.

⁴⁷ Тамсама. Арк. 25—26 адв.

справы. Верагодна, яна больш не разглядалася, бо I. Гарнастай у хуткім часе памёр⁴⁸.

Адзінкавыя звесткі пра разгляд шлюбных стасункаў захаваліся з Гарадзенскай пратапопіі. Зварот гарадзенскага мешчаніна Мішкі Анашковіча да пратапопа па прычыне ўцёкаў яго жонкі скончыўся зняволеннем для скаржніка. М. Анашковіч непачціва павёў сябе з духоўнай асобай, за што быў пасаджаны на ланцуг. Гарадзенскія мяшчане спрабавалі ўзяць яго на парукі, але пратапоп адмовіўся яго выдаць (1540)⁴⁹. У пратапопіі вяліся духоўныя кнігі. Яны захоўваліся пры Прачысценскай царкве ў Гародні. Гэта пацвярджае дакумент з Гарадзенскага земскага суда 1585 г.⁵⁰ 3 кніг была зробленая выпіс пра развод шляхціча Рамана Габяты з Аксінняй Давыдаўнай⁵¹.

Дзяк каралеўскай канцылярыі Кандрат Івановіч падаў скаргу ўладзімірскаму і берасцейскаму епіскапу Феадосію на прадстаўнікоў Берасцейскай пратапопіі — папоў Рамана Андрэевіча, Лявонція Марцінавіча Семяноўскага і Манойлу Балабана, намесніка берасцейскага епіскапа, якія, калі ён адсутнічаў, развялі яго з венчанай жонкай Апрахнай Грыгор’еўнай. У разводным лісце сцвярджалася, што скаржнік ад яе адмовіўся. Прычым жонцы забаранілі выходзіць замуж 46 тыдняў. Кандрат Івановіч дамагаўся прыцягнення да адказнасці святароў і скасавання пастановы. Па першым звароце епіскап Феадосій прыняў рашэнне не судзіць вінаватых завочна, выдаў позвы для іх, а развод быў прызнаны як неадпаведны. Такі вырак не задаволіў Кандрата, і ён звярнуўся другі раз з уладзімірскім войтам Міхайлам Дубніцкім. Епіскап скасаваў рашэнне берасцейскіх святароў, але справу пра іх пакаранне і кампенсацыю для К. Івановіча адклаў на іншы раз. Увесь ход падзей быў запісаны ў кнігі Уладзімірскага гродскага суда (1583)⁵².

Дадзены дакумент сведчыць пра тое, што разводзіць мелі права і мясцовыя духоўныя суды, але іх рашэнне можна было

⁴⁸ Падрабязней прасправу гл.: Сліж Н. Як вярнуць збеглую жонку. С. 78—91.

⁴⁹АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Вмльна, 1890. С. 78.

⁵⁰ Падчас вайны 1654—1667 г. дакументы Прачысценскай царквы і кнігі духоўнага суда былі вывезеныя і знішчаныя маскоўскім войскам. Сліж Н. 3 гісторыі Прачысценскай царквы. С. 64—95.

⁵¹НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 10. Арк. 918—921.

⁵² Архмв ЮЗР. Ч. 8. Т. 3. Кмев, 1909. С. 365—367.

27. Гравюра «Развод». Еўропа, XVIII ст.

аспрэчыць у судзе епіскапа. На жаль, дакумент не ўтрымлівае судовага выраку, які дазволіў бы уявіць механізм прыняцця рашэння па скасаванні шлюбу на гэтым узроўні.

Аднак не заўсёды суды адбываліся ў адпаведнасці з кананічным правам. Таміла Гітаўтаўна падала Жыгімонту Аўгусту скаргу на полацкага епіскапа Сіміёна за незаконны развод з Іванам, сынам мітрапаліта. Яна вымушаная была пайсці ад мужа з прычыны, што ён збіваў яе. Таміла звярнулася да епіскапа Сіміёна, каб той прымусіў мужа жыць з ёй у адпаведнасці з хрысціянскімі нормамі. Калі прыйшоў тэрмін разглядаць справу, то шлюб ужо быў скасаваны, а Іван ажаніўся з дазволу епіскапа з яго пляменніцай. У выніку жанчына страціла ўнясенне і на той час ужо 4 гады жыла ў чужых людзей. Гаспадар загадаў кіеўскаму мітрапаліту Макарыю разгледзець справу (1545)⁵³. 3 мэтай змены рашэння полацкага епіскапа Т. Гітаўтаўна звярнулася не да кіеўскага мітрапаліта, а да вышэйшых свецкіх уладаў.

Шлюб з бліжэйшымі сваякамі сужэнца быў забаронены ў праваслаўі і таму падлягаў скасаванню. Ульяна першы раз выйшла за Міхаіла Сянковіча, а пасля яго смерці — за яго роднага брата Яцка. Кіеўскі мітрапаліт Іосіф прызнаў такі шлюб незаконным. Ульяна і Яцак вянчаліся ў царкве, таму іх дзеці былі прызнаныя законнымі, і пляменнікі Яцака — Яцак Багданавіч, Андрэй і Грыгорый Івашковічы — таксама прызналі законнымі гэтых дзяцей і іх правы на спадчыну. Развод і статус дзяцей былі пацверджаныя Жыгімонтам Старым (1518)⁵⁴. Даволі дзіўна, што такі шлюб адбыўся, бо ён быў забаронены па кананічным праве. Магчыма, святар не ведаў пра іх сваяцтва.

Шлюб Ганны Барысаўны Копцеўны і Льва Сапегі, віцебскага войскага, быў скасаваны кіеўскім мітрапалітам Анісіфарам Пятровічам Дзевачкам у Навагарадку. Прычынай стала блізкае сваяцтва. Пры разглядзе справы спасылаліся на правілы Святых Апосталаў. Абаім было дазволена ўзяць новы шлюб (1588). Аднак у разводным лісце Ганна адзначыла, што яе хвароба справакавала праблемы і спрэчкі, якія давялі да разводу. У дакуменце жанчына вызваляла Сапегу ад шлюбу, адзначала, што ні яна, ні іх

⁵³ АЗР. Т. 3:1544—1587. СПб., 1848,1846—1853. С. 1—2; Опмсанме документов архнва западнорусскмх унматсклх ммтрополмтов. Т. 1. 1470—1700. СПб., 1897. С. 21.

⁵⁴ Lietuvos Metrika. Kn. 11 (1518—1523): Uzrasymq knyga 11. P. 65.

дзеці не будуць турбаваць віцебскага войскага пад зарукай 2 000 коп літоўскіх грошаў (1588)⁵⁵.

Нязгода ў сумесным жыцці хоць і не была прычынай для разводу па кананічным праве, але на практыцы мела месца. Адным з самых яскравых прыкладаў стаў развод Андрэя Курбскага і Марыі Гальшанскай (1578,1583)⁵⁶.

Самавольна нельга было пакідаць сужэнца. Пра гэта сведчыць наступны выпадак. Іван Чорны вывез сваю дачку Ганну ад зяця Ждана Кузьмініча Авусовіча, магілёўскага мешчаніна, калі той быў у ад’ездзе ў Маскве. Муж тры гады беспаспяхова прыкладаў намаганні, каб вярнуць жонку. Улічваючы малады ўзрост Ждана, полацкі, віцебскі і мсціслаўскі епіскап прыняў наступнае рашэнне. У выпадку невяртання жонкі праз 10 тыдняў шлюб скасоўваўся, а Івану і Ганне пагражала анафема, Ждан можа ажаніцца зноў (1614)⁵⁷.

Справы аб скасаванні шлюбу з-за няздольнасці мужчыны выконваць свае шлюбныя абавязкі таксама мелі месца. Захаваліся звесткі пра прадстаўнікоў мяшчанскага саслоўя, Пасля трох год сумеснага жыцця Яна Каскевіча і Аўдоцці, дачкі полацкага мешчаніна Васіля Павука і Веры, высветлілася, што муж ні разу не праявіў сябе на шлюбным ложку. Каб утаіць гэта, ён збіваў жонку і выганяў яе з хаты (1638). Бацькі жанчыны падалі скаргу на зяця ў Полацкі магістрат. Была пастаўленая ўмова, што ад каталіцкіх Грамніц 1637 г. да гэтага ж свята 1638 г. сужэнцы павінныя жыць разам. Калі за гэты перыяд нічога не зменіцца, то Я. Каскевіч быў абавязаны вярнуць дачку і яе пасаг у сям’ю бацькі. Працэс адбываўся ў прысутнасці прадстаўнікоў уніяцкага духавенства. Паколькі сужэнцы былі праваслаўнымі, то было вырашана адправіць справу аб разводзе да мсціслаўскага епіскапа. Але пазней развёў іх уніяцкі полацкі архімандрыт. Прычына для разводу была прызнаная паважнай⁵⁸. 3 гэтай справы вынікае, што імпатэнцыя для праваслаўных і ўніятаў была важнай прычынай для разводу.

⁵⁵НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 11. Арк. 336—339.

⁵⁶ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego. S. 134—135; Левнцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 231—234; Ерусалямсклй K. кістормя одного развода: Курбсклй п Гольшанская. С. 149—176.

⁵⁷НЮМ. Вып. 8. Вмтебск, 1877. С. 325—330; Загоровскмй А. О разводе. С. 191—192.

⁵⁸Археографнческмй сборнмк. Т. 1. Вмльна, 1867. С. 297—307.

Для пацвярджэння дыягназу патрабаваўся пэўны перыяд, калі хвароба пацвярджалася, то шлюб скасоўваўся.

Жаданне прыняць пострыг разглядалася як прычына для разводу. Полацкі архіепіскап Герман Храптовіч, а да пострыгу Юрый, быў жанаты з Людмілай Юр’еўнай Талочынскай. Для змены свецкага стану на духоўны ён развёўся (1556)⁵⁹. Па гэтай жа прычыне скасаваў шлюб Клеменс Казімір Трызна з Ломскай. Ён прыняў манаства, у хуткім часе стаў ігуменам манастыра Св. Духа ў Вільні, а пасля ардынатам Беларускага епіскапства (1679) і епіскапам (1680). Ён адыгрываў значную ролю ў рэлігійным жыцці ВКЛ у той час⁶⁰. Выпадкі мелі месца сярод мяшчан. Мсціслаўскі, аршанскі і магілёўскі епіскап Сільвестр Косаў скасаваў шлюб магілёўскага мешчаніна Якава Андрэевіча Сапоцькавіча і Кацярыны Самуэлеўны. Мужчына прыняў рашэнне стаць манахам, бо праз п’янства давёў сваю сям’ю да галоты, такім чынам вырашыў выратаваць душу (1646)⁶¹.

Доўгая адсутнасць сужэнца давала магчымасць для заключэння новага шлюбу⁶². Іван Мехнікеевіч, гайдук гетмана ВКЛ Яна Караля Хадкевіча, пасля вяртання з палону знайшоў, што яго жонка Хадоська Андрэеўна выйшла замуж за магілёўскага мешчаніна Фёдара Кароткага. Доўгая адсутнасць прымусіла вайскоўца даць развод (1623). Магілёўская мяшчанка Няліда Цішкоўна не дачакалася мужа і, каб не жыць «у распусце», выйшла замуж за Клішко Іванавіча⁶³.

У наступным выпадку прычыну разводу можна трактаваць па-рознаму: адсутнасць мужа, яго здрада Айчыне, адыход ад жонкі. У дзень вяселля ў 1481 г. Фёдара Бельскага і Ганны Сямёнаўны Кобрынскай было прызначанае паўстанне супраць вялікага князя літоўскага Казіміра. У ім таксама прынялі ўдзел Іван Юр’евіч Гальшанскі і Міхаіл Алелькавіч Слуцкі, якія былі пакараныя «горлам». Ф. Бельскі ўцёк у Маскоўскае княства, але адзін, без жонкі. Пасля пачаліся доўгія перамовы з гаспадаром наконт пераезду жонкі. Гэтае

⁵’НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18. Арк. 221—221 адв.

“Niesecki К. Herbarz Polski. Т. 9. Lipsk, 1841. S. 125; Mironowicz A. Diecezja Bialoruska wXVII i XVIII wieku. Bialystok, 2008. S. 135,138.

^{6   1}14ЮМ. Вып. 9. Вмтебск, 1878. C. 520—522.

⁶² Левнцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI ст. C. 206,239—242.

⁶³ ЙЮМ. Вып. 7. Внтебск, 1877. С. 316—317, 376; Загоровскмй А. О разводе. С. 195.

пытанне перыядычна ўзнікала ў дыпламатычнай перапісцы паміж краінамі. На што быў атрыманы адказ, што прымушаць Г. Кобрынскую выехаць да мужа гаспадар не можа, але і перашкаджаць яе выезду не будзе (1495)⁶⁴. Наступныя два дакументы прадстаўляюць дзве розныя прычыны, чаму жанчына засталася ў ВКЛ. Прычым кожная з іх ці нават абедзве маглі быць праўдзівымі. У судовай справе з-за Кобрына з жонкай Юрыя Паца Ганна адзначыла, што вялікі князь літоўскі даў ёй Ерашэвічы, каб яна не выехала ў Маскву да Ф. Бельскага, але пры гэтым не выдаліў ад уладання Кобрынам (1507)⁶⁵. Ганна ў даравальным запісе другому мужу — гаспадарскаму маршалку Вацлаву Станіслававічу Косцевічу — сведчыла, што яе не адпусціла ў Маскву маці⁶⁶. Ф. Бельскі быў вымушаны ажаніцца другі раз з княжной Разанскай⁶⁷. Аднак для другога шлюбу абаім быў патрэбны развод. Вяселле не магло абысціся без вянчання, бо абое паходзілі з праваслаўных княжацкіх родаў. Без дакументаў дакладна вызначыць прычыну скасавання шлюбу ў ВКЛ немагчыма. Ф. Бельскі не мог прыехаць на працэс. У Маскве Ф. Бельскі звярнуўся са сваёй справай да мітрапаліта. Той прызнаў, што віна не на ім, а на жонцы і яе сваяках. Князь атрымаў развод па прычыне адыходу аднаго з сужэнцаў⁵⁸.

Пералюб бьгў таксама прычынай для разводу. Януш Глінскі даў развод жонцы Кацярыне Крук, якая здрадзіла яму з Янам Шчаўрскім (1581). У дакуменце адзначалася пра адсутнасць кахання з боку жонкі і здраду⁶⁹. Сярод мяшчанскага саслоўя пералюб таксама меў месца. Полацкі архіепіскап скасаваў шлюб магілёўскага мешчаніна Багдана Лук’янавіча і Уліты. Жонка на яго вачах у яго доме здраджвала з некалькімі казакамі і пасля з імі з’ехала ў Маскву. Пасля яе вяртання муж звярнуўся ў духоўны

^м Danilowicz I. Skarbiec diplomatow. Т. 2. Wilno, 1862. S. 242; Lietuvos Metrika. Kn. 5 (1427— 1506): Uzrasymq knyga 5. P. 92.

⁶⁵РІ4Б. T. 20. Лнтовская метрнка, T. 1. Петербург, 1903. С. 549.

⁶⁶ AGAD. Tak zwana Metryka Litewska. Dz. III. Sygn. A-28. S. 30 v.

⁶⁷Wolff J. Kniaziowie. S. 5—6,165—166.

⁶⁸ Герберштейн C. Запнскм o Московмтсклх делах. C. 72—73; Загоровскнй A. O разводе. C. 147.

⁶⁹ Архмв ЮЗР. 4.8. T. 3. Кмев, 1909. C. 332—333; Левмцькмй O. Сім’я i побут украінців y XVI CT. C. 242—243; Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 115.

суд і атрымаў развод (1610)⁷⁰, але жанчына не была пакараная за пералюб. Яна нават атрымала назад свой пасаг⁷¹. Даволі рэдкі выпадак пакарання мужчыны смерцю за здраду. У Магілёўскі магістрат Навум Радковіч ад імя дачкі Марыі падаў скаргу на яе мужа Ілью Анапрэевіча і яго каханку Адар’ю Казлеўну (1619). Іх засталі на «гарачым учынку» ўраднікі. Абаіх прысудзілі да пакарання мячом на падставе магдэбургскага права⁷².

Варта адзначыць, што дакументаў з духоўных судоў захавалася вельмі мала. Яны не даюць магчымасці зрабіць статыстычнае даследаванне, але па іх можна высветліць прычыны скасавання шлюбу. У праваслаўі разводзілі сужэнцаў у наступных выпадках: шлюб паміж сваякамі, нязгода ў сямейным жыцці, хвароба мужа (імпатэнцыя), прыняцце манаскага сану адным з сужэнцаў, доўгая адсутнасць сужэнца, пералюб.

Разводы ў каталіцкім касцёле

Каталіцкі касцёл даволі негатыўна ставіўся да разводу, бо шлюб быў прылічаны да Таямніцы. Таму афіцыйна скасоўвалі шлюб, які быў заключаны не ў адпаведнасці з кананічным правам.

Блізкая ступень сваяцтва паміж мужам і жонкай была прычынай ініцыявання працэсу разводу. Шлюб Яна Янавіча Забярэзінскага і Ітамілы, удавы Фелікса Крупскага, быў заключаны таемнаў 1506 г. ці 1507 г. у Шыдловіцах. Ён не быў легалізаваны, а ў 1510 г. ужо дайшло да разводу. Забярэзінскі ў якасці аргумента прадставіў сваяцкія адносіны з жонкай. Гэты шлюб не фігуруе ў біяграфіі Яна Янавіча. Яго першай афіцыйнай жонкай лічыцца Барбара Кежгайлаўна⁷³.

Сваяцтва стала падставай для разводу таксама ў наступным выпадку. Маршалак ВКЛ Аляксандр Людвік Радзівіл ажаніўся ў 1639 г. з Яўгеніяй Кацярынай Тышкевічаўнай. Спрэчкі з Геранімам Вішнявецкім з-за апекі над дзецьмі ад яе першага шлюбу прывялі да разводу. Луцкі біскуп Андрэй Гэмбіцкі прызнаў шлюб неправамоцным, бо сужэнцы былі сваякамі ў трэцяй ступені і не ўзялі дазвол на

⁷⁰ ЙЮМ. Вып. 7. Внтебск, 1877. С. 297—299.

⁷¹ Bardach J. Swiecki Charakter zwyczajowego prawa malzenskiego. S. 118.

^ЛЙЮМ. Вып. 8. Внтебск, 1877. C. 347—351.

⁷’T^gowski J. Slub tajemny Jana Janowicza Zaberzezinskiego. S. 246—257.

шлюб (1642). У 1647 г. было атрыманае пацвярджэнне скасавання шлюбу з Рыма і дазвол на шлюб з Лукрэцыяй Марыяй дэ Строзі⁷⁴.

Здрада жонкі мужу стала слушнай прычынай для разводу. Віленскі баярын Ленарт Станіславовіч і яго жонка Паланея Багданаўна Рымковіч, яе сястра Алена абвінавацілі віленскага баярына Юхно Яновіча ў забойстве іх сястры, а яго жонкі Багданы (1541). Скаржнікі хацелі атрымаць ад яго галаўшчызну і яе пасаг. Падчас працэсу высветлілася, што яны ўжо 7 год не жылі разам. Жонка пакінула мужа і блудзіла ў Навагарадку, Здзецелі і іншых месцах. Юхно спачатку трываў непрыстойныя паводзіны жонкі, а пасля звярнуўся ў духоўны суд. Віленскі біскуп скасаваў шлюб і выдаў адпаведны ліст. На абвінавачванне ў забойстве Ю. Яновіч адказаў, што не бачыў яе пасля суда і даў прысягу. Наконт пасагу быў прадстаўлены ліст Барбары, у якім яна сведчыла, што забрала ўсе рэчы ад мужа. У выніку на падставе дакументаў і прысягі Юхно быў прызнаны невінаватым⁷⁵. Статут 1529 г. не меў артыкула аб невяртанні пасагу жонцы, калі яна была вінаватая ў разводзе. Такі артыкул з’явіўся пазней, у Статуце 1588 г. Верагодна, у духоўным судзе і магло быць прызначанае для Барбары нейкае пакаранне, але яно не адбілася на матэрыяльным становішчы.

Часам факт здрады не выносілі за межы сям’і. Напрыклад, Гальшка скардзілася свайму бацьку Мікалаю Крыштафу Радзівілу Сіротку, што яе сумеснае жыццё з мужам Габрыэлем Цянчынскім значна пагоршылася з-за яго каханкі (1613)⁷⁶. У суд Радзівілы не звярнуліся.

У каталіцкім судзе разводзілі і з прычыны дрэннага сумеснага жыцця. Удава полацкага ваяводы Юрыя Глябовіча Зафея Станіславаўна Карчэўская выйшла другі раз замуж за Мікалая Рахваловіча. Пазней з-за нязгоды іх развялі, прычым гэтая прычына была прызнаная істотнай. Калі Зафея была замужам, то запісала мужу 1 000 коп літоўскіх грошаў на Барткове, Сарнове і Шчагляціне. Пасля разводу запіс быў ліквідаваны, а сума

⁷⁴ AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 8221,8222; Jaroszuk J. Radziwill Aleksander Ludwik 11PSB. T. 30. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1966—1987. S. 150—155; Sajkowski A. Staropolska mitosc. S. 80; Kotlubaj E. Galerja nieswiezska. S. 340; Kulesza-Woronecka I. Rozwody w rodzinach magnackich. S. 48—51.

⁷⁵ Lietuvos Metrika. Kn. 229 (1540—1541): 10-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite, S. Viskantaite-Savisceviene, J. Karpaviciene. Vilnius, 2003. P. 104—105.

⁷⁶ Sajkowski A. Staropolska milosc. S. 54—64.

была падараваная касцёлу Луцкага біскупства⁷⁷. Сямейныя канфлікты не заўсёды прыводзілі да скасавання шлюбу. Луцкі біскуп прымусіў пайсці на перамір’е Паўла Зглінчынскага і Ганну Мантолтаўну. Ён не палічыў 14-гадовае зняволенне жанчыны (1584—1590), нанясенне шкоды яе здароўю, утрыманне рэчаў дастатковымі прычынамі для разводу. П. Зглінчынскі паабяцаў больш так сябе не паводзіць адносна жонкі, а яна вызваліла яго ад адказнасці за згаданыя злачынствы (1595)⁷⁸.

Магчымыя прычыны скасавання наступнага шлюбу — рознасць веравызнанняў і жаданне стаць манахам. Станіслаў Кішка (1584—1626) ажаніўся з Зафеяй Канстанцыяй Зяноўвічаўнай у 1604 г. Выхаваны ён быў у кальвінісцкім веравызнанні. Але разам з бацькам Станіславам перайшоў у каталіцызм у 1606 г. Адначасова ён скасаваў шлюб. У іерархіі каталіцкага духавенства Станіслаў дасягнуў пасады жамойцкага біскупа. Ён ініцыяваў заснаванне новых касцёлаў, а таксама спрыяў пераўтварэнню пратэстанцкіх збораў у каталіцкія касцёлы⁷⁹.

Дачка Адама Трызны і Гальшкі Друцкай Горскай — Тэадора Зафея вызваліла свайго мужа троцкага ваяводу Мікалая Паца ад шлюбных абавязкаў з-за яго намеру стаць манахам (1669). У наступным годзе ён адмовіўся ад усіх свецкіх пасад. Праз год Пац стаў віленскім біскупам⁸⁰.

Тэрэза Стравінская падала скаргу ў духоўны суд, каб прызнаць неправамоцным яе шлюб з Самуэлем Кастравіцкім (1668). 10 мая 1667 г. яе выдаў замуж пад прымусам бацька, ашмянскі падсудак Траян Стравінскі. Мужам стаў Самуэль Кастравіцкі, аднак пазней выявілася, што ён не быў шляхцічам, акрамя таго, меў іншае прозвішча Лашкоўскі. Да таго ж ён дрэнна ставіўся да жонкі, збіваў, трымаў у зняволенні. Звярнуцца ў суд шляхцянка змагла толькі пасля смерці бацькі, які памёр 29 лютага 1668 г. Яе падтрымала маці Канстанцыя Буйвідоўна, якая таксама падала скаргу

⁷⁷ Пра развод згадваецца ў дакуменце за 1542 г. Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismij Ьуіц knyga. P. 187.

⁷⁸ Архнв ЮЗР. 4. 8. T.3. Кнев, 1909. C. 469—473.

⁷⁹ Wasilewski T. Kiszka Stanislaw // PSB. T. 12. Wroclaw; Warszawa; Krakow, 1966— 1967. S. 517—518; Kulesza-Woronecka I. Rozwody w rodzinach magnackich. S. 34; Asadauskiene N. Kiskij gimine. Vilnius, 2003. P. 232—245.

⁸⁰ Wolff J. Pacowie. S. 178—179,184.

супраць зяця⁸¹. Згаданыя абвінавачванні маглі прывесці да скасавання шлюбу.

3 прысягі Ганны Ломскай вынікае, што яе шлюб з Крыштафам Трызнам не быў завершаны з прычыны імпатэнцыі мужчыны (1668). Яна захавала цноту і пасля шлюбу. У выніку яна атрымала развод і другі раз выйшла замуж за аршанскага земскага суддзю Гераніма Комара⁸².

Шлюб мазырскага войскага Казіміра Льва Багушэўскага і Тэрэзы Панятоўскай, дачкі мсціслаўскага канюшага Крыштафа Багуслава Панятоўскага і Ефрасінні Вановічаўны, быў прызнаны неправамоцным (1684). Прычынамі сталі непаўналецце нявесты, адсутнасць яе згоды на шлюб і сваяцтва⁸³.

Біскуп разглядаў розныя спрэчкі паміж сужэнцамі, якія не заўсёды даходзілі да разводу, хаця прычыны для яго былі. Полацкі ваявода Станіслаў Давойна скардзіўся ў духоўны суд віленскаму біскупу Валяр’яну на сваю жонку Барбару Саламярэцкую. Яе віна была даволі сур’ёзная. Яна збіла мужа, забрала бланкі дакументаў з яго пячаткай і, намовіўшы слуг, з’ехала. У лісты ўнесла пазыку на маёнтку Уселюб на 10 000 коп літоўскіх грошаў. Скарга на яе была пададзеная яшчэ і ў свецкі суд (1574)⁸⁴. Па кананічным праве жонка не магла самавольна з’ехаць ад мужа. Да таго ж яе дзеянні пагражалі яго жыццю. Увогуле, іх адносіны былі вельмі дрэннымі. С. Давойна часта апынаўся ахвярай дзеянняў жонкі. Яна ледзь не спаліла яго жыўцом⁸⁵. Але шлюб скончыўся натуральнай смерцю ваяводы, а не разводам.

Выяўленыя выпадкі дазваляюць адзначыць наступныя прычыны скасавання шлюбу ў каталіцызме: бігамія, сваяцтва сужэнцаў і адсутнасць дазволу папы на шлюб, імпатэнцыя, пералюб, дрэннае сумеснае жыццё⁸⁶, жаданне прысвяціць сябе манаскаму жыццю, змена веравызнання і інш. У XVIII ст. у шлюбаразводных працэсах фігуравалі парушэнні нормаў кананічнага права (прымус да шлюбу і іншыя), пры гэтым

⁸¹ Адцзел рукаігісаў BBY Ф. 57. Зала Б. Шафа 54. Спр. 2. Арк. 24 адв.—25 адв., 36 адв—37 адв.

⁸²Тамсама. Арк. 104—104 адв.

⁸³ Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 57. Зала Б. Шафа 54. Спр. 3. Арк. 251 адв.—253.

⁸⁴ AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 324. K. 1—3.

⁸⁵AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 322. K. 755—760.

⁸⁶ Popiolek B. Kobiecy swiat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnosciq kobiet z kr^gow szlacheckich. Krakow, 2003. S. 219—227.

рэальныя прычыны маглі не супадаць з тымі, якія былі задакументаваныя⁸⁷.

Разводы ў пратэстанцкім асяроддзі

Кальвіністы атрымлівалі развод на Сінодзе. На ім прысутнічалі духоўныя і свецкія асобы. Найбольшая колькасць разводаў прыпадае на XVIII ст. Калі ў XVII ст. у дакументах былі толькі кароткія запісы, дзе апісвалася сутнасць выпадку, то ў наступным стагоддзі ўжо былі справы з апытаннямі сужэнцаў, сведчаннямі іншых людзей⁸⁸.

Выпадак бігаміі прывёў да скасавання першага шлюбу. Шляхціч Лідскага павета Пётр Трацяк паскардзіўся на сваю жонку Кацярыну Каспераўну Кныбоўскую⁸⁹ (1623). Яна некалькі разоў яму здраджвала, сыходзіла ад яго, а пасля выйшла замуж за Эндрыса Балвера з Гародні і нарадзіла дзяцей у другім шлюбе. Шлюб узяла ў Шындрэскім зборы, дзе і першы раз выходзіла замуж. Па сутнасці, не скасаваўшы першы шлюб, Кацярына ўзяла другі. За такое парушэнне кананічнага права ёй пагражала пакаранне. П. Трацяк падаў на развод⁹⁰. Улічваючы ўсе абставіны справы, развод зацвердзілі.

Пералюб аднаго з сужэнцаў быў слушнай прычынай для разводу. Кацярына з роду Інглісаў атрымала развод з Міхаілам Галам з-за парушэння мужам шлюбнай вернасці (1795)⁹¹. Шлюбная здрада мяшчанкі Стэфаніды Афанасаўны стала прычынай для скасавання шлюбу і выгнання з грамады⁹².

Скасоўвалі шлюб з прычыны імпатэнцыі мужа. Пры разводзе Станіслава Ракіцкага і Ганны Шэралоўны (1615) была

⁸⁷ Konopczynski W. Flemming Jakub П PSB. Т. VII. Krakow, 1948—1958. S. 32—35; Kulesza-Woronecka I. Rozwody w rodzinach magnackich. S. 55—61, 65—78.

⁸⁸ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 441.

⁸⁹Верагодна, дачка гарадзенскага цырульніка Каспера Кныбоўскага.

⁹⁰Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 1157. Арк. 111—112.

⁹¹ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 441. Арк. 41—44.

⁹² Віленскі мешчанін Грыгор Шаламовіч паскардзіўся на Матыса Марцінавіча Ленкса. Пакуль мешчанін ездзіў гандляваць у Смаленск, яго жонка Стэфаніда Афанасаўна сыіплася з Ленксам і нарадзіла дзяцей. Апошні апраўдваўся тым, іпто жанчына была ў яго кухаркай і сказала, што муж памёр. Грыгор аспрэчыў яго словы сцвярджэннем, што жанчына атрымлівала лісты. Стэфаніду і Матыса як пралюбадзеяў выключылі з ліку кальвінісцкай грамады і перадалі пад суд свецкіх улад (1614). Acty Sinodöw prowicyalnych Jednoty Litewskiej 1611—1625. Wilno, 1915. S. 33—34.

адзначаная «людзьмі і медыкамі»⁹³ немагчымасць С. Ракіцкага выконваць шлюбныя абавязкі. Гэты дыягназ ён меў яшчэ да шлюбу. Атрымлівалася, што С. Ракіцкі ашукаў сваю жонку, не паведаміўшы ёй пра хваробу перад жаніцьбай. Паколькі шлюб не быў даведзены да канца, то Сінод прыняў пастанову пра развод. Другі прыклад датычыцца разводу Яна Войны і яго жонкі Рэгіны Падбіцянка. Мужчына хварэў 20 тыдняў паміж заручынамі і вяселлем, і яшчэ меў шанец вылечыцца. У сувязі з гэтым справу адклалі на год (1624)⁹⁴. У такіх судовых справах сведчання жонкі было недастаткова, дыягназ павінны быў паставіць лекар. У трэцім выпадку цяжкая хвароба⁹⁵ Самуэля Кенстарта стала прычынай для вызвалення ад шлюбу яго жонкі Ганны Камінскай (1641—1643)⁹⁶.

Шлюб паміж прадстаўнікамі розных веравызнанняў, якія не ўзялі адпаведнага дазволу, таксама скасоўваўся. Выпадак меў месца ў пазнейшы перыяд. Сінод прыняў рашэнне развесці Канстанцыю Мікулічаўну, дачку віленскага ротмістра Багуслава Мікуліча і Феліцыяны Сметанкаўны, і хельмінскага стольніка Фелікса Гарадзенскага, які быў іншага веравызнання (1782). Яны ўзялі шлюб у зборы ў Шэшолах 8 верасня 1781 г. без адпаведнага дазволу⁹⁷.

Дрэннае сумеснае жыццё таксама магло стаць прычынай для разводу. Сваркі паміж Габрыэлем Юзафам Галухоўскім і Тэафіліяй з Воланаў сталі прычынай для скасавання шлюбу (1758). Паводле рашэння Сінода дзеці, Жыгімонт і Феліцыян, засталіся жыць пры маці⁹⁸. У іншай сям’і прычынай сталі скандалы жонкі, яе п’янства і пагроза забіць мужа (1781)⁹⁹.

На падставе крыніц можна вылучыць наступныя паважныя прычыны для разводу пратэстантаў: пералюб, бігамія,

⁹³ Звяртацца да медыкаў было звычайнай практыкай. Напрыклад, медыцынскі агляд для вызначэння імпатэнцыі выкарыстоўваўся ў судовых справах па скасаванні шлюбу ў баскаў у XVII ст. Behrend-Martinez Е. Unfit for Marriage. P. 16—19, 58—61.

⁹⁴ Acty Sinodöw prowicyalnych Jednoty Litewski 1611—1625. Wilno, 1915. S. 33, 86—87; Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 441. Арк. 15.

⁹⁵ Дакумент дрэнна захаваўся, таму пра дакладна высветліць хваробу не магчыма.

⁹⁶ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 441. Арк. 15.

⁹⁷Тамсама. Арк. 10—11.

⁹⁸ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 308.

⁹⁹ Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 40. Спр. 441. Арк. 7—8.

імпатэнцыя мужа, рознасць веравызнанняў, немагчымасць сумеснага пражывання¹⁰⁰. Напрыклад, у Жэневе таксама разводзілі з прычыны імпатэнцыі, канфліктаў у сям’і. Працэс разводу быў даволі складаны, рашэнне прымалася свецкімі і духоўнымі ўладамі¹⁰¹.

Самавольны развод

У крыніцах зафіксавана выпадкі самавольнага сыходу ад сужэнца альбо выгнання. Гэта не было дазволена кананічным правам. У Статутах не было адпаведнага артыкула, які б прызначаў за гэта пакаранне. Ад’езд Ульяны Багавіцінавічаўны ад дарсунішскага намесніка Івана Іванавіча Гарнастая прымусіў апошняга скардзіцца ў духоўны суд на жонку. Але гэта так і не прынесла вынікаў¹⁰².

Ковенскі шляхціч Юрый Станіслававіч Драсейковіч падаў скаргу на свайго зяця ковенскага шляхціча Якуба Багданавіча Буйвіда. Ён ажаніўся з яго дачкой Аршуляй у 158? (сцёртая дата). Вянчанне і вяселле адбыліся ў прысутнасці вялікай колькасці людзей. Зяць абвінавачваўся ў тым, што 25 мая 1584 г. выгнаў жонку з дому. Возны прыехаў да Буйвіда для высвятлення сітуацыі. Шляхціч адказаў, што Аршуля сама з’ехала. Ён неаднаразова прасіў яе вярнуцца, а яна не хацела. А цяпер Буйвід адмаўляўся з ёй жыць¹⁰³.

Упіцкі шляхціч Бальцэр Ленартовіч Кураед заявіў на жонку, што, скарыстаўшыся яго адсутнасцю, 18 жніўня 1586 г. з намовы бацькі Бані падданага сакратара ЯКМ Яна Мікалаевіча Візгіра забрала рэчы і з’ехала з дому. Ва Упіцкім гродскім судзе была зафіксаваная скарга Станіслава Пятровіча Келпша на жонку Шчасную Шчафанаўну. Яна 1 кастрычніка 1586 г. з’ехала з дому і адвезла рэчы да сваяка Марціна Войцехавіча Лаўмені і яе мужа. Станіслаў Пятровіч адзначыў, што прычыны такіх паводзін не ведае¹⁰⁴.

^,00Слмж Н. Частная жмзнь протестантов. С. 333—346.

¹⁰¹ Kingdon М. R. Adultery and Divorces in Calvins Geneva. Cambridge; Massachusetts; London; England, 1995. P. 8,9,175.

¹⁰²Сліж H. Як вярнуць збеглую жонку. С. 78—91.

¹⁰³ АВАК. Т. 24. Акты о боярах. Вяльна, 1897. С. 426—427.

¹⁰⁴ АВАК. Т. 26. Акты Упмтского гродского суда. Внльна, 1899. С. 381,451—452.

У Ашмянскім гродскім судзе разглядалася справа па скарзе Пятра Ракіцкага на жонку Раіну Каспераўну Галіеўскую (1617). Яна абвінавачвалася ў самавольным сыходзе ад мужа, а яе брат Каспер — у наездзе на шляхецкую маёмасць, у вывазе з маёнтка рухомых рэчаў, у тым ліку і зброі, нанясенні пабояў урадніку Валентыю Адляноўскаму і ключніку Івану Юр’евічу, зняволенні непаўналетняга сына Пятра Ракіцкага — Самуэля. Брат разам з памочнікам Казіцкім быў асуджаны на турэмнае зняволянне і павінны быў выплаціць грашовыя спагнанні пакрыўджанаму боку. Раіне было загадана вярнуцца да мужа. У выпадку невяртання жанчыцу павінныя былі шукаць паўсюдна і выдаць вознаму ў прысутнасці шляхты¹⁰⁵.

Былі выпадкі, калі выганялі жонак. Гарадзенская шляхцянка Марына Казначэеўна абвінавачвала мужа Андрэя Бурвідовіча Стрыжку ў збіцці, выгнанні з дому і невяртанні яе рэчаў. Адзначалася, што да гэтага выпадку яны жылі разам шмат год. Гарадзенскі земскі суд адклаў справу ў сувязі з хваробай Стрыжкі (1567)¹⁰⁶.

Гарадзенская шляхцянка Любка Цышына падала скаргу на мужа Шчаснага Станкевіча Рыманда. Яны пражылі разам шмат год. Выходзячы замуж, Любка ўнесла пасаг, за які было запісана 50 коп літоўскіх грошаў на Уз маёнтка Глыбокае. 1 кастрычніка 1570 г. Рымонд выгнаў Любку з дому, а яе рэчы пакінуў сабе. Гарадзенскі возны Ілья Міклашэвіч прыбыў у Глыбокае, а пасля засведчыў, што 1 кастрычніка Шчасны аддаваў жонцы адну скрыню, а яна не хацела браць, бо яшчэ шмат іншых рэчаў засталося ў мужа¹⁰⁷.

У судовых скаргах сустрэўся выпадак самавольнага сыходу мужа ад жонкі. Станіслаў Войцехавіч скардзіўся на зяця Якуба Станіслававіча Маценовіча. Ён 29 сакавіка 1585 г. забраў маёмасць з яго дому, абразіў яго дачку, пагражаў яе забіць і сышоў з іх дому, які знаходзіўся ў Рамагольскім полі (Упіцкі павет)¹⁰⁸.

Самавольны сыход аднаго з сужэнцаў ці выгнанне з дому з’яўляліся прычынай для звароту ў суд. Абвінавачваліся як муж-

¹⁰⁵ Археографнчесюій сборннк. Т. 3. Вмльна, 1867. С. 78—92.

¹⁰⁶НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 3. Арк. 126—127.

¹⁰⁷НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 4. Арк. 203—203 адв.

¹⁰⁸ АВАК. Т. 26. Акты Упмтского гродского суда. Внльна. 1899. 96—97.

чыны, так і жанчыны. У скаргах дадаткова фігуравалі маёмасныя прэтэнзіі. Аднак у судовых кнігах не заўсёды былі адзначаны прысуды па згаданых выпадках.

На практыцы шлюб скасоўваўся па шэрагу прычын: па ўзаемнай згодзе, з-за хваробы, з прычыны дрэннага сумеснага жыцця, пералюбу, пры паступленні аднаго з сужэнцаў у манастыр і інш. Спачатку дазвол на развод даваўся ў духоўным судзе, а потым яго рашэнне зацвярджаў свецкі суд і разглядаў маёмасныя спрэчкі былых сужэнцаў. У XVII ст. атрымаць дазвол на скасаванне шлюбу было даволі цяжка, бо грамадская і рэлігійная думкі прытрымліваліся ідэі непарыўнасці шлюбу.

Можна пагадзіцца з А. Лявіцкім, што ўмовы для разводу былі наступныя: згода абаіх сужэнцаў на развод, прычыны скасавання шлюбу прызнаюцца істотнымі духавенствам, абодва бакі даюць права адно другому на наступны шлюб, месцажыхарства дзяцей вызначаецца па ўзаемнай згодзе сужэнцамі, для нявенчанага шлюбу было дастаткова, каб сужэнцы ў свецкім судзе выдалі «разводныя лісты». У свецкай практыцы для дасягнення згоды ў разводзе часта запрашаліся пасрэднікі. Пасля разводу вырашаліся маёмасныя пытанні адносна пасагу і вена. Вызваленне ад шлюбных абавязкаў фіксавалася ў судзе¹⁰⁹. Яно здзяйснялася пасля таго, як у духоўным судзе скасоўвалі шлюб.

Развод меў месца ва ўсіх канфесіях. Гэта была вымушаная мера для спынення шлюбных дачыненняў. Развод адносіўся да кампетэнцыі духоўных і свецкіх судоў. Канчатковае размежаванне іх паўнамоцтваў адбылося ў другой палове XVI ст., калі свецкія ўлады сталі менш умешвацца ў рэлігійныя справы.

¹⁰⁹ Левмцьккй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. С. 232,235.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Для шляхецкага грамадства шлюб меў шэраг «вымярэнняў»: заканадаўчае, прыватна-прававое, эканамічнае, грамадскае, рэлігійнае, традыцыйна-звычаёвае, культурнае. Усе яны былі важнымі і надавалі легітымнасць гэтаму інстытуту.

Традыцыі і звычаі ў сямейнай сферы былі ўсталяваныя паступова і не мяняліся кардынальна. Інстытут шлюбу фарміраваўся ў кантэксце эпох Рэнесансу і барока і пад уплывам Рэфармацыі і контррэфармацыі. Шлюб быў «прадуктам» эпохі і грамадства. XVI і XVII стст. сталі важнымі для яго станаўлення. Першая палова XVI ст. характарызавалася няўстойлівасцю ў плане заканадаўства, рэлігіі і культуры. Ішоў працэс пошукаў трывалых уяўленняў і поглядаў. Наступнае стагоддзе пад уплывам контррэфармацыі вызначылася кансерватыўнасцю і канчатковым акрэсленнем маральных падыходаў адносна шлюбу.

Асноўныя палажэнні адносна шлюбу засталіся нязменнымі ва ўсіх заканадаўчых актах. Статут 1529 г. у асноўным замацаваў традыцыі і звычаі, якія склаліся на той час. Пасля яго прыняцця ён выкарыстоўваўся ў судовай практыцы, якая паказала неабходнасць далейшай дапрацоўкі заканадаўства. Таму Статут 1566 г. меў больш артыкулаў, прысвечаных шлюбу, якія з пэўнымі зменамі ўвайшлі ў Статут 1588 г. Заключэнне шлюбу было складанай працэдурай. Праз заканадаўчую сістэму дзяржава ўзяла шлюб пад свой кантроль. Асаблівая ўвага тут была нададзеная рэгуляванню маёмасных дачыненняў, але пазней заканадаўства стала звяртаць увагу на сітуацыі, звязаныя з мараллю. Асобныя артыкулы дадаткова рэгуляваліся пастановамі соймаў. Пры гэтым у заканадаўстве прасочваецца гендэрная дыскрымінацыя ў шлюбных стасунках, што было характэрна для патрыярхальнага грамадства, якое аддавала перавагу мужчыну, а не жанчыне.

У заканадаўстве і юрыдычнай практыцы прадстаўленыя тры віды шлюбу: законны, часткова законны, катэгарычна забаронены. Найбольш прымальным лічыўся першы від, калі былі вы-

кананыя ўсе ўмовы — ад узросту жаніха і нявесты да адпаведна аформленыхдакументаў. Санкцыіўжываліся супраць шляхцянкі, якая самавольна выйшла замуж ці ўзяла шлюб з мешчанінам ці селянінам. Неправамоцным лічыўся нявенчаны шлюб. Катэгарычна забараняліся ўзяцце ў шлюб гвалтоўным чынам, шлюб паміж сваякамі, шлюб з некалькімі асобамі адначасова.

Для заключэння шлюбу патрабаваліся наступныя дакументы: перадшлюбная дамова, пры неабходнасці дазвол на шлюб, вяноўны запіс, пасагавы рэестр, квіт пра атрыманне пасагу. Фармуляр гэтых дакументаў фарміраваўся на працягу XV—XVI стст. Абавязковым для актыкацыі быў вяноўны запіс. Толькі гэты дакумент са звычаёвага права набыў афармленне ў Статутах. Перадшлюбная дамова, пасагавы рэестр, квіт пра атрыманне пасагу склаліся пад уплывам звычаёвага права і юрыдычнай практыкі. Дакументы адлюстроўвалі ўмовы шлюбу і эканамічны стан сямей жаніха і нявесты. Шлюб быў складаным юрыдычным працэсам, у якім фіксаваўся кожны крок. Гэта дазваляла ў будучым патрабаваць абароны пэўных інтарэсаў у судзе ў выпадку парушэнняў права.

Змовіны, вяселле і вянчанне ўводзілі ў грамадскае кола новую сям’ю. Гэтыя абрады павінныя былі адпавядаць усталяваным традыцыям і звычаям, не выклікаць негатыўнай рэакцыі шляхецкай грамады. Сфарміраваліся яны не адначасова, а на працягу XVI ст., з улікам досведу папярэдніх стагоддзяў. Уласныя шлюбныя традыцыі адрознівалі шляхту ад іншых саслоўяў, сведчылі пра яе элітнасць і высакароднае паходжанне.

Наяўнасць чатырох хрысціянскіх канфесій не спрыяла маналітнасці ў грамадстве, аднастайнаму погляду на шлюб, а часам нават правакавала канфлікты і абвінавачванні ў амаральных паводзінах вернікаў. Калі для праваслаўя, уніяцтва і каталіцызму шлюб быў Таямніцай, то для пратэстантаў ён меў у першую чаргу свецкае значэнне. Хоць усе канфесіі належалі да хрысціянства, вянчанне ў іх адрознівалася. Праваслаўны чын вянчання быў запазычаны з Грэцыі, але меў мясцовыя асаблівасці, уніяцкі захаваў аснову з праваслаўя, але пазней трапіў пад каталіцкі ўплыў. Каталіцкі абрад прыйшоў з Еўропы праз Полыпчу, а пратэстанцкі таксама сфарміраваўся пад еўрапейскім уздзеяннем. Адпаведна былі свае асаблівасці ў рэгуляванні сямейна-шлюбных стасункаў.

Зыходзячы з заканадаўчых нормаў, кананічнага права, традыцый і звычаяў, шляхецкі шлюб можна ахарактарызаваць як шлюб, заключаны паміж мужчынам і жанчынай адпаведнага ўзросту, па добрай волі жанчыны, з дазволу бацькоў (апекуноў, сваякоў), з прызначэннем пасагу з % бацькоўскай маёмасці і забеспячэннем за яго вена ў падвоеным памеры на Уз маёмасці, з узаконьваннем праз вяселле і вянчанне.

ІПлюб выконваў шэраг функцый для грамадства, сям’і і асобы: легітымізацыя новай сям’і перад супольнасцю пры ўмове, што шлюб заключаны ў адпаведнасці з прынятымі нормамі; захаванне, перадача шлюбных традыцый, звычаяў і абрадаў; выхаванне асобы праз прамовы і павучанні манагамнаму шлюбу; усталяванне, прысвечаныя і захаванне ўзораў паводзін для мужчыны і жанчыны ў шлюбе; спрыянне набліжэнню мужчыны і жанчыны да ідэалаў, неабходных грамадству; знаёмства, зносіны сем’яў і родаў; пашырэнне сферы ўплыву для сям’і і роду. Хоць шлюб у першую чаргу меў дачыненне непасрэдна да мужчыны і жанчыны, але ў шлюбе іх асабістыя адносіны набывалі сацыяльны характар.

Шлюб заканчваў сваё існаванне праз смерць аднаго з сужэнцаў ці праз развод. Скасаванне шлюбу адбываласяў духоўным і свецкім судах. Калі першы вызначаў адпаведнасць прычын для разводу, то другі займаўся маёмаснымі пытаннямі сужэнцаў. Духоўныя суды былі ў праваслаўных, каталікоў, уніятаў і пратэстантаў. Прычыны разводаў ва ўсіх канфесіях у асноўным адпавядалі кананічнаму праву (пералюб, імпатэнцыя, жаданне прыняць пострыг і інш.). Выключэнне — нязгода ў сумесным жыцці.

Такім чынам, на працягу XVI ст. склалася сістэма заключэння і скасавання шляхецкага шлюбу, якая замацавалася ў наступным стагоддзі. У яе аснову было пакладзенае заканадаўства, звычаёвае і кананічнае права. На станаўленне шлюбу паўплывалі развіццё заканадаўства, культурна-рэлігійныя плыні, грамадская думка, шляхецкія традыцыі. Інстытут шлюбу стаў важным для шляхты ВКЛ. Ён ствараўся для працягу шляхецкага роду, і дзеці, народжаныя ў законным шлюбе, прызнаваліся законам і грамадствам. Шлюб можна акрэсліць як непарыўны, сакраментальны, падпарадкаваны кананічнаму праву і заканадаўству ВКЛ інстытут. Ён аказаў моцны ўплыў не толькі на фарміраванне і развіццё шляхецкай сям’і, але і на ўсё грамадства.

ДАДАТКІ

У дадатках змешчаныя дакументы на старабеларускай, царкоўнаславянскай, лацінскай, сярэдняпольскай мовах. Пры транслітарацыі старабеларускіх тэкстах у аснову пакладзены прынцып палітарнай перадачы. Графічнае абазначэнне літар, што выйшлі з ужытку, заменена сучасным. Тэксты падзеленыя на словы і сказы, вынасныя літары і склады ўстаўленыя ў радок і вылучаныя курсівам. Прапушчаныя літары ў словах пад цітламі адноўленыя з улікам асаблівасцей правапісу старабеларускай мовы і заключаныя ў круглыя дужкі. Цвёрды знак, дыграф «кг» захаваныя. Загалоўныя літары адзначаюцца. Нумары старонак пададзены ў квадратных дужках.

Тэксты на царкоўнаславянскай мове максімальна набліжаныя да арыгінальных тэкстаў, з захаваннем асаблівасцей правапісу. Сярэдняпольская мова не мадэрнізуецца, а падаецца ў адпаведнасці з тагачасным напісаннем. Пры неабходнасці ў дакументах ставяцца знакі прыпынку. Скарачэнні раскрытыя ў круглых дужках. Найбольш распаўсюджаныя — захаваныя: Р. (Pan), JKM (Jego Krolewskiey Milosci), Msci, mci (Milosci), M (Miiosci), S. (Swi^tego, Swi^ty).

Пашкоджаныя месцы ў дакументах, з-за якіх страчаны тэкст, адзначаныя квадратнымі дужкамі. Па магчымасці тэкст аднаўляўся. Дзе неабходна, прыведзеная дадатковая інфармацыя па кожным дакуменце.

Дадатак 1. Перадшлюбная дамова Глеба

Сапегі, 1538 г.

Дакумент захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 49. Ён напісаны на старабеларускай мове, замацаваны 4 пячаткамі. Дакумент надрукаваныя ў якасці дадатку да артыкула: Сліж Н. Перадшлюбная дамова як крыніца па сямейна-шлюбных дачыненнях шляхты ВКЛ // Учёные запіскі УО «ВГУ нм. П. М. Машерова». Сборннк научных трудов. 2012. Т 13. С. 17—25.

Я Гле6т> Яновлчь Сопега обяваю тымт> ллстом нлнешнлм’ь л на потом будучлм-ь кому будеш потреб того ведатл або чтучй его слышат« што ж по Божел волл л по своел доброл мыслл а порадою л з волею прлятелел молх кровных’ь змовлл есмл с паномі> Шымком'ь Мацковлчом тлвунол« л гороЭнлчом'ь влленсклм’ь, державцею ушполсклм-ь л радунсклмг дочку его м(лло)стл панну Катерлну панятл л за вечыстую малженку метл. А пан Шьшко мает мне по дочце своел панне Катерлне посагу датл готовымл грошмл двесте коп'ь а у выправе сто коіть грошел а к тому часть лменя в Жомолтл которая на нел по машце ее панл Шьшковой Зофел прлдет л тол умовы н(а)шел нл которымл прлчлнамл не маю отступатл л дочкй его м(лло)стл панны Катерлны опустлтл. Еслл ж бых тол умовы н(а)шел л того ллсту своего прлпомнлл’ь а дочкл пана Шьшковы панны Катерлны понятл не хотел тогды маю заплатлтл г(о)с(по)д(а)рю королю его м(лло)стл тлсячу коп грошел а пану Шыліку тлсячу коігь грошел л чого Б(о)же уховай естлл Богь на пана Шьшка допустлл смерть тогды я предеся тьш же обычаел« зт> сынмл его м(лло)стл тую умову маю держатл л панну Катерлны не маю отпустлтл. А сынове его м(лло)стл теж тот посаг двесте кол грошей готовых а выправы за сто коп датл з ыменел сволх отчлзных л часть лменя матерлстого в Жомолтл мают ел поступлшм тол частл што на нел прлмдет. Прл том былл л того добре зведалл пан Павел Нвановлч Сопега староста браславсклм маршалокг г(о)с(по)д(а)ра короля его м(лло)стл’ а кн(я)зь Богдан Дмлтрлевлч², а пан Семен Кастянтлновлч Жаба хоружлй керновсклй³ л на то дал есмл пану Шымку Мацковлчу сей мой ллсть под моею печатю⁴ л теж прослл есмл тых вышей

¹ Павел Іванавіч Сапега (?—1579) — браслаўскі староста (1517), гаспадарскі маршалак (1519—1557), падляшскі ваявода (каля 1559), навагарадскі ваявода (1558). Lulewicz Н. Sapieha Pawel 11PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 128—131. Да дакумента прыкладзеная пячатка Паўла Сапегі з выявай герба «Ліс» з лацінскімі літарамі ўверсе «P[avel]» «S[opega]».

² Багдан Дзмітрыевіч Агінскі быў жанаты з сястрой жонкі Ш. Мацкавіча Багумілай Паўлаўнай. Wolff J. Kniaziowie. S. 289. Таму ён тут прысутнічаў у якасці сведкі. Да дакумента прыкладзеная пячатка Багдана Дзмітрыевіча Агінскага з выявай уласнага герба (страла з перакладзінай пасярэдзіне на «П»-падобнай падставе).

³ Кернаўскі староста Сямён Канстанцінавіч Жаба часта фігураваў у судовых справах Метрыкі ВКЛ. Lietuvos Metrika (1528—1547), 6-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. 31, 37, 45, 59. Да дакумента прыкладзеная пячатка С. Жабы з выявай герба «Касцеша».

⁴ Да дакумента прыкладзеная пячатка Глеба Сапегі з выявай герба «Ліс» з лацінскімі літарамі ўверсе «H[leb]» «S[opega]».

мененыл панов о печатл нх ллсть на мою прозбу учлнллй печашй свол к'ь сему ллсту прллажллл. П(л)сан в Вллнл м(есе)ца апрел 14 ден нндмкт 11 [1538],

Дадатак 2. Скарга Шчаснага Сіруцевіча на Барбару Васілеўну Саламярэцкую пра парушэнне перадшлюбнай дамовы, 1553 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, надрукаваныя паводле: НГАБ. КМФ18. Спр. 243.

[98] Преложене року в справе Пана ІЦасшного Слрутевлча с панл Костентлноваю Ратомскою о змову дочкл ее панны Марыны за него.

Лета Божего нароженья 1553 м(е)с(е)ца ноябра 4 дня у середу.

Становлльсе перед паномть его м(л)л(о)стью меч-ьныл г(о)с(по)д(а)рьсклй пан'ь ІЦастньш Слрутевлч'ь. 14 покладал'ь позовь пана его менуючл лжь дей онв тымь поз'ьвом-ь поз'ьвал'ь пане Костенымновую Ратомскую панл Барбару Васллеввну перед пана его м(л)л(о)стл ку праву о в"ьчмненье умовы што дек панл Ратомская змовлла была дочтжу свою панвну Марнну за него в малт>женьство о чом-ь шырен на томт> позве пана его м(л)л(о)стл оплсано есть, в которою позву дата з Влльна году тлсеча пять согь петьдесять второго м(е)с(е)ца ноябра двадцать осмого дня. 14 оповедють пан ІЦастныл же деы за тымл поз'ьвы рокь вжо млнул-ь а онь того року пллень есть. 14 панл Ратомской ку росправе ожндаеть нлжлл дел панл Ратомская ку праву се не становлш [98 адв.[ лно в тоть чась пань І4вант> Сольтановлч-ь маючл на то моцв оть пане Ратоліское на лмсте собе данную напротлвь того поз'ьву пана ІЦчасного отьпор чнннтл готов-ь бы/гь едножь пант> его м(м)л(о)сгь на тоть чась не будучн доспешонть промёжку нхь того досмотретл за тою прнчнною же на послугу г(о)с(по)д(а)рт>скую до Коруны Польское отьеждчатн рачмть для того его м(н)л(о)сть зложюгь рокь нмть обеюмт> сторонамь по прпезанью своелі с Польшы до Влльня у двух^гь неделях-ь. Мають онм обедве стороне на тогь рокт> перед паном его м(л)л(о)стью ставшл за тымлж-ь поз-ьвы пана его м(л)л(о)стл росправу судовую промеж'ьку собою прлнятлл. Плсан'ь у Влльнл.

Дадатак 3. Вяноўны запіс гаспадарскага маршалка Аляксандра Іванавіча Хадкевіча жонцы Васілісе, 1513 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 2. Спр. 39. Гэта пергамін, да якога былі прымацаваныя прывясныя пячаткі, якія не захаваліся. На дакуменце плямы, таму некаторыя словы не расчытваюцца, яны адзначаныя ў квадратных дужках. У некаторых месцах адноўлены тэкст. Вяноўны запіс друкаваўся раней, але не цалкам, гл.: Сборннк палеографмческйх снммков с древнмх грамот, храняіцйхся в Вйленском центральном архйве м Вмленской публмчной бмблнотеке. Вып. 1. (1432—1548). Вмльна, 1884. С. 6.

Я Александр'ь Нвановлч Ходковмча маршалок г(о)с(по)д(а)ря короля его м(н)л(о)стй Жмкгймонта чнню знаменйто алм мойм лйстом’ь кому noTpeöij того будеть ведатм хто на чего пасмотьрмть або чьтучь м слыііійть. Я з Божее ласкм Я Александр"ь понял есмй за себе дочку кн(я)за Нвана Васплевйча Ярославнча княжну Васмлйсу й взял есмм по нем перел, камене дорогое, золота й серебра й грошй шмреклх м шать коштовных. Яко Я Александр’ь протлву того скар"ьбу запмсываю жоне моей панм Васйлмсе вена чотырм тйсячй коігь грошен шйрекюс на лменях мойх на отчызных заплсую Берестовмцу з городом Супряслою м з ловы Блудовскммм м co всею поуіцою по тому как ся давною свойх гранлцах мелм а к тому дворт> свой Росю по томоуж как ся здавна у своюс гранлцах мела а естлм мне Б(о)гь зберетм з того света наперед-ь а она б ся после мене зостала а естлй б на ш(о) Б(о)гь деток не дал а она бы не захотела на в'ьдоеем'ь столцы седетм а усхочеть пойстй замуж тогды блйжнье мон мають тые грошы вер'ьху пмсаные чотырй тйсячм коігь грошей шйрекмх ошложйтй жене моел [...] кгды тые мменья верьху пмсаные блнжнье мой мають метм ку своем руце [...]вер"ьху пйсаных не ошложйлй. Тогды она маеть тые мменья держатм до толе а еслйбь жона моя панй Васмлйса не пошла замоуж после мене й она тогды [мает (?)] на тых нменьях вер"ьху пмсаных жнтн до своего жнвота. A no ее жмвоте моцна она тые мменья вер’ьху пмсаные любо на ц(е)рквм Божй отдатм або кому блнжнему своемоу запйсатм у свосм [,..]кому будеть ее воля. А естлм нал< Б(о)гь дасть детй а мене бы Б(о)гь забрал с того света а жона моя панм Васйлнса

остала л будуть з нею не како детл не власць жлтл [...] в од'ьном'ь месте жлтл. Тогды она маеть жлть на тых лменьях верт>ху плсаных до своего жлвото a no ее жлвоте тые лменья детемь нашлм. А прн том былн людп добрые на лмя кн(я)зь Павел В [...] Маткл Божй влленское, а кн(я)зь Еско плебан плнсюш, а дворяне г(о)с(по)д(а)ря нашого короля его м(л)л(ос)тл [.. влч]⁵ Крошлнсклл, а пан Корьнлло Турт> Андреевлч, а пан Семен Лвановлч а пан [...], а бояре нашл Степан Чапллч, а Кузма Сморшькгевлч, а Ріван Снаксаревлч н для леп"ьшое верл [...] печать есмл свою прлвесллт> к тому моему ллсту. П(л)сан в Плнску [...] лндлкт 1 м(е)с(е)ца нояб(ра) 11 ден.

Дадатак 4. Вяноўны запіс Паўла Астравецкага жонцы Зафеі, 1545 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 1. Спр. 552)⁶. Гэта пергамін, да якога былі прымацаваныя прывясныя пячаткі, яны не захаваліся. На згібах дакумент парваны.

Я⁷ Павел Касперовлч Островецсклл вызнаю сам на собе молм ллстом кому бы было потреб ведатл або чтутл слышатл нынешнлм л на потом будучым штож взял есмл за малжонку собе дочку пана Юрья Петрашковлча ВолоЭковлча панну Зофею добро в цноте выхованую л взял есмл по ел м(л)л(о)стл посагу двесте коп грошей нлжллм добро вырозумевшы то бачлл-ь лж нет певнепшего над смерть а не певнекшего одно чась смертныл л для того отплсую малжонце своей панл Зофел тот посаг ее ел совлто то есть чотырлста копт> грошей не залмуючл лменей отчлзных л матерлзных одно на купленных лменях которые есть самт> куплл на дворцы моем Островецком на Третлнлшках’ь л на Вербушках л к тому о бо где л где што прлкуплю лменел л чогож пане Боже рачл вховатл естлл бы его святая м(м)л(о)сть рачлл на мене послатл смерть тогды малжонка моя п(а)нл Зофея маеть

⁵ Тут у тэксце пляма, словы не расчытваюцца. На той час жылі тры прадстаўнікі з роду Крошынскіх — Канстанты Фёдаравіч, Іван Філіпавіч і Цімафей Філіпавіч. Wolff J. Kniaziowie S. 193.

⁶ Пра гэты дакумент згадваецца ў: Огшсанме рукопмсного отдела Влленской публмчной бнбллотекн. Вып. 5. Вмльна, 1906. С. 7.

⁷ Першая літара ў выглядзе чалавечага твару.

в той суме в чотырех сту копах грошей тую всю купленную мою вышем оплсанную п к ннм прнслухаючме рухомые м не рухомые речм еслм мн теж што пан Бог рачлл взычнтн еіце што к тьш нменем прнбавнтл або ннде купучй або закуплтй то п(а)нл Зофья малжонка моя по жмвоте мает се тое держашм н ку пожмшку своему прнвлаіцатн н на то есмн далл» сей мом лнсгь под моею печатю а прн том былн н тому добре сведомм пан Матен Мнхамловнч, пант> ІПнмко Андрсевмч, пан Ян Юревмч, пан Мнколан Станковмч-ь Гурмановмчд, пан Ян Стедковнч, пан Шючко Кувлнч м для лепшее справедлнвостн н того лмста моцностм на мою прозбу нх м(н)л(о)сть рачн м свон печатн прнложнтл к тому лмсту моему. П(нса)н у Жупранох. Под лет(а) Бож(его) нар(о)ж(еня) 1545 м(е)с(е)ца люня 15 д(ня) пндпкт третйм.

Дадатак 5. Вяноўны запіс каралеўскага каморніка Станіслава Ярмолы жонцы Ядвізе Насілоўскай, 1553 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку на падставе: НГАБ. КМФ-18. Спр. 34.

[139] Вішсане лнсту пана Станнслава Ермолы н на оправу жоне его п(а)не« Ядвнзе Носнловской учыненую належачог(о) а от п(а)нн Юревое Носнловское воеводмное внтеб-ьское Ядвнгм Станнславовны покладаног(о).

Лета Бож(его) нарож(еня) 1554 м(е)с(е)ца ген(вара) 31 дна у середу.

Перед намн судьямн высаженымн вельмож'ьнымн пана его м(л)л(о)стм п(а)на Мнколая Раднвлла воеводы внлен-ьского, маршал'ька земского, канц-ьлера Велнкого Кн(я)зьства Ллтовского, старосты берестейского, державцы борнсовского л шовлен’ьского. ПереЭ Яном'ь Олехновлчом-ь Рнм-ьшою хоружлм'ь ош'ьмен'ьскнм’ь, а перед Яном"ь Андреевнчомт> Новнцкммь наместьннком'ь вмленьскмм'ь н рудомнн’ьскнм’ь. Оповедала передт> намм воеводмная внтеб'ьская ее м(н)л(о)ст панн Юревая Войтеховнч Носнловская п(а)нн Ядвнга Станнславовна. Штож'ь перед-ь особамн зацнымл, кгды ее мнлость давала в мал'ьженьство дочку свою

п(а)ню Ядвлгу двораннну г(о)с(по)д(а)ргскому пану Станнславу Нвановнчу Ермоле, по котором грошем готовых, шать, клейноtobt>, злота сребра, м нншлх речей, яко на стань ее залежало, пасагу дала, гдеж'ь пант> Станнслав’ь Ермола заховуючнся в томт> водле бегу земского, тое вено малжон’ьце своей оправмль, н запнсал'ь, на што ей мллостн, ллсть cbow далт>. Которлw слово оть слова такь ся у собе маеть. Я Станлслав'ь Нвановлч Ермола, коморнлк-ь его королевское м(л)л(о)стл, члню явно тым’ь молмт> ллстомт., вобецт> кож-ьдому [139 адв.] кому будетл потреба того ведатл, або чтутл его слышагам нлнейшлм'ь л а потом'ь будучлм’ь, лжт> што з волл Б(о)жеп а за порадою л за дозволеньем доброе паметл, небожт>члка п(а)на Нвана Ермолы, л теж’ь ее мллостл п(а)нл матькл моее, взял есьмл за мал’ьжон’ьку собе з вельмож-ьного а учтлвого дому доч'ьку вельмож'ьное п(а)нее воеводлное влтебское, старостлное члчерское л пропойское, п(а)нее Юревое Вомтеховлча Нослловское п(а)нл Ядвлгл Станлславовны добре в цнотах заховалую преречоную п(а)ню Ядвлгу, которую беручл собе в мал’ьженство, взял есьмл по neu внесеньа, яко в золоте в серебре, в перлах в кленотах, п в шатах, л в монете, в конех, л в колеб’ьках, л в ыншьесь многлх речах рухомых, которые она внесенье свое в дом mow внесла. А такь я бачечл тую потребу бытл, которое посполлте межл людьмл ся дееть, л теж-ь паметаючыл на час прлшльш л маючл ее яко мал’ьжон’ьку свою мллую добре ку мне мал’ьжон’ьковл своему во вслх цнотах поч'ьтлве захованую л во вслх повольностях ее пожыточ'ьных, такь яко на стадло мал’ьженьское залежы, л хотечл ее еіце тым яко мал-ьжон’ьку мою мнлую, ку лепшой прнхнльнос™, м ммлоста малт>жені>ку заховатн, на протнвку оного внесенья, ее даю дару, м через'ь тоть моы лмсгь запмсую ей ммлостм яко мал’ьженгце своей мне верне мнлон, паней Ядвязе, воеводянце внтебско«, веЭле обычая права посполнтого, ннчнм'ь статуту земского, не огьступуючм, на нменн моемг Куркляхт>, которое маю оть п(а)нн магькм свое [140] восмй com копах грошей запмсанное, в tow же суме верхую опнсаной заплсую ей, яко мал-ьжон-ьце своeu. А на третей частм всмх нменей свонх отчлзныхть выслужоных купленых, н закупленных, яклм-ь кольвек-ь обычаелгь на потом’ьный ч(а)сы прнбавленых, н набытых, што ся кольвек'ь оть братьм моее на делу ся мне достанеть, двесте коіть грошем монеты н лмч’ьбы лмтовское eu самой вечне, н чого п(а)не Боже не даы естьлм бы наперед на мене пант> Богь рачлл смерть допустмтл, тогьды маеть она тую суму п(е)н(е)зей верху плсаную на тых лменьях яко верху

опмсано в тых п(е)н(е)зехт> держатн м вжмватм co всммм пожнтькамм, ннчого на братью, а нн на блнжвннх молх не оставуючн до отьданья п(е)н(е)зем, м вольно будеть ей тую суму п(е)н(е)зей ™сячу коп грошей отьдатм м дароватм, н кому хотячм запнсатн, н ку своему леп-ьшому а вжмточному обернутн, а братья моя, й ннвшме блнзкме а прмрожоные мом не маются в тое мменье Курклн, н всую третюю часть нменей молх яко верху опнсано ннчмм'ь уступоватн не отьдавшм тое сумы п(е)н(е)зей. Н на то есмп дал'ь мал'ьжон’ьце своей п(а)ней Ядвпзе сесь мой лнсть з моею печатью. А прм томв былм н того добре сведомннх мнлость панв Янв Олехновмчв Рнмт>ша хоружнм г(о)с(по)д(а)рвскмй ош-ьменвскмы, судвя BKneHBCKHU. А панв Богушв Селнцкнм, а панв Янт> Яновнчв Карева, а пант> Станнслав’ь Ленартовйчв Гнезденьскмм, а панв Матем Нвановнч’ь дворане г(о)с(по)д(а)р^,ьскне н проснлв есьмм нх ммлостн о прмложенье печатей гдежв wc мнлость за прозьбою моею то вчмнмлм, печатн свом [140 адв.] прнложмлн к сему моему запмсному лнсту. Пмсань у Вязынм. Лета Бож-ьего нароженья тмсяча пятьсогь пятьдесять третего, м(е)с(е)ца октебра третего дня. А так ее мнлость панн воеводмная вмтебт>ская таковы запнс прмведшы то у ведомость здешн его враду воеводьства внленского, проснла абы то до княгь справв нашых было запмсана. Мы тежв прозьбу ее мнлоста бачечм бышй слушную, н выслухавшм того вышей менованого лмсту п(а)на Станмслава Ермолы казалн то до кннгь запмсашм, м выпнс того дела датн есьмо велелп шл.

Дадатак 6. Скарга Кацярыны Станіславаўны на мужа Станіслава Станчковіча па прычыне продажу маёнтка, на якім ёй было запісанае вена, 1563 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 260.

[658 адв.] Оповедане Станмславовое Станчмковнча на мужа ее мжхочеш без вол« ее дворец полскмй eu первей у вене запнсаным.

Того ж дня у пятнмцу⁸.

⁸ 22 лістапада 1563 г.

Передо мвною Станлславом'ь Гамшеемт> намеснлком влленсклмть оповедала земянка г(о)с(по)д(а)р^,ьская Станлславовая Станчлковлча Катерлна Станлславовна. І4ж-ь мужт> ее Станлслав Станчлкевлч беручл ее за себе в малжен’ьство взятгь по ней пасагь немало. Протле которого внесенья ее заплсал eu дворец свой полсклл з людмл л зо вснлі што к тому дворцу прлслухаеть. Што шлрем на заплсе его доложоно есть. To пак дей тоть мужь ее Станлслав пропомневшл оног(о) заплсу своего дворец вышей памененым полсклй ей заплсаный продатл л от нее ошдаллтл хочет безг волл ее ведомостл ее. На што дей она нлколл ему не позволлла л позволлтл не хочеть. 14 прослла абы то было заплсно.

Дадатак 7. Даравальны запіс Ганны Сямёнаўны Кобрынскай мужу Венцлаву Косцевічу на вена сваёй маці, 1502 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: AGAD. Tak zwana Metryka Litewska. Dz. III. A-28.

[30 адв.] Bo лмя Боже станся. Я Ганна Семеновна Венцлавовая Костевлч члню знаменлто сллі моллі ллстом будучл в добром здоровл л в полнолі розуме кому будет потреб тог(о) моег(о) ллста ведатл або чтутл або слышотл заплсую л дарую мужа своег(о) пан Венцлав Станлславовлч Костевлча вена моег(о) тлсячу ком грошл ческой монеты на лменлхв молх отчлзных на Грушово« л на Черевачлчох што матка моя прлнесла з Голшан от братл своеа от кн(я)зя Юрья от кн(я)зя Андея⁹ от кн(я)зя Семена Семеновлчов за отца моег(о) будучл л тое вено тлсячу ком грош ческое монеты мне з ласкл своее заплсала л даровала а мен задержала кь мужу моему на Москву не пустлла м я на тых жо тленяісь молх на Грушовок на Черевачмчох тую тлсячу коп грошей ческое монеты заплсую л дарую мужа моег(о) пан Венцлав Костевлча з людмл служебнымл л тяглымл з данмл грошовымл л медовымл л з мллны з ловы з бобровымл гоны co еслмл погалты л доходы так долго л шлроко как я сама держала з бояры л з боярсклмл. А есшлл бы которьш боярлн

⁹ У тэксце памылка, правільна — Андрея.

пану моему не хотел служлтл л пан мом у выменл его [...]¹⁰. А же бы матка по молм жлвоте в тьш лменя втуплтл ся сестра моя або бллзкле мом л оно мают отло[31]жлтл мужу моему пану Венцлаву тлсячу ком грошл шлроклх ческлх монеты вена ма/лкл моее л што матка моя мне заплсала на тых лменях а муж мом пан Венцлав тым лменл мает держатл покл ему ошдадут бллжньш мой тлсячу коп шлроклх грошек ческое монеты л телс душею магнкн л моею печаловатлся. А прл толі былл п(а)нове пан Олександро ХоЭкевлч намеснлк пунскл, пан Петр Олехновлч кухмлтр'ь г(о)с(по)д(а)ря короля его м(л)л(остл) намеснлк оллдскл л немонойскл, Мартлн Хребтовлч конюшл дворны намеснлк жолудскл, а пан Ходко Хрлбтовлч подскарбл земскл, намеснлк венлцкл л на то дала есмл ему ллст cbow под моею печатю л тых есмл панов прослла о лх печатм л лх м(л)л(остл) печатл сво« прлложллл кт> сему моему ллсту. П(л)с(а)н вт> Новлгородцу люл 20 ден лндлкт 5.

Дадатак 8. Пасагавы рэестр Ганны Рагазянкі з вяноўнага запісу Яна Грынькевіча Вастравуха, 1562 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 260.

[555] ...А речей рухомых взялом по панне Гангне жоне моел огь пана Грлгоря то есть меновлте кождая реч-ь. Напер'ьвеы шуба адамапгькл гвоз'ьдлковое кунлцамл подшлта. Саянт> одамашковьш черленьш злотоглавом брлжлваньш. Саяігь пор'ыіятовыы боріцовьш з оксамлтом'ь. Саянт> штеметовьш зеленьш з оксамлтом’ь. Саянт> мухаяровьш з оксамлтом’ь. Сукня ходлльная пор'ьп’ьяновая. Шубка опретлстая влоская белтжамл подшлта. Шуб'ька зт» соболем оксамлтьная. Поесь серебреньш на оксамлте. Ложгкл трл серебреных. Кол'ьнер'ь перловый. Тканлца пер'ьловая. Веноісь перловым. Тканлца пертьловая. Чеігьцы шол'ькомо л co шлегом"ь. Кошолька зі> золотом а пят кошулек зв шол'ьком'ь а кошуля долгая семая роз’ыплваная

¹⁰Слова напісанае неразборліва.

шолком. Простых [555 адв.] кошуль долгюсь чотырл а кошулекь простых ходлльных-ь семт>. Фартушков трл колен-ьсклх одлнг. а два простых. Ран'ьтухов'ь чотырл два колен’ьсклх а два простых двадцатерных’ь. Наметцы два тон'ьклх. Скатертл трл л одна тон"ькая. А две роенемшлх. Ручнлкое пять два петлпецных тонклх. А трл ручнлкл ровнейшлх'ь. Коврл два. Постеля подушкл две колен-ьсклмл наволчькамл обшлтл ллштвамл. Простлра обтьшлтая коленская. Простлрл две простых тонт>клх. Навлоч-ькл двол на подушкл тон’ьклх'ь трл. На йсподнее у зголовя два выбойчатых. Кол'ьдра комчастая. Челедл трое на ймя Трохлмг, Тролло а Млтюта...

Дадатак 9. Перадача пасагу ад Яна Грынькевіча Вастравуха Грыгорыю Рагозу, бацьку жонкі Ганны, пасля яе смерці, 1563 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 260.

[558] Оповедане того ж Остроуха, ошдаваня тестю ег(о) пану Грлгорю Рагозе вслх речем рухомых жоны свое дочкл его, водлуг заплсу его.

Лета Бож(его) нарож(еня) 1563 м(е)с(е)ца люня 14 дня у четвер.

Перед'ь намл судьямл оповедал'ь земенлнт> г(о)с(по)д(а)р^,ьсклй Ян Остроух л туть же стоечл оучестл пану Грлгорю Рагозе хоружому дворному тестю его лж-ь што которле речл рухомые, золото, серебро, шаты, пер'ьла взял оігь по жоне своек Ган'ьне Грлгор'ьевне Рагозянт>це л оплсал"ь ся ллстом’ь сволм естлл бы тая жона его Ган’ьна умер"ьла потом'ьства по собе не зоставлвшл тогды тые всл речл рухомые мелл бытл вер"ьнены в дом-ь пана Грлгоря Рагозы хоружога дворного то пакь он-ь влдечл тые речл собе непотребные л непожыточные л нехочетл лх у себе метл. Але еіце за жлвота тое жоны свое хотечл отдатл взявшл ллст урадовьш упомлнальный пана Грлгоря Рагоз-ь обт>нослл'ь абы он-ь тые всл речл свол рухомые в ллсте оплсанные до себе взял где ж дей влжа врадового взяешл лные всл рухомые

речн пану Грнгорю огьдавалт> подле опмсу своего. Нлжлм дей пан"ь Грлгорнй Рагоза тых-ь речей от него прннятнм не хотел-ь неведатм в которл« обычай.

Дадатак 10. Справы з-за пасагу

Дакументы напісаныя на старабеларускай мове, захоўваюцца ў: AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295. Лісты парваныя ў некаторых месцах, што адзначана ў квадратных дужках, па магчымасці словы адноўленыя паводле кантэксту.

[11]   Вельможному кн(я)зю г(о)с(по)д(н)ну н брату н(а)шему кн(я)зю Юрю Ммхамловлчу Толочлнскому от Костентнна Нвановлча Острозкого воеводы троцкого гетмана г(о)с(по)д(а)рьского старосты бряславского л венпцког(о) чолом бьеш [...]рмязнын здорове твоем м(н)л(о)стн г(о)с(по)д(а)ра л брата н(а)шого мнло радн быхмо слышамл комдог(о) часу так же здеся мовнл нам сын л зят твоей м(н)л(о)стл дворяннн г(о)с(по)д(а)рьскнй пан Юхно Федоровлч Хребтовлча о том што ж дей твоя м(л)л(о)сть первому мужу жону его дочкл свое небожчнку кн(я)зю Богдану Путятачу ему зятю своему по жоне его дочце своем выправы н статков рухомых ее матермстых не дал н он проснл нас абыхмо в том до твоее м(н)л(о)стл за нпм послалй нно мы твоем м(л)л(о)стн за тым зятем твоей м(м)л(о)стл велнко жадаем ажбы тв[оее] м(л)л(о)стм рачлл ему зятю своему в том ласку свою [ч]мнмтм н тую выправу ему по жоне его дочце своем н часлі сташков рухомых матерн ст[...] што на нее прмйдет ему выдапш жебы он че[...]то в том собе не шкодовал'ь.

П(м)с(а)н у Зде[те]лм 1538 апрел 30 ден.

[99]   Жлгммонт Авгусш Божю м(м)л(о)стю корол полскнй веллкмй кн(я)з лмт(о)вскнй прускл« жомолшскнй мазовецкмй н нных

Державцы рошскому кн(я)зю Васнлю Юревлчу Толочмнскому жаловал« нам городннчая н(а)ша внтебская Романовая Гарасммовлч Настася Юревна о том што ж цей сестре своей так волное выправы не дал яко есн нншым cecTpaMij ее подавал то есть яко п(е)н(е)зе« готовых сребра клейнотое шат м мншых многнх

речей в чом ся ей от тебе немалая крлвда л шкода дееть. А так кгды ж есл лншым сестрамг ее выправу слушную подавал a eu сестре своем естлл ел по тому ж не дал будепгь. Прлказуем'ь тобе аж 6ы есл ее падавал-ь абы она через то в том собе болшей не шкодовала л нам г(о)с(по)д(а)ру жалобы л докукл не члнлла конечно. П(л)с(а)н у Вллнл. ПоЭ леш(а) Бож(его) нарож(еня) 1547 м(е)с(е)ца фев(раля) 25 ден лндлкт 5.

Горностал.

Дадатак 11. Ліст падскарбія ВКЛ Івана Гарнастая Жыгімонту Аўгусту з прычыны патрабавання пасагаў сёстрамі Талочынскімі ў яго жонкі Марыі Жаслаўскай, 1555 г.

Дакумент захоўваецца ў: AGAD. Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295. У некаторых месцах лісты парваныя, таму частка тэкста страчаная. Гэта пазначана квадратнымі дужкамі, па магчымасці словы адноўленыя паводле кантэксту.

[288] Наяснейшлм м(л)л(о)стлвьш кролю все подданые в (аше) м(л) л (о) стл воЭле старого звечного обычаю от детей сволх власных оптлсуем-ь третюю част лменя належачог(о) л речл рухомые кому хотячл. To пак кн (я) зь Толочл нскл й не маючл в собе детел а нл братл своее [...] л потом"ь [...]^п самого тому ес[...] сько [,..]ся леть бо тая п(а)нл Людмлла Владычлная¹² [пе]рвей была отдана прл отцл своемть от кн(я)зя Ко[нс]тентлна¹³ Путятлча на Волын з которым-ь было околко десять легь [по]томт> пошла з того п(а)на Влады[ку] была колко десять легь тая теж другая сестра ее Романовая Гараслмовлча Настася была за кн(я)зя Коноплю выправлена от самого отца ее л затым-ь была колко десять леть. А потом-ь пошла за Гараслмовлча л за тым друглм’ь мужамі> была колко десяш леть.

А тепере знову по смертл отца л брата своего всее тое выправы своее отопревшлся хотят чтобы лх моя жона за третлл

¹¹ Слова не бачнае, бо на гэтым месцы пляма.

¹² Маецца на ўвазе Юрый Храптовіч, які стаў полацкім архіепіскапам.

¹³ Частка ліста вырваная, слова адноўленае з кантэксту. Імя напісанае памылкова. Правнльна Багдан.

муж выдавалй [289] л скарбы лмт> не вемь якле давала чого в себе не мает а нл есть речь слыханая абы жоны по мужох сволх заставшлся вдовамл мелл сестер'ь мужов'ь сволх по третлі/ кроть замуж выдавашй л выправы лзжыватй або зт> скарбов лх ллчбы лмт> члнлшм чого л [...]нлтл.

Бо м(л)л(о)стлвый кролю такле скарбы у кн(я)зя Толочл[нского] былл же по смер™ его л тело его сховат л гж оллж жона моя одолжлвшлся [не ма]лою сумою п(е)н(е)зем поховаля его што панлл г[...] л тые долгл повлннл будуш л с тых лменей двух [...] не моей кгды к нлм"ь прлмдут платлт.

Бо м(л)л(о)стлвым кролю ведомо есть многлмт> паномт> в кого оный княз Толочлнсклм служмлті якле скарбы в себе мелт> с чого лх теж зблратм меть (а с чого лх мож зблратй мел)¹⁴ бо не был'⁵ жаднымг, воеводою а нл старостою (былг)¹⁶ кром Ршл¹⁷ с которого держаня себе л слуг выховатл не мелт> л за тым-ь недосташком ь стратлвшл сам-ь всю маетность л властносш пенезе жоны моее еіцо над то продавшл част власшное отчлзны ее в Жославлл за пятсоть коігь л то все на свол [299] потребы утратлвшл с чого бы она могла собе болшлй пожлток учлнлть нлжлл его оплсане еіце бы л тые заплсы его не мелл прл моцы заставены [...] не дал того Богь не одмн"ь бы жону свою горей нлжлл неволнмцу свою ошукаль а былал бы душа его [...]в[...]а. А хто бы вже смел дочкл або с[естре] замуж выдаватн лепей бы лх жлвых морлтл [,..]най нлмл таковое нем(й)л(о)с(е)рды члнлт а взелішл маетностл лх а лмт> за то нлчого не заплсатл было бы то веллкою бедою вслхь намт>.

М(л)л(о)стлвы« наяснейшлй кролю што ся дотычет упомлнаня скарбов л выправ тых пан [,..]д[...]мелл за жлвота отца л брата своего от шестлдесяш леть або мне еіце л далей тыл свол на то показуют а кгды лх от далеклх троха упомлнаня отцу л брату своему члнлтл хотя м(л)л(о)стл тые свол на то паказуют. А кгды лх от далеклх легь з братом-ь сволм'ь не вжлвалл а он змер'ь а права з нлм'ь на конец’ь не доведллл а ведалл л влделл ясные не таемные заплсаня жоне мое от брата своег(о) которые не так но а не покутне справованые перед заменлтьш особамл а потом

¹⁴ Выраз, узяты ў дужкі, у тэксце закрэслены.

¹⁵ Слова дапісанае зверху.

¹⁶Слова закрэсленае.

¹⁷Слова падкрэсленае. Сучасны горад Орша.

об-ьявены (былн)¹⁸ майстатом-ь в(а)шей кролевское м(н)л(остн) двумть [300] кролемг ошцу в(а)шей м(н)л(о)стн велнко св(я)то славное паметй м в(а)ше« м(м)л(о)стн г(о)с(по)д(а)ру н(а)шему м(й)л(о)стнвому. А печашм н братн его кроены в тых лмстех сут.

А што ся м(н)л(о)стмвым кролю дотычет ошпмсаня речем рухомый жоне моей wk такь ся от hwc славнты [...] былм скарбы многме запнсаные абы [,..]ы многме чого нет. Нпкому бы за то не дяковал жона моя одному мужу своему а цнотлмвому верно[му] захованю своему которое чнннла н нему малжонку свое[му] але так Богу же тое его запнсане жоне моем в речох рухомых не естлм стомть за половмцу власностн с чнм'ь она за мужа своего прмшла богото внн[...] з собою прннесла не малую суму п(е)н(е)зей м шать й пу[...]якь одна знаменмтого дому кнежна тан ся м(н)л(о)стмвьш богашство кн(я)зя Толочйнского по немт> оказало. А што в позвех uxb стонт опнсано й на pewcTpT> оказуют абы такме скарбы кн(я)з Толочйнскйм мелт> есть то явно всем'ь кн(я)жатом-ь Друцкнм-ь естьм кн(я)з Толочмнскнй таковые скарбы велмкне мел якь онй безстыдне безсромне безбоязнм. Бож ее (смелмть)¹⁹ смелм то зложмвшн пред мшстат вашей кролевское м(н)л(о)стм спмсать чого нмкгды не было. А вед же м(м)л(о)стнвым кролю [301] я а нн жона моя не ест повмнна тьш паням-ь о жадны выправы wc нй о скарбы ожповедатн бо ся то ясне о казуеть wk небожчйкт> не толко скарбов такь важных не мелпь але н но потребы свон пенезм жоны моее всн поутрачал м за тое за все ее внесене м за долгь свой чмм'ь ей вннен зостал’ь тую оправу учнннл с чого моя малжо[н]ка не повннна нмі> ннць доватй а нн отказыват яко п[о]вям-ь юж от ошца н брата нх давно выправеным'ь то якомт> первей опйсал'ь мелн тые п(а)нн е лета [н]емалые м часу много ммнуло бо то ж леты мног[о] сошлн кгды не довелм того всего чого ніцу[т] на ошцн м братм своем от колкодесяпг леть нехай н тепере ндуть одна тая п(а)нн Людмнла co Владыкою до отца воего а другая п(а)нм зть зяте cbohmt. до брата свего а того всего чого на жоне моем помскмвают (на ннх самых)²⁰ на нмх самых правом'ь доходят там'ь где онн сут. А я зась чолом бью в(а)шей м(й)л(о)стн г(о)с(па)д(а)ру хрнстыянскому а бы ся тая новая речь на мне на жоне моен не почннала того еіце нн на ком не была wk бы

¹⁸Слова закрэсленае.

¹⁹ Слова закрэсленае.

“Словы закрэсленыя.

[302] от тыхзмышленыхжалоб'ь нась слугь свойхволныхучнннпг рачють м тож тому г(о)с(па)д(а)рю м выроку в(а)ше м(н)л(о)сш г(о)с(па)д(а)рскому прнпускамг а на остаток чаго бых доложнтп еіце не мог полецылом’ь прнятелю моему пану Павлу Островпцкому [слу]жебнлку в(а)шей м(н)л(о)стм г(о)с(па)д(а)р(о)м^,ь н(а)шнмть м(н)л(о)ставьш от мене мм-ь поведнта н з то покорне чололі бню в(а)шей м(н)л(о)ста г(о)с(па)д(а)ру н(а)ш(е)му м(н)л(о)стйвсшу абы был ласкаве а м(н)л(о)стнвы слухан-ь естлм бы то потреба всказывал.

[303]         Сопега прозбовал алхпмеею прокуротарев²¹

75 коп жнду

На погреб 100 коп

Углмку 100 коп²²

[304] To справа н позв[...] по котора справовала жена моя Маря co Владычннаю с Коноплмнаю н вжо тому конец ся стал н жону маю Бог н господар от ннх правую нашол н лнст судовый дан в тые копей нмпрмпомнналньш навечно.

Дадатак 12. Рэестр выдаткаў на шлюб Тэрэзы Шэметаўны, 1667—1670 гг.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 318.

[20] Wydatek w Wilnie na potrzeby Jey m(iios)ci Panny Podstolianki Poiockiey a terazneyszey J(ey) m(ilo)ci Paniey Starociney Zosielskiey Anno 1667.

²¹ Надпісы на адваротных лістах.

²² Нататкі напісаныя асобна.

(колькасць улокцях)	(найменне)		zt		gr
8%	tokd tabinu aamego francuskiego szerokiego po zt 123		105
1	tokiec tabinu z kwiatami roznemi po zt 9		9
14%	tokd tabinu z kwiatami roznemi po zt9		130		15
2%	tokd kitayki popilatey wpaski po zt 10		28		26
10	tokd kitayki ceglastey w pasku po zt 10		105
34%	tokd tabinu zielonego trawiastego po zt 12 %		443		7%
18	tokd kitayki ceglastey na posciel po zt 9		162
%	tokd kitayki do ptaszczyka po zt 7		3		22%
7	tokd szarzy na spodnic? po zt 4		28
31%	totow jedwabiu zielonego po zt 1		31		15
7	Cewek srebra do namiotu na fr?zle po zt 15		52		15
4	Gatki srebne grzywien 2 totow po zt 25		55
	Od roboty		10
3	tokd kitayki na wierch namiotu po zt 9		27
	GotowemudanoJeymd		30
	Korunek olenderskich czamych tokd 26 po zt 2:15		65
	Wstqg do obtamowania tokd 14 po zt 3:20		68		20
	Kotnierzzkomnkami		17
	Wst^g camych ceglastych biatych sztuk 3		30
	Trzewikifrancuskie		10
	Wpisuigc si? do bractwa gotowemi Jmosd dano		5
	Za recepta od apteki		10
	Sztuczk? rgbki przedniego		14
	Btam popielic		20
	Jm Pan Pienicki kupowat
	Sztuczka kindziaku pod wierzch do namiotu		13
	Czamarka attasowa z korunkami ztotemi gronostaymi podszyta		150
	Gotowizng		50
	toszko		30
10%	tokd drylichu na pierzyn? po zt 1:7 %		13
6	Sztuczek rgbki		66
4	Sztuczki ptotna		42
1	Sztuczka musulbesu		14
2	Sztuczki rqbki przedniego po zt 14		28
10	tokci sznurku do namiotu po zt 3 %		1		15
	Od roboty szmaklerowi y korunek		16
	Szata szlubna		500
4%	Sukna nattumokpozt4		18
	Pannie Rudkowskiey za sukna		120
	Zydowi Szai za roznie rzeczy		198
	Osobliwie zt 1 200 y znowu zt 500 na wesele y szlubowiny wazone co bracia per medietatem miedzy si? rozebrac tenentur		1700
	Summafacitzt4420:16
(колькасць у локцях)	(найменне)	zl		gr
[21]	Wydatek na JM Pann? Theres? Szemetown? Podstolankq Potock^
9	tokci kitayki popilatey w paski po zl 9	81
10	tokci tabinu francuskiego szerokiego po zl 12	120
12%	tokci tabinu wzorzystego na spodnic? po zl 9	112		15
2%	tokci kitayki popilatey na ptaszczy k po zl 9	24		22 h
1	Blam popielic do tego ptaszczy ka	20
h	tokcia axamitu na czapk? po zl 33	16		15
	Sobola do czapki	40
6%	tokci szarzy na spod nie? po zl 4	26
10	tokci kitayki mienioney w wod? po zl 7:15	15
2%	tokcia blamurowego sukna po zl 12	30
	Na tey ze Jmosci potrzeby brano
1	tot jedwabiu czarnego do tabinowey czarney sukni po zl 1	1
h	tota jedwabiu szarego do sukni wroczystey po zl 1			15
2 h	tokcia medelanu	2		20
1	Lokiec kiru czarnego po gr 15			15
1	tokiec harusu czarnego po zl 2	2
	Teyze Anno 1666 d (ie) 22 Novembris w Zdzi?ciele gotowiznQ	66
10	tokci kitayki na sukniq po zl 8:15	85
	Spodnica szarzowa	20
4	tokci tabinu czarnego francuskiego na szelggi	30
16	tokci tabinu francuskiego roznego coloru	133
	In Martio Anno 1669 gotowizng P. Kostrowicki dal	30
	Item wyiezdzaige do Krakowa	20
	A(nn)o 1669 in Julio w Warszawie do P(an)a Wierzeyskiego	150
10	tokci A (nn) o 1669 w Krakowie korunek po zl 7	70
10	tokci korunek po zt4	40
20	tokci korunek po zl 3	60
10	tokci korunek pozl 11	110
10	tokci korunek pozl 15	15
2	Pary panczoszek sztametowych	20
10	Sztuczek rqbki A(nn)o 1669 d (ie) 23 xbris u zyda po zl 9:15	95
10	Sztuczek ptotna szwabskiego po zl 12 u tegoz Summa zl 1616:24:9	120
	Z Wilno A(nn)o 1670 d(ie) 16 January z Kromu P(an)a Cynakiego
20	tokci atlasu ceglastego przedniego po zt 11:15 facit	230
14	tokd tabina czarnego francuskiego poä8	112
12	tokd adamaszku papuzego po zt 8	160
40	tokci tabinu karmazynowego po zl 18	720
18	tokci kitayki karmazynowey po z!9	162
16	tokd kitayki zieloney po zt 7:15	120
h	tokd axamitu pomaronczowego po zl 36	18
[22]
4	tokci tabinu wzorzystego roznych kolorow po zt 10 Summa zl 1562	40
(колькасць улокцях)	(найменне)	zl		gr
	Item suknie dwie iedna atlasowa, dniga wlosowa tabinowa obie kladg ogulem	700
	Item d (ie) 29 January A (nr) o 1670 Warn bialego futerka, sorak gronostai za to oboie	90
	Popielic btam y szmat za to Summa zl 830	40
	A(nn)o 1670 d(ie) 5 Juny z Warszawy przywieziono
6	tokci harusu zielonego y szkarlatowego	13
	Rogu funtow 3	7		15
2	Pary panczoszek sztametowych po zl 6	12
8	Sztuk wstgg kitay kowych 4 biale, dwie zielone, dwie ceglaste po
3	z»7:15	60
	WgzszychsztukpozlS	15
1	Para panczoszek szkarlatowych	20
	Zwiercadlo	12
2	Pary rgkawic	6
3	Kwefy dwa kitaykowe, iedei iedwabniczny	23
	Kapkidotrzewikow	4		15
2	Pary trzewikow trzecie do kapek oberowi szewcowi	16
8	tokci kitayki bt^kitney na szelggi po zl 8	64
	Sobola do czapki	120
	Pan Pienicki A{nn)o 1670 beiemnie gotowych dal	30
	Item u Szai wzigto Summa zl 407:13	4		15
	A (nn)o 1670 d (ie) 8 Augusti item drugi rachunek Pannie Theresie w Hlusku gotowymi pienifdzmi	100
2	Sztuk rgbki u Mowszy	16
1	Cewka srebra	9
42	tokci korunek samo srebnych P. Wolski z Rygi przy wiozl wazy ♦otow 24, lot po zl 3:6, dwa loty cewka, czyni cewek 12, cewka po zl 6:12, na dobrg monet? czyni zl 76:24, na szelagi sowita kladac czyni	153		18
11	tokci korunek szyrokich wazq lotow 19, lot po zl 3:6, cewek czyni 9 h, po zl 6:12, d obr^ monet? fa cit zl na szelqgi sowita	121		18
97	tokci korunek srebnych wazy lotow 52, lot po zl 3:6. czyni cewek 26, cewka po zl 6:12, dobrq monet? czyni zl 166:12, sowito na szelagi	332		24
	tokci korunek czarnych iedwabnych za to ogulem na szelagi	39		18
36	Sztuki musulbesu czyrwonego po zl 12:15	25
2
[23]	totow iedwabia roznego po zl 1:7:9
12	Sztuka plotna szwabskiego u Mowszy	15
1	Summa 822:18	10
(колькасць у локцях)	(найменне)	zl		gr
4	Galki do toszka wazq grywn? iedng y lotow 12 po zl 53:1024 Do Stucka dla kanewek Akt weselny y inne potrzeby tylo Wad? 561:2:9 Sukny, tiaszku Nie ktade lat trzy mieszkania y Inne wygody, tak ze brad Jey mosd y siostra starsza mieszkaia z dobrych r?k Jch Msd ani nie wziolem P. Werzeyski trzymal on si? w sprawie2S	135 100‘ 426		2:9
Sum 5238:22:9 561:4:9“	Sumazlayni5800

Дадатак 13. Пасагавы рэестр Альжбеты Радзівілаўны, 1599 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 30.

[4]  Regestr spisanych rzeczy ktore si$ daly z yei m(ilosci) Pann^ Halszk^

Naprzod

1. kleinot orzei o dwu giowach z mieczem y sieptrum z dyamenty y z rubinami y s perty uryanskimi zio²⁷ 730
2. kleinot Panna na ielenich rogach z dyamenty y z rubinami y s perly uryanskimi zio 700
3. kleinot z herbami z dyamenty wielkimi zio 700
4. kleinot z dyamentami z rubinami s corona z aniolami po Stronach zio 430

²⁴ Лічба закрэсленая.

²⁵ Напісана другім почыркам, часам неразборліва.

²⁶ Напісана ўнізе дробнымі лічбамі.

²⁷ Скарочаная форма ад слова «ziotych».

5. kleinot z dyamenty z rubinami krzyzowy y z szmaragiem zlo 400
6. kleinot Panna szmalcowana z diamenty z rubinami z szmaragiem s perly uryanskimi zlo 400
7. kleinot pogonia z diamenty z rubinami s perly uryanskimi zlo 350
8. kanak z dyamenty z rubinami zlo 300
9. manele z dyamenty z rubinami zlo 155

Suma uczyni zlo 4 165

Pontaly

Pontaly y tancuchy bez kamienia ktore sq u szaty u bramek tak tez y inszych rzeczy czyrwonych zlo 519 uczyni zlo 1 121,13

Sztuk szmaragowych 25 po zlotych 5 zlo 125

Dyamentowych sztuk 4 u bramki po zlo 12,15 zlo 62,15

Sztuk u bramki szafirowych 3 po zlotych 10 zlo 30

Suma uczyni zlo 1 338,28

[5]  Lancuchy

1. lancuch z dyamenty z rubinami wielkimi s perly uryanskimi zlo 2 800
2. lancuch z dyamenty z rubinami mnieyszymi s perly uryanskimi zlo 750
3. lancuch s perfumami y ze zlocistymi beczuleczkami s perly uryan­skimi zlo 247,22
4. lancuch s perfumami polyskaiscemi²⁸ si^ zlo 158
5. lancuch na pas zlota w^gierskiego zlo 127,18
6. iancuchzek maly zlo 52,06²⁹
7. lancuch s perly uryanskimi y ze zlotymi beczuliczkami szmalawany zlo 216,15
8. Iancuchzek w tabliczki zlo 36,18

Suma uczyni zlo 4 338,18³⁰

Perl

Peretow z bramek ktore waza zlotnikow 20 po kop 1,40 zlo 83,10

Perel uryanskich kop 9 po groszy litt 6 zlo 135

²⁸ Слова напісаная невыразна, магчымыя памылкі.

²⁹ У дакуменце 52,6. Тут гэта азначае 6 грошаў. Каб не блытаць з 60 грошамі, тут і далей ставіцца 06.

“Павінна быць 4388,18.

Do pierwsze(g)o zawisa dia perel zlotnikow 10 po kop 1 zlo 25

Zawisa dia uryanskich perel srednich kop 4 po gr(o)sz 6 zlo 60

Mnieyszych kop 5 po groszy 3 czyni zlo 37,15

Tkanki s perlami s pontaiami y z lancuszkami kosztuia po kop 12 zlo 60

Perel uryanskich pamienskich zlotnikow 27 16 po zlo 2 zlo 55

Na potrzeby do tych bramek y do tkanek y od roboty zlo 43

Przy plaszczyku teletowym cielistym kwiaty perel uryanskich od ro­boty zlo 117,15

Przy plaszczyku teletowym brunatnym kwiaty puntalowe y od roboty tych kwiatow zlo 95

Bramka na czarnym axamicie zlo 30

Suma uczyni zlo 794,10

[7]  Srebro

Pulmiski waza grzywien 57,2 po zlotych 10 uczyni zlo 570,20

Talerze grzywien 51,8 zlo 513,10

Na pozlote herbow czyrwonych zlo 8 zlo 15,14

Naliwka z miednica zlocista wazy grzywien 21,4 po zlo 15 zlo 318,22 16

Lyszki waza grzywien 4,14 po zlo 12 zlo 54,20

Lyszki nie pozlociste waza grzywien 4,20 zlo 48,08

Suma uczyni zlo 1 521,04 16

Suma sumaru za kleinoty za lancuchy a za zloto y za srebro zlotych polskich 12 105 16

Wydatek pieniedzyi na szaty yei m(ilosci) Panny Halszki

Szata altembasowa a s ktorey y s plasukiem materyi lokci 22 16 po zlo­tych 30 czyni zlo 557,15

Za sobole pod plaszczyk zlo 188

Za potrzeby y od roboty krawcow zlo 27

Suma zlotych 882,15³¹

Szata zlotoglowu wzorzystego w ktorey materyi lokci 23 po zlotych 5,15 zlo 126,15

Za potrzeby y od roboty krawcow zlo 13,13

Za 5 lokci axamitu zielone(g)o pstrego po zlo 9 zlo 20

³¹ Павінна быць 772,15.

Suma zlotych 159,20

[8]  Szata teletu cielistego w ktorey materyi lokci 24 po zlotych 4, 22 16 zto 114

Za potrzeby y od roboty krawcowie zio 16,15

Za sobole poden zlo 170

Suma zlotych 300,15

Szata srebroglowowa w ktorey materyi lokci 16 po zlotych 6 zlo 69

Od roboty y za potrzeby zio 12

Suma zlotych 81

Szata axamitu zielonego ze ziotem w ktorey materyi lokci 23 po zio 4 zlo 92

Za 4 lokci axamitu pstrego kosmetego pod ptaszczyk po zto 5 zlo 20

Od roboty y za potrzeby zio 16,07 16

Suma zio 128,07 16

Szata axamitu czyrwonego ze ziotem w ktorey materyi lokci 23 po zio 4 zto 92

Od roboty y za potrzeby zio 9

Za rysia pod piaszczyk zio 40

Suma zlotych 141

Szata czarnego axamitu wzorzystego lokci 18 po kop 1,51 zio 85,15

Za futro pod piaszczyk zio 11

Od roboty y za potrzeby zto 10

Suma zio 106,10³²

Szata atlasu cielistego ze ziotem lokci 24 po zio 2 po zio 52,24

Za axamit pod ptaszczyk zto 20

Od roboty y za potrzeby zto 10

Suma zlo 79,4³³

[9]  Szata tabinu cielistego y s plaszczykiem lokci 28 po zlo 2,0716 zto 63

Od roboty y za potrzeby zto 10

Suma zto 73

Szata kanawacey zieloney iokci 17 po zio 2 zlo 34

³² Павінна быць 106,15.

³³ Павінна быць 82,24.

Od roboty y za potrzeby zio 5,23

Suma zto 39,23

Szubka atlasu orukowanego lokci 60 po zto 4

Za sobole pod te szubke zto 200

Od roboty y za potrzeby zto 6

Suma zio 270³⁴

Szubeczka biaia przyuderaczkiem lokci 36 po zio 1,29

Za fiitro pod szubke zio 45

Od roboty y za potrzeby zio 25,20

Suma zio 140,08 16

Piaszcz axamitu czarnego lokci 18 14 po kop 1,24 zio 63,26:2

Za fiitro kunie pod ten piaszcz zio 50

Od roboty y za potrzeby zio 10

Suma zio 123,26:2

Suma uczyni za te wszystkie szaty zlotych 2 670,10 14³⁵

Szaty panienskie

Za 48 lokci atlasu brunatnego ze zlotem na 2 szacie po zio 2,5 zio 105,18

Za fiitro pod te plaszczyk zto 20

Od roboty y za potrzeby zto 19,12

Suma 145 %

[10]  Axamitu czarnego z szacie giadkiego lokci 30 po zto 4 zto 120

Od roboty y za potrzeby zio 13

Suma zio 133

Axamitu wzorzystego na wisniowym dns lokci 44 po kop 1,10 zio 128,10

Od roboty y za potrzeby zio 21,17 14

Suma zio 149,27 14

Suma sumaru za te wszystkie szaty zio 427,28

Sumariusz krotko zebrany

³⁴ Павінна быць 260.

³⁵ Агульная сума падлічаная няправільна нават па напісаных у рэестры лічбах. Павінна быць 2 524,01 'А, а рэальная сума — 2 409,09 Ч.

Za kleinotyi zlo 4 165

Za pontaiyi zlo 1 338,28

Za tancuchyi zio 4 338,18

Za perla 741,10

Za srebro zio 1 521,4 14

Suma sumaru 12 105,14

Szaty yei m zio 2670,10 14

Szaty panienskie zlo 427,28

Suma zlo 3 098,1414

Suma sumaru 15 203,15

Дадатак 14. Пасагавы рэестр Настассі

Адамовічаўны, 1614 г.

Дакумент па краях пашкоджаны, таму частка тэксту страчаная. Па магчымасці былі адноўленыя словы, яны пазначаны ў квадратных дужках. Пячаткі не захаваліся. Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў: НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 316.

[1]  Року тысеча шестсот чотрынадцатог(о) м(е)с(е)ца мая осм'ьнадцатого дня, реестрь спнсаня н об'ьрахованя рече« рухомых, которые мне Крыштофу Пешровнчу Колупашіу по панне Настазьш Александровне Адамовмчовне дяшко ей пан Федор Адамовнч даючы ее замуж за мене у выправе дал.

To ест.

Летннк мухаеровым двунншньш новый н с полчомаркемг Koni» тры гроше«³⁶

Шаітька акі>самнпіная з eoö-bpoMii коігь две грошеі/

To ест аксамнту валоного занісьмамм сребнымм грошей сорок

Перстен сребный позлоцйстьш девет грошей

Чеп-ьчыков чотыры одмн чорного шолку а тры розньш шолком шытые грошей сорок грошей

³⁶ Кожнае найменне ў сігісе аддзеленага ад другога рыскай.

[Кожу] х³⁷ оігьратны новый копа грошей

Пляшя белого

[Кошу]л коленскнх шест семдесят м два грошей

[Кош]ул кужолных невестнх чотыры сорок грошей

Наметок кужолных тонкнх чотыры пол копы грошей

Об'ьрусов кужолных два пятм цел’ьных н ручннков чотыры копы грошей

Статейнмц-ь две одна руб'ьковая а другая коленская. А за тые он две коленскнх сорок грошек

Постелн две одна кужолная а другая пачесная н простмра одна коігь тры гроше«

[1 адв.] Быдла

Вол однн коігь две грошей

Коза с козенята трндцат грошей

Свнней двое сорокь грошей

Овец двое з ягнем трнЭцаш пяш грошей

Якож я Крыштофть Петровмч Колупайло м мншые речы без шацунку белые брал есмн, которьш сей реестрт> мой с печатю мою дал есмм пану Федору Адамовнчу н с печатмн н с подпнсамм рук людей добрых. А зем[я]нн г(о)с(по)д(а)р^,ьскмх повету волковьш[с]кого нх м(м)л(о)ст[н] пан Мкколай Цмвннскн« а пан Роман Адамовмч. Пнсан на [,..]оце³⁸. Лета от нароженя сына Bo­lero ты[сеча] шестсот чотрынадцатого [м(е)с(е)ца] мая ocmt>надцатого дня.

Proszony peczentor Mikoiai Cywinsky r^ka swa.

Роман Адамовнч рукою властною прн печатм поЭпмсал.

Дадатак 15. Пасагавы рэестр Ганны

Адамовічаўны, 1623 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 320.

³⁷ Край дакумента пашкоджаны, амаль не бачныя літары, зарэстаўраваныя, адноўлена з кантэксту.

³⁸ Напісана неразборліва.

[1] Regestr spisania rzeczy dania Panu lozefowi Stockiemu po Pannie Hannie Adamowiczownie w roku teraznieiszym 1623 od Pani Wankiewyczowey Fiedorowey Adamowiczowey y od syna iei Pana Andreia Adamowicza wydai^c w stan S. Maizenski przerzeczonego Pana lozefa Stockiego.

Naprzod

Kop sto gr. litewskich.

Lyzek 4 kop 6

Pierscionek z dyamentem 1 kop [...]³⁹

A ziotych pierscionkow 2 kop 2

Pas srebrny zlocisty kop 4

Tkanka perlowa kop 8

Kop 118⁴⁰

Letnik atlasowy kop 8

Letnik kitaiczany kop 8

Letnik tureckiego muchoiaru bramowony kop 5

Letnik muchoiaru prostego kop 5 puiczemarkiem

Plaszczyk aksamitny rysiami podszyty kop 8

Puiczemarek muchoiaru tureckiego kop 2⁴¹

M^tlik kitaiczany kopa

Czamara falundyszowa kop 9

Czapka kop 4

Pias(z)cz falundyszowy lisiami podszyty kop 16

Kop 68:30

Chusty biaie

Koszulek kolenskich 10, kop 6

Tuwalnia biaia 1 kop 3(?)⁴²

Zatyczek kolenskich par 3, fartuchow 2 kop 2

³⁹Ліст парваны, тэкст страчаны.

⁴⁰ Дадзены пералік рэчаў аддзелены рысай ад наступнага. Сума бачная дрэнна. Нельга дакладна казаць, што гэта тая лічба. Пералічыць немагчыма, бо кошт за пярсцёнак вырваны.

⁴¹ Лічба напісаная блякла, магчымая памылка.

⁴² Лічба не бачная.

Chusty iedwabne

Posciel iedwabna kop 1

Koszul kolenskich z iedwabiem kop 3

Tuwalen kolenskich z iedwabiem 2 kop 2 z bial$

Czepkow iedwabnych 3 kop 2 y gr 18

Gratis

Obrusow tkackich 3

Obrusow prostych 9

R^cznikow 9

Posciel bialych tkackich z przescieradlami 3

Koszul tkackich 5

Rantuchow 31. Piotna tkackiego iokci 30

lozef Stocki r^ka wlasna

Andrei Adamowicz r^ka wlasna

Дадатак 16. Пасагавы рэестр Кацярыны Улошкаўны, 1631 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. X. Sygn. 121.

[23  ] Regestr kleynotow Jei M. Panny Katarzyny Wioszkowny ktore w posagu oney Jei M. Pani Krystyna Nonhartowna K^stortowa s^dzina ziemska zmudzka dai? takze perel y szat, dzieie si$ dnia 27 february, roku 1631. Naprzod.

1. Korona periowa z ріасц sztuk zlotych z kamiennie rubinowymi, feretow wi^kszych cztery, mnieyszych fer^cikow pietnascie srz^dnych fer^cikow cztery, ktora za korona z tym wszystkim kosztuie zlotych 400
2. Lanczuch kolczasty ze ziota wegierskie(g)o ktory wazy szerzokich zlotych 50 z pul⁴³
3. Drugi lanczuch ktory wazy czerwonych zlotych 30 y pulczwarta Do tadkop 317 gr 18

⁴³ Закрэслена «czterydziesci y ieden czerwony».

4. Trzeci tanczuzek maty ktory wazy czerwonych 12⁴⁴
5. Manele wi^ksz^ ktora waz^ czerwonych zlotych 9,5
6. Manele mnieyszy ktor^ wazq czerwonych zlotych 8
7. Manele ktor^ wazQ czerwonych zlotych 6 y c(z)werc
8. Konfer na szyie z iednast^ feretow z pertami z ryntowkami ktory kosztuie zlotych 50
9. Konfer na szyie drugi ktory kosztuie zlotych 20
10. Zausznicie wi^ksz^ ktor^ waz$ zlotych 50 z sztukami z dwiema ktore przy nich
11. Zausznicie mnieysz^ y z roz^czk^ kosztui^ zlotych 15
12. Czepcow (h)aftowanych ziotem y srebrem, ktor^ kosztui^ zlotych 40

Do tych czyni kop 130 gr 30

13. Pasek ciagnione srebra z setkami zlocistymi kosztuie kop 5
14. Piersionki dwa rubinkami kop 6 obodwa

Suma kop 519 gr 15⁴⁵

[24]  Szaty. Naprzod.

1. Letnik czarne(g)o axamitu ktory kosztuie kop by ten 60 y 5 kop gr 36 by tez
2. Letnik pomaranczowy adamaszkowy⁴⁶ ktory kosztuie kop 50 by tez daie
3. Letnik czewone(g)o adamaszku kosztuie kop 30
4. Letnik tabinkowy zielony kop 20 by tez
5. Sukenka adamaszku staliste(g)o kosztuie kop 30 y 5 kop by tez
6. Minderak(?)⁴⁷ zielony kitayczany kosztuie kop 16
7. Letnik tabinu szare(g)o kop 12
8. Pulczamarek adamaszkowy czarny podszyty gronostaykami kosz­tuie kop 20 y 5 kop by tez
9. Plaszcz sukienny kunami podszyty kop 19 by tez
10. Plaszczyk wiszniowy axamitny z wytoszkami ryszymi y z potrzebami kosztuie kop 30 by tez gr 24
11. Plaszczyk adamaszkowy pomaranczowy wylonki atlasu zielo-

⁴⁴ Закрэсленая сума -11.

⁴⁵ Закрэсленая ў дакуменце сума 447 коп і 48 грошаў.

⁴⁶ Слова напісаная зверху.

⁴⁷Слова напісаная не зусім разборліва, павінна быць «anderak».

ne(g)o kosztuie z potrzebami kop 10⁴⁸

12. Plaszczyk tabinkowy zielony kop 6
13. Koltra iedwabna kop 16, by tez, czapka pozszednia

Suma do tad kop 408 kop

Czapka sobola kop 16

Suma suma oszwe manel, paska, pierscieni, co si^ nie rachowaio czyni kop 855 gr 48

Suma kop 431 kopa⁴⁹

[25]  Szacunek kleynot y szat co mi po Pannie Wloszkownie a teraneyszey Masalskiey data.

Przy ktorym y oblig Jego P. Masalskiego. 46

Дадатак 17. Рэестр рэчаў Тэадоры Мялешкаўны, 1647 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: ЛДГА. Ф. 598. Bon. 1. Спр. 1450.

[49]  Regestr spisania rzeczy ley Mei Panny Teodory Mieleszkowney, tak szat ley Mei, iako roznych chust bialych w roku 1647 dnia 7 m(iesi$)ca 9bra.

Naprzod

Suknia tabinowa zielona z kabatem ze ziotemi potrzebami

Suknia atlasowa giadka fiolkowa z kabatem, ze ziotemi potrzebami

Suknia atlasowa szkarlatna wzorzysta z kabatem z srebnemy potrzebami

Suknia atlasowa karmazynowa z kabatem, ze ziotemi potrzebami

Sukienka adamaszkowa papuza z kabatem z iedwabnemi potrzebami szkarlatnemi

Spodnica pstra adamaszkowa z srebnemy potrzebami

Alomode fiolkowe atlasowe, rysiami podszyte, srebne potrzebe w niey Czapka (h)aftowana iedwabiem czarnym sobola

⁴⁸ Сума 23 коп закрэсленая.

⁴⁹ Апошнія радкі напісаныя менавіта ў такім парадку.

Koipaczek atlasowy czarny ogonkowy

Posciel

Posciel iedna zlotem wszytka szyta

Druga posciel zielonym iedwabiem ze zlotem szyta

Posciel trzecia karmazynowym iedwabiem srebrem szyta

Posciel czwarta karmazynowa z ЬіеЦ

R^kawa do kaszul zlotem szyte

Drugie r^kawa srebrem szyte

Trzecie r^kawa roznymi iedwabami ze zlotem szyte⁵⁰, ieden ieszcze niedorobiony, i ten w P. Gwiskiey iest

[49 адв.] Czwarte r^kawa karmazynowe ze srebrem

Pi$te r^kawa ЬіеЦ szyte ze zlotem, a ieden r^kaw ieszcze niedorobiony Tuwalnia roznemi iedwabami szyta ze zlotem

Druga tuwalnia roznemi iedwabami szyta ze srebrem Trzecia tuwalnia roznemi iedwabami szyta ze zlotem Czwarta tuwalnia zielonym iedwabiem szyta ze zlotem Pi$te tuwalnia iedwabiem czerwonym prostym szyta Chustki

Chustka tureckim zlotem pocz^ta robie, ktora niedokonczona Druga chustka roznemi iedwabamy ze srebrem szyta Trzecia chustka takze roznemi iedwabamy ze srebrem szyta Czepki y bawetnice

Czepiec po biaiey iedwabnicy tureckim zlotem szyty

Czepiec drugi po iedwanie wlosianym, biatym iedwabiem ze zlotem szyty

Czepiec po iedwabnicy wlosianey srebrem z aplabszkame

Czepiec czwarty po iedwabney wlosianey biatym iedwabiem szyty Sztarly dwie po iedwabnicy wlosianey zlotem szyte Bawelnic szesc

Kolnierze

Kolnierz iedwabniczny z prostemi koronakami

“Слова даігісаная зверху.

Dwa kolnierze r^bkowe z olederskimi koronkamy

Trzeci kolnierz z niesokorowymi koronkamy r^bkowy

Prostych koinierzow starych trzy

Wst^g dwie do opasowania ze zlotem

[50]  Zwierciadio wielkie hebanowe krysztalowe

Zwierciadio drugie mnieysze krysztalowe

Wachlarzyk maty

Gotowalin dwie iedna iedwabiem zielonym y karmazynowym szyta, druga ЫеЦ szyta

Teodora Mieleszkowna renk^ sw$

Spisanie perei uryanskich w tym ze roku т(і$8ц)са y dnia w zwysz mianowanym

Perei sznurkow dwa na r?ce

Koronek periowych dwoie

Na szyi^ perei uryanskich sznurkow dwa

Perei niezwiqzanych prostych kop cztyrnascie y perei szesnacie Lyszka srebna poziocista z nozem y widelcami w olsterku

Lubka srebna do w [,..]⁵¹

Igliczka srebna ziocista

Pierscien zioty ze szmelcem dyamentowy, w ktorym maiych dyamencikow cztery

Pierscien drugi zioty, w niego dyamentowa tabliczka, a zosobna w tegosz pierscionka po dwuch Stronach dyamencikow dwa maiych Pierscien trzeci zioty ze szmelcem, w niego serduszko dyamentowe Pierscienkow dwa ziotych rubinowych, ieden ze szmelcem, a drugi bez szmelca, na wierchu po cztyry rubiny

Obr^czek dwie ziotych, iedna ze szmelcem, a druga bez szmelca

Pas perlowy w Grodnie

Manele zlote za wiadomosci^ Ie(g)o Mei P. lana lezierskiego Teodora Mieleszkowna rekq sw$

[50 адв.] Osobno obrusy, serwety, r^ezniki, cyn^, i miedz, bydio

⁵¹ Слова не расчытваецца.

[...]“ adamaszkowy karmazynowy ze wszytkim

Koldra adamaszkowa zielona

1647 9bra 7 regestr spisania rzeczy Panny Teodory Meleszkowny⁵³ Regestr rzeczy po milosci malzonki mey pozostaley Panie Teodorze z padane s podpisem r?ki samey.

Regestr och?dostwa po tey druge za M. P. Sliznia

S podpisem r?ki samey ley Msci Pani Alexendrowey Slizniowey Stolnikowey Oszmianskiey

Дадатак 18. Пасагавы рэестр Алены

Філіповічаўны, 1668 г.

Дакумент быў рэстаўраваны. У некаторых месцах аркушы парваныя, таму страчаныя словы пазначаныя квадратнымі дужкамі. Па магчымасці словы адноўленыя з кантэксту. Рэестр напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 51.

[1]  Regestr cos my z milosci naszey wydai^c cork? nasza ley Mil(osc) Panna Helene Filipowiczowne za le(go) m(ilo)sci Pana Sliznia Stolnika Oszmianskiego w roku 1668 m(ie)s(iQc)a lanuary 7 dnia do r?k Ich Mil(osci) oddali. Ta z ratione nalezynosci [..J⁵⁴ osoblenie z milosci swey⁵⁵.

Naprzod.

Summy gotowey zlotych osm tysi?cy trzysta trzydziesci trzy zlote Kleynoty

Lancuzek we 20⁵⁶ czerwonych zlotych 200

Manele diamentowe zl 400

Manele zlote zl 100

Czepek perlowy z kruhami rubinowymi zl 250

Sznur perel ieden wielkich zl 150

Roza rubinowa zl 150

⁵² Слова дрэнна чытаецца.

⁵³ Надпісы на адвароце дакумента.

^мСлова напісанае неразборліва.

⁵⁵ Гэты сказ дапісаны дробнымі літарамі.

⁵⁶ Лічба падкрэсленая.

Zausznice rubinowa zi 120

Pierzscien diamentowy z ostrym diamentem y osmey mnieyszych 600

Pierzscien o cztyry na im diamentach zi 400

Pierzscien o dziewi^ciu diamentach zi 300

Pierzscien o siodmem diamentach zi 150

Pierzscien rozyczka o pi^ciu diamentach zi 70

Pierzscien maty o osmiu diamentach zi 40

Konew srebrna ziocista grzywien 4 V2, zi 135

Gotowizna 8 333, kley(noty) carus 3 065

[1 адв.] Szaty takze zmiiosci [daney] naszey

Szata tabunu niebieskiego z koronami marcypanowemi zi 400

Szata atlasu karmazynowego z koronami zlotemi zi 300

Szata tabunu czarnego z koronami czarnymi zi 200

Suknia atlasu pstrego z koronami marcypanowemi zi 180

Szata atlasowa wiszniowa z koronami zlotemi zi 100

Suknia kitaykowa pomaranczowa wodnista z koronami srebrnemi zl 80

Ubior aksamitny czarny popliami poszyty zl 250

Spodnica atlasowa szkarlarna z koronkami srebrnemi zi 100

Spodnica szkarlarna haransaiowa pstra zt 70

Spodnica czarna haransaiowa zt 50

Spodnica sarzowa y druga czamlerowa zi [50]

Katrynka kitaykowa karmazynowa pod[...] [...]

Sznurowka atlasowa zeliona z koronk[ami] srebrnemi zi [...]

Czapka m^ska aksamitu pomaranczowa sobola [...]

Czapka m^ska aksamitu cytrinowego sobola zi 80

Czapka haftowana ziotem y srebrami zl 50

Czapka czenzami szyta zi 40

Czapka stomkami haftowana z ogonkami zi 70

Czapeczka gornastaiowa zl 12

Kapturkow kitaykowych czornych z koronami olanderskimi zt 50

Kotnerow czarnych kitaykowych z koronami gtadkich 7 zt 100

Kwefow iedwabnicowy czarnych z koronami czarnemi zi 50

Latus summu [...]

[2]  Kfwefow] [d]wa kitaykowych czarnych zt 30

Kot ne row dwa biatych koronkowanych zt 150

Kolnerow z iedwabnowych biatych z oianderskimi koronkami zt 70

Korner z iedwabniwny biaty z koronami otanderskimi zt 20

Kornerowy innych kotnerzow 6 zt 20

Ubiorow pi^c wstroyowych do szat zt 150

Mustasi czarna zt 15

R^kaw haftowany zt 60

R^kawicy haftowany zt 25

R^kawicy dwoie ze wszyyoma zt 20

Na namiotek kitayka koloney wodnistey iokci 20 zt 150

[...] szyta zlotem zt 300

[,..]kowazh[.„] [...]kamizi 100

[...] z hotanderskimi [,..]nami zt 80

[...] skiego ptotna z koronkami zt 60

[...]kami na posciel tokci 24, zt 96

Bawelni tokci 10 zt 90

Kitayki szkartatney na nawaioczek poduszek tokci 7, zt 70

1526 zt

Theodor Wotodkowicz Pisarz ziemski minski [...]⁵⁷

Reyna Kostrowicka Wotodkowiczowa Pisarzowa ziemska minska

[2 адв.] A (nno) 1668 lanuar(y) 7. Regestr ziota, kleynotow, szat wniesienia IMP H. F(ilipowiczowny) matzonki mo(i)ey. Gotowizny wniosta zt 8 833, w ruchomosci zt 7 013. Ale ruchomosc corki pobraty, ma dowody.

Fas(tykui) sub litera E. Szkatuta 2. Dana copia.

Дадатак 19. Пасагавы рэестр Барбары Сынкоўскай, 1670-80-я гг.

Дакумент не вельмі добра захаваўся, на згібах у некаторых месцах словы не расчытваюцца, яны пазначаныя квадратнымі

⁵⁷Неразборлівы подпіс.

дужкамі. Рэестр напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 51.

[79] Rejestr kleynotow zlota, srebra, szat, z innego ochendostwa dany lego Msci Panu Kniazewiczowi ley Msci y samey corce moiey wydai^c zam^z⁵⁸

Kanak rubinowy w nim szank wi^kszych szesc w kozdey stuczce po 7 rubinow, mnieyszych sztuczek siedm w kozdey rubinow po 5. Ztota w nim czerwonych 37. Szacowal iubiler za same zloto bez kamieni y roboty — zl 370

Roza rubinowa w ey srzodku rubin wielki ieden a do kola mnieyszych rubinow osemnascie oprocz roboty y kamieni szacowano — zl 100 Kanaczek rubinowy periami przenizany samego zlota wazy szesnasce czerwonych ziotych dzierzi^c nie rachuj^c⁵⁹ kamieni ani roboty szacowano — zl 150⁶⁰

Kanaczek rubinowy maly w nim sztuczek wi^kszych dziesi^c po 5 rubinow, a mnieyszych sztuczek iedynascie po 1 rubinku, wazy zlota puldwunasta czerwonego zlotego oprocz kamieni y roboty szacowano — zl 115

Manele ziote wazq czerwonych ziotych dwadziescie dwa szacowano — zl 220

Lancuch zloty wazy czerwonych ziotych szesnascie, szacowano — zl 160

Pierscien diamentowy szacowany — zl 60

Perel sznurow trzy szacowano — zl 180

Pierscieneczek diamentowy szacowany — zl 30

Zausznice rubinowy — zl 90⁶¹

Te kleynoty wedlug szacunku samego ieno zlota, kamieni y roboty nie rachui^c na pieni^de sumy — zl 1310

Srebro

Kufel srebny wazy grzywien 4, iotow 12 y 14

Czarka wazy grzywien 1, iotow 7

⁵⁸ Гэты радок дапісаны іншым почыркам.

⁵⁹Гэтыя два словы закрэсленыя.

⁶⁰150 напісана зверху, закрэслена 90.

⁶¹ Гэты радок дапісаны іншым почыркам.

[79 адв.] Kubeczkow trzy 1, lotow 14, y 14 y 14

Lyzek tuzin, grzywien 4

Lyzek para osobno iesi? danii^ oprocz tedy tych lyzek dwoch y bez roboty wazy srebro grzywien dwanascie, grzywne wedlug szacunku a 35 rachui^c uczyni — zl 420

Czyni summa zl 420

Szaty

Szata atiasowa polamurowa galanikiem ziotym bogato szamrowana kosztowala dobrey monety 960 = nie klad^ ieseno kurrenti moneta — zl 600.

Suknia atiasowa pomaranczowego, korony srebrne w ney atlasu lokci 22, lokiec piaciiem po 13 koron cewek — zl 400

Suknia papuza rabinowa y iusztokor cytrinowy do niey z korunkami zlotemi spodnica a iusztokor z marcypanowemi letko klad^c — zl 348 Szata czarna zankw z koronami iedwadnemi holenderskimi — zl 320

Spodnica drukowana blawatna — zl 40

Ubior aksamitny rysiami podszyty — zl 250

Ubior koralowa lisami podszyty — zl 150

Plaszczyk ze zlotemi kwiatami popielisami podszyty a ogonkami obiozony sobolemi — zi 200

Plaszczyk pstrey materie bielinnym futrem podszyty, gornostaiami oblozony — zl 74

Zarenkawia aksamitne — zl 40

Czapka aksamitna ceglasta sobolowa — zi 90

Czapka bamowa ogonkowa — zl 30

Czapka tabinu ziotego gornostaiowa — zl 40

Czapka nowa szkarlatna tabinowa tey nie rachuiQ

Namiot kitayczykowy zielony z £г§гЦ, koloro, plotek, wieniec z fr^zl^ wielk$, do tego tabinu kannazykowego francuskiego po[...]⁶² poduszki wielki — zl 300

Czapek zloty ze srebrem — zl 15

Kolnierzow sztuk cztyry — zi 98

Stroie rozne francuskie faworowe — zl 30

⁶² Гэты радок напісаны на згібе, частка слоў не бачная.

Kwefy 4 — zl 28

To wszytko oszacowawszy w[s]pulnie malego czego warte y co kosztowaly na pieni^dze uczyni summa.

[80]  Chusty biate ktore nie si? kladzie lubo sila kosztui^ bo za gotowy grosz

Zwierciadlo hebanowe srebrennahai? drugie mneisze⁶³

Czepkow z faworow robionych sprawowane — 2

Koszul dlugich ci?kich we trzy poly sztuk — 12

Pulkoszul r^bkowych — 6

Pbikoszulek szwabskich z korunkami — 6

Spodnie — 6

Poscieli robkowych z koronkami holenderskimi — 2

Poscieli kolenskich z koronkami zupelnych — 4

Przesciradel kowienskiego plotna z koronkami — 5

Obrusow kolenskich wielkich — 6

Serwet kolenskich — 12

R?cznikow kolenskich dlugich lokci osm kozdy — 6

Chustek tkackich — 12

Fartuchow robkowych — 2

Zawoy przednich bawelnic na 8 sztuk pokraiany — 1

Kornetow z holenderskimi korunkami — 3

Bewecik z holenderskimi korunkami — 1

Czepkow nocnych — 2

Chustek do szyie — 2

Czapek jadwaniczni — 1

Posciel pierzyn wdrylich holenderski nasypany 2 poduszek — 3

Koinierzow z osobna 3 ktore si? nie rachui^ — 3

Kozykow oprawnych par 2

Suknia sztametowa czarna na powszednie — 1

Gotowalnia francuska — 1

Suknia pi^tkowa atlasowa ze srebrnymi potrzebami do niey jusztokor tabinu weneckiego komnyzelkie, tego si? nie rachuiQ.

⁶³ Дапісана зверху іншым почыркам.

Same tedy zloto, srebro, szaty wysz mianowane oprocz chust bialych y innych wielu rzeczy ktore si? nie rachuiq uczyni summa.

zl4 902

Gotowey summy dano       zi 3 000

Su su[mma]                         zi 7 902

[80 адв.] Sznurowka atlasowa z lancuszkiem srebnym.

Szkatula blachq obita

Skrzynia szatnia skurq obita okowana wielka

Skrzynia biaia okowana

Christoph Jesman, Casztelan Nowogrodski

Regestr wyprawy Dodrodzieyki Matki. I (ego) Msci Panu Piotrowi Kniazewiczowi Podkomorzemu Wendenskiemu.

Дадатак 20. Спіс прадуктаў на вяселле i пасагавы рэестр Канстанцыі Карпаўны, 1695 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў — 1696: Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 7. Кніга Гарадзенскага земскага суда 1694 г.

[422] Expensa na wesele ley m. Pani Rusieckiey w roku 1695⁶⁴

Naprzod

Na cukry rozn? wydalosi? y na marcypany zlotych 250. [422 адв.] Posylaiqc w Podgurze Kalinowskie(g)o po wino. Na ten akt dano ziotych 2 000. Temuz Kalinowskiemu na osoblowie na drog? zlotych 80. Za miod prasny na rozsczienie po roznych meyscach kupuiqc wdano zlotych 150. Za beczek 20 piwa balbierzyskie(g)o rachui^c beczk? po zlotych 8, uczyni zlotych 160. Dia [...]⁶⁵ rodziaiu zboza na proste piwa slodow kupiono 6 po zlotych 50, uczyni zlotych 300. Gorzalnych slodow kupiono 6 po zlotych 25, uczyni zlotych 150. Requista kuchenne. Wolow karmnych 15, rachuiqc po zlotych 50, uczyni zlotych 750. lalowie na rozchod 4 po zlotych 25 rachuiqc, uczyni zlotych 100. Zakupione g?si, kury, indyki, ptastwo rozny zwierzyn? iako si? w regestrze szafarskim pokazalo. Wydano zlotych 200. Za cielqt 4 po zlotych

^м Усе даты, кошты i гіадобнае ў дакуменце напісаныя лічбамі.

⁶⁵ Слова напісанае неразборлмва.

6, uczyni zlotych 24. Kuchmitrzom, kucharem, pasztetmko⁶⁶, kredensom zaci^gniony wydaiosi^ zlotych 300. Za korzenie rozne, konfekty, ocet winny, limonie, oliwki i inne potrzeby do kuchni drobnieysze wydaiosi? na to zl(otych) 500. Z regestru szafarskiego zlotych 300. Reszt? korzenia to zostalo w drog^ z sob^ wzi?to. Zyto wyszio krynaskiey miary szankow 120 rachui^c szanek po zlotych 3 iak w targu placone, uczyni zlotych 360. Owsu kupiono teyze miary szankow 200. Szanek po zlotemu rachui^c, uczyni zlotych 200. Siana wyszio stogow 6, rachui^c kozdy po zlotych [423] 120, uczyni zlotych 720. Summa tego rozchodu na wesele exepto domowych rozchodow facitt 6 404.

Wyprawa ley m. Pani Rusieckiey. Przed samym weselem zona moia dala spodnie 2 swoich wiasnych iedna ceglast^ z kwiatkami ziotemi y srebrnymi z korunatami marcypanowemi. DrugQ zielon^ adamaszkowe takze z korunkami srebrnymi, te obedwie kosztowali zlotych 300. Mant£ rozow^ z kwatami y korunami ziotemi kosztui^cy zlotych 200. Przy tey perel sznurow 4, z kturych 2 sznury ley m. Pani Rusiecka zgubila, a 2 z sobq wzi^la, t? kosztowaly zlotych 300. Summa facitt te(g)o zlotych 800.

Regestr wyprawy za pieni^dze sprawowaney tey ze ley m. Pani Ru­sieckiey daney.

Naprzod

Za bial^ spodnice ziocist^ z korunkami ziotemi y za mant? granatowQ zlocist$ dano tynfow 800, co uczyni currentis moneta zlotych 880. Za matery^ zlocist^ granatowq lokci 8, nakazu^si^ zlotych 110. Za matery^ zlocistQ pomaranczowQ za lokci 20. Na sukniq z kabatam po tynfow 20, lokiec rachuiac uczyni tynfow 400, a currentis moneta porachowawszy procent zlotych 440. Za kitayk^ na posciel pawilon y zaslony, takze gotowalnie y rozne potrzeby, wyszio tedy na to lokci 83, rachuiac lokiec po tynfow 7, uczyni tynfow 581, z procentem na szel^gi uczyni zlotych 639 y groszy 3. Za korunki podzdewenisowe wst^gi roznie bogate [423 адв.] ley M Pani Kasztelanicowa kupui^c wydala tynfow 230 na szel^gi czyni zlotych 253. Na fartuch? i na insze potrzeby wzi^ta sama ley M Pani Kasztelanicowa talerow bitych 200 na szel^gi czyni zlotych 220. Za 6 lokci wst^g lokiec po 3 tynfy uczyni tynfow 18, na szelqgi zlotych 19 groszy 24. Za matery^ pomaranczow^ zlocist^ na spodnice za lokci 8, lokiec po tynfow 16, uczyni tynfow

⁶⁶ Так напісана ў дакуменце.

120, na szel^gi czyni zlotych 132. Za karunki do teyze spodnicy marcypanowe wazqce cewek 5, cewka po tynfow 11 czyni tynfow 55, na szelqgi czyni zlotych 60 groszy 15. Za karunki marcypanowe waz^ce cewek 3 y cwura 3 i to dano tynfow 30, co na szel$gi uczyni zlotych 33. Za szkariatna materyq na spodnicy zlocist^ dano tynfow 100, co na szel^gi czyni zlotych HO. Na robienie fr^di do pawilonu zadatku zlotych 11. Za karunki srebrne do koldry plotna y innych rzeczy dano tynfow 35, na szel^gi czyni zlotych 38 groszy 15 od roboty. Sznur z lentowi y za iedwab tynfow 16, na szelqgi czyni zlotych 17 groszy 18. Za musuibasu sztuczek 4 po 2 talery bite, czyni talerow bitych 8, a na szelqgi czyni zlotych 52 groszy 24. Za lokci 24 [424] bagany na supki do poscieli y na insze podszewki rachui^c iokiec po zlotych 2, uczyni zlotych 48. Za karunki zlote waz^ce cewek 12 do sukni rachui^c cewko po zlotych 20, uczyni zlotych 120. Za futro pod aweczk^⁶⁷ tynfow 20, czyni zlotych 22, za 6 lokci r^cznikow, iokiec po groszy 44, uczyni zlotych 8 groszy 24. Za matery^ na sznurowk^ zlotych 13. Za iedwab roznego koloru zlotych 6 groszy 18. Od urobienia pawilonu krawcowi talerow bitych 5, czyni zlotych 33. Tomu krawcowi od zrobienia plaszczyka dano zlotych 2 groszy 6. Za fr^de frydziow^ do spodnicy tynfow 5, czyni na szel^gi zlotych 5 groszy 15. Pannie obyla przey ley M Pani Kasztelanicowey tynfow 20, czyni zlotych 22. Za kszyzk^ koron^ zloty 6 groszy 18. Za grzebienie do gotowalni y inne rzeczy do stroiu nalezQc zloty 4 groszy 12. Za zwierciadlo wielkie zlotych 44, za szlamy pod kuntuszyk ley M Pani Kasztelanicowey zlotych 77. Sludze Panu Grudziowi sama ley M data zlotych 22. Za plotna sztuk^ kowienskie(g)o zlotych 44. Za wosk, iarz^cy y swiece u aptece zlotych 22. Za 5 lokci matery biaiey zlocistey na ptaszczyk, Iokiec po tynfow 20, uczyni tynfow 100, na szel^gi zlotych HO. Reszte tey matery co zostalo ley M Pani Kasztelanicowa do siebie wieia. Za 35 gornostaiow talerow bitych 6 czyni na szel^gi [424 адв.] zlotych 39 y groszy 18. Za tasiemk^ zlot? y guziki zlote do manty dala sama ley M zlotych 13 groszy 6. Item za plotna sztuk? kowienskie(g)o zlotych 33. Za r^bki y plotna szwabskie na rozne potrzeby zlotych 220. Za kaftan tynfow 25, na szel^gi zlotych 27 y groszy 15. Za obrusow lokci 10 po tynfow 4, czyni zlotych 44.1 te(g)o za podleyszych obrusow lokci 15 po zlo­tych 2, czyni zlotych 30. Do siebie ley M Pani Kasztelanicowa wzi^ta na swq potrzeby talerow bitych 2, czyni zlotych 13 groszy 6. Za rozne korunki do chustek y poscieli dano zlotych 33. Za trzewiki haftowa-

⁶⁷Слова напісанае невыразна, могуць быць памылкі пры расчытанні.

ne, poneroszki iedwabne, r?kawice zlotem szyte ziotych 66. Za kwefy kitaykowe y iedwabnicowe czarne y bialo ziotych 44. Za koika, [,..]⁶⁸ y sznury do zasiony ziotych 26. Za puch na posciel ziotych 40. Za sztucuk 5 kraszemny na rozne podszewki sztucz? rachuiyc po ziotych 5, uczyni ziotych 25. Krawcowi ley M P Czesnikowey WXLitt(ewskieg)o od robot roznych zapiacono ziotych 55. Panie ley M Pani Czesnikowey (WX)Litt(ewskieg)o co ubirali do szlubu y za zrobienie roznych stroiow dano talerow bitych 12, czyni ziotych 79. Za 3 funty ro[...]⁶⁹ do sznurowki y kabatu rachuiyc funt po tynfow 5, czyni na szelygi ziotych 16 groszy 15. [425] Krawcow rozny od roboty tynfow 15, czyni ziotych 16 groszy 15. Od szycia biatych roznych fanc(?) kture w klasztorze robione dano ziotych 5. lezdzyc dla sprawowania tych rzeczy do Wilnia tarn iadyc nazad powracaiyc y na meyscu w Wilnie b?dzie strawilo si? ziotych 150. Summa wydatku [...]⁷⁰ na t? wypraw? ziotych 4 655 groszy 21.

Дадатак 21. Пасагавы рэестр Марыны Падбярэскай, 1697 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: ЛДГА. Ф. 1040. Bon. 1. Спр. 187.

Regest wyprawy ode mnie Katharzyny Rorowny Jerzyney Samsonowey Podbereskiey Pods?kowey Braslawskiey wydaiyc cork? moiy zamyz Marian? Samsonown? Podberesky Pods?dkown? Braslawsky za I (ego) Msci Pana Wawrzynca Tolokonskiego Krayczego Braslawskiego, ktore kleynoty y wyprawa co si? samo dalo gotowizna za nie sy tu nizey polozane y za zgodne przyi?cia pomienionego I (ego) Msci Pana Krajczego takowego szacunku.

Naprzod

Garnitor rubinowy eurianskiemi periami talarow 80

Pierscien rubinowa tablica w koto diamentow 20 talarow 30

Pierscien szmaragdowy w kolo diamentow 14 talarow 20

Pierscien z 9 diamentow talarow 15

⁶⁸ Слова напісанае неразборліва.

⁶⁹ Наслове прабітая дзірка.

⁷⁰Слова напісанае неразборліва.

Pierscien z ostrym diamentem iednym talarow 5

Manelki ziote waz^ce 7 czerwonych zlotych talarow 14

Manelki korolowe we zloto oprawne talarow 10

Perel sznurow 3 talarow 60

Kanaczkow 2 rubinowych z periami nizane talarow 20

Igliczka s(z)czyro ziota z r^czka rubinowa talarow za ni$ 3

Summa w tych kleynotach za ktore czyni talarow bitych 257 rachuiqc na szel^gi iak teraz idze w Wielkim X(^)stwie Litewskim bez zadnego braku talar po pul siodma ziotego. Uczyni tego suma 1670 zlotych polskich y groszy 15 na sowitosc podlug prawa pospolitego rachuj^c uczyni do oprawy posazney 3 341 zlotych polskich⁷¹.

[1 адв.] Regestr szat naprzod

Manta szkariatna ziote pasy z kampan^ do ney гІоЦ talarow 7

Manta fioletowa ziote kr^cone kwiaty po ney z koronami ziotemi ta­larow 60

Manta zielona atlasowa z koronami srebrenymi talarow 20

Manta wlosowa paski ziote talarow 15

Manta rusetowa isabelowa talarow 8

Spodnica zielona w kwiaty ziote z koronami marcipanowemi talarow 40 Spodnica ceglasta w kwiaty ziote y srebrne z koronami marcipanowe­mi talarow 30

Spodnica karmazinowa zlocista z koronami marcipanowemi talarow 15

Spodnica atiasowa rusowa w kwiat iedwabny talarow 10

Spodnica muslinowa w iedwabne paski z koronami pondelaren tala­row 5

Szarpa kiteyczana czarna z koronami talarow 5

Fartuszek rusatowy z kampank^ srebn$ talarow zanczeri^ 2

Sznurowka zielona zlocista talarow 5

Pasek srebrny z galonu spinami talarow 2

Kuntusz adamaszkowy popielicami podszyty talarow 20

Jubka zlocistey matery pupkami podszyta sobolemi talarow 35

Kuntusz krwawego sukna z potrzebami ziotemi rysiami noszkowemi podszyty talarow 30

⁷¹ Апошнія два словы падкрэсленыя.

Czapka sobola talarow 10

R?kaw szpilony talarow 5

Zapony kiteyczane szkariatne talarow 12

Koidra sagetowa z piotkiem talarow 12

Summa w tey wyprawie uczyni talarow bitych 411 гасЬйцс na szel^gi tak ze [2] po pul siodma ziotego talar uczyni na ziote rachui^c ziotych polskich 2 671 y groszy 15. Te iuz podlug prawa pospolitego nie klad^c sowitosci^ ale generalna ta suma zostawac ma.

Za kleynoty uczyni sowitosciq rachui^c ziotych polskich 3 341.

Za szaty uczyni w iedno rachui^c ziotych polskich 2 671 y groszy 15 Sarney gotowey sumy 6 000 ziotych srebrn^ monety wyliczona na sowito podiug prawa pospolitego rachui^c ziotych polskich 12 000.

Suma sumariusz tego wszytkiego gotowizny z sowitosci^ kleynoty z sowitosciQ szaty w iedno kiad^c u czym ziotych polskich 18 012 y groszy 15.

Do ktorego regestru r?k$ si? moi^ podpisawszy y zai?mny takowey regestr siowo do slowa przepisany od I (ego) M(iio)sci Pana Toiokonskiego Krayczego Brasiawskiego oddebraiem. Pisan w Smoiwach roku 1697 m(iesi^)ca 9bra d(nia) 20.

Katharzyna Rorowna Samsonowa Podbereska Pods?kowa Braslawska. Ustnie y oczewisto proszony pieczatarz od IM Pani Katharzyny Rorowny Samsonowey Podbereskiey Podstoli y Pisarz Grodzki Braslawski⁷².

Дадатак 22. Пасагавы рэестр Ружы

Слізнеўны, 1703 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 98.

[1] Inwentarz wyprawy daney od Wielmoznego IM Pana Stefana lana Sliznia Pisarza Ziemskiego Oszmianskiego Oyca y Dobrodzieia naszego mnie Stefanowi Woiodkowiczowi Pods?dkowi Minskiemu i mne R0Z4 Slizniownie Pisarzownie Ziemskiey Oszmianskiey Stefa­nowi Woiodkowiczowi Pods?dkowie Minskiey rewersalemi dany przy odebrani tey wszytkiey wyprawy w Dziewiatkowiczach Dnia 27 Septembra Roku 1703.

⁷² Імя i прозвішча не напісаны.

Naprzod posag

Gotowych pieni^dzy polskich dwadziescia tysiqcy zl 20 000.

Kleynoty

Sztuka dyamentowa z periami rozpi^ce przy ney iedno

Zausznice dwoe, takze mai^ce w sobie po szescu rozpi^cia siodmy sedes

Uszko dyamentowe po szesc dyamentow y po perle iedney para

Krzyzyk dyamentowy z perlq ury^sk^

Rulon dyamentowy dykszteyn

Krzyzyk koralowy mai^cy w sobie dyamencikow pi^c y zauszniczki po siedmiu dyamentow

Rulon dyamentowy do tego krzyzyka dyament dyzu

Pierscionek zloty z koralem na ktorym serce

Perei ury^skich na r^ce sznurew dwa. W nich perel kop 17 y perel 28

Perei ury^skich na r^ce sznurew dwa. W nich perel kop dwie y perel 54. Miedzy nimi iest iedna perla naykr^glegsz^ y naybelsza szocowano wysoko

Perel kaiaguckich sznurew dwa. W nich perel z malymi kop dwie y pe­rel trzydziesci y cztyry

Perel sznurew dwa. W nich perel wi^kszych 83 mnieyszych 84.

Kanaczek rubinowy. Sztuczek w nim po pi^ciu rubinkow wi^kszych 23 mnieyszych po iednym rubinku 24.

Kanaczek drugi rubinowy. W nim sztuczek wi^kszych po iednym rubinie osmnascie. W dwieniestym rubinie nie masz mnieyszych sztu­czek po dwa rubiny osmnascie

Sztuka rubinowa wi^ksza. W ney sztuczka u dolu przypi^ta

Sztuka rubinowa druga mnieisza nie masz w ney trzech rubinow

Zausznice rubinowe ze wszytkimi rubinami

Trzesawek rubinowych pi^c

Gol^bek alias S. Duch zloty w nim rubinow 7

R^czka zlota do korony

Igliczka zlota iedna a cztyry srebrno zlociste do trzesawek

Pierscien zloty rubinowy w nim rubinow iedynascie. Drugi pierscien rubinowy w nim rubinow trzynascie

Lancuszkow zlotych dwa. Ktory waz^ czerwonych zlotych pi^nascie

Korali na r^ce sznurew dwa. W nich korali kop 8 y korali 25

Korali na szye sznurew dwa. W nich korali kop 4 y korali 8

Korali sznurew dwa. W nich korali kopa iedna y korali 40

Koralikow na r^ce drobnych przenizanych perelkami iokci dwa

Koronka koralowa dziesi^tkow 7, a przeniski kolo siedmiu dziesiqtkow z perel galaduckich, ktorych perei duzych 22

Te wszytkie kleynoty lubo wincey sq taxowane iednak ze nie klad^ si^ tylko tynfow 10 000, co uczyni 11 000.

Srebro do gotowalni lichtarzykow dwa. Puszek cztyry. Tacek dwie. To wazy wszy(s)tko grywien dziewi^c. Rachuyqc z гаЬоЦ grywn^ uczynione po tynf 40. Uczyni tynfu 360. Currenta moneta 396.

Summa latens zl 31 396.

[1 адв.] Szaty, posciel y inna wyprawa

Manta suto zlocistey bogatey perskiey materiey kitayk^ karmazynow^ podszyta z do niey spodnica takze bogatey materiey z company szerok^ srebrna, ta para szat kosztuie zl 2 390

Manta ceglasta ziocista z koronami kitayka podszyta kosztuiqca zl 534

Spodnica do niey zielona kwiaty wielkie ziocisty koruna wielka w dotu zl 400

Manta wlosowa ziocista w paski kitayk^ szkariatn^ podszyta zl 388

Spodnica ziocista turkiniowa z korunami zl 429

Manta turkiniowa kwiety zloty korony w kolo zl 250

Spodnica do niey atlasowa cytrynowa powleczona koruny srebrn^ zl 150

Manta biala adamaszkowa z agremQ marcypanow^ podszyta kitayk^ ЫаЦ do niey spodnica takze biaia adamaszkowa z koronami marcypanowymi zl 394

Manta ludanowa z spodnicQ z flebono zl 120

Manta wlosowa ziocista z spodnic^ turkiniow^ ziocistq na powszednie iuz noszenie obrocona. Ta para z marcypanowymi srebrnymi koru­nami, o tey pary iako y sukien na powszednie chodzenie danych nie zachowano.

Sznurowka do ziocistiey sukni nowa teraz sprawiona w Wilnie taler(ow) bit(ych) 12 zl 79:6

Druga sznurowka niebieska ludanowa taler(ow) bit(ych) 10 zl 66:20

Czapka sobola nowa wierzch biaty zl 200

Czapka sobola stara na drog? tey nie rachowano

Piaszczyk nowy materie ode mne daney. A hornostaie do tego piaszczyka kupione od Oyca y dobrodzieia naszego nie rachowano.

Ptaszczykow dwa ieden biaty ziocisty futerkiem podszyty, drugi ceglasty ziocisty hornostaiami podszyty oboe rachowano zi 150

Ezuka lub ieszcze do na пЦ materia nie przywieziona. ledkaze deklarowano oddac materiey bialey na tie zlocistym tokci 7 po taler(ow) 10 zt462

Soboli trzy oddano gotowych na oblozenie tey ezuki po taler(ow) 20 z!390

Szuba rysiami sztamami podszyta morowa ponsowa⁷³ zi 450

Szuba iasenna lisami podszyta do drogi zi 180

lubka purkatelowa ziocista pstrym fiitrem podszyta hornostaiami okiadana zi 245

Obicia kitaykowego przetow 22 zi 294

Gotuwalnia sztuk ziotem y roznymi iedwabiami z felbon$ niebieska bogatey materiey y z galonem zi 200

Gotuwalnia druga kitaykowa powszednia zi 40

Zwierciadio wielkie idzie wod^ dla krotkosci czasie nie mogio si? wystawic na termin wesela z dwoma pobocznymi zwierciadiami y na to mam odemal kosztui^ce zi 440

Zwierciadel malych gotuwalnionych iednie z lustiami, drugie w ramach pomaranczowych dwie zi 72

Kobierzec iedwabny pod gotuwalniey. Ten nie rachowano

Szkatulka z lustrami y gaianterykami roznymi zi 70

Szkatul? z roznymi ruchoma matek obudnuch. Tego nie rachowano

Fartuszek w Wilnie kupiony talerow bitych 23, zi 153

Czapka nowa tamze kupiona talerow bit (ych) 30m zi 200

Summa latens zi 8 737:26

[2]      Na roznie drobiazgi. Wst?gi. Korony do poscieli 3, gakny piotna ol?derskie y inne do stroiow panienskich nalezytowsci gotowych wydanych pieni?dzy zi 1 456

Namiot adamaszkowy karmazynowy z koidr^, piotkiem, na ktory

⁷³ Puncowa.

wyszio adamaszku lokci 100 zl 600

Zasiony do namiotu kitaykowe, karmazynowe po tynfow 7, tynf(ow) 210, zl 231

Panilon pomaranczowy kitaykowy lokci 25 po tynf(ow) 7, zl 192

Koidra lamowa zielona podszyt^ bogazy^ lokci 12 lamy po zlotych 10 kosztuie z poszewk? zl 130

Ludanu na dwa pernaty spodnie y na szesc poduszek sztuk dwie wyszio po taler(ow) bitych 18, zl 240

Kitaiu niebieskiego na spolnie sztuczek 5 zl 50

Duet pomaranczowy kitaykowy do nakrywania si? lokci 9 po tynf(ow) 7, zl69

Sukna czerwonego zostaw pod lorzko zl 65

Kuntuszuk niebieski ludaneny popielicami podszyty 106:20

Skrzynia druga szatnia skur^ obita. Druga skrzynia zielona kroleniecka takze z gory kosmat^ skur^ obita. Tych nie rachowano.

3 139:20

Summa szat poscieli y inney wyprawy krom posagu kleynotow u srebrauczyni 11 877:16

Summa sumarium wszytkie uczyni zl 43 273:16

Stephan Alexander Wolodkowicz Podsedek W(oiewod)ztwa

Min[skie]go.

Roza Teodora Slizniowna Stefanowa Wolodkowic(z)owa Podsenkowa Minska.

[2 адв.] Rewersal inwentarza ruchomosci dany od IM Panfa Podsedka Minskiego y malzonki lego mosci corki mey.

Fas(tykul) sub litera E Szkatula 27

Дадатак 23. Квіт пра атрыманне пасагу

Кацярыны Вільчкаўны, 1585 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў: ЛДГА. Ф. 1177. Bon. 1. Спр. 3191.

[49]  Я Катарнна Ольбрлхтовна Влльчковна Львовая Грлгоревлча Рагозлная сознаваю слм ллстом молм пж што мне

небожчнк'ь отец моы пані> Ольбрлхть Вллчек заплсал’ь тестаментом сволм певную суму пенезей посагу. За то все мне от маткл моее пане Марты Якубовны Кунцевлчовны Ольбрлхтовое Влльчковое л сынов ее мллостл а братоб моее рожоное пана Яна л а пана Гелляша Ольбрлхтовлчов Влльчков во всем за посагь яко лншлм сестрал« своіш досыть се стало л мая сума пенезей водле тестаменту отцовского до рукь молх па лх мллостл дошла для чого се я co всее маетностл яісь лежачое таісь рухомое по пану ошцу нашолі поосталое на братью мою правом прлрожоньш належачую. Естлл бы мне якое право до того служлло тогды тепер які> за жлвота такь по жлвоте паней маткл моее вечностя с того всего вырекаю л того я сама детл л потомкл mow на wc мллостл пойсклватл не маю л не буду мочл вечнымл часы. Н на то дала есмл ілх мллостл паном братьй моел пану Яну л пану Гелляшу сесь mow вызнаныы ллсгь з моею печатью л с пойплсомг рукл моее власное плсмомт> полсклм л под печатью л с подплсомт> рукм малжонка своего пана Льва Грлгоревлча Рагозы. А прл том былл л того добре ведомл будучл людл зацные лх мллость пан Aндpew Млколаевлч Станкевлчт> подкоморлй воеводства менского, пант> Федор Шолуха старостлчт> крлческлй, а пан-ь Грлгорей Макаровлч за устною прозбою моею печатл свой прлложлтл л рукл свой подплсатл до того ллст моего рачллл. Плсан у Менску. Лета от нароженля сына Божего тлсеча пятьсот"ь осмт>десять пятого месеца люня двадцат пятог(о) дня.

Katarzyna Wilczkowna Lwowa Rahozyna rek^ sw$

Lew Rahoza r^k^ sw^ wlasn^

Андрел Станкевлч-ь подкоморый воев(одства) мен(ского) за просбою п(а)нее Львовое Рагозлное власяіное рукою

Федар Андреевлч Шолуха рукою власное

Грлгорей Макаровлч рукою власное

Дадатак 24. Квіт пра атрыманне пасагу Бенядыкта Дастаеўскага і яго жонкі Гелены Ельскай, 1618 г.

Дакумент захоўваецца ў: ЛДГА. Ф. 1280. Bon. 1. Спр. 1441.

[5]   Выплс с кнлг кгродсклх заліку г(оспо)д(а)рского Повету Плнского.

Лета нароженья Сына Божего тлсеча шесгьсоть осемнаЭцатого М(е)с(е)ца Апреля осмого дня.

В рочкл судовые кгродскле Повету Плнского м(е)с(е)ца апреля первого дня прыпалые л судовне отправованые. На враде кгродском в замку Плнском. Перед намл Млколаем Ельсклм подстаростом⁷⁴, Альбрыхтол« Влтунсклм судьею, а Базллем Качановскллі плсаром враднлкамл судовымл кгродсклмл Повету Плнского от его мллостл вельможного княжатл Юрья Корлбутовлча Збаразского Крайчого Коронного старосты Плнского л Сокалского⁷⁵ установленымл. Постановлвшлсе очевлсто земенлн л земянка г(оспо)д(а)рскле Повету Плнского его м(л)л(о)сш Пан-ь Бенедлкт'ь Достоевсклй Маршалковлч, л Панл малжонка его м(л)л(о)стл ее м(л)л(о)сш Панл Галена Ельского Бенедлктовая Достоевская. Положлвшл ллсгь заплс свой квлтацыйный выречоный. Тоть ллсгь л всю речі в нем наплсаную доброволне водле него вызналл, л просллл а бы тот лпст лх м(л)л(о)стл члтан л з устным вызнаньелі лх мллостл до кнлг кгродсклх Плнсклх уплсант> был'ь. Которую ллсту мы врад огледлвшы л влдечл его зуполною з печатмл прлложонымл л рукамл подплсанымл члталл, л уплсуючл tow ллсть до кнлгь слово в слово так се в собе Maew. Я Бенедлкт'ь Петровлч Достоевсклй л я Галена ІЦасновна Ельского Бенедлктовая Достоевская, земенлн л земянка г(оспо)д(а)рскле Повету Плнского, члнллі явно л сознаваем слм нашлм ллстом квлтацыйньш заплсом, лж што з волл л презренья Божого я Бенедлктть Достоевсклй взялем за себе в стан светлый малженсклй у его м(л)л(о)стл Пана Романа Елского войског(о) Плнског(о) л Плсара провентового замку Плнского, сестру его м(л)л(о)стл то ест мене Гелену Ельского л прл выданью в стан малженсклй выправуючы пасагу дал его м(л)л(о) cm до рук нашлх обраховавшл всю часш маетностл

⁷⁴ Мікалай Ельскі, пінскі падстароста (1616), стольнік, быў дэпутатам у скарбовы Трыбунал, удзельнічаў у выправах супраць Масквы. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 6. Warszawa, 1909. S. 55.

⁷⁵ Юрый Карыбутавіч, сын брацлаўскага ваяводы Януша Збараскага, займаў шэраг пасад: каронны крайчы, кракаўскі кашталян, пінскі, сокальскі, жарнавецкі і вісліцкі староста. Пасля сябе не пакінуў нашчадкаў. Niesecki К. Herbarz Polski. Т. 10. Lipsk, 1842. S. 120.

матерлстое лменья Волчковіцыны лежачого в Повете Волковыском. Так теж л часш лменя отчлзного у Повете Городенском лежачого названого Слдоренского л Каменное Доллны на мене Галену Елского [5 адв.] правом-ь прыроджаным-ь прыходячого. С сего сумаю дал нам его мллость FlanT) войсклй трл тлсечл золотых польсклх што все нам сполна от его мллостл дошло л заплачоно есп». За которьш отданьем л досыть намт> учлненьелі. Такь з маетностл моее отчлстое матерлстое яко л зо вслх речей рухомых по родлчах"ь молх мне Галене Ельской зосталое. А я Бенедлкт'ь Достоевсклй, л я Бенедлктовая Достоевская тых вслх лменей Волчковіцыны у Повете Волковысколі, а Слдоренского л Каменное Доллны у Повете Городенсколі будучлх вечне вырекаем. 14 его мллость Пану Роману Ельскому войскому тую часть в тых лменлях на нас прлходячую прлзнаваем подаем л уступуем'ь. А самл се вечне с того вырекаем. J4 в то се вже нлколл мы самл детл л потомкл нашл нл чллі уступоватл с держанья л вечнолі ужлванья его мллостл самому, л нлкому по нлм держачому нл якое переказы члнлтл не маел«. Але вжо его мллостл Пану Роману Елскому волно будет тымл частямл молмл мне по родлчох спалымл л от мене его м(л)л(о)сшн выречонымл яко воля шафовать дать продать л кому хочетл заплсатл. А мы самл потолжл нашл л нлхто з бллзклх кревных о то все его мллость Пана войского л кождого держачого позыватл л трудностл перешкоды нл якое члнлтл не маелі л мочл не будем л не будуть вечнымл часы. Под зарукою двемя тысечмл золотых польсклхт>. 14 на то далл есмо его мллостл Пану Романовл Ельскому войскому Плнскому сесь нашт> ллсть добровольный выречоный заплсь под печатьмл нашлмл л с подплсамл рукт> нась обеюх особв, до которого сего ллсту нашого доброволного заплсу будучл прл том л того добре сведомл л за очевлстою а усгьною прозбою нашею печать свое прлложлть л рукт> подплсатл рачллл лх мллость Пань Пётр Достоевсклй, его м(л)л(о)сш Пан Станлслав Заіцлнсклй л Пант> Александр Фурсь земяне Повету Плнского. Плсан у Плнску. Лета Болсего нароженья тысеча шестсогь осемнайцатого м(е)с(е)ца апреля второго дня, у того ллсту печатей прлложеных [6] пять. А подплсь рукь тымл словы: Benedyck Dostoiewsky г^к^, Halena lelska Benedyctowa Dostoiewska г^к^, Piotr Dostoiewsky sw^, Stanisiaw Zaszczinsky г^к^, Alexander Furs manu propria. 14 tow ллсш з устньш вызнанелі лх м(л)л(о)стл

Пана Достоевского н малжонкл его м(л)л(о)стл Панм Галены ІЦасновны Ельского за юс же самых прозбою до кнмг кгродсклх Плнскнх запмсано ест м сес выплс с кннг под нашнмл печатмн, л с подпмсом рукн пнсарское в року теперешнел« тнсеча шестсот двадцат втором м(е)с(е)ца генвара селінаЭцатого дня его мнлостн Пану войскому ест выдан у Пннску.

Дадатак 25. Спіс падарункаў на вяселле Льва Сапегі і Альжбеты Радзівілаўны, 1599 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 30.

[40]  Upominki ley Msci Paney Canclerziney⁷⁶ od roznych osob dawan^, na weselu ley Msci w Wilnie 21 Juny 1599.

Od Ie(g)o Mei Pana Kanclerza⁷⁷ lancuch s kamienmi 1

Kanak s krzyzykiem s kamienmi 1

Rostruchanow wielkich z nakriwkami 6

Od Krola Ie(g)o Mei⁷⁸ roztruchan nakriwk^ 1

Od Krolewny ley Mei Szwedskiey⁷⁹ roztruchan z nakriwkey 1

Od Ie(g)o Mei X(i^dya) Cardinala Radziwila⁸⁰ kanak sztuk 15 — 1

Od Hospodara Woloskie(g)o⁸¹

Zlotoglowu sztuk 2

Lancuch szczerozloty 1

Chustek ze zlotem 2

Od Х(ц)гга Pruskie(g) o⁸²

Rostruchanow z nakriwkami 2

Kubek iaia strusie(g)o oprawny z nakriwk^ 1

⁷⁶ Альжбета Радзівілаўна, дачка Крыштафа Радзівіла.

⁷⁷ Леў Сапега.

⁷⁸Жыгімонт Ваза.

⁷⁹ Ганна Вазаўна, сястра Жыгімонта Вазы.

“Юрый Радзівіл (1556—1600), віленскі біскуп, кардынал.

⁸¹ Ерамей Магіла.

⁸² Альбрэхт Фрэдэрык Гогензолерн.

Od Xsi^z^t Curlandskich, od Xiezny marszaikowey y od paniey Radziwitowey"

Rostruchanow z nakrywkami 4

Od X(i^dza) Biskupa Zmoidzkie(g)o⁸⁴

Rostruchanik skiadany s kwiatem 1

Od P. Woiewody Crakowskie(g)o⁸⁵

Rostruchan skiadany 1

Od P. Woiewody Poznanskie(g)o⁸⁶

Roztruchan z nakriwkq 1

Od P. Woiewody Trockie(g)o⁸⁷

Roztruchan z nakrewk^ 1

od P. Woiewody Brzestia Kuiawskie(g)o⁸⁸

Rostruchan skiadany 1

Od P. Woiewody Kiiowskie(g)o⁸⁹

Rostruchan skiadany 1

A z nakriwk^ roztruchan drugi

[41]  od P. Woiewody Wolynskie(g)o⁹⁰

Kubek z nakriwkq 1

Zlotogiowa sztuka 1

Od P. Woiewody Braclawskie(g)o⁹¹

Rostruchan skiadany 1

Od P. Woiewody Smolenskie(g)o⁹²

Rostruchan skiadany 1

⁸³ Фрыдрых i Вільгельм Кетлеры, ix сястра Ганна, жонка надворнага маршалка ВКЛ Альбрэхта Радзівіла.

“Мельхер Гедройць.

⁸⁵Мікалай Фірлей.

⁸⁶ Геранім Гастомскі.

⁸⁷Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка.

⁸⁸ Андрэй Ляшчынскі.

⁸⁹ Канстанцін Канстанцінавіч Астрожскі.

⁹⁰ Аляксандр Астрожскі.

⁹¹ Януш Збаражскі.

⁹² Ян Станіслававіч Абрамовіч.

Od P. Woiewodziney Smolenskiey⁹³

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Woiewody Brzeskie(g)o⁹⁴

Roztruchan z nakrywkq 1

Od P. Woiewody Poiockie(g)o⁹⁵

Roztruchan z nakrywkq 1

Od P. Woiewody Nowogrodskie(g)o⁹⁶

Kubek skiadany 1

Od P. Woiewodziney Nowogrodskiey⁹⁷

Konewka niewielka ziocista 1

Od P. Woiewody Witebskie(g)o⁹⁸

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Podkomorze(g)o Orszanskie(g)o"

Kubek z nakrywk^ 1

od P. Ciwuna Wilenskie(g)o¹⁰⁰

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Starosty Orszanskie(g)o¹⁰¹

Rostruchan skiadany 1

Od P. Starosty Uswiatskie(g)o

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Starosty Iesiemskie(g)o (?)¹⁰²

Roztruchanik z nakrywk^ 1

Od P. Starosty Dynaborskie(g)o¹⁰³

Rostruchanik skiadany 1

⁹³ Дарота Валовічаўна.

^Крыштаф Зяновіч.

⁹⁵ Андрэй Сапега, падчашы ВКЛ.

⁹⁶ Фёдар Скумін Тышкевіч.

⁹⁷ Кацярына Ляцкая.

⁹⁸Мікалай Сапега.

⁹⁹ Грыгорый Іванавіч Сапега.

¹⁰⁰ Ян Дамінікавіч Пац.

¹⁰¹ Андрэй Сапега, віцебскі кашталян, мсціслаўскі ваявода.

¹⁰² На слове пляма, дрэнна расчытваецца.

¹⁰³ Адам Тальвош.

Od Ks. Soiomereckiego¹⁰⁴

Kubek z nakry wkq 1

Od P. Skarbne(g)o Litewskie(g)o¹⁰⁵

Rostruchanik skiadany 1

[42]           Od mieszczan Wilenskich Roztruchan z nakriwk^ 1

Od mieszczan Ryskich

Roztruchan z nakry wka 1

w czarce srebrney czerwonych ziotych 200

Od mieszczan Witebskich soboli sorok 1

Tu konier

Od P. Woiewody Mscistawskie(g)o¹⁰⁶

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Zmoidskie(g)o¹⁰⁷

Roztruchan z nakrywk^ 1

Od P. Marszalka Litewskie(g)o¹⁰⁸

Strzeler srebrny zlocisty 1

Od P. Hetmana Coronne(g)o¹⁰⁹

Rostruchan skiadany 1

Od P. Podcanclerze(g)o¹¹⁰

Rostruchan skiadany 1

Od P. Podcanclerziney

Manelie 2

Od P. Podskarbie(g)o L(itewskieg)o^H1

Rostruchan skiadany 1

¹⁰⁴ Крычаўскі староста Багдан Саламярэцкі.

¹⁰⁵ Лукаш Мамоніч.

¹⁰⁶ Ян Янавіч Завіша.

¹⁰⁷ Ян Караль Хадкевіч.

¹⁰⁸ Крыштаф Монвід Дарагастайскі.

¹⁰⁹ Ян Замойскі.

¹¹⁰Габрыэль Война.

¹¹¹ Андрэй Завіша.

Od P. Woiewodziney Trockiey Hlebowiczowey¹¹²

Lancurzek perfumowany

Od P. Trockiey Talwoszowey¹¹³

Kubek z nakrywk^ 1

Od P. Zmoidskiey¹¹⁴

Maneiie w ktorey iedniey kamienia miemasz

[43] Ie(g)o X(i^dza) Same(m)u¹¹⁵ od P. Canclerza

Roztruchanow wielkich z nakrywkami 2

ley Mei¹¹⁶ od P. Canclerza

Roztruchanow 2

Дадатак 26. Абавязальніцтва Яраша

Аляксандра Ваўрэцкага перадаць ад канцлера ВКЛ Крыштафа Паца дзве біклагі ў якасці вясельнага падарунка дачцэ гарадзенскага стольніка Дадзібога Градкоўскага, 1677 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: ЛДГА. Ф. 1029. Bon. 1. Спр. 75. Надрукаваны ў: Сліж Н. Цудатворны абраз Маці Божай Студэнцкай і гарадзенская шляхта: ідэнтыфікацыя, радаводы, сувязі П Герольд Litherland. 2011. № 18. С. 70—71.

[ 1 ] Ja Jarosz Alexander s Krzetuszewa Wawrzecki ziemianin JKMci w roznych woiewodztwach y powiatach osiadlosci swe тацсу czynie wiadomo tym moim listem dobrowolnym zapisem. Jz co do r^ku moich dane byty flasze srebrne ziociste warte zlotych trzysta od Jasnie Wielmoznego Jmci Pana Krzysztopha Paea Kanclerza Wielkiego W(ielkieg)o X(i^stw)a L(i)tt(ewskieg)o na prezent wesela corki Jmci Pana Dadziboga Grodkowskiego Stolnika Grodzienskiego, ktorych tych flasz iz mi nie przyszlo kot^d Jmci oddac tedy mam te obedwie

¹¹²Жонка троцкага ваяводы Яна Глябовіча Ганна Станіславаўна Баткашэвічаўна.

¹¹³Жонка троцкага капіталяна Мікалая Тальвоша.

¹¹⁴3афея Мялецкая.

¹¹⁵Віленскі ваявода Крыштаф Радзівіл Пярун, бацька Альжбеты.

¹¹⁶ Альжбета Астрожская, жонка К. Радзівіла.

flasze Jmci Panu Grodkowskiemu Stolnikowi Grodzienskiemu oddac w roku terazneyszym 1677 w dzien Swi?tego Michala Swi?ta rzymskiego wedhig nowego kalendarza na mieyscu pewnym przy xi?gach Grodzkich Grodzienskich mozym tego terminy nie pochybiai^c a jezeli bym Ja Wawrzecki przepominawszy tego listu zapisu mego tych flasz na tym terminie nie oddatt tedy przy samey originalney waznosci rzeczy mam zaptacic troyakie zar?ki, z szkodami nakladami na goie rzeczone siowa mianuianemi, a jako o nie oddanie na terminie tych flasz tak o troyakie zar?ki y szkody dai? wolnosc siebe pozwad y zakazem zakazac siownym lub na pismie. Terminern by naykrotszym y niestatutowym do wszelakiego s^du y prawa to iest Ziemskiego, Grodzkiego, Glowniego Trybunalsldego y do s^du JKMci zadwornego Assesorskiego, Seymowego, Relacyinego takze do s^du marszalkowskiego Koronnego y W(ielkieg)o X(i?stw)a L(i)tt(ewskieg)o, y Ad Prima Instansich JKMci [2 адв.] Panow Marszaikow [...]¹¹⁷ gentis officy urz?dow a pod czas intewegnum y do s^dow Kapturowych w ktory chc^c powiat ter­min y woiwodztwo. A ja przed kozdy sqd y urz^d b?d^c w pozwanym lub zakazanym nie zazywaj^c sam przez si? ani przez zadna osob? zadnych dilacyi prawem pospolitym postanowionych y rozumem ludskim wynaydzionych, nie biorqc na plenipotenta na kopiQ z pozwu z zakazu y s tego zapisu na manumenta a ni na zast?p? nie zastaniai^c si? rezydencj^ przy boku JKMci usings po(s)p(o)litey poselsk^, seymow^ y usings po(s)p(o)litey wojenn^ chorob^ oblozn^ swoiQ y posianca onego, takze usings prywatnQ senatorsk^ a ni zadnemi obronami prawnemi a pozotowiu nieprawnemi. Ale za razem u tego s^du do ktorego b?d? zapoznany lub zakazany stance a stanowszy roku pozwy za­kazu nie burz^c t? obiedwie flaszy za razem oddac, y za nie oddaniem na termine troiakie zar?ki nie schodz^c z s^du zaptacic mam szkody nakiady na grodzie y kozdy s$d y urz^d przed ktory ja pozwany lub zakazany by! ta w stanie iako y w niestaniu moim ma na mnie samym osobey mey y wszelkich mai?tnosciach moich, lez^cych, ruchomych sumach pieni?znych, gdziekolwiek y u kogokolwiek b?d^cych skazac y mocn^ opraw? udziaiach y pod wszytkie pozwy w prawie pospoli­tym, w Statutach, constitutach y artykuiach marszalkowskich, Koronnych y W(ielkieg)o X(i?stw)a L(i)tt(ewskieg)o opisane y pod proces w s^dach marszalkowskich W (ielkieg)o X(i?stw)a L(i)tt(ewskieg)o na przesztym Seymie Warszawskim o tez flasze pod dat^ w tym procesie marszafkowskim suie incontumaciam suie ex personal! comparitione

¹¹⁷Слова напісанае неразборліва.

wypadly podlegac mam y jakowy na potym za nie dosyc przeze mnie temu zapisowi uczynieniem z ktorego kolwiek sqdu dekret wypasc mial sprzeciwiac si^ nie mam. [3] A ja s^du y zadnego urz^du o zly wskaz a strony o zly przewod prawa turbowac y przywac nie b^d^ mögt Pod zapiaceniem wyszmianowaney zar^ke y nagrodzeniem szkod. Y na to dai^ ten moy list z piecz^ci^ y z podpisem r^ki mey y pod piecz^ciami przy podpisach r^k ode mnie ustnie y oczewisto uproszonych imionami nizey na podpisach r^k wyrazmych. Pisan w Grodnie roku 1677 m(ie)s(i^)ca Junij 16 dnia.

Jarosz Alexander s Krzetuszewa Wawrzecki

Ustnie proszony piecz^tarz Janusz [...]¹¹⁸ woyski wendenski s^dzia WXL

Proszony o podpis a nie oczewisto od osob wyrazonie werzednie tego listu Maxymilian Jelec miecznik Wolkowyski.

[3 адв.] List ode mnie Jarosza Wawrzeckiego dany Je(g)o Msci Panu Dadzibogu Grodkowskiemu Stolniku Grodzienskiemu na to iz co do r^ku moich dane bialy flasze srebrne zlociste od Jasnie Wielmoznego Jego Msci Pana Canclerza Wielkiego W(ielkieg)o X(i^stw)a L(i)tt(ewskiegjo na prezent wesela corki Jego Msci, ktore Ц flasza iz nie nie przyszlo do t^d oddac tedy mam ze Jego Msci oddac w roku teraznieyszym 1677 w dzien Swi^tego Michala Swi^ta rzymskiego wedlug nowego kalendarza na mieyscu pewnym przysi^gach grodzkich Grodzienskich niczym tego terminu nie pochysiai^c pod zar^kami y obowi^zkami szeriey we sredzinie tego listu zapisu do nego opisanym.

Дадатак 27. Развод паміж Станіславам

Якубовічам і Зафеяй Залескай, 1554 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 34.

[223] Угода Станяслава Якубовмча зт> Яновою Залескою Зофею о неякне розннцы.

Лета Бож(его) нарож(еня) 1554 м(е)с(е)ца нюля 3 дна у во второк'ь.

¹¹⁸ Прозвішча напісанае неразборліва.

Прлшедшл обллчне передь нас судел высажоных вельможьного пана его м(л)л(о)сгл п(а)на Млколая Радлвлла воеводы вллен'ьског(о), маршалт>ка земского, канцьлера Веллкого Кн(я)зьства Ллтовского, старосты берестемского, державцы борлсовского п шовленского. [223 адв.] Передь Яноьгь Олехновлчом’ь Рлм'ыпою хоружлмт, ош’ьмен'ьскм.м, а перед Яном’ь Андреевлчом-ь Новлцклмт> наместьнлком-ь влленсклм'ь, земянлн’ь г(о)с(по)д(а)рсклй Станлслав'ь Якубовлчь, а боярлнл г(о)с(по)д(а)рская Яновая Залеская Зофея оповедллл передь намл, штожт> онл вжо оть немалого ч(а)су мають межл собою веллкле застья, на што л немало наложллл, а коньца певного метл не моглл, а такь с порадою прлятелей сволхь, непрлправуючлся у большые утраты л наклады л не заводячлся в далекость права посадллл собе на обедве стороне прлятелей сволх-ь ку поровнанью таковых лхь застья. To есть п(а)на Млколая Шлмковлча Пошушвеньского, тлвуна г(о)с(по)д(а)рского землл Жомоптское оракгольского з обу сторонт> едначл лхь полюбовного. А з рукл Станлслава Якубовлча земянлн’ь г(о)с(по)д(а)рсклл повету Влленьского Шнлжо Романовлч, а з рукл Залеское Зофел дворанють г(о)с(по)д(а)рсклл Млколам Суходольсклл, л на томт> поровнанье л угоду межы нлмл учлнллл лмсты в одно слово лмь на обедве стороне далл. Которлм ллсть еднанный слово оть слова такь ся у собе маеть. Мы едначй полюбовные за вмоцненьем’ь ллстовным-ь з обеюх сторон-ь Млколал Шлм’ьковлч’ь Пошушвеныжлй тлвунт> г(о)с(по)д(а)рсклл оракгольсклй а з рукл п(а)нл Зофел Янавое Залеское Млколан Суходольскмм двораннн г(о)с(по)д(а)рскмы, а з рукм п(а)на Станмсла(ва) Якубовнча Шлмт>ко Романовнч земенють г(о)с(по)д(а)рскнм. А пря нас на тогь час былн его м(н)л(о)сть канонмк’ь капмтульный влленьскнй, кн(я)зь Вомтехь Нарбуть, ахоружнй кгедропшскмй, староста мойшокгольскнй, н керноськмй пан Матуіігь Балгтромеевлчгь. Што некоторое застье мела [224] п(а)нн Зофля Янавая Залеская с п(а)ном Станмславом’ь Якубовнчомт> в духовномл» праве, огь немалого ч(а)су о малт>женьство, н о шкоды некоторые. А так’ь онм обедае стороне звелмвшнся угоду межн собою прмнялн, што ся тычеть о ма/гьженьство л о шкоды пане Залеское, за то за всее досять вчлннлт>, пант> Станлславт>, п(а)нел Залеской далгь шестьдесять коігь грошел ллтовское ллчбы по десетл п(е)н(е)зел у гропгь, а которымі> речамг пакь Станлслав знал-ься водле реестру ем поворочаль, а ллсты которымл ся правовалл в духовномь праве обедве стороне нам-ь едначом’ь поворочалл. А которые ллсты в нлхь бы ся мелл остать, або неверным былл, таковые

лнсты в жадномг праве моцы не мають метм. А естлм бы пан"ь Станмславь хотель жону в мал'ьженство собе понять або тежт> п(а)нм Зофмя мела собе мал-ьжонка мно з обеюх старон'ь не мають межы собою яко в духовномт> такь н в свецьком’ь праве о то ся правоватн, н жадного перенагабанья п переказы не чнннтн, одно ся мають спокоыне о то межм собою заховатн водле вынааденя н(а)шого м вгоды своее, а естлл бы которая сторона меле тую вгоду зрмватн яко тожт> кольвекь прнчлною або якймь праве н с тое мал'ьженьство м о шкоды. Маеть внны королю его мнлостн зашіатнтн сто коігь грошем, а п(а)ну воеводе влленскому пятьдесять коігь грошей. А намт> едначомг трмдцать коіть грошей. А стороне протнвном дваЭцать коігь грошей, a пред се тое вынаеденье н(а)шо н угода нхь прн моцы маеть бытя заставена на вечные часы. А п(а)нм Залеская вже через'ь тое маеть ему ве вшеляклх речахгь дать поком, м крмвды ему стала оть нее самое [224 адв.] або от подданых ее маеть п(а)нн Залеская справедллвость скуточную передь людьмя добрммн сама зт> себе я с подданых свонх чянмтя, а естлн бы не хотела справедлмвостн члннть, а пан’ь Станнслав ме/гь бы ее в томть людьмм добрымн обослатя разть другя н третя справедлмвостя жедаючм. А она бы справедлмвостм вчлнмтм не хотела, а мель бы о то ее ку праву поволонатн, н наклад чянмтп. Тогды маеть влны королю его м(л)л(о)стм заплатйтй двадцать коігь грошем. А п(а)ну воеводе внленскому десеть коігь грошей а стороне протнвной пять коігь грошей. А предься справедьлнвость скуточную передь людьмн добрнмм чнннтн маеть. 14 на то мы едначя верху мененые далн сесь н(а)пгь лмсть п(а)ну Станмславу Ядковячу подь н(а)пшмм печатьмн. Плсан у Вмльнн. Подь пет Божего нароженья тасяча пятьсоть пятьдесять четвертого м(е)с(е)ца мюня двадцать семого дня н туть жо стоячл обедве стороне прлведшн то у ведомость з дем его враду воеводства внленьского проснлм абы то было запмсано. А такь мы того добровольного сознанья л лмсту вызнанного выслухавшм за прозьбамн юс споленнымн казалн есьм то запнсатм.

Дадатак 28. Развод Фёдара Жука і Настассі

Пронскай, 1562 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 260.

[381 адв.] РозвоЭ малженства, Федору Жуку з Настасею Глебовною кнежною Пронскою.

Того ж дня у субботу¹¹⁹.

Передь намн судьямм высожонымн постановнвшнся очевнсто Федор'ь Жукь зт> жоною своею Настасею Глебовною кн(е)жною Пронскою добровольне н явнее то перед-ь намл позналн йжт> онй по всн тые часы яко у малженство вступллл не мелм межн собою доброго прмстойного помешканья якобы на то прлслушатнся меле. Але от часу тымг большая непрнязнь л нелюбость межл ннмн ся множллл. Про то онл з обу сторон-ь уходечл л постеречнваючн на потом-ь якое злое прлгоды л зволлв-ьшлся одностальным’ь обычаем одлн"ь другого самл доброволне з ь обцованья малі>женьского выпустллл. Так кж кождьш з нюсь мають в особностл жлтл л где хто можеть тамть промешковатл будеть а от сполечного мешканья л от мал-ьжен-ьства однн другого выпустнлй л вольнымл себе учлнллл л просллл обедве стороне обы то было заплсано.

Дадатак 29. Развод Грыгорыя Осціка і Ядвігі

Насілоўскай, 1566 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 262.

[350 адв.] Лмстом пана Грыгоря Юревнча Остнка сознаваючл лжг выпустлл'ь вольно малжонку свою Ядвнгу Нослловскую от обецованья спольного малженского. Такь же теж л она его.

[351 ] Леш(а) Божего нарож(еня) 1566 м(е)с(е)ца ген(вара) 19 дня у суботу.

Перед намм судьямн постановнвшысе очмвнсто паігь Грыгоpeu Юр'ьевлч’ь Остлкь доброволне м явне перед намн созналт> л оповеднл'ь оь он-ь восполок-ь с п(а)нею Ядвпгою Юрьевною Носмловской бывшою мал'ьжон'ькою своею однн другого выпустнл'ь з обцованья нжт> сполечного малжон'ьского. На што н лмсты розные межы собою подавалй м перед намл нх оповедалн. Которьш жо лнсті) п(а)на Остмков'ь ест на то даньш. Слово о ту

“’21 лістапада 1562 г.

слова так се у собе маеть. Я Грыгореы Юр-ьевлч-ь Остлкв члню явно тымв молмв лнстомв кому потреб'ь тог(о) ведатн будеть. Нжв якь есмм прынял’ь былв стант> мал’ьженьскмы з волн Бозское с п(а)нею Ядвмгою Юревною Нослловвскою н не малыі/ часв побожне мешкаючм н з нею сплоднл есмм сына нменемг Яна а потом'ь для неспособного на онт» чась здоров'ья малжонвкн моее п(а)нне ЯЭвнгн допустллом’ься чужоложства выступнвшы с кресу сполечног(о) мешканья моего в малвженьстве за члмв з розгневанья Божего врослн былл веллкне нелюбостн ненавнстн н розтыр'ькм а тогь часу тымв болшей мешкання злого н небезпечноста межы стадлом нашымь прыбывало чому хотячл в часв забечы муснлм есмо з обу сторон позволнтн на розводь. Про то я Грыгорей Юр'ьевнчв Остлкв п(а)ню Ядвлгу Носллов’ьскую выпуіцаю з обовязку малжонского з нею прынятою л волную чыню розлучаюся вечнымл часы л малжонвку ее м(л)л(о)стл не хочу огь сего часу а нл теж’ь она мене¹²⁰ за мал-ьжонка не маеть мелл але вольно будеш п(а)нем Ядвлзе Нослловьскок бывшой мальжонце моей естлл по хочеть за лньшого мужа помтл л в стадло с(вя)тое вступлтл такового я мал’ьженьства с каждьш, хто ее подобаеть допуіцаю л дозволяю л самв ся вжо вечнымл часы вступоватл до нее не буду а нл тому мужу [351 адв.] за кого она пойдеть жаднее переказы л накгабаня трудвностей нл которых члнлтл не буду а нл ся в нлх вступоватл не буду вечнымл часы. Н то все такь в том ллсте молмв вышем доложлл-ь всемл хотечл моцне а неотменью дервжатл. А естлл бых того не держалв, тогды маю л буду повлненв платнтл зарукн на г(оспо)д(а)ря короля его м(н)л(о)стл две тнсечн коіть гр(о)шем а стороне п(а)ней Ядвмзе Носнлов"ьской другую две тнсечн копт> грошей ллтовскюс. А заплатнвшы преді> ся тое постановенье м позволенье мое маеть прн моцы зостать водле того якь вышен н bccmb ллсте моемв доложоно. А што ся дотычеть сына моего Яна которого с п(а)нл Ядвмгою Нослловт>скою в малженьстве згодллве мешкаючм з нею сплоднл’ь того яко своего власного сына л потом'ька моего пры собе зоставую. А на твердость того далв есмн п(а)ней Ядвнзе HocnnoBijCKOw бывшой малвжонце моей сесь лпст з моею печатью н с под’ыінсом'ь рукм моее. Прм tomb былн л того добре сведомн лх м(л)л(о)стн княз Юр-ьн Андреевнч’ь Збаразскмн, пант> Мнколай Станькевнчв тлвунв ойранголвсклм, пан Себестыян ь

¹²⁰ Налісана зверху.

Мнколаевнч'ь тнвун вержоньскнй, пань Ян Лаврыновлчв тнвунв вежгскнй, панв Станлславь Мор'ьдась пмсарь воеводвства вмленьского н пх м(н)л(о)сть на прозбу мою печата тежв свон прыложйтн к сему лмсту моему для лепшого сведом'ья рачмлм. Деялосе у Внлнн року 1566 м(е)с(е)ца генварв 5 дня. В tomb лнсте подпнсв рукн п(а)на Грыгорт>я Остнка полсклм пнсмомв. А так мы того добровольного сознаня й лмсту вызнанного выслухавшы казалн запнсатм.

[360] Постановнвшыся очывпсто бывшая мал'ьжонвка п(а)на Грыгорвя Остнка п(а)нм Ядвнга Юревна Носнлов-ьского воеводянка [360 адв.] вмтеб'ьская доброволне м явне перед намн сознала м оповедмлд пж онн з обу сторон зволпвшы з обу сторон п(а)номв Грыгор-ьемв одмнв другого вызолнлв з обцованья малвжон'ька своего на што й лнсты рознымм собе подавалм. Которыд жо тлст ее на то п(а)ну Грыгорю даныд слово отв слова такв се у собе маеть. Я Ядвнга Юревна Носнловвская чмню то явно снм лнстом’ь монмв кождому кому будетн потреба того ведатн лжь якв есмн прынела была мал'ьженьства с(вя)того з волм Боже с п(а)ном Грыгор'ьем’ь Юревмчом Остлкомв й немалыд чась побожне мешкаючы с ннмв сплодмла есмй сына лменемв Яна. А потом для неспособног(о) на он часв здоров'ья моего пан Грыгоред допустнлся огь мене чужоложства выступнвшы с кресу сполечного мешканя своег(о) в малвженьстве. Зачнм з розгневанья Божего урослл былн оть мал'ьжонвка моего претнвко мене велнклл нелюбостн ненавнстн м ростырвкн н чымв отв часу тымі) болшей злого мешканя к небезпечностм здоров’ья межы стадлом"ь нашымть мал’ьженьскмм’ь прыбывало, в чомв яко оть нась самых такь м оть прыятелем нашых рады есмо знайтй не моглй. Або чого доброго мелмся есмо на том сподевачм малвженьстве нашомв. Алеш то чась вельмм много прымножалося чому хотячы в чась забечы мусмлм есмо з обу сторон позволнтн на розвоЭ. Про то я п(а)на Грыгоря Остмка выпуіцаю з обт>овязвку малвженьского, з нймв прынятою м волным’ь чыню розлучаюся вечнымн часы м з малвжонвка его мета не хочу оть сег(о) часу а нн теж отт> мене за мал’ьжонвку метм. А естлн бы пререченый панв Грыгорей Остлкь бывшыд мал’ьжонокь мой за себе в малвженьство светое малвжон’ьку понятн хотелт. то ему [361] волне в делатн будеть. А я сама вжо вечнымн часы всту-

поватл не буду, до того абы то жоне его которая за него пойдеть жадное пераказы нагабаня л трудностл нлкоторыхг чынлтл не буду вечнымл часы. 14 то все такь в том-ь ллсте моемі» доложллл хочу моцно а неотменне держатл. А естлл бы хт>то се не держала тогды маю л повлн'ьна буду платлтл зарукл на г(оспо)д(а)ря короля его м(л)л(о)стл две тлсечы коігь гр(о)шей а стороне п(а)ну Грыгорю Остлку другую две тлсечы коігь гр(о)шей ллтовсклх л заплатлвшы пред се тое постановенье л позволенье мое маеть пры моцы зостатй водле того як вышей в томь ллсте моемт> доложоно. Што ся теж дотычеть сына моего Яна которого с п(а)номт> Грыгоремь Остмком'ь в малженьстве згодллве жлвучы сплодлла, тогды пры п(а)ну Остлку зоставую. А на твердость того моего оплсанья дала есмл п(а)ну Грыгор'ью Юрвевлчу Остлку бывшому мал'ьжон'ьку маему сесь мой ллсгь з моею печатью. А прл томт> былл л того добре сведомл его м(л)л(о)сть княз Юрл Андреевнч'ь Збаражсклй, пан^_ь Мнколам Станкевлчт» [тнвун-ь] орангол'ьсклй, пан-ь Себестыян-ь Млколаевлч тлвунт> вержансклн, пант> Ян Лаврыновнч’ь тлвун вешвеньскмй, naHt Станлславт> Мор-ьдась плсар воеводства влленского. 14 лх м(л)л(о)сть на прозбу мою печатл свол к сему ллсту моему для лепшого сведолія прыложлтй рачллл. Деялосе у Вллнл в року 1566 м(е)с(е)ца генвара пятого дня.

Дадатак 30. Рашэнне Берасцейскага земскага суда ў справе паміж Таццянай Здзітавецкай і яе былым мужам Грыгорыем Грабоўскім, берасцейскім возным, 1584 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў НГАБ. Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 2. У некаторых месцах ён мае пашкоджанні, па магчымасці словы адноўленыя з кантэксту.

[248 адв.] Леш(а) Бож(его) нарож(енья) 1584 м(е)с(е)ц(а) октеб(ра) 5 дня. На рокох судовых земскмх воЭле порядку статутового о Светом Млхале о вторьш роком прыпалых. Перед намл враЭнлкл судовымл зелісклмл воеводства Берестейского, Адамом Патеем судею л Богданом Гумлнсклм гюдсудком. Постановлвшысе обоя сторона у суду п(а)нл Ташяна Сенковна Здлтовецкая быв-

шая малжонка Кгрыкгора Кграбовского возного воеводства Берестейского через моцованого прмятеля своег(о) п(а)на Захаряшы Зарецкого сторона поводовая с позву очевмсто жаловала у права на помененого возного Кгрыкгора Кграбовского. Што ж цен тош Кграбоескмй учйннвшы пезньш покой м вечное застановенье н розведшысе з стану мал'ьженского доброволне с цего. Потом недбаючы нмчого на постановенье межы нммй з доброго зезволенья передо мною Адамом Патеем судею земсклм берестейскзш учнненное й мммо зарукм заложоныя в року прошлолі осем-ьдесят третелі м(е)с(е)ц(а) нюля четвертого дня нашедшы кгвалтом на дом ее власньш в месте г(о)с(по)д(а)рсколі Берестейском на Песках словы невестмвымм ее соромотнл м зачь торгнувшы рукою своею власшною без вмнне ее збнл н зранял. Для чого у осм'ьдесят коп грошен зарукт» заложоных попал'ь н попнраючы жалобы выпнс с кннгь кгродскюс оповеданья своего во всем с позвом згодлйвым м сознанья возного освешченья ранз> покладалн. Кгрыкгор возным невступуючы в право м не ошказуючы на жалобу отзывалое с тою справою до духовног(о) права абы первей о малженство с нкм она жона его росправнла. А Кграбовская доводечн мж вже межы ннмм доброго нх обонх сторонь зезволеня стал ее розвод м вечнстьш [покоы]¹²¹ стороны маетностн учынень через пол [...]¹²² прмятель мх мене Адам Патея судю земского берестейского на то от нмх упрошоного покладалм лмст под печашю н с подпмсом рукм моее тое справы под датою року осемт>десят третег(о) м(е)с(е)ц(а) йюня шестнаЭцатого дня в котором лмсте показуетсе то нж мнй обоя сторона Кгрыкгор Кграбовскмй н малжонка его Татяна Сенковна Здмтовецкая постановнвшысе передо мною просплн мене м далм мн се в моц м бым я промежку нх в застьях н ростырках которые онн межы собою мелн о дом на Песках в месте Берестейском наЭ Бугом стоячым. О огороды м сеножатм до того дому належачые н о речы рухомые судовным або згодлнвьш обычаем вечное застановенье учыннл-ь. Я за прозбою лх вземшы тую реч на себе прлслухавшысе всее справы м[е]жы¹²³ нммн конец м застанавене учнннл. В котором застанавеню н то ест доложоного пж вже Кграбовскмй во всем жоне своей покой датн [249] мает

¹²¹ На дакуменце плямы, слова адноўленае з кантэксту.

¹²² На дакуменце плямы, тэкст не бачны.

¹²³ У лісце прабітая дзірка, слова адноўленае з кантэксту.

жадного нагабаня л до которого права по[р]ва«і^ш не Maew. Яко шырей в ллсте помененом докладает которого Кграбоесклй прлслухавшысе поведлл мж дей ллсты которые бы обычаелі колліромлсарсюш справеные месцо управамеваюш. А он'ь такового ллсту протлвнего яко жона его покладает у себе не маеш. Н естлн же дем колл каровал онь ее тогды с часом мешканья малт>женского нл сможет дей тая Ташяна его с нпм нл о што члнлтл правом абы се о малженство росправлла л на том ллсте в права положенсш на довод вечыстого покою через мене судю межы нлмл застановене то не переставал. А Кграбовская бывшая поведлла, л дей вже по розводе лх Кграбовсклм на сей чась другую жону мает. А маючы жону лншую до вряду духовного озываетсе от чого л она не ест, естлп бы з того бытл не можешь. Мы теж уряд на сем чась з стороны жалобллвое Кграбовское о зблте л о зарукл которые в жалобе кладет не чынечы жадного межы нлмл розсудку отослалл лх обудвух стороігь до вряду духовного до его м(л)л(о)стл к(се)нзя бнскупа луцкого л берестемского. Абы первем перед правом духовнымт> о малженство росправлтл. Так же вряд духовный узнаеш есттіп же tow доброволньш розвод которого Кграбовская тепер доводнла слушнеся был межы нммн стал се што для паметн до кннгь земскнх заплсано. Пнсан-ь у Берестн.

Дадатак 31. Справа пра згвалтаванне дачкі Мікалая Андрэевіча — Ганны — Янам Целкам, 1565 г.

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, захоўваецца ў складзе Метрыкі ВКЛ, падрыхтаваны да друку паводле: НГАБ. КМФ-18. Спр. 261.

[155] Жалоба Мнколая Ант>дреевмча Насана на Телт>ка о наеханье на долі л о зкгвалченье доч-ькн его.

[155 адв.] Лета Бож(его) нарож(еня) 1565 м(е)с(е)ца августа 27 дня.

Жаловал’ь н оповдал'ь передт> его королевьскую м(н)л(о)сть боярын-ь его г(о)с(по)д(а)р'ьскны м(л)л(о)стн Млколай Ант>дреевлчт> лжт> дей року теперепгьнего шестьдесягь пятого м(е)с(е)ца

¹²⁴Уверсе ліст парваны.

aB"brycTa двадцать второго дня в середу вжо с полудня под вечор товарыш-ь з роты ротьммстра его королев-ьское м(н)л(о)стн пан Подлядов'ьского Ян-ь Телок’ь моц-ьно кгвал’ьтом'ь прыехавт>шы з слугамм своммн в домт> его без бытностн его доч-ьку его Гант>ну которая еіцо леть пол’ьных’ь не маеть вземт>шы на коня з дому его понесь ее до села г(о)с(по)д(а)р^,ьского до Вмсоратан'ьцов'ь до прыстава своего м там-ь ее зкгвал-ьтовал-ь якож-ь он з вмжомт> повету Троц"ького хоружьства Емшыского Ммколаем’ь Вен'ьцлавовмчом’ь до того села о той дочт>це своей доведоваючыся ездзюгь н но дей тоть Ян-ь Телок-ь перед ннмн с того села выехал-ь а тую девку доч'ьку свою Гант>ну нашолл» онл> с тымт> внжом’ь в дому лавьннка того села у Яна ледт>ве жывую лежачы которая ему огьцу своему м оному внжу поведнла мх-ь тогь Янт> Телок-ь з дому отьца ее на конм прынесшы до того дому лаві>ннка тугь ее зкгвал'ьтовал'ь якож’ь н зт>накм того кгвалгту тогь вмж'ь вйдел’ь што все шырей й достаточ’ьне на лмсте соз'ьнаньм вйжом ь с под'ьпмсаньем'ь рукн й с печатью его ему даномт» опясано м тую девтжу доч-ьку свою з оного кгвал"ьту хорую на дворье его королев'ьское м(л)л(о)стм прмвозйл'ь м оказывал’ь нно его королев"ьская м(м)л(о)сть рачылт> росказатн н поручнтн мар’ьшал'ьку дворт>ному побскарбему зем-ьскому пмсару г(о)с(по)д(а)р^,ьскому справт>цы воеводства внлен’ьского держав’ьцы могмлевскому п(а)ну Остафею Воловнчу в той речы выведанье учыннтм н оное дев’ькм казатм казата¹²⁵ осмотретн пан-ь маршалок-ь оное девт>км огьледатн велелл> жоне Брезнньского Дороте Мысловт>ска которая з MemaHbRaMH городеньскммн Больтромеевою Ган-ьною Крутев-ьною Неммльчыною Едвнгою Свмклнною Аданав-ьскою Доротою оное огьлядав’ыцы поведнла м сознала нхт> вндела оную дев-ьку велмм хорую почому знать же ест кгвал'ьтованая устан ногн пухт>лн м nepeA^ нею дем м переЭ тымн невестамм оная девт>ка поведнла мжг через'ь того Яна Телтжм з дому своего огьца внесена м з-ькгвал'ьтована которого кгвалі>ту [156] н тепер-ь ест-ь хора што пант> мар-ьшалок-ь дворньш г(о)с(по)д(а)ру его м(н)л(о)стм поведнл’ь его королев-ьская м(н)л(о)сть рачшгь зложытн рок-ь огь сего дня м(е)с(е)ца ав"ьгуста з две неделм на котором оньш Янт> Телокь ку справе переЭ господаремі. его м(н)л(о)стью маеш бытн поставлен-ь. Пнсан-ь у Городне.

^І25Таку тэксце.

Дадатак 32. Чын заручын і вянчання з Трэбніка XVI ст.

Трэбнік паходзіць з бібліятэкі Супрасльскага манастыра, захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 206. Пераклад чыну зроблены з грэчаскай мовы кіеўскім мітрапалітам Кіпрыянам у канцы XIV ст. Тэкст напісаны на царкоўнаславянскай мове.

[26] Члн м оуставь венчан'ію н шбрученію ц(а)рем м кн(ж)зем л всім православным хр(м)стіаном.

По Б(о)ж(е)ственн(о)й лмтоургін св(ж)іцнннкж стоаіцж вт> шлтарн прнводлмн бывают хотжіцш шбржчмтлсж. Поставнш нхь пред ц(а)рскымн дверьмн. Моуж ^бо шдеснжю страны. Жена ж w лівоую. Прі пм же св(ж)ідннік^,ь прьстенм два. Злат м желізен'ь. Полагаеш мх на десной страні с(вж)тыа трапезы. Н а'бржіценжоу бо желБзномж кь десной страні. Златомж ж к левой. Блмз-ь еднн држгаго. Тако ж вышед пред ц(а)рьскый дверм дает шбржчаемьш по еднной свііцл горжіцой. Н знаменавь no трлжды главы тлм. Гл(агол)ет в нач(а)ло шбржченю. Бл(а)г(осла)вл г(оспод)л раба своего іме р(аба) л w с(вж)ті его духолі тволм с(вж)тым. РІзволлвшаго сьчтатлсж жені іме р(аба) вт> брак-ь его ч(е)стны л с(вж)тый. По оуставленію закона твоег(о) влад(ы)ко с(вж)тый. Таж невБсте. Бл(а)г(осла)вл г(поспод)л рабж свою лме р(абе) л w с(вж)тію духом тволлі с(вж)тылі лзволнвшжю сьчтатнсж моужевл нмер(абе) в"ь бракт> ее ч(е)стны л с(вж)тый. По оустановленію закона твоего влад(ы)кос(вж.)тый.Тажшболх. Бл(а)г(осла)впг(оспод)млшстн шбоасіа вт> Koynt моужа л женж м сьв’ькжпіа духом тволм с(вж)тьш. Всовоу з мнра л любвл лзволнвшмх сьтатлсж вь бракь сей ч(е)стны н с(вж)тый. По і/ставленію твоемж. влад(ы)ко [26 адв.] с(вж)тый н с(вж)тых ап(о)стл^,ь. Бл(а)г(ос)тію н снлою Х(рнст)а твоего н(ы)ні н прмсно л вт> в(е)ісь. Діакон же веле гласно. Мнрол« г(оспод)ж помоллмсж. W свышнем ммрі л w сп(а)с(е)ннй. IV мнре всего ммра л бл(а)гостажннй. W с(вж)те.м храмБ сем нже сь вірою. kV apxien(M)cKont нашел* імер(аба). О с(вж)іцені>ства застоупленій л пребываній w ділех г(оспод)оу помолммсж. W велнком кн(ж)зм н(а)шелі. W пособнтн м покорнтм. W рабж б(о)жію імер(аба) нмер(абе) н(ы)нБ шбржчаюіцнхсж држг држгоу. Н ш сп(а)с(е)нлй г(оспод)оу

пом(оллмсж). kV податлсж vim чадт> вт> наслідіе родж г(оспод)оу помо(ллмсж). О лзбавлтесж vim л нам всАкыа скр'ьбл. Застжпл сп(а)сл. Прстоую ч(е)стжю л пребл(а)свенлжю. Діакон г(оспод)оу помоллмсж. Ст(о)ль моллтсж веле гласно. Б(о)же¹²⁶ велікый. йже растоюіцаасж сьблраав-ь ві> едлнство во оузж предложенныж полож в неразделені>. Бл(аго)с(ла)влвы Нсака л Ревекж л насліднлкы лх показав-ь своего бл(а)говістіа сам бл(аго)с(ла)вм лхслх’ьраб'ь тволхімер(аба) імер(абе) навсАко діло бл(а)го. В-ьзглас. ЬКко бл(а)гый ч(е)л(ове)колюбец-ь Б(о)гь есл. Н тобЬ славоу в-ьзсылаем. О(т)цж л С(ы)ноу л С(вж)т(о)моу Ду(х)ж. Пріемлеть прьстенл wm с(вж)ты а тржпезы vl подлепі злашоу бо мжжевл. Желізен'ь же жені. ІУнл же подаютп држг држгоу. й тако л мы л с(вж)іденнлк"ь сьплетает лхт> ржкы десныа држг држгоу. Гл(агол)ет млр-ь всім. Діакон главы в(а)ша г(осподо)вл преклонлте. Н' non м(а)л(л)тву (чл)тал. [27] Г(оспод)н Б(о)же нашь. Нже wm ьазыкь обржчлвы л собе ц(е)рквь. й двж с(вж)тжю бл(агосла)вл шбржченіе сіе л сьвокжпл л сьблюдл рабт> тволх слх-ь Bt мнрі, н вт> едпнстве. Ві>зглас тобе подобает вслка слава н ч(е)сть. Аіце шбржченіе токмо бываеть творнш св^ідннпкь wwnoyc таж н сходнш п з ц(е)рквн. Аіце в"ьсхоіцет венчаніе творнтп мало wrnnoycmm лх ст(о)ль. Кг дверем ц(е)рквньш н пакы в’ьз'ьвраіцаютсА. ПрпходАіцж. св(ж)іцнннкж сь пнімн поюшнлі псалолі. Бл(а)женп всн 6оькіційса г(оспод)а ходАіцен вв поутех его. Тржды плод свонх снісн. Бл(а)жент> есп м добро тобі боудеп?. Жена твож іако лоза плодовпта в"ь странах домж твоего. Сн ве твоп ьако новосажедннаа маслнна шкр(е)сть трапезы твоеа. Се тако бл(агосла)внтсА ч(е)л(ове)кь 6оіатса г(оспод)а. Бл(аго)с(ла)вншсА г(оспод)ь wm Смшна. Н оузрлшы бл(а)гаа л ерлслмж bb вса днл жлвота твоего. Н влдлшл сны сновь тволх млрьна л Іла. Прлвед поставлгп лхт> посреді ц(е)рквл. Столш же чаша насте л трапезі с(вж)таа. Нмж а прежде с(вж)іценнаа. Веньцы два. Потлрець склан’ь л сгогьнь влна прлем св(а)шннлкі> кадлло л влож флміан-ь л кадлш с(вж.)тыа. Потом женлха с невістою ток мовллце л всіх тамо стоашлх гл(агол)еп7 діжкон-ь бл(аго)с(ла)вл влад(ы)ко. Ст(о)ль же веле гласно речеть. Бл(аго)с(ла)в(е)но ц(а)рьство ІМ(т)ца л с(ы)на л с(вж)т(о)го д(у)ха. ІУктеніа. Млром [27 адв.] Г(оспод)оу

¹²⁶ На палях насупраць гэтага слова напісана — мол(нтва).

помоллмса. IV свышнелі млрі л о сп(а)с(е)ні'й. IV млрі всего млра л 6л(а)го. kV с(вж)тем храмі сем лже о apxien(H)cKont нашел< іме р(аба) с(вж)іцент>ства застжпленіж w делех ржк ж его. Г(оспод)оу помоллм(са). W веллком кн(ж)зе імер(аба). kV пособлтл л покорлтл под нозе ег(о). kV рабж б(о)жію іме р(аба) імер(абе) сьвокіплаюіцлхса држгдржгоу. Кь бракі прлшбіценіе л сп(а)с(е)ній лхь. Г(оспод)ж помоллмса. IV бл(аго)с(ла)влтл с брак лх еако же в Кана Галллей с(вж)тей. Г(оспод)оу помоллмса. kV податлсА лма ціломудрію едлнства плод чрева к полезномж. Г(оспод)ж помолнм(са). kV еже в'ьзвіселлтлсА лма швлденій сн(о)вь 'іх діцерей. Г(оспод)ж. помоллліса. kV дароватасА лма всАЫ.жек'ь сп(а)с(е)нію прошеніа. Г(оспод)а помоллм(са). ЬКко да г(оспод)ь Б(о)г даржеть лм-ь ч(е)сный бракь пложоуне скрьнА. Г(оспод)ж. помоллмса. kV лзбавлтлсА vim л нам wm всАкыа скорбл. Застоупл сп(а)сл. Пр(о)стоую ч(е)стжю л пребл(аго)с(ла)ннжю. Діжкон-ь. Г(оспод)оу помоллм(сж). Н пол м(о)л(л)твж веле гласно. Б(о)же с(вж)тый, сьзадвый ч(е)л(ове)ка. Н wm ребра сотворл женж. Н сыіржгь емж помоіцнлцж по нем. За неже такого ді быс твоемж велнчествоу не еднномж ч(ело)л(ве)кж бытн на землп. Сам н(ы)ні влад(ы)ко нмспослн ржкж твою wm ст(вж)го жллніца твоего. C^B-bKoynn раба твоего іме р(аба) н рабж. твою сію іме р(абе). ІАко тобою с'ьв'ькжплАетсА мжжевн жене. СыірАзі нх в-ь еднном(у)дрій. Сьвокжпн нх вь едмнж плот. Дароум лм [28] плоЭ чрева мх бл(а)го чадіа B^cnpiaTie н не й'сжжденно пребыван'іе. B^sraac. ІАкоа твоа д(е)р"ьжава н твое ес ц(а)рство. Н по амннл входнш вноутрь кУлтарА. Н взлмаеш венець б(о)жесвенныа тржпезы. Вшед гл(агло)ет.

Г(оспод)оу помолнмса. Знамінавь вінцем. Моужевл главж кр(е)стаа>бразно. Г(лаго)лж сіе. Г(оспод)л Б(о)же н(а)шь славою л ч(е)стію венчаа его. ПоставлАеш на главі его венець. Кжмжесь задл д(е)рьжнш вінецт> платом добрк С(вж)ш(е)нн(н)к'ь вшед вь олтарь пріемлеш вінець д(е)ржтый м лсходнт м творлт тако ж една жені іако ж л на моужж. Знаменжет главоу еа вЬнцем кр(е)сташбразно. Так полагает на главж еа г(лаго)лА. Г(оспод)л Б(о)же н(а)шь славою л ч(е)стію вінчаа etA. Також діжкон^гь. Г(оспод)оу помоллліса. Ст(о)ль бл(аго)с(ла)вАа шбою. Гл(агло)ет. Г(оспод)л Б(о)же н(а)ш. Славою л ч(е)стію вінчаа лх. Таж поют люде сь радостію. Положлль есл на главе лх венець. W каменіа ч(е)стнаго жлвота

прослша оу тебе. Н далт> есл лм д(о)л^,ьготоу дній вт> в(е)кы віка. Г(лагол)ж млрь всім. Главы в(а)ша г(оспод)вл преклонлте. С (вж) іц (е) нн (л) кл. моллтса вт> слжх веле гласно. М (о) л (л) тва. Г(оспод)л Б(о)же н(а)шь. йже вт> сп(а)слтел нем тл смотреній. Сподоблл'ь есл в Кана Галллей с(вж)тей. Ч(е)стн^,ь показатл брак pad своего прлшествіа. Сам н(ы)ні влад(ы)ко рабт> тволх слх. Нж бл(а)говоллл есл сьвокжплатлс држг држгж. В млрі л [28 адв.] вт> едлнгстві сьблюдл. Ч(е)стн^,ь бракь нх покажл неблазнож нх сьхранл. Нестр(а)сно жлтіе нх препроводл. й сподобі лх вь старость мастлтж достлгнжтл. Ч(л)стьш серЭцем ді лаюіцлхзапові дл твоа. Втьзглас. Ты босл Б (о) г нашь. й тобе славоу вьзсылаелі. <У(т)цж л с(ы)нж л с(вж)т(о)мж д(у)хж. Таж о лсподоблтлсА нам влад(ы)ко сьдрь зновеніем не шсжжеднно сміртл прлзыватл тебе Б(о)га н(е)б(е)снаго Б(о)га кУ(т)ца л гла(голж)тл. Певцы ж кУ(т)че нашь. Слм же г(лаго)лемым. Нсходлт св(А)іц(е)нн(л)к'ь. 14 прліемлет потлрь. В нем же сжт прежде с(вя)іценнаа. В-ьздвлгь гл(агол)юіцж діжконж вг лмее-м. Ст(о)ль же прежде с(вж)іценнаа, с тьш лзшеЭ подает лм с(вж)тых талн-ь. Півцем поюгцлл« чашю с п(е)сніа прілмж. Таж полагает св(ж)тый потлр-ь. На Божественнел л с(вж)тей трапезі. ПреклонсА кт> кубычыномж. потлрю в нелі влно. МоллтесА тайно. Б(о)жей же всахт> творлвый кріпостіюсл оутвердлвый свеленнжю. й оукраслвый веніць всілі сьтворенным w тебе. й чашю ійбіцжю сію подаею. Оьв'ькжплжюіцлліса кл> бракж прішбіценіа. Бл(аго)с(ла)вл бл(аго)с(ла)веніем^,ь духовньш. В-ьзглас. ІАко бл(аго)с(ла)влсА лмАтвое. й прославлсж ц(а)рство твое. ІУ(т)ца л с(ы)на л с(вж)т(о)го д(у)ха. H(bi)Ht л пр(л)сно. Таж пріемлет чашю в ней же влно. Н даеж мжжевл плтл. Салі дрьжа чашю. Потом жей жені. Посем пакы мжжевл даеть кжшатл. Також даемі [29] л жені. 14 кжшает она. H пакы також творлт до трлжды. 14 шстаноісь дает мжжевл плтл. Таж даскомж любо тоую чашю л ськржшлтю. 14 абіе л пріемл Х"ь(рл)ст(е)ль за ржкоу дрьжаіцллісА. Обраідает лх крж(с)том. Поюіцее троп слй глас 6. С(вж)тіл м(у)члцы л же добре страдавшее л вінчавшеесА моллтес кть г(оспод)оу. Сп(а)стлсА д(у)шам нашлм. Поеш же сіе в ж таж едлноюсіе. Слава тобе Х(рлст)і Б(о)же. Ап(о)стлсш похвала л м(у)ченком веселіе. І4х же проповіда троца едлносжіцнаа. Таж бывает кУктеніа помлнают ц(а)рА л с(вж)таА лкж май новов^нчаных. Таж в'ьглашеніе. ЬАко м(л)л(о)стлвый ч(е)л(ове)колюбець.

Діакон"ь. Г (оспод) оу помоллмсж. Ст (о) ль моллтса се гл(агол) а. Братіе раджйтесА w Г (оспод)н всегда. 14 пакы рекоу, радоумтесА. Кроткое вшеда разжмнобждет всЬм-ь ч(е)л(ове)колі. Г(оспод)ь бллзі> ннчмм же печетесА м Б(о)гь мнра да бждет с вамн. Всегда м н(ы)ні л пр(м)сно. Потом д'іжкон р(е)чет прем(у)дрость. Люде же ч(е)стній шпжю херАвнм. Ст(о)ль слава тм Б(о)же w упованіе штпоуснце. І4же в Кана Галллей с тем прмходом сволм ч(е)стнт> пока за бракг. Х(рнсто)с нстлнный Б(о)гь нашь. М(о)л(н)твамл пр(е)ч(н)стыа его м(а)т(е)ре. С тых славных й всех валных Ап(о)стл^,ь. 14 с тых Б(о)го вінчанных веллкых ц (а) рей, й равных ап (о) стлом Констжнтнна й Олены й всЬхс(вж)тых, помллоуеть м сп(а)сет. ІАко бл(а)гый ч(е)л(ове)колюбець. Люде поють [29 адв.] бл(а)говірному й х(рнст)олюбмвомоу кн(ж)зю іме р(аба) ст> его кнАгмнею. Б(о)гь да шл многа літа. Таж с(вж)ш(е)нннк-ь шбратнні нововенчаных десною страною к западом. Гл(агол)ет. Г(оспод)оу помолммса. Таж молнтса м(о)л(й)твою сею. IV снжтіа венца мх-ь. Б(о)же Б(о)же нашь. Прмшеды м в Кана Галнлейскоую м тамошнній брак ь бл(аго)славі nxt входы м нсходы. Оумножн твонх бл(аго)стн жнвот нхт>. Вьспрілмн вінца нх в ц(а)рствій своем. Нескврьный непорочны м ненавісны сьблюдаа мх вт> в(е)кы. Амннь. В-ьзглас. ЬКко ты есл бл(аго)славенствА м шсіцаа вса че(ловече)скаа. Х(рмстос)е Б(о)же наш н тобе славж ві>зсымаем. Сь безначальньш ™ ЦДт)целі м сь пр(о)стым м бл(а)г(осн)ьш м жнвотворжшмлі д(у)хом. Н(ы)ні н пр(н)сно. Спнсаніе се мж wm греческых клмгь смнренньш ммтрополнтолі кіевскым м всеа ржсн Кнпріанолі.

По сем пооучнт нх с(вА)ш,(е)ннйкг како подобаеш законньш мажсм сь женамн своймй жнтн.

С(вж)тый Ап(о)стл^,ь naBenij к-ь кормнфом пнша гл(аголе)ть w нем же рече пмсасте. ЬАко добро жены не ммітн. Н(ын)-ь азт> вал« гл(агол)ю. Всжкь да нмеет женж собі ражедженіа радл. Понеже блоуд ннкол« м прелюбодіем сждлт Б(о)гь. A w женнвыйсж нЬ сьгрішллт>. Н(ын)т> законт» лспл'ьнлл’ь есть. 14 того радл мм жене своей должлжю лобовь да w/пдаеть. Н да почтнш ее іако ребро пазжшное. К всегда w ней попеченіе творА. [30] м промышлА ш всем всАческый. ІАко оубоплі> зокь ес жен'ьскый pod кт> падені'ю. За неже тілом свонлі жена не влждеть но мжж. Також м мжжт> сволм тілом не владеть, н(ын)^,ь жена. Того радл аіце

посхота вьз'ьдвлгнжтл. Нлл в'ьздрьжатлсА чего радл. Посьвітоу жены свое а достолт творлтл.

РІно пооученіе к женам законньш како достолт лмт> с моужл сволм жлтл.

С(вж)тый loam Златустый плша гл(аголе)ш. Оуслышлте жены заповідл Г(оспод)на. 14 навчлтесА умльчаніл повлноватлсА своллі моужелі. Да добре пожлвете л д(у)ша своа сп(а)сете. Вв началі бо рече Б(о)гь кь евзе wm мжжа взжта есл. 14 wm тобою да шбладет. А ты емж в молчані л повлноул са. За неже кь г(оспо)да жена начнет чтлтл моужа своего. Н покорАтлсА емж вт> всем-ь. To wm ч(е)л(ове)кь позвалена бждеть. A wm Б(о)га бл(аго)с(ла)веніе прійметь. Того радл не сыіротлвлАлсА нл в чем мжжевл своемоу н(ын)^,ь вг всем покоржлсА емж. й мжжней волл повлнжлса моужа бо радл сьтворена есл. ЬКко же Бо(г) Х(рлсто)с глава есть ц(е)рквл тако л моуж жені своей глава есть. ЬКкож ц(е)рквл повлнжетесж Х(рлст)ж. Тако л вы жены дл'ьжнл есте повлноватлсж. моужем сволм. За неже жена добра л покорллва венецт> моужоу своемж. л тако пребоудл іако же прежде закона л в законі добрыа жены. Сарра л Ревека л Рахлль л про [30 адв.] чаа добрыа жены. Вг покореній л послжшаній моужем сволм. Добраа л праведнаа чада породлша. Да сподоблт Г(оспод)ь Б(о)гь л вась вт> наслідство лх. А Б(о)гь млра л любвл да бжделі с вамл. Амлнь. М тако пооучлвь лх с(вж.)іц(е)ннлк'ь wmn&maem лзі> ц(е)рквл давшлх собі цілованіе.

Дадатак 33. Чын заручын з пастрыжэннем валасоў з Трэбніка XVI ст.

Трэбнік паходзіць з бібліятэкі Супрасльскага манастыра, захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207. Тэкст напісаны на царкоўнаславянскай мове.

[170] Члн бываемый на шобрученіе женлх^ сь девлцею. Прлходлт св(А)іц(е)н(л)к'ь кг жертовнлк^. А лжхотать обручлтесА стануш пред с(ва)тымл двермл. Прлемлелг св(А)іц(е)н(л)к'ь перстенА злата з желізна наполагает лхт> на престоле. Бл(а)г(осла)влш св(А)іц(е)н(л)к’ь женлха л девлц^ л творлт бл(а)гословеніе. Таж св(А)іц(е)н(л)к'ь ллл діакон гл(агол)ет слю д[170 адв.]лАконства. Млром-ь г(оспод)ж помоллмса. О свыш-

нем млрі. kV смлреніл л w бл(а)госта. О с(вл)тем храме сем-ь еже. IV сьвокуплАюіцлхсА во едлно шбіценіе брака л жлтлю лма г(оспод)у помол(лмса). О бл(а)гословеніл брака, іакож быш вт> Кана Галллел с тем г(оспод)у помол(лмса). kV рабех б(о)жілх ім(е) р(аб)ем w совок^плен'іл лх г(оспод)у помол(лмса). ІАко дасшь Б(ог)л> дасть лма члсгь бракь л ложе нескверно лма г(оспод)у помол(лмса). О дароватмсА лма целом# [171]дрІА л плшд л чада на полз^ лма г(оспод)у помоллмса. О лзбавлшлсд лма от всак'іа скорбл л гніва л нужда г(оспод)у помоллмса. О дароватл лма прошен’ІА ькж к-ь сп(асе)нію г(оспод)у полі(оллмса). ІАко прлчастлтлсА лма пречлстых л жлвотворАіцлх та лн. Н без скорбл сьблюстл ложе нескверно л члсто. Г(оспод)у помол(лмса). kV дарех л прежед св(А)іценныхч(ес)тнаго тела л крове г(оспод)а н(а)шего Іс(уса) Х(рлст)а г(поспод)а пом(оллмса). О мзбавнтесА нам wm всАзаст>/пл м сп(а)сл пом(л)луй. [171 адв.] пр(о)стую ч(л)стую м пребл(а)гословенную вл(а)дыч(л)ц# н(а)шю в’ьзглас. ЬХко поЭобает тл всАка слава. Таж іерем прлемлет ножнлцы л режеш власы кр(е)стаобразно гл(агол)А. Стрлжетсд рабтэ божім іме р(аба) во любовь неразлучн^ н ложу нескверн# н(ы)не н прнсно. Таж н девнцы ріжа власы гл(агол)еш тоже.СтрыжеГсАрабаб(о)ж'ІА,нм(е)р(аб)ей. Тажіерейгл(агло)ет ма(лл)тву сню. Боже вічным пж разделеннаю совокуплАіА воедннство. Н сь оузт> люб[172]ве полшж неразрушно. Благословнвын Нсаака н Ребік^, н наслідннка его твоейму бытню показа. Ты бл(а)г(осла)вн раба твоа сма 'іме р(аба) наставлАіА лх на всако діло бл(а)го. ІАкож оуготовал есм ходнтн в ннх. Ba^rnaroneT. ІАко м(л)л(о)стпвт> м бл(а)гіе человіколюбец'ь Бшг есм н тобі славу возсылаіпгь. №(т)цу н с(ы)ні/ н с(вА)т(о)му д(у)ху. Потом св(А)іц(е)н(м)к'ь подавает перстенА златаго мужевн а желізна (е)г(о)жене.ОнлжразменАютсамм [172адв.]. Мужженіажена муж#. Таж гл(аголд)ть св(А)іц(е)н(н)к'ь ммр вам. Діакон главы ваша г(оло)вм преклонмте. Таж гл(агол)еш св(А)ш(е)н(л)кь м(а)л(л)тв^ сію. Г(оспод)л Б(о)же н(а)шь лже wm іазык обручлвы л собі ц(е)ркшв д(е)ву члстую. й бл(а)г(осла)вл шбр^чен'іе сле л сьедлнл лхг. 14 сьхранл рабы твоа во млре л bi» едлнол мыслл. 14 тобі падобает всАкаславач(ес)ть л поклоненіе кУ(т)ц# л с(ы)ну л с(ва)т(о)м# . Таж м(а)л(л)тва сла напред шбіценлА наЭ чашею.

Дадатак 34. Чын на вянчанне другога шлюбу з Трэбніка 1545 г.

Трэбнік захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306. Тэкст напісаны на царкоўнаславянскай мове.

[102] Члн на венчанле двоежонца

М(о)л(л)тва в некаЭ бл(а)г(осла)влтл двоженцев.

Г(оспод)л Б(о)же н(а)пгь. Нж Авраама мадржга назвав, л Нсаака превозлюблв'ь, л Іакова ко жені ліл совокоуплв'ь, оустролв же того ктором# можоу Рахіллн^ прлшб’ыцлтесА. Самь н(ы)ні бл(а)г(осла)вл рабы своа сіа, ім(а) р(е)к, ім(а) р(е)к, ос(ва)тл лже ко второмоу бракоу прлходАіцаа радл естественнаг(а) лскоушеніа. Н ежвв юностл л прллоучшагосА вдовт>ства ты бо схода немоіцл нашей. Павломв сосждом’ь лзбараніа твоего оузаконопложлв'ь. Лоучшж бытл телеснаго ражедженіа. Еж Г(оспод)л браісь. НемАтежен"ь тЬх жлвоть сьблюдл. Целомудреностім'ь пожлтл бл(а)говолл л в повеленілх-ь тволх-ь бдАідлх невозбраненым-ь wm сопрАженііА союза. В-ьзглас. ІАко твоа держава л твое есть ц(а)рство л слла л слава. Мца л с(вл)таго Д(#)ха. н(ы)ні л пр(л)сно л вв вікл векомт>. Амлн. М^алшм'ь 26: [102 адв.] Г(оспод)ь просвеіценіе мое л сп(а)слтел мол. Кого са оубою. Г(оспод)ь заіцлтлтел жлвотоу моемоу. kV кого са оустраш^. Вне гад прлбллжаетлсА на ма злобоуюіцелсА ністл плотл молх. МкорблАюіцен ма вразл мол. Тій немогоша л падоша. Аіце опл-ьчлтса на ма полкь, неубоншсА с(е)рдце мое. Аіце востанет на ма брань, нань азл> оупшваю. Едоного проснх wm Г(оспод)а. Того возыіцж. Еж жмтн мн в дом^ Г(оспод)нл всадл м жлвота моего. 3 р^тлмн красотоу Г(оспод)ню. Н посеіцата ц(е)рквл> с(вА)тоую его. ЬАко co крымА во крові своемт>. В д(е)нь зла моего пакрымА. Вь танні крова своего на камень вознесе ма. Н н(ы)ні се вознесе главоу моею на врагы моа. Обы дох н пожрох во крові его жертвоу хваленіа восклмкновеніа. Пою л воспою Г(осподо)вл, оуслытн Г(оспод)н глас мон, мм же возвах понмнлоу ма п оуслышл ма. Тобі реч с(е)рдце моегоа возыіцоу. В"ьзыска тебе лмце мое. Лмца твоего Г(оспод)л возыіцоу. He штвратм лмца твоего wm мене. Н не оуклонмсА гневомв wm раба твоего. Помошнлкь мл боудл не штрлнл меней не оставл мне бес спслтелю мол. ЬКко штць мол л м(а)тл моа оставлста

МА. Г(оспод)ь же ВОСПр'ІІАТЬ МА. ЗаКОН"Ь положм мн Г(оспод)л во поут твол. й наставл ма на п^т правый. Враг монх радл не прада нж мене вь д(у)шах^,ь стжжаюшнм-ь мл. ЬАко восташа на ма свлдітелн на прадвечнм. й солгане правдоу собі. Вір^ю вндЬтм бл(а)гаа г(оспод)на на землм жмвых потерпн Г(оспод)а. МоужамсА н да крепмтсА с(е)рЭце твое. й потерпн Г(оспод)а.

Дадатак 35. Чын вянчання з уніяцкага Трэбніка XVII ст.

Трэбнік паходзіць з бібліятэкі Супрасльскага манастыра, захоўваецца ў: Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 190. Чын вянчання напісаны на царкоўнаславянскай і старабеларускай мовах. Унізе старонкі зацёртыя ці парваныя. У некаторых месцах аркушы заклееныя. Пашкоджаныя месцы пазначаныя квадратнымі дужкамі, па магчымасці словы адноўленыя.

[117]         Члн-ь данііА шлюбу младенцем.

Презвмтер'ь в’ьлож'ь на са петрахмль творнгь пооученіе в"ькраце до хотаіцлхть братн шлюбг. По поо^ченін пріемлеть wm шбонх перстенм н полагаегь на кресгь н обраіцесА первіе вт>прашаеп> младенца пред предстоАіцлмл слце гл(агол) а.

Предмова

Мой намллшій пытам'ь вась ежемо хочете той шлжхетной панне прлшлой малжонце своей заховатл чтырл речл. 1 веру млт>женск^ю. 2 члстость малженск^ю. 3 мллость ькко ку малі>женце. 4 л ее не шпустлтл вь вслх'ь прлпадкахт> а же [до]¹²⁷ конца жлвота своего.

Младенец^гь ку кождому вопросу штвегь [117 адв.] шлюбую л шбецую¹²⁸.

До Панны

Моа мнла панно слышалась же тоть твой шблюбенец-ь, а прлшлый матіжонок’ь прн бок^ твоем-ь стоачм шбецовал'ь м шлюбоBaniJ вамт> заховать чтыры речн. Вы теж шному взаемт>, чм шлюбуеш-ь н шбец^еш'ь пать речей. 1 вір# малженск^ю. 2 чнстость

¹²⁷Край абарваны.

¹²⁸ Дапісана іншым почыркам. He словы ўсе можна прачытаць.

малженск^ю. 3 мнлость малженск^ю. 4 послйпенство іако малжонк^ своему. 5 н его не шп^стнтн вв всіх-ь прмпадкахь ажт> до конца жлвота своего.

Пан-ьна ку кождому ытветь маеш датн шлюбую н шбецую¹²⁹.

noTbiMB¹’⁰

[118] Повеллгь презвнтер"ь младенц# взатл панн^ за десн^ю pSxS. ІІрезвнтер^ держаіц# кресть в р#ці, повеллть за собою мовнтл мл(аде)нц^.

Шлюб.

ІА, нма рек-ь, 6eptf собі за мaл■ьжoнкS' панну оучстмві/ю н шлАхетн^ю панну нм(а) р(е)к^,ь шбецуючн то пред панолі Б(о)гом, н аг(ла)г(о)лы его с тымн н пред тобою 'іерею сл^гою Божій заховатм той прншлой малжонці моей. 1 вір^ малженск^ю. 2 чнстость малженск^ю. 3 мллость іако малжонцы своей. 4 н ее не whiVcth™ вв Bcixij прлпадкахт> ажг до конца жнвота моего. В чом-ь всем П(а)не Б(о)же мні помозм, вг тройцы с(ва)тый едмный.

14 даетв ціловатн кр(е)[ст]¹³¹.

Тым же способов н пантэна млоденцо[вл]¹³² [обецу]еть н шлюб^елі. М[аю]чм презвмтер^]

[118 адв.] ІА, йма рекь, 6eptf собі за мал"ьжонка шлАхетного н оучтнвого млоденца нм(а) р(е)кь й'бецуючм то пред паном Б(о)гом м аг(ла)г(о)лы ёго с тымл, н пред тобою іерею слуго Божій заховатм toms’ прншлом# мал'ьжонковн моем^. 1 ßtpS малженскую. 2 члстость мал'ьженск^ю. 3 мнлость мaл•ьжeнcкS’ю. 4 послушенство іако kS малжонк^. 5 л его не штп^стлтн, ажв до конца жнвота своего. В чомв всімв Пане Б(о)же мл поможм, вт> тройцы с(ва)тый едлный.

14 даетв ціловатм крест.

По сем-ь свАз^егь р^кн нхт. десныА гл(агол)юіцн.

СвАзую вась союзомв любвл в-ь вікй¹³³. 14 р^кою бл(агос-

¹²⁹ Дапісана іншым почыркам. He словы ўсе можна прачытаць.

¹³⁰Словы ўнізе зацёртыя.

¹³¹ Край абарваны, адноўлена з кантэксту.

¹³² Край абарваны, адноўлена з кантэксту.

¹³³ Уверсе іншым почыркам дапісаны радок, але амаль не бачны.

ла)влАет й гл(агол)ет м(а)л(н)тв^ сію вь оуслышаніе¹³⁴.

[119] М(о)л(л)тва¹³⁵.

Б(о)же С(ва)тый, создавый wm перстл ч(е)л(о)в(е)ка н wm ребра cosdaBi. жен^, н сопрАгь ем^ помоіцннц# по нем^. За еже тако оугодно бысть твоем^ веллчестві/, не самом# бытл ч(е)л(о)в(е)к^ на землм. Самь м н(ы)ні н вл(а)д(ы)ко послн р^/к^/ твою wm с(ва)т(о)го жнлліцд твоего, й сочтм раба твоего сего нма ректь раб твоей сей мм(а) р(е)к. За не wm тебе сочетоваешсА м^жевн жена. СопрАзн лхт> в"ь еднном^дрш. ВЬнчай мхт> во еднн^ плоть, дар^й нмт> плод-ь чрева, бл(а)гочад’ІА в'ьспріАтіе.

ЬКко твоа держава н твое ест ц(а)рства н слла л сл(ава).

Пріемлет'ь презвлтер-ь перснл даеш паннлн'ь млоденц^¹³⁶.

ВінчаетсА рабл> Божійл[мАрек^,ь]¹³⁷ [119 адв.] btj лмАкУ(т)ца л С(ы)на л С(ва)т(о)го Д(у)ха. Млоденцов’ь. Зась панне даегь гл(агол)А. ВінчаетсА раба Божіа. Потом-ь бл(агосла)влАет лх гл(агол)А. Г(оспод)л н(а)пгь славою л ч(ес)тію вінчал'ь есл лхь.

Таже, Проклмен, Ап(осто)лт> л Ев(анге)ліе.

По сем-ь м(о)л(л)тва.

Г(оспод)л Б(ож)е н(а)шт>, лже сп(а)слтельным сволм-ь смотреніем'ь, сподблвый вт> Кані Галмлей с тЬмг честент> показатл бракь свомм прншествіем'ь. Сам н н(ы)ні рабы своа, нх же бл(а)го н з волм сьчетатлсА др#гь др^. Вт> мнрі н соеднненін сохранн. Ч(ес)тен нмт> бракь покажн: не блазнено лхт> ложе соблюдн. He скверно нхг сожмтельство пребыватм лзволм. й сподбн лхт> вт> старостл маетнті скончатясА. [120] Ч(мс)тым^гь с(е)рдцемт> ділюшйм-ь заповідм твоа. Ты бо есм Б(о)гь н(а)цгь B^MWiOBain м сп(а)сатн н тебі слав^ B-bCbmaeMb, сь безначальным'ь тм wmneMh л все с(ва)тьш 6n(a)rMMi>, м жывотворАідмм’ь тл духоміэ, н(ы)ні л пр(м)сно Л B-Ь ВІКМ BiKOMT», Аммнь.

Н полагаегь презвнтер'ь по м(а)л(м)тві р^к^ на младенца н гл(агол)АШ. В-ьвелнчень будл женнше, іако же Авраам'ь,

¹³⁴Уверсе іншым неразборлівым почыркам дапісаны радок.

¹³⁵Далей словы зацёртыя.

¹³⁶Далей словы зацёртыя.

¹³⁷ Край абарваны, адноўлена з кантэксту.

л бл(агосла)вен^,ь б^дл іако же Нсаак-ь, л оумножлсА ькко же йаков-ь. Хода в'ь смлреніл, л ділаА вг правді заповедл Б(о)жіа.

Таже в’ьзлож'ь руку на панну гл(агол)еш. Н ты невесто в"ьзвеллчлна будл ьако же Сарра. Н в’ьзвеселесА ькко же Ревека, л оумно [жлса] ¹³⁸ ьак Рахлль, веселАіцлхсА [ 120 адв.] мужемт>, хранАіцл оуставы закона. За не тако бл(а)говоллл^гь ее Б(о)гь.

По ІУтче Hamij¹³⁹.

По семт> м(о)л(л)тва.

Б(ож)е Б(ож)е н(а)ш^,ь прлшедый в Кан# Галллейск^ю, л с^іцій тамо бракт> бл(агосла)внв^,ь. Бл(агосла)вл л рабы твоа сіа твонм’ь промыслом’ь, в-ь прішбіценіе брака сьчетавшАСА. Бл(агосла)вл входы лх л лсходы. Оумножл вг благлх жлтіе лх-ь. В'ьспріймл венца лхв во царствіе твое. Нескрвены л неПОрОЧНЫ Л НенаВІТНЫ СОблЮДаА В-Ь ВІКЛ ВІКОІУГЬ.

Н совок^плл'ь презвлтер-ь гл(а)вы оболх

В’ьлож’ь р^к^ б(лаго)с(ла)влАет лх гл(агол)А. \1’тець л С(ы)нт> л Д(у)х С(ва)тый, все с(вА)таА л едлносуіцнаА л жлвотоначальнаА тройца. бдлно Б(о)жество л царство. Да б(лаго)с(ла)влгь вышіл [121] да подасть вам'ь долгожлтіе бл(а)гочадство. ПреспІАн'іе жлвот# л вірі. РІ да лсполнлш вы всАческлх'ь лже на землл бл(а)гл. Да сподоблгь вы л шбііданныхть бл(а)гь наслажден'ІА. М(о)л(л)твамл с(ва)тыа Б(огородл)ца, л всіхт> с(ва)тых, Амлнь.

Также wmnycrb.

йже в-ь Кані Галллей с(ва)тсй прлшествіем'ь сволмь ч(ес)тнт> брак показав-ь. Х(рлсто)с лстлнный Б(о)гь наі« м(о)л(л)твамл пречлстыА его м(а)т(е)рел л Bcixii с(ва)тых пом(л)л#ет-ь л cn(a)cew нась, ьако благ л ч(е)л(о)в(е)колюбец.

По шліпусгь прлем’ь презвлтер’ь за р^к^ панну гл(агол)ет. Моцью Б(о)га Всемогуіцаго л властльк даніэною мл, даю тл [...] панну за малжонку, а млло[...] рече бо Г(оспо)дт>а ж [человек'ь] да не роз[лучет]¹⁴⁰.

¹³⁸Частка слова заклееная.

^і39Радок даігісаны іншым почыркам.

¹⁴⁰ Абзац дапісаны іншым почыркам. Край абарваны, тэкст захаваўся не цалкам.

Дадатак 36. Урывак з казання на

смерць жыровіцкага вікарыя Германа Драбішэўскага, у якім змешчанае разважанне пра шлюб, 1695 г.

Друкуецца паводле: Drobiszewski Н. Piramidy fatalnym smiertelnosci wypiaconey katafalku, na publicznych ekzekwiach lego Mosci Pana Stefana Glawbicza Przesiawskiego Stolnika Brzeskiego w kosciele Slonimskim WW. OO. Bernardynow pogrzebowym wystawione kazaniem. Wilno, 1695. S. H—Hl.

[H] Wielka rzecz iest ziedniczenie stanu maizeriskiego, zgodny ch?ci zobopolnych umysl, y prawdziwa we wszytkim wiara osobliwie szczera zgoda, iest cnoty zgromadzenie, a szcz^scia ludzkiego przy pomyslnych sukcessiach zrodlem. Maizeristwo prawem Boskim, swi?te iest, niebieskiego blogoslawieristwa przy sposobiem, kiedy maizonkowie uczciwym, a zobopolnym przyzwoleniem, bez wszelkiey przywary zgadzaiQ sie; z tey albowiem onych zgody, rodzi si? nasiugui^cym spokoynosci, szczerosci, y zyczliwosci miiosc; uczciwie synow y corek wychowanie, bogactw y estymacyey umysiem malzonkowie, tarn rozum statecznie rz^dzi; cnota w swoim kwitnie walorze, wszytko si? dobrze z podziewieniem cz?stokroc postonnych znayduie. M^z donosz^cy pomoc od malzonki, iest naksztalt miasta ufortyfikowaniego pot?zn^ municy^, a iedniego zostai^c umysiu zachowui^ pokoy i miiosc, poniewaz dose bogate z sob^ do domu malzonka matrona wprowadza wiano, ktora zgody prawa postrzegac umie, y usiluie. Z tqd sam Bog WszczechmogQcy uformowawszy lepiank? Adama, z boku iego zebra uformowai niewiaste, aby z t^d poznawali, do iakiey obligowani s^ zgody miedzy sob^.

[H 1] U Rymian chwalono Bogini^ Viriplik?, do ktorey niezgodni udawali si? malzonkowie, iako swiedezy Valerius Maximus, zeby tedy maizeristwo po swarki z sposrzodka siebie kwitowaio, m^z ma bye gluchim, zona slepa.

lezeli si? bowiem nie b?dq zgadzac miedzy sob^, y mile gubi$ potomstwo, bez blogoslawieristwa Boskiego, y Boga trac^.

A tak gdy rozn^ drogq Matka y Oyciec chodz^, Bog z oezu ich znika, ze tak kochanego gubiQ Syna. Alec co tarn bez grzechu, to si? u nas prawdzi-

wym stanie upadkiem: iezeli albowietn malzonka roznic si? w czym kolwiek b?dzie albo mqz w maizenstwie iakq uczyni nieszczerosc, dom caly zapewnie sturbowany bywa, pokoy pospolity oddlony, Bog iz tak rzek?, wyp?dzony, a potomkow pewna nast?puie utrata. Niech b?dzie malzonka nie wiem iakiey czystosci, modestyey, spokoynego pozycia, kiedy sam Pan malzonek obce nawet swoiey lubieznosci przybiera osoby, uprzqtnqwszy chmielem fantazyq, obuchem czy korbaczem na ciele przyiaciela niespokoyny zapisue humor, pieklo y niewola nazwac si? moza; subtancya zahorowana mizernie ginie. Izeli z drugiey strony mqz wielkq pracq gospodarskq zarabia chleba, a Pani malzonka, na stronie na czuby &c. to obraca, wszytko nikczemnie rosproszywszy, mizernie wprowadza ubostwo; albo co gospodyni swoiq zbierze pieczolowitoscia, to gospodarz, na kartach, szachach, kuslach, przelotruie. Co idzie? Misteria.

Дадатак 37. Каталіцкі абрад вянчання з інкунабулы 1499 г.

Каталіцкі абрад вянчання напісаны на лацінскай мове. Друкуецца паводле: Agenda sive exequiale divinorum sacramentorum per venerabilem virum dominum Martinum Canonicum Vilnensis Dyocesis edita, [impressum in Gdano per me Conradum bomghartem. Anno Dni milesimo quadringentesimo nonagesimo nono. Et finitum est secunda feria ante festum barnabe.]. Пераклад з латыні — Ганны Паўлоўскай.

[43v] SEQUITUR COPULA MATRIMONIALIS (et modus copulandi cum benedictione annulorum)

Adiutorium nostrum in nomine Domini

Qui fecit coelum et terram

Oratio

Propitiare, Domine, supplicationibus [44] nostris et institutis tuis quibus humano generi propagationem ordinasti benignus assiste ut quicquid te auctore iungitur te copulante servetur. Per Christum dominum nostrum Amen.

Oratio

Deus, qui tarn excellenti misterio coniugalem copulam consecrasti, ut Christi et ecclesi(a)e sacramentum pr(a)esignares in f(o)edere nuptiarum.

Deus, per quern mulier iungitur viro et societas principaliter ordinata est, tu(a)e benedictioni donatur, qu(a)e sola nec per originalis peccati p(o)enam nec per diluvium ablata sententia damnatur, tu, Domine, super hanc famulam tuam, qu(a)e maritali iungenda est consortio, benedictionem mittere digneris.

Per Christum Dominum nostrum. Amen.

Benedictio anuli sponsi seu sponse.

[44v] Creator et conservator humani generis, dator grati (a) e spiritualis, largire super hunc annulum benedictionem tuam, ut quicumque ilium gestaverint, sint armati virtute defensionis et profitiat¹⁴¹ illis ad salutem (a)eternam.

Per Christum dominum nostrum.

Benedictio.

Benedic, Domine Ihesu Christe, anulum istum, qui eos in tuo amore vivant et crescant ac senescant et multiplicentur in longitudinem dierum amen.

Oratio.

Deus Abraham. Deus Isaac, Deus Iacob sit vobiscum et ipse compleat et impleat in vobis benedictionem suam in pace. Amen.

Oratio.

Omnipotens sempiterne deus, qui primos parentes nostros Adam et Evam tua virtute complasmasti, tu [45] ipsorum corda et corpora sancifica et benedic atque in virtute et societate et amore vere dilectionis coniungi

Per Dominum nostrum Ihesum Cristum filium tuum, qui tecum vivit et regnat.

Modus copulandi

Primo requiratur de nomine

Secundo si fidem alteri non voverit.

Tertio utrum ipsis placent.

Quarto utrum promittant dies vit(a)e su(a)e servare ad invicem

Tunc dicat sacerdos: Augeat in vobis deus gratiam suam et quod dixeritis ore et op(er)e impleatis Per Christum dominum nostrum Amen.

Tunc dicat presbiter: Accipe anulum fidei signaculum, ut sponsus et

¹⁴¹ Павінна быць proficiat.

sponsa voceris Per Cristum dominum nostrum amen.

Tunc dicat presbiter: Ego .N. accipio michi¹⁴² in uxorem .R. et promitto earn servare usque ad mortem. Ita me Deus [45v] adiuvet et omnes sancti eius.

Tunc dicat presbiter: Quos Deus coniunxit homo sine legitima causa separare non potest.

Per Christum, Dominum nostrum, amen.

Oratio.

Respice qu(a)esumus domine super hunc famulum tuum .N. et super hanc famulam tuam .R., ut propositum quod te miserante receperunt te gubernante custodiant

Per Christum, Dominum nostrum, amen.

Oratio

Qu(a)esumus Omnipotens Deus instituta providentia tuo pio favore comitare, ut quos legittima¹⁴³ societate connectis longeva pace custodias Per Christum dominum.

Benedictio speculi.

[47]  Benedictio mulierum in partu. cum se male habeant.

Adiutorium nostrum in nomine domini,

qui fecit celum et terram.

Saluam fac ancillam tuam et prolem eius deus meus sperantem in te Esto ei domine turris fortitudinis.

A fatie inimici Nichil proficiet inimicus in ea

Et filius iniquitatis non apponat nocere et

Mitte ei auxilium de sancto

Et de Syon tuere earn

Domine exaudi orationem meam

Et clamor meus ad te veniat.

Dominus vobiscum

Et cum spiritu tuo.

¹⁴²Павінна быць mihi.

¹⁴³ Павінна быць legitima.

Oratio

Domine deus creator oim fortis et potens magnificus terribilis iustus et misericors, qui solus es bonus et pius rex solus omnipotens et eternus, qui de omni malo liberas iugiter et tibi famulantes qui fecisti patres electos et eos munere spiritus sancti

Дапамога наша ў імя Госпада,

Які стварыў неба і зямлю

Злітуйся, Госпадзе, дзеля малітваў нашых і будзь ласкава прысутны ў Тваіх сакрамантах¹⁴⁴, якія Ты ўстанавіў для павелічэння роду людскога, каб тое, што злучаецца Тваёй моцай, было аб’яднана Табой і захавана.

Бог, які праз такую цудоўную містэрыю асвяціў сямейны саюз, каб праз вясельныя шлюбы прадвясціць запавет паміж Хрыстом і Царквой.

Бог, праз якога жонка злучаецца з мужам, і прадвызначанае ад пачатку таварыства атрымлівае Тваё блаславенне — адзінае, якое не было забранае ні праз пакаранне першароднага граху, ні праз прысуд патопу, — Ты, Госпадзе, будзь прыхільным і пашлі блаславенне на гэтую Тваю служку, якая злучаецца сямейным саюзам.

Праз Хрыста Госпада нашага. Амін.

Бласлаўленне пярсцёнка нарачонага ці нарачонай

Стваральнік і захавальнік роду людскога, даўца духоўнай ласкі, памнож тваё блаславенне на гэты пярсцёнак, каб тыя, хто будуць яго насіць, былі ўзброеныя дабрадзейнасцю (нябеснай) абароны, і ён прывёў іх да вечнага збаўлення.

Бласлаўленне

Блаславі, Госпадзе Ісусе Хрысце, гэты пярсцёнак, каб тыя, (хто яго носіць), у Тваёй любові жылі, узрасталі, старэлі і памнажаліся ў даўжыні дзён. Амін.

¹⁴⁴ Даслоўна «ўстановах», у значэнні «сакрамант шлюбу».

Малітва

Бог Аўраама, Бог Ісаака, Бог Іакава няхай будзе з вамі і няхай надзяляе і напаўняе вас сваім блаславеннем у супакоі. Амін.

Малітва

Усемагутны вечны Бог, які стварыў сваёй дабрадзейнасцю першых нашых бацькоў Адама і Еву, асвяці і блаславі іх сэрцы і целы, а таксама з’яднай у дабрадзейнасці, таварыстве і сапраўднай любові,

Праз Госпада нашага Ісуса Хрыста, Твайго Сына, які з Табой жыве і валадарыць.

Спосаб правядзення шлюбу

Па-першае, пытаюцца імёны;

Па-другое, ці не абяцаў нікому іншаму вернасць;

Па-трэцяе, ці падабаюцца адно аднаму;

Па-чацвёртае, ці абяцаюць служыць адно аднаму да канца жыцця.

Потым кажа святар: «Няхай Бог памножыць у вас ласку сваю, каб тое, што называеце словамі, вы выканалі на справе,

Праз Хрыста, Госпада нашага, Амін.

Потым кажа прэсвітэр: «Прымі пярсцёнак — знак вернасці, каб ты бьгў/была названым/-ай нарачоным і нарачонай. Праз Хрыста, Пана нашага. Амін».

Потым кажа прэсвітэр: «Я .Імя. прымаю ў жонкі .Імя. і абяцаю служыць ёй аж да смерці. Так мне няхай дапаможа Бог і ўсе Святыя Яго».

Потым кажа прэсвітэр: «Karo Бог злучыў, няхай чалавек, без праўнай прычыны, разлучыць не зможа. Праз Хрыста, Пана нашага. Амін».

Малітва

Паглядзі (прыхільна), Пане, Цябе просім, на гэтага слугу твайго .Імя. і на гэтую служанку тваю .Імя., каб пастановы, якія ў Тваёй міласэрнасці прынялі, пры Тваім кіраўніцтве захавалі.

Праз Хрыста, Пана нашага. Амін.

Малітва

Просім Цябе, Усемагутны Бог, прысутнічай у Тваёй ласцы ў сакраманце Тваёй прадбачлівасці, каб тыя, каго ты злучыў правамоцным саюзам, Ты захаваў у доўгім міры, Праз Хрыста, Госпада.

Дадатак 38. Дазвол на шлюб, 1793 г.

Дакумент напісаны на лацінскай мове, захоўваецца ў: НГАБ уГродне.Ф. 1810. Bon. І.Спр. 1. Асноўны тэкст надрукаваныя. Месцы для запісу асобаў і іншай інфармацыі былі прапушчаныя, пазней запісваліся ад рукі. Яны вылучаныя курсівам. Пры перакладзе некаторыя словы адноўленыя з кантэксту і заключаныя ў квадратныя дужкі. Пераклад з латыні зроблены Ганнай Паўлоўскай.

Ignatius Jacobus princeps Massalski Dei et Apostolicae sedis gratia episcopus vilnelnsis¹⁴⁵

illustri admodum reverndo domino Josepho Wyslouch scholarum piarum rectori et curato szczyczynensi

Nobis in Christo dilecto salutem in Domino

Ex certis et rationabilibus causis animum nostrum permoventibus: ut liceat Tibi generöses dominos Franciscum Krupowicz¹⁴⁶ et Gertrudam Janiszewska virginem parochianam szczuczynensem sponsos cathol­icos sacrum inter se matrimonium contrahere, volentes (dummodo sibi adinvicem consenserint, nec eis consangvinitas, affinitas, raptus, contractus, sponsalia sive aliud quodvis obstet canonicum impedimentum, super quibus omnibus ut circa benedictionem huiusmodi matrimonii quam diligentissime inquiras, Tuam hac in parte oneramus conscientiam) denuntiationibus omnibus omissis in facie Eccle-

¹⁴⁵ Віленскі біскуп Ігнацій Масальскі паходзіў са знакамітага роду, быў сынам мсціслаўскага ваяводы, гарадзенскага старосты Міхала Юзафа Масальскага і Францыскі Агінскай. Niesiecki К. Herbarz Polski. Т. 6. Lipsk, 1841. S. 353; Urz^dmcy Wielkiego ksi^stwa Litewskiego. Spisy. Wojewodztwo trockie XIV—XVIII wiek. S. 130,616.

¹⁴⁶ Круповічы жылі ў Лідскім павеце. Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 8. Warszawa, 1911. S. 92.

siae benedicere et copulare, benedicique et copulari facere authoritate nostra ordinaria plenam damus atque impertimur facultatem.

Volumus autem, ut ad benedictionem huiusmodi matrimonii tes­tes fide digni, ad minimum tres adhibeantur, quorum nomina et cog­nomina simul et contrahentium, atque haec praesens nostra facultas libris Metrices Copulatorum ecclesiae parochialis sponsde inserantur. In quorum fidem, praesentes manu nostra subscriptas sigillo nostro communiri iussimus etc.

Datum Vilnae in Cancellaria Curiae nostrae die 8 mensis Augusti 1793 anno.

Petrus Toczylowski, episcopus Bellinensis suffraganeus etpraesidens administr[ator] dioecesis vilnensis.

Dispensatio super Bannis

Anno Domini 1793 die 15 Augusti ego Jozephus Wyslouch rector collegii Stutinensis Scholarum Piarum benedixi matrimonium inter per­sonas hoc indulto expresses contractum, servatis servandis juxta praescriptu Decretorum Scholarum Piarum. Testes adfuerunt magnificus dominus Antonius Balukewicz, Roch Smolenski.

Ігнацій Якуб князь Масальскі з ласкі Бога і Апостальскай сталіцы віленскі біскуп

яснага і вялебнага пана Юзафа Віслауха, шчучынскага рэктара і душпастыра пабожных школ¹⁴⁷

дарагога нам у Хрысце, вітаю ў Госпадзе

з пэўных іразумных прычын, якія ўсхвалявалі нашую душу: жадаючы, каб Табе дазволена было злучыць святым сужэнствам заручаных каталікоў шляхетных паноў Францішка Круповіча і Гертруду Янішэўскую панну, парафіянку шчучынскую (калі толькі яны ўзаемна згадзіліся, і ім не перашкаджае іх кроўнае радство, сваяцтва праз сужэнства, выкраданне, дамова, заручыны або якаянебудзь іншая перашкода паводле кананічнага права; і мы забавязваем Тваё сумленне, каб Ты дакладна зведаў пра ўсё тое, што тычыцца бласлаўлення гэтага сужэнства), калі публічныя запаведзі

¹⁴⁷ Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum — Ордэн духоўных рэгулярных бедных пабожных школ Маці Божай — поўная назва ордэна піяраў.

шлюбу былі прапушчаныя ўсе¹⁴⁸, моцай нашай біскупскай улады даём і надзяляем [Цябе] абсалютным паўнамоцтвам бласлаўляць і злучаць прад абліччам Царквы і прыводзіць да бласлаўлення і злучэння.

Мы жадаем таксама, каб да бласлаўлення такога сужэнства былі закліканыя прынамсі трое годных веры сведкаў, імёны і прозвішчы якіх, разам з [імёнам] складаючых шлюбныя абяцанні, а таксама гэты наш дазвол павінныя быць запісаныя ў кнігі Метрыкі шлюбаў парафіяльнай царквы нявесты. У доказ чаго дадзены [дакумент], нашай рукой падпісаны, мы загадалі замацаваць нашай пячаткай і г.д.

Дадзена ў Вільні, у Канцылярыі нашай курыі 8 жніўня 1793 г.

Пётр Тачылоўскі, біскуп тытулярны Бэлле, дапаможны біскуп віленскай дыяцэзіі.

Звальненне ад запаведзі

15 жніўня 1793 г. я, Юзаф Віслаух, рэктар шчучынскай калегіі пабожных школ, блаславіў шлюб, заключаны паміж асобамі, названымі ў гэтым прывілеі, захаваўшы адпаведныя змены паводле прадпісання пастаноў пабожных школ. Прысутнічалі сведкі вяльможны пан Антоні Балукевіч, Рох Смаленскі.

Дадатак 39. Пратэстанцкі абрад вянчання

паводле Абрадніка 1637 г.

Абрад вянчання паходзіць з: Agenda albo forma porz^dku usiugi swietey w zborach ewangelickich Koronnych y Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Gdansk, 1637. Спасылкі на палях старадруку тут пададзеныя ў зносках.

[142] Akt slubu

W Imienu Boga Oyca y Syna, y Ducha Swi^tego jedynego usiawce, y nawyzszego obronce Stanu S. Matzenskiego, niech b^dzie wspomozenie nasze, Amen.

Opowiedz juz nast^puj^cego Aktu.

¹⁴⁸ Гаворка ідзе пра шлюб, заключаны ў таямніцы (matrimonium conscientiae), які адбываўся з дазволу біскупа ці вікарыя, а абавязак пацвердзіць выкананне ўсіх юрыдычных умоў для заключэння такога шлюбу ўскладаўся на святара (Кананічнае права, кн. 4, тыт. 6, раздз. 7).

Chrzescianie mili jest rzecz warn wszystkim wiadoma iz na ten czas dwie osobie w Stan swi?ty Maizeriski wst?pui^ y zadaja tego jednym sercem aby przed oblicznosci$ zgromadzenia waszego w Imienu Boga Oyca y Syna, y Ducha S. mogli bye zlqczeni w stan S. Maizeri­ski¹⁴⁹. A poniewaz nie masz zadney rzeczy takowey ktora by mogia przeszkod^ bye tey [143] sprawie od Boga przeyrzaney. Przetoz tego po was z^daj^.

Naprzod: Abyscie byli swiadkami porz^dnego y uezeiwego ich z!qczenia w stan S. Maizeriski.

Druga: Abyscie na nimi wzywaii chwalebnego Imienia Pariskiego¹⁵⁰: zeby im Pan Bog biogosiawii w tym stanie Maizeriskim y sam je ziqczyi mitosci^ Maizerisk^ a przeciw wszystkim siiam szatariskim 1ПОС4 swoj^ przez usiugiwanie nasze utwirdzii. Co wszystko aby nawyzszy w wszystkich dobrych darow dawca Duch S. miiosciwie sprawil a nam task^ y pozegnaniem swym swi?tym przytomny bye raczyt¹⁵¹* rzeczmy na to spolecznie usty y sercem naboznym Amen. R. Amen.

A gdzie by czas y miejsee do tego sposobne byio miasto slow wyzey pomienionych (* rzeczmy na to, c.) mowic albo spiewac moze Siuga Bozy t? piesri albo insz$ z Kancyonaia XCIII.

Swi?ty Duchy zawitay k nam a racz serca swoich wiernych a swojey naswi?tszey miiosci racz [144] zapalic ogieri w nich: tys dziwnym cudem swoim przez roznosc j?zykow narodys przywiesc raczyi w spoieeznose wiary swi?tey Halleluja Halleluja⁴⁵².

Access do textu.

Nie bez wazny przyczyny upomina Duch swi?ty wszystkich wier­nych Chrzescianow zeby si? wszystko miedzy nimi dzieio przystoynie a porz^dnie¹⁵³ czego y my teraz przestrzegaj^c za grunt tey swi?tey sprawy wezmiemy przed si? ku naboznemu uwazaniu siowa Ducha Bozego ktore nam opisal Moyzesz wierny we wszystkim domu Bozym jako siuga; w pierwszych xi?gach swojich w rozdziale wtorym; ktorych z przystoyn^ powaznosci^ posluchaymy¹⁵⁴.

¹⁴⁹ Matth 28. 19. Tob. 7.12.

¹⁵⁰ Gen. 14.60.

¹⁵¹1 Cor. 12.4. 5. 6.

¹⁵² Гэты абзац — спеў, які суправаджаецца нотамі.

¹⁵³1 Сог 14. 40.

¹⁵⁴ Heb. 3. 5.

Text¹⁵⁵.

[145] Onego czasu, rzekl Pan Bog: Nie dobrze bye eziowiekowi samemu, uczyni^ mu pomoc, ktora by byla przy nim. Tedy przepuscil Pan Bog twardy sen na Adama, y zasnai, y wyj^i jedno zebro jego, y napeinii cialem miasto niego: Y zbudowal Pan Bog zebra onego, ktore wyjal z Adama, niewiast^ y przywiodl do Adama; Y rzekl Adam; toe teraz jest kose z kosci mojich, y ciaio z ciala mego: dla tego z b^dzie nazwana m^zatk^, bo ona [146] z m^za wzi^ta jest. Przetoz opusci czlowiek, Oyca swego y Matke swoj?, a przyt^czy si^ do zony swojey, y b$d$ jednym ciaiem.

Obiasnienie textu.

Z tych slow Ducha Swi^tego przeczytanych Chrzescianie w Panu umitowani te dwie rzeczy pilnie uwazac mamy.

Naprzod¹⁵⁶: Iz sam Pan Bog jeszcze w Kaju w stanie niewinnosci ten Stan Malzenski postanowil; y on osobliw^ Iask$ y biogoslawieristwem swym swi^tym ozdobic y utwirdzic raczyl. Co wyraza Moyzesz m^z Bozy w slowiech przeczytanych mowi^c: Rzekl Pan Bog, nie dobrze bye eziowiekowi samemu; uczynie mu pomoc, ktora by byla przy nim, etc.¹⁵⁷ A w rozdziale wyzszym mowi: Y blogostawil im Bog, etc. Toz blogosiawieristwo ponowil Bog po Potopie Noemu y Potomkom jego, jako swiadezy ten ze Moyzesz nizey w rozdziale dziewiqtym. Takowego zy po dzis dzien¹⁵⁸ [147] biogoslawieristwa uzycza Pan Bog poboznym Malzonkom jako nas w tym upewnia m^z wediug serca Bozego Dawid S. w Psalmach swoich¹⁵⁹. Dla tegoc y on Syn Boga zywego Pan nasz Jezus Chrystus w Kanie Galileyskiey¹⁶⁰ przytomnosciQ swoj$ ten Stan Malzenski ozdobic y cudem go wielmoznym utwirdzic raczyl aby to pokazala iz jako zawsze od poez^tku tak y teraz porz^dek ten w naradzie ludzkim jest mity y przyjemny Panu Bogu: ktory y Adamowi sam prawie z r^k swych Malzonk^ dal y dzis jeszcze kazdemu Malzonkowi on^ dawa y onych zl^cza. Co y sam Pan Chrystus

¹⁵⁵ Gen. 2. V. 18.21.22. 23.24.

¹⁵⁶ Synefius Biskup mowil pisze Niceplt I. 14. C. 55. Mniey Bog sam y zakon y sama r?ka swi?ta Theophilowa zon? dala y dla tego z wszystkim opowiadam y oswiadeza iz tey z gota nie opuszcze y nie b?dz? z nie Jaki cudzieloznik [147] sprawy tajemney miewal y owszem chc? y zycz? sobie aby mi si? wiele poboznych dziatek narodzilo.

¹⁵⁷ Gen. 1.28.

¹⁵⁸ Gen. 9.1.

¹⁵⁹ Ps. 128.

¹⁶⁰Joh.2.1.2.

twierdzqc mowi: Co Bog ziqczyt czlowiek niechay nie гогЦсга¹⁶¹. Ano y Raguel oddalajqc cork^ swoj? Sar^ za zon^ Tobiaszowi mowii: Pan Bog niech b^dzie z wami, y on was sam niechay zl^czy, napeiniwszy was biogosiawieristwem swi^tym¹⁶². A poniewaz sam Pan Bog zi$cza osoby w ten Stan swi^ty tedy osoby duchowna to jest Shiga Bozy w tey usiudze Koscioia Bozego nie inszego nie ktory tyiko o zezwolenie Malzonkow dobrowolne pyta ono ludziom oznaymuje a Imieniem¹⁶³ [148] Bozym Slub ich widzialnie utwirdza y biogosiawi. A dla tego to mowi^ a byscie slubu tego sobie lekce nie wazyli y na potym nie mowili: kto z nam slub dawal? A to slyszycie nie cziowiek, ale sam Pan Bog slub dawa, na ktory sami z Malzonkowie dobrowolnie zezwalaj^ y sami sobie slubuj^ w stanie Maizeriskim zyc podiug woli Bozey: gdy z wi^ze stan Malzeriski przy ktorym zezwoleniu zostawa slub a nie przy tym ktory tyiko zezwolenie osob pyta.

Powtore: Uwazac tez mamy z tych slow przeczytanych przyczyny postanowionego od Boga tego stanu swi^tego y pilnego uwazania s^ godne.

1. Pierwsza jest aby byio spoleczne dwu osob towarzystwo w szczesciu y w nieszczesciu: a przy tym spolna pociacha y pomoc we wszystkich rzeczach tak do tego doezesnego jako y do onego wieeznego zywota nalezQcych o czym sam Pan Bog tak powiedziat: Nie dobrze bye czlowiekowi samemu, uczyni^ mu pomoc, ktora by byia przy nim¹⁶⁴.
2. Druga przyczyna aby Potomstwo ktore porzqdnie y uezeiwie podiug woli Bozey y rozkazania jego swi^tego spiodzone [149] bywa ku czci a ku chwale samego Boga¹⁶⁵ wychowane byto w prawdziwey znajomosci y bojazni jego w karnosci y w napominaniu Pariskim¹⁶⁶ zeby tak przez takowy porzqdek dziaio si^ pomnozenie y zatrzymanie Koscioia Bozego. przyczyny wyraza Pan Bog kiedy mowi: Rozradzaycie si^, rozmnazaycie si^> y napelniaycie ziemi^¹⁶⁷.

¹⁶¹ Matth. 19.16.

¹⁶² Tob. 7. 15. ex verso ne vulgata.

¹⁶³ Eugen Papa IV. in Deer, contra Flor. Przyczyna wykonywaj^ca porz^dnie [148] Malzenstwo jest spolne zezwolenie przez slowa przytomny czas wyrazaj^ce. Bellarm. lib. I. c. 9. de Extra. Unet. Malzenstwo w spolnym zezwoleniu zeni^cych si? nalezy Bel. lib. I. Cap. 6. de Matrim. Potrzeba z dekretu koscielnego aby byl Shiga koscielny ktory by o zezwolenie Malzonkow pytal y ono pochwalit oznaimil y blogoslawienstwe xiezym potwirdzil.

¹⁶⁴ Gen. 2.18.

¹⁶⁵ Gen. 18.19.

¹⁶⁶ Eph. 6.4.

¹⁶⁷ Gen. 1.28.

3. Trzecia na ostatek przyczyna y tego potrzeba jest aby si? kazdy grzechu nieczyste(g)o y Bogu przemierzie(g)o uwarowac y uchronic a w dobrym czystym y w spokojnym sumnieniu Panu Bogu siuzyc y stan swoy uczciwie miedzy ludzmi prowadzic mogi. Cze(g)o ci wszyscy potrzebuj^ ktorzy od Boga osobnego daru S. w strzemi? zliwosci nie otrzymali. O czym taki jest wyrok Duch Bozego przez Apostoia S. Pawla napisany: Dia uwarowania si? wszeteczeristwa, niech kazdy ma swoj? wiasn^ zon?, y kazda niech ma swego wlasnego m?za¹⁶⁸.

Za tym rzecze Sluga Bozy: jesli jeszcze osoby do slubu nalezqce nie wyst^pili: W Imieniu Pariskim ktorzy teraz macie wst^pic w Stan S. Maizeriski wystQpcie.

A gdy wyst^pi^, rzecze Sluga Bozy

[150] Przestroga

1. Poniewaz cz?sta experientia swiadczy iz w roznym nabozeristwie M?zowie niektorzy a nawi?cey Rzymskiey Religiey przesladuj^ Maizonki swoje nie pomn^c na Boga y przysi?g? swq opuszcz^c przy tym miiosc po przysi?zona y na sumnienie nast?puj$c do swego nabozeristwa. Przeciwnego za poduszczeniem szatariskim gwaitem przymuszaj^. Affekturuj^c tedy Sluga Bozy wolnosc sumnienia owieczki Chrystusa Pana za ktorq liczb? Bogu ma oddac a zeby tez sam nie by! uczesnikiem cudzego grzechu zabiegaj^c temu spyta naprzod w ten sposob: Poniewaz Panie miody koznego nabozeristwa jestes:

Pytam ci? naprzod przed Paniem Bogiem y przed tym S. zgromadzeniem jezeli tey osobie ktora w stan S. Maizeriski z tob$ wst?puje wzgl?dem religie nie czynic zadney przykrosci gwaitu y przesladowania dla jey wiary y nabozeristwa obiecujesz y slubujesz:

1. Obiecuj? y slubuj?.

Pytam ci? Panie miody Imieniem Bozym jesli ty chcesz z dobrey woli y z dobrym rozmysiem wzi^c sobie za Maizonk? t? ktor^ podle siebie stoj^cq widzisz?¹⁶⁹.

1. Che? za pomoc^ Boz^.

Potym rzecze Sluga Bozy do Paniey miodey.

1681. ¹⁶⁸ Cor. 7.2.

¹⁶⁹ Nicol. Papa ap. Gratian. C. 130. q. 2. C. ubi. Gdzie nie masz zezwolenia obojga tarn nie masz Maizenstwa.

[151] Pytam tez ciebie Pani mloda jesli ty dobrowolnie bez wszelkiego przymuszenia id^c za W0I4 Bozq y za wol$ rad^ rodzicow albo (starszych twoich) chcesz sobie wzi^c za MaizonkQ tego ktorego podle siebie stoj^cego widzisz ktory tez ciebie za Malzonk? swoje bierze?

1. Che? za pomoca Boz$.
2. Jesli w kazaniu nauka b?dzie o powinnosciach Maizeriskich tedy moze Shiga Bozy zaraz przyst^pic (wezwawszy ich wprzod aby wyst^pili) do pytania mowi^c: Slyszeliscie nauk? o zacnosci o przyczynach y o powinnosciach Malzenstwa swi?tego: A tak pytam was: A naprod ciebie Panie mlody:
3. Jesli ze chcesz dobrowolnie etc. 2. Jesli ze ty slubujesz etc. Pytam ciebie Panno. 1. 2.

Tu Sluga Bozy obrociwszy si? od Pana mlodego rzecze:

1. Nim przyst^pimy do slubu: To naprod pami?tay iz ci? sam Pan Bog do tego stanu powolywac raczy: Do tego t? osob? ktora podle ciebie stoji z r?ki swey za zon? tobie dawa. Solomon mowi: Dom y maj?tnosc, dziedzictwem przypada po rodzicach, ale zona roztropna jest od Pana¹⁷⁰.
2. Znay to ze ci? Pan Bog dawa za M?za y za Pana za glow? za przyjaciela tey osobie. Pawel swi?ty mowi: Glowa niewiastyjest m$z¹⁷¹. Co wszystko uwazywszy [152] napominam ci? z urz?du mego abys na te powinnosci Malzenskie pami?tal.

Naprzod. Abys ty t? Malzonk? od Boga sobie dana jako siebie samego milowal. Pawel swi?ty mowi: M?zowie miluyce zony wasze, jako swoje wiasne ciaia¹⁷². Abys si? przeciwko niey srogim a okrutnym nie stawal ale ze bys czasem przebaczal jey niedostakow laskawie zbaczeniem znosil folguj^c jey jako naczyniu mdiemu ile w tych rzeczach ktore by nie byli przeciwko Bogu ani przeciw powinnosci Malzenskiey. Pawel swi?ty mowi: M?zowie miluyce zony swoj? a nie b^dzcie surowymi przeciwko nim¹⁷³. Miey jQ tez w uczciwosci: bo nie jest niewolnica ani podnoszkiem ale towarzyszka twoj^. Piotr swi?ty mowi: M?zowie mi?szkaycie z zonami umiej?tnie, a jako mdleyszemu naczyniu niewiesciemu, oddawajcie uczciwosc, jako tez spoidziczkam

¹⁷⁰Prov. 19. 14.

1711. ¹⁷¹ Cor. 11.3. Eph. 5.23.

¹⁷² Eph. 5. 25.28.29.

¹⁷³ Coloss. 3.19.

iaski zywota¹⁷⁴. Mney tez o niey staranie uczciwie j^ choway wediug twego przemnozenia: bo jest ciai?m twoim jako mowi sam Pan Bog: B?d^ dwoje jednym ciaiem.

Druga: Slub czystosci Malzehskiey abys jey zachowal¹⁷⁵: Abowiem to jest rozkazanie Boz?¹⁷⁶: Bo jesli ty chcesz widzic po niey [153] to co jest uczciwego zachoway ze si? tez ty przeciwko niey jako nalezy na uczciwego. Kto miey za nauk? abys Maizonk? twoj? rozkazowal nie ona tobie. Do czego ci? prowadzi Syrach mowi^c: Niedaway zenie w moc zywota twego, aby nie wzi?ia gory nad tob^¹⁷⁷.

Trzecia: Kto pamientay abys nigdy zon$ twojQ nie gardzil y oney nie opuszczal jako czasu nieszczescia choc by tez na nie Pan Bog jak^ chorob? dopuscil. Abowiem si? Pan Bog o to srodze gniewa gdy m^z gardzi zonq swoj$ y on? opuszcza. O czym mowi przez Malachiasza Proroka. Wi?cey nie patrzy Pana na dar, nie przyjmuje wdzi?czney ofiary z r?ki waszey, dla tego zes przeciw zenie twojey wystqpil, gdyz ona jest towarzyszka twoj a, zon^ przymierza twe(g)o. A tak strzezcie ducha swego, a z zonq miodosci swojey zdradliwie si? nie obchodzicie, bo on ma w nienawisci opuszczenie zony, mowi Pan Bog Izraelski¹⁷⁸.

Czwarta: Nauchay tez t? towarzyszk? swoj? wszystkiego dobrego¹⁷⁹ oney nie sm?c w pokoju z ni$ zij a nie w klopocie. Pami?tay co mowi Syrach: Nieb^dz jako Lew w domu twoim: a wscieklym miedzy czeladzi^ twojQ¹⁸⁰. [154] A jeslic taz czasem do dobrego radzic b?dzie siuchay jey: wszak Abraham Jakob y Nabay w rzeczach uczciwych dobrych y pozytecznych na radzie zon swych przestawali¹⁸¹.

Na ostatek. Kto jeszcze Pan Bog kl^dzie na ci? abys ty zywnosci nabywal w bojazni Bozey wediug twego powolania; mowi^c: W pocie oblicza twego, b?dziesz pozywai chleba¹⁸². A jesli chcesz abyc Pan Bog blogoslawil w pracy y w staraniu twoim udzielay ze ubogim

1741. ¹⁷⁴ Pet. 3.7.

¹⁷⁵ Aug. Serm 46. de Ver. Domin. Malzonkowie zachowaycie wiar^ wasze [153] Malzonkam. M^zu chcesz po zenie czystosci? Day ze jey przyklad: szukasz nie naruszoney: b^dz ze sam nie naruszony: czystej? Nie b^dz ze sam nieczystym.

¹⁷⁶ Gen. 2.24. Epod. 20. 13. Eccl. 41.27.

¹⁷⁷ Syr. 9. 2.

¹⁷⁸ Mal. 2.13. 14. 15.

¹⁷⁹ Cato lib. 3. Uxoris linguam si frugi est, ferre memento.

¹⁸⁰ Syr. 4.25.

¹⁸¹ Gen. 21.12. It. 31. 16.1. Reg. 25. 37.

¹⁸² Gen. 1.19.

y niedostatecznym zywnosci: Z maj^tnosci twoich czyri jaimuzn^, a niech nie zayrzy oko twoje, gdy jahnuzn^ czynisz. Nie odwracay oblicza twego, od zadnego ubogiego, a nie b^dzie tez od ciebie odwrocinu twarz Boza¹⁸³.

Te nauki dawszy mlodemu Panu, b^dzie go pytal o te rzeczy.

Pytam ci^ przed Panem Bogiem y przed tym zgromadzeniem jesli ze ty slubujesz Bogu y tey swojey towarzyszce te wszystkie powinnosci Malzenskie oddawac y az do smierci wiernie ich przestrzegac¹⁸⁴.

1. Slubuj? za pomoc$ Boz$.

Ze tym mow^ swa obroci Siuga Bozy, da Pani miodey.

Tys siyszal^ jako ten ktory podle ciebie stoji [154] ktoregoc Pan Bog za M^za y Pana za giow^ y towarzysza dawa obiecuje y slubuj^ z tob$ zyc do smierci wedlug rozkazania Bozego: y za pomoc^ Boz^ to wszystko wykona tylko si? ty sama o to staray aby z ciebie nie byla przyczyna do zlego. A nie b^dzie gdy te rzeczy b^dziesz zachowywala ktore nalez^ na twoy stan.

Naprzod, t^ powinnosc Pan Bog na ci? kladzie; abys M^za swego ktorego Pan Bog dal milowala Malzensk^ milosciQ. Pawel swi^ty mowi: Zony M?ze swoje y dziatki miiowac maj^¹⁸⁵.

Druga, Abys M^zowi slub czystosci Malzenskiey chowaia zawsze przykladem Zuzanny Pani swi^tey¹⁸⁶.

Trzecia, Masz go czcie y szanowac jako przyjaciela milego nad ktorego nie masz po Panu Bogu blizszego zyczliwego¹⁸⁷. Pomni na Sar^ Рапц swi^tQ ktora maj^c w uczciwosci m^za swego Abrahama byla mu poshiszna nazywaj^c go Panem ktorey wy stalyscie si^ corkami gdy dobrze czynicie.

Czwarta, B^dz poddana y posluszna jemu jako giowie y Panu swemu. Bo wiedz ze on tobie ma rozkazowac y panowac nie ty [156] jemu: on tob^ ma rz^dzic nie ty nim. To jest wola Boza ktory mowi: Wola twoja poddana b^dzie M^zowi twemu, a on nad toba panowac b^dzie. A S. Pawel. Zony bqdzcie poddane m^zom swoim

¹⁸³ Tob. 4.7.

¹⁸⁴ Mal. 2.14.

¹⁸⁵ Tit. 2.4.

‘“Przyd. Dan. 13.22.23. 24.

¹⁸⁷I. Petr. 3. 6.

jako Panu¹⁸⁸: Abowiem mqz jest giowq zony, jako y Chrystus glowa Koscioia. A im ci? wincey b?dzie wazyi tym si? masz przed nim wincey unizac. A gdy by ci? kto nauczai y do tego wiodi abys miala wyst^pic z posiuszeristwa y z powinnosci twojey nie siuchay w tym nikogo b^dz ty poddana m?zowi twemu¹⁸⁹. A gdybys widziaia M?za frasowliwego y zagniewanego przeciewko sobie nie sprzeciwiay mu si? ale w milczeniu y w pokorze znos wszystko chceszli uysc klopotu bos w mocy jego Salomon mowi: Opowiedz lagodna, usmierza gniew; ale slowa przykre, wzruszaj$ pop?dliwosc¹⁹⁰.

Na ostatek¹⁹¹, y to tez u siebie uwaz a zawsze na pami?cie miey: Iz ci? Pan Bog dawa M?zowi twemu zon$ towarzyszk^ przyjaciolk^ ratunkiem y ozdob^: ku pomocy Gennie ku zawadzie: ku weselu nie ku zasmuceniu: ku ozdobie nie ku upadkowi: dla gospodarstwa nie dla proznowania¹⁹²: Duch [157] swi?ty mowi: Zona stateczna, koronq jest M?za swego, ale ktora go do hariby przywodzi, jest jako zgniiosc w kosciolach jego¹⁹³. A prze toz zadn^ rzecz$ M?za nie zasmucay onego szanuy powinne jeo czci czeladziq dobrze rz^dz dom porz^dnie sprawuy a sama si? zachoway bez nagany. W proznowaniu si? tez nie kochay. Abowiem mowi Syrach Wiele zlego nauczylo proznowanie¹⁹⁴. Co gdy wszystko uczynisz znaydziesz lask? u Boga milosc u M?za slaw? dobr^ u ludzi uczciwych. Pomni co mowi Syrach: Trzy sq rzeczy ktore mi? zdobi^, a stawam si? pi?kn4, przed Panem y przed ludzmi. Zgoda braci, przyjazri jednego z drugim, gdy si? m^z y zon^ z sobQ zgadzaj^¹⁹⁵.

Pytanie.

A tak pytam ci? Imieniem Bozym jesli ze ty temu swemu Malzonkowi slubujesz te wszystkie powinnosci Malzenstwa swi?tego oddawac y az do smierci wiernie ich przestrzegac?

¹⁸⁸ Gen. 3.16. Eph. 5.22.

¹⁸⁹IPet.3.1.

¹⁹⁰Prov. 15.1.

¹⁹¹ Aug. Caus. 31.q.I. C. Deus. Bog M^szczyzn^ y Bialoglow^ dla rozmnozeni a narodu ludzldego Malzenska czystosc zl^czyl. Giossaror tamze doklada. A prze toz czystosc jest mi^dzy Malzonkami.

¹⁹² Mal. 2.14. Cant. 2. 10. Ecd. 4.9. Syr. 36. 24.25.

¹⁹³ Prov. 12. 4. It. 14. 1. Tenze Can. 33.q. 5. Can. Eit. Jest ten porz^dek przyrodzony mi^dzy wszystkimi aby zony sluzyli M^zowy a dziatki rodzicom: abowiem nie byla by zadna sprawiedliwosc gdy by mial wi^tszy sluzyc mnieyszemu.

¹⁹⁴ Syr. 33.28.

¹⁹⁵ Syr. 25. 1.

1. Slubuj? za pomocq ВоЦ.

Za tym Shiga Bozy rzecze:

To wszystko co tu sobie slubujecie niechay [158] b?dzie Bogu jawno y warn sarnym takze y temu wszystkiemu zgromadzeniu.

Potym rzecze.

Daycie sobie juz r?ce zobopolnie w Imieniu Bozym a powinnosc Malzenskie zobopoln^ przysi?g$ sobie potwierdzcie.

A gdy sobie dadza r?ce zobopolnie, rzecze Shiga Bozy do Pana mlodego:

Mow ze giosem za mn^:

Przysi^ga¹⁹⁶.

Ja N. bior? ci? sobie N. za jedyny ywlasn^ Malzonk? swoj?, mnie do Boga dan^. Y tobie si? tez oddawam za jedynego y wtasnego Malzonka twego: y slubuj? na sumnienie moje, przez Paniem Bogiem, y przed tym wszystkim zgromadzeniem, wiar?, cnot?, y milosc Malzensk^ [159] zachowac, ciebie nie opuszczac, czasu szczescia, y nieszczescia. A ni w zdrowiu, a ni a chorobie, a ni a zadney przygodzie. Slubuj?c y to, nad ci? inszey zony, ani osoby nie znac, do twojey, albo do mojey smierci. Czego wszystkiego, niech mi b?dzie Pan Bog w Troycy S. jedyny, Oyciec, Syn, y Duch Swi?ty swiadkiem y wspomozeniem, Amen.

Za tym rzecze do Paniey mlodey: Mowze tez y ty Pani mloda giosem za mn^.

Ja N. bior? ci? sobie N. za jedynego, y wlasnego Malzonka [160] swego, mnie do Boga danego, y tobie si? tez oddawam za jedyny y wiasn^ Malzonk? twej?. Y slubuj?c na sumnienie moje, przez Paniem Bogiem, y przed tym wszystkim zgromadzeniem, wiar?, cnot?, y milosc maizensk^ y posluszenstwo wedlug Boga zachowac: ciebie nie opuszczac, czasu szczescia, y nieszcz?scia. A ni w zdrowiu, a ni a chorobie, a ni a zadney przygodzie. Slubuj?c y to, nad ci? inszego M?za, ani osoby nie znac, do twojey, albo [161] do mojey smierci. Czego wszystkiego, niech mi b?dzie Pan Bog w Troycy S. jedyny, Oyciec, Syn, y Duch Swi?ty swiadkiem y wspomozeniem, Amen.

¹⁹⁶ Gratian. T? siowa m^: Cans. 30.q. In Can. Si quis. W Maizenstwo wst^puj^ jesli rzek^ pyzysi? gam iz ci^ za zon?           mial. Ten ze Caus. 22q. 1. In Can. Quo. Inaczey przysi^gano

w Starym Zakonie inaczey w pierwszym kosciele inaczey teraz. W Starym Zakonie przysi^gano zywit [159] Pan zywie dusz moja to mi niechay Pan uczyni. W pierwszym kosciele przysi^gano: swiadkiem mi jest sumnienie ze to mowi^ przed Bogiem. A dzisia przysi^gajq: niechay mie tak Bog wspomoze.

Utwirdzenie.

Trzymaj^c r^ce ich Sluga Bozy, rzecze:

Na Stan Malzeriski dobrowolnie zezwolii te osoby Chresciariskie Ц porz^dn^ wolq¹⁹⁷ rzetelnie wyswiadczyty na ostatek daniem r^k przysi^gq z twierdzify. A prze toz ja Sluga Pana Chrystusow y szafarz tajemnic Bozych ten stan ich Malzeriski utwirdziam w Imienu Boga¹⁹⁸ Oyca y Syna y Duch S. mowiqc one Slowa Ducha Bozego: Co Bog zl^czyl, cztowiek niechay nie гогЦсга¹⁹⁹. Na co wszyscy rzeczmy Amen. R. Amen.

Oddawanie Pierscieni albo Wiericow.

[162 ] Jeszcze na znak slubu tego daycie sobie upominki (pierscienie albo wierice).

A wzqwszy je od nich, rzecze.

Ten obyczay zachowai si? z dawna iz sobie osoby przy slubie dawaly upominki a to na znak slubu czystosci y na pami^tk^ towarzystwa nierozerwalnego²⁰⁰.

Wezmi N. znak slubu y milosci Maizeriskiey, do smierci nierozerwaniey, od Matzonki swojey.

A do Pani mlodey.

Wezmi y ty N. znak slubu y milosci Maizeriskiey, do smierci nierozerwaniey, od Malzonk^ swego.

Za tym rzecze Sluga Bozy.

Jeszcze ko zaleceniu Malzeristwa swi^tego y ku okazaniu zacnosci y trwalosci jego posluchaycie Ewangeliey swi^tey ktor$ nam opisai Matteusz swi^ty w rozdziale dziewi^tnastym.

Ewangelium.

Onego czasu, przyszli do Pana Jezusa Pharyzeuszowie, kuszqc go, y mowi^c [163] mu: Godzili si? cziowiekowi opuscic zon^ swoj?, dla kazdey przyczyny: A on opowiadaj^c, rzeki im: Nie czytaliscie, iz ten ktory stworzyl na pocz^tku cziowieka, m^zczyzn? y niewiast^ uczynil

¹⁹⁷ Tob. 7.14.15.16.

¹⁹⁸1 Cor. 4.1.

¹⁹⁹ Matth. 19. 6.

²⁰⁰ Tertull. Apol. C. 6. Oblubieniec pierscien dawa oblubieniecey przy slubie. Chrysost. Hom. 9. In Egist. Ad Tim. Dia tego klad^ wience na glowie aby byly znakami zwyci^stwa iz od wszeteczenstwa nie s$ zwyci^zeni. A jesli kto b^dqc zwyci^zony nierz^dem do wszetecznic si? przyl^czyl dla czegosz w wiencu chodzi.

je, y rzeki: Dia te(g)o opusci cziowiek Oyca y Matk^, a przyt^czy si? do zony swojey, y b^dq dwoje jednym ciaiem. A taki jusz nie sq dwoje, ale jedni cialo: Co tedy Bog zi^czyt cziowiek niechay nie rozt^cza. Rzekli mu: Przecz ze tedy Moyzesz, rozkazai dac [164] list rozwodowy y opuscic j^: Rzeki im: Moyzesz dla zatwerdzenia serca waszego, dopuscil warn opuscic zony wasze, lecz z poczqtku nie bylo tak. Ale ja powiadam warn: Iz kto by kolwiek opuscil zon^ swoj? (oprocz dla wszeteczehstwa) a inszq by poj^t, cudzolozy, a kto by opuszczon^ poj^l, cudzolozy.

Z tych slow snadnie zrozumiec mozecie jako jest mocne y nierozerwanie Malzenstwo do Boga samego postanowione ktore smierciq tylko albo jakim nierz^dem rozl^czone bywa. A prze toz wierzqc juz temy y w tym upewnieni b^d^c iz w stan swi^ty Malzenski slubem porz^dnym porz^dnie zt^czeni jestescie. Imieniem Bozym z urz^du swego Panskiego upominam [165] was abyscie sobie z obu stron nie dawali do гогЦсгепіа zadney przyczyny ale owszem pilnie si? starali zeby przysi^ga Malzenska miedzy wami cale y zupelnie trwala jeden drugiego nie zdradzaj^c ani oszukawajqc ktore slowa Chrystusa Pana uwazaj^c S. Pawel mowi: Tym ktorzy sq w stanie Malzenskim, rozkazuj^ nie ja, ale Pan, mowi^c zeby si^ zona od m^za nie odl^czl^, ale iesliby si^ tez odt^czyla, niechay ze zostawa bez m^za, albo si^ niech z m^zem pojedna. A m$z zony niechay nie opuszcza²⁰¹. Co niechay sam Pan Bog z laski swojey S. w was sprawuje y skutecznie wykonac raczy. Oto si^ jeszcze upadszy na kolana swoje jemu naboznie modlmy tymi slowy:

Modlitwa

Nawyzszy stany swi^tego Malzenskiego ustawco y obrorico Panie y Boze nasz ktorys na poczqtku czlowieka²⁰² m^zczyznie y niewiast^ stworzyc w stan swi^ty Malzenski zl^czyc a w nim blogosiawiehstwem swym Boskim ukosowac raczyl: prosimy ci? sercy naboznymi racz ze okiem swym Oycowskim a gory niebieskiey weyrzec na to nowe Malzonki racz sam ten slub [166] ich Malzenski utwirdzic y blogosiawiehstwem onym udarowac ktorymes byla ublogoslawil pierwsze rodzice nasze a po nich y wierne potomstwo ich. W utrapieniu y krzyzu dla grzechu na ten stan wlozony racz im przybyc ratunkiem swym Boskim y dogodzic pociechami Ducha twego swi^tego.

2011. ²⁰¹ Cor. 7. io.

²⁰² Tob. 8. 5. Cen. 2.18. 22. 23. 24.

Zdarzze to o swi^ty Panie zeby sobie wiernie do smierci swojey peinige slub czystosci Malzenskiey potym spolnie y szczesliwie w on dzieri ostateczny staneli przed oblubiencem dusze swojey Jezusem Chrystusem a w poczcie wszystkich wybranych twoich zeby weszli do wieczniey radosci Pana swojego. Uczyn ze to Boze Oycze niebieski dla Jezus Chrystusa Syna twego mitego a Pana naszego Amen. Oycze nasz, etc.

Siuga Bozy, dla sposobniejszego oddania blogoslawienstwa publicznego, przez wszystk^ Modlitw^ stoj^c, po modlitwie wyciqgnawszy swq klycz^cym Nowym Malzonkom, rzecze. Wezmicie blogoslawienstwo Boze.

Blogoslawienstwo.

Pan Bog wszechmog^cy ktory was wezwal do tego Maizeristwa swi^tego ten stan niechay was zl^czy w jedno cialo zwi^sk^ Ducha swi^tego. Niech b^dzie [167] zawsze z wami abyscie mogli w tym swi^tym twie okazac on^ dziwnQ tajemnic^ zjednoczenia Chrystusa z koscioiem jego y onQ si? spotecznie cieszyc. Niechay tez nad wami rozmnozy hoynie blogoslawienstwo Boskie y tym wszystkim obdarzy co by byto z chwal^ swi^tq jego z pociecha y wasza y zobopolnych pokrewnych y przyjaciol waszych Amen.

1. NB.

A jesliby trafilo iz by Nazajutrz nowi Maizonkowie o Modlitw^ prosili; tedy Ц Modlitwq. b^dzie si^ z nimi modlii Siuga Bozy po Modlitwach pospolitych: Albo jq tez wszystkich obroci uczyniwszy wprzöd napominanie krotkie na one stowa²⁰³ albo co b^dzie widzial bye potrzebnego sluchaczom.

Modlitwa Nowych Maizonkow.

O Boze Oycze nasz Boze Oycow naszych Oycze Pana naszego Jezusa Chrystusa²⁰⁴ ciebie chwaia niebo y ziemia morze Aniolowie ludzie y wszystko stworzenie bos ty jest chwalebny y blogoslawiony na wieki. Tys stworzyl Adama y dales mu Ew^ za Malzonk^ ku podmozeniu²⁰⁵ [168] y ratunku. Tys Panie nas sam w ten stan Matzenski гЦсгуІ. Prze toz сіф pokornie prosimy weyrzysz na nas okiem milosiernym: Zmiluy si^ nad nami a wysluchay nas. Day nam znajomosc Imienia twego swi^tego za czym nam wszystkie insze rzeczy

²⁰⁵ Gen. LV. 27. albo Psal. 67.

²⁰⁴ Tob. 8. 5.

²⁰⁵ Gen. 1.18.22.

latwie przyjd^. Slowa twego y laski twojey swi?tey od nas nie odeymuj: Oblicza Oycowskiego twojego nie odwracay: r?ki szczodrobliwey nie skurczay: frasunki y klopoty w pociech? obracay: pracam naszym biogosiaw t? troch? ktor? mamy rozmnazay: lask? u siebie y ludzi poboznych nam jednay: od zlego odwodz: mysli slowa y uczynki tobie przeciwne a nam szkodliwe y koscioi twoy gorsz^ce od nas oddalay. Day ze na tez dobre zdrowie zgod? miiosc y pokoy w tym Maizenstwie S. Potomstwo jezeli bys je nam dql day takowe ktore by bylo ku chwale twojey S. y ku wielkiey pocieche naszey. Sprawze tez to Panie Boze nasz abysmy mogli spole z tob^ zyc jaki nadiuzey podlug woli twojey w biogoslawieristwie twoim S. Uczynze to Oycze nasz niebieski dla zaslugi Syna twego milego Pana naszego Jesusa Chrystusa w ktorego A. Imienny tak si? tobie modlimy: Oycze nasz, etc.

Дадатак 40. Запрашэнне ад Пятра Валовіча гетману ВКЛ Крыштафу Радзівілу на вяселле дачкі Ганны, 1601 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў: AGAD. AR. Dz. V. Sygn. 17984.

[1] Jasnie Oswiecone Milosciwe Xi^ze Panie i dobrodzieiu moj mnie Mciwy.

Nainizsze sluzby moie w milosciw^ task? WXMci swego Mciwego pana pilnie i pokornie zalecam.

Jako wielka ch?c i laska WXM domowi miemu i mnie powolniemu sluzebnikowi WXM przed kirn hoinie pokaziwana byia, tak i czasu pierwszego wstempu mego w prziiazn z Je(g)o Msci$ panem Pakoszem moim Mciwym panem odnioslem ia znale wielkiego dobrodzieistwa WXM przeciwko siebie. Za co iestem gotowym na wszelakie roskazanie siuga WXM miego Mciwe(g)o pana y oica i za odmienienim czasu i mieisca pierszego od ie(g)o mci w Wilnie dzien 20 stycznia w blizko przisztym sorz. Gdzie zycz? sobie tei fortuny i wielkiey laski WXM mego Mciwego pana aby ten act swi?tobliwy bytnosci^ tak wysoce zacnei osoby WXMci pana mego Mciwego byt ozdobiony. Prze to ia nainizszy sluzebnik WXM pokornemi prozbami moimi unizenie WXM prosz? zeby WXM w tim milosciw^ task? sw^ pansk^ pokazac,

a ku temu czasowi do Wilno na wesele moie da Pan Bog y tim wi?ksz^ ozdob? przibyc raczil. T? task? przi inszich dobrodzieistwach po kirn zyw WXM odshrgowac winien zostan?. Przi czim dobrego zdrowia i fortunnego panowania WXM swem Mciwemu panu z zacnym potomstwem WXMci do wieku diugiego uzywac szczicze z^dai^c, zalecam si? co na pilniei i powtor? z shizbami moimi do milosciwey laski WXMci mego Mciwego pana. Dan w Sidrzi die 12 Decemra an(n)o 1601.

WX Mlsci Pana mego MIsciwego nainizszy sluga Piotr Woilowicz.

[2] Jasnie Oswieconemu Xi^z?ciu panu panu Krzysztofowi Radziwiiowi xiqz?ciu z Dubinek na Bir[zac]h Woiwodzie Wilenskiemu Het[ma]nowi naiwyszszemu WXL Memu Mciwemu panu y dobrodzieiowi²⁰⁶.

Od P. Piotra Woltowicza.

Дадатак 41. Прамовы на вяселлі, XVII ст.

Рукапіс паходзіць з бібліятэкі Слізняў, захоўваецца ў: НГАБ у Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 426. Прамовы напісаныя на сярэдняпольскай мове. Аднак утрымліваюцца словы з лацінскай. У тэкстах ёсць памылкі і пропускі літар, што адзначана ў спасылках, а прапушчаныя літары пададзеныя ў круглых дужках. Частка прамоў надрукаваная ў якасці дадатку да артыкула: Sliz N. О XVII-wiecznych obrz?dach weselnych na podstawie r?kopisow z biblioteki Slizniow II Barok. 2012. XIX / 1(37) S. 183—184.

[ 1 адв.] Jak wydq za stolla

Trudno tarn radosne pohamowac glosy k?ndy zyczliwy afect sam si? in publicu wydai? NN nie podobna tarn mi tych powsciongnone slow gdzie same peroruie wesele. Za czym y mnie trudno miiozenniensie bawic, tez s(z)czero p(r)awdziwemi stowy w dom swoy Ie(g)o Msci Pan milych upraszi^c upraszi^c²⁰⁷ przyiaciol, do dobrey y szczensliwey nocy pozastaly. W. Msci Panstwa uprzeymi? zyccze. Dixi.

²⁰⁶ У подпісе некаторыя літары страчаныя.

²⁰⁷Такутэксце.

Proszone o Pan$

Nie wiem co by na swiecie poplacalo, nad bogactwa y dobrze ymienie NN dla niego ciekawy uzytkach kupic roznie narody zwiedziawszy, w niebespiczenstu zdrowia na pewnym podae morzu. Dia niego odwazny zotnierz opuszciwszy oyczyste progi, drogi zywot na szanic niesie ale Duch S. temu wszystkiemu przyrownywa przyiaciela invenit a micu invenit multas dipcias, y owszem dobrego przyiacela²⁰⁸ nad wszytko przeklada. Takie(g)o sobie up(a)trzyi wzawym²⁰⁹ domie W. Msci PP. Ie(g)o O. NN. A mnie przyiacela swego na to uzywszy, unizenie W. Msci P. O Oycowskiego upraszam biogosiawienistwa, aby seie ochotnie chcieli w dom swoy przyionczyc Ie(g)o Msci o co gdy powtornie upraszam smieycie obiece godnym byc siug^.

[2] Orationis nuptiales

Zadnych granic nie znaiq rzec w afektach swoich serca ludzkie pewniego kresu ch^nciom swym do tych czas nie zamierzyl NN innych bogacstwa do przyiaciela bawiQ, drudzy si? starozytnosci^ family uwodz$, niektorych drogie krasce serca niewoiq, malo takich ktorych z^ndzia prawdziwego dotknieia przyiacela. Nie licie miedzy takiemi Ie(g)o Msci P. N ktory wiedz^ne, ze amico nulla crit karior possesio w domu W. Msci Panny N. k(t)ory widzi^c sobie przyiacela szuka nie uwodzi^ go prozne spozy albo plonnemu tylko afektami rondee motywa, sama przyiazn zniewola za si? z tym afektem skloniwszy ku Ie(g)o Msci P. N smiele u Ie(g)o Msci PP. Olubienne sobie up(r)asza przyiacela, iako iako²¹⁰ up(r)aszam rozumiem ze si§ nad swoich Ie(g)o Msci nie zac widzia ia myslac kiedy W. Msci onego aevieseondo dosiderlis malzenskim zwenzkiem ukontowac ceche. Dixi.

Proszone do szlubu o blogostawienstwo

Niebezpezno temu drog$ wolnosc chlubie si^ swoboda od kogo nieprzyiazna mitosc zyczliwe stroni serce NN trudno cwemu²¹¹ drogo ceny milosci nabyc perty u kogo niechentney kleopary zyczliwy tylko gosciem afekt. Smiele ia s tego zyczliwe a swoi^ odwaza si^ przyiazni^ serce nadzieia przyiemna milosc. [2 адв.] Dobr^ posila осЬоЦ, latwy

²⁰⁸Пасля гэтага слова закрэслена: swego па to uzywszy.

²⁰⁹ Так y тэксце.

²¹⁰Такутэксце.

²¹¹Такутэксце, хутчэй заўсё павіннабыць «swemu».

y W. Msci P.N. przyiemniey miiosci znaydziesz afek(t) kiedy utesknione w diugiey expectatiwie W. Msci P. serca iedno zyczliwey przyiazni ley Msci P.N. ostadzay cieszy perla. Prawdae za ochota dlugo ley Msci P.N. w tym delibertowala mysl, iakoby swoi^ wiecznie spoi^n^ w domu W. Msci P. P. mogl prezentowac zyczliwosc. Tedy dzisia odwazasi? prosic Ie(g)o Msci P.N., u Msci Pana o b(i)ogslawienstwo, aby iuz w poczet przyiacelski byl poczytany u Msci PP. obietnic^ za nieodmienn^ wola gdzie wysoka u Msci PP. ludzkosc, niech iuz s(z)czensliwym ukoronuie skutkiem intera Ie(g)o Msci, kiedy blogosiawi(e)nstwu swoim W. Msci PP. iednych swoich po ich udaruye podzialem.

[3] Oddaiqnie wienecpo zargkowinach

Expectatywa iezeli nad co nayci?nsza iest tedy nad przyiazn NN za nie smiaiemu iazonowi czuy nostrzegonie obiegac Iwy y przez dzikie przebiezac si? elementa y przez niospale przebiezac si? smoki byle runo dobyc zlotego, a przy runie przyiazn²¹² pozyskac przyiacela za nie krwi^ wtasna pole hipomensowi zafarbowac u giatkiey atlanty nabyc przyiazni za nie zdrowiom Thesaurowi w labiryncie przyptacie byle u Ariadny laski y afektu nie pozbyc tedy iest expectatywa od przezacnych rozdicow NN Msci Pany [3 адв.] Ie(g)o Msci P.N. kt(o)r$ aby pokazal bye nietroskliw^, to i^ zielonoscio prezentuye dobrze tobie po afekeie W. Msci Pany obiecui^e iz takowy nieustai^necy przyiazni od W. Msci Pany, wizerunek gdy W. Msci Pana ten wesoiq odbierze wieniec eery. Dixi.

[3 адв.] Proszone Panng do toznicy

Pewnq wiktoria, pewnie tryumfy tarn milosc, gdzie zobopolna utarezka pokoy zawiera NN. nie ten tylko kawaleryi dokazuie, ktorzy zwycienzkim zas(z)czyci si? laury, lecz tego m?nznym mianowac infimuie kawalerem, ktory nie tak promienistemi Marsa kulami, iako prawym sercem, serce rani wiadoma nam tak kawaleryi milosc, kiedy Ie(g)o Msci P.N. nie zelaza grotem, ale prawym sercem pod moc swoiQ Ie(g)o Msci P.N. podbiwsze ani musz w niewolnicze iarzmo odbiera serce lecz slodkie tarn iarzmo k?ndy kupido z uchwaly zt?ngicy cienciwy serce rani swemu strzaly. A gdy tu iuz zachodzi rodzicielskie btogoslawienstwo oraz y milych przyiaciala iako Seneca movi amicu invenit thesau rum magnu invenit, bierzesz W. Msci Pan skarb nieprzebra-

²¹² Wlasn^ grote — гэтыя два словы закрэсленыя.

ny milosc z rodzicielskiego tona pieszconce wychowany podbiesz dokument cnoty odbierasz milego pozyceia. Siodycz y inne qualites wspaniale na ostatek zraniles nie zalem tu z milosci^ serce slubem [4] obi^nzan^ iuz oddzi? w r?ce. Dixi.

[4] Proszqc o Pann?

Im iest pozondansza dan skarbu przyiazni ludskiemu iest potrzebneysza NN nie nie arabskie ziota, nie indyskie perly, nie drogie kruszee gdy si? z s(z)czerq przyiazni^ ze chc^ zrownac. Wi?neccy wazy przyiacielskie siowo niz naydrosze skarby nadder bogatym iest kto sobie poufanego przybral przyiacela z tqnt Ie(g)o Msci P.N. w baeznym uwazywszy rozsondku nie onacowaney przyiazni kleynot niczogo inszego tak dalece sobie niezyczy, iako dozywotney z milq W. Msci PP. krwi przyiazni. Iuz swoie Ie(g)o Msci upatruie dostatki tudziez swoie naywi?nksze bye rozumie tu hoyn^ s(z)czenscia obfitese tuzondz swoich uspokoiennie, z Nnt tak odwaznych kawalerow tak wiele bohatyrow y od samey prawie fortuney wychowanych wychodziio ludzi. Dia tego tak przyiacelskim Ie(g)o P.N. zamyslom chcieycie W. Msc urodzonq sobie ludzkosciq ten fawor oswiadczyc ktorym by si? Ie(g)o Msci s(z)czycie mogi y dozywotnq W. Msci PP. wdzieeznosciq odshigowac. Dixi.

Oddaiqnc pierscien

Dawno iuz wiak^ ley Msci P.N. Ie(g)o Msci P.N. zwyci?nzony cnoto dzisia w tym zlotym p?scie w zloto na codzienne W. Msci uslugi [4 адв.] y gdzie woln$ NN przynosi w tym nierozerwalny zwi^zek zebrany y mocno szasnenowy u przeymych affektow, a zeby si? W. Msci Panny woli sklaniai^c, dosciglego y nigdy niezwydziezonego miiosci zaprosil idzie representui^e sobie w tey speherze wszelakiey s(z)czesliwosci kolo, ktorzy mu zawdzieneznie czyni, nie tylko przezacnych przodkow, ale tez y samey W. Msci Panny iasniei^ca cnota. Przydaie ziota do ziota, iako niegdys polak ruskim uczynit skarbowi, ale co nad zloto droszego bye moze, a pewnic w cenie swoiey nieoszacowanego kleynotu po wole pami?nci wszystkich wiekow uni^ schodzi? si? mialo. Chciey W. Msci ku tak uprzeymym Ie(g)o Msci serce nakionic afektem, unierozdzielnym cyrkuie zobopolno intenta y s(z)czenscia uni^ a zlocie zlote Ie(g)o Msci przyowszy wota, zlotey fortuny poine zazywaycie pozycie. Dixi.

Winszuiqc nowozencow

Dlugo odwazala si? uprzeymq zyczliwosc moi^ grata (l)acyq az ia dzisia na ziote malzenskiey swobody pole wybawila. [5] Przyiazn W.Msci PP. NN. nie slowem tam lecz zyczliwym przychodzi certowac sercem, kendy sama milosc s(z)czyrym na po przyci?nzo W.Msci Panstwa przyiazn w singe afektem. Niech ten na swe narzeka s(z)czenscie, lub nies(z)czenscie kogo ies(z)cz w dalekiey miiosci trzyma niewoli niech ten darmny tamuye wota nadzieiq, czyie w kaydanach wery hotdowne spoczywa sercu nieptone(g)o W.Msc P. s(z)czenscia iestes fortanatem, kiedy przyiacielskie serce miiosci^ milosc, przyiazniq przyia­zn swoiq a niewoliles ludzkoscia wi?c przy blogoslawiest(w)u boskim y moie przyiacielskie skiadam votu, zaczynaycie W.Msci PP. s(z)czensliwie pomieszkanie, dlugie pozyccie pomyslne lata. Dixi.

Propinatoria proculi

Dyamentowych lat w tym nietrywalym skle W. Msci Panu zycz^c, tym ochoczey ten spetniam liquor, im mi nie raz dozna W. Msci P. iaska cukruye to peccatum. Dixi.

Dobry wieczor daiqc

Kiedy bogaty w radosc weselle Hymensusz obiowszy przyiacelskie serca w nierozerwany kr?mpuye milosc kompul podiolem si? [5 адв.] y ia tey sunkcyi a ze by od Ie(g)o Msci P.N. nalezy Ц wizyt? z naynizszym uklonem W. Msci PP. oddala, a lubo sam Ie(g)o Msc ale iest presens bytnoscio, ale y zawsze zyczliwosciq zostaye do ktorego gdy ia mile vicario licet ore oddace salve, oraz taz y s(z)czensliwego victoria zycze. Dixi.

[6] Dobry wieczor daiqc zpodarkami

Zwontlone serce do intentu swego co mila aurora y przez wszelkie pospiesza nie w czasy, nie uwaza na niepogod?, nie uwaza na zimne, bo gdy frigora, aby tylko swego zanalazto przyiaciela. Lubo sam to Ie(g)o Msci by trudnosci^ nie iest presens, iednak mi? residenta swe(g)o ktory iest swiadom intentow Ie(g)o Msci ta do W. Msci PP. zasyla za rozkazaniem Ie(g)o Msci dodaiqc dobry wieczor W. Msci Panstwu. Dixi.

[7] Dzienkuiqc za uczciwie wychowanie

Miedzy wszystkimie w kwiatowych wirydarzu, nayzszego Boga prawicq sadzonemi krywdy, nayzacnieysze iest dzrewo споЦ NN ktore gdzie kolwiek swoi? rozpuscie gal?zi, by namniey tam rozpalonego Titana nie zaszkodzq upaiy, iako mowi poeta, nilper timeseit quod quod virtute et. Wyrosio niedopiero tez zdrowo cnoty wprzezacney familiey, W. Msci PP. y tak si? popisaio, ze ile galazek, tyle mocnych mocnych poperz domowi W. Msci PP. przysposobilo kwietnie y teraz y nie przestaiqe kwietnie bendzie w przezeczonym domu W. Msci PP. wirydarzu ktora ruguie deo optima fecerit gloriam mala luboc to z mieysca na mieysce przeniesione serenos varie gloria obtine bit. Dixi.

[7 адв.] Witaiqc gosci

Iako dawno zyczyl Ie(g)o Msci P.N. aby przy zondach swoich w spokoynie, oraz y tez inclinacyey wotow mogi w swych W. Msci PP. witac progach, tak y teraz unizenie swoie obserwuie pod nogi W. Msci PP. sciele, proszono aby iuz mogi W. Msci PP. swoich intentow otrzymac koniec za ktorq wyswadezonq task? dozywotniq przyiazni^ W. Msci odslugowac bendzie. Dixi.

Дадатак 42. Творы з Silva rerum Стэфана Яна

Слізня, 1677 г.

Silva rerum напісана на сярэдняпольскай мове, паходзіць з бібліятэкі Слізняў, захоўваецца ў: Навукова-даследчым аддзеле кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, НББ 091/4024к. Дзве апошнія прамовы надрукаваныя ў якасці дадатку да артыкула: Sliz N. О XVII-wiecznych obrz?dach weselnych na podstawie r?kopis6w z biblioteki Slizniöw. S. 184—185.

[31 адв.] Oratia wieniec oddaione ktorom mial na weselu P. Zylingowskiego

Tak dalece natura luckiey imprezie²¹³ iest przyiazna ze na ukoronowanie skron milego przyiacela a ni przy okropney zimie na wzorzystym codzienego ziela ziemi podarunku, a ni wesotym przy

²¹³ Слова дапісаная зверху.

nowozawzietey przyiazni. Aktom nawonych nie schodzi upominkach MM Panno nie samo tylk^ wspaniai^ kwieciem wiesn? natura hoynie krwawo farbo z purpurowami rozami albo ukoronowanemi ubogacila narossami ma tez zaiozi?ta przyiazn swie roskopne ogrody z ktorych wonnych na glowe przyiacela ozdob nad niebeskiey mamy wieniec okazalszych zas?ga co ze tak iest Im Pan N. ten rozmaryn za znak affektu swego Wmm Pannie przesyia conterfekt y nigdy iako w wiencowym cyrkule wies к(г)$сгоп$ przyiazn przeze mnie obecnie y abysto Wm Panna wzaiemnym affektem przyi^c raczyla unizenie prosi.

Naksztalt teyze za wieniec dzi?kowaiem od Im Panny Chotkiewiczowny Staroscianki Mozyrskiey Panu I?dzrzeiowi Sapiezie d(ie) 13 February 1678.

[32] Od IM Paniey Krayczyney WXL matki P. Mlodego

Pierszy zadatek na dalsz^ sluzb? gdy odbiera przed mozna ley M Pani Sapiezyna niewymownie cieszyc si? musi ze si? takiey dostala matce ktora milosc nie tylko stowach ale y w realnym zaklada datku. Lubo tady ofierowany present ze wszelk^ przyymuie submismy milosc iednak ktor^ y na tym nie opuszczon^ uznawa terminie nad wszytkie przeklada upominki za ktor^ unizenie przedzi?kowawszy tq si? relati^ wyplaca obiecuie ktor$ transcendentuliter corka do matki miec powinnoy.

Ta niespodzi(w)ana byla bo nie podana w reiestro iakis y ta po niey id^c.

[32 адв.] Od Pana Marszalka WXL²¹⁴

Doszedi y tu orla Polubinskich lot MWMP, gdzy na oswiadczenie zyczliwych swych propensy IMP Marszalek WXL swoim dosiegn upominkiem. Odmienil od poganskich bogow nadan^ sobie bral ten natur?, gdy miasto palai^cych piorunow w r?k? przyiazn^ zyczliwe odnosi prezenta ktore bior^cz ch?ci$ WIP Sapiezyna y chc^c wzyc ofiarowanego przez r?ce Wm M Pana upominku nie iuz iako towosz pioruny na gigantu ale iako zyczliwa siuga powolnosci swe tak wielkiemu na rozkaz rzuca magnalom.

²¹¹ Ha палях — пазнака «przepisana».

[258] D(ie) 17 aprilis a(nno) 1677²¹⁵ gdy wszytkich nas poslow Im P. Kanclerz WKL Pac²¹⁶ czesowall na P. Unichowskiego²¹⁷ Posla Nowogrodzkiego ktory iuz piany do stoiu przyszedi, drzemi^cego u stoiu, a swiezo z mlodo zon^ ozienionego P. Marszalek Grodzienski²¹⁸ wiersze z Kochanowskiego wyi?te napisawszy takie przyslail.

Nie kochaysi? we snie bo to rozum kazi

Albo cie kto okradnie alboc zonk? zlazi.

la siedz^c podle niego y stoiu olowkiem na instand^ IM Pana Kanclerza tak odpisalem. Notandum. P. Kierdzey Marszalek Gro­dzienski z Panem Unichowskim deputatami do constitutiy pisaniu collegami sobie

[258 адв.] Widz? ze twoyie collega

Wdiecznie on te bierze zarty

Lecz to o sobie rozumie, Pracy nocney nie opuszcza I zlodney go nie posoczy Kiedy spi miewa zawarte Z twych si? zartow nie wybiega Ktores wylal na swe karty Za kto w dzien wyspac si? umie Do ktorey zen^ poduszcza Bo nie obie zawsze oczy Lecz slepe zawsze otwarte. (On byl slepym na iedno oko) Gdy si? wzgniewail na mnie zem go slepym nazwall P. Unichowski iam tak do niego po imieniu napisall

Widz?

Gniewasz si? na mnie mily Boguslawie

Zem cie zwai iednookim, wi?c ia bl^d naprawi?;

²¹⁵ Падзея адбывалася падчас сойма, які праходзіў у Варшаве з 14 студзеня па 26 красавіка 1677 г. Радаман А. Сойм П ЭГБ. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 381.

²¹⁶ Крыштаф Жыгімонт Пац.

²¹⁷Навагарадскі земскі пісар, ваявода Багуслаў Уніхоўскі.

²¹⁸ Ян Казімір Кердзей. Слова дапісанае зверху.

Powiem; ze na obiedwie dobrze oczy widzisz.

Wiem ze mi wnet odpowiesz. Na co za mnie szydzisz?

A to widz? przy winie y kanclerskim stole

Czoc w slepe oko przecie prawda zawsze kole

Wi?c czc^c tobie wygodzic, powiem pono lepi

Alboc Bog niech wzrok wroci, lub cale oslepi.

Дадатак 43. Верш Я. Азямблоўскага з

нагоды вяселля Яганны Петранэлы Еўдаксіі

Завішанкі

Верш змешчаныя ў панегірычным казанні Я. Азямблоўскага, напісаным на сярэдняпольскай мове. Старадрук захоўваецца ў аддзеле старадрукаў бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта. Ozemblowski I. IMP lohannie Petronelle, Eudoxiey Zawiszance Kasztallance Witepskiey & etc & etc zlotego pierscienia slubniego z herbu Tyszkiewiczowskiego y Zawiszanskiego winszuie. Wilno, 1647.

Miesi^c y gwiazda lasnie OO. MM PP. Tyszkiewiczow

Nieba y gwiazdy co zdrowiem wladacie

(lesli Gwiazdarze prawd? powiadacie)

lakosz po czesci y od to was mamy

Czym oddychamy.

B^dzcie przyiazne teraz y zyczliwe;

A te dwie dusze chowaycie szcz?sliwe

Przy swey ozdobie, siawie, przy weselu

Y pociech wielu.

Niech ot tey pary pomarszczone chwile

Y smutki chodz^ za tysi^czne mile:

A starosc (pozew smierci na czlowiecze)

Niech si? przewlecze.

Placzy, frasunkow, ktore wi?c cztowieka

Do ranney truny zatr^ w pulwieka

Niechay nie гпац do siwego wlosa

Sprawcie niebiosa.

Ale za czasu wszyscy wiedzcie o mnie.

Ze ia o gwiazdach trzymam dosyc skromnie Raczey mi wasze gwiazdy na pami^ci M?zowie wzi?ci. Tysz.

A nie mowcie mi ze to z zakrystey Lepiey ci stamt^d nizli z bayki czyiey. Widzial siup wielki iako batwan iaki A na nim ludzkiey postaci te znaki Co znaydzoszego krusca giowa byta Piersi iakoby szczyro srebna bryla: W pasie miedz; a zas stalista kolana. Az na ostatek lepianka glyniana. Tak by maiowac wiele domow przyszlo Ktorym od ziota az na гоЦ wyszlo Y ktore przed tym kiedys iasna byty Dzis od pocz^tkow swoich przez strzelily Zas kto wspomnia na przodki Zawiszanskie Na one meze y umysiy panskie.

A ich pocz^tki z rowna z czasy tymii Iako wi?c byio za starey pami^ci Ze ze krwi waszey oni ludzie wzi?ci Woiewodami Kasztallanami byly A Polsk^ iako krolowie rzqdzily Tak nie daleko chodzqc powywody Wielmozna Panno miedzy Woiewody Dziad twoy zasiadal: a zas on wsiawiony Ozdoba wielka Xi?stwa y Korony Rodzic twoy drogi iako wszystkim iawno Byl kasztelanem Witebskim niedawno Zacna krwi: Gniazdo nigdy nieprzebrane Z nieba na pomoc tey Oyczynie dane Rozszeray slaw? domostwa a rosci Tak dingo az swiat przyidzie do starosci.

Дадатак 44. Верш «Шлюб», пач. XVIII ст.

Верш напісаны на сярэдняпольскай мове, паходзіць з Sylwa rerum гарадзенскага шляхціча Антонія Станіслава Будкевіча, захоўваецца ў Бібліятэцы Чартарыйскіх у Кракаве: Wypisy Апtoniego Stanislawa Budkiewicza z akt publicznych i prywatnych, pocz. XVIII w. Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1743.

[103] Malzgstwo

Swi^te maiz^stwa zwi^ski to spawiu$

Za zawsze ludzie po ludziach wiekui^

Bez tego zwi^sku teyze polityki

Wspoikowaniu czl(owi)ek by byi co zwierz dziki

Uczciwszey nigdzie pomocy zabawy

Znalesc nie zal nad byt w maiz^stkie prawy

W ktorym spolecznosc ziych lub dobrych rzeczy

Na zobopolney funduie sie pieczy

Odydz lub odiedz z domu nieomylno

Masz straz malz^ dozorn^ y piln^

Ktora to za dusze m^zu swegi lubi

Starzniesie wsz^dzie ta czystosci^ chlubi

Za pown^ czle mu taka wstydliwa

Ktora w kochaniu w dozorza zyczliwa

Wielka zaprawa rzecz cnotliwa zona

M^zowych fortun twierdza y chrona

Toc s$ namylsze bogactwa dostatki

U m^drych m^zow matz^ka y dziatki

Pomyslne szcz^scie temu Pan Bog szcz^scie daie

Kto ma z maiz^ce chwalne obyczaie

Chwaie powag^ ta sobie sprawiue

Ktora to m^za chci, kocha, szanuie

Moze sie slusznie dobra chlubia zona

Chocli od m^za y innych byc czczona

[...]²¹⁹ ustugi maiz^stwo przymierze

Jedno drugiemu winno sluzyc szczerze.

Дадатак 45. Жаночы сойм, 1674 г.

Дакумент напісаны на сярэдняпольскай мове, захоўваецца ў НГАБ у Гродне: Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 429. Дакумент у некаторых месцах парваны, частка слоў страчаная, што пазначана ў квадратных дужках, як і страчаныя лічбы.

[1 ] Instrukcia panien poslow wszelakich generaliter wszytkich y powiatow iak W(ielkieg)o X(i^stwa) L(i)t(ewskiego) lez^cie przez panstwa pograniczn^ panienskich na seymie [wal]nym Warszawaskim w roku 1674 dicebris, marci zaczelym.

[1 Ich] M. Panowie mlodzienczy niepotrzebnemi nie bawili sie zalotami ale mozi^ czynic aby zaraz nie od wtocnie bo s t$t ciesk^ wn(^)trzn^ ustawiczn^ gorz^ck^ [...] y zwykli miewac z niezmiern^ teskniczq.

[2 ] Aby kazda Panna ktora w lat petnascie albo naywieczey osm(n)ascie nie pos(z)la zam^z tedy powinna tracic polowice posagu na Rzec(z) Pospolitq Paniensk^ bez wszielakiego milosierdzia bo to iey niedbalstwo przycitane bye ma.

3 Aby z powagi teraneyszey seymikow naszych podano bylo do oycza swiet^go zeby Miesopustu nad niedziel dwanascie mniey nie bywalo bo nasz zwykli naywieczey w Miesopusty zam^z wydawac.

4  Aby zadna Panna za wdowca nie chodzila a z wiaszcza za takiego ktory ma lat$ pozn$, siwq brode y dorosly dzieci bo nie wiedziec komu by wprzod dogadzac ci starosci zgrubialey ktora nie cini²²⁰ zadniego skutku y pozytku do wygody ktorey ustawiczn^ potrzebuie krewkosc natury a on przemierzly wedle boka iako kloda z wiia miasto milosci lezy a do t^go nie wiedziec komu wprzod dogadzac czy starosci zgrubia­ley czyli tez iego be(n)kartom, a czo wieksza ztych y knodrwych.

[5] A iesliby sie trapilo zeby Panna za wdowcza posta tedy iey powinien od wszytkiego kluczie oddac nawet od jaiec, bo ie mes(z)czyzny zwykli w skrytosci nosic y zeby nieboska nigdy nie wspominal to obwarowali ostro.

²¹⁹ Слова напісанае неразборліва.

²²⁰Czyni.

6   Aby Pannie wolno bylo miodziencza wzi?c nasprobowanie na niedziel dwanascie. Przez ktory czas iezeli sie nie podoba tedy pr(z)ec kazac ode dwora, a drugiego na to mieyscie przyi^c sposobnieyszego.

[7] Aby Pannie wolno bylo na seymach, seymikach, rokach, rockach trybunalskich, s^dach wszelakich stroynie pomesku szabl^, oczepem lub rohatin^ na koniu iezdzic y swoie rzec panienskq pospolitQ traktowac radz gdyz s Ц bywa zascogn^na z zacnemi ludzmi znaiomosc.

[8] Aby Pannie wolno bylo miodzienczowi dawac podus(z)ki o godzinie trzy w noc a na [...] de²²¹ oniem odszukiwac y zeby tak wiele zabawic sie zartami.

[1 адв.] 9 Aby Ich M. Panowie mlodzienczy Paniom wdowom sie nie zaleczali bo y zwykiosc umiezgowai^c sie barziey iuz niz Panny post?pkiem chytrem y [ta] iemnym o takowy post^pek aby wolno z mlodzienczami czynic sprawni? by[...]²²² siedmiu iako za obligiem piewnym w s^du grockiego, ziemskiego, glowneg[o] [trybu] nalskiego²²³ iesliby wdowy iako w dekrecie fawor odniesli salwum [,..]²²⁴ Panny do s^du Ie (go) KM Assesorskiego zachowuiemy.

10 Aby Ich M. Panowie mlodzienczy grzecni y nadebni y zeby bez w^sza y bo nie ргозЦ postaw^ zeby na klawikordzie grac umial lub na puzanie abo na [...]²²⁵ y skrzypczach umial y sam wpychai^c albo znaczy sie rzec zy my kai^c grzecnie y nadobn?.

Dzialo sie na skrytey graniczy, smialo sie przy kuflu y sklenucy, roku y dnia wyz mianowanego.

Helena Lokoczanska giadkiey Wenery sekretarka

Tereszia Milosnicka grzecnych mlodzienczow przyiemnicka Ciecieliia Wszcipska smiesnych panstw podkomorzanka Nostuszia Ranowstalska przedsiewziecia slodkiego staroscianka Marysia Teskno Wzdychalska do siebie przychodz^cych kastelanka Kasia Przyiemnicka ws(z)ystkiego seymu uwaznicka lustyna Hetmanka oknem Iaz?czych fortycanka

Ewa Odkrylska straznikowna niewstydliwosci

Dorota Nienosytnicka bezdenney milosci hetmanowna

Ich M Panowie Poslowi? do tey instrukeiy podpisali si?

²²¹ Край абарваны, слова не захавалася.

²²² Край абарваны, слова не захавалася.

²²³ Край абарваны, адноўлена з кантэксту.

²²⁴ Край абарваны, слова не захавалася.

²²⁵ На дакуменце пляма, слова не бачнае.

Табліца 1. Вяноўныя запісы шляхты Гарадзенскага павета, складзеныя ў перыяд паміж Сгатутамі 1566 і 1588 гг.

Усе звесткі прыведзеныя паводле гарадзенскіх земскіх кніг, якія захоўваюцца ў НГАБ. Ф. 1755. Bon. 1.

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасагу

Сумавена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

1

Канстанцін Халецкі

Паланея, дачка Паўла Юр'евіча Катовіча, гарадзенскага падкаморыя

500 non

1 000 коп на 54 частцы маёнткаў у Рэчыцкім павеце: Хальч, Глубова, Калыскевічы, Чарняцоў, Чабатовіч, Іржышчава

Пры невыкананні — зарука гаспадару 500 коп. Пасля смерці Халецкага браты абавязаныя былі выплаціць 1 000 коп, 1567 г.

Слр. 3. Арк.200—201.

2

Іван Мялешка

Ганна Копцеўна

Дакумент моцна пашкоджаны, інфармацыя адсутнічае

1 200 коп літоўскіх грошаў на Мялешкавічах

Пасля смерці Мялешкі сваякі абавязаныя былі выплаціць 1200 коп, 1567 г.

Спр. 4. Арк. 1—1 адв.

3

Багдан Міхайлавіч Макаравіч

Паланея, дачка Яна Васілевіча і Багданы Кліментаўны

100 коп

200 коп на 54 маёнтка Панерліца

Жонка мела лрава засгавацца ва ўладанні, пакуль браты мужа не выплацяць 200 коп, 1566 г.

Спр. 4. Арк. 101—102.

4

Канстанцін Іванавіч Кунцэвіч, паборца Гарадзенскага павета

Аўдоцця, дачка Войны Мацвеевіча Грычыны, пінскага падкаморыя, ожскага і пераломскага старосты

250 коп

Запіс 54 Жарослаўкі навечна,на 34—500 коп.Паводле другога за nicy 54 Жарослаўкі ў300,на% прызначалася 500 коп.

1568г.

Спр. 4. Арк. 181—187.

№

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасагу

Сума вена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

5

Фёдар Міхайлавіч Валовіч

Паланея,дачка харужага ВКЛ Богуша Міцуты

150 коп

300 коп на % Свяцка

Пад зарукай 400 коп вялікаму князюлітоўскаму іабавязкам кампенсаваць выдаткі Міцуту Валовіч павінны быўактыкаваць вяноўны запіс на першых земскіх рочках. Дакумент быў перанесены з Гарадзенскага гродскага суда ў земскі, 1569 г.

Спр. 4. Арк. 357 адв.— 360 адв.

6

Гаспадарскі дваранін Іван Міхайлавіч Валовіч

Ганна, дачка Андрэя Свірскага, гаспадарскага двараніна, і Галены Хацянаўны Шэмбелеўны

100 коп

200 коп, на 'А маёнтка Баля

I. Валовіч абавязаўся актыкаваць дакумент на першых земскіх рочках пад зарукай ЮОкоп вялікаму князю літоўскаму і 100 коп — Свірскім, 1570г.

Спр. 4. Арк. 278—279.

7

Грыгорый Шымковіч Эйсімантовіч Бурнеўскі

Настасся, дачка Арэста Собаля

81 капа

Падаравана навечна !6 Бурнева ў Эйсімантовічах

1570 г.

Спр. 4. Арк.337—339.

8

Аляксандр Хадкевіч

Аляксандра, дачка смаленскага ваяводы Васіля Тышкевіча і Настассі Андрэеўны

9 000 коп і 2000у рэчах, дадаткова — 1ОООзалатых чырвоных вугорскіх

22 000 коп і 2 000 залатых на !4 Бераставіцы

Распараджацца маёмасцю жанчына магла з дазволу бацькоў. Калібмаёнтакне выкупілі пры яе жыцці, то пасля смерці дзеці выплачвалі 6 толькі вена, без прывенку, 1570 г.

Спр. 4. Арк. 357 адв.—360, 361—365.

9

Марцін Станіслававіч Былчыч

Дарота Лукашоўна, лляменніцаЯна Мікалаевіча

240 коп

240 на дзвюх часткахяго маёнтка над ракой Пыра

У выпадку адсутнасці дзяцей у шлюбе пасля смерці жанчыны пасаг вяртаўся Яну Мікалаевічу, 1568г.

Спр. 6. Арк. 7—9

№

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасогу

Сума вена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

10

Салуян Багуфал Дарашковіч

Марына, дачка Апанаса Васілевіча Масальскага, браслаўскага земяніна

150 коп

300 коп на Уз маёнткаЛасосна, які атрыманы пры падзеле з роднымі братамі Іванам і Міхаілам

Пры перашкодзе Марыне карыстацца маёмасцю прызначалася зарука вялікаму князюлітоўскаму 200 коп, на гарадзенскае староства —100, пакрыўджанаму боку —100, 1571 г.

Спр.6. Арк. 171—175.

11

Мікалай Міхайлавіч Сапега

Багдана.дячка князяІвана Фёдаравіча Масальскага, гарадзенскага земскага суддзі

700 копу грошах і 500 коп у рэчах

2 400 коп на маёнткуЛунна, на сваёй часгцы, якую атрымаў пры падзеле з братам Львом

Пасля смерці мужа жонка мела права карыстацца маёнткам.A сваякі, кал і 6 хацелі ўзяць Лунна, то павінны былі выплаціць 2400,Увыпадку яедругогашлюбу выплата складала толькі вена без прывенка, 1571 г.

Спр. 6. Арк.790—793. ЛДГА. Ф. 1292. Воп. 1. Спр. 182.

12

Пётр Паўлавіч Завадскі

Марына Мікалаеўна Александроўна

200 коп

Падараваў маёнтаку Талочках над р. Дульца

Умова даравання — запіс маёмасці толькі іх дзецям. Пераактыкацыя з Гарадзенскіх гродскіх кніг, 1570 г.

Спр. 6. Арк. 862—866.

13

Гарвас Яновіч

Міласлава Пашкевіч

Інфармацыя адсутнічае

Уз частка маёнтка Панерліца

Дакументмоцна пашкоджаны, 1571 г.

Спр. 6. Арк. 1023—1024

14

Павел Войцехавіч Зброшка

Ганна, дачка харужага ВКЛ Богуша Пятровіча Міцуты і Алены Вайнянкі

400 коп

800 коп на >/3 маёнгкаў Малявіца, Котра (Гарадзенскі павет), Кейны (Віленскі павет).

Пераактыкацыя з Гарадзенскага гродскага суда, 1575 г.

Спр. 7. Арк. 100 адв.—103

15

Яраш Войцехавіч Сурвіла

Фядора,дачка харужага ВКЛ Богуша Пятровіча Міцуты і Алены Вайнянкі

210 коп

314 коп і 30 грошаў на маёнтках Сурвілішкі і Джняны

Пераактыкацыя з Гарадзенскага гродскага суда, 1578 г.

Спр. 7. Арк.103—104 адв.

№

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасагу

Сумавена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

16

Ян Мікалаевіч Вярбіцкі

Ганна, дачка Рафала Янавіча Рэпленскага, земяніна Ваўкавыскага павета

у грошах — 30 кол і ў рэчах — 50

Сума вена адсутнічае, запісана на маёнтках Лебудзін (Гарадзенскі павет) і Ракаў (Варшаўскі павет), што складала % уладанняў

1578г.

Спр. 7. Арк. 131 —132

17

Крыштаф Іванавіч Талочка

Раіна Пятроўна Мікуліч, дачка Пятра Мікуліча

50 коп

ЗОкол на % маёнтка Жыдомля

Былі ладараваныя рухомыя рзчы. Гэтабыўдругі вяноўны запіс. Першы быў напісаны ў 1577 г. Пасля смерці мужа Раіна мела права трымаць маёнтак, лакуль родныя браты не выкупяць яго. У выпадку парушэння запісу яны павінныя былі выплаціць заруку: 10 коп гаспадару і 10 — пакрыўджанаму боку, 1578 г.

Спр.7. Арк. 132 адв.—134

18

Андрэй Юр'евіч Талочка

Паланея.дачка Сямёна Рамановіча. Замужвыдала Марына, жонка Окуна Стабінскага

110 коп

ПОкопна '/зЖыдомліі Малявіц

1577 г.

Спр. 7. Арк. 170 адв.—172 адв.

19

Несцер Янавіч Радзіваноўскі

Саламаніда Аверкеевіч

32,5 коп

65 коп на Радзівонавічах

1578 г. '

Спр. 7. Арк. 214 адв.—216.

20

Езаф Іванавіч Стабінскі

Ганна,дачка шляхціча Троцкага павета Яна Венцлававіча і Магдалены Тамашоўны

300 коп

600 коп на 'А маёнтка Стабіны

Шлюб заключаны з дазволу бацькі, Івана Стабінскага, па парадзе сяброў, 1578

Спр. 7. Арк. 224 адв.— 228 адв.

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасагу

Сумавена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

21

Грыгорый Тумашэвіч Эйсімант

Марына, дачка Сямёна Маркавіча Валовіча

He згадваецца

% навечна, анадзве іншыя часткі Эйсімантаў — у 20 коп

Спалучаюцца вяноўны і даравальны запісы, 1575 г.

Спр.7. Арк. 247—248.

22

Сганіслаў Сікорскі, воранаўскі ўраднік Лаўрына Войны, дворнага падскарбія

Раіна, дачка Багдана Чашэйкі і Тамілы Богушаўны Тарусаўны

50коп

ЮОкопна маёнтку Зарубічы

Пераактыкацыя з Гарадзенскага гродскага суда, 1572 г.

Спр. 7. Арк.306—307 адв.

23

Клім Несцяровіч

Мацута Цімошкаўна

He згадваецца

Навечна 'А маёнтка над Котрай за ўнясенне. Павінная была запісаць маёмасць пасынку Пятру Іванавічу Сідаровічу Пырскаму

Спалучаюцца вяноўны і даравальны запісы, 1581 г.

Спр. 8. Арк. 26 адв.— 27 адв.

24

Іван Грыгор'евіч Пуцеўлянін Свяцкі

Ганна, дачка Івана Рамановіча, гарадзенскага мешчаніна

бОкол

200 коп на часгцы сына на маёнткуСвяцк

Вяноўны запіс ад імя ба цькі Грыгорыя Іванавіча Пуцеўляніна, 1575 г.

Спр. 8. Арк. 102 адв.—104 адв.

25

Себасцьян Мікалаевіч Эйсімант

Зафея Войцехаўна, выдаў замуж брат Мельхер

100 коп

200колнадвары Адэльск

1581 г.

Спр. 8. Арк. 158 адв.— 160

26

Марцін Габрыэлевіч Свяцкі

Марына Янаўна Венцлававічаўна

300 коп

на 'А маёнтка Монідаўскі

Шлюб заключаны здазволу бацькі, Габрыэля Грыгор’евіча Свяцкага, і маці, Кацярыны Фёдараўны, 1581 г.

Спр. 8. Арк. 184—186

№

Імя, прозвішча шляхціча

Імя, прозвішча шляхцянкі

Сумапасагу

Сума вена, маёнткі, наякіх запісанае

Іншыя акалічнасці вяноўнага запісу

Крыніцы

27

Павел Шчасновіч Вінскі

Марына.дачка Грыгорыя Пятровіча Одзінца, земяніна Ваўкавыскага павета

150 коп

300 коп на У, маёнтка Рудавіцы

Адзначана, што шлюб венчаны, 1581 г.

Спр. 8. Арк. 280— 281 адв.

28

Лаўрын Паўлавіч Ваўковіч

Ганна Андрэеўна Даўлюдоўна

Сума не згадваецца

Навечна Уз маёнтка Дайнароўскі

Вена было запісанае пазней, 1581 г.

Спр. 8. Арк.403—404.

29

Дзімітры Халецкі, мечнік ВКЛ

Раіна Андрэеўна Дыбоўская. Выдалі замуж Каспер Кладзінскі і Ганна Масальская

500 коп

1000 коп на маёнтку Котра

1582 г.

Спр. 8. Арк. 408— 408 адв.

30

Якуб Богушавіч Міцута

Раіна, дачка Сцыпіёна Камлы

1 ЮОкоп

2 000 коп на палове Ожы

1582 г.

Спр. 8. Арк. 439 адв.— 441

31

Ян Мікалаевіч Талочка

Ганна Венцлаваўна Владаноўская, гарадзенская падстарасцянка

200 коп

200 коп на Уз маёнтка Малавіцкі ў Талочках над р. Ілімоўскай

Пераактыкацыя з Гарадзенскіх гродскіх кніг, 1585 c

Спр. 8. Арк. 11—16

СПІСІЛЮСТРАЦЫН

1. Прывілей Аляксандра Ягелончыка 1492 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 7383).
2. Прывілей Жыгімонта Вазы аб зацвярджэнні Статута ВКЛ 1588 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 7937).
3. Жыгімонт Ваза ў атачэнні Сената. Гравюра з перавыдання Статута 1588 г. (Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619. Biblioteka Narodowa. XVII. 4.1982).
4. Сістэма сваяцтва. Гравюра з перавыдання Статута 1588 г. (Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619. Biblioteka Narodowa. XVII. 4.1719).
5. Каментары да артыкулаў 5-га раздзела Статута 1588 г. (Statut Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Wilno, 1619. Biblioteka Narodowa XVII. 4.3228).
6. Жаночая інструкцыя на сойм у Варшаве, 1680 г. (Silva rerum Стэфана Яна Слізня. Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 123 адв.).
7. Дазвол кардынала Лаўрэнція на шлюб Ганне Радзівілаўне і Ільі Астрожскаму, 1522 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 8417).
8. Дазвол папы Аляксандра VII на шлюб Багуславу Радзівілу з Ганнай Марыяй Радзівілаўнай, 1664 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 8250).
9. Алтар касцёла Св. Пятра і Паўла ў Вільні, XVII ст. Фотаздымак Наталлі Сліж.

10—           11. Куфар гетмана ВКЛ Міхаіла Казіміра Паца, XVII ст. Фотаздымкі Таццяны Вароніч.

12. Вяноўны запіс князя Івана Сямёнавіча Кобрынскага жонцы Федцы Іванаўне Рагатынскай, 1487 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 4628).
13. Вяноўны запіс маршалка ВКЛ Мікалая Радзівіла жонцы Альжбеце Шыдлавецкай, 1549 г. (AGAD. AR. Dz. 1. Sygn. 7667).
14. Пасагавы рэестр Ганны Адамовічаўны, 1623 г. (НГАБ у Гродне. Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 320).
15. Пасагавы рэестр Барбары Сынкоўскай, 1670-я гг. (ЛДГА. Ф. 525. Воп. 8. Спр. 51. Арк. 79-80 адв.).
16. Пасагавы рэестр Ружы Слізнеўны, 1703 г. (НГАБу Гродне. Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 98).
17. Чын вянчання з Трэбніка 1646 г. (Еухологіон албо Молнтвослов нлм Требюпсь... [Кіев], 1646. Biblioteka Narodowa. BN. Cyr. 353).
18. Тытульная старонка з вясельных прамоў К. Вайшнаровіча (Woysznarowicz К. Orator polityczny. Са збораў аддзела старадрукаў Нацыянальнай Бібліятэкі ў Варшаве).
19. Прамова пры атрыманні падарунка ад троцкага ваяводы Марцыяна Аляксандра Агінскага на вяселлі менскага старосты Яна Завішы і Петранэлы Валадковічаўны. (Silva rerum Стэфана Яна Слізня. Навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. НББ 091/4024к. Арк. 49 адв.).
20. Гравюра з панегірыка на вяселле надворнага падскарбія ВКЛ Казіміра Яна Сапегі і Крысціны Глябовічаўны. (lurewicz I. Dzwi^k lutni ApoIlina strzale. Ca збораў аддзела старадрукаў бібліятэкі Варшаўскага ўніверсітэта).

21—           23. Гравюры з панегірыка на вяселле рэчыцкага старосты Дамініка Служкі і Канстанцыі Падбярэскай. (Zienowicz К. Wieniec z herbowych. Biblioteka Narodowa. BN. XVIII. 3.524).

24. Тытульная старонка з панегірыка на вяселле Яна Скарульскага і Людвікі Цеханавецкай. (Rodkiewiecz S.X. Szcz^sliwy lot strzafy. Biblioteka Narodowa. BN. XVII. 4.113).
25. Гравюра з панегірыка на вяселле польнага пісара ВКЛ Андрэя Крышпіна Кершэнштэйна і Рахелі Бжастоўскай. (Bartoszewski Е Phaenomenom szcz^sliwe Lew у Stance zlqczone. Ca збораў аддзела старадрукаў бібліятэкі Варшаўска га ўніверсітэта).
26. Гравюра з панегірыка на вяселле генерала артылерыі ВКЛ Казіміра Сапегі і Караліны Радзівілаўны. (Traktat о wieczno-trwaley przyjazni. Са збораў аддзела старадрукаў бібліятэкі Варшаўскага ўніверсітэта).

27 Гравюра «Развод». Еўропа, XVIII ст. (3 калекцыі аддзела гравюр бібліятэкі Варшаўскага ўніверсітэта).

СЛОЎНІК ТЭРМІНАЎ¹

Айчызна — маёмасць, атрыманая ў спадчыну па бацьку.

Актыкацыя — унясенне дакумента ў судовыя кнігі (гродскія, земскія, трыбунальскія, Метрыку ВКЛ) і наданне яму такім чынам юрыдычнай.

Аправа — прызначэнне грошай на нейкай маёмасці, тэрмін можа выкарыстоўвацца як сінонім вена.

Вена — сума грошай, якая прызначалася жанчыне за пасаг у падвоенай суме на ¹А маёмасці мужа.

Віж — ураднік, які прызначаўся для расследавання судовай справы. Пасада існавала да рэформаў 1560х гг., пасля была вядомая пад новай назвай — возны.

Вянец — матэрыяльнае забеспячэнне невенаванай удавы.

Вяноўны запіс — прыватна-прававы дакумент, у якім за ўнесены жанчынай пасаг муж запісваў ёй забеспячэнне на % сваёй маёмасці.

Выправа — пасаг.

Выпасажэнне — выдзяленне пасагу з маёмасці бацькі.

У аснову слоўніка пакладзеныя тэрміны з дакументаў XVI—XVII стст., артыкулы з Энцыклапедыі гісторыі Беларусі, з прац М. Говарда («Сучасная культурная антрапалогія»), Г. Дзербінай («Права і сям’я эпохі Рэнесансу»), Н. Сліж («Тэрміналогія па гісторыі шляхецкай сям’і Вялікага княства Літоўскага ў 16—17 ст.»

Мацярызна — маёмасць, атрыманая ў спадчыну па маці.

Баніта — асоба, якая за правапарушэнні пазбаўлялася права жыць на тэрыторыі ВКЛ, выгнаннік.

Бенкарт — незаконнанароджанае дзіця.

Бігамія — наяўнасць у адной асобы некалькіх сужэнцаў адначасова.

Галаўшчызна (галоўшчына) — пакаранне ў выглядзе грашовага спагнання за забойства. Сума залежала ад саслоўнай і гендэрнай прыналежнасці.

Гарачы ўчынак — юрыдычны тэрмін, які ўжываўся ў прававой сістэме ВКЛ, азначаў нядаўна здзейсненае злачынства. Злавіць на гарачым учынку — злавіць адразу пасля злачынства ці на месцы злачынства.

Гендэр — гэта складаны сацыяльна-культурны канструкт: адрозненні ў ролях, паводзінах, ментальных і эмацыянальных характарыстыках паміж мужчынскім і жаночым, якія ствараюцца грамадствам. У межах гэтага падыходу гендэр разумеецца як арганізаваная мадэль сацыяльных адносін паміж мужчынамі і жанчынамі, якая не толькі характарызуе міжасабовую камунікацыю і ўзаемадзеянне ў сям’і, але і вызначае іх сацыяльныя адносіны ў асноўных інстытутах грамадства.

Грунт — земляны надзел.

Даннікі — катэгорыя феадальна-залежных сялян, галоўнай павіннасцю

якіх была вьшлата даніны прадукцыі сельскай гаспадаркі.

Дворац — шляхецкі маёнтак, звьгчайна невялікі.

Дыспенсія — дазвол на шлюб у каталіцкай царкве.

Зарука — грашовае спагнанне, якое прызначалася за парушэнне дамовы (перадшлюбнай, куплі-продажу і інш.).

Застава — заклад нерухомай маёмасці пад пэўную суму грошай.

Канкубінат — сумеснае пражыванне мужчыны і жанчыны без законнага санкцыянавання, без венчанага шлюбу.

Кормчая (намаканон) — збор царкоўных законаў, заснаваных на візантыйскім царкоўным праве.

Кцітар — фундатар, у праваслаўі тэрмін выкарыстоўваўся адносна асоб, якія засноўвалі ці падтрымлівалі храмы.

Манагамія — звычай і норма мець адну жонку ці мужа.

Месцкі ўрад — гарадскі ўрад, магістрат.

Набілітэт — вышэйшае саслоўе, шляхта, зямяне.

Наезд — напад на маёмасць.

Невенаваная ўдава — удава, якая не атрымала ад мужа запіс на вена.

Нявенчаная жонка — жонка, з якой быў узяты шлюб без абраду вянчання. Нявенчаны шлюб — шлюб без абраду вянчання.

Пасаг — маёмасць, якая выдзялялася жанчыне, калі яна выходзіла замуж, складалася з грошай і рухомых рэчаў, адпавядала % бацькоўскай маёмасці.

Пахвалкі — пагрозы, абразы.

Служэбнік (сіужэбніца) — асоба, якая была на службе пры іпляхцічы ці шляхцянцы, часта са збяднелай піляхты.

Суфраган — вікарны біскуп у каталіцкай царкве.

Удовін столец — забеспячэнне ўдавы на выпадак смерці мужа, складала 54 яго маёмасці.

Умацаваны — адвакат, асоба, якая прадстаўляла чые-небудзь інтарэсы ўсудзе.

Унясенне — пасаг, тэрмін звычайна выкарыстоўваўся для пазначэння пасагу сям’ёй мужа.

Функцыі сям’і — значэнне і роля сям’і ў грамадстве. Даследчыкамі вылучаюцца наступныя функцыі: сексуальнага рэгулявання, рэпрадукцыйная (пракрэатыўная), сацыялізацыйная, статусная, абарончая, эканамічная.

Чэлядзь нявольная — найболып залежная і бяспраўная частка сельскага насельніцтва, пражывала ў дварах шляхты і была ў іх поўнай залежнасці. Эндагамія — заключэнне шлюбаў у межах сваёй сацыяльнай ці саслоўнай групы або катэгорыі.

Эўхалагіён — трэбнік.

Яднач — асоба, якая ў спрэчнай справе прадстаўляла інтарэсы аднаго з бакоў і павінная была прывесці справу да пагаднення.

Silva rerum — літаратурны зборнік, ра,спаўсюджаны ў шляхецкіх сем’ях, складаўся з розных твораў (вершаў, прамоў, нататак і інш.).

ПРЫНЯТЫЯ СКАРАЧЭННІ

АВАК — Акты Вмленской археографмческой комлссмм

Аддзел рукапісаў БЛАН — Аддзел рукапісаў бібліятэкі Літоўскай Акадэміі навук

Аддзел рукапісаў БВУ — Аддзел рукапісаў бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта

АЗР — Акты, относяіцнеся к нсторнм Западной Россмн, собранные м нзданные Археографнческою компссмею

АЛМ — Акты Лмтовской метрмкм

Археографмческмй сборнмк — Археографмческмй сборнмк документов, относяіцмхся к нсторнм Северо-западной Русн

АЮЗР — Акты, относяіцмеся к нсторнн Южной м Западной Россюі

Архмв ЮЗР — Архмв Юго-западной Россмм, нздаваемый временною коммссмею для разбора древннх актов, высочайше учрежденною прм Кмевском Военном, Подольском м Волынском генерал-губернаторе

ВКЛ — Вялікае Княства Літоўскае

ГДГАМ — Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей

ЖМНП — Журнал Ммннстерства народного просвеіценмя

НЮМ — Нстормко-юрндмческме матермалы, нзвлечённые мз актовых кнлг губернмм Внтебской н Мошлёвской, храняіцмхся в центральном архмве в Вмтебске

ЛДГА — Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў

НГАБ — Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі

РЛБ — Русская лсторнческая бнблнотека

ЭГБ — Энцыклапедыя гісторыі Беларусі

ЯКМ — Яго Каралеўскай Міласці

AGAD — Archiwum Glöwny Akt Dawnych

AR — Archiwum Radziwillöw

Biblioteka PAU i PAN — Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiej^tnosci i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.

BUW — Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

PSB — Polski Slownik Biograficzny

СПІС КРЫНІЦIЛІТАРАТУРЫ'

Архівы і бібліятэкі

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі

Ф. КМФ-18. Спр. 34, 88, 230, 231, 240, 243,260,261,262.

Ф.319. Воп. 2. Спр. 10, 533.

Ф. 694. Bon. 1. Спр. 18, 19, 20, 135, 199, 202,287,297,463.

Ф. 1324. Bon. 1. Спр. 2.

Ф. 1705. Bon. 1. Спр. 1.

Ф. 1727. Bon. 1. Спр. 1.

Ф. 1737. Bon. 1. Спр. 2.

Ф. 1741. Bon. 1. Спр. 1,2,4.

Ф. 1751. Bon. 1. Спр. 3.

Ф. 1755. Bon. 1. Спр. 2,3,4,6,7,8,9,10, 11,12,13,14,15,16,19,23,24,31,32,33, 35,36,37,41,46,48,49.

Ф. 1761. Bon. 1. Спр. 3.

Ф. 1767. Bon. 1. Спр. 1.

Ф. 1771. Bon. 1. Спр. 1.

Ф. 1785. Bon. 1. Спр. 1, 5,8,12,14,42.

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродне

Ф. 474. Bon. 1. Спр. 1.

Ф. 525. Bon. 1. Спр. 2.

Ф. 1663. Bon. 1. Спр. 1, 9, 57, 89, 96, 98, 107,310,316,319,320,330,341,426,429, 591, 661, 662, 677, 678, 874, 932, 949, 4904.

Назвы рукапісаў, старадрукаў, кніг, артыкулаў падаюцца паводле арыгіналаў.

Ф. 1664. Bon. 1. Спр. 3,70,310,316,320.

Ф. 1810. Bon. 1. Спр. 1.

Гродзенскі дзяржаўны гісторыкаархеалагічны музей

КП 8735; КП 9216; 9219/9; КП 15195/1.

Навукова-даследчы  аддзел

кнігазнаўства   Нацыянальнай

бібліятэкі Беларусі

НББ 091/4024K.

Центральнйй державнйй історйчнйй архів Украінй, м. Кйів

Ф. 25. On. 1. Спр. 9.

Національна бібліотека Украінй імені В.І. Вернадського

Інстмтут рукоплсу. Ф. II. № 1389.

Archiwum Glöwne Akt Dawnych

Archiwum Radziwiüöw

Dz. I. Sygn. 4628, 7549,7616,7657, 7667, 8221,8222,8247,8250,8417.

Dz. II. Sygn. Ks. 7,15.

Dz. V. Sygn. 18, 17959/11, 17960, 17984,17987.

Dz. X. Sygn. 49, 50, 62, 69,107, 108, 121, 222,317,318.

Dz. XI. Sygn. 18,30,61.

Dz. XVIII. Sygn. 313.

Dz. XXIII. Teka 68. Pl. 1.

Archiwum Potockich z Radzynia. Sygn. 295,317,322,324.

Archiwum Publiczny Potockich. Sygn. 339.

Archiwum Prozoröw i Jelskich.

Sygn. 7,36.

Archiwum Tyzenhauzow. Sygn.

C-2, G-205, G-656, G-748, G-757.

Archiwum Skarbu Koronnego, Rachunki Krolewskie. Sygn. 221.

Tak zwana Metryka Litewska. Dz. III. Sygn. A-28.

Cabinet r^kopisow Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego

Sygn. 317,347.

Biblioteka Narodowa

Rps. BN III 9100.

Biblioteka Kornicka

Rps. 253 (Oddzial mikrofilmow Biblioteki Narodowej), 804 (Oddzial mikrofilmow Biblioteki Narodowej), BK 1195.

Biblioteka Raczynskich w Poznaniu

Rps. 94 (Oddzial mikrofilmow Bibliote­ki Narodowej).

Biblioteka Czartoryskich

Rps. 1743 (Oddzial mikrofilmow Bibliote­ki Narodowej).

Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejftnoici i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Sygn. 3419, 3432 (Oddzial mikrofilmow Biblioteki Narodowej).

Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (Lietuvos valstybes istorijos archyvas)

Ф. 525. Bon. 8. Cnp. 24, 51, 670, 1739,1741.

Ф. 598. Bon. 1. Cnp. 402,404, 409, 1307, 1450,1462.

Ф. 610. Bon. 3. Cnp. 344.

Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 1.

Ф. 1040. Bon. 1. Cnp. 187.

Ф. 1135. Bon. 2. Cnp. 42.

Ф. 1177. Bon. 1. Cnp. 3191,3327.

Ф. 1280. Bon. 1. Cnp. 1439,1741.

Ф. 1292. Bon. 1. Cnp. 182.

Ф. 1519 (Метрыка ВКЛ). Cnp. 34,47.

Ф. 1029. Bon. 1. Cnp. 63—94,96.

Аддзел рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай Акадэміі навук (Lietuvos mokshf akademijos Vrublievskiy biblioteka Rankrascit/ skyrius)

Ф. 1. Cnp. 552,554.

Ф. 2. Cnp. 39.

Ф. 10. Cnp. 668.

Ф. 16. Cnp. 41,45,53,54,59,72,74,78.

Ф. 31. Cnp. 1243.

Ф. 40. Cnp. 308,441,1136,1157.

Ф. 43. Cnp. 8185.

Ф. 2273. Cnp. 1401.

Аддзел рукапісаў бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта (Vilniaus universiteto biblioteka Rankrascitf skyrius)

Ф. 3. Cnp. 88,2239.

Ф. 7. Кніга Гарадзенскага земскага суда 1694—1696 гг.

Ф. 57. Зала Б. Шафа 54. Спр. 2—5.

Рукапісы

Кормчая, XVII ст. II Атзеп рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 242.

Кормчая, XVII ст. 11 Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 243.

Мернло праведное, XIV в. Рэжым доступу: http://www.stsLru/manuscripts/ bookphp?col= l&manuscript=O 15.

Палея, XVI ст. П     рукапісаў

БЛАН. Ф. 19. Спр. 83.

Палея, XVI ст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 84.

Правнла святых (номоканон), XVII в. // Biblioteka Narodowa. Rps. Akc. 2737.

Статут 1566 г. // Biblioteka Kömicka. Rps. 818,2710.

Статут 1566 г. // Biblioteka Narodowa.

Rps. IV. 3075.

Статут 1566 г. H Biblioteka Czartoryskich.

Rps. 1423.

Требннк, XVI er П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 206.

Требннк, XVI—XVII ст. II Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 207.

Требнпк, XVI, XVIII стст. // Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 208.

Требнмк, 1545 г. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 21. Спр. 2306.

Требнмк, XVII // Biblioteka Narodowa. Akc. 2995.

Требннк, XVII ст. 11 Biblioteka Narodo­wa. Akc. 3004.

Требннк, XVI CT. // Biblioteka Narodo­wa. Akc. 3005.

Часослов, XVI ст. 11 Адцзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 223.

Чнн псповеданмя, XVI ст. П Аддзел рукапісаў БЛАН. Ф. 19. Спр. 229.

Damianowicz S. Ksiyga mowy na seymach, weselach y pogrzebach miane w sobie zamykai^ce do ktorych listy rozne epitafia y fraszki werszem pisanie s$ przydanie (1645) // ЛДГА. Ф. 1135. Bon. 2. Cnp. 46.

Federowski M. Piesni i opisy obrz^dow dorocznych, weselnych, chrzestnych i pogrzebowych z okolic Pruzan, Biaiowiezy, Wolkowyska, Swisioczy, Slonima, Lidy, Sokötki i Zohidka... II Gabinet r^kopisöw BUW. Sygn. 442.

H.K. Wesele bialoruskie. Chresciny u ludu bialoruskiego. 1897 H Gabinet r^kopisöw BUW. Sygn. 469, poz. 13.

Mowy na narodzenie i zmartwychwstanie Chrystusa oraz mowy slubne i pogrzebowe, XVII w. // Biblioteka Czartoryskich. Rps. 1467.

Nomokanon, XVI w. // Biblioteka Naro­dowa. Akc. 2731.

Nomokanon recensionis serbicae sive collectio canonum ss. Apostolorum et conciliorum. 1599 // Biblioteka Narodo­wa. Rps. Akc. 10782.

Statut Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, 1566 r. // Biblioteka Narodowa. Ack. 2049.

Старадрукі

Еухологіон албо Молптвослов млм Требншсь... [Кіев], 1646.

Еухологіон албо молнтвословт> нлм требнмкь. Лвовг, 1682.

Еухологіонь плм Требнмк-ь... Вклна, 1697.

Еухологіон спй ест Требнмк-ь языкословенскмй. [Супрасль], 1736.

Номоканон снй есгь законоправплнмкь. Львов, 1646.

Молютьнмк нлм Требншсь. Внлна, 1617.

Молмтов'ьннк млм Требннкт> нз греческого языка на словенскп переведенный п нследованый. Стратынь, 1606.

Октомхь ... Іоанна Дамаскмна. Кутемна, 1646.

Статут Велпкого Княжества Лнтов-

ского. Влльно, 1588 П Biblioteka Narodowa. BN XVI. Е 612.

Статут Велнкого Княжества Лптовского. Вмльно, 1588 II Biblioteka Narodowa BN XVI. F. 561.

Требннкь снречі Молптов'ьннк... Еве, 1641.

Acta stanow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego na pospolite ruszenie 21. 02. 1698. Wilno, 1699.

Albertus Magnus. O sekretach bialoglowskich, mocy ziol, kamieni y zwierz^t osobliwych przetiumaczony. Amster­dam, 1695.

Agenda albo forma porzqdku ushigi swietey w zborach ewangelickich Koronnych y Wielkiego Xi^stwa Litewskiego. Gdansk, 1637.

Agenda sive exequiale divinorum sacramentorum per venerabilem virum domi­num Martinum Canonicum Vilnensis Dyocesis edita, [impressum in Gdano per me Conradum Bomghartem. Anno Dni milesimo quadringentesimo nonagesimo nono. Et finitum est secunda feria ante festum bamabe].

Agenda sev ritvs sacramentorum ecclesiasticorum ad uniformem ecclesiarum per universas provincias Regni Poloniae usum officio Romano conformati... / studio et opera ... D. Hieronymi Povodouij. Cracoviae, 1591.

Applauz weselny Jasnie Wielmozney Jey Mosci Pannie P. Auguscie Oginskiey Woiewodzance Trockiey przy slubnych kontratach z Jasnie Wielmoznym Jego Mosci^ Panem P. Konstantym Platerem Starosty Inflanskim od obligowaney fundatorskiemu imieniowi prowincyi Litewskiey Scholarum Piarum. Wilno, 1744.

Awedyk K. Kazanie w niektorych materialach tego politycznego i uczenszego wieku wiele potrzebnych. Lwow, 1757.

Bartoszewski F. Phaenomenom szcz^sliwe Lew y Slonce ztqczone na akce weselnym Wielmoznego JMP Andrzeia Kierszenszteyna Kryszpina Pisarza Polnego WXL, Starosty Szereszowskiego y Wielmozney JMP Racheli Brzostowskiey referendarzowny Pisarowny WXL, Miadielskiey, Subockiey, Dawgowskiey, Bystrickiey, Oranskiey, Oziatskiey staroscianki. Wilno, 1692.

Boczkowski A. Auguria magnae felicitatis inter nuptias perillustris & magnffici domini D. Petri Casimiri Wiazewicz Succamerarij Mscislauiensis, V Palatini Smolenscensis, Aduocati Orsensis, Marschalci Tribunalitij et perillustris dominae Hedvigis Tyzenhauzowny Palatinidis Derpatensis concepta. Vilnae, 1645.

Boczkowski A. Pochodzenia rodowitych kleynotow przy zacnym akcie weselnym Wielmoznego lego Mosci Pana Pana Piotra Kazimierza Wiazewicza Podkomorzego Mscislawskiego, Podwoiewodzego Smolenskiego, Woyta Orszanskiego, Marszaika Trzybunalskiego y Wielmozney ley Mosci Paniey ladwigi Tyzenhauzowny Woiewodzianki Derpskiey zapaliona. Wilno, 1645.

Bohganowicz P. Wiosna przed zgoniem zimy pospieszona fortunnym zl^czenem herbowych kleynotow Jasnie Wielmoznych Domow Ich Mscow PP. Pacow y Ich Mscow PP. Podbereskich na akcie weselnym Wielmoznego IMP lana Paca Botockiego Starosty, Rotmistrza IKM y Wielmozney IMsci Panny Teressy Podbereskiey Woiewodzianki Smolenskey przedstawiona. Wilno, 1680.

Budny B. Krotkich o w^zlowatych opowiesci, ktore po grecku zow$ Apophtemata. Lubcza, 1614; Krakow, 1635.

Dambrowski S. Desideria christianorum albo pragniena duchowne chrescianskich ludzi. Nad zmartym cialem zacnie urodzoney y szlachetney paney JMP Elzbiety Nonhartowny Naruszewiczowey. Wilno, 1624. П Sarcevidene J. Lietuvos didikes progineje literatüroje: portretai ir [vaizdziai. Vilnius, 2005. P. 407—435.

Drobiszewski H. Piramidy fatalnym smiertelnosci wypiaconey katafalku, na publicznych ekzekwach lego Mosci Pana Stefana Glawbicza Przeslawskiego Stolnika Brzeskiego w kosciele Slonimskim WW. OO. Bernardynow pogrzebowym wystawione kazaniem. Wilno, 1695.

Dubowicz A. Kazanie na pogrzebie Jasnie Wielmoznego Jego Mosci Pana Pan Theophila Tryzny wojewody Brze­skiego, Wotkowyskiego, Bludnienskiego i inn starosty. Wilno, 1645.

Dubowicz A. Haft r^ka Boza na dobrey duszy Wielmozney Jey Mosci Paney Heleny Sapiezanki Kuncewiczowey, Chor^zyney Lidzkiey, Koniawskiey, Dubickiey i inn starosciny. Wilno, 1645.

Dubowicz I. Kazanie na pogrzebie IWP Barbary Naruszewiczowny lanuszowey Skumunowey Tyszkiewiczowey Woiewodziney Trockiey, lurborskiey, Nowowolskiey etc, etc starosciney. Wilno, 1627.

Galecki M.A. Strzaia wieczney szcz^sliwosci kresu dopedzaiaca w wybornym biegu poboznego zycia Jasnie Wielmoznego Jego Mosci Pana Pan Mikalaia Krzysztofa z Chalca Chaleckiego, Wojewody Nowogrodskiego, Wolkinickiego, Lepunskiego i in. sta­rosty. Wilno, 1654.

Ginkiewicz M. Kazanie na pogrzebie do­brey pamieci Jey Mosci Paney Pani Zofiey z Drucka Lubeckiey Pawlowey Laskowskiey. Wilno, 1649.

Golembowski C. Poiedynek smierci z zydem na pogrzebie Jasnie Wielmoznego JMP Krzysztofa Zygmunta Paea, Kanderza WKL, Pinskiego, Wilkiskiego, Wilkowiyskiego, Tryskiego,

Kozienieckiego, Ostrynskiego, Lesniczey, Niemonoyskiego starosty, economiey Olickiey administratora y Jasnie Welmozney JMP Glarysy Isabelli Eugenii Pacowey, WKL Kanderyny, z familii de Mailly. Warszawa, 1685.

Gorzka wolnosc mlodzienska, albo odpowiedz na Zlote iarzmo malzenskie, przez ledn^ Dam§ Dworsk^, imieniem drugich wyrazona, y na widok podana. B/d, B/m.

Gravini A. Harmonia zaiobna JMP lana Haraburdy na Swisloczy Dziedzicznego dzierzawce, lasnie Wielmozniego Pana IMP Michala Haraburdy, Kasztelana Mienskiego syna. Wil­no, 1613.

Hadzieiowicz K. Lilie woniei^ce kleynotow oyczystych lasnie Wielmoznych domow Przezacnym Aktern Weselnym Wielmoznego IMP lana Paea Botockiego Starosty z Wielmozn$ IM Pann^ Teressy^ Podbereska Wolewodziank^ Smolenska Zl^czone. Wilno, 1680.

lurewicz I. Dzwi^k lutni Apollina strzale, y Diany xiezycowi przy wesolym Hymeneuszu Wielmoznego lego Mei Pana Kazimierza lana Sapiehy podskarbiego nadwornego WXL Brze­skiego, Wolpenskiego starosty y Wielmozney ley Md Pani Krystyny Hlebowiczowny, staroscianki Zmudskiey. Vilnae, 1667.

Janowicz W Zloty polow na rzekach y wodach smiertelnosci swiata tego albo kazanie na pogrzebie JMP Elzbiety Stachowskiey

Kar?zyney      Skarbnikowey

Trockiey, S?dziney Wilkomirskiey. Wilno, 1665.

Kandor liliowy kwitni^cey bramy przy rozkwitley uprzeymych sere przyiazni lasnie Wielmoznego legomosci Pana Krzysztofa Konstantyna Paca Marszaika Trybunalu WKL, Pisarza tegoz WKL, Starosty Kowienskiego y oraz lasnie Wielmozney leymosci Panny Barbary Oginskiey Kasztelanki Witebskiey Aktowi Weselnemu applaudui^cym Wslawionym Rytmem. Vilnae, 1715.

Korsak J. Kazanie na pogrzebie WP Mikolaie Wolskiego na Krzemienicy,                             Kasztelana

Witepskiego. Miane w kosciele Krzemienickim. Wilno, 1621.

Lapczynski A. Ziemski olimp assystency4 niebiam przy wysokim chimenie Jasnie Wielmoznego JMCI Pana, Pana Kazimirza hrabi na Bychowie, Zaslawie, D^browny, Drui, Sapiechy, Wolpinskiego, Onikszteinskiego, Rakancinskiego, Lawrynskiego sta­rosty z Jasnie Oswiecon^ Panstw Rzymskich y na Nieswiezu, Olyce, Klecku, Slucku Xiezn^ 1МСД Pann^ Karolina na Mirze, Szydlowcu, Krozach, y Bialey hrabiank^, kancelerzank^ Wielka WXL. Wilno, 1727.

Oderbom P. De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. et de Tartarorum religione ac moribus: vera et luculenta Narratio. Ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. [Rostock] Excudebat Stepha­nus Myliander, 1582.

Olszewski J. Kazanie na pogrzebie Anny Sapiezanki RadziwiRowey. Wilno, 1627.

Ozembtowski I. IMP lohannie Petronelle, Eudoxiey Zawiszance Kasztallance Witepskiey & etc & etc ziotego pierscienia slubniego z herbu Tyszkiewi-

czowskiego y Zawiszanskiego winszuie. Wilno, 1647.

Oziemblowski I. Annuli nuptiales ad felices et augustos Hymenaeos perillustris acManificiD[omi]niD. Petri Vladislai De Kamionogrod Kamienski Castellanidae Msciclavien[sis] dapiferi et aulibi cubiculari S. R. M. Brahynensis Kozuchouiensis etc etc. Tenutarij nec noc rerillustris ac M. D[omi]ane D. lohannae Petronellae Eudoxiae De Biagrud Zawiszanka Castellanidis Vitepscensis. [Vilnae, 1647],

Paprocki B. Nauka Rozmaitych Philozophow, okolo obierania zony, iako tez mlodziencom iedni radz^ drudzy tez odradzai^ si? ozenic, rospowiedaqc im rozmaite przyczyny do tego, krotkim wierszem z lacinskiego i?zyka na polski pilnie zebrana. Krakow, 1602.

Pawinski I. Thalassio albo Pochodnia Gorai^ca na wesele lego Mosci Pana P. Hrehorego Stanislawa Piotrowskiego Stolnika Nowogrodzkiego, Dworanina Krola lego Mosci takze ley Mosci Panny P. Nastaziey Tryznianki. Wilno, 1643.

Peski S. Szesc hydriy abo st^gwi wody przygod stanu malzenskiego w wino szcz?sci$ slowem boskim przemienioney na przezacne gody Ie(g) o M. Pana P. Alexandra Chreptowicza y ley Mosci Panny Bohdany Zyzemskiey corki Ie(g)o M. Kniazia larosza Zyzemskiego Podkomorzego Mozerskiego. [Wilno, 1620],

ProtasowiczJ. Paranymphus. Wilno, 1595.

Prus W Senator w Jasnie Wielmoznym Panu JMP Mikolai IV Hlebowiczu na Dabrownie Kasztelanie Wilenskim, Oniksztynskim, Radoszkowskim starosce oraz dworanin pokoiowy JKM w Wielmoznym panie Janie Hlebowiczu na Dabrownie synu kaszteliana pomienionego. Wil­no, 1633.

Rodkiewiecz S.X Szczysliwy lot strzaly w herbow na Dubrow albo fortunne dwuch przeswietnych domow spowiniwacenie przy weselnym akcie lego Mosel Pana P. lana z Skonti Skorulskiego Marszalkowica Kowie(n)skie(go) z Wielmoznq ley Mosely Pann^ P. Ludowikq z Ciechanowca Obozniank^ WXL, Staroscia(n)ka Opesk^ Vilna, 1683.

Roma in flore flos par regnorum reginae romae in vicario reginae maiestatis lilio illustrissimi domini D. Christophori Constantitni Pac, Supremi Mareschalci Tribunalis M.D.L. Eiusdemq; Dukatus Notari, Capitanei Caunensis, Sociantis evitemi floridissimi connubij faedere illustrissimam dominant D. Barbaram de Kozielsk Oginska Castellanidem Vitebscensem... Vilnae, 1713.

Rzezawski F.E. Zlota liga po zwerwanym seyme warszawskim w dozywotniq przyiazri lasnie Oswieconych Xiqzqt Michal^ Denhoffa, Puikownika I.K.M. y Lukrecyi Katarzyny z Radziwilow Grudzinskiey, Gohibskiey,      Guzowskiy,

Grzybowskiy, & Starosciny. Warszawa, 1713.

Sakowicz K. Perspektiwa y obiasnienie blydow, herezyey y zabobonow w Grekoruskiey cerkwi Disunitskiey, tak w artykulach wiary, iako w administrowaniu sakramentowy winszych obrzqdkach y ceremoniach znayduiacych siy. Krakow, 1642.

Sarbewski M.K. Hymendora honore et gloria intervuveiis almae Academiae Vilensis nomine illustrissimis sponsis D.D. loanni Stanislao Sapieha M.D.L. Curiae Marschalco, Slonimen, Mscibouien, Bludzinen & & Capitanio et D.D. Annae Chodkieviciae illustrissimi D.D. Ioannis Ca­roli Chodkiewicz Palatini Vilensis

M.D.L. Executuum Ducis, Liuoniae Gubernatoris, Comitis in Szkiow, Mysz & Bychow, Derpatensis, Lubenensis, Velonenesis Capitaei & filiae. [Vilnae, 1620].

Sarbiewski M.K. Laska marszaikowska na pogrzebie Jasnie Wielmoznego Pana Jego Mosci Pana Jana Stanislawa Sapiehi Marszalka WKL, Stonimskiego, Bhidniecskiego, Maikowskiego starosty. Vilnae, 1635.

Schonflissius A. Obchod pogrzebu JM Pana Piotra Nonharta niegdy horodniczego wilenskiego, oranskiego, rakaczynskiego, Lawaryskiego starosty. Lubcza, 1633.

Skarga P. Kazania o siedmi Sakramientach Kosciola S. Katolickiego. Kra­kow, 1606.

Spizamia aktow rozmaitych ktore sie przy zaiotach, weselach, bankietach, pogrzebach y tym podobnych inszczych zabawach swieckich, odprawowac zwykty. Krakow, 1636.

Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1614 H Biblioteka Narodowa XVII. 4.1191.

Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego od Naiasnieyszego Hospodara Krola I.M. Zygmonta III na koronacyey w Krakowie roku 1588 wydany, a teraz po raz drugi podany w czym Statuta Korony Polskiey z Statutem WXL sa zgode w czym zas sa rozne: textu samego Statutu ni w czym nie odmieniaiac przy artykulach tego Statutu na brzegach iest polozono. Wilno, 1619. П Biblioteka Naro­dowa XVII. 4.3228; XVII. 4.1719; XVII. 4.2074; XVII. 4.1782.

Statut Wielkiego Xiystwa Litewskiego. Wilno, 1648.

Synodus provincialis Ruthenorum habita in civitate Zamosciae anno 1720. Ro­mae, 1724.

Synopsis albo karotkie spisanie praw, przywileiow, swobod i wolnosci od ... krolow polskich y wielkich ksi^zat litewskich WX Lit. y Ruskiego przezacnemu starowiecznemu narodowu ruskiemu... nadanych. [Wilno, 1632].

Szesc aktow dla zborow Ewangelisskich Korony i WXL. Krolewec, 1742.

Traktat o wieczno-trwaley przyjazni xi^cego orte z heroiczna r^ka pod sarmackim niebem na wiekopomney slawy placu zawarty przy 2 konfederowanych slubnym perscieniem affektach Jasnie Wielmoznego JMP Kazimirza Sapiehy hrabi na Bychowie, Zaslawie, D^brownie, Drui, generate artyleryi WXL, starosty Wblpinskiego, Oniksztenskiego, Rakacinskiego, tewaryskiego etc y Jasnie Oswieconey xi^zney JM Karoliny Radziwfflowny, Kanclerzanki WXL etc przy publicznych applauzach szczuplym tekoniznem opisany. Wilno, 1727.

Voten A. Nuptiae Radiviliae hoc ets Ad... Georgium Radivilum, castellan Trocensem et Sophiam Ioannis Zborovi[i], Castellani Gnesnensis... [Vilnae, 1601].

Wereszczynski J. Kazanie przy prziymowaniu swiatosci malzeristwa. Kra­kow, 1585.

Withuriski A. Tyara wiecznosci Jasnie Oswieconey xi^zny Katarzyny z Potoka Radziwilowey xi^zny na Birzach i Dubinkach, naywyzszey podkomoryny WKL, Kazimirskiey, Kamienieckiey, Seywenienskiey starosciny. Wilno, 1643.

Wosinski A. Przedmowy weselne takze y pogrzebowe z pilnosci^ zlozone, y kazdemu politykowi potrzebne y pozyteczne. Krakow, 1633.

Woydagowicz M. Wesele starozytnosci przy przezacnym akce godownym Ich MM. PP. Jego M.P. Jerzego Hara-

burdy y Jey Mosci Anny Krystyny Zawiszanki Podskarbianki WXL. B/d.

Woynilowicz M. Strzala w wiehnoznym Litaworze JWP Janie Chreptowiczu Woiewodziczu Nowogrodskiemu do celu slawy y dzielnosci godz^ca przy pogrebowym akcie w Wiszniewe r. 1677, 21 stycznia. 11 Аддзел рукапісаў БВУ Ф. 3. Спр. 88.

Wbysznarowicz К. Marmur na ktorym budynek iasny wysoce urodzony JMP lagneszki Czemickiey Komorowey. Wilno, 1645.

Wbysznarowicz K. Orator polityczny weselnym i pogrzebowym shiz^ aktom. Tak stanowi duchownemu, iako rycerskitnu potrzebny. Krakow, 1677.

Wysocki S. Kazanie na pogrzebie Jasnie Oswieconiego ksiezecia JMP Jana Symeona Olelkowicza z teski Bozey ksiyzecia Sluckiego y Kopylskiego, ostatecznego m^skiey pld tey zacney y starodawney familiey potomka. Wilno, 1593.

Zienowicz K. Wieniec z herbowych kleynotow Jasnie Wielmoznych Domow Ich Mscow Panow Siuszkow y IchMscow Panow Podbereskich uwity na weselny akt Wielmoznego lego Msci Pana Dominika Shiszki Starosty Rzeczyckiego etc y Wiehnozney ley Msci Panny Konstanty Podbereskey Woiewodzianki Smolenskiey, Staroscianki Upickiey presentowany. Wilno, 1677.

Zioto jarmo malzenskie. B/m, b/do

Zona wycwiczona Melius autem sic. Dla mlodzianow tych, ktorzy wiek swoy iakoby Wiosn^ w Zim$ obracai^c; Letnich y lesiennych szukai^ pozytkow y wczasow. Wprzod, od Jego Msci P. Abrah: Prowany Kawalera Malteriskiego. A teraz powtore od lana Karola Dachnowskiego N. B. swiatu ukazana. B/m, b/d.

Zofadkiewicz B. Kazanie o sakramence matzenskim. T. 1. Kalisz, 1781.

Друкаваныя крыніцы

Акты, нздаваемые Внленскою ко.мнссмею для разбора древннх актов. Т. 8. Акты Вяленского гродского суда. Вмльна, 1875.

АВАК. Т. 10. Акты Внленского машстрата м магдебургнн. Вмльна, 1879.

АВАК. Т. 11. Акты Главного лнтовского трнбунала. Вмльна, 1880.

АВАК. Т. 12. Акты Главного лятовского трябунала. Вяльна, 1883.

АВАК. Т. 15. Декреты Главного лятовского трмбунала. Вяльна, 1888.

АВАК. Т. 17. Акты Гродненского земского суда. Вяльна, 1890.

АВАК. Т. 20. Акты, касаюшяеся города Вяльны. Вмльна, 1893.

АВАК. Т. 21. Акты Гродненского земского суда. Вяльна, 1894.

АВАК. Т. 22. Акты Слонямского земского суда (1555—1570). Вяльна, 1895.

АВАК. Т. 24. Акты о боярах. Вяльна, 1897.

АВАК. Т. 26. Акты Упятского гродского суда. Вяльна, 1899.

АВАК. Т. 32. Акты Вялкоммрского гродского суда. Вяльна, 1907.

АВАК. Т. 34. Акты, относяіцяеся ко временя войны за Малороссяю (1654—1667). Вяльна, 1909.

АВАК Т. 36. Акты Мянского гродского суда. 1582—1590 гг. Вяльна, 1912.

Акты Лятовской метрякя. Т. 1. Вып. 2. 1499—1507 / Собр. Ф.І4. Леонтовячем. Варшава, 1897.

Акты, относяіцяеся к ясторяя Западной Россяя, собранные я язданные Археографяческою комяссяею. Т. 1—3. СПб., 1848; Т. 4. СПб., 1851.

Акты, относяіцмеся к ястормн Южной я Западной Росснм, собранные я язданные археографмческою коммссяею. Т. 1. 1361—1598. СПб, 1863.

Археографяческяй сборняк документов, относяіцмхся к ясторям Северо-Западной Руся. Т. 1. Вяльна, 1867; Т. 2. Вяльна, 1867; Т. 3. Вяльна, 1867; Т. 6. Вяльна, 1869; Т. 9. Вяльна, 1870.

Архяв Юго-западной Россяя, яздаваемый временною комяссяею для разбора древнлх актов, высочайше учреждённою пря Кяевском Военном, Подольском я Волынском генерал-губернаторе. Ч. 8. Т. 3. Акты о брачном праве п семейном быте в Юго-западной Руся в XVI—XVII вв. Кяев, 1909.

Беларускі архіў. Т. 2: (XV—XVI). Менск, 1928; Т. 3: (XV—XVIII). Менск, 1930.

Белорусскнй архяв древнях грамот. Ч. 1. Москва, 1824.

Белоруссклй сборняк XVII века. Рукогпісь могмлёвского епархяального церковного древнехраняляіца П Сборнмк статей Могялёвскях Губернскях Ведомостей / Под ред. Е.Р. Романова. Вып. 1.1898я1899іт. Могялёв-Губернскмй, 1900.

Белоруссяя в эпоху феодалязма. Т. 1. С древнейшях времён до середмны XVII века. Мянск, 1959.

Візіты уніяцкіх цэркваў Мінскага і Навагрудскага сабораў 1680— 1682 іт.: зборнік дакументаў / Укладальнік Д.В. Лісейчыкаў. Мінск, 2009.

Владямярскяй-Буданов М.Ф. Хресгоматля по ясторяя русского права. Вып. 1. Кнев, 1876; Вып. 2. Кяев, 1887.

Вольф Г. Пэрэгрынацыі Н

Спадчына. 1998. № 3. С. 179—195.

Гармонпя Восточной церквн с костёлом Рнмскнм 1608 года II Памятнмкн полемкческой лнтературы в Западной Русм. Кн. 2. Петербург, 1882. С. 169—222.

Герберштейн С. Запнскп о Московмтскмх делах / Введенме, перевод м прнмечанмя А.Н. Малемна. СПб., 1908.

Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Т. 1: IX—XVIII ст. / Склад. В.К. Шчарбакоў, К.І. Кернажыцкі, Д.І. Даўгяла. Мінск, 1936.

Документы Московского архмва Ммнпстерства Юсткцмм. Т. 1. Москва, 1897.

Древнерусскне княжескме уставы XI—XV вв. Москва, 1976.

Псторпко-юрпдмческне матерналы, нзвлечённые нз актовых кннг губернмн Вмтебской м Могмлёвской, храняіцнхся в центральном архмве в Вмтебске. Вып. 6. Внтебск, 1876; Вып. 7. Вмтебск, 1877; Вып. 8. Вмтебск, 1877; Вып. 9. Влтебск, 1878; Вып. 10. Вмтебск, 1879; Вып. 21. Вмтебск, 1900; Вып. 22. Вктебск, 1891; Вып. 25. Внтебск, 1894.

Каталог пергаментов / Сост Р. Ясас. Внльнюс, 1980.

Катэхізіс: Помнік беларускай

Рэфармацыі XVI ст. / Адаптаваны тэкст, пер. з старажыт. бел. мовы Н. Кабелка. Мінск, 2005.

«Кнп™ законные» содержаіцмя в себе, в древне-русском переводе, вмзантмйскне законы земледельческме, уголовные, брачные п судебные / Нздал А. Павлов. СПб., 1885.

Краткнй Катехмзнсь, нзданный вт> Кнево-печерской Лавре в 1645 г. // Голубев С. Кневсклй мнтрополмт Пётр Могала н его сподвмжнмкм. Т. 2. Кмев, 1898. Прнложенмя. С. 358—487.

Лазутка С. Первый Ллтовскмй Статут (1529 г.). Палеографпя н факспммле рукогшсей спнсков Замойскмх м Фмрлейского. Внльнюс, 2007.

Ласіцкі Я. [Шлюбныя звычаі на Беларусі ў XVI стагоддзі] II Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі; Муз. дадат. З.Я. Мажэйка; Рэд. В.К. Бандарчык, А.С. Фядосік. 2-е выд. Мінск, 2004. С. 38—39. (Lasicki J. De Russorom Moskovitarum et Tartarorum religiona, sacrificiis, nuptiarum, runerum ritu. Spirae, 1582. P. 241—245).

Лптвмн M. O нравах татар, лнтовцев н москвмтян. Москва, 1994.

Лмтовская метрнка, государственный отдел Велмкого Княжества Лнтовского прн правмтельствуюіцем Сенате. Т. 1 / Сост. Л.К. Зельверовнч. СПб., 1883.

Лмфос abo kamien z prochy prawdy cerkwie swi^tey prawoslawniey ruskiey. Kijow, 1644. П Архнв ЮЗР. Часть 1. Tom IX. Лнфос, 1644. Кнев, 1893. C. 1—414.

Малмновскмй 14. Сборнмк матерналов, относяіцпхся к нсторлн панов-рады Веллкого княжества Лнтовского. Томск, 1901.

Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 28. (1522—1552 іт.) / Падрыхтоўка тэкстаў да друку і навук. апарат: В. Мянжынскі, У Свяжынскі. Мінск, 2000.

Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кн. 30 (1480—1546) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2008.

Метрыка Вялікага княства Літоўскага: Кн. 43 (1523—1560) / Падрыхт. В.С. Мянжынскі. Мінск, 2003.

Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 44. (1559—1566) / Падрыхт. А.І. Груша. Мінск, 2001.

Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Кніга 46.     1562—1565. Кніга

запісаў 46 (копія канца XVI ст.) / Падрыхтаваў В.С. Мянжынскі. Мінск, 2006.

Одэрборн П. Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў П Беларускі гістарычны агляд. 2005. Том 12. Сшыткі 1—2 (22—23). С. 167—189.

Опмсаняе документов архява западнорусскнх уняатскях млтрополйтов. Т. 1. 1470—1700. СПб., 1897.

Опясашіе документов м бумаг, храняіцмхся в Московском архяве Ммнмстерства юстлцнл. Кн. 21. Москва, 1915.

Опнсанне рукоішсей Внленской публмчной бмбляотекм, церковнославянскнх л руссклх. Сост. Ф. Добрянсклй. Вяльна, 1882.

Опясанне рукопясного отдела Вяленской публнчной бябллотекм. Вып. 3. Вмльна, 1898; Вып. 5. Вяльна, 1906.

Опмсь документов Вяленского центрального Архмва древннх актовых кнмг. Вып. 7. Внльна, 1909.

Осада Пскова глазамм мностранцев: Дневнмкм походов Баторля на Россмю (1580—1581 гг.) / Вступ. ст. м коммент. д.н.н. проф. А.А. Мп хайлова; бмогр. очерк Н.Ф. Левмна. Псков, 2005.

Охотскмй Я.Д. Рассказы о польской старяне. Т. 1. СПб., 1874.

Памятннкм рлмского права: Законы 12 таблнц. Ннстнтуцмл Гая. Длгесты Юстшшана. Москва, 1997.

Первый Лнтовскмй Статут (1529 г.) / С. Лазутка, 14. Валнконмте, Э. Гудавнчус. Внльнюс, 2004.

Полное собраняе русскмх летопмсей. Т. 1. Лаврентьевская н Тронцкая летопмсй. СП6., 1846.

Полоцкме грамоты XIII — начала XVI вв. Вып. II / Сост. А.Л. Хорошкевяч. Москва, 1978.

Помнікі                   мемуарнай     літаратуры

Беларусі XVII ст. Мінск, 1983.

Помнікі старажытнай беларускай літаратуры / Пад рэд. Ю.С. Пшыркова. Мінск, 1975.

ПСРЛ. Т. 32. Хронмкп: Ллтовская л Жмойтская, м Быховца. Летоплсл: Баркулабовская, Аверкл л Панцырного. Москва, 1975.

ПСРЛ. Т. 35. Летопмсм белорусско-ллтовскле. Москва, 1980.

Русская лсторлческая блблмотека. Т. 4. Памятнлкл полемнческой лмтературы в Западной Русм. Кн. 1. СПб., 1878.

РІ4Б. Т. 6. Памятнлкм древнерусского канонлческого права. Ч. 1. (Памятнмкм XI—XV в.). СПб., 1880.

РІ4Б. Т. 20. Ллтовская метрлка. Т. 1. Петербург, 1903.

РІ4Б. Т. 33: Ллтовская Метрлка. Отдел третнй. Ч. 3: Кнлгл публмчных дел. Переплсл Ллтовского войска. Пётроград, 1915.

Росслйское законодательство X— XX веков. В 9 т. Т. 1. Законодательство Древней Русл / Отв. ред. В.Л. Янмн. Москва, 1984.

Русско-белорусскле связм во второй половнне XVII в. (1667—1686 гг.). Сборнмкдокументов.Мннск, 1972.

Салмческая правда. Москва, 1950.

Сборнлк палеографмческмх снммков с древнлх грамот, храняіцнхся в Внленском центральном архнве н Вяленской публнчной бмбляотеке. Вып. 1. (1432—1548). Вяльна, 1884.

Свяжынскі УМ. «Гістарычныя запіскі» Ф. Еўлашоўскага. Мінск, 1990.

Собранме государственных м частных актов, касаюіцмхся нсторнм н соедннённых с ней владенмй (от 1387 до 1710 года), мзданное Внленскою археографмческою комнсснею под редакцмей Маврмкня Круповмча. Влльно, 1858.

Собранме древннх грамот м актов городов: Вмльно, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей м по разным предметам. Ч. 2. Вмльна, 1843.

Собранне древнмх грамот м актов городов Ммнской губерннн, православньгх монастырей, церквей н по разным предметам. Мннск, 1848.

Статут Велнкого княжества Лнтовского 1529 года / Под ред. К.І4. Яблонмнсклса. Ммнск, 1960.

Статут Велмкого князьства Лмтовского 1566 года н поправы статутовые 1578 года II Временнмк Московского о-ва нсторнм п древностей росснйскмх. 1855. Кн. 23. С. 1—242.

Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года. Мінск, 2003.

Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Давед. Камент. / Беларус. Сав. Энцыкл.; Рэдкал. І.П. Шамякін і інш. Мінск, 1989.

Судебная кнмга внтебского воеводы, господарского маршалка, волковысского й оболенского державцы М.В. Клочко. 1533—1540 (Лмтовская метрмка. Кннга № 228. Княга судных дел № 9 / [публ. подг. В.А. Воронмн, А.Н. Груша, І4.П. Старостмна, А.Л. Хорошкевмч; отв. ред. А.Л. Хорошкевмч, Г.Я. Голенченко]). Москва, 2008.

Тастаменты шляхты і мяшчан Беларусі другой паловы XVI ст. (з актавых кніг Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі) / А.Ф. Аляксандрава, В.У Бабкова,

І.М. Бобер; Нац. гіст. архіў Беларусі. Млнск, 2012.

Унмя в документах / Собр. н сост. В.А. Теплова, 3.14. Зуева. Мннск, 1997.

Фонды Нацмонального мсторнческого архнва Беларусм: справочняк. Ммнск, 2006.

Хронлка Быховца. Москва, 1966.

Эклога. Вйзантмйскмй законодательный свод VIII века / Вступ. ст., пер., коммент. Е.Э. Лмпшнц. Москва, 1965.

Akty Sinodöw prowicjalnych Jednoty Litewskiej 1611—1625. Wilno, 1915.

Aeneas Sylvius Preussen betreffende Schriften, herausgegeben von Th. Hirsch. De Lituania II Scriptores rerum Prussicarum. Band. IV. Leipzig, 1870. S. 237—239. (Aeneae Sylvii historia de Euro­pa c XXVI. Edit. Basileae 1551. f. 417).

Amor dzis moim hetmanem. Warsza­wa, 1995.

Archiwum domu Radziwillöw. T. VIII. Krakow, 1885.

Archiwum Komisyi prawniczej. T. 7. Krakow, 1900.

Archiwum ksi^t Lubartowiczöw Sanguszkow w Slawucie. T. 1. 1366— 1506. Lwow; 1887. T. 3. 1432—1534. Lwow, 1910; T. 4: 1535—1547. Lwow, 1894.

Archiwum XX. Sanguszköw w Slawucie. T. 6. 1549—1577. Lwow, 1910; T 7. 1554—1572. Lwow, 1910.

Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 1: 1656— 1664 / Oprac. T. Wasilewski. Warsza­wa, 1978.

Chrapowicki J.A. Diariusz. Cz. 3: 1669—1673 / Oprac. L.A. Wierzbicki. Warszawa, 2009.

Danilowicz I. Skarbiec dyplomatow papieskich, cesarskich, krolewskich, ksi^cych. T. 1. Wilno, 1860; T. 2. Wilno, 1862.

d’Argquien de la Grange M.K. Listy do Jana Sobieskiego. Warszawa, 1996.

Dokumenty Soborow powszechnych. Tekst laciiiski, polski. T. 4 (1511— 1870). Lateran V, Tryden, Watykan I. Uklad i opracowanie ks. A. Baron, ks. H. Pietros. Krakow, 2005.

Dzieia wszystkie. T. 1. Carmina. Wiersze lacinskie / Oprac. J. Krökowski. Wro­claw, 1958.

Kochanowski J. Dziela polskie. T. III. War­szawa, 1953.

Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej. T. 1—3:1387—1507 / Wydali J. Fialek i W Semkowicz. Warsza­wa; Krakow; Lublin, Lodz; Poznan; Wilno; Zakopane, 1932.

Kossow S. Exegesis. Kiev, 1635 11 Архмв ЮЗР. Часть 1. Tom VIII. Полемнка южноруссов с протестантамм за XVI н XVII вв. Кпев, 1914. С. 422—447.

Lietuvos Metrika. Kn. 1 (1380—1584): Uzrasymq knyga 1 I Parenge A. Ba­liulis, R. Firkovicius. Vilnius, 1997.

Lietuvos Metrika. Kn. 3 (1440—1498): Uzrasymq knyga 3 / Parenge L. Anuzyte, A. Baliulis. Vilnius, 1998.

Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479—1491): Uzrasymq knyga 4 / Parenge L. Anuzyte. Vilnius, 2004.

Lietuvos Metrika. Kn. 5 (1427—1506): Uzrasymq knyga 5 / Parenge E. Banionis. Vilnius, 1993.

Lietuvos Metrika. Kn. 6 (1494—1506): Uzrasymq knyga 6 / Parenge A. Bali­ulis. Vilnius, 2007.

Lietuvos Metrika. Kn. 8 (1499—1514): Uzrasymq knyga 8 / Parenge A. Bali­ulis. Vilnius, 1995.

Lietuvos Metrika. Kn. 9 (1511—1518): Uzrasymq knyga 9 / Parenge K. Piet­kiewicz. Vilnius, 2003.

Lietuvos Metrika. Kn. 11 (1518—1523): Uzrasymq knyga 11 I Parenge A. Dubonis. Vilnius, 1997.

Lietuvos Metrika. Kn. 14 (1524—1529): Uzrasymq knyga 14 I Parenge D. Antanavicius, L. Karalius. Vilnius, 2008.

Lietuvos Metryka. Kn. 15 (1528—1538): Uzrasymq knyga 151 Parenge A. Du­bonis. Vilnius, 2002.

Lietuvos Metrika. Kn. 19 (1535—1537): Uzrasymq knyga 19 / Parenge D. Vili­mas. Vilnius, 2009.

Lietuvos Metrika. Kn. 25 (1387—1546): Uzrasymq knyga 251 Parenge D. Antanavicius, A. Baliulis. Vilnius, 1998.

Lietuvos Metrika. Kn. 51 (1566—1574): Uzrasymq knyga 51 I Parenge A. Baliulis, R. Ragauskiene, A. Ragauskas. Vilnius, 2000.

Lietuvos Metrika. Kn. 224 (1522— 1530): 4-oji Teismq knyga I Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1997.

Lietuvos Metrika. Kn. 225 (1528— 1547): 6-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995.

Lietuvos Metrika: Kn. 227 (1533—1535): 8-oji Teismq knyga / Parenge S. Lazut­ka, I. Valikonite. Vilnius, 1999.

Lietuvos Metrika. Kn. 229 (1540—1541): 10-o)i Teismq knyga / Parenge S. La­zutka, I. Valikonite, S. Viskantaite-Savisceviene, J. Karpaviäene. Vil­nius, 2003.

Lietuvos Metrika. Kn. 230 (1542): 11oji Teismq knyga / I. Valikonite, S. Viskantaite. Vilnius, 2001.

Lietuvos Metrika. Kn. 231 (1540—1543): 12-oji Teismq bylq knyga / Parenge

2007. Valikonite, N. Slimiene, S. Viskantaite-Savisceviene, L. Steponaviäene. Vilnius, 2007.

Lietuvos Metrika. Kn. 234 (1546—1548): 19-oji Teismi} Ьуіц knyga I Parenge I. Valikonite, S. Viskantaite-Savisceviene, L. Steponaviäene. Vilnius, 2009.

Lietuvos Metrika. Kn. 251 (1555—1558): 37-oji Teismi) Ьуіц knyga I Parenge I. Valikonite, L. Steponaviäene. Vil­nius, 2010.

Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo Sprendimai (1583—1655). Vilni­us, 1988.

Liryki oraz «Droga rzymska i fragmenty «Lechiady» I Oprac. M. Korolko, J. Okon. Warszawa, 1980.

Lithuanian Statute of 1529. Studies in East European history / Ed. and tr. by Karl von Loewe. Belgium, 1976.

Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 6. Codex epistolaris Vitoldi Magni Duds Lithuaniae. 1376—14301 Collectus opera A. Prochaska. Krakow, 1882.

Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia T. 12. Codex epistoliaris. T. 2 / Collectus opere A. Lewicki. Cracoviae, 1891.

Naborowski D. Poezje I Oprac. J. Diirr-Durski. Warszawa, 1961.

Naborowski D. Poezje wybrane I Opr. K. Karaser. Warszawa, 1980.

Niezabytowski S. Dzienniki 1695—1700. Poznan, 1998.

Nihil novi. Z dorobku sejmu radomskiego 1505 roku. Radom, 2005.

Pami^tnik (1640—1684). Jan Wladyslaw Poczobyt Odlanicki / Oprac. A. Rachuba. Warszawa, 1987.

Pami^tniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody minskiego (1666—1721) I Oprac. J. Bartoszewicz. Warszawa, 1862.

Pami^tniki Samuela i Bogusiawa Kazimierza Maskiewiczow (wiek XVII) / Oprac. A. Sajkowski. Wroclaw, 1961.

Pateryk Kijowsko-Pieczerski czyli opowiesd o swi^tych ojcach w pieczarach kijowskich polozonych I Oprac. L. Nodzynska. Wroclaw, 1993.

Radziwill A.S. Pami^tnik o dziejach wPolsce. T. 1—3. Warszawa, 1980.

Radziwill B. Autobiografia. Warsza­wa, 1979.

[Rekaczewski E.] Relacye nuncyuszow apostolskich i irmych osob o Polsce od roku 1548 do 1690. T 1—2. Berlin; Poznan, 1864.

Skorobohaty A. Diariusz I Oprac. T. Wa­silewski. Warszawa, 2000.

Trepka W.N. Liber generations plebeanorum («Liber chamorum»). Wroclaw; Warszawa; Krakow, 1995.

Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitol­di, magni ducis Lithuaniae / Oprac. i wyd. J. Ochmanski. Warszawa; Po­znan, 1986.

Volumina legum. Przedruk zbioru praw, staraniem xx.pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. Tom I—III. Prawa, konstytucye y przywileje krölestwa Polskiego, Wielkiego Xi^stwa Litewskiego y wszystkich prowincyi nalez^cych na walnych seymiech koronnych od seymu wislickiego roku pahskiego 1347 az do ostatniego seymu uchwalone. Peters­burg, 1859.

Wizytacje cerkwi unickiej dekanatu nowodworskiego diecezji supraskiej 1804 roku / Oprac. P. Borowik i G. Ryzewski. Bialystok, 2009.

Zbior praw litewskich od roku 1389 do roku 1529 tudziez rozprawy sejmowe o tychze prawach od roku 1544 do roku 1563. Poznan, 1841.

Zrodla dziejowe. T. 4. Росгфкі panowania Stefana Batorego w Polsce 1575— 1577 r. Listy, uniwersafy, instrukcji / Wydal i rozprawil o Synodzie Piotrykowskim z r. 1577 poprzedzit A. Pa­winski. Warszawa, 1877.

Літаратура

Абецедарскнй Л.С. Белоруссмя м Россмя. Очеркн русско-белорусскмх связей второй половмны XVI— XVII в. Мннск, 1978.

Алмазов А.Н Тайная мсповедь в Православной восточной Церквм: Опыт внепшей мстормм (Нсследованме преммуіцественно по рукопмсям). Т. 1: Обіцмй устав совершенмя мсповедм. Т. 2: Спецмальные уставы, отдельные молмтвословмя н церковно-гражданскме постановленмя, относяіцмеся к мсповедм. Т. 3: Прмложенмя. Одесса, 1894.

Архммандрмт Амфмлохмя. Что внёс Св. Кмпрман, ммтрополмт Кмевскмй м всея Россмм, а потом Московскмй м всея Россмм, мз своего родного наречмя мз переводов его временм в нашм Богослужебные кнмгм II Труды Третьего археологмческого сьезда в Россмм, бывшего в Кмеве в августе 1874 года. Т. 2. Кмев, 1878. С. 231—251.

Архммандрмт Нмколай (Долматов). Супраотьскмй Благовеіценскмй монастырь. Нсторнко-статнстнческмй аналмз. СПб., 1882.

Багдановіч А. [Вясельны абрад у мястэчку Халопенічы Барысаўскага павета Мінскай губерні] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 302—325.

Барвенава Г.А. Тэкстыль Сярэднявечча на землях Беларусі. Мінск, 2008.

Барбашев А. Вмтовт последнме двад-

цать лет княженмя. 1410—1430. СПб., 1891.

Бардах Ю. Лмтовскме Статуты — памятнмкм права пермода Возрожденмя II Культурные связм народов Восточной Европы в XVI в. Проблемы взаммоотношенмй Польшй, Россмм, Украмны, Белоруссмм м Лмтвы в эпоху Возрожденмя / Под ред. Б.А. Рыбакова. Москва, 1976. С. 71—93.

Бенемансклй М. Закон градскмй. Значенме его в русском праве. Москва, 1917.

Бершадскмй С.А. Лмтовскмй статут м польскме констмтуцмм. Нстормко-юрмдмческое мсследованме. СПб., 1893.

Богдановмч А. Пережмткм древнего ммросозерцанмя белорусов. Этнографмческмй очерк. Гродна, 1895. / Рэпрынт. Мінск, 1995.

Бормчевскмй 14. ІІравославме м русская народность в Лмтве. СПб., 1851.

Бохан Ю. Да пытання аб ідэалагічных прадумовах Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 года II3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд М.В. Біча і П.А. Лойкі. Мінск, 1996. С. 22—40.

Бурдье П. Практнческмй смысл. Москва, 2001.

Бьлхова М.Н. Монастырм на Русл XI — середмны XIV века П Монашество н монастырм в Россмл. XI—XX века: лсторлческяе очеркл. Москва, 2002. С. 25—56.

Бялявіна В.М., Ракава Л. В. Жаночы касцюм на Беларусі. Мінск, 2007.

Валнконлте І4.М. I Лнтовскнй Статут — одмн мз важнейшмх мсточнмков мстормм положенмя жешцмн в Велмком Княжестве

Лнтовском 11 Первый Лнтовскнй Статут 1529 г. Внльнюс, 1982. С. 38—46.

Валмконнте Н.М. Соцмально-экономмческое м правовое положенме женіцмн в Веллком княжестве Лмтовском (конец XV— первая половмна XVI в.) м его отраженле в первом лмтовском Статуте. Вмльнюс, 1978. Рукопмсь на солсканне степенл кандлдата лсторлческмх наук II Аддзел рукапісаў БВУ. Ф. 76. Спр. 2276.

Варатнікова А. Мастацкая апрацоўка металу // Музей старажытнабеларускай культуры. Альбом. Мінск, 2004. С. 177—196.

Васмляускене А.В. Спмскм второго Ллтовского Статута на старобелорусском языке (палеографмя, хронологня, дмпломатнка). Автореф. длссерт. на сонск. учён. канд. мстор. наук: 07.00.02 / Внльн. ун-т. Влльнюс, 1990.

Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Вучэбны дапаможнік. Мінск, 1998.

Віцько Д.В. Silva rerum Стафана Яна Слізня XVII—XVIII стст. з успамінамі Аляксандра Слізня за 1561—1646 it. Н Здабыткі. Дакументальныя помнікі на Беларусі. Вып. 11. Мінск, 2009. С. 62—88.

Владммнрсклй-Буданов М.Ф. Обзор нстормл русского права. Москва, 2005.

Владмммрскнй-Буданов М.Ф. Очсркм лз мстормм лнтовско-русского права. Кнев, 1889.

Владлммрсклй-Буданов М.Ф. Черты семейного права Западной Росснм в половлне XVI в. II Чтенля в лсторлческом обіцестве Нестора Лето-

плсца. Клев, 1890. Кн. 4. Отд. 2. С. 42—78.

Ворончук I. Подружні зрадл як наслідок практлкл укладання шлюбів в Украіні в XVI—XVII ст. (на матеріалах ранньомодерноі Воллні) II Соціум. Альманах соціальноі історіі. 2006. Влп. 6. С. 161—201.

Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі; Муз. дадат. З.Я. Мажэйка; Рэд. В.К. Бандарчык, А.С. Фядосік. 2-е выд. Мінск, 2004.

Гайдук М. Супрасльскі Благавешчанскі манастыр Н Энцыклапедыя гісторыі Беларусі (далей — ЭГБ). Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 445—446.

Галенчанка Г. Невядомыя і малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурных сувязей Беларусі XV — сярэдзіны XVII ст. Мінск, 2008.

Галубовіч В. Адзін са шляхоў фарміравання            зямельнай

уласнасці Льва Сапегі II Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятыў «Брама». Мінск, 2001. С. 222—223.

Гальковсклй Н.М. Борьба хрлстланства с остаткамл язычества в Древней Русл. Т. 1. Харьков, 1916.

Гардзееў М. Запісы-тэстаменты полацкіх мяшчан часоў вайны 1654—1667 гт. як пісьмовыя гістарычныя крыніцы II Гісторыя Беларусі: новае ў даследаванні і выкладанні: Матэрыялы рэсп. навук.-практ. канф., Мінск, 27 сакавіка 1999 г. Ч. 2. Мінск, 1999. С. 39—42.

Гардзееў М.Ю. «Под час небеспеченства од Москвы...» (актавая кніга

полацкага магістрата за 1656— 1657 іт. як крыніца па вывучэнні вайны 1654—1667 it.) II Беларускі гістарычны агляд. 1999. Т. 6. Сш. 1—2. С. 202—221.

Гардзееў М.Ю. Полацкія магістрацкія кнігі другой паловы XVII ст. як гістарычная крыніца // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі. Матэрыялы II Міжнароднай навуковай канферэнцыі. Полацк, 1998. С. 76—79.

Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня. Гародня; Вроцлаў, 2008.

Гнатенко Л. Слов’янська кнрнлмчна рукогшсна кннга XV ст. 3 фондів Інстнтуту Рукоплсу Національноі бібліотекм Украінн імені В. I. Вернадського. Кнів, 2003.

Говард М. Сучасная культурная антрапалогія. Мінск, 1995.

Голубев С. Кневскмй ммтрополлт Пётр Моглла м его сподвлжнмкм. Т. 2. Кмев, 1898.

Голубев С. Лнфос — полеммческое сочлненле, вышедшее лз Клевопечерской тлпографлл в 1644 г. // Архлв ЮЗР. Ч. 1. Т. 9. Ллфос, 1644. Клев, 1893. С. 1—147.

Горбік С. Наша традыцыя (Да пытаньня абрадавасьці Вуніяцкай Царквы Кіеўскай мітраполіі). Рэжым доступу: http://knihi.com/horbik/ tradycyja.htmL

Гордеев М.Ю. Формуляр заплсей-тестаментов в полоцклх маглстратсклх кнлгах 2-й пол. XVII в. II Межславянскле взалмоотношенля л связл. Среднле века — раннее Новое время. Москва, 1999. С. 38—41.

Грлцкевлч А. Частновладельческле города Белорусслл в XVI—XVIII вв. Млнск, 1975.

Громогласов 14. М. Канонлческле определенля брака л значенле лх прл лсследованлл вопроса о форме хрлстланского бракозаключенля II Богословсклй вестнлк. Серглев Посад, 1907. № 1. С. 72—82; № 11. С. 435—448; 1908. № 11. С. 344— 361; 1908. № 12. С. 516—537.

Груша А. Канцылярыя Вялікага княства Літоўскага 40-х гадоў XV—першай паловы XVI ст. Мінск, 2006.

Гудзяк Б. Крлза і реформа: Клівська млтрополія, Царгородськлй патріархат і генеза Берестейськоі уніі. Львів, 2000.

Данлловмч 14. Взгляд на ллтовское законодательство л ллтовскле Статуты // Юрлдлческме заплскл, лздаваемые П. Редклным. Т. 1. Москва, 1841. С. 1—46.

Дементьева Т.Ю. Семейное л наследственное право в Клевской Русл: IX—XII вв. Автореф. длссерт. на солск. учён. степенл канд. юрлд. наук. Казань, 2006.

Дерблна Г. Право л семья в эпоху Возрожденля П Наш Радавод. Кн. 3. Ч. 3. Гродна, 1991. С. 551—555.

Дзербіна Г. Права і сям’я эпохі Рэнесансу. Мінск, 1997.

Дмлтрлев М.В. Между Рлмом л Царьградом: Генезлс Брестской церковной унлл 1595—1596 іт. Москва, 2003.

Дмлтрлев М.В. Реллглозные войны в Речл Посполнтой? К вопросу о последствлях Брестской унлл 1596 года П Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. 2008. № 1 (3). C. 3—22.

Довнар-Запольсклй M.B. Государственное хозяйство Веллкого княжества Ллтовского прл Ягеллонах. Т. 1. Клев, 1901.

Довнар-Запольсклй М.В. Нсследованпя л статьл. Т. 1. Этнографля л соцлологмя, обычное право, статлстлка, белорусская плсьменность. Клев, 1909.

Доўнар-Запольскі М.В. Беларускае вяселле і вясельныя песні II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 265—278.

Друцкі-Падбярэзскі Р. Беларускае вяселле II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 96—105.

Дубонлс А. Нсследованля экземпляров Третьего Ллтовского Статута II Третлй Ллтовсклй Статут 1588. Матерлалы Республлканской научной конференцлл, посвяіцённой 400-летлю Третьего Статута. Влльнюс, 1989. С. 241—248.

Дюамель К. Семейные стратеглл л соцлальное воспролзводство католлческого дворянства в XVII— XVIII вв. П Семья, дом м узы родства в лсторлл / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 175—199.

Ерусаллмсклй К. йсторля одного развода: Курбсклй л Гольшанская II Соціум.   Альманах соціально’і

історіі. 2003. Влп. 3. С. 149—176.

Ерусалімскі К.       Маскоўцы

ў польска-літоўскім асяроддзі ў XVI — першай палове XVII стст. Транзітыўная ідэнтычнасць, гендэр, дыскрымінацыя // Arche. 2012. № 3. С. 68—95.

Желтов М. Члны обрученля л венчанля в древнейшлх славянсклх рукоплсях II Paleobulgarica. Староб-ьгарлстлка. 2010. Т. XXXIV. С. 25—43.

Жемайтмс С.Е Прлвллей Новогрудской земле 1440 г. II Рукоплсные памятнлкл: Публлкацмл л лсследованля. Вып. 4. СПб., 1997. С. 415—425.

Загоровсклй A. О разводе по русскому праву. Харьков, 1884.

Зайкоўскі Э. Сакральная прастора сексуальнага жыцця язычнікаў II Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі. Мінск, 2001. С. 10—30.

Заллзняк А.А. Древненовгородсклй длалект. Москва, 1995.

Занков Д. «Блуд бывает всяклй...». Сексуальность Московской Русл на церковной лсповедл II Родлна. 2004. №12. С. 105—109.

Зоколл Т. Беднейшле домохозяйства в Англлл XVIII в.: размер л структура II Семья, дом л узы родства в лсторлл / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 81—110.

Зоколл Т., Кошелева О., Шлюмбум Ю. Введенле в лсторлческое лзученле домохозяйства, семьл л родства Н Семья, дом л узы родства в лсторлл / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 7—34.

Зубов А. Заметка о травнлке троцкого воеводы Станмслава Гажтовта II Чтенля в обіцестве лсторлл л древностей росслйсклх. 1887. № 3. С. 1—27.

Іванова Л. Рэфармацыйны рух на Беларусі (другая паловаХУІ — першая палова XVII стст.) II Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 2. С. 54—72.

Івашкевіч Э. Вяселле ў Свянцяцкім павеце П Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 203—222.

Кавалёў С. Ян Пратасовіч — паэт, філёзаф, энцыкляпэдыст II Спадчына. 1999. № 5—6. С. 107—115.

Казбярук У Кіпрыян Н ЭГБ. Т. 4. Мінск, 1997. С. 178.

Калачов Н. О значеннн Кормчей в аістеме древнего русского права II Чтенмя в Нмператорском обіцестве мстормн й древностей Россмйскнх прм Московском уннверотгете. 1847. № 3. С. 1—128.

Калачов Н. Предвармтельные юрндмческме сведенмя для полного обьяснення Русской Правды. Вып. 1. Нзд. 2-е. СПб., 1880.

Канановіч У Культурная памяць у родзе Гедыміна II Канструкцыя і дэканструкцыя Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф., Гродна, 23—25 крас. 2004 г. / Пад рэд. Н.У Сліж. Мінск, 2007. С. 84—95.

Карпыза В. Род Біспінгаў на Ваўкавышчыне ў XVIII—XIX ст. // Герольд Litherland. 2001. № 2. С. 49—52.

Карскі C.L Народныя беларускія вяселлі ў Ашмянскім павеце Віленскай губерні // Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 279—301.

Катлярчук А. У ценю Полыпчы і Расеі. Вялікае Княства Літоўскае і Швэцыя ў часе эўрапейскага крызісу сярэдзіны XVII ст. II Arche. 2008. № 7—8. С. 366—669.

Кіпель 3. Беларуская моваяк культурнасацыялагічны фактар (на прыкладзе адной сямейнай хронікі XVI ст.) II Беларусіка-Albaruthenica. Кн. 3. Нацыянальная ірэгіянальная культура, іх узаемадзеянне. Мінск, 1994. С. 177—182.

Кніга Беларусі: 1517—1917. Зводны каталог / Склад. Г.Я. Галенчанка і інш. Мінск, 1986.

Копысскнй З.Ю. Нсточннковеденне аграрной мсторнн Белорусслл. Млнск, 1974.

Копыссклй 3. Экономнческое развнтме городов Белорусснм (XVI— XVII). Млнск, 1966.

Корзо М. Укралнская м белорусская катехмческая традмцня конца XVI—XVIII вв.: становленме, эволюцля м проблема заммствованля. Москва, 2007.

Костогрызова Л.Ю. Правовое положенне женіцнны в Вмзантмн П Россмйскнй юрнднческмй журнал. 2001. № 3. С. 93—98.

Кочарян Г.С. Современня сексологмя. Кнев, 2007.

Красносельцев Н.Ф. Сведенмя о некоторых лмтургнческмх рукопмсях Ватнканской бмблмотекм с замечанмямн о составе м особенностях богослужебных чмнопоследованмй в ннх содержаіцнхся. Казань, 1885.

Кузьммн А.К. Князья Можайска н судьба нх владенмй XIII—XIV в. Нз мсторнм Смоленской землн II Древняя Русь: Вопросы медмевнстлкм. Москва, 2004. С. 107—122.

Кузьмлн А.К. Родословная князя Дмятрмя Ммхайловнча БоброкаВолынского П Дммтрнй Донской м эпоха возрожденмя Русм. Труды Юбллейной научной конференцмм «Дмктрнй Донской — государственный деятель, полководец, святой» (Тула — Кулнково поле, 12—14 октября 2000 г.). Москва, 2001. С. 111—136.

Кухаронак Т.І. Сямейныя абрады II Беларусы. Т. 5. Сям’я. Мінск, 2001. С. 218—369.

Лабынцаў Ю. Бібліятэка Супрасльскага Благавепічанскага манастыра Н ЭГБ. Т. 2. Мінск, 1994. С. 38—39.

Лазутка С. Академмческое нзданне I Лятовского Статута // Первый Ллтовскнй Статут 1529 г. Вмльнюс, 1982. С. 144—153.

Лазутка С., Валмконяте 14. Нмуіцественное положенме женіцлны (матерм, жены, дочерн, сестры) прпвялегнрованного сословмя по I Лмтовскому Статуту II Научные труды высшмх учебных заведенлй Лмтовской ССР. Нстормя. XVI. Вып. 2. Внльнюс, 1976. С. 74—102.

Лазутка С., Валнконмте 14., Карпавнчене 14. Введенме Н Lietuvos Metrika (1528—1547), 6-oji Teismi} knyga / S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1995. P. IX—CXLV.

Лазутка C., Валмконнте 14., Кнркене E, Карпавмчене 14. Введенне H Lietuvos Metrika (1522—1530), 4-oji Teismij knyga / S. Lazutka, I. Valikonite. Vilnius, 1997. C. LXXXII—CXLIV.

Лазутка C., Васмляускене A. Сппскм Второго Лмтовского Статута на старопольском языке // Третай Лмтовскмй Статут. Матермалы Республнканской научной конференцмн, посвяіценной 400-летаю Третьего Статута. Впльнюс, 1989. С. 106—125.

Ланге О. О правах собственностм супругов по древнерусскому праву. СПб., 1886.

Лаппо 14.14. Велмкое княжество Лятовское за время от заключенмя Люблннской уннн до смертн Стефана Батормя (1569—1586). Т. 1. Юрьев, 1911.

Лаппо 14.14. Лптовскмй Статут 1588 г. Т. 1. Нсследованпе. Ч. 2. Каунас, 1936.

Лаўрык Ю. Пацей Іпацій IIЭГБ. Мінск, 1999. С. 454—455.

Левмцькмй О. Сім’я і побут украінців у XVI ст. II На переломі. Друга половяна XVI ст. Клів, 1994.

Лев-Старовмч 3. Секс в культурах мнра. Москва, 1991.

Ле Гофф Ж. Цмвмлмзацня средневекового Запада / Пер. с фр. Ю. Л. Бессмертного. Москва, 1992.

Леонтовмч Ф.І4. Нсточнмкп руссколптовского права. Варшава, 1894.

Леонтовнч Ф.І4. Правоспособность лмтовско-русской шляхты II ЖМНП. Ч. 14. Март. СПб., 1908. С. 53—87.

Лмванцев К.Е. йстормя государства н права феодальной Польшн XIII—XIV вв. / Ленмнградскмй государственный уннверсмтет пм. A. А. Жданова; Отв. ред. В. В. Мавродмн. Ленянград, 1958.

Лісейчыкаў Д. Метрычныя кнігі уніяцкіх цэркваў Беларусі XVIII ст.: асаблівасці складання і захавання Н Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук,практ. канф., прысвечанай 70-годдзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук.рэд. УІ. Адамушка. Мінск, 2008. С. 94—101.

Лмхачёв Д.С. Некоторые задачм мзученмя южнославянского влмяння в Россмн II Нсследованйя по древнерусской лмтературе. Ленмнград, 1986. С. 7—56.

Лобач У Эрас у беларускай традыцыйнай культуры II Studia Mythologica Slavica. VI — 2003. S. 205—247.

Лурье Я.С. Ясторня Россмм в летопнсаннм м воспрмятнн Нового Временм П Россмя Древняя н Россмя Новая: (мзбранное). СПб., 1997.

Любавскнй М.К. Лнтовско-русскмй сейм. Опыт по мстормп учрежденмя в связн с внутренннм строем м внешней жнзнью государства. Москва, 1900.

Любавскнй М. Областное деленне н местное управленне Лнтовско-

Русского государства ко временм нзданмя первого Ллтовского Статута. Москва, 1892.

Любавскмй М.К. Очерк мсторнн Лнтовско-Русского государства до Люблннской уннм включнтельно. 3-е нзд. СПб., 2004.

Майлз Р. Жаночая гісторыя свету. Мінск, 2006.

Макараў М. Ад пасада да магдэбургіі: прававое становішча насельніцтва местаў Беларускага Падзвіння ў XIV — першай палове XVII ст. Мінск, 2008.

Макарнй. Мсторня русской церквл. Кн. 2. Нстормя русской церквн в пернод совершенной завлснмостм её от константлнопольского патрмарха (988—1240). Т. 2. Состоянне русской церквм от мнтрополмта Нлларнона до нзбранля мнтрополнта Клммента Смолятача (1051—1147). Москва,.1994.

Макарлй. Нстормя русской церквн. Кн. 3. Нсторня русской церквм в перпод постепенного перехода к её самостоятельностн (1240— 1589). Т. 4. Состоянне русской церквм от ммтрополнта Кнрмлла II до млтрополлта Святого Ноны, нлн в пермод монгольскмй (1240— 1448). Москва, 1995.

Макарлй. Нсторля русской церквм. Кн. 5. Пермод разделенмя русской церквм на две ммтрополлм. І4стормя западнорусской, нлм лнтовской мнтрополйй (1458—1596). Москва, 1996.

Макарнй. Нсторля русской церквн. Кн. 6. Нстормя русской церквн в пернод самостоятельностн (1589—1881). Патрнаршество в Россмм (1589—1720). Патрнаршество Московское н Всея Веллкой

Россмн м западнорусская ммтрополня (1589—1654). Москва, 1996.

Макушев В.В. Сказанмя мностранцев о быте м нравах славян. СПб., 1861.

Макслмейко Н.А. Сеймы ЛмтовскоРусского государства до Люблннской унмм 1569. Харьков, 1902.

Максммейко Н.А. Русская Правда н лмтовско-русское право. Кнев, 1904.

Максммова Э.С. Ювелмрное мскусство Полоцка XVI—XVIII вв. II К 1125-летмю Полоцка. Конференцня «І4стормя м археологля Полоцка л Полоцкой землл». Полоцк, 1987. С. 33—34.

Маллновскнй 14. Ученне о преступленнн по Ллтовскому Статуту. Кмев, 1894.

Мансветов PI. Мнтрополнт Кмпрнан в его лмтургнческой деятельностм. Нсторлко-лмтургмческое мсследованне. Москва, 1882.

Марзалюк I. Матрыманіяльнасць і секс у Беларусі ў XI—XVIII стст. // Terra Alba. Т. 2. Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятыў «Брама». Мінск, 2001. С. 122—137.

Марозава С. Брэсцкая унія ў нацыянальна-культурным развіцці Беларусі (гістарыяграфія праблемы) Н 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд М.В. Біча і П.А. Лойкі. Мінск, 1996. С. 5—16.

Марозава С.В. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596—1839). Гродна, 2001.

Масленннкова Г., Сахаров П., Горелов А. Брак II Католнческая энцлкло-

педмя. Т. 1: A—3. Москва, 2002. С. 727—734.

Машынскі К. Вясельны абрад у с. Дарашэвічы [Мазырскага павета] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 416—430.

Медведев 14.П. Правовая культура Вмзантнм. СПб., 2001.

Мейендорф 14. Брак в православнм. Клмн, 2000.

Мейедорф 14. Внзантмя м Московская Русь. Очерк по ясторнн церковных н культурных связей в XIV веке. Paris, 1990. Рэжым доступу: http://www.krotov.mfo/library/m/ meyendrf/vmr_9.html.

МікалаеўТ. Вяселле [у Касцюковічскім раёне] II Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 445—471.

Міхалюк Д. Памежныя спрэчкі паміж Каронай і Вялікім Княствам Літоўскім у 16—17 стст. на прыкладзе Мельніцкай і Берасцейскай земляў П Гістарычны альманах. Т. 5. Гародня, 2001. С. 23—53.

Молчанова Л. Очеркм матермальной культуры белорусов XVI— XVIII вв. Мннск, 1981.

Муравьёва М.Г. Нсторня брака н семья: западный опыт м отечественная мстормографня // Семья в ракурсе соцмального знанмя. Сборнмк научных статей. Барнаул, 2001. С. 5—24.

Нарбеков В.А. Отзыв на кннгу A.J4. Алмазова «Тайная нсповедь в Православной восточной Церквн: Опыт внешней мсторнм (Нсследованне преммуіцественно по рукопнсям)». Одесса, 1894 // Православный собеседнмк. Казань, 1897. Т. 1.C.71—103.

Неволнн К.А. О пространстве церковного суда в Россмм до Петра Велм-

кого II Полное собранме сочмненнй. Т. 6. СПб., 1859.

Неволмн К.А. Полное собранме сочмненмй. Т. 3. Нстормя Россмйсклх граждансклх законов. СПб., 1857.

Нйкольскйй Н.М. Промсхожденме м нстормя белорусской свадебной обрядностл. Ммнск, 1956.

Орловскмй Е. Гродненская стармна. Ч. 1. Гродна, 1910.

Оспенннков Ю.В. Право государств Северо-Западной Русм в XII— XV вв. Автореф. длссерт. на сонск. учён. степенм доктора юрмд. наук. Казань, 2010.

Павлов А. Первоначальный славянорусскмй номоканон. Казань, 1869.

Падалінскі У Павятовая палітычная эліта ў святле дзейнасці гарадзенскага сойміка ў другой палове XVI ст. II Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—XX стст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Горадня, 2009. С. 179—199.

Падокшын С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Кулэтура (філасофска-гістарычны аналіз). Мінск, 1998.

Падокшын С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі. Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мінск, 1990.

Пазднякоў В.С. Вопіс архіва кіеўскіх грэка-каталіцкіх мітрапалітаў 1763 г. як крыніца па гісторыі праваслаўнай і уніяцкіх цэркваў Вялікага Княства Літоўскага II Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук.-практ. канф., прысвечанай 70-годдзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук. рэд. УІ. Адамуіпка. Мінск, 2008. С. 109—123.

Пазнякоў В. Кормчыя кнігі Ц ЭГБ. Т. 4. Мінск, 1997. С. 238.

Паўловіч С. Сям’я менскага войта ў люстэрку дакументаў // Спадчына. 1995. № 2. С. 226—227.

Пашуто В.Т. Образованне Ллтовского государства. Москва, 1959.

Первольф 14.14. Червоноруссклй перевод Влсллцкого Статута Ц Труды шестого Археологнческого сьезда в Одессе (1884). Т. 1. Одесса, 1886. С. 307—309.

Плчета В.Н. Земельное право в Статутах 1529 л 1566 г. // Белоруссля лЛлтваХУ— XVI вв. Москва, 1961. С. 473—486.

Плчета В.І4. Ллтовсклй Статут 1529 г. л его лсточнлкл Ц Белоруссля л Ллтва XV—XVI вв. Москва, 1961. С. 503—523.

Пічэта У Полацкая зямля ў пачатку XVI сталецьця Ц Arche. 2009. № 7. С. 72—118.

Пташлцклй С.Л. К вопросу об лзданлях л комментарлях Ллтовского Статута. Нсторлко-блбллографлческая справка. СПб., 1893. С. 17—22.

Радаман А. Сойм II ЭГБ. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 375—383.

Радаман А., Галубовіч В., Вілімас Д. Земскія ўраднікі Віцебскага ваяводства ў другой палове XVI — першай палове XVII стст. П Commentarii     Polocenses

Historici. 2005. Т. 2. С. 51—61.

Радаман А., Галубовіч В., Вілімас Д. Земскія ўраднікі Менскага паве^та Ў другой палове XVI — першай палове XVII стст. П Commentarii Polocenses Historici. 2006. Т. 3. С. 65—69.

Радаман А., Галубовіч В„ Вілімас Д. Земскія ўраднікі Полацкага

ваяводства (другая палова XVI — першая палова XVII стст.) Ц Commentarii Polocenses historici. Т. 1. 2004. С. 73—80.

Розенкампф Г.А. Обозренле Кормчей кнлгл в ее лсторлческом влде. СПб., 1839.

Раманаў Е.Р. [Вяселле ў в. Парэчча Слонімскага павета] Ц Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 367—378.

Романов Е. Варкалабовская летоішсь // Сборнлк статей Могллёвсклх Губернсклх Ведомостей / Под ред. Е.Р. Романова. Вып. 1. 1898 м 1899 гг. Могллёв-Губернсклй, 1900. С. 1—17.

Саверчанка I. Aurea medio critas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. Мінск, 1998.

Сагановіч Г. Невядомая вайна: 1654— 1667. Мінск, 1995.

Сагановіч Г. Паўночная Беларусь у апісанні Паўля Одэрборна II Беларускі гістарычны агляд. 2005. Том 12. Сшыткі 1—2 (22—23). С. 162—166.

Скеп’ян Н. Да пытання пра веравызнанне Соф’і Слуцкай // Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 10. С.46—51.

Скмтскпй J4.H. Невенованные вдовы по Ллтовскому Статуту л по толкованлю Сената II Журнал Млнлстерства Юстлцлл. 1907. № 7, сентябрь. С. 19—64.

Сліж Н. Адлюстраванне сямейнага жыцця ў тэстаменце берасцейскага земскага суддзі Нятра Кахлеўскага // Гісторыкакультурная спадчына БрэсцкаПінскага Палесся: паміж мінулым і будучыняй (да 450-годдзя г. Століна): зборнік матэрыялаў міжнароднай       навуковай

канферэнцыі, Столін, 28—29 верасня 2005 г. У 2 ч. Ч. 1. Брэст, 2006. С. 90—94.

Сліж Н. Афармленне інстытута шляхецкай сям’і ў Вялікім княстве Літоўскім II Atenaeum. Vol. XII: Silva rerum nova. Штудыі ў гонар 70-годдзя Георгія Я. Галенчанкі. Вільня; Мінск, 2009. С. 264—278.

Сліж Н. Вена і вяноўны запіс у прававой практыцы ВКЛ П Вялікае княства Літоўскае і суседзі. Права. Вайна. Дыпламатыя. Мінск, 2012. С. 136—150.

Сліж Н. Вяноўныя запісы ў кнізе гарадзенскага земскага суда за 1578—1579 іт. // Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—XX ст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Гародня, 2009. С. 65—74.

Сліж Н. Вяноўныя запісы ў слонімскай земскай кнізе за 1575 г. II Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі: гісторыя і сучаснасць: матэрыялы юбілейн. навук.-практ. канф., прысвечанай 70-годдзю Нац. гіст. архіва Беларусі (Мінск, 8 ліп. 2008 г.) / Уклад. З.Л. Яцкевіч; навук. рэд. УІ. Адамушка. Мінск, 2008. С. 135—150.

Сліж Н. Гендэрна-ролевыя функцыі шляхціца ў сям’і і грамадстве Вялікага княства Літоўскага II Соціум. Альманах соціальноі історіі. Кл'ів, 2005. Вмп. 5. С. 165—184.

Сліж Н. Гісторыя роду Трубецкіх у Вялікім княстве Літоўскім II Архіварыус. № 5. Мінск, 2007. С. 137—159.

Сліж Н. Граць вяселле па-шляхецку Н Arche. 2011. №7—8. С. 38—66.

Сліж Н. Даследаванне гісторыі шляхецкай сям’і: нявыкарыстаныя магчымасці беларускай гістарыяграфіі II Гістарычны альманах. 2004. Т. 10. С. 74—80.

Сліж Н. «Збор знакамітых цудаў і ласкаў Найсвяцейіпай Панны Марыі Студэнцкай» як крыніца па гісторыі Гародні II Архіварыус. Вып. 7. Мінск, 2009. С. 132—181.

Сліж Н. 3 гісторыі Прачысценскай царквы ў Гародні. XVI—XVIII ст. II Гарадзенскі палімпсест         XII—

XX стст. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гародня, 7 лістапада 2008 г.) / Пад рэдакцыяй А.Ф. Смаленчука і Н.У Сліж. Гародня; Беласток, 2008. С. 64—93.

Слнж Н. Ясторнческая память о Лнвонской войне в панеглрнческой лмтературе XVII века II Балтайсклй вопрос в конце XV—XVI в. Сборннк научных статей. Москва, 2010. С. 365—380.

Сліж Н. Кананічнае права па рэгуляванню сямейна-іплюбных дачыненняў пратэстантаў ВКЛ (XVI—XVII стст.) П Studia Historica Europae Огіеп1а1І5=І4сследованмя no нстормм Восточной Европы: науч. сб. Вып. 2. Млнск, 2009. С. 201—211.

Сліж Н. Крыніцы па гісторыі шляхецкай сям’і XVI—XVII стст. // Герольд Litherland. 2001. № 2. С. 66—72.

Сліж Н. Лёс шляхцянак у вайне 1654— 1667 г. П Герольд Litherland. 2004. № 3—4 (15—16). С. 85—90.

Сліж Н. Маёнтак Вярховічы ў XVI ст. П Беловежская пуіца: лстормя, прлрода, турлзм. Брест, 2010. С. 62—66.

Сліж Н. Мараль і норавы вялікага князя і шляхты ў эпоху Жыгімонта

Аўтуста П Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына. Матэрыялы міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (Мінск, Гальшаны, Навагрудак, 2006). Мінск, 2007. С. 207—216.

Сліж Н. Міжсаслоўны шлюб: выпадак з судовай справы 1583 г. // Актуальные проблемы мз лсторнческого прошлого м современнос™ в обіцественно-гуманмтарных м соцмо-релмгмоведческнх науках Беларусн, блмжнего н дальнего зарубежья: матермалы междунар. науч-теоретпч. конф. Ч. 2. Вмтебск,2007. С. 152—153.

Сьліж Н. «Нябесная скарбніца...» Вільні Н Arche. 2010. № 3. С. 62—99.

Сліж Н. Пасагавы рэестр жонкі вендэнскага падкаморыя Пятра Княжэвіча II Ашмяншчына: праблемы рэгіянальнай гісторыі Беларусі: зб. навук. арт. / Рэдкал.: А.А.Каваленя [іінш.].Мінск,2011. С. 220—226.

Сліж Н. Перадшлюбная дамова як крыніца па сямейна-шлюбных дачыненнях шляхты ВКЛ XVI— XVII стст. II Учёные запмскм УО «ВГУ мм. П.М. Машерова». Сборннк научных труцов. 2012. Т. 13. С. 17—25.

Сліж Н. Практыка разводаў у Вялікім Княстве Літоўскім у 16—18 ст. II Гістарычны альманах. 2009. Т. 15. С. 14—34.

Сліж Н. Рэцэнзія на кнігу: Iwona Kulesza-Woronecka. Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI—XVIII wieku. Poznan— Wroclaw, 2002. П Гістарычны альманах. 2004. T. 10. С. 226—228.

Сліж Н. Сексуальнае жыццё шляхты Вялікага княства Літоўскага ў XVI—XVIII стст. II Terra Alba. Т. 2.

Homo venerus: Сексуальная прастора беларускай культуры / Пад рэд. С.І. Даніленкі; Магілёўскае т-ва гуманіт. інтэлектуал. і культур. ініцыятьгў «Брама». Мінск, 2001. С. 138—166.

Слмж Н.В. Судьба Трубецкмх в контексте межгосударственных отношенлй Велнкого княжества Лмтовского п Московского княжества II Сословмя, лнстнтуты м государственная власть в Росснн (Среднпе века н раннее Новое время): Сб. ст. памята акад. Л.В. Черепнмна / Отв. ред. В.Л. Янмн, В.Д. Назаров. Москва, 2010. С. 652—658.

Сліж Н. Сямейнае і штодзённае жыццё Галыпкі Гаслаўскай Н Леў Сапега (1557—1633 іт.) і яго час. Зборнік навуковых артыкулаў. Гродна, 2007. С. 270—277.

Сліж Н. Сямейныя адносіны і шлюбныя стратэгіі Саламярэцкіх у 16 — першай палове 17 ст. II Гістарычны альманах. 2005. Т. 11. С. 86—121.

Сліж Н. Сям’я Аляксандра Слізня, ашмянскага стольніка II Культура Гродзенскага рэгіёна: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа. Зборнік навуковых прац. Гродна, 2003. С. 39—44.

Сліж Н. Тэрміналогія па гісторыі шляхецкай сям’і Вялікага княства Літоўскага ў 16—17 ст. П Гістарычны альманах. 2003. Т. 9. С. 49—63.

Сліж Н. Тэстамент менскага падкаморыя Крыштафа Кавячынскага (1659 г.) II Мінск і мінчане: дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 940-годдзя горада): Матэрыялы міжнароднай навук.-практ. канф. (Мінск, 7—9 верасня 2007 г.) / Рэдкал. А.А. Каваленя і [інш.]. Мінск, 2008. С. 134—139.

Сліж Н. Тэстамент рэчыцкага земскага суддзі Мікалая Нерашынскага (1661) П «Сёмыя Міжнародныя Доўнараўскія   чытанні»,

міжнародная навук. канф. (2010, Рэчыца). Міжнародная навуковая канферэнцыя «Сёмыя Міжнародныя Доўнараўскія чытанні», 1—2 кастрычніка 2010 г.: [матэрыялы] / рэдкал.: В. М. Лебедзева (адк. рэд.) [і інш.]. Гомель, 2010. С. 273—280.

Сліж Н. Унутрысямейныя адносіны ў сям’і Мялешкаў са Слонімскага павета ВКЛ у другой палове XVII ст. II Павятовая шляхта ВКЛ: гісторыя, геральдыка, генеалогія, культура  (XVI—

XVIII ст.). Матэрыялы навуковай канферэнцыі, Горадня, 18 лютага 2005 г. Горадня, 2006. С. 76—86.

Сліж Н. Цудатворны абраз Маці Божай Студэнцкай і гарадзенская шляхта: ідэнтыфікацыя, радаводы, сувязі II Герольд Litherland. 2011. №18. C.41—93.

Слмж Н. Частная жмзнь протестантов: развод капмтана королевскмх войск Самуеля Мнннского н его жены Констанцлн // Viesosios іг privaciosios erdves XVIII amziaus Lietuvos Didziojo Kunigaikstysteje I Sudare R. Smigelskyte-Stukiene. Vilnius, 2008. P. 333—346.

Сліж H. Шляхецкі род Халецкіх угісторыі Рэчыцкагапавета// «Шостыя міжнародныя Доўнараўскія чытанні», міжнародная навуковая канферэнцыя «Шостыя міжнародныя Доўнараўскія чытанні», 14—15 лістапада 2007 г.: Ч. 2: Рэчыца ў часе і прасторы: 795 год заснавання горада / Адк. рэд. В.М. Лебедзева. Гомель, 2008. С. 62—81.

Сліж Н. Як вярнуць збеглую жонку: прыгоды з жыцця Ульяны Гарнастаевай з роду Багавіцінавічаў (?—1575) Н Homo historicus. 2008. С. 78—91.

Сліж Н., Гардзееў М. Шляхецкія тэстаменты 16 — пачатку 18 ст. П Гістарычны альманах. Т. 3. Гародня, 2000. С. 90—110.

Собчук В. Воллнськнй шляхетськлй рід Гостськпх II Соціум. Альманах соціальноі історіі. Кшв, 2005. Вмп. 5. С. 143—164.

Спасовмч В.Д. Об отношенмях супругов по ммуіцеству по древнему польскому праву П Сочннення Спасовнча В.Д. Т. 3. СПб., 1890. С. 147—160.

Старостмна 14. Прммененне новеллы Юстшшана в суде Велмкого Княжества Лмтовского в 1538 г. (на основанмм матерналов кнмгн Лмтовской метрмкм № 228) II Z dziejöw kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewi?cdziesi?ciolede urodzin. Warszawa, 2004. S. 134—149.

Старостмна І4.П. Судебннк Казнммра 1468 г. // Древнейшне государства на террмторюі СССР. Матерпалы н мсследованмя 1988—1989 гг. Москва, 1991. С. 170—344.

Старостмна І4.П. Судебнмк Казмммра 1468 г. о лмчной п семейной ответственностм прм уголовных преступленмях II Восточная Европа в древнос™ й в средневековье / Под ред. Л. Черепннна. Москва, 1978. С. 252—260.

Старченко Н. He все так просто з тммм жінкамм // Украінськмй гуманітарннй огляд. Вяп. 1. С. 42—44.

Старченко Н. Шлюбна стратегія вдів і кілька проблем навколо неі (шля-

хетська Волннь кінца XVI ст.) // Кмівска старовнна. 2000. №6. С. 58—74.

Степовмк Д.В. Украінська графіка XVI—XVIII століть. Еволюція образноі смстемм. Кшв. 1982.

Суворов Н. О церковных наказанмях. Опыт нсследовання по церковному праву. СПб., 1876.

Суворов Н.С. Следы западно-католнческого церковного права в памятняках древнего русского права. Ярославль, 1888.

Сумцов Н.О свадебных обрядах, пренмуіцественно русскпх. Харьков, 1881.

Сэбман Д.У. Взанмовыручка м кумовство: родственные связм в Неккархаузене // Семья, дом н узы родства в мстормн / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю. Шлюмбума. СПб., 2004. С. 243—269.

Таўсталес А. Права сямейнае паводле Літоўскіх Статутаў // Arche. 2009. № 7. С. 989—1021.

Тмхоммров М.Н. Нсследованне о Русской Правде (проясхожденме текстов). Москва; Ленннград, 1941.

Трепп А.-Ш. Баланс между партнерством м разлмчнем н неравенством полов: супружескме отношенмя в буржуазной среде (1770—1830) П Семья, дом м узы родства в нсторнн / Под ред. Т. Зоколла, О. Кошелевой, Ю.Шлюмбума. СПб., 2004. С. 138—174.

Толочко О.П. Краткая редакцмя Правды Русской: промсхожденме текста. Кмев, 2009.

Троіцкі А. Запоінкі і вяселле [у с. Гняздзілава Вілейскага павета] Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 113—126.

Труды этнографмческо-статястаческой экспеднцмм в Западнорусскмй край, снаряжённой нмператорскмм географнческмм обіцеством. Юго-западный отдел. Т. 4: Обряды: родмны, крестмны, свадьба, похороны / Собр. П.П. Чувннсклй. СПб., 1877.

Тэннехнлл Р. Секс в мстормм / Пер. с англ. А.І4. Блейз. Москва, 1995.

Улаіцмк Н.Н. Предасловме П Полное собранме русскпх летопмсей. Т. 35. Белорусско-лмтовскме летопмсм / Подг. Н.Н. Улаіцнк. Москва, 1980. С. 2—35.

Фадзеева В. Беларускі ручнік. Мінск, 1994.

Федароўскі М.Ф. Вяселле з-пад Свіслачы Ваўкавыскага павета Н Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 127—202.

Федароўскі М.Ф. Люд беларускі. Мінск, 1991.

Хаджнал Д. Европейскмй тап брачноста в ретроспектнве П Брачность, рождаемость, семья за трн века / Под ред. А.Е Вншневского, Й.С. Кона. Москва, 1979. С. 14—70.

Хейзмнга Й. Homo ludens. В тенм завтрашнего дня / Обіц. ред. м послесл. Г.М. Таврмзян. Москва, 1992.

Хойнацклй А. Западно-русскме унматскне требнмкн сравннтельно с требнмкамм православнымм м лагмнскммн // Труды Кмевской Духовной Академян. №2. Кмев, 1867. С. 137—179.

Цітоў А. Златнічыя цэнтры Беларусі (ад даўніх часоў — да пачатку XX ст.) II Архіварыус. Вып. 7. Мінск, 2009. С. 205—220.

Цыпнн В.А. Церковное право. Москва, 1996.

Чамярыцкі В.А. Баркулабаўскі летапіс П ЭГБ. Т. 1. Мінск, 1993. С. 308—309.

Чарнецкнй. йсторля Лмтовского Статута с обт>ясненмем особенностей трех его редакцнй // Унмверслтетскяе нзвестля. Кмев, 1867. № 1. С. 1—36; № 10. С. 1—45.

Чепімеджмев Д. Млтрополмт Кмпрлан м култовете на бьлгарскмте светцм // Studi Slavistici V. 2008. С. 15—30.

Чмсткова М. Носнф Солтан II й церковно-ллтературная деятельность его временл II Latopisy Akademii Supraskiej. Vol. 1. Prawoslawni w dziejach Rzeczypospolitej. Bialystok, 2010. S. 37—48.

Чернухін €.K. Грецька рукоплсна спадіцлна в Клеві. Історіографія та огляд матеріалів IV—XX ст. Кл'ів, 2002.

Чмстовлч Й.А. Очерк лсторлл западно-русской церквл. Ч. 1. СПб., 1882.

ІПаблюк В.У Ваўкавыск // ЭГБ. Т. 2. Мінск, 1994. С. 232—233.

Шаланда А. Апісанне вяселля Цімаша Хмяльніцкага ў 1652 г. // Commentarii Polocenses Historici. 2005. Т. 2. С. 62—65.

Шаланда А. Замкавы суц у Гарадзенскім павеце (другая палова XV—1566 г.) II Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя ўстановы і палітычнае жыццё. XV—ХХст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Гародня, 2009. С. 8—34.

Шаланда А. Земскі суд Гарадзенскага павета (1555—1564 гт.) // Гарадзенскі палімпсест. 2009. Дзяржаўныя       ўстановы

і палітычнае жыццё. XV—ХХст. / Пад рэд. А.Ф. Смаленчука, Н.У Сліж. Гародня, 2009. С. 35—64.

Шаставец У Брэсцкая унія: перадгісторыя, падрыхтоўка і заключэнне II3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд. М.В. Біча, П.А. Лойкі. Мінск, 1996. С. 40—53.

ІПматаў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стагоддзяў. Мінск, 1984.

ІПматаў В. Ф. Гравюры Лявонція Тарасевіча II Кнлга, блбллотечное дело л блбллотекл Белорусслл. Млнск, 1974. С. 265—273.

Шматаў В. Тарасевіч Лявонцій II ЭГБ. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 503—504.

Шыманоўскі А.Н. Вяселле ў Мінскай губерні // Вяселле: Абрад. Мінск, 2004. С. 230—264.

ІЦапов Я.Н. Брак л семья в Древней Русл II Вопросы лсторлл. 1970. № 10. С. 216—219.

ІЦапов Я.Н. Влзантлйское л южнославянское правовое наследле на Русл в XI—XIII вв. Москва, 1978.

ІЦапов Я. Государство л церковь Древней Русл X—XIII вв. Москва, 1989.

ІЦапов Я.Н. Княжескле уставы л церковь в Древней Русл XI—XIV вв. Москва, 1972.

ІЦапов Я. Прохлрон в восточнославянской плсьменностл П Влзантлйсклй временнлк. 1977. Т. 38. С. 48—58.

ІЦапов Я. Эклога законов в русской плсьменной традлцлл II Внзантлйскмй временнлк. 1993. Т. 54. С. 93—104.

Юхо Я. Звычаёвае права II ЭГБ. Т. 3. Мінск, 1996. С. 433—435.

Юхо Я. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Мінск, 1992.

Ючас М. Прлмененле Статута 1588 г. в судебной практлке XVII—

XVIII веков 11 Первый Ллтовсклй Статут 1529 г. Влльнюс, 1982. С. 78—86.

Ягорава І.Ю. «Русалля» з «Радзівілаўскага летапісу» II Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1982. № 2. С. 28—30.

Яковенко Н.М. Украінська шляхта з кінця XIV до середлнл XVII ст.: (Воллнь і Центральна Украіна). Клів, 1993.

Якубовскмй І4.Б. Земскме прлвллел Веллкого княжества Ллтовского II ЖМНП. 1903, апрель. С. 239—278.

Янлн В. Законодательство Древней Русл. Т. 1. Москва, 1984.

Янушкевіч A. М. Вялікае княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 іт. Мінск, 2007.

Ярушевлч А. Ревнлтель православля князь Константлн Нвановлч Острожсклй (1461—1530) л православная ллтовская Русь в его время. Смоленск, 1897.

Яслнсклй М.Н. Уставные земскле грамоты ллтовско-русского государства. Клев, 1889.

Abraham W. Dziewoslyb. Studyum z dziejow pierwotnego prawa malzeriskiego. Lwow, 1922.

Abraham W. Zawarcie malzenstwa w pierwotnym prawie polskim. Lwow, 1925.

Adamowicz A. Kosciol Augsburski w Wilnie. Wilno, 1855.

Aleksandrowicz-Szmulikowska M. RadziwiHowny w swietle swoich testamentow. Warszawa, 1995.

Alexandrowicz S. Nasilowski Jerzy // PSB. T. 22. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1977. S. 587—588.

Andriulis V. Lietuvos Statutq (1529,1566, 1588 m.) seimos teise. Vilnius, 2003.

Antoniewicz M. Protoplasci ksi^zat Radziwillow. Dzieje mitu i meandry historiografii. Warszawa, 2011.

Asadauskiene N. Kiskq gimine LDK XV—XVII a. Vilnius, 2003.

Assmann J. Pamiyc kulturowa. Pismo, zapamiytywanie i polityczna tozsamosc w cywilizacjach starozytnych / Przeklad A. Kryczynska-Pham. Warszawa, 2008.

Augustyniak U. Dwor i klientela Krzysztofa Radziwilla. Warszawa, 2001.

Augustyniak U. Testamenty ewangelikow reformowanych w Wielkim Ksiystwe Litewskim. Warszawa, 1992.

Badecki K. Wstyp 11 Polska satyra mieszczanska. Nowiny sowizrzalskie I Opr. K. Badecki. Krakow, 1950. S. V—XLVL.

Banaszak M. Chrzest Zmudzi i jego reperkusje w Konstancji // Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje I Pod red. M. Zahajkiewicza. Lublin, 1991. S. 57—70.

Bardach J. Statuty litewskie jako wyraz kultury prawnej epoki i ich oddzialywanie na kraje s^siednie 11 Miydzy Wschodem a Zachodem I Pod red. J. Kloczowskiego. Cz. 1: Kultura umyslowa (Materialy konferencji 12— 14 VI 1984). Seria: Dzieje Lubelszczyzny. T. 6. Warszawa, 1989. S. 305—338.

Bardach J. Swiecki charakter zwyczajowego prawa malzeriskiego ludnosci ruskiej Wielkiego Ksiystwa Litewskiego (XV—XVII wieku) П Czasopismo Prawno-Historyczne. 1963. T. XV. Z. I. S. 85—148.

Bardach J. Trzecizna — czysc swobodna w litewskim prawie maj^tkowym XV—XVI wieku 11 O dawnej i niedawnej Litwie. Poznan, 1988. S. 120—139.

Bartkiewicz M. Odziez i wn^trza domow mieszczariskich w Polsce w drugiej polowie XVI i w XVII wieku. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1974.

Basti B. Austrian Aristocratic Rituals in Pregnancy, Childbirth and Baptism from 15^th — 18^th Centuries 11 Paper held at the 16^lh Century Studies Con­ference at St Louis, Missouri, 9—12 December 1993.

Basti B. Elterliche Sexualität in der Frühen Neuzeit zwischen lust und last. Die Imtrutztia de Fürsten Karl Eusebius von Liechtenstein II Archiv für Kulturgeschichte. 1996. № 78/2. S. 277—301.

Basti B. Manifestation of Social Identity. The Noble Woman and Her Family П Paper held at the conference «Infinite Boundaries: Separation and Unity in Early Modern German Lands: First International Conference of FNI (Frühe Neuzeit Interdisziplinär), Duke University, Durham, NC, April 20—22,1995.

Behrend-Martinez E. Unfit for Marriage. Impotent Spouses on Trail in the Basque Region of Spain, 1650—1750. University of Nevada Press, Reno, Nevada, USA, 2007.

Bingham C. Seventeenth-Century Atti­tudes toward Deviant Sex 11 Journal of Interdisciplinary History. Vol. 1. No. 3 (Spring, 1971). P. 447—468.

Bloch M. Spoieczenstwo feudalne I Thim. E. Bukowska, wst. A. Grabski. Warszawa, 1981.

Blaszczyk G. Dzieje stosunkow polsko-litewskich. T. II. Od Krewa do Lublina. Cz. 1. Poznan, 2007.

Bogucka M. Bialoglowa w dawnej Polsce. Kobieta w spoieczenstwie polskim XVI—XVIII wieku na tie porownawczym. Warszawa, 1998.

Boniecki A. Herbarz Polski. T. 5. Warsza­wa, 1903.

Borkowska M. Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Krakow, 1984.

Borowik P. Jurydyki miasta Grodna w XV—XVIII wieku. Stanowy podzial nieruchomosci. Suprasl, 2005.

Bossowski F. Nowela Justynjana 115 — Statut Litewski I R.IV Art 13 (14), Statut Litewski II i III R. VIII. Art 7. — T. X. Cz. 1. Art 167 // Ksi?ga pamiqtkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wil­no, 1935. S. 107—111.

Brückner A. Dzieje kultury polskiej. T. II. Polska u szczytu pot^gi. Warsza­wa, 1991.

Brudage J.A. Law, Sex, and Christian So­ciety in Medieval Europe. Chicago; London, 1987.

Bullough V.L Sexual Variance in Society and History. Chicago and London, 1974.

Cadden J. Meaning of Sex Difference in the Middle Ages. Medicine, science, and culture. Cambridge, 1994.

Champlin J.M. Marriage, Liturgy of 11 The New Dictionary of Sacramental Worship I Editor Peter E. Fink. Col­legeville, 1990. P. 796—797.

Czacki T. O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, zrodlach, zwiqzku, i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy, 1529 roku wydanym. T. 2. Krakow, 1861.

Danilowicz I. Latopisiec Litwy i kronika ruska. Wilno, 1827.

Danilowicz I. Opisanie bibliograficzne dot^d znanych exemplarzy Statu­tu Litewskiego, r^kopismiennych i edycyy drukowanych, tak w ruskim oryginalnym, jako tez w polskim i lacinskim j^zyku // Dziennik Wilenski 1823. T. 2. S. 168—177.

Danilowicz I. Rzut oka historyczny na prawodawstwo litewskie // Pami^tnik Naukowy. 1837. T. 1. Zesz. 2. S. 235—267.

Dobkowski P. Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskim od XIV do XVI wieku. LwoW, 1916.

Davidson N. Theology, Nature and the Law: Sexual Sin and Sexual Crime in Italy from the Fourteenth to the Seventeenth Century // Crime, Soci­ety and the Law in Renaissance Italy / Edited by T. Dean, K.J.P. Lowe. Cam­bridge, 1994. P. 74—98.

D’Elia A. F. Marriage, Sexual Pleasure, and Learned Brides in the Wedding Orations of Fifteenth-Century Ita­ly 11 Renaissance Quarterly. Vol. 55. No. 2 (Summer, 2002). P. 379—433.

Donahue Ch. Jr. Law, Marriage, and So­ciety in the Later Middle Ages: Argu­ments about Marriage in Five Courts. Cambridge, 2007.

Dubas-Urwanowicz E. Magnackie malzenstwa mieszane w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w XVI— XVII w. 11 Wladza i prestiz. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Bialystok, 2003. S. 561—586.

Ehrenkreitz S. Stan badan nad Statutami litewskimi 11 Ateneum Wilenskie. 1924. № 7—8. S. 323—338.

Eistreicher K. Bibliografia polska. T. XXIX. Krakow, 1933.

Ernst U. Eheauflösung im multikonfes­sionellen Staat der frühen Neuzeit Kapitel 5 Artikel 20 des Dritten Statuts des Großfürstentums Litauen von 1588. Рэжым доступу: http://www. forhistiur.de/zitat/051 Oemsthtm.

Falkowski E. Uströj Wilenskiego koscioia Ewangelicko-Reformowanego (byla Jednota Ewangelicko-Reformowana Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego): jego stosunek do Paristwa Polskiego

i jego uprawnienia w dziedzinie prawa malzenskiego. Wilno, 1936.

Federowski M. Lud Bialoruski. Materialy do etnografii slowiariskiej zgromadzone w latach 1877—1905. T. V. Piesni. Warszawa, 1958.

Filipczak-Kocur A. Wesele Zygmunta III i Anny w 1592 r. oraz koronacja krölowej w relacjach niemieckoj^zycznych i polskich gazet ulotniczych II Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI— XVIII wieku. Kultura zycia i smierci / Pod red. H. Suchojada. Warszawa, 2001. S. 91—104.

Friedman D. Pan niepokomy. Kulturowa historia penisa / Przekl. I. Kolczynska. Warszawa, 2003.

Frost R. The Nobility of Poland — Lith­uania, 1569—1795 П The European Nobilities in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. Vol. 2: North­ern, Central and Eastern Europe / Editing by H.M. Scoot. London; New York, 1995. P. 183—222.

Gajda E. Prawne aspekty «rozwodu» w doktrynie prawoslawnej a wybrane zagadnienia katolickiej nierozerwalnosci malzenstwa // Malzenstwa w prawie swieckim i w prawie kanonicznym. Katowice, 1996. S. 257—269.

Gies E, Gies J. Marriage and the Family in the Middle Ages. Toronto, 1987.

Gloger Z. Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. III. Warszawa, 1902.

Gloger Z. Obchody weselne przez Pruskiego. Cz. 1. Krakow, 1869.

Gmiterek H. Problemy unifikacji liturgii braci czeskich i kalwinow w Rzeczypospolitej XVI—XVII w. 11 Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio F. Historia. Vol. XL. 1985. S. 93—114.

Godek S. Elementy prawa rzymskiego w III Statucie litewskim (1588). Warszawa, 2004.

Goliriski J. Barbara i Zygmunt August. Renesansowe kroniki i listy o milosci tragicznie spelmonej Ц Mi^dzy Zachodem a Wschodem. Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego. T. II. Warszawa, 2003. S. 191—198.

Goody J. The Development of the Fam­ily and Marriage in Europe. Cam­bridge, 1983.

Halecki O. From Florence to Brest (1439—1596). Rome, 1958.

Hanter W.A. Roman Law in the Order of a Code. Fourth edition. Lon­don, 1803.

Harris B. J. English Aristocratic Women, 1450—1550. Marriage and Family, Property and Careers. Oxford, 2002.

Hedemann O. Testamenty braslawsko-dzisneiiskie XVII—XVIII wieku jako zrodlo historyczne. Wilno, 1935.

Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Jozefa Turowskiego. Krakow, 1858.

Howell M. The Properties of Marriage in Late Medieval Europe: Commercial Wealth and the Creation of Modem Marriage II Love, Marriage, and Fam­ily Ties in the Later Middle Ages I Edited by I. Davis, M. Müller, S. Rees Jones. Turnhout, Belgium, 2003. P. 17—61.

Hube R. Prawo polskie w 14-tym wieku: ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego. Warszawa, 1881.

Imielinski K. Kobieta i seks. Warsza­wa, 1989.

Jankowski Cz. Powiat oszmianski. Materiafy do dziejow ziemi i ludzi. Cz. I. Petersburg, 1896.

Jarczykowa M. Krzysztof Radziwill (1585—1640) w korespondencji Piotra Kochlewskiego // Radziwillowie. Obrazy literackie, biografie, swiadectwa historyczne. Lublin, 2003. S. 69—80.

Jarczykowa M. Kultura epistolarna w kr^gu Radziwiliow birzariskich wXVII wieku. Kielce, 1998.

Jarczykowa M. Obraz zaslubin RadziwiUow birzariskich w pismiennictwie okolicznosciowym i w korespond­encji z pierwszej polowy XVII wie­ku // Sarmackie teatrum. T. 2: Idee i rzeczywistosc. Red. R. Ocieczek przy wspohidziale M. Barlowskiej. Katowice, 2001. S. 151—162.

Jaroszuk J. Radziwill Aleksander Lud­wik // PSB. T. 30. Wroclaw; Warsza­wa; Krakow; Gdansk, Lodz, 1966— 1987. S. 150—155.

Jasnowski J. Chodkiewicz Grzegorz 11 PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 358—359.

Jasnowski J. Chodkiewicz Iwan H PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 361.

Jerusalimski K. Rosyjska emigracja w Rzeczypospolitej w drugiej polowie XVI w.: Nowe problemy, zrodla, interpretacje // Канструкцыя i дэканструкцыя Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф., Гродна, 23—25 крас. 2004 г. / Пад рэд. Н.У Сліж. Мінск, 2007. С. 143—163.

Kaganowicz S. Wilno jako zydowskie cen­trum kulturalne 11 Wilno i Wileriszczyzna jako krajobraz i srodowisko wielu kultur. Materiaiy I Mi^dzynarodowej konferencji, Bialystok 21—24 IX 1989. T. I / Pod red. E. Feliksiak. Bialystok, 1992. S. 220—223.

Kalamajska-Saeed M. Epitafium dla kaplicy w Gojcieniszkach 11 Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 2003. T. XLVII. S. 143—152.

Kamen H. The Iron Century. Social Change in Europe 1550—1660. Lon­don, 1976.

Kamieniecki J. Szymon Budny — zapomniana postac polskiej Reformacji. Wroclaw, 2002.

Katalog druköw cyrylickich w zbiorach Biblioteki Narodowej I Oprac. Z. Zurawiriska, Z. Jaroszewicz-Piereslawcew. Warszawa, 2004.

Kempa T. Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525—1608), wojewoda kijowski i marszalek ziemi wotyriskiej. Torun, 1997.

Kempa T. Mikola) Krzysztof Radziwill Sierotka. Warszawa, 2000.

Kempa T. Solomerecki Iwan Wasylewicz П PSB. T. XL/3. Zesz. 166. Warszawa; Krakow, 2001. S. 327—329.

Kempa T. Solomerecki Mikolaj Lew II PSB. T. 40/3. Zesz. 166. Warszawa; Krakow 2001. S. 329.

Kempa T. Zabiegi kniaziow Olelkowiczow Shickich o uzyskanie miejsca w senacie po 1569 roku // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 2003. T. XLVII. S. 65—88.

Kiaupa Z. Miasto // Kultura Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Krakow, 2006. S. 355—370.

Kingdon M.R. Adultery and Divorces in Calvins Geneva. Cambridge; Massa­chusetts; London; England, 1995.

Koczerska M. Geneza, znaczenie i pro­gram badan nad kobicti} i rodzin^ w sredniowieczu i nowozytnosci 11 Kobieta i rodzina w sredniowieczu i na progu czasöw nowozytnych I Pod red. Z.H. Nowaka, A. Radziminskiego. Torun, 1998. S. 7—17.

Kopystiariski A. Ksi^ Michal Zygmuntowicz П Kwartalnik Historyczny. 1906. Rocz. XX. S. 74—165.

Koranyi K. O niektorych postanowieniach kamych Statutu Litewskiego z r. 1529. Stadium prawno-poröwnawcze II Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu czterechsetne) rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wil­no, 1935. S. 149—154.

Korpiola M. Introduction: Regional Var­iations and Harmonization in Me­dieval Matrimonial Law 11 Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150—1600 / Ed­ited by M. Korpiola. Leiden; Boston, 2011. P. 1—20.

Kosman M. Litewskie kazania pogrzebowe z pierwszej polowy XVII wieku II Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XVII. 1972. S. 87—112.

Kosman M. Reformacja i Kontrreformacja w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w swietle propagandy wyznaniowej. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1973.

Kotlubaj E. Galerja nieswiezska portretöw Radziwiliowskich. Wilno, 1857.

Kotlubaj E. Zycie Janusza Radziwilla. Wilno; Witebsk, 1859.

Kotula R. Najstarszy druk polskiej Agendy liturgicznej // Kwartalnik Historyczny. Rocznik XXXVIII. Zesz. 1—2. Lwow, 1924. S. 331—333.

Krahel T. Historiografia (archi)diecezji Wileiiskiej do roku 1939 H Stadia z historii Kosciola w Polsce. T. 5. Warszawa, 1979. S. 9—179.

Krakowiak Cz. Aspekt liturgiczny 11 Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1083—1085.

Krasinski A.S. Prawo kanoniczne. Wil­no, 1861.

Kraushar A. Lament Hrehorego Oscika 11 Roczniki Towarzystwa Przyjaciol Nauk Poznariskiego. T. XVIII. Z. I. Poznan, 1891. S. 389—395.

Krawiec A. Seksualnosc w sredniowiecznej Polsce. Poznan, 2000.

Krol S. 101 kobiet polskich. Warszawa, 1988.

Kryczyriski L. Historia meczetu w Wilnie: (proba monografii). Warszawa, 1937.

Ksi^ga pami^tkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego. Wilno, 1935.

Ksi^gi Wyznaniowe Kosciola Luteranskiego. Warszawa, 1999.

Kuchowich Z. Barbara Radziwittdwna. Lodz, 1982.

Kuchowich Z. Milosc staropolska. Lodz, 1982.

Kuchowich Z. Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI—XVIII wieku. Lodz, 1974.

Kulesza-Woronecka I. Rozwody w rodzinach magnackich w Polsce XVI— XVIII wieku. Poznan; Wroclaw, 2002.

Kumor B. Organizacja diecezji litewskich do konca XV w. 11 Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje I Pod red. M. Zahajkiewicza. Lublin, 1991. S. 77—90.

Kunsmanaite J. Provisions for Widowhood in the Legal Sources of Sixteenth-Cen­tury Lithuania. Doctoral Thesis for the Degree of Doctor of Philosophy. Budapesht, Hungary, 2009. Website: http://www.hist-medstud.phd.ceu.hu/ download/Defense,%20predefense/ Kunsmanaite.pdf.

Kurczewski J. Biskupstwo wilenskie: od jego zalozenia do dni obecnych, zawieraj^ce dzieje i prace biskupow i duchowieristwa diecezji wileiiskiej, oraz wykaz kosciolow, klasztorow, szköi i zakladow dobroczynnych i spolecznych. Wilno, 1912.

Kurczewski J. Koscioi Zamkowy czyli Katedra wilenska: w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i eko-

nomicznym rozwoju. Streszczenie aktow kapituly wileiiskiej. T. III. Wil­no, 1916.

Kutrzeba S. Historia zrödet dawnego prawa polskiego. T. 1. Lwow; Warszawa; Krakow, 1926.

Kutrzeba S. Polskie ustawy i artykuly wojskowe: od XV do XVIII wieku. Krakow, 1937.

Laumenskaite E. Handel // Kultura Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Krakow, 2006. S. 226—240.

Letkiewicz E. Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonow i Wazow. Lub­lin, 2006.

Levin E. Sex and Society in the World of the Orthodox Slavs, 900—1700. Itha­ca; London, 1989.

Liedke M. Mieszane zwi^zki malzeiiskie a polonizacja moznych Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w XVI wieku 11 Bialostockie Zeszyty Historyczne. T. 7. Bialystok, 1997. S. 127—132.

Lind G. Common Law in Marriage: a Le­gal Institution for Cohabitation. Ox­ford University Press, 2008.

Luksaite I. Reformacija Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje ir Mazojoje Lietuvoje: XVI a. trecias desimtmetis — XVII a. pirmas desimtmetis. Vilnius, 1999.

Lulewicz H. Radziwill Krzysztof // PSB. T. 30. Warszawa; Wroclaw; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 264—276.

Lulewicz H. Sapieha Lew 11 PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 84—104.

Lulewicz H. Sapieha Jan Stanislaw II PSB. T. 34/1. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 624—629.

Lulewicz H. Radziwill Stanislaw II PSB. T. 30. Wroclaw; Warsza­

wa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 363—367.

Lulewicz H. Walka Radziwillow z Chodkiewiczami o dziedzictwo shickie 11 Miscellanea Historico-Archivistica. T. III. Radziwiliowie XVI—XVIII wieku w kr^gu polityki i kultury. Warszawa; Lodz, 1989. S. 201—215.

Lulewicz H., Rachuba A. Urzydnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksiystwa Litewskiego XIV—XVIII wieku. Spisy. Komik, 1994.

Maciejowski W.A. Historya prawodawstw slowiariskich. T. V. Obejmuje prawo cywilne kame, tudziez obu postypowanie organizacy^ s^dow^ w przestworze XIV—XVIII wieku. Warszawa, 1865.

Maciejowski W.A. Polska az do pierwszej polowy XVII wieku pod wzglydem obyczajow i zwyczajow w czterech czysciach opisana. T. 2. Polska i Rus az do pierwszej polowy XVII wieku. Peterzburg; Warszawa, 1858.

Maciejowski W.A. Polska az do pierwszej polowy XVII wieku pod wzglydem obyczajow i zwyczajow w czterech czysciach opisana. T. 3. Peterzburg; Warszawa, 1859.

Macieszewski J. Szlachta Polska i jej panstwa. Warszawa, 1986.

Markiewicz A. Homostaj Gabriel // PSB. T. IX. Warszawa, 1960—1961. S. 626—627.

Marriage // The Encyclopedia of Protes­tantism. Vol. 3. L—R I Editor Hans J. Hillerbrant. Routledge; New York; London, 2003. P. 1161—1162.

Martin Lynn A. Alcohol, Sex, and Gender in Late Medieval and Early Modem Europe. Chippenham, Wiltshire, 2001.

McNamara Jo Ann, Wemple S. The Power of Women through the Family in Me­

dieval Europe 500—1100 11 Women and Power in the Middle Ages. Ath­ens and London, 1988. P. 83—101.

Melkebeek Vleeschouwers-Van M. In­cestuous Marriages: Formal Rules and Social Practice in the Southern Burgundian Netherlands // Love, Marriage, and Family Ties in the Lat­er Middle Ages I Edited by Isabel Da­vis, Miriam Müller, Sarah Rees Jones. Turnhout, Belgium, 2003. P. 77—95.

Michalewiczowa B. Sapieha Bohdan П PSB. T. 34/4. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 591—593.

Mienicki R. Chodkiewicz Krzysztof // PSB. T. 3. Krakow, 1937. S. 369—370.

Mironowicz A. Diecezja Biatoruska w XVII i XVIII wieku. Bialystok, 2008.

Mironowicz A. Kosciol prawoslawny w paristwie Piastöw i Jagiellonow. Bialystok, 2003.

Mironowicz A. Prawoslawne zony i matki krölöw ksi^t polskich H Latopisy Akadermi Supraskiej. Vol. 1. Prawoslawni w dziejach Rzeczypospolitej. Bialystok, 2010. S. 11—25.

Morre H.L. The Divisions within: Sex, Gender and Sexual Difference. Polity Press, 1994.

Moxey K. Peasants, Warriors and Wives. Popular Imagery in the Reformation. Chicago and London, 1989.

Mroszek K. Epitalamium staropolski. Miydzy tradycj^ literacies a obrzydem weselnym. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1989.

Muir E. Ritual in Early Modern Europe. Cambridge, 2005.

Nad zloto drozsze. Skarby Biblioteki Narodowej / Pod red. Haliny Tchorzewskiej-Kabata; przy wspölpracy Macieja D^browskiego. Projekt i realizacja wersji elektronicznej W. Buksowicz, wspolpraca H. Tchorzews-

ka-Kabata. Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2003. Рэжым доступу: www.bn.org.pl/download/document/1236004281. pdf.

Nagielski M. Sapieha Mikolaj 11 PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 124—127.

Niedzwiedz J. Niesmiertelne teatra slawy. Teoria i praktyka tworczosci panegirycznej na Litwie w XVII—XVIII w. Krakow, 2003.

Niesiecki K. Herbarz Polski. T. 4. Lipsk, 1839; T 8. Lipsk, 1841; T. 9. Lipsk, 1841.

Nowakowski P. Metropolita kijowski Piotr Mogila i jego reforma liturgiczna 11 «Pokazania Cerkwie prawdziwej...». Studia nad dziejami i kultur$ Kosciola prawoslawnego w Rzeczypospolitej / Pod red. P. Chomika. Bialystok, 2004. S. 85—102.

Obertyriski Z. Agenda Wileriska 1499 r. Lwow, 1929.

Obolensky D. A «Philorhomaios Anthropos»: Metropolitan Cyprian of Kiev and All Russia (1375—1406) 11 Dum­barton Oaks Papers. Vol. 32. 1978. P. 77—98.

Ochmariski J. Biskupstwo wileriskie w sredniowieczu. Ustroj i uposazenie. Poznan, 1972.

Ochmariski J. Historia Litwy. Wyd. 3. Wroclaw; Warszawa; Krakow, 1990.

Olczak S. Fundacje kosciolow parafialnych w diecezji wileriskie) do korica XVII stulecia 11 Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje I Pod red. M. Zahajkiewicza. Lublin, 1991. S. 91—108.

Pabiasz W. Malzeristwo i etyka seksualna w teologicznej refleksji Marcina Lutra. Czestochowa, 1993.

Payer P.J. The Bridling of Desire: Views of

Sex in the Later Middle Ages. Toron­to; Buffalo; London, 1993.

Pazdzior S. Aspekt prawnokanoniczny 11 Encyklopedia katolicka. Til. Lublin, 2006. S. 1086—1094.

Pazdzior S. Malzeristwo mieszane 11 En­cyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1114—1116.

Pedersen E Marriage Disputes in Medie­val England. Continuum Internation­al Publishing Group, 2000.

Pietkiewicz K. Kiezgajlowie i ich latyfundium do polowy XVI wieku. Poznan, 1982.

Pietkiewicz K. Wielkie Ksiystwo Litewskie pod rz^dami Aleksandra Jagielloriczyka. Poznan, 1995.

Pociecha W. Krrilowa Bona (1494— 1557). Czasy i ludzi odrodzenia. T. III. Poznari, 1949.

Podskalsky G. Chrzescijaristwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988—1237) I Przeklad J. Zychowicz. Krakow, 2000.

Popiolek B. Kobiecy swiat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnosci^ kobiet z kr^gow szlacheckich. Krakow, 2003.

Prochaska A. Dzieje Witolda Wielkiego ksi^cia Litwy / wydanie na podstawie edycji z roku 1914. Krakow, 2008.

Protestantizmas Lietuvoje: istorija ir dabartis. Tarpt. mokslines konferencijos medziaga, 1993 03 09—10, Vilnius. Vilnius, 1994.

Ptasnik J. Bonerowie // Rocznik Krakowski. 1905. T. VIL S. 135—186.

Rachuba A. Sapieha Jan Piotr H PSB. T 34/1. Zesz. 143. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 621—624.

Rachuba A. Sapieha Kazimierz Jan Pawel П PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 37—46.

Rachuba A. Sapieha Kazimier Leon H PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 31—37.

Rachuba A. Sapieha Krzysztof Mikolaj 11 PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 70—71.

Rachuba A. Sapieha Kazimierz // PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 50—51.

Rachuba A. Sapieha Pawel 11 PSB. T. 35/1. Zesz. 144. Warszawa; Wroclaw; Krakow, 1993. S. 138—148.

Rachuba A. Sapiezyna z Gosiewskich Te­resa 11 PSB. T. 35. Zesz. 144. Warsza­wa; Krakow, 1994. S. 173—174.

Reynolds P.L. The Regional Origins of Theories about Marital Consent and Consummation during the Twelfth Century 11 Regional Variations in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150—1600 I Edited by M. Korpiola. Leiden; Boston, 2011. P. 43—76.

R^kopisy cerkiewnoslowiaiiskie w Polsce. Katalog I Oprac. A Naumow, A. Kaszlej. Krakow, 2002.

Roman S. Przepisy prawa polskiego w r^kopisie supraskim z pocz^tku XVI wieku 11 Czasopismo Prawno-Historyczne. 1965. T. XVII. Zesz. 1.S.75—101.

Rychlinski Cz. Malzenstwo w Kosciele katolickim 11 Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1063—1064.

Rychlinski Cz. Uj^cie systematycznie 11 Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1067—1068.

Rzonca J. Ceremonial zaslubin i koronacji Bony Sforcy 11 Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI—XVIII wieku. Kultura zycia i smierci / Pod red. H. Suchojada. Warszawa, 2001. S. 74—90.

Sabean D.W Social Background to Vetterleswirtschaft: Kinship in Neck­

arhausen H Rudolf Vierhaus et al. Frühe Moderne? Göttingen, 1992. P. 113—132.

Sajkowski A. Od Sierotki do Rybenki. W kregu radziwiiiowskiego mecenatu. Poznan, 1965.

Sajkowski A. Opowiesci misjonarzy konkwistadoröw pielgrzymöw i innych swiata ciekawych. Poznan, 1991.

Sajkowski A. Staropolska milosc. Z dawnich listöw i pami^tniköw. Poznan, 1981.

Sahanowicz H. Pölnocna Bialorus w opisie Paula Oderboma z 1581 roku // Litwa w epoce Wazöw / Pod red. W. Kreigseisena, A. Rachuby. Warsza­wa, 2006. S. 429—434.

Schatz K. Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kosciola. Krakow, 2001.

Schenk W. Z dziejöw liturgii w Polsce П Ksi^ga tysi^clecia katolicyzmu w Polsce. Lublin, 1969. S. 139—218.

Schmeiser J.A. Marriage, Canonical Is­sues Concerning П The New Dic­tionary of Sacramental Worship. Ed­itor Peter E. Fink Collegeville, 1990. P. 776—791.

Schmidt J.R. Marriage, Canon Law of 11 The New Catholic Encyclopedia. Vol. IX: Ma to Mor. Washington, 1967. P. 271—274.

Sczaniecki P. Shizba Boza w dawnej Polsce. Studia o Mszy $w. Poznan; Warszawa; Lublin, 1962.

Seredyka J. Ksiyzniczka i chudopacholek Zofia z Radzi willow Dorohostajska — Stanislaw Tyminski Opole, 1995.

Sliz N. Noblewomen’s Dowries in the Grand Duchy of Lithuania in the Six­teenth — Seventeenth Centuries 11 A Journal of Belarusian Studies. 2013. Vol 7. S. 83—108.

Sobariski R. Wyznaczniki kanonicznego prawa malzeriskiego 11 Malzerist wo w prawie swieckim i prawie kanonicznym. Katowice, 1994. S. 183—193.

Spieralski Z. Kiszka Piotr // PSB. T. XII. Wroclaw, Warszawa, Krakow, 1966—1977. S. 514—515.

Spitzer A. Marriage 11 The New Catholic Encyclopedia. Vol. IX: Ma to Mor. Washington, 1967. P. 258—262.

Spring E. Law, Land and Family. Aristo­cratic Inheritance in England, 1300— 1800. USA, 1993.

Stadnicki K. Bracia Wladyslawa-JagieHy Olgierdowicza krola Polski, Wielkiego Xi^cia Litwy. Lwriw, 1867.

Stone L. The Family, Sex and Marriage in England, 1500—1800. New York; Hagerstown; San Francisco; Lon­don, 1977.

Strasser U. State of Virginity: Gender, Re­lation, and Politics in an Early Mod­em Catholic States. USA, 2004.

Straszewicz M. Testament Anny z Kor­sakow Rahoziny z 1563 roku. Przyczynek do dziejow jericow polockich // Przegl^d Historyczny. 2005. T. XCVI. Zesz. 3. S. 449—458.

Szamek J. Polskie zlotnictwo. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdarisk; Lodz, 1988.

Slykowa L. Muza domowa. Okolicznosciowa poezja rodzinna czasriw renesansu i baroku. Wroclaw, 1991.

Sliz N. Obrz^dy weselne jako droga przekazywania tradycji w rodzinie szlacheckiej w Wielkim Ksi^stwie Litewskim w XVI—XVII wieku П Tradycja — metody przekazywania i formy upami^tnienia w paristwie polsko-litewskim, XV — pierwsza poiowa XIX wieku. Materialy XIX konferencji Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk

Historycznych PAN w dniach 21—22 wrzesnia 2010 I Pod red. U. Augustyniak. Warszawa, 2011. S. 185—200.

Sliz N. O XVII-wiecznych obrz^dach weselnych na podstawie r^kopisow z biblioteki Slizniöw 11 Barok. 2012. X1X/1 (37). S. 173—185.

Sliz N. Testament Piotra Kochlewskiego, s^dziego ziemskiego brzeskiego z 1646 roku П Zapiski Historyczne. 2007. T. LXXII. Zesz. 1. S. 97—109.

Targosz K. Krolewskie uroczystosci weselne w Krakowie i na Wawelu 1512—1605. Krakow, 2007.

Tereskinas A. Imperfect Communities. Identity, Discourse and Nation in the Seventeenth Century Grand Duchy of Lithuania. Vilnius, 2005.

T^owski J. Kilka slow o malzeristwach Wielkiego Ksi^cia Litewskiego Olgierda Giedyminowica 11 Actes testantibus. Ювілейнмй збірннк на пошану Леонтія Войтовмча / Відпов. редактор Ммкола Лмтвмн (Украіна: культурна спадіцнна, національна свідомість, державність. Збірнпк науковнх праць. Вмп. 20. Львів, 2011. С. 646—654.

Tegowski J. Kilka uwag о genealogii kniaziöw Kroszyriskich do korica XV wieku П Genealogia. T. 13. 2003. S. 39—40.

Tygowski J. Malzeristwa ksi^cia Witolda Kiejstutowicza // Rocznik Polsk­iego Towarzystwa Heraldycznego. R. 2 (13). 1995. S. 177—182.

Tegowski J. Malzeristwo Wigunta Olgierdowica w politycznych planach krola Wladyslawa Jagielly П Genealogia. T. 7.1996. S. 57—68.

Tegowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczow. Poznari; Wroclaw, 1999.

Tygowski J. Przodkowie Zofii Holszariskiej, czwartej zony Wladyslawa Jagieity // Genealogia T. 8. 1996. S. 27—45.

T^gowski J. Rodowod kniaziow Swirskich do korica XVI wieku. Wroclaw, 2011.

Tjgowski J. Slub tajemny Jana Janowicza Zaberzeziriskiego. Garsc uwag o powi^zaniach elity moznowladczej na Litwie w XV i na pocz^tku XVI wieku 11 Sredniowiecze polskie i powszechne I Pod red. I. Panica, J. Sperki. T. 2. Ka­towice, 2002. S. 246—257.

The Marital Economy in Scandinavia and Britain 1400—1900 I Edited by M. Ägren, A. Erickson. Aidershot; Ashgate, 2004.

Trawicka Z. Dziaialnosc polityczna i reformacyjna Piotra Kochlewskiego H Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. VIII. Warszawa, 1963. S. 125—148.

Trawicka Z. Memorial Piotra Kochlewskiego II Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XX. Warszawa, 1975. S. 185—199.

Tr^bska M. Grzecznie i niegrzecznie w weselnych oracjach. Od konkurow do zr^kowin 11 Napis. 2004. № 1 (10). S. 65—80.

Tr^bska M. Mowy weselne na tie staropolskiego obrz^du weselnego. Na podstawie r^kopismiennego zbioru «Penu synopticum» Stanislawa Rozyckiego 11 Barok 2002. Tom IX. № 1—2 (17—18). S. 131—146.

Tr^bska M. Obrzed rzymski, perski, portugalski, celtycki... i sarmacki. Kultury obce w historycznych egzemplach obyczajowych na przykladzie oracji weselnych Ц Napis. 2005. № 1 (11). S. 97—110.

Tr^bska M. Prolegomena do badah mow weselnych (w kr^gu z drukowanych zbioröw autorskich) // Scripta ma-

nent. Swiadomosc tworcza pisarzy epok dawnych / Red. J. Glazewski, M. M. Kacprzak. Warszawa, 2007. S. 136—166.

Tr^bska M. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genealogia, obrzed, zrodla Warszawa, 2008.

Turnau I. Slownik ubiorow. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skory, brori i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od sredniowiecza do pocz^tku XIX wie­ku. Warszawa, 1999.

Turska K. Ubior dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonriw. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdarisk; Lodz, 1987.

Tyszkiewicz J. Lukiszki i inne osrodki tatarskie Wileriszczyzny w XVI i XVII w. // Wilno i Wileriszczyzna jako krajobraz i srodowisko wielu kultur. Materialy I Mi^dzynarodowej konferencji, Bialystok 21—24IX 1989. T. I / Pod red E. Feliksiak. Bialystok, 1992. S. 319—328.

Tworek S. Starania o ujednolicenie obrz$dku kalwiriskiego w Polsce П Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1971. T. XVI. S. 116—139.

Valikonyte I. The Venets of Noblewomen in the Grand Duchy of Lithuania // Lithuanian Historian Studies. 1997. Vol. 2. P. 97—107.

Vilimas D. Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes zemes sistemos formavimasis (1564—1588). Vilnius, 2006.

Vitkauskiene B. Ztotnictwo wileriskie: ludzi i dziela: XV—XVIII wiek Warszawa, 2006.

Wallace W. Albertus Magnus, Saint П Dictionary of Scientific Biography. New York, 1970. P. 99—103.

Wandas A. Uwagi o j^zyku tekstow prawnych z r^kopisu supraskie­go П Czasopismo Prawno-His-

toryczne. 1965. T. XVII. Zesz. 1. S. 103—105.

Wasilewski T. Testament Ostafiego Wollowicza H Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1952. T.VII. S. 165—173.

Wilczewski W. Spustoszenia wojenne w dekanacie sionimskim w czasie najscia moskiewskiego w polowie XVII wieku П Nasza Przesziosc. 2000. T. 94. S. 245—298.

Wisner H. Radziwill Krzysztof H PSB. T. 30. Wroclaw; Warsza­wa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1987. S. 276—283.

Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od korica cztemastego wieku. Warsza­wa, 1895.

Wolff J. Pacowie: Materiaty historyko-genealogiczne. Petersburg, 1885.

Wolff J. Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, 1386— 1795. Krakow, 1885.

Wrobel J. Maizeristwo w kosciele katolickim // Encyklopedia katolicka. T. 11. Lublin, 2006. S. 1064—1066.

Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. 1—10. Warszawa, 1904— 1913; T. 14. Warszawa, 1917.

Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewskie­go. Spisy. T. I. Wojewodztwo wilenskie XIV—XVIII wiek / Pod red. A.Rachuby. Warszawa, 2004.

Urz^dnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewsk­iego. Spisy. T. IV. Ziemia smolenska i wojewodztwo smolenskie XIV— XVIII wiek / Pod red. A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003.

Urzydnicy Wielkiego Ksi^stwa Litewsk­iego. Spisy. Wojewodztwo trockie XIV—XVIII wiek / Pod red. A. Ra­chuby. Opr. H. Lulewicz, A. Rachu­ba, P.P. Romaniuk, A. Haratym. Przy wspölpr. A. Macuka i J. Aniszczanki. Warszawa, 2009.

Zahajkiewicz M. Chrzest Litwy // Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje / Pod red. M. Zahajkiewicza. Lublin, 1991. S. 35—56.

Zawadzki J. Anna z Radziwittow Kiszczyna, 2 v Sadowska — burzliwe losy dziedziczki fortuny // Wladza i prestiz. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI—XVIII wieku. Bialystok, 2003. S. 381—392.

Znosko A. Prawosiawne prawo koscielne. Cz. 1. Warszawa, 1973.

Zeromska-Ciesielska M. Religijnosc i obrz^dowosc swiecka szlachty litewskiej na przykladzie domow Zawiszow i Szyrmow П Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej / Pod red. A. Jankowskiego, A. Klondera. Bydgoszcz, 2004. S. 176—194.

АСАБОВЫ ПАКАЗАЛЬНІК¹

A

Абергарт Ян 100

Абертынскі Збігнеў 361

Аборскі Ян 228

Абрамовіч Мікалай 227

Абрамовіч Ян 416,530

Абрахам Уладзіслаў 15

Абэцэдарскі Лаўрэнцій 233

Абухоўская Кацярына 187

Абухоўскі Васіль 188

Абухоўскі Сямён 185

Аведык Канстанты 359

Аверкавіч Гаўрыла 99

Аверкеевіч Саламаніда 595

Авусовіч Ждан 463

Агінская Аляксандра 413

Агінская Барбара 435

Агінская Кацярына 200

Агінская Францыска 563

Агінскі Багдан Дзмітрыевіч 479

Агінскі Багдан Мацвеевіч 200,409

Агінскі Дзмітрый 409

Агінскі Марцыян Аляксандр 413,414,

599

Агінскі Мацвей Багданавіч 213

Агінскія 413,415,432

Аграфена, княгіня 206,438

Адамовіч Андрэй 145, 240, 503, 505

Адамовіч Марцін 240

Адамовіч Раман 239, 502, 503

Адамовіч Фёдар 239,240, 502, 503

¹ У паказальніку былі захаваны

наступныя асаблівасці ўласных імёнаў. Жанчыны падаюцца па прозвішчу сям’і

з якой паходзяць. Калі асоба мае толькі імя, то яно і падаецца. Пры неабходнасці дадаюцца дадатковьхя дадзеныя пра асобу ці імя па-бацьку. Прозвііпчы даследчыкаў вылучаны курсівам.

Адамовіч Ян 240

Адамовічаўна Ганна 240,241, 503,

504, 599

Адамовічаўна Ева 145, 240

Адамовічаўна Кацярына 145, 240

Адамовічаўна Марыся 145,240

Адамовічаўна Настасся 239, 502

Адзінцэвіч Давыд 152

Адзінцэвіч Сямён 104,219

Адляноўскі Валенты 473

Азямблоўскі Ян 423, 587

Акушка Казімір Ян 245

Акушковіч Ждан 177

Александроўна Марына 594

Алелуевіч Богуш 224

Алелькавіч Слуцкі Аляксандр 114

Алелькавіч Слуцкі Міхаіл 464

Алелькавіч Слуцкі Юрый Юр’евіч

114,235,257,329

Алелькавіч Слуцкі Юрый Сямёнавіч 124,329

Алелькавіч Слуцкі Ян Сымон 114, 181,236

Алелькавічаўна Слуцкая Аляксандра 137,211

Алелькавічаўна Слуцкая Зафея 114, 125

Алелькавічаўна Слуцкая Зафея, жонка Юрыя Хадкевіча 236

Алелькавічы Слуцкія 114

Алена, вялікая княгіня 220, 360, 361,

385, 439

Алена, дачка Альгерда 390

Алізаровіч Дзмітрый 217

Алізаровіч Сенька 144

Алізаровічаўна Зефея 217

Альберт Магнус 132

Альгерд, вялікі князь 390

Альжбета, удава па Яну Візгірдовічу

178

Альжбета, чэшская каралева 408,418

Альжбета Шарлота Пфальцская 417

Аляхновіч Пётр 487

Альхоўскі Іван 201

Альхоўскі Іван Іванавіч 201

Альшэўскі Павел 157

Аляксандр Уладзіміравіч, князь 438

Аляксандр Ягелончык, вялікі князь

144,          165,197, 274,274, 327, 360,

361,385,439

Аляксандр VII, папа 125

Аляксандрава Святохна 235

Аляманаўна Крысціна 258

Аляндзінскі Багуслаў 384,415

Аляхновіч Гурко 226

Аляхновіч Пётр 197

Амбражэевіч Юрый 182, 236

Анапрэевіч Ілья 466

Анастасія Васільеўна, княгіня 438

Анашковіч Мішка 460

Андруліс Вітаўтас 16

Андрошавіч Мікалай 195

Андрэевіч Івашка 38

Андрэевіч Карніла Typ 482

Андрэевіч Мікіта 213

Андрэевіч Раман 460

Андрэевіч Шымко 483

Андрэеўна Настасся 190

Андрэеўна Пелагея 198

Андрэеўна Хадоська 464

Андрэеўна Шчасная 452,453

Андрэевіч Карніла 38

Андрэевіч Леваш 91—93

Андрэевіч Мікалай 98, 543, 544

Андрэевічаўна Ганна 98, 543, 544

Андрэй, віленскі біскуп 348,349

Андрэй Уладзіміравіч, князь 161

Апалінскі Лукаш 417

Арцішэўская Хрысіна 445

Арцямовіч Сцяпан 397

Асалінскі Аляксандр Юр’евіч 164

Асалінская Зафея 164

Асіпоўскі Крыштаф 121

Асіпоўскі Філіп 193

Асіпоўскі Ян 193

Астравецкі Павел 171, 230,482,493

Астражэцкая Ганна Фёдараўна 181

Астрожская Альжбета 125, 216,497, 533

Астрожская Альжбета, дачка Ільі 153,458

Астрожская Ганна 458

Астрожская Зафея 137,145

Астрожская Кацярына 125,419

Астрожскі Аляксандр 530

Астрожскі Васіль 206

Астрожскі Ілья 122, 124, 137, 147,154, 170,211,598

Астрожскі Канстанцін 96,130,137, 147,328

Астрожскі Канстанцін Васіль 137, 211,216,416, 530

Астроўская Дарота 259,260

Астроўскі Мацей 259

Астроўскі Станіслаў 259

Астроўскі Фларыян 259

Астроўскі Юрый 259

Аўгустыняк Уршуля 12, 381

Св. Аўгусцін 341,342, 353

Аўлачымскі Іван 89

Аўрамавіч Ян 219

Аўсяная Разалія 411,441

Афанасавіч Васіль 302

Афанасаўна Стэфаніда 470

Б

Бабаедаўна Багдана 185,217

Бабаедаўна Настасся 262

Бабінскі Андрэй 390

Бабінскі Івашка 144

Баброўніцкая Крысціна 258

Баброўніцкі Давід 258

Баброўніцкі Даніэль 258

Багавіцінавіч Леў 168

Багавіцінавіч Іван 168, 223

Багавіцінавіч Міхаіла Богуш 47,459

Багавіцінавічаўна Ганна 47,459

Багавіцінавічаўна Ульяна 47,459,472

Багавіцінавічаўна Фядора 47, 146,459

Багавіцінаўна Вайнянка Галена 191

Багданавіч Яцак 462

Багдановіч Пётр Павел 429

Багдановіч Янко 197

Багдашэўскі Фёдар Аляхновіч 200

Багрыноўская Адзінцэвічаўна

Аляксандра 439

Багушэўскі Казімр Леў 469

Балабан Манойл 460

Балвер Эндрыс 470

Балгарын Сцяпан 222

Балтрамеевіч Матуін 452,536

БаляслаўІІІ Янушовіч 160

Баратынская Аўдоцця 147

Баратынскі Аляксандр 95

Баратынскі Багдан 147

Баратынскі Варон 96

Баратынскі Іван 147

Баратынскі Міско 147

Баратынскі Яска 147

Барталамей, біскуп Алета 349

Барташэвіч Шчапан 178

Барташэвіч Юрко 178

Барташэўскі Фердынанд 432,434

Барткевіч Ян Уладзіслаў 444

Барткевічаўна Ганна 200

Барысавіч Васіль 222

Баткашэвічаўна Ганна 533

Бачанка Ганна 259

Біюцішскі Мікалай 173

Болатаўна Ганна 127,441

Бонар Якуб 90

Бонар Севярын 141,189

Бонараўна Магдалена 90,91

Бардах Юліюш 15,33,330,456,458

Барысянкаўна Ефрасіння 334

Баторый Стэфан 90, 121, 187

Белаблоцкі Бартламей 185

Белаблоцкая Ядвіга 185

Белавіч Сак 88,456

Белавічаўна Матруна 88

Белавусаўна Марына 188

Белазор Габрыэль 214

Белазор Юрый 255

Белазораўна Зафея 198

Бельскі Фёдар Іванавіч 160,464,465

Бернард, абат бенедыкцінскага кляштара Св. Тэафрыда 349

Більман Матыс Мікалаевіч 207

Більман Мацей Янавіч 207

Більман Ян Тумашэвіч 207

Більманаўна Ядвіга 207

Біспінг Адам 85,86

Бжастоўская Рахель 404

Бжастоўская Яганна Тэрэза 401,432,

433,434, 600

Бжастоўскі Міхаіл 418

Бжастоўскі Цыпрыян Павел 432

Бжастоўскі Ян Уладзіслаў 404

Блашчук Святпана 25

Бліструб Тэадор 84, 85

Бона Сфорца 160,161

Боргес 356

Боўфал Андрэй 119

Боўфал Габрыэль 119

Браніцкі Стэфан 381, 399

Браўмгарт Конрад 361

Брэгер Герман 12,209, 352,451

Будкевіч Абрам 109

Будзіла Мікалай 222

Будзіла Станіслаў 222

Будзіла Юрый 222

Будзіловіч Амбражэй 258

Будкевіч Антоній Станіслаў 109,589

Будкевіч Юрый 109

Будкевіч Мікалай 109

Будкевічы 109

Будны Беняш 108,136

Будны Сымон 369,370

Будыла Юрыя 450

Буйвід Якуб 472

Буйвідоўна Канстанцыя 468

Букаемскі Адам 103

Букевіч Марк 457

Бурдзьё П’ер 106

Бурнеўскі Эйсімантовіч Грыгорый

Шымковіч 593

Бухавецкі Аляксандр 243

Буяновіч Андрэй 456

Буяновіч Іван 456

Быкоўская Рэгіна 157

Быкоўскі Іван 255

Быкоўскі Раман 445

Быкоўскі Яраш 182

Былінскі Ян 84

Былчыч Станіслаў 151

Былчыч Марцін 151, 593

Былчычанка Барбара 185

Бынеўская Ядвіга 187

Быстрэйская Адрынна 230

Быхавец Аляксандр 198

Быхавец Базыль 198

Быхавецкі Войцех 245

Быхаўцаўна Ружа 85

Бышляеўна Галена 187,195,196

Бышляй Марон 187

Бяганьскі Ян Казімір Караль 380,402

Бялецкі Бранскі Андрэй 216

Бярдоўскі Станіслаў 193

в

Вадынская Грызельда 401

Вайдыла 90

Вайніловіч Іван 256

Вайніловіч Рафал 119

Вайніловіч Міхаіл 424,445

Вайніловіч Траян 119,391

Вайніловічаўна Гальшка 391

Вайніловічаўна Галыпка Іванаўна 256

Вайнянка Алена 594

Вайнянка Ганна 216,417

Вайнянка Дарота 156

Вайнянка Кацярына 256

Вайцяховіч Мельхер 352

Вайцяховіч Станіслаў 473

Вайшвіловіч Станіслаў 83

Вайшковіч Цішка 177

Вайшнаровіч Казімір 386,387, 396, 400, 599

Валадковіч Грыгорый 391

Валадковіч Крыштаф 401

Валадковіч Пётр Юр’евіч 171

Валадковіч Юрый Петрашковіч 198

Валадковіч Юрый Пятровіч 171,482

Валадковіч Тэадор 244, 512

Валадковіч Ян Юр’евіч 171

Валадковічаўна Зафея, дачка Юрыя

Петрашковіча 171,482

Валадковічаўна Зафея 401, 413

Валадковічаўна Петранэла 380,401, 413,414, 599

Валадковічы 401

Валерый Максім 334

Валіканітэ Ірэна 16, 26

Валовіч Аляксандр 258

Валовіч Андрэй 188

Валовіч Астафей 84,189,119,189, 214,416

Валовіч Астафей, віленскі біскуп 390

Валовіч Грынька 211

Валовіч Грыгорый 155,406,451,452

Валовіч Грыгорый Маркавіч 384,451

Валовіч Іван 406

Валовіч Іван Іванавіч 193, 213

Валовіч Іван Міхайлавіч 593

Валовіч Павел 451

Валовіч Пётр 189, 394, 578

Валовіч Раман 189

Валовіч Самуэль 394

Валовіч Сямён 596

Валовіч Фёдар 593

Валовіч Яраш 243,400,401

Валовіч Яўстахій 394

Валовічаўна Дарота 531

Валовічаўна Зафея 420

Валовічаўна Паланея 256

Валовічаўна Раіна Астафеўна 141,

189

Валовічаўна Раіна Іванаўна 201,202

Валовічаўна Раіна Грыгор’еўна 409

Валовічаўна Тэкля 200,400

Валовічы 116, 214,423,430

Валуцкая Ганна 89

Ванка Яхім 375

Вановічаўна Ефрасіння 469

Ванькевічаўна Ганна 240

Варанецкі Якуб 125

Варатынская Еўдаксія 163

Варона Андрэй 91

Варона Мікала 91

Варонаўна Багуміла 91

Варонаўна Ганна 91

Вароніч Таццяна 599

Васілевіч Кузьма 99

Васілевіч Копаць 148, 149,201

Васілевіч Гарвас 191

Васілевіч Ян 191, 592

Васілевічаўна Паланея 592

Св. Васілій 280, 298

Васіліян, тураўскі епіскап 458

Васіль Дзмітрыевіч, маскоўскі князь 313,438

Васіль Македанянін 29

Вастравух Ян 195, 227, 236,487,488

Васцечан Іван 181

Васцечанка Аляксандра 181

Васьковіч Сцяцко 167

Ватальтовічаўна Кацярына 102

Ваўкавіцкі Грыгорый Іванавіч 180

Ваўкавіцкі Іван 221

Ваўковіч Лаўрын 597

Ваўрэцкі Тамаш 129

Ваўрэцкі Яраш Аляксандр 417, 533,

535

Ваўчковіч Іван Алізар 304,397

Ваўчковіч Кандрат 456

Ваўчкоўская Кацярына 352

Вейгер Якаў 256

Веляпольскі Ян 388

Вельфканк 54

Венгрын 363

Венцлававіч Мікалай 98, 543-544

Венцлававіч Ян 191, 595

Венцлававічаўна Ганна 191, 595

Венцлававічаўна Марына 596

Верашчака Шчасны 156

Верашчака Раман 156

Верашчачанка Ганна 156

Верашчачанка Марына 200

Верашчынскі Юзаф 356, 357

Весялоўна Барбара 375,376

Весялоўская Кацярына 118,258, 262

Весялоўскі Пётр 118,214, 258

Весялоўскі Крыштаф 243,400

Вешаневіч Іван 88,456

Вігунт, князь 348

Відзеніцкі Дзмітрый 226

Візгір Ян 472

ВізгірдовічЯн 178

Віктаранка Зафея 455

Вільчак Геліяш 257, 525, 526

Вільчак Ян 257, 525, 526

Вільчкаўна Кацярына 257, 525, 526

Віннік Сямён 193,451

Вінскі Павел 597

Вінскі Шчасны 194

Вінская Ганна 186,194

Вісконці Ганарацы 71

Вітаўт, вялікі князь 159,160,205, 275, 313, 327,349, 350,438

Вітка Самуіл 217

Вітунскі Альбрэхт 527

Віцкі Крыштаф 198

Віцько Зміцер 109

Вішнявецкая Зафея 84

Вішнявецкая Кацярына 190

Вішнявецкая Стэфанія 117

Вішнявецкі Геранім 466

Вішнявецкі Фёдар 225

Владаноўская Ганна 597

Водарацкі Мацей 375, 376

Война Андрэй 156

Война Андрэй 188

Война Габрэль 532

Война Грыгорый 101

Война Лаўрын 175,189, 215, 596

Война Пётр417

Война Ян471

Войцехавіч Мацей 101,404

Войцехаўна Барбара 187

Войцехаўна Гендрута 182,236

Войцехаўна Зафея 596

Войшнар Шыман Янавіч 174

Волан Андрэй 184,420

Волан Ян Андрэевіч 157

Волянаўна Тэафілія 471

Волменскі Адам 199

Волменскі Балтрамей 199

Волменскі Ян 199

Вольская Канстанцыя 445

Вольскі Геранім 445

Вольскі Крыштаф 218

Вольскі Павел 390

Вольскі Юрый 256

Вольфрам Пётр 349

Воўчак Мікалай 174

Воўчкаўна Дарота 213,262

Выдранка Ганна 199

Вяковіч Мікалай 258

Вяжэвіч Аляксандр 444

Вяжэвіч Грыгорый 422

Вяжэвіч Пётр Казімір 398,422,444

Вяжэвіч Мікалай 422

Вяжэвічаўна Марыяна 398

Вярбіцкі Ян 595

Вярсоцкі Марцін 444

г

Габята Раман 460

Гавораўна Ядвіга 195

Гадлеўскі Якуб 97

Гадэбскі Іван 222

Гал Міхаіл 470

Галавічовіч Міхна 385

Галаўчынская Раіна 390,398

Галаўчынскі Шчасны 390

Галіеўская Раіна 473

Галіеўскі Каспер 473

Галубовіч Віталь 12

Галухоўскі Габрыэль Юзаф 471

Галухоўскі Жыгімонт 471

Галухоўскі Феліцыян 471

Гальшанская Аляксандра 170

Гальшанская Васіліса Іванаўна 164

Гальшанская Ганна 160

Гальшанская Ганна, жонка Марціна

Гаштольда 220

Гальшанская Зафея 131

Гальшанская Зафея 146

Гальшанская Марыя 463

Гальшанская Таццяна 137

Гальшанская Ульяна 160

Гальшанская Ядвіга 100,168,228

Гальшанскі Аляксандр 113,163,451

Гальшанскі Андрэй 160

Гальшанскі Іван 176,464

Гальшанскі Павел 113, 361

Гальшанскі Сямён 160

Гальшанскі Уладзімір 176

Гальшанскі Сямён 161

Гальшанскі Юрый 113, 114

Гальшанскі Юрый Сямёнавіч 160

Гальшанскі Януш 113

Гальшанскія 113

Гамцэвіч Юрый 165

Ганка, княгіня 206

Ганна Вазаўна, сястра Жыгімонта

Вазы 529

Ганна Кацярына Канстанцыя, каралеўна 417

Ганцкоф Герман 140

Гарасімовіч Раман 221

Гарахоўскі Ян Філіп 120

Гарадзецкая Зафея 206

Гагалеўская Дарота 259

Гарабурда Міхаіл 420

Гарабурда Юрый 420

Гарабурда Ян 420

Гарадзенскі Фелікс 471

Гарайскі Крыштаф 417

Гарайскі Пётр 417

Гардына Юрый 193,451

Гаркоўская Ядвіга Андрэеўна 221

Гарнастаеўна Ганна 193,261,451

Гарнастаеўна Настасся 261

Гарнастаі 230

Гарнастай Гаўрыла 119,459

Гарнастай Іван 229,230, 261, 328,490

Гарнастай Іван Іванавіч 459,460,472

Гарноўская Багдана Васілеўна 200

Гасеўскі Вінцэнт Корвін 418,442

Гастомскі Геранім 530

Гасціловіч Якуб 177

Гаўрылавіч Федка 225

Гаштольд Альбрэхт 202, 220, 225

Гаштольд Марцін 154, 220

Гаштольд Станіслаў 154,202,225,237

Гаштольдаўна Альжбета 225

Гедройць Марцін 216

Гедройць Мельхер 530

Гедройць Пётр 208,209

Гедроўцаўна Зафея 209

Гедымін, вялікі князь 130

Генрых, князь Галіцыі 349

Генрых Валеза 90

Герасімавіч Васко 87

Гётке Конрад 423

Гінтаўна Зафея 228

Гінтаўт Андрэй 446

Гінтаўт Самуэль 446

Гітаўтаўна Таміла 462

Гінтаўтовіч Сцяцко 166

ГінцаІрык211

Гірдзей Аляксандр 120

Гланшэўскі Мікалай 440

Глебаўна Настасся 452, 537, 538

Глінка Цыпрыян 245

Глінская Алена 83

Глінскі Аляксандр 83

Глінскі Міхаіл 83

Глінскі Сямён 83

Пгінскі Януш 465

Глінчанка Ефрасіння 245

Гліч Казімір Фларыян 257

Глогер Жыгімонт 97

Глеб 130

Глубоцкі Грыгорый 256

Глупіынскі Дунін Мельхар Казімір

234

Глябовіч Мікалай 100,130

Глябовіч Юрый 467

Глябовіч Юрый Караль 400,442

Глябовіч Ян Юр’евіч 130,450, 533

Глябовічаўна Ганна 262

Глябовічаўна Ганна Пятроўна 164

Глябовічаўна Крысціна Барбара 424, 425, 599

Глябовічы 130,426

Гнайніцкая Аўдоцця 84

Гнайніцкая Канстанцыя

Канстанцінаўна Рабееўна 96

Гнайніцкая Гальшка Мікалаеўна

Рабееўна 105

Гнайніцкі Мікалай Рабеевіч 84

Гнайніцкі Рабей 84

Гездзеньскі Станіслаў Ленартовіч 485

Говард Майкл 601

Гогензолерн Альбрэхт Фрэдэрык 529

Годкінская Галена Барысаўна 203

Годкінская Ганна 224

Годкінская Паланея 118,156,224

Годкінскі Андрэй 156

Годкінскі Багдан 118,156,224

Годкінскі Гаўрыла 156

Годкінскі Мікалай 156

Годкінскі Юрый 156

Горбік Сяргей 12,19, 307

Горнаўна Ульяна 217

Горская Барбара 186

Горская Марына 220

Горскі Іван 220

Горскі Мікалай 186

Госцкая Настасся 391

Госцкі Гаўрыла 391

Госцкі Ерафей 391

Госцкі Раман 391

Грабоўскі Грыгорый 454,541—543

Грабоўскі Павел 365

Градкоўская Ганна 417

Градкоўская Гальшка 417

Градкоўская Клара 417

Градкоўскі Дадзібог 417, 533

Градоўскі Пётр 260

Грамацкі Якуб 187

Грудзінская Ева 200

Грыбоўскі Шымко 83

Грыгаліч Барбара 140

Грыгорый, даўтялішскі плябан 397

Грыгорый, тураўскі епіскап 458

Грыгор’еўна Апрахна 460

Грыгор’евіч Марцін 256

Грыгор’еўна Марына 187

Грыгор’еўна Федковая 225

Грыдзіч Макар 262

Грыдковіч Афанас 457

Грымацкая Барбара 255

Грымацкая Дарота 255

Грымацкая Кацярына 255

Грыньковіч Багдан 214

Грыньковіч Кандрат 214

Грынькоўна Марына 201

Грычына Война Мацвеевіч 199

Грычынянка Аўдоцця 199, 592

Грычынянка Ганна 198

Гурка Лукаш 153

Гумановіч Мікалай 483

Гумінскі Адам 541

Густаў Адольф 417

Гэмбіцкі Андрэй 466

д

Даніловіч Ігнацій 25, 28,46

Давайнянка Ганна 201

Давайнянка Кацярына 223,385

Давойна Андрэй 88, 100,101

Давойна Станіслаў 203,469

Давойнавіч Алехна 161

Давойнавіч Ян 385

Давыдаўна Аксіння 460

Даганоўская Малгарэта 154

Даманоўскі Фёдар 96

Даманькоўскі Войцех 104

Дамаслаўская Ганна 145, 2T1

Дамаслаўская Марыяна 227

Дамаслаўскі Веніямін 227

Дамаслаўскі Ян 145

Дамброўскі Ян Казімір 444

Данілевіч Раман 216

Дарагастайскі Крыштаф Мікалай 141

Дарашковіч Салуян Багуфал 594

Дарашковіч Фалімер 174,175

Дарота, удава Якуба Пядойціса 177

Дастаеўскі Бенядыкт 192,259

Дастаеўскі Пётр 259, 528

Даўгіновіч Юшко 106

Даўгіновіч Ян 106

Даўгірдаўна Ганна 165

Даўгірдавіч Размус 450

Даўгяловіч Юрый 38

Даўгяловічаўна Дарота 38

Даўлюдаўна Ганна 597

Дзевачка Анісфор 462

Дзянісаўна Апрання 174

Дзевялтоўская Барбара 201

Дзевялтоўскі Ян 201

Дзенісковіч Андрэй 144

Дзенісковіч Сянько 144

Дзенясовіч Геранім 259

Дзербіна Галіна 17, 601

Дзяковіч Адам 226,227

Дзялынскі Лукаш 441

Дзяльніцкі Грыгоры 188,189

Дзярновіч Алег 12

Длугаборскі Мацей 123

Дольскі Крыштаф 394

Доня, нявольніца 87

Доўнар-Запольскі Мітрафан 24,196,

197,389

Драбішэўскі Герман 333, 557

Драсейковіч Юрый 472

Драсейковічаўна Аршуля 472

Дроздзенскі Багдан Іванавіч 156

Друцкая Зафея 131

Друцкая Горская Багдана 390

Друцкая Горская Галыпка 468

Друцкі Горскі Уладзімір 130

Друцкі Горскі Фёдар 263

Друцкія Азярніцкія 130

Друцкія Горскія 130

Друцкая Любецкая Зафея 130

Друцкія Любецкія 130

Друцкая Сакалінская Альжбета 127

Друцкі Сакалінскі Міхаіл 401

Друцкія Сакалінскія 130

Дубас-Урвановіч Ева 17

Дубніцкі Міхайл 460

Дульскі Ян 200

Дуніна Барбара 136

Дуніна Кацярына 376

Дуброўскі Юзаф 445

Дыбоўская Раіна 597

Дэмбіцкі Валенты 119

Дэмбіцкі Каспер 119

Дэмбіцкі Эразм 119

Дэмбіцкі Жыгімонт 400

Дэнгоф Уладзіслаў 388

Дэспатаўна Ганна 149, 235

Е

Елец Грыгорый 156

Елец Максімільян 535

Ельская Галена 192,259

Ельская Зафея 119

Ельская Кацярына 119

Ельская Марына 259

Ельскі Мікалай 527

Ельскі Раман 259

Ельскі Шчасны 259

ЕльскіЮзаф 119

Епімах Багдан 193, 261

Еранім Пражскі 135,449

Ерусалімскі Канстанцін 18

Есман Крыштаф 245

Есымонт Павел 214

ЕўлахаўІван 206

Еўлашоўскі Фёдар 127,390,441

ж

Жарнавец Павел 376,440

Жаслаўская Ганна 150

Жаслаўская Марыя 229,230,261

Жаслаўскі Багдан 330

Жахоўскі Кіпрыян 338

Жахоўскі Уладзімір 216

Жданава Ганна Аляхноўна 218

Жук Фёдар 452,537, 538

Жукавецкі Крыжан Геліяш Караль

187

Жыгімонт Стары 38, 104, 144,154, 163,176, 263, 274, 327, 328,419, 462

Жыгімонт Аўгуст 47, 48, 90, 116, 141, 174, 194, 290, 329, 350, 351, 354, 408,415,417, 455, 462

Жыгімонт Ваза 59,104, 330, 529, 598

Жыжэмская Багдана 421,441

Жыжэмская Зафея 127

Жыжэмская Міласлава 184

Жыжэмская Таміла Данілаўна 84

Жыжэмскі Адам 157

Жыжэмскі Андрэй 84

Жыжэмскі Іван 194

Жыжэмскі Пётр Багданавіч 193

Жыжэмскі Пётр Ярашавіч 390

Жыжэмскі Яраш 390,421,441

Жыжэмскія 113

Жыкрыцкі Андрэй 153

Жэлігоўская Галена 185

Жэліслаўскі Станіслаў 221

Жылінгоўскі 380, 399, 584

Жыхоўскі Блажэй 46,222 Жыхоўская Дарота 46,222

3

Заблоцкі Геранім 440

Забярэзінскі Ян 211,466

Завадская Шчасная 185

Завадскі Пётр 594

Завадскі Ян 262

Завадскі Ян Балтазаравіч Галімонт

185

Завіша Андрэй 420, 532

Завіша Крыштаф 95, 140, 221, 380, 384, 394, 399,402—404, 413,417, 445

Завіша Мікалай 423

Завіша Серафін 217

Завіша Ян 380,401,413—415, 599

Завіша Ян, віцебскі ваявода 423

Завішанка Ганна Крысціна 420,421

Завіпіанка Яганна Петранэла

Еўдаксія 423

Завішыч Мікалай 144

Загароўская Ганна 453

Загароўскі Васіль 149,453

Загароўскі Пётр 149,235

Загора Ян Казімір 140

Загурская Раіна 77

Загурскі Марцін 77

Закрэўская 424

Залеская Зафея 452, 535—537

Залета Сава Аляксеевіч 200

Замойская Зафея 441

Замойскі Ян 140

Замойскі Ян 128

Занеўскі Фёдар 118, 212,256

Занеўшчанка Раіна 215

Зарэцкая Марына 206, 207

ЗарэцкіЯн 198

Заслаўская Ганна 439

Заслаўскі Януш 150

Захар’еўна Багдана 86,456

Зашчынскі Станіслаў 259, 528

Збаражская Ганна 54

Збаражская Марына 150,453

Збаражскі Аляксандр 164

Збаражскі Леў 54

Збаражскі Матыс 54

Збаражскі Мікалай 149

Збаражскі Станіслаў 54

Збаражскі Стэфан 115

Збаражскі Юрый Андрэевіч 215, 539,

541

Збаражскі Юрый Карыбутавіч 527

Збаражскі Януіп 99, 530

Збаражская Настасся 161

Збароўская Зафея Ганна 420

Збароўскі Ян 146

Зброшка Павел 594

Звяртоўскі Павел 145

Зглінчынскі Павел 468

Здзітавецкая Ганна 221

Здзітавецкая Марына 186

Здзітавецкая Таццяна 454, 541—543

Зеляпуга Іван 176

Зеляпуга Марцін 176

Зеляпуга Мікула 176

Зінкевіч Андрэй 198

Зінкевіч Васіль 198

Зінкевіч Грыгорый 198

Зінкевіч Лукаш 198

Зінкевіч Рафал 198

Зубрыцкая Зафея 154

Зубрыцкая Раіна 154

Зубрыцкі Себасцян 154

Зяновіч Крыштаф 426, 531

Зяновіч Мікалай Багуслаў 84

Зяновіч Міхаіл 417

Зяноўевіч Багдан 224

Зяноўевіч Глеб 224

Зяноўевіч Іван 224

Зяноўевіч Федка 224

Зяноўевіч Юхно 144

Зяноўевічаўна Ганна Зафея 402,403

Зяноўевічаўна Зафея Канстанцыя 468

Зяноўевічаўна Ульяна 224

Зянковіч Астап 456

Зяньковіч Павел 441

I

Іаан Дамаскін 279

Ібрагім, султан 127

Іван III, маскоўскі князь 385

Іван, святар царквы Св. Ільі з Пыры

229

Іванавіч Багдан 262

Іванавіч Павел 157

Іванавіч Сямён 482

Іваніцкі Лазар 151

Іванаўна Агап’я 455

Іванаўна Аўдоцця 144

Іванаўна Марына 72

Іванаўна Фядора 189

Іванова Людміла 12

Іванавіч Хілімон 196

Івановіч Кандрат 460

Івановіч Мацей 485

Івашка 87

Івашкаўна Марына 226

Івашковіч Андрэй 87

Івашковіч Андрэй 104,462

Івашковіч Грыгорый 104,462

Ілжэдзмітрый 416

Іллініч Іван 165

Іллініч Станіслаў 219

Іллініч Юрый 167, 263

Іллініч Ян 161, 219

Іллінічы 114

Ілько Ян 91

Ільяшоўна Марушка 96

Інглісаўна Кацярына 470

Іосіф, кіеўскі мітрапаліт 331, 462

Іона, кіеўскі мітрапаліт 104, 275,328

к

Кавалевіч Ян 46,222

Кавезскі Станіслаў 153

Кавячынскі Альбрэхт 441

Кавячынскі Янох 152,441

Кадышэвіч Іван 388

Кадышэвіч Магмет 388

Кадышэвіч Яхна 388

Казаноўскі Адам 418

Казаноўскія 426

Казерацкі Міхаіл 181

Казіцкі Нікадзім 277

Казлеўна Адар’я 466

Казлоўскі Мікалай 364

Казловіцкі Філон Грыгор’евіч 224

Казімір, вялікі князь 144,160, 206, 275,464

Казімір Багуслававіч 349

Казначэеўна Марына 473

Калач Тэадор 334

Календа Габрыэль 334

Календзкая Ядвіга 440

Калечыцкая Раіна 181

Калпытоўская Фядора 305

Калпытоўскі Канстанцін 305

Кальвін Жан 366,369, 376

Каменскі Уладзіслаў 423

Каменскія 423

Камінская Ганна 371

Камінскі Самуэль Леапольд 417

Камароўскі Крыштаф Аляксандр 380

Кампа Аляксандра Канстанцыя 259

Кампа Сцыпіён 192, 198

Кампа Сцыпіён Ігнацій Пётр 365,

564,565

Кампа Сцыпіён Ян 259

Кампа Сцыпіёнаўна Раіна 192, 597

Кананаберка Ян 245

Канапацкая Магдалена 442

Канапацкі Якуб Актавіян 442

Кандзежаўскі Юрый 440

Кантакузенаўна Ганна 208,253

Канстанцін Капронім 29

Канстанцінавічаўна Крысціна 216

Канстанцінаўна Яўфімія 189

Канторэ Мацей 363

Капуста Андрэй 100

Караль Фердынанд 417

Каранеўская Ядвіга 257

Карасеўна Марына 256

Каркошына Ганна 174

Карвіцкая Ганна 249

Карлоўская Ганна 187

Карлоўскі Мікалай 187

Карлоўскі Шчасны 187,216

Кароткі Фёдар 464

Калупайла Крыштаф 239, 502, 503

Капушчэўская Кацярына 443

Карнеевіч Трахім 94

Карп Антоні Станіслаў 249,250

Карп Дзмітрый 118, 262

Карп Крыштаф 249,250,405,417

Карп Юзаф 249

Карпаўна Галена 155

Карпаўна Канстанцыя 249, 516

Карчыцкі Міхаіл Кашчыч 93

Карчэўская Зафея 467

Карызнянка Галыпка 199

дэ Карыяці, італьянскі князь 144

Карэва Яна Янавіч 485

Карэцкая Ганна Марцыбэла 441

Карэцкая Лавіння 152,441

Карэцкі Богуш 145,450

Карэцкі Караль 152

Карэцкі Самуэль 152

Карэцкі Якім 145, 152, 391

Карыгайла, князь 348

Карыцкі Яраш 163

Камаеўскі Юрый 156

Карызна Марцін 99

Карыцкі Ян Януш 201

Касінская Барбара 209

КасінскіЯн 156

Каскевіч Ян 463

Каспер, бальвер 77

Касперскі Ян 72

Кастравіцкая Раіна 244, 512

Кастравіцкі 380, 396

Касцельская Беата 147,153,170

Касцюшка Аляксандр 221

Касцюшкаўна Раіна 221

Касцюшковіч Даніла 99

Касцялкоўскі Юрый 446

Катлоўна Зафея Ганна 251

Катлоўна Тэрэза 380

Катовіч Мікалай 179

Катовіч Павел 188, 592

Катовіч Ян 144

Катовічаўна Паланея 592

Катовічы 116

Катоўна Раіна 450

Каханоўскі Ян 419

Кахлеўская Агнэса 124,444

Кахлеўская Марыяна 124

Кахлеўская Хрысціна 124

Кахлеўскі Аляксандр Бенедыкт 124

Кахлеўскі Пётр 124,146,444

Кахлеўскі Ян Станіслаў 124

Кахновіч Каспар 384

Кахноўна Домна 384

Качаноўская Марына 198

Качаноўскі Базыль 527

Качаноўскі Ян Казімір 95

Кацярына Аляксееўна, царэўна 233

Квяткоўскі Ігнацій 284

Кежгайла Мікалай 190

Кежгайла Станіслаў Мікалаевіч 163,

170

Кежгайла Станіслаў Янавіч 38,202

Кежгайлаўна Алена 202

Кежгайлаўна Барбара 466

Келпш Станіслаў Пятровіч 472

Кенстарт Самуэль 471

Кенстарт Себасцян 242

Кенстартаўна Ганна 44

Кердзева Марыяна 385

Кердзей Ян Казімір 136

Керсноўская Ганна 119

Кетлер Якаб 417

Кілейка Дадзібог 440

Кімбар Сергій 313

Кінбутовіч Багдана 235

Кіпрыян, кіеўскі мітрапаліт 270,301,

302,312,313,315,316,545

Кірдзеевічаўна Галыпка 161

Кіршэнштэйн Крыштаф Крышпін 84

Кіршэнштэйн Крышпін Андрэй

Казімір 404,432,433,434, 600

Кіршэнштэйн Крышпін Марцін

Міхаіл 380,402

Кіршэнштэйнаўна Аляксандра

Кацярына 380,402

Кішка Крыштаф 390, 398

Кішка Мікалай 167

Кішка Мікалай, мсціслаўскі ваявода 391

Кішка Мікалай, падляшскі ваявода 404

Кішка Пётр Станіслававіч 219,224, 226

Кішка Пётр Струміла 167

Кішка Станіслаў 95,237

Кішка Станіслаў 128,409

Кішка Станіслаў Пятровіч 167

Кішка Станіслаў, жамойцкі біскуп

468

Кішка Ян 95,216

Кішкі 116, 390,398

Кішчанка Альжбета 381,409

Кішчанка Барбара Станіславаўна 224,261

Кішчанка Ганна, жонка Крыштафа

Радзівіла 128,442

Кішчанка Ганна Станіславаўна 170,

224

Кладзінскі Каспер 597

Клара Ізабэла Яўгенія 115

Кліментаўна Багдана 191, 592

Клімчыцкі Стэфан 364

Клочка Мацей 101

Клыпа Сымона 334

Клюкоўская Раіна 256

Ключкоў Міхно 219

Кміта Альбрэхт 256

Кміта Станіслаў Янавіч 213

Кміты 426

Кміціц Казімір 380, 381, 404,446

Кміцянка Біята 213

Кныбоўская Кацярына Каспераўна

470

Княжэвіч Пётр Ян 245, 513, 516

Кобрынец Януш 100

Кобрынская Ганна 160, 161,464,465, 486,487

Кобрынскі Іван 161,162, 599

Кобрынскі Сямён 160

Кобыз Цімафей 198

Козак Марцін 350

Козелаўна 380,381,404

Козіч Марцін 187,195,196

Козыр Матыс 84

Колаўна Барбара 147

Колышка Яраш 103

Комар Геранім 469

Копаць Васіль 119,214

Копаць Іван 72, 119

Копаць Фёдар 149,189

Копаць Цімафей 149

Копцеўна Ганна Андрэеўна 175

Копцеўна Ганна Барбара 383

Копцеўна Ганна Барысаўна 193,462

Копцеўна Марына 119,120

Копцеўна Раіна 212,262

Копцеўна Фядора 148

Корасакевіч Андрэй 197

Корасакевіч Васіль 197

Корасакевічаўна Настасся 197

Корвіт Ян 350

Корсак Аляксандр 380,403

Корсак Галубіцкі Астафей 214

Корсак Базыль 211, 228

Корсак Баркулаб 151

Корсак Гляб 197

Корсак Іван 217

Корсак Раман 211,214,228

Корсак Ян 174

Корсак Ян Юзаф 86

Корсакаўна Багуміла 174

Корсакаўна Ганна 228

Корсакаўна Ева 439

Корсакаўна Марына 180,217

Корсакі 24,116,439

Коршунаў Аляксандр 24

Корф Мікалай Філіп 140

Корф Ян 140

Косаў Аляксандр 223

Косаў Сільвестр 280,464

Косаўна Раіна 223

Косцевіч Венцлаў 160,161,465,486,487

Кошчыц Богуш 196,197, 217

Кошчыч Аўдзей 457

Кошчыч Цімоша 457

Краеўская Зафея 240

Краснадэбскі Павел 364

Красніцкі Ян 256

Красоўская (без імя) 87

Красоўская Ефрасіння 284

Крошынская Ганна 148

Крошынская Марыя 201

Крошынская Паланея 151

Крошынскі Іван 217

Крошынскі Канстанцін 214

Крошынскі Караль 423

Кулікоўскі Пётр 256

Крук Кацярына 465

Крупка Аляксандр Фёдаравіч 157

Круповіч Францыск 365, 564, 565

Крупская Альжбета 223, 385

Крупская Ганна 223, 385

Крупская Зафея 223,385

Крупскі Фелікс 466

Крывец Андрэй 440

Крывец Беняш Ждановіч 440

Крывіцкаўна Ганна 185

Крыскі Фелікс 409

Крьгўцоўна Алеся 440

Крыўцоўна Ганна 440

Крыўцоўна Зафея 440

Крыўцоўна Паланея 200

Крыцкі Юзаф 335

Крэсінскі Якуб 222

Крэчэтоўская Гальшка 440

Кубалянка Гальшка 123

Кувліч Шымко 483

Кудаеўская Марта 96

Кудрыцкая Ганна 195, 203, 237

Кудрыцкі Павел 203

Кузьмініна Дамініка 200

Кулеша-Варанецкая Івона 18

Куліш Панцелеймон 24

Кумпеўна Марына 451

Кумпь Лявон 451

Кундрат 87

Кунсманаітэ Юргіта 26

Кунцэвіч Іван 188

Кунцэвіч Канстанцін 199, 592

Кунцэвіч Марцін 194

Кунцэвіч Фёдар 175, 192,194

КунцэвічЯкуб 130

Кунцэвіч Якуб Фёдаравіч 192

Кунцэвічаўна Аўдоцця 188, 189

Кунцэвічаўна Марта 257,526

Купсуй Юрый 140

Кураед Бальцэр Ленартовіч 472

Куранецкі Лукаш Яновіч 117

Кураў Івашка 206

Курбскі Андрэй 463

Куроўскі Андрэй Андрэевіч 198

Куроўскі Андрэй Васілевіч 198

Куроўскі Васіль 198

Куроўскі Фёдар 198

Курч Макар 259

Курэйша Міхайла 144,145

Кучук Ян 163, 261

л

Лазавіцкі Багдан 167

Лазутка Станіславовас 16, 26,40,43

Лапо Іван 14, 36

Ласіцкі Ян 50

Ласкі Геранім 118

Лаская Барбара 118

Лаўменя Марцін 472

Лаўрыновіч Рамейка 406

Лаўрыновіч Яна 540, 541

Лаўрэнці, кардынал 122, 598

Лахоўскі Ян 89

Лахоўскі Якуб 89

Лашкоўскі (Кастравіцкі) Самуэль 468

Лацкая Ізабэла 399

Левін Эвэ 14

Левановіч Балтрамей 255

Левановіч Яна 255

Левін Ян 102

Лемішэўскі Мацвей 198

Ленкс Матыс 470

Лесмайціс Гедымінас 12,99

Леў Ісаўр 29

Лідке Мажэна 17

Ліпоман Алоізій 354

Лісоўскі Ян 102

Літвін Міхалон 107

Літвінаўна Паланея 218

Ліхадзеўскі Даніла 193

Лойка Стэфан 390

Лойкаўна Таміла 390

Ломская Ганна 469

ван Лоэў Карл 26

Лубы Ян Казімір 445

Лука, полацкі епіскар 274

Лукашоўна Дарота 151, 593

Лукомскі Бальтазар 256

Лук’янавіч Міско 226, 227

Лук’янавіч Багдан 465

Лужэцкая Разалія 245

Лунгвен Сямён 274

Лунгвеневіч Юрый 274

Лунгвеневіч Іван 274

Лупа Васіль 383, 393,396

Лупула Марыя 127,383, 396,442

Лупула Разанда 393,417,442

Лушчык Лаўрын 208

Лушчыкаўна Барбара 208

Лушчыкаўна Юстына 208

Любамірская Ганна 218

Любамірскі Аляксандр 412,443

Любаўскі Мацей 15, 27

Любецкі Ян 200

Любіч Васка 163

Людвік Людавісіо 356

Лютэр Марцін 333, 344, 366—370

Люціковіч Церашко 457

Лявіцкі Арэст 14,145,197,474

Лявонаўна Альжбета 102

Лявонаўна Галена 255

Ляснеўскі Ян 84

Лях Сымон 363

Ляцкая Кацярына 171, 531

Ляцкі Іван 171

Ляшчынскі Андрэй 530

м

Магіла Ерамей 259

Магіла Пётр 303,307, 308,320, 323,

339, 340

Мадэстын Герэней 278

Мажэйкавіч Лукаш 54

Мажэйкавіч Станько 166

Мажэйкавіч Юшко 166

Мажэйкавіч Ян 166

Мазавецкі Барташ 223

Майпз Разалінда 326

Макаравіч Багдан 592

Макаравіч Грыгорый 526

Макаравіч Міхайла 217

Макараўна Марына 217

Макарый, кіеўскі мітрапаліт 155, 329,

462

Макоўскі Марцін 397

Макрэцкая Зафея 255

Макрэцкая Фядора 200

Макрэцкі Аляксандр 120

Макрэцкі Марцін 255

Макрэцкі Сямён 255

Макрэцкі Пётр 255

Макрэцкі Ян 255

Максімейка Мікалай 26,40 Маласпіна, нунцый 125, 351,355

Малгажата, удавы Станькі 198

Малышчынскі Стэфан 187, 216

Мамоніч Багдан 302

Мамоніч Лукаш 532

Мамонічаўна Барбара 216

Манастырскі Аўдзей 459

Мангірдовіч Аляксандр 168

Манілавіч Пашка 87

Манойлавіч Пашка 229

Манойлавічаўна Зіновя 229

Мантаўтовіч Андрэй 178

Мантаўтовіч Якуб 178

Мантаўтовіч Ян 178

Мантвіла Павел 157

Мантвілаўна Ганна 157

Мантолтаўна Ганна 468

Манькоўская Ганна 123

Манькоўская Зафея 123

Манькоўская Тэрэза 123

Манькоўскі Станіслаў 123

Манькоўскі Пётр 123

Манькоўскі Якуб 123

Маркоўскі Максім 390

Марцікевічава Каркаўшчанка

Тэадора 364

Марцін V, папа 349,350

Марцін з Радома 361

Марціновіч Аляксей 214

Марціновіч Андрэй 451

Марціновіч Міско 190

Марціновіч Якуб 182

Мар’я, удава Івашкі Сянковіча 179

Марыя, сястра Ягайлы 90

Марыя Людвіка 115

Марыя Казіміра 443

Масальская Багдана 594

Масальская Гальшка 216

Масальская Ганна 451

Масальская Марына 594

Масальскі Іван 594

Масальскі Ігнацій 365, 564, 565

Масальскі Апанас 594

Масальскі Пётр 214

Масальскі Самуэль 242, 507

Масальскі Станіслаў 216

Масальскія 116

Маскевіч Самуэль 383,441

Маскароўская Зафея 400

Маскароўскі Ян Тэафіл 400

Маслоўскі Сымон 363

Матыясаўна Зафея 181

Махніч Васіль 457

Мацеевіч Богуш 178

Маценовіч Якуб 473

Мнішкаўна Марына 416

Мацеевіч Шчасны 156

Мацвееўна Даброхна 263

Мацей, віленскі біскуп 305

Мацільда, дачка брандэбургскага марграбія 349

Мацкавіч Шымка 148, 214,478—479

Мацкаўна Ганна 174, 214

Мацкаўна Кахна 214

Мацкевіч Валянцін 219

Мацкевіч Васіль 450

Мацкевіч Крыштаф 444

Мацкевіч Марцін 219

Мацкевіч Пётр 284

Мацкевіч Пётр Паўлавіч 384

Мацкевіч Ян 284

Мацкевіч Ян 219

Мацкевічаўна Кацярына 148,478—

479

Машкоўскі Міхаіл 166

Мехнікеевіч Іван 464

Мікалаевіч Себасцян 540, 541

Мікалаевіч Ян 151,593

Мікалаеўна Дарота 210

Мікіцініч Мацвей 155, 214

Мікіцкі Юзаф 335

Міклашэвіч Ілья 471

Міклашэвіч Ян 227

Мікуліч Багуслаў 471

Мікуліч Іван 200

Мікуліч Раіна 595

Мікуліч Сымон 335

Мікулічаўна Канстанцыя 471

Мікулініч Яцак 451

Міленькі Іван 208

Міленькі Фёдар 208

Міленькі Ярмола 208

Мілецкая Зафея 181

Мірская Ганна 443

Мірскі Грыгорый 189,443

Мітковіч Сак 87

Мітковіч Цімаш 87

Міхаіл Жыгімонтавіч, князь 159, 160

Міхайлавіч Мацей 483

Міхайлавіч Юхно 101

Міхайлаўна Ганна 151

Міхайлаўна Ганна 167

Міхайлаўна Марына 197

Міхайлаўна Ядвіга 101

Міхайла, полацкі епіскап 91

Міхайловіч Юхно 404

Міхайловіч Багдан 97

Міхайловічаўна Ядвіга 404

Міхайловічаўна Кацярына 97

Міхейкаўна Барбара 335

Міцкевіч Ян Рымвід 102

Міцута Богуш 191, 593, 594

Міцута Пётр 175

Міцута Якуб 191, 192, 597

Міцуцянка Ганна 594

Міцуцянка Паланея 593

Міцуцянка Фядора 594

Міцькоўна Ганна 184

Мішкаўскі Есіф 185

Мішковіч Мардас 166

Младзецкі Альберт 441

Монвідаўна Зафея 220

Монтвід 130

Монтаўтавіч Андрэй 225

Монтаўтавіч Ян 225

Мора Павел 363

Мохалеўскі Міхал 140

Мрочка Станіслаў 88, 153

Мрочка Аляксандр 88

Мрочка Ермаген 88

Мрочка Адам 88

Мрочка Якуб 88

Мрочкаўна Раіна 88

Мрочкаўна Аксім’я 88

Мрынгладоўна Зузанна 121

Монвітаўна Ганна 304,397

Монтаўтавіч Андрэй 202

Монтаўтавіч Юрый 202

Монтаўтавіч Ян 202

Мордас Станіслаў 540, 541

Морштын Максімільян 400

Мсціслаўская Багдана 154

Мсціслаўскі Міхайла 164

Мушаціч Пятрушка 87

Мялецкая Зафея 533

Мялешка Абрам 259

Мялешка Іван 210

Мялешка Іван Іванавіч 118,181

Мялешка Кандрат 243

Мялешка Францішак 103

Мялешка Мікалай 210

Мялешка Міхаіл 103

Мялешка Ян 210

Мялешкаўна Багдана 182,183

Мялешкаўна Гальшка 259

Мялешкаўна Марына Аляхновічаўна

192

Мялешкаўна Марына Марцінаўна

171

Мялешкаўна Раіна 213

Мялешкаўна Тэадора 243, 389, 507,

509

Мялешкаўна Уршуля 243

Мялешкі 116

Мянькоўна Настасся 257

Мясны Пётр 284

Мяшковіч Якуб 105

н

Навіцкі Максімільян 257

Навіцкі Ян ч 536

Нарбут Войцех 452, 536

Нарбутаўна Ганна 201

Нарушэвіч Аляксандр 123

Нарушэвіч Станіслаў 72

Нарушэвічы 123

Нарушэвічаўна Барбара 406,407

Нарушэвічаўна Марыяна 95

Насілоўская Марына 174, 215

Насілоўская Ядвіга 173,215,453,454,

538—541

Насілоўская Шчасная 215

Насілоўскі Юрый 173, 215

Незабытоўская Зафея 394,418

Незабытоўскі Станіслаў 384,415,445

Некрашэвіч Андрушка 165

Некрашэвіч Міхаіл 165

Некрашэвіч Талька 165

Несцяровіч Клім 596

Несцяровіч Мацей 406

Нелавіцкі Базыль 364

Нелавіцкі Валер’ян 364

Немцянская Кацярына 157

Нерашынскі Мікалай 393

Несцяровіч Мацей 105,106

Нікандр, слуцкі архімандрыт 329

Нікіфаравіч Андрэй 174

Нонгарт Пётр 121

Нонгартаўна Альжбета 121

Нонгартаўна Зузанна 121

Нонгартаўна Кацярына 242, 505

Няволін Канстанцін 36

Нямірыч Есіф Іванавіч 151,304,397

Нямірычаўна Настасся 151

Няміра Ян 99

Няміра Яраш 256

Няміравіч Ян 203

Няміраўна Друзіяна 100

Няшкоўскі Стэфан 154

о

Овіжаўна Гендрута 182

Одзінец Грыгорый 597

Одзінцаўна Марына 597

Одэрборн Паўль 50,304,305, 385

Онцуіпка 163

Осіпаўская Ефрасіння 217

Осіпаўская Зафея 217

Осіпаўскі Крыштаф 216

Осіпаўскі Ян 216

Осцік Грыгорый 217,453,454, 538—541

Осцік Ян 454

Осцік Юрый 88,100,101,168

п

Св. Павел 314, 316,318, 324,324, 341, 368,370—372

Павук Васіль 463

Падбіцянка Рэгіна 471

Падбіпяціч Фёдар 219

Падбярэзскі Ждан 186

Падбярэская Ганна 443

Падбярэская Канстацыя 426—428, 600

Падбярэская Марына 250, 519

Падбярэская Тэрэза 429

Падбярэскі Аляксандр 428

Падбярэскі Грыгорый 428

Падбярэскі Міхаіл 428

Падбярэскі Юрый Самсон 250

Падбярэскія 426

Падгайская Ганна Каспараўна 99

Палітальскі Рафал 445

Пакаршэнскі Аляксандр 182,262

Палкоўскі Францыск 86

Палубінская Багдана 146, 171

Палубінская Ганна 450

Палубінская Ганна Марыяна 415

Палубінская Марына 72

Палубінская Ефрасіння 380,403

Палубінскі Аляксандр 146

Палубінскі Аляксандр Гілары 234, 401,403,405,412,413,415

Палубінскі Васіль 148,149,450

Палубінскі Дзмітры Самуэль

Палубінскі Іван Дуда 219

Палубінскі Іван Васілевіч 148, 149, 263

Палубінскія 401

Панковіч Лука 200

Панятоўская Тэрэза 469

Панятоўскі Крыштаф Багуслаў 469

Папроцкі Барташ 107

Парасукоў Углоўскі Павел 152

Парфяновіч Іаан 302

Пакрашэвічаўна Матрона 284

Парыцкі Дзмітрый 161

Парыцкі Крьпптаф 249

Патоцкая Кацярына 116

Патоцкія 426

Паўлава Барбара 178

Паўлавічаўна Ядвіга 446

Паўлаў Багдан 186

Паўлаўна Багуміра 214

Паўлаўна Барбара 164

Паўлаўна Ганна 214

Паўлаўна Марына 186

Паўлаўна Зафея 148,214

Паўлаўна Філія 201, 213,214

Паўлоўская Ганна 12,363, 364, 558,563

Пачобут Адляніцкі Ян Уладзіслаў 384,385, 390, 418,444

Пачобутаўна Аўдоцця 94

Пачобутаўна Зіновя 94

Пачобутаўна Петранэла 444

Пашкевіч Астафей 191

Пашкевіч Багдан 104

Пашкевіч Марцін 237

Пашкевічаўна Міласлава 191

Пац Антоній Міхаіл 129

Пац Баніфацый Тэафіл 216,429

Пац Дамінік 223

Пац Дамінік Геранім 417

Пац Казімір, жамойцкі біскуп 413

Пац Крыштаф Жыгімонт 115, 130, 136,471,533, 586

Пац Крыштаф Канстанцін 435

Пац Мікалай, кіеўскі біскуп 223

Пац Мікалай Стэфан 412,468

Пац Мікалай Юр’евіч 170

Пац Міхаіл 95

Пац Міхаіл, віленскі ваявода 394

Пац Міхаіл Казімір 137, 142,213,412, 599

Пац Павел 223

Пац Станіслаў 223

Пац Стэфан 84,208, 391,400,401

Пац Фелікс Ян 208

Пац Юрый 458

Пац Ян 84, 531

Пац Ян Казімір 417,429

Пац Ян Крыштаф 429

Пацаўна Ганна 84

Пацаўна Ганна Геранімаўна 213

Пацаўна Ганна, дачка Фелікса Яна 208

Пацаўна Марыянэла 208

Пацаўна Сібілія, дачка Фелікса Яна 208

Пацаўна Юзэфа 129

Пацаўна Ядвіга 223

Пацей Адам 181,454, 541, 542

Пацкевіч Марцін 145

Пацы 429,430

Пацэвіч Станіслаў 165

Пачапоўская Ганна

Пачапоўскі Мікалай 440,441

Пенянжкаўна Марыяна 409

Перапеча Грышка 200

Пескі Шчасны 421

Петранцэвіч Федка 457

Петрашэвіч Якуб 163

Пётр, валашскі ваявода 225

Пётр, віленскі біскуп 350

дэ Піляна 354

Пічэта Уладзімір 43

Піфагор 136

Платэцельская Альжбета 212

Пжэбяндоўская Дарота Генрыета 153

Пжэбяндоўскі Ян Юрый 153

Пляневіч Ян 91—93

Покалеўскі Багдан 174

Покрыўніцкі Алекшы 213

Покрыўніцкі Войцех 213

Покрыўніцкі Павел 213

Покрыўніцкі Ян 213

Полазавіч Іван 222

Полазаўна Аўдоцця 222

Полазаўна Зафея 222

Полазаўна Фенна 226

Порадня Андрэй 192

Порадня Іван 192

Пражэўскі Раман 259

Празвіцкі Грыгорый 262

Пракулееўна Барбара 262

Прамерскі Лукаш 218

Прасукова Людміла 152

Пратасовіч Валяр’ян 350, 354,469

Пратасовіч Фёдар 180,217

Пратасовіч Самуэль 198

Пратасовіч Уладзіслаў 441

Пратасовіч Ян 406

Пратасовічаўна Гальшка 440,441,

Прахемфельс Фрэдрык 140

Пронскі Андрэй 83

Пронскі Фрэдрык 146

Проселка Марцін 91

Проселкаўна Ганна 91

Прошыцкі Якуб 152

Прыбора Мікалай 380

Прэгалінская Агнешка 257

Прэгалінскі Клямент 257

Прэгалінскі Станіслаў 257

Пузоўскі Аўрам 72

Пузоўскі Багдан 72

Пузоўскі Іван 72

Пузоўскі Сямён 72

Пузыня Багдан 155

Пузыня Пётр 212

Пузыня Юзаф 84

Пуцеўлянін Грыгорый 191

Пуцеўлянін Іван 191

Пуцята Дамінік 257

Пуцяціч Багдан 220,489

Пшыпкоўская Аляксандра 442

Гішыпкоўскі Мацей 442

Пшыпкоўскі Самуэль 437,442

Пшэздзецкая Ізабэла Вікторыя 380

Пшэрадоўскі 424

Пшэслаўскі Глаўбіч Стэфан 334, 557

Пядойціс Якуб 177

Пятковіч Ганна 195

Пятковіч Богуш 168

Пятковіч Хедац 457

Пятковіч Юрый 177

Пятковіч Янушка 235

Пятровая Пашкевіча 167

Пятровіч Матыс 258

Пятровіч Ян 229

Пятроўна Пятрухна 83

Пятроўскі Грыгорый Станіслаў 422

Пятровіч Ян 181

Пятровіч Яцак 101,404

Пяцельціч Грынька 94

Пяцігорскі Гаўрыла Камбулатавіч

153,455

Пяцькова Кацярына 163

р

Рагатынская Федка 161,162, 599 Рагазянка Ганна 195,227,236,487,488

Рагнеда, княгіня 411

Рагоза Грыгорый 195, 227, 236, 487—489

Рагоза Леў 257, 525,526

Рагозін Аляхно 228

Радвіловіч Станіслаў 200

Радзеёўскі Ян Шчасны 401

Радзіваноўскі Несцер 595

Радзівіл Аляксандр Людвік 144,188, 256,466

Радзівіл Альбрэхт, надворны маршалак 530

Радзівіл Альбрэхт Людвік 200,401

Радзівіл Альбрэхт Станіслаў 143, 218, 383, 388, 394,400,417,442,443

Радзівіл Альбрэхт Уладзіслаў 128, 146,402,403

Радзівіл Багуслаў 126,141,443, 598

Радзівіл Дамінік Мікалай 413

Радзівіл Караль Станіслаў 435

Радзівіл Крыіптаф, сын Крыштафа

Пяруна, 147, 394,402,442

Радзівіл Крыштаф Пярун 115,125, 128, 137, 238, 355,393,419,497, 529, 533, 578

Радзівіл Мікалай Чорны 150, 536

Радзівіл Мікалай Крыштаф Руды 119, 193

Радзівіл Мікалай, жамойцкі біскуп

167

Радзівіл Міхаіл Казімір 188

Радзівіл Мікалай Крыштаф Сіротка 137,146,171,172,390,405,416, 467, 530, 599

Радзівіл Мікалай Мікалаевіч 44, 90, 167,211,220

Радзівіл Мікалай Юр’евіч 226

Радзівіл Станіслаў Мікалаевіч 44,90, 91,167

Радзівіл Юрый, віленскі біскуп 416, 529

Радзівіл Юрый Мікалаевіч 87, 147, 154,219,226,237,261

Радзівіл Юрый, сын М. Радзівіла Чорнага 94

Радзівіл Юрый, троцкі капіталян 394,

420

Радзівіл Ян Альбрэхт 152,441

Радзівіл Ян Мікалай 153

Радзівіл Ян Мікалаевіч 44,155,167,

179,220,224,225

Радзівіл Януш 127,143, 383, 396,422,

442

Радзівіл Януш, падчашы ВКЛ 114,

125,127, 128,145,396

Радзівілаўна Алена 124

Радзівілаўна Альжбета, дачка

Мікалая Крыштафа 390,441

Радзівілаўна Альжбета, жамойцкая старасцянка 405

Радзівілаўна Барбара 90, 116, 147,154,

237,351

Радзівілаўна Ганна 95

Радзівілаўна Ганна Юр’еўна 122,124,

147,237,598

Радзівілаўна Ганна Марыя 126,443, 598

Радзівілаўна Гальшка, жонка Льва

Сапегі115, 238,416,497, 529

Радзівілаўна Зафея 211

Радзівілаўна Зафея Мікалаеўна 184

Радзівілаўна Зафея, жонка Крыштафа

Мікалая Дарагастайскага 141

Радзівілаўна Зафея, жонка Юрыя

Хадкевіча 256

Радзівілаўна Караліна 435,436,600

Радзівілаўна Кацярына 400,424,442

Радзівілаўна Тэрэза Барбара 129

Радзівілаўна Цэцылія Марыя 145

Радзівілаўна Элеанора 145

Радзівілаўна Яганна Кацярына 256

Радзівілы 10,114, 115,123,124, 125,

147,237,239,416,419,420,467

Радзівонавіч Аверка 87

Радзівонаўшчанка Фядора 258

Радзімінскі Давід 417

Радкевіч, рэгент гродскай канцылярыі 97

Радковіч Навум 466

Раецкі Феафіл 127

Райская Ганна 124

Ракіцкі Пётр 473

Ракіцкі Самуэль 473

Ракіцкі Станіслаў 470,471

Раманаў Еўдакім 24

Рамановіч Грыгорый 304

Рамановіч Іван 96,191, 596

Рамановіч Сямён 595

Рамановіч Шымко 452, 536

Рамановічаўна Ганна 96,191, 596

Рамашковіч Грыгорый 446

Рамашковіч Юрый 446

Рапалоўская Марыя 361

Рапінская Ганна 363

Расеўская Ганна 262

Роская Марына 186

Ратомская Марына 156,480,481

Ратундус Аўгуштын 84,98

Раўкшаўна Ганна 259

Рахваловіч Мікалай 467

Рачэвіч Багдан 166

Ролікаўна Ганна 217

РоманАля 12

Рораўна Кацярына 250, 519

Росіцкая Марына Іванаўна 104

Ругэры Фульвіюш 136,355

Рудамінаўна Галена 262

Рудамінянка Ганна Марцыбэла 391

Рудзевіч Сцяцко 219

Ружынская Кацярына 83

Ружынскі Васіль 83

Ружынскі Міхаіл 219

Рускі Францыск 440

Руцкі Іосіф 333

Рымвід Ілья 444

Рымвід Геліяш Міхаіл 415

Рымвідаўна Зафея 444

Рымковіч Алена 467

Рымковіч Барбара 467

Рымковіч Паланея 467

Рымінская Марыяна 429

Рымша Павел 206, 207

Рымша Ян 536

Рыманд Езаф 118,156, 224

Рыманд Шчасны 473

Рымковая Барбара 166

Рышкоўская Барбара 394

Рышкоўскі Павел 394

Рэёўна Дарота 390

Рэпленская 595

Рэпленскі Рафал 595

с

Сабескі Ян 443

Савіцкая Зузанна 257

Савіцкі Багдан 181

Савіцкі Мікалай 258

Савіч Сямён 91

Садоўская Ганніца 450

Садоўскі Адам 221

Садоўскі Крыштаф 95

Садоўскі Сымон 363

Сакалінскі Цімафей 147

Саковіч Кас’ян 303—307

Саковіч Станько 165

Саковічаўна Альжбета 44, 167,211 Саламярэцкая Алена 261, 399,412 Саламярэцкая Барбара 156,480,469 Саламярэцкая Кацярына 259 Саламярэцкая Хрысціна 390 Саламярэцкі Іван 226

Саламярэцкі Багдан 390,439, 532

Саламярэцкія 24,113

Самуэлеўна Кацярына 464

Сангушка Аляксандр 450

Сангушка Андрэй 154,450

Сангушка Геранім 383,443

Сангушка Раман 146, 150

Сангушка Яраслаў 154

Сангушкавіч Андрэй 161,219,450

Сангуіпкавіч Васіль 161

Сангушкавіч Дзмітрый 149, 235

Сангушкавіч Фёдар 149

Сангушкаўна Ганна 154,450

Сангупікаўна Марыя a 176

Сангушкаўна Настасся 219

Сангушкаўна Невіндана 219

Сангушкаўна Фядора Андрэеўна 47

Сангушкаўна Фядора Фёдараўна 149

Сангупікі 423

Сапега Андрэй 380

Сапега Андрэй, віцебскі кашталян 531

Сапега Андрэй, падчашы ВКЛ 531

Сапега Андрэй Францыск 399,412

Сапега Глеб Янавіч 148,478—479

Сапега Грыгорый Іванавіч 531

Сапега Дзмітрый 262

Сапега Іван 328

Сапега Казімір 435,436, 600

Сапега Казімір Ян 143, 381, 399,424, 425, 599

Сапега Казімір Леон 423

Сапега Крыштаф 399

Сапега Леў, віцебскі войскі 462

Сапега Леў, канцлер ВКЛ 104,115,

128, 147, 238, 393,394,409,416, 529

Сапега Леў Міхайлавіч, гарадзенскі земскі суддзя 230

Сапега Мікалай Міхайлавіч 230,594

Сапега Мікалай Паўлавіч 154

Сапега Мікалай, навагарадскі

ваявода 257

Сапега Павел 403

Сапега Павел, віленскі ваявода 412

Сапега Павел Іванавіч 83,163,226, 479

Сапега Павел Ян 403

Сапега Ян 148

Сапега Ян Пётр 423

Сапега Ян Станіслаў 421

Сапега Янушка 214

Сапегі 116,413,426

Сапоцька Васіль 221, 384

Сапоцька Марк 186, 201

Сапоцька Станіслаў 96

Сапоцька Аляксандр 96

Сапоцька Юзаф 96

Сапоцькавіч Якаў 464

Сапоцькаўна Марына Васілеўна 256

Сапяжанка Алена 129

Сапяжанка Альжбета 128,409

Сапяжанка Багдана 226

Сапяжанка Барбара 394

Сапяжанка Барбара Міхайлаўна 230

Сапяжанка Гальшка 249

Сапяжанка Ганна 128,147,393,403

Сапяжанка Ганна Міхайлаўна 83

Сапяжанка Зузанна 423

Сапяжанка Канстанцыя 383,443

Сапяжанка Кацярына 381, 399

Сапяжанка Кацярына Паўлаўна 412

Сапяжанка Фядора 115

Сарбеўскі Мацей Казімір 421

Сарна Марцін 353

Сасінаўна Ганна 174

Сасноўская Алена 124

Сасноўскі Ян 124,444

Свідэрскі Галыпка 223

Свідэрскі Адам 223

Свідэрскі Якуб 223

Свідэрскі Ян 223

Свідрыгайла, князь 348

Свірская Ганна 593

Свірская Зафея 187

Свірскі Андрэй 593

Свірскі Багдан Міхайлавіч Typ 38,

223,385

Свірскі Себасцян 439

Святко Мацвей 174

Святохна, жонка Мацка Юр’евіча 177

Святохна, жонка Якуба Гасціловіча

177

Свякоўна Зафея 175

Свяцкі Афанаса 185

Свяцкі Іван Пуціўлянін 96, 596

Свяцкі Грыгорый Пуціўлянін 96, 596

Свяцкі Марцін 596

Семяноўскі Лявонцій 460

Сенскі Іван 226

Сеціцкая Альжбета 260

Сеціцкі Балтрамей Даўмонт 260

Сікорская Ефрасіння 256

Сікорскі Андрэй 256

Сікорскі Станіслаў 215, 596

СілічаўнаЕва 180

Сіманет Францыск 356

Сіміён, полацкі епіскап 462

Сіняўскі Яраш 84

Сіняўскі Мікалай 83

Сіркуцеўна Аксіння 118,156, 224

Сіруцевіч Шчасны 156,480

Сіруцёўна Крысціна 259

Сіруць Геранім 259

Сіруць Станіслаў 259

Сіруць Ян Юр’евіч 262

Скашэўскі Станіслаў 218

Скарга Пётр 127,358

Скакоўскі Лукаш 184

Скарабагаты Аляксандр 445

Скарабагаты Палідор 445

Скарко Гаўрыла 206, 207

Скарко Іван 206, 207

Скарко Міхайла 206,207

Скарко Філон 206, 207

Скарко Юрый 206, 207

Скаркоўна Марухна 206, 207

Скаркоўна Марына 206, 207

Скаркоўна Настасся 206,207

Скаркоўна Паланея 206, 207

Скаркоўна Раіна 206, 207

Скарульскі Андрэй 430

Скарульскі Рафал 430

Скарульскі Ян 430,431,600

Скіцкі Іван 15

Скіндар Мікалай 174

Скіпар Андрэй 384

Скіпар Аўгуштын 221

Скіпар Грыгорый 221

Скіпараўна Марына 384

Склатоўскі Ян 223

Склатоўскі Яраш 389

Скопаўна Альжбета 85

Скурка Ян 77

Слаўка Капінскі Павел 257

Слежаковіч Якуб 262

СліжНаталля 17,18, 19, 598,601

Слізні 243,251,257,379, 386, 579, 584

Слізень Аляксандр 243,244, 379, 510

Слізень Стэфан 364

Слізень Стэфан Ян 111, 136, 140, 208, 251,253,257,379,380,396,399,401, 403,412,413,415,419, 584, 598, 599

Слізнеўна Ружа 232,251, 252, 521, 599

Слізнеўна Фядор 257

Слізнеўна Яганна 257

Слізнеўна Юдзіта 208,253

Служка Аляксандр 402,428

Служка Багуслаў 428

Служка Дамінік 426,445

Служка Іван 428

Служка Жыгімонт 428

Служка Мікалай 428

Служка Юзаф Багуслаў 143,388

Служкі426

Служчанка Альжбета 418

Служчанка Ганна 441

Служчанка Канстанцыя 388

Сметакоўна Феліцыяна 471

Сморшгевіч Кузьма 482

Снаксарэвіч Іван 482

Снарская Ганна 193

Снарская Марына 118, 212,256

Снарскі Валянцін 212

Снарскі Францыск 145

Снарскі Ян 193,212,256

Собалеўна Настасся 593

Собаль Андрэй Арэставіч 218

Собаль Арэст 593

Солтан Аляксандр 315

Солтан Міхаіл Леў 381,403,404

Солтанавіч Іван 156,480

Соф’я Аляксееўна, царэўна 233

Соф’я, дачка Вітаўна 313,438

Спасовіч Уладзімір 15

Стабінскі Езаф 191, 595

Стабінскі Окун 595

Стаблоўская Юліяна 335

Стаброўскі Адам 193,217

Станевіч Барталамей 384

Станевіч Урбан 384

Станевічаўна Раіна 384

Станіслававіч Ян 156

Станіслававіч Андрэй 207

Станіслававіч Валенты 207

Станіславаўна Кацярына 194,485,

486

Станіславаўна Марухна 99

Станіславаўна Ядвіга 173, 215,453

Станіславовіч Ленарт 467

Станкевіч Андрэй Мікалаевіч 526

Станкевіч Ян 228

Станкевіч Ян Тэадор 102

Станчковіч Станіслаў 194,485,486

Станькевіч Мікалай 539, 541

Станькоўская Крысціна (Аксіння)

353

Станьская Ганна 184

Старадоўшчанка Пелагея Андрэеўна

88

Старасельская Зафея 215

Старасельскі Багдан Геранім 215

Старасельскі Мікалай 215

Старэўскі Багуслаў Антоні 353

Столінская Кацярына 257

Столінскі Войцех 257

Столінскі Мацей 257

Столінскі Мікалай 257

Столінскі Павел 257

Стоцкі Францішак Хрыстафор 353

Стоцкі Юзаф 204, 505

Стравінская Тэрэза 468

Стравінскі Казімір 121

Стравінскі Траян 468

Станкевіч Міхаіл Адам 417

Страшэвічаўна Ганна 258

дэ Строзі Лукрэцыя Марыя 145, 188,

467

Струпінскі Максім 93

Стрыйкоўскі Мацей 430

Стрыжка Андрэй 473

Стрэевіч Добка 173

Стрэеўна Барбара 173

Струнька Ян 334

Стэфан V, валашскі ваявода 225

Стырнелеў Юшко 166

Судзімонтавіч Алехна 163

Судзімонтавічаўна Зафея 163

Сурвіла Яраш 594

Сухадольская Ганна Мацвееўна 175

Сухадольскі Мікалай 442,452

Сухадольскі Ян 175

Сухамыра Сідар 456

Сцяцкевіч Андрэй Васілевіч 260

Сцяцкевіч Вільгельм 198

Сцяцкевіч Стэфан Астфа’евіч 215

Сцяцкевічаўна Крысціна 381,402

Сцяцковіч Бенядзікт 406

Сцяцковіч Іван Навумавіч 195, 203,

237

Сцяцковіч Шымко 166, 167

Сцяцковіч Ян 483

Сцяцкоўна Зафея 171

Сынкоўскі Эсман Іван Іванавіч 182

Сыберг Ганны 208

Сынкоўская Барбара 245,246, 249, 512, 599

Сырэвіч Мікалай 223

Сыцін Леў 102

Сякіраўна Марына 99

Сяліцкі Богуш 485

Сялява Іван 148

Сямашка Аляксандр 155

Сямашка Андрэй Мацеевіч 384

Сямашкаўна Багдана Васілеўна 155

Сямёнавіч Барыс 197

Сяньковіч Івашка 179

Сяньковіч Міхаіл 104

Сяньковіч Яцак 104

т

Табаровіч Войцех 105

Табор Войцех 361

Тавянскі Юстын 385

Такарэўская Аляксандра Мацкаўна

221

Такарэўскі Мацко 221

Талаконскі Ваўрынец 250,519

Талочка Адам Янавіч 105

Талочка Андрэй 105

Талочка Андрэй Юр’евіч 595

Талочка Захарыяш Себасцянавіч 208

Талочка Казіміра 105

Талочка Крыштаф Іванавіч 595

Талочка Крыштаф Янавіч 105

Талочка Мацей Лаўрынавіч 185,186

Талочка Марцін Езафовіч 202

Талочка Матэвуш 208

Талочка Мікалай Шымковіч 175

Талочка Мікалай Янавіч 457

Талочка Размус 185

Талочка Себасцян 208

Талочка Станіслаў 91,92

Талочка Станіслаў Шчасновіч 186

Талочка Фларыян 208

Талочка Якуб 208

Талочка Ян 105

Талочка Ян 210

Талочка Ян Міхайлавіч 203, 597

Талочка Ян Станіслававіч 156

Талочкаўна Галыпка 207

Талочкаўна Дарота 184

Талочкаўна Ева 186

Талочкаўна Зафея 202

Талочкаўна Юстына 105

Талочынская Людміла 220,229,464, 490—492

Талочынская Настасся 220,221,229, 490—492

Талочынскі Васіль 221, 229, 261, 490—492

Талочынскі Юрый 220

Тальвош Адам 531

Тальвош Мікалай 533

Тамашоўна Магдалена 191, 595

Тамашэвіч Крыштаф 446

Тарасевіч Лявонцій 432

Тарноўская Барбара 128

Таруса Богуш 451

Таруса Іван 451,452

Тарусянка Таміла 215, 596

Таўковіч Барталамей 182

Таўковіч Мікалай 182

Таўсталес Аксіння 16

Твардоўскі Мікалай 255

Дэ Торэс Кузьма 71,356

Томскі Сымон 284

Трокінеўна Насовічаўна Раіна 260

Трокінь Насовіч Андрэй 260

Трокінь Насовіч Балтрамей 260

Траскоўскі Станіслаў 185

Трацеўскі Андрэй Тэафіл 444

Трацяк Пётр 470

Трацяк Ян 375

Трэцяк Базыль 364

Трубецкія 113

Трызна Адам 468

Трызна Грыгорый 200

Трызна Клеменс Казімір 464

Трызна Крыштаф 469

Трызна Феафіл 129

Трызнянка Аляксандра 262

Трызнянка Кацярына 128,439

Трызнянка Настасся 422

Трызнянка Тэадора Зафея 468

Трэнбска Малгажата 400

Туравіч Курыла 229

Туравіч Сенька 229

Тураўскі Кірыла 272

Тушавіцкая Галена 146

Тызенгаўз Гаспар 423

Тызенгаўз Готард 423

Тызенгаўз Стэфан 423

Тызенгаўз Ян Жыгімонт 423

Тызенгаўзаўна Зафея 444

Тызенгаўзаўна Канстанцыя 423

Тызенгаўзаўна Марыяна 102

Тызенгаўзаўна Ядвіга 422,422

Тымінскі Станіслаў 141

Тышкевіч Яўстахій 97

Тышкевіч Васіль 190,191,217

Тышкевіч Дзмітрый 173

Тышкевіч Марцін 212

Тышкевіч Мікалай 353

Тышкевіч Скумін Львовіч 171

Тышкевіч Уладзіслаў 445

Тышкевіч Фёдар Скумінавіч 171,173,

406,407

Тышкевіч Януш 406,407

Тышкевічаўна Аляксандра 190

Тышкевічаўна Настасся 195

Тышкевічаўна Магдалена 180

Тышкевічаўна Таміла 258

Тышковіч Міхайла 145

ТэнгоўскіЯн 17

Тэртуліян 341

У

Углік Ян 206,207

Уданоўская Ганна 203

Укаловіч Настасся 262

УколаўІван 38

Уколаўна Кацярына 215

Уладзімір, князь 411

Уладзімір Альгердавіч, князь 161,438

Уладзімірскі-Буданаў Міхаіл 14

Уладзіслаў IV Ваза 127, 143, 383, 417,

442

Уладзіслаў (Ягайла) 35,90,131, 348, 349,438,360,438,439

Уладыка Аляксандр 455

Уладыка Фёдар 148

Уласовіч Адам 227

Улатоўская Зафея 439

Улашчык Уладзімір 24

Улошкаўна Кацярына 242,505,507

Ульяна, жонка Вітаўта 349,438

Уматоўская Шчасная 198

Уніхоўскі Багуслаў 136, 586

Уніхоўскі Васіль 439

Уніхоўскі Геранім 439,440

Уніхоўскі Грыгорый 439

Уніхоўскі Павел 128,439,440

УніхоўскіЯн 441

Унучка Абрам 195

Уроблеўна Барбара Паўлаўна 218

Ф

Фалькоўна Настасся 258

Фалькоўскі Яўгеніюш 19

Фама Аквінскі 341, 342

Феадосій, уладзімірскі і берасцейскі епіскап 460

Феціна Барысава 38

Федкаўна Улька 87,88

Феуцінус Ізаак 352, 353

Фёдар Альгердавіч, князь 206

Філіпавічаўна Алена 244, 510, 512

Фірлееўна Дарота 115

Фірлей Мікалай 530

Фойка Мікалай 185

Фоцій, кіеўскі мітрапаліт 270, 302,

312

Францкевічы 431

Фрэдэрык Вільгельм 417

Фурс Аляксандр 259, 528

Фурс Аўгуштын 173

Фурс Іван 192

Фурсаўна Багдана 192

Фурсаўна Ганна 118,181

Фурсаўна Раіна 173

Фядзюшка Беняш 185

X

Хадаровіч Антон 87

Хадаровіч Сенька 87

Хаджнал Джой 14

Хадкевіч Аляксандр 416

Хадкевіч Аляксандр Іванавіч 163,164, 235,481,482

Хадкевіч Аляксандр Грыгор’евіч 190, 191, 593

Хадкевіч Андрэй 146

Хадкевіч Геранім Аляксандравіч 163,

218

Хадкевіч Геранім Караль 399

Хадкевіч Грыгорый 146, 150, 163, 170,

190,409

Хадкевіч вель Іван 409

Хадкевіч Крыштаф 409

Хадкевіч Юрый Аляксандравіч 163,

170

Хадкевіч Юрый Юр’евіч 184

Хадкевіч Юрый Караль 95,412

Хадкевіч Ян 145

Хадкевіч Ян Казімір 391

Хадкевіч Ян Караль 152,153,421,430, 464, 532

Хадкевічаўна Барбара Геранімаўна 404

Хадкевічаўна Ганна 145,152, 391

Хадкевічаўна Аляксандра 150

Хадкевічаўна Аляксандра Іванаўна

163, 170

Хадкевічаўна Ганна 421

Хадкевічаўна Зафея 150

Хадкевічаўна Зафея Іванаўна 163,170

Хадкевічаўна Зафея, жонка Міхаіла

Чартарыйскага 415

Хадкевічаўна Яганна 380, 399,412,

413

Хадкевічы 114,482,430

Хайніцкі Станіслаў

Хаімовіч Шымка 77

Халапмаў Міхаіл 455

Халецкая Зафея 212

Халецкая Зафея Астаф’еўна 262

Халецкая Федзя 211,228

Халецкія 130

Халецкі Андрэй 212

Халецкі Васіль 212

Халецкі Дзмітрый 130, 212, 597

Халецкі Есіф 212, 263

Халецкі Іван 212

Халецкі Канстанцін 592

Халецкі Міхаіл 130

Халецкі Міхаіл Міхайлавіч 214

ХалецкіЯн 130

Халміцкі Стэфан 398

Хвядковіч Багдан 397

Хелхаўпічанка Крысціна 192

Хірынічоўна Ганна 120

Хмара Самуэль 441

Хмары 67

Хмялеўскі Марцін 446

Хмялеўскі Якуб 446

Хмялеўскі Астроўскі Войцех 446

Хмялеўскі Лацкі Ваўрынец 446

Хмяльніцкі Багдан 393

Хмяльніцкі Цімаш 393,396,417,442

Хойнацкі Андрэй 19

Храптовіч Адам 421

Храптовіч Аляксандр 421,441

Храптовіч Баідан Літавор 88,168,228

Храптовіч Іван 258

Храптовіч Марцін 144,487

Храптовіч Міхаіл 441

Храптовіч Федка 169,487

Храптовіч Юрый Адамавіч 121

Храптовіч Юрый Фёдаравіч 220,464, 489,490

Храптовічаўна Алена 169

Храптовічаўна Ганна Багданаўна 88,

100, 101,168, 228

Храптовічаўна Ганна Васілеўна 211

Храптовічаўна Зафея 418

Храптовічаўна Зафея Багданаўна 228

Храптовічаўна Настасся Васілеўна

153

Храптовічаўна Настасся Васілеўна, жонка Грынькі Валовіча 211

Храптовічы 123, 144,421,423

Хруневіч Базыль 285

Хршчановіч Войцех 173

Хялстоўскі Зафея 184

Хялстоўскі Андрэй 184

ц

Цадроўская Тэафілія 444

Цадроўскі Стэфан 124

Целак Ян 98, 543-544

Целяціцкая Ганна Васілеўна 180

Цемурцэвіч Яцак 165

Цемушаў Віктар 12

Цеханавецкая Ганна 444

Цеханавецкая Людвіка 430,431, 600

Цеханавецкі Альбрэхт Канстанты

430

Цеханавецкі Крыштаф 431

Цеханавецкі Міхаіл 431

Цеханавецкі Станіслаў 431

Цехановіч Геранім Уладзіслаў 85

Цехановіч Станіслаў 84

Цехановіч Францыск 84

Цехановічаўна Ганна 85

Цехановічаўна Марыяна 85

Цехановічаўна Феліцыяна 85

Цеханавецкая Дарота 452

Цеханавецкі Андрэй 452

Ціханавецкі Каспер 452,453

Ціханавецкі Нікадзім 452

Ціханавецкі Пётр 452

Цімошкаўна Мацута 596

Цышына Любка 473

Цывінскі Мікалай 239, 502, 503

Цыдзік Пётр 92

Цыдзікаўна Ганна 91—94

Цымінская Гальшка 157

Цымінская Ядвіга 157

Цымінскі Ян 157

Цырыковіч Андрэй 214,225

Цяпінскі Васіль 127

Цянчынская Кацярына 257

Цянчынскі Габрыэль 441,467

Цянчынскі Станіслаў 47

ч

Чапліч Стэфан 482

Чаркас Івашка 328

Чаркоўская Юстына 256

Чаркоўскі Аўтуштын 212,257

Чарнеўская Марына 185

Чарнеўскі Андрэй 185,217

Чарнеўскі Каробка Іван 186

Чарноцкі Ваўрынец 398

Чартарыйская Аляксандра 439

Чартарыйская Кацярына 453

Чартарыйскі Іван 150,439

Чартарыйскі Юрый 305

Чартарыйскі Януш 151, 152,439

Чацвярцінскі Фёдар 169

Чацвярцінскі Януш 155

Чацкі Тадэвуш 15, 50, 72, 98

Чашэйка Багдан 596

Чашэйкаўна Раіна 215, 596

Чорасты Антоні 175

Чорны Іван 463

Чыж Аляксандр 210

Чыж Андрэй 210

Чыж Войтак 210

Чыж Крыштаф 124

Чыж Станіслаў 210

ЧыжЯн 210

ш

Шапчыч Сцяпан 177

Шакдаевіч Грышко 190

Шаламовіч Грыгор 470

Шаланда Аляксей 432

Шалкоўскі Андрэй 397

Шалуха Фёдар 526

Шамятовіч Ян 385

Шашэўская Барбара 174

Швыйкоўская Алена 193,217

Швыйкоўскі Самуэль 443

Швыйкоўскі Тэадор 251

Шкленская Гальшка Шымковічаўна 221

Шкленскі Фёдар Іванавіч Шымковіч

182—184

Шкленскі Юрый 221

Шостак Андрэй 258

Шостак Герман 258

Шостак Жыгімонт 201

Шостак Мікалай 201

Шостакаўна Раіна 258

Штрукоўна Ганна 186

Шчавінскі Ян 201

Шчапаў Яраслаў 269, 274,301, 313

Шчаральскі Абрам Багінскі 175

Шчаўрскі Ян 465

Шчафанаўна ІПчасная 472

Шчука Міхаіл Ян 381,402

Шыдлавецкая Альжбета 171,172

Шыдлавецкі Крыштаф 171

Шымановіч Мікалай 177

Шымковіч Грыгорый 182

Шымковіч Філіп 182—184

Шымковіч Ян

Шырма Францішак 415

Шышкаўна Аксіння 256

Шышкевіч Аляксандр 353

Шыіпчанка Ганна 455

Шэмбелеўна Галена 593

Шэмет Астафей 232

Шэмет Мельхер Войцехавіч 121

Шэмет Міхаіл 234

Шэмет Юзаф 85

Шэмет Ян 234

Шэмет Ян Яраслаў 390

Шэметаўна Алена 256

Шэметаўна Ганна 439

Шэметаўна Матрона 335

Шэметаўна Рахель 121

Шэметаўна Тэрэза 232,234,405,493

Шэмятовіч Марцін 222

Шэралоўна Ганна 470

Шэцілаўна Ганна 99

э

Эйнаровіч Эразмус 154

Эйсімант Аляхно 92

Эйсімант Амбражэй 92

Эйсімант Андрэй 119

Эйсімант Андрэй Абражэевіч 91,92,

215

Эйсімант Андрэй Аляхновіч 92

Эйсімант Андрэй Валянцінавіч 218

Эйсімант Бенядыкт 175

Эйсімант Грыгорый Тумашэвіч 596

Эйсімант Грыгорый Шымковіч 91,92

Эйсімант Крыіптаф 119

Эйсімант Лаўрын 91, 92

Эйсімант Марцін 97

Эйсімант Матыс 215

Эйсімант Мацей Юр’евіч 202

Эйсімант Мацей Шымковіч 91, 92

Эйсімант Мікалай Грыгор’евіч 119

Эйсімант Міхайла Андрэевіч 91,92

Эйсімант Мікалай Шымковіч 91, 92

Эйсімант Себасцян 596

Эйсімант Станіслаў 91,92

Эйсімант Стась 222

Эйсімант Шчапан 91, 92

Эйсімант Шымко Аляхновіч 91, 92

Эйсімант Шымко Мікалевіч 222

Эйсімант Якуб 222

Эйсімант Ян 186

Эйсімант Торкач Лаўрын 188

Эйсімантаўна Галена Пятроўна 91,92

Эйсімантаўна Галена Якубаўна 222

Эйсімантаўна Ганна 222

Эйсімантаўна Дарота 92—94

Эйсімантаўна Касюта 92,93

Эйсімантаўна Малгарэта 201

Эйсімантаўна Паланея 215

Эрнст Ульрых 16

Эсманаўна Настасся 83

Фон Эцке Кацярына 442

ю

Юдыцкая Юстына 381,403

Юліяна, жонка Вітаўта 159

Юндзіл Мікалай 146

Юндзіл Янбі, 146,213,262

Юндзілаўна Ганна 213

Юрага Ян 86

Юрага Мікалай 155

Юрлоўна Барбара 213

Юрлоўна Ганна 213

Юрлоўна Кацярына 200, 213

Юр’евіч Мацко 177

Юр’евіч Навіцкі 177

Юр’евіч Станько 144

Юр’еўна Масюта 207

Юрэвіч Ян 483

Юркоўскі Ян 212

Юшкевіч Каспар Марцінавіч 99

Юшковіч Мікалай 167

я

Явайшоўна Эстэр 376

Яганна, дачка Альгерда 349

Ядвіга, жонка Мікалая Шымановіча

177

Ядвіга, польская каралева 348, 360, 438,439

Язохва Богуш 406

Якімовіч Клішка 455

Яковіч Ян 144

Якубаўна Зафея 193

Якубовіч Каспар 446

Якубовіч Працко 166

Якубовіч Станіслаў 452, 535—537

Якубовіч Юрый 38

Якубовіч Ян 201

Якубовічаўна Зафея 210

Яленскі Геранім Казімір 398

Ян (Яўнус), троцкі ваявода 350

Ян XXII, папа 349

Ян Казімір 442

Ян Юра, кракаўскі кашталян 349

Янішэўская Гертруда, 365, 564, 565

Янкоўскі Крыштаф 157

Яновіч Мікалай, каваль 237

Яновіч Станіслаў 166

Яновіч Шчасны 166

Яновіч Юрый 166

Яновіч Юхно 467

Янсевіч, менскі бурмістр 97

Янушэвічаўна Ганна 121

Янчэўскі Станіслаў 450

Яраславіч Іван 163

Яраславаўна Васіліса 163,235,481,

482

Яраславаўна Марына 181

Яраслаў 159

Ярмола Станіслаў 173,453

Ярмола, дзяк 315

Ясінскі Войцех 194

Яўфімія, дачка Баляслава III

Янушовіча 160

Яхімовіч Пётр 353

Яхімовіч Ян 353

Яцкевіч Андрэй 145

Яцковіч Якуб 229

Яцко 86

Яцыніч Васіль 195

Яцыніч Леў 143, 195

Яцыніч Марк 180

Яцыніч Марцін 258

Ячынічаўна Марына 444

Ячолскі Ілья 180

SUMMARY

Marriage and extramarital relations of the GDL nobility in the sixteenth — seventeenth centuries

Marriage and extramarital relations of the GDL nobility have not been studied deeply in Belarusian and foreign historiography. For ex­ample, Belarusian ethnography paid prime attention to the marriage of peasants. Soviet historiography concentrated on such topics as his­tory of economy, history of the 20 century, etc. Historiography of the Republic of Belarus started to pay more attention to the history of the Grand Duchy of Lithuania, including the history of marriage.

The goal of the monograph is to present the development and formation of the institute of noble marriage in the Grand Duchy of Lithuania (GDL) in legislation, its use in judicial practice and private documents, canon law, marriage customs, and divorce.

Sources. This research is based on different kinds of sources such as legal sources (grand dukes privileges, the Statutes of the GDL of 1529, 1566, 1588), private documents (testaments, court cases, notifications about receiving a dowry and others), and narrative sources (chronicles, family chronicles, memoirs, panegyrics, wedding poems).

The noble marriage was based on such documents as pre-marriage contract, permission for marriage (in some cases), dower list, list of movable property of a bride, notification about receiving a dowry. The marriage was indissoluble, sacramental and regulated both by leg­islation of the GDL and canon law. Coexistence of Orthodox, Uniate, Catholic, and Protestant churches in the GDL influenced marriage relations. The betrothal and the wedding were the main stages in the traditional marriage. Since the seventeenth century the nobility cele­brated the wedding like a performance in theatre with speeches, feasts and other ceremonies.

The marriage ended with the death of one of the spouses or as a re­sult of divorce. An ecclesiastical court heard reasons for divorce but a temporal court regulated property conflicts between spouses. Docu­

ments defined reasons for divorce: adultery, illness, spouses belonging to different denominations, impossibility to live together, long absence of one of the spouses, etc.

The book consists of introduction and eight chapters. Introduction presents goal and objectives of the research in history of the noble mar­riage in the Grand Duchy of Lithuania. Historiography and sources are described in the first chapter. The conditions for conclusion of the mar­riage according to the legislation of the GDL are analyzed in the second chapter. The third chapter is devoted to the types of the noble marriage (based on the Statutes of the GDL), marriage strategies and pre-marriage contracts. It the fourth chapter the attention is paid to the dower list and how it was implemented in practice. Noblewomen dowries are presented in the fifth chapter. Specificity of canon law and wedding cer­emonies of Orthodox, Uniate, Catholic, and Protestant churches are an­alysed in the sixth chapter. The seventh chapter describes traditions and customs of noble wedding. Divorce in temporal and ecclesiastical courts is presented in the last chapter. The book is accompanied by annexes, illustrations, and the fist of literature and sources.

Навуковае выданне

Сліж Наталля Уладзіміраўна

ШЛЮБНЫЯ I ПАЗАШЛЮБНЫЯ СТАСУНКІ ШЛЯХТЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГАЎ XVI—XVII СТСТ.

Рэдактар: Аля Роман Карэкгар: Алена Карп Вёрстка: Зміцер Гупянец Дызайн вокладкі: Антон Баранаў Адказны за выпуск: Аляксандр Пашкевіч

Падпісана ў друк: 06.02.2015. Фармат 60x90 1/16 Папера газетная. Гарнітура Школьная. Друк афсетны. Умоўн.-друк. арк. 55,63. Наклад 750 асобнікаў. Замова 327

Выдавеір

Таварыства з абмежаванай адказнасцю «Інбелкулы»

АДРН 1136733002120 пас. Малкамбіната, д. 21, 216790

г. Рудня Смаленскай вобласці, Расійская Федэрацыя

Паліграфічнае выкананне:

Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Выдавецгва "Беларускі дом друку"» Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы,

распаўсюджвалыгіка друкаванык выданняў № 2/102 ад 01.04.2014 г.

пр. Незалежнасці, 79, 220013, г. Мінск

Наталля

Сліж

Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI-XVII стст.

Кніга прысвечаная шлюбным адносінам шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI—XVII стст., а таксама рэгуляванню сексуальных стасункаў у шлюбе і па-за шлюбам. Інстытут шлюбу разглядаецца ў полі заканадаўства, рэлігіі, традыцый і звычаяў. Асноўныя задачы па вывучэнні шлюбу: даследаванне звычаёвага права і заканадаўства, відаў шлюбу на падставе заканадаўства, шлюбных стратэгій, перадшлюбнай дамовы, вяноўнага запісу, пасагу, асаблівасцей кананічнага права па рэгуляванні шлюбных стасункаў у праваслаўі,уніяцтве, каталіцызме і пратэстантызме, шляхецкага вяселля, парадку скасавання шлюбу ў свецкіх і духоўных судах. Пазашлюбныя стасункі разглядаюцца ў кантэксце іх рэгламентацыі на падставе заканадаўства, кананічнага права, традыцый і звычаяў.

Праца ахоплівае перыяд XVI—XVII стст.У XVI ст. адбываецца афармленне шлюбных адносін у заканадаўстве, кананічным праве, традыцыях, а ў XVII ст. яны набываюць устойлівую форму. На жаль, крыніцы не дазваляюць падрабязна прадставіць сексуальнае жыццё як у шлюбе (частату сексуальных кантактаў, іх працягласць, задавальненне партнёраў і інш.), так і па-за шлюбам.

ISBN 978-5-00076-005-1

 

111111 ii 111111 ii 111111111111111 ii 11 in I inti ii k 111 ii 111 i 1111 I 1111111111 i 1 n ii I nil I min 11IIJI II I f 11I111 ii I ii 1111111111111 nil I it II 111H