Жанры

 

Міжнароднае грамадскае аб’яднанне «Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына»

Кніга 21

Лявон Юрэвіч

ЖАНРЫ

Мінск «Кнігазбор» 2013

УДК 821.161.3.09

ББК 83.3(4Бен)

Ю64

Серыя заснавана ў 2004 годзе

Навуковае рэдагаванне Наталлі Гардзіенкі

На вокладцы выкарыстаны здымак, зроблены Янам Булгакам. Арыгінал здымка захоўваецца ў калекцыі БІНіМа.

Юрэвіч, Л.

Ю64 Жанры / Лявон Юрэвіч.— Мінск : Кнігазбор, 2013.— 528 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 21).

ISBN 978-985-7057-28-3.

Кніга архівіста з ЗША Лявона Юрэвіча «Жанры» (21-я ў серыі «Бібліятэка Бацькаўшчыны») з’яўляецца своеасаблівым працягам яго папарэдніх даследаванняў, прысвечаных эміграцыйнай літаратуры. У новым выданні сабраныя тэксты (як друкаваныя раней у розных перыёдыках, гэтак і непублікаваныя), якія раскрываюць асаблівасці некаторых літаратурных жанраў. Тут прадстаўлены травелогі, біяграфіі, пераклады, гумарыстычна-сатырычныя творы, літараггурная крьггыка на эміграцыі — тыя групы твораў, якім раней надавалася мала ўвагі ў даследаваннях Кніга прапануе чытачам як новыя звесткі і аналіз асобньтх аспектаў эміграцыйнай літаратуры XX ст., гэтак і матэрыялы да літаратурнага побыіу беларусаў у ЗІПА і Канадзе.

УДК 821.161.3.09

ББК 83.3(4Беіі)

ISBN 978-985-7057-28-3

© Юрэвіч Л., тэкст; 2013

© МГА «ЗБС «Бацькаўшчына», 2013

© Афармленне. ПУП «Кнігазбор», 2013

ПРАДМОВА

«Усё, што не проза, тое вершы, аўсё, што не вершы, тое проза», цешыўся мальераўскі Журдэн. Падобна яму, большасць даследчыкаў эміграцыйнай (дый не толькі) літаратуры пішуць выключна пра паэзію ці прозу.

Насамрэч літаратура і звязаныя з ёю сюжэты нашмат цікавей, каларытней.

Сабраныя пад адную вокладку ў гэтай кнізе артыкулы — як друкаваныя раней, гэтак і новыя — працягваюць тэму жанравай разнастайнасці беларускай літарагуры, у першую чаргу эміграцыйнай. Да абазначаных раней гісторыка-міфалагічнай прозы¹, мемуарыстыкі (у тьгм ліку некралогаў як пасмяротных успамінаў)², драматургіі³, эпісталярыуму⁴, далучаюцца травелог, пераклад. біяграфія, фельетон і літаратурная крытыка.

Паколькі заяўленыя тэмы тэкстам артыкулаў аніяк не вычэрпваюцца, асаблівая ўвага нададзеная бібліяграфіі: у аглядных раздзелах — такіх, як травелог і пераклады, яна падаецца ў спасылках; у раздзелах, прысвечаных асобным сатырычным і гумарыстычным друкам і творам ды літаратурнай крытыцы, яна пададзеная асобна напрыканцы.

Чытач мусіць падрыхтавацца да значнай колькасці цытатаў, што выклікана самім характарам матэрыялу: ці то архіўным, які ўпершыню ўводзіцца ва ўжытак, ці то выдрукаваным у эміграцыйных перыёдыках і кнігах, якія з-за сваёй незахаванасйі, несабранасці ды рэдкасці не дазваляюць проста адаслаць да нумара або старонкі пэўнага выдання.

¹ Юрэвіч, Лявон. Камэнтары: Літаратуразнаўчыя артыкулы. Менск, 1999. —301 с.

² Юрэвіч, Лявон. Мэмуарына эміграцыі: крыніцазнаўчае дасьледаваньне. Мінск, 2005. — 229 с.

³ Юрэвіч, Лявон. Беларускі тэатар і драматургія на эміграцыі // Урачыстасьць у садзе. Мінск, 2007. С. 491—522.

⁴ Юрэвіч, Лявон. Шматгалосы эпісталярыум: Гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні. Мінск, 2012. — 667 с.

ТРАВЕЛОГ

МОВАЮ ТРАВЕЛОГА⁵

Ніколі не павінен ніводзін выяжджаць у тыя старонкі, у каторых шырэйшаго эміграцкаго руху ніколі не бывало, як, напрыклад, даАзіі, Афрыкі, Гонолюлю й на іншыя астравы, бо ў такой старане, пасярод саўсім чужых людзей, ня маючы жывой душы жычлівай, да каторай мог бы, як да свайго, зьвярнуцца ў болыйай якой бядзе, чэлавек марна згіне.

Хто даўся ўгаварыць сябе да такога нейкаму агэнту або апісаньню якой кніжкі, той ашалеў хіба, бо прыгаворвае сябе на блізка што пэўную няволю або на сьмерць ад благога паветра ці непасільных варункаў працы й безьміласэрнаго зьдзірства.

«Рады для эмігрантоў, каторые едуць у Амэрыку, а такжэ размовы беларуско-англіцкіе», 1912

Адкрываць няўмею ніякіх Амэрык я, Хоць і дух гартаваў у трапічнай Амэрыцы. Алеўтое, што Сьвет наш —яна, Амэрыка, I ня верылася, і ня верыцца...

Уладзімір Дудзіцкі

Вандроўнік, уцякач, турыст, эмігрант, пілігрым, выгнанец⁶. Кожны з іх у пэўны момант свайго жыцця — добраахвотна ці пад прымусам — апынаецца ў статусе чужынца, іншага, што

⁵ Дзякую Змітру Саўку за тлумачэнне правапісу гэтага не зафіксаванага ў нашых слоўніках тэрміна.

Тэкст быў упершыню надрукаваны ў: Запісы БІНіМ. № 32. Нью-Ёрк— Менск, 2009. С. 8-56. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

⁶ Варта адцеміць, што найноўшы расійскі слоўнік (Юднна, Т. Мнграцня: словарь основных термннов. Москва: РГСУ, 2007. — 427 с.) вылучае асобна турыстычную эміграцыю. Так што турыст, выгпядае, ходзіць аднымі сцежкамі з эмігрантам.

заўсёды мае негатыўнае адценне. Як заўважае Юлія Крыстава, «The foreigner is the other of the family, the clan, the tribe. At first he blends -with the enemy. External to my religion, too, he could have been the heathen, the heretic. Not having made an oath of fealty to my lord, he was bom on another land, foreign to the kingdom or empire»¹. Усе яны даволі рана, бадай ад самых першых крокаў шляху сутыкаюццаз аднолькавымі праблемамі: мова, настальгія, пошук сябе і сабе падобных, спроба разумення наваколля.

Вандроўка — гэта рух. Але рух не толькі фізічны — ён адначасна і метафарычны. Рух ад аднаго геаграфічнага месца да другога або ад адной культуры да іншай — інакшай. Аповед пра падобнае падарожжа, аповед пра месца і адрознасць у розных аўтараў мае тых самых герояў: Я і не-Я.

Натуральна, аўтар можа дазволіць сабе быць звычайным турыстам, падрабязна занатоўваючы маршруты каля фасадаў помнікаў з каляровых даведнікаў. Але тады метамарфозы не адбудзецца, і ён выйдзе з навабачанага горада такім самым, якім увайшоў у яго, не спазнаўшы ні тубыльцаў, ні самога сябе. Нават калі гэта будзе Святы горад.

У заходняй культуры сюжэт зыходу з Егіпта ёсць адным з періпасных і па-філасофску найбольш значных падарожжаў. Як піша даследніца Бібліі Галіна Сініла, «паводле словаў Усявышняга, кожны павінен адчуць Зыход у сваім лёсе, зразумець, што гэта ён кожны год у свята Пэсах не проста ўспамінае старажытнуюгісторыю, анепасрэдна пражывае тойЗыход і здзяйсняе свой выхад з “домурабства”»\

Падарожжа ў Іерусалім Уладзімір Сядура⁹ апісаў у напаўдакументальным-напаўмастацкім нарысе «На Сьвятой Зямлі»¹⁰, які Арнольд Макмілін¹¹ невытлумачальным чынам

⁷ «Чужынец ёсць чалавекам іншай сям'і, клану, племені. Найперш ён стасуецца з ворагам. Таксама, не быўшы вернікам маёй рэлігіі, можа стацца, што ён язычнік, ерэтык. Ён не прыносіў клятвы вернасцімайму гаспадару, ён нарадзіўся на іншай зямлі, чужой каралеўству або імперыі». (Kristeva, Julia. Strangers to Ourselves. London, 1991. P. 95.)

⁸ Сініла, Г. Біблія як феномен кулыуры і літаратуры. Ч. II. Мінск, 2004. С. 215.

⁹ Уладзімір Сядура (псеўданім Глыбінны, 11.12.1910, Мінск —14.03.1997, Трой, Нью-Ёрк, ЗША), пісьменнік, літаратуразнаўца, культуролаг.

¹⁰ Адзін Госпад, адна Вера, адзін Хрост. Мінск, 2007. С. 263—315.

¹¹ Арнольд Макмілін (нар. 21.06.1941), брытанскі славіст, даследнік беларускай літаратуры.

ахарактарызаваў як «надзвычай суб’ектыўны расповед пра падарожжа Святой Еўфрасінні Полацкай у Палестыну ў XII стагоддзі», дадаўшы, што «нагймат цікавейшы, напрыклад, Арлоў»'². Насамрэч, у гэтым творы Сядура расказвае пра ўласнае падарожжа, здзейсненае ў 1966 г., толькі мянуе сябе Усеваладам Ціхановічам:

«Усевалад Ціхановіч, дарма, што змарыўся і ўжо ног пад сабою ня чуў, быў аднак, дужа ўзрадаваны, што тое, што ён дагэтуль знаў адно з словаў Сьвятое Кнігі, цяпер набыло гэткіх жыцьцёвых і рэальна-адчувальных фарбаў і рысаў, што яму ўжо часінамі пачало здавацца, што ён пабываў сучасьнікам тых вызначаных на вякі мадзеяў. Бліжэйшае азнаямленьне з падзеямі Хрыстовага часу гэтак уразіла яго, што, здавалася, зьляцеў ужо й нстластаваны за стагодзьдзі пыл, і пад ім яны зноў зазіхацелі, набылі новае вагі й вызначальнасьці наўсю рэшту ягонага жыцьця.

Па-новаму запраменіўся ягоны твар. На ім узыгралі сьляды той таемнай узвышанасьці й адухоўленасьці, якой значыліся твары ўсіх паломнікаў на гэтым сьвяцейшым з усіх сьвятых месцаў. I ён адно паскорваў свае крокі, робячы іх шырэйшымі, каб ня быць апошнім у натоўпе паломнікаў, якія сьпяшаліся пасьпець за Уладыкаю, каб пачуць ягоныя тлумачэньні й не прапусьціць ніводнага сказу. Ён прагналавіў кажнае слова, стараючыся распазнаць за кажнай тлумачанай рэчай глыбейшы сэнс павучальнае гісторыі сьвятога жыцьця. й вучэньня, якому гісторыя чалавецтва за вякі гэтак нічога роўнага ўжо й не стварыла. I Усевалад бязьмежна радаваўся й пачуваў сябе як ні трэбалепш шчасьлівым і поўным новых надзеяў»'³.

Зрэшты, трэба прызнаць: аматары падобнай прозы ёсць. Нездарма ж, абраўшы з тузіна кірункаў жыццядзейнасці героя, назву свайго агляднага артыкула Леанід Маракоў павязаў менавіта з гэтым творам¹⁴. Такое стаўленне, што праўда, можна зразумець. Сяргей Гаранін у даследаванні, прысвечаным

¹² Макмілін, А. Беларуская літаратура дьыспары. Мінск, 2004. С. 175. Імя Ефрасінні, што праўда, згадваецца — на самай першай старонцы твора Уладзіміра Сядуры.

¹³ АдзінГоспад, аднаВера, адзінХрост... С. 276.

¹⁴ Маракоў, Л. Уладзімір Сядура: шляхі беларускага паломніка // Полымя. 2000. №2. С. 189-201.

гісторыі беларускай паломніцкай літаратуры, піша, што функцыянальная прызначанасць хаджэнняў надта ж спецыфічная: гэта і павучальнае душакарыснае чытанне, і своеасаблівы праваднік для сапраўднага падарожжа, і сцверджанне пэўнага стылю, модусу жыцця, і нават справаздача вандроўніка¹⁵. Калі зыходзіць з азначэння, датычнага старажытных твораў, аповед Уладзіміра Сядуры сапраўды можна дастасаваць да жанру хаджэння¹⁶.

He атрымалася выйсці па-за турыстычныя межы і аўтаркам нарыса «Па Сьвятой Зямлі» — Барбары Вержбаловіч¹⁷ і Галіне Ганчарэнцы¹⁸. У іх аповедзе меней прадказальнай духоўнасці, але ж і памер газетнага артыкула таксама меншы ў параўнанні з аповедам Уладзіміра Сядуры:

«Сьвятая Зямля прыцягвае тысячы паломнікаў-турыстых штогод. Аўтары гэтага артыкулу наведалі Сьвятую Зямлю на каталіцкі Вялікдзень. Цяжка перадаць тую веліч пачуцьцяў, хваляваньняў і ўражаньняў, якія адчувае чалавек, упершыню ступіўшы наяе. На жаль, кароткае турыстычнае падарожжа дае нам магчымасьць зрабіць толькі беглы агляд бачанага»¹⁹.

¹⁵ Гаранін, С. Шляхамі даўніх вавдраванняў: гістарычна-тэарэтычны нарыс развіцця беларускай паломніцкай літаратуры XII—XVI стст. Мінск, 1999. С. 27.

¹⁶ Дарэчы, паломніцтва як з’ява прысутнічае ў жыцці і сённяшняй эміграцыі. 5 верасня 1988 г. (падчас 18-й Сустрэчы беларусаў Паўночнай Амерыкі) у прошчы паўночнаамерыканскіх пакутнікаў (Martyr's Shrine in Midland, Ontario, дзе ў парку стаяць крыжы ды іншыя помнікі, створаныя прадстаўнікамі розных нацыянальнасцяў — палякаў, італьянцаў, харватаў, летувісаў, немцаў, славакаў ды інш.) з ініцыятывы Раісы і Вінцэнта Жук-Грышкевічаў на сабраньія грамадою грошы паўстаў Беларускі Памятны Крыж (у форме крыжа Ефрасінні Полацкай з мемарыяльнай шыльдаю на пастаменце), высвечаны айцом Аляксандрам Надсанам, апеты пазней Наталляй Арсенневай у вершы «Крыж». Ад таго часу паломніцтвы ў прошчу адбываюцца штогод. Падрабязней: Жук-Грышкевіч, Р. Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча. Торонто, Канада, 1993. С. 710-726.

¹⁷ Барбара Вержбаловіч (1901-1967), оперная спявачка.

¹⁸ Галіна Ганчарэнка (Грыбава, Руднік; нар. 1931, Бабруйск), грамадскакультурная дзяячка, журналістка, перакладчыца, пляменніца Барбары Вержбаловіч.

¹⁹ Б. В. і Г. Г. Па Сьвятой Зямлі II Бацькаўшчына. 1959. № 18 (454). С. 2.

I замест паэтычных развагаў у аўтара атрымліваецца адно рыфмаванае:

Я прыбыў з турыстычнаю групаю

На Сьвятую Зямлю.

Я паволі за групаю тупаю, Радасьць верай кармлю²⁰.

Напэўна, наяўнасць у травелогу канфлікту Я ды не-Я ёсць адным з асноўных запатрабаванняў, каб тэкст адбыўся, але не адзіным.

У бясконцым падарожжы па Беларусі быў Юрка Віцьбіч²¹ — ад аднаго з першых сваіх апавяданняў²² у літаратурным дадатку «Вясна» бабруйскае газеты «Камуніст» — «Ян Непамуцэн»: на раздарожжы старога гасцінца і прысадаў, што вялі да палаца маёнтка, здавён стаяла статуя Яна Непамуцэна, якую гаспадары маёнтка прывезлі з Італіі. У апавяданні ідзецца пра тое, што бачьгў цягам стагоддзяў на гэтым месцы Ян Непамуцэн²³, аж пакуль статую не знішчылі камсамольцы (са словаў Віцьбіча, рэдактар літаратурнага дадатка Міхась Лынькоў змяніў камсамольцаў на буй-вецер²⁴). Падарожнічаў аўтар і ў аповесці

²⁰ КрушынаР. Выбраныя творы. Мінск, 2005. С. 100.

²¹ Юрка Віцьбіч (сапр. Серафім Шчарбакоў, 02( 15).06.1905, Веліж Віцебскай губ. (сёння Расія)—06.01.1975, Саўт-Рывер, ЗША), літаратар, публіцыст, краязнаўца, грамадскі дзеяч.

²² Чамусьці ва ўсіх публікацыях, датычных творчасці Віцьбіча, паўтараецца сцверджанне, што першым апавяданнем пісьменніка было «Як загінуў Ясь» («Млынарова рука»), Сам жа Віцьбіч пісаў наступнае: «Часапіс «Узвышша» стаўся першым беларускім часапісам, у якім у№ 9—10за 1929 год я надрукаваў сваё апавяданьне «Як загінуўЯсь» — дагэтулья друкаваўсяўлітстаронках ілітаратурных дадаткахрозных газэтаў» (Юрэвіч, Л. Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997. С. 336).

²³ Што цікава пацвярджае неаднойчы выказанае Улддзімірам Арловым, аўтарам апавядання «Маналог святога Пётрьп>, пачуццё творчай блізіні гэтага да эміграцыйнага пісьменніка.

²⁴ Так патлумачыў змены Юрка Віцьбіч у накідах уласнае бібліяграфіі (Архіў БІНіМу), зробленай на просьбу Станіслава Станкевіча для юбілейнага артыкула ў газеце «Беларус» (Станкевіч, С. Сорак год літаратурнай дзейнасьці Юркі Віцьбіча // Беларус. № 151. 1969. С. 3). У лісце ж да Ізыдара Гуткоўскага (23.03.1957) ён піша наступнае: «Нават вецер павалгўу мяне й здрушчыў апяяную мной статую Яна Непа-

«Ціхая Руба»²⁵, што распачынала першы нумар новага часопіса «Полымя Рэвалюцыі». Назва паходзіць ад парогу на Дзвіне, героі аповесці — плытагоны. У часе іхнае пуцявіны пададзена апісанне ўсёй ракі ад вытокаў да сутокі, ад Бокаўскага лесу да Рыгі, з усімі шматлікімі парогамі.

^{L с р} Пропускь вь оккуп. MtCTH о т д -в л ь

сь моей стороны препятствій не встр4>ча-

Пропуск у «акупаваную мясцовасць». Орша, ліпень 1918 г.

муцэна (апавяданьне «Ян Непамуцэн»), каб яна, прыдарожная сьведка стагодзьдзяў нашае гісторыі, ня сталася экспанатам антырэлігійнага музэю. 1 каб падкрэсьліць, што вінавайцам гэтага здарэньня зьяўляецца вылучна вецер, я ўзяў усё ж сьшбалічнае ў дадзеным выпадку мотто з Эміля Вэрхарна: He спаткалі часам ветру/Нарастанках ста шляхоў?» (Юрэвіч, Л. Архіўная кніга. Ныо-Ёрк, 1997. С. 366).

²⁵ Віцьбіч, 10. Ціхая Руба. Зь дзёньніка Андрэя Шабеты. (Памяці мастака Я. Загароўскага) // Полымя Рэвалюцыі. № 1. 1932. С. 7—48. Плытагоны, відаць, былі вядомыя Віцьбічу не адно з чутак; нездарма ж яны ў цэнтры аповеду «Грыміць Перагрыж» (Узвышша. № 3. 1930. С. 66-74), названым паводле самага небяспечнага парогу на Дзвіне, дзе герой у часопісным варыянце гінуў наздрушчаным плыце, аў зборніку «Формула супраціўленьня касьцей» (Менск, 1937) ратаваўся — дзякуючы ціску рэдактара кнігі Мікульскага, ды твору «Эжэн Дэлякруа» (Полымя Рэвалюцыі. № 8. 1935. С. 91-94).

Удзельнік шматлікіх экспедыцыяў²⁶, Віцьбіч ведаў Беларусь не толькі з «Геаграфіі» Аркадзя Смоліча. Гэта ўжо апынуўшыся ў ЗША, ён будзе «вандраваць», амаль не пакідаючы СаўтРывера, невялічкага гарадка ў штаце Нью-Джэрсі — і вынікам тых падарожжаў станецца нарыс «Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман»²⁷, у якім згадваецца больш за 500 назваў гарадоў, мястэчак, вёсак, гарадзііпчаў, рэчак, азёраў, узвышшаў.

Важнасць гэтага, як назвалі б сёння, віртуальнага падарожжа з боку ідэі нацыянальнай была настолькі значнаю, запатрабаванасць гэтулькі вялікаю, што напрыканцы 1960-х — пачатку 1970-х гг. на радыё «Свабода» ў аўтарскай рубрыцы «Наша спадчына прамаўляе» чыталіся Віцьбічавы скрыпты, паўсталыя на сюжэтах раздзелаў нарыса, а ў газеце «Новое Русское Слово» друкавалася нізка «По городам н весям Белоруссіш»²⁸.

Дарэчы, менавіта гэтыя рускамоўныя публікацыі спрычынілся да ўспрыняцця Віцьбіча на Бацькаўшчыне як «псіхічна слабога чалавека»: «3 міфічнасці-мройнасці ён пераходзіў

²⁶ Адна з вандровак, здзейсненая ў Крошын, знайшла свой адбітак у нарысе «Каб я каршуном радзіўся... (Да 50-годзьдзя ад дня сьмерці Паўлюка Багрыма)», надрукаваным у «Літаратуры і мастацтве» 25 студзеня 1941 г. Пра іншыя свае падарожныя клопаты Юрка Віцьбіч згадваў у лісце даархіепіскапаВасіля ад 09.07.1968: «У часе вайны мне давялося ўдзельнічаць у аднаўленьні паруганага балыйавікамі вядомага СпасаЕўфрасіньнеўскага жаночага манастыра ў Полацку, як і садзейнічаць перанясеньню Ейных мошчаў зь Віцебску ў Полацак. Перш за ўсё мы паклапаціліся, каб да манастыра зьехаліся з усіх бакоў Віцебшчыны ягоныя старыя манашкі, што цудам захаваліся ад балыаавіцкага перасьледу. Адначасна запрасілі старогагераманаха. I калі потым маліліся ў адкрытае царкве Сьвятога Спаса, пабудаванае яшчэ дойлідам Іванам за часы Сьвятое Еўфрасіньні-Прадславы, маііліся ў часе ўрачыстага набажэнства, што адбывалася паводле манастырскагаўставу, дыкне захоўвалі адзін ад аднаго сваіх сьлёзаў» (Архіў БІНіМу).

²⁷ Віцьбіч, Ю. Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман. Мюнхэн, 1956. — 96 с.

²⁸ 1. «Запалнлн старьій Крнчев». 2. «Едэл мнт зэйнэм фндэл». 3. Запрятала Внтьба Еосафатов камень. 4. Плачет по свонм сынам Белоруссня // Новое Русское Слово. 7 апреля 1963; 1. О чем крнчат камнн. 2. Нельзя уннчтожнть народ. 3. «Всехнас нерасстреляете». 4. Там, где реветЧерт//Новое Русское Слово. 11 августа 1963; 1. Последннй след дулебов. 2. Там, іде боролнсь раднмнчн // Новое Русское Слово. 4 декабря 1966; 1. Почему ты не броснлось на нйх, Полуозеро? 2. Молнтва в поруганной Белой церквн // Новое Русское Слово. 10 ноября 1969.

у спекулятыўнасць, рабіўся парадаксальным, непрадказальным (у апошнія гады пачаў пісаць па-руску і супрацоўнічаць зрускімі эміграцыйнымі выданнямі)»²⁹, пііпа беларускі даследнік. Бязглуздасць закідаў, аўтарская зашоранасць настолькі відавочныя, што і не патрабуюць, быццам, адказу, але ўсё ж варта зацытаваць рэцэнзію з уплывовага рускамоўнага часопіса «Современннк», каб прадэманстраваць, як расійскі эмігрант успрыняў Віцьбічаву кнігу «Мы дойдём»³⁰, складзеную з газетных публікацыяў:

«Небольшая кнйжка, которая нмеет большое значенйе для русского чйтателя — так вкратце можно резюмйровать обіцее впечатленйе от сборнйка публйцйстйкй выдаюй{егося белорусского пйсателя Юрйя Стукалйча (1905-1975).

Нбо будучй пронйкнута глубоко нацйональным белорусскйм содержанйем, чувствамй, продйктованнымй осознанйем w трогателыіым пережйванйем ucmopuu Белоруссйй, ее традйцйй, ее лйтературы й йскусства, кнйга напйсана по-русскй, йуже тем самым Юрйй Стукалйч апеллйрует ею в первую очередь к чйтателюрусскому.

Такого рода апелляцйя крайне важна с точкй зренйя знакомства й поннманйя того, что является белорусской нацйональной йдеей, даже еслй понйманйе это й не станет сразу же (в сйлу многйх прйчйп) отчетлйво ясным до конца. Темперамент полнтйческого публйцйста, художественлый талант, прекрасная эрудйцйя — качества, которые наглядно демонстрйрует Юрйй Стукалйч, неволыю увлекут чйтателя уже самй no себе, хотя, может быть, это й пе самое главное в данном случае.

Главное — та могучая прйвйвка протйв духа велйкодержавного шовйнйзма, копюрую гарантйруепі чтенйе публйцйстйкй

²⁹ Пашкевіч А. Канцэпцыя нацьынальнага быцця ў беларускай літаратуры. (Проза замежжа XX стагоддзя.) Мінск, 2002. С. 113. He магу паўстрымацца, каб не адцеміць, што да сваіх абвінавачанняў Віцьбічу — супраца з фашыстамі, антысемітызм, адсутнасць пісьменніцкага таленту, плагіят, нарэшце, п’янства — віцебскі журналіст Аркадзь Падліпскі, аўтар артыкула «Арнец с берегов Двнны. О чем умалчнвают бнографы Юркн Внтьбнча» (Віцебскі Рабочы. 14 чэрвеня 1995) таксама залучае і артыкулы ў нью-ёркаўскай рускамоўнай газеце.

³⁰ СтукалнчЮ.Мыдойдем! Очеркн, статьн, фельетоны. Нью-Йорк, 1975.— 154 с.

Ю. Стукалйча. Что греха тайть? Формы шовйнйстйческого сознанйя в нас порой очень глубоко й жйвут в самых прйчудлйвых модйфйкацйях»^.

Вяртаючыся да тэмы травелога, трэба зазначыць, што жанр падарожжаў у беларускай літаратуры, з аднаго боку, мае доўгую гісторыю (дастаткова згадаць тут некаторыя знакавыя тэксты: «Жыціе Еўфрасінні Полацкай», «Перагрынацыя, або Паломніцтва Ясна Асветленага Князя Ягамосьці Мікалая Крыштофа Радзівіла ў Святую Зямлю», «Авантуры майго жыцця» Саламеі Пілыптыновай, «Mae падарожжы» Ігната Дамейкі, «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» Паўла Шпілеўскага, «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» Уладзіслава Сыракомлі³²), адыграў важную ролю ў станаўленні мадэрнізму на пачатку XX ст.³³. 3 другога боку, відавочная і адсутнасць увагі да гэтага жанру ў сучасным айчынным літаратуразнаўстве, што ў першую чаргу выяўляецца ў нераспрацаванасці тэрміналогіі.

Таму адразу адцемім, што ў прапанаваным тэксце тэрмін «травелог» ужываецца ў значэнні «аповед пра падарожжа».

Трэба прызнаць, што травелог — жанр нейкі неакрэслены, плыткі. Мы нібыта можам назваць так і мемуары, і гістарычную прозу: вандроўка ў мінулае. Фантастыка — таксама травелог:

³¹ Дружнннн А. Юрнй Стукалнч. Мы дойдем!: Очеркн, статьн, фельетоньі. Нью-Йорк, Фонд. Нм. П. Кречевского, 1975 // Современннк: Журнал русской мыслн н нацнональной культуры. Торонто — Канада, 1977. С. 218-220. Зрэшты, каб даследнік эміграцыйнай прозы гэтую прозу чытаў, ён заўважыў бы, пгго Віцьбіч піша амаль тое самае ў прадмове да зборніка «Мы дойдем».

³² Шырэй пра помнікі літаратуры падарожжаў: Беларуская энцыклапедьія. У 18 т. Т. 11. Мінск, 2000. С. 484-485.

³³ Як сцвярджае В. Максімовіч: «Асаблівай увагі заслугоўвае спецыфічны жанр «хронікі», у межах якога працавалі, бадай што, усе творцы. Дастаткова прыгадаць падарожныя нататкі Цёткі, Ядвігіна Ш. [...] Жанр хронікузніку тыпалагічнымрэчышчы аб’ектывісцкіх замалёвак сваёй эпохі, якія, аднак, засведчылі імкненне, цягу новага пакалення да індывідуальнага самараскрыцця. «Хронікі», як і эсэ, знаходзяцца ў цеснай карэлятыўнай сувязі з новым разуменнем чалавекам свайго месца ў свеце. Вось чаму новым «хобі» зрабіліся вандроўкі, стала відавочнай лучнасць з падзеямі, якія адбываліся не толькі дома, але іўсвеце». У кн.: Максімовіч В. Беларускі мадэрнізм: эстэтычная самаідэнтыфікапыя літаратуры пачатку XX стагоддзя. Мінск, 2001. С. 36.

Half grape fruit

Buffet Russe

Borscht

Clam chowder

Consomme with rice

Shrimps Creole

O’Brielh potatoes

String beans

Russian Pastry

Tea

Coffee

Denu tasse

. .50 2 00

2 85

1 85

---- o---

Salade Portugaise

THE RUSSIAN EAGLE 36 East 57th Strebt New York

DINNER $2.50

Friday. November 28th. 1924

Chicken, Chasseur

Shashlik Caucausian Roast leg of veal

 

Pear or apple

Chocolate, vanilla or fruit ice cream

 

SPECIALS

Honey Dew melon .....

Royal squab, any style            

Partridge, any style ....

Breast of guinea hen, Virginia

Меню 3 рэстарацыі «Рускі арол» у Нью-Ёрку. 1924 г.

падарожжа ў будучыню. Мастацкая проза — і гэта травелог: mind wonder.

I ўсё ж травелог, якім ён азначаны троху вышэй, — адметны, самастойны жанр, што можа быць урэчаіснены ў форме дзённіка, эпісталярыя, нарыса, эсэ. Належыць ён да дакументальнай літаратуры, не мастацкай, хоць пэўная аўтарская вольніца прымальная, асабліва што да ўжывання асабістых імёнаў: нейкая маска ўсё ж мусіць захоўвацца. У травелогу падаюцца ўражанні ад спатканняў з людзьмі, месцамі, падзеі і здарэнні, а таксама пачуцці і думкі аўтара, выкліканыя гэтымі сустрэчамі. Істотным складнікам гэтага жанру з’яўляецца наратыў.

На эміграцыі стварылі ці мала нарысаў, зацемак, лістоўных аповедаў, якія льга аднесці да літаратуры вандраванняў і якія сёння ілюструюць крокі спасціжэння свету беларусам і сябе ў тым свеце³⁴. Нездарма кнігі такіх розных і розначасовых эмігрантаў, як Івонка Сурвіла³⁵, Кастусь Акула³⁶, Рыгор Крушына³⁷, Уладзімір Сядура (Глыбінны), Аўген Калубовіч³⁸, Юры Весялкоўскі³⁹, Васіль Быкаў, Зянон Пазняк, маюць у сваёй на-

³⁴ Наследуючы такім знакавым працам пра падарожжы, як, да прыкладу, кніга Валянціна Грыцкевіча і Адама Мальдзіса «Шляхі вялі праз Беларусь» (Мінск, 1980), аўтар таксама вьірашыў адмовіцца—збольшага— ад папулярызатарскага пераказу, які і спрашчае, і збядняе арыгінал, а таму наважыўся «пазлоўжываць» цытатамі (у тым ліку і іншамоўнымі). Да таго ж, цытатьі ўзятыя з крьшіцаў, доступ да якіх абмежаваны для чытачоў і даследнікаў.

³⁵ Івонка Сурвіла (дзяв. Шыманец, нар.11.04.1936, Стоўбцы), грамадская дзяячка, мастачка, старшыня Рады БНР ад 1997 г.

³⁶ Кастусь Акула (да эміграцыі Аляксандр Качан; 16.11.1925, в. Верацеі Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. (сёння Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.) — 29.01.2008, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч, пісьменнік.

³⁷ Рыгор Казак (псеўданімы: Рыгор Крушына, Кастусь Рамановіч, 13.12.1907, в. Бязверхавічы Слуцкага пав. (сёння Слуцкі р-н Мінскае вобл.)—27.03.1979, Вашьшггон, ЗША), паэт, празаік, крытык, грамадскі дзеяч.

³⁸ Аўген Калубовіч (на эмігр. Каханоўскі, 05.03.1912, в. Ціхінічы Рагачоўскага пав. Магілёўскай губ. (сёння Рагачоўскі р-н Гомельскай вобл.) — 25.05.1987, Кліўленд, ЗША), грамадскі дзеяч, пісьменнік, гісторык.

³⁹ Юры Весялкоўскі (нар. 02.01.1924, в. Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.)), грамадска-культурны дзеяч.

зве слова «дарога»⁴⁰: у беларускай міфалогіі гэта сімвал сувязі з іншасветам, дзе падарожныя людзі — медыятары паміж гэтым светам і тым⁴¹.

Даць невялікі першасны агляд травелога на эміграцыі, выявіць адметнасці, спецыфіку гэтага жанру і ёсць мэтаю артыкула.

Пасля Другой сусветнай вайны ўпершыню ў гісторыі краіны такая колькасць беларусаў nolens volens апынулася ў ролі вандроўнікаў. У лагерах DP⁴яны ў сваіх земляках напаткалі — з неразуменнем, спалохам, а часам і нянавісцю — чужых, што былі больш не-Я за спрадвечных насельнікаў Нямеччыны ці Аўстрыі⁴³. Тыя, што выехалі, дастаўшы працу, пачуваліся пасапраўднаму на свабодзе: «...радуемся, што вырвалісязьлягеру «беларускага» [...]. Успамінаем аб Нямеччыне й пройдзенымперажытым лягерным жыцьці як аб нейкай жудасьці, пасьля чаго маем супакой»⁴⁴.

Да таго ж гэта быў не час занатоўваць уражанні ад новых месцаў, краявідаў, звычаяў, як і ў першыя гады пошуку грунту ў землях Англіі, Амерыкі, Францыі, экзатычных Аргенціны, Бразіліі, Аўстраліі, Новай Зеландыі. Бачанае калі і фіксавалася, дык хіба ў «Лістах у рэдакцыю» або ў лістах да знаёмых (тут жанр зрабіў сваё колца, бо пачынаўся ён у еўрапейскіх літарагурах менавіта з эпісталярыя), як, напрыклад, у паведамленні Пячэрскага пра падарожжа трох беларусаў з Трыеста да Велінгтана ў Новай Зеландыі, што ўзяло 1 месяц і 7 дзён:

⁴⁰ Акула, К.Змагарныядарогі. Таронта, 1962. — 583с.;Крушына,Р. Дарогі. Нью-Ёрк, 1974. — 108 с.; Калубовіч, А. На крыжовай дарозе. Клыўленд, 1986. — 252 с.; Глыбінны, У Вялікія дарогі (пра мінулае). БІНІМ, 1997. -— 145 с.; Весялкоўскі, Ю. Няясна мроіліся новыя дарогі. Лёндан, 1997. — 141 с.; Быкаў В. Доўгая дарога дадому. Мінск, 2002. — 539 с.; Пазняк, 3. Дарога. Варшава—Вільня, 2007.—430 с.; Сурвіла, I. Дарога: Стоўпцы — Капэнгаген — Парыж — Мадрыд — Атава. Менск: Радыё Свабода / Радыё свабодная Эўропа, 2008. — 140 с.

⁴¹ Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік. Мінск, 2004. С. 133.

⁴² DP — Displaced Persons — перамешчаныя асобы.

⁴³ Гл. успаміны Наталлі Арсенневай у кн.: Юрэвіч, Л. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк, 1999. С. 257-258.

⁴⁴ М-шка Я. Падарожжа ў Францыю // Месца выданьня — Парыж. Выбраныя старонкі часопіса «Моладзь» (1948-1954). Мінск, 2004. С. 330.

«Насельніцтва нас сустрэла вельмі добра. Усюды нас віталі, пакуль вязьлі да лягеру. Тут, у лягеры, таксама абыходзяцца з намі вельмі добра. Ежа таксама добрая — еш што хочаш і колькі хочаш. Атрымалі ўсе, хто ня меў вопратку. Кажны тыдзень даюць кішанёвыя грошы па 2 фунты. Тут усё надта танна, напрыклад: касьцюм каштуе самы лепшы 12 фунтаў, а працоўны зарабляе 8 фунтаў на тыдзень, аўлесе да 11-12 фунтаў, як працуе і сыботу. Кашуля пра нядзелю лепшай вартасьці 1 фунгп. Дорага тут памешканьне, але толькі ў горадзе, аў мястэчках дзешавей.

У лягеры нас вучаць ангельскай мове. I каб выйсьці зь лягеру да працы, трэба ведаць трохі па-ангельску. Для нас прывозяць кожны дзень кіно іраз на тыдзень ладзяць канцэрт. Учорарабілі ДП канцэрт, адусіх нацыяў выступалі з танцамі і сьпевамі. Гэты канцэрт зьнялі на стужку і перадавалі па радыё»⁴⁵.

Успрыняцце новых нязнаных краінаў клалася на адзіныя дасюлешнія веды—уласнай краіны, з якой усё і параўноўваецца аўтарам, і травелог гаворыць столькі ж пра яго самога і пакінутую Бацькаўіпчыну, колькі пра навакольныя краявіды:

«Наш транспарт адышоў з Аўгсбургу. За адну ноч мы праехалі Нямеччыну й апынуліся ў Аўстрыі. Цягнік пяўся штораз у гору, праходзячы шматлікія тунэлі: мы пераяжджалі Альпы на Брэнэрскім перавале на вышыні 3 тысячы мэтраў. Паабапал цягнуліся скалістыя ланцугі гор, на якіх часта «адпачывалі» хмары. Бурлівыя горныя патокі w рэкі часта крыжавалі нашу дарогу або шумліва беглі побач. Хутка ўехалі ў Італію. Краявід зьмяніўся. Горы цягнуліся таксама, аднак бакі іх былі бясплоднымі: наша сасна ня хоча на іх расьці.

Сёлы італійскія зрабілі на нас непрыемнае ўражаньне. Малыя з гліны, з цэглы, або з дошчак хаты, абсаджаныя вінаградам, маленькімі цытрыновымі, памаранчавымі, гарэхавымі дрэўкамі дыўбогімі засевамі пры іх, выклікаюць пачуцьцёжалю. Умястэчках больш хат мураваных, шэрых.і брудных, з плоскімі дахамі. Вяпікія гарады звонку блішчаць раскошай, але побач з гэтым блізуўсюды бруд і галеча.

Дзе-нідзе на палёх ляжаць радкамі снапкі (на нашую меру капы са тры) ячменю ці пшаніцы, там стог збожжа з наш

⁴⁵ Лісты перасяленцаў. Беларусы ў Новай Зэляндыі II Бацькаўпічына. № 15 (3459). 18 жнівеня 1949. С. 3.

адзін воз, вунь, на двухкаловым высокім возе, запражаным аслом, як 3 тысячы гадоў таму ў Эгіпце, вязе гаспадар з капу снапоў а там на полі малоцяць збожжа.

Тут няма ні хлявоў, ні такоў. Скаціна, калі дзе ёсьць (пераважна аслы й козы), трымаецца пад трысяцёвым дашкам або пад дрэўцам. Навокал зямля сьпечаная на попел, рэкі йручаі зусім высахшы, расыііннасьць у гародзе іў полі калі не паліваецца, то высыхае. Адны паўдзённыя дрэўцы ды вінаграднік трымаюць зеляніну. Лясоў тут няма. Людзі на вёсках абдзёртыя, брудныя й няхлюйныя, наўкола іхных хатаў страшэнны бруд і безладзь. У вялікіх гарадох людзі апранутыя па-эўрапейску, аднак на прадмесьцях ізноў галеча й бруд.

У Італіі існуюць нібы два сьветы: сьвет раскошы й пыхі, з аднаго боку, і сьвет галечы й цемры — з другога. Едучы ад Вэроны да Нэапалю, мы ўбачылі толькі пару коняў і, здаецца, са дзьвёх кароў, а ўсё толькі аслы маленькія, мулы, дзе-нідзе козы ды худыя, як жэрдкі, сьвіньні.

Садавіны й гародніны ўсюды шмат, аднак, апрача сьліў і гарэхаў, усе іншыя непаўнавартасныя: памідоры, напрыклад, прадчасна спаленыя сонцам, маюць ненатуральны смак. Надвор’е тут улетку сухое й цёплае, тэмпэратура да 45°. Дажджу ў Нэапалі, напрыклад, не было ўжо больш месяца й ня будзе яшчэ зь месяц. Усё перасыхае. Кажны беларус, які ўважаў свой край бедным, гледзячы на выпаленыя сонцам голыя горы Італіі, на іх карлаватыя дрэўцы, пераконваўся, які багаты яго край з морам жытніх палёў зь непраходнымі лясамі, зь яго багатай дзікай і хатняй жывёлай, зь яго мерным і вохкім кліматам! I многія з нашых людзей, будучы ў Італіі, казалі: “Нічога не хацеў бы, каб толькі вярнуцца дамоў на сваю зямлю”»*⁶.

Для сучаснага чытача, для даследніка эміграцыі падобныя падарожныя нататкі — часта адзіная крыніца інфармацыі⁴⁷ і нават простага сведчання прысутнасці беларусаў у краіне:

⁴⁶ Малецкі. Па сонечнай Італіі. (Уражаньні з падарожжа ў Аўстралію) II Бацькаўшчына. № 15 (59). 18 жнівеня 1949. С. 3.

⁴⁷ На падставе падобных падарожных зацемак пазней паўставалі надзвычай каштоўныя публікацыі. Гл., напрыклад: Швэдзюк, М. Беларусы ў Афрьіцы ў 1942-1948 гадох//Беларус. №450. Студзень 1998. С. 4—5; Цяўлоўскі, Э. Пад пякучым сонцам: Беларусы ў Парагваі П Беларус. № 452. Сакавік 1998. С. 6-7.

«Пераезд у Марока праходзіць даволі гладка, што, ясна, у вялікаймеры залежыць адразьбітнасьці правадніка. Пераезд адбываецца ў паасобных вагонах, але даволі сьцесьнена, што асабліва вычуваецца ўначы. Сапраўднае прывольле пачынаецца на параплаве, дзе ўсе атрымоўваюць дастаткова месца, гігіенічныяўмовы й добрую ежу. Да параплава трэмець з сабою пэўную колькасьць ежы, бо ёсьць неабходнасьць дакармлівацца.

Перагляд рэчаў адбыўся толькі ў Марока пасьля выхаду з параплава, і то даволі павярхоўна. Усе прыехаўшыя наагул на гэты мамэнт ня скардзяцца. Багаж ідзе разам з пасажырам, і не было выпадку, каб згінуў.

Скрынкі трэба рабіць невялікія й моцныя, таму што адбываюцца частыя пераладаваньні. Асабліва моцны іспыт адчувае багаж падчас ладаваньня на параплаў і выладоўваньня. Колькасьць ручнога багажу не абмяжоўваецца, хаця на вялікую яго колькасьць адпраўляючыя ўлады глядзяць скоса. Вельмі вялікая колькасьць яго стварае невыгоду й самым пасажырам.

Падарожжа адбываецца хупіка, бяз значных затрымак у дарозе, калі не здараюцца нечаканыя перашкоды. Праз мора з Гаўру плылі мы чатыры пары. Буры не было, maxty ад гойдаўкі мала хто мучыўся. Найлепей пераносяць гойдаўку дзеці.

Такога гатунку эмігрантам, як Ды Пі, на параплаве даецца 3-я кляса, г. зн. агульная каюта, часта ў глыбокім труме. Незалежна ад паверху, усюды ёсьць сьвежае паветра, чыстае памешканьне, ахайную пасьцель і карэктныя да сябе адносіны параплаўчае службы.

Сапраўдным іспытам выхаванасьці зьяўляецца кармленьне пасажыраў у параплаўных сталоўках за агульнымі сталамі (стол прыблізна на 16 асобаў) смачнай, але строга нармаванай колькасна ежай на агульных паўмісках.

Паданая на стол ежа пераходзіць у поўнае веданьне прысутных за дадзеным сталом спажываючых пасажыраў, якія далей займаюцца ўжо распадзелам самі. I вось гэты «распадзел» часта зьяўляецца прычынаю зьяўленьня ў кэльнэра пры стале недвухзначнай усьмешкі, ад якой зьяўляецца моцнае жаданьне спусьціць асобу, выклікаўшую ўсьмешку, за карно.

3 Казаблянкі аўтабусамі перавозяць Ды Пі на сталае месца пасяленьня. Жывуць у бараках. Гэта доўгія пакоі, дзе паасобныя сем ’і адгароджваюцца коўдрамі або дзяружкамі. Марока перачывае так войстра жыльлёвы крызіс, што й такія

памешканьні зьяўляюцца вялікім дасягненьнем. Гэтак жывуць ДПу большых групах. Аднак ёсьць магчымасьці жыць на прыватных кватэрах.

Паволіў Марока прыбываюць ДПрозных нацыянальнасьцяў. Уладзіцца на фізычную працу вельмі магчыма, асабліва спэцыялістым, але атрымаць працу з памешканьнем ужо значна трудней. На канцылярскую працу ДП уладзіцца вельмі трудна, але, ведаючы францускую мову, працу можна здабыць іў бюры.

Ёсьць ДПу Казаблянцы, Рабаце й больш глыбокай правінцыі. Дахтаром атрымаць афіцыйнае права практыкі немагчыма, дзеля гэтага неабходна атрымаць францускі дыплём і, акрамя таго, пераламаць нежаданьне тутэйшае мэдычнае палаты даваць права практыкі дахтаром-чужынцам.

Самы сярэдні заработак на будоўлі, які атрымліваюць ДП, гэта 9—10 тысяч франкаў месячна. Нежанаты можа жыць на гэтыя грошы зусім спакойна, сямейнаму — трудней.

Кажны на граніцы атрымлівае ўзамен за маркі дзьве тысячы франкаў. Грошы гэтыя трэба ашчаджаць у дарозе, бо яны тут вельмі прыдадуцца. Цэны тут наступныя: папяросы — ад 20 франкаў, амэрыканскіх папяросаў тут дастаткова, але яны каштуюць 60—80 франкаў, мяса — валавіна —180 фр. клгр, сала 220 фр., рыба ад 20 фр., бульба 35—40 фр. клгр, буракі 25 фр. клгр, памідоры 15—20 фр. клгр, капуста 30 фр. клгр.

Нармаваныя прадукты: сала, маргарын, малако, хлеб, цукар, мука. Абутак і адзежа ў сотках франкаў, пачынаючы ад 200 (дзіцячы абутак). Цэны на ненармаваныя прадукты хістаюцца ў залежнасьці ад сэзону. Наагул беручы, уладзіцца й прахарчавацца тут можна лепш, чым у Нямеччыне. Галоўнае, штотут чалавек свабодны, попыт на працоўную сілу ёсьць, і доля чалавека залежыць ад яго самога, калі ён можа выкопваць якую-колечы з патрэбных тут працаў. Выбар заняткаў вялікі.

Тутэйшы клімат для эўрапейца нічым асаблівым не загражае. Сонца грэе даволі моцна, але дзякуючы безупыннаму акіянічнаму ветру сьпёка надта не даймае. Аднак без прыкрыцьця галавы (шапак, капелюшоў або хустак) хадзіць не належыць, бо гэта канчаецца сонечным ударам, хаця йняў моцнай хорме. Зьмену клімату, у большай або меншай хорме, мусіць перахварэць. Аддаляючыся ад акіяну ўглыб Марока, эўрапейцу цяжэй жыць з увагі на цяжкі клімат.

Паштоўка Алеся Салаўя зЗальцбурга

У Казаблянцы ёсьць старая расейская эміграцыя, якая ў большасьці зьяўляецца «савецкімі патрыётамі». Характэрна, што ў Марока разам зь іншымі ДП трапіла пэўная група «этнічных» беларусаў, але ніякай нацыянальнай працы там пакуль што не праводзііріа дзеля адсутнасьгіі сьведамых і актыўных працаўнікоў

Калі й ёсьць там якія-небудзь «беларусы», дык яны поўнасьцю знаходзяцца пад расейскім уплывам»⁴*.

Агульны настрой, відаць, большасці эмігрантаў у той час выказаў Алесь Салавей⁴⁹ у лісце да Вітаўта Тумаша⁵⁰:

«Калісьці ў маленстве, вывучаючы геаграфію, я летуцеў аб замежных і заморскіх краінах, што паўставалі ў маіх уявах у поўнай велічы сваёй і красе, думаў пра стромыя Альпы, і найлепшым маім жаданьнем было пабачыць зманлівыя тады далёкія краіны, прыгажосьць іхнае прыроды й абвеяныя славаю помнікі іхнае мінуўшчыны. Сёньня я жыву каля тых самых, выпешчаных раней у думках, Альпаў Але яны цяпер не прывабліваюць маёй увагі, і не цікавіць мяне краіна, у якой я жыву. Усё пахмурнае, нуднае й халоднае, і да ўсяго я абыякавы...⁵¹.

^4S Шляхам жыцьця. № 11 (23). Лістапад 1947. Гл. таксама: Запісы БІНіМ.

№ 31. Нью-Ёрк — Менск. 2008. С. 284-296.

⁴⁹ Алесь Салавей (сапраўднае Альфрэд Радзюк, на эміграцыі Альберт

Кадняк. 01.05.1922, в. Крысава Койданаўскага пав. (сёння Дзяржынскі

р-н Мінскай вобл.) — 22.01.1978, Мельбурн, Аўстралія), паэт, журналіст, грамадска-культурны дзеяч.

⁵⁰ Вітаўт Тумаш (20.12.1910, в. Спягліца, Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння в. Свяцілавічы Смаргонскі р-н Гарадзенская вобл.) — 27.04.1998, Ныо-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, лекар, навуковец (скарыназнаўца).

⁵¹ Юрэвіч, Лявон. Камэнтары... С. 137.

Адмыслова напісаныя падарожныя нататкі, што пакінулі Уладзімір Сцяблевіч⁵² ды Кастусь Чабатар⁵³, — лічаныя выняткі. Сцяблевіч, напрыклад, у прадмове да свайго травелога прызнаўся, што пісаў ён на замову рэдакцыі «Бацькаўшчыны»⁵⁴.

У параўнальна лепшым становішчы апынулася студэнцкая моладзь — у месцы, якое Эдвард Саід акрэсліў наступным чынам: «Exile is the unhealable rift forced between a human being and a native place, between the self and its true home. [...] I

am speaking of exile not as a Кастусь Чабатар з сям’ёй privileged site for individual

self-reflection but as an alternative to the mass institutions looming over much of modern life»^.

Выглядае, што i сама моладзь усведамляла тое, задумляючыся: а якія ж маюць магчымасці ў здабыцці ведаў і вандраванні па свеце аднагодкі на Бацькаўшчыне?⁵⁶ Ды і тамтэйшыя настаўнікі не забываліся нагадваць: Le voyage forme

⁵² Уладзімір Сцяблевіч— псеўданім Уладзіміра Бакуновіча (10.12.1926, в. Малыя Сцяблевічы Лунінецкага пав. (сёння Жьіткавіцкі р-н Гомельскай вобл. — 23.05.1992, Дэтройт, ЗША), грамадскага дзеяча.

⁵³ Чабатар Кастусь (20.06.1914, Даляцічы (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 1991), грамадска-культурны дзеяч.

⁵⁴ У кн.: Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі: Да гісторыі дыяспары. Мінск, 2004. С. 342-380.

⁵⁵ Said, Е. The Mind of Winter: Reflections on Life in Exile II Harper’s. Sep­tember 1984. P. 49, 54.

⁵⁶ Запруднік, Янка. Дванаццатка: Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі й Бэльгіі (1946-1954 гг.). Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва, 2002. С. 118-119.

la jeunesse⁵¹. Для беларускіх студэнтаў эміграцыя — шэраг падзеяў і выпрабаванняў у Нямеччыне, Вялікай Брытаніі ды наогул у Еўропе — сталася адначасна метафарай і сімвалам шанцу, магчымасці, руху наперад.

Студэнты з Лювена аглядалі Лондан, Швейцарыю, Берлін, Парыж, Рым. Дзённік Янкі Запрудніка⁵⁸ цудоўна адбіў гэтае прагнае юнацкае авалоданне светам:

«16.8.1951. Ноч у Бэрліне... дараніцы. Пачалі ад славутага начнога лякалю Resi. Formidable (надзвычайна)! Найлепшае — гэта Wasserspiel — ігра фантану пад гукі аркестру. Адзіная характэрнасьць у Бэрліне: на сцэне фантан — самыя розныя формы й камбінацыі формаў, самыя розныя колеры. На сьценах паабапал таксама паўладжаныя фантанчыкі ў залатым сьвятле. Пры кажным стале тэлефонны апарат і нумар, што відзён здалёк. Хочаш затэлефанаваць да дзяўчыны за нейкім там сталом — запрасіць да танцу — калі ласка. [...]

31.8.51.   Італія. У Міляне мусілі мяняць цягнік на Вэнэцыю. Ледзь убіліся. На сядзячае месца слабая надзея. [...] Вобраз Швайцарыі яшчэ ня зьнік з вачэй, асабліва ілюмінаванае возера й горы. Гэта была запраўдная казка!.. Яе ў словы ня ўложыш, каб перадаць тое, што перажылося. Асабліва з агеньчыкамі на горах — неразьбярэш, дзе агні, а дзе зоркі. [...]

Вэнэцыя. За дзень наладавалася столькі ўражаньняў, столькі малюнкаў і здарэньняў, што дзень гэты выдаецца цэлай эпохай»⁵⁹.

Аўтар унікальнага дзённіка⁶⁰ «маладога эмігранта» Янка Запруднік, перачытваючы ўласныя запісы, кажа, што яны ілюструюць побытавасць тагачаснага студэнцкага жыцця, і выбудоўвае наступны ланцужок складнікаў: абставіны вучобы, грамадская праца, культурная дзейнасць ды магчымасць падарожнічаць і пазнаваць свет⁶¹.

⁵⁷ Запруднік, Янка. Дванаццатка... С. 157.

⁵⁸ Янка Запруднік (даэмігр. Сяргей Вільчыцкі, нар. 09.08.1926, м. Мір (сёння Карэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.)), грамадскі дзеяч, гісторык, публіцыст.

⁵⁹ Запруднік, Я. Дванаццатка... С. 155-156, 158.

⁶⁰ Можна згадаць толькі яшчэ адзін дзённік эміграцыйнага дзеяча, выдрукаваны тым часам у нас. Гэта «Дні аднаго жыцця» Зоры Кіпель (Мінск, 2010).

⁶¹ Запруднік, Я. Дванаццагка... С. 118.

Для вялікай жа, «дарослай» эміграцыі патрабаваўся час, каб паязджане адчулі сябе вольнымі турыстамі і пачалі занатоўваць уражанні. Бо эмігранты заўсёды няпэўныя, у які дакладна час яны выправяцца ў дарогу, у якім мястэчку знойдуць свой прытулак. Турысты ж, наадварот, плануюць, выбудоўваюць уласнае падарожжа, беручы пад увагу гісторыю і мову, клімат і час, разважліва абіраючы сабе месца («а place on the map is also a place in history»⁶²). Найгалоўнейшае ж адрозненне ад папярэдніх падарожжаў — з Беларусі ў Нямеччыну ці Аўстрыю, з лагераў DP у краіны рассялення — у тым, што паязджане ведалі, у які горад павернуцца пасля сваёй выцечкі, пасля добраахвотнага вандравання. Бо, як піша Цветан Тодараў: «...Move­ment in space is the first sign, the easiest sign, of change... Narrative is also nourished by change; in this sense journey and narrative implies one another»⁶³.

Такім часам пераменаў сталася сярэдзіна 1950-х: «Многа людзей летуціць аб тым, каб паехаць у чужую краіну, пажыць уражаньнямі падарожжа, пабачыць іншых людзей, іх спосаб жыцьця, культуру, каб пасьля павароту магчы расказваць шмат дзіваў сваім сябрам і знаёмым. Для некаторых гэтыя летуценьні так і застаюцца толькі летуценьнямі, а на падарожнікаў замяжуяны пазіраюць з захапленьнем і зайздрасьцю. [...] Бо як можа памясьціцца ў галаве беднаму нявольніку, што дзесьці жывуць людзі, якія могуць свабодна, як «вялікія дыпляматы» Грамыка ці Вышынскі, езьдзіць за мяжу? А ці паверылі б нашыя суродзічы на Бацькаўшчыне, што мы тут, на чужыне, будучы выгнанцамі, маем права езьдзіць у другія краіны?»^ы

⁶² Rich, A. Blood, Bread, and Poetry: Selected Prose, 1979-1985. New York, Norton, 1993. P. 212.

⁶³ Todorov, T. The Journey and Its Narratives H Transports: Travel, Pleasure, and Imaginative Geography, 1600-1830/Ed. by Chloe Chard and Helen Langdon. New Haven and London; Yale UP, 1996. P. 287.

⁶⁴ Смага, M. За каналам // Месца выданьня — Парыж. Выбраньія старонкі часопіса«Моладзь» (1948-1954). Мінск, 2004. С. 318. Нежаданне савецкіх уладаў выпускаць сваіх грамадзянаў за мяжу вадома добра і наўрад ці тут патрабуе вытлумачэння. Але вось што цікава: сярод палітычных дзеячаў беларускай эміграцыі былі людзі з такімі самымі попіядамі, хоць, калі б ім такое выказалі, абурыліся б падобнаму параўнанню. I тым не менш, вось як пачынае свой артыкул «Патрыятызм ці касмапалітызм»

Мабыць, не дзіва, што першыя крокі за мяжу рабіліся не ў попіуках нязнанага; наадварот: беларусы пачалі шукаць адно аднаго і навязваць кантакты. Магчыма, такая скіраванасць на беларускасць, на пошук беларускага ў навакольным свеце і вытлумачвае адсутнасць пільнага зацікаўлення ў самім свеце.

Валянцін Акудовіч (праўда, гаворачы пра іншы аспект творчасці пісьменнікаў замежжа) выказаўся так: «Яшчэ больш у гэтым сэнсе ўражвае літаратура пасьляваеннай эміграцыі. Ладная яе частка не адно дзесяцігодзьдзе пражыла ў буйнейшых літаратурных сталіцах сьвету, карысталася з найноўшых здабыткаў сусьветнай літаратуры, была абцяжараная сацыяльнымі й духоўнымі патрэбамі тэхнакратычных грамадзтваў, але, нягледзячы на кантэкст існаваньня, прадукавала тэкстпы, якія за надзвычай рэдкімі выключэньнямі [...] былі што дзьве кроплі вады падобныя да тэкстаў. напісаных савецкімі пісьменьнікамі ў рэчышчы сацрэалістычнага Ma­mady»⁶⁵.

Заўвага, бясспрэчна, слушная, але трэба адцеміць, што своеасаблівы антэеў комплекс⁶⁶ — засяроджанне пісьменнікаў на тэмах, павязаных з рэаліямі пакінутай бацькаўшчыны⁶⁷, — уласцівы ўсім эміграцыям без вынятку; гэта слушна і ў дачыненні такой унікальнай з’явы, як творчасць расійскіх пісьменнікаў першае паловы XX ст. Мастацкія сродкі —

Барыс Рагуля: «Нашаму пакаленьню прыпала жыць у чарговы пзрыяд вандроўкі народаў. [...] Агульна ведамае зьявішча, што чалавек, які шмат падарожнічае, які сутыкаецца зрознымі асяродзьдзямі, новымі ідэямі, іншымі культурамі, можа падпасьці пад уплыў аднаго з гэтых асяродзьдзяў і прывязацца да яго або, адарваўшыся ад свайго, стацца, як кажуцьу нас, «нірыбай німясам». Гэтая пагрозазьяўляецца асабліва вялікай для інтэлігенцыі, якая дзякуючы ў першую чаргу ведам чужых моваў лягчэй зможа датарнавацца да новых абставінаў, успрыняць чужую кулыпуру ды знайсьці сабе месцаў новым асяродзьдзі» (Наперад. № 26. Сьнежань 1953. С. 50).

⁶⁵ Акудовіч, В. Разбурыць Парыж. Менск, 2004. С. 215—216.

⁶⁶ Аўтар прапаноўвае, але не настойвае на падобным азначэнні.

⁶⁷ Хоць новы свет таксама знайшоў свой адбітак, галоўным чынам у паэзіі. Гл.: Кіпель, 3. Амерыкана ў творах беларуска-амерыканскіх пісьменнікаў // Беларусіка=А1ЬапД1іепіса. Вып. 5. Культура беларускага замежжа. Беларуска-амерыканскія гістарычна-культурныя ўзаемаадносіны. Мінск, 1995. С. 262-267.

Антон Адамовіч у падарожжы

за сапраўды рэдкімі выключэннямі — таксама бяруцца з прывезенага з сабою багажу⁶⁸.

Адным з першых з новага свету, сваёй новай краіны — Амерыкі — у Еўропу выбраўся Аўген Вярбіцкі⁶⁹. Народжаны ў 1922 г. у мястэчку Краснае каля Маладзечна⁷⁰, ён стаўся зна-

⁶⁸ Класічныя прыклады — стаўленне большасці расійскай эміграцыі, як чытачоў, гэтак і рэдакцый газет і часопісаў (фактычна — байкатаванне), да творчасці Марыны Цвятаевай і Барыса Паплаўскага. Аналагічным было ўспрыняцце паэзіі Янкі Юхнаўца — з той толькі розніцаю, што калі на вершы Юхнаўца заклікалі пляваць (Анатоль Бярозка (Смаршчок), Рыгор Крушына), то крытыкі Цвятаевай мусілі пазней апраўдвацца: «...раз я Цветаеву упамянул, не премйну сказать, что многйе здесь, в том чйсле й я, много лет оценйвалй ее несправедлйво. Но в петлю ее загналй все-такй не мы» (у кн.: Русская лмтература в эмнграцнн. Сб. статей. Пнттсбург, 1972. С. 11). Гл. таксама: Демндова, О. Метаморфозы в нзгнаннн. СПб., 2003. С. 170-171. Магчыма, усё вытлумачваецца проста: эміграцыі былі палітычнымі, а неэстэтычнымі.

⁶⁹ Аўген Вярбіцкі (1922, Краснае (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) — 29.06.1986 Філадэльфія, ЗША), навуковец-біяхімік, грамадскі дзеяч.

⁷⁰ Беларус. № 329. 1986. С. 7.

ным біяхімікам, сябрам Нацыянальнай акадэміі навук ЗША⁷¹, распрацоўнікам харчавання для касманаўтаў, за што пазней атрымаў у якасці падарунка кавалачак Месяца. Доктар Вярбіцкі ехаў у працоўнае камандзіраванне, але ў «Бацькаўшчыне», дзе быў выдрукаваны травелог⁷², ён як заступнік старшыні Галоўнае ўправы БАЗА патлумачыў:

«Сёлета ў красавіку мне здарылася нагода адведаць Эўропу: Нямеччыну, Бэльгію й Францыю, а галоўна — Нямеччыну. Адной з галоўных мэтаў паездкі было адведаньне беларускіх арганізацыяўу гэтых краінах, правесьці зь імі гутаркі, каб гэтым спрычыніцца да лепйшга супрацоўніцтва паміж беларускімі арганізацыямі ў Эўропе й беларускімі арганізацыяміў Амэрыцы»¹³.

Тэкст, фактычна, уяўляе сабою справаздачу аўтара аб спатканняхз беларусамі і абмеркаванні беларускіхсправаў. Раздзелы так і менаваліся: «Беларускі нацыянальны камітэт у Нямеччыне»; «Справа газэты «Бацькаўшчына»»; «Беларускі інстытут навукі w мастацпіва»; «Інстытут вывучэньня СССР»; «Беларуская сэкцыя радыя «Вызваленьне»»; «Беларуская студэнцкая грамада ў Лювэне»; «Парыж».

Замест пераліку пабачаных цікавостак — імёны спатканых беларускіх дзеячаў і сімпатыкаў беларускае справы, што разам гучаць, як песня: Мікола Абрамчык⁷⁴, Аляксей Арэшка⁷⁵, Барат, Уладзімір Бортнік⁷⁶, Юзэфа Брэчка⁷⁷, а. Леў Гарошка⁷⁸, Сяргей

⁷¹ Др. Аўген Вярбіцкі абраны сябрам Ньюёркаўскай Акадэміі Навукаў // Беларус. № 156. 1970. С. 6.

⁷² Вярбіцкі, А. 3 майго падарожжа ў Эўропу // Бацькаўшчьіна. 1956. № 28-29 (310-311). С. 2; 1956. № 30 (312). С. 3; 1956. № 31 (313). С. 4; 1956. № 32 (314). С. 4; 1956. № 33 (315). С. 3-4.

⁷³ Бацькаўшчына. 1956. № 28—29 (310-311). С. 2.

⁷⁴ Мікола Абрамчык (16.08.1903, в. Сычавічы Вілейскага пав. Віленскай губ. (сенняМаладзечанскі р-нМінскайвобл.)—29.05.1970, Парыж, Францьія), палітык, грамадскі дзеяч, публіцыст, прэзідэнт Рады БНР (1947-1970).

⁷⁵ Аляксей Арэшка (нар. 18.11.1923, в. Жарабковічы (сёння Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.)), навуковец-хімік, грамадскі дзеяч, жыве ў Бельгіі.

⁷⁶ Уладзімір Бортнік (18.01.1910, Шаркаўшчына— 16.06.1988, Мюнхен (Нямеччына), грамадскі дзеяч, выдавец газеты «Бацькаўіпчына».

⁷⁷ Юзэфа Найдзюк (дзяв. Брэчка, 01.02.1927, в. Мазуркі (сёння Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) —19.11.2004, Пасадэна, ЗША), грамадская дзяячка.

⁷⁸ Леў Гарошка (26.02.1911, в. Трашчыцы (сёння Карэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.) — 28.07.1977, Парыж, Францыя), рэлігійны дзеяч, педагог, публіцыст.

Гох⁷⁹, праф. Дэніс, Вінцэнт Жук-Грьшікевіч⁸⁰, Янка Запруднік, Сымон Кабыш⁸¹, Аўген Каханоўскі, Рыгор Крушына, Ніна Ляўковіч⁸², Станіслаў Мак⁸³, Аляксандр Марговіч⁸⁴, Кастусь Мерляк⁸⁵, Барыс Рагуля⁸⁶, а. Роберт Тамушанскі⁸⁷, а. Аўген Смаршчок⁸⁸, Пётра Сыч⁸⁹, Юрка Сянькоўскі⁹⁰, Станіслаў Станкевіч⁹¹, Міхась Тулейка⁹², Вітаўт Тумаш, Паўла Урбан⁹³, праф. Фрэдэрыксен.

⁷⁹ Сяргей Гох (каля 1912, Пецярбург—30.08.1979, Оснабрук, Нямеччына), грамадскі дзеяч.

⁸⁰ Вінцэнт Жук-Грышкевіч (23.02.1903, м. Будслаў (сённяМядзельскі р-н Мінскай вобл.) — 14.02.1989, Беры, Канада), грамадскі дзеяч, педагог.

⁸¹ Сямён (Сымон) Кандыбовіч (наэміграцыі Кабыш, 21.07.1891, в. Старыца (сёння Капыльскі р-н Мінскай вобл.) — 27.09.1972, Мюнхен, Нямеччына), эканаміст, гра.мадскі дзеяч.

⁸² Ніна Абрамчык (дзяв. Ляўковіч, 20.03.1916, в. Шані (сёння Пружанскі р-н Брэсцкай вобл.) — 27.01.2004, Парыж, Францыя) — беларуская грамадска-палітычнаядзяячка, пісьменніца. ЖонкаМіколы Абрамчыка.

⁸³ Станіслаў Мак (да эміграцьіі Яроцкі, 27.03.1922, каля Нясвіжа — 20.06.1983, Брадфард, Вялікабрьгганія), грамадскі дзеяч.

⁸⁴ Аляксандр Марговіч (псеўд. Алесь Галубіцкі, 05.07.1927, Глыбокае (сёння Віцебская вобл.) — 11.11.1967, Мюнхен, Нямеччына), журналіст, грамадскі дзеяч, выдавец.

⁸⁵ Кастусь Мерляк (25.12.1919, в. Дзетамля (сёння Наваградскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 25.11.2006, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁸⁶ БарысРагуля(01.01.1920,в. ТурэцНавагрудскагапав. (сённяКарэліцкі р-н Гарадзенскай вобл.) — 21.04.2005, Лондан, Канада), вайсковы і грамадска-палітычны дзеяч.

⁸⁷ Роберт Тамушанскі (03.07.1940, Нью-Ёрк, ЗША — 10.12.1996, Рым, Італія), святар, культурны дзеяч.

⁸⁸ Смаршчок Аўген (25.09.1914, м. Зэльва (сёння Гродзенская вобл.) — 05.10.1984, Антверпен, Бельгія), святар, педагог, перакладчык.

⁸⁹ Пётра Сыч (18.01.1912, в. Батурына Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.)—20.06.1964, Мюнхен, Нямеччына), літаратар, журналіст.

⁹⁰ Юры Сянькоўскі (06.05.1926, в. Залессе (сёння Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.)—13.02.1995, Мюнхен, Нямеччына), грамадскі дзеяч, журналіст.

⁹¹ Станіслаў Станкевіч (23.02.1907, в. Арляняты, Ашмянскі пав. Віленскай губ. (сёння Смаргонскі р-н Гарадзенскай вобл.—06.11.1980, Нью-Ёрк, ЗША), грамадска-культурны дзеяч, літараіуразнаўца, публіцыст, крытык, вьідавец.

⁹² Міхась Тулейка (08.09.1915, Нясвіж Слуцкагапав. Мінскай губ. (сёння Мінская вобл.) — 06.03.1998, Нью-Джэрсі, ЗІПА), грамадскі дзеяч.

⁹³ Паўла Урбан (27.03.1924, в. Закаліўе (сёння Лепельскі р-н Віцебскай вобл.) — 02.02.2011, Мюнхен, Нямеччына), гісторык, грамадскі дзеяч.

I хоць Еўропы ў зацемках Вярбіцкага няма зусім, аўтар здолеў намаляваць прывабныя характары еўрапейскіх беларусаў, закрануўшы іхнае прыватнае, побытавае жыццё, рэдкае для старонак нашых эміграцыйных газетаў:

«Асаблівую гасьціннасьць знайшоў у Беларуса з калішніх беларускіх мусульманаў, сп-ра Базыля Бут-Гусаіма. У яго ёсьць усе выданьні беларускіх газэт; ён вельмі цэніць іх і ганарыцца імі. Гэта адзіныя курсы беларусаведы для гэтага беларускага патрыёта, які калісьуі, жывучы на Палесьсі, ведаў толькі, што ён не Паляк і не Украінец, а назоў «тутэйшы» ўважаў запаніжэньне. [...]

Будучы ў Парыжы, рэч зразумелая, кожны Беларус шукае нагоды, каб спаткацца з Прэзыдэнтам Рады БНР, cn-ром Міколам Абрамчыкам. [...] На маё глыбейшае зацікаўленьне, а як жыве сям ’я пры адсутнасьці Прэзыдэнта, даведваюся, што браценік cn-раПрэзыдэнта, К.Абрамчык, прыягонайадсутнасьцідапамагае cn-ні Абрамчыку працы каля дому, у чым далейя пераканаўся асабіста. Ён мае здольнасьці будаваць жылыя дамы.

Увайшоўшы ў дом спадарства Абрамчыкаў, у гасьцінны пакой, я знайшоў вельмі скромнае абсталяваньне, хоць мілае, у чым вялікая заслуга cn-ні Абрамчык. Далей я бачу — дом то нібы новы, але падлога із старых вынашаных дошак. На маё запытаньне, як гэта магчыма, сп. Прэзыдэнт адказаў з усьмешкай: бачыце, у Францыі, як старыя дамы разбурваюцца, дык часткі прадаюцца ў вадпаведную кампанію, дзе пазьней такія багачы, як я, іх адкупляюць. Вось паглядзіце, кажа, на вокны; яны таксама купленыя такім жа самым спосабам — адно вакно каштавала 1000 франкаў (два з палавінай даляры), тады калі новае каштуе ў шаснаццаць разоў больш. У далейшай гутарцы выявілася, што ўвесь дом каштаваў толькі 250 даляраў, бо ўсю працу сям ’я Абрамчыкаў выконвалг самі. Cn-ні Абрамчык не было ў хаце. Янаякраз канчала мыць бялізну на дварэ, рэч зразумелая, рукамі, а не машынай, бо ў Францыі машыны да мыцьця вельмі дарагія. На дварэ ў гэны час было вельмі холадна, і cn-ня Абрамчык увайшла ў хату з даволі зьмерзлым выглядам. На плячох у яе быў кажушок без рукавоў, такі, як калісь дома, прыпамінаю, насілі нашыя сялянкі. Ізноў, кантраст паміж жыцьцём жанчынуАмэрыцы й жыцьцё.м гэтае гераіні мяне вельмі ўзрушыў»⁹⁴.

⁹⁴ Бацькаўшчына. 1956. № 33 (315). С. 3—4.

Праз тры гады пасля Аўгена Вярбіцкага ўжо з Нямеччыны ў Новы Свет прыехаў Станіслаў Станкевіч — і таксама не ў простыя адведкі: рэдактар «Бацькаўшчыны» рабіў захады, каб пераехаць у Амерыку на стала. Вынікам падарожжа стаўся травелог «Сярод суродзічаўу Амэрыцы»⁹⁵.

За параўнальна кароткі тэрмін (лістапад — пачатак снежня 1958 г.) Станіслаў Станкевіч паспеў наведаць Нью-Ёрк, гарадкі ў суседнім штаце Нью-Джэрсі — Саўт-Рывер і Нью-Брансвік, і Кліўленд у штаце Агаё ды склаў даволі адэкватнае ўяўленне пра стан грамадскай працы ў беларускіх арганізацыях, умовы жыцця паваеннай эміграцыі, зробленае — для палякаў і рускіх — эміграцыяй старой, што прыбыла ў ЗША яшчэ да Першай сусветнай вайны. Апісанае Станкевічам не толькі карысна што да гісторыі беларусаў у гэтай краіне: нямала з заўважанага ім слушна да сённяшняга часу.

На Нью-Ёрк Станкевіч глядзіць вачыма жыхара Еўропы з дзесяцігадовым стажам: «Краіна кантрастаў і неабмежаваных магчымасьцяў. Гэткімі словамі часта характарызуюць Амэрыку па-за Амэрыкай. Бясспрэчна, такая характарыстыка ў васноўным правільная, аднак жа яна вымагае й некаторых удакладненьняў. Што датычыцца кантрастаў, дык яны тут вялізарныя й новапрыбыламу на амэрыканскі кантынэнт адразукідаюццаўвочы. Прыкладам,уваўсімсьвецеўважаецца, што найвышэйшы жыцьцёвы стандарт маюць жыхары Амэрыкі. Аднак навонкі гэтага зусім не відаць. У параўнаньні з убогай Эўропай, асабліва зь Нямеччынай, у Амэрыцы людзі найбядней адзетыя. Калі ехацьулюбым нямецкім горадзе ў перапоўненым трамваі, дык можна заўважыць адно толькі некалькі чалавек бедна апраненых, або не заўважыць і нікога. Калі ж ехаць нью-ёрскай падземнай чыгункай, дык пабачым зьявішча зусім адваротнае: сярод некалькіх дзясяткаў пасажыраў вагону ўсяго некалькі чалавек будзе апраненых, як у Эўропе, усе ж астальныя будуць мець або да немагчымасьці зношаную вопратку, або, хаця й новую, апе такой дрэннай якасьці, якую ў эўрапейскім горадзе цяжка пабачыць. На маё запытаньне знаёмых, чаму гэта так, звычайна адказваюць: Тут на гэта не

⁹⁵ Станкевіч, Ст. Сярод суродзічаў у Амэрыцы // Бацькаўшчына. 1959. № 5 (441). С. 2, 4; 1959. № 6 (442). С. 2, 4; 1959. № 7-8 (443-444). С. 5; 1959. № 9 (445). С. 1, 3.

зьвяртаюць ніякае ўвагі, тут форма не адыгрывае ніякае ролі, асноўнае — гэта зьмест. I часта дадаюць: не адзін спасярод гэтых бедна апраненых — гэта вялікі багатыр. [...]

Годнасьць чалавека тут цэніцца вельмі высока, незалежна ад таго, чым ён займаецца. Калі б, прыкладам, у Эўропе чалавек з вышэйшай асьветай зарабляў на сваё ўтрыманьне тым, што чысьціў бы ўборныя, ягоныя знаёмыя саромеліся б зь ім спатыкацца ў публічных месцах. У Амэрыцы ніякая праца чалавека не паніжае й ня ганьбіць»⁹⁶.

Станіслаў Станкевіч, які ў Нямеччыне пад працу меў адразу два працоўных пісьмовых сталы, у рэдакцыі газеты «Бацькаўшчына» і ў Інстытуце вывучэння СССР, быў відавочна заскочаны ўмовамі працы творчых людзей у горадзе «вялікага яблыка»:

«Я быў сьведкам, у якіх умовах ведамая наша паэтка Натальля Арсеньнева⁹⁷ пісала сваю паэму «Косы», першая частка якой друкавалася ў калядным нумары «Бацькаўшчыны»⁹*. Вяртаючыся ве-

чарам з хвабрыкі, прыносіла з сабой Станіслаў Станкевіч цэлы жмут дробных ласкутоў па-

перы, на якіх падчас перапынкаў і звальненьня піэмпаў працы запісвала паасобныя думкі, выражэньні, а нат і цэлыя радкі, якія толькі прыходзіліў галаву, каб вечарам, вярнуўшыся дамоў, скампанаваць зь іх закончаную цэласьць. Ці ж гэта не цікавая й вымоўная дэталь у пытаньні генэзы ўспомненага твору?»⁹⁹

Выехаўшы ў Кліўленд, пра які да таго часу Станіслаў Станкевіч ведаў хіба адзінае — што той знаходзіцца ў штаце, скуль ідзе вядомая ўсёй краіне бульба, — апісвае горад ужо як жыхар Нью-Ёрка, раўнуючы менавіта з ім, а не з Еўропаю:

⁹⁶ Бацькаўшчына. 1959. № 5 (441). С. 2, 4.

⁹⁷ Наталля Арсеннева (20.09.1903, Баку, Азербайджан — 25.07.1997, Рочэстар, ЗША), паэтка, грамадская дзяячка.

⁹⁸ Бацькаўшчына. 1958. № 45—46 (431-432). Літаратурны дадатак. С. 4.

⁹⁹ Бацькаўшчына. 1959. № 6 (442). С. 2.

«Кліўлэнд — гэта горад тыповы для бальшыні гарадоў Амэрыкі й сваім вонкавым выглядам розьніцца ад такіх гігантаў, як Нью-Ёрк або Чыкаго. Тут, заўважым, усяго некалькі небаскробаў нью-ёрскага тьту, якія стаяць галоўна над возерам Эры, адным з групы пяці вялікіх вазёраў, што дзеляць Задзіночаныя Штаты з Канадай. [...] Па абодвых бакох гэтае хвабрычнае даліны разьмясьціліся гандлёвыя й жыльлёвыя часткі гораду. Нягледзячы на тое, што Кліўлэнд налічвае звыш паўтара мільёна жыхароў, у ім пюлькі на галоўных вуліцах, побач зь дзераўлянымі дамкамі, пераплятаюцца й дамкі мураваныя. Галоўныя ж жыльлёвыя раёны гораду, хоць яшчэ зусім не прадмесьці, маюць вылучна аднаэтажныя дзераўляныя дамкі стандартнага тыпу, памаляваныя на белы колер, што каб адрозьніць адзін ад другога, трэба абавязкова помніць нумар. Пры кажным такім аднасямейным доміку знаходзіцца панадворак, а часта й невялікі агародзік. [...]

У вадрозьненьне ад Нью-Ерку, дзе сканцэнтраваныя розныя слаі нашай эміграцыі, як сяляне, работнікі w інтэлігенцыя, калі так сказаць, радавая, а так жа й вышэйшая, якая мае за сабой вялікі стаж нацыянальнай дзейнасьці, у Кліўлэндзе праводзяць нацыянальную грацу г. зв. простыя людзі. Гэта або звычайныя беларускія сяляне, якія прайшлі добрую школу грамадзкае працы ў беларускіх ДП-лягерох Нямеччыны ў Остэргофэне, Міхэльсдорфе й Віндзішбэргэрдорфе, а галоўнаў Остэргофэне, або людзі маладыя зь незакончанай сярэдняй асьветай, а часткова студэнты»^хт.

У Станкевіча свая — у параўнанні з Вярбіцкім — «песня», але наколькі ж падобна яна гучыць: Антон Адамовіч¹⁰¹, Кастусь Акула, арх. Васіль¹⁰², Мікола Галоўка¹⁰³, Браніслаў Даніловіч¹⁰⁴,

^1<ю Бацькаўшчына. 1959. № 7-8 (443-444). С. 5.

¹⁰¹ Антон Адамовіч (26.06.1909, Мінск — 12.06.1998, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, літаратуразнавец, гісторык, публіцыст, літаратар.

‘“Васіль (Уладзімір Тамашчык, (15.06.1900, в. Вялікія Азяраны Г арадзенскаіа пав. (сёння Сакольскі пав. Падляскага ваяв., Польпгча) — 09.06.1970, Нью-Ёрк, ЗША), рэлігійна-грамадскі дзеяч, архіепіскап БАПЦ.

¹⁰³Мікола Галоўка (21.09.1926 в. Дарагляны (сёння Мастоўскі р-н Гродзенскай вобл.) — ?, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹⁰⁴ Браніслаў Даніловіч (20.11.1906 29.09.2003, ЗІПА), грамадскі дзеяч.

а. Хведар Данілюк’⁰⁵, Уладзімір Дунец¹⁰⁶, Міхась Казлякоўскі¹⁰⁷, Кастусь Кіслы¹⁰⁸, Даніла Клінцэвіч¹⁰⁹, Мікола Кунцэвіч¹¹⁰, Уладзімір Літвінка¹¹¹, М. Лук’янчык, а. Мікалай Макарэвіч¹¹², Кастусь Мерляк, Янка Ніхаёнак¹¹³, Аляксандр Орса¹¹⁴, Наталля Орса¹¹⁵, Гіпаліт Паланевіч¹¹⁶, Філарэт Родзька¹¹⁷, Юрка Станкевіч¹¹⁸, Янка Станкевіч¹¹⁹, Міхась Тулейка, К. Чэрнік, Барыс Шчорс'²⁰.

¹⁰⁵ Хведар Данілюк (12.08.1887, в. Сурынка Слонімскага пав.—29.07.1960, Нью-Ёрк), рэлігійны і грамадскі дзеяч, праваслаўны святар.

^1мУладзімір Дунец (03.01.1930-01.01.1998, Кліўленд, ЗША). грамадскі дзеяч.

¹⁰⁷ Міхась Казлякоўскі (10.08.1933 —27.10.2005, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹⁰⁸ Канстанцін Кіслы (25.05.1898, г. Ленчыца (сёння Лодзінскага ваяв., Полыпча)—08.01.1980, Беласток, Полыпча), ірамадска-культурны дзеяч, хормайстар.

¹⁰⁹Даніла Клінцэвіч (22.12.1905, в. Макуці Ашмянскага пав. Віленскае губ. (сёння Іўеўскі р-н Гродзенскай вобл.)—26.10.1967, ЗІПА), вайсковы і грамадскі дзеяч, пляменнік М. Абрамчыка.

¹¹⁰ Мікола Кунцэвіч (02.01.1907 28.09.1985, Сэйнт-Пітэрсберг, Фларыда, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹¹ Уладзімір Літвінка (15.08.1931, в. Морач (сёння Салігорскі р-н Мінскай вобл.)— 10.01.1977, Кліўленд, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹² Мікалай Макарэвіч (21.02.1908 — ліпень 1963, ЗША), святар.

¹¹³ Янка Ніхаёнак (06.03.1920, Вермонт, ЗША — 04.01.1986, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч.

¹¹⁴Аляксандр Орса (24.07.1896, Нягневічы (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 02.11.1959, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі дзеяч, педагог.

^1,5 Наталля Орса (дзявочае Сазановіч, 19.08.1903, в. Сланеўская Воля (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) —18.01.1990, Нью-Ёрк, ЗША), грамадская дзяячка, педагог, жонка А. Орсы.

¹¹⁶ Гіпаліт Паланевіч (псеўданім Няміга, 23.07.1907, Міншчына — 24.10.1997, Нью-Ёрк, ЗША), грамадска-культурны дзеяч, педагог, гісторык.

¹¹⁷ Філарэт Родзька (27.01.1890, в. Вераскава (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 05.03.1977, Ньвэ-Джэрсі, ЗША), грамадскі дзеяч, педагог.

¹¹⁸ Юрка Станкевіч (нар. 18.03.1928, Вільня), грамадскі дзеяч, журналіст.

¹¹⁹ Янка Станкевіч (26.11.1891, в. Арляняты Апшянскага пав. Віленскай губ. (сёння Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.) — 16.07.1976, Нью-Ёрк, ЗПІА), грамадскі дзеяч, мовазнавец, журналіст.

¹²⁰Барыс Шчорс (26.06.1916, в. Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.)

Зінаіда, Раіса і Станіслаў Станкевічы

Сям’я Станкевічаў — Станіслаў, жонка Зінаіда¹²¹, дачка Раіса¹²²—вандравалі мо не больш за іншыя сем’і, але, як шчыльна звязаныя з друкам газетаў — спачатку «Бацькаўшчыны», пасля «Беларуса», — імкнуліся занатоўваць свае падарожжы для публікацыі¹²³. 1 калі Зінаіда Станкевіч, абіраючы марш-

¹²¹ Зінаіда Станкевіч (дзявоч. Сініцына, 02.12.1909, Магілёў— 13.11.1988.

Нью-Ёрк, ЗША), грамадская дзяячка, жонка Станіслава Станкевіча.

¹²² Раіса Станкевіч (нар. 23.11.1941, Наваградак), грамадская дзяячка, дачка Станіслава і Зінаіды Станкевічаў.

¹²³ Станкевіч, 3. Уражаньні з падарожжа. 1. У Лёндане. 2. У Парыжы.

3. У Мюнхэне. 4. Сустрэча з Барбарай Тапорскай. 5. У Рыме // Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 6; № 127. Лістапад 1967. С. 5; № 129. Студзень 1968. С. 5; № 130. Люты 1968. С. 5; № 131. Сакавік 1968. С. 5; Станкевіч, 3. Успамінаецца мне Лёс Анджэлес // Беларус. № 286. Люты 1981. С. 4; Станкевіч, Р. Уражаньні з падарожжа ў Аўстралію // Беларус. № 263. Сакавік 1979. С. 5; Раіса. Уражаньні з паездкі ў Монтрэаль IIБеларус. № 122. Чырвень 1967. С. 6-7; Станкевіч, Ст. Зацемкі з падарожжа // Беларус. № 180. Красавік 1972. С. 4; Станкевіч, Ст. Сярод суродзічаў у Эўропе // Беларус. № 199. Лістапад 1973. С. 2-3; № 200. Сьнежань 1973. С. 2; Станкевіч Ст. У вечным горадзе Рыме// Бацькаўшчына. 1953. №5-6(136-137). С. 7.

рут, тлумачылася наступным чынам: «Калі яшчэ ў Нью-Ёрку некаторыя нашыя знаёмыя ізь зьдзіўленьнем пыталіся, чаму якраз выбралі гэты маршрут на Эўропу: Мюнхэн — Парыж — Рым, мясьціны ўжо нам ведамыя, чаму, прыкладам, ня Мэксыку ці Гаваі, нялёгка было адказаць на гэтае пытаньне. Вось цяпер у самалёце ставім яшчэ раз гэтае пытаньне — чаму? і спрабуем адказаць: першае, таму, што прыемна наведаць знаёмых і прыяцеляў; другое, таму, што некаторыя гарады асабліва мілыя сэрцу, прыкладам, Рым; трэцяе таму, што хочацца пабадзяцца па старых сьцежках-дарожках»¹²⁴, то яе дачку ўжо вабяць краіны далёкія, нязнаныя і яшчэ не так даўно недасяжныя, бы іншыя планеты: «Пару гадоў ужо насілася я з думкаю адведаць Аўстралію [...]. Але пры нагодзе вярнуся я памяцяй назад, калі нашыя суседзі Беларусы з ДП-лягеру ў Розэнгайме (Заходняя Нямеччына) выяжджалі на сталае жыцьцёў Аўстралію. Выяжджала з бацькамі ймая найлепшая сяброўка, маленькая Ana Яцкевіч. Я таксама тады была малая, але памятаю, як быццам гэта здарылася сяньня, якя горка плакала, бо думала, што ніколі болый сваёй сяброўкі не пабачу. Гэтак далёкай уяўлялася мне тады Аўстралія, нейдзе на самым канцы сьветуя'Д

Амаль тымі самымі еўрапейскімі сцежкамі, што і Зінаіда Станкевіч, — Лондан. Рым — прайшоў Гіпаліт Паланевіч, аўтар няскончанага травелога «Добры дзень, Эўропа»'²⁶. Ягоны аповед насычаны трывіяй гістарычных фактаў, назваў датаў. Ад уражання пераказу турыстычнага правадніка выратоўвае добрая іронія — да сябе і да гаспадароў: а. Льва Гарошкі ды а. Пётры Татарыновіча¹²⁷:

«Гатэльныя клопаты ў нас адпалі. Паважаны а. Пётра Татарыновіч замовіў для нас месца на найвышэйшьш ізь сямі ўзгоркаў Рыму, на Монтэ Марыо. Трэба паведаміць яго, што мы тут. На тэлефон патрэбны спэцыяльныя жэтоны, што

¹²⁴ Беларус. № 129. Студзень 1968. С. 5.

¹²⁵ Беларус. К» 263. Сакавік 1979. С. 5.

¹²⁶ Сьвіслацкі, А. Добры дзень, Эўропа. (Зацемкі з падарожжа) // Беларус. № 149. Верасень 1969. С. 4; № 150. Кастрычнік 1969. С. 4—5; № 151. Лістапад 1969. С. 4—5; № 152. Сьнежань 1969. С. 4—5.

¹²⁷ ПётраТатарыновіч (02.06.1896, в. Гайнін (сёння Ляхавіцкі р-нБрэсцкай вобл.) — 03.09.1978, Рым, Італія), рэлігійны дзеяч, каталіцкі святар, педагог, перакладчык, публіцыст.

прадаюцца ў газэтным кіёску. А як запытаць? Хіба ж не пабеларуску. Выйшла вельмі проста: «жэтонэ тэлефоно» — мілагучна й вельмі ж ужо блізкагучна. Вынік — спалучэньне, на дзіва, мамэнтальнае:

— Монсыньёр Татарыновіч?

— Сі, сі...

— Кіньце сісікаць, ойча, гэта ж мы.

— Амае ж вы даражэнькія, вы жмеліся заўтра...

Бедны айцец мусіў бегчы правяраць, ці ўсё падрыхтавана да прыняцьця турыстых. [...]

Назаўтрае, пасьля сьнеданьня, аглядаем уладаньні сёстраў місіянэрак Del S. Cuore DiGesu, што месьцяцца высока над вуліцай у невялікім парку, пасярод якога ўзвышаецца гачоўны беленькі будынак з крыжам над аркай галоўнага ўваходу. Навокал стралістыя таполі, пальмы, кактусы, клюмбы рознакаляровых красак, а ў суседняй сядзібе, гэтак, як калісь у нас на бацькаўшчыне, кукурыкае певень! Мільённы горад і... правінцыя»^т.

«Ваколіцы Рыму, што маюць таксама шмат цікавага й годнага ўвагі, узяўся паказаць нам наш Рымскі апякун а. Пётра на сваім «Фіяце». Выехалі рана, па дарозе заскочылі яшчэ па а. Канстантына Маскаліка, якому наш павадыр ня даў і пасьнедаць. Бедны а. Канстантын мусіў дагрызаць булку ўжо ў самаходзе. Імчым na Appia Nuova ў кірунку Альбано. Раптам... бзык, чорны жарэбчык а. Пётры трошкі падскочыў і аніруш далей...

— А мае ж вы міленькія, што ж рабіць? Выскачы, а. Канстантын, ды падапхні ад заду... —устрывожыўся а. Пётра.

Мыў страху, як завязьнем на гэтай рухлівай дарозе, то бывай здарова нядзелька!

А. Канстантын спакойна высядае й толькі пасьпеў дакрануцца пальчыкам да «хваста» нашага «коніка», як той нечакана рвануў уперад, а за імупадскоках а. Канстантыя.

Далей усё ішло па-італьянску. А. Пётра, не зважаючы на ніякія дарожныя знакі (гэтак езьдзяць тут і патомкі Рымлянаў), усё гнаў аванты (уперад). Дзякуй Богу, прыбылі цэлымі ў васяродак місіянэрак «РІайсьвяцешйага Сэрца Езуса» ў Арыччыа. [...]

¹²⁸ Беларус. № 151. Лістапад 1969. С. 4.

Налюбаваўшыся прыгожым відам возера w навакольля, яшчэ раз заехаліўмісію. Там а 5-й вечара пачаласяў паркумаляўнічая працэсія ў чэсьць сьвята «Божага цела» (наш Дзявятнік). Прыгадаліся калішнія нашыя вялікія працэсіі ад Катэдры аж да Залатой Горкі на вуліцах Менску. Цяпер ніхто там імарыць пра гэта ня можа. Няма больш ні Катэдры, ні Залатагорскага касьцёлу.

Варочаліся ў Рым маланкава. А. Пётра сьпяшыў каб ня трапіць у дарожны затор, і рабіў сваё аванты, як віхор. Усе прыціхлі, нават мая спадарожніца адлажыла свае спасьцярогі на пасьля ды моўчкі аберуч трымалася за бочную пяцельку ў самаходзе. Ачунялі ўсе ў рэстаране «Scoglio di Frisio», дзе нам падалі іхны адмысловы смакалык дня — «Каммэлёні а ля Фрызіо», Бог ведае, з чаго зроблены, але смаку надзв ы чайнага»¹²⁹.

Грамадзянін Аўстраліі Мікола Нікан¹³⁰ — аўтар адзінага, відаць, апісання падарожжа вакол свету ў эміграцыйнай перыёдыцы¹³¹. Зрэшты, сам аўтар меркаваў, што тое наогул першае сусветнае падарожжа (за 75 дзён) паваеннага беларуса¹³², у якое ён вырушыў з надзеяй пабачыцца з 82-гадоваю маці. I гэты факт робіць травелог Нікана яшчэ цікавейшым — як адно з першых паведамленняў пра наведванне Бацькаўшчыны з вуснаў і асадкі эмігранта пасля 1945 г.

Фінансава падобнае падарожжа сталася магчымым таму, што Нікан, адпрацаваўшы на адным месцы 17 гадкоў з гакам, займеў права на трохмесячны аплатны адпачынак.

Абраўшы маршрут (праз Еўропу ў Амерыку), Нікан за некалькі дзён атрымаў візы ў Польшчу, Чэхаславаччыну, Вугоршчыну, Югаславію, Грэцыю, ЗПІА, і толькі ў Беларусь, вылятаючы 7 ліпеня 1969 г., ён усё япічэ візы не меў.

Першыя наведаныя гарады — Ганконг, Бангкок, Тэгеран, Бейрут — уразілі экзотыкаю, прыгажосцю, але дэталямі не за-

¹²⁹ Бсларус. № 152. Сьнежань 1969. С. 4—5.

¹³⁰ Мікола Нікан (03.01.1908, Варшава, Польшча—16.06.1999, Мельбурн, Аўстралія), грамадскі дзеяч.

¹³¹ М. Н. 3 падарожжа вакол сьвету // Беларус. № 160. Жнівень 1970. С. 5; № 161. Верасень 1970. С. 4;№ 162. Кастрьгчнік 1970. С. 4;№ 163. Лісталад 1970. С. 5; № 165. Студзень 1971. С. 5; № 166. Люты 1971. С. 4; № 167. Сакавік 1971. С. 4; № 169. Травень 1971. С. 4.

¹³²Беларус. № 160. Жнівень 1970. С. 5.

помніліся. Па-сапраўднаму адгукнулася ў сэрцы толькі Еўропа: «Але Атэны — гэта ўжо Эўропа. Пахла Эўропай. Эўропай пахла і ў Дуброўніку, югаславянскім старым горадзе й порце над Адрыятыкай, і ў Бялградзе, дзе раней, 4 верасьня 1939 году, вяртаючыся з Францыі дамоў, затрымаўся быў на адзін дзень»'³³. Адтуль, праз Будапешт, пазначаны прысутнасцю савецкіх помнікаў-танкаў, 17 ліпеня прыляцеў у Варшаву, дзе нарадзіўся і жыў да вайны.

Асаблівых эмоцыяў сустрэча з родным горадам у Нікана не выклікала. Ён амаль без сантыментаў занатоўвае варшаўскія «балячкі» — праблемы з жыллём, нізкія зарплаты, адзначае вялікую колькасць добра апранутых людзей на вуліцах, але галоўнае для вандроўніка сталічнае месца — гэта савецкая амбасада, дзе ён, бавячы час з тымі, хто хацеў наведаць СССР або вярнуцца туды назаўсёды (як жа розніліся тыя групы адна ад адной! — зазначае Нікан), чакае на візу. I толькі 21 ліпеня, у дзень, калі амерыканскія касманаўты высадзіліся на Месяц, патрэбная пячатка была здабытая.

Наступны, чацвёрты раздзел травелога носіць назву «На Бацькаўшчыне»¹³⁴. I ён сам, і аповед пра спатканых у Ваўкавыску маці з сястрою ды наведванне там жа бацькавай і дзедавай магілак выклікае пытанні што да біяграфіі аўтара, народжанага, паўтаруся, у Варшаве. Апошняя паводле часу біяграма, створаная даследнікамі, адказу таксама не дае¹³⁵. Таму паставіўшы для сябе знак пытальніка на боцех, вернемся да тэксту.

24 ліпеня раніцай Нікан выехаў з Варшавы на Горадню. За вагонным вакном мільгацелі знаёмыя краявіды, якія нібыта нязначна змяніліся пасля мяжы, але ў вандроўніка «сэрца сьціснулася, вочы самі заплакалі. Ці ж я зноў апынуўся ўАзіі?»'³⁶.

¹³³ Беларус. № 161. Верасень 1970С. 4.

^І34Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5. На адной газетнай бачыне з травелогам выдрукаванае прысвячэнне «Дарагому сябру Міколу — на 65 год жыцця» за подпісам Алесь. Той верш Алеся Салаўя, ахвяраваны Міколу Нікану, даследнікам творчасці паэта варта далучыць да ягонай спадчыны.

¹³⁵ Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі... С. 43 0.

¹³⁶ Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5.

Мікола Нікан, а. Часлаў Сіповіч.Аляксандр Надсан

Нікан падрабязна апісвае сустрэчу з сястрою, якую апошні раз бачыў 30 гадоў таму ў Крынках, з маці, стомленай даўгім чаканнем на вуліцы; аглядае гаспадарку: два невялікія пакойчыкі з старой, набытай яшчэ аўтарам травелога, мэбляю; куханька, прыбіральня ў двары, вада — з студні, тэлефон, электрычная пральня, лядоўня, піяніна і тэлевізар. I хоць у тым самым памешканні жыве яшчэ адна асоба, Нікан задаволены: у сваіх яму добра.

Задванаццацьдзён побыту, піша Нікан, пабачыў ён небагата (у Мінск ехаць не дазволілі): калгасы, з п’янымі ды старымі, нястачу тавараў; адзначыў, што хоць беларускамоўныя газеты і ёсць, і нават сваё тэлебачанне, гаворкі беларускай амаль не чуваць, скрозь толькі руская. 1 ўсё ж: «Гутаркам не было канца. Гасьцявалі ад душы. Гарэлку скрозь пілі шклянкамі мужчыны й жанчыны. Сваё хвалілі й крытыкавалі, чужым цікавіліся. [...] Скажу навет, што цяпер наагул задаволеныя з жыцьця. Ня маюць яны вялікага апэтыту, іх цешыць навет маленькае палепшаньне ў жыцьці, і хаця жывуць сяньняшнім днём, маюць надзею на лепшую будучыню. Баяцца толькі вайны»^т.

¹³⁷ Беларус. № 163. Лістапад 1970. С. 5.

Пакідаючы Беларусь, Мікола Нікан занатаваў: «Вяртаўся ў іншы сьвет, дзе тыя самыя словы маюць іншы зьмест. Таму гэтак цяжка зразумецца... Гаворачы фармальна аб тьш самым, разумеецца і ўяўляецца ўсё па-рознаму, па-свойму. Але дзякуючы розным кантактам сяньняшняга жыцьця, гэтыя розьніцы пачынаюць зьменшвацца»™.

Дзіўным чынам раздзел з травелога, прысвечаны наведанню Беларусі, амаль не адрозніваецца ад папярэдніх — і стылёва, і назіральнасцю, і самарэфлексіямі. Магчыма, аўтар баяўся выказаць забагата, быць канкрэтным, занадта крытычным. Можа, з-за боязі пашкодзіць сваякам, імкнуўся пазбягаць падрабязнасцяў — і выказвання пачуццяў. Так ці інакш, травелог выразна адлюстроўвае прысутнасць унутранага рэдактарацэнзара і фактычна нічога не дае чытачу дадатнага, што б той не мог даведацца з савецкага друку.

Гэта робіцца асабліва відавочным пры апісанні — пасля выезду з Беларусі ў Польшчу, наведвання Прагі («У шматлікіх вокнах былі партрэты Дубчэка™ й Свабоды™, удэкараваныя чэхаславацкімі сьцягамі ды з надпісамі «Мы ўсе з вамі»»'^л'), Будапешта, Вены, Рыма — сустрэчы з аднавайскоўцамі ў МонтэКасіна, дзе аўтар браў удзел у святкаванні 25-х угодкаў бітвы: «Хочацца дадаць і колькі словаў пра 2-гі Корпус генэрала Андэрса, які, як хтосьці выразіўся, як Майсей Жыдоў з Эгіпту, дзякуючы амністыі й непаўторна спрыяльным абставінам, звольненых із савецкіх канцлягераў, вывеў і тысячы Беларусаў— на Захад, на свабюду»'^А1.

Пасля Італіі — Жэнева (булачкі з малаком і гадзіннікі для сябе і жонкі), Парыж, Лондан. Два апошнія раздзелы Ніканава травелога — аповед пра Амерыку (ЗША і Канаду). Вось тут ужо аўтар піша падрабязна, з імёнамі, дзень па дні — спатканні з беларусамі, служба ў беларускай царкве ў Брукліне, бедным

^{1  3}’ Беларус. № 363. Лістапад 1970. С. 5.

¹³⁹ Аляксандр Дубчэк (Alexander Dubcek, 1921—1992), чэшскі палітычны дзеяч, асаблівую вядомасць здабыўу 1968 г., пратэстуючы супрацьуводу савецкіх войскаў. Быў арыштаваны і выключаны з партыі ў 1970 г.

¹⁴⁰ Людвік Свобада (LudvikSvoboda, 1895-1979), чэшскі нацыянальны герой падчас абедзвюх Сусветных войнаў, пазней — прэзідэнт Чэхаславацкай Сацыялістычнай Рэспублікі.

¹⁴¹ Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 5.

¹⁴² Беларус. № 165. Студзень 1971. С. 5.

і брудным¹⁴³, наведванне беларускіх асяродкаў у Таронта, Дэтройце, Чыкага, Кліўлендзе, і травелог робіцца падобным да тэксту Вярбіцкага: розніца толькі ў геаграфічных найменнях. У якасці культурніцкіх «пароляў» згадваюцца ньюёркаўская падземка, Ніягарскі вадаспад, кітайскі гарадок у СанФранцыска, дзе аўтар з’еў найболыпы ў сваім жыцці банан, Дыснэйленд і Галівуд у Лос-Анджэлесе.

Адлятаючы да Ганалулу, Нікан падсумоўвае свае ўражанні, як сам кажа, найперш беларускія, і скрушна задумляецца пра расцяруіпанасць беларусаў¹⁴⁴, што ў святле толькі апісанага ім падарожжа па грамадскіх асяродках выглядае троху камічна.

Гэта была не апошняя вандроўка Міколы Нікана. 3 ліста да Паўлы Урбана, былога супрацоўніка «Бацькаўшчыны», з якім Нікан пасябраваў, вьжонваючы абавязкі кальпартэра газеты:

«20.06 адлятаю самалётам да Эўропы. Буду толькі

4 тыдні ў Полыйчы, дзе хацеў спаткацца зь сястрою з БССР (толькі ня ведаю, ці дазволяць ёй прыехаць да Польшчы, мне адмовілі прыехаць да яе) і братам з Канады, які мае спэцыяльна таксама туды прыляцець. Хачу таксама пабачыцца зь сябрамі, якія жывуць у Польшчы, ды наведаць Беласток і «Ніву», а таксама др. Юрку Геніюша, сына Ларысы Геніюш, якую пазнаў, як 4 гады назад быўу БССР, і з таго часу зь ёю перапісваюся й высылаю ёй пачкі'⁴⁵.

3 Польшчы пляную ехаць цягніком да Лёндану, скуль адлячу да Нью-Ёрку. А паколькі ўжо маю ехаць цягніком, бяру білет з важнасьцяй на 3 тыдні й паежджу па Заходняй Эўропе. Выскачу да Швэцыі й Нарвэгіі й буду вяртацца праз Данію, Галяндыю ды Бэльгію. Пляную затрымацца ў Кёльне, каб заскочыць da Р. Казака, потым да Мюнхэну — каб пабачыцца з Вамі, і праз паўдзённую Францыю да Гішпаніі, магчыма й Партугаліі, каб вярнуцца праз Парыж — да Лёндану.

¹⁴³ Ніканава азначэнне — рыхтык радок з верша Генадзя Бураўкіна: «У брудным Брукліне ў Нью-Ёрку, дзе доля горкая жыве...» (Полымя.

1994. № 6. С. 5). Як тубылец Брукліна мушу заўважыць, што, як і кожнае абагульненне, падобная характарыстыка далёкая ад праўды.

¹⁴⁴ Беларус. № 169. Травень 1971. С. 4.

¹⁴⁵ Знамянальна, пгго ў травелогу Міколы Нікана няма ні слова пра знаёмства з Ларысай Геніюш. Мо аўгар і яго апусціў, каб не рабіць шкоды паэтцы?

УАмэрыцы — таксама пляную быць 4 тыдні — каля 2 у USA і 2 у Канадзе ў брата ў Лёндане, Антарыё. Зь Лёндану (Антарыё) адлятаю да Аўстраліі.

Так выглядае мой плян. Як будзе ў рэальнасьці, ня ведаю. Можа шмат зьменіцца ў залежнасьці ад сытуацый і магчымасьцяў. Фактычна — магу быць у дарозе даўжэй. Будзе, аднак, сумна самаму вандраваць.

Сябры адраджвалі ехаць. Пашто, гавораць, марнаваць грошы, якія так могуць быць патрэбнымі ў жыцьці пэнсіянэра? Вырашыў, аднак, паехаць. Апошняямая прыемнасьць іразьвітаньне са «старым сьвепгам» — нашым сьветам. Як шчасьліва вярнуся да Аўстраліі, у ёй ужо буду дажываць да канца свайго жыцьця»¹⁴⁶.

Мікола Нікан шчасліва вярнуўся ў Аўстралію, а вось дажываць іпчасліва не атрымалася; сталася так, што з падарожжамі ў яго паядналіся і самыя чорныя моманты жыцця:

«Выбачайце за маё маўчаньне. Праўда, два месяцы таму, пасьля свайго павароту з падарожжа паслаў Вам прывітаньні. Але за гэты час у мяне зьмянілася жыцьцё. Пэўна, ужо ведаеце з газэты'⁴⁷, што страціў Жонку, якая нагла памерла. Для нас усіх гэта было шокам. А для мяне асаблівым. Памерла ў маіх руках — нечакана. Іхоць ад гэтага часу мінула столькі дзён, яяшчэ не вярнуўся да нормы, пачуваю сябе дрэнна. Жыву цяпер сам. А самаму — цяжка. Калі вярнуўся дадому пасьля падарожжа, так ужо цешыўся, што ўрэшце пачнем жыць больш спакойна й для сябе, што больш часу прысьвячу Жонцы, бо для яе не хапала часу. I толькі 22 дні былі мы разам, толькі пачыналі крыху жыць для сябе. 1 так нагла скончылася.

Я ведаю, што гэта чакае ўсіх. Але гэта «ўсіх» — уключна з сабою — зусім іначай значыць. Набірае значаньне толькі тады, калі датычыцца нас беспасярэдна, калі ўдарыць па нас. Ня цэнім, што маем. Пачынаем цаніць, калі страцім. Драбніцы, зусім часта няважныя рэчы забіраюць нам час і ўвагу. На жыцьцё не хапае

¹⁴⁶ Ліст ад 29.05.1973. 3 архіва газеты «Бацькаўшчына», што захоўваецца ў архіве БШіМу.

¹⁴⁷ A. К. Сьвятой памяці Лідыя Нікан II Беларус. № 199. Лістапад 1973. С. 4.

Магіла Міколы Нікана і дзвюх ягоных жонак у Мельбурне

часу. Таму бяда, шкада, крыўда, калі трацім назаўсёды найбліжэйшую Асобу, Сябра, Прыяцеля жыцьця»¹⁴⁸.

Мінула колькі часу, і Мікола Нікан зноў піша да Паўлы Урбана:

«Выбачайце, што Валі не падзякаваў за Сьвяточныя віншаваньні. Зьбіраўся некалькі разоў пісаць — і не ўдалося. Калі пачынаў «будаваць» сваё новае жыцьцё—магчыма, і ня меў часу. А калі сталася няшчасьце — 2месяца таму'⁴⁹ — таксама ня змог. 33 дні быў у шпіталі, 22 дні ў дачкі, дзе «адпачываў», вяртаўся да сябе, каб як найхутчэй узяць сябе ўрукі. I памаленьку бяру.

Праўда, усё тут прыпамінае нядаўна мінулае, а перадусім тое, што мела быць, таму часта цяжка паўстрымаць і сьлёзы. Але з другога боку, тут, дзе пражыў толькі год, змушаны абставінамі, лягчэй стацца самастойным, незалежным, што так важна ёсьць у маім сёньняшнім жыцьці.

Ужо хаджу, нават і далей па закупы (блізка). Але ўчора паехаў цягніком аж на могільнік, дзе крыху па-

¹⁴⁸ Ліст да Паўлы Урбана ад 12.12.1974. 3 архіва газеты «Бацькаўшчына», што захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁴⁹ 17.03.1975.

плакаў, але й супакоіўся й вярнуўся крыху мацнешйым. Сяньня езьдзіў зь сябрам да шпіталя, каб зрабіць Х-рай'⁵⁰ левай рукі, якую яшчэ нашу на хустцы. 20.05 маю зноў быць у шпіталі ў доктара, які агледзіць мяне й скажа, што будзе далей. Баюся, каб яшчэ раз не ламалі руку, бо кепска зрастаегр{а. Алеможа абыдзецца без апэрацыі. Даволі было турботаў.

3 газэты¹⁵¹ Вы даведаліся аб маім — нашым — няшчасным выпадку. Паўтпараць ня буду, толькі дадам колькі сказаў «уступных».

Перад Калядамі прыпадкова пазнаёміўся з украінкай — Ірэнай. Муж Яе згінуў 4 гады таму ў калеёвай катастрофе, у час працы, як рабіў зь сябрам інжынэрам плян масту, які меў бьгць пабудаваны. Мела сына, які для Яе быў усім. Калі, аднак, ён вырашыў ажаніцца, што прыняла з радасьцю, адначасна пачала думаць і пра сябе. Нашае спатканьне — падобныя абставіны, шмат, йшат супольнага — хутка зьблізіла нас. Вырашылі пайсьці адной дарогай. Нашыя дзеці, сябры, найбліжэйшыя кроўныя цёпла падтрымалі. I мы 15 сакавіка ў прысутнасьці нашых дзяцей як сьведкаў скромна аформілі нашае сужэнства. Два дні пражылі ў маім Прыпынку¹⁵², каб потым перайсьці да Яе дому, лепшага за мой, а ў маім меў тымчасам жыць Яе сын. 17.03. выбраліся самаходам, які перад 2 тыднямі купілі, які Ірэна сама выбірала й так добра сябе ў ім пачувала, на некалькі дзён у горы. На паўдарогі пасьля 4 гадзін вольнай і асьцярожнай язды спаткала нас катастрофа. Як сталася — да сяньня ня ведаю.

Я апынуўсяўшпіталі, а Ірэна, хоць нярушаная, ад шоку хіба, памерла на сэрца й 21.03 была пахаваная побач маёй першай жонкі, Ліды, якой хоць ня знала, моцна палюбіла, магілай Яе апекавалася й калісь, можа й прыпадкова, сказала: Тут будзе й маё месца. Так і сталася.

¹⁵⁰ X-ray (англ.) — рэнтген.

¹⁵¹ А. К-а. Трагічны выпадак зь сям’ёй Міколы Нікана // Беларус. № 217. Травень 1975. С. 3.

¹⁵² Так Мікола Нікан называў сваіо хату.

Пэўна — шмат перажыў Сабачы лёс. Калі было ўжо так добра — нагла ўсё зьмянілася. Цяпер трэба пагадзіцца й з гэтым»¹⁵³.

На тры гады раней за Міколу Нікана, у годзе Сядуравага падарожжа ў Святую Зямлю, 4 ліпеня 1966 г., іншы эмігрант, Дыянісій (Дзяніс?) Маркавіч Гарбацэвіч, 1895 года нараджэння¹⁵⁴, узышоў на савецкі карабель «Аляксандр Пушкін». Канцавым прыпынкам была Беларусь, а вынікам падарожжа сталася кніга «Два месяцы ў гасцях у калгаснікаў»¹⁵⁵.

Аднак спачатку троху перадгісторыі, неабходнай для разумення постаці аўтара кнігі і — шырэй — ранейшай, даваеннай эміграцыі, пра якую Станіслаў Станкевіч ва ўласным травелогу выказаўся наступным чынам:

«Старая ж беларуская эміграцыя, —а яе ў цэлай Амэрыцы некалькі мільёнаў — для беларускае нацыянальнае справы зусім страчаная. Яе твораць людзі, што прыбылі ў Амэрыку яшчэ перад першай сьветавой вайной, у бальшыні — адзіндва дзесяткі гадоў перад ёю, калі беларуская нацыянальная сьведамасьць яшчэ або не пранікла, а калі дзе й пранікла, дык яшчэ не замацавалася ў шырокіх народных масах. Гэтыя людзі, прыбыўшы ў Амэрыку, вызначалі сваю прыналежнасьць паводле веравызнаньня: праваслаўныя лічылі сябе Расейцамі, каталікі — Палякамі. Трэба з асаблівым націскам падчыркнуць, што расейская й польская эміграцыі ў Амэрыцы разбудавалі тут шырокае й буйнае нацыянальнае жыцьцё ў вельмі вялікай меры на базе дзейнасьці й матэрыяльнай помачы нацыянальна нясьведамай старой беларускай эміграцыі»'⁵⁶.

Згодна з падлікамі расійскага гісторыка Э. Нітабурга, з 1860-х гг. да 1914 г. у ЗША прыехалі каля 800 тысяч беларусаў; у 1920 г. у адным штаце Ныо-Джэрсі жылі 36 тысяч. Ён таксама прыводзіць словы амерыканскаг^ даследніка Б. Кайпэла, які

¹⁵³ Ліст да Паўлы Урбана ад 16.5.1975 г. 3 архіва газеты «Бацькаўіпчына», што захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁵⁴ Памёр у 1986 г.

¹⁵⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков. (Заметкн амернканского турнста.) С 22 нллюстрацнямн. Нью-Йорк, 1967. — 160 с.

¹⁵⁶ Бацькаўшчына. № 6 (442). 8 лютага 1959. С. 2.

Савецкі замежны пашпарт. 1925 г.

меркаваў, што не менш за 50 адсоткаў эмігрантаў з Расійскай імперыі насамрэч былі беларусамі¹⁵⁷.

Гэтая хваля зрабіла нашмат больш за будаўніцтва цэркваў і касцёлаў для рускіх і палякаў; дастаткова згадаць адзін толькі Свята-Троіцкі манастыр у Джорданвілі (штат Нью-Ёрк), цэнтр рэлігійнагажыцця Рускай Праваслаўнай Царквы замяжой, заснаваны беларусам архімандрытам Панцеляймонам (Ніжнікам)¹⁵⁸.

Іншым цэнтрам была ды ёсць (бо існуе і сёння) Фарма РООВА¹⁵⁹. Русское обьедйненное обіцество взаймопатіцй в Амерйке (скарочана — РООВА) паўстала 9-10 кастрычніка 1926 г. у Філадэльфіі на сходзе рускіх арганізацыяў узаемадапамогі.

¹⁵⁷ Ннтобург, Э. Русскне в США. Нстормя н судьбы. 1870-1970. Этнонсторнческнй очерк. Москва: Наука, 2005. С. 380.

¹⁵⁸ Л. Ю. Беларускія магілы ў Джарданвіле // Беларус. № 520. Травень 2006. С. 7.

¹⁵⁹ Звесткі пра РООВА і сябраўтаварьіства ўзятыя з кнігі: Березнмй, Т. Русскнй мужнк н водородная бомба. Характернстнка русского крестьяннна н его отношенне к войне. Нью-Йорк, 1958. — 255 с.

У яе ўвайшлі таварыствы з Чыкага, царкоўнае брацтва з НьюЁрка ды іншыя, пераважна рускія, таварыствы¹⁶⁰, закладзеныя яшчэ ў 1892—1918 гг.

Асноўныя прынцыпы РООВА — аб’яднанне на глебе эканамічнай узаемадапамогі ды культурна-асветніцкая праца (палітычная і рэлігійная дзейнасць выключаліся). У адным з пунктаў статута абумоўлівалася, што сябрамі таварыства могуць быць асобы «расійска-славянскага паходжання», хоць аддзелам на месцах дазвалялася прымаць і неславянаў. А вось у Цэнтральны Камітэт таварыства мапіі быць вылучаныя толькі славяне.

У 1934 г. у штаце Нью-Джэрсі, у мястэчку Касвіл¹⁶¹ (за 60 Mi­nay ад Нью-Ёрка) таварыства набыло зямлю ў 1440 акраў з закінутымі будынкамі — месца будучай Фармы. 3 цягам часу тут паўсталі дачы, рэстарацыя, моладзевы клуб, танцавальная заля, дом для пенсіянераў, бібліятэка імя Льва Талстога, парк, помнік Аляксандру Пушкіну. Ёсць і могілкі Святога Уладзіміра, дзе пахавана ці мала беларусаў, сярод якіх і такія вядомыя беларускаму эміграцыйнаму грамадству, як Аляксандр Асіпчык’⁶².

Беларусы адыгрывалі даволі значную ролю ў жыцці таварыства. Вось адзінкі — каго называлі «апірышчам» РООВА.

Міхась Лазарэвіч нарадзіўся пад Мінскам, у вёсцы Слабодка. Сын заможных бацькоў, ён атрымаў неблагую адукацьпо. У 1913 г. прыехаў у Амерыку, скончыў курсы бухгалтараў, заснаваў уласную фірму вытворчасці і продажу мэблі. Быў старшынём РООВА на працягу 12 гадоў: 1937-1945 і 1952-1954, актыўна друкаваўся ў часопісе «Русскнй Вестнлк»¹⁶³.

Народжаны пад Слуцкам Антон Крывулька падчас рускаяпонскай вайны і пасля яе працаваў на сібірскай чыгунцы. Прыехаў у ЗША ў 1907 г., а ў 1908 г. стварыў першае братэрства ў Бронксвіле¹⁶⁴, запачаткаваў Славянскае таварыства, заклаў

¹⁶⁰ Было і карпата-русінскае.

¹⁶¹ Cassville, NJ.

¹⁶² Сьв. памяці Аляксандар Асіповіч-Асіпчык (01.04.1909, Слонім — 14.03.1990, Нью-Джэрзі) //Беларус. № 369. Красавік 1990. С. 8.

¹⁶³ Русскнй Вестннк. Обшественно-лнтературный журнал Обьеданенного Обгцества взанмопомоіцн в Амерлке н Федерацнн Молодежн. Нью-Йорк, 1934—1937 (№ 57). Працяг выдання: Русскнй Вестннк. Культурно-ннформацнонный журнал Русского Обьеднненного Обіцества взанмопомопш. Нью-Йорк, 1937-1939 (№ 86).

¹⁶⁴ Bronxville, NY.

школу рускай мовы для дзяцей і дарослых, арганізаваў набыццё рускага народнага дома. Ніводнае пачынанне ў РООВА не абыходзілася без ягонага ўдзелу.

Антон Плюта (нар. 15.02.1888 у вёсцы Курдзякі Вілейскага павета), Сцяпан Янцэвіч (нар. 20.10.1893 у вёсцы Жураўцы Алыпанскага павета) — гэта толькі тыя. пра якіх льга дакладна сказаць, што яны беларусы.

Сваё, апрычонае бачанне гэтых беларусаў, адрознае ад Станкевічава, было ў Юркі Віцьбіча. Ён пісаў у БІНіМ:

«Глыбокапаважаная Управа! Перадусім хочацца заўважыць, што мой зварот да нейкае ступені й своеасаблівы, але затое ён шчыры. Вельмі ўдзячны за запросіны на Дыскусійнае Паседжаньне БІНіМ на цікавую тэму: «Спроба навуковага аблічэньня сучаснага ліку беларусаў у Беларусі й на сьвеце».

Спадзяюся, што гэты падлік пашыраецца й на беларусаў ЗША з старой эміграцыі, зь якіх цяпер, на жаль, у пераважнай болыйасьці складаецца РООВА. Усё ж даволі цяжка закінуць ім здраду нашай нацыянальнай справе, бо, па-першае, яны паходзяць з найболый цьмяных вёскаў і дагэтуль больш чым на 70% непісьменныя, а, na-другое, трэба мець на ўвазе той час, калі яны спакінулі Бацькаўшчыну. Тым ня .менш яны захавалі добрую беларускую мову, песьні, прыказкі, паданьні, звычаі й найгалоўнае — замілаваньне, любоў да свае Бацькаўшчыны. Дазвольце прывесьці два красамоўныя прыклады.

На тэй фабрыцы, дзе я працую, ёсьць, акрамя беларусаў, таксама ладне казакоў — данскіх, кубанскіх, церскіх, арэнбурскіх і г. д. Характэрна, што гэтыя казакі, якія ў часе Другой Сусьветнай вайны фарміраваліся на Беларусі (Станцыя Лясная пад Баранавічамі), ніколі ня блытаюць беларусаў з расейцамі, ставячыся да апошніх непрыхільна. Паказальна таксама, што адзін зь іх прасіў мяне з нагоды Новага Году пераказаць казацкае павіншаваньне Барысу Рагулі й рагулінцам увогуле. Станіцы й хутары гэтых казакоў знаходзяцца ў еаколіцах фармы РООВА. I вось калі адзін казак пабачыць у другога казака сінякі на твары, дык звычайна запытваецца: Что, белоруссы йзбйлй на ферме?

А справа ў тым, што калі той ці іншы падпіты казак, жартуючы й з свайго казацкага, паспрабуе ў гутарцы з «расейцамі» пажартаваць зь беларускае мовы, гарадоў, рэкаў, нават глебы, дык справа звычайна й канчаецца сінякамі. Прабачце за асабістае, алеўмяне ёсьць лісты, уякіх беларусы старое эміграцыі выказваюць мне цёплую ўдзячнасьць замае адказы на старонках «Нового Русского Слова» Баранцэвічам¹⁶⁵. Магчыма, ня менш паказальна, што гэтыя самыя «расейцы» літаральнаў тры шыі выкінулі з фармы агульназнанага Андрэя Дзікага¹⁶⁶ пасьля ягонага рэфэрату аб ніжэйшасьці, аў сувязі з гэтым і падпарадкаванасьці беларусаў і ўкраінцаў расейцам.

Слоў няма, старая беларуская эміграцыя зьяўляецца, бадай, згубленай для нашага нацыянальнага вызвольнага змаганьня, але нас яднае зь ёй (ня з РООВА як інстытуцыяй) кроў, мова w настальгія»'⁶⁷.

От жа да РООВА належаў і яшчэ адзін беларус — Д. Гарбацэвіч. Як сцвярджаецца¹⁶⁸, прыехаў ён у Амерыку, бадай, без адукацыі і з няведаннем рускай мовы (то трэба думаць, гаварыў напачатку выключна па-беларуску). Паступова вывучыў рускую настолькі, што як намеснік Галоўнага Сакратара РООВА пісаў пратаколы паседжанняў і з’яўляўся карэспандэнтам Рускага Дэмакратычнага Клуба ў Нью-Ёрку. На Фарме выконваў абавязкі бібліятэкара ў рускай грамадскай бібліятэцы¹⁶⁹.

У 1935 г. пад псеўданімам Мінскі Мужык выдаў у Чыкага (а пазней перавыдаў у Нью-Ёрку і Рызе) кнігу «Што я бачыў

¹⁶⁵ Баранцэвіч — беларускі эмігрант-федэраліст, часты аўтар газеты «Новое Русское Слово».

Сапраўднае прозвішча Андрэй Занкевіч (1893-1977). Эміірантз Украіны, аўтар кніг «Пропавшая грамота. Нензвраіценная нсторня Укранны—Русн», «Еврен в Росснн н в СССР», «Русско-еврейскнй дналог».

¹⁶⁷ Ліст Юркі Віцьбіча ў БШіМ ад 03.06.1956. Захоўваецца ў архіве БІНіМу.

¹⁶⁸ Березннй, Т. Русскнй мужнк н водородная бомба. Характернстнка русского крестьяннна н его отношенйе к войне. Нью-Йорк, 1958. С. 46.

¹⁶⁹ Займальна, колькі беларусаў-эмігрантаў працавалі і працуюць бібліятэкарамі ў ЗША: Вітаўт і Зора Кіпелі, Леў Акіншэвіч, Васіль Шчэцька, Гіпаліт Паланевіч, Галіна Русак, Лёля Касоўская, Бабі Цупрык, Віталь Зайка ды некаторыя іншыя, улучна з аўтарам гэтых радкоў.

у савецкай Расіі?»¹⁷⁰. Праз два гады пабачыла свет ягоная наступная праца «Праўда аб Савецкай Расіі»¹⁷¹. Так што Гарбацэвіча цалкам магчыма назваць прафесійным пісьменнікам — аўтарам травелогаў.

Ён, як і іншы пісьменнік-эмігрант з Беларусі, Рамуальд Карнасевіч, памятаў, дзе нарадзіўся, але з беларусам ці нават з заходнерусам сябе не атаесамляў. На Беларусь глядзеў вокам чужога і ўсведамляў тое. Калі на першых старонках «Што я бачыў...» Гарбацэвіч адказвае на запытанне пра нацыянальнасць дзяўчыне з Канады, што ён рускі, дык ужо аднаму з раз-

дзелаў у кнізе «Два месяцы...», «У роднай вёсцы», дасылае ў якасці эпіграфатакія радкі Сяргея Ясеніна:

Тытульны ліст кнігі Мінскага Мужыка

Ах, родйна! Какой я стал...

Язык сограждан стаі мне как чужоіі. В своеі стране я словно йностранец^т.

¹⁷⁰ Мннскнй Мужпк. Что я вндел в советской Росснн. Нз монх лнчііых наблюденпй. Чнкаго, 1935. — 336 с.

¹⁷¹ Горбацевмч, Д. Правда о Советской Росснн (по лйчным наблюденням н матерналам советской печатн п статнстнкн). Цью-Йорк (Printed in Riga), 1937.— 186 c.

¹⁷² Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков. Нью-Йорк, 1967. С. 17. Радкі з паэмы «Русь советская». Цытата недакладная: «Ах, родйна'. Какой я стал смешной. / На іцекй впалые летйт сухой румянец. / Язык сограждан стал мне как чужой, / В своей стране я словно йностранец».

Што ведама пра самога аўтара? Тым часам небагата: толькі тое, што ён сам палічыў патрэбным распавесці пра сябе¹⁷³.

Нарадзіўся ў вёсцы за 28 вёрстаў ад Слуцка. Прыехаў у Амерыку ў 1913 г.; праўда, у спісах пасажыраў Эліс-Айленда знайсці ягонае імя не атрымалася¹⁷⁴. Першы раз наведаў СССР улетку 1934 г. — была нават думка застацца там назаўсёды: Амерыка перажывала цяжкія часы дэпрэсіі. Па вяртанні Гарбацэвіч надрукаваў серыю артыкулаў у газеце «Рассвет»¹⁷⁵ (з верасня 1934 да канца сакавіка 1935 гг.). Гэтыя артыкулы, дапоўненыя пазней інфармацыяй з савецкіх крыніцаў і склалі кнігу «Што я бачыў...». Аповед пра падарожжа ў Ленінград, Маскву і Беларусь, дзе Гарбацэвіч пісаў пра сябе: «Я — не профессйональный пйсатель. Я — рабочйй от станка. Пйсал в досугй, после тяжелого фнзйческого труда, no вечерам й даже ночамй. 18 лет самообразовательнойработы над собой помоглймне выполнйть эту трудную й тяжёлую работу»¹¹⁶.

Першая кніга Гарбацэвіча менш цікавая: занадта моцны публіцыстычна-абвінаваўчы пачатак, зададзенасць. Дый Беларусі там вобмаль. У адзін шэраг закідаў балыпавізму — збяднення сялянаў, бруд на вуліцах і на вакзалах, занядбанне кірмашоў — ставіць ён і беларусізацыю: «С целью саморекламы, большевйкй создалй несколько десятков республйк в Россйй. Іім нужно было показать йностранным государствам, что онй за незавйсймость й самоопределенйе народностей, населяюіцнх Россйю. У самого отьявленного мошеннйка ймеется больше совестй, чем у этйх советскйх республйк незавйсймостй й свободы. [...] «Незавйсймость» проявляется только в языке

¹⁷³ Паводле Вітаўта Кіпеля, Гарбацэвіч пад псеўданімам Мінскі Мужык друкаваўся ў газеце «Новое Русское Слово» (Нью-Ерк) з матэрыялам пра «палешукоў», там мае быць і ягоны некралог. На жаль, газета па сёння не мае ўказальніка, як не мае і лічбаванага архіва. Усе нумары газеты — на мікрафільмах, пгго складае немалыя цяжкасці для даследнікаў. Таму пошук іншых публікацыяў Д. Гарбацэвіча і ўкладаяня ягонай біяграмы пакінем на пазнейшы час.

¹⁷⁴ http:/Axww.ellisislan±org/;http://www.jewishgen.org/databases/EIDB/ellis.html.

¹⁷⁵ «Рассвет». Орган росснйскнх рабочнх органнзацнй С. Ш. А. н Канады. 1924—1940. Штодзённая газета. Гарбацэвіч у кнізе піпіа, што газета выходзіла ў Чьікага, насамрэч жа яна друкавалася ў Нью-Ёрку.

¹⁷⁶ Мннскйй Мужнк. Что я вндел в советской Росснн. йз монх лйчных наблюденнй. Чнкаго, 1935. С. 330.

й здравоохраненйй. Нельзя сказать, чтобы всем этйм былй облагодетельствованы белорусы, особенно русйфйцйрованные, которым нйкак не прйвйвается простое местное наречйе. Офйцйально в Белоруссйй суіцествуют четыре языка: белорусскйй, еврейскйй, польскйй й русскйй. Но последнйй постепенно вытесняется, насаждается белорусскйй язык. Но он с такйм же «успехом» прйвйвается населенйю, как й сам большевйзм. На многнх бланках нмеются рядом й русскйе надпйсй. В разговорной речй везде употребляется русскйй язык. Даже детй, йзучаюіцйе нйкому не нужный язык, говорят легче по-русскй, чем по-белорусскй»^т.

Калі ж Гарбацэвіч апісвае не СССР наогул, а сваю вёску, спатканне з бацькамі, родную хату, ён прагаворваецца і кажа больш, як, напэўна, хацеў бы — і пра ўжыванне беларускай мовы, і пра атрыманую ў хаце адукацыю дый пра сябе самога:

«Яслез с воза й йду во двор. Стояіцйе крестьяне отступйлй назад от босого, ннзкого, с большой бородой й большймй белымй глазамй старйка, в упор смотревшего на меня.

— Здравствуй, папаша, неузнаютебя, но догадываюсь, что ты —мой отец, которого я долго не вйдел.

Отец крепко обнял меня, впнлся своей большой ймягкой, как лён, седой бородой в мое лйцо й долго не отпускал меня. От радостй й волненйя он сгілйтся что-то сказать, но не может. Собравшйсь с духом, говорйт:

— Чй это ты, сынок, як же ты это так несподзевано (неожйданно) прйехал? [...]

Я — в родной хате, в которой podwicn й вырос. В ней меня зймою обучалй грамоте й пйсьму. За это я ей многйм обязан. Здесь я получйл первый толчок к ceemy й знанйю. Как бедного отца, я не узнал родной йзбы. Она, как старушка, одряхлела, осунулась, прйняла жалкйй й убогйй вйд. Встретйла меня холодно й негостепрйймно: по-вйдймому, не узнала u Me­nn. Вместо прежнпх четырех окон осталось трй — ослепла ты, бедная старушка. Обстановка почтй прежняя: кровать с толстым соломенным матрацем й двумя большймй подушкамй, покрытая одеялом домашнего йзделйя; почерневшйй шкаф, no спюронам — лавкй для сйденйя йз толстых досок,

Мннскнй Мужнк. Что я ввдел в советской Росснн... С. 97-98.

почерневшая в углу йкона, прадедовская глйняная печь, несколько закоптелых горшков, ау порога — кочерга, несколько ухватов.

Глядя на эту родную старйну, думаю: нй Велйкая революцйя, нй пятйлеткй не моглй унйчтожйть тебя, прадедовская печь, й прйнестй деревне что-лйбо лучшее. [...]

Был вечер. В йзбу продолжалй прйходйть братья, сестры й односельчане. Все поздравлялй меня с прйездом, но я нйкого не узнавал. Прйшлось, как в какой-нйбудь чужой стране, знакомйться co всемй й с трудом вспомйнать тех йлй другнх. Здесь было много комйчного й смешного. Стол уже был покрыт белой скатертью. Стояла пол-лйтровая бутылка советской «рыковкй»'™, на тарелке жареное сало с яйцамй, огурцы, мед, молоко й черный, как грязь, хлеб»^т.

Паводле Гарбацэвіча, па выхадзе першай кнігі яму прапанавалі напісаць пра рэвалюцыю ў Іспаніі. Ён быў паехаў туды, але ў Парыжы яго заспела вестка, што Мусаліні з Гітлерам бамбяць Мадрыд і Барселону. Таму з Парыжа Гарбацэвіч выехаў у Польшчу, дзе напісаў сваю другую кнігу, прысвечаную сталінскай канстытуцыі, — «Праўда аб Савецкай Расіі»¹⁸⁰.

У 1960 г. Гарбацэвіч ізноў наведаў СССР і цягам 28 дзён пабачыў Мінск, Маскву, Кіеў, Крым, Адэсу, Сочы, Каўказ.

^17! Напрыканцы 1924 г. Савет Народных Камісараў выдаў дэкрэт, якім дазваляўся продаж гарэлкі. Старшынём Саўнаркама ў той час бьіў А. Рыкаў (1881—1938). Адсюль і такі «народны» назоў бутэлькі.

¹⁷⁹ Мннскнй Мужнк. Что я ввдел в советской Росснн... С. 123—126.

¹⁸⁰ Паводле цверджання Д. Гарбацэвіча, другая кніга выклікала рэзкую крытыку ў «Нью-Ёркуў сталінскім «Новам Мйре»». У Нью-Ёрку выходзіла некалькі газетаў з такой назвай. Але ўсе яны спынілі сваё існаванне да выхаду кнігі: «Еженедельная рабочая газета—русскйй орган Каммунйстйческой napmuu С. Ш. А, секцйй Каммунйстйческого Іінтернацйонала» — у 1930 г., «Ежедневнаярусскаярабочая газета, орган Русской федерацйй соцйалйстйческой napmuu Амерйкй» — у 1919 г., «Рабочая газета»—у 1928 г., як і аднайменны часопіс, «Офйцйальный орган Федерацййрусскйх отделов коммунйстйческой napmuu Амерйкй» (да 1920 г.). Магчыма, Г арбацэвіч меў на ўвазе прасавецкі шанхайскі «Новый Мнр», што выходзіў да 1938 г. Зрэшты, не выключана, іпто гаворка ішла пра часопіс «Новый Мнр» з СССР.

Вокладка кнігіД. Гарбацэвіча

У родную вёску заехаць не дазволілі’⁸¹. Пра гэтае падарожжа ён таксама выдрукаваў невялікі памерам травелог¹⁸².

Неспатоленае жаданне пабачыць вёску дапамагло дамагчыся бадай нечуванага на тыя часы: Гарбацэвіч дазвол атрымаў.

Кніга «Два месяцы...» (ілюстраваная, дарэчы, аўтарскімі фотаздымкамі), пра якую і пойдзе далей аповед, змайстраваная, як і першая аўтарская: уласныя падарожныя назіранні падаюцца разам з статыстычнымі дадзенымі і звесткамі з беларускіх савецкіх газетаў; усё гэта размяркоўваецца па 43-х раздзелах. Травелог уяўляе сабою не лінейны, паслядоўны выклад

падзеяў, а тэматычны, што адбіваецца ў назвах раздзелаў: «Колхозный быт»; «Колхозные клубы й кйно»; «Советскйе нравы»; «Веселье в деревне»; «Релйгйя, церквй, кладбшца»; «Жестокость советской властй»; «Лйхонмство»; «Работать стало легче, жйть — труднее» і г. д.

Відаць, найлепшы шлях распавесці пра травелог, прысвечаны, як зазначана на адвароце тытульнай бачыны, памяці маці, закатаванай гітлераўцамі ў 1942 г.¹⁸³, — трымацца яго як правадніка ды ісці след у след.

¹⁸¹ «Адносна замежных дэлегацый і турыстаў прадугледжвалася абмежаванне і рэгламентагіыя іх руху па краіне, недапушчэнне непажаданых кантактаў, прапагандысцкіўхіл у праграмах іх знаходжаньня. У1965 г. у спіс аб ’ектаў, якія былі дазволены для паказу замежным грамадзянам у Мінску і Мінскай вобласці, уваходзіла 17 прамыслосых прадпрыелістваў Мінска, Жодзіна і Сапігорска, 6 сталічных вну, 4 сярэднія школы, блячэбныхустаноў, 17 піянерскіх лагераў 11 калгасаў і саўгасаў» (Снапкоўскі, У. Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 2. Ад канца XVIII — да пачатку XXI ст. Мінск, 2004. С. 207).

¹⁸² Дело труда — Пробужденне. Орган обьеднненной федерацнн русскнх рабочнх органнзацнй Соеднненных Штатов н Канады. № 65. 1962.

¹⁸³ Разам з маці загінулі два браты і малодшая сястра Д. Гарбацэвіча.

Д. Гарбацэвіч у беларускай вёсцы. Ілюстрацыя з кнігі «Два месяцы у гасцях у калгаснікаў».

Арыгінальны подпіс: «Такая кукуруза вродной деревне»

Турызм у савецкую вёску — так Гарбацэвіч вызначыў адметнасць свайго падарожжа, унікальнасць якога была відавочнаю: каді вялікія гарады дазвалялася наведваць, бо там быў нагляд экскурсаводаў і адмыслова прызначаных супрацоўнікаў, а кантакты з мясцовым насельніцтвам былі зведзеныя да мінімуму, дык у вёсках, дзе турыста абступалі або сваякі, або знаёмыя, абмежаваць і кантраляваць размовы было проста немагчыма: «Наедйне й в небольшой семьемне прнходйлось говорйть правду в беседе с советской йнтеллйгенцйей. Когда я говорйл, что я, професснональный обошцйк, зарабатывал больше ста долларов в неделю й теперь, будучй на пенсіш, получаю 120 долларов в месяц, а рыночные цены на пйіцу, одежду й обувь (кроме высокой квартнрной платы) нйже советскйх цен, томой собеседнйкй задумывалйсь й долго не моглй ставйть мне другйе вопросы, связанные с жйзнью в капйталйстйческйх cmpanax»^w.

Ад порту прыбыцця, Ленінграда, Гарбацэвіч едзе праз Мінск, што, на ягонае прызнанне, можа спаборнічаць з найлепшымі гарадамі Амерыкі і Еўропы, адбудаваны пасля вайны Слуцк, непазнавальнае Берасце. Змяніўся і знешні выгляд мінакоў: «Судя no румяным, полным лйцам, в Белоруссйй хватает жйров для пйтанйя; й в этом смысле разве только москвйчй могут с ней

Горбацевнч.Д. Двамесяцавгостяху колхозннков. Нью-Йорк, 1967. С. 11.

состязаться no упйтанностй, хотя одежда й обувь у белоруса не такйе уж фасонйстые, как в столйце, а в магазйнах выбор мануфактуры не особенно велйк»™⁵.

Усё бачанае Гарбацэвіч цяпер параўноўвае не столькі з часам да ад’езду ў Амерыку, колькі з 1934 г.: па-старому засталіся небрукаванымі вуліцы, дамоў паменшала. Муляе вока адсутнасць нейкай сістэмы забудовы — аўтар называе яе «культурай планавання». Большасць калгаснікаў жыве ў двухпакаёвых дамках з верандамі — яшчэ даваеннай пабудовы, з прадзедаўскімі печамі. Аўтар станоўча пералічвае, што ён бачыць у хатах: металёвыя ложкі, матрацы, круглы стол, зэдлікі, камоды, гаршкі, партрэты знакамітасцяў (няма іконаў, праўда), адсутнасць прусакоў — вёска ўпрыгожваецца, піша ён, цягнецца за горадам.

Зазірнуўшы ў склеп, на падстрэпппа, у хлеў палічыўшьт жывёлу і ейны корм, Гарбацэвіч сам сядае за стол: «Колхознйклюбйзп хорошо поесты на столе у него сало сырое, вареное, жареное, шкваркй (йзлюбленное блюдо белоруса), яйца вареные й сырые (сырые пьет на закуску вместо чая, кофе), супы молочные, мясные, каша гречневая, просяная, кйслое молоко, летом помйдоры й огурцы в сметане, сыр, творог, компот, белый й черный хлеб. Нногда он балуется й мяснымй блюдамй — курйца, колбаса, домашняя ветчйна. Он не богач, но й не морйт свою душу»^ХІ6.

Наогул, аўтар травелога відавочна аматар падсілкавацца:

«В закусочных (на аўтобусных станцыях. —Л. Ю. ) можно получйть несколько кусочков селедкй, колбасы, жареной печенкй, рыбы. Нрыба, й печенка хорошо прнготовлены, прйятный запах. На десерт стакан молока кйслого, сладкого, яблочный компот, кофе. Нкусокхлебаржаного wiu сйтного. Салата нйгде нет: есть картошка, горошек, й только в большйх закусочных — помйдоры, огурцы.

Свой советскйе прйвыклй к такой пгаце. Для заокеанскйх гостей — застой в желудке. Прйходйтся без зеленй й даже йногда картошкй есть хорошую свежую рыбу, телячью печенку с хлебом, запйвая мутной водйцей, называемой кофе. Но дешево: мясная йлйрыбная порцйя, хлеб, стакан компота й кофе — 37 копеек.

Сйдеть долго в закусочных не полагается, хотя есть место й вы ожйдаете автобуса. Особенно тогда, когда muxo й спокой-

¹⁸⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 14.

¹⁸⁴ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 24.

но разговарйваете с соседом. К вам прнходйт йз кухнй в белом фартуке судомойка, молодая комсамолка, наблюдавшая вас в окошечко, й говорйт, что вы долго беседуете, освободйте место для другнх, хотя вокруг много свободных мест йлй, еслй совсем мало клйентов, она просйт освободйть помеіценйе — йдет уборка»^т.

Гарбацэвічу сваякі патлумачылі, што ў такіх месцах забараняецца весці размову нават шэптам: улады баяцца антыўрадавых змоваў.

I тут выяўляецца цікавы момант Гарбацэвічавага травелога, над якім нямала давядзецца пасядзець гісторыкам: дзе ў ягоным аповедзе пераказ падзеяў, бачаных на ўласныя вочы, а дзе толькі пераказ показак гарадскога (вясковага) фальклору?

Прыкладам, у раздзеле «Пьянство-воровство — Пьянйц — Резйновымй палкамй» аўтар абвінавачвае савецкую ўладу ў спойванні свайго народа, піша, што нават калі ў краіне не было хлеба, абутку, апраткі, заўсёды можна было знайсці самагон ці «рыкаўку», што пілі вялікімі, у тры чвэрці, шклянкамі. Гэта пры тым, што да Першай сусветнай вайны беларуская вёска п’яніцаў не ведала, хоць выпівалі і на народзіны, і на хрэсьбіны, і на вяселлі ды на паховіны. Злодзеяў не было таксама¹⁸⁸. А каб змены за савецкім часам былі больш яскравымі, расказвае, што ў жніўні 1966 г. міліцыі выдалі гумовыя палкі і дазвол збіваць мінакоў якія не адпавядаюць выгляду будаўнікоў сацыялізму. I вось нібы аўтар быў сведкам «жестокой расправы не только с пьянйцамй, но йслйцамй, шедшймй неровно в сопровождешш жен, родных. Нх бралй й на глазах знакомых бйлй до смертй»™⁹.

Напэўна, з падобнага шэрагу показак і гісторыя пра злачынца, які парэзаў нажом кабету, не да смерці: «Мйлйцйя допросйла грабйтеля. Он сознался. Составйлй протокол. Увезчй его в район. Утром был суд, прйсудйвшйй к высшей мере наказанйя — так всех грабйтелей судят в Белоруссйй. В тюрьму йх не посылают: будутмстйть после возвраіценйя»'⁹⁰.

Іншага ўзроўню, але, відаць, таксама належыць да показкавага жанру аповед пра тое, як былыя беларускія партызаны стралялі ў Мікіту Хрупічова і паранілі яму руку¹⁹¹.

¹⁸⁷ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 26-27.

¹⁸⁸ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостяху колхознлков... С. 48.

¹⁸⁹ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 47.

¹⁹⁰ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 50.

¹⁹¹ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхознйков... С. 142.

Д.Гарбацэвіч на малочнай ферме. Ілюспграцыя з кнігі «Два месяцы у гасцях у калгаснікаў»

Зрэшты, вернемся далічбаў, даякіх Гарбацэвіч меў асаблівае замілаванне — кніга літаральна поўніцца імі. Дык што такое для беларуса быў у тыя гады абед у 37 капеек? Параўнаем з іншымі коштамі.

Чорны хлеб — 14 капеек, белы — 15, дзясятак яек — 1 рубель (свежыя на кірмашы; у краме —70 капеек), за кілаграм свініны — 1 рубель 80, сала — 3 рублі. Кілаграм цукру — 36 капеек, бульбы — 16.

Старая карова каштуе больш-менш 350 рублёў, маладая — 500.

Мужчынскі абутак — 18-30 рублёў, гарнітур — ад 50 да 80, белая кашуля — 5 рублёў, гальштук — 2.

Тэлевізар у тыя часы каштаваў 350, лядоўня — 200-350, аўтамабіль «Волга» — 3 400 рублёў¹⁹².

Заробкі: калгаснік — 2 з паловаю рублі за 8 гадзінаў, старшыня калгаса — 4 з паловаю, брыгадзір — 3; даярка — 7090 рублёў у месяц, пастух — 50-60, настаўнік — 70, аграном — 85, дворнікі ў раённых гарадах — 45.

Але не хлебам адзіным.

Беларуская мова, як і ў 1934 г., па-ранейшаму атаесамляецца з савецкім ладам; ужо адна назва раздзела выразна сведчыць

¹⁹² Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 123-124.

пра імперскія погляды аўтара, што некалі размаўляў толькі пабеларуску: «Дутые найреспублйкй»'.

«Отлйчаются этйленйнскйесозданйя (рэспублікі. —Л. Ю.) одно от другого тем, что йм дарованы нацйональные языкй. Язык й культура, напрймер, украйнского народа суіцествовалй давно. Оті ймеют йсторйю, лйтературу. Белорусского же языка нйкогда не было, народ не знал его, нацйональной лйтературы u ucmopuu не нмеет. Он взят йз.музеев, наязыке этом, вернее, чем-то подобно ему, в провйнцйй, далеко от центра Москвы, балакает деревенскйй народ. [...] Старшее поколенйе й окончйвшая школы молодежь тоже говорят по-русскй. Только детй начальных школ употребляют некоторые, подхваченные в школе белорусскйе слова. В обй{ем, йх речь — смесь русскйх й народных слов, употребляемых в провйнцйй давно.

Большйе районные й колхозные бйблйотекй заполнены кнйгамй на русском языке, й ймеются только небольшйе отделы кнйг на белорусском языке. Школьные отделы тоже. В нйх ймеются все учебнйкй й спецйальные пособйя, которые школьнйкй берут на дом для чтенйя, й на белорусском языке. [...]

Все — й старшйе й младшйе — чйтают газеты на русском языке. Белорусского языка йе любят: все предпочйтают более культурный й лйтературный русскйй язык. Только некотпорые детй чйтают газеты на белорусском языке»'⁹³.

Але зноў жа, калі Гарбацэвіч апісвае пачутае ці пабачанае, ён забываецца — і прагаворваецца. Напрыклад, калі — у ягоным пераказе — першага сакратара Камуністычнай партыі Беларусі Кірыла Мазурава пляжыць Мікіта Хрушчоў, той думае, каб «его маланка (молнйя) спалйла й гром забйу»'⁹⁴.

Або ў камічнай сцэнцы пра радыё:

«Но, чтобы подбодрйть хлеборобов на тяжелый труд, после сведенйй о погоде й распйсанйя работ в Белоруской республйке начйнается тргскучая й пйсклйвая музыка пластйнок на русском й белорусском языках, режуіцйх, как пнлой, нервы хлеборобов, спешаіцісх. на работу.

Муж одной колхознйцы прйвык завтракать под музыку. Жена его предупреждала много раз, что музыка нервйрует ее, — она не может переносйть ее, когда спешйт на работу.

¹⁹³ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 32—35.

¹⁹⁴ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 142.

— Заткнй ушй й не слушай, — отвечал муж. —А мне йнтересно слушать все...

Нервы среднелетней женгцйны не выдержалй, она схватйла аппарат, броснла его о non, крйкнув: «Трасца твоей матерй — ялячу наработу, аты, гультай, будешь гратьмне necHU»...»^ws.

Разам з тым трэба зазначыць, што Гарбацэвіч, адмаўляючы існаванне нацыянальнай літаратуры, цікавіўся ёю і сачыў за падзеямі:

«О преследовашш советскйх пйсателейрезко говорйт в своем докладе Белорусскйх пйсателей (13 мая 1966 г.) молодой талантлйвый пйсатель (бывшйй актйвный партйзан) Васйль Быков, автор замечательной повестй «Мертвым не болйт» («Новый Мйр», номер 1—2, 1966 г.): — Увы, плохо нас чйтают в ЦК, а еслй й чйтают... то чтоб в этом тексте найтй какую-нйбудь крамолу й с детскйм восторгом выставйть ее на собранйй: «Смотрйте, вот какйе мы бдйтельные».

В том докладе, зная повадкй цензоров, он говорйт, что своей грудью в партйзанскйх рядах в прошлой войне показал, что был лоялен советской властй й такйм же остался. Он, напрймер, говорйт, что в сельском хозяйстве уже мйнуло то время, когда председателй колхозов назначалйсь в райкомах й прйвозйлйсь на отчетное собранйе в облйке знаменйтого «Ko­ma в мешке». Теперь колхознйкй голосуют с большйм выбором й большйм разбором. А мы, пйсателй, no словам Быкова, до снх пор не ймеем права даже на таком форуме, как сьезд, выбрать презйдйум й председателя нашего человека»¹⁹⁶.

Параўнальна невялікі памерам травелог Гарбацэвіча ахапіў самыя розныя праявы жыцця беларускае вёскі: клубы і кіно, вяселле, цэрквы і могілкі, эканоміка, падрабязна апісаў уклад некалькіх калгасаў. Сёння — гэта важнае гістарычнае сведчанне беларусаэмігранта, які цудам наведаў родную вёску ў сярэдзіне 1960-х гг.

Палітычныя змены ў Беларусі на пачатку 1990-х гг. дазволілі эмігрантам здзейсніць сваю даўнюю мару — адведаць Бацькаўшчыну. Калі пасля падарожжа Міколы Нікана рызыканты і наважваліся на вандроўкі, галоўным чынам у Полыпчу¹⁹⁷, то цяпер

¹⁹⁵ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 86.

¹⁹⁶ Горбацевнч, Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 94.

¹⁹⁷ «Суайчыньнік». Па родных сьцежках і дарожках // Беларус. № 246.

Кастрычнік 1977. С. 1,2; Другі суайчыньнік. Я наведаў родную Беларусь //

жа паваенным эмігрантам не толькі нішто не пагражала: наадварот, яны зрабіліся жаданымі гасцямі. Шэраг травелогаў выдрукавала газета «Беларус»¹⁹⁸, і ацэнка ўбачанага выявілася палярна адрознаю: ад «Адкрыцця Бацькаўшчыны» Масея Сяднёва¹⁹⁹ да «Камок пад горла, альбо Дзе Бацькаўшчына?» Зоры Кіпель²⁰⁰.

Яны аднолькава цікавыя як поглядам на Беларусь, гэтак і самаідэнтыфікацыяй аўтараў, спробамі суаднесці сябе і свае ўяўленні пра Беларусь з Беларуссю рэальнай, але разгляд гэтых тэкстаў, як і травелогаў аўтараў, што наведалі Амерыку параўнаўча нядаўна²⁰¹, выходзіць за межы гэтага артыкула.

Падсумоўваючы сказанае пра травелогі, можна зрабіць некалькі высноваў. Першая: травелог як жанр займае асобнае значнае месца ў паваенным эміграцыйным часапісьменстве і шырэй — літаратуры²⁰² ды з’яўляецца важнай крыніцай інфармацыі —

Беларус. № 250. Люты 1978. С. 2; Турыстка. Уражаньні з падарожжа ўПольпічу//Беларус.№259-260. Лістапад-сьнежань 1978. С. 6;АкавітыУ. Ліст з Аўстраліі (Адэляйда) // Беларус. № 341. Лістапад 1987. С. 7.

Запруднік, Я. СустрэчазБацькаўшчынай//Беларус. №380. Травень-чырвень 1991. С. 5; Кіпель, В. Знаёмства з Бацькаўшчынай пасьля 1958 году II Беларус. №381. Ліпень-жнівень 1991. С. 4; Кіпель, 3. Камок пад горла, альбо Дзе Бацькаўшчына? // Белару с. №381. Л іпень-жнівень 1991. С. 4; Сурвілла, I. Уражаньні з Бацькаўшчыны // Беларус. № 390. Травень 1992. С. 4; № 3 91. Чырвень 1992. С. 4; № 392. Ліпень-жнівень 1992. С. 7; № 393. Верасень 1992. С. 6; Каляда-Сьмірнова, I. «Мы кветкі аднаго поля». Уражаньні ад наведаньня Беларусі // Беларус. № 394. Кастрычнік 1992. С. 5; Калоіпа, К. НаведаньнеБацькаўшчыны—Беларусі//Беларус. № 395. Лістапад 1992. С. 4; № 396. Сьнежань 1992. С. 3; № 397. Сіудзень 1993. С. 4, 6; № 398. Люты 1993. С. 3; Сяднёў, М. Адкрыцьцё Бацькаўшчыны // Беларус. № 406. Кастрычнік 1993. С. 3; Мерляк, К. Тры тыдні ўБеларусі //Беларус. № 417. Кастрычнік 1994. С. 3; Кіпель, 3. Падарожжа на Гомелыпчыну // Беларус. № 425. Чырвень-ліпень 1995. С. 6; Матылевіч, К. Уражаньні зь Менску // Беларус. № 426. Жнівень 1995. С. 2; Кіпель, 3. Падарожжа на поўнач Беларусі // Беларус. № 428. Кастрычнік 1995. С. 4 ды інш.

¹⁹⁹ Масей Сяднёў (19.08.1915, в. Мокрае (сёння Касцюковіцкі р-н Магілёўскай вобл.) — 05.02.2001, Глен-Коў, Нью-Джэрсі, ЗША), паэт, празаік.

²°°3ора Кіпель (дзяв. Савёнак, 01.07.1927, Мінск — 14.04.2003, НьюДжэрсі, ЗША), грамадская дзяячка, бібліёграф, літаратуразнаўца.

²⁰¹ У першую чаргу неабходна згадаць кнігу Уладзіміра Арлова «Божая кароўка з Пятай Авеню» (Мінск, 1988). Таксама цікавыя для аналізу вобразу Амерыкі, эміграцыі і постацяў саміх аўтараў травелогі Змітра Саўкі «Дранікі з колай» (Наша Ніва. № 17 (174). 24-30 красавіка 2000), Славаміра Адамовіча «Амэрыканскі дзёньнік» (ARCHE. 2002. № 1), Л. Левановіча «Усмешлівая Амерыка» (Мінск, 2005) ды іншыя. Нямала травелогаў друкавалася на старонках газеты «Наша Ніва» цягам 1990-х гт.

²⁰² Хоць, што праўда, ніводзін з даследнікаў дасюль не заўважыў.

а вось гэта ўжо другая выснова! — не столькі пра адведаныя краіны, пабачаныя помнікі, здабытыя веды, пачутыя пахі ды зведаныя смакі, колькі пра самую нацыянальную эміграцыю, умовы яе існавання і працы, апісанне адметнасцяў пачаткаў ды пускання каранёў у краінах рассялення. Вытлумачэннем падобнага факту ёсць яскравы нарцысізм беларускіх вандроўнікаў, засяроджаных у першую чаргу на апісанні спатканняў з прадстаўнікамі (асобамі ці арганізацыямі) сваёй хвалі эміграцыі ў іншых краінах.

Немалую ролю тут адыграў нацыянальны друк замежжа — скіраванасцю на выключна ўласнабеларускія праявы існавання дыяспары, на гадавы каляндар «Каляды — 25 Сакавіка — Слуцкае паўстанне», ігнаруючы пры тым палітычны, грамадскі, культурніцкі бакі жыцця не толькі жыхароў краінаў рассялення, але і ўласна эмігрантаў (за асобнымі выняткамі, што падлягалі пэўнай уніфікацыі)²⁰³. Друк сфармаваў псіхалогію эмігранта, які, вандруючы па свеце, апісваў не тое, што і каго ён бачыў, а выключна тое, што, на думку вандроўніка, будзе цікавым заангажаваным чытачам беларускае прэсы.

Таму выглядае лагічнай — у святле тэзы нарцысізму — заключная выснова: травелогі, напісаныя прадстаўнікамі старой хвалі эміграцыі — чужымі, не-Я ў сваім стаўленні да Беларусі і беларускага — на сёння ёсць непараўнальна больш каштоўнаю фактураю для мікрагісторыі (у разгледжаным вышэй выпадку — аповедзе Гарбацэвіча — гісторыі беларускага калгаса сярэдзіны 1960-х гг.), для бачання і разумення побытавага штодзённага жыцця за нарысы аўтараў паваеннай хвалі, якія шукалі ў новых краінах і ў Беларусі перш-наперш сябедругіх ды фіксавалі пераважна сведчанні беларускасці ў свеце.

Такім чынам, эміграцыйныя травелогі, напісаныя прадстаўнікамі розных хваляў, у тым ліку пачатку XXI ст.²⁰⁴, ёсць мо не самаю мастацкі значнаю часткаю нашае літаратуры з таго берага, але недахоп гэты яны кампенсуюць каштоўнасцю аповеду пра самога аўтара, ягоную хвалю эміграцыі ды ўрэшце пра беларусаў наогул.

²⁰³ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў«Бацькаўшчьша» й«Беларус» (1947-2000). Менск, 2006. С. 122—125.

²⁰⁴ Гл., напрыклад, Бабкевіч, С. Дзёньнік адной вандроўкі з экскурсам у жыцьцё // Беларус 2007. Літаратурны альманах беларускіх пісьменьнікаў замежжа. Нью-Ерк, 2007. С. 10-16.

RUSSKOYA CELO,

або Падарожжа амерыканца ў мінулым стагоддзі да загадкавых людзей, пераказанае ў нашую мову ларнікам вучоным у стагоддзі цяперашнім

Гэтая гісторыя не звязаная, як магло б падацца з лацінічнага напісання назвы, з рускім целам. Гэтая гісторыя пра беларускую вёску.

Кніга, поўная назва якой «Russkoya Celo. The Ethnography of Russian-American Community», аўтарства нейкага Станфарда Нэйла Гербера, выйіпла ў серыі «Immigrant Communities & Ethnic Minorities in the United States & Canada»²⁰⁵, не была абыдзена ўвагаю беларусазнаўцаў: яе ўшчэнт спляжыў Вітаўт Кіпель²⁰⁶ — і, трэба сказаць, абсалютна слушна²⁰⁷. Пагадзіцеся, калі антраполаг, этнограф блытае беларусаў з рускімі, а бацькаўпічыну эмігрантаў называе Bylorussia — гэта ўжо само па сабе ставіць пад сумнеў навуковасць працы. Тым не менш, кніга заслугоўвае ўвагі.

У Амерыцы і сёння існуюць месцы — кварталы ці нават цэлыя гарадкі — дзе быодам спыніўся час: у Нью-Ёрку жывуць хасіды, што і ўлетку апранаюцца ў шыкоўныя футравыя капелюшы і бепыя панчохі — так хадзілі іхныя продкі ў Галандыі стагоддзі таму, а ў Пенсільваніі можна назіраць за жыодём амішэй, якое бадай не змянілася ад XVII стагоддзя.

²⁰⁵ Gerber, Stanford Neil. Russkoya celo. The ethnography of Russian-American Community. Immigrant Communities & Ethnic Minorities in the United States & Canada: 11. AMS Press, New York, 1985.

²⁰⁶ Вітаўт Кіпель (нар. 30.05.1927, Мінск), грамадскі дзеяч, навуковец, даследчык беларускай эміграцыі.

²⁰⁷ Kipel, Vitaut. Belarusans in the United States. University Press of America, 1999. P. 47—48.

3 беларускім селішчам жа праблема яшчэ і геаграфічная: Гербер таямніча піша, што знаходзіцца гэтае сеіо, якое вызначае як селішча вакол царквы, на Midwest, у суседстве з іншымі нацыянальнымі грамадамі: харватамі, югаславамі (sic!), украінцамі і славакамі. На поўнач ляжыць гарадок, заселены палякамі, а таксама з невялікай колькасцю мексіканцаў, італьянцаў і ірландцаў. Што замінала аўтару даць больш канкрэтныя каардынаты ці наўпрост падаць назву — невядома. От жа час збору інфармацыі акрэслены дакладна: ад 15 верасня 1965 да жніўня 1966 гг. У гэты прамежак аўтар падпрацоўваў там маляром, кіроўцам, памагатым у краме.

Гербер піша, што існавалі пэўныя праблемы ў камунікацыі: яму, навучанаму класічнай рускай мове, няпроста было паразумецца з мінакамі, мова якіх значна адрознівалася. Відаць, размаўлялі з ім па-беларуску ці на трасянцы. А вось англійскую ведалі недастаткова для інтэрв’ю: выключна на побытавым узроўні.

Мястэчка — будзем называць далей сеіо гэтак — было заснаванае ў 1911 г., росквіт прыйшоўся на 1925-1940-я гг. Большасць прыехала з Гародні і ваколіцаў. Іхнае мінулае ў Беларусі, адукацыя, побыт нібыта спісаныя аўтарам з савецкіх падручнікаў: татальнае невуцтва, бульба з хлебам, абыякавая да пакутаў сялянаў праваслаўная царква.

Падставамі эміграцыі называюцца: нежаданне служыць у войску; дапамога сям’і (дасыланне грошай на набыццё зямлі, перш-наперш), такіх было каля 60 адсоткаў. Апошняю прычынаю эміграцыі Гербер называе незадаволенасць урадам.

Найстарэйшыя жыхары мястэчка пакінулі Беларусь паміж 1900 і 1905 гт. Яны ехалі праз Нямеччыну і Польшчу цягнікамі ў купэ трэцяга класу да марскіх партоў — у Францыі або той самай Нямеччыне, адкуль ужо ішлі морам да Ныо-Ёрку ці Пенсільваніі. Такое падарожжа трывала блізу 12-14 дзён і каштавала 80-100 даляраў.

Хто менавіта і калі першым пасяліўся у мястэчку, за смугою часу невядома. Далейшы ланцужок працаваў звычайна: сюды пачалі прыязджаць сваякі, знаёмыя, аднавяскоўцы, якія ў сваю чаргу, троху акрыяўшы, у лісты дадому ўкладалі чыгуначныя квіткі Нью-Ёрк — мястэчка. Як сцвярджае Гербер, паміж 1911 і 1912 гг. агулам беларусаў было 150 чалавек: мужчыны, кабеты, дзеці. Дабрабыт мацнеў, і ў 1915 г. было ашчаджана дастат-

кова грошай, каб распачаць будаўніцтва царквы. Да гэтага яны карысталіся паслугамі польскага касцёла, дзе ксёндз згаджаўся вянчаць, хрысціць, спавядаць беларусаў.

У 1930 г. колькасць жыхароў мястэчка складала ўжо 150 сем’яў.

На галоўнай вуліцы размяшчаліся бадай усе бізнесы: крамы, рамонт абутку і машынаў, цырульня, дантыст, лекар, рэстаран. Як піша Гербер, мястэчка было самадастатковым і цалкам магло абысціся без кантактаў са знешнім светам.

Заснаванне ўласнага бізнесу магло ісці двума шляхамі. Першы: праца цягам тыдня на чыгуначнай дарозе, а ўвечары ці па выходных — на сваёй гаспадарцы. Другі: жонка працавала на амерыканскую кампанію, і гэта дазваляла мужу прысвячаць болей часу свайму.

Гербер падае ўспамін «спадара Л.»: «Калі я прыехаў сюды, дык зусім не гаварыў па-англійску і ведаў толькі адную рэч: працаваць як шапёны. I знайшоў працу: забіваў кароў. Я працаваў па 16—17 гадзінаў у дзень за 20 цэнтаў у гадзіну. I намагаўся заашчадзіць як болей і распачаць уласны бізнес, таму я бадай не выдаткоўваў на сябе нічога. Умяне была адна кашуля, якую я мыў сам, еў пераважна бульбу і хлеб, штодзень пешшу хадзіў на працу. Я жыў яшчэ з пяццю ў адным пакоі, каб было танней. Я працаваў пяць гадоў як сабака і адклаў колькі змог. Тады я ўзяў грошы і пайшоў у банк і сказаў ім, што я хачу зрабіць. Яны далі мне невялікую пазыку, і я адчыніў сваю крамку. Там я працаваў па вечарах і ў нядзелю. Потпым я ажаніўся, і мая жонка працавала ў краме ўдзень. Пасля дзевяці год я пакінуў тую працу і цяпер працую толькі ў краме»²⁰⁸.

Пагроза ўтульнаму існаванню мястэчка прыйшла ў 1940-х гг. адразу з некалькіх бакоў.

Па-першае, з’яўленне вялікіх крамаў з болыпым выбарам і меншымі коштамі вяло да заняпаду маленькіх крамак. Туды хадзілі яшчэ па звычцы, па навіны ды пагутарыць, а яшчэ таму, што кожны меў крэдыт, і неабавязкова было расплачвацца адразу, нават калі і было чым сплаціць. Гаспадар яшчэ намагаўся неяк трымацца — і не толькі з-за грошай: уладальнік крамы лічыўся чалавекам паважным; але па ягонай смерці нашчадкі бізнес прадавалі адразу ж.

²⁰⁸ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 26.

Па-другое, народжаныя ў Штатах дзеці, атрымаўшы пачатковую адукацьпо, не хацелі заставацца ў мястэчку, праглі вучыцца далей. Яны выязджалі, паступалі ва ўніверсітэты, а вяртацца ўжо не хацелі. Знаёмая гісторыя, незалежна ад краіны.

Сыход з сям’і дзяцей успрымаўся не па-амерыканску балюча. Гербер прыводзіць словы «спадара Ф.»: «Нашыя дзеці былі сапсаваныя амерыканскімі трацыдыямі. Мы прыехалі з старой краіны і працавалі як сабакі, каб вывучыць дзяцей і даць ім усё неабходнае. Яны ж ажаніліся і з'ехалі. Яны саромеліся нас, бо мы не гаварылі добра па-англійску і не мелі добрых рэчаў. А мы ж не мелі нічога, бо заашчаджалі для іх. Яны з’ехалі ад нас і саромеліся нас»²⁰⁹.

Найбольшую зайздрасць у мястэчку выклікаў не самы багаты чалавек, а той, з кім жылі ягоныя сыны і дачка.

Гербер спрабуе рабіць шырэйшыя абагульненні што да традыцый і побыту жыхароў мястэчка, але атрымоўваецца гэта ў яго, мякка кажучы, няўдала. Так, калі расказвае пра хросных бацькоў, якіх называе Kpesthi Otetz і Ktusthaya Matz, піша, што звычайна імі былі муж і жонка, якія звярталіся адно да аднаго Кум і Кума. Гаворачы пра жанімства, ён згадвае пра ролю cvatneya-, не адразу здагадваесся, што размова ідзе пра сваццю. Наогул, этнаграфічныя экскурсы выклікаюць падазрэнне, што Гербер піша не сыходзячы з сабраных фактаў, а ад прачытанага пра побыт славянскіх народаў у XIX стагоддзі — неістотна, ідзецца пра Каляды, Новы год, вяселлі ці Вялікдзень. Наўрад ці для гэтага варта было бавіць столькі часу ў мястэчку.

Зрэшты, пошук у бібліятэчных каталогах выявіў, што Гербер большую частку свайго часу прысвячаў не славянам, а насельнікам Карыбаў²¹⁰. Гэтым хіба тлумачыцца аднясенне ім Zamovlats да народнай медыцыны, a Varazenya — да чорнай магіі, што быццам прадугледжвала адмову ад Бога і прыняццё д’ябла. У мястэчку гэтым займалася Varozhka, якая мела адмысловую Чорную Кнігу: людзі, чые імёны туды былі запісаныя,

²⁰⁹ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 39.

²¹⁰ The family in the Caribbean; proceedings. Edited by Stanford N. Gerber. Rio Piedras, Institute of Caribbean Studies, University of Puerto Rico, 1968. — 147 p.; The family in the Caribbean: proceedings of the Second Conference on the Family in the Caribbean, Aruba, Netherlands Antilles, December 1—5, 1969. Edited by Stanford N. Gerber. Rio Piedras: Institute of Caribbean Studies, University of Puerto Rico, 1973. — 167 p.

пачыналі хварэць, іх спатыкалі розньія злыбеды, а па смерці ім адмаўлялася ў выратаванні.

Але гэтыя ды іншыя недарэчнасці кампенсуе апошні раздзел, у пэўнай ступені новы для эміграцыязнаўства. Ён называецца «Сферы канфліктаў» і напісаны відавочна «з натуры».

Перш-наперш — царква. Гербер піша, што ў беларусаў, у адрозненне ад іншых вядомых яму нацыянальнасцяў, святара выбірае (і скідае) грамада — дакладней, Рада. Яна аплочвае ягонае жыццё, службу. Менавіта яна прымае ўсе важныя рашэнні. Таму займанне пазіцыі — адной з 18-ці — у царкоўнай Радзе робіць чалавека вельмі ўплывовым у мястэчку. Выкарыстанне гэтае ўлады і змаганне за яе і складае адную сферу канфліктаў.

Гісторыя мястэчка, як піша Гербер, гэта фактычна гісторыя канфлікту вакол царквы. Але ў 1950-х яна набыла новы характар у супрацьстаянні дзвюх групаў: гаспадароў дзвюх крамаў і іхных сяброў і сваякоў з аднаго боку, і нядаўна прыбылых DP — з другога. Пра ОРістаў аўтар піша шмат, патлумачыўпіы толькі, што яны прыбылі з Еўропы каля 1940 г. (sic!) і не мелі поспеху ў змаганні за ўладу.

Для аўтара кнігі канфлікт незразумелы, як і адрозненне паміж беларускай і рускай мовамі. Але ён канстаіуе, што новапрыбылыя не прыжыліся ў мястэчку і фактычна ігнараваліся ў штодзённым жыцці за выняткам тых выпадкаў, калі патрабавалася іхная дапамога. Мінакі, на думку аўтара, атрымоўвалі асаблівае задавальненне ад абмеркавання і крытыкі манераў захоўвання, вопраткі, звьічаяў ЛРістаў; у размовах заўсёды ўздымалася тэма гэтых някліканых гасцей, парушальнікаў спакою, асобаў падазроных, бунтаўнікоў.

3 інтэрв’ю з «спадаром К.»: «Нельга давяраць гэтым DP. Яны адрозныя ад нас. Яны не гэткія разумныя і хочуць адабраць нашую царкву. Яны сапраўдныя захопнікі»²“.

3 інтэрв’ю з «спадарыняй X.»: «Яны не ведаюць свайгомесца. Яны намагаюцца ўлезці ў чужыя справы — справы, якія іх не датычацца»²'².

3 інтэрв’ю з «спадарыняй Д.»: «Вы 6 бачылі гэтую кабету DP, калі яна прыйшла ў царкву на Вялікдзень. Яна прынесла ежу на асвячэнне, загорнутую ў анучу, нават не ў кошыку. Яна

²¹¹ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106.

^2,2 Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106.

нават не была завязаная. У царкве было багата народу, і гэтая DP кабепіа перадала ежу мне. Ежа пасыпалася з анучы (заўвага Гербера: тут спадарыня Д. моцна зарагатала), а кабета вельмі занервавалася. Гэта было так смешна, што яна не завязала ці не паклала ў кошык. Можа, яна такая бедная, што не магла набыць кошык. Am, гэтыя людзі наогул нічога не вартыя. Яны ўсе такія»²¹³.

Самыя РРісты, як сцвярджае аўтар, былі свядомыя стаўлення да сябе з боку старажылаў, што да іх звярталіся выключна ў справе патрэбы. Гэта сталася падставаю іхняга адыходу ад грамадскага жыцця мястэчка і падтрымлівання кантактаў толькі з такімі самымі DP, як і яны.

На жаль, Гербер на гэтым сюжэт скончвае, а праз колькі старонак — і ўсю кнігу. У пошуках таямнічага і нязнанага ён прамінуў сапраўды істотнае: як эмігранты з Беларусі пачатку стагоддзя абжываліся сярод чужых ім народаў і як не прынялі сваіх землякоў — паваенную эміграцыю

Або: як чужыя зрабіліся сваімі, і як свае сталіся чужымі.

²¹³ Gerber, Stanford Neil. Russkoya cello... P. 106-107.

ЧАЛАВЕК, ЯКІ ТРЫМАЎ У РУКАХ МЕСЯЦ²¹⁴

The whole object offoreign travel is not to set foot on foreign land. It is to at last set foot on one ’s own country as a foreign land.

1. K. Chesterton

Уступ

У амерыканцаў, a мо i не толькі ў ix, ёсць традыцыя: на Каляды замест віншавальнай карткі дасылаць ліст, дзе б распавядалася пра самае важнае, што адбылося ў тае сям’і за мінулы год.

От жа і на Каталіцкія Каляды 1960 г. беларускія сем’і ў НьюЁрку і Чыкага, Нью-Джэрсі і Кліўлендзе атрымалі віншавальны ліст наступнага зместу:

«Вясёлых Каляд і Шчасьлівага Новага Году!

3 гэтымі сьвяточнымі пажаданьнямі перасылаю таксама некаторыя новасьці з нашага прыватнага жыцьця. Апошні год прайшоў шчасьліва, бязь ніякіх нешчасьлівых выпадкаў і з многімі сваесаблівымі ўражаньнямі.

Дачка Вольга-Елізавета пачала трэці год школы, вучыцца добра, знае добра па-нямецку й разумее штораз больш па-беларуску; з восені пачала таксама іграць на раялі, і я надзеюся, што некалі будзе іграць для нас з «Беларускі Песенны Зборнік»²¹⁵, што з радасьцю мы

²¹⁴ Дзякуй за дапамогу ў зборы звестак пра жыццё героя артыкула спн. Вользе Вярбіцкай, св. пам. сп. Барысу Данілюку, др. Янку Запрудніку, др. Вітаўту Кіпелю.

Тэкст быў упершыню надрукаваны ў: Асоба і час: Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. Мінск: Лімарыус, 2010. С. 200-218. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

²¹⁵ Куліковіч, Мікола. Беларускі песенны зборнік. Выдавецтва Згургаваньня Беларускай Моладзі. Кліўлевд, 1960. — 228 с.

атрымалі з Cleveland. Сын Аляксандар скончыў 7-мы год і ўжо ходзіць у першую клясу, і думаю, ён вырасьце на добрага Амэрыканца й Беларуса.

Бацька й брат зь іх жонкамі ўжо патроху апанавалі нармальны трыбжыцьця й чуюцца, я думаю, шчасьлівымі, як і кожны з нас. Беларуская прэса й кружэлкі, а таксама частыя сустрэчы не дазваляюць нам забыцца таксама краіну нашага паходжаньня — Беларусі. Я асабіста хаця вельмі заняты фахова, знаходжу заўсёды нагоды для папулярызацыі праўды аб Беларусі і яе народзе: частыя гутаркі як сябра Toastmasters International²¹⁶ ды другія даклады аб Савецкім Саюзе, інфармацыя аб сабе самым і т. д. даюць на гэта добрыя прычыны. Інфармацыі аб Беларусі на ангельскай мове ёсьць вельмі карысным матар’ялам у такой працы, асабліва для тых, хто ставіцца недаверліва да некаторых маіх цьверджаньняў. Дзеля гэтага дзякуй грамадзкае для тых беларускіх арганізацыяў, што стараюцца выдаваць чы перавыдаваць інфармацыі аб Беларусі на ангельскай мове.

У даны час іграе калядная музыка, калядныя песьні: амэрыканскія, нямецкія, польскія. Mae калегі й суседзіамэрыканцы пытаюць, а дзе калядныя песьні краіны, зь якой я паходжу? Думаю, што такія пытаньні маюць другія Беларусы, пражываючыя ў Злучаных Штатах ды Канадзе. Было-б вельмі пажадана мець кружэлкі беларускіх калядных песень! Можа хтось паддзержыць мяне ў гэтым пажаданьні.

Угэтым годзе спаткаўмяне вялікі гонаряк навукоўца ды, думаю, як эмігранта наагул, а Беларуса асабліва. Department²'⁷ Сельскае Гаспадаркі Злучаных Штатаў Амэрыкі прыгласіў мяне быць адным із сямі сяброў спэцыялістаў па спажыўчай індустрыі і навуцы Злучаных ІПтатаў для інспэкцыі спажыўчай індустрыі, навуковых устаноў і інстытупгаўу гэтай галіне ў Савецкім Саюзе. Я быў прадстаўніком мясной індустрыі і навукі ў гэтай галіне. Год часу заняло атрыманьне візы ды

²¹⁶ Toastmasters International — арганізацыя, утвораная ў 1924 г., мэтаю якой ёсць дапамога ў развіцці мастацтва публічных прамоваў.

²¹⁷ Department (англ.) — аддзел.

другія фармальнасьці. Але 24-га чэрвеня Pan American²'⁸ самалёт забраў нас праз Ісландыю, Нарвэгію, Швэцыю й Фінляндыю ў Маскву, куды мы прыехалі 27 чэрвеня савецкім Ілюшыньш-18 з Гэльсінак, дзе мы мусілі чакаць 3 дні на самалёт.

Нашым спонсарам у Савецкім Саюзе была арганізацыя пад назовам Государственный Научно-Технйческйй Комйтет Союза Мйнйстров СССР, некалькі асоб з гэтай арганізацыі былі ўжо мне знаныя із спатканьня ў маёй фірме вясной гэтага года як члены савецкай дэлегацыі ў 3. Ш. А. Мы атрымалі сталага праважатага, аднаго савецкага навукоўца, і адну тлумачку, спэцыялістку ангельскае мовы і добра адукаваную партыйна жанчычу. Плян паездак быў так уложаны, што ад 9 рана да позьняга вечара, часамі да 12 часоў ночы мы былі службова заняты і, рэч ясная, пад надзорам гэтых савецкіх урадаўцаў.

Мы наведалі некалькі фабрык фруктовых і авашчных (гародніна) кансэрваў, мясных фабрык, некалькі калхозаў і саўхозаў і таксама пару навукова-дасыіедчых інстытутаў і навучальных устаноў у галіне спажыўной індустрыі і біяхіміі. Усяго за 30 дзён прабываньня ў Савецкім Саюзе мы наведалі 35 аддзельных аб ’ектаў у наступных гарадох чы каля гэтых гарадох: Масква, Загорск, Кіеў Адэса, Хэрсон, Кішынэў, Тэраспаль, Тбілісі, Горы, Баку, Ашхабад і Алма-Атпа. Рэч ясная: нам былі паказаныя самыя лепшыя аб’екты, і тыя ў некаторых аспэктах былі прыблізнай якасьці чы індустрыйнай выдайнасьці як падобныя фабрыкі ды інстытуты ў Злучаных Штатах. Аднак мы бачылі й такія фабрыкі, дзе мэханізацыя была вельмі слабая й ручны труд іграе галоўную ролю. У агульным, савецкая спажыўчая індустрыя на 20—30 год адстаўшы ад Злучаных Штатаў Амэрыкі і галоўная г/яжкасьць — гэта адсталая, непрадуктыўная выдайнасьць савецкае сельскае гаспадаркі, асабліва жывёлагадоўлі й мясазагатовак.

Жыцьцё ў людзей у горадзе наспюлькі палепшыла, што жонка з мужам, працуючы, могуць зарабіць на

²¹⁸ Pan American — назва адной з амерыканскіх авіякампаній

хлеб і небагатую адзежу для сябе й двое дзяцей. Вопратка і ежа вельмі дарагая. Два-тры месяцы трэба працаваць, каб зарабіць на касьцюм; месяц працы на пару бацінак, прыблізна дзень працы на поўлітра водкі, і г. д. Жыцьцёў вёсцы настолькі палепшыла, што цяпер няма таго паліцыйнага тэрору, што быў пры Сталіне. Аднак матар ’яльна мала што зьмянілася, і калхозьнікі ў аснаўным жывуць з прыгародных участкаў ды мусяць «арганізаваць» грошы па-за калхозам. Гэта арганізацыя палягае на продажы самагонкі або ўцяканьне ў горад на працу, застаўляючы жонку ў калхозе. Аднак уцячы ў горад, трэба мець пашпарт, які цяжка дастаць для калхозьніка, а жыць у калхозе цяпер пашпарта нятрэба.

Мушу прызнаць, што савецкія навукоўцы і ўрадоўцы, што былі назначаны нас сустракаць, былі ветлівыя і госьцяпрыімчыя. Але па-за рамкі праграмы нам вылезьці было цяжка, і яны былі абмежаваныя ў іх дзеяньні таксама. У дабавак да прафесыянальных ведаў, рэч ясная, назьбіралася матар ’ялу ы некалькі com зьнімак з сацыяльнага, кулыпурнага й нацыянальнага жыцьця Расейцаў, Украінцаў, Грузінаў і Азербайджанцаў. За выняткам Грузіі, усюды ў гарадах пануе руская мова й культура, хаця надпісы ўрадаў у аснаўным у мовах даных рэспублік; расейскі шрыфт пануе для малдаўскай, азербайджанскай і казахскай моваў.

На доказ свабоды ў Савецкім Саюзе мне было дазволена гасьціць 4 сяброў з вёскі, дзе я нарадзіўся. Яны мелі цяжкасьць дастаць білеты і сесьці на цягнік, але раз у цягніку, яны прыехалі бяз перашкод да мяне ў Маскву. Тамя сам імі заняўся, падзякаваўшы за прапанаваную помач мець праважатага з Інстытуту, паколькі я сам мову расейскую ведаю іўжо Маскву ведаўз першага тыдня побыту ў Савецкім Саюзе.

Спатканьне было мілае й поўнае ўражаньняў. Жтчына, адказная за пакоі ў «Гостйнйца Советская», была ў бядзе найсьці свабодныя пакоі для маіх сяброў, калі іх не хапала для дыпляматаў. Яна была так растроена, як я сказаў, што цэлы калхоз хоча прыехаць мяне бачыць, і каб я меў дастаткова грошы, яшчэ найменш 10 асобаў' прыехала-б пабачыць іх амэрыканца.

26-га ліпеня, пасьля выдачы 1200 даляраў, я аставіў Маскву і выехаўу Польшчу. Меў пастой і перасадкуў Вільні, але ня было часу наведаць горад. У Польшчы правёў 8 дзён, дзе быў гасьцём Польскага Мяснога Інстытуту. Наведаў Варшаву, Лодзь, Познань, Кракаў, Тарнаў, Закопанэ, Гдыню й Гданьск. Бачыў аднаго калегу са школьнай лавы ў Вільні; іх некальку жыве ў Гданьску й Шчэціне.

Пасьля наведаў мясныя інстытуты й фабрыкі Даніі, Нямеччыны, Англіі й Галяндыі. У Утрэхт, Галяндыя прымаўудзел і меў даклад па біяхіміі мяса на 6-м Зьезьдзе Мясных Інстытутаў Эўропы, дзе былі прадстаўнікі з 22 дзяржаў Эўропы, улучна Савецкі Саюз і сатэлітныя дзяржавы. Зьезд адбываўся ў часе ад 28-га верасьня па 2-га кастрычніка.

У Нямеччыне быў праездам у Мючхэне, дзе правёў адну ноч. Мяне сустрэлі на станцыі сябры У Цьвірка²¹⁹, У. Бакуновіч²²⁰ і Сп. Сянькоўскі²²¹. Мелі гутарку аб іх працы ў Мюнхэне, і сапраўды, мы мусім быць ім удзячныя за ix прайу і ахвярнасьць на ніве беларускай. Спаць ня было калі. У 12 гадзін ночы сустрэў Сп. Бортніка, зь якім гутарка заняла цэлую ноч. Як нам усім ведама, Сп. Бортнік прадстаўляе БНР на розных імпрэзаху Нямеччынеў адсутнасьці Прэзыдэнта БНР. Бортнік npatfye цяпер тлумачам у нямецкім Чырвоным Крыжы і мае сродкі да жыцьця. Ён мае таксама добрую кватэру, дзе мог бы прымаць прадстаўнікоў другіх нацыянальных арганізацыяў каб ён мог умэбляваць ягоную рэзыдэнцыю. Аднак на гэта ягоныя даходы не выстарчаюць. Мне прыйшло на думку, што пасколькі Сп. Бортнік ёсьць прадстаўніком БНР на Нямеччыну, магчыма, яго сябры і калегі ў Амэрыцы змаглі-б сабраць адпаведную суму грошы для закупу ўмэбляваньня для Сп. Бортніка, каб зрабіць зь яго кватэры рэзыдэнцыю

^2І9Уладіімір Цвірка (да эміграцыі Вадзім Сурко, 02.01.1928, м. Мір (Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл. — 15.03.1992, Мюнхен, Нямеччына), грамадскі дзеяч, журналіст, а ў апошнія гады і рэдактар газеты «Бацькаўшчына», супрацоўнік Радыё «Вызваленне»/«Свабода».

²²⁰ Уладзімір Бакуновіч у той час працаваў журналістам газеты «Бацькаўшчына».

²²¹ Юры Сянькоўскі ў той час быў журналістам Радыё «Вызваленне» / «Свабода».

прадстаўніка БНР у Нямеччыне, у якой з гонарам можна было-бы прымаць прадспіаўнікоў другіх, нам прыязных, нацыянальных арганізацыяў ў Нямеччыне і Эўропе. Япрапаную такую акцыю й прашу адгукнуцца ў гэтай справе. Спадары Бортнік, Цьвірка, Бакуновіч і Сянькоўскі перадаюць прывітаньніўсім іхным сябрам-Беларусаму Амэрыцы.

У Англіі наведаў Беларускі Дом на 52 Penn Road і Marian House на Holden Ave. У Беларускім Доме спаткаў старую знаёмую з UNRAA Univ. Спадарыню Ніну Якубовіч (Якімец) зь яе сынам, 18-гадовым інтэлігентным юнаком. Спн. Якубовіч стараецца выехаць у Амэрыку, але ня мае добрага спонсара. Я праглядаў эміграцыйныя бумагі, і толькі афідавіта на памешканьне й працу ей не хапае, каб прыехаць у Амэрыку. Ягутарыў адносна яе такзванай палітычнай справы і думаў, гэта ўся справа ня важная сяньня. Ёй як матцы, ратуючай сына, многа чаго прашчаецца, і я асабіста згадзіўся, каб маё прозьвішча яна ўжывала як сьведкуў гэтай справе. Яе сын прыгожагутарыць па-беларуску, і Спадарыня Нінаўлажыла шмат працы выгадаваць яго Беларусам. Язьвяртаюся да Беларускіх Арганізацыяў у Амэрыцы памагчы Спадарыні Якубовіч праз выстаўленьне патрэбнага афідавіту²²² прыехаць у Амэрыку. Яна і яе сын Юрка памножаць беларускую сям ’ю ў Амэрыцы двума актыўнымі сябрамі. Калі будуць цяжкасьці з фармальнага боку (справа палітычная), я абяцаю даць памач. Яе адрас: Nina Jakubowitsch, Byelorussian Home, 52 Penn Road, London, N. 7, England²²³.

²¹² Affidavit (англ.) — пісьмовая заява пад прысягаю. Дакумент, неабходны бьгў у той час для атрымання амерыканскай візы, — абавязак жыхара ЗША перад уладамі, што новым эмігрантам заапекуюцца.

²²³ Пра Ніну Якубовіч вядома надта мала. Барыс Данілюк у адмыслова напісаных для гэтай публікацыі ўспамінах згадвае: «Якубовічышкаў пры немцах было дзьве сястры: старэйшая Ніна й малодшая Валянтына. Зь першай я быў знаёмы бліжэй, бо з паўгоду працавалі ў той самай установе, а з малодшай было толькі, як кажуць, шапачная знаёмства. Быліяныродам, здаецца, з паўдзённа-заходняе Слонімшчыны, але адкуль дакладна, ня ведаю. Абедзьве былі адукаваныя; Ніна нават вучылася крыху ў Вільні, малодшая мабыць не пасьпела пайсьці вышэй сямігодкі. Да майго знаёмства з Нінай дайшло так: у канцы 1941 ці пачатку 1942 гадоўу Слонім прыехаў доктар Ермачэнка зь ягонай сакратаркаю Нінай Войтанка, і з гэтае прычыны быў скліканы сход, на жаль,

У Marian House, Holden Avenue, London, N.I2 я сустрэў mpox паважаных Айцоў Марыянаў: Льва Гарошку, А. Надсона²²⁴ і Язэпа Гэрмановіча²²⁵. Прыемна ўпершыню было пазнаць Айцоў Гэрмановіча і Надсона

невялікага слонімскага беларускага актыву, на якім госьць абвесьціў, што немцы дазволілі стварыць беларускую дапамогавую арганізацыю «Weissruthenische Selbsthilfe» і што ён прыехаў, каб неадкладна арганізаваць круговую і раённую ўправы ў Слоніме. Адразу-ж адбыліся выбары ў абедзьве ўправы, і на сакратарку акруговае была выбраная Ніна Якубовіч. У раённай управе я, пакінуўшы месца сакратара, стаў скарбнікам, Аўген Кіслы — сакратарам. На старшыню акруговае ўправы Ермачэнка паставіў прывезенага з сабою адукаванагаў Пазнані інжэнэра Рыгора Зыбайлу. Ён быў родам з-пад Косава, у 1939 г. лучыў у нямецкі палон, зь якога яго еыпусьцілі заняць месца спіаршыні беларускага камітэту ў Белай Падляскай. На ейную першую гасподу Самапомач атрымала шыкарны як на тагачасныя ўмовы і даволі вялікі дом выселенага жыдоўскага аптэкара Градзенскага на Магістрацкай вуліцы, дзе пасяліўся і Зыбайла, прыехалы з Гародні сакратар Аляксей Васіленя й Ніна Якубовіч (гэта апошняе магло быць тмькі маім уражаньнем ад ейнае, як мне здавалася, бесперапыннае прысутнасьці ў будынку). Крыху пазьней нас перасялілі ў болый сьціплы будынак плябані касьцёлу Сьв. Андрэя на Замосьці, а пад лета Ніна заявіла, што едзе на працу ў Нямеччыну, што неўзабаве й зрабіла. Перад ейным еыездам, аднак, паказалася, што яна цяэ/сарная, і нам было незразумела, яку такім стане немцыўзяліяе наработу. Тамуяенарадзіўсясын. Узноўсустрхэўяяе ажно ў пачатку 1946 г. ужо студэнткаю Унівэрсытэту UNRRA ў Мюнхэне. Яна не была вялікай актывісткаюў Беларускім Студэнцкш Згуртаваньні, а пасьля закрыцырі ўніеэрсытэту неякхутка паехала на працуў Англію. Ніна Якубовіч расказвала маёй жонцы, што ейнага сына немцы пасьля нараджэньня забралі ў прытулак ці аддалі на адаптацыю, адкуль Ніна пазьней яго нейкім чынам выкрала. Якія палітычныя перашкоды маглі быць у ейным прыезьдзе ў Амэрыку, не магу ўявіць, бо ня думаю, кабхто мог быць нагэтулькі неасырірожны, каб дапусьціцьяе да палітыкі ціўзяць у які-кальвечы вывед. Здаецца, яна памёрла даволімолада. Чуў, штойсын памёр маладым». Застаецца дадаць да ўспамінаў Барыса Данілюка, што сын Ніны Якубовіч Юрка быў пазней выкінуты з Згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі «за дзейнасць, шкодную для арганізацыі».

²²⁴ Аляксандр Надсан (даэміграцьіі Бочка, нар. 08.08.1926, Гарадзея (сёння Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.)), апостальскі візітатар для беларусаўкатолікаў усходняга абраду ў эміграцыі.

²²⁵ Язэп Германовіч (20.02(04.03)1890, в. Гальшаны (сёння Ашмянскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 26.12.1978, Лондан, Вялікабрытанія), рэлігійны дзеяч, літаратар, публіцыст; рэдакгар часопіса «Божым Шляхам».

і ўзноў сустрэць Айца Гарошку. Прыемна было ўбачыць прыгожы Marian House з табліцай перад уваходам, дзе залатымі літарамі па-ангельску напісана: Byelorussian Catholic Chapel of SS. Peter & Paul (Byzantine Slavonic Rite). У доме знаходзіці(а багатая бібліятэка, дзе некаторыя гістарычныя акты аб усходняй царкве ёсьць адзінымі экзэмплярамі ў сьвеце. Зь яе карыстаюцца студэнты тэалёгіі ангельскіх унівэрсытэтаў. Бяз сумніву, нашы Айцы Марыяне ў Лёндане ня толькі прапаведуюць Слова Божае, але й папулярызуюць вельмі эфэктыўна слова аб Беларусі і яе гісторыі. На жаль, я ня мог пазнаць Яго Эксцэленцыі Біскупа Часлава Сіповіча²²⁶, які пасьля ягонай хіратоніі на Эўхарыстычным Кангрэсе ў Мюнхэне быу у той час на візыце ў Сьвятога Айца ў Рыме. Гэта гістарычная падзея ў жыцьці Беларусаў каталікоў ня можа ня радаваць і Беларусаў праваслаўных, як гэта было са мной. Айцы Гарошка, Надсон і Гэрмановіч перасылаюць таксама іхныя шчырыя прывітаньні іх знаёмым і сябром Беларусам у Амэрыцы.

Апошні тыдзень у жнівені я правёўу Галяндыі. Справы службовыя не дазволілі мне наведаць Лювэн і Айца Робэрта²²⁷ і Айца

Аўген Вярбіцкі ў Лондане.

1960 г. Злева напраеа:

а. Аляксандр Надсан, Аўген Вярбіцкі, а. Язэп Германовіч, а. Леў Гарошка, Павал Навара

²²⁶ Часлаў Сіповіч (08.12.1914, в. Дзедзінка (сёння Мёрскі р-н Віцебскай вобл.) — 04.10.1981, Лондан, Вялікабрытанія), біскуп, навуковец, ініцыятар і заснавальнік Беларускага дома айцоў марыянаў у Лондане і Беларускай бібліятэкі і музея імя Ф. Скарыны (травень 1971).

²²⁷ Роберт ван Кавелярт дэ Уілс — фламандзецз паходжання, быў вялікім прыяцелем беларускіх студэнтаў. Шмат у чым дзякуючы менавіта яму. маладыя эмігранты з Беларусі атрымалі магчымасць студыяваць у Лювене. Пра яго піша Барыс Рагуля ў сваёй кнізе «Беларускае студэнцтва на чужыне».

Смаршчка. Аднак я меў доўгую тэлефанічную гутарку із Айцом Смаршчком, у галоўным па лініі ССФ²²⁸ на Паўночную Амэрыку. АйцецАўген перасылае прывітаньні ягоным сябром-Лювэнцам у Амэрыцы.

3 такой колькасьцяй навасьцей я сеў на Pan American jet²²⁹ і за 7 гадзін быўзь Лёндануў Дэтройце. Думаю, што некаторых з Вас сустрэну хутка і тады падзелімся думкай болый. Магчыма, штосьці падасцца ў прэсу, як час будзе зрэлы на гэта. Цяпер прашу ўсе гэтыя весткі прыняць як прыватныя інфармацыі і не ссылацца на іх у ніякіх афіцыйных інфармацыяху беларускай прэсе.

Дай Божа, каб наступны год быў плённы ў нашым прыватным і грамадзкім жыцьці! »²³°.

Аўтарам ліста быў Аўген Вярбіцкі.

Доктар Аўген Вярбіцкі.

Частка I. Жыццяпіс славутага земляка: з адноўленага

3 часоў Казіміра Семяновіча (каля 1600 — каля 1651), які апублікаваў у Амстэрдаме ў 1650 г. сваю кнігу «Artis Magna Artilleriae Pars Prima» ў лацінскай мове, пазней перакладзеную ў мовы англійскую, французскую, нямецкую, дасягненні эмігрантаў-літвінаў у тэхніцы, навуцы праходзілі неяк незаўважанымі. Хоць нібыта ёсць хрыбет Чэрскага, мінерал дамэйкіт, але іхныя імёны не звязваліся з Беларуссю. Пра паходжанне або не згадвалася зусім, або яно прыпісвалася іншым народам. У самой Беларусі эміграцыя не вывучалася, а пагатоў не гаварылася аб нейкіх дасягненнях у навуцы. Ды і сама эміграцыя, трэба прызнаць, гэтаму не надавала вялікай увагі: свая сваіх не пазнаша.

А пісаць было пра каго, нават калі браць толькі паваенны час: важныя патэнты ў радыёкамунікацыі меў Анатоль Комар (1902-?); Аўген Ярашэвіч быў адным з вядучых інжынераў у распрацоўцы нью-ёркскай сеткі метро; на атамных станцыях працаваў Аляксандр Жогла; Васіль Русак і Лявон Касоўскі мелі патэнты ў турбіннай тэхніцы, а Аляксей Арэшка — у хіміі.

²²²ССФ — Студэнцкі стыпендыяльны фонд.

²²⁹ Jet (англ.) — рэактыўны самалёт.

²³⁰ Захоўваецца ў архіве БІНіМу.

Янка Жучка²³¹ доўгія гады быў рэдактарам часопіса «Сталь». У даведнікі 1950-1960-х гадоў па хіміка-крысталаграфіі ўкладзена ладна працы Зоры Кіпель. У NASA працавала Ната Каракулька. Вітаўт Кіпель ад 1982 да 1985 г. рэдагаваў месячнік «Новыя тэхнічныя кнігі» (выдаваўся ад 1915 г.). Шырэй вядомы грамадству ўклад у навуку Барыса Кіта²³². Але дасягненні Аўгена Вярбіцкага вылучаюцца нават на гэткім зусім нешараговым фоне.

Згадкі пра яго, нячастыя і подбегавыя, у наіпым друку абмяжоўваюцца збольшага слушнымі, але агульнымі месцамі:

« У галіне біяхіміі ў Амэрыцы быў ведамы д-р Аўген Вярбіцкі, адзін з сусьветных лідараў у дасьледаваньні іррадыяцыі»²³³; «У галіне біяхіміі стаў шырока вядомы Я. Вярбіцкі, які нарадзіўся на Міншчыне, у мястэчку Краснае, у 1922 г. Сапраўдны член Нацыянальнай акадэміі навук ЗША, ён выканаў прыярытэтныя даследаванні па ірадыяцыі, распрацаваў метады радыяцыйнага кантролю прадуктаў харчавання»¹³"", «Пасьля абароны дактарату Аўген Вярбіцкі пераехаў у штат Аёву і пачаў спэцыялізавацца на хіміі мясной прадукцыі. Пазьней атрымаў пасаду галоўнага навукоўца ў ваеннай лябараторыі дасьледаваньняў ежы ў ЗША. Ён — адзін з выдатных навукоўцаў, вынікі працы якога былі выкарыстаныя ў касьмічных палётах амэрыканскіх астранаўтаў. Выдатнасьць навукоўцабеларуса была адзначаная, калі амэрыканскія астранаўты вярнуліся зь Месяца і прывезьлі адтуль месяцавую пароду — кавалачак яе быў уручаны таксама і др. А. Вярбіцкаму»²³⁵; «спэцыяліст у захаваньні ежы, які быў адказны за харчаваньне першай амэрыканскай экспэдыцыі на Месяц»²³⁶.

²³¹ ЯнкаЖучка (15.04.1928, в. Лучыцы (сёння Клецкі р-н Мінскай вобл.) — 16.11.2010, Бельгія), інжынер, журналіст, грамадскі дзеяч.

²³² Барыс Кіт (нар. 06.04.1910, Санкт-Пецярбург), грамадскі дзеяч, настаўнік, матэматьік, вадомы фізік, канструкгар амерыканскай ракетнай тэхнікі.

²³³ Кіпель, Вітаўт. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993. С. 305.

²³⁴ Гапоненка, Вольга. Навуковая эліта беларускай дыяспары: адметныя рысы і асаблівасці вывучэння // Беларуская дыяспара як пасрэдніца ў дыялогу цывілізацый. Беларусіка Albaruthenica. № 17. 2001. С. 9.

²³⁵ Камінскі, Ю. Беларусіка ў Ратгерскім унівэрсытэце // Беларус. № 491. Сьнежань 2003.

²³⁶ Арлоў, Уладзімер. Імёны Свабоды. Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2007. С. 410.

Хоць вядома пра жыццё Аўгена Вярбіцкага на Беларусі мала, у тым ліку і ягонай сям’і — удаве, сыну і дачцэ (падчас адной з нашых тэлефонных размоваў дачка Вярбіцкага наракала на шматлікія пераезды з аднаго штата ў другі, калі яны мусілі пакідаць за сабой дакументы, паперы, што б сёння маглі распавесці пра бацьку, ягонае жыццё і працу; з пытанняў да яе зрабіла выснову: вядома мне пра Аўгена Вярбіцкага больш як сям’і) — асобныя факты льга аднавіць.

Аўген Вярбіцкі нарадзіўся 4 студзеня 1922 г. недалёка ад Маладзечна. У некралогу малой бацькаўшчынай называецца вёска Краснае²³⁷; сам жа ён, запаўняючьі анкету ў Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНіМ), пазначыў месцам нараджэння Татаршчыну (цяпер Татаршчызну) — іншую вёсачку, што таксама каля Маладзечна.

Бацька Аўгена, Максіміліян, быў старастам у вёсцы, і на разуменне суседзяў сям’я была заможнаю. У памяці ж Аўгенавых дзяцей, Вольгі і Аляксандра, з аповедаў пра даэміграцыйнае мінулае (нешматслоўных і заўсёды неахвотных) засталася земляная падлога ў хаце, вялікая печ пасярэдзіне, на якую забіраліся ўсёй сям’ёй, каб сагрэцца. Меліся ў гаспадарцы парсюкі і каровы.

Г этага, відаць, было дастаткова, каб звінаваціць Максіміліяна ў кулацтве і прысудзіць да 8 гадоў у лагерах Сібіры. Забягаючы наперад, скажу, што адбыў ён толькі тры гады з усяго тэрміну, бо быў вывезены на фронт, дзе яго спехам навучылі вайсковай прафесіі міннага тралыпчыка.

У Татаршчыне засталася маці, Аўдоцця-Ганна з дому Ганецкіх, з Аўгенам, ягоным старэйшым братам Пятром і наймалодшаю Вольгаю.

Аўген хадзіў у школку — да яе было два кіламетры праз лес, магчыма, менавіта ў Краснае, а ў часе вайны студыяваў у адміністрацыйна-гандлёвай школе ў Маладзечне, зарганізаванай Барысам Кітом у 1943 г.²³⁸

Пётр жа запісаўся ў маладзечанскую паліцыю. He ўпаляваўшы яго, партызаны, помсцячы, забілі маці — звычайная на той час справа. Валянцін Тарас у сваіх успамінах згадвае:

²³⁷ Беларус. № 329. Красавік-жнівень 1986. С. 7.

²³⁸ Адзінец, Аляксавдар. Паваенная эміграцыя: скрыжаваньні лёсаў. Зборнік успамінаў. Мінск, 2007. С. 610.

«[■■■] за плячыма быў партызанскі атрад, дзе бачыўя і бяссудныя расстрэлы, самаўпраўства і жорсткасць асобых аддзелаў, бязлітаснасць не толькі да старастаў і паліцаяў але і да іх сем 'яў да іхніх малых дзяцей»¹³⁹. Напэўна, менавіта пасля гэтага забойства дзеці Вярбіцкіх прымусова былі вывезеныя ў Нямеччыну і раскіданыя па розных гарадах.

Па вайне Вярбіцкі апынуўся ў французскай акупацыйнай зоне ў Равенсбургу ў польскім лагеры DP, дзе жыло нямала беларусаў, у тым ліку Барыс Кіт, Юры Сабалеўскі²⁴⁰, Павал Свірыд²⁴¹, Эмануіл Ясюк²⁴², Віктар Войтанка²⁴³. Прабыў ён там, відаць, зусім нядоўга, бо прыкладна ўжо ў 1945 г. прыехаў з купкай моладзі (разам з Аляксеем Арэшкам, Васілём Русаком, Галінай Родзькай²⁴⁴, Аўгенам Кудасавым²⁴⁵, Надзяй Юрэвіч ды іншымі) у Мюнхен, дзе акурат у той час быў заснаваны ўніверсітэт УНРРА. Універсітэт быў унікальнай інстытуцыяй: яго стварылі самі DP — для DP²⁴⁶.

Амаль адразу тут было арганізавана Студэнцкае згуртаванне²⁴⁷ (паводле афіцыйнай статыстыкі, ва ўніверсітэце вучылася 120 беларусаў, але ў Згуртаванні сябрамі было толькі 60), пачаў выходзіць часопіс «Крывіцкі Сьветач».

²³⁹ Тарас, Валянцін. На вьіспе ўспамінаў. Вільня: Інстытут Беларусістыкі, 2007. С. 115.

²⁴⁰ Юры Сабалеўскі (24.04.1889, Стоўбцы (сёння Мінская вобл.) — 30.12.1957, Кірхэн унтэр Тэк, Нямеччына), грамадскі дзеяч.

²⁴¹ Павел Свірыд (1886 — 01.11.1948, Равенсбург, Нямеччына), грамадскі дзеяч, юрыст.

²⁴² Эмануіл Ясюк (1906, в. Жухавічы (сёння Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл.) — 10.12.1977, Пасейк, Нью-Джэрсі, ЗША), грамадскі дзеяч.

²⁴³ Віктар Войтанка (наэміграцыі Васілеўскі, 06.11.1912, фальв. Мачульня Наваградскага пав. — 25.04.1972, Самерсэт, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч, лекар.

²⁴⁴ Галіна Русак (дзяв. Родзька, 24.05.1928, в. Вераскава (сёння Наваградскі р-н Гродзенскай вобл.) — 14.09.2000, Самэрсэт, Нью-Джэрсі, ЗША), грамадская дзяячка, мастачка

²⁴⁵ Аўген Кудасаў (09.05.1922-04.07.1983, ЗША), грамадскі дзеяч.

²⁴⁶ Holian, Anna. Displacement and the Post-war Reconstruction of Education; Displaced Persons at the UNRRA University of Munich, 1945—1948. Contemporary European History. Cambridge: May 2008. Vol. 17. Iss. 2.

²⁴⁷ Гл. падрабязней: Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939-1951 гт. Частка ІП. Арганізацыі. ЛосАнджэлес, 1968. С. 58-75.

На сёння пра навучанне і побыт паваеннай беларускай моладзі ў Еўропе вядома параўнальна няшмат; зацікаўленых можна адаслаць да кнігі Барыса Рагулі «Беларускае студэнцтва на Чужыне»²⁴⁸, у якой колькі старонак прысвечана і Мюнхену, а таксама да ўспамінаў Янкі Запрудніка пра Дванаццатку²⁴⁹.

Тым каштоўней новая інфармацыя, якой ёсць успаміны аднаго з былых сакурснікаў Вярбіцкага, Барыса Данілюка²⁵⁰, напісаныя для гэтага артыкула:

«Што да атмасфэры ў Мюнхэнскім Беларускім Студэнцкім Згуртаваньні, дык 1946 г. быў уздымам у патрыятычньім настроі й дзейнасьці згуртаваньня ды аптымістычным поглядзе студэнтаў на іхнюю будучыню. У дзейнасьці Згуртаваньня гэта пазначылася пасьля выбару на студзеньскім ці лютаўскім сходзе на старшыню замест Барыса Семянкевіча Міхася Тулейку. Зарганізаваўся хор пад кіраўніцтвам Расьціслава Разджэсьцьвенскага, палепшыў выгляд «Крывцікага Сьветача» ў новай вокладцы, быпо зладжанае годнае й люднае сьвяткаваньне 25 Сакавіка. У красавіку беларусы з Рэгенсбургу браліўдзелузладжаным міжнароднай арганізацыяй студэнтаў Унівэрсытэту УНРРА вялікім канцэрце; адбыліся экскурсіі ў горы w на возера Аммэрсее, быў заснаваны Беларуска-Украінскі Міжстудэнцкі Камітэт Супрацоўніцтва й выдадзены 16 старонкавы бюлетэнь. У кастрычніку²⁵¹ на зьезьдзе ў Мюнхэне была закладзена Цэнтраля Беларускіх Студэнцкіх Арганізацыяў (ЦБСАф>.

Перарвем тут успаміны, каб сказаць колькі словаў пра арганізацьпо, да якой Вярбіцкі меў самае непасрэднае дачыненне.

1—2 лістапада 1947 г. у Марбургу адбыўся Агульны студэнцкі з’езд дэлегатаў ад усіх беларускіх студэнцкіх арганізацый на выгнанні. Гэты з’езд распрацаваў статут Студэнцкага стыпендыяльнага фонду (ССФ) пры ЦБСА. Мэта ССФ — фінансавая дапамога студэнтам у іхным навучанні па-за межамі Беларусі, на ежу, набыццё абутку, вопраткі, кнігаў; не падарунак — пазы-

²⁴⁸ Рагуля, Барыс. Беларускае студэнцтва на чужыне. Мінск, 2006. — 188 с.

²⁴⁹ Запруднік, Янка. Дванаццатка: Дакумэнтальная аповесьць пра дванаццацёх беларускіх хлапцоў у Нямеччыне, Вялікабрытаніі і Бэльгіі, 1946-1954 гг. Нью-Ёрк, 2002. — 510 с.

““Барыс Данілюк (05.03.1923, в. Старыя Дзявяткавічы (сёння в. Старадзявяткавічы Слонімскагар-наГродзенскайвобл.) — 28.01.2011, ЗША), грамадскі дзеяч, сын святара X. Данілюка.

²⁵¹ 16 кастрычніка 1946 г.

ка, якую сябры арганізацыі мелі вярнуць (і вярталі), як толькі станавіліся на ногі, каб маглі студьіяваць іншыя.

Кіраўніцтва ССФ выдала адозву: «Грамадзяне! Калі мы хочам, каб праваднікамі нашага грамадзтва ў будучыні былі сьветлыя людзі з хрысьціянскім заходня-эўрапэйскім сьветапоглядам, калі мы хочам, каб наш народ стаяў на культурным узроўні зь іншымі эўрапэйскімі народамі і прыймаў актыўны ўдзел у тварэньні сучаснай культуры й цывілізацыі, то ня даймы й заняпасьці нашаму студэнцтву!»²⁵².

Адозва мела поспех. Дастаткова сказаць, што ўжо на 31 кастрычніка 1947 г. у касе ССФ было больш за 17 тысяч марак.

У кіраўніцтва ССФ у розныя часы ўваходзілі Уладзімір Цвірка, Уладзімір Набагез²⁵³, Барыс Рагуля, а. Аўген Смаріпчок, Янка Запруднік, Кастусь Калоша²⁵⁴, Аўген Протас²⁵⁵, Аляксей Арэшка. Але ад самага заснавання Фонду ў ім працаваў Аўген Вярбіцкі — спачатку як шараговы сябра, а пазней як скарбнік і старшыня філіі ССФ на Паўночную Амерыку. Са смерцю Вярбіцкага Фонд спыніў сваё існаванне.

Дамо зноў слова Барысу Данілюку: «Увесь гэты ўздым і аптымізм зламаўся, каліўканцы 1946 ці пачатку 1947 г. стала ведама, што Ўнівэрсытэт зачыніцца з канцам веснавога сэместру 1947 г. He далірады спыніць гэтую бяду ні шматлюдныя дэманстрацыі студэнтаў, ні намаганьні шчырадбайнае апякункі Ўнівэрсытэту УНРРАўскае працаўніцы амэрыканкі Галіны Гашынскае; удалося толькі прадоўжыць існаваньне навучальнае ўстановы на адзін сэместар.

Зразумелая рэч, што сярод студэнтаў гэта выклікала паніку, болыйасьць пачала шукаць магчымасыў для далейшае адукацыі ў нямецкім інстытуце ў Марбургу ці ўкраінскіх

²⁵² Гл. таксама: Паведамленьне. Стыпэндыі ССФ // Бацькаўшчына. № 10 (13).

4 красавіка 1948. С. 4; Паведамленьне Управы Студэнцкага Сгыпэндыяльнага Фонду // Бацькаўпічына. № 26 (29). 5 верасьня 1948. С. 4; Беларускія патрыёты! // Бацькаўшчьша. № 12 (55). 18 травеня 1949. С. 4; Студэнцкі Стыпэвдыяльны Фонд//Бацькаўпгчына. № 14 (244). 3 красавіка 1955. С. 4.

²⁵³ Ул адаімір Набагез (20.10.1919 — 2011, Нью-Ёрк, ЗША), лекар, грамадскі дзеяч.

²⁵⁴ Кастусь Калоша (25.02.1924, в. Нагорная (сёння Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) — 2004, ЗША), грамадскі дзеяч.

“’Аўген Протас (28.08.1915, Забалоцце (сёння Мёрскі р-н Віцебскай вобл.) —02.06.1995, Стэмфард, ЗША), грамадскі дзеяч.

унівэрсытэтах у самім Мюнхэне ды Рэгензбургу, але нямецкі браў надта неахвотна, а дьтлём украінскага бадай нічога не даваў для далейшага навучаньня. Меншасьць пачапа рыхтавацца да выездуў іншыя краіны».

Аўгену Вярбіцкаму пашанацавала скончыць навучанне ў мюнхенскім Тэхналагічным універсітэце ў 1948 г. і тамсама, у 1949 г., здабыць навуковую ступень. Далося гэта няпроста; каб пражыць, ён мусіў гандляваць на чорным рынку алеем, цыгарэтамі, мылам, гарэлкаю, чакалядам. Рабіў ён гэта весела, натхнёна, і не губляўся нават у небяспечных сваімі наступствамі сустрэчах з MP^1S6.

Аўген прыехаў у ЗША ў 1949 г. жанатым чалавекам: 22 красавіка таго самага года пабраўся шлюбам з мясцовай дзяўчынай— Эльзай Г. Мамбаўэр, якая, як пісала газета «Беларус» з нагоды выставы яе твораў у беларускіх асяродках, «нарадзілася й студыявала ў Нямеччыне, а з 1955 году сталася амэрыканскаю грамадзянкай. У дадатку да мастацтва, ейная вышэйшая асьвета ўлучае сфэрыкальную трыганамэтрыю, мэдыцыну й камэрцыю. Мастацкія веды здабывала яна ў Нямеччыне й Швайцарыі, а таксамаў ЗША»^. Жанімства з грамадзянкай Нямеччыны і дало эмігранту правы скончыць студыі ў гэтай краіне.

Амерыканскае жыццё маладой сям’і пачалося ў «беларускіх» гарадах — Саўт-Рывер, затым Нью-Брансвік, дзе Вярбіцкі працаваў на мэблевай фабрыцы. I невядома, як бы склаўся лёс здольнага эмігранта, каб ён дзякуючы доктару Фрэду Дэтэрэйджу не атрымаў тады стыпендыі ад універсітэта ў Агаё.

Далейшая навуковая біяграфія Вярбіцкага, як яна пададзеная ў адным з тамоў «Who Was Who in America. With World Notables» (tom 13, 1998—2000 rr. «New Providence, NJ: Marquis Who’s Who»)²⁵⁸: пасля здабыцця навуковых ступеняў інжынера

²⁵⁶ Military Police (англ.) — ваенная паліцыя.

²⁵⁷ Беларус. № 157. 1970. С. 4.

²⁵⁸ Гэта далёка не адзінае выданне падобнага кшталту, дзе занатавана імя Аўгена Вярбіцкага. Да прыкладу назаву яшчэ «American Men & Women of Science. A biographical directory of today’s leaders in physical, biological, and related sciences. Physical & Biological Sciences. New York, R. R. Bowker». Выданьні 12 (1971-1973), 13 (1976), 14 (1979), 15 (1982), 16 (1986); «Who’s Who in the East. Wilmette, IL: Marquis Who’s Who». Выданні 14(1974-1975), 15(1975-1976), 16(1977-1978), 18(1981-1982), 19 (1983—1984), 20 (1985—1986), 21 (1986); «Biography and Genealogy Master Index. Farmington Hills, Mich.: Gale, Cengage Learning. 1980-2008».

агранамічных навук (1948) і доктара агранамічных навук (1949) у Нямеччыне, у Агаеўскім універсітэце абараніў другую доктарскую дысертацыю — па біяхіміі (1953) і тамсама працягваў свае студыі — да 1956 г.

У 1956 г. узначаліў даследчы аддзел Rath Packing Co. у штаце Аёва — кампаніі, заснавай у 1891 г., што спецыялізавалася ў пытаннях захавання мясных вырабаў, у прыватнасці шынкі і вэнджанай грудзінкі. Тут Вярбіцкі вынайшаў новыя метады кансервацыі шынкі, пры якой яна не губляе сваёй сакавітасці, ды садзейнічаў

Аўген Вярбіцкі

у распрацоўцы frankfurter — сёння гэтак папулярнага хот-дога.

Менавіта падчас працы ў гэтай кампаніі, якую, як сведчаць карыкатуры мясцовых газет, падазравалі ў дзейнасці не толькі навуковай, але і выведніцкай, Вярбіцкі і здзейсніў падарожжа ў СССР, пра якое яшчэ будзе гаворка.

Тыя гады былі надта спрыяльнымі для Вярбіцкага: ягоныя навуковыя зацікаўленні і патрэбы краіны супалі. Шэраг кангрэсменаў выказваліся пра вайну з СССР як пра непазбежнае заўтра. Чорна-жоўтыя знакі на будынках — пазнакі сховішчаў на выпадак ядзернай атакі — нагадвалі аб савецкай пагрозе; пра тое ж сведчыла збіццё Саветамі ў 1960 г. амерыканскага самалёта-выведчыка²⁵⁹. Артыкулы ў часопісе «Life» распавядалі, як сям’я з пяці чалавек можа выжыць у пакоі 3x4 метры з тэлевізарам і прыладамі для заняткаў спортам. Калі ж вайны не будзе, пісалася ў тых рэкламных артыкулах, дзеці могуць выкарыстоўваць бомбасховішчы для гульняў, TaTa— для сяброўскага покеру, а маці як пакой для прыняцця гасцей. Людзьмі авалодвала «бункерная ментальнасць».

²⁵⁹ Гэта здарылася 1 траўня 1960 г.

Бацькі, каб забяспечыць больш-менш прыстойны ўзровень жыцця, мусілі шукаць падпрацоўкі. Даход сярэдняй сям’і ў 1960 г. складаў 5.620 даляраў, у 1966 г. ён вырас да 7.436. Мінімальны заробак у гадзіну ў 1960 г. быў 1 даляр — гэта прыкладна чатыры з паловаю даляраў у грашах на 1990 г. Есці па-за хатаю, перакусваць па дарозе з аднаго месца працы да другога зрабілася мусам. Рэй Крок ведаў што ён робіць, калі пачаў разгортваць ланцуг МакДональдсаў спачатку ў бізнесовай частцы гарадоў, а пасля і ва ўсіх астатніх раёнах. У 1960 г. іх было ўжо болей за 100²⁶⁰.

Натуральна, спецыялісты фаху Вярбіцкага былі на часе.

Наладзіўшы прафесійнае жыццё, Аўген кінуўся ў росшукі сваякоў. Бацьку ён выпадова знайшоў праз польскую газету, і ў 1958 г. той прыехаў у ЗША разам са сваёй другой жонкай, палячкай Чэславай. Брат Пётр пазбег выдачы Саветам, запісаўшыся ў французскі замежны легіён. Ваяваў у Марока, потым у Індакітаі. На запросіны Аўгена ў Амерыку прыехаў у 1956 г. (ён загіне ў 1961 г. у аўтамабільнай катастрофе). Вольга знайшлася ў Полыпчы, дзе вывучылася на настаўніцу, выйшла замуж за мясцовага пекара, Антона Броша. Яны эмігравалі ў ЗША ў 1962 г. і пасяліліся ў Чыкага.

Прапрацаваўшы ў Rath Packing Co. да 1962 г., Вярбіцкі атрымаў прапанову ўзначаліць даследчы аддзел ваеннай лабараторыі ў адным з прыгарадаў Бостана, у Націку, штат Масачусэтс (афіцыйная назва— U. S. Army Natick Laboratories).

Гісторыя гэтай лабараторыі сягае ажно ў 1775 г., калі Другі кантынентальны кангрэс прыняў рэзалюцыю, згодна з якой упершыню вызначалася пасада генерала-інтэнданта. У 1912 г. з асобных інтэнданцкіх аддзелаў быў створаны спецыяльны корпус, які адыграў немалую ролю ў падтрымцы рэгулярных амерыканскіх войск у Францыі ў часы Першай сусветнай вай-

²⁶⁰ Аўтары кнігі «Eating in America» пісалі пра сітуацыю ў 1960-я: «Americans are consuming, along with anheard-of amounts of valuable proteins in their meats and cereals, and along with vast quantities of fruits and vegetables full ofgood nutrients and vitamins, tens of billions of dollars worth ofpackaging, additives, and advertising, as part of their total estimated two hundred and fifty billion dollar contribution to the food industry, agribusiness, and the conglomerate corporations that decide what we will be allowed to eat» (Waverly Lewis Root and Richard de Rochemont. Eating in America: A History. New York, Morrow, 1976. P. 443.)

ны Разам з тым, з пачаткам Другой сусветнай вайны стала відавочным, што праца па забеспячэнні войска ўсім неабходным ва ўмовах джунгляў ці пустыняў толькі распачынаецца; асабліва тое датычыла харчавання, якое імгненна псавалася пры адсутнасці лядоўняў у паходных умовах. I па заканчэнні Другой сусветнай было прынятае рашэнне аб стварэнні адмысловай лабараторыі, якая б занялася вырашэннем гэтай праблемы. Месцам стварэння былі абраныя ваколіцы Бостана, багатага на навуковыя ўстановы, універсітэты, а значыць і спецыялістаў, і таму, што тыя ваколіцы былі кліматычна разнастайнымі.

Першы камень у фундамент будучай лабараторыі заклалі 30 траўня 1953 г.

Вярбіцкі працаваў над праблемай ірадыяцыі, г. зн. выкарыстання атамнае энергіі заміж ахалоджвання для перахоўвання харчовых прадуктаў. Ягоныя вынаходніцтвы дапамаглі ўвесці ў рацыён жаўнераў мяса, якое пасля ірадыяцыі не патрабавала лядоўняў.

Нават болей, NASA²⁶' таксама далучылася да гэтае праграмы, і мяса, апрацаванае паводле рэцэптаў Аўгена Вярбіцкага, было серверавана амерыканскім і савецкім астранаўтам, удзельнікам першага міжнароднага касмічнага палёту Апалон-Саюз у ліпені 1975 г., а таксама ўдзельнікам Апалон 12 (лістапад 1969 г.) і Апалон 17 (снежань 1972 г.).

У знак прызнання навуковага даробку вучонага, Вярбіцкі быў запрошаны прысутнічаць пры старце Апалона з мысу Канаверал. Пасля палёту ён атрымаў амерыканскі сцяг разам са здымкам усіх астранаўтаў і касманаўтаў і іхнымі аўтографамі ды дробненькім кавалачкам месяца.

У 1981 г. ірадыяцыйная праграма была пераведзеная ў падначаленне Дэпартаменту сельскай гаспадаркі ЗША і перамешчаная ў Філадэльфію, штат Пенсільванія. 3 усіх супрацоўнікаў лабараторыі адно Вярбіцкі атрымаў прапанову пераехаць на новае месца працы, што ён і зрабіў. Там і працаваў да самай сваёй заўчаснай смерці.

Як паведамляў «Беларус»: «Кангрэсмэн Уільям Ўайтгрэт із штату Вірджынія моцна рэкамэндаваў у афіцыйным выданьні Кангрэсу ЗША «Конгрэшэнал Рэкорд» (Кангрэ-

²⁶¹ The National Aeronautics and Space Administration — дзяржаўная інстытуцыя ЗША, адказная за нацьіянальную касмічную праграму.

совыя Запісы)²⁶² за 30 верасьня 1983 г., б. Е 4693) знаёміцца з навуковымі артыкуламі др. Аўгена Вярбіцкага аб вартасьці ірадыяцыі ежы як спосабе ейнага перахоўваньня. Тэксты гэтых артыкулаў кангрэсмэн Уайтгрэт зьмясьціў у «Кангрэсовых Запісах» за 24 сакавіка й 12 ліпеня 1983 г. (пачынаюцца яны адпаведна на б. б. Е 1329 і Е 3413).

Кангрэсмэн Ўайтгрэт бачыць іроніюўтым, штораспрацаваная амэрыканскімі вучонымі тэхналёгія ірадыяцыі ежы, якая дазваляе перахоўваць прадукты без засольваньня або рэфрыджырацыі на працягу месяцаў, шырокаўжываеццаў Індыі, Кітаі ды іншых краінах, апемала пашыраная ў Злучаных Штатах.

[...] Др. А. Вярбіцкі — адзін з навукоўцаў-піянераў у галіне ірадыяцыі ежы. Цяпер у амэрыканскіх сродках інфармацыі шмат гаворыцца абтым, што неўзабаве ■—у сувязі з праблемамі забруджанасьці прыроднага навакольля — ірадыяваныя прадукты зьявяццаў шырокім продажы ў Амэрыцы.

У газэце «Вашынгтон Пост» за 25 студзеня 1984 г. паданае выказваньне др. А. Вярбіцкага як навуковага аўтарытэту пра бясьпечнасьць ірадыяванае ежыгА³.

Вярбіцкі вёў насычанае і напружанае жыццё. Ён багата вандраваў—ад Нямеччыны і Румыніі да Тайланда і Японіі, браў удзел у міжнародных канферэнцыях і сам выступаў з дакладамі. Супрацоўнічаў з часопісам «Chemical Abstracts», распісваючы для яго савецкія навуковыя выданні; быў заступнікам рэдактара прафесійнага часопіса харчовай прамысловасці «Food Research». У 1970 г. быў абраны сябрам Нью-ёркскай акадэміі навук. Сябра Амерыканскага хімічнага таварыства, Амерыканскага інстытута тэхналогіі ежы, Амерыканскага таварыства мясной прамысловасці, ганаровы сябра Амерыканскага таварыства для прагрэсу навукі.

У лістах да Вітаўта Тумаша Вярбіцкі часта наракаў на сваю занятасць «па фаху» ды перапрашаў за малы ўдзел у дзейнасці БІНіМу. Зрэшты, акрамя працы ў ССФ, Вярбіцкі быў актыўным у Беларуска-амерыканскім задзіночанні, з’яўляўся намеснікам старшыні Галоўнай управы БАЗА, старшынёй беларускага

²⁶² «The Congressional Record» — афіцыйнае выданне Кангрэса ЗША, выдаецца з 1873 г.

²⁰ Пра др. А. Вярбіцкага ў «Кангрэсавых Запісах» // Беларус. № 316. Люты 1984. С. 5.

камітэта Рэспубліканскай партыі ад штату Масачусэтс. Аматар п’есаў Францішка Аляхновіча ад часоў удзелу ў школьных спектаклях, ён быў ініцыятарам БІНіМаўскага праекта — праўда, нерэалізаванага — выдання збору твораў пісьменніка; друкаваўся ў газеце «Бацькаўшчына» і «Запісах БІНіМ»—пераважна пад псеўданімам др. А. Дунін, бо праз своесаблівасць свае працы і працадаўцаў не хацеў надта засвечвацца ў палітычных выданнях²⁶⁴.

Гэта ў лісце да Тумаша, з якім Вярбіцкага звязвалі даўнія сяброўскія адносіны, ён тлумачыў падставы свайго выхаду з Рады БНР:

«Вельмі паважаны Др. Тумаш!

23-га г. месяца я паведаміў Вас як Старшыню Рады БНР²⁶⁵ аб тым, што я прымаю Амэрыканскае грамадзянства і такім чынам выходжу з праўнае юрысдыкцыі Прэзыдэнта і Ураду БНР на эміграцыі. Сяньня, прыватнай дарогай, хачу даць некалькі асабістых выясьненьняў. Думаю, што сярод Радных ёсьць асобы, што маюць Амэрыканскае грамадзянства й надалей лічацца правамоцнымі сябрамі Рады. Я гэтай дарогай ня мог пайсьці, па-першае, дзеля праўнага прынцыпу й пашаны да законаў як ЗША, так і Рады, a na-другое, што ў маім асабістым палажэньні я не магу замаўчаць майго дачыненьня да Рады, так як часта прыходзіцца мне даваць персанальныя данныя абмаіх дачыненьнях да грамадзкіх, палітычных чы культурных арганізацыяў.

²⁶⁴ Дунін, А., др. Да пытаньня Whiteruthenia ці Byelorussia II Запісы БІНІМ. №1 (5). 1954. С. 44-48; Дунін, А.,др. Аб патрэбе інфармацыі. Пытаньне нашай нацыянальнай назвы. Н Бацькаўшчына. № 42 (121). 19 кастрычніка 1952. С. 6; №43 (122). 26 кастрычніка 1952. С. 2,4; № 44 (123). 2 лістапада 1952. С. 34; № 45-46 (124—125). 16 лістапада 1952. С. 5; Дунін, А. Аб заданьнях беларускага студэнцтва // Бацькаўшчына. № 46 (228). 12 сьнежаня 1954. С. 2—3; № 47-48 (229-230). Каталіцкія Каляды 1954. С. 6; № 1-2 (231-232). 7 студзеня 1955. С. 7-8; Вярбіцкі, А. «Спадчына» годна рэпрэзэнтуеБеларусь//Бацькаўпічына.№ 6-7 (288—289). 11 люгага 1956. С. 5—6; Вярбіцкі, А., др. 3 майго падарожжа ў Эўропу II Бацькаўшчына. № 28—29 (310-311). 15 ліпеня 1956. С. 2; № 30 (312). 22 ліпеня 1956. С. 3; № 31 (313). 29 ліпеня 1956. С. 4; № 32 (314). 5 жнівеня 1956. С. 4; № 33 (315). 12 жнівеня 1956. С. 3-4.

²⁶⁵ Вярбіцкі памыляецца: Тумаш ніколі не быў Старшынёй Рады.

Тады астпаваўся толькі адзін выхад — гэта аставацца надалей без Амэрыканскага подданства. Аднак гэта было-бы ня толькімне асабіста не на карысьць, але не на карысьць нашаму Беларускаму эміграцыйнаму грамадзтву. Яў першую чаргу ня ёсьць палітыкам, аў галоўным імкнуся быць навукоўцам, і таму калі змагу зрабіць на карысьць Беларусі, то толькі па навуковай дарозе. Аднак каб быць навукоўцам, трэба надалей здабываць фаховыя веды й вырабляць сабе папулярнасьць праз публікацыі й здабываньне адпаведнага становішча на ўнівэрсытэце чы ў індустрыяльных навукова-дасьледчых інстытутах. На гэта мне абавязкова патрэбна мець праўнае заплечча як Амэрыканскі грамадзянін. Вось-жа гэта ёсьць адна з галоўных прычынаў, якія мяне скланілі выслаць Вам ліст за 23-га г. м.

У будучыні, калі Рада і Прэзыдэнт будуць адчуваць, штоя іммагу быць памоцным у якой колечы справе, калі трэба будзе матэрыяльная падтрымка чы штось іншае, я з ахвотай буду ім памоцным, хіба што (хоць гэта не праўдападобна) мой пачын будзе ня ў згодзе з законамі 3LLIA. Таксама я буду pad і буду чуцца вельміганарова ўзнагароджаны, калі буду паінфармаваны аб працы й клопатах Рады, таму што я хачу быць у курсе Беларускага Вызвольнага Руху. Свой вольны час будуў будучыні ў галоўным аддаваць навуковае працы аб Беларусі, а таксама для росту БАЗА»²⁶⁶.

Аўген Вярбіцкі памёр ад сардэчнага прыступу 29 чэрвеня 1986 г. у Філадэльфіі.

Газета «New Solidarity» за 22 жніўня ў некралогу назвала яго «надзвычайна свабодным чалавекам»: «Вярбіцкі казаў пра сябе як пра тройчы вызваленага. У1939 г., любіў паўтараць ён, я быў вызвалены з-пад Польскага ярма, іў выніку таго вызваленьнямой бацька быў сасланы ў Сібір. У чэрвені 1941 г. нямецкія нацысты вызвалілі мяне ад Рускагаярма. Увыніку гэтага вызваленьняя быў арыштаваныў верасьні 1943 г. як зьвязаны з партызанамі й прымусова высланы ў Нямеччыну у Потсдам. Улютым 1945 г„ калі рускія занадта блізка падыйшлі да мяне, я, хоць і быў мусам высланы сюды, памятаючы пра забойства маёй маці, канфіскацыю

²⁶⁶ Ліст ад 30.01.1955 захоўваецца ў архіве БШіМу.

ўсёй нашай маёмасыў, не хацеў свайго вяртаньня ў СССР і таму рушыў далей, у Аўстрыю, Баварыю, дзе быў вызвалены трэці раз — француска^мараканскім войскам. Іцяперя кажу сваім дзецям: я вельмі вольны чалавек, я быў вызвалены тройчы».

У 1998 г. сям’я Вярбіцкіх была запрошаная ў Лабараторыю ў Націку на адмысловую цырымонію занясення ягонага імя ў Залу славы. Цяпер там вісіць партрэт Аўгена Вярбіцкага і плітка з такімі словамі:

CUMSCIENTIA DEFENDIMUS In Метогіат Dr. Eugen Wierbicki

is inducted into the U. S. Army Soldier Systems Center Hall of Fame this sixth day of November 1998, for his scientific accomplishments while serving

as Chief of Irradiation Food Development, from 1962 through 1981, at the U. S. Army Natick Laboratories.

Under Dr. Wierbicki ’s leadership, the U. S. Army pioneered the research and development of high dose radappertized foods and for three decades has been recognized as the world leader and authority on this advanced method ofpreserving food This process offers tremendous potential for improving the quality and safety of operational rations.

Частка II. Back in the USSR: лета 1960 r.

A цяпер, пазнаёміўшыся з героем, вернемся да падарожжа з Каляднага віншавання.

Пра яго Аўген Вярбіцкі мусіў скласці справаздачу — Official United States Food Industry Research Team to the USSR. June 27— July 27, 1960. A Partial Trip Report, адну з копіяў якога даслаў дырэктару БІНІіМ Вітаўгу Тумашу з наступным суправаджальным лістом:

«Паважаны Спадар Тумаш! Перасылаю Вам на перахоў копію майго рэпорту аб Савецкім Саюзе. Гэты рэпорт адрасую ў архіў Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва.

Гэты рэпорт можаце выдаваць для чытаньня для сяброў Інстытуту, якія змогуць захаваць наступныя прадумовы:

1. Рэпорт ня можа стацца публічным дакумэнтам.
2. У ніякіх артыкулах або прамовах будуць падаваны якіяколечы інфармацыі і ссылкі на рэпорт і маё прозьвішча, хаця матар ’ялможа быць выкарыстоўваны для карыснай працы.
3. Жадная частка рэпорту ня можа быць апублікаваная ў прэсе ангельскай, беларускай чы другой»²⁶⁷.

Сёння, калі Аўген Вярбіцкі больш як дваццаць гадоў таму пайшоў з жыцця, можна зазірнуць у той сакрэтны рапарт і распавесці пра яго без боязі зрабіць нейкую прыкрасць аўтару ці спрычыніцца да новай эскалацыі халоднай вайны.

Афіцыйная дэлегацыя ад урада ЗША складалася з сямі чалавек, кіраўнікоў розных кампаній амерыканскай харчовай прамысловасці. Уваходзіў у яе і Фрэд Дэтэрэйдж, ментар і апякун Вярбіцкага; можна дапусціць, што менавіта ён параіў адказным урадоўцам здольнага эмігранта не толькі як адмыслоўца ў сваёй галіне, але і як перакладчыка і знаўцу савецкіх рэалій.

Трэба адзначыць, што Вярбіцкі згадзіўся на прапанову ўвайсці ў склад дэлегацыі — прапанову ганаровуто ды шматабяцальную што да будучай кар’еры (і тое засведчыла прызначэнне ў лабараторыю ў Націку) — не без ваганняў і страху: вярнуцца ў СССР, нават часова, нават грамадзянінам ЗІІІА, было страшна. Вярбіцкі расказваў аб прапанове лічаным сябрам — Вітаўту Тумашу, Янку Запрудніку, раіўся з імі, бо баяўся магчымых правакацыяў але тут жа на прамілы Бог прасіў нікому з беларускай грамады не распавядаць пра гэта.

Справаздача Вярбіцкага дае падставы выказаць здагадку адносна магчымых прычынаў падобнай сакрэтнасці.

140-старонкавы машынапісны тэкст складаецца з дзвюх частак. Першая — «Мясная індустрыя ў СССР. Крытычны аналіз мясной індустрыі ў Савецкім Саюзе» — цікавая сёння бадай хіба адмыслоўцам, а вось раздзел «Разнастайныя ўражанні пра паездку ў СССР» прымушае дапусціць, што задачы перад удзельнікамі дэлегацыі (кожнаму — асобныя!) былі пастаўленыя не толькі навуковыя: нездарма ж Вярбіцкі не абмяжоўваецца адно выкладам уражанняў, далёкіх ад пытанняў харчовай прамысловасці, але і наўпрост выказвае парады што да ідэалагічнай палітыкі ЗША ў дачыненні да СССР агулам (Вярбіцкі часта замест СССР піша проста — Расея) і нацыя-

²⁶⁷ Ліст ад 15.03.1961 захоўваецца ў архіве БІНіМу.

нальных рэспублік у прыватнасці. Напэўна, перабольшаннем было б назваць місію Вярбіцкага «шпіёнскаю», але намер ягоных начальнікаў з кіраўніцтва арміі ЗША скарыстаць веды і вопыт былога савецкага грамадзяніна несумненныя.

I сапраўды, апавядаючы пра пабачанае, Вярбіцкі часта звяртаўся да ўласнага вопыту — свайго мінулага: «Савецкі Урад сцвярджае, што ў Савецкім Саюзе няма непісьменнасці і што ўсе савецкія грамадзяне ўмеюць чытаць і пісаць. Гэта праўда, што непісьменнасць бадай ліквідаваная ў Расіі, разам з тым вялікая колькасць савецкіх грамадзянаў, шпю працуюць у калгасах і саўгасах, могуць толькі напісаць сваё імя і прачытаць надпісы на крамах, калі стаяць у чарзе па хлеб, цукар або прамтавары, якія дзяржава завезлаў іхныя вясковыя «магазыны»^26в. У вёсцы, дзе я нарадзіўся, толькі 3 з 20 сямей магла выправіць сваіх дзяцей у сямігадовую школу, а пераважная большасць абмяжоўвала сваю адукацыю трыма класамі пачатковай школы. Як я спазнаў у Маскве, сітуацыя не нашмат змянілася ў параўнанні з 1941 годам» (С. 76).

«У 1940-1941 гг. я наведваў «Педтэхнікум» у Маладзечна, бо мой бацька быў сасланы ў Сібір, і праз гэта я не мог наведваць звычайную школу. Пасля заканчэння «Педтэхнікума» я мог выкладаць у 3-4 гадовай школе ў адной з беларускіх вёсак за 300-400 рублёў у месяц.

[...] Мой сябра, Алесь Е., атрымаў прафесію школьнага настаўніка падчас нямецкай акупацыі ў Беларускай настаўніцкай семінарыі ў Вільні ў 1943—1944 гг. За гэта ён адсядзеў 4 гады ў расійскім канцэнтрацыйным лагеры (звінавачаны ў беларускім нацыяналізме), а пасля гэтага меў дазвол выкладаць толькі арыфметыку і фізкультуру, бо выкладанне астатніх прадметаў патрабуе «сацыялістычнага светапогляду», а ён рахаваўся «ненадзейным элементам». Ягоны сённяшні заробак як настаўніка ў сямігадовай школе каля Мінска складае 300 рублёў ($30) у месяц. Ён хварэе на сухоты — наследак канцэнтрацыйнага лагера — але не ў стане заплаціць за санаторый. Гэта яшчэ адзін аспект жыцця настаўнікаў у Савецкім Саюзе, малавядомы на Захадзе, і які ўсяляк адмаўляецца Савецкімі чыноўнікамі» (С. 78).

²⁶⁸ У справаздачы Аўген Вярбіцкі часта ўжываў, у двукоссях, беларускія і рускія словы.

Прыдалося і веданне Вярбіцкім рускай мовы: «Нашым пастаянным перакладчыкам у СССР была міс Эльвіна Владзіміраўна Уколава, кабета прыкладна 35-гадовага веку, супрацоўнік Міністэрства замежных спраў. Яна валодае англійскаю моваю даволі добра, апе не ведае тэхнічных і навуковых тэрмінаў. Яна добра падрыхтаваная ў камуністычнай фразеалогіі і не раз спрабавала ўжываць гэта пры перакладах. Яна нават насмельвалася самастойна адказваць на пытанні, скіраваныя да расійскіх навукоўцаў, тлумачачы, што ведае адказ і сама. Пасля назіранняў за ёю цягам двух дзён у Маскве, я адклікаў яе ўбок і сказаў, што для нас яна проста перакладчык, якімае перакладаць словаў слова нашыя пытанні і адказы нам. Я таксама сказаў, што абмяркую з кіраўніком дэлегацыі варыянт замены яе на іншага перакладчыка, а яна страціць магчымасць тры тыдні вандраваць na СССР. Яна не пратэставала, а толькі паабяцала больш адказна ставіцца да сваёй працы». (С. 84).

«[...] Узаключэнне нагэтуютэму скажу, штоперакладчыкі, прымацаваныя да замежных дэлегацый, адбіраюцца з палітычна надзейных служкаў расійскага камуністычнага рэжыму, і іх пераклады часта змяняюцца на карысць камуністычнага ўкладу жыцця. Таму настуттыя амерыканскія дэлегацыі ў Расію мусяць мець у сваім складзе чалавека, які гаворыць і разумее рускую мову добра. Пэўныя веды пра расійскія звычаі, гісторыю, псіхалогію і нацыянальныя характарыстыкі нярускіх грамадзянаў Савецкага Саюза кімсьці з удзельнікаў дэлегацыі таксама вельмі пажадана, асабліва калі асобныя аспекты савецкага жыцця будуць цікавыя для амерыканскага ўрада» (С. 85).

Афіцыйная справаздача Аўгена Вярбіцкага, напісаная на мяжы з травелогам, а дзе-нідзе і ўспамінамі, вартая ўвагі з розных аспектаў: побытавымі дэталямі СССР улетку 1960 г., поглядам эмігранта, былога грамадзяніна гэтай краіны — поглядам збоку; адзначэннем тых аспектаў жыцця, якія могуць быць цікавымі, як піша аўтар, амерыканскаму ўраду, ды ўрэшце і зменамі ў псіхалогіі самога аўтара. Асобныя фрагменты з гэтае працы і прапануюцца ўвазе шаноўнага чытача. Урыўкі даюцца ў перакладзе з англійскай мовы, змяшчаюцца без пазначэння старонак, але з пазнакай пропускаў.

Аўген Вярбіцкі

Разнастайныя ўражанні пра паездку ў СССР

«Інтурыст» — дзяржаўнае турыстычнае агенцтва Савецкага Саюза. Арганізацыя нібыта мусіць дапамагаць замежным турыстам з замаўленнем атэляў, самалётных квіткоў, прадастаўляць перакладчыкаў і быць памагатымі тым наведвальнікам, хто прыехаў са шчырым жаданнем спазнаць, што такое Савецкі Саюз і хто такіяягоныя грамадзяне. [...]

Трэба адзначыць, што экскурсаводы «Інтурыста» пераважна прывабныя, інтэлігентныя, з добраю моваю маладыя юнакі і дзяўчаты, шчыра адданыя рускай камуністычнай прапагандзе, і яны не задумваючыся падманваюць і прапагандуюць марксізм, калі на гэта вядуцца замежныя турысты. Паколькі ўсё гэта зроблена ў імя турызму, рускі «Інтурыстп» — гэта ганьба сусветнага міжнароднага турызму. Экскурсаводы «Інтурыста» віжуюць за заходнімі турыстамі і даюць справаздачы сваім начальнікам. Магчыма, яны кіруюць вобыскамі ў рэчах турыстаў, што спыняюцца ў атэлях «Інтурыста», і запісваюць іхныя тэлефонныя размовы.

Каб атрымаць ад экскурсаводаў як мага больш карысці, заходнія турысты мусяць ведаць загадзя, што яны хочуць пабачыць і што наведаць. Інакш яны будуць завезеныя ў месцы, дзе камуністычны лад жыцця будзе паказаны ў найбольш прывабным асвятленні. [...]

Праз увесь час знаходжання ў Савецкім Саюзе мы былі пад несупынным наглядам. 3-за напружанага раскладу мы амаль не мелі часу быць самім. Кожны дзень, пачынаючы ад 9 ранку, мы былі ў розных прадстаўнікоў харчовай прамысловасці СССР. Міс Эльвіна і таварыш Дзегцяроў трымалі нас пад сваім пільным наглядам празувесь час спатканняў і наведванняў. Калі ж мы былі вольнымі, звычайна да 9 ранку, за намі наглядалі супрацоўнікі атэляў.

Найбольш шчыльнае віжаванне доктар Дэтэрэйдж і аўтар гэтага рапарта адчулі ў Адэсе. Я папрасіў др. Дэтэрэйджа пайсці са мной на спектакль Беларускага дзяржаўнага тэатра імя Янкі Купалы, які выступаў на сцэне Украінскага тэатра ў Адэсе, 7 ліпеня 1960 г. Др. Дэтэрэйдж ласкава згадзіўся пайсці са мной, хоць ні слова не разумеў па-беларуску.

Падчас нашага знаходжання ў тэатры за намі ўвесь час хадзіў чалавек, трымаўся ён на адлегласці некалькіх крокаў. Ён жа ішоў за намі да самага гатэля. Мы пачуеаліся надта няўтульна, бо былі ўжо прыцемкі, а вакол не было ніводнага таксі. [...]

Праз увесь час знаходжання ў Савецкім Саюзе мы былі цалкам ізаляваныя ад знешняга свету. Адзіныя весткі, якія мы маглі атрымаць з Захаду, былі ад амерыканскай амбасады ў Маскве. Па-за гэтым, ніякіх звестак пра Амерыку — толькі тыя, што друкаваліся ў рускіх газетах. У нас было два прымача (др. Дэтэрэйджа і др. Левіта), але трансляцыя заходніх перадачаў пастаянна перарывалася.

Рускія газеты, уключна з «Правдой» і «ІІзвестйямй», надта невялікія (4 або максімум 6 старонак), і змяшчаюць толькі кароткія, адным абзацам, паведамленні пра падзеі ў свеце. Звычайна рускія газеты прапануюць чытачам прапагандовы матэрыял двух напрамкаў: 1. Кіруючая роля Ксыуністпычнай рускай сістэмыў свеце, змаганні замір, у навуцы, спорце і культуры. 2. Кампанія «Ненавідзім Амерыку». [...]

Добры прапагандовы матэрыял для рускіх камуністаў даецца і амерыканскімі грамадзянамі, якія вядомыяяк кулыпурніцкія ці прамысловыя лідары ў ЗША і хто купіўся на рускую версію «мірнага суіснавання». Таму не дзіва, што руская «Правда» ад 3 ліпеня 1960 г. прысвяціла нямала месца кліўлендскаму індустрыялісту містэру К. Ітану, змясціўшы нават ягоны здымак. Артыкул прысвечаны наданню Ітану Ленінскай Прэміі Міру. Для рускай прапаганды такія «Ітаны» вельмі патрэбныя, каб пераканаць чытачоўу слушнасці камуністычнай справы.

Актыўнасць рускіх перакладчыкаў і экскурсаводаў «Інтурыста», рускіх газетаў, радыё і тэлебачання сведчыць пра арганізаваную працу рускіх камуністаўу змаганні за сусветную ўладу. Гэта Трэцяя сусветная вайна, да якой рускія ставяцца вельмі сур ’ёзна, а мы таго не хочам бачыць. Каб перамагчы ў гэтай вайне, рускія маюць тысячы адмысловых школаў, дзе навучаюцца будучыя прафесіянальныя прапагандысты. Прыкладна каля 200 тысячаў студэнтаў навучаецца там. Вялікая колькасць тых прапагандыстаў будзе працаваць сярод рускіх, але тыя, хто вучацца найлепш, хто добра вывучыць замежныя мовы, будуць пасланыя за мяжу ў якасці дыпламапгаў, сакрэтных агентаў бізнесменаў.

Ведаючы рускіх камуністаў з дзяцінства, я перакананы, што калірускія камуністы былі б упэўненыя ў ваеннай перамозе, яны б распачалі Трэцюю сусветную вайну адразу. Паколькі рускія камуністы ведаюць, што ЗША і астатні вольны свет мацнейшыя за іх, яны не пачынаюць глабальнай вайны. Таму ЗША ў лепшых умовах для стварэння лакальных праблемаў для рускіх камуністаў. [...]

Што сярэдні ўзровень жыцця ў савецкіх грамадзянаў ніжэйшы за аналагічны ў Амерыцы, вядома, але невядома, наколькі ніжэйшы.

Пасля азнаямлення з травелогамі амерыканскіх турыстаў у Расію, шпго часта друкуюцца на старонках розных амерыканскіх часопісаў, я мушу зрабіць наступную заяву: жыццё рускіх звычайна падаецца ў значна лепшым асвятленні, чым ёсць на самай справе. Адна з прычынаў — знаёмства апавядальнікаў з жыццём у гарадах, а таксама з «выпадковымі» сустрэчамі з рускімі грамадзянамі, падрыхтаванымі экскурсаводамі «Інтурыста», якія маюць «памагчы» амерыканцам.

Я веру, што такія сустрэчы з навуковымі супрацоўнікамі, яку нашае дэлегацыі, вельмі карысныя ў размовах твару твар. I хоць яны не могуць адкрыта выказвацца супраць рускіх камуністаў, у будучым яны змогуць аказваць нейкі ўплыў на савецкі ўрад, калі будуць ведаць жыццё і прафесійную дзейнасць сваіх калегаўу ЗША. [...]

Багата амерыканскіх грамадзянаў, што прыехалі ў 3LI1A з тэрыторыяў, цяпер падуладных Савецкаму Саюзу, асабліва з Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, ведаюць пра нішчымніцу ў месцах, дзе яны чарадзіліся. Шмат хто атрымоўвае лісты, у якіх просьбы аб дапамозе, пераважна абутку і вопраткі. Я ведаю некалькі чалавек, што паслалі пачакі праз амерыканскі паштовы сэрвіс у Чыкага, Нью-Ёрку ды іншых гарадах 3LLLA. Пачак коштам у 55 даляраў для некаторых старых людзей у калгасах роўны іхнай гадавой пенсіі.

Амерыканскі ўрад ці адпаведныя арганізацыі могуць атрымаць нямала інфармацыі пра жыццё савецкіх калгаснікаў ад амерыканскіх грамадзянаў, што лістуюцца са сваймі сваякамі ці сябрамі ў Савецкім Саюзе.

Далей падаюццазаробкі і кошты на асобныя рэчыўСавецкім Саюзе як частка рапарта. Лічбы падаюцца ў савецкіх рублях

як яны былі на час нашага візіпіу ў СССР Каб перавесці рублі ў даляры, трэба рахаваць 10 рублёў = 1 даляр:

Заробкі ў месяц: дырэктары заводаў — 4000—5000, галоўныя інжынеры — 3000—4000, старэйшыя навуковыя супрацоўнікі — 2000-3000, малодшыя — 1200—2400, брыгадзіры на заводах — 1000-1500, рабочыя з фахам — 1000—1200, рабочыя без фаху — 400—500, калгаснікі ў перадавых калгасах — 400—600, у занядбаных — 200-300, саўгаснікі адпаведна 400—600 і 100-200.

Кошты: свініна (фунт) — 7рублёў, сыр—15-20, памідоры — 2, бульба —%, алей — 25, хлеб — 1,5 іржаны, 2,5 белы; вэндліна —13, гарэлка за паўлітра — 26—30, піва за паўлітра — 4, мінеральная вада — 2, шампанскае — 30—35, маргарын — 6, цыгарэты за пачак — 2—5, мужчынскі гарнітур — 1700-2000, мужчынская кашуля —150-250, мужчынскія пантофлі — 350— 400, нагавіцы— 300-400, жаночыя пантофлі — 200-400, ровар (у Кіеве) — 700, аўтпамабіль — 25.000—48.000. [...]

Пенсіі. Адна знаёмая кабета 75 гадоў, якая жыве з дачкою і зяцем, мае 0,3 га (0,74 акраў) садку ды штогадовую пенсію 1000 рублёў (100 даляраў). Грошы аддае зяцю, у якога яна жыве і харчуецца ўзімку. Разам з тым, улетку яна ходзіць ад дома да дома ў пошуках ежы. Яны з нябожчыкам-мужам кароткі час жылі ў ЗША пасля Першай сусветнай вайны, але вярнуліся назад. Явучыўся ў школе з ейнымі дзецьмі. Дзеці, народжаныя ў ЗША, вярнуліся сюды ў 1934—1935 гг. і цяпер жывуць у НьюДжэрсі. Я паслаў ім вестку. Яны плануюць паслаць пачак маці, якая амаль саслепла і страціла здароўе. Я перакананы, што калі б Дзярждэпартамент звярнуўся да савецкага ўрада, яна б атрымала дазвол выехаць да сваіх дзяцей. Яна з дачкою і зяцем планавалі выехаць у Польшчу як былыя польскія грамадзяне, а адтуль у ЗША. Але сёння такія магчымасці ў дачыненні да Заходніх тэрыторый Беларусі і Украіны больш не існуюць.

Гэты прыклад характарызуе ўзровень жыцця старэйшага пакалення ў Савецкім Саюзе, і мо не можа быць абагульняльным для ўсяго СССР, але вельмі яскравы для еўрапейскіх раёнаў. [...]

Падчас нашага візіту ў Савецкі Саюз мы наведалі розныя савецкія рэспублікі, якія, у адрозненне ад ЗША, рэпрэзентуюць розныя народы і розныя нацыянальнасці. Усе яны маюць

уласную мову, адрозную ад рускай, праўда, гэтага мы амаль не заўважылі, бо кіраўнікі, што сустракаліся з намі, былі або рускімі або гаварылі па-руску. [...]

Мы не наведалі ніводнага мястэчка ў Бе.парускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. Але мы сустрэліся з некалькімі беларусамі ў Маскве. Я сам беларус. Беларусы вядомыя ў ЗША як White Russians, штоўводзіцьу зман, бо гэтак сама называецца часткарускіх нацыяналістаў, якія прыехалі ў Амерыку пасля бальшавіцкай рэвалюцыі ў Расіі. Беларусы не рускія, і гэткая назва як White Russians толькі заблытвае. Ёсць у англійскай мове назва «Bielarus», што па-беларуску і na-руску гучыць адрозна ад назвы «рускі». Беларусы маюць сваюмову, адрозную ад рускай, хоць таксама прыналежную да ўсходнеславянскай моўнай групы, і нават рускімі лінгвістпамі яна вызнаецца за самастойную. Беларусы маюць адрозны характар. Яны шануюць сваю літаратуру, кулыпуру і гісторыю.

25 сакавіка 1918 г. Беларуская Народная Рада абвясціла незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі са сталіцай у Мінску. Чырвоная Армія акупавала Беларускую дзяржаву і абвясцілаяе 01.01.1919 Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай. Беларуская ССР сёння займае толькі % ад беларускай тэрыторыі з насельніцтвам у 8 мільёнаў чалавек, тады якусё беларускае насельніцтва перадДругой сусветнай вайной складала каля 15 мільёнаў. Беларуская ССР ёсць сябрам ААН.

3-за геаграфічнага месцазнаходжання, вольнага духу і прагі незалежнасці беларускі народ вычувае жорсткія рэпрэсіі адрускіх камуністаў. [...]

У савецкай фразеалогіі ёсць выраз, што Савецкія рэспублікі мусяць быць нацыянальнымі паводле формы, але сацыялістычнымі паводле зместу. «Сацыялістпычны» і «рускі» сталіся сінонімамі, што суправаджаецца ўслаўленнем «кіруючай ролі» рускай мовы, рускай культуры, рускіх пісьменнікаў — у той час, як любоў да нацыянальнай мовы, нацыянальных герояў зрабілася падставаю абвінавачання ў «буржуазным нацыяналізме». Я наведваў Беларускую настаўніцкую школу ў 1940—1941 гг., каліўселекцыі нібытамеліся быцьу беларускай мове. Але большасць настаўнікаў былірускімі, іў іх быў «вольны выбар» выкладаць па-беларуску ці na-руску. Нават настаўнікі беларускай мовы і літаратуры гаварылі міжсобку na-руску паза сценамі класа, бо баяліся абвінавачання ў нацыяналізме.

Падобная сітуацыя захавалася да сёння, хоць і ў меншай ступені; рускія занялі амаль усе ключавыя пасады ўрэспубліцы, аддаўшы нацыяналам найменш значныя — каб прадэманстраваць свету, асабліва маладым нацыям Афрыкі іАзіі, як бліскуча камуністы развязалі нацыянальныя праблемы ў сябе.

Мясцовае насельніцтва не яадта радуецца такому становішчу. Калгаснікі не любяць сваіх старшыняў дасланых з Расіі кіраваць імі. Згодна з савецкімі законамі, старшыня калгаса абіраецца самімі калгаснікамі, алеў сапраўднасці такога амаль ніколі не адбываецца.

Мясцовая інтэлігенцыя адчувае глыбокае абурэнне з прычыны русіфікацыі, фальсіфікацыі нацыянальнай гісторыі, літаратуры, мастацтва і г. д., што сыходзяць наўпрост з Масквы, ад «старэйшага брата». На самай справе нацыяналы — грамадзяне другой катэгорыі ў нібытараўнапраўнай дзяржаве, і яны пакутуюць праз адсутнасць роўных магчымасцейу палітычных і адміністрацыйных сфераху сваіх уласных рэспубліках.

Гэтая малавядомая праблема ў Злучаных Штатах. Я сутыкнуўся з тым, што мне было вельмі цяжка вытлумачыць маім амерыканскім сябрам, што я беларус, не рускі. Калі ж я працягваў намаганні, яны гублялі цярпенне, пачыналі называць мяне нацыяналістам і казаць, што нацыяналізм у Амерыцы рахуецца нядобраю справаю. Магчьша, шэраг з іх не хоча задумвацца над такой праблемай і лічаць усіх, хто жыве ў СССР, — рускімі. 3 падобных поглядаў пішуцца і выдаюц■ца ў ЗША кнігі npa СССР; складваецца ўражанне, што такі афіцыйны погляд амерыканскага ўрада на праблему нацыянальнасцей.

3 майго асабістага вопыту і ведання рэалій я магу сцвярджаць, што няма ніводнай выключна «рускай» рэспублікі ад пачатку стварэння Савецкай дзяржавыў 1917—1922 гг. Ёсць Ca­ms Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, дзе кожная рэспубліка мае свае нацыянальныя адрозненні ад Расіі. Сталінская Канстытуцыя 1936 г. падкрэсліла гэтыя адрозненні, сцвярджаючы, што кожная з іх рэпрэзентуе нацыянальную дзяржаву, якая добраахвотна ўвайшла ў СССР і мае права выйсці адтуль у любы час. Гэта ўжо іншае пытанне, наколькі сапраўды магчыма пакінуць той Саюз.

Мы можам называць гэта нацыяналізмам, нам гэта можа падабацца ці не, алемымусім прыняць гэтаяк факт і прынамсі

паспрабаваць вывучаць праблему больш пільна, якмы вывучаем іншыя аспекты савецкай сістэмы. [...]

Сыходзячы са стану рэчаў на сёння, я веру, што любая палітыкаў бок СССР будзе неэфектыўнай, калі нацыянальныя праблемы і надалей будуць ігнараваныя. Паводле свайго характару нярускія ёсць патэнцыйнымі сябрамі Захаду, і пры адпаведным разуменні Захад можа выкарыстаць нацыянальную праблему ў халоднай вайне з Расіяй.

Наступныя захады могуць быць скарыстапыя ў халоднай вайне з Расіяй:

Штогод «Кангрэсавыя Запісы» публікуюць прамовы сенатараў ЗША з нагоды святкавання гадавіны незалежнасці нацыянальных рэспублік (1918—1922). Але амерыканскі народ і замежныя краіны бадай не ведаюць пра тое, бо амерыканская прэса замоўчвае падобныя факты. Інфармацыйныя артыкулы з такой нагоды ў «New York Times», «TIME», «Life Magazine» могуць спрыяць адукацыі амерыканскіх грамадзянаў у справе нацыянальных праблемаўу СССР;

6 і 8 ліпеня 1959 г. Сенатам была прынятая пастанова прасіць былога Прэзідэнта Эйзенхаўэра аб прызначэнні трэцяга тыдня ліпеня як Тыдня паняволеных народаў і выдаваць штогод пракламацыю, аж пакуль свабода і незалежнасць не будуць здабытыя ўсімі краінамі ў свеце, уключна з паняволенымі нацыямі Рускай камуністычнай імперыі. Амерыканская прэса амаль не надае ўвагі гэтай падзеі. Тыдзень паняволеных народаў мусіць адзначацца ў ЗША шырока. Паляволеныя народы заўсёды будуць удзячныя Амерыцы за ініцыятыву ў дэманстрацыі спачування да іхняга змагання;

Перадачы на Савецкі Саюз мусяць выкарыстоўвацца больш эфектыўна. «Голас Амерыкі» мусіць мець перадачы ў беларускай, украінскай, іншых мовах нярускіх нацыянальнасцей Савецкага Саюза. Прынамсі двойчы на тыдзень у дакладна вызначаны час, каб людзі ў СССР маглі сачыць за імі.

«Радыё Свабода» ў Еўропе, фінансаванае Амерыканскім камітэтам за вызваленне [ад бальшавікоў], мусіць даваць больш перадачаў на нерускай мове народам у СССР і не забараняць сваім супрацоўнікам, нерускім паводле нацыянальнасці, гаварыць сваім суайчыннікам пра нацыянальныя праблемы дома. «Радыё Свабода» ў Мюнхене да лета 1960 г. менавалася «Радыё Вызваленне». Перад Парыжскім самітам савецкі ўрад

пераканаўурад ЗША пазбавіцца ад слова «Вызвалете» —у імя захавання «сяброўскай атмасферы». Гэта была вялізная памылка, паколькі «Радыё Вызваленне» было адзіным цвёрдым голасам у абароне паняволеных народаў СССР.

Я чуў ад беларусаў што маюць дачыненне да «Радыё Свабода», нібы супрацоўнікі радыё не маюць дазволу перадаваць цалкам прэзідэнцкае вітанне з нагоды Тыдня паняволеных народаў і толькі са спазненнем у тры тыдні некалькі параграфаў было перададзена. Напэўна, і гэта было зроблена змэтаю не злаваць Хрушчова перад Парыжскай канферэнцыяй. [...]

Мы мусім паглядзець праўдзе ў вочы і вызнаць, што мы знаходзімся ў сапраўднай вайне, і гэтая вайна, «халодная вайна», мусіць быць намі выйграна. Гэта не значыць, што мы мусім уступіць у атамную вайну. Калі мы выйграем халодную вайну, атамная будзе без патрэбы. [...]

Вось мае каментары да бачачага, што, спадзяюся, будуць карысныя чытачам гэтагарапарта іўрада.

ПЕРАКЛАД

ПЕРАКЛАДЫ ЭМІГРАЦЫІ: ІДЭАЛОГІЯ КУЛЬТУРЫ²⁶⁹

Пераклад як літаратурны жанр вылучае сярод іншых пэўная безабароннасць, асабліва ва ўмовах таталітарнай краіны. Бо забараніць грамадзянам думаць і пісаць у роднай мове сваё, патаемнае, вольнае, як мы пераканаліся на лёсе беларускае літаратуры, немагчыма. Зусім іншае — адлучыць ад сусветнай кулыуры праз ненавучанне замежным мовам, праз старанны адбор дазволенага для перакладу дазволенымі перакладчыкамі. Дзяржава мата кантраляваць гэты працэс, робячы аддзелы іншамоўнай літаратуры ў бібліятэках адно па пропусках (чым прыраўноўвала яе да антысавецкай, эміграцыйнай літаратуры, у аддзелы захоўвання якой, каб патрапіць, таксама быў патрэбны адмысловы дазвол). I тут цяжка не пагадзіцца з Андрэем Дынько: «Савецкі рэжым у Беларусі ставіў задачу поўнага сьціраньня ранейшае культурнае традыцыі з усімі яе формамі і зьместамі і татальнай падмены яе культурай новага, «сацыялістычнага» зьместу. Ад гэтай кулыпуры новага тыпу патрабавалася быць пасьлядоўна прапагандысцкаю, каб гарантаваць нязьменнасьць устаноўленага ладу. Ад яе патрабавалася таксама быць абапертаю на рэфэрэнцыйную культуру, каб прывязаць нацыянальную ўскраіну да мэтраполіі. [...] На нацыянальнай мове дазвалялася весьці гуманітарныя навуковыя дасьледаваньні, алеўсе тпэхнічныя, дакладныя й прыродныя навукі мусілі быць расейскамоўнымі. Гэтаксама існавала

²⁶⁹ Тэкст уяўме сабою даклад, прачытаны на канферэнцыі, прысвечанай 30-годдзю Скарынаўскай бібліятэкі (29-30 верасня 2001 г.) і апублікаваны ў яе зборніку: Роля беларускай дыяспары ў захаваньні і разьвіцьці беларускае культуры. Менск, 2004. С. 48-61. Пазней бьгў апублікаваны таксама пад назвай «Пераклады эміграцыі» ў: ARCHE-Скарына. № 6. 2001. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

негалоснае вэта на пераклады з сусьветных моваў на беларускую. Кантакт беларускай думкі з сусьветам мусіў адбывацца праз расейскае пасярэдніцтва»²¹⁰.

Што гэта насамрэч так, што фактычна дзяржава перашкаджала развіццю перакладчыцкай дзейнасці, знаёмству праз пераклады з сусветнаю культураю, добра бачна па падзеях новага часу, падзеях 1990-х гт., калі прыйшлі ў літаратуру маладыя людзі, што атрымалі магчымасць вывучэння замежных моваў (Андрэй Хадановіч, Валерка Булгакаў ды інш.) або людзі старэйшага веку, як Васіль Сёмуха, што змог нарэшце перакладаць жаданае (творы Томаса Мана, Ніцшэ, Гесэ).

Эміграцыя атрымала такую магчымасць нашмат раней.

Ролю і значэнне перакладчыцкай дзейнасці нашае эміграцыі адзначыў ва ўласцівай яму манеры, Сакрат Яновіч, беларус на заходне-ўсходнім памежжы, што з’яўляецца не столькі геаграфічнаю прывязкаю да пэўнага месца, колькі вытлумачэннем комплексаў пісьменніка. У прыватным лісце да сп. Часлава Найдзюка ад 11 сакавіка 1983 г. ён сцвярджаў: «Выданьне па-ангельску твораў Купалы ці Коласа беспараўнальна болей значыць для справы нашага народу і яго культуры, чымсьці розныя «прошчы» і «маніфэстацыі», — гаворачы нейкім вобразным прыкладам, каб быць правідлова зразуметым у галоўным. Чаму ідуць дзясяткі тысячаў даляраў у тую яму херні, а няма грошай, каб заплаціць перакладчыку Купалавага й выдаўцу Купалавага?! Ёсьць на Флярыдзе Пятроўскі, які сам абеларушчыў і выдаў Плятона, Аўрэлюса. Каб Вы тое бачылі, як ён гэтым падняў нас тут на духу: жартанькі — Плятона можна ўжо чытайь па-беларуску! I Аўрэлюса! Яго гэтыя кніжкі афіцыйна даходзяць да нас тут, за імі ганяецца проста нашая інтэлігэнцыя, як за кніжкай прафэсара МакМіліна з Англіі аб беларускай літаратуры ці бо анталёгіі Вэры Рыч «Як агонь, як вада» (выбар беларускага верша на ангельскай мове, якую ў нас ведае сёньня амаль што другі малады інтэлігэнт). Мы прагнем далучыцца да сусьветнае культуры й чакаем помачы ў гэтым так-жа ад эміграцыі, зразуменьня ёю, што праз гэткае далучэньне зробімся бесьсмяротнымі, веччыш, здольнымі жыць далей, а не гібець у нікаму не цікавых сьлёзах-крыўдзе (камумілы жабрак-неўдалота?). Амэрыканцы

^гт Дынько, A. Resistant Culture II ARCHE. 2001. № 1. С. 73

любяць і ўмеюць паказацца з добрага, самага моцнага ім боку. I нам трэба таго, і маем чым. Ня ведаю, ці акурат не памы~ ляюся, але менавіта гэтак я разумею айца Надсана і лічу яго адным зь нямногалікіх, якія ўмеюць думаць цьвяроза, без шалёных фантасмагорый ды дзіцячасьці ў палітыцы. Скарынінская бібліятэка выклікае ў нас самыя добрыя спадзяваньні, ганарымся ёю ды ўсяляк успамагаем яе. Беларускае вакно на Захад! Але аднаго вакна ў хаце мала, трэба болый!»^т.

Пры неадназначнасці і пэўнай палемічнасці ацэнак сп. Яновіча нельга не пагадзіцца з адным: пераклады, зробленыя эмігрантамі, сапраўды былі вакном на Захад — для беларусаў. Разам з тым, калі развіваць гэтую метафару далей, пераклады сталіся вакном і на Усход, вакном у Беларусь для зацікаўленых на Захадзе, той ці не выключнай праўдзівай інфармацыяй, якую неслі ім беларускія творы, мастацкія і навукова-папулярныя, перакладзеныя ў замежныя мовы.

Пераклады з беларускай мовы і ў беларускую, скіраванасць на Захад і Усход — вось два напрамкі перакладніцкай дзейнасці нашае эміграцыі, два ейныя вектары, што і складаюць змест майго дакладу.

Умоўна кажучы, эміграцыяй перакладаліся рэчы чатырох катэгорый.

Першая — палітычныя. Пераважна гэта былі адозвы, дэкларацыі (у тым ліку і знакамітая Універсальная Дэкларацыя правоў чалавека), адным словам, дакументы, што перакладаліся і пашыраліся ў справе змагання за вызваленне Беларусі, як намаганне растлумачыць таму, амаль міфічнаму Захаду, сваю праўду.

Другая катэгорыя — тэксты Святога Пісання, Стары і Новы Запаветы, малітвы, службы. Гэтая дзялянка не проста была занядбаная на Бацькаўшчыне; яна свядома і неаднаразова праполвалася службоўцамі з розных інстанцый — да поўнага вынішчэння. Фактычна, за рэдкім выняткам (а гэта пераклады айца Чарняўскага, Анатоля Клыпгкі, Васіля Сёмухі), усё, што сёння мае беларус у гэтай галіне, ён мае дзякуючы створанаму на эміграцыі, не ў апошнюю чаргу — створанаму ў сценах Скарынаўскай бібліятэкі ў Лондане. Але гэта настолькі вялікая і значная тэма, што патрабуе асобнай, самастойнай гаворкі.

²⁷¹ Ліст захоўваецца ў архіве Фундацыі імя П. Крэчэўскага (Нью-Ёрк).

Трэцяя — пераклады, якія сёння ўяўляюць больш гістарьічную цікавасць, чым практычную, але адыгралі немалую ролю ў лагерах DP. Маю на ўвазе тыя падручнікі для кіроўцаў альбо «Асновы скаўцкай мэтоды» — кніжачкі, што дапамагпі практычна ўваходзіць у новае жыццё, ствараць на эміграцыі сваё школьніцтва, сваю адукацыйную сістэму з адною мэтаю: не згубіць моладзь, даць ёй добрую адукацыю і даць яе ў беларускай мове.

Хацеў бы спыніцца на чацвёртай катэгорыі — перакладах мастацкіх твораў, хоць бы подбегам акрэсліць агульную карціну зробленага эміграцыяй у гэтай галіне, якая да сёння бадай што не рабілася аб’ектам самастойнага даследавання ²⁷². Зрэшты, такая няўвага ўласціва і гуманітарным навукам у метраполіі; прыкладам, нават у апошняй па часе акадэмічнай гісторыі літаратуры XX ст., два тамы якой ужо пабачылі свет у Мінску, таксама няма раздзела «Пераклады» ²⁷³.

Перакладная літаратура ўвайшла ў беларускую культуру ў XV-XVI стст. А вось ці не першым асобным эміграцыйным перакладным выданнем стаўся друк кніжачкі «Про багацтво і бедносць» у 1881 г. у Жэневе. Гэта быў пераклад з украінскай брашуры, напісанай Сяргеем Падалінскім.

Трэба адзначыць, што беларуска-ўкраінскі ўзаемапераклад на эміграцыі мае даўнюю гісторыю. Гэта і зразумела: аб’яднаныя агульным ворагам на радзіме, яны і на выгнанні спатыкалі падобныя перашкоды, таму і намагаліся дапамагаць адно аднаму. Украінская газета «Новйті» (1946. 6 верасня) пісала: «Пераглядаючы нумары літаратурна-мастацкага часопісу «Шыпшына» і органа праваслаўных беларусаў «Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі», мімаволі даводзіцца паўтараць словы «Жыве Беларусь!», жыве краіна, доляякойу мінулым і сучасным такая падобная да долі нашага народу, а часам проста аднолькавая».

²⁷² Дзеля гістарьгчнай праўды трэба адзначыць, іпто адным з першых аб перакладах напісаў Барыс Сачанка. Дзеля той самай праўды трэба і зацьітаваць напісанае: «Пераклады. Іх няшмат, і амаль усе яны, за невялікім выключэннем, не надта высокай якасці» (Б. Сачанка. Сняцца сны аб Беларусі... Мінск, 1990. С. 62).

Першым сур’ёзным і бадай адзіным даследаваннем на сёння варта лічыць артыкул Вітаўта Кіпеля Notes on Belarusian-American-English Literary Relations. Гл.: Запісы БІНіМ. № 20. Нью-Ёрк, 1992. С. 108—118.

²⁷³ Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. Т. 1-2. Мінск, 1999.

Прыязна складваліся асабістыя адносіны і паміж пісьменнікамі, што таксама спрыяла перакладчыцкай дзейнасці. Перакладалі шмат і ахвотна: Міхась Кавыль²⁷⁴ — Яра Славуціча, М. Рыльскага, П. Тычыну; Наталля Арсеннева — М. Драй-Хмару; Алесь Салавей —Леаніда Палтаву;

Масей Сяднёў — Славуціча і Палтаву; Уладзімір Дудзіцкі²⁷⁵ — Тараса Шаўчэнку; Янка Золак²⁷⁶ — Я. Пітруса, А. Навіцкага, Вол. Свідзінськага, Тараса Шаўчэнку, Лесю Украінку ²⁷⁷.

У 1989 г. у Эдмантане было выдадзена «Выбранае» Яра Славуціча ў перакладах Масея Сяднёва, Міхася Кавыля, В. Бірыча (Антона Адамовіча). У прадмове да кнігі Сяднёў называе

аўтара «вялікім прыяцелем беларусаў»™.

Яр Славуціч на беларускай канферэнцыіў Канадзе. 1971 г.

²⁷⁴ Міхась Кавыль(сапр. Язэп Лешчанка. нар. 01.12.1915 г., в. Покаршава (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.), пісьменнік, рэдактар, грамадскі дзеяч.

²⁷⁵ Уладзімір Дудзіцкі (сапр. Гуцька, на эміграцыі Гіцкі; 08.01.1911, в. Дудзічы (сёння Пухавіцкі р-н Мінскай вобл.)—пасля 1976), літаратар, публіцыст, грамадскі дзеяч.

²⁷⁶ Антон Даніловіч (псеўд. Янка Золак. Яз. Дольны і інш. 01(14). 11.1912, в. Лучнікі (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.) — 30.12.2000, Мілтаўн, Ныо-Джэрсі, ЗША), пісьменнік, журналіст, выдавец, грамадскі дзеяч.

²⁷⁷ Палтава, Л. Пераклады [А. Салаўя, Н. Арсенневай] II Конадні. 1955. № 3. С. 47-48; 3 украінскага: Пераклады [М. Кавыля, В. Бірыча] // Конадні. 1955. № 4. С. 49-50; 3 украінскае літаратуры: Яр Славуціч, Ігар Кастэцкі, Леанід Палтава, Олэкса Вератэнчанка ў перакладах Масея Сяднёва, Янкі Юхнаўца, Алеся Салаўя // Шыпшына. 1947. № 5. С. 43—48; Золак, Я. Творы. 1981. Т. 2.

²⁷⁸ Падрабязней пра беларуска-ўкраінскія літаратурныя сувязі гл.: Юрэвіч, Л. Да гісторыі беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязей // Беларус, № 454. Травень 1998. С. 5.

Ахвотна рабіліся пераклады і з польскай мовы. Найбольш значным дасягненнем, відаць, трэба лічыць зроблены ў 1956 г. айцом Пятром Татарыновічам пераклад рамана Г. Сянкевіча «Quo Vadis» ²⁷⁹. Калі ж перакладалі творы сучасных польскіх паэтаў, кіраваліся, як і ў выпадку з украінскімі пісьменнікамі, не толькі мастацкімі крытэрыямі, але і ідэалагічнымі: у першую чаргу даць пераклады тых паэтаў, хто з’яўляўся носьбітам нацыянальнай ідэі, уважаў сябе ворагам Савецкага Саюза, расійскай палітыкі. Гэтак, у часопісе да публікацыі вершаў паэта Юзафа Лабадоўскага ў перакладах Наталлі Арсенневай і В. Бірыча падавалася рэдакцыйная ўрэзка: «Юзэф Лабадоўскі — выдатны сучасны польскі паэта, цяпер жыве на эміграцыі, у Гішпаніі. Нарадзіўся 19 сакавіка 1909 г. у Сувальшчыне. Бацька паходзіў з Украіны, маці зь Беларусі. У1951 г. у польскім парыскім часапісе «Kultura» апублікаваў «Анталёгію беларускай паэзіі», у якой даў пераклады ў польскую мову вершаў Купалы, Багдановіча, Коласа, Жылкі, Арсеньневай, Танка, Геніюш, Хадыкі, Дудзіцкага, Сяднёва, Салаўя. Для азнаямленьня беларускага чытача з паэтам і зь ягонымі дасканальнымі перакладамі зьмешчаныя тутака ягоныя вершы ў перакладзе ў беларускую мову й верш паэта Ўладзімера Дудзіцкага ў перакладзе ў польскую мову Ю. Лабадоўскага» ²⁸°.

Ідэалогія перакладу ішла побач з культураю перакладу; істотна было не толькі каго перакладаць, але і як. Патлумачу сказанае на прыкладзе «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага ў перастворы Наталлі Арсенневай.

Праца над перакладам пачалася яшчэ напрыканцы 1970-х гг. з ініцыятывы дырэктара БІНіМу доктара Вітаўта Тумаша. Зробленыя на той час пераклады ён лічыў недасканалымі: Каспровічам — дакладны, але недастаткова паэтычны, са змененым рытмам, да таго ж няскончаны; літоўскі пераклад В. Казлаўскаса—педантычна дакладным, але па памеру набліжаным да Каспровіча. Пераклад на рускую мову мінскага знаўцы лаціны Парэцкага, наадварот, недакладным, бо пераўзыходзіў арыгінал на 72 радкі. Зробленае ж Язэпам Семяжонам ацэньваў

²⁷⁹ Sienkievic, Н. Quo Vadis: U bielaruskim pierakladzie ks. Dr. P. Tatarynowica. Rym, 1956,—475 s.

²⁸⁰ Конадні. № 2. 1954, C. 48—50.

НаталляАрсеннева. 1971 г.

як палітычную пераробку паэмы²⁸¹.

Таму дырэкцыяй БІНіМу было прапанавана зрабіць з дапамогаю біскупа Часлава Сіповіча новы пераклад, які б адпавядаў арыгіналу паэмы і ў мастацкіх якасцях, і з палітычнага гледзішча. Праца над перакладам была цяжкай, заняла нямала часу, і твор быў надрукаваны адно ў 1996 г.²⁸².

Захаваліся лісты Наталлі Арсенневай да Вітаўта Тумаша, якія даюць уяўленне не толькі пра сам працэс перакладу, складанасці, што паўставалі перад перакладчыкам, але і пра тую розніцу ў падыходзе да арыгіналу і пераствору паміж эмігранткаю Арсенневай і падсавецкім дзеячам Семяжонам:

«Даражэнькі спадар Доктар, нарэшце сабралася Вам адпісаць. Матар ’ялаў да перакладуўмяне цяпер, хіба, хапае. Ідэалам, праўда, быў бы так званы падрадкоўнік — даслоўны пераклад прозай кожнага лацінскага радка, але я разумею, што пры нястачы ў нас сапраўдных лаціністых гэта немагчыма. I таму трэба абысьціся тым, што ёсьць. Каспровічаў пераклад бліжэйшы да арытмэтыкі, чымся да паэзіі, у ім чамусьці шмат чаго няма. Думаю, што пры карацейшым радку яму даводзілася выпушчаць некаторыя падрабязнасыў. Але, ведама, калі «на чорна» перакладу ўсё, буду карыстацца й Каспровічам. Перакладаць, заглядаючы ў кажны радок, я ня ўмею. Бо калі чалавек занурыцца ў пераклад, словы ў сказе неяк самі пачынаюць імкнуць, і перарываць іхны імпэт, штораз заглядаючы ў пераклад чужы,

²⁸¹ Гл.: Песня пра Зубра: [Паэма]: На лацін., бел., рус. мовах / Пер. на бел. мову Я. Семяжона; Пер. на рус. мову Я. Парэцкага, Я, Семяжона. — Мінск: Маст. літ., 1980. — 183 с.

²⁸² Запісы БІНІМ. № 22. Ныо-Ёрк, 1996. С. 4-34.

спрычыняесься да таго, што перарываецца натхненьне й трэба нанова «разаграваць машыну». Ну, а калі будзе скончана праца, дык «на халодна» можна будзе й пераглядаць, і араўноўваць, і папраўляць. Дагэтуль я пераклала 272 радкі. Ад Калядаў, у студзені, блізу нічога не пераклала, розныя клопаты і іншае не давала часу спакойнаўзяцца за працу. За тыдзень мяркуем ехаць у Флярыду, там — Вялікдзень, шмат за гэты час ня зробіцца. Але тады спадзяюся зноў паймкнуць наперад. Я перакладаю «Зубра» з прыемнасьцяй. Да душы мне й разьмер верша, зусім быццам вецер плыве на вершалінах дрэваў у пушчы. Гусоўскі, відаць, быў сапраўдным паэтам»²⁸³.

I яшчэ адзін ліст:

«Даражэнькі спадар Доктар, зь вялікім спазьненьнем адказваю на Вашыя лісты ў справе «Песьні пра зубра». Пераклад Семяжона прачытала пару разоў. Ён добры з аднаго боку, але немагчымы — зь іншых. Першае, ён цалкам супярэчыць асьведчаньням аўтара «Песьні». У адным месцы сам Гусоўскі кажа, што ён стараецца ўжываць толькі гэткія словы й выразы, якія будуць даспадобы ягонаму апекуну й працадаўцу, біскупу Эразму Плоцкаму і «ў згодзе із стпанам сьвятарскім». А ў Семяжона раз-пораз гэткія выразы, як «нагой у азадак», «дрэйфіў», «адвальваў ня скупа» (гэта Вітаўт — сьвятарству!). Гэтаксама ў яго поўная супярэчнасьць з аўтарам у паглядзе на князя Вітаўта. Для Гусоўскага Вітаўт — ідэал, якім ён захоплены, а ў Семяжона Вітаўт «князь вар’ят», із «шалёнай прыхамацяй», «факелыйчык войнаў са слабым, а з дужым — анёлміратворца». Тэндэнцыя тут гэткая выразная, што нават не патрабуе аніякае праверкі з лацінскім тэкстам. Калі я скончыла чытаць, у мяне застаўся вялікі нясмак, ну й пратэст. Урасейскім перакладзе нічога гэткага няма. Пераклад гэты спакойны, у меру паэтычны і амаль заўсёды ў згодзе з аўтарам «Песьні». Вітаўта Парэцкі нідзе ня лае. Ды й мова ягоная скрозь «у згодзе із станам сьвятарскім»²⁸⁴.

²⁸³ Ліст Наталлі Арсенневай да Вітаўта Тумаша захоўваецца ў архіве БШіМу.

²⁸⁴ Ліст Нагаллі Арсенневай да Вітаўта Тумаша захоўваецца ў архіве БІНіМу.

Паколькі размова зайшла аб Наталлі Арсенневай, хацелася б згадаць і іншыя творы, перакладзеныя ёю, адзначыўшы шырыню абсягу: Уільям Шэкспір «Рамэа і Джульета. Пралог» ²⁸⁵, Г. фон Кляйст «Разбіты кубак»²⁸⁶, Герхард Гаўптман «Затонуты звон»²⁸⁷, вершы Гётэ, Адама Міцкевіча (у тым ліку ўрыўкі знакамітых «Дзядоў»²⁸⁸).

Пры параўнальнай нешматлікасці перакладаў мастацкай літаратуры ўсё ж набытак даволі значны. Асобнымі выданнямі выходзілі кнігі Роберта Стывенсана «Чортава бутэлька»²⁸⁹, Оскара Уальда «Шчасьлівы прынц»²⁹⁰, Даніэля Дэфо «Рабінзон Крузо»²⁹¹, Джонатана Свіфта «Падарожжа Гулівера да волатаў у краіне Бробзынгнаг»²⁹², «Парсіваль» ²⁹³.

Друкаваліся цэлыя блокі перакладных твораў; прыкладам, у адным з нумароў часопіса

²⁸⁵ Наперад (Лювэн). № 25. 1953. С. 51-55.

²⁸⁶ Пераклад быў зроблены ў 1943 г. у Мінску.

²⁸⁷ Сакавік.№ 1 (2). 1948. С. 26-34; Конадні. № 1. 1954. С. 52-68; Конадні. № 2. 1954. С. 51-67.

²⁸⁸ Арсеньнева, Н. Між берагамі. Ню Ёрк, 1979. С. 309-317.

²⁸⁹ Стывэнсан, Р. Л. Чортава бутэлька/ Пер. з ангел. Б. Г. [Баляслаў Грабінскі] і В. Т.[Вітаўт Тумаш]. Ватэнштэт, 1947. — 51 с.

²⁹⁰ Уайльд, О. Шчасьлівы прынц / Пер. з ангел. Л. Хвалько. Ватэнштэт, 1947. — 21 с. Шкода, што пра гэтыя пераклады нічога невядома на Беларусі сёння. Гэта не проста мёртвая спадчына; перавыдадзеныя, творы і зараз могуць працаваць на культуру. I не трэба было б тады, друкуючы пераклад турэмнай споведзі О. Уальда ў час. «Крыніца», згадваць як адзінае выданне «Салавей і Ружа» 1978 г. (Дубянецкая, Г. Пра жэўжыкаў і горкія лекі // Крыніца. № 64. 2001. С. 132).

²⁹¹ Дэфо, Д. Рабінзон Крузо / Пер. з ангел. С. Коўш. Ватэнштэт, 1947. — 46 с.

²⁹² Swift, J. ПадарожжаГулівэрадаволатаўу краіне Бробзынгнаг/Пер. В. П.

[Вацлаў Пануцэвіч]. Фленсбург, 1949. — 79 с.

²⁹³ Парсіваль: Сярэдневяковая легэнда/ Пер. зь ня.м. Л. Галяка. Ватэнштэт, 1947.— 70 с.

Вокладка кнігі «Парсіваль».

1947 г.

«Сакавік» ²⁹⁴ пад рубрыкаю «3 сусветнае скарбніцы» былі надрукаваныя імпрэсія «Выгнанец» Дэ Лем’ен у перакладзе I. Дальняй, «Зварот у далі дзён маленства» Уільяма Сараяна ў перакладзе М. Вольнага, казка Г.-Х. Андэрсэна «Сьвінапас» у перакладзе Ул. Ш-ца, а таксама пачатак казачнай драмы Г. Гаўптмана «Затонуты звон».

Уладзімір Клішэвіч перакладаў рубаі Амара Хаяма²⁹⁵.

Сваімі перакладамі з Мікеланджэла, Гётэ, Гейнэ, Мерымэ вядомы Масей Сяднёў²⁹⁶. Рыльке перакладаў Алесь Салавей.

Міхась Кавыль, акрамя згаданай ужо ўкраінскае мовы, перакладаў з англійскае (Н. Гімбел), польскае (В. Гамуліцкі, Л. Падгорскі-Аколаў), рускае (Б. Пастэрнак).

Але перакладамі займаліся не толькі прызнаныя пісьменнікі, ды друкаваліся яны не толькі ў «Конаднях» ці «Сакавіку», «Бацькаўшчыне» ці «Беларусе». Магчымасць навучання замежным мовам, як сучасным, гэтак і класічным, вольны доступ да карыстання набыткам заходніх кулыураў вабілі беларусаў розных пакаленняў, рознай адукацыі паспрабаваць сябе ў перакладзе²⁹⁷.

Адсутнасць мура — як палітычнага, гэтак і моўнага — паміж пісьменнікамі, эмігрантамі з Беларусі, і вольным светам, дазваляла не толькі далучацца да таго, што мы звыкла мянуем здабыткамі сусветнай культуры, але і — што не менш істотна— рабіць гэта своечасова, не запознена — на гады і дзесяцігоддзі.

Прыкладам, калі ў 1950 г. да друку рыхтаваўся чарговы, 10 нумар часопіса «Шыпшына», акрамя апавядання Сараяна

²⁹⁴ Сакавік. № 1 (2). 1948. С. 26-37.

²⁹⁵ Гл.: Юрэвіч, Лявон. Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997. С. 212—256.

²⁹⁶ Сяднёў, М. А часу больш, чым вечнасьць. Глен Коў; Нью-Ёрк, 1989. С. 61-91; Ён жа. Масеева кніга. Мінск, 1994. С. 183-192. Дарэчы, цікава параўнаць перакладніцкую дзейнасць Масея Сяднёва з мастацкай літаратуры, разуменне ім важнасці перакладаў для развіцця нацыянальнай культуры — і адначасова непрыманне і неразуменне не меншай важнасці перакладаў рэлігійных тэкстаў (Сяднёў, М. Да пьітання перакладаў рэлігійных тэкстаў на беларускую мову II Культура беларускага замежжа: БеларускаАмэрыканскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненьні: Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 5. Мінск, 1995. С. 71—74).

²⁹⁷ Напрыклад: Фэдрус. Варона і ліса. Воўк і ягнё. Жаба і вол. Ліса і вінаград / Пер. баек з лац. М. Фабулевіча // У вьграі. № 1. 1947. С. 28—29; Два залатыя яблыкі: Калядная зага зь Ніжняе Аўстрыі / Пер. Ал. Крыжаноўскі // Сьветач Хрыстовае навукі. № 12 (60). Сьнежань 1961. С. 7—8.

«Грунт пад нагамі» ў перакладзе Міколы Вольнага²⁹⁸ і ўрыўка з рамана С. Максімава «Алім Ахтураў у Патокіна» ў перакладзе Юркі Віцьбіча, акрамя перакладаў Уладзіміра Клішэвіча²⁹⁹ з Сафо і Міхася Кавыля з Гётэ, мелася быць надрукаванай нобелеўская прамова Уільяма Фолкнера 1949 г. — у перакладзе Міколы Вярбы (Сільвановіча)³⁰⁰:

«Я адчуваю, што ўзнагарода гэтая прысуджана ня мне як чалавеку, але маёй працы — працы майго жыцьця, што складаецца з поту й душэўных пакутаў і рабілася ня дзеля славы й меней за ўсё дзеля выгоды, але дзеля таго, каб з матар ’ялаў чалавецкага духу стварыць нешта тое, чаго дагэтуль не існавала. Такім чынам, я лічу, што ўзнагарода гэтая мне не даецца, але толькі даручаецца. Няцяжка будзе знайсьці грашоваму ейнаму боку прыстасаваньне. Але я хачу знайсьці ж такое прыстасаваньне й зьвязанай з гэтай узнагародай вядомасьці, карыстаючыся гэтым момантам як вяршыняй, зь якой мяне, магчыма, пачуе мужчынская й жаночая моладзь, што прысьвяціла сябе такой жа пакугпнай працы й што ўжо мае ў сваім асяродзьдзі таго, хто калісьці будзе стаяць на тым мейсцы, дзе зараз стаю я.

Сучасная нашая трагедыя —усеагульны й паўсюдны фізычны жах. Мы адчуваем яго гэтак доўга, што ён робіцца нязносны. Гэта ўжо не духоўная праблема. Цяпер гэта толькі пытаньне: калі мяне ўзарвуць у паветра. У сувязі з гэтым малады пісьменьнік спакідае без увагі праблемы чалавечага сэрца — адзіныя праблемы, якія з ’яўляюцца крыніцай добрае гістарычнае працы, бо гэта адзінае, аб чым варта пісаць, бо толькі яно заслугоўвае працы й пакутаў»³⁰'.

Мікола Панькоў (псеўданім Мікола Вольны і інш., 12.06.1911, Люцын (сёння Лудза, Латвія) — 07.01.1995, ЗША), грамадскі дзеяч, бібліёграф, публіцыст.

²⁹⁹ Уладзімір Клішэвіч (12.03.1914, в. Краснадворцы (сёння Салігорскі р-н Мінскай вобл.) — 14.11.1978, Лос-Анджэлес, ЗША), пісьменнік, грамадскі дзеяч.

³⁰⁰ Мікола Сільвановіч (псеўданім Вярба, 09.04.1917, в. Вірадова (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) —13.07.1975, Вініпег, Канада), грамадскі дзеяч, літаратар, філатэліст.

³⁰¹ Пра нявыдрукаваны нумар часопіса «Шыпшына» і матэрыялы з яго гл.: Літаратурная спадчына: новы ўтяд // Беларус. № 432. Люты 1996. С. 7.

7

zo-> ^й;

С               ^атЛЧ^^

hf.^^

■ÜifiXi: ßS^^'      ■

Ў(Ф>І^Ц^

Аўтары перакладаў адгукаліся не толькі на запатрабаванні часу, але і на канкрэтныя патрэбы беларускай справы. Прыкладам, пераклады вершаў Эзры Паўнда ў выкананні Янкі Юхнаўца³⁰², Зоры Кіпель і Янкі Запрудніка (адцемім — не перакладчыкаў па спецыяльнасці) суправаджаліся наступным тлумачэннем:    «Бела-

рускі інстытпут навукі іі мастацтва надоечы

Рукапіс перакладу Янкам Юхнаўцом атрымаў запытальнік верша Томаса Эліёта                                       аб перакладах твораў

Эзры Паўнда на беларускую мову для ўключэныія ў бібліяграфію, якая рыхтуецца ды неўзабаве мае выйсьці ў амэрыканскім выдавецтве. Зь ініцыятывы інстытуту зроблена колькі першых перакладаў вершаў Эзры Паўнда» ³⁰³. Інакш кажучы, пераклад быў выкарыстаны для зазначэння самой назвы Беларусь у амерыканскім бібліяграфічным даведніку сусветнавядомага паэты — вось тое класічнае паяднанне ідэалогіі і культуры ў перакладах

эміграцыі.

Янка Юхнавец пазней надрукаваў нізку перакладаў яшчэ аднае культавай постаці заходняй культуры — Томаса Эліёта³⁰⁴.

Гаварыць аб перакладах на эміграцыі і абмінуць постаць Яна Пятроўскага³⁰⁵ — наўрад ці магчыма. Хоць ягоная дзейнасць

³¹⁾² Янка Юхнавец (03.10.1921, в. Забродак (сёння Докшыцкі р-н Віцебскай вобл.) — 06.01.2004, Нью-Ёрк, ЗША), літаратар, мастак.

³⁰³ Запісы БІНіМ. № 19. Нью-Ёрк, 1989. С. 150-157.

³⁰⁴ Т. S. Elliot у перакладах Янкі Юхнаўца П Беларус. № 462. Красавіктравень 1999. С. 7.

³¹⁾⁵ Ян Пятроўекі (07.01.1905, Слуцк (сёння Мінская вобл.) — 19.01.2001, Гейнсвіл, Фларыда, ЗША), рэлігійны і грамадска-культурны дзеяч. пратэстанцкі прапаведнік, выдавец, літаратар, перакладчык.

добра вядомая, дазвольце, прынамсі пералічыць тыя выданні: Вернер Ёгер «Тэалёгія грэцкіх думаньнікаў» (1980), «Роздумы» (1978) Марка Аўрэліуса (сумесна з М. Кавылём), Вілыельм фон Гумбальт «Унутраная хворма мовы» (1988). I, натуральна, пераклады «Дыялёгаў» Платона. Пры ўсіх магчымых (і часам даволі слушных) закідах³⁰⁶ аўтару перакладаў трэба прызнаць: нічога падобнага ў Беларусі не зроблена да сёння.

Ян Пятроўскі. 1985 г.

³⁰⁶ 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 02.04.1967: «Спадзяюся, што Вы атрымалі мой ліст ад 29.3.67 г., у постскрыптыме якога прыгадаў аб «Абароне Сакрата» Платонаў перакладзе Айца Пятроўскага. Усё-ж, нягледзячы на тое, што час і хвароба перашкаджалі гэтаму, але падрабязна пазнаёміўся з кагадзе адзначаным перакладам, паводля просьбы перакладчыка. А паколькі пра гэты пераклад згадваецца ў№ 11 «Абежніку БІНіМ», дык вырашыўза патрэбнае пазнаёміць і Вас з копіяй майго ліста Айцу Др. Пятроўскаму ад 1.4.67 г., які адначасна Вам дасылаю.

Каб перакладаць з аднае мовы на іншую, патрабуецца бяззаганнае веданьне й першае й другое. Гэтае патрабаваньне асабліва датычыць выдатных помнікаў кулыпуры, да якіх без сумлеву належыць «Абарона Сакрата» Платона. Па сутнасьці пераклад тут зьяўляецца навуковай працай. Ня ведаю, наколькі добра Айцец Пяпгроўскі валодае старагрэцкай мовай (прыпушчаю, што ня добра, бо Сакрату зусім не ўласьцівая стылёвая неахайнасьць, як, напрыклад, паўторы аднаго тэрміну па 5~6 разоў у адным-жа сказе), але беларускую літаратурную мову ён, як на мой пагляд. ведае блага. Таму і ягоная праца стаіць, на жаль, на ўзроўні аматарскім, а не навуковым.

Слоў няма, нам дагэтага не прызвычайваііца. Хіба-ж Сп. Др. Ян. Станкевіч карыстаўся старажыдоўскай мовайу перакладзе Бібліі (Біблі?) на, прабачце, беларускую мову? Сумна, што ён прытрымліваўся пры гэтым не беларускае мовы, а, як той маўляў, Янкінага дыялекту стараліцьвінаўскае. Ня менш сумна, што й пераклады Айца Татарыновіча, засьмечаныя часта-густа барбарызмамі, паветалізмамі й новатворамі». (Захоўваецца ў архіве БІНІМу).

Вядома, тут згадана далёка не ўсё і не ўсе. Але нават пералічанае — як ацаніць? Багаты ўнёсак? Малы?

Адказ будзе відавочны, калі плён эміграцыі параўнаць з справаздачаю Саюза пісьменнікаў Беларусі (а гэта больш за 500 сяброў) за перыяд паміж XII і XIII з’ездамі (1998-2001 гг.) у галіне мастацкага перакладу (матэрыял «Арганізацыйнатворчая работа Саюза беларускіх пісьменнікаў» надрукаваны ў газеце «Літаратура і мастацтва» ад 25 траўня 2001 г.). Дык вось, «на працягу міжз’ездаўскіх гадоў друкаваліся ў літаратурных выданнях пераклады на беларускую мову: з балгарскай — 15 перакладчыкаў; з рускай — 11; з польскай — 8; зукраінскай — 18; з нямецкай — 7; з латышскай — 3; з ліпюўскай — 3; са славацкай — 6; з французскай — 4; з сербскай — 1; са шведскай — 1; з кітайскай — 1; з курдскай — 1 перакладчык»™.

Мікола Вольны (Панькоў).

1950 г.

Дасюль гаварылася аб перакладах у беларускую мову, аб тым самым вакне на Захад. Час сказаць і пра значнасць культурнага вакна на Усход — аб перакладах з беларускае мовы.

У 1948 г. Мікола Вольны (Панькоў) у артыкуле «Сусьветная літаратура й мы» выказаў наступнае: «Калі найперш папытаемся, што ж гэта гэткае сусьветная літаратура, дык адразу пабачым, што гэтае паймо [паняцце. — Рэд.] вельмі туманнае. [...] Шукаючы паважнага ўяўленьня аб сусьветнай літаратуры, часова можам чыста тэхнічна адзначыць яе гэтак: да сусьветнае літаратуры належаць тыя творы, якія перакладзеныя ў 4-5 вялікіх, г. зв. сусьветных моваў Найперш успомнім ангельскую, францу-

скую, нямецкую, пасьляяшчэ італьянскую й гішпанскую

³⁰⁷ Літаратура і мастацтва. 25 мая 2001.

мовы. Маскоўская мова дзеля пашырэньня твораў блізу ня мае ніякага значэньня. [3 гэтым палажэннем мы яе згодны, бо многія творы беларускай літаратуры перакладаліся на «вялікія» мовы з рускай. ■— Рэд.] [...] Найперш трэба, каб творы нейкага пісьменьніка пераклалі ў вадну з 4—5 вялікіх моваў»™.

I гэтак сталася! Эмігранты самі або сваім уплывам на людзей іншых нацыянальнасцяў спрыялі перакладу ў заходнія мовы класічных твораў нашай літаратуры. Паколькі для ацэнкі зробленага ў адносінах да твораў Янкі Купалы і Якуба Коласа існуе выдатная бібліяграфія «Янка Купала і Якуб Колас на Захадзе», укладзеная Зораю і Вітаўтам Кіпелямі, дазволю сабе не спыняцца на гэтых перакладах.

Перакладалі і Максіма Багдановіча. Адным з першых, у 1948 г., часопіс «Сакавік» змясціў пераклады двух вершаў пад назвай «Максім Багдановіч па-нямецку » — «Meine Lieder» і «Emigranten», пазначыўшы, што «вершы гэтыя ўзятыя з падрыхтаванага да друкуў нямецкай мове зборніка вершаў Максіма Багдановіча ў перакладзе Аўгена Энгельгардта»³⁰⁹. У тым самым 1948 г. газета «Бацькаўшчына» выдрукавала некралог А. фон Энгельгарта, напісаны В. Максімовічам (Вітаўтам Тумашам) і змясціла побач верш у перакладзе нябожчыка «Mein Letzter Wunsh». У ягоным жа перакладзе, у 1996 г., быў надрукаваны і «Апокрыф»³¹⁰. Усім вядомыя, стаўшыя ўжо амаль класічнымі, пераклады вершаў Багдановіча ў англійскую мову, зробленыя спадарыняй Верай Рыч³'¹, чыя анталогія «Як агонь, як вада» і сёння з’яўляецца ўнікальным выданнем; прычым унікальным і ў станоўчым плане — сваёю якасцю, ахопам, гэтак і ў адмоўным — тым, што яна адзіная.

Вельмі істотным уяўляецца той факт, што эмігранты перакладалі не адно класікаў, але і сучасных пісьменнікаў, таксама эмігрантаў. Гэтак, канадская газета «The Winnipieg Tribune» ад 24 снежня 1952 г. змясціла ці не першы ў англійскай мо-

³⁰⁸ Сакавік. № 1. (2). 1948. С. 38-39.

³⁰⁹ Сакавік. № 2 (3). 1948. С. 31.

^3,0 Запісы БІНіМ. № 22. Нью-Ёрк, 1996. С. 35-44.

³¹¹ ВераРыч (Vera Rich, 24.04.1936 — 22.12.2009), брытанская паэтка, перакладчыца, журналістка і гісторык.

ве твор эмігранта-беларуса — апавяданне Вольгі Таполі³¹² «Orphan of Forest Wept» з пазначэннем «Беларуская народная легенда» ў перакладзе Леон Косар. Нашмат раней, у 1947 г., Юліянаю Вітан-Дубейкаўскаю³¹³ ў нямецкую мову быў зроблены пераклад кнігі Сяргея Хмары³¹⁴ «Аб багох крывіцкіх сказы» — «Ueberlieferungen von den Goettem der Kriwitschen (Weissruthenischer Mythos)». Але пераклад быў адбіты толькі ў некалькіх асобніках у лагеры Ватэнштэт, а таму застаўся невядомым шырокаму колу нямецкамоўных чытачоў і беларускіх даследнікаў.

Ёсць і свае загадкі ў перакладчыцкай дзейнасці нашае эміграцыі. Адна з найболыпых, як для мяне, — пераклады, і шматлікія, вялікай колькасці твораў беларускіх пісьменнікаў у англамоўнай кнізе Антона Адамовіча «Супраціў саветызацыі ў беларускай літаратуры». Ці сам аўтар рабіў усе пераклады, ці хто дапамагаў яму?

Магчыма, самай перакладанай кнігаю сталіся ўспаміны айца Язэпа Германовіча «Кітай — Сібір — Масква», што былі выдадзеныя ў літоўскай³¹⁵, італійскай³¹⁶, польскай мовах³¹⁷. Вяліся перамовы аб перакладзе і ў англійскую мову³¹⁸.

Сведчаннем узроўню, дасягнутага эміграцыяй у перакладчыцкай дзейнасці, і пэўным сімвалам гэтай дзейнасці, і самой

³¹² Вольга Таполя (сапраўднае Зубко, 1902—?), пісьменніца.

^ЗІЗЮліяна Вітан-Дубейкаўская (дзяв. Мэнке, 1886, Вільня — 1969, Нюрнберг. Нямеччына), настаўніца, грамадская дзяячка, мастацтвазнаўца.

³¹⁴Сяргей Хмара (сапраўднае Сіняк, на эміграцыі Марыян Зіняк, 25.05.1905, в. Казлоўшчына Слонімскага пав. (сёння Дзятлаўскі р-н Гарадзенскай вобл.) — 04.09.1992, Таронта, Канада), паэт; публіцыст, грамадскі дзеяч, выдавец.

³¹⁵ Hermanovicius, J. Міс Kun. Raudonuju Stovyklose... Londonas, 1969. — 359 s.

³¹⁶ Hermanovic, G. Cina — Siberia — Mosca: Marx e Lenin in Ralta. Roma, 1969. —340 s.

³¹⁷ Hermanovicz, J., ks. Chiny — Sybir — Moskwa: Wspomnienia misjonarza z lagrow sowieckich. London, 1966. — 291 s.

³¹⁸ Юрэвіч, Лявон. Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Нью-Ёрк: БІНІМ, 1999. С. 65. У архіве а. Язэпа Германовіча ў Скарынаўцы захоўваюцца таксама машынапісы рускамоўнага, нямецкага і англійскага перакладаў успамінаў. Гл.: Гардзіенка, Натальля. Архівы Беларускай бібліятэкі й музэя імя Францішка Скарыны ў Лёндане // Запісы БІНіМ. №31. НьюЁрк — Менск, 2008. С. 73-100.

эміграцыі, урэчаісненай ідэяй яе бачыцца «Беларускі Трыстан», перакладзены Зорай Кіпель у англійскую мову³¹⁹: твор заходняй кулыуры, перакладзены ў беларускую мову і ўспрыманы як твор нашае культуры, «вярнуўся» на Захад у перакладзе дзеяча дыяспары.

Як напісаў у вершы мінскі перакладчык «Трыстана» ў сучасную беларускую мову, што да гэтага пераклаў працу Янкі Запрудніка «Беларусь на гістарычных скрыжаваннях»³²⁰, Мікола Раманоўскі:

Зацьны чытелнйку, рачь ей не гребоватй Анй зла на тлумача вь срдцу не ховатй, Лечь што ся знайде неслоушне выпйсано, ласкаве тое nonpaeumu^²¹.

³¹⁹ The Byelorussian Tristan. New York, 1988. — 163 p. Ёсць таксама пераклад нашага «Трыстана» ў італійскую мову: II Tristano biancorusso I Emanuela Sgambati. Firenze, 1983. — 509 p.

³²⁰ Запруднік, Я. Беларусь на гістарычных скрьіжаваннях. Мінск, 1996. — 326 с.

³²¹ Раманоўскі, М. Егшкграмма на законьчене преложеня Трышанова // ARCHE. 2000. № 9. С. 90.

БІЯГРАФП

ТАНАЛЬНАСЦЬ БІЯГРАФІІ

ЯК ЭНЦЫКЛАПЕДЫЧНАГА ЖАНРУ

(Да стварэння «Энцыклапедыі беларускага замежжа»)³²²

Праца над канцэпцыяй ЭБЗ³³ вылучыла перад рэдакцыйнай калегіяй шэраг пытанняў-праблемаў, што тычаць у першую чаргу тэрміналогіі, дакладней, выкліканыя яе адсутнасцю, з якіх геаграфічныя — што адносіць да дыяспары / замежжа, а што не — далёка не самыя складаныя.

Напэўна, найбольш вострае пытанне — гэта праблема персаналіяў. Якім прынцыпам кіравацца, гісторьіка-культурным ці гісторыка-палітычным? Karo можна назваць дзеячам эміграцыі / замежжа і ўключыць у слоўнікавы рэестр, а каго абмінуць; паводле якіх фармальных крытэрыяў адасобіць беларусаведаў, беларусазнаўцаў ды «вялікіх замежных сяброў Беларусі» ад проста эмігрантаў, чым вымераць актыўнасць у галіне беларускай справыі Ці дастаткова аднае акцыі (напрыклад, арганізавання выклікаў з лагераў DP у ЗША на стыку 1940-х — 1950-х, удзелу ў пабудове царквы), ці ўсё жыццё мусіць быць звязана з беларускаю дзейнасцю? I як пісаць біяграфію гэтага непрафесійнага беларуса: каб беларускі момант быў адно эпізодам у артыкуле ці будаваць біяграфію вакол эпізоду? Тут заўважу, што ў гэтым кантэксце пад біяграфіяй маецца на ўвазе не пражытае чалавекам жыццё, а тэкст, біяграфічны артыкул.

³²² Тэкст быўупершыню апублікаваны ў: Запісы БІНіМ. № 30. Нью-Ёрк — Менск, 2006. С. 223-230. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

³²³ Ідэя стварэння Энцыклапедыі беларускай дыяспары / беларускага замежжа, ініцыяваная Лявонам Юрэвічам і падтрыманая Згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаўшчына», была агучаная ў 2005 г. і актыўна абмяркоўвалася на Чацвёртым з’ездзе беларусаў свету 16-17.07.2005. Аднак распачатая праца не была скончаная. — Рэд.

Нават болей: расстаноўка акцэнтаў уплывае не толькі на наяўнасць тае ці іншае персаналіі ў ЭБЗ або памеру ейнай біяграфіі, але і акцэнтаў гэтае персаналіі, што ў сваю чаргу паўплывае на ўспрыняцце героем (калі той жывы) ці неабыякаваю грамадскасцю біяграфіі. Калі ж герой не жыве, адказнасць яшчэ болыпая, бо напісанне біяграфіі — гэта, па сутнасці, вяртанне імя да жыцця, ратаванне ад смерці: пакуль імя жыве ў свядомасці людзей, існаванне героя працягваецца.

Панятак «біяграфічны энцыклапедычны (слоўнікавы) артыкул» (БЭА) наўпрост звязаны са словам агіябіяграфія — святажыццяпіс, жыццё святога³²⁴. На думку даследніцы Любові Ляўшун, агіяграфічны жанр быў прадстаўлены дзвюма формамі, варыянты якіх сёння, відаць, можна знайсці ў біяграфічным артыкуле: 1) уласна жыціе-«біёс»: шлях ад нараджэння да смерці; 2) мартырый (сведчанне): апісанне пакутніцкай смерці з невялічкаю перадгісторыяй (у нашым выпадку месца пакутніцтва зойме якраз беларуская праца)³²⁵. Адным словам, працягвае Л. Ляўшун са спасылкаю на Дзмітрыя Ліхачова, гэта «ўрачысты парад ягонага жыцця»³²⁶.

За прамінулыя часы ўспрыняцце БЭА змянілася, і сёння ён можа стварацца як apologia (абарона) ці нават як damnatio memoriae (праклён памяці), але ў масавым разуменні ён усё адно застаецца пераважным чынам як vita — жыццё.

Як і сярэднявечныя агіябіяграфіі, сучасныя БЭА грунтуюцца на:

—   рэальных дакументах — архіўных матэрыялах;

—   сведчаннях сучаснікаў — успамінах;

—   пазнейшых аповедах — доследах.

Розніца ў тым, што агіябіяграфіі ніколі не пісаліся на падставе аўтабіяграфіяў, успамінаў саміх герояў, як гэта нярэдка адбываецца з БЭА і, відавочна, не на карысць.

³²⁴ Левшун, Л. Очеркн нсторлн восточнославянской средневековой кннжностн: эволюцня творческнх методов. Мннск: Европейскнй гуманнтарный уннверснтет, 2000. С. 103.

³²⁵ Левшун, Л. Очеркн нсторнн восточнославянской средневековой кннжностн... С. 103.

³²⁶ Левшун, Л. Очеркн нсторнн восточнославянской средневековой кннжностн... С. 106.

Разгледзім, напрыклад, біяграму Людвіка Зарэчнага (Галубовіча), трымаючы ў галаве пытанні пра:

— быць ці не быць ёй у ЭБЗ,

— акцэнты ў БЭА,

— з якіх крыніцаў яна мусіць складацца.

Дадамо, што аўтар гэтых радкоў аніяк не прэтэндуе на вырашэнне праблемы — адно хоча звярнуць на яе ўвагу.

На сёння мне вядомы толькі адзін БЭА пра Людвіка Зарэчнага — у даведніку Пятра Казака «Беларускі нацыяналізм»³²⁷:

Зарэчны Людвіг (Галубовіч, 17.05.1915 — 15.09.1964), беларускі вайсковы дзеяч, нацыяналіст. Перад вайной удзельнічаў у беларускім антысавецкім падпольлі. Маёр Беларускай Краёвай Абароны. На эміграцыі ў 1950 г. стварыў баявую вайсковую арганізацыю «Беларускі Вызвольны Рух», якая спачатку дзейнічала кансьпіратыўна. Быў арганізаваны вышкал беларускіх вайскоўцаў і адмысловая афіцэрская школа БВР. 3 дапамогай ангельскіх спэцслужбаў у Беларусь і Польшчу засылаліся сябры БВР. Пасьля канфлікту з прэзыдэнтам БЦР Радаславам Астроўскім яшчэ нейкі час спрабаваў арганізаваць «трэцюю сілу» на эміграцыі, але беспасьпяхова. Адышоў ад палітычнай дзейнасьці, стаў сьвятаром. Памёр пры нявысьветленых абставінах у Заходняй Нямеччыне. Пахаваны ў Глядбахў²*.

Пры артыкуле няма ніводнай спасылкі на літаратуру, на крыніцу інфармацыі, але заўважым адразу легендарнасць (міфалагічнасць), уласцівую агіябіяграфіі: смерць пры нявысветленых абставінах. (Падобным прыёмам карыстаўся таксама Барыс Сачанка, апісваючы адыход прыміранага з БССР эмігранта Уладзіміра Клішэвіча, які «марыў вярнуцца на Радзіму, каб зноў тут жыць, аднак нечаканая і ў нейкай ступені загадкавая

³²⁷ Беларускі нацыяналізм: Даведнік /Укл. Пятро Казак. Менск: Голас Краю, 2001. Укладальнік Пятро Казак. Ад моманту публікацыі гэтага тэксту, біяграфічныя матэрыялы пра Людвіка Зарэчнага (Галубовіча) з’явіліся ў колькіх публікацыях. Напрыклад: Гардзіенка, Натальля. Беларусы ўВялікабрытаніі. Мінск, 2010. С. 285—308; Гардзіенка, Натальля. Людвік Галубовіч (Зарэчны) і Дзьмітры Касмовіч у лістах 1951—1953 гг. // Запісы БІНіМ. № 34. Нью-Ёрк —Менск, 2011. С. 271-301.

³²⁸ Цытуецца паводле электроннай версіі сайту «Slounik.org» (slounik. org/32056.html).

смерць 14 лістапада 1978 г. не дазволіла яму зрабіць гэта»³²⁹.~)

Паўтаруся: гэта тым часам адзіная інфармацыя ад даследніка, але не адзіная наогул. У часопісе «Беларуская Хрысціянская Субожня»³³⁰ друкавалася наступная біяграфічная зацемка'.

«Яго дастойнасьць Кс. Людвік Галубовіч нарадзіўся на Меншчыне. Кончыў вышэйшую юрыдычную асьвету. За супраціў саветызацыіўва Усходняй Беларусі быў арыштаваным і сасланым на пакараньне на пяць год у Сібір. У час вайны прайшоў ахвіцэрскі вышкал у Савецкай Арміі. Апынуўшыся

Лянгенфельд,дня 29.12.52 г.

Дарагня Сп.Дзнма.Надвя я Дзеткм!

Вельмн удвячны за апожнн лнст м яжчэ больш за павнншаваньнн.Прымйпеж,калк ласка,узаймна,нашыя найлепжыя Калядкыя я Ноэагодкня пахадаяьям як най лепшага здароўя,снлаў,н посьпехаў!

Даражэнькн Двнма,Вы проснце газэтн... яа вялякм жаль,першы я чацьверты нумары маю толькн архмўныя н пасладь з гэтнх не маю магчымасыін.Я напмсаў сванм каб пераслалн а ях атрымаю,заразжа даіалю Вам.З йкфарыацыйным Бюлетэнем тоеж самае.Мы вндаем яго вельмк кала усяго нейкнх калч Ц00500 экз. н як разашлем па усжм краянам.то ла мяне даходзкць толькн 3-5 экв«, каб было што паслаць па зацнкаўленнм установам.Надалей»будзем пасыла■ пь рэгулярна.Сорамна,але,на жаль»прыходзкцна сьпьверджваць.жто сеяькя у нажнм "лягеры" толь.кя прэса БВР внходзвць регулярна.Нашая-х"Трыбуна," якую выдае Русак,д«к « дапатопная стрэльба "адкуск патрон" бье 8 кнтзрвалам,раз у чатыры месядыі

У нас усе пакуль жто па стараму.Усе хывы я здаровы.Сынка хрысьцяў Архяепяскап Фялафей п назвалп мн яго Паўлякам.Адным словам.маю двох сыноў:каля бацьку ваб"юпь,то два сыны будуць помсьцядЫ Пераказ на 10 дм.атрымаў,вчыра дзякую! Асобным пакетам высылаю новую газэту»сьвяточны нумар.

Пакуль што бывайце здаровы.Усяго Вам найлепшага. Шчасьлнвага Новага Году н Радасных Калядннх Сьвятаў.Пацалуйце свамх дзетак н перадайце,што мн нм жадаем р'асьцм вялкхммм»олаўнымн я моцнымм на радасьць Вапь-сом м на славу НацынІ

Ліст Л. Зарэчнага (Галубовіча) да Дзмітрыя Касмовіча. 1952 г.

ў палоне, бярэ ўдзел

у адміністрацыі Ўсходняй Беларусі разам з др. Радаславам Астроўскім і маёрам Дз. Касмовічам і М. Вітушкам. Пасьля вайны працуе дараднікам Брытанскай Кантрольнай Камісіі ў Нямеччыне й ёсьць галоўным арганізатарам Беларускага Вызвольнага Руху. Бярэ ўдзел у працах Бруксэльскага Міжнароднага Трыбуналу. Аўтар некалькіх вартасных працаў па раскрываньні сапраўднага аблічча бальшавіцкага рэжыму з даручэньня прафэсараў Гарвардзкага й Калюмбійскага

³²⁹ Сачанка, Б. Сняцца сны аб Беларусі. Мінск, 1990. С. 56.

³³⁰ Часопіс меў назву «Bietaruskaja Chryscijanskaja Suboznia (Naslednica Litouskaje Jadnoty)», выдаваўся ў ЗША ў 1960-1961 гг. Выдавец — Уладзіслаў Рыжы-Рыскі. Выйшла 14 нумароў.

ўнівэрсытэтаў. Ягонаму пяру заўдзячваецца також «Маніфэст Беларускага Вызвольнага Руху»»^т.

Зацемка была змешчаная пасля «Пастарскага Пасланьня да Беларусаў-Каталікоў», якое змяшчае пэўную аўтабіяграфічную інфармацыю, датычную касцельнай палітыкі апалячвання на Беларусі, і падпісана «Ксёндз Людвік Тытулярны Пастар Копыльскага Рэфармаванага Каталіцкага Кальвінскага Касьцёлу».

Паколькі Людвік Галубовіч уваходзіў, разам з Уладзіславам Рыжым-Рыскім³³², Пятром Журавецкім, Вацлавам Мацейчыкам³³³, у рэдакцыйную калегію, можна быць пэўным, што напісаная зацемка менавіта ім ці, прынамсі, пры ягоным удзеле.

Гэта пацвярджае знойдзеная ў архіве БІНіМу «Кароткая біяграфія» ксяндза Людвіка Галубовіча, напісаная ў нямецкім

Мюнхенгладбаху 23 снежня 1960 г. Насамрэч гэта аўтабіяграфія³³⁴:

«Нарадзіўся ў рыма-каталіцкай сям’і ў пасёлку Ратамка каля гораду Менску. Скончыў вышэйшую юрыдычную асьвету. У юнацкія гады ў часы росквіту так званага НЭПу, калі бальшавізм яшчэ не паказаў свайго сапраўднага аблічча, прымкнуў да Камуністычнага Саюзу Моладзі (Камсамолу) Беларусі — ЛКСМБ. Працаваў у дзяржаўных установах БССР: быў Сакратаром Аддзелу Кадраў трэсту «Лесбел»,

Уладзіслаў Рыжы-Рыскі Сакратаром Народнага Камісара

³³¹ Belaruskaja Chryscijanskaja Suboznia (Artadaksalna-Katalickaja). Naslednica «Litoüskaje Jadnoty». № 2 (14). Princeton, 30 studzienia 1961. S. 2.

³³² Уладзіслаў Рыжы-Рыскі (псеўданім У. Сноп, 1925 (?), в. Латыгаль (сёння Глыбоцкі р-н Віцебскай вобл.) — 02.03.1978, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч.

³³³ Групоўка стварылаў ЗША так званы «Беларускі Артадаксальны Каталіцкі Касцёл» — як процідзеянне польскай экспансіі ў Беларусі і адвольна вызначала адзін другога на розныя пасады.

³³⁴ Друкуецца з захаваннем стылістыкі.

Земляробства БССР, Загадчыкам Асабовага Складу Наркамзема й Сакратаром Калегіі Наркамзема БССР. Працаваў Кіраўніком Спраў Паўнаважнага Прадстаўніцтва Народнага Камісарыяту Саўгасу СССР пры СНК БССР, быў Сакратаром Спэцыяльнае Калегіі Вярхоўнага Суда БССР.

Працуючы ў Вярхоўным Судзе БССР пазнаў сапраўднае аблічча савецка-бапьшавіцкае сыстэмы й стаў дапамагаць антысавецкім элемэнтам, караным праз ворганы Вярхоўнага Суда БССР, за што нарэшце быў і сам арыштаваны й высланы на пяць гадоў у Сібір у БАМляг НКВД. У лягерох прымусовае працы ў БАМлягу НКВД працаваў як вязень на розных работах: ляпіў цэглу, грузіў пясок, капаў канавы, а нарэшце быў і ў лягернай адміністрацыі: быў Інспэктарам Атэстацыйнае Камісіі, Старшым Інспэктарам Аддзелу Прапаганды (КВЧ), быў і заступнікам начальніка гэтага ж аддзелу. 3 БАМлягу нарэшце перакінулі ў так званы Бурлаг НКВД. У гэтым лягеры пэвен час быў Камэндантам Штабу, a na звальненьню ад кары змушаны быў надалей заставацца на працы ў гэтым жа лягеры й каля двух гадоў займаў становішча Начальніка Адміністрацыйнагаспадарчае Часьці Штабу Бурлягу НКВД.

Ад працы ў лягерох прымусовае працы ў Сібіры канчаткова звольніўся ў чэрвені месяцы 1941 г., але па дарозе да дому захапіла вайна. Дома прабыў толькі адныя суткі й быў змабілізаваны на фронт ваяваць супроць немцаў. У Чырвонай Арміі скончыў кароткатэрміновую афіцэрскую школу і ў ранзе лейтэнанта заняў становішча Заступніка Начальніка ПФС Штабу палка 19-й Арміі, якая дзейнічала на Заходнім Фронце. У адным з баёў быўранены й захоплены немцамі ў палон.

Знаходзячыся ў палоне да вясны 1942 г. працаваў санітарам у нямецкім. вайскоеа-палявым шпіталі № 2/531, які знаходзіўся ў горадзе Вязьма. Нарэшце, як беларус, быў звольнены з палону й накіраваны на працу ў Аддзел Франтавое Прапаганды нямецкае арміі, адкуль у хуткім часе на загад вайсковых уладаў быў перакінуты на службу ў ворганы мясцовае паліцыі (ОД), дзе быў вызначаны на становішча Начальніка Крымінальнае йПалітычнаеПаліцыі гораду Вязьмы, апазьней і настановішча Начальніка Паліцыі (ОД) ВяземскайАкругі. У часе адступленьня нямецкіх войск з-пад Масквы на загад вайсковага камандаваньня быў пэвен час Цывільным Камэндантам гораду Вязьмы й Вяземскага Гарнізону. Пасьля эвакуацыі з Вязьмы прыбыў

на Беларусь і да апошняга часу працаваў у прыфрантавой паласе. Займаў становішча Начальніка Аховы Бясьпекі (ЗІВА) Рослаўскай, Бабруйскай і СтарадароскайАкругаў^, а адначасна й становішча Інспэктара пры 9-й Арміі па нагляду за дзейнасьцяй мясцовых аддзелаў паліцыі.

Пасьля эвакуацыі зь Беларусі прыбыўу Нямеччыну і ў горадзе Мюнхэне займаў становішча Начальніка Групы СакрэтнаІнфармацыйнае Службы ў ворганах Дзяржаўнае бясьпекі. Пасьля капітуляцыі Нямеччыны быў захоплены амэрыканцамі ў палон і знаходзіўся ў лягеры палонных Фюрстэнфэльдэк. Апошняя вайсковая ранга — маёр.

Ад 1949 да 1953 г. працую ў сыстэме Брытанскай Кантрольнай Камісіі на Нямеччыну на становішчы Дарадчыка па пытаньням савецкае сыстэмы й яе еорганаў. У гэтым жа часе закладаю арганізацыю былых Беларускіх Вайскоўцаў ведамую пад назовам «Беларускі Вызвольны Рух — БВР», якую й ачольваў як Начальнік Галоўнага Штабу БВР, а пазьней — як Старшыня Цэнтральнага Камітэту БВР; апрацаваў праграму гэтае ж арганізацыі — «Маніфэст Беларускага Вызвольнага Руху».

У міжчасе прымаў удзел у працы ведамага Бруксэльскага Міжнароднага Трыбуналу, арганізаванага з ініцыятывы францускага журналістага Давіда Русэ для барацьбы супроць рэжыму канцэнтрацыйных лягераў і прымусовае працы ў СССР.

Мною напісана некалькі вартасных працаў, раскрываючых сапраўднае аблічча савецка-бальшавіцкае сыстэмы з даручэньня відных дзеячаў Гарвардзкага й Калюмбійскага Ўнівэрсытэтаў ЗША. У даным мамэнце працую над тэмай «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» у часе апошняй вайны.

У 1955 г. я адышоў ад грамадзка-палітычнае дзейнасьці нашае эміграцыі й заняўся прыватнымі справамі, але жыцьцё й рэчаістасьць пераконваюць мяне ў тым, што заставацца далей пасіўным нельга, а нават і шкодна. 1 я вырашыў аддацца служэньню Богу — маліцца за свой шматпакутны Народ, а праз малітву — знайсьці шлях да Праўды й Справядлівасьці той, якія накрэсьліў нам усім наш Збаўца Езус Хрыстус. А калі ўваскрэсьне Праўда й Справядлівасьць, я веру — уваскрэсьне й наша гаротная Маці-Беларусь, а Народ наш — стане воль-

³³⁵ Старыя Дарогі з ваколіцамі ўваходзілі ў склад Бабруйскай акругі.

Аляксандр Асіпчык

ным і незалежным, ды будзе славіць Езуса Хрыста, Якога народ наш ніколі не выракаўся!»

Шмат якія эпізоды з пададзенай аўтабіяграфіі выклікаюць пэўны недавер: ці ўсе яны насамрэч мелі месца, якія пасады не згаданыя? Пры адсутнасці дакументаў ды архіваў адказаць на гэтыя пытанні не ўяўляецца магчымым, а значыць праблема ўключэння / не ўключэння ў БЭА застаецца нявырашаная ці невырашальная.

Існуе яшчэ памфлет Аляксандра Асіпчыка — аўтара, якому таксама нельга цалкам давяраць, але варта звярнуць увагу на назву: «3 энкавудзістага на ксяндза»³³⁶.

Застаецца, бадай, апошняя крыніца: сведчанні сучаснікаў, успаміны. Аўтарам гэтых радкоў была зробленая спроба пабудаваць біяграфіі лювенцаў на падставе лістоў, дасланых Барысу Рагулю для кнігі пра студэнтаў на эміграцыі³³⁷, але што добра для папулярнай кнігі, наўрад ці прыдаецца для энцыклапедыі.

I ўсё ж сучаснікі могуць скарэктаваць асобныя моманты.

Гэтак, д-р Вітаўт Кіпель з усіх «вартасных друкаваных працаў», не датычных Беларускага Вызвольнага Руху, у сваёй бібліяграфіі³³⁸ фіксуе толькі адну³³⁹ і дадае адмысловы каментар: «Сьведчаньне Людвіка Галубовіча, былога супрацоўніка НКВД у БССР, было адбітае ў колькіх асобніках Саюзам

³³⁶ Асіпчык, А. 3 энкавудзістага на ксяндза. (Для якой мэты?) На суд грамадзкасьці. ЗША, 10 траўня 1961. — 2 с.

³³⁷ Рагуля, Б. Беларускае студэнцтва на чужыне. Лёндан (Канада) — НыоЁрк, 1996, —206 с.

³³⁸ КіпельЗ., КіпельВ. Беларускі й беларусаведныдрук наЗахадзе: Асобныя выданьні. Бібліяграфія. Нью-Ёрк: БІНІМ, 2003. — 582 с.

³³⁹ Livre blanc sur les camps de concentration Sovie

Беларусаў у Бэльгіі й распаўсюджвалася сярод бэльгійскіх урадаўцаў »'^M ■

Гісторык д-р Янка Запруднік, не быўшы асабіста знаёмы з Людвікам Галубовічам-Зарэчным, таксама згадвае, што пра яго казалі як пра даваеннага супрацоўніка органаў НКВД і авантурніка, а пададзеныя ім біяграфічныя факты (ад пасадаў у лагерах да супрацоўніцтва з універсітэтамі) абсалютова не адпавядаюць праўдзе³⁴¹.

Айцец Аляксандр Надсан піша: «Пра Зарэчнага ведаем вельмі мала. Сапраўднае прозьвішча, здаецца, Людвік Галубовіч. 3 Усходняй Беларусі. 3 каталіцкай сям'і. Вельмі магчыма, што перад вайною служыўу НКВД. У Лёндане зьявіўся нечакана ў пачатку 1950-х. Разам з Радаславам Астроўскім заснавалі Беларускі Вызвольны Рух, намагаліся стварыць беларускую вайсковую адзінку, каб ехаць ваявацьу Карэю. Хутка, аднак, Зарэчны прапаў так, як і зьявіўся. Хадзілі чуткі, што ў Нямеччыне займаўся гандлем гарэлкаю. У пачатпку 1960-х зьявіўся зноў але ўжо як «Апостальскі візытатар» заснаванай Рыжым-Рыскім «артадаксачьна-каталіцкай субожні», якая ня мае нічога супольнага з Каталіцкаю Царквою. Праз каропгкі час зьнік бязь сьледу. Адным словам, авантурнік. Магчыма, агент КГБ, хоць катэгарычна сьцьвердзгць не магу. Асабіста зь ім ніколі не сустракаўся»™².

Ведаючы кола знаёмых Зарэчнага, аналізуючы мову аўтабіяграфіі, «Беларускай Хрысціянскай Субожні» ды прыведзеных у іх фактах, з думкамі Вітаўта Кіпеля і Янкі Запрудніка трэба адназначна пагадзіцца. Але гэта не адказвае на самае періпае пытанне: ці трэба біяграфію Людвіка Зарэчнага-Галубовіча ды падобных яму нацыянал-авантурыстаў уводзіць у ЭБЗ?

На думку Юрыя Лотмана, напрыклад, права на біяграфію мае чалавек, які «рэалізуе не руцінную, сярэднюю норму паводзінаў звычайную для дадзенага часу і соцыума, а нейкую складаную і незвычайную, «дзіўную» для іншых, якая вымагае адяго вялікіх высілкаў»³^.

³⁴⁰ Напісаныя Галубовічам іншыя тэксты знойдзеныя нядаўна ў Гувераўскім архіве ў фондзе А. Даліна. (Hoover Institution Archives. Stanford University. Collection A. Dallin. Box 6.)

³⁴¹ Вуснае паведамленне Янкі Запрудніка аўтару ад 12.12.2005.

³⁴² Электронны ліст ад 19.12.2005.

³⁴³ Лотман, Ю. Лнтературная бнографня в нсторнко-лйтературном контексте Н Лотман, Ю. йзбранные статьн. Т. 1. Таллннн, 1992. С. 366.

Згодна з гэтай фармулёўкай, Людвік Зарэчны — якраз найлепшая кандыдатура, а вось «простыя беларусы», успаміны якіх сабраныя, напрыклад, у кнізе Наталлі Гардзіенкі «Беларусы ў Аўстраліі»³⁴⁴, на біяграфіі (нагадаю: тэкст, а не самое жыццё) не заслугоўваюць, хоць, на маю думку, болып адпавядаюць ролі гісторыі — настаўніцы жыцця (historia est magistra vitae).

Ha жаль, yce тры пытанні, пастаўленыя на пачатку артыкула, застаюцца актуальныя:

— ці трэба ў ЭБЗ улучаць біяграфіі «нацыянал-авантурыстаў»;

— якія акцэнты там маюць быць;

—на базе чаго ствараць біяграфіі пры адсутнасці дакументаў: аддаваць перавагу аўтабіяграфіям ці ўспамінам сучаснікаў?

³⁴⁴ Гардзіенка, Натальля. Беларусы ў Аўстраліі... С. 197—341.

УЗНАЎЛЕННЕ БІЯГРАФІІ:

Да гісторыі беларускае эміграцыі ў ЗША першай чвэрці XX стагоддзя

1. Кніжныя людзі

I бачуяў канцы няхітрую прыпіску, Што «кнігу гэтую раб Божы, дзяк Гапон, Дзеля душы сьпісаў у месьце Ваўкавыску У рок сем тысяч сто другі з пачатку дзён».

Максім Багдановіч

У брашурцы «Русскйй Загранйчный Мсторйческйй Архйв прй Мйчйстерстве Мностранных Дел Чехословацкой Республйкй в 1936 году», той самай, дзе ў справаздачы за 1935 г. сярод найболып прыкметных паступленняў пазначаны «Архіў Беларускай Народнай Рэспублікі і арыгінальныя часопісы Рады і Сакратарыяту »^і4\ чытаем пра нашага земляка: «Позднее поступйло архйвное собранйе д-ра Н. К. Русселя-Судзйловского³⁴⁶, состоявшего во главе революцйонной работы средй русскйх военнопленных в Японйй. Доктор Руссель почтй всю свою жйзнь провел вне родйны u в то же время не прерывал революцйонной деятельностй. Осужденный no йзвестному процессу «193» в 1878 г.³⁴⁷, он скрылся загранйцу, жйл сначала на Балка-

³⁴⁵ Русскнй Заграннчный Нсторлческнй Архнв прн Мнннстерстве Нностранных Д ел Чехословацкой Республнкн в 193 6 году. Прага, 1936. С. 45.

³⁴⁶ Мікалай Судзілоўскі-Русель (1850—1930), народжаны ў Магілёве публіцыст, этнограф, хімік, лекар.

³⁴⁷ «Вялікі працэс», суд над удзельнікамі «хаджэння ў народ» адбываўся ад 18(30) кастрычніка 1877 да 23 студзеня (4 лютага) 1878 гт. Лічыцца адным з найвялікшых палітычных працэсаў у дарэвалюцыйнай Расіі.

нах, откуда перебрался в Сев. Амерйку (Сан-Францйско). Натуралйзовавшйсь в Соедйненных Штатах, он переселйлся на Гавайскйе острова, где сделался сначала сенатором, а потом Презйдентом Гавайского сената. Правда, его презйдентство продолжалось, кажется, одно заседанйе, в котором он выступйл с декларацйей о незавйсймостй островов, й сенат немедленно был распугцен. В 1904 году д-р Руссель уехал в Японйю no порученйю О-ва Друзей Русской Свободы (Дж. Кеннан)³⁴*, где стал во главе просветйтельной й революцйонной работы средй русскйх военнопленных, поддержйвая тесную связь с центром С. — Р. e Европе. Умер он в 1931 году в Тянь-Цзйне, где практйковал в качестве врача средй кйтайской бедноты.

Р. 3. Н. Архйв обратгілся к покойному д-ру Русселю о передаче его бумаг в Прагу егце в 1926 г., а он ответнл йздевательскнм пйсьмом: «Касательно apxueoe, вспомйнается сцена йз самарского голода, когда статйстйкй явйлйсь в гізбу nepenuсывать крестьянскйй йнвентарь. Сйдевшая на печй беззубая старуха прошамкала:

— А онй все пйшут, пйшут, — Царйца Небесная...

He обйжайтесь, вся эта архйвность вызывает во мне йменно этй чувства самарской cmapyxu... He хотйте Вы понять й моего отношенйя к самой «ucmopuu», на которую Вы работаете. Помнйтся, Бакунйн³⁴⁹рекомендовал как первыйреволюцйонный шаг «сжечь все архйвы», чтобы прошлое не мешало свободному творчеству будуіцего».

Сам д-р Руссель не следовал заветам Бакунйна й тіцательно сохранял каждую бумажку. В Прагу его собранйе поступйло в 1933 г. В нем, между прочйм, ймеется несколько пйсем д-ра Суп-Ят-Сена³⁵⁰»³⁵¹.

³⁴⁸ Society of Friends of Russian Freedom — арганізацыя аб’ядноўвала ангпійскіх i амерыканскіх палітыкаў і грамадскіх дзеячаў, якія выступалі ў падтрымку рэвалюцыі ў Расіі. Было заснаванае ў Англіі ў 1890, у ЗША паўстала годам пазней.

Джордж Кенан (1845-1924), амерыканскі журналіст, пісьменнік, аўтар кніг пра Сібір і катаржнікаў.

³⁴⁹ Міхаіл Бакунін (1814—1876), расійскі рэвалюцыянер, анархіст.

³⁵⁰ Сунь Ятсен (1866-1925), кітайскі рэвалюцыянер, заснавальнік партыі Гаміндан. У 1940 г. быў названы «Бацькам нацыі».

³⁵¹ Русскнй Заграннчный Нсторнческнй Архнв прн Мнннстерстве Лностранных Дел Чехословацкой Республнкн в 1936 году... С. 13.

Гэта рэдкая раскоша — мець архівы, асабліва калі ідзе размова пра эмігрантаў з Беларусі першай паловы XX стагоддзя. Зрэшты, тое былі надта ж розныя людзі.

Да прыкладу, нямала захавалася сведчанняў пра грамадскіх і палітычных дзеячаў, публіцыстаў, гісторыкаў, сацыёлагаў, літаратараў, збольшага габрэяў па нацыянальнасці, выехаўшых з Беларусі. Пра іх цяпер пішацца як пра ўдзельнікаў (а часткова і стваральнікаў) філасофскай думкі рускага замежжа (наогул, далей у тэксце будзе багата цытатаў у рускай мове, дык хай жа шаноўны чытач набярэцца цярпення). Дастаткова назваць імёны Рафаіла Абрамовіча (сапр. Рэйн) (21.07.1880, Дзвінск Віцебскай губ. — 11.04.1963, Нью-Ёрк); Аляксандра Багданава (сапр. Маліноўскі; псеўд. Н. Вернер, Н. Максймов, Рядовой, 10.08.1873, Саколка Гарадзенскай губ. — 07.04.1928, Масква); Ганны Бургінай (09.02.1899, Беласток — 24.10.1982, Каліфорнія); Давіда Даліна (сапр. Левін, 24.05.1899, Рагачоў Магілёўскай губ. — 21.02.1962, Нью-Ёрк); Усевалада Іванова (07.11.1888, Ваўкавыск Гарадзенскай губ. — 09.12.1971, Хабараўск); Марка Кефалі (сапр. Мордух Камермахер, 25.10.1881, Віцебск — 06.10.1943, Нью-Ёрк); Мікалая Лоскага (24.11.1870, Крэслаўка Дзвінскага пав. Віцебскай губ. — 24.01.1965, Парыж); Восіпа Мінора (13.11.1861, Мінск — 24.09.1932, Сюрэн пад Парыжам); Маісея Астрагорскага (19.02.1854, Семяцічы Бельскага пав. Гарадзенскай губ. — 12.03.1921, Петраград); Льва Петражыцкага (13.04.1867, спадчынны маёнтак Калантаева Віцебскай губ. — 15.05.1931, Варшава).

Але, выглядае, рускія не могуць самі даць рады з усім багаццем уласнага і запазычанага замежжа, адбіраючы адныя вяршкі. От, скажам, і пра пісьменніка Рамуальда Карнасевіча ў энцыклапедыі «Літаратурнае замежжа Расіі»³⁵² занатаваныя толькі тры з паловай радкі. Дадамо ж пра нашага чалавека болей інфармацыі.

Рамуальд Карнасевіч {Romuald Kornosevitz па амерыканскіх паперах) нарадзіўся 18 верасня 1884 г. у Гародні ў сям’і дырыжора мясцовага гарадскога аркестра і выкладчыка музыкі Мартына і Міхаліны (дзявочае прозвішча Пацельчыц). У 1891 г.

³⁵² Лнтературное зарубежье Росснн. Энцнклопеднческнй справочннк. Москва, 2006. С. 332.

пачаў наведваць гарадскую школу, якую паспяхова скончыў у 13 гадоў.

У школе напісаў свой першы верш «Нёман». Пасля заканчэння школы бацькі выправілі Рамуальда ў Пецярбург вучыцца ў інструментальнай майстэрні, адкуль ён збег праз два гады. Наступныя два гады жыў у брата, музыканта аркестра, працаваў на механічным заводзе. Сышоў і ад брата і восем месяцаў жыў фактычна на вуліцы. Звярнуўшыся ў паліцыю, атрымаў новы пашпарт і на запатрабаванне маці, на той час ужо ўдавы, быў этапаваны ў Гародню, у бацькоўскі дом. Неўзабаве пачаў працаваць памочнікам машыніста на параходзе «Русалка»,

У 1905 г. Карнасевіч быў прызваны на ваенную службу ў г. Уладзімір-на-Клязьме, у 10-ты грэнадзёрскі маларасійскі полк. Там удзельнічаў у падпольнай арганізацыі сацыялрэвалюцыянераў. Пасля выкрыцця яе быў арыштаваны, але з-за недахопу доказаў вызвалены з-пад арышту. Праз паўгады па стану здароўя быў звольнены са службы і вярнуўся ў Гародню. Яшчэ праз год ажаніўся з удавой мясцовага памешчыка, але незадоўга сям’я распалася.

13 красавіка 1912 г. Рамуальд Карнасевіч прыбыў у НьюЁрк. Працаваў грузчыкам, матросам. У 1915 г. ажаніўся другі раз і пасяліўся ў г. Элізабет-порт (штат Нью-Джэрсі), працаваў на заводах. У 1922 г. пазнаёміўся з Давідам Бурлюком.

Пачаў друкавацца ў 1920 г. у газеце «Новое Русское Слово», пісаў пад псеўданімамі Цяпкін, Ляпкін, Таратайкін, Грамабой, Рамуальд. Выдаў кнігі «Звездные бразды. Кнйга стйхов» (Прадмова Д. Бурлюка. Нью-Ёрк: Русскнй голос, 1924. — 78 с.), «Кандальный перезвон» (Нью-Ёрк: Кнтоврас, 1925. — 63 с.), «Вечный зов. Сборнйк cmuxoe йрассказов» (Нью-Ёрк: Канормапресс, 1927. — 248 с.).

Беларускія матывы, тэмы Гародні, Нёмна займалі немалое месца ў творчасці Карнасевіча — можна згадаць вершы «Радзіма», «Туча», «Нёман», «Туга па Радзіме», «Самазабойца», «Жахі жыцця», «Абуджэнне вясны», «Цуда-цуда, цуды», апавяданні «Смаргонская акадэмія», «Музыка і анёл».

Памёр у ліпені 1963 г. у амерыканскім штаце Мэйн.

Чалавекам кнігі быў яіпчэ адзін беларус, які заснаваў і ўласнымі рукамі збудаваў — не больш, не менш — СвятаТраецкі манастыр (Джорданвіл, штат Нью-Ёрк), хіба найбольшую святыню рускага праваслаўя ў Амерыцы.

Пётра Ніжнік нарадзіўся 16 студзеня 1895 г. у Рэчыцы Гарадзенскага пав. у вялікай сялянскай сям’і. Калі яму споўнілася 18 гадоў, бацькі вырашылі ажаніць сына. Будучы святар надта не хацеў заводзіць уласную сям’ю і, каб не быць цяжарам бацькам, адпрасіўся ў Амерыку: нямала ягоных знаёмых выпраўляліся за акіян, адкуль, знайшоўшы працу, дасылалі грошы дахаты. Бацькі згадзіліся, адно маці прасіла: «Сынку, не згубі Бога».

У 1913 г. 18-гадовы юнак ступіў на амерыканскую зямлю. Знайшоў сабе працу — на цукровым заводзе ў прыгарадзе Чыкага. 1918 год стаўся пераломным: 18 красавіка ён паступіў у Ціханаўскі манастыр, заснаваны ў 1905 г. архіепіскапам Паўночна-Амерыканскім і Алеуцкім Ціханам. У 1920 г. Пётра пастрыгся ў манахі з імем Панцеляймон і яго высвяцілі ў іерадыяканы, a 10 красавіка 1921 г. —у сан іераманаха.

Пра той час архімандрыт Панцеляймон пазней згадваў: «За дзесяць гадоў у Ціханоўскім манастыры я пабачыў, як няпроста жыць сапраўдным манаскім жыццём маладому манаху. I я пачаў задумляцца пра іншае месца. У гэтым мне дапамог айцец Іосіф, тады Іван Андрэевіч Колас, які быў рэгентам-псаломшчыкам у парафіі. Ён прыехаў да нас у манастыр пажыць — гэтак мы пазнаёміліся. Разам мы надумалі зарабіць троху грошай, каб набыць які кавалак зямлі. 3 гэтай мэтаю я пайшоў працаваць на завод Сікорскага ў Стратфардзе. I ў 1928 годзе набылі зямлю, на якой сёння месціцца наш Свята-Троіцкі манастыр. Але мы працягвалі працаваць на заводзе, пакуль цалкам не выппацілі пазыку. У1930 годзе вясною пасля Пасхі я пакінуў працу і прыехаў на сваю зямлю. Першым маім набыткам у гаспадарку быў імбрык»³⁵³.

Сапраўды, з 1926 г. а. Панцеляймон зарабляў грошы на авіяцыйным заводзе Ігара Сікорскага³⁵⁴. Прадстаўляць авіяканструктара Сікорскага асаблівай патрэбы няма, а от сказаць два словы пра калонію ў Стратфардзе, дзе месцілася і Sikorski Corporation, варта, бо яна нам спатрэбіцца ў другой частцы артыкула.

³⁵³ Успаміны Панцеляймона захоўваюцца ў архіве Свята-Троіцкага манастыра ў Джорданвілі (ЗША).

³⁵⁴ Ігар Сікорскі (1889-1972), авіяканструкгар. У 1919 эміграваў у ЗША, у 1923 г. заснаваў уласную авіябудаўнічую фірму.

Далёка не ўсе эмігранты ў Стратфардзе працавалі на фірме Сікорскага, але бадай усе наведвалі мясцовы клуб, аддавалі дзетак у рускую школу, наведвалі створаную тамсама оперу. Раёны называліся Чураевка, Рускі пляж, Дачы; месцічы маглі пражыць-прапрацаваць там усё сваё амерыканскае жыццё і не вывучыць як след англійскае мовы.

Манаспгыр Святой Тройцы ў Джорданвілі

Заснавалі, натуральна, і прыход — Св. Мікалая. Адбылося гэта 15.12.1929 г. Першым настаяцелем тады яшчэ хатнягахрама стаўся наш а. Панцеляймон, а дапамагаў яму той самы айцец Іосіф (Колас), які, праўдападобна, таксама быў беларусам.

За зямлю, якую а. Панцеляймон прыгледзеў пад будучы манастыр, трэба было заплаціць адразу палову сумы — 2500$. Уласных было толькі 700$, яшчэ 500$ даў Колас, а рэшту сабралі сярод рабочых завода Сікорскага.

Вясною 1935 г. айцом Панцеляймонам і манахамі, што далучыліся да яго, была збудаваная царква ў гонар Троіцы, нарыхтаваны матэрыял на дом з шаснаццаці келій, набыта карова і коні. Але на асвячэнні царквы адбылося няшчасце: ад свечкі загарэлася царква, і ў лічаныя імгненні на вачах манахаў — згарэла. Трэба было пачынаць усё спачатку.

У сярэдзіне 1940-х гг. манахі цалкам разлічыліся з пазыкаю за зямлю, нават набылі дадатковую; узвялі прыбудовы для кароў, займелі найсучаснейшы лінатып, друкарскі варштат. Айцец Панцеляймон хоць і не меў адукацыі, аднак лічыў

кнігадрукарскую працу вельмі важнаю; што праўда, рабіў гэта своеасабліва: з розных кніг выдзіраў упадабаныя кавалкі і злучаў іх у адну новую. Ягоныя «выданні» і цяпер захоўваюцца ў манастыры.

Архімандрыт Панцеляймон пражыў доўгае жыццё і адышоў у 1984 г.; заснаваны ж ім манастыр, пабагацеўшы насемінарыю, па сёння з’яўляецца цэнтрам Рускай Праваслаўнай Царквы За мяжой³⁵⁵.

Але якая ж гаворка пра кніжных людзей ды каб без бібліятэкі? Тым больш, што гэта гістарычна засведчаны факт: калі дзверы новага будынка Нью-ёркскай публічнай бібліятэкі³⁵⁶ на Пятай авеню ўпершыню адчынілі свае дзверы 24 траўня 1911 г., першым чытачом стаўся эмігрант з Беларусі Давід Шуб, які ў 9 гадзінаў 15 хвілінаў замовіў артыкул Мікалая Грота³⁵⁷ «Нравственные ндеалы нашего временн (Фрндрнх Ннцше н Лев Толстой)».

Давід, сын Натана, нарадзіўся 13 верасня 1887 г. (па іншых звестках, 1888 г.) у Паставах. Яшчэ ў сярэдняй школе стаўся сябрам РСДРП, той яе часткі, што пазней атрымала мяно

«меншавікі». 3-за сваёй палітычнай дзейнасці быў вымушаны пакінуць імперыю і праз Гамбург, Берлін дабраўся да ЗША — спачатку ў Філадэльфію, а адтуль ужо ў Нью-Ёрк, дзе далучыўся да мясцовых таварыстваў: Расійскага сацыял-дэмакратычнага таварыства і клуба анархістаў, быў частым прамоўцам на зборках прафсаюзаў рабочых.

Пасля кровавого воскресенья Шуб вырашыў вярнуцца ў родныя мясціны, але, не маючы грошай, наняўся перавезці статак кароў. Дарога ішла праз Англію, Францыю, Швейцарыю. У Жэневе (магчыма — Цюрыху) пазнаёміўся з Леніным.

Магіла архімандрыта Панцеляймона (Ніжніка ) у Джорданвілі

³⁵⁵ http://www.jordanville.org

³⁵⁶ www.nypl.org

³⁵⁷ Мікалай Грот (1852-1899), рускі філосаф і публіцыст.

He змяншаючы палітычнай актыўнасці ў Паставах, ён за распаўсюд нелегальнай літаратуры зноў апынуўся пад пагрозаю арышту, і, каб пазбегнуць яго, запісаўся ў войска. У 1905 г. яго скіравалі ў гарнізон у Іркуцку. Але і там навязаў лучнасць з мясцовымі рэвалюцыянерамі, пра што дазналася камандаванне. Давід Шуб чарговы раз уцёк: праз Лондан — у Нью-Ёрк.

Ішоў 1908 год. Болей Шуб ужо ніколі не пакідаў ЗША.

Добра валодаючы ідыш, ён пачаў пісаць у мясцовыя газеты, а з 1924 г. далучыўся да аўтараў найбольш уплывовай габрэйскай газеты ў Амерыцы «Forverts».

Заля Славянскага аддзела Нью-ёркскай публічнай бібліятэкі на той час уяўляла сабой невялікі клуб, дзе не толькі чыталі, працавалі, але і знаёміліся, абмяркоўвалі палітычныя і культурніцкія праблемы. Вось там і адбылося знаёмства Шуба з Мікалаем Бухарыным і Львом Троцкім, частымі наведвальнікамі бібліятэкі. Можна было б нямала напісаць пра ягоныя кантакты з іншымі прадстаўнікамі расійскай эміграцыі, як, напрыклад, Барысам Бахмецьевым (1880-1951), чыім імем названы архіў пры Калумбійскім універсітэце, або заснавальнікам часопіса «Новый журнал» Міхалам Карповічам (1888-1959), але абсалютна нельга не згадаць, што менавіта яму, нараджэнцу Паставаў, належыць аўтарства класічнай біяграфіі Леніна, выдрукаванай у 1948 г.³⁵⁸ і шматкроць перавыдадзенай пазней (апошняе амерыканскае выданне — 1977 г., выдавецтва Penguin', а наогул па часе — 2002 г., пераклад у Іране).

Памёр Давід Шуб 27.05.1973 у Маямі, Фларыда.

У даваенны час на амерыканскіх землях існавала не толькі эміграцыя з Беларусі, але і беларуская эміграцыя — у Чыкага. Як вядома, у гэтым горадзе дзеілі сябры Рады БНР Язэп Варонка³⁵⁹, Антон і Янка Чарапукі³⁶⁰, тут служыў айцец Ян

³⁵⁸ Shub, David. Lenin. A Biography. Garden City, N. Y, Doubleday, 1948. — 438 p. Гл. таксама: http://www.marxists.org/history/etol/newspape/ni/voll6/ no02/shub.htm.

³⁵⁹ Язэп Варонка (04.(17). 1891, Сакольскі пав. — 04.06.1952, Чыкага, ЗША), палітычны дзеяч. журналіст, выдавец. Першы старшыня Народнага Сакратарыяту БНР (люты-ліпень 1918).

³“Янка Чарапук (псеўданім Змагар, 24.08.1896, Новы Двор (сёння Падляскае ваяв.. Полыпча) — 16.11.1957, Чыкага, ЗША), палітычны дзеяч. У 1919-1922 гг. працаваўсакратаромВайскова-дьшламатьічнаймісііБНР у Латвіі і Эстоніі, быў сябрам Народнай Рады БНР.

Тарасевіч³⁶¹, тут была заснаваная першая нацыянальная газета ў ЗША, «Белоруская Трнбуна» (1926-1932), тут ставіліся першыя беларускія спектаклі на амерыканскай зямлі.

Напэўна, актыўнасцю гэтых людзей можна вытлумачыць параўнальна часты зварот — як для сярэднестатыстычнай амерыканскай газеты — да беларускае тэмы мясцовае «Chicago Daily Tri­bune». 1 асабліва Варонкі, які быў даволі папулярнаю асобаю сярод чыкагскіх расіян. Так, зацемка ад 26 кастрычніка 1929 г. пра савецкіх

ЯзэпВаронка лётчыкаў, што вырашылі давесці магчымасць пералётаў з Масквы ў Нью-Ёрк, паведамляла, што падчас кароткага спыну ў Чыкага для неабазнаных у англійскай мове перакладаў Язэп Варонка, памылкова прадстаўлены рэдактарам «Russian Review»³⁶². У сваім слове перакладчык адзначыў, што 30000 рускіх у Чыкага вітаюць лётчыкаў і ганарацца імі.

Гэтая ж газета праз гады, а дакладней 6 чэрвеня 1952 г., змясціла Варонкаў некралог, у якім паведамлялася: «Паховіны Язэпа Я. Варонкі (Joseph J. Voronko), 61, які ў 1919 быў абвешчаны прэзідэнтам і прэм ’ерам кароткачасовага незалежнага ўрадаў Беларусі (of province of White Russia), адбудзецца заўтра ў 9.30 раніцы ў касцёле Св. Юрыя. Містэр Варонка быў адным з арганізатараў беларускага рэжыму, але пасля таго, як быў абвешчаны прэзідэнтам і прэм 'ерам, ён і ягоны ўрад мусіў ратаваііца ўцёкамі ад бальшавікоў. Цягам апошніх 19 гадоў ён быў рэдактарам праграмы перадач «Бурлак» у нядзельныя раніцы на станцыі WEDC. Ён пакінуў удаву, Мак, а таксама прыёмную дачку Ірэну Леанард»³⁶³.

Дык што ж пісала «Chicago Daily Tribune» пра Беларусь? Пераважна гэта былі кароткія весткі кшталту «Беларусы

³⁶¹ Кіпель, Вітаўт. Беларусы ў ЗША. Менск, 1993. С. 105-124.

³⁶² Рэдактарам насамрэч быў Адам Шуйскі.

³⁶³ Chicago Daily Tribune. 06.06.1952. '

далучыліся да Савецкай Рэспублікі»: «3 Цюрыха. Беларусы абвясцілі саюз з Рускай савецкай рэспублікай, як перадаюць з Кіева. Значная колькасць беларусаў, каля 5000000, жыве ў Літве, што нядаўна была захопленая балыйавікамі»³⁶⁴.

Паступова інфармацыя шырылася: «Паўстанні ахопліваюць Беларусь; армія пераможана: Чырвоныя камісары забітыя сялянамі. Значнасць цяперашняга паўстання ў Беларусі набывае моц. У Віцебску, Мінску і Смаленску адбываюцца сутычкі, забойствы камісараў, войска нясе страты. Вакол Смаленска адбыліся баі паміж савецкім войскам і паўстанцамі. Сяляне, каля 6000, змаглі перамагчы смаленскі гарнізон. Хоць яны маюць надта малыя шанцы супраць сілаў, якія бальшавікі здольныя супрацьставіць ім, паўстанні засведчваюць настрой сялянаў, якія былі даведзеныя да адчаю, тыя гатовыя на ўсё дзеля нават часовай палёгкі»™. А ў нумары за 29 лістапада 1930 г., ужо па інфармацыі з Латвіі, газета пісала: «Паўстанне падаўлена. Савецкія войскі падавілі паўстанне сялянаўу Беларусі. Сяляне, што змагаліся супраць савецкага ўрада апошнія пяць тыдняў кабуратаваць свойураджай і зямлю, спынілі супраціў. Як паведамляюць з мяжы, сёння не было чутно стрэлаў. Па няпоўнай інфармацыі з месца, было забіта больш за 1000 сялянаў, а каля 4000 іхных сямейнікаў было саслайа на поўнач Расііл^.

12 студзеня 1934 г. была надрукаваная калонка за аўтарствам Дональда Дэя, якому належыць пераважная большасць тэкстаў пра Беларусь. У ёй расказвалася пра з’яўленне ў Зілупэ старой кабеты, знясіленай, згаладалай, у рыззі, што ледзь трымалася на ёй. Сваім дзіўным станам, блізкім да шоку, яна звярнула на сябе ўвагу мінакоў і была скіраваная ў пастарунак па аказанне дапамогі. Выявілася, што гэта 72-гадовая ўкраінка Гелена Савейка, жыхарка Магілёва, выправілася ў падарожжа, каб расшукаць сваю дачку, якая вышла замуж і жыла цяпер у гэтым латышскім гарадку. Усю дарогу кабета ішла пешшу (блізу 200 міляў), просячы ў сялянаў хлеба. Яна расказала, што праз усю дарогу сяляне ставіліся да яе вельмі добразычліва. Адна сям’я, што жыла каля самай мяжы, дала ёй прытулак, пакуль пад прыкрыццём моцнай завеі яна не перайшла на другі бок, і тым

³⁵⁴ Chicago Daily Tribune. 21.01.1919.

³⁶⁵ Chicago Daily Tribune. 17.10.1924.

³⁶⁶ Chicago Daily Tribune. 29.11.1930.

выратавала ад ГПУ, якое атрымоўвае грашовыя прэміі за кожнага перахопленага. Кабета распавяла таксама, што ў сялянаў амаль не засталося нічога з ежы — усё забрана арганізатарамі калгасаў, а яна сама на працягу года ела толькі чорны хлеб і вараную бульбу, вельмі рэдка дадаючы алей. Гэта, сказала яна, становішча з харчаваннем сялянаў у Беларусі.

Але падобныя артыкулы былі хутчэй выключэннем. Пераважна пісалася пра расстрэлы, страты, забойствы:

12 снежня 1934 г.: «Мінск, 11.12. Расстрэльная каманда забрала жыццё ў 9 абвінавачаных у контррэвалюцыі неўзабаве пасля абвінавачання ў тэрарызме. Гэты прысуд вайсковай калегіі савецкага Вярхоўнага Суда давёў лік забітых пасля смерці Сяргея Kipaea da 75»³⁶⁷.

17 чэрвеня 1937 г.: «Рускі лідар скончыў жыццё самагубствам. Сталін закратаваў сотні. Самагубства прэзідэнта Беларускай савецкай рэспублікі, сотні арыштаваных і сотні выкінутых з камуніспгычнай партыі — гэткая інфармацыя прыйшла з Расіі. Урад паведаміў, шпю Аляксандр Чарвякоў, 45 гадоў, кіраўнік самай заходняй з савецкіх рэспублік, скончыў жыццё самагубствам з-за сямейных праблемаў »^36S. Далей расказвалася пра пераслед і арышт ягоных 45 калегаў, у тым ліку Галадзеда, Убарэвіча, Гамарніка. Быў ужыты выраз «паляванне на ведзьмаў».

У матэрыяле за 8 жніўня 1937 г. пад назвай «Суседзі прадракаюць Расіі падзел на малыя нацыі» Дональд Дэй піша пра візіт прэзідэнта Польшчы Ігнація Масціцкага ў Бухарэст, калі падчас сустрэчы насамым высокім узроўні была выказаная думка, што беларуская нацьія будзе існаваць.

6 лістапада 1937 г.: «УГомелі (Gombel) 7 чалавек было забіта за супраціў правядзенню калектывізацыі. Пакараныя былі абвінавачаныя ў шпіянажы на карысць Германіі і Польшчы»³⁶⁹.

Цікава адзначыць, што ў гэтай самай газеце друкаваўся з працягам дэтэктыўны раман «Чырвоны Стэфан» даволі вядомай брытанскай пісьменніцы Патрысіі Вентворт {Patricia Wentworth, 1878—1961) — гісторыя пра анілічаніна Стэфана Эндэрбі, вядомага ў Расіі як Сцяпан Іванавіч. Ён бяжыць з Расіі,

³⁶⁷ Chicago Daily Tribune. 12.12.1934.

³⁶⁸ Chicago Daily Tribune. 17.06.1937.

³⁶⁹ Chicago Daily Tribune. 06.11.1937.

па дарозе ратуе ад смерці Элізабэт Радзін і бярэ яе з сабой, бо ёй пагражае камісар Пятроў. Нарэшце ўцекачы знаходзяць прытулак у хаце Акуліны і яе мужа Юрыя. Паміж Стэфанам і хворай Элізабэт адбываецца наступны дыялог:

— What did I say? — said Elizabeth, her eyes wide and startled. — Did I speak English?

— Akulina wouldn’t know what it was. Besides, she won't talk. But I don’t think you’d better be dumb — it isn I necessary. The talk hero is a good bit mixed up anyhow. We’re over the Ukrainian border, you know.

—Akulina talks Russian to you...

— Yes. She ’s a Ruthenian from White Russia. She was born and bred on the Darensky estate, and her daughter Katinka went back there when she married. Yuri is Ukrainian³¹⁰.

2. Мужыкі

Што я мужык, усе тут знаюць,

I, як ёсць гэты свет вялік, 3 мяне смяюцца, пагарджаюць, — Бо я мужык, дурны мужык.

Янка Купала

Справа з маўкліваю большасцю, з мужыкамі — асноўнаю масаю эміграцыі з Беларусі — выглядае кардынальна інакш: па іх не засталося не тое што рукапісаў, артыкулаў, успамінаў ці прынамсі асабістых дакументаў; але нават суворая статыстыка — і тая блытаецца ва ўласных падліках і найменнях.

Напрыклад, расійскі даследнік эміграцыі Э. Нітабург прыводзіць меркаванне амерыканскага даследніка Б. Кайпэла (але чамусьці без спасылкі на друкаваную крыніцу), што пяцьдзясят адсоткаў эмігрантаў з Расійскай імперыі былі беларусамі³⁷¹.

Калі згадаць словы іншага даследніка, ужо амерыканскага, нябожчыка Марка Раева, што «средй эмйгрантов мы можем обнаружйть не только представйтелей бывшей правяіцей

³⁷⁰ Цытата паводле: Chicago Daily Tribune. 26.12.1934.

³⁷¹ Ннтобург, Э. Русскне в США. Москва, 2005. С. 380.

элйты — правшпельственной й прйдворной — w выдаюіцйхся представйтелей йнтеллектуальной элйты, но ймелкую буржуазйю, людей йскусства, ремесленнйков, рабочйх й служаіцйх, а также довольно значйтпельное чйсло крестьян, еслй прйчйслйть к hum казаков»³'’² (вылучана намі — Л. Ю.), — ці не можна зрабіць выснову, што тая мужыцкая частка складалася пераважна і ў асноўным з беларусаў?!

Ці выпадкова Д. Гарбацэвіч узяў сабе псеўданім «Мінскі Мужык»? Было ў тым выбары галоўным фіксаванне геаграфічнага месца, падкрэсліванне сацыяльнага — хай і былога — статусу? А мо тут падсвядомая канстатацыя ўласнай інакшасці, якая, пры ўсей дэкларацыі мужыкамі сваёй любові да рускага, залічэння сябе да рускага народа, была відавочнаю і для іх саміх, і для рускіх?

3 думкаю пра гэткую інакшасць двухсэнсоўна прачытваецца тэкст пра — о, дзіва! — дзве душы, выдрукаваны часопісам «Просвеіценіе »:

«Лекція М. Л. Моравской³⁷³.

«Двойныя душй», о которыхь говорйла М. Л. Моравская вь О-ве Просвеіценіе, это найш душй, душй людей, жйвугцйх на чужбйне, эмйгрантовь. Одна душа вь нась — это тяготеніе кь своему національному гнезду, замыканіе вь національную скорлупу, нежеланіе сблйзйться сь новой средой, это «колонія» й «гетто». Другая душа — это тяга к-ь новому, нейзведанному, стремленіе сжйться сь чуждой культурой й вь любой стране быть своймь. Всякое «гетто» ужасно — это варка в собственном соку, это блйзость каторжнйковь, прйкованныхь кь одной тачке.

Есть людй, умеюгціе разрушйть стену, которая отделяеть йхь от другого народа й сделать для себя чужбйну новой родйной. Это не обходйтся даромь. Оставшіеся вг. «гетто» укоряютьушедшйхь вь отступнйчестве й йзмене. Вь душахь самйхь отступнйковь пройсходйпть йногда мучйтельное ожйваніе бы-

³⁷² Раев, Марк. Россш за рубежом. йсторня культуры русской эмнграцнн 1919—1939. Москва, 1994. С. 15.

³⁷³ Марыя Мараўская (1889-1947), пісьменніца, перакладчыца. Сябравала з Максіміліянам Валошыным, Зінаідай Гіпіус, уваходзіла ў «Цех поэтов». У 1917 г. пасля падарожжа ў Японію праз Лацінскую Амерыку трапіла ў ЗША, дзе і засталася жыць.

лыхь національных'ь чувствь, какь это случнлось co многймй «обамерйканйвшймйся» русскймй й полякамй прй вестй о русской революцій.

М. Л. Моравская находйть, что есть путь, хотя й трудный, кь освобожденію оть душевной двойственностй. Путь этоть «расшйреній дугйй». He надо отгоражйваться оть чуждой культуры. Надо всемй сйламй стараться войтй вь нее, надо йзучать чужойязыкь, жйзнь, духь окружаюіцего народа, надо быть не гостемь, а участнйкомь й деятйлелгь везде. Но это погруженіе вь жйзнь другого народа не должно покупаться ценою отреченія оть народа своего. «Могуіцій вместйтй да вместйпп». Н вь этомь путь кь псйхологйческому (не касаясь сейчась экономйческой й полйтйческой стпороны дела) решенію національного вопроса й путь кь едйненію человечества. Таковы, вь основныхь чертахь, разсужденія М. Л. Моравской.

После лекцій М. Л. Моравская прочла свою поэму «Москаль». Поэма эта навеяна разсказомь обь одномь (нмя его забыто) pyccKOMb офйцере, который вь днй последняго возстанія, вь 63 году подь впечатленіемь жестокой расправы сь полякамй, перешел на сторону польскйхь повстанцевь й был разстрелянь. Его ведуть на казнь. Народь, плача, его провожаеть. Но воть засвйсталй «черныя нагайкй», й толпа вь страхе разбегается. Тогда раздается голось офйцера: «Братья-полякй, я за вась умйраю, а вы не хотйте проводйть меня до могйлы». Н бегугцая толпа остановнлась, й «сь плачемь кйнулся людь» обратно за шествіемь

Бабушка-полька разсказывает-ь эту эпопею детямь, й, когда она опйсываеть свое свйданіе сь москалемь, она вспомйнаеть сь йзумленіемь,

«Чторусское слово «справедлйвость»

Звучало coeceMb no нашему справедлйвосць!» (менавіта так напісана гэта слова — Л. Ю.).

Поэма М. Л. Моравской пронйкнута темь гражданскймь умйленіемь, какйм-ь обвеяны некрасовскіе «Рускія женгцйны», желані&мь бережно передать потомкамь все, что связано сь геройческнмй образамй прошлого».

Змаганне за душы мужыкоў было нежартоўным — праз школкі, царкву, шматлікія таварыствы, лекцыі. Зрэшты, не толькі душы, але і кашалькі. Як бы мала там ні адкладалася даляраў, улічваючы колькасць гэтых мужыкоў, сумы былі вельмі

значнымі. Дастаткова згадаць справу з карпарацыяй Сікорскага: пасля першых няўдачаў з будаўніцтвам самалётаў яна фактычна збанкрутавала. Ва ўсёй літаратуры, прысвечанай Сікорскаму, прыводзіцца факт фінансавай дапамогі ад кампазітара Сяргея Рахманінава³⁷⁴, але ніхто не піша, што выратавалі бізнес акурат мужыкі, якія масава, стаўшы ў чэргі, набывалі акцыі Sikorsky Aero Engineering Corporation.

He дзіва, што рускія таварыствы часта засноўваліся беларусамі. Адно з такіх, «Навука», якое таксама мае сваю ролю ў нашай далейшай гісторыі, было заснавана ў Нью-Ёрку ў 1905 г. для пашырэння культуры эмігрантаў з імперыі праз канцэрты ды лекцыі і першапачаткова прымала ў свае шэрагі выключна «чыста рускіх», што і было занатавана ў статуце арганізацыі. Але адным з заснавальнікаў быў беларус Мацвей Драздоў, народжаны на Пятроўскіх хутарах Вілейшчыны. Ён прыехаў у Нью-Ёрк 23 кастрычніка 1907 г., пасяліўся сярод такіх самых, як і ён, у Бранзвілі, быў дзейным сябрам «Славянскага таварыства» і «Расійскага хрысціянскага народнага дома і кааператыва». У 1922 г. падчас голаду ў Расіі стаўся ініцыятарам збірання і перасылкі харчовай дапамогі. Цягам шэрагу гадоў займаў пасаду старшыні РООВА (Русское Обьедйненное Обіцество Взаймопомогцй в Амерйке).

Змаганне вялося і паміж самімі таварыствамі: хто лепш разумее мужыка, ягоную душу, ягонае жыццё, патрабаванні? На гэтую тэму нават пісаліся вершы — кшталіу «Мужнк. (А. Бранловскнй³⁷⁵ чнтает лекцнн о нуждах деревнн)»³⁷⁶:

Чйтатель! He сомневайтесь напрасно!

Этояспо—

Что г. Брайповскйй есе знает.

Что еслй он рассуждает

О нуждах деревнй, о качестве сена...

Эта сцена

Как раз no нем.

³⁷⁴ Чэк быў выпісаны на 5000$, у пераліку на сёння сума складае большменш 80000$.

³⁷⁵ Аляксандр Браілоўскі (1896-1975), піяніст. Нарадзіўся ў Кіеве, памёр у Нью-Ёрку, дзе часта выступаў з лекцыямі.

³⁷⁶ Новое Русское Слово. № 4120.

Дело в том:

Нзученйе этого вопроса

Пройсходйло во время сенокоса.

Нз окна купэ

Его взор прйковался к толпе.

Она в это время травку косйла, Когда его в Амерйку уносйло. Уловйв лязг кос острым слухом Он пронйкся «крестьянскйм» духам. Затем на одной йз станцйй железной дорогй Он вйдел мужйцкне дрогй.

С мешкамй.

Между намй —

Он do cux пор не знает, что лежало в мешках.

Просо, конопля йлй овес.

Но не в этом вопрос.

С того временй

На его плечй легла тяжесть «мужйцкого» бременй. С ’евшй в Нью Норке порцйю грйбов, Он eufe более узнал быт мужйков.

А после десерта — малйны

Ему окончательно выяснйлйсь полевые картйны.

В музее он вйдел пару коз, На одной йз плой/адей Лонг-Айланда навоз... Чйтатель! He сомневайся напрасно!

Это ясно —

Он быт «крестьянства» знает.

Н поэтаму... Пусть лекцйй чйтает.

Уверяю — побудет он разок в Божьем Храме Нувйдйте самй:

Он без упрека й страха

Появйтся перед еамй е рясе Неромонаха.

Ох, не прае Н. Окунцов,

He прйзнаюіцйй такйх «мужйков».

Цяпер самы час пазнаёміцца з адным з такіх мужыкоў.

Узімку 2010 г. я працаваў з чарговым архівам у Нью-ёркскай публічнай бібліятэцы. Паперы належалі нейкаму расіяніну з хвалі белай эміграцыі, выпускніку імператарскага ліцэя, таму я хутчэй адрабляў паншчыну, механічна парадкуючы тэчкі,

Пашпартная кніжка Д.Давідовіча. 1911 г.

аж пакуль не выцягнуў скрутак папераў выразна іншага, як рэшта архіва, паходжання. Сярод іх у асобнай капэрце знайшоў «Паспортную кннжку», выдадзеную «Малечскймь волостнымь Старшйной Гродненской губерній Пружанского уезда 1911 года октября месяца 26 дня» на імя Дзям’яна Емяльянавіча Давідовіча, народжанага 5 лістапада 1889 г. У пашпарце адзначалася, што па роду заняткаў Давідовіч «хлебопашець», веравызнанне — праваслаўны; замест асобных прыкметаў запісана «грамотень».

Зразумела, адсунуўшы ўбок паперы белагвардзейца, заняўся вывучэннем скрутка. Знаходка і ўразіла, і здзівіла.

Эмігрант-беларус, сапраўды, належаў да мужыцкай большасці, але маўклівым зусім не быў; у паперах знайшліся не толькі ягоная аўтабіяграфія, лісты — да сваякоў, да Ігара Сікорскага і яшчэ аднаго менеджара Sikorsky Aero Engineering Corporation, дзе працаваў Давідовіч (у Амерыцы ён змяніў сваё прозвішча на Давыдаў), ліст-зварот па дапамогу зняволенаму ў Беларусі брату, але і артыкулы: пра канфлікт з Барысавым, кіраўніком таварыства «Навука», сябрам якогабыў наш мужык, пра Сікорскага, пра суд, які ледзь не скончыўся дэпартацыяй. Нараканні, што яго паўсюль успрымаюць як нявартаснага мужыка, паляка, і што ва ўсім вінаватыя габрэі.

Антысемітызм Давыдава-Давідовіча, магчыма, вывезены яшчэ з Беларусі, але надта ж паказальныя карэспандэнты нашага мужыка.

Адзін з іх — Іван Акунцоў (1874-1939), імя якога згадваецца ў цытаваным вышэй вершы. Сябра партыі эсэраў, прысуджаны ў 1905 г. да пажыццёвай катаргі, адкуль збег у 3UJA. Тут заснаваў газету «Русскнй голос» (пазней перайменаваная

ў «Русское слово»), рэдагаваў «Новое Русское Слово». Пасля ягонай смерці была выдадзеная кніга «Русская эмнграцня в Северной й Южной Амернке» (Буэнос-Айрес, 1967), першая падобнага кшталту, але надзвычай суб’ектыўная і антысеміцкая. Трапляюцца ў ёй і цікавыя для нас месцы: «Рядовой колонйст Констанйн Кляцко йз Мйнской губернйй, жйвугцйй в Cuy Сйтй, Айова, в 1929 году йзобрел. «автоматйческйе ворота» для переезда на железных дорогах. Этй ворота, прй проходе поезда, автоматйческй закрывают железнодорожный путь для пересекаюгцйх его. Нзобретателю предложйлй 25000 долларов за это йзобретенйе, но он запрашйвал болыйе. Ему не далй, й Кляцко остался чернорабочйм»*¹¹.

Другі карэспандэнт — асоба япічэ болып адыёзная: граф Арцемій (Артур) Чэрап-Спірыдовіч (1868-1926), ідэолаг кансерватыўна-манархічнага панславізму, бізнесмен, выдавец і рэдактар часопіса «Спасем Россню. Орган всех нскренне любяіцнх Россню». Але вядомасць здабыў як галоўны кансультант — разам з юрыстам, пісьменнікам і грамадскім дзеячам Барысам Бразолем (1885-1963), імя якога таксама згадваецца ў лісце графа — амерыканскіх выдаўцоў «Сіёнскіх пратаколаў»: у 1921 г. таварыства «Русская самооборона» ў Нью-Ёрку выдала пратаколы пад назвай «Всемнрный тайный заговор»³⁷⁸.

Так ці інакш, але паперы Давыдава-Давідовіча даюць унікальную магчымасць зазірнуць у свет беларускага мужыка ў Амерыцы першай чвэрці XX стагодцзя. Тэксты друкуюцца не ўсе: «Вавнлонское столпотворенне», хоць і найбольшае па памеры, але праз сваю кампілятыўнасць уяўляе найменшую цікавасць. Зрэшты, мо і на яго прыйдзе час.

Аўтарскія правапіс і сінтаксіс, хоць і ўскладняюць чытанне, захаваныя.

Моядорога. 1911.

Родйлся я в бедной крестьянской семье деревнй Грйшевйчй Гродненской губ. В одітнадцатпь лет я начал пастй овец, пас 2 года. В 14 лет уехал в Астраханскую губ.

³⁷⁷ Окунцов, йван. Русская Эммнграцня в Северной н Южной Амернке. Буэнос-Айрес, 1967. С. 367.

³⁷⁸ Всемірный тайный заговор: Протоколы сіонскнх муцрецов: по Ннлусу. Нью-Йорк, 1921. — 64 с.

на земляные работы no проведенйю железной дорогй. Работал тяжело, от восхода до закагпа гонйл лошадей, й я должен был с гружатпь землю с грабаркй³⁷⁹, на которой было 1/3 куб. сажена землй. В 15 лет служйл е гор. Барановйчах, кучером у одного богатого еврея Вольфсона. В Іблет работал в Перемской губ. на ж. д. 6 месяцев работал в пекарне в помошнйках. В вторую половйну года на кухне помошшіком noeapa й т. д.

В 17 лет 1907 года прйехал в Амерйку в Фйладельфйю на пароходе «Курск», u с тех пор началась моя тяжелая жнзень. С первого моего прйезда в Амерйку й первоймоейработы быларабота в шахтах W. th.³⁸⁰. Работал там месяцев 6, а потом уехал в гор. Нью-Норк, в Ныо-Норке работал за 25 сентов в неделю прасовал женскйе ковтй. Еврей бос любйл меня за мою работу, но не так за работу, как за то, что я дешево работал. В начале 8 года я начал странствоват no Амерйке, с Нью-Норка отправйлйс нас партйя в шахты Ра. стейт³⁸', но там я проработал всево 2 дня, т. к. было невозможно работать прй тех условйях, которй компанія ставйла³⁸². Да плус к тому уголь был очень нйзкй 3 футы. Нужно было все время работат лежа в шахте³⁸³.

³⁷⁹ Грабарка — воз, прызначаны для перавозу зямлі.

³⁸⁰ Маецца на ўвазе штат Заходняя Вірджынія (West Virginia).

³⁸¹ Штат Пенсільванія (Pennsylvania).

³⁸² Ён цалкам мог быць аўтарам допісу ў газету «Напіа Ніва» за 15 снежня 1911 г. У нумар № 50 за подпісам Т. Г. было выдрукаванае наступнае: «Прыехаўшы ў Амэрыку, куды мяне загнала доля пачаў я разглядацца, шукаючы на чужыне сваіх земпякоў-беларусаў. У самім горадзе Нью-Ёрку знайсьці іх ня таклёгка, бо найбольш пападаюцьяныў Пэнсыльванію на работы ў шахтах, падзямельных лёхах, каторымі людзі дабіраюцца да вялікага багацьця: каменнага вугалю. Тамака іх чакае непамерная праца, на каторую зыходзіць увесь іх час, трацяцца ўсе іх сілы. Гэтакусюды, яны досьвіткам туды ідуць, вяртаюцца на ноч, а сонца ня бачаць цэлымі тыднямі. Працуюць у шахтах па 12 г.».

³⁸³ Параўнай: «Русскйе в шахтах. Во всех каменноугольных шахтах Пеннсйльвэнйй й Вест Вйрджйнші балыййнство шахтерое — славяне: галйчане, сербы, хорваты, полякй й русскйе. В Амерйке шахтеров выбйрают, как солдат на военгцйну. Шахтер должен быть малодым, сйльным, здоровым й смелым. Лентяев й ротозеев не берут. Все

М отправнлйсь мы пешком в двоем с товаршцем Яшкой Валйнской губ. Человекуже был пожйлой, отслужйл военную службу e Poccuu, й я думаю, с этйм человеком я не пропаду нйгде, т. к. я слыхал еіце e Poccuu, что солдаты былй очень храбрые людй, й он может достать й с огня й с воды, что ему нужно.

Мне было 18 лет, я не знал англйского язйка кроеме yes, no, но надежда на Яшку меня обманула. Яшка был очень скромны, несметлйвй u трус, й мы странствовалй no ж. д. Бог ее знаеть какой 3 месяца ноябр, декабр й январ. Одежда у нас была летная. Пйталйсь мы что находйлй на полотне ж. дорогй. пасажйрй вйбрасывают йногда хорошйе сенвйчй. Спалй в лесу, разводйлй костер, когда былй спйчкй. Просйт кушать й Яшка нехотел, йянехотел, т. к. главна прйчйна боялйсь, что незналй англййского язйка. Через 3 месяца в конце января мы прйшлй eW. V на старое мое место, где я работал с переого дня моего прйезда в Амерйку. Тут былй друзя знакоміе й онй нас совершенно не узналй. Мы прйшлй в 8 часов ве [че] ра, так как боялйсь днем явйтся, чтобы не пугать людей, потомумы былй совершенно чорнымйлюдьмй, нйкто нас не мог прйзнать за белых. Первйм долгом нас помйлй, далй одежду й потом кушать, после этого мы отдохнулй пару дней, й пошлй работать в шахту. 2 неделй мы не моглй нй работать, нй кушать, т. к. желудок не мог работать, потом мало no малу мы прйшлй в себя йработалй. Яработал до 1911 года, потом поехал в Россйю для отбйванія войнской повйнностй. В солдатй я не пошол, немножко no закону, а немножко npomue закону. Ho в солдатах не служйл. В начале 12 года

Значйт в солдаты непошол. Родйтелй говорят нада сынок женйтся, а девкй прямо роем ходят. Это было самое йнтересное время в моей жйзнй. В конце 11 й начале 12 года я женйлся. Пожйл 2 неделй с женой, поспорйлй с родйтелямй й я бросйл ece й уехал е Канаду. Прй отправке меня на станцію для отезда в Канаду жена моя так плакала, что я uno сіе время не вйдал й не слыхал,

старшйе проходят спецйальную школу». У кн.: Окунцов, Нван. Русская Эммнграцня в Северной н Южной Амернке... С. 245.

чтобы было подобне что нйбудь. Ей было 21 год, так как й мне, но она была под влйянйем свойх роднтелей. Я ей говорйл, еслй ты захочеш, я не уеду сейчас, все разорву, в однумйнуту потеряю несколькорублей, й все. Но она не могла еіце тогда пересплйть влйянйе родйтелей й нйчево мне не говорйла, только плакала что было мочй. На Пасху 12 года я был уже в Sudburax Ont. Canada й гулялй вместе с землякамй Пасху. С пустя неделю я стал работать на пйвном заводе. Платйлй мне 3 дол. Но работа очень тяжела была, й я бросйл йуехал в лес co шведамй. Проводйлас новая ж. д. Работал тпам 3 месяца й в лето стало снльно кусать мошка, так чтоработать й спать было невозможно.

Марта2, 1925 941 Сймсон стрйт, Бронкс. Дорогой йуважаемый всемы Русскймй

Мгорь Нвановйч³⁸⁴.

После второго годйчного собраній Вашей корпорацйй. Япрйшол к заключенію, что вы достойны нменй велйкого человека. Но вы дорогой ІІгорь Пвановйч егце получйте много-кратный плюс, еслй Вы no прежнему будете продолжать носйть оверролйз й желтый жакет³⁸⁵. В Амерйке это означает, что e Россйй кресты й медалй.

Далыае предупреждаем Вас. Старайтесь no возможностйй йзбегать всякйх, прямых й косвенных связей с жйдамй. Т. К. за нймй на протяженйй eceu ucmopuu человчества чйслйтся очень много недостатков в соцйальной жгізнй. Вы знаете, что онй пронырлйвый, льстйвые, угодлйвые, лйцемерные. Онй покоряют нас без боя, «отчастй» ленйвых, зеваюіцйх, податлйеых, неустойчйвых, легковерных. Окольнймй путймй, всякймйзакаулкамй онй пробйраются к нашгім co кроейіцам й овладевают ймй.

А наша славянская стйхйя покорно отступает перед чарамй йх беса. Ох этй чары, тут подкуп, й разврат, й лесть, й порок, й лож, й гордыня, все чем сйлен наш

³⁸⁴ Сікорскі.

³⁸⁵ Камбінезон (overoles) і жоўтая камізэлька — адзнака працоўнага ў Амерьіцы.

враг. На слабого нахальством, на малодушного доларом, на мечтателя посуламй, так шествуют еврей. Bee в йх руках.

Торговля, пройзводство, хлеб, й даже весь контроль над духовным капйталом. В торговле он шантажйрует, на бйрже cmepea, в работе надуватель, в полйтйке бунтовіцйк й предатель, в лйтературе развратйтель й отрйцатель, человеконенавйстнйк, в йскустве осквернйтель й йзменнйк, в обіцестве фарйсей с улыбкой на лйце й с камнем за пазухой.

Еслй вы Нгорь Пвановйч окружйте себя, как это делал цар e Россйй жйдамй, так знайте, что кто небудь уже будет знать конец вашего предпрйятія. Вы знаете мужйков, хорошо Вы пх йзучйлй здесь в Нью-Йорке. Онй правда, в смйсле помоіцй много не сделают, Но повредйть Вам тысячу раз нйкогда. Еіце наоборот, предупредят Вас еслй вам кто собйрается повредйть. Но вы й от евреев неполучйте той помоіцй, что й от мужйков.

Но зато вредуже вам гарантйрован, й развал вашого дела немйнуем.

Так вот Вам мой йскреный мужйцкйй совет: бросте всю полйтйку, все постороніе связй, которые не касаются вашего дела. Н погрузйтесь в ваше дело, а вместе с вамй й наше no самую шею. Нвы прй помоіцй нас неграмотных не хйтрйх, не учйных мужйков, но верных й преданных Вам доведете ваше велйкое дело до желаного й благополучного конца.

Правда мой совет вам столько поможет, сколько мужйку шуба в жаркй Нюлскй день. Но мне кажется что Вы точно помнйте экзамен вчерашнего дня, которй йспйтала наша мать Россія. В кратце скажу вам что Бразоль мне подозрйтелен. Он работает для евреев й масонов. Так как я Вам советую вы nocmynume й вы окрепнете экономйческй. А тогда Вы будете сйльным везде й всюду, как йонй...

Для того чтобы говорйть нужно йметь помегценйе, й быть неголодным. А чтобы быть сытым й нметь дом, нужно быть спльным обеспеченым экономйческй.

Поклон уважаемой намы Вашой жене, Елйзавете Алексеевне, а также от нашйх деток которых она учй-

ла. Онй страшно ее любят й спрашйвают нас постоянно, мама говорят. Скажй нам Елйзавета Алексеевна такая же добрая как й была нлй же она переменйлась.

Дорогой Мгор Мвановйч, прошу Вас простйте меня, что я напйсал неграмотно. Вы знаете что я малограмотный. Но хотя выраженія мой не лйтературные, но верны й йскренный. Покорны Ваш слуга. Прошу Вас дорогой Мгор Пвановйч назначйть мне время, когда к Вам можно прйехать. Я хочу Вас познакомйть с другйм мужйком как йя. он меня просйл чтобы я познакомйл его з Вамы. желательно в Воскресеніе.

Покорны Ваш слуга, Демьян Е. Давйдов.

Nov. 6-26

684 Е. 136 85NYC

Дорогой Шурйн Демьян Нвановйч й сестрйца Софія. Что с вамй случйлось что вы не отвечаете на мой пйсьма. Язнаю, можетувас случйлось ней/астье, может заболела девочка ваша йлй что нйбудь другое. Но все такй дорогй Шурйн соберйтесь сйламй й дайте ответ мне.

A то меня моя старуха загрызла, т. к. я ей не давал чйтать последнего пйсьма которое я пйсал do eac. й она говорйт что u вас обругал в том пйсьме й вы засерчалй на нас й неотвечаете нам. Я прйзнаюсь no coeecmu что я постарел на 50лет за эту неделью т. к. боюсь чтомой деньгй пропадуть, которые я дал в задаток за фарму. Но пусть пропадають чорть с нймй, где наше не пропадало. Но все такй вы дайте ответ что й почему вы переменйлй так резко свое намеренйе, й самй уже потратйлйсь немножко й нас довелй до утраты.

Место это хорошое й современем будеть дорогое. Я сам не покуплю ее так как у нас

Досвйданйя ваш ДЕДавйдовпч.

Nov. 6-26

684 Е. 136 85 NYC

Дорогой Шурйн Демьян Нвановйч й Сестрйца Софія. Спйшйм сообіцйть вас что мы вашй деньгй получйлй. 250 доларов. Что мы нх не получйлй так долго, й я беспокойл вас пйсьмамй, так прйчйча была следуклцая.

Почтален бросйл повестку на заказное вашое пйсьмо в нашу мэйл баксў⁸⁶, а у нас ключа от мейл баксй небыло й отпйрать не отпйралй баксй, так как было выдно что там пйсем не было, а там т. е. бакса была запхана бумагою адверташйнгй³⁸⁷ что co шторов^ж разносят й запйхают no мейл баксам. Так мы й внйманйя не обраіцалй. Адвертайзйнгй вйдйм в баксе da й только, а эта повестка была маленькая й она затерлась в этйх адвертайзйнгах, da й лежапа себе спокойно. А я дурак ломал себе голову й вас беспокойл.

Пока сегодня в суботу случаііно наша Эна Anna взяла палку й начала вйковйрйвать йз баксй me паперкй й нашла повестку на заказное пйсьмо. Моя старуха зашла на почту, ей не далй, сказалй, что пйсьмо йз Детройта для вашего мужа, й я пошол с банковой кнйжкой. Показал там й распйсался й вйдалй пйсьмо. А потом й скошовалй³⁸⁹ там же монй ордера³⁹⁰ на суму 250.

Дальше дорогой Шурйн я не знаю что нам делать. Переезжать на фарму на зйму йлй ждать до весны. Но первое что йужно так это покончйть с документамй. Нам нада будет уплатйть 4000 тысячй кеш, a 4000 тысячй останецца моргйчу³⁹¹, а на 500 com доларов мы должны дать маджару ноут, т. е. вексель сроком на год.

Август 1929

Уважаемы Георгй Александровйч, я обраіцаюсь к вам с маленькой просбой прйбавте мне жалованья, я человек семейнй й мне мало этого что й получаю, Вы конечно скажете что это дело не ваше, а дело Нгоря Нйколаеейча, я обраіцался к hum ho Нгорь Нйколаевйч сказал что не может, конечно, раныйе свой, знакоміе. Я уважаемы Георгй Александровйч помагал создавать это дело в первые днй когда Нгорь Нвановйч собйрал день-

^3,6 Mail boxes (англ.) — паіптовая скрыня.

³⁸⁷ Advertising (англ.) — рэклама.

³⁸⁸ Shop (англ.) — крама.

³⁸⁹ Ад cash (англ.) — наяўныя грошы.

³⁹⁰ Money order (англ.) — грашовы перавод.

³⁹¹ Mortgage (англ.) — іпатэка.

гй на 14 й 10 улйцах я в первых рядах, № № мойх акцей 10 11b³⁹². Атакже отдолжал вам деньгй когда ваша контора помеіцалась на 57 улйце, деньгйя давал покойному Шуматову, вы йх держалй чуть не два года, йя нйчево не іцйтал вам. Конечно все это в настояіце время не ймеет реального значенйя, но еслй вернутся ко временй начала й человеческой совестй, то я да ймею права просйть вас іцйтать меня наравне с другймы рабочймй. Я нехочу умалять заслугй тех людей, которые ймеют перед вамй ранше. Но я выжу что здесь людй рабопіают, так само кака й я, даже в некотором деле менше й хуже моего й получают no 50 60 доларов в неделу.

Правде нет места

Говорят что знак молчанья глубокая мудрость. Но я не могу молчать.

Все царй, королй, от вышпх до самйх нйзкйх. Н в органйзаціях есть такіе королй. Все онйлюбят покорность рабов. Когдато спросйлй Наполеона, какіе права должен йметь гражданйн. Он без мймйкй ответйл, работать, платйть подать, й молчать. Bom права каждого честного гражданйна. Так наш царок Борйс тоже.

Я гордйлься 06. Наука³⁹³. Я еіце перед открйтйем школй в этом году агйтйровал за науку й детскую школу. Я старался чтобы в этом году детская школа была выше поставлена чем в прошлом, й с одной стороны мой мечты оправдалйсь.

А с другой дйктатор Борйсов самолубец, захотел возвестй себя в Клемансй й Лойд-Джорджй³⁹⁴, й начал заботйтся о руке дамй йз высшего обй/ecmea болыйе, чем о 150 детях нашйх. П несмотря на то что Борйсов крнчнт на каждом шагу, что мы учйм малйшей, детей, цвет будуіцего детская школа стойт куда хуже чем в прошлом году, в смйсле образованьйя. В прошлом году за эту саму плату учйлйсь 7 дней в неделю, a тепер 5—4.

³⁹² Размова ідзе пра дапамогу Ігару Сікорскаму.

³⁹³ Маецца на ўвазе Таварыства «Навука».

³⁹⁴ Маюцца на ўвазе тагачасныя палітычныя дзеячы: французскі Жорж Клемансо (1841-1929) дьі брытанскі Дэвід Лойд Джордж (1863-1945).

Был даже поднят вопрос о рашйренйй Воскресных уроков, u прошло, u в протокол запйсано решеніе. Ноуже прошло трй неделй с тех nop, й все теже старій калошй. Зачем надо было подымать бурю в стакане воды.

Я начал протестовать, уговарйвать отдельных товаршцей что мы должны стараться улучшйть занатія в детской школе. Я предлагал добавйть два учйтеля т. к. 150 на два учйтеля тяжело, й детй не могут занйматся каждй день. u в таком случае детей нельза научйть хот бы была палата ума, й неогранйченое способностй в учйтеля. Нельзя нет денег ты дурак, нйчево не понймаеш. Нада деньгй на знакомство с Бурмйстровой u йм подобнймй, аучйть детей да еіце чужнх, начто чтобы зналй болыйе нас, потом нельзя будет правды скрйть.

Номер этот не прошол, нйкто не поддержал открйто, т. к. крестьянскіе детй, а когда й кто вйдел чтобы правйтелй заботйлйсь о просвеіценйй. Крестьяне радовые члены, еіце в рабсве духовном, ауправленй йскусствено все решается й проводйтся. По повелйтельному глаголу Борйсова. Там тоже людй npocmie, й боятся, чтобы не сказать не складно гладко, чтобы Борйсов не назвал дураком, толучшерешает молчать. Борйсовумеет вырабатйвать порядок дня й подтасовывать вопросй. Для людей малограмотных, да еіце не понймаюгцйх в чем дело, очень трудно в короткое время разобратся й остановйть на месте злоупотребленія.

Маевскй помошнйк Борйсова, й онй вдвоем дйктуют й решают как быть, сколько надо й чего. П умышленно й йскуственно задержйвает развйтйе прйродных талантов нашйх детей. Долг наш всех родйтелей й членов 06. Наука подготовйть йстенных й достойных сйнов й дочерей нашой родйнй. Чтобы онй с eepou в ношч свою моглй заменйть уставшйх нашйх братьйв й отцов в борьбе за родйну. Мы должны сказать Б. уходй нй мешай сватому делу. все времй был не доволен постановкой детской школй й онй меня ненавйделй за замечанья.

U я раз в разгаре споров назвал Маевского фальшйвым человеком, т. к. он начал отказйватся от свойх слов прй людях. Которіе он мне говорйл на едйне, й меня за оскорбленіе фалшйвого человека прйвлеклй к суду.

Ho не замошенйка онйменя прйвлеклй к суду. А Маевскй боялся чтобы я не распространйл, что он не честно вйполнал возложеную на него обязанность. Контрактор мр. Гйнсбург был в очень хорошйх отношеніях с Маевскйм. Доказательством тому служйт, что нй одйн рядовой член не будет отрйцать, когда на собраньях подымался вопрос, что Контрактор зло-употреблял прй постройке, мр. Маевскй сйдел как святой за стеклом, а нй слова.

Всегда был, когда спрашйвалй, йлй за контрактором, йлй поддержйвал того, кто заіцшцал контрактора, й вот за что меня судйлй, чтобы я не роспространял, что снюхалйс. Маевскй доложйл Борйсову, что мол меня, меня Давйдов назвал такнм, сякйм, а Борйсов давно уже крутйл ceouyc й говорйл погодй, я до него доберусь. Н вот составйл протокол, й решйлй судйть.

7 ноября вйзвалгі на суд, было два обвйненія, I, что я назвал Правленйе кучкой, a второе, секретар не честнйм человеком. Конечно я подчйнаюсь й прйзнаю автпорйтет. Но честнй й справедлйвы. А как онй назйвают нас й осламй, баранамй, то.мной массой, только будто для отвода глаз, что школа есть у нас, я нйкогда не соглашусь. Н во время суда в порядке дня было несколько вопросов, затем eonpocu о Давйдове, первйм стоял об уплате долгов прошлогодных. Вот царок й спрашйеает Давйдов обяснй, ночему ты неуплотйл в прошлом годуза право ученія детей. A emopou вопрос о суде.

Вйдйте, как хйтро, значйт, человека напугать, конечно человек вйноват делается мягкйм. Так значйт сделается мягкіш где вйноват, а потом й там где не вйноват. Борйсов, конечно, как проф. Галацкй псйхолог, он знал как действоват на струнй в человеческом органйзме, но ему не удалось.

Я нйчево не возражал желая вестй себя спокойно. чтобы дат возможност вйсказаться членам правленія, й узнать что онй думают об этом деле. Оказалос что всем не ясна суть дела. Борйсов й Маевскй, самй выработалй порядок дня й решгшй как бйть й что делать. Все конечно без йсключенйя обвйнялй меня, нйкто не зай\йіцал, следовалй прймеру й пелй не в меру.

Сапогова не было не явнлся, лйсйца. Угрожалй йсключйть меня йз обіцества, потом напалй, что я бедны, рабочй человек, й началй настайвапіь тоже no повелйпіельному глаголу, взять слова свой обратно.

Я взял слова свой обратно протйв правленйя, а протйв секретара нет, потом онй торговать, пугат, угаварйват, Но я наотрез отказал, потом я согласйлся говорю еслй Маевскй скажет что он говорйл, что заметка была помеіцена Петровым, я прйму свой слова обратно, но Маевскй как учоны не согласнлся, а я как мужйк остался на своем. Но онй запйсалй в протокол что я прйнал свой слова, й на следуюіцом собранйй воспользовавшйсь мойм отсутствйем протокол был прйнят без поправкй. А на следуюіцом очередном собранйй я просйл прочйтапіь протокол мне не далй слова, я заявляю что я не прйнймал поотношенйю к секретару своего слова обратно. u с тех пор отношенйе к нашйм детям стало другое, йх не прйнймалй на сцену, не смотря на то что нашй детй нш хуже другйх. Людй боятся говорйть в глаза, а вйдя наулйцу остаюцца не довольны. Товарйгцй правда не нуждается в прйкраске как Шекспйр говорйл, что правду говорят только шуты u детй, й мы какраз й есть детй в духовном смйсле. Я согласен, что слово, это глйна в руках скульптора, йлй кйсть в руках художнйка. Но не смотря на то что Борйсов крйчйт, что 17 лет. А там й 17 человек нет короіе моглйб владеть как художнйк кісьтю. Есть правда, й пронйкают еіце, под разнймй предлогамы, легальнымй й нелегальнымй путямй. Но туда онй пронйкают не для помоіцй йразвйтйя Русского народного дела, а для свой лйчной выгоды, карерйстй, разнйе отбросй, что нй боговй нй чортовы не нужен. й вносят разніе мйкробй й бацйлйй, й в результате органйзм заболевает, частй слабнут, й двнженіе может прйостановйтся. У Борйсова, место врагам Русского народа.

Окунцов пожал руку Борйсова, так не смотря на протест всех членов Борйсов Окунцова ставйт наравне с буквою «А». А теперь всем ясно как божй день что у Окунцова кйтайскй тайфун в голове. Он служйл евреям й служйт нм.

Мне скажут, ты мр. Давйдов, крйтйкуеш Борйсова, человека которй настрадался, тепер когда создал орчанйзацію внушйтельных размеров то ты находйш ошйбкй. Уважаеміе тов. я нйкогда не позволю себе прйпйсовать me заслугй человеку, которых он не заслужйл. Органйзацйю создал не Борйсов, а Время, й жйзень, подняла нацйонапьный Русскй дух, в Русской колонйй, й она пошла туда, u творйт там. Но королям й царкам нада власть.

Судйт Заранко, судйт й Борйсов. Следуюгцая моя статя появйтся о м. Маевском, для чего й почему он поступйл в 06. Наука.

А. Давйдов.

Любйте Родйну!

Много чему нам нужно учйться у амерйканцов.

Нх йзумйтельные постромей³⁹⁵, мх машйны, способы работ, сельское хозайство, все это заставлает подумат.

Но есть веіцй важнее машйн, построек й есех достйженій. Это йх поразйтельная любов й уваженіе к своей родйне й всему амерйканскому.

Нацйя умеюіцая любйть й уважать все свое родное, будет всегда сйльной й могугцественной. П заставйт другйх счйтатся с собою. Всакую мелоч повседневной жйзнйй онй умеют превратйть в пропоганду любвы к родйне, й гордость всей нацйй.

Подумайте дорогйе Русскйе граждане, что пйсалось в амерйканскнх газетах й журналах про полет дйрйжабля Шенандога³⁹⁶. В газетах it журналах пйсалось, что стойт ценйть амерйканскй генйй й заіцшцать такую страну.

A в ответ на это мйлены голосов амерйканского народа отвечалй. Да, мы стойм, любым, й загцйіцаем.

³⁹⁵ Напэўна, мелася быць напісана слова «построення».

³⁹⁶ VSSShenandoah—першы з чатырох амерыканскі дырыжабль, збудаваны ў 1922-1923 гт., першы палёт — у 1923 г. Пацярпеў катастрофу ў 1925 г. над штатам Агаё.

Нйчего подобного не встречалось средй рускйх. Ямальенкй человек, простой рабочй й шахтер. Прнзйваю всех сотруднйков русскоі печатй в Амерйке поступйть no nymu амерйканскнх газетных работнйков. Должны гордйться русскймы ученымы, Пгорем Нвтовйчем Сйкорскйм й его сотруднйкамы, что онй йз нйчего сумелй постройть такоі воздушны корабль, которы не уступает конструкцй й наружному выду лубому амерйканскому. День 19 октября 1924 года должен быть отмечен празднйком в руской колонй за все время суіцествованйя ея в Амерйке. В этот день был совершон первы пробны полет С 29. A npu том полет был очень удачен, корабль свободно плйвет no воздуху npu работе только одного мотора, мотор лйбертй двенадцатй цйлгтдровы 200 лошадйных сйл кажды.

Вековое рабство порождало й воспйтывало у нас ненавйсть ко всему русскому нацйональному, й это постоянно подкреплялось врагамы руского народа. Всех нашйх газетных работнйков учйлй самоунйжнйю, самооплевыванйю, но не любвы й гордостй.

Нумело везде й всюду стоять за свою родйну йрусскй народ. Правда тепер положенйе дел начйнает меняться. Обйженая й унйженая с всех сторон россйя начйнает познавать себя й ценйть. Арусскй народ все чагце й чаіце начйнает повторят Мы русскйе й должны встать на загцйту попраных ея прав. ІІвсем везде й всюду сплотйтся во едйно u йтй на заіцйту своей матерй Россйй.

Н еслй мы будем так делать, все как Нгор Нвановйч Сйкорскй то нам не прйдется учйться у амерйканцев. А еслй же нет, то будем учйться, русскйе людй. Учйться любйть свою родйну русскй народ, его науку, его культуру, все его, все русское.

Д. Е. Давыдов

April 3, 1928 Я йз семй йзбранйк й многйе меня не понймают, что я говорю.

Когда я вйжу й знаю, что у властй находйтся одйн йз гоев й еслй его не возможно удалйть без особых усйлйй, то я его оставлаю в покое на месте службы й ста-

новлюсь быть его другом-прйятепем. Н это мне дает возможность войтй к нему в доверіе й тогда я стараюс йсползовать все средства шіеюіцйеся в моем распораженіі, чтобы он вйродйлся, т. е. неоставйл после себя нйкакого наследства. Доктора у нас йзвестно свой. Мы постпараемся научно й основано на фактах доказать, что рождат его жене вредно й даже опасно для здоровя, a mo й смерть может последовать немедленно. После осуіцествленія нашей целй мы как блйжаюгцйе наследнйкй-кандйдаты занймаем егоместо. Нплоды всего народного достоянія нашй.

Будуіцйе мнленеры

Во время велйкйх міровых событей, во время тяжолых народнйх йспйтатій все народй земного шара прйшлй к одному заклученію: что только побйдйть можно все препят [ствйя] на путй к достйжнйю лучшой жйзнйможно прй помогцй наукй. Н жйзнь только там сама красйва, довольна роскошна, іцаслйвая где она создаеца прй помоіцй наукі. Мы вйдшм в настояіцее время людей с еелйкймй несчетнымі богатствамй, с достояніем, прйвелегйямй. Но это все временное: умрет й погйбнет навсегда. вместе с нймй йх слава й честь й та прйвелегія й то йх ймя которое онй носят. Мйленер.

A вот будуіцйе мйленеры, так это наоборот: онй u прй жйзнй на земле будут ползовапгся не меншой славой й почотом нынешннх золотйх фалыййвйх. Но зато вот в чом преймуіцества будуіцйх npomue настояіцйх. Онй остануцца й после смертй. А будуіцйе мйленерй это вот кто й какйе будуть: 1. професора. 2. учйтеля. 3. мыслйтелй. 4. пйсателй. 5. meopumenu. 6. художнйкй. 7. йзобретателй. 8. ораторы. 9. органйзаторы. 10. музйкантй. 11. певці. 12. танцорі. 13. йвообіцекузнецйздоровойкрасйвойжйзнй.

Можно назвать еіце несколько десятков ймен й названйй, но я мужйк й нй знаю. Н вот дорогіе товаршці граждане, братья й сестры. Это будут будуіціе мйленерй, которых ймя будет звучать во сто крат громче ныешнйх. Но для тово чтобы получйть этого мйленера, нада учйтся, учйтся й учйтся, где попало, чему попало, но учйтся. П вот особенно для нас Русскйх настала пора

й проснйсь же ты велйкйй богатйрь Русскі, мужйк й крестьянйн. Ты понал свой ошйбкй учол свой нйдостаткй й обнаружйл ты своего всеобіцого врага. Враг этот — незнаніе. Мы не должны гордйтся тем что у нас церквей болше чем автомобылей. Прйзйваем вас товарйгцй без разлічйя пола й возраста посеіцать лекцій, где толко появляеца хоть малейшая возможность. На первых no­pax нам это будет трудно но потом прйвыкнем й усеойм й полюбйм науку й знаніе, как самй себя. He всем это конечно будет возможно, но мы должны помогать тем развйтся которйх надарнла прйрода способностямі. Онй нам заплатят за это. Но не кесаровой монетой, а Божей народной естественной которой за нй какіе кесаровы монеты не купйш.

ІІмы будем тогда такймй, no прйтче НйсусаХрйста что войдем в царство вечное, т е. on сказал свонмученйкам йстено йстено говору вам кто не родйца второйраз, тот не войдет в царство вечное. Это значйт то, чпю какой ншбудь оратор, йзобретатель, пйсатель являеца перед народом, это он рождаеца вротой раз. напрймер я буду жйть сто лет e new yorke й меня new yorkie жйтелй не будут знать что я жйву, a вот Леніна, К. Маркса, Платона, Фултона, Толстого, сотнй такйх знаеть весь мір й до меня й после смертй. Вот к чему мы должны стремйтся, вот к какйм мйленам. А настоягціе — чепуха, перья на ветру. Но для этого повторю й не раз а тысячй раз нада повторю еезде й всуду учйтся учйтся й учйтся. Какіе бы трудностй не ймелй мы на путй к этому. К нам на помоіць учйтеля, йнтелйгенція.

Еврей й акт обвйненйя

1925 года June I^st. Перепйсь State New York. Комйссйонер eepeu начал меня распрашйвать. Мое ймя, род занятія, номер семйй. М начал меня упрекать почемуя не ймею два трй йменй, а только одно.

Я говорю я не eepeü й дортй трйкс³⁹⁷ не умею. А он мне ставйт обвйненій что я не люблю this контрй³⁹⁸.

³⁹⁷ Dirty tricks (англ.) — брудныя трукі.

³⁹⁸ Ад this country (англ.) — гэтую краіну.

u дело дошло do суда. Судя был еврей тоже й меня обвйнялй что я йзменнйк что я враг суіцествуюіцего строя просто протйв правйтельства. Я пробовал оправдатся что я не говорйл нйчего протйв правйтельства а только говорйл протйв несправедлйвостй й фалыййвы. Так мне й говорйть даже не далй.

Был я назначен к депортацйй. Но так как мой детй ходйлй в церков амерйканскую й меня хорошо зналй духовенство то прй помой/й wc мне удалос дело обжаловат т. е. добйться пересмотра его. Н уже судя был амерйканец т. е хрйстіанйн. Он мне давал возможность (не только мне но й обвйнйтелю) высказыватся полностью, ему для обвйненія, а мне для заіцйты. Нпосле того как судя выслушал нас внймательно й свйдетйлй былй также выслушаны (конечно только мой потому у него небыло нйкакйх da й быть не могло, былй подставлены фйктйвные, но на нйх судя не обратйл внйманйя) я был оправдан.

После этого через очен короткое время судья которй меня оправдал был обвйнен в государстваенной йзмене, в пьянстве в мошенйчестве. Во всем что непозволяло ему быть не только судею но йв Амерйке. He йтоге судя был смеіцен й заменен еереем. Вот как еерей делают еот как онй любят контрй Амерйку.

Д. Е. Даейдое.

[недатаеаны, пачынаецца з трэцяй старонкі]

Короеы ейноеаты. Короей былй распуіцены. Онй попробоеалй перелезт заборраз, й йх нйкакой фенс³⁹⁹ не мог задержать, несмотря на то что онй себе прйчйнялй боль, как порез цйцок й другйх частей сеоего тела. Таксамо как й челоеек, что запреіцено законом, он есераено такй делает несмотря на то что on попадет е тюрьму й будет наказан no закону.

По этому йску я не прйзнаю себя вйноенйм. Вы же judge Webster⁴⁰⁰ пргйменйть ко мне й моему семейстеу сй-

R 8

Fence (англ.) — загарадка, плот.

Judge Webster (англ.) — суадзя Вэбстэр.

лу прйнймая во внйманйе что й грйнор⁴⁰¹, поляк, незнайт язйка, ненужны человек в эту контрй⁴⁰².

Я какуважаю суд й законы этой страны, второймоей родйны, a mowc детей родной родйны (подчйняюсь). Нлй же могу подчйнйтся временно. Но я до самой смертй не прйзнаю себя вйновным в этом деле. Ня буду оправдать себя no закону от Mr. Sullola не человеческого нахальства.

Помогйте узнйку

Дорогйе односельчане й друзья. Помогйте мне вырвать йз когтей смертй моего брата, Васйлйя Емельяновйча Давйдова, томяіцегося е польской тюрьме в г. Барановйчй Мйнской губернйй. Он должен будет там томйться еіце несколько месяцев.

Он пйшет, что не сможйт выжйть этй месяцы, что тюремные условня в конец подорвалй его здоровье. Он обвйнен в том, чтоувлекаясь йдеямй большевйзма, работал для трудового народа, сыном которого является сам.

Чтобы освободйться его досрочно надо 201 долар. Как хочется спастй брата от смертй, но я сам не в сй~ лах прй теперешнйх тяжелых экономйческіа условйях. А ему только 22 года. Нкак емухочется жйть 22 летнему юному, жйть во что бы то нй стало.

Наш обіцйй й братскйй долг спастй человека, кладуufezo себя [тэкст на гэтым абрываецца].

Ліст Сцяпана Кабачука

1. Kabachuk 610-7‘^h Ave East Calgary

March 16, 1922.

Товаршц Д. E. Давідовіч.

Я c вамй не знаком, но могу вам сообгцйть за moeaрйіца С. Давйдовйча. В пос [елке] т. е. в Городе Calgary, Canada есть С. Давйдовйч, но я незнаю какой он волостй й деревнй. A снйм харашо знаком уже пару лет

⁴⁰¹ Greencard — права на пражыванне ў ЗША.

⁴⁰² Country (англ.) — краіна.

но я не спрашйвал от куда он но к сожаленйю ево сйчас нет в Calgary потому что он попал в тюрьму на 2 йлй месяца я йменно не знаю уже скоро 1 месяц будет как он седйт за побой своей жены он женйлся на какой то норвежке так она ево бросйла й ушла а когда она прйшла назад к нему так он рассердйлся я крепко побйл ее за то он достал тюрьму й отправйлй ево в другой город в большую тюрьму. Вот только что я могу за нево сообшйть. Яраньше ево адрес знал когда он жйл e Calgary, а сйчас не знаю поэтому когда этот амы ково вы шцете так можете ко мне напйсать пйсьмо так я може быть разыіцу ево адрес й сообіцу вам подробно за нево.

Досвйданйя остаюсь здоров Степан Кабачук.

Ліст Івана Акунцова

21 апреля 1925 г. Мйлый друг!

Спасйбо за пйсьма й темы для статей. Ялюблю пользоваться темамй, даннымй мне моймй чйтателямй. Постараюсь в скором временй напйсать на заданную Вамй тему. Тем паче теперь всех тянет на землю, под солнце u в лес.

С сердечным прыветом Mean Окунцов.

Ліст Арцемія Чэрап-Спірыдовіча⁴⁰³

11 марта 1925 г.

1. Е. Давйдову. Возлюбленный Другь!

He зналь, что Вамь ответйть относйтельно Б. Л. Бразоля. Вы спрашйваете: «работает-лй он для евреевь й масоновь».

⁴⁰³ Ліст напісаны на бланку Таварыства «Спасемь Россію». На ім выдрукаваныя галоўныя задачы таварыства: «1. Всемй мерамй йзбавйть Россію оть сатанйстовь. 2. Спастй Россію й прйвлечь кь ней Арійскую расу путелгь открытія ея глазь, обнаружйвая сатанйстовь й протйводействуя ймь. 3. Сплотйть во есемьміре Русскйхь всехь прртій й всехь любяіцйх Россію, йсключая сатанйстовь. 4. Создать ВсемірныйАнтй-Сатанйстскій Союп».

Можеть быть й не работаеть, но его помошнйкй (можеть быть й без его ведама) не хотять нй за что, чтобы я сь нймй работат, й помогаль-бы йм.

Летомь я просйль Бразоля позволйть мне даромь, конечно, помогать ему й Союзу. Онь согласйлся. Тогда я перехал’Ь нарочно на 14-ю улйцу й яапйсап 16 статеекь оч [ень] йнтересныхь. Онй продержалй зря 23 дня й нй одной не напечаталй. Тогда онй сталй прямо смеяться надо мной уже открыто.

Вйдя это, я вновь переехаль й вынуждень быль завестй свою «Спасемь Россію» й создать О-во.

Когда Вы пйсалй Ваше пйсьмо, я опять хотель ймь всяческй помочь. Опять сговорйлся сь Бразолемь й другймй, что буду для нйхь пйсать й деньгй давать.

Онй собйралй деньгй на N оть 7 марта. Я даль $10 й обеіцань й впредь помогать. Сговорйвшйсь обо всемь, даже меркй снялй, сколько й какйх статей мне напйсать. Решйлй всемь работать вполне дружно.

Я поверйль. Засел за работу, все бросйвь йное, йзготовйль передовую, фельетонь, краткія йзвестйя й Нудо-Масонскую хронйку. Когда кончйль черезь два дня, то даже ночью занесь вь стужу Кудрявцеву.

Еіце черезь два дня прйбегаеть ко мне Кулйбйнь, бросаеть мне весь этоть ворохь бумагь й сказаль, что нйчего не напечатають й что нйкакой моей помоіцй нй газете, нй Союзу й не нужно!

Яразйнуль pomb й промолчаль: боялся, что наговорю очень много горькой правды.

Шумекін-ь потомь сталь говорйть, что все это наделалй Кулйбйнь й Кудрявцев-ь безь ведома Бразоля. Онь убедйль й Бразоля мне потелефонйть, что тоть не знал й что еслй я пошлю no почте статьй кь нему, то м. б. онь «что нйбудь» й возьмет-ь.

Конечно, я не знаю, хозяева лй газетпы Кудрявцевь й Кулйбйнь, но знаю, что забывь «урокь», я быль готовь сделать все, все, все, чтобы помочь газете й Союзу. Очевйдно, яймне нужень. Чья газета-то?

У меня выходйпть в апреле «Нейзвестное» 5000 кнйгь no $1. Долга на ней нйкакого. В марте выходйть no англййскй «Unrevealed» 5000 кнйг no $2. За глаза будеть денегь довольно на поддержку газеты й Союза.

Ho u насйльно мйль не будешь. В субботу будеть собранйе Союза. Поговорйте co есемй. Я сгоряча хотель даже долгь тйпографйй взять на себя. Но Кулйбшп заяейль, что нйчего не нужно. Теперь судйте самй обо всемь. Вы члень Союза й члень О-ea «Спасемь Россію» (Вы внеслй $1). Обьедйняйте.

С отцовской любовью Артемйй He. Черепь-Спйрйдовйчь.

МІКРАГІСТОРЫЯ I МАКРАГІСТОРЫЯ БІЯГРАФІІ⁴⁰⁴

Госпадзі, дай мне ў духовым спакоі спаткаць усё, што прынясе надыходзячы дзень. Дай мне суцэльна аддацца волі Тваёй Сьвятой.

Наўсякі час гэтага дня ўва ўсім навучы м падтрымай мяне. Якія б я ні атрымаў весткі на працягу дня, навучы мяне прымаць іх з спакойнай душой і цьвёрдым перакананьн&м, што наўсё сьвятая воля Твая.

Уваўсіх словах і справах маіх кіруй маімі думкамі й пачуцьцямі.

Уваўсіх непрадбачаных выпадках пя дай мне забыцца, што ўсё паслана Табой.

Навучы мяне проста й разважна дзейнічаць з кожпым членам сям ’і маёй, нікога не саромячы й ня крыўдзячы. Госпадзі, дай мне сілу перанесьці ўтаму надыходзячага дня ды ўсе падзеі на працягу дня. Кіруй маёю воляй і навучы мяне маліцца, верыць, спадзявацца, цярпець, дараваць і любіць.

Амінь.

Людзі, якія ведалі яго, згадвалі, што гэта была адна з найулюбёнейшых ягоных малітваў—малітва іераманаха Парфенія.

ВВВ — так ён любіў падпісваць свае лісты ды артыкулы. Віктар Войтанка-Васілеўскі.

⁴⁰⁴ Тэкст быў упершыню апублікаваны ў: Запісы БІНіМ. № 31. Нью-Ёрк — Менск, 2008. С. 305-320. Тут публікуецца з абноўленымі каментарамі.

Усе цытаваныя дакументы, за выняткам адмыслова пазначаных, захоўваюцца ў архіве БІНіМу ў Нью-Ерку.

У пасмяротным успаміне за подпісам М-ка⁴⁰⁵ і — асабліва — у аналагічным тэксце Вітаўта Тумаша⁴⁰⁶ акцэнты ў Войтанкавай біяграфіі робяцца галоўным чынам на перадваенным і ваенным часе, пакідаючы ўбаку, як нешта другаснае ці менгі прыкметнае, жыццё на эміграцыі:

«[...] Сын матушкі Філямэны з дому Рахавецкіх і мітрафорнага протаярэя а. Сьцяпана Войтанкі. Пачатковую школу канчае ў мястэчку Дварэц, 4 клясы — у Наваградку. Пасьля—якягонага бацьку, а. Сьцяпана, пераводзяць напарахвіі ў Ястрабаль і Жалезьніцу пад Баранавічамі, — малады Віктар едзе канчаць сярэднюю школу ў Баранавічы ў Гімназію Тадэўша Рэйтана, дзеў 1931 годзе атрымоўвае еялікую матуру, а ўжо восеняй таго самага году здае ўступныя экзамэны на мэдычны факультэт Віленскага Унівэрсытэту Сьцяпана Баторыя. Там ён далучаецца да Беларускага Студэнцкага Саюзу й, як малады студэнт, вельмі актыўны ў беларускіх справах»^т.

Канон біяграфіі пачаткаў жыцця і дзейнасці беларускага дзеяча вытрыманы дазвання: бацькі-беларусы, навука, далучэнне да беларускага руху. На час пісання ўспамінаў (світанак 1970-х) ужо выпрацаваўся свой канон і ў дачыненні да біяграфіі перыяду акупацыі:

«3 прыходам Немцаў у чэрвені 1941 году д-р Войтанка пачынае арганізоўваць беларускае нацыянальнае жыцьцё ў Баранавічах, ходаецца аб звальненьні Беларусаў зь нямецкіх лягераў для ваеннапалонных, шпю знаходзіліся ў ваколіцах Баранавіч; стараецца не дапусьціць да вывазу беларускай моладзі ў Нямеччыну, а дзеля гэтага арганізуе .мэдыцынскую школу зь лекарскім, фармацэўтычным і адміністрацыйным аддзеламі ў Баранавічах, вярбуе настаўнікаў для гэнае школы спаміж лекароў, у тым самым часе ён зьяўляецца выкладчыкам у гэнай школе. [...] Яшчэ будучы ў Баранавічах д-р В. Войтанка пачынае акцыю аднаўленьня Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы: дагаворваецца з архіяпіскапам Пан-

⁴⁰⁵ Беларус. № 182. Чыраень 1972. С. 3. Паводле сведчання Вацлава Пануцэвіча, гэты тэкст напісала жонка Віктара Войтанкі. Гл.: Беларус. № 303-304. Жнівень-красавік 1982. С. 7.

⁴⁰⁶ Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 4.

⁴⁰⁷ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

целяймонам⁴⁰³ у Жыровіцах аб хіратоніі двух гераманахаў Беларусаў: Філафея⁴⁰⁹ й Апанаса⁴¹⁰ ў япіскапы»^м.

Цікава, што і М-ка, і Вітаўт Тумаш прамінулі з ваеннага перыяду дзве дэталі жыцця Войтанкі, якія нагадаў аўтар яшчэ аднаго пасмяротнага ўспаміну, за подпісам Парахвіянін: «Тое, што ён быў першым беларускім бургамістрам гораду Баранавічы, старшынём Беларускай Самапомачы [...] што быў піянэрам увядземьня беларускай мовы ў Божую Службу, робяць ягоныя заслугі гістарычнымі»⁴'².

Тады гэта заставалася па-за канонам. У Беларусі, праўдападобна, застаецца па-за канонам да апошняга часу^4!3.

3 жыцця на эміграцыі найбольш месца аддадзена дзейнасці Віктара Войтанкі ў справе аднаўлення Аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы — магчыма, таму, што аўтары пасмяротных успамінаў лічылі гэтую дзялянку самай важнай, найбольш плённай, а мо таму, што пра гэтую працу Войтанка сам пакінуў невялікі ўспамін у кнізе Алеся Вініцкага «Матар’ялы да гісторыі беларускае эміграцыі ў Нямеччыне»⁴¹⁴.

Затое пра ўсю астатнюю дзейнасць — сціплы абзац тэлеграфічным стылем: «Будучы ў Нямеччыне, д-р Войтанка працуе лекарам у Людвігсбургу, пасьлей у францускай акупацыйнай зоне Нямеччыны ў Зальгаў, як лекар УНРРА, а потым ІРО,

⁴⁰⁸ Панцеляймон (Павел Ражноўскі, 27.10.1867, Кастрама, Расія — 30.12.1950, Нямеччына), рэлігійны дзеяч, епіскап Рускай праваслаўнай царквы.

⁴⁰⁹ Філафей (Уладзімір Нарко, 21.02.1905, в. Заранач (сёння Мядзельскі р-н Мінскай вобл.) — 24.09.1986), рэлігійны дзеяч, епіскап Рускай праваслаўнай царквьі.

⁴¹⁰Апанас (Антон Мартас, 08.09.1904, в. Завітая (сёння Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.)—03.11.1984, Буэнас-Айрэс, Аргенціна), рэлігійны дзеяч, праваслаўны епіскап.

⁴¹¹ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

⁴¹² Беларус. № 181. Травень 1972. С. 3.

⁴¹³ Гл. біяграфію Віктара Войтанкі ў кн.: Гарбінскі, Юры. Беларускія рэлігійныя дзеячы XX стагоддзя: жыццярысы, мартыралогія, успаміны. Мінск — Мюнхен, 1999. С. 39-40. Зрэшты, магчыма, аўтар проста не ведаў усіх фактаў біяграфіі.

⁴¹⁴ Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі Беларускае эміграцыі ў Нямеччьіне ў 1939-1951 гадох. У 2т. Т. 2. Лёс-Анжэлес, 1968. С. 49-50.

а нарэшце — лекарам на суднах, што вязуць эмігрантаў у Аўстрапію і ў ЗША»^М.

Натуральна, марна чакаць, што нават шэраг пасмяротных успамінаў насвецяць біяграфію чалавека цалкам, ва ўсіх дэталях і момантах, у ахопе з часам, настроямі, ідэямі, палітычнымі і культурнымі падзеямі, ментальнасцю і псіхалогіяй, уласцівымі тым ці іншым перыядам жыцця. He ўмесціцца яна і на бачынах гэтага артыкула, дзе пабудова асобных момантаў біяграфіі Віктара Войтанкі набліжаная да мікрагісторыі: селектыўны выбар сюжэтаў і ўдзельнікаў, большае зацікаўленне часам, асяроддзем, спецыфічнымі падзеямі, як самім героем. Пры

Віктар Войтанка-Васілеўскі такім падыходзе аўтар свядома ідзе на біяграфічныя белыя плямы ў спадзяванні, што паменшае белых плямаў у самім часе.

Наяўнае ліставанне прабэцээраўскіх дзеячаў французскай зоны настолькі ж часта згадвае імя Віктара Войтанкі, наколькі часта кранае свае нутраныя справы. Ад эпітэтаў «нашая гадзіна»⁴'⁶, «Юда-Войтанка»^т, «грамадзкі праступнік»⁴'*, «прадажнік жывых душаў»⁴'⁴ да саркастычнага «“крывіцкі бог" фрапцускай зоны »⁴²°.

⁴¹⁵ Беларус. № 182. Чырвень 1972. С. 3.

⁴¹⁶ЛістЯнкі Шакуна да Аляксея Шудзейкі ад 15.09.1948.

⁴¹⁷ Л іст Радаслава Астроўскага да Аляксея Шудзейкі ад 22.07.1948.

⁴¹⁸ Ліст Аляксандра Русака да Аляксея Шудзейкі ад 18.07.1948.

⁴¹⁹ Ліст Аляксея Шудзейкі ў рэдакцыю «Бацькаўшчыны» ад 10.09.1948.

⁴²⁰ Ліст Аляксея Шудзейкі да Барыса Суравога ад 07.09.1948.

Што ж адбылося паміж імі? Адказ можна знайсці ў біяграфіі часу. Апынуўшыся ў лагерах DP, Віктар Войтанка, чалавек дзейны, актыўны, 27 ліпеня 1947 г. заснаваў Беларускае дабрадзейнае згуртаванне (БДЗ) на французскую зону, ачоліў яго сам і прызначыў у памагатыя доктара Аляксея Шудзейку⁴²¹ і Сяргея Грамыку. Канфлікт крывічоў-зарубежнікаў іх не абмінуў, сумесная праца сталася немагчымаю, і 6 сакавіка 1948 г. Аляксей Шудзейка разам з Сяргеем Грамыкам, Янкам Макарэвічам⁴²² і В. Жэленеўскім стварае Беларускае кулыурнае таварыства (БКТ).

На першым паседжанні прысутнічалі 24 асобы, пунктам нумар адзін разглядалася справа ўтварэння БКТ, другім — аддзяленне ад БДЗ як «шкоднай і варожай арганізацыі», а па заканчэнні, на прапанову А. Грынько, пастанавілі засяродзіцца выключна на кулыурна-асветніцкай працы і не браць аніякага ўдзелу ў палітыцы⁴²³.

Сапраўды, БКТ арганізавала некалькі канцэртаў, быў створаны хор, запрасілі з чытаннем вершаў Масея Сяднёва, але абмежавацца адною культурніцкаю працаю не атрымалася: газета «Бацькаўшчына» ахвотна змяшчала паведамленні Віктара Войтанкі пад псеўданімам Слонімскі⁴²⁴, ігнаруючы допісы прыхільнікаў Радаслава Астроўскага⁴²⁵. Сутыкнуўпіыся з праблемаю пашырэння контрынфармацыі, БКТ склікала 14 красавіка сход у Заўльгаў, на якім прыняло рашэнне байка-

⁴²¹ Аляксей Шудзейка (Аляксандр) (28.02.1913, Мітава (сёння Елгава), Латвія — 21.12.1969, Уолінгтан, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁴²² Янка Макарэвіч (26.07.1909—18.10.1995, Сіднэй, Аўстралія), грамадскі дзеяч, літаратар.

⁴²³ Пратакол ад 06.03.1948.

⁴²⁴ Гл. напрыклад: Слонімскі. Па куткох эміграцыі. Зьезд у Заўльгаў // Бацькаўшчьша. № 9 (12), 25 сакавіка 1948. С. 6; Слонімскі. Па куткох эміграцыі. У Францускай зоне//Бацькаўшчына. № 11 (14), 11 красавіка 1948. С. 4; Слонімскі. Жыве Беларуская Аўтакефалія // Бацькаўшчына. № 21 (24). 20 чырвеня 1948. С. 2; Слонімскі. Па куткох эміграцыі. Угодкі Беларускага Дабрадзейнага Згуртаваньня ў Францускай зоне // Бацькаўшчына. № 22 (25). 27 чырвеня 1948. С. 4.

⁴²⁵ Радаслаў Астроўскі (06.11.1887, хут. Заполле Слуцкага пав. (сёння Слуцкі р-н Мінскай вобл.) — 17.10.1976, Бентан-Харбар, Мічыган, ЗША), палітык, грамадскі дзеяч, педагог, публіцыст, прэзідэнт БЦР (1943-1976).

таваць «Бацькаўшчыну» як крывіцкі орган і заснаваць уласны двухтыднёвік «За Еднасьць».

У лютым 1948 г. Віктар Войтанка сабраў у мястэчку Існы прыхільнікаў БНР, на што ў адказ 6 сакавіка 1948 г. у Заўльгаў быў наладжаны агульны з’езд, які канчаткова перасварыў беларусаў французскае зоны і даў штуршок да паўстання новых арганізацыяў.

30 сакавіка 1948 г. Войтанка ў Эгінгене {Ehingeri) заснаваў Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), адкуль даслаў Міколу Абрамчыку віншаванні са святам 25 Сакавіка. Ён запэўніваў у вернасці ідэалам БНР і пісаў:« У сувязі з двухзначным нутранапалітычным папажэньнем, выкліканым дзейнасыро некаторых адзінак, заклікаючых тварыць Цэнтральнае Прадстаўніцтва ў Нямеччыне, сябры БНК у Фраццускай зоне гэтым зьвяртаюцца да Вас склікаць нараду сяброў Рады БНР, знаходзячыхся ў Нямеччыне. Мы верым, што нарада [вырашыць] некаторыя праблемы й пытаньні, хвалюючыя нашую эмігранцкую грамадзкасьць, і супакоіць вытваранае напружаньне »⁴²⁶.

Тым часам заклікі прыхільнікаў БЦР да стварэння Цэнтральнага прадстаўніцтва перайшлі ў канкрэтную працу. Яго заснаваў Радаслаў Астроўскі 30 снежня 1947 г., a 23 красавіка 1948 г. на сходзе ў Заўльгаў Аляксей Шудзейка паінфармаваў прысутных пра выбары ў Цэнтральнае прадстаўніцтва. На старшыню французскае зоны і абралі яго: Аляксей Шудзейка набраў 54 галасы, Сяргей Грамыка — 33. Кандыдатаў ад лагеру Віктара Войтанкі не было: на сходзе Шудзейка паведаміў, што варожыя ім арганізацыі праігнаравалі запросіны, у прыватным жа ліставанні тлумачыў, што людзі з поглядамі, як у «крывічоў», ім без патрэбьі.

I вось, 20 траўня 1948 г. пад грыфам Беларускага цэнтральнага прадстаўніцтва (БЦП) за подпісам старшыні галоўнае ўправы Аляксандра Русака⁴²⁷ быў разасланы наступны дакумент:

«Да ўсіх Беларускіх Лягероў Амэрыканскае Зоны й Зонных Аддзелаў Беларускага Цэнтральнага Прадстаўніцтва на Амэрыканскую, Францускую й Брытанскую Зоны.

⁴²⁶ Дакумент захоўваецца ў архіве Рады БНР у Нью-Ёрку.

⁴²⁷ Аляксандр Русак (13.07.1907, Баранавічы (сёння Брэсцкая вобл.) — 07.03.1957, Гарфілд, ЗША), грамадскі дзеяч, інжынер.

Гэтым падаецца да ведама ўсіх вышэй выменаваных Установаў што згодна з Пастановаю Агульнага Зьезду з дня 09.05.1948 распачалі сваю дзейнасьць з днём 13.05.1948 Беларускае Цэнтральнае Прадстаўніцтва — Аддзел на Амэрыканскую Зону зь Сядзібаю: Міхэльсдорф б. Cham лягер ІРО, адказны па Арганізацыі Шыбут Тодар, а таксама: Беларускае Цэнтральнае Прадстаўніцтва — Галоўная Ўправа з сталым месцам прабываньня: Рэгенсбург, Marschallstr, 5, інж. РусакСУ

У міжчассе — 15 красавіка — пабачыў свет першы нумар інфармацыйнага бюлетэня «За Еднасьць». Да 19 чэрвеня выйшла ўсяго пяць нумароў (3-ці і 4-ты разам). Першы быў двухстаронкавы, апошні — на дзесяці бачынах, зболылага матэрыял напісаны самім Шудзейкам. Калі ўжо ў першым нумары згадвалася імя Віктара Войтанкі і назвы яго арганізацыяў, дык апошні нумар быў ці не цалкам прысвечаны яму; на характарыстыкі ды эпітэты не шкадаваліся.

Вось як апісвае далейшыя падзеі Віктар Войтанка: «Нацыянальна мы не маглі шмат зрабіць дзеля адумысных абставінаў сярод французаў. Калі Грамыка, Шудзейка й Макарэвіч выдалі пару нумароў рататарнай аднадзёнкі супраць мяне, дык аб гэтым нехта данёс французам. Шудзейка й Макарэвіч былі ўзятыя ў Равэнсбург на францускі суд, а я быў пакліканы як сьведка супраць іх. Судзілі іх за друк без дазволу ўлады. Я меў пацьвердзіць, хто друкаваў. Але гэта была толькі судовая працэдура, таму што Шудзейка й Макарэвіч caw прызналіся, што яны пісалі й друкавалі. Маё пасьведчаньне як прадстаўніка беларусаў было патрэбнае толькі працэдуральна. Іх засудзілі на пару тыдняў адседкі. Я ня чуў аб падобных справах у іншых зонах, дзе свабода слова была загварантаваная амаль ад першага дня акупацыі нават чемцам»^т.

Відавочнае Войтанкава жаданне зняць з сябе падазрэнні ў даносе, але трэба прызнаць, што ў супрацьстаянні крывічоў з зарубежнікамі падобныя сродкі выкарыстоўваліся не ўпершыню⁴³⁰. He меў ён таксама рацыі, калі пісаў пра «свабоду сло-

⁴²⁸ Дакумент захоўваецца ў архіве БІНіМу.

⁴²⁹ Вініцкі, Алесь. Матар’ялы да гісторыі Беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939-1951 гадох. Мінск, 1994. С. 213—214.

⁴³⁰ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў «Бацькаўшчына» і «Беларус» (1947—2000). Мінск, 2006. С. 31.

ва». Рэч у тым, што згодна з пастановай УНРРА ад кастрычніка 1946 г. усе выдаўцы абавязаныя былі мець ліцэнзію на друк⁴³¹.

Так ці інакш, але ўлады даведаліся пра нелегальнае выданне. Суд прызначылі ў Равенсбургу 11 жніўня 1948 г. на 9 раніцы. Па выраку суда бюлетэнь «За Еднасьць» спыняў сваё існаванне, а Аляксей Шудзейка і Янка Макарэвіч былі засуджаныя. Яны прасядзелі за кратамі 16 дзён, а па вызваленні мусілі прабыць месяц пад наглядам паліцыі.

Справа атрымала вялікі розгалас. Юрка Віцьбіч, на той час рэдакгар «БІС» і таксама зацяты зарубежнік, пісаў да Шудзейкі:

«Глыбокапаважаны Спадар Доктар Шудзейка!

На агульным сходзе вызваленцаўу Міхэльсдорфе мне даручана напісаць Вам гэты ліст, што я й выконваю з асаблівай прыемнасьцю й пашанай да Вас.

Мне даручана выказаць Вам нашае агульнае спачуваньне з прычыны Вашага арышту іўвязьненьня за нацыянальную справу. Мы са свайго боку прымалі ўсе захады, каб выратаваць Вас з турмы, куды Вы трапілі ў сувязі з брудным і подлым даносам «крывіча» Войтанкі. Наш дэвіз —Адзін заўсіх іўсе за аднаго.

Мне даручана выказаць Вам нашую агульную ўпэўненасьць, што турма не зламала Вас і Вы выйшлі з яе непахісным вызваленцам, якім мы ганарымся. Толькі праз змаганьне з расейска-бапьшавіцкім імпэрыялізмам і «крывіцка»-польскай дывэрсіяймы прыйдзем дазьдзяйсьненьня Акта 25 Сакавіка. Сярод нашага партыйнага актыеу няма сяброў, якія б не сядзеліўтых ці іншых турмах за Маці-Беларусь. Сярод нас ёсьць прысуджаныя да расстрэлу за Бацькаўшчыну. Вызваленца, які далучыў да свае тэорыі й практыкі найлепшыя традыцыі Грамады, Сялянскага Саюзу w гераічных нацдзмаў можна фізычна зламаць, але нельга духова заламаць»⁴³².

Ад гэтага часу шляхі Віктара Войтанкі з сябрамі БЦП разышліся. Сярод апошніх пачаліся сваркі, перадзелы ўлады, узаемныя папрокі і абвінавачанні. Кожны з іх — і Шудзейка, і Грамыка, і Макарэвіч — апеляваў да Цэнтру і да аўтарытэтаў

⁴³¹ Юрэвіч, Лявон. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага... С. 23.

⁴³² Лістад 18.07.1948.

БЦР. He вытрымаўшы, Юры Сабалеўскі напісаў ліст да ўсіх траіх:

«Зь вялікай прыкрасыро чытаю Вашыя лісты, у якіх толькі адна злосьць і ўзаемаабвінаеачваньні. Уважліва чытаю і ўчытваюся, хачу адшукаць зьмест вашых непаразуменьняў і іх знайсьці не магу, а непаразуменьня з кожным днём паглыбляюцца й прадракаюць вялікую буру. [...]Грамадзяне, затрымайцеся й падсумуйце зьмест барацьбы і ўявіце сабе, чым гэта ўсё скончыцца? Памятайце, што Вы ўжо падышлі да самае граніцы магчымага й далей ужо перад вамі пахіласьць і выпрастацца вы ўжо не патрафіце. Ці мала гаворыць павучаючага гісторыя Войтанкі? He паўтпарайце недарэчнасьцяў. He кажыце, што нехта вінават. Залёгка сказаць, што нехта вінават, і найцяжэй — што я вінаваты»⁴³³.

He лепшыя часіны перажываў і сам Віктар Войтанка. Ён мусіў кінуць скарынаўскі Цюбінген, дзе навучаўся на эканамічным факультэце, і бегчы. Неўзабаве па заканчэнні суда Войтанка, які меў афіцыйную пасаду, працаваў лекарам, у падпольных умовах няўдала зрабіў спарон — і кабета загінула. Справа дайшла да губернатара, а паколькі кабета з нацыянальнасці была габрэйкаю — зацікавіліся і мясцовыя габрэйскія арганізацыі. Каб пазбегнуць пакарання, Віктар Войтанка ўладкаваўся працаваць лекарам на караблях. Вось тады і з’явілася трэцяе В — Васілеўскі.

Імя доктара В. Васілеўскага, хірурга ад IRO, знаходзім у спісе супрацоўнікаў карабля, што вёз новых эмігрантаў з Bremerhaven у Нью-Ёрк, змешчаным у троху незвычайным часопісе: яго выдавалі самі эмігранты падчас падарожжа. Рататарная газета пад назвай «Daily Mirror» выдавалася штодзённа дзякуючы аднаму з пасажыраў, які пазычыў машынку для друку. Газета друкавалася пераважна ў нямецкай мове (двойчы былі дадаткі ў латышскай і ўкраінскай) і паведамляла афіцыйныя звесткі персанала карабля, супрацоўнікаў IRO. Напрыканцы падарожжа выйшла сувенірнае выданне — акурат на тыдзень 25 Сакавіка (15-27 сакавіка 1950 г.).

⁴³³ Ліст Юр’я Сабалеўскага да Аляксея Шудзейкі, Сяргея Грамыкі, Янкі Макарэвіча ад 30.12.1948.

У газеце да сваіх супляменнікаў звярнуліся ўкраінец, літовец, чэх, эстонец, латыш. У апошні момант была зробленая прыпіска ад рускіх: тэкст нават не набраны, а напісаны ад рукі.

Ад беларусаў бьгў верш Масея Сяднёва «Маладым» і слова Аляксандра Асіпчыка: «У дарозе да казкавай Амэрыкі спаткаем трыццаць трэцюю гадаўшчыну Сакавіка. Дзень гэты прыпамінае нам яшчэ раз нашую павіннасьць перад мільёнамі братоў, гібеючых у маскоўскім паняволеньні. У новай краіне жыхарства ніколі не забудзем Радзіны. Як нашыя папярэднікі да сяньня не забыпіся краю, так і мы не забудзем. Адданыя грамадзяне Злучаных Штатаў і творчыя сябры амэрыканскага грамадзянства ў сэрцах перахаваем успамін Вялікай Айчыны. Аж прыйдзе дзень, як блізкі дзень Уваскрашэньня, Вялік-Дзень. I адгукнецца ўсякая беларуская душа як сьвет вялікі: Хрыстос Уваскрос! Жыве Беларусь!»

Тым больш дзіўным выглядае факт, што ў пераліку нацыянальнасцяў 1309 пасажыраў няма беларусаў: 391 паляк, 81 эстонец, 85 з СССР, 57 нявызначаных, 48 югаславаў, 30 мадзяраў, 302 латыша, 147 літоўцаў, 13 румынаў 34 чэха, 5 немцаў, 1 аўстрыец, 1 іракец, 1 італьянец, 2 украінцы, 1 албанец, 6 амерыканцаў. Да спісу мелася заўвага, што насамрэч украінцаў на караблі 243, але яны запісаныя як палякі, чэхі або румыны. Пра беларусаў згадкі няма.

Паводле веравызнання падзел быў наступны: 143 іудзея, 443 пратэстанта, 30 вернікаў армяна-грыгарыянскай царквы, 356 рыма-каталікоў, 131 праваслаўны, 169 грэка-каталікоў 6 рэфармістаў, 2 сведкі Іеговы, 3 баптысты, 1 мусульманін, 1 новаапостальскай царквы і 1 нявызначаны. Зрэшты, штодзённа адправы рабіліся толькі рыма-каталіцкія, грэка-каталіцкія, праваслаўныя, пратэстанцкія і іудзейскія.

За час падарожжа былі паказаныя два фільмы, тройчы ладзіліся танцы, двойчы — канцэрты, і адзін раз — свята для дзяцей.

Цалкам магчыма, што менавіта з гэтага карабля сышоў на бераг доктар Войтанка-Васілеўскі, каб больш ніколі не вяртацца ў Нямеччыну.

У ЗША ён пасяліўся ў гарадку Пасейк, штат Нью-Джэрсі — па іроніі лёсу ў тым самым месцы, што і Аляксей Шудзейка. Як заўсёды, поўны планаў, праектаў, ён пакутаваў хіба на адное: у сваіх грамадскіх пачынаннях быў начальнікам без вой-

ска, без уласнай каманды — на маргінэсе. Станіслаў Станкевіч, з якім Войтанка працяглы час знаходзіўся ў гострых дачыненнях, бо лічыў, што «Беларус» замала ўвагі надае царкоўнай тэматыцы, асцярожна пісаў: «Як чалавек, патрыёт і нацыянальны працаўнік [Войтанка] быў у некаторым сэнсе моцна арыгінальньш чалавекам у дадатным значаньні гэтага слова»^.

На паперы засталіся ідэі «Вышэйшай Жыровіцкай Вучэльні», «Кніжнай Дружыны» — Беларускай нацыянальнай бібліятэкі на выгнанні. Конча авантурна выглядалі праекты разбудовы Збройных сілаў БНР, заснавання Беларускага народнага каталіцкага касцёла, непадуладнага Рыму. Напэўна, найбольш блізкім да ажыццяўлення праектам была ідэя заснавання беларускага манастыра «Мір» (з Міра паходзіла жонка Віктара Войтанкі).

У вераснёўскім нумары «Беларуса» за 1966 г. ад імя епархіяльнае ўправы быў выдрукаваны заклік дапамагчы набыць месца пад манастыр, які адначасна будзе служыць і свецкім грамадскім і культурным мэтам, дзе змесцяцца архіў, бібліятэка, беларуская навучальная ўстанова⁴³⁵.

У наступным нумары выйшаў шырокі артыкул Віктара Васілеўскага «Беларускі манастыр», у якім аўтар выклаў самую ідэю: «Спробы заснаваньня беларускага народнага ўнівэрсытэту, а навет летнішча для дзягіей не ўдаваліся якраз з прычыны адсупгнасьці адпаведнага месца. Манастыр жа можа й павінен стацца гэтакім месцам. Можа, з часам тут заснуецца й беларускі інтэрнат-вучэльная на ўзроўні звычайнага «гайскул» або w гімназіі. У манастыры зрабіць гэта куды лягчэй. [...] На ўсякае прадпрыемства патрэбныя грошы. УАмэрыцы яны здабываюцца даверам. За манастыром стаіць найбольшая й наймацнейшая беларуская ўстанова: Беларуская Царква. Вось чаму ўжо ў кароткім часе пасьля прыняцьця пастановы абманастыры Епархіяльная Управа атрымала заяваў на 76.000 даляраў пазыкаў, апрача гэтага пяць сем ’яў заказала пабудову псшешканьняў. [...] Падаецца думка пабудовы манастыра падоўжанымі будынкамі. Праспюр паміж імі мае быць накрыты й выкарыстаны ў якасьці вялікай манастырскай залі.

⁴³⁴ Беларус. № 241. Травень 1977. С. 4.

⁴³⁵ Беларус. № 113. Верасень 1966. С. 6.

А кажны сам сабе ўладзіць сваё памешканьне паводля собскага жаданьня й магчымасьцяў»™’.

Справа ладзілася, і ўжо праз год «Беларус» паведаміў, што манастыр набыты⁴³⁷. Ен быў высвечаны ўладыкам Васілём 12 лістапада.

Цяпер манастыру патрэбныя былі насельнікі і працаўнікі.

«Вельмі паважаны Спадар Міцкевіч³³⁸.

Чулі ўжо пра ладжаньне беларускага манастыра ў Пассайк павеце Нью-Джэрзі? Пры манастыры ўладжаны Дом Заслужаных, у разуменьні быццам падзелу манастыра на жыхарства беларускіх пэнсіянэраў.

Першыя заслужаныя змогуць пасяліццаўжоў палавіне наступнага месяца, напэўна, перад Калядамі. Таму зьвяртаюся да Вас з гэтым лістом: можа, зацікаўленыя быць першымі жыхарамі й дзеячамі Дому Заслужаных?

Рэчутым, што пакульуладзіцца шмат месца дыразбудуюцца магчымасьці, патрэбныя дзеячы, сталыя жыхары ў манастыры, якія дапамаглі б дагледзіць разбудовы, уладжаньня й наагул даць пачатак новай установе.

Таму запрашаю Вас не на гатовае, перажованае, толькі ў рот лажыць, але на жыцьцё й працу ўладжаваньня.

Ёсьць дом аграваны, і з водаправодам, і сьцёкам. Кухня сямейнага разьмеру, электра, газ. Ёсьць добры даезд вуліцаю, ды да вёскі густа заселенай ледзь цьверць мілікілямэтра.

Але трэба цяпер самому варыць, ці, лепш кажучы, па чарзе, калі захочацца быць на манастырскім агульным стале, разам ссыпаным у адзін гаршчок. Трэба самому засьцілаць сваю пасьцель ды прыбіраць пакой. Пэўне, па чарзе ці як будзе. даглядаць панадворку, парку, возера й лесу ды будынкаў манастыру.

⁴³⁶Беларус. № 114. Кастрычнік 1966. С. 6.

⁴³⁷ Беларус. № 126. Кастрычнік 1967. С. 6.

⁴³⁸ МіхасьМіцкевіч(псеўданімАнтосьГаліна, 13.07.1897,в.Мікалаеўшчына (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.) — 25.10.1991, Нью-Ёрк, ЗША), грамадскі і рэлігійны дзеяч, пісьменнік, педагог, наймалодшы брат Якуба Коласа.

А яшчэ большай працаю для Вас можа быць рыхтаваньне йарквы для пасьвячэньня, рыхтаваньне школы да распачацьця навукі ў чэрвені ды шмат іншых заняткаў ладжаньня манастыра, паводле Вашага асабістага выбару. Пэўне ж адзін усяго зрабіць ніхто ня можа, а Вас, заслужаных беларусаў, там можа памясьціцца выгадна на зіму ня менш 6 асобаў. Таквеле можна зрабіць асобных выдзеленых пакояў у тым ацяпляным доме на зіму. Іншыя будынкі мусяць быць спраўджаныя, ці надаюцца на зімовае бытаваньне, дастаткова выгаднае.

Зьвяртаюся да Вас асабіста гэтым лістом таму, што знаю Вас як пра [д] прыемлівага беларуса й асобы якой можна верыць ня толькі маёмасьць, але й выкананьне працы. Хаця маю некалькі заяваў ахвотнікаў туды пераехаць, пасяліцца, але, нажаль, няўсе яны надзейныя на дзейнасьць і самаўтрыманьне. Набіраць жа сабе на шыю пятлю ці глядзець, як недалужныя морацца, не магу. Такіх манастыр можа мець улетку й на наступную зіму, калі ўжо ўсё будзе больш-менш уладжанае на добрае жыцьцё.

Вось чаму замест таго, каб Вы прасіліся перасяліцца ўДом заслужаньгх манастыра —я прашу Вас. Таму што гэта пачатак і што трэба яшчэ ўладжваць ды дакладацца розумам і рукамі, каб гняздо зрабілася ўтульным і выгадным.

У Вас паўстане пытаньне: а колькі гэта будзе каштаваць? Для тых першых 6 за памешканьне ніякай платы, а толькі дар на царкву з разьліку, каб супольна маглі аплаціць электру, газ, мыцьцё хусьця, еміну й падобныя рэчы, за якія Вы сяньня плаціце з кішэні ў хаце, у якой жывеце, хаця яна можа быць Вашая собская.

Якую Вы будзеце мець з гэтага карысьць? А тое, што будзеце жыць у сваім асяродку суродзічаў. Што калі Вам што станецца, будзе каму пазваніць, паклікаць помач. Беларускі лекар амаль як на месцы ў манастыры. Кніжкі, часапісы, калёрная тэлевізія, можаце прывесьці сваё, калі ні ў кога ня будзе, дык тут Вам купіцца чаго ня будзе хапаць, каб «жыць стала лепш, жыць стала весялей».

Манастыр мае крыху мэблі, але зусім правільна можаце перавезьці ўсё, да чаго прывыклі ў сваёй хаце

даўжэйшага Вашага жыцьця. А перадусім просім, каб забіралі й прывозілі ўсё беларускае, хаця бы й старое, зношанае ці йнакш некарыснае, але памятковае.

Калі Вашая сям’я, сваякі ці прыяцелі захочуць Вас адведаць, змогуць гэта рабіць. Змогуць пераехаць да Вас жыць, калі ім гэта будзе выгадна. Адносіцца гэта перадусім да адзіночных асоб.

Спадзяюся, будуць магчымасьці зарабляць у самым манастыры. Ёсьць такжы магчымасьць, штоўладзіцца заработак такжа ў ваколіцы ў суседніх прадпрыемствах. Гэта, аднак, нельга прадбачыць, пакуль мы там не паселімся й не разгледзімся як трэба.

Ня шмат Вам абяцаю, але й не патрабую ад Вас грошай на куплю манастыра. Потым, як разгледзіцеся, як будзе будавацца галоўны будынак манастыра, захочаце — зможаце далажыцца паводле Вашага жаданьня без аніякага прымусу зь нічыйго боку.

Іншая рэч, што прыехаўшы вясною й пазьней, будуць мусялі прасіцца быць прынятымі й будуць плаціць за ўтрыманьне адпаведна як у іншых установах Амэрыкі. Вам ёсьць магчымасьць папасьці раней і гэтым самым прыслужыцца іншым, а й сабе.

Калі маеце якія пытаньні —усё, што ведаю, перадам Вам.

Калі намервайцеся скарыстаць з гэтых маіх запросін — не загайце з напісаньнем. Маецца толькі 6 добрых пакояў, затым для шасьці асабнячных асоб. Мне будзе цяжка адкінуць кагось з раней падаўшых заяву ды прыняць Вас. Як бы ні было, але мусім трымацца «дэмакрыцый», і я не хацеў бы рабіць сабе ворагаў. Таму, калі ласка, надумвайцеся хутка. Папярэдні ўласьнік манастыра мае выехаць 15 лістапада. Разьлічаю, што прыблізна ў тым часе зможаце пераехаць.

Дзе гэта ёсьць? 45 міль ад Нью-Ёрку, ля 30 ад Пасайку-Патарсону, у лясной-вазёрнай, гарыстай ваколіцы. Можна даехаць аўтабусам, але непатрабаваціме, таму што будзеце мець манастырскі самаход ды ўсё патрэбнае да жыцьця ў манастыры.

Калі любіце сядзець з вудачкаю над возерам, зможаце гэта рабіць аж пакуль Вам не абрыдне. Любіце праца-

ваць у вагародзе? Ля 10 акраў — 3 гектараў, будзе дзе размахнуцца. Лесу тут хапае, вады й каменьня. He такія, як на Беларусг, але бярэзіны якраз тыя самыя.

Яшчэ раз пішу, запрашаю Вас на рабогпу, на ўладжваньне сабе й іншым зацішнага кута на старасьць. 1 будзе лепш дляўсіх, калі ня будзем патрабаваць бяз Вас абыходзіцца.

Дык чакаем Вашага ліста йДай Божа Вам усяго найлепшага. Ваш ВВВ»⁴³⁹.

Лістападаўскі «Беларус» не толькі звяртаўся да грамады ў пошуках працаўнікоў, але і абвяшчаў пра заснаванне Беларускай народнай кніжні, галоўным гаспадаром якой называўся Юрка Віцьбіч, і нават прызначалася дата яе адкрыцця — 1 чэрвеня 1968 г.⁴⁴⁰.

Войтанка забягаў наперад. Юрка Віцьбіч адказаў даволі рэзкім з’едлівым лістом — мала таго, што сам ён не меркаваў пераязджаць — да ўласнай бібліятэкі ставіўся вельмі раўніва і дзяліць яе ні з кім не хацеў. Да таго ж, пісаў ён, справа жыцця манастыра выглядае вельмі сумнеўна.

На гэта Войтанка пісаў, спрабуючы вытлумачыць прычыны паразы ідэі пабудовы манастыра:

«14 лістапада 1968 г.

Вельмі Паважаны йДарагі Юрка Віцьбіч.

[...] Што da Міру, тут у Вас можа не зусім простае думаньне, што, можа, я загневаўся. He, я не спадзяваўся запрагаць Вас у бібліятэкара, але думаў, што з Вашым пераездам туды знайду болый людзей, якія зацікавіліся б добрым жыцьцём тут. На жаль, Вы былі ў праўдзе, Вы зналі нашых людзей лепш ад мяне. Аказалася, што ніхто не гркавіцца ані бібліятэкаю, ані манастыром, ані нават лецішчам для дзяцей, а вельмі мала хто й адпачынкам, там, дзе няма дзе гуляць і наагул басячыцца. Гэты год паказаў, што амэрыканскія беларусы яшчэ дапёка, каб быць палітычнай эміграцыяй, як гэта любяць сябе называць. Гэта эканамічная эміграцыя людзей, што хочуць быць мільянэрамі: «добра есьці, добра спаць, а на рэшту напляваць». Гэта дэвіз, мотта й лёзунг новых

⁴³⁹ Ліст да Міхася Міцкевіча ад 07.10.1967.

⁴⁴⁰ Беларус. № 127. Лістапад 1967. С. 6.

беларускіх эмігрантаў. Нават Белэр-Менск і той ня можа ўтрымацца дзеля якраз гэтай абыякавасьці да ўсяго беларускага. [...] Яшчэ аднолета буду трымаць Мір, хаця мне гэта каштуезмае собскае кішэні 5000 даляраўу год, і пагляджу, як далей будзе. А як не, прыйдзецца прадаць».

Кнігі для Войтанкі значылі шмат — нездарма, відаць, Вітаўт Тумаш параўноўваў яго з Скарынам⁴⁴¹. Ён і сам напісаў нямала: «Воды Беларусі. Гаспадарчы нарыс магчымасьцяў асваеньня водных багацьцяў Беларусі», «Сялянства і земляробства Беларусі», «Грамадзкая думка нашай царквы»⁴⁴², «Ваенная гісторыя Беларусі», «20 гадоў БАПЦ: 1948-1968»⁴⁴³. Выдрукаваў праваслаўны малітоўнік; заснаваў часопіс «Змагар»⁴⁴⁴, зазначыўшы ў першым нумары: « “Змагар ” ёсьць часапіс змаганьня, а не хлапцоўскі аб дзяўчатах ці жаночы аб кудзелі. [...] Часалік пачынаецца ад 25 Сакавіка. Гэта 53 год Сакавіка»^⁵.

Адзін з ініцыятараў I Сабору БАПЦ у Нямеччыне (2021.12.1949), ён багата высілкаў укладаў у арганізацыю II Сабору. I сабор адбыўся — праз месяц пасля смерці Віктара Войтанкі (27-29.05.1972).

Ідэя памяці, ідэя ўшанавання — скразная ў ягоных справах. Менавіта яна падштурхнула Віктара Войтанку на падтрыманне ідэі Юркі Віцьбіча ў справе арганізацыі пабудовы помніка «50-годдзю»:

«Паважаныя Браты.

Справа пабудовы помніка ня ёсьць простая, як бліны пячы. Тамуразумна пішаце: сьпярша разгледзіць, што й да чаго.

⁴⁴¹ Беларус. № 187. Лістапад 1972. С. 4.

⁴⁴² Пад псеўданімам Амсьціслаў Гарыгляд.

⁴⁴³ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Язэпа Малецкага ад 27.04.1972: «Як справа пісаньня мэмуараў важная прыгадвае, тымчасам, само жыцьцё. Два дні таму раптоўна, ад атаку сэрца, памёр адзін зь дзеячоў Баранавічаў у часе апошняе вайны, Baut добры знаёмы, доктар Віктар Войтанка. Ня думаю, каб ён пісаў нейкія ўспаміны. Разам зь іму магілу адышло й шмат з тых фактаў гісторыі, пра якія ведаў толькі ён. Галоўная прычына перадчаснай сьмерці — у ееку 58 гадоў — перапрацаваньне. Браўся, шчыра, заўсё, сэрца ня вытрымала» (Архіў БІНіМу).

⁴⁴⁴ Змагар. Часапіс беларускіх змагароў. Byelorussian Veteran’s periodical. Highland Park, N. J. Byelorussian Veterans Association. Выйшла 57 нумароў (1971-1972).

⁴⁴⁵ Змагар. № 1 (53). C. 2.

Памятнікі будуюцца ў сучаснасьці жывымі людзьмі па памёршых людзях ды для жывых людзей. А не як гэта будавалі Агіпцыяне: жывыя людзі для памёршых. Таму іхнія піраміды й сьфінксы ставіліся ў пустыні, куды людзі не заходзілі й не трывожылі памёршых. Сяньнё памятнікі ставяццаўместах і намагілах, дзе шматхто ходзіць, аглядае, вучыцца й папраўляе сваё жыцьцё, каб заслужыць на памятнік ды ўспамін па сьмерці.

Памятаеце песьню: памёршым не патрэбныя званы, але патрэбныўспамін! Успамін жа атрымоўваецца, калі людзі чытаюць на памятніку, бачаць памятнік і задумваюцца аб і пра памёршага. Задумваюцца й стараюцца так рабіць, каб і іх паміналі, каб і ім ставілі памятнікі. Ды й зноў не для іх, але дзеля памяці па іх.

Таму наш памятнік мусіць стаць у відным і часта наведваным празь беларусаў месцы. Такім месцам ёсьць магільнік. I падбор месца затым добры.

Памятнікмусіцьузьдзейваць налюдзей. Аўзьдзейваць можна прыгаством веліччу, a то й дражненьнем ды ашуканствам, як той лябірынт на Крыце. Прыгаство — не такая лёгкая рэч сёньня стварыць, калі людзі бачаць шмат рэчаў даўно w цяпер збудаваных. Таму трэба думаць аб велічы. Каб бьгло прыгожае й велічнае, a то й проста вялікае. Трэба думаць аб адумыснай будове, каб і адумыснасьцю будовы памятпнік рухаў людзей думаць, пакідаў незабыўную памяць.

Ёсьць рэчы незабыўныя й танныя. Але хто з Вастакое нешта выдумае? Тагды як бальшыня разумее пад выдатнай рэччу толькі рэч дарагую ў тых жа далярах. А затым, Браты, такі трэба будаваць памятнік велічны й багата-дарагі. Безумоўна, калі хочаця памінаць Вашых выдатных заслужаных.

Заслужаным ёсьць той, хто сваім жыцьцём прынёс карысьць Народу, людзям свайго народу, свайго племя, свае сям’і. Гутарка аб заслужаных, тых, што памерлі дзеля Бацькаўшчыныўжо тысячагодзьдзямі, закінутаяяк няправільная. Соладка загінуць за Бацькаўшчыну, алеяшчэ болыйая заслуга жыць добра для яе. Таму што з забітага за Бацькаўшчыну ня шмат карысьці для народу, але шмат карысьці з тога, хто жыве й дзее для народу.

Якая была бы карысьць для беларускага народу, калі б, скажам, Юрка Віцьбіч пайшоў тагды ў барацьбіты й згінуўразам на кучу з тымі волатаміў Вяліжы? Ён быў бы героем, якіміўся нашаязямляўсыпаная ад часоўтога незабыўнага Барыса з племя Барысаў, што жылі перад славянамі на рацэ Барысьцене-Дняпры, ды да сяньняшніх маладых хлапцоў, пасланых Рагуляю й Астроўскім у БССР на немінучую гібель.

He, Браты, заслуга яшчэ болыйая зарабляць вялікія даляры й яшчэ больш даваць іх на нашую народную справу»⁴⁴⁶.

Ідэя Віктара Войтанкі палягала ў пабудове кургана-маўзалея ды стварэнні беларускага нацыянальнага некропаля.

Помнік у Саўт-Рыверы быў высвечаны 22 чэрвеня 1974 г., троху больш як праз два гады па смерці Віктара Войтанкі. I па сёння стаіць на кургане крыж з надпісам: «Слава змагарам за вольную Беларусь»...

Эпітафія здаўна стаяла побач з біяграфіяй, уяўлялася як бы яе квінтэнсэнцыяй. Гэтак, напрыклад, на рымскіх могілках першых стагоддзяў нашай эры змяшчалі надпіс, дзе называлася імя нябожчыка, ягоны сямейны статус, часам — пасада ці прафесія, узрост, час смерці. Калі-нікалі побач меўся і партрэт нябожчыка. Адным словам, «перажыць» смерць значыла не толькі забяспечыць сябе ў эсхаталагічным плане, але і захаваць па сабе памяць на зямлі, ці ў выглядзе магілы з надпісам або знакам, ці ў выглядзе слова пра сябе⁴⁴⁷. Слова не абавязкова ўхвальнага, але — пра самае важнае з урэчаісненага, слова-ідэнтыфікацыю: сябе для нашчадкаў.

На магіле Віктара Войтанкі выбітыя словы:

«Войтанка Віктар, сьвятар⁴⁴^, доктар мэдыцыны, будаўнік Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, працаўнік і змагар за Бацькаўшчыну.

6. XI.1912 у Мачульні, Наваградчына — 25. IV. 1972.

⁴⁴⁶ Ліст даЮркі Віцьбіча і Васіля Стомы ад 09.01.1968.

⁴⁴⁷ Арьес, Ф. Человек перед лнцом смертн. Москва, 1992. С. 191—192.

⁴⁴⁸ Віктар Войтанка быў высвечаны 15 чэрвеня 1969 г., a 20 ліпеня 1969 г. ён адслужыў першую беларускамоўную службу ў саборы Св. Кірылы Тураўскага ў Брукліне.

Магіла Віктара Войтанкі

Служыць. служыць жадаў народу, Сваім закованым братом...

I сіл ня стала зь непагодай Вясьці вайну, вясьці з жыі/ьцём. Час, як крыніца, ідзе, не марудзе... Кіне стары дзень жыцьцём кіравауь, Новы дзень прыйдзе, і новыя людзі Будуць пачатую думку снаваць»'™.

Эпітафія — яна як біяграфія, яе макрагісторыя.

⁴⁴⁹ Словы Янкі Купалы.

ЖЫЦЦЯПІС СЯРГЕЯ МАЛЕВІЧА Ў ЛІСТАВАННІ ЭМІГРАНТАЎ⁴⁵⁰

Звычайна ў такіх выпадках пішуць: у энцыклапедычных даведніках пра яго звестак няма. Завочныя роспыты этнографаў плёну таксама не далі.

He было, відаць, ніякай біяграфічнай інфармацыі і ў Вітаўта Тумаша, калі ён распачынаў свае ўласныя пошукі. Адпраўным пунктам яму, цалкам магчыма, паслужыла публікацыя М. Каспяровіча «Матэрыялы да вывучэння Віцебскай краёвай літаратуры і мастацтва» («Маладняк». 1927. № 6. С. 64), дзе гаворыцца, што мастак Казімір Малевіч, заснавальнік і тэарэтык асобнай плыні ў мастацтве — «супэрматызму», «паходзіць з с. Малева Менскай ці Віцебскай г.».

Згадка пра вёску Малева і вызначыла патрэбнага карэспандэнта.

Тут самы час прадставіць эпісталярных суразмоўнікаў, пра лёс якіх вядома значна больш.

Адзін з іх — добра вядомы Вітаўт Тумаш, старшыня Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку (1955-1982).

Другі, Алесь Вініцкі, нарадзіўся 26 снежня 1891 г. у вёсцы Малева. Па заканчэнні Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі выкладаў у школе. Падчас Першай сусветнай вайны быў мабілізаваны, па заканчэнні Іркуцкага ваеннага вучылішча ваяваў. Скончыў вайну капітанам. У міжваенны час і ў часе Другой сусветнай вайны працаваў па фаху — настаўнікам. Потым — эміграцыя, лагеры DP. У 1956 г. прыехаў у Амерыку, працаваў на заводах. Па выхадзе на пенсію пачаў пісаць гісторыю эміграцыі. Памёр 24 лістапада 1972 г. у Лос-Анджэлесе.

⁴⁵⁰ Тэкст упершыню быў надрукаваны ў: Асоба і час: Беларускі біяграфічны альманах. Вып. 2. Мінск, 2010. С. 146-150.

Галоўная праца Алеся Вініцкага (але не адзіная — у лонданскай бібліятэцы імя Скарыны захоўваецца машынапісная копія «Гісторыя беларускага скаўтынгу») — «Матэрыялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччыне ў 1939—1951 гадох» (ЛосАнджэлес, 1968)⁴⁵¹ — была няўцямна перадрукаваная ў Беларусі адно першаю часткаю⁴⁵². Нямала да напісання гэтай працы сваімі ўспамінамі, у кнізе — ананімнымі, прыклаўся і Вітаўт Тумаш⁴⁵³.

⁴⁵¹ 3 лістаВітаўтаТумашадаАлесяВініцкагаад09.05.1972: «Гэта, бясспрэчна, вельмі каштоўная праца Нестаравага «летапіснага» характару, дакумэнтаванае адлюстраваньне з гадоў пачаткаў нашае новае эміграцыі, яе дзейнасьці, турботаўілёсу. [...]ПрацаВашаявельмібагатаяканкрэтным матар 'ялам, памерамі вялікая (здаецца разам каля 600 машынопісных бачынаў). Хоць тымчасам яе толькі пераглядаў і прачытаў толькі некаторыя бачыны, ды бачу, што яна грунтоўная, дадаць можна ня шмат, сям-там пюлькі неахопленыя нейкія драбніцы — бо хто-ж і калі можа знайсьціўсё, што сяньняраськідана паўсім сьвеце?». (Архіў БІНіМу).

⁴⁵² Вініцкі, Алесь. Матэрыялы да гісторыі беларускай эміграцыі ў Нямеччынеў 1939-1951 гадох. Мінск, 1994. — 231 с.

⁴⁵³ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Алеся Вініцкага ад 27.11.1968: «Калі пару разоў дасылаў Вам розныя матар ’ялы ды інфармацыі да Вашае працы пра беларускую эміграцыю, дык разумеў гэта толькі як дапамогу Вам у Вашай каштоўнай працы, але нятое, штомаю быць нейкім суаўтарам. Дзеля гэтага й пісаныя былі гэтыя «ведамкі» без аніякае апрацоўкі, проста заклаўшы ліст паперы ў машынку, з тым, што Вы як аўтар працы выкарыстаеце тое, што Вам патрэбна й ня ведама, а рэшта адпадзе.

3 апошняга ліста бачу, што ў Вас ёсьць намер памяшчаць дасланае «ін экстэнзо», даслоўна, інаветхочаце, кабпад напісанымматар’ялам былі прозьвішчы ці хоць бы мянюшкі. Выглядала-б, што Вы толькі складаеце й рэдагуеце дасланае іншымі, а не перапрацоўваеце на свой ладу нешта адно цэлае. Зразумела, можнарабіць гэтак і гэтак, кожны аўтар выбірае сабе мэтад апрацаваньня тэмы. Я аднак-жа з другім спосабам зусім ня лічыўся, калі пісаў Вам свае «ведамкі», дзеля гэтага нічога не падпісеаў тымбольш, што некаторыя рэчы вымагалі-б яшчэ й праверкі — памяць не заўсёды верны сьеетка. Дзеля гэтага й прашу насланыямною інфармацыі трактаваць толькі як дапамогу фактамі, але ніяк не артыкулы нейкага супрацоўніка і ніякага ані прозьвішча, ані мянюшкі, ані ініцыялаў ці крыптонімаў пад імі не ставіць. 3 дасланага няхай аўтар кнігі выбірае тое, шпіояму патрэбна, ды памяшчае, аможа і ўсё адкінуць, але не трактаваць іх як нейкіа гатоеыя артыкулы да друку. Гэтакяразумеў, калі пасылаў Вам прошаныя інфармацыі, гэтага трымаюся й цяпер, і прашу ніякіхматар ’ялаўзмаім прозьвішчаму кнігу ня пускаць» (Архіў БІНіМу).

Выдрукаваныя ніжэй лісты нагадваюць матрошку: у рэканструкцыі біяграфіі Сяргея Малевіча — дэталі жыцця Алеся Вініцкага, а там—і звесткі пра невядомую нам Лідзію Філатаву.

Але кім жа быў гэты Сяргей Малевіч, чым менавітазацікавіў дырэктара Інстытута?

Пра тое — у лістах амерыканскіх беларусаў, якія захоўваюцца ў архіве БІНіМу і публікуюцца з захаваннем моўных і арфаграфічных асаблівасцей.

«15.1.1968 г.

Нью Ёрк Вельмі паважаны Спадар Вініцкі!

Калісьці я даставаў ад Вас лісты з запытамі пра розныя пытаньні з гісторыі беларускае эміграцыі, цяпер маю адно цікавячае мяне пытаньне да Вас з крыхуранейшае гісторыі.

Прыпадкам даведаўся, што Вы родам ці з самога Малева, ці нейдзе недалёка ад Малева. У сувязі з гэтым і маё пытаньне. У1907 г. у Пецярбургу ў выданьні ІмпэратарскайАкадэмііНавук вышла кніжка С. Малевіча «Белорусскйе песнй»⁴⁵⁴. Гэта запіс беларускіх народных песьняў і словаў з Малева і колькі суседніх вёсак, кніжка паважна навукова апрацаваная, на бачынаў звыш 200. Ці Вам прыпадкам нешта можа ведама пра гэтага С. Малевіча, хто ён, скуль ён і ці ня з суседняга ад Малева вёскі маёнтку Малева?

Другая, зьвязаная з гэтым справа, датычыць Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча, выдатнага мастака, аднаго з творцаў т. зв. абстрактнае плыні мадэрнага мастацтва, які паходзіў зь Беларусі. Яго значэньне для гісторыі разьвіцьця абстрактнага мастацтва паважнае і агульна на сьвеце прызнанае. Дакладнае месца нараджэньня Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча пакульшто няведамае⁴⁵⁵.

⁴⁵⁴ Малевнч, Сергей. Белорусскне народные песнн. Сборннк Отделення русского языка н словесностн Пмператорской Академнн наук. Т. 82. СПБ: Тшіографня Нмператорской Академнн Наук, 1907. — 194 с.

⁴⁵⁵ Казімір Малевіч нарадзіўся ў Кіеве або ў яго ваколіцах.

У мяне паўстае пытаньне, ці Казімір Сэвэрынавіч Малевіч ня будзе часам сынам «С. Малевіча», аўтара вышэй названае кніжкі? Падцьверджаньне гэтага дапушчэньня ўстанавіла-б дакладней і месца паходжаньня мастака Казіміра Малевіча, нейкі час прафэсара Віцебскае мастацкае школы⁴⁵⁶.

Калі-б у Вас былі ў гэтай справе нейкія весткі, дадзеныя ці хоць-бы меркаваньні, буду за іх удзячны.

У глыбокай пашане

Ваш Вітаўт Тумаш

20.1.1968 г.

Лос Анжэлос Высокапаважаны Спадар Доктар!

Гэтым перасылаю Вам ведамыя мне весткі аб

С. Малевічу.

Аўтар зборніка «Белорусскіе песні» Сяргей Малевіч, сын айца Аляксандра Малевіча, сьвятара Праваслаўнай Царквы ў вёсцы Малева Ланьскай воласьці Слуцкага павету Меншчыны, нарадзіўся прыблізнаў 1880 годзе.

Па сканчэньні Клясычнай Гімназіі ў Слуцку, Сяргей Малевіч запісаўся на вышэйшыя студыі ў СанПецярбурскім Імпэратарскім Унівэрсытэце на Гісторыка-Філёлёгічным факультэце, які й скончыў прыблізна ў 1902—1903 г. Апрача ўнівэрсытэту, паводля ягоных словаў, скончыў ён і Архэалёгічны Інстытут там-жа ў Пецярбургу.

Будучы студэнтам, летнія вакацыі С. А. праводзіў у вёсцы Малева. Часта яго наведваў, магчыма, таксама студэнт, Чудоўскі са Случчыны ці з самога Слуцку.

Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэцкіх студыяў, Сяргей Малевіч працаваў настаўнікам гімназіі ў г. Рэвеле —

⁴⁵⁶ Цікава, што жаданне павязаць Казіміра Малевіча з Беларуссю праз сваяцтва з аўтарам «Белорусскнх народных песень» карцела не аднаму Вітаўту Тумашу. Адам Мальдзіс у «Голасе Радзімы» (№ 27, 19 ліпеня 2007 г.) паведаміў: фалькларыст Арсень Ліс устанавіў, што бацька мастака, Севярын Малевіч, цікавіўся народнай творчасцю і ў 1907 г. апублікаваў у «Вестях ймператорской Росснйской Академші наук» збор беларускіх песень, запісаных на Капыльшчыне. Як сведчыць выдрукаванае тут ліставанне, гэта не адпавядае праўдзе.

сяньнешняй сталіцы Эстоніі, а пазьней быў пераведзены на становішча Інспэктара Клясаў у Гімназіі ў С.-Пецярбурзе. У часе майго пабыту ў ужо пераіменаваным Петраградзе, у сьнежні 1916 г., я наведаў Сяргея Мапевіча на ягонай кватэры, магчыма, пры Гімназіі, на «Большам Проспекте».

Пасьля рэвалюцыі, ратуючыся ад галоднай сьмерці, Сяргей Малевіч з Петраграду ў 1919 г. пераехаў у вёску Малева, але не застаў ужо свайго бацьку жывым. Пражыўшы два гады ў Малеве, пераехаў ён у г. Нясьвіж. Там цяжкаю фізычнаю працаю зарабляў колькі мог на пражыцьцё свае сям ’і, якая складалася з чатырох асобаў — бацькі, дачка й сын. Але гэтая праца трывала толькі некалькі месяцаў. Пачалі працу гарадзкія школы, і Сяргей Малевіч быў запрошаны на працу настаўніка ў мясцовай Расейскай гімназіі.

У1923 г. С. Малевіч з сям ’ёй пераехаўу Кракаў. Паводля чутак, ён там меў працу пры ўнівэрсытэце.

Запіс беларускіх песьняў для вышэйназванага зборніка быў зроблены ім у часе зімовых (Калядных) вакацый у Малеве ў 1902 ці 1903 г. Прыехаў С. А. да бацькі ўжо жанаты на жыдоўцы. У пэўным часе заклікаў ён на кватэру старэйшых вучняў мясцовай царкоўна-прыхадзкой школы, у тым ліку быў і я. Даў нам С. А. сшыткі і алавікі, пры гэтым расказаў, як трэба запісваць ад байькоў песьні й казкі.

Кажны вучань, запісаўшы песьнямі ўвесь сшыток, прыносіў яго С. А., атрымліваў за працу 5 капеек і новы сшытак для далейшага запісу. «Лазара» запісаў ён сам са словаў калекі-жабрака, які сядзеў на возе, а зімою на санках з голаю галавою і сьпяваў свае жабрачыя духоўныя песьні, у тым ліку й «Лазара», падыгрываючы сабе самому на старэнькай леры⁴⁵⁷.

Алесь Вініцкі.

⁴⁵⁷ Малевпч, Сяргей. Белорусскнй ншценскнй «Лазарь» // Жнвая старнна. Вьіп. 2. СПб, 1906.

[н. дф Высокапаважаны Спадар Доктар!

Перасылаю Вам кароткія весткі аб Сяргею Малевічу. Дакладна аб ягоным жыцьці w працы ў Кракаве я нічога ня ведаю. Учора, 19.1, на Вадохрышча, я езьдзіўу расейскую царкву з мэтаю сустрэць там сына пазьнейшага папаўМалеве — В. Смоліча, які павінен ведаць аб жыцьці Сяргея Малевіча ў Кракаве. На вялікі жаль, у царкву Смоліч не прыехаў, таму наша сустрэча не адбылася. Напішу яму й папрашу ў яго далейшых інфармацыяў аб С. А., па атрыманьні якіх зараз-жа перашлю іх Вам.

Што датычыцца Казіміра Сэвэрынавіча Малевіча, дык ён з Сяргеем Малевічам ня мае нічога супольнага. Ужо самыя імёны кажуць, што Сяргей праваслаўны, а Казімір каталік, а da гэтага сын Сяргеяў 1923 годземеў 10—12 гадоў а калі й скончыў школы, дык толькі ў Польшчы, дый імя гэтага хлопца было іншае (не памятаю добра, але называлі неяк сьмешна). Прозьвішчы «Малевіч» у нас было даволі пашыранае. Напрыклад у тым самым часе, як запісвалі мы песьні для Сяргея Малевіча, настаўніцаю ў нашай школе была Вера Малевіч, якая неміласэрдна цягала нас за вушы й шлёпала з размаху даланёй па твары ды й так, аж іскры сыпалісяў ваччу. Яна ня мела ніякага сваяцтва з папом Малевічам.

[...]

Алесь Вініцкі

11.2.1968 г.

Лос Анжэлос Высокапаважаны Спадар Доктар!

[...]

Ад сп. Смоліча ніякіх вестак аб Сяргею Малевічу не атрымаў з тае прычыны, што ён нічога аб ім ня ведае. Сустракаў ён у Вільні дочку С. Малевіча, якая працавала асыстэнткай пры ўнівэрсытэце.

Умяне ёсьць знаёмая старэнькая жанчына з суседняга фальварку. Жывеяна цяпер, пасьля паваротуз высылкі, у Польшчы ў свайго зяця д-ра Крашэўскага. У тых далёкіх часох яна з маткаю часта бывала ў а. Малевіча, таму павінна добра ведаць аб іх, а ў 20-х гадох яна так-

сама жыла ў Нясьвіжы й магчыма сустракалася з Сяргеем Малевічам. Бяручы гэта пад увагу, пару тыдняў тамуя напісаў даяе ліст з просьбаю напісаць аб Сяргею Малевічу ўсё, што ёй ведама. Па атрыманьні ад яе ліста напішу Вам аб выніку мае просьбы.

[...]

3      глыбокай пашанай да Вас

Алесь Вінійкі.

21.2.68 г.

Los Angeles Высока Паважаны Спадар Доктар!

Пры гэтым перасылаю весткі да жыцьцяпісу Cn. С. Малевіча, напісаныя Сп. Лідаю Філіпавай. Бацькі яе—Паржэцкія, мелі хвальбарак пры вёсцы Аліхоўка (парасейску Ольховка) прыблізна адзін клм. ад в. Малева.

ЯхацеўпераслацьВамлісток, напісаныЛідзіяй Феліксаўнай, але на ім няма яе падпісу. Што да настаўніцкіх курсаў у Кракаве (здаецца, у Lobzowie pod Krakowem), то патрэбных Вам інфармацыяў можа даць сп. Філарэт Родзька⁴⁵⁶, які на гэтьгх курсах, здаецца, быў. Вось ягоны адрас: F. Rodzko, 40 Deerfield Road, Somerset, NJ, 08873.

Перапісаў я дакладна і па-расейску з ліста Л. Ф., аВы можаце скарыстаць з тых вестак, якія Вам патрэбныя. Сардэчна Вітаю Вас і Вашую сямейку й жадаю ўсяго найлепшага.

3      глыбокай пашанай А. Вініцкі.

12.2.1968 г.

м. Дрэздэнко, Польша Да жыцьцяпісу Сп. Сяргея Аляксандравіча Малевіча.

«Ваші сведенія о Сергее Александровіче почті точные. Добавлю к нім, что знаю. Роділся он пріблізітельно в 1877 ілі 1879 году. В всяком случае знаю, что он был много старше меня — лет на 7 ілі 9 (я роділась в конце 1886 г.).

⁴⁵⁸ ФіларэтРодзька (27.01.1890, Наваградчына—05.03.1977, Нью-Джэрсі, ЗША), беларускі дзеяч, у 1919-1920 гт. удзельнік вайсковых фармаванняў С. Булак-Балаховіча.

Ученіе он начал в Мінске, но после какой-то неудачі он перевелся в Слуцк. Окончіл Слуцкую гімназію в 1890 г. По случаю перехода із одной гімназіі в другую он, кажется, потерял одін год, а потому прі окончаніі был довольно веліковозрастным, может, і прі поступленіі был старше другіх. О его возрасте говоріт / тот факт, что напервом, кажется, курсе універсітета он женілся. Жена его — Петербургская еврейка.

Детей імелі двое: дочь Антоніна і сын Дуда (настояіцего імені не знаю). В 1922 г. Сергей Александровіч учілся в Кракове на двухлетніх (еслі не трехлетніх) курсах, которые былі організованы для подготовкі учітелей польскіх школ с преподаваніем на польском языке. На этіх курсах былі одновременно с мужем моей сестры Мані.

По окончаніі этіх курсов он как старый філолог с высшім образованіем npenodaean в Краковском універсітете русскій язык.

Как відно, mo в молодості он пробовал своі сілы в поэзіі. На каком-то патріотіческом юбілее в гімназіі чіталі его проізведенія — оду (еслі так можно назвать) в честь одного із деятелей. Носіла она характер патріотіческій no духу того времені.

Будучі студентом, он от этого стіхотворенія отказывался, как от содержанія, так і от формы стіхосложенія. Однажды е одолженной мною от него кнігі для чтенія, я нашла лісток, запісанный стіхамі. Вот его начало:

Мне чудятся в сумраке ночі

Знакомой усадьбы Ольховкі

Весёлые каріе очі

Какой то головкі...

Дальше не помню.

В то время в Ольховке гостіло много молодежі, a потому каждая із Ольховскіх девіц могла прінять это стіхотвореніе на свой адрес.

Я помню, как он собірал белорусскіе песні, даже некоторые он запісал co слов сестры Мані. Дочь Антоніна одно время (перед войной) была сотрудніцей радіо в Вільне

(конфэрансье). О годе смерті Сергея не знаю, ноумер он, кажется, в Кракове. Сын, кажется, был офіцером.

Я Сергея відела в 1922 і 23 г. г. в Ольховке і в Несвіже. Проізвел на меня непріятное впечатленіе. Обьясняю это тем, что состоятельные люді, попадая в нужду, не умеют её мужественно переносіть.

Лідія Феліксовна Філатова».

ВІТАЎТ ТУМАШ ЯК БІЁГРАФ СУЧАСНІКАЎ

Постаць Вітаўта Тумаша, якой яна паўстае з вядомых нам дакументаў ды ягоных выдрукаваных працаў, падзіўляе сваёй нетыповасцю што да старэйшых векам паваенных эмігрантаў: засяроджанасць на навуковай працы, кнігах⁴⁵⁹, падкрэсленае пазбяганне ўдзелу ў палітычных і царкоўных закалотах.

⁴⁵⁹ Цікава, што Тумаш меў нават патрэбу навукова дыстанцыяваць розныя катэгорыі чытачоў дзеля чаго напісаў кшталту артыкула для тлумачальнага слоўніка:

«ЧЫТАЧ — той, што чытаючы, сам успрыймае зьмест напісанага, ці скарэй — друкаванага (чнтатель, czytekrik, reader, Leser). Чытач, гэта консумэнт зьместу кнігаў, часапісаў, гата беспасярэдні успрыйманьнік твораў пісьменьнікаў. Чытач звычайна чытае безгалосна, успрыймае друкаванае толькі вачмі, без карыстаньня голасу. Слова ‘чытач’ зарадзілася ў вядучай нашай нацыянальнай інтэлігенцыі, хіба зарадзілася толькі тады, як паявіліся свае газэты й кнігі, якія й стварылі круг сваіх чытачоў падпісчыкаў газэт, ды й пакупцоў кніжак. Пісьменьнікі таксама маюць сваіх «чытачоў», якія любяць чытаць іхныя перадусім творы.

ЧЫТАНЬНІК — гэта кажны ўмеючы чытаць, той, што здольны горш ці леппі спаўняць чыннасьць ‘чытаньня’. Малавучаны, той, што мала чытае, які слаба тэхнічна апанаваў тэхніку чытаньня, слабы чытаньнік. Яму чытаньне цяжка даецца. Добры чытаньнік той, што чьітае лёгка, хутка й бяз труду разумее прачытанае. Можна пра некага сказаць: «Добры чытаньнік! За дзень цэлую кнігу прачьітаў». Дык паймо ‘чытаньнік’ азначае асобу, выконваючую чыннасьць чытаньня, без ніякога зьвязваньня гэтага факту з тым, ці ёсьць адначасна нейкім кансумэнтам-адбіральнікам друкаванай кніжнай ці газэтнай прадукцыі, ці ён ёсьць ‘чытачом’. Розная гэнэза словаў ‘чытач’ і ‘чытаньнік’.

ЧЫТАР — а. Гэта той, што выконвае чыннасьць чытаньня як сталае ці часовае заданьне, або нават прафэсію. У адваротнасьць ‘чытачу’, ‘чытар’ чытае не для сябе ці найменш для сябе, а іншым. Таму ‘чьітар’ чытае толькі голасна, і таму ён мусіць быць у першую чаргу добрым ‘чытаньнікам’, каб функцыю чытара выконваць (чтец, чнталыцнк, начетчнк, Vorleser). Добры чытар той, што чытае выразна, ясна, зразумела,

Давалася гэта, напэўна, няпроста, бо грамадскай працы TyMam ані не цураўся; да таго ж, напрыклад, сама арганізацыя БІНіМу хавала ў сабе канфлікты з Крывіцкім навуковым таварыствам, як і заснаванне літаратурнага часопіса «Конадні» непазбежна выклікала нараканні, крытыку і крыўды з боку пісьменнікаў, не запрошаных да стваральнае працы. Канфлікты палягалі не столькі ў розных поглядах на пытанні гісторыі ці мастацкія метады, колькі ў змаганні за ўплывовасць, за аўтараў, падпісчыкаў, а тым самым — і за складкі-ахвяраванні на выданне часопісаў.

Тумаш заўсёды быў вельмі асцярожным у справах «вялікай палітыкі»; пра гэта сведчыць і кароткатэрміновая пасада бургамістра Мінска, добраахвотна пакінутая, — у час, калі пераважная большасць актыву змагалася за ўладу ў створаных немцамі беларускіх структурах, або непрацяглае ўзначальванне Урада БНР, якое саступіў — і таксама з уласнай ініцыятывы — Аўгену Каханоўскаму (Калубовічу).

Выглядала на тое, што Тумаша болей цікавіла праца на дзялянцы культуры, а таксама выкананне сваіх прафесійных абавязкаў: для шмат якіх сем’яў беларусаў ён стаўся фактычна хатнім лекарам — выпісваў рэцэпты, тлумачыў дыягназы, пастаўленыя амерыканскімі калегамі; Ларысе Геніюш і ейнаму мужу перасылаў праз Польпічу лекі.

Для Геніюш Тумаш адыграў ролю, падобную ролі Антона Адамовіча ў жыцці Наталлі Арсенневай: ён быў дарадцам, настаўнікам у версіфікацыі, крытыкам, рэдактарам ейнага пражскага зборніка «Ад родных ніў»⁴⁶⁰. Адносіны — у паваен-

з патрэбаю для данай сытуацыі дыкцыяй (напр., малітвы трэба чытаць адпаведным, адмысловым голасам і тонам).

Ь. Чытар можа быць і іншага харакгару, як прафэсія ці занятак у вялікіх выдавецкіх прадпрыемствах, дзе могуць існаваць адмысловыя пасады чытароў—асобаў, заданьне якіх прачытваць і ацэньваць дасыланыя для друку матар’ялы. Такія чытачы, зразумела, не паграбуюць ужо чытаць у голас, а чытаюць даны матар’ял-манускрьтт так, як чытае й чытач — праз сябе (reader)». (Архіў БІНіМу).

⁴⁶⁰ 3 ліста ВітаўтаТумаша даРаісы Жук-Грышкевіч ад 04.02.1971: «Цікавы вельмі апошні ліст Ларысы. Пісаны выразна ў пэсымістычным, прыбітым настроі дзеля нейкіх прыкрасьцяў, якія мае ці мела ў сувязі з нейкай няўдалай пасылкай з Чыкага («пасылка з Чыкага расстроіла мяне зусім...»). Да гэтага — «паслала Юрцы невялікі нарыс, і той не

ны час, зразумелым чынам, лістоўныя—працягнуліся на доўгія гады, і вынікам іх, сярод іншага, сталіся шматлікія вершы, што Геніюш праз сям’ю Тумашаў дасылала суродзічам — на Каляды, на 25 Сакавіка.

Прысвяціла Геніюш некалькі вершаў і самому Тумашу; кожны з іх, хай мо і саступаючы ў майстэрстве непрынагодным творам паэткі, тым не менш яскрава гаворыць пра асобу навукоўцы — вачыма сябра:

Мой дружа далёкі, найлепшы зь Сяброў, Па шчырасьці —ў сьвеце адзіны!

Са сьвепыых пачынаў нялёгкіх шляхоў.

Вітаю Вас з Днём Нарадзінаў!

Працягеаю сэрца, бы рукі, здапёк: Здароўя Вам, шчасьця заўсёды! Ў задумах, у працы самых перамог! Жыцьця Вам на доўгія годы!

Да роднай зямлі хтосьці шчодрай рукой Любоў нам у сэрцы засеяў, Той вечны узьлётны душы неспакой Да парасткі новых надзеяў.

1 дзе-б мы з Вамі ў жыцьці ня былі,

дайшоў... нейдзе загінулі мае чарнавікіўсе...»). Гэтаўсё складаецца на мінорны вельмі тон ліста. У гэткім настроі ня дзіва, што крыўдзіцца й на мяне за тое, што «ніколі не пахваліўу друку» ды што «на 11 вершаў друкаваў толькі адзін». Гэтае апошняе, пэўне-ж, моцна пераеялічана. Каб толькі кажны адзіннаццаты друкаваў і з гэтага выйшаў зборнік гэткае вялічыні, як «Ад родных ніў», дык яна за два гады мусела-б напісаць яшчэ дзесяць разоў столькі вершаў, якія я кідаў «у кошык». У запраўднасьці на самых пачаткахз дасланага «ў кошык» ішло ня больш трэцяе часткі. Апошнія-ж месяцы нашага супрацоўніцтва (у 1943 г.) адпадалі толькі некаторыя вершы, іншыя-ж, зь невялікімі папраўкамі характару тэхнічнага, ішліўдрук. Перавялічэньне іў фразе, што «Месячык вельмі многа зрабіў для таго, каб вышаў зь мяне нарэшце паэт». 3 душой паэтычнай янаўжо нарадзілася, іў гэтым ніякое мае заслугі, што яна паэта. У меру магчымасьці я прыймаў, гладзіў некаторыя тэхнічныя шурпатасьці, якія былі вынікам малога дазнаньняў правілах і традыцыйных нормах паэтыкг. А пісаць — ня было проста й калі — тэмп гісторыі ня даў на гэта часу. А ўсё-ж крыху, коратка напісаў пра яе ў зборніку «Ля чужых берагоў», пра што яна, зразумела, ня можа знаць. А пісаць цяпер і друкаваць проста немагчыма» (Архіў БШіМу).

Куды-б сьлепа лёс не закінуў,

Прывабяць нас песьні радзімай зямлі, Прыклічуць свае каляіны.

Пачэсны і труднымы выбралі шлях, Дзе сілы кладуць да астатку.

Скарынаў, Сапегаў мы горды працяг, Латрожнага люду пашчадкі!

Сьнег пухам кладзецца на струны дарог, Палотнішчам тканым на гоні.

Пластом зьлезянелым пад родны парог

I інеем белым на скроні.

Вятры закружылі, хістаюць камлі, Злавешчае неішпа гамоняць...

Зьгінаюць аж дрэвы да самай зямлі

А некаму-ж трэбаустояць...

3 еачэй мне упала сьляза незнарок...

Нялёгкаў дарозе бывае!

Працягваю сэрца, як рукі, здалёк, Я Вас усім сэрцам вітаю!⁴⁶¹

Толькі пры ўсёй слушнасці і праўдзівасці сказанага ды зацытаванага пра доктара Тумаша вышэй было б наіўным уяўляць яго гэткім тыпам кабінетнага вучонага, архівістам, занураным у паперы XVI стагоддзя. Ён быў таксама і палітыкам, прыхільнікам БНРаўскай групы, інтарэсы якой адстойваў (праўда, у афіцыйных паперах адмаўляў сваю прыналежнасць да якой-кольвечы партыі⁴⁶²).

Вось як выклаў Тумаш сваё бачанне канфлікту БНР-БЦР у лісце да прыхільніка БЦР Юрыя Попкі⁴⁶³, які жыў у Нямеччыне:

«Што да парадаў, «што трэба», каб быць разам ды моцнымі: «разьвязаць БНР / БАПЦ, рэарганізаваць

⁴⁶¹ Верш дагаваны снежнем 1977 г. Архіў Вітаўта Тумаша. Перахоўваецца ў Яры Тумаш.

⁴⁶² Юрэвіч, Лявон. Эпісталярьпом як форма аўтабіяграфй карэспандэнта й біяграфіі ягонага часу. Вьтадак Юркі Віцьбіча //Запісы БІНіМ. № 33. Нью-Ёрк — Менск, 2010. С. 14.

⁴⁶³ Юры Попка (псеўданімы Жывіца, Жубровіч і інш., 07.10.1912, хут. Высокі Пруд Пружанскага пав. — 29.04.1990, Ляймен, Нямеччына), літаратар, выдавец, грамадскі дзеяч.

БЦР» ды падобных, дык цікавыя яны найперш тым, што адбіваюць, як вельмі проста выглядае скамплікаваная справа, калі на яе глядзець зь Ільгена. Удзелу ў спрэчках ды сварках БЦР-БНР не бяру, хоць, як кажны з нас, і маю на гэта сеой пагляд. Пра выказаныя Вамі думкі — дайсьці да еднасьці, ліквідуючы свайго палітычнага супраціўніка, гэта больш 25 гадоеая пазыцыя ўсіх «верных» і бэцээраўцаў, і бэнээраўцаў, бяз кроку назад, ані — наперад,. Шмат каму, пакідаючы ўбаку «верных», гэта справа выглядае інакш, калі на яе глядзець ня з Ільгена, а з Амэрыкі, Канады ды іншых краёў.

Дам адзін прыклад: нажаль ужо Нябожчык, Юрка Віцьбіч, зь якім апошнімі гадамі шмат перапісваўся ды часам і наведваў яго, зь вялікайякраз пашанай адносіўся да БАПЦ, хоць сам жыўу прыходзе царквы юрысдыкцыі грэцкае, заказваў паніхіды па сваёй матцы ў суседняй царкве БАПЦ і зусім не ўважаў што трэба яе разьвязаць, хоць зь дзеда-прадзеда паходзіўзь сьвятарскага роду. Што да БЦР, дык асабліва апошнімі гадамі ставіўся вельмі крытычна да яе дзеячоў і дзейнасьці, і проста адмоўна.

Мне здаецца, штоў нацьынальна-грамадзкай, а таксама рэлігійнай галіне сук справы ня ў гэтым, каб усіх, як стада авечак, сагнаць у тую ці іншую загарадку ды пад адну страху, а каб навучыцца паважаць і шанаваць ілюдзей іншых паглядаў, іншае веры, іншае юрысдыкцыі, і шанаваць ня толькі іх, але ірозныя ад нашых іхныя пагляды, бо гэта стварае падставу да супольнае дзейнасьці ў справах важных і нацыянальна, і палітычна. Толькі ў гэткай атмасфэры ўзаемапашаны можна ў супольнай дзейнасьці паступова дайсьці да зьбліжэньня, зразуменьня, а ў паасобных выпадках і задзіночаньня фармальнага, шыльдовага»⁴⁶⁴.

А ў лісце да згаданага вьппэй Віцьбіча, з якім меў шчырэйшыя адносіны, Тумаш выказаўся больш катэгарычна: «Калі селянін у сіверны мароз ахутваецца ў цёплы кажух, гэта нармальная самазахаваўчая рэакцыя. Ды ўлетку, пры гарачым сонцы, ён кажух ськідае. Лідэры-ж паваеннага БЦР адзнача-

⁴⁶⁴ Ліст ад 28.04.1975 (Архіў БІНіМу).

юцца гэтым, што свой «кажух» — гістарычна калісьці неабходныя арганізацыйныя хвормы пары жорсткае гітлераўскае акупацыі нашае зямлі ўперліся нагвалт насіць і пгады, калі яны даўно згубілі сваю палітычную мэтазгоднасьць. Заміж здаць іх, з належнай ацэнай і пашанай, у архіў гісторыі, яны сьлепа прыліплі да іх, ад іх узалежніліся ды парадуюць па сьвеце й тады, калі нямаўгэтым ніякае патрэбы, каліяны палітычна не карысьць, але абуза. Было-б куды больш мэтазгодным ствараць новыя, адпаведныя часу й патрэбам, арганізацыйныя хвормы, калі гэта ўжо канечна ш патрэбна»*⁶.

Але першаснымі дая Вітаўта Тумаша былі ўсё ж інтарэсы БІНіМу.

Вось мы і падыйшлі да гісторыі стварэння яшчэ адной працы скарыназнаўцы.

1955 год. Тумаш, пасля малаэфектыўных спробаў знайсці дырэктара на створаную ім навуковую ўстанову, ачольвае БІНіМ сам. Планы былі велізарныя: выданне навуковых працаў, заснаванне некалькіх перыёдыкаў у беларускай і англійскай мовах, пераклад і выданне Бібліі, збор — зразумела, у копіях, мікрафільмах — усіх выданняў Францыска Скарыны⁴⁶⁶... Адным словам, ідэяў багата, а от фінансаў на іхнае ажыццяўленне, нават з улікам рэгулярных складак тады немалой колькасці сябраў Інстытута, відавочна не ставала.

Грошы звонку знайсці было нібыта рэальна — у дабрачынных ці спансаваных дзяржаўнымі ўстановамі арганізацыях ЗША, якія ў тыя часьі. часы пачатку халоднай вайны, досыць шчодра адгукаліся. Аднак праблема палягала ў тым, што і пра-

⁴⁶⁵ Ліст ад 19.09.1974 (Архіў БШІМу).

⁴“ 3 ліста Вітаўта Тумаша да Яна Пятроўскага ад 04.03.1972: «Затое, дзякуючы сучаснае тэхніцы — фатастатам ды мікрафільмам — у Нью Ерку, у БІНіМ, канкрэтнаўмяне сканцэнтравана сяньня на мікрафільмах тэксты прыблізна 66% усіх выданьняў Скарыны, у гэтым віленскія выданьніў камплекце. Гэтамікрафільмыўсіх ведамых кнігаў Скарыны, штоў Бібліятэках Захаду, болый дзесяці кнігаў што цяперу Бібліятэках Масквы й Ленінграду, адна кніга з Кракаўскае Ягелёнскае Бібліятэкі. Пастаўленая мэта —у хуткім часе ўкамплектаваць гэтую калекцыю мікрафільмаміўсіх іншых Скарынавых выданьняў. Колькімікрафільмаў перададзена для скапіяваньня іўмясцовую Публічкую Бібліятэку — ёсьць ужо матар 'ял для іх вывучэньня тым, што Скарынаю будуць цікавіцца» (Архіў БІНіМу).

сіцеляў хапала: адных DP колькі прыняла краіна, і кожная нацыянальная група планавала выдаваць, арганізоўваць, закладаць, ствараць.

Канкурыравалі рускія з палякамі, румыны з славакамі. Канкурэнцыя ішла і ў межах аднае нацыі.

Тут варта прывесці тэкст Тумашава выступлення на адной з зборак Інстытута пачатку 1950-х гг.; выступлення, важнага для разумення тагачасных адносінаў і раскладу сілаў:

«Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва быў арганізаваны з мэтай аб’яднаньня ўсіх беларускіх навуковых і мастацкіх сілаў для навукова творчай працы. Гэтых заданьняў не магло выканаць Крывіцкае Навуковае Таварыства імя Праньціша Скарыны дзеля пэўных прычынаў, зь якіх падамо тут толькі некаторыя. Старшыня гэтага Таварыства Сп. Др. Я. Станкевіч аставаўся «нязьменным» старшынёю пераважна за кошт галасоў тых сяброў Таварыства, якія на з ’езды Таварыства самі ніколі не прыяжджалі і якія даручалі свае галасы самаму Сп. Др. Я. Станкевічу. Нецярплівасьць Сп. Др. Я. Станкевіча da тых, хто крытыкаваў ягоныя погляды (асабліва ў галіне беларускай мовы) перашкаджалі стварэньню навуковай атмасфэры ў Таварыстве. «Веда»⁴⁶⁷ запаўнялася пераважна артыкуламі самога Сп. Др. Я. Станкевіча і зьвярталася тэматычна пераважна да далёкай мінуўшчыны Беларусі.

Ад самага пачатку існаваньня Беларускага Інстытуту Навукі і Мастацтва Сп. Др. Я. Станкевіч распачаў «зімнюю вайну» супроць Інстытуту, забараняючы сябром Таварыства прыймаць удзел у працы Інстытуту і г. д. Як паказала, аднак, практыка, гэтая «зшняя вайна» не знайшла водгуку сярод сяброў Таварыства за выняткам бліжэйшых «дарадчыкаў» і аднадумцаў Сп. Др. Я. Станкевіча.

⁴⁶⁷ Веда. Veda. Навукова-літаратурны часапіс. Brooklyn, New York. Выдаець Крьгеіцкае (Беларускае) Навуковае Таварыства Пранціша Скарыны. 1951—1952. У 1973 г. адноўлена як «Веда-Vieda (Science)». Цікава зазначыць, што Станкевіч для назвы часопіса скарыстаў ідэю, не зрэалізаваную, што праўда, свайго былога апанента ў Празе—Тамаша Грыба.

Узьнятая Сп. Др. Я. Станкевічам «зімняя вайна» ператварылася зь ягонага боку ў брудную вайну. Так, наапошнім годнім з’езьдзе Таварыства Сп. Др. Я. Станкевіч зрабіў зласьлівы выпад супроць Інстытуту і старшыні Інстытуту Сп. Янкі ЛіманоўскагО*⁶⁸. (Сказаў падобнае: Інстытутам кіруе камуністы, і сябры Таварыства павінны адыйсьці ад Інстытуту, каб не набыць сабе клопату).

Бязпрынцыповасьць Сп. Др. Я. Станкевіча ў вышэй пададзеным выпадзе выглядае вельмі яскрава, калі ўзяць пад увагу наступныя факты. Сам Сп. Др. Я. Станкевіч запрапанаваў Сп. Я. Ліманоўскаму ўступіць у склад сяброў таварыства (1951 г.). Сп. Я. Ліманоўскі згадзіўся і быў аднагалосна прыняты ў сябры Таварыства. На прадапошнш з'езьдзе Таварыства вясной 1952 году Сп. Я. Ліманоўскі быў завочна (тады ён быў у Чыкага) абраны сябрам Управы Таварыства. Аднак Сп. Я. Ліманоўскі не падтрымаў ідэі бязсэнсоўнай «зімняй вайны». Запрошаны Інстытутам, ён прачытаў рэфэрат, прысьвечаны 10-м угодкам сьмерці Янкі Купалы і надрукаваў артыкул на гэтую тэму ў «Запісах» Інстытуту. Пазьней Сп. Я. Ліманоўскі ў заяве, перасланай Сп. Др. Я. Станкевічу, зрокся свайго сакратарства і сяброўства ў Таварыстве. (Сп. Др. Я. Станкевіч інфармаваў дэлегатаў годняга з ’езду Таварыства, што Таварыства змусіла Сп. Я. Ліманоўскага выступіць з Таварыства. Сапраўды, кепска выглядае тактыка «зімняй вайны», калі старшыня Таварыства ня можа сказаць праўду сваім дэлегатам).

Сп. Я. Ліманоўскі прысутнічаў у якасьці госьця на годнім з’езьдзе Інстытуту. I хоць Сп. Я. Ліманоўскі адмаўляўся, ён быў абраны старшынёй Інстытуту⁴⁶?.

⁴⁶⁸ Янка Ліманоўскі (09.03.1896 — 30.05.1989, Рыхтан Парк, Ілінойс, ЗША), пісьменнік, літаратуразнаўца.

⁴⁶⁹ 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 28.05.1953: «Мне хочацца думаць, што пытаньне, якое я цяпер парушу, застанецца паміж намі, але маю свой асабісты погляд наконт сучаснага складу Ўраду Інстытуту. Мы, бязумоўна, ня можам заглядацца ка сваіх суродзічаў праз акуляры МэкКарана, але... Ліманоўскі добры чалавек і ўсё-ж ён былы камуністы, а не нацыянал-камуністы, як, напрыклад, Ігнатоўскі, Язэп Адамовіч, Міхась Чарот, Чарвякоў, Галадзед, Баліцкі, Прышчэпаў,

Каб не паўтараць шкадлівай практыкі Таварыства, на прапанову Сп. Я. Ліманоўскага Управа Інстытуту прыняла папраўку да адпаведнага пункту Статуту такога зьместу, што ніводзін сябра Інстытуту ня можа мець на годнім з’езьдзе Інстытуту больш, чымся пяць давераных яму іншымі сябрамг Інстытуту галасоў. Сп. Я. Ліманоўскі, адчуваючы шкоднасьць «зімняй вайны», заклікаў на першым паседжаньні Ўправы Інстытпуту да супрацоўніцтва з сябрамі Таварыства, сам асабіста зьвярнуўся да некаторых зь іх атрымаў іхнюю згоду. Дык можа гэта вывела з роўнавагі аўтара «зімняй вайны» Сп. Др. Я. Станкевіча?

Ня цяжка здагадацца, што гэтая «зімняя вайна» Сп. Др. Я. Станкевіча супроць Інстытуту мае ў сваёй падставе матар ’яльныя прычыны. Сп. Др. Я. Станкевіч непакоіцца, што няспынны ўзрост Інстытуту можа выклікаць уплывы на амэрыканскую ўстанову ў тым кірунку, што гэтая ўстанова палічыць за патрэбнае перадаць Інстытуту значную частку тэй датацыі, якую дагэтуль атрымпівала Крывіцкае Таварыства і якая (датацыя) забясьпечвала Сп. Др. Я. Станкевічу спагадныя мажлівасьці да самарэклямы праз «Веду».

Можна адзначыць тут, што меркаваньні матар’яльнага парадку ўплываюць вельмі адчувальна на палітыку (ці, праўдзіва кажучы, палітыканства) Сп. Др. Я. Станкевіча. На пачатку мінулага году ў Радзе БНР стварыўся гэтак званы блёк «непадзельнасьці і незалежнасьці Беларусі». Асноўным пунктам актыўнасьці гэтага блёку было апратэставаньне ўдзелу беларускіх арганізацыяў у перагаворах з расейскімі арганізацыямі ў справе стварэньня супольнага антыбальшавіцкага фронту. Калі прыйшоў час разгляду новага бюджэту ва ўспамянёнай амэрыканскай установе ды ў іншай амэрыканскай установе, якая прызначае навуко-

Цішка Гаргпны і г. д. Уся літаратарская творчасьць Ліманоўскага наскрозь камуністычная, а таму каліяго (не па нацыянальных прычынах) еыкінулі з партыі, дык і теорчасьць гэная назаўсёды скончылася. У сувязі з гэтым Ліманоўскі меў рацыю, калі адмаўляўся ад старшыянаваньня ў Інстытуце». (Архіў БІНіМу).

вую стыпэндыю Сп. Др. Я. Станкевічу, і паколькі гэтым установам рабіліся закіды, што быццам яны больш спачуваюць расеййам, — Сп. Др. Я. Станкевіч пасьпяшаўся адмежавацца ад вышэй спамянёнага блёку. Бюджэты былі зацьверджаныя, і Сп. Др. Я. Станкевіч ізноў пачаў востра выступаць супраць БАФ ’у за ягоны ўдзел у перагаворах з тымі самымі расейскімі арганізацыямі ў справе стварэньня г. зв. каардынацыйнага фронту. Ізйоўлінія таго-ж самага «блёку», ад якога Сп. Др. Я. Станкевіч толькі так нядаўна адмежаваўся. Можна, ня будучы прарокам, прадказаць, што «лінія» Сп. Др. Я. Станкевіча ў гэтай справе грунтоўна зьменіцца, калі наблізіцца час разгляду новых бюджэтаў у вышэй спамянёных амэрыканскіх установах. А тымчасам аб’ектам гэткага манэўраваньня Сп. Др. Я. Станкевіча і ягонай брыдкай «зімняй вайны» зьяўляецца Інстытут.

У сваім часе Сп. Др. Я. Станкевіч напісаў прэзыдэнту аднаго з амэрыканскіх унівэрсытэтаў брудны данос на беларускую дзяўчыну-студэнтку, што паводле ягоных меркаваньняў павінча было прычыніцца да выключэньня яе з унівэрсытэту. Аднак прэзыдэнт унівэрсытэту ня толькі зігнараваў данос, але абурана запытаўся ў дзяўчыны, ці не камуністы той, хто пісаў гэты данос.

Напады на Інстытут з боку Сп. Др. Я. Станкевіча і ягоная «зімняя вайна» як сродак змаганьня з нібыта «канкурэнтам», заўсёды, пэўна-ж, падтрыманая Сп. А. Адамовічам⁴⁷⁰, гэта толькі частка тэй актыў-

^т 3 ліста Юркі Віцьбіча да Вітаўта Тумаша ад 25.03.1955: «Надысь атрымаў ліст з Нью-Ерку, дзе Ікса абураецца з тае прычыны, што Сп. Адамовіч трапіўу склад Ураду Інстытуцыі, да якое некалі вельмі няпрыхільна ставіўся. Між тым цалкамразумею Сп. Адамовіча і вітаю ягоўскладзе Ўраду БелНІіМ. Запраўды, гэтаяшчэ адзін доказ таму, што ніхто ня ў стане доўгі час супрацоўнічаць з Сп. Др. Ян. Станкевічам. Сп. Адамовіч зьяўляўся абраньш старшынёй Таварыства, і падпарадкаваны яму, паводля перш-лепшага статуту, рэдактар «Веды» збэсьціўяго перадусёй эміграцыяй. Наш добры Юхнавец паспрабаваў надрукаваць у «Ведзе» свой верш і дастаў: «Дзень ёмка ходзіць па зялезных сторах» Высокашаноўны рэдактар з уласьцівым яму мастацкім густам надаў гэтаму вобразу бадай што клясычнае гучэньне. Аднак ня ўсім мець арганізацыйныя здольнасьці ды мастацкі густ — з самай шчырай па-

насьці, якаямаеўсе адзнакі разбуральнасьці. Асабістыя інтарэсы, матар’яльныя фактары і некантрапяеаная амбіцыя пераважаюць над агульнымі йацыянальнымі заданьнямі»⁴⁷¹.

На тле фінансавай канкурэнцыі і паўстала англамоўная праца Вітаўта Тумаша «Whiteruthenian (Byelorussian) National Group in the United States: Origin. Charasteristics. Organizations. Personalities»⁴⁷², большасць з 124 старонак якой сёння не выклікае асаблівай цікавасці. Яно і зразумела: амерыканцам трэба было растлумачыць, што такое Byelorussia, дзе яна знаходзіцца і чым розніцца ад Расіі і Польшчы, што такое паваенная эміграцыя — у дачыненні да СССР і Нямеччыны; паказаць, колькі беларусаў (патэнцыйных спажыўцоў беларускага прадукту) знаходзіцца ў краіне, якія арганізацыі існуюць. He абмінуў аўтар і супрацьстаянне БЦР і БНР.

А вось раздзел «Біяграфічныя партрэты найбольш актыўных асобаў на беларускай палітычнай сцэне» варты і перакладу, і публікацыі. I не толькі таму, што гэта першая спроба стварэння біяграфічнай энцыклапедыі нашае эміграцыі — хай сабе і з не зусім навуковымі мэтамі.

Гэты раздзел Тумаш, часам памыляючыся ў біяграфічных звестках, часам шчыра не хаваючы ўласнага няведання (года нараджэння або адрэсы — так, і гэтая інфармацыя з’яўлялася часткаю біяграмаў), пісаў нязвыкла як на гісторыка: з пераказам чутак, «агульнай апініі», выкрыццём небяспечных фактаў (напрыклад, пра сяброўства ў Камуністычнай партыі або змену прозвішча, што само па сабе лёгка машо стацца падставаю дэпартацыі), уражаннем ад асабістых сустрэчаў (ведаў жа ён усіх фігурантаў), не цураўся рэзкіх крытычных (нехта б мо палічыў іх абразлівымі) ацэнак здольнасцей таго ці іншага сябры БЦР або БНР.

Так, так, і БНР, бо хоць Тумаш у сваёй працы выразна аддаваў перавагу Радзе БНР, з самімі сябрамі не надта далікатнічаў: урэшце, і яны былі канкурэнтамі. Амерыканцам праз тыя біяграмы даводзілася, з кім і чаму не варта мець справы — фінансавай, арганізацыйнай, палітычнай.

шанай стаўлюся да наеукоеых працаў Сп. Др. Ян. Станкевіча ілічуяго добрым беларусам ».(Архіў БШіМу).

⁴⁷¹ АрхіўБІНіМу.

⁴⁷² Архіў БІНіМу.

Невядома, ці дасылалася куды праца. Машынапіс жа застаўся ў архіве Інстытута, а біяграфіі, напісаныя на сумежжы з іншым літаратурным жанрам — інтэлігентным даносам — нявыкарыстанымі.

На сёння даследнікамі эміграцыі складзеная дастаткова вялікая база біяграфічнай інфармацыі, куды больш дакладнай і падрабязнай за зробленае Тумашам. Але створаныя гісторыкам Personalities цікавыя якраз іншым: менавіта тымі фактамі, «апініямі», сведчаннем адносінаў ды нораваў, не зафіксаванымі Гісторыяй; рэха іх льга знайсці хіба ва ўлётках, зорны час якіх прыйшоўся на часы лагераў DP у Нямеччыне ды Аўстрыі.

Вітаўт Тумаш. 1969 г.

Спіс найбольш актыўных у палітычным і грамадскім жыцці беларусаў на амерыканскай зямлі выгпядаў бы недарэчна без біяграфіі самога Тумаша (сябе ён не падаў ва ўласную працу), то з яе і пачнем:

Вітаўт Тумаш нарадзіўся 20.12.1910 г. у вёсцы Спягліца, Вілейскага пав. Віленскай губ. (сёння в. Свяцілавічы Смаргонскага раёна Гарадзенскай вобл.) у сям’і Яна і Петранэлы з Канапелькаў. Пасля заканчэння пачатковай школы ад верасня 1924 да чэрвеня 1930 гг. навучаўся ў Беларускай гімназіі ў Вільні. Ад восені 1930 г. студыяваў на медычным факультэце Віленскага ўніверсітэта імя С. Баторыя. Дыплом аб заканчэнні навукі выпісаны 30 траўня 1939 г.

Ад ліпеня 1939 г. да пачатку Другой сусветнай вайны працаваў лекарам у шпіталі ў Беластоцкім Choroszcz, пасля, ад 1940 г., меў прыватную медыцынскую практыку ў Лодзі.

19 кастрычніка 1940 г. пабраўся шлюбам з Ксеніяй Грыгарчук, з якой меў трое дзетак.

Актыўны ў беларускім нацыянальным руху: адзін з заснавальнікаў Беларускага студэнцкага саюза, старшыня Таварыства прыцеляў беларусаведы, віцэ-старшыня Таварыства беларускай школы; ад верасня 1939 г. працаваў у Беларускім нацыянальным камітэце ў Варшаве, у 1940-1941 гг. быў старшынём Беларускага камітэта ў Лодзі.

3 пачаткам нямецкай акупацыі Беларусі ў ліпені-лістападзе 1941 г. выконваў абавязкі бургамістра Мінска. Напрыканцы 1941 г. выехаў у Нямеччыну, дапамагаў з рэдагаваннем газетаў «Раніца» і «Беларускі Работнік», працаваў у берлінскім аддзеле Самапомачы.

У 1943-1945 гг. на пасадзе лекара ў лагерах — Мэкленбург, ад 1945 — у Заходняй Нямеччыне, у пшіталі лагера Лунэбург, ад 1946 — у лагеры DP Ватэнштэт, ад 1947 — у лагерах Госляр, Унтэрлюс, Зеедорф.

Заснаваў Згуртаванне беларускіх лекараў на чужыне, выдаваў часопіс «Мэдычная Думка» (1946-1950), рабіў захадьі па перакладу Бібліі ў беларускую мову, запрасіўшы ў адмыслова створаны ім Камітэт Леаніда Галяка, Яна Пятроўскага, Уладзіміра Тамашчыка ды іншых.

У ЗША прыехаў 25 лістапада 1950 г. Амерыканскае грамадзянства атрымаў 20 жніўня 1956 г. Жыў у Нью-Ёрку, працаваў

у шпіталях (Фордхам, Бронкс, 1952-1976, у аддзяленні хуткай дапамогі, ад 1976 — у пшіталі Сейдэнхам на Манхэтане).

Фактычны заснавальнік Беларускага інстытута навукі і мастацтва і ягоны старшыня ў 1955-1982 гт. Рэдактар і выдавец «Запісаў БІНіМ», ініцыятар выдання часопіса «Конадні». Аўтар значнай колькасці артыкулаў, пераважна скарыназнаўчай тэматыкі, і асобных выданняў: «Скарына ў Падуі» (1970, 1983), «Пяць стагоддзяў Скарыніяны» (1989).

Кароткі час ачольваў Урад БНР, быў старшынём Фундацыі імя П. Крэчэўскага (1979-1982).

Памёр 27 красавіка 1998 г.

Вітаўт Тумаш

Біяграфічныя паргрэты найбольш актыўных асобаў на беларускай палітычнай сцэне ў ЗША (1955)⁴⁷³

Адамовіч, Антон — нарадзіўся 26 чэрвеня 1909 г. у Менску, літаратурны крытпык, пісьменнік і публіцыст. Каталік. Нежанаты (вельмі старыя бацькі). Адрас: 323 Е 10ff^h St., Кватэра 7, New York, N. Y Піша пад псеўданімамі Р. Склют, В. Бірыч, Н. Недасек, С. Юстапчык і шмат якімі іншымі. Неблагі публіцыст, але нашмат больш здольны як аўтар крытычных нарысаў і апавяданняў. Найбольш здольны крытык і гісторык беларускай літаратуры на эміграцыі. Гэтаксама, калі не самы выбітны, дык адзін з найлепшых прамоўцаў на эміграцыі.

Вывучаўлітаратуруў Беларускім дзяржаўнымуніверсітэце ў Менску. Быў адным з сябраў беларускай патрыятычнай літаратурнай асацыяцыі «Узвышша», якая была ліквідавана балыаавіцкім рэжымам на пачатку 1930-х з-за «нацыянальнага дэмакратызму». Разам з некалькімі іншымі сябрамі асацыяцыі быў арыштаваны і пазней без суду сасланы на 5 гадоў. Пасля вярнуўся ў Менск і працаваў выкладчыкам беларускай літаратуры ў Педагагічным інстытуце ў Менску да пачаткуДругой сусветнай вайны.

У часе нямецкай акупацыі працаваў галоўным публіцыстам і сапраўдным (але не афіцыйным) рэдактарам ірнтральнай

⁴⁷³ Пераклад Віялеты Кавалёвай.

Антон Адамовіч

беларускай газеты ў Менску «Беларуская газета». 3 1943 г. у Нямеччыне, у Фрайбургу (Freiburg). Пасля заканчэння вайны ён у лагерах DP Амерыканскай зоны Нямеччыны (Regensburg, Micheisdorf, Osterhofen, Rosenheim). Палітычна вельмі актыўны ў першыя гады барацьбы паміж БНР і БЦР, пераважна як галоўны прамоўца і публіцыст Рады БНР. Некалькі гадоў (1947-1949) галоўны рэдактар тыднёвіка «Бацькаўшчына» ў Мюнхене, галоўным палітычным органе Рады БНР. Адначасна рэдактар літаратурнага часопіса «Сакавік» (1947-1948). Адзін з галоўных і найбольш палкіх

змагароў за перайменаванне Беларусі ў Крывію, пытанне, якое адыграла значную ролю ў супрацьстаянні БНР-БЦР некалькі гадоў таму назад у Нямеччыне. Асабісты палітычны антаганіст Юрыя Стукаліча (Юркі Віцьбіча) цягам перійых пяці паваенных гадоў; пазней, у ЗША, асабістая варожасць паменшала.

У ЗША ад 1950 г., займаецца больш літаратураю і навукаю як палітыкай. У Радзе БНР ад кіраўнічых пазіцый болей ссунуўся ў апазіцыю. Ад 1951 г. працуе на Research Program of East European Fund на тэмы, звязаныя з апазіцыйнасцю ў беларускай літаратуры ў БССР. Зараз працуе над гісторыяй Камуністычнай партыі ў Беларусі для Інстытуту па вывучэнню гісторыі і культуры СССР у Мюнхене (арганізаваны Амерыканскім камітэтам вызвалення ад бальшавізму). Цягам некалькіх апошніх гадоў намінальны прэзідэнт Крывіцкага навуковага таварыства ў Нью-Ёрку (сапраўдны кіраўнік др. Янка Станкевіч). Пасля сваркі з Др. Я. Станкевічам пакінуў Крывіцкае таварыства і далучыўся да Беларускага інстытуту навукі імастацтва. У сакавіку 1955 г. абраны віцэ-прэзідэнтам гэтага Інстытуту.

Па характары вядомы як чалавек без строгіх маральных прынцыпаў што ў палітычным жыцці, што ў літаратурнай крытыцы. Надзвычай суб’ектыўны ў сваіх меркаваннях, у асабістым стаўленні да пытанняў і людзей. У палітычных спрэчках вядамы сваёй нетактоўнай, выбуховай рэакцыяй, часта звінавачаны ў крывадушнасці. Сярод шырокіх масаў непапулярны за эгаізм і амбіцыйнасць. 3 свайго боку часта паўтарае, што «ненавідзіць масы». 3-за гэта не надта надаецца на палітычную працу сярод масаў хоць валодае талентам прамоўцы.

3-за боязі быць дэпартаваным з лагераў DP у Нямеччыне ў СССР, падаў у сваю біяграфію для UNRRA і IRO, што нарадзіўся ў заходняй, польскай, а не ўсходняй, Савецкай, частцы Беларусі. У1946 г. стала вядома, што яго адведваў у лагеры DP у Рэгенсбургу савецкі беларускі пісьменнік Максім Лужанін, доўгагадовы супрацоўнік НКВД. Хутчэй за ўсё, Лужанін наведаў Адамовіча ад імя савецкай рэпатрыяцыйнай камісіі з прапановаю вярнуцца ў Савецкі Саюз і БССР. Пасля таго, як гэты факт зрабіўся вядомым, Адамовіч быў звінавачаны ў сакрэтных кантактах з бальшавікамі. Абвінавачанні сыходзілі ад ягоных асабістых і палітычных ворагаў. Але пашыраны погляд, што да падобных абвінавачанняў няма ніякай падставы.

Акіншэвіч, Леў — нарадзіўся 25 студзеня 1898 г. у Пецярбургу, Расія. Праваслаўны, жанаты. Адрас: 1628 Columbia Road, N. W. Кватэра 416, Вашынгтон 9, тэл. DU-7-8980. Студыяваў npaea ў Кіеўскім універсітэце, закончыў у 1921. У1930-х працаваў прафесарам юрыспрудэнцыі. Выдрукававаў навуковыя працы па юрыспрудэнцыі, гісторыі npaea і гісторыі. Жыў і працаваў пераважна на Украіне і кароткі час у Беларусі (БССР). Падчас пераследу бальшавікамі «украінскага нацыяналдэмакратызму» (1930-я) быў прымушаны бальшавікамі да публічнага асуджэння выбітнага ўкраінскага гісторыка Міхайлы Грушэўскага (высланага пазнейу Маскву).

У Нямеччыне ў зоне ЗША працаваў прафесарам ва Украінскім універсітэце на эміграцыі. У ЗША з 1949 (?). Пэўны час працаваў на Research Program of East European Fund. Выдрукаваў y Амерыцы кнігу na бібліяграфіі Вялікага Княства

Літоўскага і некалькі артыкулаў у беларускай і ўкраінскай перыёдыцы⁴⁷⁴.

3 сакавіка 1954 г. працуе ў Аддзеле каталагізацыі Кангрэсавай бібліятэкі ў Вашынгтоне. Пазбягае любой палітычнай дзейнасці, магчыма таму, штоягоны сын і зараз жывеўСССР. Звінавачаны некаторымі беларусамі ў русафільстве за ягоныя погляды і навуковыя працы. Сябра БІНіМу.

У палітычным змаганні БЦР-БНР падкрэслівае сваю нейтральнасць, але ка практыцы супрацоўнічае з сябрамі БРІР, пераважна на навуковай дзялянцы.

Арэхеа, Аркадзь — нарадзіўся 1 траўня 1910 г. на Браслаўшчыне (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 80 Hawthorne Street, Stamford, Conn. Па прафесіі лекар. Перад апошняй вайной студыяваў права ў Варшаўскім універсітэце. Падчас нямецкай акупацыі працаваў у Менску суддзём, быў чальцом Менскага акруговага суду. Адзін з сябраў камісіі, якая ў 1942 г. сарганізавала ў Менску Раду Беларускай праваслаўнай царквы.

Пасля вайны студыяваў медыцынуў Марбургу (Нямеччына) у 1947 г., у Лювене (Бельгія) у 1948-1949 гг. і зноў у Нямеччыне, у Мюнхене, дзе і атрымаў дыплом у 1952 г. Ад 1953 г. жыве ў ЗША, працуючы ў шпіталях — спярша як інтэрн, а цяпер як лекар-рэзідэнт у адным з прыватных шпіталяў Нью-Ёрка.

У Нямеччыне спачатку падтрымліваў Раду БНР. У Лювене вёў палітычныя дэбаты з іншымі студэнтамі і змяніў сваю думку, перайшоўшы на пазіцыі БЦР. У 1954 г. прэзідэнт БЦР прызначыў яго ў Выканаўчы камітэт БЦР на пасаду віцэпрэзідэнта і дырэктара «аддзела ўнутраных справаў і правасуддзя».

He валодае талентам арганізатара. Мітуслівы ў палітычнай кар ’еры. Перад вайной, падчас вучобыў Варшаве, быў вядомы сваімі камуністычнымі поглядамі. Пасля таго, як Савецкі Саюз акупаваў Заходнюю Беларусь у 1939 г, Арэхва хутка змяніў сваю пазіцыю і стаўленне да камунізму, і ў 1940 г. перабег да «Усеагульнага польскага кангрэсу» (General Government Poland) у Варшаве.

Okinshevych, Lev. The law of the Grand Duchy of Lithuania: background and bibliography. New York, research Program on the USSR. 1953. — 53 p.

Вярбіцкі, Аўген — нарадзіўся 4 студзеня 1922 г. у Татаршчызне (Заходняя Беларусь). У 1940 г. скончыў універсітэт у Нямеччыне, атрымаўійы дыплом інжынера-агранама. У 1949 г. атрымаў ступень доктара аграноміі. 31950 (?) г. жыве ў Злучаных Штатах, выкладае ўва ўніверсітэце Калумбус (штат Агаё), дзе ў снежні 1953 г. яму была нададзена ступень доктара біяхіміі. Грамадзянін ЗША ад пачатку 1955 г.

Адораны навуковы працаўнік. Таксама выяўляе актыўнасць як публіцыст і палітык, галоўным чынам у беларускіх

студэнцкіх арганізацыях — спярша ў Нямеччыне, цяпер у ЗША. Сябра Беларускага інстытуту навукі і мастагрпва, супрацоўнік «Запісаў» (навуковага выдання гэтага інстытуту). Добра надаеццаяк да павукі, так і да палітыкі. У цяперашні час з ’яўляецца віцэ-прэзідэнтам Саюзу беларускіх акадэмічных арганізацый, штаб-кватэра якога знаходзіцца ў Лювене (Бельгія). Вярбіцкі ёсць таксама прадстаўнікам гэтай арганізацыі ў Амерыцы.

Айген Вярбіцкі

Галяк, Леанід — за 40 гадоў⁴⁷⁵, праваслаўны, жанаты. Нарадзіўся ў Вільні. Адрас: 334 State St., Stamford, Conn. Сярэдняя адукацыя — Беларуская гімназія ў Вільні, травень 1930 г. Пасля студыяваў права на юрыдычным факультэце Віленскага ўніверсітэта. Закончыў перад пачаткам вайны.

У Нямеччыне ў брытанскай зоне ў беларускім лагеры Ватэнштэт, дзе быў адным з асноўных антаганістаў (разам з В. Пануцэвічам⁴⁷⁶ з Чыкага) у змаганні паміж БНР і БЦР ды-

⁴⁷⁵ Леанід Галяк нарадзіўся 31 кастрычніка 1910 г.

⁴⁷⁶ Вацлаў Пануцэвіч (даэміграцыі Папуцэвіч, псеўданім Мікола Волаціч, 1910, в. Малая Альшанка Гарадзенскага пав. (сёння Гарадзенскі р-н) — 25.08.1991, Чыкага, ЗША), грамадскі дзеяч, гісторык, педагог.

Леанід Галяк

рэкатара лагеру С. Каўша⁴⁷⁷. Пазней пераехаў у лагер Фленсбург, дзе выдаваў даволі востры антыбэцээраўскі перыёдык «Летапіс».

У ЗША ад 1950 (?) г„ спачатку ў Нью-Ёрку, потым у Стамфардзе. Першы рэдактар газеты Беларускаамерыканскага задзіночання «Беларус» (1950—1952), адкуль быў выгнаны генералам Кушалем⁴⁷⁸, тагачасным старшынём БАЗА (1952) і ад тых часоў асабісты вораг генерала Кушаля. 3-за гэтай ва-

ражнечы сапсаваў адносіны з Радаю БНР і на пачатку 1954 г. выйшаў з Рады.

У цяпершані час спрабуе навязаць кантакты з групаю Др. Шчорса⁴⁷⁹ (БЦР). He вельмі папулярная постаць у масах і палітычных спрэчках. Заўсёды пры галасаванні прайграе свайму апаненту. Сярэдняга таленту публіцыст.

Гарошка, Мікола — нарадзіўся 5 красавіка 1902 г.⁴⁸⁰у Трашчыцы, Заходняя Беларусь, Наваградскага павету. Праваслаўны, жанаты, мае двое дзяцей. Адрас: 60-17, 56 Rd., Maspeth, L. L, N. Y. Тэлефон: TW-4-9333. Студыяваўлесаводства i меліярацыю ў Празе, дзе атрымаў ступеню інжынера лесаводства. DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

⁴⁷⁷ Святаслаў Коўш (07.01.1917, Вільня (паводле іншых звестак—мястэчка Ілья (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.)—05.11.1997, Саўт-Рывер, ЗША), рэлігійны і грамадскі дзеяч, праваслаўны святар.

⁴⁷⁸ Францішак Кушаль (16.02.1895, Пяршаі (сёння Валожынскі р-н Мінскай вобл.) — 25.05.1968, Рочэстар, штат Ныо-Ёрк, ЗША), вайсковы і грамадскі дзеяч, муж Н. Арсенневай.

⁴⁷⁹ Маецца на ўвазе Мікалай Шчорс (1913, Новы Свержань (сёння Стаўбцоўскі р-н Мінскай вобл.) — 22.12.1995, Даўнт-Мора, Фларыда, ЗША), грамадскі дзеяч, лекар.

⁴⁸⁰ Мікола Гарошка нарадзіўся 5 траўня 1902 г.

У 3U1A ад 1949 г. Арганізатар і першы прэзідэнт Беларуска-амерыканскага задзіночання, галоўнай арганізацыі БНРаўскага напрамку ў Амерыцы. He паказаў вялікага таленту ў арганізацыйнай працы. Цяпер адзін з заснавальнікаў і прэзідэнт будаўнічай карпарацыі «Нёман» — перйіай гаспадарчай арганізацыі новых эмігрантаў. Антаганіст Др. Янкі Станкевіча. Апошнім часам болей цікавіцца справамі будаўнічай карпарацыі, як грамадскім ці палітычным жыццём беларускае эміграцыі.

Дзямідаў, Мікалай — каля 60 гадоў⁴⁸¹, зараз жыве ў Чыкага. Адрас:? Палкоўнік войскаў БНР пасля Першай сусветнай вайны. Пазней школьны настаўнік беларускай школы ў Латвіі. Пасля акупацыі Латвіі савецкімі вайскамі ў 1940 г., быў арыштаваны НКВД, вывезены ў Маскеу і ўкратаваны на Лубянцы, дзе сядзеў разам з генералам Францішкам Куійалем і польскім генералам Андэрсам. 3 таго часу генерал Андэрс падазрае Дзямідава ў сакрэтнай працы на НКВД.

У DPy Нямеччыне падтрымліваў Раду БНР. У ЗША увайшоў у Беларускую нацыянальную раду ў Чыкага, дзе неўзабаве быў уцягнуты ў сваркі лідараў (галоўным чынам з Пануцэвічам) і быў пазбаўлены сяброўства ў арганізацыі. Цяпер, афіцыйна абвясціўшы сваю нейтральнасць, хутчэй з’яўляецца прыхільнікам БЦР. Уважаюць яго за непаслядоўную асобу без цвёрдых палітычных перакананняў і поглядаў. Вельмі рэлігійны, любіць жанчын і алкаголь.

Ермачэнка, Іван (Джон) — за 60 гадоў⁴⁸², праваслаўны, жанаты. Адрас:? Народжаны ва Усходняй Беларусі, каля Барысава. Пасля Першай сусветнай вайны кароткі час быў у Істамбуле, Турцыя. Як сцвярджае, быў там з дыпламатычнай місіяй ад Ураду БНР, але праз ягоны малады на той час век справа выглядае надта сумніўнаю. Пазней жыўу Чэхаславакіі, дзе студыяваў медыцыну, напэўна, у Празе. Пасля заканчэння адкрыў у Празе прыватную практыку як спецыяліст па венерычных захворваннях (але без афіцыйнай спецыялізацыі). Шыракавядомы ў тыя часы праз сваё несумленнае, беспрынцыповае рэкламаванне, забароненае медыцынскімі ўладамі

⁴⁸¹ Мікола Дзямідаў нарадзіўся 10 снежня 1888 г.

⁴⁸² Іван Ермачэнка нарадзіўся 1 траўня 1894 г.

ў Чэхаславакіі. 3-за гэтага часта меў праблемы з Медыцынскаю радаю і неаднаразова штрафаваўся ёю.

Восенню 1941 г., пасля акупавання Беларусі немцамі, быў прывезены Ost-Ministerium у Менск і прызначаны на кіраўніка Беларускай Народнай Самапомачы — найвышэйшую палітычную пасаду, створаную для беларусаў Генеральным Камісарыятам у Беларусі ў 1941-1943 гг.

21 чэрвеня 1942 г. Генеральны Камісар Кубэ стварыў дарадчую ўстанову — інсты-

Іван Ермачэнка

тут «мужоў даверу» і прызначыў др. Ермачэнку галоўным дарадцам і «мужам даверу». За гэты перыяд у Менску Ермачэнка выявіў сябе чалавекам без адміністрацыйных ці якіх-колечы здольнасцей, з адсутнасцю харакпіару, і быў славуты сваі.м нізкапаклонніцтвам перад немцамі. Агульнаю пашыранаю думкаю было, што менавіта за гэтыя якасці ён быў і абраны на найвышэйшыя пазіцыі ў беларускіх арганізацыях, створаных немцаміў першыя гады акупацыі.

Алеў 1943 г. ён быў дэпартаваны з Менскуў Прагу, дзе пэўны час быў зняволены за скарыстанне сваёй пасады ў Самапомачы для ўласнага ўзбагачэння і ашукальніцтва супрацоўнікаў БНС.

Па нямецкай капітуляцыі апынуўся ў лагерах DP амерыканскаі зоны Нямеччыны ў якасці лекара для ЕРістаў, а ўрадоўцам з UNRRA і IRO прадставіў сваё зняволенне немцамі як палітычны пераслед. У ЗША ён паўтарыў гэтую хлусню. У выданні «Communist takeover and occupation of Byelorussia», Special report № 9 of the Select Committee on Communist Aggression of House of Representative (1955)^м можна прачы-

⁴⁸³ Communist takeover and occupation of Byelorussia. Select Committee on Communist Aggression, House of Representatives, Eighty-third Congress. Second session; under authority of H. Res. 346 and H. Res. 438; [submitted by Mr. Kersten], Special report; no. 9. Washington, D. C.: US Govt. Print. Office, 1955.

таць, штоДр. Ермачэнка быў высланы з Менску з-за сваёй абароны беларускіх інтарэсаў і змагання сураць пераследу немцамі беларусаў. Падобнае скажэнне праўды сталася магчымым таму, што матэрыялы, скарыстаныя Камісіяй, былі падрыхтаваныя блізкім сябрам і памагатым Др. Ермачэнкі ў Менску — Іванам Касяком⁴⁸⁴. Пра абарону беларускага насельніцтва Др. Ермачэнка перад немцамі ніхто ніколі ў Менску не чуў.

3-за ягонага пранямецкага сервілізму ў Менску і крымінальных падставаў выгнання з БНСлідары БНРу Нямеччыне адмовіліся ад усялякіх кантактаў з Др. Ермачэнка. Тамуўяго было толькі адное выйсце: далучыцца да апазіцыйнай групы БЦР, дзе яго прынялі, але без вялікага энтузіязму.

У ЗША ад 1948 г., працаваўурозных шпіталях тэрапеўтам. Напачатку свайго амерыканскага жыцця спрабаваў зноў граць нейкую ролю ў справах беларускай эміграцыі, але падтрымкі не атрымаў. Абмежаваны інтэлектуальна, без палітычных прынцыпаў і пазіцый, з заўсёды непадробнай зацікаўленасцю ў матэрыяльных выгодах, ён ніколі не карыстаўся папулярнасцю сярод беларусаў і мог трапіць на высокія пазіцыі ў беларускай іерархіі выключна праз нямецкую падтрымку.

Кажан, Віталь — карадзіўсяў 1916z3^ssуЗаходняйБеларусі. Праваслаўны, жанаты. Па прафесіі школьны настаўнік. Адрас: 56 Lockwood Avenue, Stamford, Conn. У часе нямецкай акупацыі быў афіцэрам беларускага вайсковага аддзелу. У DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

Працяглы час займае пасаду скарбніка Рады БНР і засведчыў сябе здольным працаўніком. Уся ягоная ўвага скіраваная на фінансавыя праблемы Рады, намагаецца трымацца ўбаку ад нутраных канфліктаў.

Касяк, Іван (Джон) — за 45 гадоў⁴⁸⁶, нарадзіўся ў Вілейскім раёне ў Заходняй Беларусі. Праваслаўны, нежанаты, жыве ў Нью-Ёрку. Адрас ? Сярэднюю адукацыю атрымаў у Беларускай гімназіі ў Вільні. Студыяваў спачатку ў Віленскім

⁴⁸⁴ Іван Касяк (01.1і. 1909, в. Гіры (сёння Вілейскі р-н Мінскай вобл.) — 13.03.1989, Рывер-Форэст, ЗША), грамадскі дзеяч.

⁴⁸⁵ Віталь Кажан нарадзіўся 9 кастрычніка 1916 г.

⁴⁸⁶ Іван Касяк нарадзіўся 1 лістапада 1909 г.

універсітэце, пасля ў Львоўскім політэхнічным — архітэктуру. У Вільні быў сябрам Беларускага студэнцкага саюзу і быў вядомы сваімі прасавецкімі поглядамі, магчыма, быў сябрам падпольнай камуністычнай арганізацыі. Пасля акупацыі Саветамі Заходняіі Беларусіў 1939 г. натуральназмяніў свае палітычныя прэферэнцыі.

У часе нямецкай акупацыі працаваў у Беларускай Народнай Самапомачы, быў адным з арганізатараў Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ў Менску ў 1942 г. Пазней заішаў становішча прадстаўніка БЦР у Глыбокім.

У Менску вядомы як галоўны прыхільнік і «правая рука» Др. Ермачэнкі, а таксама як тайны супрацоўнік і даносчык немцаў. Пашыранаю думкаю ў Менску было, што менавіта праз ягонае данасіцельства былі зліквідаваныя каталіцкія святары Гадлеўскі і Глякоўскі за іхную рэзкую крытыку нямецкай палітыкі ў Беларусі. За гэта быў рэзка крытыкаваны, часта і ў друку, прыхільнікамі Рады БНР.

Па сваёй ідэалогіі русафіл, антыкаталік.

Інтэлектуальна адзін з мацнейшых у БЦР, але па сваім характары крывадушны і без якіх маральных прынцыпаў, за што йепапулярны і не надаецца да масавай арганізацыйнай працы. Цяпер адзін з галоўных прыхільнікаў Др. Шчорса ў апазіцыі да БЦР.

Каханоўскі, Аўген — сапраўднае прозвішча Калубовіч. Імя змяніў у Нямеччыне з-за боязі дэпартацыі ў Савецкі Саюз. Праваслаўны, разведзены. Адрас: 2910 W 16^lh Street, Cleveland 13, Ohio. Студыяваў гісторыю літаратуры ў Менску. Перад пачаткам вайны займаў даволі высокую пасаду ў Міністэрстве адукацыі БССР, хутчэй за ўсё быў сябрам Камуністычнай партыі.

У часе нямецкай акупацыі сябра БЦР. Па заканчэнні вайны — у лагерах DP аме-

Аўген Калубовіч (Каханоўскі)

рыканскай зоны Нямеччыны. У ЗША ад 1950 (?), спачатку ў Нью-Ёрку, пасля ў Кліўлендзе, Агаё, дзе ўзначаліў аддзел Беларуска-амерыканскага задзточання. Адначасна прэзідэнт Аб ’яднання беларускіх нацыянал-дэмакратаў якое ён на працягу трох гадоў спрабуе рэарганізаваць і актывізаваць.

Пасля таго, як М. Абрамчык ад імя Рады БНР разам з прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей пагадзіўся на прапанову Амерыканскага каміпгэту вызваленьня ад балыйавізму аб стварэнні адзінага палітычнага цэнтру ў справе змагання супраць бальшавізму, Каханоўскі скрытыкаваў Абрамчыка і ягоную палітыку і пачаў ствараць апазіцыю ў Радзе БНР. Ягоная пазіцыя была наступнаю: ніякіх пагаджэнняў з Амерыканскім камітэтам, бо Камітэт відавочна прарасійскі, русафільскі ў дачыненні да праблемаў іншых народаў СССР. Галоўныя аргументы Каханоўскага супраць супрацоўніцтва з Камітэтам былі вельмі блізкімі да аргументаў украінскай палітычнай групы «Бендэраўцыяў іхных нападах на Украінскую Нацыянальную Раду. Праз гэта шмат хто выказаваў здагадку, што Каханоўскі дзейнічае ў каардынацыі і з падтрымкаю гэтае групы.

На нутраным фронце Каханоўскі запатрабаваў рэарганізацыю Рады БНР, каб ягоная партыя мела болей прадстаўнікоў у Радзе. Ягоныя прапановы былі адкінутыя болыйасцю сяброў Рады на апошняй сесіі зімой 1953—1954 гг., а палітыка М. Абрамчыка ўхваленая.

Напрыканцы 1954 г. Каханоўскі выйшаў з Рады і заклікаў сябраў свае партыі зрабіць тое самае. Гэта прывяло да закалоту ў самой партыі, бо значная колькасць пакінула яе, ане Раду. На сённяшні момант складана сказаць, колькі сябраў засталося ў партыі Каханоўскага, але відавочна, што ўплыву яна бадай што не мае па-за межамі Кліўленду.

Сярод сябраў Рады БНР пашыраная думка, што ранейшая апазіцыя і пазнейшы закалот выкліканы не столькі ідэалагічнымі пытаннямі, колькі змаганнем за лідарства ў Радзе паміж Каханоўскім і Абрамчыкам.

Як чалавек Каханоўскі вельмі працавіты, здольны грамадскі дзеяч з пэўным ухілам да бюракратыі і адсутнасцю шырэйшага палітычнага бачання. Схільны да палітычнай дэмагогіі ў змаганні з сваймі апанентамі (тыповая рыса ў шматлікіх беларусах, што ўзгадаваліся пад савецкім рэжымам). Інтэлектуальна павярхоўны.

Яўхім Кіпель

Кіпель, Яўхім — векам каля 60 гадоў⁴⁸⁷. Жыве па адрасе: 163 Fourth St., Passaic, N. J. Быў дацэнтам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэту ў Менску, выкладаў сацыялогію. У 1930 г. бальшавікі арыштавалі яго як «нацдэма» і дэпартавалі ў высылку на 5 гадоў. Пазней Кіпеля кінулі ў канцлагер яшчэ на пяць гадоў. Падчас нямецкай акупацыі прэзідэнт БЦР Астроўскі прызначыў Кіпеля часова выконваючым абавязкі старшыні Усебеларускага кангрэсу, які быў скліканы з дазволу нямецкіх уладаў у апошнія дні перад тым, як Савецкая Армія заняла Менск і ўсю

тэрыторыю Беларусі (канец чэрвеня 1944 г.).

У апошнія месяцы вайны ў Нямеччыне Кіпель выказваў свае «федэралісцкія» погляды і падтрымліваўпалітычную дзейнасць рускага генерала Уласава. У эміграцыі ад пачатку належаў да прыхільнікаў лагеру БЦР, але заўсёды быў «праблемным дзіцяткам» БЦР, бо быў дзівачным і асацыяльным па характары, не ўмеў супрацоўнічаць з іншымі людзьмі. У БЦР у яго няшмат сяброў, а da лідараў БЦР ён знаходзіцца ў апазіцыі, таму і стварыў сабе «Беларускую народную партыю», якая фактычна ёсць партыяй аднаго сябра. У РІямеччыне ён друкаваў (памнажаў) перыядычны орган сваёй партыі — газету «Беларуская воля»⁴⁸⁸, у якой горача абараняў свае прарасійскія і праўласаўскія погляды.

У ЗША Кіпель паспеў выдаць брашуру «Прынцыпы маралі» (1954). Яго не вельмі любяць ні ў адной арганізацыі, бо дзе ён — там спрэчкі і звадкі. У БЦР ён цэлы час быў самотнікам, не меў

⁴⁸⁷ Яўхім Кіпель нарадзіўся 7 студзеня 1896 г.

⁴⁸⁸ «Беларуская воля» як орган Беларускай народнай партыі выходзіла ў Гарміш-Партэнкірхене ў 1947-1949 гг.

сяброў, і толькі нядаўна (паколькіўвынікуразладу паміж Зарэчным⁴⁸⁹ і д-рам Шчорсам Астроўскі згубіў шмат паслядоўнікаў) Кіпель ізноў пачаў прасоўвацца па кар 'ернай лесвіцы БЦР.

Коўш, Святаслаў — каля 40 гадоў⁴⁹⁰, праваслаўны, жанаты, зараз жыве ў СаўтРыверы, штат Нью-Джэрсі. Сын праваслаўнага святара. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Беларускай гімназіі ў Вільні. Пазней, на працягу аднаго году, наведваў заняткі на юрыдычным факультэце Віленскага ўніверсітэту. У часе нямецкай акупацыі займаў пасаду бургамістра невялічкага раённага гарадка Клецк. Пасля ваіты — у брытанскай зоне Нямеччыны на пасадзе дырэктара беларускага лагеру Ватэнштэт.

Святаслаў Коўш

Ад самага пачатку сябра БЦР і прадстаўнік БЦР на брыпганскую зону. У ЗША ад 1949 г. На апошняй сесіі БЦР восенню 1955 г. абраны сакратаром Прэзідыуму БЦР. У цяперашні час галоўны палітычны антаганіст і асабісты ворагДр. М. Шчорса. Па сваіхпоглядах антыкаталік, маерусафільскія тэндэнцыі.

Куліковіч, Мікола — сапраўднае імя Шчаглоў (ІЦеглов), змяніў прозвішча ў лагерах DP у Нямеччыне. Нарадзіўся пад Смаленскам, непадалёк ад усходняй этнаграфічнай беларускаіі мяжы. Каля 55 гадоў⁴⁹¹. Адрас: 2925 W 15^,h St., Cleveland, Ohio. Праваслаўны, разведзены.

⁴⁸⁹ Людвік Зарэчны (сапр. Галубовіч, 17.05.1915, Ратамка (сёння Мінскі р-н)— 15.09.1964. Мюнхен-Гладбах, Нямеччына), вайсковы і грамадскі дзеяч.

⁴⁹⁰ Святаслаў Коўш нарадзіўся 7 студзеня 1917 г.

⁴⁹¹ Мікола Куліковіч нарадзіўся 4 красавіка 1893 г.

Вядомы калтазітар, аўтар шматлікіх твораў, у тым ліку некалькіх операў і аперэтаў. Перад пачаткам апошняй вайны за музычную дзейнасць і працуў БССР быўузнагароджаны ордэнам Леніна і іншымі медалямі.

Ягоныя лепшыя творы былі напісаныя і пастаўленыя на сцэне ў часе нямецкай акупацыі. У лагерах DP у Нямеччыне арганізаваў вельмі папулярную групу—Беларускі тэатр эстрады. У ЗША ад 1950 г. Спачатку жыў у Ныо-Ёрку, ад 1953 г. у Кліўлендзе. Ужо ў ЗША выдаў кароткую гісторыю беларускай музыкі⁴⁹² і кнігу беларускіх песень⁴⁹³.

Вельмі таленавіты кампазітар, найбольш вядомы сярод беларускіх эмігрантаў. Палітыкай не займаецца і ўсяляк яе пазбягае, але на практыцы падтрымлівае Раду БНР. Mae схільнасць да алкагалізму.

Кушаль, Наталля — паэтка, больш вядомая сярод беларусаў і ў беларускай літаратуры пад сваім дзявочым прозвішчам — Арсеннева. Пад гэтым прозвішчам яна друкуе свае вершы. Нарадзілася 20 верасня 1903 г. Жонка генерала Кушаля, праваслаўная. Сярэднюю адукацыю атрымала ў Беларускай гімназіі ў Вільні. Пазнеі вывучала літаратуру ў Віленскім універсітэце.

Друкуецца з 1921 г. Выйшла 4 зборнікі яе вершаў: «Пад сінім небам» (1927), «Жоўтая восень» (1937), «Сягоньня» (1944), «Не астыць нам» (1948). Увесну 1940 г. НКВД дэпартавала яе разам з двума дзецьмі ў Казахстан. Прычынай дэпартацыі, магчыма, паслужыў факт, што ў гэты час яе муж знаходзіўся ў маскоўскай турме на Лубянцы як афіцэр польскай арміі іваеннапалонны.

НаталляАрсеннееа (Кушаль)

^4,2 Куліковіч, М. Беларуская музыка: кароткі нарыс гісторыі беларускага музычнага мастацтва. NY, 1953.

⁴⁹³ Byelorussian songs & dances. Cleveland, 1960.

Увесну 1941 г. Арсеннева была вызвалена з высылкі і вярнулася дадому. Падчас нямецкай акупацыі супрацоўнічала ў «Беларускай газеце», якая выдавалася ў Менску. Таксама была актыўнай супрацоўніцаіі Гарадскога тэатруў Менску—пісала лібрэта операў на музыку калтазітара М. Куліковіча, а таксама перакладала драматычныя творы сусветнай літаратуры на беларускую мову.

Пасля заканчэння ваішы знаходзілася ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Эмігравала ў ЗША ў 1950 г. У 1952-1953 гг. — рэдактар газеты «Беларус», якая выдавалася ў ЗША штодватыдні. Сакратар Беларускага інстытута навукі і мастацтваў (БІНіМ). Сурэдактар беларускага часопіса «Конадні», прысвечанага пытанням навукі і мастацтва і выдаванага БІНіМ. Адна з найстарэйшых беларускіх пісьменніц эміграцыі. Заўсёды бярэ актыўны ўдзел у грамадскім жыцці беларускай дыяспары ў Нью-Ёрку.

Кушаль, Францішак — генерал. Нарадзіўся 16 лютага 1895 г. у мястэчку Доры (Заходняя Беларусь). Вайсковую службу пачаў у якасці добраахвотніка, змагаючыся ў складзе войскаў БНР з бальшавікамі ў 1920-х гг. У міжваенныя часы служыў у польскім войску, быў афіцэрам. Перад пачаткам Другой сусветнай вайны атрымаў чын капітана. Падчас усёіі службы ў польскім войску выкладаўу вайсковых вучэльнях, быў спецыялістам у галіне аўтаматычнай зброі.

Пасля паразы польскаіі арміі ў 1939 г. трапіў у савецкі палон. 3 лагеру ваечнапалонных яго перавезлі ў Маскву і кінулі ў турму на Лубянцы, дзе ён сядзеў разссм з польскім генералам Андэрсам і іншымі афіцэрамі польскага войска. Вызвалены з Лубянкі ўвесну 1941 г., незадоўга да пачатку нямеііка-савецкай вайны, Кушаль вярнуўся дадому. Падчас нямецкай акупацыі Беларусі знаходзіўся ў Менску (з восені 1941 г.),

займаўся арганізацыяй першых аддзелаў беларускаіі паліцыі. Пазней, у 1943 г., калі нямецкія ўлады дазволілі арганізаваць беларускія вайсковыя адзінкі (аддзелы Беларускаіі краёвай абароны), Кушаль, тады ў чыне палкоўніка, узначаліў гэтае вайсковае ўтварэнне. У канцы вайны, пасля выезду з Беларусі, генерал Кушазь камандаваў некаторымі аддзеламі БКА на заходнім

Францішак Кушаль

нямецкім фронце ў паўднёвай Нямеччыне, дзе гэтыя аддзелы ў 1945 г. здаліся войскам саюзнікаў. У1943—1944 гг. быў сябрам Беларускай Цэнтральнай Рады ў Менску, адказным за вайсковыя пытанні.

На эміграцыі займаў пасаду старшыні Беларускай арганізацыі ветэранаў. У 1952—1953 гг. быў старшынём Беларускаамерыканскага задзіночання (БАЗА). Да палітычнай і арганізацыйнай працы выявіў хутчэй абмежаваныя здольнасці. Быў больш таленавітым як выкладчык вайсковай справы і меў вялікі досвед у гэтай галіне, у той час як на пасадзе камандзіра вайсковага злучэння дэманстраваў больш сціплыя поспехі.

Падчас ягонага старшынёўства ў БАЗА гэтая арганізацыя атрымала ад Амерыканскага камітэту вызвалення ад бальшавізму фінансавую дапамогу на выданне газеты «Беларус» (тысячу даляраў у месяц, натэрмін 17 месяцаў). Паколькі фінансавая падтрымка была канфідэнцыйнай, пазней асабістыя ворагі генерала Кушаля ў Радзе БНР распачалі кампанію супраць яго, высунуўшы абвінавачанне, што частку грошай ён прысабечыў (асноўнымі абвінаваўцамі выступілі др. Я. Станкевіч і др. А. Орса). На іхнае запатрабаванне была створаная адмысловая камісія Рады БНР для праверкі фінансавай дзейнасці БАЗА. Камісія не знайшла ніводнага факту, які б пацвярджаў абвінавачанне ў фінансавых махінацыях. Тым не менш, палітычныя канкурэнты генерала Кушаля працягваюць выкарыстоўваць такія абвінавачанні ў дэмагагічных мэтах — каб дыскрэдытаваць і выдаліць яго з грамадскага жыцця.

Асабістыя ворагі генерала Кушаля (большай часткай з ліку сяброў БЦР) любяць таксама перыядычна выцягваць на свет факт ягонага вызвалення з маскоўскай турмы ў 1941 г. —уздымаючы падазрэнні, што перад вызваленнем Кушаль быў завербаваны НКВД у якасці сакрэтнага агента. Гэтыя закіды не пацвярджаюцца ніводным фактам з біяграфіі генерала Кушаля за апошнія 14 гадоў. Яго дзейнасць на працягуўсяго гэтага часу яскрава сведчыць супраць такіх абвінавачанняў.

Лапіцкі, Мікалай — праваслаўны святар. Векам каля 50 гадоў⁴⁹⁴. Нарадзіўся ў Вілейскім павеце (Заходняя Беларусь). Атрымаў адукацыю ў праваслаўнай семінарыі ў Вільні.

^45,4 Мікалай Лапіцкі нарадзіўся 31 снежня 1907 г.

Пазней студыяваў тэалогію ў Варшаўскім універсітэце. Падчас нямецкай акупацыі пераехаў у Менск і працаваў у адміністрацыі мітрапачіта Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. У1942 г. уваходзіў у Раду Беларускай Праваслаўнай Царквы ў Менску. У паваеннай Нямеччыне знаходзіўся ў амерыканскай зоне.

Пераехаў у ЗША ў 1950 г. Цяпер — парафіяльны святар беларускай праваслаўнай царквы ў Саўт-Рыверы (штат Нью-Джэрсі), цытадэлі БЦР. Адміністрацыйна а. Мікалай і ягоная царква знаходзяцца ў юрысдыкцыі Грэцкай праваслаўнай царквы ў ЗША на чале з архіепіскапам

Мікалай Лапіцкі

Міхаілам. Як святар адзінай праваслаўнай парафііў ЗША, якая падтрымлівае БЦР, а. Мікалай мае цяпер значна большы ўплыў на палітыку БЦР, чым ён меў калісьці ў Еўропе. Ужо сёння ён да пэўнай ступені кантралюе шэрагі прыхільнікаў БЦР у СаўтРыверы.

Палітычныя ворагі ў Нямеччыне закідалі а. Мікалаю, што ён больш цікавіцца грашовымі махінацылчі, чым багаслужбамі. У тыя дні ён нават меў непрыемнасці з нямецкай паліцыяй за спекуляцыю і ўдзел у нелегальных гандлёвых стерацыях — вельміраспаўсюджаны занятак у паваеннай Нямеччыне.

Ліманоўскі, Янка — нарадзіўся ў 1896 г., каталік, нежанаты. Па прафесіі пісьменнік, журналіст і тэатразьны работнік. Першы раман надрукаваў у 1925 г. у БССР, пазней выдаў яшчэ шмат кніг. Як празаік ён пісьменнік сярэдняй рукі. Падчас нямецкай акупацыі працаваўу адміністраііыі Гарадскога тэатру ў Менску. Пасля вайны знаходзіўся ў лагеры DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Эміграваў у ЗША ў 1949 (?) г„ спачатку жыў

у Чыкага, ад 1952 г. —у Нью-Ёрку. У красавіку 1954 г. падпісаў з Амерыканскім камітэтам еызвалення ад балыаавізму кантракт на адзін год на працу ў Беларускай рэдакцыі радыё «Вызваленьне» (Мюнхен), і з таго часу жыве ў Нямеччыне. На думку амерыканскіх супрацоўнікаў радыё «Вызваленне», Ліманоўскага нельга залічыць да лепшых працаўнікоў: ён не вельмі пладавіты, аў дадатак пачаў змагацца за пасаду дырэктара Беларускай рэдакцыі. 3 гэтых прычынаў Ліманоўскаму не працягнулі працоўнае пагадненне — пасля таго, як ягоны кантракт скончыўся першага красавіка гэтага году, Ліманоўскі быў вызвалены ад сваіх абавязкаў і, хутчэйзаўсё, ён неўзабаве вернецца ў ЗША.

У выдадзенай у Маскве ў 1932 г. «Лйтературной энцйклопедйй», т. 4, на старонках 373-374 друкуецца біяграфія Ліманоўскага. Там, у прыватнасці, гаворыцца: «...паходжаннем з сялянаў... член Камуністычнай партыі (РСДРП) з 1918 г... сябраКамітэтурэвалюцыйнай бяспекіўПецярбургу... служыў у Чырвокай Арміі... напасадзе ваенкама дывізіі.... стваральнік Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісьменнікаў (БелАПП)...»

Вядома, што пазней Ліманоўскі быў «вычышчаны» з Камуністычнай партыі, бо НКВД выкрыла, што ён утойваў некаторыя звесткі з сваёй біяграфіі. На эміграцыі вядзе спакойнае, выключна прыватнае жыццё. Іншыя пісьменнікі з БССР не вельмі любяць Ліманоўскага за ягоную былую дзейнасць, асабліва за ўдзел у стварэнні «БелАПП», якая паставіла пісьметікаў пад суровы камуністычны кантроль. 3 пачатку Другой сусветнай вайны Ліманоўскі не выяўляў актыўнасці як пісьменнік і вельмі рэдка друкаваў штосьці як журналіст. Магчымая прычына — апатыя, выкліканая векам (цяпер яму каля 60 гадоў).

Ляшчынскі, Міхась — векам каля 40 гадоў⁹³. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 64 Armstrong Ave., South River, N. J. Паэт, na прафесіі — школьны настаўнік. Болый вядомы сярод беларускай эміграцыі пад сваім літаратурным псеўданімам Кавыль.

Вучыўсяў педагагічным тэхнікуме ў Менску. У1933 арыштаваны як «нацдэм», атрымаў тры гады лагераў. Падчас нямецка-савецкай вайны быў салдатам Чырвонай Арміі,

⁴⁹⁵ Міхась Ляшчынскі (Кавыль) нарадзіўся 1 снежня 1915 г.

пазней — ваеннапалонным у лагеры ў Нямеччыне. Быў вызвалены немцамі як таленавіты прапагандыст і накіраваны ў Менск, каб весці там пранямецкую прапагандысцкую працу сярод беларускай моладзі.

На эміграцыі надрукаваў дзве кніжачкі вершаў: «Ростань» (Рэгенсбург, 1947) і «Пад зорамі белымі» (НьюЁрк, 1954). У паэзіі не вылучаецца вялікім талентам. Паводле палітычных перакананняў — сталы прыхільнік БЦР, у апошнія гады ў ЗША трохі адышоў ад палітыкі.

Міхась Ляшчынскі (Кавыль)

Манькоўскі, Пётра — нарадзіўся 8 ліпеня 1916 г. у вёсцы Тарапец. Праваслаўны, нежанаты. Жыве па адрасе: 567 New Jersey Avenue, Brooklyn 7, N. Y. Тэл. HY-5-3254. Вывучаў npaea ў Віленскім універсітэце, a пазней — y Мюнхенскім універсітэце, у Нямеччыне. Цяпер працягвае студыяваць npaea ў НыоЁрку. Быў палітычна актыўным у студэнцкіх арганізацыях Нямеччыны, а потым у ЗША, дзе на працягу некалькіх гадоў, пачынаючы з 1954, узначальваў Беларускае студэнцкае таварыства ў ЗША. Здольнасці да публіцыстыкі і палітычнай працы абмежаваныя. Сёлетняй вясной плануе закончыцьуніверсітэт.

Махноўскі, Аляксапдр — векам старэйшы за 60 год. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 106 Wyckoff St., Brooklyn 2, N. Y Перад апошняй вайной працаваў школьным настаўнікам у беларускіх раёнах Латвіі. Меў латышскае грамадзянства. He вылучаўся вялікімі здольнасцямі да палітыкі або асабліеымі талентамі. На працягу некалькіх гадоў быў старшынём прэзідыуму Рады БНР — не столькі з прычыны свайго асабістага аўтарытэту ці здольнасцяў а хутчэй як кампрамісная фігура, якая магла задаволіць усе палітычныя

і персанальныя групоўкіў Радзе. 3 1953 г. адышоў ад актыўнай палітычнай дзейнасці ў Радзе БНР. Асабісты вораг генерала Кушаля.

Калі практычна ўсе навукоўцы пакінулі Крывіцкае навуковае таварыства д-ра Янкі Станкевіча, у лютым 1955 г. той узяў Махноўскага на пасаду старшыні свайго таварыства. Насамрэч Махноўскі з’яўляецца «першай асобай» толькі намінальна, бо ў рэальнасці дзейнасцю таварыства кіруе ягоны сапраўдны бос — др. Я. Станкевіч. Сам Махноўскі ніколі не напісаў і не надрукаваў ні радка на навуковыя ці калянавуковыя тэмы і не мае нічога супольнага ні з навукай, ні з ліпіаратурай, ні з публіцыстыкай.

Мерляк, Канстанцін — векам каля 40 гадоў⁴⁹⁶. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 118 South 3rd. Street, Brooklyn 11, N. Y. Тэл.: EV-76845. У цяперашні час займае пасаду старшыні Ныо-ёркскага аддзелу БАЗА (пададдзелы Manhattan, Brooklyn, Maspeth). Таксама к_{анстан ін} з’яўляецца старшынём амерыканскага сектару Мерляк ў Радзе БНР ад снежня 1954 г.

У ЗША жыве ад ліпеня 1954 г. Да гэтага часу знаходзіўся ўАргенціне, дзетаксамазаймаўпасадустаршыніаргенцінскага сектаруў Радзе БНР. Шмат гадоў быў галоўным арганізатарам і старшынём Згуртпавання беларусаў Аргенціны. Эміграваў у Аргенціну з Італіі пасля Другой сусветнай вайны.

Паводле прафесіі — бухгальтар. Вельмі здольны да арганізацыйнай працы сярод беларускіх эмігрантаў, што пацвярджаецца ягонай дзейнасцю ў Аргенціне і ЗША. Працавіты ў грамадскай працы, са схільнасцямі да бюракратычнага парадку; калі займаў кіроўчыя пасады ў некаторых арганізацыях, часалі абвінавачваўся ў «дыктатарскіх» замашках.

Цяпер заняты пераважна пошукам сродкаў на пакупку Беларускага дому ў Ныо-Ёрку. Мерляк з ’яўляецца старшынём камітэту, арганізаванага адмыслова для гэтай мэты.

Міцкевіч, Міхась — нарадзіўся ў 1897 г. у Мікалаеўіачыне (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, нежанаты. Прафесія —

⁴⁹⁶ Канстанцін Мерляк нарадзіўся 25 снежня 1919 г.

школьны настаўнік. Таксама актыўны як публіцыст. Жыве па адрасе: 106 Herzle St., Brooklyn 12, N. Y.

У бягучы момант — намеснік старшыні Беларуска-амерыканскага задзіночання (БАЗА) і рэдактар перыядычнага выдання БАЗА — газеты «Беларус». Добры, працавіты арганізацыйны работнік з сярэднімі здольнасцямі. Асабісты вораг сп. Каханоўскага. Ягоны брат, які цяпер жыве ў БССР, — славуты пісьменнік, пераважна вядомы пад сваім літаратурным псеўданімам Якуб Колас.

Орса, Аляксандр — нарадзіўся ў 1896 e.⁴⁹⁷ у Заходняй Беларусі. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 17-19 Pennsylvania Ave., Apt. 20. Brooklyn 7, N. Y. Вывучаў геаграфію ў Празе (Чэхаславакія), атрымаў спіупень доктара навук. Пазней настаўнічаў у беларускай гімназіі ў Наваградку. Падчас нямецкай акупацыі — інспектар пачатковых школ.

У лагеры DP у амерыканскай зоне Нямеччыны быў дырэктарам беларускай гімназіі. У ЗША ад 1949 г. Сябра Беларускай нацыянач -дэмакрат ычнай парт ы і сп. Каханоўскага. Да 1954 г. быў старшынём амерыканскага сектару Рады БНР.

Аляксандр Орса

На гэтай пасадзе не выявіў ні арганізатарскіх здольнасцяў ні актыўнасці. Асабісты вораг генерача Кушаля. Характарам надаецца больш на школьнага настаўніка, чым на палітычнага дзеяча.

Аляксандр Орса нарадзіўся 24 ліпеня 1896 г.

Орса, Пётра — векам каля 50 гадоў^*. Нарадзіўся на Наваградчыне, у Заходняй Беларусі. Праваслаўпы, жанаты, цяпер жыве ў Саўт-Рыверы. Вывучаў сельскую гаспадарку ў Празе (Чэхаславакія). Пасля атрымання дыплому вярнуўся дадому і арганізаваў кааператыўную фермуў Наваградскім павеце.

Падчас нямецкай акупацыі быў прызначаны кіраўніком дэпартаменту сельскай гаспадаркі пры Беларускай Цэнтральнай Радзе (1943-1944). Пазней у Нямеччыне знаходзіўся ў шэрагах абаронцаў БЦР (у той час як ягоны брат Аляксандр заўсёды быў палкім прыхільнікам Рады БНР).

Панькоў, Мікола — нарадзіўся 12 чэрвеня 1911 г.уЛюцыне, што знаходзіўся ў беларускім раёне пазнейшай Рэспублікі Латвія. Каталік, жанаты. Жыве па адрасе: 56-49, 59th Place, Maspeth 78, L. 1., N. Y. Адукацыя — няскончаная сярэдняя (гімназія). Пасля вайны знаходзіўся ў лагеры DPy Ольдэнбургу, у брытанскай зоне Нямеччыны. Заснаваў там Беларускую бібліяграфічную службу — установу, якая складалася

Мікола Панькоў

з аднаго чалавека. Таксама запачаткаваў Асацыяцыю беларускіхжурналістаў. Гэтая арганізацыя фактычна не дзейнічала, існавала толькі на паперы. Было агулышвядома, што Панькоў супрацоўнічаў з брытанскай выведкай у Заходняй Нямеччыне.

У палітычных поглядах Панькоў вядомы як прыхільнік і безаглядны паслядоўнік Сяргея Хмары (Таронта, Kanada), якога некалькі гадоў таму выкінулі з Рады БНР. Панькоў — «таемны інфарматар» Хмары ў Радзе БНР, і на замову Хмары Паныюў публікуе палітычныя памфлеты, нярэдка ананімныя.

Панькоў — вельмі працавіты чалавек, але слабы характарам і з абмежаванымі інтэлектуальнымі здольнасцямі. He маючы цвёрдых перакананняў, заўсёды шукае якога-небудзь

ідэалагічнага «лідара», да якога ён мог бы прыхінуцца. Mae паталагічную схільнасць да «стварэння» навінаў і фактаў. Ніколі не вядома, колькіўягоных словах праўды, а колькі выдумкі альбо жаданага, што выдаецца за сапраўднае. Гэтыя слабасці характару вытлумачваюць, чаму сярод беларускіх эмігрантаў, якія ведаюць яго, Панькоў не карыстаецца аўтарытэтам і чаму яму не давяраюць. Ён зусім не ўмее піць — пасля некалькіх чарак не здольны адказваць за свае словы ці ўчынкі. 3 гэтых прычынаў Панькоў не можа быць карысным для сур’ёзнай палітычнай працы і пагатоў для сакрэтных палітычных заданняў.

Калі Панькоў спрабаваў свае сілы як журналіст, пісьменнік і навуковы работнік, ува ўсіх гэтых галінах ён дэманстраваў больш чым сціплыя вынікі. Валодае несумненным талентам збіральніка і здольнасцямі да бібліяграфічнай працы. Выдаў брашуру «Бібліяграфія беларускіх уцекачоў» (Нью-Ёрк, 1958).

Пануцэвіч, Вацлаў — векам звыш 40 гадоў⁴⁹⁹ Жыве па адрасе: 2042 W. St. Paul Avenue, Chicago, III. Каталік, жанаты. Падчас палітычных праверак у лагерах DP памяняў сваё прозвішча. Ягонае сапраўднае прозвішча — не Пануцэвіч, але Папуцэвіч. Атрымаў сярэднюю адукацыю ў Горадні (Заходняя Беларусь). Пазней некалькі гадоў вучыўся на святара ў каталіцкай семінарыі ў Вільні. Быў адлічаны з семінарыі за беларускія патрыятычныя погляды, якія раздражнялі шавіністычны польскі клір. Пасля выключэння з семінарыі студыяваў права ў Віленскім універсітэце і атрымаў ступень магістра права незадоўга даДругой сусветнай вайны.

Падчас савецкай акупацыі Заходняй Беларусі ў 19391941 гг. працаваў настаўнікам. Падчас нямецкай акупацыі спачатку быў старшынём Беларускага камітэту ў Горадні, пазней займаў розныя пасады ў Баранавічах. Апошняя пасада — адміністрацыйны працаўнік у нямецкім SD (SicherheitsDienst).

Знаходзіўся ў лагерах DP брытанскай зоны Нямеччыны (спачатку ў Ватэнштэце, потым у Фленсбургу). У гэты час быў вельмі актыўны як арганізатар беларускага скаўтынгу

⁴⁹⁹ Вацлаў Пануцэвіч нарадзіўся ў 1910 г.

і галоўны магістар беларускіх скаўтаў. Галоўны рэдактар бюлетэню беларускіх скаўтаў «Скаўцкая служба»⁵⁰⁰.

Эміграваў у ЗША ў 1949(?) г. Цяпер — старшыня Беларускай асацыяцыі штату Ілінойс. Апроч таго, вядзе навуковую працу, даследуючы праблемы беларускай гісторыі. У 1953 г. выдаў кнігу «Жамойць і Літва—розныя краіны і народы» (памерам каля 400 бачынаў).

У цэлым Пануцэвіч не вельмі папулярны як палітычны актывіспі. Ен больш кабінетны работнік. У цяперашні час валодае ў беларускім жыцці Чыкага палітычнай значнасцю мясцовае вагі як старшыня тамтэйшай беларускай арганізацыі і як галоўны прадстаўнік Рады БНР на месцы.

Русак, Аляксандр — нарадзіўся ў 1907 г. у Баранавіцкай акрузе (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты. Жыве ў Саўт-Рыверы, штат Нью-Джэрсі. Скончыў політэхнікум у Познані (Польшча). Называе сябе інжынерам, хаця насамрэч не мае дыплому аб інжынернай адукацыі⁵⁰¹. У1939—1941 гг. быў старшынём Беларускага нацыянальнага камітэту ў Познані. Пазней, падчас нямецкай акупацыі, працаваў у Беларускай нацыянальнай самапомачы, быў кіраўніком адміністрацыі політпэхнічнай школы ў Баранавічах. Ад 1943 г. — бургамістр гораду Баранавічы.

У1944 г. — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Празе (Чэхславакія). У 1945 г. — старшыня Беларускага нацыянальнага камітэту ў Рэгенсбургу (Нямеччына, амерыканская зона). Ад 1948 г. знаходзіцца на кіраўнічых пасадах у БЦР. У апошнія два гады — старшыня калегіуму БЦР. Ад 15 кастрычніка 1954 г. прызначаны ў БЦР на пасады старшыні выканаўчага камітэту і адказным за «замежныя справы».

He валодае бліскучымі інтэлектуальнымі здольнасцямі, але выяўляе актыўнасць у розных галінах палітычнай дзейнасці БЦР у Саўт-Рыверы.

⁵⁰⁰ Маеццанаўвазе перыёдык Skauckaja Infarmacyjnaja Sluzba, які выходзіў у Ватэнштэце ў 1946-1950 гг.

⁵⁰¹ Паводле іншых звестак, Аляксандр Русак скончыў універсітэт у Познані і меў дыплом інжынера.

Юры Сабалеўскі

Сабалеўскі, Юры — векам старэйшы за 60 гадоў⁵¹¹². Праваслаўны, нежанаты. Па прафесіі землямер. Жыве цяпер у Нью-Ёрку. Нарадзіўся ў Заходняй Беларусі. У 19231928 гг. быў выбраны ў польскі Сойм і належаў да прасавецкай фракцыі заходнебеларускіх кангрэсменаў, якая называлася «Грамада». Быў таксама чальцам цэнтральнага камітэту палітычнай партыі з такой самай назвай — «Грамада» (Беларуская сялянска-работніцкая грамада). На пасадзе кангрэс-

мена асаблівай актыўнасцю не вылучаўся. Пасля таго, як польская адміністрацыя забараніла партыю «Грамада» ў 1927 г. за камуністычную прапаганду, Сабалеўскі быў арыштаваны і некалькі гадоў прасядзеў у турме.

Падчас нямецкай акупацыі спачатку быў бургамістрам Баранавічаў. Потым заняў пасаду старшыні Беларускай народнай самапамачы. Калі ў снежні 1943 г. немцы ўтварылі Беларускую Цэнтральную Раду, Сабаіеўскі стаў другім намеснікам прэзідэнта, адказным за сацыяльнае забеспячэнне і кантроль.

На эміграцыі — адзін з лідараў адноўленай БЦР, калі не сказаць — заўсёды галоўны яе кіраўнік. У апошнія гады знаходзіцца ў моцнай асабістай апазіцыі да прэзідэнта БЦР Астроўскага. Адзін з галоўных паплечнікаў доктара Шчорса ў змаганні таго з аўтакратыяй Р. Астроўскага ў БЦР. Чалавек 3 сярэднімі здолышсцялй, з пэўным тачентам адміністратара.

Савёпак, Лявон — публіцыст. Нарадзіўся ў 1897 г. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 52 Box 182, Odessa Avenue, R. I. Egg Harbor City N. Y. У 1932 г. быў арыштаваны ў Менску па абвінавачанні ў прынаіежйасці да беларускай йагіыяналістычйай падпольнай арганізацыі «Беларускі нацы-

⁵⁰² Юры Сабалеўскі нарадзіўся 24 красавіка 1889 г.

Лявон Савёнак

янальны цэнтр», атрымаў 5 (?) гадоў высылкі.

Падчас нямецкай акупацыі — супрацоўнік «Беларускай газеты» ў Менску. Знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. Непрацяглы час быў рэдактарам штотыднёвіка «Бацькаўшчына» ў Мюнхене. Эміграваў у ЗША ў 1949 (?) г. Старшыня палітычнай арганізацыі «Беларускі нацыянальны цэнтр», якую з 1952 г. ён спрабуе адрадзіць без якога-небудзь відавочнага поспеху. Гэтую арганізацыю сёння падтрымлівае Беларуская нацыянал-дэмакратычная партыя на чале з сп. Каха-

ноўскі.м (Савёнак і caxt належыць да гэтай партыі) і некаторыя іншыя асобы.

У апошнія гады не быў плённым публіцыстам, магчыма, зувагі на век (каля 60 гадоў) ці на алкагалізм. Увесну 1955 набыў ферму ў Эг-Харбар Сіці, у штаце Нью-Джэрсі, і перабраўся туды з Нью-Ёрку.

Станкевіч, Янка — векам каля 65 гадоў⁵⁰³. Філолаг, фактычны і адзіны кіраўнік Крывіцкага навуковага таварыства. Рэдактар навуковага часопіса «Vieda», у якім каля 90% артыкулаў напісаныя ім саліім. «Праблемнае дзіцё» беларускага палітычнага і грамадскага жыцця на працягу многіх дзесяіўгоддзяў—бо характар ён мае арыгінальны, дзівачны і капрызны, а ў дадатак не падпарадкоўваецца ніводнай арганізацыйнай структуры, ніводнаму рашэнню бальшыні,

Янка Станкевіч

⁵⁰³ Янка Станкевіч нарадзіўся 26 лістапада 1891 г.

ніводнаму прынцыпу. Жыве па адрасе: 6 Vandervoort Place, Brooklyn 6, N. Y.

Станкевіч нарадзіўся ў вёсцы Арляняты Ашмянскага павету, у Заходняй Беларусі. Вывучаў філалогію ў Празе (Чэхаславакія), дзе атрымаў ступень доктара навук (1926? г.). Вярнуўся ў Вільню і распачаў сваю палітычную кар’еру ў часе выбараў у польскі Сойм 1928 г. Будучы вельмі слабым аратарам і агітатарам, не маючы сяброў-палітыкаў і не карыстаючыся падтрымкай масаў, ён тым не менш здолеў апынуцца ў Сойме. Камуністычная партыя ў Польшчы была тады забароненая, знаходзілася на нелегальным становішчы, і таму, каб правесці сваіх прадстаўнікоў у польскі Сойм, Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (КПЗБ) шукала некамуністаў згодных пад сваім імем легалізаваць для выбараў камуністычны выбарчы спіс. Доктар Я. Станкевіч згадзіўся стаць легальным імем для такога камуністычнага cnicy па Вілейскай выбарчай акрузе. Узамен камушстычная партыя дала д-ру Станкевічу матэрыяльную дапамогу для правядзення агітацыі сярод выбаршчыкаў

У выніку гэтай таемнай дамовы спіс д-ра Станкевіча правёў у польскі Сойм двух прадстаўнікоў — першым быў сам Станкевіч, бо ягонае імя стаяла ў самым версе, каб замаскаваць камуністычную сутнасць cnicy, а другім — камуніст Валынец.

Нягледзячы на гэтую палітычную «гандлёвую аперацыю», у сеаіх поглядах д-р Станкевіч ніколі не быў ні камуністам, ні прыхільнікам камуністаў. Але памянёны эпізод красамоўна характарызуе асобу д-ра Станкевіча: ён заўсёды быў гатовы пераступіць цераз палітычныя альбо маральныя прынцыпы, калі гэта прыносіла яму матэрыяльныя выгоды альбо ішло на карысць ягонай кар 'еры.

Пасля двух гадоўу польскім Сойме д-р Станкевіч завалодаў невялікай крамай канцылярскіх тавараў у Вільні і ў той самы час выкладаў беларускую мовуў Віленскім універсітэце. Пасля таго, яку 1939 г. Польшча атрымала паразу, а савецкая армія акупавала Заходнюю Беларусь, д-р Станкевіч уцёк у Нямеччыну (Усходняя Прусія), а пазней пераехаў да сям ’і сваёй жонкі ў Прагу.

Падчас нямецкай акупацыі Беларусі ён прыехаў у Менск і працаваўу адукацыйным аддзеле Генеральнага Камісарыяту.

Пасля заканчэння вайны знаходзіўся ў амерыканскай зоне Нямеччыны, у Рэгенсбургу. Нярэдка гучалі абвінавачанні, што менавіта на падстаее ягонага даносу нямецкія ўлады закатавалі каталіцкага святара Вінцэнта Гадлеўскага, выбітнага беларускага нацыянальнага дзеяча, які быў асабістым ворагам д-ра Станкевіча.

У першыя гады эміграцыі ў лагерах DP д-р Станкевіч быў адным з лідараў у Радзе БНР, але з цягам часу ён усё больш і больш сварыўся з аспіатнімі і пазней апынуўся ў малой апазіцыіінай меншыні на задворках Рады. Гэтая трансфармацыя была выклікана не нейкімі ідэалагічнымі ці палітычнымі прычынамі, але больш адлюстроўвала той факт, што д-р Станкевіч паступова губляў свой аўтпарытэт сярод чальцоў Рады БНР. У 1954 г. падчас аднаго са сходаў амерыканскага аддзелу Рады БНР была высунутая і падтрьіманая прапанова прасіць наступную сесію Рады БНР выключыць д-ра Станкевіча з яе шэрагаў. Падставамі для выключэння было шантажаванне Станкевічам некаторых сяброў Рады і ягоныя дзеянні, што падрывалі палітычны аўтарытэт Рады БНР.

Сквапны на грошы, Станкевіч неаднаразова быў ублытаны ў грашовыя махінацыі. Як шырока вядома ў Нью-Ёрку, з 8 тысячаў даляраў, якія Усходнееўрапейскі фонд выдзеліў Крывіцкаму навуковаму таварыству для публікацыі навуковых матэрыялаў больш чым палоеу забраў сабе д-р Станкевіч для сваіх асабістых мэпгаў (купля дома). У Нью-Ёрку д-р Станкевіч арганізаваў выдавецкую суполку. Гэтая фірма праіснавала вельмі нядоўга, бо не мела заказаў, і ўсе сябры выдавецкай суполкі страцілі свае грошы, якія перацяклі да сапраўднага гаспадара фірмы, д-ра Станкевіча. Як навуковец ён нямоцны ў філалогіі, але на эміграцыі ён адзіны актыўны беларускі філолаг.

Стукаліч, Юры — сапраўднае імя — Серафім Шчарбакоў. Памяняў прозвішча на Стукаліч падчас палітычных праверак у лагерах DP у Нямеччыне. Сярод беларускіх эмігрантаў і ў Беларусі вядомы пераважна пад сваім псеўданімам Юрка Віцьбіч. Жыве па адрасе: 8 Mageira Str., South River, N. J. Нарадзіўся 2 чэрвеня 1905 г. yea Усходняй Беларусі, у сям ’і праваслаўнага святара. Адукацыя — педтэхнікум. Пісьменнік і публіцыст. У Беларусі, пачынаючы з 1929 г„ надрукаваў

Юрка Стукаліч (Віцьбіч)

некалькі раманаў. Напачатку 30-х гадоў камуністычныя крытыкі цкавалі яго за «нацдэмаўскія» адхіленні ў раманах, аднак яму пашчасціла пазбегнуць турмы і высылкі.

Падчас нямецкай акупацыі выяўляў актыўнасць як пісьменнік, журналіст і супрацоўнік некалькіх беларускіх газет. Пасля вайны знаходзіўсяў амерыканскай зоне Нямеччыны (лагеры DP у Рэгенсбургу і Міхельсдорфе). Быў асноўным публіцыстам і палітычным лідарам апазіцыі ў Радзе БНР. Менавіта Стукаліч быў тым чалавекам, хто закладаў палітычны і ідэалагічны падмурак апазіцыі

ў Радзе. Гэта ён задумаў адрадзіць БЦР як контрарганізацыю для Рады БНР. У той час Стукаліч быў асабістым ворагам Антона Адамовіча, галоўнага публіцыспга і спікера Рады БНР у 1946-1949 гг. Палітычныя спрэчкі і суперніцтва паміж імі былі першымі прычынамі палітычнага расколу паваеннай беларускай эміграцыі на два супрацьлеглыя палітычныя лагеры.

Але яшчэ перад тым, як Стукаліч пераехаў у Злучаныя Штаты, ён увайшоў у глыбокія супярэчнасгр з астатнімі лідарамі лагеру БЦР і з цягам часу быў адштурхнуты сваёй палітычнай групоўкай, моц якоіі ён у значнай ступені збудаваў уласнаручна. Ужо ў ЗША, 9 ліпеня 1951 г., ён афіцыйна сышоў з БЦР і абвясціў свой палітычны «нейтралітэт» да абедзвюх груповак — БНР і БЦР. Але неафіцыйна цяпер ён хутчэй падтрымлівае Раду БНР, ён у добрых стасунках з многімі яе лідарайі, уключна з М. Абрамчыкам і сваім былым галоўным антаганістам А. Адамовічалі. Свае артыкулы ён цяпер друкуе пераважна ў выданнях прыхілыіікаў Рады БНР.

Падчас перабывання ў Нямеччыне Стукаліч утварыў літаратурнае аб’яднанне «Шыпшына» і выдаваў літаратурны часопіс пад гэтай самай назвай. Апошнія нумары часопіса выйшлі ў 1950 г. ужо ў ЗША. 3 таго часу арганізацыя прак-

тычна не дзейнічае з прычыны ўнутраных спрэчах і браку адзінства.

Усеагульна прызнана, што Стукаліч — вельмі здольны публіцыст, хаця і схільны да дэмагогіі. У грамадскім і палітычным жыцці ён няпэўны ў сваіх словах і абяцаннях, часцяком ужывае метады банальных інтрыгаў у барацьбе з сваімі палітычнымі альбо асабістымі ворагамі. Верагодна, таму ў яго няшмат сяброў ці аднадумцаў у абодвух палітычных лагерах — БНР і БЦР.

Стукаліч моцна залежны ад алкаголю, і гэтая хвароба прагрэсуе ў апошнія гады. Цалкам магчыма, што алкагалізм — галоўная прычына, чаму за апошнія дзесяць год Стукаліч амаль нічога не напісаў. Ягонае апошняе апавяданне было надрукавана ў 1946 г. Цяпер ён працуе пераважна як журналіст, публікуючы свае артыкулы і эсэ ў беларускіх перыёдыках, а таксама ў расійскай газеце «Новое русское слово», што выдаеццаў Нью-Ёрку (трэба заўважыць, што і туды ён піша выключна на беларускія тэмы).

Сяднёў, Масей — нарадзіўся 1 верасня 1915 г. у вёсцы Мокрае пад Менскам, у сялянскай ся.м ’і. Праваслаўны, жанаты. Жыве па адрасе: 35 Obert Street, South River, N. J. Паэт. Па прысуду НКВД адсядзеў 5 гадоў у канцэнтрацыйным лагеры ў Сібіры, на Калыме. Падчас нямецкай акупацыі быў публіцыстам газеты «Новая дарога», якая выдавалася ў Беластоку.

У Нямеччыне пасля вайны надрукаваў два зборнічкі вершаў — «У акіяне ночы» (1947) і «Спадзяванызі» (1948). У Злучаных Шта-

тах выйшаў яшчэ адзін зборнік вершаў — «Ля Тваёй Брамы» (Нью-Ёрк, 1955). Вершы Сяднёва друкуюцца таксама ў газеце «Бацькаўшчына» ў Мюнхене, у літаратурным часопісе

Масей Сяднёў

«Конадні»ў Нью-Ёрку. Сяднёў — адзін з наймацнейшых паэтаў беларускай эміграцыі.

У палітычным жыцці ён даволі актыўны ў лагеры БЦР. Цяпер аддае свой час, апроч працы на фабрыцы, пераважна літаратурнай творчасці. Вядомы сваімі русафільскімі поглядамі і непрыхільным стаўленнем да каталікоў

Уладзімір Сядура

Сядура, Уладзімір — нарадзіўся 24 снежня 1910 г. у Менску. Атрымаў сярэднюю спецыяльную адукацыю ў Педагагічным тэхнікуме ў Мейску. У 1930 г. студыяваў літаратуру ўва ўніверсітэце ў Менску. Сябра маладзёвага літаратурнага аб ’яднання «Маладняк», пазней — літаратурнай асацыяцыі БелАПП (Беларуская асаііыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў). У тыя гады востра крытыкаваў некаторых беларускіх пісьменнікаў за іхныя «нацдэмаўскія» і «трацкісцкія» адхіленні ад лініі Камуністычнай партыі (магчыма, па заданні НКВД).

Многія з гэтых абвінавачаных пісьменнікаў пазней былі арыштаваныя і зніклі. У студзені 1933 г. Сядуру таксама арыштавалі, і ён адсядзеў тры гады ў канцэнтрацыйных лагерох ў азіяцкіх рэспубліках СССР.

Падчас нямецкай акупацыі займаўся актыўнай журналісцкай дзейнасцю. Пазней прызначаны рэдактарам часопіса «Новы шлях», які друкаваўсяў Рызе. Пасля вайны знаходзіўсяў амерыканскай зоне Нямеччыны.

Эгаістычны, схільны да самаўпэўненасці і самаўсхвалення. Таму яго не вель.мі любягіь і ў яго няшмат сяброў. Факт, які добра яго характарызуе: яшчэ ў Нямеччыне Сядура абвясціў сябе «доктарам літаратурных навук» і часта падпісваў гэтым тытулам свае артыкулы. Але ніхто з універсітэту ў Менску альбо проста з менчукоў ніколі не чуў, каб Сядура атрымаў ступень «доктара навук» там альбо дзесьці яшчэ. Наадварот, усе былыя менчукі адмаўляюць такую магчымасць. Апублікаваныя Сядурам эсэ вельмі павярхоўныя, публіцыстычныя і не адпавядаюць узроўню «доктара навук».

Васіль (Тамашчык)

Тамашчык (Васіль) — нарадзіўся 4 красавіка 1900 г. у вёсцы Азяраны на Гарадзеншчыне (Заходняя Беларусь). Жыве па адрасе: 108 Wyckoff Street, Brooklyn?, N. Y. Тэл.: UL-2-7552. Вывучаў аграномію ў Празе (Чэхаславакія), атрымаў дыплом інжынера-агранома. Падчас нямецкай акупацыі працаваў у Беларускім камітэце ў Беластоку. Пасля вайны знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны.

Пасля таго, як у траўні 1946 г. епіскапы Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы пакінулі гэ-

тую царкву і перайшлі пад апеку Расійскай Зарубежнай Праваслаўнай Царквы, Тамашчык пачаў студыяваць тэалогію, быў высвечаны на праваслаўнага святара, a 19 снежня 1949 г. епіскапы Украінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы хіратанізавалі яго ў епіскапы. У 1954 г. Уладыка Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы архіепіскап Сяргей (які цяпер жыве ў Аўстраліі) надаў епіскапу Васілю годнасць архіепіскапа.

Пасля хіратоніі епіскапа Васіля з усіх бакоў пачалі атакаваць прыхільнікі БЦР, абвінавачваючы яго ў тым, што ягоная хіратанізацыя адбывалася «некананічна». Сапраўднай прычынай гэтых нападак былі чыста палітычныя матывы. У гэты час БЦР прызнавала Расійскую Зарубежную Праваслаўную Царкву, і кіраўнікі БЦР баяліся, што новы епіскап можа перацягнуць да сябе праваслаўных паслядоўнікаў БЦР. Епіскапу Васілю закідалі таксама супрацоўніцтва з камуністамі ў гады ягонай маладосці і абвінавачвалі яго ў радыкальных, «левых» поглядах.

У арганізацыйнаіі структуры Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы архіепіскап Васіль цяпер займае пасаду сакратара царкоўнага Сіноду. Узначальвае Сінод архіепіскап Сяргей з Аўстраліі. Архіепіскап Васіль з ’яўляецца таксама рэдактарам праваслаўнай газеты «Голас Царквы»⁵⁰⁴. У характа-

⁵⁰⁴ Перыёдык «Голас царквы» выдаваўся ў Нью-Ёрку ў 1955-1993 гг.

ры і поглядах ён выяўляе рысы хутчэй царкоўнага палітыка, чым тыповага святара.

Тулейка, Міхась — нарадзіўся ў 1915 г. у Заходняй Беларусі. Праваслаўны, сямейны. Па прафесіі — школьны настаўнік. Жыве па адрасе: 656 Hopkins Ave., Apt. 6. Brooklym 12, N. Y. Тэл.: HY-5-4165. Вельмі каштоўны i таленавіты масавы арганізатар, і ў першую чаргу — сярод моладзі. У першыя гады пасля эміграцыі ў Злучаныя Штаты (1949?) ён займаўся арганізацыяй звязаў беларускіх скаўтаў. На працягу некалькіх гадоў ён таксама займаў пасаду старшыні БАЗА. Ад лютага 1954 г. — старшыня Беларуска-амерыканскага задзіночання.

Вельмі працавіты ў грамадскай і палітычнай дзейнасці, мае роўны характар, тактоўны і цярпімы да людзей, якія выказваюць адрозныя ад ягоных палітычныя погляды. 3 гэтай прычыны ў Тулейкі няма, ці, прынамсі, няшмат, асабістых ворагаў. Абмежаваная адукацыя і не вельмі шырокія інтэлектуальныя далягляды перашкаджаюць яму выйсці на больш важныя ролі ў Радзе БНР і іншай палітычнай працы. Але ягоны аўтарытэт увесь час расце.

Чабатарэвіч, Віктар — 49 гадоў⁵^. Праваслаўны, жанаты. Па прафесіі школьны настаўнік. Адрас: 13347, 37 Avenue, Flushing, L. 1., N. Y. Нарадзіўся ў Стаўбцах (або каля Стаўбцоў). Падчас нямецкай акупацыі дзейнічаў у Беларускай Самапомачы ў Менску. Пазней служыўу Беларускай Самаахове ў чыне капітана. Выкладаў у ваеннай школе ў Менску перад самым адыходам немцаў з Беларусі.

Асабісты сябра др. М. Шчорса і ягоны прыхільнік у сварцы паміж сябрамі БЦР. Цяпер

Віктар Чабатарэвіч

⁵⁰⁵ Нарадзіўся ў 1907.

працуе агентам Украінскай рабочай асацыяцыі, арганізоўвае беларускія групы для гэтай арганізацыі. Здольны да практычнай або адміністрацыйнай працы, мае схільнасць да бюракратызму. Меней надаецца да палітычнай дзейнасці.

Янка Чарапук-Змагар

Чарапук-Змагар, Янка — прыкладна 60 гадоў⁰⁶, жыве ў Чыкага, 12755 Lincoln St., Blue Island, III. Каталік, разведзены. Былы міністр без партфелю ў адным з кабінетаў Ураду БНР. Эміграваў у ЗША пасля паразы БНР на пачатку 1920-х. Ад другой паловы 1920-х актыўна супрацоўнічае з Беларускаамерыканскім нацыянальным аб 'яднаннем у Чыкага.

Адзін з заснавальнікаў Беларуска-амерыканскай рады ў Чыкагаў 1941 г.

У 1952, разам з Язэпам Варонкам, былым прэм 'ерам першага Ураду БНР, Чарапук-Змагар выдаў зварот да беларускай эміграцыіў свеце, прысягнуўшы ў вернасці БНР і заклікаючы да гэтага астатніх.

У сучаспы момант ужо не надаецца да палітычнай і грамадскай працы з-за алкагалізму. Праз гэтую хваробу выкарыспюўваецца беларускімі арганізацыямі БНР-аўскага кірунку выключна як вясельны генерал з мэтаю падкрэсліць пераемнасць сённяшніх беларускіх арганізацыяў з адным з даваенных лідараў БНР.

Шукелойць, Антон — векам каля 40 гадоў⁵⁰⁷. Каталік, нежанаты, нарадзіўся ў Заходняй Беларусі, на Ашмятачыне. Жыве па адрасе: 339 Е 14th Street, Apt. 1. New York 3, N. Y. Ckohчыў польскую гімназію ў Ашмянах. Пазней вывучаў этнаграфіюў Віленскімуніверсітэце. Падчас савецкай акупацыі Заход-

^su6 Нарадзіўся 12 жніўня 1896 г.

⁵⁰⁷ Антон Шукелойць нарадзіўся 19 ліпеня 1915 г.

Антон Шукелойць

няй Беларусі ў 1939-1941 гг. працаваў школьным настаўнікам. Падчас нямецкай акупацыі — дырэктар музею ў Менску. Знаходзіўся ў лагерах DP у амерыканскай зоне Нямеччыны. У ЗША ад 1950 (?) г.

Перад вайной у палітычным жыцці належаў да радыкальнай Беларускай партыі сацыял-рэвалюцыянераў (паўсюдна званых «эсэрамі»). Уапошнія гады — беларускі прадстаўнік у АБН (Антыбалыйавіцкі блок народаў). Добры сацыяльны работнік-практык з сярэднімі, не выбітнымі здольнасцямі

і без трывалых уласных перакананняў Імкнецца пераважна да лідарства. Асабісты адданы сябра Антона Адамовіча. Вельмі рэлігійны чалавек.

Шчорс, Мікалай — нарадзіўся 19 ліпеня 1913 г. у мястэчку Новы Свержань (Заходняя Беларусь). Праваслаўны, жанаты, па прафесіі лекар. Жыве па адрасе: 37-26, 97th Street, Jackson Heights, L. I., N. Y. Тэл.: IL-8-2317. Сярэднюю адукацыю атрымаў у польскай гімназіі ў Стоўбцах, якую скончыў 24 траўня 1932 г. Увосень 1933 г. пачаў студыяваць медыцыну ў Віленскім універсітэце. Атрымаў дыплом лекараў 1939 г.

Увосень 1939 г„ напярэдадні таго, як Савецкая Армія акупавала Заходнюю Беларусь, уцёк у Польшчу; працаваў лекарам у нямецкім шпіталі ў Варшаве ў 1940-1944 г. У гэты ж час быў старшынём Беларускага камітэту ў Варшаве. Увесну 1941 г. супрацоўяічау з нямецкай арміяй у праекце, паводле якога 20 беларускіх юнакоў, што прайшлі падрыхтоўку ў Вермахце, незадоўга да пачатку нямецка-савецкаіі вайны 1941 г. былі закінутыя за першыя лініі савецкіх умацаванняў для дыверсійнай працы. Улетку 1944 г., калі наступ Савецкай Ар.міі дакаціўся да Варшавы, доктар Шчорс уцёку Нямеччыну. Пасля вайны ён знаходзіўся ў амерыканскай зоне Нямеччыны, у Вурсбургу.

Калі сярод беларускіх эмігрантаў пачаўся палітычны падзел па лініі БНР-БЦР, доктар Шчорс не адразу вырашыў, на чый бок стаць. Потым ён далучыўся да БЦР і з цягам часу зрабіўся

адным з яе кіраўнікоў. У ЗША жыве ад 1 лютага 1950 г. Ад лютага 1951 г. — старшыня Беларускага кангрэсавага камітэту, галоўнай арганізацыі БЦР у ЗША.

У апошнія два гады востра канфліктуе з Р. Астроўскім у змаганні за лідарства ў БЦР і за пасаду прэзідэнта гэтай арганізацыі. Увосень 1953 г. апублікаваў адкрыты ліст з заявай, што ўзначальваны ім Беларускі кангрэсавы камітэт арганізацыйна і палітычна не падпарадкоўваецца БЦР. 3 прычыны

варсжнечы з Астроўскім Шчорс, разам з сваімі асабістымі сябрамі (Ю. Сабалеўскім, 1. Касяком і некаторымі іншымі) байкатаваў апошнюю сесію БЦРу Саўт-Рыверыўвосені 1954 г.

Прагны да ўлады, любіць займаць кіраўнічыя пасады ў арганізацыях. Добра надаецца для выканання прадстаўнічых абавязкаў, але не для сацыяльна-масавай працы, бо яго ніколі не любіліў народзе за ягоную амбіцыйнасць і ганарлівасць. Ягоная паліты чная групоўкаў БЦР знаходзіццаў абсалютнай меншыні. У ЗША доктар Шчорс прадэманстраваў талент у навязванні палітычных сувязяў з некаторымі амерыканцамі, якія пачалі падтрымліваць ягоны Беларускі кангрэсавы камітэт.

Ягоныя палітычныя погляды досыць характэрныя для сяброў БЦР: ухваляе супрацоўніцтва з немцамі, палымяны адэпт праваслаўя і ў той самы час выразны антыкаталік. Часта адмаўляе беларусам-каталікам у правах рэпрэзентаваць беларусаў у палітычным жыцці, таму што каталікі знаходзяцца ў меншыні ў Беларусі.

У апошнія гады губляе палітычную вагуў шэрагах БЦР і з гэтай прычыны шукае палітычныя сувязі з асобнымі групоўкамі ў Радзе БНР, якія, як ён спадзяецца, падтрымаюць яго на пасадзе старшыні Беларускага кангрэсавага камітэту. У прыватных гутарках заяўляе, што неўзабаве абарве ўсе стасункі з Астроўскім і БЦР, але афіцыйна дагэтуль з ’яўляецца чальцом БЦР.

ФЕЛЬЕТОНЫ

АЎТАПАРТРЭТ У СТЫЛІ GROTESQUE:

Сатырычныя друкі і творы паваеннай эміграцыі ў Канадзе

Матэматык:

Скажы мне... Пра што б тут запытацца? Пра смешнае не варта мабыць сёння. Ізноў ты пусціш нешта з падкавыркай.

Скажы ты лепш пра слёзы. Плакаць можна і смеючыся нават.

Уладзімір Дубоўка

Каб даведацца пра настроі, узаемаадносіны эмігрантаў, трэба доўга корпацца ў перыёдыках таго часу, вышукваючы па драбнятках патрэбнае, схаванае паміж артыкуламі пра БНР і БССР; старонка за старонкаю гартаць зберажоныя лісты; распытваць штогод меншую паваенную хвалю. А ўсё таму, што сама пра сябе яна бадай нічога не напісала: у мемуарах — надта ж рэдкія, малалікія старонкі, з мастацкай літаратуры — хіба фантазійны (каб не сказаць — утапічны) раман Кастуся Акулы «За волю» (рахаваць апавяданні Уладзіміра Сядуры тут наогул не выпадае; нездарма ж яго за плячыма іранічна клікалі «рыверсайдскім мрыйнікам»⁵⁰⁸).

Адметным месцам, дзе жыццёвы побыт знайшоў свой адбітак, куды эмігранты адзін пра аднаго пісалі ахвотна (акрамя некралогаў), з задавальненнем, былі гумарыстычнасатырычныя часопісы. На фенамен гэтай катэгорыі друкаў звярнула ўвагу яшчэ Зора Кіпель: «Мусім зазначыць, што, на вялікае здзіўленне, часопісаў такіх было даволі шмат —15 па-

⁵⁰⁸ Па назве ягонага апавядання, змешчанага ў кнізе: Глыбінны, Уладзімір. На берагох пад сонцам. Нью-Ёрк — Трой, 1964.

водле апошняга падліку. Гэта каля 5 працэнтаў усіх выданняў»™.

Да гэтага трэба дадаць шматлікія фельетоны ў іншых — неспецыяльных — выданнях, найперш у газетах «Бацькаўшчына» і «Беларус»⁵¹⁰, дзе асабліва шчыравалі Кастусь Акула, Юрка Віцьбіч, Уладзімір Цвірка і Пётра Сыч.

Увогуле на эміграцыі было створана нямала вершаваных (Янка Золак, Міхась Кавыль) і малых празаічных гумарыстычных і сатырычных твораў, і троху дзіўна, што даследчыкі неяк абмінаюць гэтыя жанры, а разам з імі часам і саміх аўтараў. Да прыкладу, у найбольш поўнай на сёння гісторыі эміграцыйнай літаратуры — у працы Арнольда Макміліна⁵¹¹ — коратка закранаецца выключна даваенная творчасць Вінцука Адважнага (а. Язэпа Германовіча), а з эміграцыйнай адно згадваюцца ягоныя ўспаміны. I гэта пры тым, што ў Лондане былі выдадзеныя двутамовік «Байкі і іншыя вершы» (1973) і «сучасная казка» «Князь і Лапаць» (1964), а ўспаміны «Кітай — Сібір — Масква» сталіся, напэўна, найбольш перакладаемай беларускаю кнігаю, напісанай на выгнанні. Ды і самое даследаванне пісалася ў Бібліятэцы імя Ф. Скарыны, дзе працаваў Язэп Германовіч і дзе захоўваюцца ягоныя рукапісы.

ЯНКА ЗОЛАК

ЗА ЧУЖЫ ГРЭХ

ГУМАРЭСКІ

ВЫДАВЕЦТВА „АДГУК".

1958 г.

Вокладка кнігі гумарэсак Янкі Золака «За чужы грэх». 1958 г.

⁵⁰⁹ Кіпелі, Зора і Вітаўт. Беларускі друк на Захадзе П Беларусіка. Albaruthenica. Кн. 5. Культура беларускага замежжа: Беларуска-амерыканскія гістарычна-культурныя ўзаемадачыненні. Мінск, 1995. С. 48.

⁵¹⁰ Гл. бібліяграфію напрыканцы артыкула.

⁵¹¹ McMillin, Arnold В. Belarusian literature ofthe diaspora. Birmingham, 2002.

Але вернемся да фельетонаў. Тэматычна яны былі двух кшталтаў: першыя — датычныя падзей, асобаў і рэалій БССР, і другія, прысвечаныя эміграцыі. Апошнія і будуць закранутыя ў гэтым артыкуле.

Зразумела, аўтапартрэт атрымаецца гратэскавы, але, як пісаў Юры Лотман, «в йндйвйдуальностй отдельной человеческой особй как в мйкрокосме выражалась унйкальная спецйфйка, йндйвйдуальность человеческого макрокосма, обіцества й кулыпуры в целом»^².1 далей, важнае: «Всякйй текст (в особенностй, художественный) содержйт в себе то, что мы предпочлй бы называть образом аудйторйй»^т. Вось гэты аўтавобраз аўдыторыі (фельетаністы, напэўна, напісалі б «пыса эміграцыі»), адбіты ў гумарыстычных творах саміх эмігрантаў, і паспрабуем убачыць.

У 1930 г., з нагоды тысячагоддзя Каралеўства Харватыя, у Заграбе быў выдрукаваны «Усеславянскі зборнік», дзе сярод іншага быў змешчаны артыкул Яўхіма Карскага пра сатырыка-камічныя творы беларускай літаратуры⁵¹⁴. Артыкул быў напісаны Карскім у Ленінградзе напрыканцы 1926 г.; ад 1917 г., калі знаны навуковец расчараваўся ў савецкім рэжыме, да смерці ў 1931 г. ім было напісана вельмі мала. Тым цікавей, што адзін з лічоных артыкулаў прысвячаўся гумарыстычным творам, з якіх, як напісаў у гэтай працы Карскі, «пачалася і ўваскрасаючая беларуская літаратура ў самым пачатку XIX стагоддзя»:

«Сумуючая муза беларускіх пісьменнікаў эпохі адраджэння літаратуры адпіхнула такія творы⁵¹⁵ на другі план, але не магла зусім выкасаваць іх з народнай памяці, бо здаровая гумарыстыка таксама падходзіць да беларускага характару, як напрыклад, і да ўкраінскага, хоць і не ў такой меры А смех скрозь слёзы і дагэтуль адбіваецца ў характэрных творах A. Р. Пшчолкі; да сатырычна-камічных апавяданняў пасвячае свой вольны час і А. Паўловіч. He абыходзяцца без камічнага

⁵¹² Лотман, Ю. Текст н структура аудлторнн //Труды по знаковым снстемам.

Вып. 9. Тарту, 1977. С. 4.

⁵¹³ Лотман, Ю. Текст н струкгура аудмторнн... С. 55.

⁵¹⁴ Карскі, Яўхім. Сатырыко-камнчные творы беларускай лнтэратуры // Sveslavenski zbomik: spomenica о tisucugodisnjici hrvatskoga kraljevstva. Zagreb: Zajednica slavenskih drustava, 1930. C. 109.

⁵¹⁵ Карскі мае наўвазе «Энэіду», «Tapac на Парнасе» і «Панскае ігрышчо».

элементу і апавяданні з народнага быту, выходзячыя з-пад пяра іншых многалічных аўтараў»⁵'⁶.

На час напісання артыкула не жыў Ядвігін Ш.⁵¹⁷, толькі гэтым хіба магчыма вытлумачыць нязгадку Карскім ягонага імя, з якім у беларускай літаратуры асацыююца маска і сказ (дастаткова назваць адную «Важную хвігу»), Заўчасная смерць Ядвігіна Ш. ад сухотаў, магчыма, пазбавіла нас легппых твораў пісьменніка, бо тэндэнцыя была відавочнаю: у рускай літаратуры ў 1921-1922 г. г. з’явіліся «Рассказы Назара Йльнча господнна Сннебрюхова» Міхаіла Зоіпчанкі, а ў 1924 — «Запнсн некоторых эпнзодов, сделанных в городе Гогулеве Андреем Петровнчем Ковякнным» Леаніда Леонава (каб згадаць толькі найбольш яскравыя). А ў нашай літаратуры такі твор быў напісаны ў 1929 г. — Мрыеўскія «Запіскі Самсона Самасуя».

Што аб’ядноўвала ўсе гэтыя творы? Як слушна заўважыў Віктар Вінаградаў літаратура 1920-х гг. бы адмаўлялася ад выбудовы характараў і замяняла іх адлюстраваннем сацыяльных тьгпаў пры дапамозе іх жа ўласных галасоў⁵'⁸. Гэтае збліжэнне мовы аўтара з моваю героя-апавядальніка не толькі спрыяла росквіту маскі і сказу, але і паступова рабілася немалою праблемаю, бо чытач, новы чытач, з тых самых сацыяльных колаў, што і героі твораў (выхадцы з сялянаў, мяшчане, нядаўнія вайскоўцы, пралетарыят), часта атаесамляў аўтара і ягоную маску⁵¹⁹.

У год напісання «Запісак Самсона Самасуя» выйшла кніга Міхаіла Бахціна «Проблемы поэтнкн Достоевского», дзе галоўным у сказе вызначалася не ўстаноўка на размоўную гутарку, прастамоўе, але выкарыстанне моўнага стылю, манеры іншага, чужога, за якім хаваецца чужое бачанне апавядальніка — чалавека, па словах М. Бахціна, не літаратурнага, пераважна з ніжэйшых сацыяльных колаў, з народа⁵²⁰.

⁵¹⁶ Карскі, Яўхім. Сатырыко-камнчные творы беларускай лнтэратуры...

⁵¹⁷ Ядвігін Ш. памёр у 1922 г.

⁵¹⁸ Внноградов, В. О языке художественной лнтераіуры. М., 1959. С. 475-476.

⁵¹⁹ Зрэшты, Максім Гарэцкі таксама не ўспрыняў сказавасці твораў Ядвігіна Ш., напісаўшы: «Самае важнаеў аўтара «Важнай фігі» і «Суда», аднак, ня сталькі тое, каб абсьмяяць заганы жыцьця, сколькі тое, каб пасьліяшыць чытаньніка; гэта ёсьць адгалос шляхецкага сьеетаглядуўлітаратуры». (Гарэцкі, Максім. Гісторыя беларускае літэратуры. Вільня, 1921. С. 145).

⁵²⁰ Бахтнн, М. Проблемы поэтнкн Достоевского. Л., 1929. С. 112—115.

У беларускай ваеннай, ці падакупацыйнай літаратуры (TapMin мо і не самы мілагучны, але ён выйграе ў дакладнасці) працягам мрыеўскай традыцыі стаўся твор Лявона Крывічаніна (Савёнка) «Зь дзёньніка Ів. Ів. Чужанінава» (другая, пазнейшая назва — «Запіскі эмігранта») — лепшае, што было зроблена ў сатырычным жанры таго часу — па абодва бакі лініі фронту.

Зроблены таксама ў нібыта аўтабіяграфічным жанры, і таксама ад імя апавядальніка-маскі, «Дзёньнік» непазбежна выклікаў у памяці скруткі Самасуя; герояў гэтых твораў збліжала і іхная няўтомная, часам стамляючая астатніх, актыўнасць, здольнасць мімікрыраваць і ўменне любую сітуацыю — рэвалюцыя, вайна, акупацыя — максімальна скіроўваць на ўласную карысць.

Смех ёсць сродкам змагання супраць анармальных умоваў існавання. Гегель у свой час заўважыў, што насамрэч камедыя стаіць вышэй за трагедыто, што гумар розуму вышэй за ягоны пафас. Трагедыя прымае пакуты як дадзенае, камедыя ж не мірыцца з імі, намагаецца іх пераадолець.

Таму натуральна, што ва ўмовах эміграцыі — таксама ў пэўным плане анармальных — была ўдзячная глеба для з’яўлення гумарыстычных і сатырычных літаратурных спробаў. Бо камічнае — сацыякультурная рэчаіснасць, і смех адыгрывае ролю эмацыйнай эстэтычнай формы крытыкі. I, мабыць, лагічна, што цэнтральным эміграцыйным сатырычным творам варта назваць «Запіскі Яўхіма Крайняга» Кастуся Акулы, дзе спадкаемнасць Мрыя — Савёнка відавочная.

Пра сваю задуму аўтар пісаў да рэдактара газеты «Бацькаўшчына» Станіслава Станкевіча:

«Вельмі паважаны Спадару,

[...] «Запіскі Яўхіма Крайняга» не праекпгаваны як навэля. Гэта спасьцярогі ці нарысы канадыйскага ü беларускага жыцьця з гумарыстычньш адценьнем. Думаю, што на такі матар 'ял ёсьць добры попыт між чытачоў. Зрэшты, гэта скора пакажацца. Хачу ведаць рэакцыю амэрыканскіх чытачоў на яго, ды буду прыслухоўвацца да сваіх тут. Калі людзям будзе неўспадоб, дык заўсёды можна спыніць. Што-ж да таго, каб кажны разьдзел быў закончанай цэласьцяй, то гэта няцяжка зрабіць, паколькі там будуць разглядацца розныя бакі нашага

й канадыйскага грамадзкага жыцьця, норавы людзей на гэтым баку акіяну і іній. »⁵²‘

У «Запісках» і жанр, і спроба сказу былі аўтарам захаваныя, але маска Яўхіма рознілася ад масак Самасуя і Чужанінава; апавядальнік у Акулы стаіць як бы збоку ад падзей, толькі назірае ды выслухоўвае станоўчага і свядомага кума Максіма Яўтуха, але чытач не можа не адчуваць, што і ён — суддзя.

«Запіскі» падаюцца як занатоўкі да гісторыі эміграцыі, на напісанне якой Яўхіма папіхае Максім:

«Увайшоў Прывіталіся. Слова за слова, а тады ён і кажа:

— Яўхім, пішы гісторыю ды мне ў працы памагай.

— Ты пра што гэта? — пытаюся.

— Пра сваё-ж, а ня чужое. Глянь, вунь увесь наш беларускі рух варушыцца, а ты збоку гніеш, толькі зарабляеш ды кішку напіхаеш. Ты зломак які, ці што? Падпрагайся, разам цягнуць будзем, бо мотагйна нам. Дый апісвай што робіцца, некалі прыдасца. Кацялоктвой добра варыць. [...]

Кастусь Акула. Таронта. 1998 г.

Сказаць вам праўду, кум Яўтух проста ў мэту папаў Ведаў ён як найкарацейшы шлях да чалавека знайсьці. Даўно разгадаў маю слабасьць, што часам люблю зь пяром пацацкацца.

— Пра што-ж пісаць? Якую гісторыю? — пытаюся.

— Што ў нашым беларускім жыцьці робіцца, от якую. Усё чысьценька запісвай, а калі дзе можна, дык і падмалюіі. Знаеш? Няхай будзе, каб некалі народ ведаў, як мы тутака за яго вызваленьне змагаемся.

—Дык я-ж і СО.М усяго ня ведаю.

⁵²¹ Ліст Кастуся Акулы да Станіслава Станкевіча ад 09.12.1963. Гэты і наступныя цытаваныя лісты захоўваюцца ў прыватным архіве Л. Юрэвіча.

— Толькі вушы настаўляй, распытвайся людзей. Скажу я, дакінуць іншыя. Дый пара табе было-б у наш грамадзкі сьвет часьцей паказвацца, дапамагаць»⁵²².

Акулаў герой пагаджаецца на прапанову і з месца апісвае, як набыў сваю першую машыну ў кума, потым — якія Каляды ў канадыйцаў няправільныя, не так, як на Беларусі. Прычым, хоць спрабуе апісаць гумарыстычна, вычуваецца, што аўтар насамрэч гэтак лічыць: няма той набожнасці, няма пастоў.

Тут цікава адцеміць, што Акулавы тэксты — аматара ненармаванай лексікі, слова прастамоўнага, на мяжы, а калі-некалі і па-за мяжою грубага, што часта выклікала нараканні з боку чытачоў газет, — Станіслаў Станкевіч рэдагаваў няшмат: правіў русізмы, «акулізмы». I адзінае адцэнзураванае месца, наколькі гэта дазваляюць сцвердзіць рукапісы, акурат і датычыцца рэлігіі, што вельмі красамоўна сведчыць пра межы дазволенага ў беларускай эміграцыйнай перыёдыцы, нават у раздзеле «Гумар» (адкінутае рэдактарам вылучана тлустым);

«Перш за ўсё скажу вам, што я — чалавек адно ў меру рэлігійны. У царквуўсяго паруразоў на год носусаджу. Можа-б ён, гэты мой нос, паказваўся там калі й часьцей, калі-б яму не даводзілася чырванець за свайго гаспадара. Справа такая: як толькі пакажуся ў сьвятыні, дык сьвятар паказеліць на мяне вочы й насядзе (у множным ліку для прыліку): — Вы, малаверуючыя, посту ня трымаецеся; грэшнікі вы нявылячальчыя, у царкву ня ходзіце, а калі й заглянеце рады ў гады дык да канца выстаяць на службе ня можаце, а зараз шмык за дзьверы. Ітак далей...

Шчыры служка Божы нагрувасьціць такое бярэмя грахоў на твае плечы, што хоцькі-няхоцькі пад іх уяўным цяжарам прыгінацца пачнеш. Дый слухаць, лагодна гаворачы, Ніякавата. Некаторыя людзі нашто ўжо цярплівыя, веруючыя й талерантныя, дый тыя адназгодна прызнаюць, што мерку духоўнік перабірае. Але гэта я толькі між інгйага. He хачу у яго каменьнямі кідаць, бо я — чалавек, як вышэй сказаў толькі ў меру рэлігійны. Тутака яе шукаю дзіркі ў цэлым. Калі non так гаворыйь. дык гэтамусійь таму, што ён у такі спосаб зарабляе на свой папоўскі хлеб. Стараецйа чалавек, памажы яму Бог.

⁵²² Акула, Кастусь. Усякаяўсячына: проза, паэзія, п’еса. Таронта, 1984. С. 7-8.

Тутака я сваю «ў меру рэлігійнасьць» згадаў таму, каб вы бачылі, што мае пагляды на сьвяпікаваньне Калядаў дома іўгэтай Канадзе — пагляды чалавека нармальнага, як — прабачце за параўнаньне, — скажам, і вы самі, дый многа з вас»^т.

Гісторыя беларусаў у Канадзе, на напісанне якой намаўляў Яўхіма ягоны кум, пачалася не ад паваеннай эміграцыі, не ад тых, хто прыехаў у краіну кляновага ліста з лагераў DP або з Брытаніі. Сітуацыя з эміграцыяй даваеннай нагадвала становішча ў Аргенціне: выехала значная колькасць беларусаў, дакладны падлік якой яшчэ чакае даследнікаў, але прыехаўшыя засноўвалі рускія клубы, стваралі рускія арганізацыі, залачаткоўвалі рускія газеты.

Цэнтральнай постаццю рускага эміграцыйнага жыцця ў Таронта быў беларус Рыгор Акулевіч⁵²⁴. Сугучча ягонага прозвішча з прозвішчам Кастуся Акулы, аднаго з арганізатараў беларускага жыцця ў Канадзе і першага старшыні Згуртавання беларусаў Канады, рэдактара і выдаўца шэрагу перыёдыкаў, само па сабе вартае фельетона.

⁵²³ Рукапіс. Захоўваецца ў прыватным архіве Л. Юрэвіча.

⁵²⁴ Укладанне біяграфіі Рыгора Акулевіча — справа будучыні. Пра сябе ён піша мала, але некаторыя факты ўсё ж занатаваць можна. У іншай сваёй кнізе, «50 лет Белорусской Республнкн» («Вестннк». Торонто, 1968) Акулевіч гаворыць пра сваё сяброўства ў Грамадзе: «Помню одно собранйе нашего кружка Громады в хате, где помецалась наша бйблйотека йм. Янкй Купалы. Было условлено, что на этом собранйй еыступйт с докладам Павел Тавлай — отец поэта Валентйна Тавлая. Тавлай в это время жйлй в соседней деревне Рудавке, мать Валентйна Тавлая нелегально под страхом жандармской облавы no вечерам обучала в своём доме группу детей белорусской грамоте» (С. 44). Тамсама даведваемся і пра родную вёску аўтара: «Даже частные кружкй для йзученйя белорусского языка преследовалйсь полйцйей й закрывалйсь. Белорусскйе бйблйотекй закрывалйсь, кнйгй упаковывалйсь в мешкй й вывозйлйсь полйцйей на костры. Народные дома й кооператйвы закрывалйсь. Так было u в нашей Б. Крокотке. Бйблйотека йм. Янкй Купалы была закрыта, кнйгй сожжены, народный дом был закрыт, построенное за собранные молодежью средства зданйе народного дома было передано фашйстской органйзацйй «кулко стжелецке» (кружок стрельцов»). (С. 47). Цікава, што Акулевіч неаднойчы наведваў Беларусь: у кнізе ён расказвае пра свае ўражанні ад Мінска ў 1947 г., а на старонцы 54 змешчаны здымак, пазначаны «травень 1955 г.»: за адным сталом сядзяць аўтар кнігі, Максім Лужанін і Якуб Колас.

Рыгора Акулевіча таксама можна назваць пісьменнікам: рэдактарства ў заснаваных ім газетах «Канадскнй гудок» і «Вестннк», тры кнігі, адна з якіх ёсць важнаю крыніцаю да гісторыі эміграцыі: «Русскне в Канаде. Нсторня русскнх рабоче-фермерскнх клубов нменн М. Горького (1930-1940) н Федерацнн Русскнх Канадцев (1941-1952). Первые нсследователн северозапада Амернкн; духоборцы; ранняя русская нммкграцня в разлнчньгх частях Канады; Православная церковь; русскне обіцества» (Таронта, 1952)⁵²⁵.

Менавіта гэтай кнізе мы абавязаны звесткамі пра тое, што, напрыклад, руская калонія ў Вініпегу пачала павялічвацца ад 1927 г. — дзякуючы эмігрантам з Заходняй Беларусі і Валыні (С. 25), што найстарэйпіым каланістам у Віндзары быў Аляксей Маслаў з вёскі Масевічы пад Пінскам (С. 29), а ў Новай Скошыі — Рыгор Трацюк з-пад Гародні (С. 36), што заснавальнікамі рускай калоніі ў мястэчках Тымманс і Какрэйн былі беларусы з Гарадзеншчыны (С. 32-34).

Рыгор Акулевіч таксама пііпа, што пачатак Клуба рускіх рабочых імя Максіма Горкага ў Канадзе быў закладзены вясной 1930 г. у Таронта дзякуючы спрыяльным умовам: масавай міграцыі з Заходняй Беларусі і Валыні ў 1926-1930 гг. (С. 69).

Зрэшты, было б несправядлівым сказаць, што Акулевіч цалкам выракся беларускасці: у першых трох нумарах «Канадского гудка» друкаваўся «Беларускі куток», дзе змяшчаліся артыкулы па-беларуску (галоўным чынам пра жыццё беларусаў пад Польшчаю). Але на гэтыя публікацыі не было атрымана ніводнага водгуку, на рэдакцыйны зварот да чытачоў у справе патрэбы такіх публікацый — таксама. «Беларускі куток» сваё існаванне спыніў (С. 88-89).

Толькі нават не мова развяла па розныя бакі дзве хвалі беларускае эміграцыі: Акулевіч з ініпымі сябрамі Клуба імя М. Горкага ўхваліў захоп Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны Савецкім Саюзам, а калі пачалася Другая сусветная вайна, адназначна стаў на бок СССР (С. 187—192), адозвы ў падтрымку палітыкі якога неаднакроць змяшчаліся на старонках газеты, што ўрэшце і прывяло да яе закрыцця канадскімі ўладамі.

⁵²⁵ Прынагодна хачу падзякаваць Віялеце Кавалёвай за магчымасць пазнаёміцца з кнігаю, якая адсутнічае ў амерыканскіх бібліятэках.

i»-™— — — -—_?  

, ■" , . __________ КЛР/М» /93 /  Нюль 1331 r. 1

j БЕЛАРУ.СКІ КУТОК

Наш шлях

У QM3I * уса маыічваіо«іак><« ІфММв м ’усіх кмНжлісгычаых нрмх I мстувдм Ш ЖЫЦММХМ ро»«■* работмііпаа I сддхж-гаа. у сум»| > oouptta apHTMaMMMeM “ жожже іаапсрыалкппма« Mal. (uno «шумо’уш UHM м сабою мбасясчімыс ыаші) пмачічм«шй Т»ррор м ыдНычмыа ікражоiummiL Працуючам шЬшы р*> taä.uiu гна, аажшЬі ймцуг п«. лм»"у uayxUuw I шгурмыіы ■ умом’у кааіімЬмж То4 хто сочыць м сасгааідмі чіучі I хк-м <ажхо жййыіа. дарактару ib«<iMD стаму манамІч*наго жыuaua с ыайвм точаі оогдаду, лтрааомамы ’у іым. uno маНадЬм utouo’i-y м«І туАіж.» uo<a ая ма <ы< айхаду, аорача u ма йсьцрд мылвова'у ноаых axaap,(u6 іх iUMjtu хдабыца t»6« магчымасйі. ка юд, м дм, ш кідйа гадо'у трйумфамйь с ао'уяымі сыапамі. йшааші дадатыжі аружочаажі А*< ш tu мгй ваавсыіі шв«р араыо'жыл ма абарому сваіх гна«•імла'у, ha абарому <»« ары'уам. Дмла Гатага траба »пуійь "W““’ У—1 » ycü бмоа'у I, гдм

uno тм« соры дхеагтаа пайламьм« rad ддчайсіша ара'удм м ммаі t аттрыыае аго м міртааым аакку. А ші ты прмгаАчамы нацыамальш ші гы кшуты u мцыанйьаа« аымірамым у to* Mac, ■■ тм хочашь бшпь ра'унаю У canal народа*у, дыа тагдм «сць м йаб« так сама м«*сца у аыхааламчых аркнінаыч, там ты as імыаішь с ’патробмас* дарогі. бо там мршы мй стаіаа — ’Адараааык Заходію* Бсларусі ад Рах стварсаьнс •асйагжмаг дляржааы і барацьба с каммуаЬмам* (абаааійм). Барааьба с ыммумЬмаыгяа саым гадо'увас; u u<l>A•сс», uno стаіоа у каацм — ггта toaui даела хюдлама аоы. Дык аось аыбмраА! Hi хмаша у адау, u> ЬдІ у друтую, або трашою. a н«, дык у чхц*мр»ую — м краты.

Працо'унас смааастао і paöorіпао дааолі уж« . маучыааса рдібіраіша у тым аалааарош рохных ■алааут і аддас м аасдугаы усім, жіо ашч» дуак аб ймаыа слланім> I работніау. аа ав ктотах, пхддашчыхсі мд будль aayiq дамагогію. лрыхрклую аараа> слова'у

аару "у провад Кдммунктычйа Пдріыі I памдзалі сааю гато'умасць а аргааіааші дмда бардцьбы, матораа цдгаешй ’усмж > юіро'унаА нааружднмасцхЯ. У псрм^хд упадху р»аалюйм»вас хаалі. ші діевдьмасаь рэаадкнш«аых врганйацыа прыціха«, каб, лабра’у шыса сйа'у паднацца Іхно'у, мжогй, утраоі'ушы валмю ка пал«вшанме сытуаші, стараюіша аыехаць у са«т, маб там ідлачыйь м таго аіхру у ааім хруціліса I трапГушы у таміе самыа уаоаы жыаьца бачаць, што адлачымку ц) лслшых умоаа’у на іноідтешь, uno іолькі праз агудьна« аыхаалсны«, ■кы імогунь інайсці iq«, чаго шукаюц*. I аоса г>іы »ммсмт стае уж« > ахаота* у раяы арганізаці xouu у пачатху аны ,шч» аа аьж-

‘уааюіша Ьраастарыамі ч aanq прааетарсам Uaaxerü, алт „ бы’ушы ’гумомх аралатхры^ ■аы хутка Аа мабммкнц j аашй *у іярсдаіх рало« 6a_PUUl бпа'). 'У вмерашаі час|ым меаМ ходма сабраць усе распыАеааыс d ам »міграцыі, uh у*^ up*** дэілі uoaa барацьбы і дадучый t да аанадскага работмНІга _руц эалмцд Іх адным Ыамеамма, aq івахны працо'умыа усаго смц Нам траба аыкарчааааь дробш •удаснічаскую ідмасгію a аожнаго работній і пастааійь a здтіаы шдах класайс барьйаба

Рсдаадлсгіа мпрошлае уЦ чытачо’у 'бсларуссааго ayiu’ п клікмуцйа с арытыйА, а такжа a сайь саае карреспанданйыі, дташ ui. -дамсткі і алаааданьмі.

Сьвядоцтва ворага

Варшаца. — Нада'уна скончы'у дадарожжа пз Савейкім Сааік р>дактар Віленоай мрнархічнаА гаэ»ты 'Слоьа* Машсеаіч. . Mauuаіч даа’улаеййа аыдаінаі фііурай у лагары польскаіа фашыіму, адыірыме буАную ро-та> У соймамй фракййі урэдамша ‘беспррімАыага бл'смт*, Мэйасаіч — ааіін т

і нокых прысадід, псрад акімі ц apuaaeuua *у€'е ноаыя аіды, iumu да.ічілклы.

Першас, што ’умлоса 'ад крыць’ Мацхеьічу. rm, _ш|< puoaiouux працні aacuua, ші« ан зарах 'у по'уным paarapu.

Аізйвекіч аыаушан прйанацк

«Беларускі куток» на старонках «Канадскага гудка». 1931 г.

Таму новапрыбылым эмігрантам не тое што не было падтрымкі ад папярэдняй хвалі — іх наўпрост клікалі «фашыстамі». От жа ў «Запісках Яўхіма Крайняга» і падаецца абразок пра знаёмства з сябрамі Клуба:

«[...] ку.м закінуў вуду зводдаль, ад самых пачаткаў «беларускага руху».

— Трапіў, братка ты мой, я сюды, — кажа ён, — як нікагуткі з нашых яшчэ ня было. Упякалі, каб іх немач, на фарму, вілы мнеўрукі ды заіванівай. Дух зь цябе вон! Як сьвет завязалі. А ты-ж знаеш: як чалавек гэтулькі пабадзяўся па сьвеце, дык дзе-ж тут уседзіш? Цягне мяне ад тога гною ў людзі. Хоць ты гвалт крычы, мужык ня пускаіць. Ну але пасьля трох месяцаў я ўсё такі вырваўся й трапіў у Таронта. Думаю-ж сабе так: Таронта — вялікі горад і калі дзе ў Канадзе нашы ёсьціка, дык напэўна тут.

— На першага «земляка» ў гатэлі наткнуўся. Гляджу, сядзіць за стало.м ураднік, расейскую газэтку чытае. Пытаю-

ся яго: тпут ёсьць дзе-небудзь нашыя Беларусы? А ён паказеліў на мяне, як цыган на каня, бельмы, дый кажа: — Да есьць зьдзесь многа беларусоф: і закарпацкіх, і валынскіх, і віленскіх, і гродзенскіх, і прочых сколька ўгодна.

Як жыву, ніколі ня чуў, каб Закарпацьце ці Валынь да Беларусі належалі. Думаю сабе, што гэта за такія новыя землякі тутака напладзіліся. От і еду туды, куды мяне той «зямляк» накіраваў. Прыяжджаю. Дом той як дом, трохпавярховы, на рагу вуліцы стаіць. На нізе крама малая, дзе ўсякая дробязь на продаж. Уваходжу. Дзядзькоў старэйшых ужо гадамі, штук ці ня пяць на лавах бачу. Сядзяць і рассасуліеаюць. А сьцены — Божа мой! жахнуўся я, — гляджу: проста ад краю да краю балыйавіцкай прапагандовай поскудзяй абклееныя. Даўно-ж я гэтага «роднага» ня бачыў, дык аж скалатнула мяне. Сталінава мардаха на самым пачэсным месцы красуецца, а тут з бакоў і іншыя тучныя рашкі, што, як казаў той добры чалавек, цагліны просяць.

Кажу ім «добры дзень», аяны мне нагэта «здрасьце» адказваюць. Як толькі пранюхалі, адкуль я й хто, дык такая завязалася гаворка, ійто мяне часта аж у гют кідала. Знаеш, пачалі мне ў вочы асой назаляць, насядаць з усіх бакоў ды таксама бальшавікоў хваліць, як некалі ў трыццаць дзявятым у нас дома палітрук. Братка ты мой! Ня мог-жая гэтым «земляком» спускуўязыку даць. А дзе-ж ты раду дасі: у цябе адзін язык, а тутака дваццаць. Думаю, што возьмуць яшчэ морду наб ’юць ды як жабу на вуліцу выкінуць. Ня ведаю, адкуль іх гэтулькі набралася. He агледзіўся, як каля мяне, мусіць, чалавек ці не паўсотні. Адны гавораць, а другія кепікі строяць, навет фашыстам мяне называюць. Каторыя, што воддаль, ажно на лаўкі ўскарабкаліся, каб гэтага «фашыста» пабачыць. Каб вас немач, як успомню цяперака, дык дальбог страшчавата было. Але цэлы выйшаў...

—Дык, кажаш, пазнаў закарпацкіх, валынскіх і гродзенскіх?

— Самы зброд, ядроні іх палку. Ня чуў, каб хто пабеларуску гаварыў. У іх ці Беларус ці Расеец, дык гэта «ўсёраўно рускі». От і гавары ты зь імі. Такое-ж гэта ўсё завэдзганае бальшавіцкай заразай, такое цёмнае, што языка добраму чалавеку шкада зь імі мазоліць. Асінавым калом праўды ім у галаву ня ўб ’еш.

Але ведаеш, кумішча, добра, што паехсў і заглянуў у гэта асінае гняздо. Даведаўся, што тут наагул нічога беларускага

Беларускія ўдзельнікі дэманстрацыі ў Таронта. 1968 г.

няма. Тады, як толькі жменя нашых дзяцюкоў прыехала, адразуўзяліся сваё будаваць. Пачаткі цяжкія былі»⁵²⁶.

Працяг быў не лягчэйшы. Закалоты паміж прыхільнікамі БЦР і БНР разам з былымі ДРістамі разыходзіліся па свеце. Дасягнулі яны і Канады, дзе атрымалі свой мясцовы каларыт: да двух варажнечых лагераў дадаўся трэці, які так і саманазваўся — Трэцяя сіла.

28 лістапада 1948 г. у Канадзе паўстала першая нацыянальная арганізацыя — Згуртаванне беларусаў Канады (ЗБК), а ў 1952 г. ад ЗБК адкалолася група на чале з Сяргеем Хмарам (Зіняком), якая заснавала ўласную арганізацыю — Беларускае нацыянальнае аб’яднанне (БНА). Праўда, характар Сяргея Хмары, пра які сучаснікі нічога добрага не расказалі, не дазволіў яму ўтрымацца і ў БНА. Вось тады паўстала так званая Трэцяя сіла.

⁵²⁶ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 22—23.

У асобе Акулы Хмара займеў аднаго з найбольшых сваіх непрыяцеляў, а таму натуральна, што ягоную постаць таксама сустракаем у «Запісках»:

«Ёсьць тут у нас дзьве грамадскія арганізацыі. Адна завецца Згуртаванне, а другая — Аб ’еднаньне. Хоць яны, — прыспор ім, Божа, як найболый сяброў, — гадоў ці не па дзесяць гуртавалі й аб’ядноўвалі ўсіх Беларусаў, апроч ліхіх бальшавікоў-камуністаў, ды самі ніяк не маглі дасьпець і злучыцца. Перашкодай стаяла дробнае палітыканства, а ў памяці людзей сьвежай яшчэ была калішняя перастрэлка заўладу.

Народ, нарэшце, паразумнеў і дамогся ад лідараў, каб спынілі шпурляньне каменьня ды зьядналіся.

Хоцькі-няхоцькі (валя народу — воля Бога'.) зыйшліся згуртаванцы й аб ’еднанцы на перамовы. Клёк меліў галовах, бо адразу пастанавілі, што найлетй пачынаць з малых рэчаў, такіх вось як агульнае сьвятаДня Незалежнасьці — 25-га Сакавіка. [...]

На сьвятпкаваньне паехаў я з усей сям ’ёй. Таму, што народу была ўжо бітком поўная вялікая заля набіта, прымасьціўся я ў заднім куточку, а жонку й дзетак маіх пасадзіў воддаль, дзе было месца, заўсёды рухавы кум Яўтух.

Ня ўсьпеў я палюдзку расьсесьціся ды толькі наставіў вушы, каб пачуць, што там гавораць, і пабачыць, што робяць, як тутака шыліп да мяне нейкі мізэрненькага росту сівенькі дзядзька гадоў так вышэй пяцідзесяці.

— Завуся, — кажа, — Затычка, — ды суне мне на прывітаньне сваю лапу, вялічынёй з малы пранік. Што-ж. Будзь ты сабе затычкай, думаю. Павіталіся.

Сусед аказаўся вельмі-ж мулкім. Ашчаперыў сваімі шчопцямі маю правую руку ды давай так пасяброўску распытвацца: а хто ты, а як доўга тут, а чаму збоку быў і іншае. А тады-ж як пачаў усіх тых лідараў, што ў залі былі, ледзь не па костачках перабіраць. Дый так пабалыйавіцку ён гэта, амаль што ад прадзедаў і сацыяльнага паходжаньня пачынаючы. Гудзіць мне, як шаршэнь, на вуха, хоць ты ратунку кліч! А што слова ні скажа, дык з роту ў маё вуха сьлінькі пырскаюць. От, — думаю, — затычка зь цябе, каб табе заткнула. А слоўцы ў яго якія адборныя: проспіа з жаргона сельскага бальшавіцкага агітатара.

Перабраў, думаю, ты, чалавек, мерку. Я яго нахабна адпіхнуў, выцягнуў зь кішэні насатку й зусім дэманспірацыйна пачаў

з правага вуха ягоныя сьлінькі выціраць. Здагадаецца, думаю, адчэпіцца. Дык не, каб ты спарахнеў. Я вуха выцер, а ён зноў за мяне ўчапіўся. Я тады тыц — за дзьверы выйсьці, а ён за мною. А во, каб на цябе гаручка, — думаю, — дзе-ж ты такі намаю галаву ўзяўся. Каб гэтая тады знаў хто ён такі гэты Затычка, дык хоць і ня біток зь мяне, але-ж чмыхнуў-бы яму кулаком туды, у што закаханыя людзі цалуюць.

Як скончылася сьвяткаваньне, адсьпявалі нацыянальны гімн, тады адліп. Пытаюся кума Яўтуха:

— Што гэта за сьлюнявая гніда, што мне ўсё вуха там у кутку запляваў? Затычкай сябе назваў...

— Каторы, гэты камлюкаваты, дохлы з выгляду?

— Ага.

— Гэта ханжа'. Дык гэта-ж і ёсыіь той, штоўсіх тут мясцовых калісьці пасварыў. Трымайся ад гэтай брыды здалёк.

Тады я зразумеў. Але, дзякаваць Богу, першы крок на супольнай дарозе быў зроблены. Нашы людзі пачалі гаварыць мовай дружбы й адкінулі ханжу набок.

Гэткім чынам я быў сьветкай пачатку важнага працэсу»⁵²¹.

Паколькі чытачы «Беларуса», дзе друкаваліся раздзелы «Запісак», падзялялі погляды аўтара і на перадваенную эміграцыю, і на Трэцюю сілу, публікацыя ішла спакойна. Аж да «Кірпача».

Абразок гэты (як і адзінай Акулавай п’есы, камедыі «Тараканы ў саладусе») прысвечаны важнай для пісьменніка тэме: абыякавасці эмігрантаў, лянотнасці да грамадскай працы, зануранасці ў свае ўласныя фінансава-жыццёвыя справы. Галоўны герой — гэта «свой, брат-

ка Беларус, ды яшчэ й заслужаны. Кірпач завецца. Цяпер ён нічагусенькі ня робіць, каб табе палец аб палец. Кажа, што ён ужо на пэнсіі ад грамадзкай працы.

— Часуўяго на рыбу, мусіць, хапае?

⁴⁷ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 17—18.

— Хоць ты яго скараці. Жонка сястрой у шпіталі, а ён ля дому. Бязьдзетныя. Дык і чаму-ж ня выдумляць?»^S2S.

Да гэтага Кірпача Яўхім з кумам і паехалі на зімовую рыбалку:

«Былі й іншыя госьці — Украінцы Маныўськія з Радфарду. Гэта былі Кірпачовы сябры па сабачых справах, і таму цэлы вечар гамонка йшла пра сабак.

Спадар Кірпач меў вялікага ваўчара, а пан Маныўські такога самага. Спаткаліся й зьнюхаліся некалі гэтыя сабакі на дарозе, а пасьля пазналіся й гаспадары іхныя. Кірпач назваў свайго Гіль (Hill), каб адмыслова пабеларуску й паканадыйску пасавала. Калі Кірпачу захацелася калі паказаццаўлюдзі, а Гілю ў сабакі, дык абое выбіраліся да пана Маныўськага. Іншым-жа разам — тыя да іх.

У гэны вечар абмяркоўвалі сабачыя харчы, дыеты, колькі разоў на тыдзень шампом сваіх гадунцоў мыць, як іх часаць, калі й якія ўколы даваць, як часта да вэтэрынара вадзіць, на якой пасьцельцы класьці спаць. Бедавалі, што навокал сучак няма. He забыліся аб.мяркаваць норавы й капрызы Гіля й гадунца пана Маныўськага — Боба.

Ніколіў жыцьці сваім ня чуўя такой займальнай і павучальнай гамонкі пра сабак. Перада мной адкрыўся цікавы й каляровы сьвет. Спачатку зь цікавасьці я рот разявіў, пасьля зяваў, а пад канец пляваць хацелася. Рэшту даказаў мне кум Яўтух, калі назаўтра ехалі дадому:

—Каб ты ведаў, кумішча, што за камэдыя! Задумалі Кірпач зь Кірпачыхай із свайго ваўка Беларуса зрабіць. От павёў значыцца, Кірпач Гіляў сабачую акадэмію. Гэта такая школа, дзе сабак на розныя штукі муштруюць. I кажа тады ён цэламу прэзыдэнту гэнай акадэміі:

— Ты глядзі, каб мой сабака Беларусам, а не Канадыйцам быў.

Той кажа:

— Ес, сэр. Чаму-ж не. Абы грошы.

А Кірпач далей навучае:

—Як будзеш вучыць яго скакаць, дык крычы — гоп! — чуеш?

А moü кажа:

⁵²⁸ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 14.

— I hope, I hope⁵²⁹.

Скончылася тым, што Кірпачовага Гіля падвучылі, апе зьбеларушчыць так і не змаглі. Давялося самому гаспадару на чужы лад язык крывіць, каб із сабакам паразумецца. Так і выдурняецца вось, то із сабакам, то із рыбай. Каб трохі, дык чорт з табой, a то цэлы час, — закончыў кум.

Як усталі мы назаўтра, Кірпач ужо быў на возеры. Пасьля сьнеданьня пасьпяшылі туды й мы... У рыбаковай хатцы перад нашымі вачмі зьявілася такое: ляжыць сабе на ложку, пакурвае люльку Кірпач. Збоку куча рыбы ў корабе, на століку жыўчыкі ў слоіку хадыром ходзяць, а рыбак адно закідае кручкі пад лёд і цягае.

Мы пабылі нядоўга. Ужо едучы дадому, думаў я пра тое, што бачыў. Кум мой быў нейкі маўклівы, якусядно злосны.

— Чаго ты надзьмуўся, як індык? — пытаюся.

— Знаеш, кумішча, чаго цябе да Кірпача вазіў?

— Рыбы палавіць, зь людзьмі пазнаёміцца.

— Гэта няўсё, братка. От хацеў, каб ты пабачыў, што чалавек здуру вырабляіць. Я калі пагляджу на ўсё гэта, дык такі злосны, што трахнуў-бы. Іншыя вунь пры грамадзкай ці якой працы для народу душацца. Нахлебмусяць зарабляць, ды бальшыню свайго вольнага часу для беларускай справы пасьвячаць, а гэты во сабакуў акадэмію вядзе, беларускага патрыёта зь яго робіць, рыбкі цягае. Чую, што апошнім часам і за паляўніцтва меціцца. Гэта во каб хоць палову энэргіі, што ўкладае ў гэтыя дурноты ды аддаў на нацыянальную працу, дык глянь, якая вялікая падпора была-бы... А ці-жу нас гэта толькі адзін такі, як ён!

Кум змоўк. Я бачу, што кіпеў ад злосьці, дык збыў яго маўчаньнем. Ды й што мне казаць? Мне раней апавядалі, што калісьці Кірпач нямала працаваў для народу. Ня ведаю, ці гэта праўда. Гадоў яму, як я чуў, яшчэ шасьцідзесяці няма. Чалавечак крэпенькі й шустранькі з выгляду, дык пры працы папанатужыцца мог-бы, каб хацеў.

Мая-ж хата да нядаўнага часу таксама былаз краю. Узяўся, відаць, кум Яўтух і мяне падвучыць. Калі гэтак, то першая наглядная лекцыя яму вельмі ўдалася»⁵³⁰.

⁵²⁹ 1 hope (англ .) — Я спадзяюся.

⁵³⁰ Акула, Кастусь. Усякая ўсячына: проза, паэзія, п’еса... С. 15-16.

Вінцэнт Жук-Грышкевіч. 1971 г.

Як бачыць чытач, тэкст і стылёва, і лексічна нічым не адрозніваецца ад цытаваных вышэй, але скандал разгарэўся менавіта з-за яго. Справа ў тым, што хоць Акула ў лісце да Станіслава Станкевіча і пісаў, «прызнацца, я сам-бы хацеў пагаварыць зь Кірпачом. Але-ж яго няма. Ёсьць адно чалавек, які рэклямуе сябе, што ён Кірпач. Праўда, у мяне-ж быў прататып. Але патрэбны былі і згушчаныя хварбы, каб асягнуць той «шак трытмэнт»^п', для беларускае грамады не было сакрэту, з каго намаляваны партрэт.

Усе пазналі Вінцэнта Жук-Грышкевіча.

Розгалас — і, як вы-

глядае, малапрыемны для аўтара — быў гэтакі, што Акула мусіў выдрукаваць у «Беларусе» адмысловае «Асьветчаньне»⁵³². Там ён апраўдваўся, што раздзел прысвячаўся людзям, якія цалкам або часткова ігнаруюць беларускую справу, не бяруць у ёй удзелу; што некаторыя чытачы памылкова думаюць, быццам маецца на ўвазе канкрэтная асоба, і праз гэта чуюцца пакрыўджанымі, а насамрэч гэта не так. Але ж аўтар, зачапіўшы чыёсьці прыватнае жыццё, перад гэтымі людзьмі выбачаецца.

На гэтым справа, аднак, не скончылася.

⁵³¹ Ліст недатаваны.

⁵³² Козыр, М. Асьветчаньне. Да публікацыі разьдзелу трэцяга «Запісак Яўхіма Крайняга» // Беларус. № 85-86. Травень 1964. С. 7.

«Таронта, 22.10.64 Рэдактару «Беларуса» Д-ру Cm. Станкевічу У Нью-Ёрку.

Вельмі Паважаны Cn-рД-р Станкевіч,

Учора атрымаў Ваш ліст, а ў ш копію Рагулявага «Лістаўрэдакцыю», дыйВаш адказяму.

Некалі разьдзел «Запісак Яўхіма Крайняга», зьмешчаны ў № 83-м «Беларуса», падняў на ногі масу бязьдзейнікаў, дэзэртыраў з нашага нацыянальнага жыцьця на эміграцыі, дый і людзей, што хоць і мітусяцца пры нашых асяродках, адылі іхны засяг працы і амбіцыяў можна характарызаваць выразам Чорнага «вераб’іньш размахам». Кажу — «падняў на ногі». Ведама, падняў не да працы, а для чападу на аўтара «Запісак». Д-р Рагуля ў сваім лісьце кажа, што гэтыя людзі, якія войстра зарэгавалі, гэта — «балыаыня нашага грамадзтва». Калі пагадзіцца з гэтым, дык трэба таксама тады пагадзіцца з тым, штоў нашым грамадзтве бальшыня бязьдзейнікаў...

Добразычліеыя нашы родзічы, ціснучы мне руку, віншавалі за адвагу і ўдачу. Гэткіх, вядома, была большасьць. Адылі адзін чалавекзахацеўзрабіць намаейпапулярызацыі сабакавода й клясычнага бязьдзейніка Кірпача капітал і неадвалочна пачаў шукаць дарог. Коратка гаворачы, Вам ведама, што ў вадным з наступных нумароў «Беларуса» (здаецца, 85-м) зьмешчана маё «Асьветчаньне», дзеперапрашаецца людзей, што МАГЛІ-Б чуцца пакрыўджанымі вышэйпрыгаданым разьдзелам з «Запісак».

Здавалася, справе канец. Таму вось я быў так няміла зьдзіўлены ўчора, атрымаўшы копію Рагулевага «ліста ўрэдакцыю», дзе ён ганіць мойразьдзел «Запісак» як «неэтычны», дый сваімі «дзевяцера дзевяцярыма» намагаецца спатоліць нейкую пакрыўджаную асобу.

Пытаньне: дзе прычына таго, што старшыня ЗБК зноў наважыў (дый так спозьнена) яшчэ раз рэагаваць на тойразьдзел «Запісак», дый гэтькй разам афіцыяльна ў прэсе? Каму і якая з гэтага карысьць?

У вадказ на першае пытаньне можна адно дагадвацца, што тутака не абыйшлося бяз прэсыі й спануканьня з пэўнага боку.

Каб адказаць на другое пытаньне, варта шырэй разгледзецца вакол сябе.

Д-р Рагуля, з прычыны характару заработнай працы, ня можа браць у нацыянальнай працы большага ўдзелу, чымся бярэ цяперака. Адылі каму прыйдзе ў галаву, каб яго запічыць да бязьдзейных? Ягоная шырака ведамая ахвярнасьць даволі рэкамэнсуе недахоп часу для асабістага ўдзелу ў нацыянальнай працы. Варта было-б адно, каб некаторыя «пакрыўджаныя», што бібікі абіваюць ды матар’яльна маюцца ня горш за Рагулю, прыкінуліся грашмі хоць напалавіну так, як ён... Д-р Рагуля, на маю думку, ведае цану адным і другім, значыцца, тым, што працуюць, і тым, што бязьдзейнічаюць.

Дык чаму-ж у сваім «лісьце ў рэдакцыю» ён ужывае дзьве маралі «этыкі»? няма сумлеву, што ня толькі найбольш няэтычнай, але проста злачыннай перад нашым народам ёсьць бязьдзейнасьць у вольным сьвеце людзей, што маюць інтэлект, эрудыцыю, матар’яльную базу і — галоўнае — ЧАС, каб падтрымаць нашу нацыянальную справу ў пэрыяд найбольшай трагедыі беларускага народу. Ды вось дзе сук: людцы некаторыя мяркуюць, што рыбалоўля, паляваньне, сабакагадоўля, a то навет іўмеранае п 'янства—усёгэтадобрая этыка. Папробуйжа хто, барані Божа, із працуючых высьцебаць іх — гэта дрэнная этыка.

Гэтта вось, як шыла зь мяшка, вылазіць наверх лёгіка Сянькевічавага Нэгры. У прыватнасьці, наш Старшыня ЗБК думае мусіць, што летй высьцябаць цяглавітага каня, чымся лянівую падлу. Мо яно й так. Цяглавіты конь, калі ён перамучаны, скарэйгужы напяліць, чымсялянівы. Ды адно да пары. Наша-ж эміграцыйнае заданьне, адно са шматлікіх, у рацыяналізацыі працы і якраз ляжыць у тым, каб ня толькі цяглавітых падганяць, але йлянівых ці зусім бязьдзейных збоку падпрагаць.

Яшчэ раней перадумаў я шуміху, якую бязьдзейнікі й дэзэртыры паднялі былі вакол «Запісак», дзе дасталося Кірпачу. Справукірпачоў, здаеццамне, няма як на гэтым пакінуць. Таму знайду іншыя сродкі, магчымасьці й нагоды, каб бязьдзейнікаў-банкротаўу самых характэрных іхных колерах вывесьці на вочы працавітых людзей.

Выглядае, што нямэтазгодна гэта рабіць у прэсе. Некаторыялюдзі «ізь вераб’інымразмахам» стараюцца пасьля помсьціцца на прэсе за ўсё тое зьмешчанае, што ім не да смаку.

Д-р Рагуля ня раіўся са мной адносна свайго «ліста ў рэдакцыю». Як Старшыня ЗБК ён ня мусіў, і тутака ён у парадку.

Калі-ж Вы, Сп-р Рэдактар, пераслалі мне копію Рагулявага ліста й цікавіцеся маймі меркаваньнямі, дык за гэта Вам вельмі ўдзячны. Да вышэй выказанага хіба-ж дадаць апошнюю й найважнейшую засьцярогу: зьмяшчэньне Рагулявага «ліста ў рэдакцыю» прынясе больш шкоды, чымся карысьці. Людзі ўявяць, што д-р Б. Рагуля, гэтым разам афіцыяльна й публічна, сьцёбае працуючых, а абараняе бязьдзейнікаў і дэзэртыраў. Да гэтага, вядома, зацікаўленыя будуць мець розныя варыянты меркаваньняў собскага характару, як прыкладна паводля прычынаў, што прывялі да напісаньня Рагулям такога ліста... [...]

Жадаю добрага здароўя й посьпехаўу працы.

Ваш К. Акула».

Ліст Барыса Рагулі рэдактар «Беларуса» ўсё ж выдрукаваў⁵³³. У ім «Запіскі» характарызаваліся «ніто жартам, ніто пашквілем». Акула вінаваціўся ў выкарыстанні інтымнай інфармацыі пра аднаго заслужанага на палітычнай і грамадскай ніве чалавека. які — паколькі выведзены пад прыдуманым імем, а тэкст падпісаны псеўданімам — нават бараніцца не можа.

Натуральна, аўтара не каралі, ніякіх санкцыяў не было, от толькі працягу «Запісак Яўхіма Крайняга» не было таксама.

Гумар у часопісах быў іншы. Тут ішло наследаванне традыцый «Тараса на Парнасе», хоць, што праўда, ад бурлеску, травесційнасці захаваўся бадай толькі бахцінскі матэрыяльнацялесны ніз.

У Канадзе існавалі два асобныя выданні: хмараўскія «Puha» (1950-1951) і «Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару» (1952-1953). Таксама да газеты «Беларускі голас» выходзіў дадатак «Ма-

⁵³³ Рагуля, Б. Ліст у Рэдакцьпо Н Беларус. № 92—93. Лістапад-сьнежань 1964.

С.6.

ланка — Смаліць на Чужыне» (першы нумар выдадзены яшчэ ў Гамбургу ў 1948 г.).

Той, хто возьме ў рукі камплект з чатырох нумароў «Puhi», доўга будзе чухаць у патыліцы, разважаючы, які ж менавіта лагер яго выдаваў. А справа ў тым, што другі, кірылічны, выпуск ёсць падробкаю, зробленаю Кастусём Акулам і Валерам Навіцкім⁵³⁴ (хмараўскія нумары надрукаваныя лацінкаю)⁵³⁵. Для

⁵³⁴ Валер Навіцкі (12.11.1920, в. Дубейкі (сёння Капыльскі р-н Мінскай вобл.) — 15.06.2001, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵³⁵ У гісторыі эміграцыйнай перыёдыкі быў вось яшчэ які выпадак. У 1947 г. надрукавалі (магчыма, што ў 3-5 экзэмплярах, на 2 аркушах, пад капірку) «Бабскі язычок» — «орган сябровак БЗТ у Марбургу, рыцарак змаганьня за праўду і вольнасьць думкі і слова». Гумарыстычнае студэнцкае выданне паведамляла ад Рэдакцыі: «Дзякуючы свабодным дэмакратычнымумовам, якія насталі пасьляразгрому гвалту і тэрору, ажыла і беларуская. На прэсавымрынку паяўляюцца вартасныя выданьні «Вызваленьне», «Беларуская Воля», «БІС» і т. п. паскудства. Марбург ня можа аставацца бяз свае прэсы, і вось таму ініцыятыўная група, маючая вартасныя кантакты з выбітнымі жаночымі асабовасьцямі марбургскага асяродзьдзя, пастанавіла выдацьвышэй успамінаны орган. Пры гэтай нагодзе галоўнырэдактар «Бабскага Язычка» просіць прабачэньня, што ня можа быць пры выхадзе першага нумару. Зь ім здарыўся непрадбачаны выпадак: пасьля адной саскромных брыджовых разгрывак, якая нібыта кончылася вельмі рана, бо а другой гадзіне раніцы (раней трудна), пры якой галоўны рэдактар дастаў атаку, вярнуўшыся дахаты. У рэзулыпаце гэтага быў зараз-жа дастаўлены ў ДП-шпіталь у Матэнбэргу, дзе сьцьверджаныя зраненьні тупым і заакругленым аружжам         экспэрты прыпушчаюць, што гэта магло быць або качалка, або апалоўнік. Надзеі аднак не трацім на паправуздароўягалоўнагарэдактара». У рубрыцы «Шукаюць. Пошукі», напрыклад, падаваліся наступныя «абвесткі», што даволі яскрава і сёння характарызуюць студэнтаў, іхнае тагачаснае жыццё і адносіны: «Сяброўка Жукоўская добрага райіпілю, неабходнага для яе дэнтыстычнай практыкі. Калега Жылік збыту на закупленую перад рэформай гарэлку. Арэхва—лектара, які чытаў-бы яму газэты, асабліва апошнюю балонку на час падрыхтоўкі да экзамінаў. Арэшка — добра платнай працы ўляжачай пазыцыі. Трусэвіч — пацяшэньня пасьля страты сваёй дамы сэрца. Жэлезоўская—згубленыхумінулым годзе дакумэнтаў. Набагез — чорнага касьцюму, як некаторыя кажуць, нібы для шлюбу. Юрэвіч — кухоннага начыньня: апалоўнік, кацялкі і т. п. Рагуля Б. у сувязі са зьменай функцыяў спадніцу і кухонны хвартух. Таня Мазуро: сакратара з ведай мовай: ангельскай, франі/ускай, італьянскай, украінскай ды

Вокладкі часопіса «Пуга» (1950-1951)

нас гэта асабліва ўдала, бо дае магчымасць зірнуць на гумар абодвух лагераў.

Пачнем з падробкі: Puha. Год I. Сьнежань, 1959. № 2. Адказны рэдактар Сяргей Хмара. Тэхнічны рэдактар Васіль Хамут. Друкар Язэп Халуй-Даўбешкін. Тыраж 250 экз.

У сувязі з гэтым нумарам Акула пісаў сваёй «Паўгодняй справаздачы з дзейнасьці Прадстаўніцтва Ураду БНР у Канадзе»: «Дэструктыўная дзейнасьць. Сябры Рады БНР ср. Сп. Хма-

іншых дзеля ўпарадкаваньня карэспандэнцыі, прыходзячай ад натоўпу жанічоў раскіданых па розных куткох сьвету. Сабалеўскі: кантакту з БСЗ у Марбургу Бразоўскі: чацьвёртага да брыджу. Арцюх: флірту на літоўскай мове. Галіна Родзько: спосабу паеднаньня Спгагановіча з Русакам. Люда Рагуля: калыскі для двайнятаў. Сп. Каптуровіч: спосабу разагнаньня калхозу. Оля Левановіч: газовай хустачкі, разьмеру 1м х 1м для свайго спульніка дзеля асушэньнямініятурнага і вечнамокрага носіка. Смаршчок: добрага спосабу для выгаднага сядзеньня на двух крэслах. Жытко: безнадзейна этэрычнага аб’екту для закаханьня. Стагановіч: дарогаў для здабыцьця ласкі ў Гчліны. Гайдзель: дамовай гаспадыні. Сажыч: сяброў Згуртаваньня Беларускіх Вэтэранаў. каб зрабіць хоць раз сход».

pa w Камароўскі (Вярбіна) ад пэўнага часу заангажаваліся ў шкоднай дзейнасьці для ЗБК і Ўраду БНР. Яны распачалі выдаваньне г. зв. часапісу «Пуга», які мае на мэце ўтварэньне «трэцяй сілы». Гэта спрычыніла выданьне 2-га нумару таго-ж часапісу іншымі асобамі, але пад адрысам запраўдных выдаўцоў, што прывяло да пэўных непаразуменьняў. Іменна сп. Камароўскі абазваў сп-ра Навіцкага савецкім шпіёнам. Справа наладжваецца, бо, як даведваюся, cn-р Камароўскі мае ў наступную нядзелю перапрасіць cn-ра Навіцкага й вярнуць свае словы. Аднак шкоднасьць дзейнасьці сп. Сп. Хмары й Камароўскага зарысоўваецца ад даўжэйшага часу й да пэўнай меры маеўплыў на палітыку ЗБК. Адносна cn-ра Навіцкагамаю найлепшае ўражаньне і лічу закіды cn-ра Камароўскага цалком безпадстаўныя. Абодва нумары вышэйуспомненага часапісу былі Вам своечасова перасланы cn-ром Навіцкім»⁵³⁶.

У нумары адразу прыцягваюць увагу «Загадка-рэбус» і «Загадкі да рытму» (С. 8). Першая — тым, што пералічваюцца псеўданімы Сяргея Хмары, якія далёка не ўсе зафіксаваныя (напрыклад, Я. Сыманчук⁵³⁷, якім падпісваліся рэцэнзіі і артыкулы на літаратуразнаўчыя тэмы — вельмі цікавыя, дарэчы⁵³⁸). Рыфмаваныя — вызначэннем галоўных фігурантаў Трэцяе сілы.

«Загадка-рэбус

У пакоі новааб ’яўленага лідэра народніцкае партыі сабраліся на нараду: Хмара, Ліпчанскі, Пугаўё, Янка Пярун, Язэп

⁵³⁶ Ліст да Аўгена Каханоўскага ад 21.12.1950 г. Захоўваецца ў архіве NYPL.

⁵³⁷ У сваёй кнізе «Літаратурны рух на эміграцыі» (Мінск, 2002) я памьілкова прыпісаў псеўданім Сыманчук Антону Адамовічу, у прыватнасці аўтарства рэцэнзіі на зборнік Масея Сяднёва «Ля ціхай брамы» за такім подпісам. Напэўна, гэта ўвяло ў зман укладальнікаў тома Антона Адамовіча «Да гісторыі беларускай літаратуры» (Мінск, 2005), куды ўвайшоў гэты тэкст. Меа culpa.

⁵³⁸ Як узор, падамо невялікую рэцэнзію на зборнік Янкі Юхнаўца «Шорах моўкнасці», выдрукаваную ў газеце «Беларускі голас» (№ 16, Лістапад 1955):

«Прымусовая эміграцыя — цяжкія часы для паэзыі. Прыгнёт выклікае з аднаго боку гостры, аж да хвараблівасьці часам, •— патрыятызм і ўтылізатарскія тэндэнцыі, прытарнаваць паэзыю выключна мэтам барацьбы за вызваленьне свайго панявапенага народу, з другога перадусім у часы, калі далягляд вызваленьня штораз болый губляецца ў туманох невядомага, — імкненьне вызваліць паэзыю ад турботаў «сяньняшняга дня» ў карысьць г. зв. «чыстага мастацтва». Зыркія прыклады

Брадзяка, Гісторык, Сымон Зацята, Кастусь Плотка, Сыманчук, Сыманёнак і Сьвітка. Пытаньне: колькі асоб у пакоі? Адказ: (раз)».

дае нам пэрыяд Дэкадэнсу ў расейскай літэратуры, часоў царскага парэвалюцыйнага тэрору 1907—1911 гадоў.

Калі адныя з іх, закрыўшыся у сваёй прыватнай шкаралюпіне эгаізму цынічна асьпеўваюць свае прыватныя «кеетнікі» і заклікаюць землячкоў «пра братоў і сясьцёррасьпяцьце» не ўспамінаць, дык іншыя згубіўшы — адарваныя ад народу — ягоны шлях змаганьня, прабуюць аднак замяніць яго «змаганьнем» «за новыя дарогі» ў паэзыі. Адзін з гэтых апошніх і ёсьцека Я. Юхнавец, які шукае гэтых дарог у музыцы слоўнага наватворства і свайгороду футырыстычным мэтафорстве. Я. Юхнавец сваёй творчасьцю часам нагадвае расейскага паэту Хлебнікава, якіў сваёй пагоні за музыкай слова губляў ягоны сэнс і верш нарэшце абяртаўсяў нейкую бязсэнсовую шараду.

Бяспрэчна некаторыя вгршы Я. Юхнаўца зьмешчаныяў зборніку сваёй прыгажосьцю нагадваюць часам творы ягоных сваёкоў па творчасьці: бельгійскіх і францускіх паэтаў пасьля першай сусьветнай вайны, але бальшыня з іх дзякуючы іхнаму гіпэрмэтафарызму, ды залішняй пагоні за новатворамі і дыялектызмамі (амаль што мова «Веды») ўпрост застаецца незразумелай нават для чытача інтэлігэнтна, не гаворачы ўжо аб звычайнай масе эміграцыі.

Патрэбу новатвораў мы не адкідваем, наадварот гэта трэ' прывітаць. Ужываньне ў меру дыялектызмаў якія ўзбагачаюць нашу літэратурную мову, так сама трэба вітаць, але горш, калі часам цэлы верш складаецца з такіх новатвораў і дыялектызмаў, як: утула, уздонь, ухопіна, узронь, скрушна, вусціш, суздром, порсткі, кунега, друзгі, пешчы, нашчыя, завіхі, барзьдзіць, ціхаць, вокмень, усточная, дзьмува, карцівасьць, лёць, звах, сьціж і г. д А гэта толькі частка слоў спатыканых у зборніку. Слоўны фэтышызм, якаму спрыяе паэта цераз меру, робіць ягоную паэзыю чужою для нас, для народу, бо незразумелаю.

Як бальшыняягоных вершаўу зборніку незразумелыя для народу, гэтак яму самому не зразумелыя шляхі змаганьня за вызваленьне:

«Усё ў вобмацку сьляпым

і конь зразгону перад прорвай

і голас наш

нямы...»

і калі ёнхоча «намаляваць» сваю душуяк: «прыгнуты дубузавіруху», дыкяму адразу прыходзіцьрэфлекс: «мо 'галубуу клетцы лепей»? А гэты словафэтышызм і пераборшчаная мэтафарычнасьць ізьяўляюцца той, хоць і залатой, але клеткай паэты, з якой з усяго сэрца пажадаем яму выбрацца на волю, бліжэй да народу. A варта, бо Юхнавец узапраўды паэта з ласкі Божае!».

«Загадкі да рытму.

Адгадайце, хто гэта?

1. Дваццацііменны пашквіліста і новаяўлены палітрук, тварэц трэцяй сілы, азім халуёў пара? (Хмара).
2. Дзеяч і паэта з вышэйшай анаіьфабэтычнай асьветай, міністра пры ўрадзе цара Гароха, секлятэт «трэцяй сілы», недалужны друкар і трэцяпартыйны мопсік дварнюжка? (Пітушка⁵³⁹).
3. Дзеяч над дзеячы ад мамінай калыскі, падмятацель у міністэрстве калоніяў, усюды быў, усіх і ўсё ведае, не ляік у беларускім руху, рычаг «трэцяй сілы», вырас на пасьмешышча, як дубіна? (Вярбіна)».

Зь іншых матэрыялаў варта згадаць верш «Помнік» (С. 2). Вершу папярэднічае эпіграф: «Адна высокапаважаная асоба з «трэцяй сілы», буйны паэта Мацей Мяцеліца сказаў: За маю вялікую грамадзкую й палітычную дзейнасьць беларускі народ павінен мне паставіць помнік хаця бы за 50 дал. (паводле агенцтва ABC^⁰)».

Эх, Мяцеліца ты ў шклянцы,

Бедны змызганы Мацей,

Ня відаць табе Парнасу, Як ні дзяўкай, ні пацей! He паставяць дама помнік Hi ў далярах, ні ў рублёх; Будзеш вечна ты, Мацейка, Парабкам ды ў халуёх.

3 эпіграмаў, жанру, пачынальнікам якога лічыцца Сімяон Полацкі, вершаў-прысвячэнняў, аўтарства якіх, здаецца, належыць Акулу, вымалёўваюцца галоўныя ворагі-мішэні для выдаўцоў падробкі: Сяргей Хмара, што зразумела, і Язэп Пітушка — відаць, таму, што напачатку быў прыхільнікам БНР і супрацоўнікам выдаванага Акулам часопіса «Беларускі эмігрант»:

Палез Сяргей у журналісты,

Ды забыў хлапчына,

Што заслужаных імён

⁵³⁹ Язэп Пітушка (07.04.1912, Браслаўшчына — 25.02.1984, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵⁴⁰ АБС — Адна баба сказала.

Паскудзіць непавінен.

Відаць, сьняцца небараку Мілыя прывычкі, Як ён польскіх паліцаяў Бэсьціўу Лукішках.

БНР мы разаб ’ем, БЦР мы згладзім, He інакш як у важджы Сяргейка наш пападзе. Лезь ды пніся у важджы, Ці у журналісты, Ды далей ты не заедзеш, Як у пашквілісты.

Цяжкі твой лёс, Язэп Халуй, Уроджаны калека, Уявіў сябе няйнакш вялікім чалавекам.

У «Трыбуну» й «Эмігрант» Пісаць хацеў-бы лісты, Ды ня трапіў шчэ Халуй Ніколі ў журналісты.

Ты забыўся, што ня пішуць Халуі газэтаў

Бо заборнае мастацтва Для анальфабэтаў.

Марны лёс теой халуёўскі, Вечны ты калека, Як ня пніся, ды ня вырас Ты на чалавека.

Скіраванасць сатыры хмараўскага лагеру мела куды шырэйшы абсяг: усё ж з трох канадскіх гумарыстычных выданняў усе тры належалі ім. (Як тут не згадаць выслоўе Эміля Чорана, што гумар — доля пераможаных).

Мішэніўвогуле лёгкапрагназуемыя: БНР, БЦР, асобна—ЗБК, беларусы ў Канадзе. Але, як кажуць, Бог не роўна дзеліць. Таму калі пра Вінцэнта Жук-Грьппкевіча малявалі комікс «Прафесар займаецца грамадскай працай» — пра рыбную лоўлю (згадайма Акулавага Кірпача)⁵⁴¹, а на Міколу Абрамчыка была змешчаная

⁵⁴¹ Puha. Listapad, 1950. № 1. S. 7.

Карыкатура з архіву Сяргея Хмары

карыкатура, дзе Прэзідэнт Рады БНР прыпадабняўся да рускага цара, з подпісам: «Мікапай I Самазванец. Баец, жрэц, даносаў спэц, палітычны дзялец, гародні інжынярэц»^², то Радаславу Астроўскаму прысвячаўся верш «Едзе» — у сувязі з прапановаю Прэзідэнта БЦР даслаць беларускіх эмігрантаў у дапамогу амерыканскім войскам у Карэю змагацца з камунізмам. У вершы адлюстравана і ўспрыняцце хмараўцамі БЦР як прарасійскай палітычнай сілы ў адрозненне ад БНР-«крывіцкай»;

Едзе, едзе пан Гчстроўскі

Ваяваць і біць,

У далёкай у Карэі Беларусь здабыць. Узяўшы коніка худога, Клічуць: «Ванька, крой!» Замест шабелькі, пагнута

⁵⁴² Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 4.

Юркіна⁵⁴³ пяро.

А за конікам жаўнеры Шэрагам у pad.

Коўш⁵⁴⁴, нахлостаўшысь бязь меры, 1 Юркі два у лад^з4\

А за імі Перпетуйка⁵⁴⁶ Прутка ставіць крок. КасячоіА⁴⁷, Масей⁵⁴³, Халуйка I Кавыль™ нябог.

А ўсё воінства сьвятое Хрысьціць Багадысь. Завязі там беларусаў I адзін вярнісь.

А тады ўжо на радзіму Прыйдзе ехаць час.

«Крывічы» ў Карэі зьгінуць, Будзе край для нас.

Сабяром мы войска многа

Рускія палкі

1 насеньня рэшту злога Выб 'ем ад рукі.

Зноў Расея тагды будзе, Рускім ўвесь народ, Беларусь забудуць людзі..

Гура!

Кроў!

Вперёд!⁵⁵⁰

Прыхільнікам БЦР, пералічаным у вершы, або сябрам БНР прысвячаліся і асобныя, персанальныя эпіграмы. Што цікава, найболып — пісьменнікам: Юрку Віцьбічу, Міколу Вярбе (Сільвановічу), Масею Сяднёву:

⁵⁴³ Маецца на ўвазе Юркі Віцьбіч.

⁵⁴⁴ Маецца на ўвазе Святаслаў Коўш.

⁵⁴⁵ Маюцца на ўвазе Юры Сабалеўскі і Юрка Віцьбіч.

⁵⁴⁶ Маецца на ўвазе Яўхім Кіпель.

⁵⁴⁷ Маецца на ўвазе Іван Касяк.

⁵⁴⁸ Маецца на ўвазе Масей Сяднёў.

⁵⁴⁹ Маецца на ўвазе Міхась Кавыль.

⁵⁵⁰ Puha. № 1. Listapad 1950. S. 3.

Узвышэнец

На ўзвыш, ўзвышша рваўся, бедны, А скончыў— «Бацькаўшчыны» дном. Усё грашак вось гэты медны Той кут пад Стасявым⁵⁵' ярмом! Званіўў «званы Сьвятой Сафіі», I грамы ціскаў ён на Рым.

А сяньня славіць ўжо віція, Што ўчора гэтак йшчэ карыў.

Вярба

He кладзіся вярба ніцам, Ня пі ты з чужых крыніцаў. Чужа вада горыч з сьвету зводзіць. А лепш стань ты як стаяла, Зашумі Ты як бывала Аб жыровіцкіх крыніцах, He аб тых, штолеглі ніцам.

Масей

Масей, Масей!

Ня будзь і Ты з роду гусей!

Куды адная, туды і ўсе.

А Стась папасе!⁵⁵²

Ну і пра найбліжэйшага геаграфічна апанента — Кастуся Акулу, з абыгрываннем іншага псеўданіма, якім той падпісваў свае фельетоны:

Назваўся Козыр, хоць валет Ён быў і ёсьць бубноеы, Радактар брудаў туалет, I пісар безгаловы⁵¹³.

Але палітычныя прыхільнасці, сяброўства ў той ці іншай арганізацыі былі далёка не адзінымі тэмамі для сатыры; мішэнню эпіграмы рабіліся не толькі асобы, але і грамадскія з’явы.

⁵⁵¹ Маецца на ўвазе Станіслаў Станкевіч.

⁵⁵² Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 3.

⁵⁵³ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 2. Люты 1953. С. 6.

^{11 1 ВЕ} П А Р А I П А а Ь М Я Я Ц Ц A 7

'^еіно> лйугее, пятве, хэвоятае ретатепшів внмньяе, »ш овма і друкявянь'я вь’лзньні бэларуокай эмігсяцыі', бячкга. .. 7се янь’ seНМТСЦЦ8 БЫПЯДЭ пЬНОМ "О/р’ ^ЗНЭІ-," ЮебЛУМЧ: ’як СІ’ПЕ" Н‘.'М і болып РБЛІць hr гзлсьу свэйгс »іэспогв” пемыяў " б ез трго нвпягн’"”            — ■

з rs'rw вкдань-

няў ня стаьіць первд свбоЬ збданьня

нту МЭГ“ЫМЯСЬЦЬ КрЫлУ ЙЯОЬМЯЯДЦ?. РСЛ^блЦЬ НСПрУІКСНЬНб нарреў.

P.i-tK ко пгре нзм і п«оьмянішз? Бссь гртую эалбчу: аьмяк'Шэ яясе лнм, бяоклопртннм сьмехям, п часям унчлоць ояго-трго 1 едк£< оетыгей — і стяьіць перэд оабою ^ПДЭІДР”,

Квлістрет ж м в х .

БЕЛ-АРУСЫ Г Е Ы 3 У Ц Ц А.

Толькі я $ газэтв глнну — Чую гнелт э-зн ехіяну. Як хтс ўмае, ян хто моав Лйбрвлі у реадарожжа. Крвж нпм цяжкі няоучу, Еплйрурй-"К5:₁!вічь" Тнораць паптыі, уреды, ■Вьй^даДзеюць. гагада,.

Удіскэс;;ь ічьг.ьна J фор'мв I прагремь, 1 п'лятфсрма. Натййрвлі надтя многа, Загарэлабя трывога, Крвц лядШь. ва Joe Свкі. Т’у.пвцядь наталікі, Голао зачвь'І зпцять Ноднімвоць вувіяты, Прпвэслауе узьнялооя — Уов.іфячвць, усе гмося'.’ь...

26 секавіка іР4Я г.,

I пві’.шоў хрвсьдіць уояві: Маскалі там, тут пяляні, Тут наквсты,. Taw фвв^отв /Уое одаеняюіше на "іоть¹/, Льлздь ня млвн ввхв бпгвте J л я "яо е ўл з і в вх д г м а кр ar a ?' Л;-лт.ді.' Зяомндяя. датві • Сваім "вор'гам" на шкі... A aa-TBU раіяслі. ла.ноов, Зе данооамі дапроов .. / I працурць на абь — ; . Аж тпапчець у іх чубв.

Чуел Лёндан і Пвріж, Двк ад.сораму rapM.,’

ХЙ :#аоуе раэіапояжп.

Пемпг’ай'з₽м оьвятв ßoee, Аустралія.

Вагнаньне нпм — покутвй чорней, Хоць може ма й Сяз граху.

A U1-« наы э.93оёійі плакаць горна, Ня мвць хвілівд сьыаху?

 .                          .. .—. J . . 

Уоіы вбрыдлі, сваркі^вадлі, mSMуоо'ч вгідаіу. ’ _т , •ввоьм.яй.з.эць тыя' напаладді Бьходаіць неса -зіда".

Часопіс «Веда», аразам з ім Янка Станкевіч і Антон Адамовіч у самых розных эміграцыйных групоўках выклікалі крытыку як за свае крывіцка-ліцвінскія тэорыі, гэтак і за мову (зноў жа згадайма фельетон Кастуся Акулы «Сходзіны», дзе парадыравалася Станкевічава мова, і сатырычны верш Алеся Салаўя, ад якога, што праўда, аўтар усяляк пазней адхрышчваўся). Прайшоўся па іх і Хмара:

Веда і радахтары

Радакцыя бач радахтароў

Сабе на час здабыла.

Адзін з вучоных дахтароў,

Другі ў мастацтве сіла.

Адзін Крывіч, Ліцьвін другі.

Валоў дабраных пара.

Хвасты задраўшы, ўзьняіі гіль На ведаўскіх папарах.

Адзін крутне на свой капыл,

Другі на свой іначыць.

3 чужых твораў — толькі пыл, Так ўсё там перайначаць.

Замест навэлы — крыжазгад, Раман — галаваламка.

Сядуніцай дахпюрскі зад

Спраўляе мову ёмка!⁵⁵⁴

Паказальна развівалася крытыка Пятра Сыча, супрацоўніка газеты «Бацькаўшчына» і Радыё «Вызваленне» і адначасна рэдактара часопіса «Шарсьцень. Незалежны месячнік гумару і сатыры» (Мюнхен, 1952-1954).

Паштоўка з карыкапгурай часопіса «Шарсьцень». 1953 г.

⁵⁵⁴ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Сьнежань 1952. С. 4.

У першым нумары «Puhi» была змешчаная даволі нейтральная эпіграма «Сыч і гумар»:

Ну, браткі, іўрадзіла

У паэзыі на дзіва:

Былі Танкі, Пяюны,

Вольхі, Вербы, Сьвістуны,

Салаўі н am завяліся, Хмары гойдалі у высях.

А цяпер даюць пачын У паэзыі Сычы.

Ды каб толькі яшчэ там!

Гэта-б з горам папалам!

А то вунь за гумарўзяў!

Сыч і Гумар!

Божа збаў!⁵⁵⁵

Вокладка часопіса Шарсьцень». 1952 г.

⁵⁵⁵ Puha. № 1. Listapad, 1950. S. 5.

А ў студзеньскім нумары «Дзятла» ў сатырычным вершы «пад Багушэвіча» ўжо агучваліся канкрэтныя закіды:

«Вождж»⁵⁵⁶ ня роўна абдзяляе

Пасварыўся з Стасем псыч, У «Шарсьні» ёнўжо крычыць: Стась усе грошы загартае, Ганарары прапівае!

Там «Крушыніч», тт ён «Крыга», «Каранеўскі», псэўдаў выга. Mae, кажа, цэлу горбу, Іўсе фонды сабе ў торбу.

Застаўляючы псычу

Толькі зьедкі на лычу А псыч сам «губа ня дура», Ўмее ён гарэлку дуліць! А тут крыўда вось якая! «Вождж» ня роўна абдзяляе! Аднаму дае еядром, А другачу ледзь каўшам.

Як-бы псычаў брудны лыч Мала рые і еіжджыць⁵⁵⁷.

Знаходжанне фондаў для выдання перыёдыкаў было балючаю тэмаю: хто знайшоў, дзе ды колькі. Згадваюцца яны і ў паэме «Тарас на эміграцыі»⁵⁵⁸.

Паэме, якая друкавалася з працягам у некалькіх нумарах «Дзятла», вядома, не ставала дасціпнасці і гумару свайго пратаганіста, ды і ананімны аўтар не меў таленту, блізкага Вераніцынскаму, але без вобраза Тараса карціна эміграцыйнай сатыры была б няпоўнаю. У прыведзеным ніжэй урыўку даецца характарыстыка нью-ёркаўскае беларускае грамады і таронцкага «авангарду» -— групоўкі Міколы Ганько⁵⁵⁹, Алеся Грыцука⁵⁶⁰, Кастуся Акулы, з якой паўстала ЗБК, і хмараўскае Аб’яднанне:

⁵⁵⁶ Маецца на ўвазе Мікола Абрамчык.

⁵⁵⁷ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Студзень 1953. С. 4.

⁵⁵⁸ Дзяцел. Месячнік сатыры і гумару. № 1. Студзень 1953. С. 5-6.

⁵⁵⁹ Мікола Ганько (23.05.1924, хут. Каледзіна (сёння Маладзечанскі р-н Мінскай вобл.) — 18.05.1999, Таронта, Канада), грамадскі дзеяч.

⁵⁶⁰ Алесь Грыцук (03.07.1910, в. Міхнаўка (сёння Падляскае ваяв. Польшчы) — 30.05.1976, Кінгстан, Антарыа, Канада), грамадскі дзеяч.

Ты іх сам бы папытаў, Людзі ўсё вучоныя.

Дахтароў там йшат, Копы ня лічоныя.

А нат людзі мне казалі, Іх на рынку прадавалі На дзясяткі ці пучкі. He дачуў я, бо глухавы. А da гэтага кульгавы, На кірмаш я не пасьпеў. Бо купіў-бы хоць са двух, Каб запрэгчы у мой плуг. Кажуць, цягнуць надта добра, Як пакажаш ім пяцёрку Ці капральскую аборку.

Тут Тарас зноў аглянуўся I за кій ён хапануўся.

Хочаш праўды? Вось яна: Сабіраецца «шпана» Навакол якогась пана, Што дзе фондзіка дастане. «Мудракоў» зьбярэцца пгузін, I палітыкаў валтузаць.

Людзі стогнуць, людзі плачаць, 1 ня чуюць, і ня бачаць, Што гніе народ ў калхозах Ці дэпісаўскіх абозах.

Ім-жа гэта усё роўна, Бы карыта было поўна.

1            гуляюць у мандаты, Дэлегаты, дэпутаты, Прэзыдэнты

На пасад: два прэтэндэнты..

I забылі праз адно:

Што мы ім нагой дамо! Тарас яадта радаваўся, Што ён праўды вось дазнаўся. Ён мяне аж абнімаў Нат мяяе пацалаваў.

Ня вер, браток ты, аднаму,

Да Украінскага Даму Пайдзі праўды запытаць, Каб усё летй было відаць. Тарас са мной разьвітаўся, У Торонто ён папхаўся. [...] Есьць там нат і авангард, Кажуць — Беларусі!? Я аднак іх пасылаю — Далей пасьвіць гусі.

Бо хто гусі пасьвіць, Цягла над вадою: Ці асырші, ці нат сподкам, Хоць і малу зловіць плотку. Мо акулка над паддасца, Усё зажыць вось ад шчасьця... Аднак чорт нагнаў вось хмары, Бура ўзрухнула гушчары, Білі пугай, пярунамі, У цемры страшыла маланка, Усе сябры паўцякалі, I астаўся тачькі ганька. Разбурылі Згуртаваньне, Нарадзілі — Аб ’еднаньне Кухара яны нанялі, На хрысьціны ўсіх пазвалі. Частавалі пятушкамі, Беразьнячком, чавічкамі, Хлебка, грэчкі, сала далі...

Наварылі кісялю

I занесьлі Мігаю⁵“.

Чалавек ён сьвятаносны, Ня есьць мясау час постны. Ахрысьцілі і араньчаць, Дзіцё няньчаць.

Гаварыць ужо навучылі, Нат і «Голас»⁵⁶² ужо здабыла.. А хто-ж бачыў, каб дзяціна

⁵⁶¹ Маецца на ўвазе айцец Міхась Мігай.

⁵⁶² Маецца на ўвазе газета «Беларускі голас».

Вокладкі часопіса « Ёрш». Аўстралія

Ды так рана гаварыла?

Мабыць, заўсім гэтым дзівам Ёсьць чартоеа нека сіла!

Так, браток, пюж тая сіла, Што народ не апусьціла, Hi пад панскім пад прыгонам, Hi пад бальшавіцкім гонам.

Вось такім, пры першым набліжэнні, вымалёўваецца гратэскавы аўтапартрэт эміграцыі. Мараль тут непатрэбная: жанр іншы, не байка.

ЛІТАРАТУРНЫ ЖАЎНЕР ЮРКА ВІЦЬБІЧ

Урэшце-рэштаў, што датычыць мяне асабіста, дыкя ня гэтулькі амбасадар (дыплёмат-палітык), колькі проста жаўнер.

Юрка Віцьбіч — Антону Адамовічу

Найдаўжэйпіай вайною ў свеце, здаецца, лічыцца серыя баталій паміж Англіяй і Францыяй у 1337-1453 гадах. Можна згадаць Пелапанэскую вайну ў антычнай Грэцыі (27 год), Трыццацігадовую на землях сучаснай Нямеччыны, В’етнамскую вайну (18), Невядомую вайну (Сагановіч) у 1654-1667 гт.

Халодная вайна, пачатак якой дакладна вядомы (яе адлічваюць ад прамовы Уінстана Чэрчыля 5 сакавіка 1946 г. у амерыканскім Фултане), цягнулася, праз адлігі і перестройкй, аж да пачатку 1990-х гг. I хоць тэрмін «вайна» тут ужыты ў пераносным значэнні, у тым змаганні былі свае войскі, свае генералы і жаўнеры, свая зброя, ахвяры і палонныя, паразы і перамогі.

Беларускі фронт тае вайны быў актыўным не менш за іншыя, ягонаялініявыразнапраходзілапанацыянальнымпытанні.Вось баявы ўспамін прафесіянала: «Кожны крок нацьіяналістычных пісак не заставаўся не заўважаным беларускімі літаратарамі. Яны ці вершам, жартам, або нават трапнымі перафразамі імкнуліся выкрыць здраднікаў, іх брахню. Для гэтага ў арсенале пісьменьнікаў былі ўсе жанры публіцыстыкі. [...] Як і фэльетоны ці памфлеты, гэтыя жарты насілі таксама востры палітычны зьмест^.

Аўтар цытаты, Іван Сачанка, пералічвае тых пісьменнікаў: Кандрат Крапіва, Міхась Лынькоў, Максім Танк, Анатоль

⁵⁶³ Сачанка, Іван. Хто такія беларускія «патрыётьг». Мінск, 1975. С. 28. (Бібліятэчка газеты «Голас Радзімы»),

Астрэйка, Антон Бялевіч, Пятро Глебка, Аркадзь Куляшоў. Але не яны рабілі надаор’е.

Тут адразу хочацца прадставіць генеральскі трыумвірат з боку завяртанцаў (па назве газеты «За вяртанне на Радзіму», пазнейшага «Голасу Радзімы»), важны для Віцьбічавых тэкстаў і агульнага кантэксту.

Першы — Лаўрэнці Абэцэдарскі (1916-1975), доктар гістарычных навук, прафесар, належная ацэнка працаў якога паспела яшчэ трапіць у «Энцыклапедыю гісторыі Беларусі»⁵⁶⁴.

Другі — Леанід Прокша (1912-1994), рэдактар газеты «За вяртанне на Радзіму» ад 1958 да 1969 гг.⁵⁶⁵

Трэці — Уладзімір Бягун (1929-1989), найбольш адыёзная асоба з усёй тройцы, аўтар працаў па іудаізму, сіянізму, масон_СТВу5ббіснавала показка, быццам грамадзяне СССР, атрымаўшы дазвол на эміграцыю, бралі, пры вельмі абмежаваным багажы, асобнікі ягоных кніг — змагацца з настальгіяй.

На баку ж бебурнацаў (скарот ад «беларускіх буржуазных нацыяналістаў») падобных знакамітасцяў не было, але арсенал карысталі той самы — фельетоны (і памфлеты; розніца тут прыкладна як паміж прыказкамі і прымаўкамі).

У 1800 г. у парыжскай газеце «Journal des Debats» нарадзіўся новы жанр — фельетон. Гэтыя падвалы (адначасна і месца ў газеце і сам матэрыял) маглі ўяўляць з сябе крытычныя артыкулы на палітычныя, літаратурныя, тэатральныя тэмы, травелогі, развагі аб эканоміцы ці культуры, нават апавяданні.

Фельетоны Лявона Савёнка, Антона Адамовіча, Юркі Віцьбіча, гэткія розныя і пра рознае, — спадчыннасць французскага продка.

У СССР зорны час фельетона прыйшоўся на 1950-1970-я гг., і тады ж былі зробленыя спробы тэарэтычнага асэнсавання жанру, сёння гэтыя працы ні карыстаць, ні нават перачытваць нельга. Затое даўняя праца Віктара Шклоўскага не проста актуальная: складваецца ўражанне, што Віцьбіч быў знаёмы з ёю і вучыўся па ёй, настолькі фельетоны ўзвьішэнца збудаваны па тэзах апаязаўца:

⁵⁶⁴ Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Tom 1. Мінск, 1993. С. 24—25.

⁵⁶⁵ Беларускія пісьменнікі. Бібліяграфічны слоўнік. Том 5. Мінск, 1995.

С. 52.

⁵“ Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Том 3. Мінск, 1996. С. 392.

«Лонятйе фельетона чрезвычайно шйроко й создавалось йсторйческй, а не явйлось результатом аналйза. Говорят о «маленьком фельетоне», о «фельетоне-романе». Но, с точкй зренйя технйкй пйсанйя, главной чертой фельетона нужно прйзнать: 1) связанность его с газетой сегодняшней темой, 2) введенйе в него егце несколькйх умышленно йздалека взятых тем.

Это введенйе новых піем дается йлй с самого начала неожйданным названйем, между которым й первой строкой текста чйтатель оіцугцает резкйй переход. Такое названйе обычло разьясняется только в последтсх строках фельетона, разрешая его. Часто фельетон состойт йз двух йлй трех фак~ тов, рассказываемых параллельно, wiu же начйнается с одного случайного й странного факта, откуда внезапно переходйт на тему дня. [...]

Современный фельетон состойт обычно йз двух-трех тем.

Одна целевая — программная. Фельетон называется не no ней, a no теме дополнйтельной, отстраняюіцей. Эта тема вводйтся для гізмененйя ключа, в котором обычно воспрйнймается цепевая тема.

Нскусство фельетонйста состойт, такйм образом, в неожйданностй й обязательностй (ненатянутостй) расшйфровкй главной темы прй помогцй дополнйтельной. [...]

Фельепгонность прйема — в остраненіш темы способом йзложенйя.

Как будто бы введенйем неупомянутого сказчйка. [...]

Появйлся тйп фельетона с эпйграфом — темой, которая потом зафельетонйвается. [...]».⁵⁶⁷

Фельетоны Віцьбіча друкаваліся падваламі ў газетах «Бацькаўшчына» і «Беларус» (як у эпіграме: «На ўзвыш, узвышша рваўся, бедны/ А скончыў — «Бацькаўшчыны» дном») і ўважліва прачытваліся не толькі бебурнацамі, але і завяртанцамі, якія пісалі ў адказ свае. Тое быў не проста абмен досціпамі, сарказмам, а сапраўдная вайна, і пашкоджанні былі сапраўднымі. У фельетонах і памфлетах аўтараў з БССР часта прыводзіліся рэальныя факты біяграфій, якія хоць і не маглі спрычыніцца да сур’ёзных праблемаў героям у іхным

⁵⁶⁷ Шкловскнй, В. Гамбурскнй счет: Статьн — воспомннання — эссе (1914-1933). Москва, 1990. С. 358-362.

новым, эміграцыйным жыцці, але вымушалі ўсё ж вытлумачвацца перад паплечнікамі. Паказальны ў гэтым плане ліст Віцьбіча да Антона Адамовіча з паспешлівай рэакцыяй на «Камедыянтаў» Леаніда Прокшы і хай іранічным, але тым не менш апраўдваннем перад намёкамі на ягоную сувязь з Наталлей Арсенневай. Або дастаткова было таму ж Прокшы ў фельетоне «Пад вэлюмам аб’ектыўнасці» напісаць пра паэта К., як эмігранты, наогул схільныя да пошукаў шпіёнаў і засланцаў, кідаліся высвятляць, хто гэта: Клішэвіч? Крушына? Кавыль?

Таму зразумела, што ў гэткай вайне ўчынак Уладзіміра Клішэвіча — публікацыя вершаў у газеце «Голас Радзімы» — не мог успрымацца інакш, як дэзерцірства, здрада.

Рэакцыя на творы і падзеі, час і настроі, натуральным чынам, заставаліся па-за фельетонамі Віцьбіча. Тут застаецца толькі пагадзіцца з думкаю Шклоўскага з кагадзе цытаванай працы, што лепшы фельетон той, які нельга выцягнуць з газеты, а калі і друкаваць, дык у атачэнні газетных выцінак, эпіграфаў, цытатаў⁵⁶⁸. Таму Віцьбічавы творы (метад кантэкстуалгзавання) змяшчаюйна ніжэй разам з ягонымі лістамі (асобныя з якіх — бы фельетоны самі па сабе; згадаць хоць бы выпадак з а. Янам Пятроўскім), а таксама — для параўнання — з двума характэрнымі фельетонамі завярпіанцаў — Леаніда Прокшы і Уладзіміра Бягуна (у апошнім вельмі красамоўна беларускі пісьменнік пакідаецца безыменным).

Напрыканцы хочацца звярнуцьувагу натое, што фельетоны Юркі Віцьбіча з скрупулёзнымі датамі, бібліяграфічнымі спасылкамі, сёння пры чытанні

Юрка Віцьбіч

⁵⁶⁸ Шкловскнй, В. Гамбурскнй счет: Статьн — воспомннання — эссе (1914-1933)...

ўспрымаюцца ўжо не проста як рэха той халоднай вайны, а як яе гістарычнае удакументаванне. Адбылося, як і пісаў Шклоўскі, пашырэнне жанру⁵⁶⁹.

29.10.61 г.

Саўт Рывер.

Дарагі Сябру!⁵⁷⁰

He дастаў яшчэ ад Вас адказу на свой апошні ліст, але ня ў гэтым справа — хочацца на разе перагукнуцца з Вамі без увагі на бухгалыпэрыю.

Ці не давялося Вам бачыць кніжыцу літфузорыі рэдактара «Голасу радзімы» Леаніда Прокшы/або Лявона Верашчакі — «Камедыянты»?⁵⁷¹ Адным з галоўных гэрояў гэтага «памфлету» зьяўляецца пісьменьнік Юрка Вырвіч, і каб падкрэсьліць, што гэта — Юрка Віцьбіч, аўтар у сувязі зь ім згадвае ягонага бацьку — nana зь Вяліжу, артыкулы аб паўстаньнях, пачатак партызанскае песьні — «У Вяліжы дождж ідзе, а ў Віцебску сьлізка», і г. д. Ну дык што-ж — да плявузганьня завяртанцаў мне не прызвычайвацца.

Паводля новага абвінавачваньня, высунутага Прокшай Віцьбічу, ён зьяўляўся да вайны злодзеям і фальшываманетчыкам, або падрабляў грошы і дакумэнты. А хіба не? Гэтая падробіў, ужываючы розныя «характа-

⁵⁶⁹ Больш-менш пра тое самае пісаў у зборніку, прысвечаным акурат фельетону, Юры Тынянаў: «Лйтературный факт — от эпохй к эпохе — понятйе переменное: то, что яеляется «лйтературой» для одной эпохй, то не было ею для предыдуы/ей й может снова не быть ею для следуюгцей. С другой стороны, собственная йнерцйя художественной лйтературы — также от эпохй к эпохе —■ йссякает, й тогда она йгцет йсточнйков co стороны. Такйм образом, чйсто бытоеое йлй научное отношенйе к факту порождает новое в лйтературе явленйе». (Фельетон. Сборннк статей под редакцней Ю. Тынянова, Б. Казанского. Ленннград, 1927. С. 6.)

⁵⁷⁰ Ліст Юркі Віцьбіча да Антона Адамовіча.

⁵⁷¹ Прокпіа, Леанід. Камедыянты. Мінск, 1961. — 78 с. (Бібліятэчка газеты «Голас Радзімы».)

ры», «Ліст Зіноўева»⁵⁷² і «Тэстамэнт Леніна»⁵⁷³. Гэта я таксама скраў кабылу Будзёнага і люльку Спгаліна. Што праўда, дык прауда. Але затое зьдзівіча мяне ў гэтым опусе іншае абвінавачваньне.

Леанід Прокша падгледзіў, нібы ў Віцьбіча меліся інтымныя ўзаемаадносіны з... Натальляй Арсеньневай. На працягу свайго твору ён гэтую недарэчнасьць некалькі раз згадвае ды зь нейкім сьмердзякоўскім спрытам смакуе. Вось ужо і ні целам і ні душой не вінаваты — зусім я не ў гусьце Арсеныывае, як і яна не ў маім. А ўвогуле, абстрагуючыся ад нашае глыбокапаважанае Арсеньнявае, я з юнацтва вельмі далікатны ў дачыненьні да кабетаў іў сваім жыцьці сьвядома амінуўладне зь іх, якія шчыра кахалі мяне або нават спрабавалі гвалтам накінуць мне сваё каханьне. Але няў гэтым вузка асабістым справа.

Мне хочацца яшчэ раз выказаць сваю глыбокую пашану да Натальлі Арсеньневае як да паэткі і чалавека. Яна, як бадай і ўсе нашыя паэткі, больш мужная, ваяўнічая ў сваёй творчасьці, чым нашыя эміграцыйныя паэты — ціхабрамшчыкі⁵⁷⁴, напоўжывыя шкапы, румзы і г. д. Калі, напрыклад, маё асабістае жыцьцё і асабліва астатнім часам зусім невясёлае, дык якое значаньяе мае гэтая прыкрая акалічнасьць у параўнаньні з пакутамі нашага народу. Вызнаю толькі тыя сьлёзы, якія выпальваюць дзюры на каменьнях, але ня тыя жабрацкія сьлёзы (пашкадуйце, маўляў, мяне), што робяць з чалавека анучу. Вось таму і паважаю нашую Натальлю Арсеньняву, зь якое сьвядома распачаў свой «Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман»⁵⁷⁵.

He амінулі мяне завяртанцы і ў двох апошніх № № «Голасу Радзімы». Калі ў адным зь іх яны згадваюць

⁵⁷² Ліст-фальшыўка «Адчынены ліст да ўзброеных сілаў» быў выдрукаваны 25 ліпеня 1924 г. у брытанскай газеце «Workers Weekly». Намеснік рэдактара Дж. Р. Кэмбэл быў арыштаваны, але неўзабаве вызвалены (так званы Campbell Case).

⁵⁷³ Д,акумет, які складаецца з 13 запісаў, надыктаваным хворым Леніным за год да смерці, часам яшчэ называюць «Лістом да З’езду».

⁵⁷⁴ Намёк на зборнік Масея Сяднёва «Ля ціхай брамы» (1955).

⁵⁷⁵ Нарыс Віцьбіча пачынаецца эпіграфам з верша Наталлі Арсенневай «Магутны Божа, Уладар сусветаў».

Юрку Віцьбіча бадай у акадэмічным (у бэсэсэраўскім сэньсе) пляне, дыку другім нейкі Э. Беленькі (калярытнае прозьвішча) прысьвячае яму адмысловы артыкул «Прадажная скура». Аўтар падкрэсьлівае, што Віцьбіч гэта безнадзейны вар'ят, маўляў не аднойчы ляжаў у віцебскае псыхіятрычнае больніцы як алькаголік. Адпавядае праўдзе, што яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагодзьдзя ў Вяліжы сьпявалі песеньку:

Адчыняйцесь, кабакі, Разгулялісь Шчарбакі, але, аднак, спадкаемца сваіх продкаў ніколі не ляжаў у псыхіятрычнае больніцы, і ўсё-ж ня ў гэтым сэнс доўгае прамовы. Цяпер, як паведамляе далей Э. Беленькі, у Віцебску няма гэтае больніцы, як няма й турмы. Запраўды, каб існавала гэтая больніца, дык няма каму было пісаць у «Голас Радзімы» артыкулы пра Віцьбіча. А навошта тая турма, калі ўся краіна ёю зьяўляецца, і нават Усходні Бэрлін адгарадзілі ад Заходняга мурам.

Зьдзівіла мяне таксама сьцьверджаньне Э. Беленькага, нібы Віцьбіч існаваў за кошт газэты «Віцебскі Рабочы» і паляваў у ейнай рэдакцыі па авансы. А ў запраўднасьці віцебскія недалужныя газэтчыкі прасілі Віцьбіча, каб ён напісаў што-небудзь для іхнае газэты. Ня менш зьдзівіла мяне ягоная забарона цяперашняму Віцьбічу «вылазіць са скуры за акіянам» як прадстаўніку беларускага народу, бо пэўне-ж гэткімі прадстаўнікамі зьяўляюцца Э: Беленькі ды Фэйгізон, наякога першы спасылаецца. Ці ня хопіць зь іх — з тых самых — што яны зрабілі Кастрычнік на Беларусі?

Аднак асабліварасчулілі мяне ў гэтым артыкуле гэткія выразы, як «савецкі лад вельмі гуманны» або «но~ вая праграма КПСС ускалыхнула ўвесь сьвет». Наконт першага распаўсюджвацца не выпадае — няма патрэбы, а што датычыць другога, дык запраўды, які «шутйльнйк» з Малдаванкі, кажучы мовай гэрояў Бабэля⁵⁷⁶, гэты Э. Беленькі. Ой, трымай мяне мама, бо я павалюся — гэтак ускачыхнула ўвесь сьвет і мяне асабіста тая «гістарычная» праграма. Проста — выбух Крака-

⁵⁷⁶ Ісаак Бабель (1894-1940), пісьменнік, аўтар «Адэскіх апавяданняў».

may⁵⁷⁷. Ведаем мы і самую «дэмакратычную» ў сьвеце «Сталінскую канстытуцыю» і самы «мудры» ў сьвеце «Кароткі курс гісторыі партыі».

Але-ж досыць злоўжываць Вашым часам.

Найлепшыя пажаданьні Вам і Старому⁵⁷⁸ ад мяне і маіх.

Пішэце.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

П. С. Коратка аб розным.

*Мінулаўжо двамёсяцы, як наведаўмяне прадстаўнік Дэпартамэнту Іміграцыі і Натуралізацыі, і чамусьці не выклікаюць туды, хоць меліся паклікаць праз тыдзень пасьля візыты. Спадзяюся, штоўсё скончыцца добра.

* Нечакана завітаў да мяне — «правадыра мёртвых душаў»⁵⁷⁹ — Міхась Кавыль і прэзэнтаваў два сваіх зборнікі. Можа гэта таму, што Леанід Прокша накінуў мне ў «Камедыянтах» ягонага Будду⁵⁸⁰.

* Добра зрабіла «Бацькаўшчына», прысьвяціўшы свой апошні падвойны № Усеваладу Краўчанку⁵⁸¹. Нішто сабе напісаў аб ім і Ваш асабісты сябра Мікола Цэлеш⁵⁸², але, на жаль, ён дагэтуль ня ведае, што беларусы кахаюць толькі кабетаў⁵⁸³.

* Э. Беленькі згадвае пра тыя падсавецкія творы Віцьбіча, ад якіх саветчыкі не адмаўляюцца. Усе мы часам вымушаны былі там цытаваць «клясыкаў» марксызму-ленінізму, але кожны, хто ўважліва чытаў нашыя творы, вычуваў зьдзеклівасьць, штучнасьць гэтага цытаваньня. ПІто датычыць Юркі Віцьбіча, дык чя ў пры-

⁵⁷⁷ Кракатау — вулкан у Інданэзіі.

⁵⁷⁸ Маецца на ўвазе бацька Антона Адамовіча.

⁵⁷⁹ Маецца на ўвазе Згуртаванне «Шыпшына», якое на той час фактычна спыніла існаванне.

⁵⁸⁰ Маецца на ўвазе верш Міхася Кавыля «Нірвана» ніколі ня буду Буддам»).

⁵⁸¹ Усевалад Краўчанка (1915-1961), пісьменнік. скончыў жыццё самагубствам падчас камандзіроўкі ў Францыю.

⁵⁸² Мікола Целеш (25.06.1900, в. Зазер’е (сёння в. Заазер’е Лепельскага р-на Віцебскай вобл.) — пасля 1976 г.), літаратар, перакладчык.

⁵⁸³ Цэлеш, Мікола. Каханьне—мацней за сьмерць // Бацькаўшчына. № 42-43 (577—578). 22 кастрычніка 1961. С. 3.

клад Эдуарду Самуйлёнку⁵³⁴, пераважная бальшыня ягоных падсавецкіх твораў зьяўляліся не савецкімі — не дарма ад іх лезьлі на сьценку Клімковіч⁵⁸⁵ («государево око»^5в6) з БэндаіЎ⁸⁷, Александровіч⁵⁸⁸ («Вырвй глаз»—Хадыка) з БроўкаіА⁸⁹ ды іншыя. А паміж гэтымі творамі адно з першых мейсцаў займае «Сьмерць Ірмы Лаймінг»,

⁵⁸⁴ Эдуард Самуйлёнак (1907—1939), празаік, драматург, аўтар твораў пра змаганне польскіх працоўных з фашызмам («Тэорыя Каленбрун»), станаўленне савецкай улады (раман «Будучыня»), У фельетоне «Цьвілікае шэранькі верабейчык» («Беларус». № 116. Сьнежань 1966. С. 2) Віцьбіч пісаў: «Паасобку стаіць Эдуард Самуйлёнак. Усю сваю творчасьць ён прысьвяціў, прабачце, шчасьцю йрадасьці савецкіх і падсавецкіхлюдзей, за што адным з першых паміж літаратарамі атрымаў дзяржаўную ўзнагароду — ордэн «Знак пашаны». Але жыеыя адпомсьцілі яму, памёрламу. У наступную-ж ноч пасьля ягонага пахаваньня ў лютым 1939 г. яны, раскапаўшы магілку, сьцягнулі зь яго гарнітур. Іх знайшлі, і пад час сьледзтва выявілася, што гарнітур яны прадалі на рынку ў Бабруйску каб накарміць сваіх галодных дзяцей. Ці-ж ня сьветчыць гэтае аб «шчасьці йрадасьці» савецкіх грамадзянаў і аб пасьмяротным банкруцтве Эдуарда Самуйлёнка як чалавека й пісьменьніка?». 3 ліста да Станіслава Станкевіча ад 10.07.1965: «Мой дэманстрацыйны ўваход у падбітае тагды балыйавікамі «Ўзвышша» мне пазьней ніколі не дараваўся ды пры ўсякай нагодзе падкрэсьліваўся. Асаблівая роля тут належыць Лукашу Бэндэ, Алесю Кучару і Эдуарду Самуйлёнку. Аднак апошняму я ўсё дарую — ён, усімі ў часе свае страшнае хваробы занядбаны, памёр літаральна ў мяне на рукох у санаторыі «Сасноўка» пад Віцебскам. Дарэчы, я прылучыўся да роднага « Ўзвыійша» наўсуперак ранейшым запрашэньням мяне з боку Маскоўскае АПП, беларускую сэкцыю якое ачольвала Зіна Бандарына, як і беспасярэдне з боку БелАЛП’у — праз Хвядоса Шынклера. Нейкі час належыў перад тым да забароненае потым бальшавікамі нацыянальнае сэкцыі вядомага згуртаваньня «Кузнйца», на чале якоае (сэкцыі) стаяў знаны Паўлюк Шукайла».

⁵⁸⁵ Міхась Клімковіч (1899-1954), пісьменнік, літаратурны крытык, аўтар Дзяржаўнага гімна БССР (1944).

⁵⁸⁶ Гэткімі словамі гградставіў Пётра I Сенату генерал-пракурора Паўла Ягужынскага. 3 цягам часу так пачалі называць звязанага з пракуратураю чалавека.

⁵⁸⁷ Лукаш Бендэ (1903—1961), крытык, літаратуразнаўца.

⁵⁸⁸ Андрэй Александровіч (1906—1963), паэт, адзін з арганізатараў літаратурнага аб’яднання «Маладняк».

⁵⁸⁹ Пятрусь Броўка (1905—1980), паэт, празаік, лаўрэат Дзяржаўных прэмій БССР і СССР.

якая існавала ў жыцьці і якую я гэтак кахаў, як ніякую потым ніколі.

Яшчэ разусяго добрага.

П. П. С. Чуў, што ў Ню Ёрку на Асамблеі АН знаходзіцца цяпер Аркаша Куляшоў⁵⁹⁰. Можа, ён увачавідкі пераканаецца, што ягоныя колішнія радкі, якія маю толькі ў перакладзе на ўкраінскую, а ўласьне

Падають казематй

Вітрйнй дрйжать на Бродвеі...

Вй чуете, делегатй

Шановноі Асамблеі!

зьяўляюцца проста недарэчнымі, дзіцячымі. Але, ці наўрад. I адразу згадваецца самы таленавіты з гэтак званае амсьціслаўскае плеяды Юлі Таўбін⁵⁹¹. Ён, затыхаючысяў савецкай шэрай абыдзёншчыне, пісаў:

Шолах шын і шум машын Вашынгтон і Віскансін — Злучаныя Штаты.

або:

Сьцяг палос і зор,

Сьцяг Пяці Вазёр, Сіні сьцяг ІТалаты... ці

Штандар рыс і зор, сьцяг скалістых гор — сіні і стракаты.

Неяк Клішэвіч з Сяднёвым заўважылі мне, што гэта дрындушкі. He дараслі яны яшчэ абодеа да іх⁵⁹².

⁵⁹⁰ Аркадзь Куляшоў (1914—1978), паэт, лаўрэат Дзяржаўных прэмійБССР і СССР.

⁵⁹¹ Юлі (Юдаль) Таўбін (1911-1937), паэт. Пад амсціслаўскаю плеядаю Віцьбіч мае на ўвазе творчы саюз Юлія Таўбіна, Аркадзя Куляшова і Змітра Астапенкі.

⁵⁹² Аўтар даваеннага бадай разгромнага артыкула пра Таўбіна Уладзімір Сядура (Глыбінны) пісаў у лісце да Вітаўта Тумаша ад 20.01.1969: «Дзякуй [...] за зробленую фотакопію балонкі з кнігі У. М. Конана «Разьвіцьцё эстэтычнай думкі ў Беларусі». [...] Што да згаданага майго імя ў кнізе У. Конана, дык мяне гэта крыху зьдзівіла, бо, прыкладам, у адным з восеньскіх нумароў «Полымя» крытык Бярозкін шырака палемізуе з маім артыкулам пра Юлія Таўбіна, цытуе малыя

і вялікія кавалкі, але, падаючы ў деукосьсі, маўчыць, каго ён цытуе, адкуль ды з якога артыкулу. А Конан нават у пералік прозьвішчаў у канцы кнігі ўвёў маё імя. Праўда, нясумленнасьць абыходжаньня з крытыкаваным аўтарам мяжуе з сьведамым шальмоўствам. Маё веданьне гегелеўскай дыялектыкі і імкненьне навярнуць пісьменьніка да сьведамасьці іразуменьня таго, што аднораздваеньне адзінага наўзагмнапрацілеглыя часткіможазабясьпечыць яму багаты спэктар настрояў, больш глыбака адлюстраваць пачуцьці і думкі чалавека, што адно ў супярэчнасьцях духовых пошукаў рашчыняюцца да дна кажная душа і чалавечая натура, выдаецца цяпер за нешта шкоднае для савецкай літаратуры. А якраз, аднак, на гэтым ійляху адыходу ад казённага аптымізму беларуская літаратура ў асобе Язэпа Пушчы і ягоных «Лістоў да сабакі» давяла плённасьць такога «раздваеньня». У тых умовах я, ясная рэч, ня меў магчымасьць прапагандаваць адчынена гегелеўскую дыялектыку, я вымушаны быў ставіць яе з галавы на ногі, як выказаўся Маркс, называў яе дыялектыкай матэрыялістычнай. А ў тыя гады, 1929-1931, яшчэ ня было гаворкі пра гэтак званы іпрымусовы цяпер «сацыялістычны рэалізм». Апошні Горкі з Сталіцымувялі пазьней, у 1934 г. Мой-жамэтад псыхалягічнага пранікненьня ў супярэчлівую душу гэроя, у тым ліку і г. зв. «лірычнага гэроя», г. зн. у паэзіі, мог саслужыць добрую службу. Тут дыялектыка душы чалавека вяла-б беларускую паэзію. і прозу да тых узвышшаў, да якіх імкнуліся йсьці лепшыя майстры беларускага мастацкага слова ■— Дубоўка, Пушча, Жылка, Чорны, Зарэцкі, Калюга і іншыя. Пэўна-ж, пісаў я тое, калі мне было адно 18, 19, 20 гадоў. Гэта былі адно першыя крокі пачаткоўца ў галіне эстэтыкі, шмат што зьмянілася з тых часоў. А Конан галаслоўна абвяшчаемяне «ваяўнічым нігілістам» у дачыненьні да мастацтва мінулага. Вось гэта ўжо сапраўды сьведамая фальсіфікацыя, бо ў тыя часы я спадчыны не кранаўся. Нігілістам я быў адно ў дачыненьні да вымогаў савецкае ўлады і партыі, каб літаратура служыла палітыцы. Дзеля гэтага яны прымалі абно голы аптымізм, ая, наўсуперак, заклікаў да спалучэньня яго з пэсымізмам, роздумам, сумнівам, якія на справе нівэліравалі яго і зводзілі на нішто. Аб’ектыўны аналіз будучыні, а ён няўнікнёны, пакажа, ці я меў рацыю з маім мэтадам «раздваеньня адзінага на ўзаемнапрацілеглыя часткі», ці бюракратычны, накінены зьверху іўжо 35 гадоў вымаганы ад усіх пісьменьнікаў, абавязкова аптымістычны ў адпаееднасьці з партыйнай палітыкай мэтад «сацыялістычнага рэалізму», які спарадзіў горы халтурнай літаратуры, якая адно толькі і робіць, ішпо хавае ад чытача супярэчнасьці савецкай рэчаіснасьці. Нездарма іяцпер пад Саветамі ніхто яшчэ не ўяўляе ясна, што такое той зчашчасны «соцрэалізм». Але праўда некалі скажа сваё слова. Яў гэтым не сумняюся». (Архіў БІНіМу).

30.7.64 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!

Грукаўся я па гэтай самай справе ў розныя дзьверы, але без жаданага выснаву. Паспрабую цяпер пагрукацца da Вас. A cnpaea гэтая палягае ў наступным.

На працягу значнага часу на старонках нашага друку (пераважна ў «Бацькаўшчыяе») мне даводзілася змагацца з маймі «сябрамі» — завяртанцамі, якіх, між іншым, уласьне я гэтак і ахрысьціў. Пэўне-ж мае творы трапнялі проста ў найбольш балючыя бальшавіцкія й калябаранцкія мейсцы, бо выклікалі адказнае выцьцё на старонках «Голасу Радзімы», як і ўрозных смуродных дадатках да яго⁵⁹? Я тут ня зьбіраюся ні ў якім разе перабольшваць, але разам з тым не хачу й пераменшваць значаньне майго змаганьня із завяртанцамі.

На вялікі жаль, пачынаючы ад № 739 я не дастаю «Голасу Радзімы», што пазбаўляе мяне кагадзе адзначанае магчымасьці. Засталіся бяз скутку і адмысловыя інтэрвэнцыі БАЗА ў Ньюеркскую паштовую ўстанову, якая затрымала дасылку гэтае газэціны да мяне, як і да іншых. А між тым яна існуе й надалей, працягваючы сваю прапаганду паміж нашае старое й новае эміграцыі паза ЗША.

Ці ня дапаможаце Вы мне, Сападар Запруднік, дастаць гэтую газэціну, пачынаючы ад № 739? Яшчэ летась мне абяцаў прывезьці яе Спадар Вітаўт Кіпель, але... абяцанкі цацанкі. 1 мне згадалася, як раней Вы з вылучнай апэратыўнасьцю й стараннасьцю дасылалі мне радыёскрыпты, каталёгі w г. д. Таму спадзяюся і ў гэтай галіне на Вас.

Можа, хто-небудзь з суродзічаў адразу-ж або праз колькі хвілінаў, дастаўшы дармовы паасобнік «Голасу Радзімы» ці дадатак да яго, выкідвае іх на сьметнік. Ну, што-ж, гэтае трэба толькі вітаць, але-ж гэты самы паасобнік ці дадатак, трапіўшы ў мае рукі, станецца для завяртанцаў бумэрангам.

⁵⁹³ Маецца на ўвазе «Бібліятэчка «Голасу Радзімы».

Дзякуй Богу, я заўжды чуюся ў стане творчага ўздыму — мне не бракуе матар ’ялаў для іншых тэмаў. Аднак і змаганьне із завяртанцамі лічу сваёй і патрэбнай для нашае эміграцыі справай.

Адсюль і мая вялізная прозьба, якую ветліва прашу зразумець.

Даруйце за клопаты.

Шчыра зычу ўсяго найлепшага.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

1.5.66 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Запруднік!

Дзякую за ветліва дасланы Вамі № 3 «Беларусі». Хоць у сваім лісьце ад 13.4.66 г. Вы зазначылі: «Разьлічымся, бадай, пры чароднай сустрэчы», але хто ведае, калі гэтая прыемная для мяне асабіста сустрэча адбудзецца. Таму наразе адначасна з падзякай дасылаю 2 даляры. I дазвольце зьвярнуцца да Вас з аднэй просьбай. Калі ў часе набыцьця часапісаў Вам трапяць на вочы й БССРаўскія газэты, дык вельмі прашу набыць для мяне і іх. Прабачце за клопаты.

3 прачытанага мяне найбольш уразіла апавяданьне Якуба Ермаловіч<Р⁹⁴ «Антон Знак» («Беларусь», № 1, 1966 г.) —у ім зусім няўпляне сацыялістычнагарэалізму шчыра пададзеная сучасная калгасная нэндза. Характэрна таксама зацемка — «Скарына ў Зале Сарака», дзе Скарына ёсьць Францішак, а ня «Георгій».

Што датычыць «памфлетаў» Ляваніда Прокшы, дык у яго, відаць, няма ніякага ўяўленьня аб тым, што такое памфлет як жанр. He кажу ўжо пра тое, што з прычыны сваіх вельмі сьціплых літаратарскіх магчымасьцяў ён і ня ў стане тварыць іх. Гэта нішто іншае, як фэльетоны, і пры гэтым даволі плыткія, чаму доказам у першую чаргу зьяўляецца «Генерал ад ліфтфантэрыі» («Вожык», № 24, 1965 г.), пад якім бракуе толькі адпаведнага подпісу —Дзяньшчык ад дызэнтэрыі.

^5,4 Якуб Ермаловіч (1910-1987), пісьменнік, быў рэпрэсаваны ў 1936 г.

Прыемна, што ўласьне зь Віцебшчыны (лёкальны патрыятызм) паходзіць Васіль Быкаў. На мой сорам, бадай пезнаёмы зь ім. Упершыню даведаўся пра яго з Вашых добрых ды патрэбных «Навінаў зь Беларусі»⁵⁹⁵ і з «НРСлова». Дае пэўнае ўяўленьне аб ім фотаадбітак артыкулу з «Правды». А вось сёньня зноў у «НРСлове» зьмешчаны цікавы артыкул аб ім В. Аляксандравай. Між іншым, Віцебск ня ў пашане ў гаспадароў БССР. Аб гэтым сьведчыць і зьніжэньне колькасьці ягонага насельніцтва і адсутнасьці ў ім новабудоўляў, паводля чарговага сямілетняга пляну.

Яшчэ раз дзякую за ўсё.

Шчыра зычуўсяго найлепшага.

Прашу пераказаць мае прывітаньні Сп. Арсеньнявае й Сп. Адамовічу.

Пішэце, калі ласка.

3 пашанай да Вас Ваш Юрка Віцьбіч.

8.2.67 г.

Саўт Рывер. Глыбокапаважаны Спадар Акула!

Уразіў мяне, старога (аж 1905 г. нараджэньня) Ваш ліст ад 26.1.67 г., за які ўдзячны. Дакладней тое мейсца ў ім, дзе Вы згадваеце, як у часе 7-ае сустрэчы ў Кліўлендзе^⁶, Уладзімер Клішэвіч гутарыў пра сваю працу над паэмай «Васіль Каліна». Між іншым, мне, грэшнаму, здаецца, што Клішэвіч зусім не працуе над сваймі творамі, і гэтаяягоная літаратарская сномасьць найбольш адбілася на кагадзе згаданае паэмы.

Каб паэма «Васіль Каліна» зьявілася-б у пачатку нашага стагодзьдзя або ў канцы мінулага, дык яна, магчыма, увайшла-б сяк-так у нашую літаратуру. Карацей кажучы — яна спазьнілася на 60-70 год з гакам і стаіць на ўзроўні пасярэдніх папярэднікаў пергйых нашаніўцаў. Уласьне з гэтае прычыны Васіль Каліна

⁵⁹⁵ Навіны зь Беларусі. Аглад савецкага друку. New York, 1963—1969.

⁵⁹⁶ Сустрэчы беларусаў Паўночнай Амерыкі адбываюцца раз на два гады ў Кліўлендзе, Нью-Ёрку і Нью-Джэрсі (па чарзе).

эміграваўз «Бацькаўшчыны»ў «Аб’еднаньне»⁵⁹⁷ (аможа дэпартавалі?)⁵⁹⁸, дзе яго ўзяў пад абарону знаны «мецэнат» Астроўскі, выдаўшы асобным выданьнем.

He захаваю ад Вас. што ў мяне даўнія разьбежнасьці з Клішэвічам. Яны асабліва загойстрыліся тады, калі я рашуча адмовіўся зьмясьціць у «Шыпшыне» ягоную паэму «Цень сьмерці»⁵⁹⁹, што зьяўлялася зьдзекам са Злучаных Штатаў Амэрыкі. Па-першае, ён у дадзеным выпадку нагадваў сьвіньню пад дубам, a na-другое, пэўна, лічыў «Шыпшыну» не за згуртаваньне, а за супалку, што друкуеўсе без вылучэньня творы сваіх сябраў.

У адказ Клішэвіч даслаў мне (захоўваю дагэтуль) ліст⁶⁰⁰, што складаецца з самае бруднае лаянкі, якой пазайздросьцяць вандроўныя каты з блёку нацыяналаў і завяртанцы. Як даволі загартаваны ў гэтай галіне, я зусім не праняўся ягоным лістом, але затое ён абурыў Міхася Кавыля, зь якім перад тым разам еырашылі, што «Цень сьмерці» не для «Шыпшыны»⁶⁰'. У выснаве Кавыль напісаў эпіграму:

He na Слуцку, na Брукліну, Узяўшы музу за чупрыну Ходзіць ценямі падперты Уладзімер наш Чацьеерты.

— і ветліва пазнаёміў зь ёю Клішэвіча.

⁵⁹⁷ Аб’еднаньне. Chryscjanskae Abjednannie Bielaruskich Rabotnikau u W. Brytanii. London. United Christian Whiteruthenian Workers in Gr. Britain. 1948-1966. Калі газета «Бацькаўшчына» выдавалася сябрамі БНР, дык «Аб’еднанне» — прыхільнікамі БЦР.

⁵⁹⁸ Напачатку' паэма друкавалася ў газеце «Бацькаўшчына» (Клішэвіч, Ул. Васіль Каліна // Бацькаўшчына. № 28-29 (210-211). 25 ліпеня 1954. Літаратурны дадатак. С. 3-4; № 30-31 (212-213). 15 жнівеня 1954. С. 4; № 36-37 (218-219). 10 кастрычніка 1954. С. 5; № 39-40 (221-222). 31 кастрычніка 1954. Літаратурны дадатак. С. 4; № 30-31 (260-261). 21 ліпеня 1955. Літаратурны дадатак. С. 5). Заканчэнне ішло ў часопісе «Аб’еднанне».

⁵⁹⁹ Прыйсьце. Літаратурна-мастацкі часапіс. № 1. South Ryver, 1958. С. 28-30.

⁶⁰⁰ Ліст у архіве Юркі Віцьбіча не выяўлены.

⁶⁰¹ Цікава, што часопіс «Прыйсьце», дзе пазней была выдрукавана паэма, што праўда, перапрацаваная, рэдагаваўся Янкам Золакам і — Міхасём Кавылём.

Праз тыдзень зьявілася гнеўная «эпіграма» Кпішэвіча: Эх, пародыя якая!

У Скарыньнікаў ёсьуь дзюрка, Яе пальцам затыкае Наш вядамы Віцьбіч Юрка.

Як на мой погляд, дык гэтая дзюркавая эпіграма як па зьместу, гэтак і па форме цалкам адпавядае літаратарскім магчымасьцям Уладзімера Клішэвіча⁶⁰².

Пэўне-ж гэтыя магчымасьці не выпадковыя, бо паэта тут адпавядае сабе як чалавеку. У ліпені 1944 г. на чыгуначнай станцыі Місвальдэ (Усходнія Прусы, крэйс Морунгэн) баур абіраў сабе наймітаў. Перад ім стаялі — Уладзімер Клішэвіч, Тодар Лебяда і Юрка Віцьбіч. Першы «належным» чынам падрыхтаваўся да гэтае нарады, а менавіта жонка прымацавала яму да вопраткі зялёную істужку⁶⁰³. Меў апошнюю і с. п. незабытны Тодар Лебяда (Пятрок Шырокаў)⁶⁰⁴, але не захоўваў свае абыякавасьці да яе, перад тым нават недзе згубіўшы. Што датычыць Юркі Віцьбіча, дык ніякіўрадяго нічым не ўзнагароджваў. Баур толькі ўважліва памацаў нашыя рукі і ўзяўусіх трох да сябе.

А чаму-ж Уладзімер Клішэвіч, паводля Кавылёвае эпіграмы, Чацьверты? Калісьці ў «Шыпшыне» (№ 2) меўся добры артыкул Глеба Альгердзіча⁶⁰⁵ «Нашчадкі і спадкаемцы»⁶⁰⁶,у якім аўтар, дайшоўшы да Ўладзімера Клішэвіча, згадаў папярэдйіх Уладзімераў — Дубоўку, Жылку й Хадыку. На жаль, Клішэвіч не зразумеў гіроніі.

⁶⁰² Уладзіміру Клішэвічу належыцьяшчэ аднаэпіграманаВіцьбіча: «Яшчэ, як кажуць, ні сьеет, ні зара /А ўжо строчыць разбойнік пяра».

боз у _часе Дру_ГОй сусветнай вайны існавалі ордэны для добраахвотнікаў вермахга з ліку жыхароў усходнееўрапейскіх краінаў. Знакі былі I і II класаў у «золаце», «срэбры», «бронзе», «з мячамі». Знакі мацавал