Асобна, разам, праз дэфіс
Слоўнік-даведнік
Выдавец: Народная асвета
Памер: 256с.
Мінск 1994
М.Р.ПРЫГОДЗІЧ
АСОБНА, РАЗАМ, ПРАЗ ДЭФІС
. Слоўнік-даведнік
М.Р.ПРЫГОДЗІЧ
Асобна, разам, праз дэфіс
Слоўнік-даведнік
Мінск «Народная асвета» 1994
ББК 81.2Бен-4
П85
УДК 808.26-1 (038)
ЗМЕСТ
Прадмова • 15
Слоўнік ... 9
Дадатак. «Правілы беларускай арфаграфіі і п.унктуацыі». Аб напісанні разам і праз злучок (дэфіс) ... . 313
Прыгодзіч М. Р.
П85 Асобна, разам, праз дэфіс: Слоўнік-даведнік.— Мн.: Нар. асвета, 1994.— 256 с.
ISBN 985-03-0046-9.
Пытанне аб злітным, асобным і дэфісным напісанні слоў з’яўляецца адным з менш распрацаваных у сучаснай беларусскай арфаграфіі. Слоўнік-даведнік па гэтай праблеме выдаецца ўпершыню.
Адрасуецца вучням сярэдніх і старэйшых класаў 8080260000—066
п 193—94 ББК 81.2Бен-4
М 303(03) — 94
ISBN 985-03-0046-9
© М Р Прыгодзіч, 1994
© Афармленне Г П Крычэўскі, 1994
ПРАДМОВА
Пытанне аб злітным, раздзельным і дэфісным напісаннях слоў з’яўляецца адным з найбольш складаных і нераспрацаваных у сучаснай беларускай арфаграфіі У розных слоўніках можна сустрэць дыяметральна процілеглыя напісанні адных і тых жа лексічных адзінак Так, «Слоўнік беларускай мовы» (1987) прапануе ацэтыл-хларыд, а «Беларуска-рускі слоўнік» (1988) — ацэтылхларыд', у слоўніках рускай мовы пішуцца хула-хуп ядерно-реактйвный — у беларускіх жа: хулахуп, ядзернарэактыўны і да т. п. Значную цяжкасць на практыцы выклікае арфаграфічнае афармленне канструкцый тыпу адзіна правільны, геаметрычна актыўны, часоваабавязаны, ваеннапалонны, вертыкальна-пад'ёмны, вечназялёны і інш
Разнабой у напісанні падобных лексічных утварэн няў адзначаецца на працягу ўсёй пісьмовай гісторыі ўсходнеславянскіх моў (Параўн.: вечысто продажный, вечысто-продажный, вечйстый, продажный (запнсь), пол'ь-волокй, полволокй (землн), ійто кольвек, штокольвек, штокольвек і да т п.). Сярод прычын такога становішча можна адзначыць, напрыклад, традыцыйнаарфаграфічнае афармленне радка ў выглядзе суцэльнага тэксту без інтэрвалаў паміж словамі (да XVI ст ), немагчымасць ідэнтыфікацыі складаных канструкцый як з генетычнага, так і з чыста фармальнага пунктаў гледжання, адсутнасць адзіных правілаў напісання складанняў і свабодных сінтаксічных канструкцый і інш Зрэшты, ва ўсім гэтым бачыцца няпэўнасць (прамежкавасць, граматычная неўсталяванасць) самой з'явы складанага слова і адпаведнага словазлучэння, якая па-ранейшаму знаходзіцца ў працэсе свайго станаўлення і істотна ўплывае на характар лінгвістычнай інтэрпрэтацыі яе.
Рэкамендацыйна-метадычныя распрацоўкі апошніх двух дзесяцігоддзяў (маюцца на ўвазе найперш работы Б. 3. Букчыной і Л. П. Калакуцкай і створаны на іх асіюве слоўнік-даведнік «Слнтно нлн раздельно?») некалькі наблізілі вырашэнне пытання ідэнтыфікацыі так званых складанняў-зрашчэнняў і суадносных словазлучэнняў, аднак на практыцы арфаграфічны разнабой усё ж яшчэ не пераадолены. Звязана гэта з не заўсёды акрэсленым выкарыстаннем такога крытэрыю цэльнааформленасці складанняў, як тэрміналагічнасць. Б. 3. Букчына і Л. П. Калакуцкая адзначаюць, што «грань между термннамн н обшелнтературнымн словамн на практнке оказывается зыбкой н неуловнмой, н сложность заключается в том, что эта языковая зыбкость должна быть выражена только в слнтном нлн только в раздельном напнсаннн. Это языковое явленне не должно н не может быть строго регламентнровано» (Букчнна Б. 3., Калакуцкая Л. П. Сложные слова. Москва. 1974. С. 47). Таму канструкцыі тыпу высока пастаўлены і высокапастаўлены, раўнамерна паскораны і раўнамернапаскораны, вечназялёны і вечна зялёны павінны з найбольшай паўнатой адлюстроўвацца ў спецыяльных слоўніках і даведніках. У беларускім мовазнаўстве такіх прац пакуль што няма.
Прапануемы слоўнік з’яўляецца спробай стварэння агульнадаступнага даведніка, арыентаванага найперш на школьную практыку, што і прадвызначыла адбор лексічнага матэрыялу і характар яго падачы.
У слоўнік уключана лексіка сучаснай беларускай літаратурнай мовы (складаныя словы і злучэнні слоў), некаторыя геаграфічныя назвы зямнога шара, назвы гарадоў і мясцовасцей, найбольш ужывальныя прыметнікі, утвораныя ад гэтых назваў. Прыводзяцца таксама спецыяльныя словы і выразы, а таксама абрэвіятуры, якія асабліва шырока сустракаюцца пры вывучэнні тых ці іншых школьных дысцыплін. У яго ўключаны некаторыя словы размоўнага стылю, пэўная колькасць слоў устарэлых і абласных, якія пашыраны ў мове мастацкай літаратуры.
Пры складанні слоўніка выкарыстаны наступныя лексікаграфічныя працы: Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (т 1—5 Мн., 1977—1984), Руска-беларускі слоўнік (т 1—2. Мн., 1982), Беларуска-рускі
слоўнік (т. 1—2. Мн., 1990), Слоўнік беларускай мовы (Мн., 1987), «Слнтно нлн раздельно?» Б. 3. Букчыной і Л. П. Калакуцкай (М., 1982 і наступныя выданні).
Аўтар з удзячнасцю прыме заўвагі і парады, накіраваныя на паляпшэнне зместу гэтага выдання.
Як карыстацца слоўнікам
Слоўнік складаецца з асноўнай часткі, якая змяшчае каля 19-і тысяч рэестравых слоў і выразаў, і дадатку, у якім прыводзяцца вытрымкі з «Правілаў беларускай арфаграфіі і пунктуацыі», што датычацца раздзельнага, злітнага і дэфіснага напісання слоў.
У слоўнік уключаны складаныя і складанаскарочаныя словы, утварэнні прыслоўнага тыпу, свабодныя словазлучэнні, калі ўзнікаюць сумненні ў іх раздзельным напісанні.
Загаловачныя словы падаюцца толыкі ў пачатковай форме:
назоўнікі і прыметнікі— у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду: аэратанк, змеяббрац, ледабўр, монагібрыд; беладзюбы, жыццярадасны, прырбдна-ландшафтны, трохвбсевы;
дзеясловы — у неазначальнай форме: змаладўйлнічаць, брыдк.аслдвіць, вальнадўмнічаць, грахавдднічаць.
У слоўніку адлюстроўваюцца словы-варыянты, пры гэтым дублетныя (раўнапраўныя) падаюцца пры дапамозе злучніка і: недвухсэнсавасць і недвухсэнсдўнасць, па-дзіцячаму і па-дзіцячы, пенказнімальны і пенказдымальны, перадзімні і перадзімдвы.
Калі адзін з варыянтаў ужываецца радзей або стылістычна ці тэрытарыяльна абмежаваны, пасля яго стаіць адпаведная памета: дабравбльна, часцей добраахвдтна; лёнакамбайн, часцей ільнокамбайн; многапакўтны, часцей шматпакўтны; нававдрны, с.-г., часцей новаўзараны.
Пры адрозным формаўтварэнні слоў-варыянтаў прыводзяцца некаторыя склонавыя формы іх: вузлавязальнік і вузлавяз тэкст. адпаведна: -ка, -ку, -каў; -за, -зе.
У выпадках дэфіснага напісання складаных назваў або прыдаткаў прыводзяцца ўскосныя формы абедзвюх
частак: акадэмік-сакратар, акадэміка-сакратара; вагбнрэстаран, вагбна-рэстарана; дынама-машына, дынама-машыне: плашч-палатка, плашч-палаткі.
Пры некаторых складаных словах з першай част кай-лічэбнікам у дужках прыводзяцца іх варыянты з лічбавым абазначэннем гэтай часткі: пяцісотгбддзе (500-гбддзе), саракагаддвы (40-гаддвы), тысячавярстдвы (1000-вярстбвы).
Знак націску ( ') ставіцца ва ўсіх словах і формах, за выключэннем слоў з літарай ё, якая ў беларускай мове ўжываецца толькі пад націскам. Ў складаных словах, якія пішуцца разам, падаецца толькі асноўны націск: водападзёл, штогадбвы. У словах, якія пішуцца праз дэфіс, націск ставіцца на кожнай частцы. акрамя слоў з аднаскладовай першай часткай, націск на якой не падаецца.
УМОЎНЫЯ СКАРАЧЭННІ
абл,— абласное слова ав.— авіяцыя
агульн,— агульны род (мужчынскі і жаночы)
адз.— адзіночны лік адуш.— адушаўлёны анат.—анатомія антр.— антрапалогія археал.— археалогія архіт.— архітэкт.ура астр.— астраномія аут.— аўтамабільная справа бакт.— бактэрыялогія бат.— батаніка біял,— біялогія
буд.— будаўніцтва бухг.— бухгалтэрыя в.— востраў
ваен.— ваенная справа вет.— ветэрынарыя воз.— возера
выбухн.— выбухны (гук) выкл.— выклічнік высок,— высокі стыль
г.— горад
гандл.— гандлёвая справа геагр.— геаграфія геад.— геадэзія геал.— геалогія гідр,— гідралогія
гіст.— гісторыя
горн.~ горная справа г. п.— гарадскі пасёлак грам.— граматыка
груб,— грубае дзеепрым.— дзеепрыметнік дзеепрысл.— дзеепрыслоўе дыпл.— дыпламатычнае ж.— жаночы род жыв.— жывапіс
заал — заалогія займ.— займеннік
зак.— закончанае трыванне зб.— зборны назоўнік злучн.— злучнік зневаж,— зневажальнае іран.— іранічнае кніжн.— кніжны стыль кравец.— кравецкая справа кул.— кулінарыя лес.— лесаводства лінгв.— лінгвістыка літ.— літаратура ліч.— лічэбнік лог.— логіка
мар.— марская справа маст.— мастацтвазнаўства мат,— матэматыка
мед.— медыцына метэар.— метэаралогія мін.— мінералогія
міф.— міфалогія мн.— множны лік
муз.— музыка н.— ніякі род нар.-паэт.— народна-паэтыч-
нае слова
неадабр.— неадабральнае
незак.— незакончанае юыванне
нескл.— нескланяльнае слова
пагард.— пагардлівае палеантпалеанталогія палігр.— паліграфія паліт.— палітыка
паляўн.— паляўнічая справа
паэт.— паэтычнае слова
прал.— праліў
прым.— прыметнік прыназ.— прыназоўнік прысл.— прыслоўе псіхал.— псіхалогія
пчал.— пчалаводства
р.— рака
разм.— размоўнае слова
рознаскл.— рознаскл аняльны назоўнік
рыб.— рыбалоўства, рыба-
водства
рэл.— рэлігія
с.-г.— сельская гаспадарка сад.— садаводства
спарт.— фізкультура і спорт спец.— спецыяльны тэрмін тэатр.— тэатразнаўства,
тэатр
тэкст.— тэкстыльная справа тэх.— тэхніка
уст.— устарэлае фарм.— фармакалогія фіз.— фізіка
фізіял.— фізіялогія філал.— філалогія філас.— філасофія фін.— фінансавая справа хім.— хімія
царк.— царкоўнае
цясл.— цяслярская справа часц.— часціца
чыг.— чыгуначная справа tude.— шавецкая справа шахм.— шахматны тэрмін эк.— эканоміка
эл.— электратэхніка энт.— энтанімічнае этнагр.— этнаграфічнае этн.— этнічнае
юр.— юрыдычная справа
БЕЛАРУСКІ АЛФАВІТ
A a
Бб
В в
Гг
Д д
(Дж
Дз)
Ее
Е ё
Жж
Зз
1 і
Й й
Кк
Д л
М м
Н н
Оо
П п
Рр
Сс
Тт
Уу
ўў
Ф ф
Хх
Цц
Ч ч
Ш ш
Ы ы
Ь ь
Ээ
Ю ю
Я я
3 а ў в а г а. Афрыкаты дж і дз пры размяшчэнні слоў у алфавітным парадку разглядаюцца кожная як дзве літары. Апостраф пад увагу не прымаецца.
A
AAH (Арганізацыя Аб’яднаных Нацый), ж., нескл.
аанаўскі
абагачальна гідраметалурп'чны
абагўльнена-гераічны абагўльнена-сімвалічны абагўльнена-сінтаксічны абагўл ьнен а-сюжэтны абагўльнена-характарыстыч-
ны
абазі'нска-рўскі
абанёнт-атрымальнік, абанёнта-атрымальніка
абапал, прысл., прыназ. і наабапал
абараназдбльнасць абарбнна-масавы
абёдзве, ліч., ж. аб’ектыўна-аўтарскі абектыўна магчымы аб’ектыўна заканамёрны аб’ектыўна абумоўлены аб’ектыўна-прырбдны аб’ектыўна існўючы аб'ектыўна-псіхалагічны аб’ёктна-акалічнасны, лінгв. аб’ёктна-суб’ёктны
КНІГІ ОНЛАЙН
