Астраномія
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 224с.
Мінск 2003
19 студзеня 1996 г. на небяспечна блізкай адлегласці ад Зямлі (450 тыс. км) праляцеў астэроід памерам 1,5 км. У сувязі з гэтым у ЗША, Расіі і іншых краінах створаны Службы сачэння за небяс-печнымі астэроідамі, каб у выпадку пагрозы Зямлі з боку якога-не-будзь з іх правесці работу па змене яго арбіты ці знішчэнні.
Першапачаткова астэроідам прысвойвалі імёны міфалагічных багінь, а потым — звычайныя жаночыя імёны. Калі скончыліся і яны, астэроіды сталі называць у гонар вядомых вучоных, розных краін і гарадоў. Цяпер новаму астэроіду прысвойваецца нумар. Кож-ны вучоны ці аматар, які адкрыў новы астэроід, пасля ўдакладнен-ня арбіты мае права выбраць для яго назву. Ёсць астэроіды, назвы якіх звязаны з Рэспублікай Беларусь. У астэроідным поясе абарача-юцца малыя планеты Мінск, Беларусь, Брэст, Хатынь, Шагал і інш. (гл. Дадатак 11).
2. Метэарыты. У міжпланетнай прасторы рухаецца вялікая колькасць каменных і жалезных абломкаў самых разнастайных па-мераў — ад пылінак да глыбаў у некалькі метраў. Гэта метэарытныя целы. Пры ўваходжанні такога цела ў атмасферу Зямлі з касмічнай скорасцю яно ў выніку трэння аб паветра награваецца, пачынае плавіцца і свяціцца — на небе з’яўляецца вогненны шар, які ру-хаецца да Зямлі з яркім свячэннем і шумам. Гэтая з’ява атрымала назву балід (ад грэч. слова «балідас» — кідальнае кап’ё). У начны час балід ярка асвятляе мясцовасць на дзесяткі і сотні кіламетраў навокал. Вельмі яркія баліды бачныя нават удзень пры поўным co-
103
нечным асвятленні. За вогненным шарам уздоўж яго траекторыі за-стаецца след, які ў сваім пачатку ўяўляе сабой свячэнне іанізава-ных малекул паветра і заканчваецца струменямі пылу. Пылінкі — гэта прадукты разбурэння метэарытнага цела ў час яго руху ў атмасферы, таму што пры палёце з велізарнай скорасцю цела на-граваецца да некалькіх тысяч градусаў. Рэчыва на яго паверхні бесперапынна расплаўляецца і часткова выпараецца — адразу зры-ваецца патокамі паветра і распырскваецца ў выглядзе найдрабней-шых кропелек. Яны і складаюць пылавы след баліда. Ушчыльнен-не паветра, якое нарастае, стварае вакол метэарытнага цела ўдарную хвалю. Яна выклікае такія гукавыя з’явы, як грукат і гул.
Уцалелыя ад поўнага разбурэння рэшткі метэарытнага цела па-даюць на паверхню Зямлі. Гэта і ёсць метэарыт. Метэарыты ўяў-ляюць сабой абломкі астэроідаў. Як правіла, іх называюць па най-бліжэйшым да месца падзення населеным пункце ці геаграфічным аб’екце.
Метэарытнае цела з велізарнай пачатковай масай у дзесяткі і сотні тысяч тон праходзіць усю тоўшчу атмасферы з захаваннем касмічнай скорасці ў некалькі кіламетраў у секунду. У выніку ўдару адбываецца выбух, на месцы ўдару ўтвараецца метэарытны кратэр. Ён можа мець памеры ад некалькіх метраў да 100 км. Найбольш вядомы Арызонскі кратэр дыяметрам 1200 м, глыбінёй 180 м і вышынёй вала каля 50 м (рыс. 16.3). Магчыма, ён з’явіў-ся 30 тыс. гадоў таму. Кратэры вялікіх памераў (напрыклад, доб-ра захаваныя на паверхні Месяца) на Зямлі выявіць складана. Яны хутка разбураюцца з-за ўздзеяння паветра, вады, ветру, рас-ліннасці, заносяцца слоем пяску і грунту. Вучоныя пры дапамо-зе касмічных здымкаў навучыліся знаходзіць старажытныя метэа-
рытныя кратэры на Зямлі. На сённяшні дзень выяўлена больш за 100 астраблем — «зорных ран», як іх вобразна называюць вучо-ныя. На тэрыторыі Беларусі да астраблем адносяць Лагойскую ўпадзіну. Дыяметр гэтага стара-жытнага кратэра 17 км. Ён зна-ходзіцца ў 6—8 км на паўночны захад ад г. Лагойска Мінскай воб-ласці.
Паводле саставу метэарыты падзяляюцца на тры асноўныя
Рыс. 16.3. Метэарытны кратэр у Ары-зоне (ЗША)
класы: каменныя, жалеза-камен-ныя і жалезныя.
104
IV
Каменныя метэарыты блізкія па складзе да зямных горных парод: утрымліваюць аксіды жалеза, крэмнію, магнію. Каля 85 % каменных метэарытаў утрымліваюць хондры — сферычныя часцінкі памерам ад мікраскапічных зярнят да гарошыны. Такія каменныя метэарыты называюцца хандрытамі, астатнія — ахан-дрытамі.
Самы буйны па масе метэарыт знойдзены ў 1920 г. паблізу ад населенага пункта Гоба ў Паўднёва-Заходняй Афрыцы. Гэта жалез-ны метэарыт масай каля 60 т. Але такія буйныя метэарыты пада-юць рэдка. На тэрыторыі Беларусі знойдзена шэсць буйных метэа-рытаў: напрыклад, у 1954 г. — жалезны метэарыт масай 300 кг каля вёскі Грэск Слуцкага раёна Мінскай вобласці. Як правіла, масы большасці метэарытаў вагаюцца ад сотні грамаў да некалькіх кіла-грамаў.
3. Каметы. Пра каметы, «хвастатыя зоркі», вядома з даўніх часоў. Першыя кітайскія запісы пра каметы адносяцца да 3-га тысяча-годдзя да н. э. Удалечыні ад Сонца камета выглядае слабым туман-ным аб’ектам. Пры набліжэнні да Сонца яна робіцца ярчэй, павялі-чваецца ў памерах, у яе з’яўляецца хвост, накіраваны ў супраць-
леглы ад Сонца бок. Нечаканае з’яўленне яркай каметы, якое парушала нябесную гармонію, заўсёды прыцягвала ўвагу людзей і выклікала ў іх прымхлівы жах. Камета лічылася прадвесніцай
войнаў, эпідэмій і іншых няшчасцяў (рыс. 16.4).
Рыс. 16.4. Старажытная гравюра, якая рас-казвае аб з'яўленні каметы ў Смаленску
За гісторыю чалавецтва ўжо назіралася каля 2000 камет. За-рэгістраваны ў каталогах каля 1000 з іх і вызначаны элементы іх арбіт. Амаль усе каметы руха-юцца па выцягнутых арбітах з вя-лікім эксцэнтрысітэтам, блізкім да адзінкі. Паводле перыяду абарачэння каметы падзяляюць на кароткаперыядычныя (з пе-рыядам абарачэння меншым за 200 гадоў) і доўгаперыядычныя. Першую перыядычную камету выявіў англійскі астраном Эд-мунд Галей. Ён вылічыў арбіты 24 яркіх камет. Пры аналізе свайго каметнага каталога Галей заўважыў падабенства элементаў арбіт камет 1531, 1607 і 1682 гг. і выказаў меркаванне, што гэта
105
паслядоўнае вяртанне адной і той жа каметы, якая рухаецца па вельмі выцягнутай эліптыч-най арбіце з перыядам амаль 76 гадоў. У поўнай адпаведнасці з прадказаннем Галея яе ўбачылі ў 1758 г. За гэтай каметай зама-цавалася назва «камета Галея» (рыс. 16.5). Яна рухаецца па ар-біце з вялікай паўвоссю a = = 17,94 a. а. у напрамку, про-цілеглым руху Зямлі.
Рыс. 16.5. Камета Галея. 9 снежня
1985 г.
ПАРАЎНАЛЬНАЯ ПЛАНЕТАЛОПЯ
У будове каметы
вылучаюць наступныя
састаўныя элементы:
ядро, галаву і хвост.
Ядро каметы — гэта невялікае цвёрдае ледзяное цела, якое ўключае тугаплаўкія часцінкі і арганічныя злучэнні. Да 80 % ядра каметы складаецца з вадзянога лёду, а таксама замерзлага вуглякі-слага газу (CO,), чаднага газу (CO), метану (СН4), аміяку (NH,) і ўкрапаных у іх металічных часцінак. Ёсць у каметных ільдах і больш складаныя рэчывы, аж да амінакіслот. Па выніках да-следаванняў, выкананых касмічнымі апаратамі, ядро каметы Га-лея ўяўляе сабой маналітнае цела няправільнай формы паме-рамі 16x8 км, масай каля 3-1014 кг і малой шчыльнасцю парадку
IV
600 кг/м3 (рыс. 16.6).
Пры набліжэнні да Сонца на адлегласць 1,5—2,0 а. а. у каметы ўтвараецца галава. Гэта абумоўле-на нагрэвам ядра, выпарэннем і выдзяленнем з яго паверхні газаў і пылу. Бачныя папярочнікі галоў камет з набліжэннем да Сонца дасягаюць памераў 104 — 106 км. Пад дзеяннем ціску сонечнага выпрамянення на газы, якія акру-жаюць галаву каметы, утвараецца хвост. Хвасты яркі.х камет цяг-нуйца на сотні мільёнаў кіламет-раў, напрыклад, хвост каметы Х’якутакі (рыс. 16.7) — прыклад-на на 300 млн км. Шчыльнаснь часцінак у хвастах камет вельмі нізкая і параўнальная са шчыль-насню міжпланетнага асяроддзя.
Рыс. 16.6. Фатаграфія галавы каметы Галея, атрыманая касмічным апаратам «Джота»
106
ПАРАЎНАЛЬНАЯ ПЛАНЕТАЛОГІЯ
Рыс. 16.7. Камета Х'якутакі.
Сакавік 1996 г.
Каметныя хвасты паводле формы падзяляюць на некалькі тыпаў:
1) хвост утвараецца пры па-скарэнні сонечным ветрам ка-метных іонаў і накіраваны ў бок, процілеглы Сонцу;
2) хвост крыху выгнуты, складаецца з пылінак, якія ма-юць памеры ад доляў да дзесят-каў мікраметраў;
IV
3) хвост складаецца з яшчэ больш буйнога пылу, вельмі выгну-ты пад уздзеяннем магнітнага поля;
4) выкід з галавы каметы накіраваны прама да Сонца; яго час-та называюць «антыхвост».
Кожнае вяртанне каметы да Сонца не праходзіць бясследна. Ядро каметы губляе каля 1/1000 сваёй масы. Таму, напрыклад, працягласць жыцця каметы Галея ацэньваецца ў 20 тыс. гадоў. Але каметы могуць існаваць і менш, таму што яны разбураюцца з-за ўнутраных напружанняў, якія ўзнікаюць з-за нагрэву Сонцам ці прыліўнага ўздзеяння Сонца і Юпітэра. Гінуць каметы такса-
ма пры сутыкненні з планетамі, метэарытнымі целамі. Дакумен-тальна зарэгістравана больш за 20 камет, якія распаліся на асоб-ныя кампаненты на вачах назіральнікаў. Так, у 1992 г. камета Шумейкераў — Леві зблізілася з Юпітэрам. У выніку магутнага гравітацыйнага ўздзеяння яна развалілася на 22 фрагменты. Праз два гады асколкі абагнулі па арбіце Юпітэр і ўвайшлі ў атма-сферу планеты са скорасцю 60 км/с (рыс. 16.8). У выніку ўзніклі гіганцкія віхравыя цёмныя ўтварэнні, параўнальныя па памерах з Зямлёй.
Рыс. 16.8. Падзенне каметы Шумейкераў — Леві на Юпітэр
107
4. Метэоры і метэорныя патокі. Пры руху дробныя целы Со-нечнай сістэмы перасякаюць зямную арбіту. Часцінка пры ўва-ходжанні ў атмасферу Зямлі з касмічнай скорасцю ўтварае свят-лівы след і выклікае з’яву метэора, ці «знічкі» (рыс. 16.9). Сама часцінка ў гэтым выпадку называецца метэорным целам ці метэа-роіда.м.
Памеры метэорных цел, якія выклікаюць з’яву метэора, знахо-дзяцца ў межах ад некалькіх мікрон для пылінак (тады іх можна назіраць толькі ў тэлескоп) да некалькіх сантыметраў (даюць вельмі яркае свячэнне). Паводле некаторых ацэнак, прыток метэорнага рэчыва на Зямлю складае каля 50 тыс. тон у год.
Каля 1% метэорных цел, якія сустракаюцца з Зямлёй, прыля-таюць з міжзорнай прасторы. Касмічныя целы ўрываюцца ў зям-ную атмасферу са скорасцю ад 11 да 72 км/с і сустракаюць на сваім шляху моцнае супраціўленне паветра, якое хутка нарастае. Паверхня метэорнага цела разаграваецца да некалькіх тысяч гра-дусаў і ператвараецца ў распалены газ, які іанізуе навакольныя малекулы паветра. У выніку гэтага назіральнік на Зямлі бачыць святлівы агнявы след.
Свячэнне метэора пачынаецца на вышыні 120 км і знікае на ўзроўні 60—80 км ад паверхні Зямлі, калі цела поўнасцю выпа-рыцца ў атмасферы Зямлі. Увесь палёт метэорнага цела доўжыц-ца ад дзесятых доляў секунды да некалькіх секундаў. Працяг-ласць назірання з’явы метэора залежыць ад скорасці метэорнага
КНІГІ ОНЛАЙН
