Год нулявы

Вячаслаў Адамчык

ГОД НУЛЯВЬІ

Вячаслаў Адамчык

Раман

Мінск «Мастацкая літаратура» 1983

Бел 2 A 28

Рэцэнзент Уладзімір Калеснік

М 302(05)—83

©Выдавецтва «Мастацкая літаратура». 1983.

У адну пору зелянела, у адну пору і цвіло ўсё.

Нязвыклаю была зіма, нязвыклаю перапала на гэты год і вясна. He паспелі адкрасаваць раннія вішні, не адсыпалі свой белы тусты цвет вастраверхія грушы, як павеяла саладкаватым мяккім пахам ад ружаватых яблыневых кветак. I нечакана ў тую ж пору забушаваў бэз. Яго ясна-ліловы цвет заглушаў усё.

Садавіны ў Верасаве было мала: дзе за хлявамі старая ўкаранелая дзедаўская груша ці недагледжаная яблыня ды пры мяжы— купкі чэзлых, здзічалых сліў і вішняў, што выраслі тут самі па сабе — адчужых, праточаных за плот карэнняў.

Цесныя, абгароджаныя яловым даўгавечным частаколам гародчыкі заглушаў адзін бэз. Яго густы ясны навал цвету хаваў малыя падслепаватыя вокны верасаўскіх хат, аблягаў з плота на вузкую, сточаную дажджавою вадой пясчаную вуліцу.

Росным гаркавата-халодным бэзам пахла цяпер і ў верасаўскіх хатах: дзяўчаты ды маладзіцы наломвалі цэлыя бярэмы ліловых букетаў і ставілі ў жоўтых паліваных зб$ночках на стол.

Толькі ў Корсакаў, асыпаючы карычпяватыя, нібы падпаленыя, пялёсткі, па акпе дацвітала лапка ад дзікай грушы. Некаторага дня яе адламала ды прынясла, каб пасадзіць у бутэлечку з вадою, Хрысця.

3 гэтае дзікае грушы, а мо нават з тых нядаўніх хрэсьбінаў, пра якія так панура і зацята маўчаў Корсак, і пачалася перадрага: нібы шукаючы якога выпадку ці зачэпкі, Корсак цяпер ужо пе стрываў. Натрапіў у хату якраз тады, калі Хрысця, наліўшы ў сішою бутэлечку вады, ставіла ў яе гонкую, усыпаную белым цветам грушаву лапку.

Корсак нават спатыкнуўся на старым, што цягнуўся ад парога да стала, стоптаным ходніку.

Потым затупаў па ім, пакідаючы на зялёнай, з сінімі паскамі молцы жоўтыя плямы сыраватага пяску. Сарваўшы

з галавы, нечакана ляпнуў зашмальцаванаю кепкаю па чьтстым, з шырокаю прошваю абрусе, а потым ужо прыстукнуў і сваім, сцятым ад злосці і тоўстым кулаком:

— Што ты тут усё вырабляеш! Што ты садавіпу нішчыш! Ці табе на балоце слепаты якоп нямашука!

Ён нават стаў заікацца. Злосць дробненька трасла яго чорны, з аднаго боку толькі чамусьці пасівелы, дзён тры пе голены падбародак. Пукатая лысая макаўка галавы, здаецца, прэла ад поту, выварочваліся раз’ятрапыя вочы.

— I там падкінула агню ў хату... Што табе трэба? Што? — Ён нават прытушіуў юхтавым, змазаным пакостам ботам, успомніўшы пра Алесю, пра тыя пядаўнія хрэсьбіны, пра ўсё, што тады ўчынілася ў Ведравічах.

Хрысця сцялася каля акпа, маўчала, крыўда і брыдкасць нейкаю млявасцю аблілі ўсё, не далі нават паварушыцца. Гэтак і стаяла, зніякавелая, каля тое грушавае лапкі, што схілілася ёй на плячо.

— Бачыш ты яе. Прыйшла з сяла і ганяе цябе з двара. Ужо не ўжыць тут пры ёй. Але не — на тваё не выйдзе! — і раптам, забыўшыся на стале заіпмальцаваную кепку, закульгаў да дзвярэй, з грукатам папхнуў іх у сені: — Марш! _ч Ідзі пакаштуй сабачага хлеба. Выняньчылі тут скулу...

Хрысця толькі ўскорала звязаць у хустку свой скарб — святочныя блузкі ды спаднічкі,— ухапіла са сцяны чорпы, завужаны ў таліі сачык і, не помнячыся, вышмыгнула на двор, подбегам пайшла вузенькаю пясчанаю вуліцаю. На яе густа наплываў халоднаю гаркатою пах старога цяністага бэзу. У душы шчымела, пераварочвалася гарачым клубком крыўда. Перад вачамі сцямпеў, зажурыўся ясны вясяовы дзень, счах і водсвет бэзу.

Як сляпая, Хрысця дайшла да Ваўчкоў. Накіп густога бела-ліловага цвету навальваўся на ружаватыя каменні, Каля іх, як куры ў пяску, грабліся Вользіяы дзеці. Большая дзяўчыпка трасла бутэлечку з разведзеным мелам — забаўлялася, рабіла «малако». Стрыжаны ножніцамі ў радкі галаваты хлопчык ляпаў рукамі на горбачцы пяску.

Хрысці нават зрабілася смешна ад гэтай іхняй забаўкі — спомніла пешта сваё, даўнейшае, з малых гадоў: вось гэтак сама каля прызбы забаўлялася з бутэлечкамі ды звітымі з анучак лялькамі. Як было даўно, як даўно ўсё прабегла. Нават гэтыя тры гады, як засталася тут у Верасаве, прайшлі як адзін дзень.

На папярочяай вуліцы за Ваўчковым занядбалым садком, што спускаўся да рэчкі пад купы навіслых вербаў, натруджана рыпела пямазапае кола. Падымаючыся на пукаты гру-

док, напінаўся і трос доўгаю сіваю грываю белы Мондраў конь. Хрысця змярцвела, раптам згледзеўшы Імполя: ёп ішоў каля расцялежанага воза — босы, у злінялай кашулі. 3-пад ганарыстае кепкі, што сядзела набакір, крута віўся рудаваты, выгаралы на сопцы чубок.

Чужымі, здранцвелымі нагамі Хрысця адступіла назад.

У сіняватым сырым цяньку пад вербамі мужчына перакочваў доўгія, неакораныя дзеравіны, яшчэ з зімы прывезеныя на мост. Міця ачэсваў гонкую хвойку — па белым, адбітым вяровачкаю шпурку, гпаў шырокую тоўстую трэску. Тугі гук едкае сякеры аддаваўся звопкім ляскат^ім каля рэчкі. 3-пад Ваўчковае хаты туды пад рэчку дзерава, мусіць, перавозіў Імполь.

Пад’юшчаная накіпам злосці, сораму — усяго, што падоечы ўчынілася ў Корсакавай хаце, Хрысця рванулася MiMa фурманкі.

— Хрысця! Хрысця! — яшчэ болыпаю крыўдаю кальнуў у сэрца Імполеў голас, але як астудзіў гарачую злосць. Нейкая спакутаваная любасць да яго заварушылася на сподзе душы. Халодны смутак сцяў усю, што, можа, расстаецца з ім назаўсёды, на векі вечныя.

Перасільваючы сябе, каб не азірнуцца, каб ён не ўбачыў пякучых слёз, што раптам навярнуліся па вочы, прыспешыла хаду. Босыя ногі тапталі нацярушаны з Ваўчковага садку, з мокрых нізкіх вішняў белы прывялы цвет.

Але раптам за плячыма задыхнуўся ён, ізноў Імполь.

— Куды ты, пачакай!

— Куды вочы глядзяць!

— Чаго ты такая? Скажы хоць.— Ён памкнуўся забегчы ёй наперад.

— А што казаць, хіба ж не ведаеш?

— Што, Хрысця? Што?..

Убачыўшы праз мігатлівую павалоку слёз там каля рэчкі верасаўскіх мужчын, што перакочвалі гонкія дзеравіны, крута завярнула за Ваўчковым садком па балотца, пад яавісь старых вербаў, апякла ногі аб маладую, яшчэ ліловую крапіву, але болю не ўчула, чула толькі той, што мляваю задухай падварочваўся пад сэрца.

Чорнаю тугою сцежкаю, што прытаптала муравую траву па балотцы, дабегла да кладкі. Вялікая дажджавая вада падняла роўна з берагамі вузепькую рэчку, заняла павіслыя карчы, затапіла выспы і купіны. Пад гібкаю кладкаю каламутна-жоўты вір круціў пухкую шапку пены і шуму. Сціскаючы ад страху і чуючы, як млеюць, дрыжаць ад яго ногі, перайшла на другі бок рэчкі. I ўжо на мяккім затраве-

лым беразе, чуючы пад нагамі ратунак зямлі, азірнулася туды на дарогу: за рэдзенькім, што толькі выпусціў свае клейкія круглыя лісткі, алешнікам стаяў ёп, увесь нейкі знябожаны,— Імполь.

I яна раптам, акрыяўшы душою, што ёп любіць і не ўжыве без яе, пусцілася подбетам удоўж каламутнае рэчкі. У грудзях яшчэ ўсё тлеў пякучы, як ад крапівы-жыгучкі, сверб крыўды.

Перад лабатым грудком вузенькі шнурок тупкае сцежкі разарвала рыжавая крынічка. 3 берага, што зарос восцем маладога ліловага хвашчу і пізкімі плешынамі ясна-жоўтае слепаты, сівае маладое асакі, адпа перад адной у воду захлюпалі зялёныя лупатыя жабы. Скалануўшыся спярша ад печаканага страху, а потым ужо і ад гідкасці, Хрысця пераскочыла вузепькі, зацягнуты сіняватаю смугою плеўкі раўчачок і ў адзін дух узбегла на высокі, падрэзаны рэчкаю груд. Азірнуласязпоў на чорныя, яшчэ не абкіданыя лісцем с.тарыя алешыны, на парасовы ясна-зялёпых вербаў, што хавалі ад Хрысціных вачэй кладку. Там ужо не было чуваць і едкага стуку Міцевай сякеры. Толькі педзе блізенька ў маладым шара-ліловым алешніку працяжна пасвістваў, пібы дражніўся, падсалоўка.

Азірнулася на далёкае ўжо Верасава. Чорныя старыя алешыны і разложыстыя шчоткі вербаў засланілі яго ад Хрысціных вачэй. Толькі ў прагале жоўтых, як кроп, кляноў, што зацвілі перад вёскаю, шарым зношаным каўпаком высунулася страха Корсакавага гумна. Падварушаным агнём зпоў пыхпула ў Хрысцінай душы нешта помслівае і злое. He, яна ніколі не вернецца туды. Ніколі. Што ўжо ні будзе. I раптам з гэтай злосцю сэрца абвіў нейкі смутак, што яна пакідае гэтую вёсачку ў ліловым ясным бэзе, што свіціцца ўночы, што яна не ўбачыць больш яго, Імполя, якога, можа, і пе любіла, а так сабе забаўлялася, праманвала, парабіўшы, дурная, бяды сабе і яму. А цяпер трэба ўцякаць ад злых, куслівых языкоў, ад пякучае, як жыгучка, брыдкасці, помслівых абгавораў, ад усяго, што чынілася ў Верасаве.

Яна прайшла высокім падмытым берагам. Глыбока ўнізе, робячы луку, карычняватая і цягучая, як верасовы мёд, паволі плыла рэчка, рвала бераг з нахіленай купкай маладога, у рэдзенькім лісці пруткага алешніку, закручваючыся глыбокімі лейкамі, бушава-ў цёмны вір. Халодным страхам і жудасцю веяла ад яго.

Выплесканая нагамі сцежка, што абягала стромы бераг, раптам правалілася ў глыбокія прорвы ям. На краі іх сохлі 8

выветраныя ялаўцовыя карэнні. Глыбока ўнізе на сыпкім жоўтым пяску зачапіўся і прырос кусцік ялаўцу. Сюды, на край грудка, падступіўся малады, ружаваты ад гонкіх у залацістым шалушынпі стрэлак лясок. Самлелымі пальцамі карэнпяў за абрывісты бераг трымалася прысадзістая хвоечка. Чорнай губою пад высокаю прорвай завіс край берага. 3-пад яго вытачыўся, аплыў жоўты сыпкі пясок. Хрысця аж жахпулася, убачыўшы глыбокую лёху з выветранымі карэннямі.

Востры жаль працяў усю, што хвоечка ўпадзе, зваліцца ўніз разам з гэтым падточаным і расколатым берагам. Вакол яе востра, як малапка, абягала глыбокая шчыліна. На які міг Хрысця нават убачыла, як будзе падаць падточапы бераг, як пахіспецца і з мяккім шумам паляціць галавою ўніз маладое дрэва, як будзе паволі аб’язджаць падточаны бераг, з лускам рвучы тонкія залацістыя карэпні, як пакоціцца туды ўніз і забухаюць у ваду цвёрдыя груды зямлі, пахіснецца, закалышацца і паляціць разам з глыбаю зямлі ў цёмны вір маладая хвоечка.

I нейкі лядовы страх абвіў Хрысцю, што і япа, як гэтая маладая хваіна, апынулася на стромым падточаным беразе і вакол яе гэтак глыбока раскалолася зямля. Няўжо яе спасцігла такая доля расці, красаваць над стромым абрывам.„ I потым падаць.

На вачах замільгацела навалока пякучых слёз. Пад сэрца падкацілася гарддая слабасць, здушыла цяжкаю задухай. Недзе далёка, пібы ў глыбокай яме, у недарэчных вербах кувала зязюлька. Хрысця паволі адступілася ад берага. Стаілася, чуючы, як трапечацца і замірае ў знямозе сэрца. Паслухала, і міжволі, у пейкім бяспамяцтве пачала ўслед за ёю лічыць свае гады. Адзін, два, тры, чатыры. Налічыла да сямі, і недзе спадыспаду душы, як у глыбокім калодзежы гаючая вада, вытачыўся ратунак: во колькі яна будзе жыць. I крышку ўжо ахмялелая ад гэтае свае варажбы, пайшла пры беразе лесу, топячыся босымі нагамі ў вільготнай мякаці адсырэлага моху, што разаслаўся між стаўбупаватых, высокіх, як каііапліпы, кустоў ялаўцу. Вільготны густы гаркаваты чабаровы пах кружыў галаву. У счарпелым леташнім быльніку, як наеты вол з круглымі бакамі, разлёгся сівы абамшэлы камень. Хрысця прысела на яго гладкую, у расплясканых жоўтых кветачках лішая спіну. Доўга і бяздумпа глядзела, як на зліпялай кветачцы калыхаўся чорнакарычневы паласаты чмель. Цёнькі ствалок у дробных, павыцінаных, як у клёпа, вострых лісціках сагнуўся пад яго цяжарам. Чмель соіша загуў, зрабіў некалькі сярдзітых кру-

гоў над Хрысцяю і, падымаючыся над вялымі, яшчэ жаўтлявымі вяршкамі ялаўцу, згінуў з вачэй.

I Хрысцю агарнуў жаль, душу цёмнаю хмараю абняла адзіпота. Зрабілася нават шкада, што гіне з вачэй сярдзіты чорны чмель. Няўжо гэтая маладая, з блішчастым пер’ем трава, гэтая кучаравая кветка палыну, купка наточанага жоўтымі дробнымі мурашкамі пяску, гэты чмель, што калыхаўся на ліловай кветачцы, гэты падпараны разамрэлы лес — мілейшыя за людзей? I чаму так добра, так соладка на душы, калі ты адна. I як чуе цябе і свеціць для цябе белаватае сонца, і дыхае вільготным цяплом, і лашчыць твае валасы густы вецер, і толькі для цябе цвірчыць і перасвістваецца там, з краю ляска ў палахлівым, абкіданым карычневым, яшчэ не акрыялым лісцем асінніку дробная пепрыкметная пташачка. Чаму ж так цяжка сярод людзей і чаму ж так добра тут, у зацішку, пры гэтым вясёлым разамрэлым ляску, на які, выбіўікыся праз жаўтлявыя хмары, глядзіць парнае белаватае сонца.

Вецер студзіў раз’ятраныя Хрысціны думкі, нёс іх, як нясе напрадвесні, сарваўшы з дрэва, леташні сатлелы лісток. I ён трапечацца адзін у вышыні і ніяк не дабярэ, дзе яму ўпасці. He ведала і Хрысця, не магла з гарачкі дабраць, куды ёй ісці. Толькі не ў Ведравічы, не дадому. Каб кожпы скрыва глядзеў і падсмехваўся? Лепш ужо ў Дварчаны да якога яўрэя ў наймічкі.

Ціха, як зязюлька, Хрысця зляцела з настылага каменя. Варожачыся, каб не натрапіць на чужое вока, збегла ў неглыбокі, зарослы стаўбунаватым ялаўцом роў, што лукою падрэзаў хвойнік. Захлюпала па цёплых падпараных лужынах, абыходзячы павымывапыя вадою ямы. У іх броспела дажджавая вада, адліваючы сіняватымі крыльцамі, віліся чорныя казюркі. Недзе наперадзе, падымаючы гвалт, стракаталі сарокі. Высунуўшыся з-за высокага ялаўцу на прагал, Хрысця ўбачыла, што пры ляску, на сподзе зялёнага берага, сядзеў, мусіць, аглушапы іхнім раз’юшаным строкатам і крыкам, здурэлы заяц, туліў доўгія вушы, не ведаючы, куды дзецца. Сарокі, заходзячыся ад свайго вострага, бесперастаннага чыркату, віліся над ім, а некаторыя, сеўшы на зямлю, неяк смешна бокам падыходзілі да яго і як дзеля забаўкі адскоквалі назад.

Згледзеўшы Хрысцю, яньт дружна адляцелі далей у шчытнік, застракаталі там ужо, мусіць, на Хрысцю, што адагпала іх ад вясёлае забаўкі, а заяц сядзеў, косячы невідушчым лупатым вокам на Хрысцю, покуль яна не нагнулася, каб што схапіць у руку, і тады ўжо, падкідаючы белава-

ты азадак з к'ароткім хвастом, нехаця загальцаў ізноў туды, у шчытнік лесу, дзе крычалі сарокі.

— Во, які дурны,— зазлавала Хрысця,— яшчэ задзяўбуць!

I замахала рукамі, гонячы яго далей ад гэтых дападпых сарок.

Занятая вясёлым і смешным здарэннем, на які міг забылася пра Імполя, пра тую раз’юшаную Корсакаву злосць, покуль не ўчула, як нехта панура і злосна нокаў на каня.

На сцішнай дарозе, пераціраючы сыры пясок, плыла фурманка. У палукашку, нацягнуўшы на вочы кепку, пакалыхваўся дробненькі, з белымі вусамі чужы чалавек.

Хрысця перабегла дарогу, ускочыла ў задушлівы шчытпы маладнік. Абсякаючы калючымі лапамі твар, закрываючыся локцямі ад порсткіх сухіх ражноў, выбегла на край сівавата-зялёнага лесу.

Яго густы шум мяшаўся з шапаткім шумам маладога, што завілося ў трубу, лапушыстага жыта. Каля яго на карычнявата-ружаватым грудку зялёнымі яснымі радкамі ўзыходзіў нядужы ячмень. Мяккаю разораю каля цёмна-зялёнага, аж ліловага, жыта Хрысця паднялася на грудок, спынілася на няезджапай сцежцы, што бегла на блізенькія адсюль Прылуцкія хутары. У маладой засені гонкіх бярэзін і садкоў хаваліся шарыя, злінялыя на сонцы сцепы і стрэхі гумнаў і хат. Сіратою сярод поля стаялі пічым не абсаджаныя і не абгароджапыя Рэпкавыя будыпкі — кароткая без сяней хата ў восцях вытыркнутых лат і аб’еханае на адзін бок, знябожанае гумно. Перад хатаю лысеў жаўтаваты пясчаны грудок. Толькі ніжай зазеляпеў рэдзепькі авёс. Нейкі дурны смех разабраў Хрысцю — ёй зноў успомнілася тое нядаўняе Сяргеева сватаўство.

Цяпер нат не верылася, што ўсё гэта было. I ці было япо? I гэтыя жартачкі з Імполем, і гэтыя дураслівыя да яго залёты.

Хрысця глядзела туды, дзе за цёмнаю пасмаю лесу ў старавечпых прысадах хавалася маўклівае Верасава. Нейкай настыласцю адтуль дыхаў вецер, слязіў Хрысціны вочы. Яна злавіла ражок свае сівае, у чорпае балопкі хусткі, выцерла ix. I лёгка, чуючы, як падгапяе тугі вецер, затупала па яспазялёнай, яшчэ пе закурэлай траве ў ліловых кветачках буслікаў — вузкая сцежка з нераз’езджанымі каляінамі каля цёмпае канюшыпы спускалася да чорствай дарогі. Далёка ў лагчыне, завешапыя лёгкай смугою вясны, бялелі атыпковапыя дьі мураваныя хаткі мястэчка. Перад імі застылым

бурым полымем падымаліся дзве вострыя вежы дварчанскага касцёла.

Г раптам гэты неразгаданы таемны сіняваты свет зямлі, цёмных далёкіх лясоў, зялёных у маладой ярыне лабатых грудоў завесіла халодная слата крыўды, і Хрысцю абпяла адзінота, агарнуў нясцерппы шчымлівы жаль, і ўсё гэта злілося ў адзін вялікі клубок страху — а што жджэ яе там, у гэтым бясконцым і такім малым, цесным свеце, што раптам пасмутнеў і змерк для Хрысці.

П

Новы выштукаваны пад пямецкі вугол дом з цынкавым дахам і бела-нябескімі расхрыстанымі аканіцамі хаваўся ў цяньку пад ружаватымі старымі хвойкамі.

Ад бляшанай страхі ў вочы калола сляпучая яснасць. У адчыненай палавінцы акна на жывым скразняку самлела ўздыхала накрухмаленая фірапка. На завостраны шчыкетнік плота сонпа наваліўся жоўты куст акацыі. Ціхім рахмайым гудам над ім звінелі ўвішныя пчолы, чапляліся на высалапленыя язычкі кветак. Ад куста, як ад нагрэтага ў полі лубіну, пахла цёплай пясчанай зямлёю, запыленымі калматымі пчоламі, густым духам вулляў.

За непрычыненай брамкай на выслапым з цэментавых плітак ходніку паблісквалі нікеляванымі спружынамі і воськамі дзіцячыя калясы.

Абапал ходніка чарнелі ад свежае тлустае зямлі, выкладзеныя пастаўленымі на кант цэгламі, цукатыя вочы двух кветнікаў. Вострымі верацёнамі ііа іх вытачыліся пасьшкі невядомых кветак. Чужым і глухавым жыццём дыхнула па Хрысцю ад гэтага новага дома з прыгожым разным ганкам, ад чысцюткага дагледжапага надворка. 5а сухім шклом вокнаў, за сіяяватым дымам гардзін, зашморгнутых ыа шнурку фірапак з выстрыгаванымі кветкамі, хавалася таемнае жыццё. I Хрысцю скамяніў раптоўны сполах.

Крадком адступіўшыся ад расхрыстаных веснікаў, стаілася за прывялым на гарачыні кустом акацыі, каб перачакаць, покуль пералекаціць гэты страх.

Азіралася назад, туды, па рог плота, за якім ужо хавалася, трасучы сваімі сівымі злінялымі валасамі, Суля, што прывяла Хрысцю сюды да гэтага дома з ганарыстым высокім дахам.

I Хрысця ўспомніла, як млела яна і ад гарачыні і сарамяжлівасці ўчора, калі, ачуціўшыся ў Дварчанах, хадзіла

11 а брукаваных сонных вуліцах, назіркам прыглядаючыся да чужых маўклівых вокнаў, і ніяк не магла дабраць хаты, каб зайсці і спытаць, каму трэба служанка ці нянька да дзіцяці.

Нейкі сорам і брыдкасць адбіралі адвагу, і Хрысця, прыпыпіўшыся на міг перад зашчэпленымі глухімі брамамі, скоранька ішла далей, чуючы на сабе зірк цемнаватых патайпых вокнаў. Змораная наўнэт і збітая з панталыку, што ёй рабіць і куды дзецца — няўжо ісці ў Ведрычы, дадому? — япа раптоўпа натрапіла па нізенькую з лазовым шчытком і саламянаю абамшэлаю страхою хатку і, учуўшы нейкі ратупак, скіравала на другі бок вуліцы да раз’еханых непрычыненых веснікаў. На парозе хаткі, трымаючы на прыпале гліняную міску з забеленым круппікам, палудпавала старая гаспадыня ў зліняла-плюшавай камізэльцы.

Каля парога, збіўшыся ў купу, тапталі і дзяўблі адна адну жоўтыя вялікія куры, мусіць, не падзяліўшы тое каліва крупніку, што плюхнула з лыжкі старая. Вялікая, з чачоткавым грэбенем і калматымі нагамі курыца, адганягочы, дзяўбла ў голаў маладую рабенькую шурпу.

Угінаючы голаў і прысядаючы, тая верашчала на ўвесь надворак, але не адбягалася.

— Ах каб на цябе нарат, заб’еш,— махнула рукою старая, ратуючы маладую рахмапую, з натапьграным пер’ем курыцу, і ўжо закрычала на яе: — А ты стаіш, незграбаць!

Хрысця прыпынілася, чакала, покуль яе, мусіць, убачыць старая, але тая гаварыла да чубатае курыцы:

— Глядзіш, дэба, каб ты вочы ўставіла. Усё б’ешся, збрыдзела ты мне, нябось пакладу голаў на калодку.

Зачэрпнуўшы гушчы, старая ізноў плюхнула на малады ружаваты спарыіпнік крупніку,— туды наперабой, адпа перад адною кінуліся куры,— і падняла чырвонае заплаканае вока на Хрысцю: з ніжняга вывернутага века на шчаку сачылася сляза.

— Ці патрэбна вам?..— Хрысця спатыкнулася на астатнім слове.

— Што, дзеткі, кажаце? — старая рукою сагяала слязу.

— Наймічка ці патрэбна вам?          —

— Пытаеш у хворага здароўя,— старая пагпулася над міскай. Хрысця стаяла збітая з тропу, не ведаючы, што далей і казаць.

— Яна пытае наймічку,— старая выплюхнула з міскі астатак крупніку ў грумадку курэй і паднялася з парога: —• У багатых трэба пытаць. У каго грошы, той і пап. Таму выгоды, і наймічкі, і шнаймічкі трэба. Спазнала гэтакую долю.

Покуль малады — усім прыгодны. А стары — то і сабе збрыдзяеш. Ані руху ў мяне, ані разгавору. Во бачыш, якая стала. Дзе ўсё тое дзелася, а была ж такая, як і ты — маладзенькая. З’елі . аю моладасць...

Хрысця маўчучы слухала горкае нараканне на няўдачную долю — у чужым жалю было нешта блізкае Хрысці, і сэрца здушыла свая і гэтая чужая, змешаная з кіпячымі слязьмі крыўда.

— Да свінабояў падыдзі або во — да жыда, у цукерню да Сулі завітай,— старая прыціснула да сябе пустую міску, выскрабла там каліву крупніку, аблізала драўляную шчарбатую лыжку і сказала крышку шапялявым ад бяззубага рота голасам:

— Сіраціна, знаць?

Ад гэтае раптоўнае чужой здагадкі ў Хрысці растапіўся скамянелы холад, на вачах запяклі слёзы.

— Знаць, не салодкая доля прыгнала цябе. Ой, знаць.

Хрысця, разжаленая наўнэт, кінулася да брамы, не бачачы за слязьмі свету, вышмыгнула на вуліцу, чула, што яе яшчэ нанач клікала старая. Убачыла, што сюды да веснікаў ідзе, трымаючы на плячы доўгае арэхавае вудзільна і памахваючы за хвосцік лазіны вянком серабрыстае рыбы з чырвоным пер’ем, той самы чалавек, што зімою разам з Імполем малаціў у Мондравай Алесі, прыспешыла хаду.

Да Сулі ў цукерню яна пр'ыйшла, счакаўшы, покуль не высахнуць слёзы і не астыне на сподзе душы, не асядзе чорпы, як каламуць, і пякучы жаль.

Доўга хадзіла па ўсыпанай конскімі жаўтлявымі яблыкамі вуліцы, потым прыпынілася каля выбеленых мураваных крамаў, дзе драмалі, чуючы пах вэнджаных шынкаў ды кілбасаў, валачашчыя сабакі і дзе млелі папрывязваныя да плота ляйчынамі некалькі фурманак. Цярпліва і панура чакаючы, покуль управяцца з пакупкамі размораныя непаваротлівыя гаспадары, змучаныя на вясновым ворыве худыя вясковыя коні нехаця адмахваліся ад мух, пазвоньваючы цуглямі, траслі грывамі. Шкура на іх нервова ўздрыгвала — коней дацінала раз’юшаная заедзь. На заднім возе, што стаяў напроці дашчанага ганка, разлёгшыся ў саломе, пыхкаў папяросаю расчырванелы пасля гарачае гарбаты ці мо скупое чаркі маладжавы, нечым нават падобны да Імполя мужчына, дзюбаносая маладзіца ўтоптвала ў воз тоўсты, звязаны выцвілаю хусткаю вянзэлак, куплены мо сабе на блузку паркаль ці танны, дзецям на порткі, корт.

Спаткаўшыся на цэмянтовым ходніку і заглядваючы ў

твар дзюбапосай маладзіцы, Хрысця спытала, ці тут будзе Суліпа цукерня.

— Ага, тутака яна,— махнула дзюбаносым тварком на дашчаны ганак маладзіца.

Хрысця яшчэ раз азірнулася на маладжавага, падобнага да Імполя, бо глядзеў гэтаксама з-пад лоба, мужчыну і зайшла ў цукерню. Цёплы, перамешаны з карыцаю пах маладых пухкіх булак .ды шапаткіх цукерак зварухнуў голад: толькі цяпер Хрысця ўспомніла, што ранічкаю ўхапіла лыжку жытняй забеленай заціркі.

У цеснай цукерні, у духаце, прэлі адныя мужчыны і з імі маладая смуглявая, з сінімі вочкамі маладзіца. I Хрысця сумелася, пазнаўшы па ліловых, як сліўкі, гузах на галаве, калі ён падняў, папраўляючы, кепку, таго высокага мужчыну, што быў у Ведравічах на хрэсьбінах.

Ён прыходзіўся нейкім сваяком. Якім — Хрысця нават не ведала. Але страх браў пра адно, каб ён хоць не пазнаў яе, і, збітая з тропу, не ведала, што рабіць: ці аставацца тут, у цукерні, ці вышмыгнуць на двор.

Яяа адвярнулася, паклала на падакопнік свой пакунак — усё, што паспела выхапіць з куфра, уцякаючы ад Корсакаў,— глядзела ў акно, на ясную, залітую сонцам вуліцу, пічога там пе бачачы, толькі чула спіною, што каля прылаўка таўчэцца і гаворыць гучным, трохі сіпаватым голасам мужчына з ліловымі, нарванымі ад натугі гузамі. У шыбу акна білася і падала на падаконнік вялікая муха.

Маладзіца, накупляўшы дадому гаедінцаў — па жмеяі рачкоў-цукерак ды па пахкай булцы з вочкамі-разынкамі,— высунулася з цукерні, забіраючы мужчыну з нарванымі гузамі. I ў Хрысці адлягло, памякчэла на душы. За грукам дзвярэй у цукерні раптам вырасла вялікая пустая сцішанасць. Толькі ў шыбу сослепу білася і падала на шуфляду акна вялікая чорная муха.

— Вой, забі яе, забі! Цэлы дзень жыць не дае! — распярэзваючы на сабе фартух, сюды з-за прылаўка вышчамілася тоўстая Суля.

Хрысця падняла свой лёгкі пакунак, махнула ім.

Муха, раз’юшана пабіўшыся ў акно, бзыкпула недзе назад за прылавак, стаілася ў нішы палічак.

— Во і піяк не знііптожу.— Суля лупаватым вокам зіркнула на Хрысцю і паволі пакалывалася за прылавак, спытала адтуль:

— Ну што? Ну чуеш, што маўчыш?

— Людзі нараілі да вас зайсці.— Хрысця пацерабіла рукамі свой пакунак.

— Людзі,— хмыкнула і затрасла сытым падбароддзем Суля.— А ці ўсе цяпер людзі? Пальцы на руцэ і тыя не роўныя, але які ні адсячы, кожны баліць. А што, не? Чуеш, не?

— Мусі, кожны,— кіўнула Хрысця.

— Што, няпраўду кажу? — Суля зноў скрыва зірнула па Хрысцю.— I табе нешта ж во баліць. А мо не?

— Дзецца няма дзе,— Хрысця ўчула, як зноў сухая балючая гарачыня сцяла дых.— У наймічкі, можа, хто возьме.

Суля чапіла вагі -адзін перад адным пляскатымі дзюбкамі замахаліся крута выгнутыя, як у коней, шыйкі вагаў,— падняла на Хрысцю рудыя вочы,

— У наймічкі?..

— Усё рабіцьму.

— А што ўмееш рабіць, што?

— Дзяцей даглядацьму.

— Яна кажа — дзяцей. Ты глядзі, яна кажа — дзяцей. А сама ты хто? — зноў затрасла цяжкім двайным падбароддзем Суля.

Хрысця, збітая з панталыку, ужо маўчала — не магла дабраць у галаве: ці распытвае, ці здзекуецца з яе Суля.

— Ну, што маўчыш? Што я табе не ўнаравіла? Зацялася ўжо,— Суля распытвала доўга, усё паўтараючы гэтае сваё «а што, мо не праўду кажу», то адкуль яна, то колькі год, то дзе бацькі, і калі Хрысця прызналася, што з Верасава, раптам закрычала:

— Вуй, гэтае Верасава. Вуй, далося яно мне ў знакі. Як ужо і верыць каму. To гэты Літапар ваш стурбаваў мне галаву...

— Літавар мо? — перапытала Хрысця.

— Ну хай сабе Літавар, то Люпіна, другі год грошы не аддае. Пазычыла і не аддае. Вой, гэтае Верасава, вой, якія там людзі. I каму ўжо цяпер даваць веры? Ну каму? Бога не гняві і людзей не смяшы.

— 3 дому прагналі мяне,— сказала Хрысця.

— Дзіва што, гэткія людзі,— падтакнула Хрысці і, трохі памякчэўшы, адышоўшы ад злосці, спытала ўжо: — Галодная? — I адказала сама: — Ды няўжо ж.

Яна і накарміла ўчора Хрысцю, і нанач да сябе ўзяла. Паслаўшы ў цеспым, абклееным зялёнымі шпалерамі пакойчыку на расхістаным тапчане, прынесла лёгкае рыпучае крэсла, пасядзела, трымаючы рукі на тоўстых каленях, пагаравала разам і, нагнуўшыся, каб хто не чуў з хатніх, спытала:

— А можа, праз хлопца што? Можа, бацька за грэх які?..

— Ой, што вы, які ў Тняне грэх? — жахнулася Хрысця, раптам успомніўшы і хрэсьбіпы ў Ведравічах, і тую сваю п’яную сварбу з Алесяю, і тую цалюткую поч, калі ўсе хрэсьбеннікі, што асталіся начаваць, агледзеліся, што яе підзе няма. I слёзы раптам запяклі, заслалі вочы.

— Box, зноў угнявіла цябе? — Суля пібы з перапуду паднялася і прыставіла да перагародкі крэсла, суцешыла: — He плач, знойдзем ратупак, кажуць, Грабянка напытвае няпьку.

Суля яшчэ пастаяла ў дзвярах перагародкі, павохкала, жмурачыся на электрычную лямпачку з фарфоравым патронам, і, згасіўшы святло, патупала ў другі пакой — па рэдкай запавесцы яшчэ доўга поўзаў яе цень, рыпелі дошкі падлогі, і чуваць была неразборлівая для Хрысці яўрэйская гутарка. Суля гаварыла пра нешта з сваім нездароўчым з выгляду, пізенькім, усяго ёй па плячо, мужыком, што ўсё ціха соп, прыглядаючыся да Хрысці, калі яны прыйшлі ў хату.

А Хрысця вокам не звяла. Нейкім яспым і танюсенькім, як вада з капяжа, струменьчыкам з памяці цадзілася тое даўняе здарэнне, калі яна малою першы раз прыбегла ў Дварчаны, незнарок адбіўшыся ад большых дзяўчат, асталася адна па люднай вуліцы. Прыганула тое чутае, што ў смех расказвалі дома, як яўрэі ловяць і кідаюць у кадушку з цвікамі малых дзяцей. Ды яшчэ качаюць тую кадушку, а з цябе свішча кроў. А потым чалавечую кроў у мацу дабаўляюць.

I Хрысця, здранцвеўшы ад страху, паляцела што было моцы з мястэчка, азіраючыся на яўрэйскія крамы, каб праўда хто спадцішка не схапіў і на ўкінуў у тую бочку з панабіванымі цвікамі.

I, божа літасцівы, як яна перапалохалася і як заенчыла немым крыкам, калі незнарок на рагу вуліцы наскочыла на кульгавага, з жоўтаю кацубою яўрэя і, падняўшы вочы, убачыла яго чорную, па два доўгія кліны, бараду. Гэта быў ён, мусіць, Сулін мужык.

Потым, ужо пасталеўшы, брыдзілася есці, калі хто даваў пакаштаваць гэтую сухепькую, прэспую, мусіць, спечаную на адной нішчымнай вадзе, іхнюю мацу — баялася ўсё, што, можа, і праўда ў ёй ёсць чалавечая кроў...

На чым разарваўся гэты ясны, як вада з капяжа, шпурок успамінаў, Хрысця сёпня і не помніла, як і не помніла свапго зблытанага і нейкага спакутаванага сну.

Разбудзіў яе ранні шчэбет ластавак. I ад іхпяй вясёлай вострай шчабятні, ад яснасці ў акне і малінавай чырвані, што, коса прабіўшыся ў куток пакойчыка, затлелася на вялікіх зялёных кветках шпалераў, пра ўсё тое, што так

страшна і раптоўна павалілася па яе ўчора разам з гэтым злым і помслівым крыкам старога Корсака, пра ўсё тое, што псрадумала, бегучы ў Дварчапы, а сёнпя, здаецца, яна ачуняла, як ад цяжкае абложнае хваробы, ад усяго таго свету, што захмурнеўся і змерк перад ёю ўчора, і яна, ужо нібы адыходзячы ад памяці, нічога не бачыла і не разбірала перад сабою.

Цяперашняя радасць была танюткая і бліскучая, як павучыпка, і пералівалася мігатліваю чырванпю, як пераліваецца ў лесе на лапічку сонца нацягнутая між шурпатых камлёў хвоек ці аброшаных густых ялін танюткая павучынка. Япа шчымела ў душы, займаючыся і яснеючы, як дзень. I Хрысці зноў прыгануўся Імполь. Хмуры смутак нечакапага жалю разарваў гэтую танюткую, што востра бліснула, павучынку радасці. Як жа ж ён там, у злым, зайздросным Верасаве? Пэўна ж, трудна аднаму сярод помслівых плётак і чужых абгавораў. Ды як жа ж быць, калі на цябе нават міла не ўзгляне яна, заюхленая ад злосці Алеся. Літасці ад яе не чакай. He... Трэба яму сысці ад усяго таго грэпшага і злога, што ўчынілася там у Верасаве. Звяла яна са свету свекрыву з залувіцаю, звядзе і яго.

Хрысця задыхнулася ад страхў: божа, што яна думае! Ды нашто яны ёй: Імполь, Алеся. Яны завілі сваё гяяздо. Якое ўжо ні ёсць. А што жджэ яе, Хрысцю?

Ізпоў ўсё ўчарашняе, як страшная абложная хмара, завалакло, засланіла перад вачмі свет.

Ужо не чуючы ні гэтага пералівістага Іпчэбету ластавак, не бачачы ні яснай чырвані маладога маёвага дня, што распальваўся за акном, скоранька ўсхапілася з тапчана.

За дашчанай, абклеенай шпалерамі перагародкай пад цяжкаю хадою, нібы просячыся, суха зарыпела падлога.

Хрысця спалохапа адскочыла за карычяевую, на высокіх яожках шафу — баялася, каб, крый божа, хто не ўбачыў яе ў незашпураваным станіку. Цікавала адтуль адным вокам на выцвілыя салатавыя занавескі. Нечыя пухлыя кароткія пальцы злавілі і зграблі лёгкі паркаль. У пройму дзвярэй усунулася Суля. Склаўшы на пукатым цяжкім жываце голыя, упэцканыя ў цеста і абцярушаныя мукою рукі, спытала:

— А ты ўжо не спіш?

Хрысця захінулася далей за шафу, скоранька накінула на сябе паркалёвую блузку.

— Чаго ты хаваешся, чаго? Чуеш? — Суля скрыва, адным вокам старалася зазірнуць за шафу.— Я ўжо збегала да Грабянкаў. Нараіла ім цябе. Чуеш?

Раптоўны холад страху, нібы скразняком, абвіў Хрысцю — няўжо так нечакана пераменіцца яе жыццё, і, бог святы ведае, якое яно цяпер будзе? Холад, што падняўся спадыспаду душы, закалаціў рукі. Дрыготкія пальцы ніяк не маглі злавіць круглепькія бубкі звязаных з нітак гузікаў.

— Я ўжо не ведаю, як вам і дзякаваць.— Хрысця нарэшце зашпіліла іх, правяла рукою зверху ўніз — ці ўсе, і высунулася з-за шафы.

— Дзякуй скажаш потым, а цяперака ідзі снедаць,— сытаю, упэцканаю ў цеста рукою Суля развяла лёгкія салатавыя занавескі і схавалася за імі.

Пераходзячы прасторную святліцу, нечакана, нават сумеўшыся, Хрысця пеўспадзеў убачыла збоку сябе нібы знаёмую лупаваценькую дзяўчыну і прыстйкнула, каб прапусціць яе. I жахнулася, пазнаўшы ў вялікім, з вытачанай аправай люстэрку сябе.

Спярша дзіва, а потым і смех разабраў Хрысцю — гэта ж жарты, не пазнала сама сябе. Але ж калі яна глядзелася ў гэтакае вялікае люстэрка? Хіба толькі ў цёмную, з радужным адлівам шыбу, калі бегла на сяло і прыпынялася перад акном, каб паправіць хустку ды падгладзіць пад яе растрэпаныя валасы.

Стоячы перад гэтым вялікім, у прыгожай аправе люстэркам, Хрысця нават залюбавалася сабою, сваімі густымі, высакавата, па цяперашняй модзе, падрэзанымі валасамі, сваім надзьмутым дзіцячым тварком, усёй сваёй спрытнай паставай. Адну толькі ганьбу дала сабе — нізкаватая і дробная. I ніколечкі не горшая за гэтую сытую, што разлілася ў сваёй паўнаце, Алесю.

Крышку павесялелая, усцешаная, як забаўкаю дзіця, увайшла ў невялічкую, прапахлую смажанаю цыбуляю ды цымусам Суліну кухню.

За доўгім, засланым прапаленаю цыратаю шкапчыкам сядзеў, нацягнуўшы нізка на лоб пляскатую замусоленую кепку, Сулін мужык. Сапучы ў даўгаваты пос, сёрбаў рэдзенькую забеленую пшонную зацірку.

«Вой, дык чаму ж ён у шапцы есць?» — Хрысцю зноў разбіраў гэты дзіцячы, перамешаны з дзівам смех.

— Ну, садзіся, не бойся яго.— Суля, мусіць, злавіла гэты перапалоханы Хрысцін зірк.

— Дайце ж рады, я хоць твар спаласну.

— Умывалыіік вунь у сенцах,— паказала Суля на філянговыя, з вострым ромбікам пасярод планак, непрычыненыя дзверы.

Пасвяжэлая, расчырвапелая ад халоднай вады і ручніка, Хрысця вярнулася ў кухню ўжо тады, калі Сулінага муя.ыка тут не было— на табурэце, з прарэзанаю для трох пальцаў дзіркаю, сядзеў шары, з зеленаватымі прыжмуранымі вачмі сыты кот. Муркаўу натапыраныя сіваватыя вусы. 3 талеркі пахла смажанымі катлетамі. Суля ўкалола ў іх вострым трохзубым відэльцам, кіпула дзве на сподак перад Хрысцяй.

— Вой, больш не трэба.

— Што, маладая, не з’ясі дзве катлеты?

— А я не ведаю, я іх ніколі не каштавала.

— Вай, дзеўка, смех мяне бярэ, на цябе гледзячы. Як ты жыць будзеш? Як? — Суля, падпёршы рукою сытае падбароддзе, глядзела на Хрысцю зеленавата-карычпевымі лупатымі вачмі. Над правым брывом вострым рогам вытыркнулася рудаватая бародаўка, растапырваючы чырвоныя валаскі.

— Ці ж я ведаю,— прызналася Хрысця, каштуючы катлету і крышку дзівячыся, што з яе за смак — чуваць адна цыбулж

— Вы чуеце, яна не ведае,— пібы перадражніла яе Суля, а потым суцешыла і сябе, і ўжо яе, Хрысцю,— Але, праўда, цяпер табе абы-дзе прыткнуцца, абы дзень да вечара, а там пашукаем якой рады. Табе абы зачапіцца, а там час пакажа.

Гаварыла яна пра гэта і дарогаю, падводзячы сюды, на Рлізенькую пясчаную вуліцу, да гэтага ашалёванага і выфарбаванага ў карычневы колер дома, сцішаную ад раптоўнага схаладзелага страху Хрысцю.

Прыпынілася за сонна-жоўтым кустом акацыі і, пусціўшы наперад Хрысцю, нават штурханула яе ў плечы, падпіхаючы да нізкіх расхрыстаных веснічкаў.

— Ідзі, кажу табе, чаго маеш баяцца?

— Саромеюея я,— скамянела на месцы Хрысця.

— Вой, дзяўчо, гаворыш абы-што.

— Баюся.

Але Суля нібы не чула гэтага жаласпага Хрысцінага голасу, памалу цяжкімі, мусіць, хворымі нагамі закалыхалася пазад.

Хрысця, абамлеўшы, як сярод глыбокай вады, стаяла цяпер адна: і руку няма каму падаць, і да берага страшна ісці, а можа, там — вір?

Яна азірнулася назад — за рогам плота плыла, то крышку западаючы за вострыя штакеціны, то паказваючыся, ciBaa проставалосая Суліна галава — і памалепьку, як праз глыбокую цёмную воду, баючыся, каб не трапіць на вір, пайшла па цэмянтовых плітках ходніка пад вострую, пад-

пёртую двума выштукавапымі слупкамі, стрэшку гапка. Цікуючы ў адчыненую палавінку акпа, дзе на лёгкій, прапахлым ветранінай скразняку ўздыхала белая, падшморгпутая на шнурку фіранка, паднялася па сходцах на ганак. Абамлела ад яго глыбокае гулкае пустаты над яе нагамі, але зарадавалася, што ў хаце, можа, чуюць і нехта зараз вызірпе на яе тупат.

Але нават у задушным ад нявыветрапага пакосту калідорчыку, дзе было аж чацвёра белых выфарбаваііых дзвярэй з медзянымі блішчастымі ручкамі, ніхто яе не чуў.

Хрысця няўмела, усім кулаком, але як вучыла Суля, пастукала ў тыя пепрычынепыя, што былі перад ёю. За дзвярмі толькі расплылася і асела рэдзенькая цішыня.

Сцяўшы дых, Хрысця паслухала яе і пацягнула да сябе за медную, выгпутую жрылом прыгожую ручку. Тут была кухня — на стале бялелі яепрыбраныя пасля снедання талеркі.

Нібы ўзрадаваўшыся, што нікога ў кухні няма, Хрысця завярнула назад. 3 душы звальвалася ііешта цяжкае — можа, на лепшае, што няма.

Лёгка, вясёлая ўжо, вышмыгнула з сухога, прапахлага пакоставай фарбай калідорчыка на ганак.

Памахваючы сваім пакуначкам і чуючы, як збаўленпе, яснае сонца на вачах, вузенькім, цэмянтовым ходнікам дабегла да нізкіх веснікаў. Сонным пчаліным гудам звінеў жоўты куст акацыі. Мяккі грудны голас клікаў некага. Хрысця, прыпыніўшыся на міг, прыслухалася да яго. Гукалі недзе за спіною. Яна абярнулася. Адсланіўшы фіранку, з адчыненай палавіпкі акна вызірала абсыпапая кудзеркамі бялявых валасоў прыгоЖая, як у анёла, галоўка.

— Вы да нас?

— Ага,— прызналася і раптам пашкадавала Хрысця.

— Я чула, што вы стукалі, але ад дзіцяці баялася адысціся, якраз засыпала. To проша,— бялявая, у кудзерках галоўка схавалася за карункавымі кветкамі гардзіны.

Хрысця паволі паднялася на гулкі, з прыгожымі павыразанымі баляскамі гапак.

У прапахлым пакоставай фарбай калідоры бакавыя белыя дзверы адчыніліся ўжо самі, і на Хрысцю дыхнуў густы, перастоены пах духоў, пах дзіцяці,. пах цёплага жаночага малака.

Высокая і танюткая, як трасціна, маладзіца, спешна зашпільваючы на худых жаўтлявых каленях расхрыстапы халацік, шэптам запрасіла Хрысцю ў пакойчык. Пагрукваючы па падлозе пукатымі, прыбітымі да ножак скобкамі, звод-

даль ад дзвярэй пакалыхваўся кароткі, з рэдзенькімі драбіпцамі дзіцячы ложак.

Заплюшчыўшы вочкі і моршчачы лобік, мардаценькае дзіця пасмоктвала прыгожую, з белай шляпкай і зялёпым кольцам соску.

— Вы, мусі, ад Сулі? — азіраючыся на дзіцячы ложак, спытала маладзіца.

— Ну але,— маргнула сваім лупаватым вокам Хрысця, цікуючы на гэту ценькую, далікатную тварком маладзіцу і не чуючы ўжо ніякага перад ёю страху.

— Так-так, яна мувіла нам... Але проша сядаць,— маладзіца паказала па круглае, з выгнутай спінкай крэсла пад лаяушыстым фікусам. На зломаным лістку густым малодзівам выслезіўся сок.

Наровячы, каб і самой дзе не пашкодзіць вазон, Хрысця адставіла далей крэсла, асцярожна прысела, прытоптваючы на прыполе свой лёгкі пакунак. Асцярожпа спадылба агледзела абклеены прыгожымі, у чырвоныя ружы, шпалерамі пакой: на тыльнай сцяне на чырвона-яркім, што аж стракацеў ў вачах, дыване блішчалі дзве скрыжаваныя шаблі, a пад парогам страшна разявіла лыч касматабурая свіная галава з жоўтымі ікламі.

Мусіць, змеціўшы, з якім дзівам Хрысця косіцца на гэту голаў, гаспадыня хітра ўсміхнулася:

— To вепш. Ну, дзіка свіня.

— Няхай крые бог, мусіць, вялікая была,— яшчэ болей усмяшыла гаспадышо Хрысця, бо тая, бліснуўшы з куточка рота залатою каронкай, зарагатала зноў.

— Вой, якая ты наіўная.

— Што кажаце? — перапытала Хрысця, пе зразумеўшы гэтае астатняе слова.

— Мувем, жэ ты естась ешчэ дзетко.

— Што вы! Я ўсё ўмею рабіць...

— Я не о тым,— затрасла кудзеркамі бялявых, перавязапых чорнаю аксамітнаю стужкаю валасоў маладзіца і азірнулася на дзіцячы ложак.

Павярнуўшы галоўку ў карункавай шапачцы, дзіця стрыгла сінявата круглымі вочкамі.

— Ты ўжо гэтак спіш? — пакруціла галавою маладзіца.

Дзіця зацмокала губкамі, чуючы ў сябе каля шчакі пустышку, і паварочвала голаў, стараючыся злавіць яе ў рот.

Гаспадыпя адкінула коўдру і, падсунуўшы пад голаў руку, падняла гэты перавязаяы шырокім поясам і ўжо мокры падпараны пакупачак.

— Во зобач, to твоя пяня. Ho тылько я пе вем, як она называсе.

— Хрысця я, Хрысця,— прыцмокнула языком Хрысця.

Дзіця ўсміхнулася, паказваючы свае бяззубыя чырвоныя дзясны.

Хрысця працягнула рукі, каб узяць яго да сябе.

— 0 не, то невольно,— маладзіца, прыцісяуўшы да грудзей дзіця, крутнулася ўбок.— Цябе яшчэ не збадаў лекаж *.

— А нашто доктар? — апусціла рукі Хрысця.

— 0, мы павучаныя,— загаварыла нібы толькі да дзіцяці, несучы яго на нікеляваны, прыстаўлены да сцяны ложак, каб, пэўна, перавіць.— Узялі тут адну, а ў яе кароста.

— Няхай крые бог, што вы кажаце! Але ж хіба я...— Хрысця запнулася: вострым джалам упілася і затурзала сэрца тупая балючая крыўда.

— Ты ўжо на мяне не наракай, што гавару ў вочы,— маладзіца распавіла дзіця і гола-ружовенькае на адной руцэ перанясла на свежыя пялюшкі.

— Можа, вы мне адмаўляеце?.. Можа?..— Хрысця закруцілася, шукаючы вачмі свой пакупачак. Агледзеўшы на падлозе, падняла, зацерабіла ў руках.

— He, не... Ты ўжо так не прымайся.

— Вы ж гэтак мяне збэсцілі.— Хрысця стаяла як сама пе свая. Нешта прыкрае, помсліва-злое гпала яе адсюль, але нешта і трымала, хоць нямоцнае, як першы неакрэплы і хрумсткі лядок. Гэтым спадзяваннем была яна, тая разважлівая Суліна гутарка: «Табе абы зачапіцца, табе абы дзень да вечара, час пакажа...»

У душы но спадала горкая балючая дасада: яшчэ ў няпькі пе ўзялі, а ўжо гэтак згапілі. Як жа ж будзе жыцца ў іх і ці ўжыве яна, ці вытрывае?

Змакрэлая ад гарачае раптоўнае задухі, Хрысця злавіла рукою лёгкае крэсла. He, адсюль яна нікуды не пойдзе.

III

Зацвіла і пяждана завяла ў Мопдравым гародчыку маладая зраджайная вішня. Парудзеў яе ясна-белы цвет, зморшчылася і пацямнела, быдта прыхоплепая агнём, яе дробнае, яшчэ не акрыялае лісце.

Чэзла яна на вачах.

I цяпер карычневая, абпаленая наглым агнём смерці, стаяла сярод жывых дрэўцаў, што, ужо абсыпаўшы свой

* Збадаў лекаж — абследаваў доктар (польск.).

цвет, сарамяжліва заружавеліся ад натапыраных вусікаў, у якіх завязваліся невідушчыя вочкі плода.

Пасля белага густога хараства, згалелыя, у дробпым, яшчэ не акрыялым лісці, яны ціха стаіліся за высокім частаколам, каб ужо ў астатнюю гарачыпю лета зачырванець спакуслівымі вочкамі ягад.

Толькі япа, завялая, у карычневым зморшчаным лісці, чужая сярод усяго жывога, халодным, як жвір, смуткам ледзяпіла сэрца — як усё нечакана на белым свеце: радзіцца і ўміраць.

’ Алеся прыпыпілася каля весніцаў з вянком мокрых сарочак, што нясла перапаласкаць у рэчцы, паўзіралася па гэту карычневую нежывую вішшо, і нешта страхотліва-балячае перавярнулася ў душы, гарачынёю закіпела ў сэрцы, што гэта ліхі знак, на нешта нядобрае і благое. Падпухлы, у рудаватых плямах яе твар — спакойны, сопны твар цяжарнае кабеты — сцяўся і схмурнеў ад растрывожаных мысляў: «I праўда, можа, ізноў якія чары?»

Даганяючы сучачку, што з вуліцы завярпула за бацькава гумно, выйшла на Корсакаў надворак. Каля хлява бацька распрагаў каня — рассупоньваў хамут. На возе, прыстаўленая да драбінкаў, стаяла барана.

— I што, пабаранаваў, тата? — Алеся пераклала з рук на руку мокрую бялізну.

Улас быдта не ўчуў дачкі, выкруціў з гужа аглоблю і кі нуў, аж зазвінела атоса, на засмечаны брук надворка.

— Ага, пабаранаваў. He бачыш, ці што?

— Нешта ты, тата...— Алеся не ведала, як падступіцца да бацькі, зацялася ад крыўды.

— Яна пытае — нешта! — He павярнуўся па яе голас бацька.— Конь вунь захварэў. Як сам не свой зрабіўся. Думаў ячмень дабаранаваць, тую латку пад грушавым пнём.

— Чаго ж та ён?

— 3 ночы ўжо такі. На дыбы становіцца, быдта ад памяці адыходзіць. Я думаў, можа, дзе падвярпуўся. Чую, грукае, прыбег у хлеў, гляджу — пе, толькі з перапуду на мяне кідаецца.

— Можа, ласка перапалохала,— сказала Алеся, уцікоўваючыся ў нейкага смутнага, з панура і цяжка ўтнутаю галавою Корсакавага каня.

— Можа, і яна.

— Кажуць, што коням грывы заплятае. Летась мае авечкі так ублытала ў гарахвінне...

Корсак не даслухаў, сказаў, нібы цераз сілу, пра тое другое, што ўпілося страмякай у сэрца:

— А я ж наймічку во а хаты прагнаў. Хіба не ведаеш?

— Не,— Алеся адступілася, учула, як па руцэ пацяжэла мокрая бялізна. -

— Хай ідзе пад шатанэ. ,

— А дзе ж дзенецца япа, без прыстанішча?

— Ліхата яе не возьме. Глядзі во сябе.— Корсак вывеў з аглобляў непаваротлівага, нібы нежывога каня. Сказаў ужо, схаваўшыся за яго: — А ты глянь па сябе. Якавою ты стала.

— Тата, ці ты ж пе бачыш, што я...

— Хто ў боб, хто ў rapox, а ты, як кажуць, у сачыўку. Я пра другое кажу.— Корсак зняў з каня і кінуў на воз хамут,— Я і твайго шыбельпіка выгпаў бы разам з ёю. Чуеш?

У Алесі анямелі, падагнуліся ногі. Як нежывымі ступаючы імі, спусцілася з пакатага вадворка да брамы. У галаве збэрсаным вузлом зашмаргнуліся мыслі. Спомніліся хрэсьбіны, тое гумно, трэск лубіпу пад нагамі, Хрысцін злосны, раз’юшаны голас: «А ты думаеш, ніхто не ведае?»

«Ведаюць, вядома ж, ведаюць,— задыхпулася Алеся.— Але чым жа ж ён, Імполь, вінаваты? Нашто віпаваціць Імполя? Віпавата яна сама. Гэты грэх ужо на ёй. Божа; даруй усё. I за Хрысцю, і за бацьку, за ўсё».

He згледзела, як праз Сымонаў садок, перабегшы па камеппях тут вузенькую завоінку, дайшла да рэчкі, покуль з утрапенпя не ачуціў востры ляскат пранікаў.

Зніякавеўшы, спынілася над берагам, трымаючы па сагнутай руцэ мокрую бялізну.

У рэчцы, не падкасаўшы падолаў, стаялі верасаўскія маладзіцы, адна перад адпой з размаху білі па вымачаным нанач у попеле і складзеным у гармопік на заслопах палатпе вагкімі пранікамі — перылі яго. Дупіачыся ў вянку рэдкага, яшчэ добра не ачупялага, у зморшчаным дробпым лісці алешніку і пагусцелых вербаў, што асыпалі ўжо жоўтыя валасатыя таўкачыкі, ляскала вострае рэха. Пералівалася, пабліскваючы ў паплытчэлай занач вадзе, высокае пякучае сонца. Шыбкаю маланкаю жахаў з-пад цяжкіх бярозавых пранікаў мокры ляскат, аддаваўся далёкім водгаласам над с.тракатым ад жоўтай маслянкі поплавам, біўся ў звінючыя шыбы верасаўскіх хат.

3 высокіх пьдрскаў на маладзіц ападала густая імжа, у ёй трапятаўся, успыхваў і свіціўся ружаваты кавалачак тэнчы.

Размотваючы мокры гармонік і пускаючы па вадзе шарую доўгую полку, якую выгінала і скручвала быстрая вада, маладзіцы неяк наводмаш, са сваім бабскім спрытам махалі пялёгкімі бярозавымі пранікамі.

Іх было аж тры: зеленаватая, зблажэлая з твару, у шарачковым злінялым сачыку Ваўчкова Вольга і дзябёлая, у сівой суконнай, пэўна, мацерыпай камізэльцы перастарэлая дзеўка — Мацюшкава Сабіна і педарослая, што хавалася аж па пояс у вадзе, Пытлёва Ганначка.

Алеся, як спынілася на міг над высокім берагам зводдаль плёсу, дзе бушавала вузейшая і быстрая рэчка і дзе тырчалі, высунуўшыся з вады, чорныя тоўстыя карчы з падмытымі вузламі карэнняў,— каля іх ледзьве не ўсё Верасава мыла і паласкала бялізну,— так скоранька, нават яшчэ не апомніўшыся, сіганула далей. Яе, мусіць, і не паспелі б згледзець, каб, незалюбіўшы моцнага ляскату пранікаў, не забурчала і не зацяўкала, трасучы доўгімі вушмі, уедлівая сучачка.

— Алеся, ці чуеш? Алеся! — загукала сваім трохі як слязлівым голасам маленькая Ганначка і, падымаючы, падцягваючы абедзвюма рукамі перад спадніцы, каб не' блытаўся ў нагах, заплюхала па вадзе.

Алеся, быдта не ўчуўшы, ішла далей, наровячы схавацца за алешнік і густую лазу, што заглушыла пясок, далей за бухтаю.

— Алеся! — упагон ёй закрычала ўжо сваім званкаватым голасам Ваўчкова Вольга.

Яны ўсе перасталі ляскаць пранікамі, стаялі, апусціўшы іх у руцэ. Вада аблеплівала круга іхніх ног намоклыя спадніцы.

— Куды ты? Сцеражыся!

— Чаго? — пехаця прыпынілася Алеся.

— Недзе туды Ракоў сабака пабег.

— Ну і што?

— А ты не чула хіба? — Гапначка заплюхала далей па рэчцы, ловячы сваё расцягнутае вадою палатно.— Няхай крые бог, ашалеў, кажуць, ён.

Алеся азірнулася на ліловы ад мятліцы і жаўтлявы ад маслянкі, што стракацеў між завоняй і рэчкай, вузкі поплаў і нідзе не ўбачыла чорнага Раковага сабакі, толькі, пазвоньваючы цуглямі і хаваючыся па калені ў мятліцы і ў гэтай жоўценькай яснай маслянцы, ішоў Янка Вайтовіч: мусіць, завёў на папас, вярнуўшыся на полудзень з ворыва ці баранавання, свайго каня.

— Гэта ж во тут каля нас стаяў.— Ганначка нарэшце злавіла і пацягнула да сябе па густой вадзе шары доўгі пасак палатна.

— Мы тут аж умлелі,— перабіла яе Ваўчкова Вольга.— Стаіць, угпуўшы голаў і ўцяўшы між ног хвост, але да нас не сунецца.

— Вады ж, кажуць, баіцца.— Сабіна адкінула з вачэй і прыгладзіла кудзеркі сваіх рыжых залацістых валасоў.— А як улезе, то здохпё.

— Нябось, во не здох,— павярнула да яе свой злінялы бязбровы твар Вольга.— Вэньдзяка ў Рабках людзей пакусаў.

— Вой, што ты кажаш?! — Алеся зняла з самлелае рукі і палажыла на затравелы бераг бялізну.

— Дзяцей трэба глядзець,— упоперак густое быстрае рэчкі да пясчанага плёсу пабрыла Вольга, несучы складзенае на заслоне і ацяжэлае ад вады палатно: з яго густа, цэўкамі, лілася вада.

Услед за ёю з рэчкі выбіраліся Ганнйчка з Сабінаю. Няслі выперанае палатно, каб разаслаць на поплаве — няхай сохпе і беліцца пад цёплым вясновым сонцам.

Як учуўшы што, сюды пад старыя, замшэлыя ў камлях вербы, што хіліліся да рэчкі сваім рагатым крывым галлём, скіраваў даўганосы, у злінялай старой кепцы Янка Вайтовіч.

— А вунь і солтыс,— махнула цяжкаю, у тоўстай хустцы галавою Вольга,— Няхай шукае якую раду.

— Якоі ж ты рады захацела? — задраў пляскатую зв«рху, прышытую да брыля кепачку і прыскаліў адно вока Янка Вайтовіч.

— Кажуць, сабака Ракоў ашалеў.— Алеся спусцілася ніжэй на бераг.

Гэтым прыскаленым вокам Вайтовіч агледзеў яе, змераўшы з ног да галавы, нібы дзівячыся, што ў яе з-пад каптана прыкметна выпіраецца жывот, падцягваючы ўгору перад мультанавай сукенкі.

Ну і што? — Вайтовіч нацягнуў ніжэй на лоб пляскатую кепку — схаваў ад сонца свае вочы.

— Бабу вуньдзека ў Рабках пакусаў.— Вольга зняла з заслона мокры гармонік палатна і пацягнула яго па слізкай траве, ідучы аж да завоні спіною.

Вайтовіч падняў кепачку, падрапаў лысаватае, у рэдзенькіх валасах цеменя:

— I праўда, бяды ён можа парабіць. Але ж дзе ты, панечку мой, яго зловіш? Каб якая дубальтоўка была...

— Вуньдзека ж у Сяргея Рэпкі ляворвар ёсць.— Вольга тузанула да сябе шырокі і мокры пасак палатна, каб лепш і раўней прылягло да травы.

— Хы, ляворвар,— чмыхнуў у свой доўгі нос Вайтовіч.— Мо які пугач,— і пайшоў ад баб, замільгаўшы з-пад порткаў

зялёнымі ад травы пятамі. У руках у яго падзвэньгвала жалезнымі цуглямі вобраць.

— Во, знойдзеш пры такім солтысе ўправу,— зазлавала Сабіна і ўслед за Вольгаю пацягнула, размотваючы з гармоніка, слізкае мокрае палатпо.

Бабы яшчэ пастаялі пры гэтых, разаслапых на зялёнай траве доўгіх шарых пасках, выкруцілі мокрыя прыполы спадніц, пагаварылі пра шалёнага сабаку, якога надоечы, бо не ўзяў есці, спусціла з ланцуга Ракова Лёлька, і падхапілі свае заслонікі і цяжкія бярозавыя прапікі. Услед за Вайтовічам мякка і нячутна, прытопваючы зялёную казытлівую мураву, скіравалі з поплаву на вільготпа-халаднаватую ў цяньку дрэў пясчаную дарогу, што падымалася ад рэчкі ў вёску.

Алеся, прытупнуўшы на сучачку, каб ішла дахаты, спалохана азірнулася, ці не відно дзе таго Раковага сабакі, але над поплавам, між ^разарваных вянкоў яшчэ рэдкага ад зморшчана-клейкага лісця алешніку, што ўквечваў завоню і рэчку, сінеў ціхі вясновы полудзень, зморана адзін перад адным чахкалі сухія калючыя конікі, віліся, падаючы звер'ху ўніз і ўздьшаючыся лукаткамі, белыя матылькі, ды недзе востра цвірчэў, лётаючы над жвірыстым плёсам рэчкі, няўседны курлюк,— і Алеся спусцілася па абвіслым беразе да тоўстых карчоў: пад імі сцішна плюхала і густа цякла, сціснутая высокімі берагамі, вузкая і быстрая ў гэтым месцы рэчка. Усе верасаўскія бабы, стаўшы на коленкі, паласкалі тут вымытае дома ў балеі, у слізкім рудым, навараным з попелу лузе сваю бялізну ды прыносілі перамыць што чарнейшае: шарачковыя ды плацянковыя спадніцы, порткі, хвартухі ды анучы.

Алеся, паклаўшы на густой мураве бялізну, асцярожпа прыкленчыла каля абслізганага чорнага, што пах бадзягаю, карча і ўчула, як кружыцца ад быстрае вады, ад яе трапятлівага бляску галава. Заплюшчыўшы вочы, адсунулася далей, нечакана абамлеўшы ад таго даўпейшага, што раптам успомнілася цяпер, як у звар’яцелай гарачцы, адыходзячы ад памяці, душыла свой жывот, абмацваючы варухлівы тоўсценькі плодзік, як нешта нядобрае, дурное надышло на яе тады кінуцца галавою сюды ў бухту, каб ужо болып пе варочацца да Мондрых, не бачыць Радзівопа, помслівае ўрэднае свекрыві і яемае завуліцы — бо нашто ж жыць, калі так перайначылася, перакасілася жыццё і ўсё маладое, яспае зашмаргнулася ў Мондравай хаце, у няўдачным горкім замужстве.

Алеся адапхпулася рукою ад чорнага слізкага карча, ад

быстрае страхатлівае рэчкі, што далей за карчамі сЦішалася ў жаўтлявым і каламутным віры, які паволі кіпеў, пераварочваўся, падымаючы з глыбокага таемнага дна чорны бруд, разганяючы зверху і закручваючы вострьші, вірлівымі лейкамі ваду.

Цяжкая, задушлівая гарачыня сціснула Алесі сэрца, лоб і далоні замакрэліся ад халоднага поту. Адступаючыся далей ад чорных карчоў, прысела на беразе, адгапяючы ад сябе страшлівае, што так накінулася па яе, але адагнаць не магла: зноў прыгавуліся хрэсьбіны, задыханы рып гармбні, трэск сухога лубіну каля гумна, Хрысця з Імполем, высокі насып чыгункі з хрустам каменпя і той вялікі сутулы абходчык, што падпяў яе са шпалаў, і яна ішла трохі працверазелая і ў душы зычлівая яму, што паспеў у час, што незнарок засцярог ад граху, што і праўда ёй трэба жыць дзеля яго, дзеля дзіцяці, таго новага дзіцяці, што з упартым спадзяваннем турзаецца пад сэрцам.

«ЦІто табе ўбілася ў голаў, каб рашыцца на такое? Жыць, трэба жыць!..» — гаварыў ён, высвечваючы ліхтаром няроўную, у выбоінах дарогу.

«Ага, жыць»,— ледзьве вымавіла яна, чуючы, як пад сэрцам варушыцца дзіця. Свет ёй зноў засланілі слёзы, але плакала яна, не саромеючыся гэтага вялікага мужчыны, ад смутнае, спакутаванае радасці, што асталася жыць і што трэба жыць дзеля яго — дзіцяці.

На калючым, шапаткім, з маладою канюшынаю ржышчы, іпто пачыналася за лесам, япа пайшла ўжо адна, трохі паспакайнелая, што ніхто не ведацьме, дзе яна была, а ён усё стаяў, гэты вялікі, добры мужчына-абходчык, мусіць, не вельмі верачы, нібыта малому дзіцяці, якое вучылася хадзіць, што яна дойдзе да вёскі.

Але яна ўжо ведала, што дойдзе дзеля яго — дзіцяці, што ізноў заварушылася пад сэрцам.

Абудзіла яе, пранімыгнуўшы ў міг вока каля самага берага, сіняя блішчастая пташка з кароткім, быдта выскубленым, хвастом. I Алеся, забыўшыся пра хрэсьбіпы, пра таго сутулага абходчыка, з дзівам глядзела, як нізенька, над самаю вадою, ляцела гэтая невядомая ёй сіняя пташка, скорапька згінуўшы за навіссю лазы. Алеся, здумелая, ці не падалося ёй — бо хіба ж ёсць такія пташкі? — ізноў прыкленчыла каля.карча, узяла з горбачкі бялізны мокрую сарочку і заплюхала ёю ў жаўтлявай вадзе.

He бачыла, як каля берага спыніўся і пастаяў, падцяўшы хвост і паглядаючы сюды асалавелымі вачмі, шалёны Ракоў сабака.

IV

Імполь, паважаўшы на ручкі і падымаючы ўгору парог, вырваў з баразны плуг. Турзаючы за лейчыпу, скіраваў каня на пяезджаную' ўтравелую дарогу, каб пачаць новы загоп. Гультаяваты, ужо немалады Мондраў конь пехаця замахаў галавою, ганяючы ліпкіх мух ды пякучых аваднёў, што плоймаю віліся пад ім, і раптам стаў — пэўна, зажадаў перадыху або і таго гаспадарскага нокання і крыку, да якога ёп ужо, мусіць, звык.

Але Імполь яго не чапаў — ведаў, што гэты няўдалы, з увагнёнай, як у лася, шыяй, вялікім чэравам і абвіслай сподпяй губою, стары Мондраў конь можа занаравіцца, як было гэта нядаўна, з тыдняў два пазад, калі Імполь, варочаючыся з ворыва, наладаваў з крушні воз камепня, каб загатаваць яго на склеп. Якраз перад Мацюшкавым полем, на тым кавалачку шырокай пясчанай дарогі нядужы Мондраў конь во гэтаксама замахаў вялікаю звіслаю галавою, адкапыліў піжнюю тубу і далей не пайшоў. Ужо крышку разнерваваны, Імполь узяў яго за вобраць каля цугляў і махнуў кулаком перад хмурым, абапрэлым ад слёз канёвым вокам, і гэты змучаны і, здэцца, рахмапы Мондраў копь раптам пудка ўзняўся на дыбы, захроп і стаў адсаджвацца назад, абіваючы аб воз свае худыя вострыя калені.

Імполь счакаў, покуль астыне ад нечаканага перапуду і гарачае злосці пядужы конь, і ўжо, падпіхаючы за ручку цяжкі, наладавапы каменнямі воз, сцебануў па худаватай крыжавіне пякучаю, з вузельчыкамі, сырамяжнай пугай. I нарабіў яшчэ большае бяды — конь спярша нервова здрыгануўся, цяжка задыхаў, а потым пачаў кленчыць на пярэднія ногі, азіраючыся назад гэтым слязлівым смутным вокам. Невядома, колькі тады прастаяў бы Імполь, гледзячы, як цяжка ходзіць, уздымаючыся гармонікам, пахвіна ў гэтай няздатнай да работы, наравістай, запаранай здыхаты, каб не надарыўся Янка Вайтовіч і не ўпрог свайго сухашчавага, але шырокага ў персях каня, што пават з гонарам, лёгка выкідваючы пярэднія ногі, выцягнуў з пяску Імполеў воз.

— Паглядзі ты на яго чэрава,— смяяўся тады Янка Вайтовіч, задзіраючы голаў і паказваючы сваім даўгаватым носам на белага Мондравага каня.— Некалі Радзівон Мондры мякінаю яго карміў, а ты хочаш... Ён ледзьве цяняецца.

Але, успомніўшы пра Радзівона Мондрага, раптам асекся, абцёр жменяю рот і пачаў выпрагаць з Імполевага воза свайго шустрага коніка, што паліскаўся гладкай шэрсцю.

— Цяпер яму ўжо ніякі харч не паможа, як ні кармі,

карысць малая.— Вайтовіч нібы пачаў апраўдваць Імполя і скорапька паехаў, здалёк яшчэ гукаючы: — Які гэта конь, каб каршун за спіну ахапіў, то панёс бы.

Цяпер Імполя нават разабрала жаласць, калі ён паглядзеў яа старога Мондравага каня, што стаяў, трохі нахіліўшыся яабок і адставіўшы заднюю пагу. Нешта знябожанае, хворае было ў яго паставе.

«Колькі ж яму год?» — Нібы сам у сябе спытаў Імполь і адышоўся, прысеў на халодную, насыпаную тут на сценцы крушпю, што абрасла маладою ценькаю травою і нізкім сівым палыном, каб перакурыць і аддыхнуць самому. Ходзячы за плугам, намучыўся ўдосталь: тут пры грудкў не адзін жвірчак, а і каменні, аж зубы ляскаюцв, калі плуг натыкаецца і скрыгоча па іх, б’е жалезнымі ручкамі ў натруджаныя гарачыя далогі. Цяпер яны смылелі ад жылістае нацятасці і работы.

Імполь абмацаў кішэні, шукаіочы карабок запалак ды бляшаную баначку з тытуяём і папераю. Усмак закурвіў, пякучы тытунёвы дым задушлівай гарачынёю ап’яніў голаў.

Імполь, як праз туман, глядзеў перад сабою, але вочы не бачылі ні карычневага груда, на якім заіснеўся зялёнымі радкамі авёс, ні чырвоных вежаў касцёла ў далёкай лагчыпе, што ляжала між замглёных сінечаю цёмных яловых лясоў на гарбатых горах. У душы тлеў пусты сцішаны спакой, покуль зірк не патрапіў, не разабраў у далёкай сіняватай смузе белыя плямы — сцены ввібеленых дварчанскіх хатаў ды мураванак.

Раптоўна ачуняўшы ад зморанай соннай дрымоты, Імполь успомніў пра Хрысцю, пра тое, што чуў пазаўчора ад Воўчкавае Вольгі, ведучы да рэчкі паіць каня, і той, чамусьці незалюбіўшы, што наперадзе нехта ідзе, турзануў жоўтымі старымі зубамі за канапляную Вользіну хустку.

— Вой, каб ты выдах,— Вольга адскочылася да драцяное ржавае загарадкі пад вішаннік,— яшчэ і кусаецца!

Імполв і сам сумеўся, не ведаючы, што гэты наравісты Мондраў конь можа яшчэ скубануць зубамі.

— He ўпадабаў нешта цябе.

— Мусіць.— Вольга бліснула з-пад хусткі зеленаватымі бязбровымі вачмі, азірнулася туды, па поплаў, дзе рагаталі дзяўчаты, сцягваючы да сябе паскі падсушанага пабялелага палатна, каб зноў намачыць у рэчцы, і сказала: — Гэта ж ці чуў? Хрысця нібыта, кажуць, вунь за служанку пайшла.

Нейкія невыразныя думкі паплылі ўслед за позіркам туды, за карычневы ад раллі грудок, Покуль прыжмураныя ад дыму, што закручваўся ў твар, ды ад зыркага расплаўлепага

сонца вочы не патрапілі па чырвоныя вежы касцёла ў далёкай, сіняватай ад смугі лагчыне. Там былі Дварчаны. Там недзе цяпер была Хрысця.

Насупуўшы ніжай на лоб кепку, Ьшоль доўга глядзеў проці сухога пякучага сонца. Белымі плямамі сярод навалу цёмных дрэў яснелі мураваныя ды выбеленыя яўрэйскія крамы і паблісквалі крыжы на Дварчанскай царкве.

Пякучай маланкай нешта кальнула ў Імполева сэрца. Там недалёка ад рынку, ад гэтае царквы — выштукаваны, прыгожы, з бляшаным дахам Грабянкаў дом.

Успомнілася зноў учарашняе, што сказала Ваўчкова Вольга. Знарок, а мо і незнарок, там на вуліцы пад старымі вербамі.

— А што, горай не будзе, як у Корсакаў. Ці не праўду кажу?

Імполь, каб не выдаць сябе, знарок маўчаў, словам не абмовіўся. Толькі ляпаў рукою па худой касцістай храпе каня, што зноў, вышчарыўшы свае з’едзеныя зубы, цягнуўся да Вольгі. А яна ўжо і не баялася яго, адышоўшыся трохі зводдаль, гаварыла сваё — знала, што цікава Імполю:

— Нагледзелася і тут усяго... Хоць у чыстаце пажыве,— Вольга хітра зіркнула Імполю ў вочы і завярнула пад шарыя вялікія каменпі, абцярушаныя лілова-карычняватым бэзавым цветам, да свае хаты.

Імполь стаяў як амярцвелы — калючым клубком пад сэрцам заварушыўся боль. Перавярнуўся той клубок і цяпер, падняў Імполя з мулкае крушні.

Стоячы босымі нагамі ў сівым нізкім палыне, што закучаравіўся круга кружні, Імполь прыжмурапа глядзеў з-пад пасунутае кепкі проці сляпучага сонца. Гарачынёю кіпелі, віравалі думкі: «Як жа ж яна там? Няўжо забудзецца пра яго? I што яна робіць у тых Грабянкаў?»

Пасля хрэсьбінаў яны бачыліся разы са тры ўсяго. Яна, спатажаная, баялася ўсіх. Скоранька, няўзнак, зіркпуўшы вавёрчьшымі лупаваценькімі вачмі, мінала яго; раз, калі падыходзіла на вуліцу сустракаць быдла, другі — бегучы да рэчкі спаласнуць бялізыу.

Трэці раз, варочаючыся з Дварчанаў сцежкаю каля рэчкі, згледзеў яе на Корсакавым балоце,— яна прыбегла туды нарваць маладога, што толькі адскочыў лапушыстымі купкамі, шчаўя. Яна аж залекацела, трымаючы ў белым, загорнутым да жывата прыполым фартушку жменькі са дзве пазбіранага шчаўя, калі ёы скіраваў да яе. На смуглявых шчоках выступіла, загарэлася сарамяжлівая чырвань. Вочкі, бліснуўшы з-пад гусценькіх шнурочкаў броў касаватым за-

юшлівым зіркам, раптам змерклі і схаваліся. Ён бачыў толькі яе зморшчапы пукаты лобік, хмурыя варухлівыя бровы, карычнявата-чарнявыя валасы з белаю сіпяватаю разоркаю прабору — хустка далёка адкрывала яго.

— Вой, божа літасцівы, чаго ты прыйшоў? — Яна глядзела недзе сабе пад ногі на яспа-жоўтую кветку слепаты.

— Так сабе.— Ён тады не ведаў, што сказаць.

— Ага, так.— Яна паварушыла нагою гэтую жоўтую кветку слепаты.— Людзі ж вунь.

— А што людзі?

— Досыць адной бяды, няхай крые бог! — Яна завярнулася, не падымаючы галавы, пайшла, сказала ўжо здалёк: — Баюся я твае... Імполька, пе падыходзь больш да мяые. He будзем мы знацца.

Але яму не паверылася тады, што яна кажа праўду, і ёп яшчэ больш, дзе ўжо ні быў — ці ў полі на ворыве, ці ў хаце за работаю, паглядаючы па сонпа-ацяжэлую, маўклівую Алесю, пачаў думаць пра яе. I гэтыя збэрсаныя думкі, як нясцерпная пакута, сядзелі ў ім, і ад іх не было ратупку. Але чым ён болып думаў пра Хрысцю, тым чуў большую віну перад Алесяй і нават затоеяую брыдкасць, што не любіць яе. Ці, пэўна, не можа разабраць, што любіць абедзвюх — кожную па-свойму: Алесю трохі як мацеру, якое яму не хватала ўсё жыццё, з яе сталасцю і тою ўжо распаўнелаю прыгажосцю, тым прывялым хараством, крыху ўжо сарамяжым,чым вабіць маладзіца. У Хрысці было нешта іншае, як у яблыпевай кветцы — тое ружавата пязвялае хараство, яшчэ не спазнаТіае, не вядомае, ні ёй і нікому. I Імполь чуў, як Хрысця хіліцца да яго душою.

Імполе'вы вочы заслязіліся ні то ад ветру, што дыхаў напараным цяплом, перамешапым з пахам падагрэтае вільготпае зямлі і маладое саладжавае ярыны, заараяага на картапляпішчах гною, ні то ад зблытаных у тугі, неразборлівы жмут думак — як жа ж далей жыць: во ёсць поле, зямля, Алеся, ёсць, здаецца, усё і нечага недалягае чалавеку. Чаго? Няўжо толькі яе, Хрысці? Ці мо то звыклага вясковага кахапня, якога ён це спазнаў, нават не пасядзеў на прызбе з дзяўчынаю, пе наабдымаўся, як абдымаліся хлопцы, варочаючыся з вечарыпкі дадому, і йіколі не біўся за дзеўку, як біліся іншыя, ідучы пават па нажы. Ці не занадта лёгка яму далася любоў з Алесяю. Ды якая гэта любоў. На восем год старэйшая ўдава. Ёй абы прылашчыць прымака.

Высокаё мігатлівае сонца сляпіла вочы, у губы пёк канчарык размоклай папяросы. Імполь астатні раз зацягнуўся, учуў, як атрутнай гарачынёіо душу супакойвае горкі тыту-

нёвы дым, і шпуряуў ад сябе размоклы канчар. Азіраючыся на капя, што з аб’еханым ва вушы хамутом яагпуўся да цёмна-зялёпай маладой травы і паскубваў яе, ловячы сівымі аксамітнымі губамі, паіішоў халадпаватаю, нядаўна толькі што выйдзенаю разораю. 3 яе пехаця адляталіся цяжкія ружавата-чорныя гракі, разамрэла каркалі.

Перад чубком хвойніку ў лагчыне, дзе цямнела некалькі маладых елачак, убрандіх у жаўтлява мякенькія кутасікі, сашчапіліся густымі разложыстымі вярхамі кусты старога гарэшніку. ІІад ім грэлі на сонцы гарбатыя абамшэлыя спіпы два вялікія камяні.

Стоячы зводдаль ад іх і нешта нібы счуўшы, ужо каторая пара брахала ўедлівая сучачка.

«I што ж яна тутака згледзела?» — Імполя разбірала цікавасць, і ён выйшаў з разоры па цёплую, даўпо не арапую сухаватую ялавіпу, што густа і едка запахла падагрэтым ліловым чаборам ды жоўтымі шчоткамі сакаўнога водцыку і нізенькімі махрыстымі кветачкамі валаспіку.

Аблавухая сучачка, учуўшы гаспадара і блізкую помач, забрахала яшчэ мацней, падступаючыся да гэтых вялікіх, як уеханыя па самую стрэху хаты, абамшэлых каменняў.

У Імполя зашчымеў раптоўны холад сцішнасці — ёп успомпіў тое, што чуў не раз ад Алесі: пад гэтымі каменнямі былі закопаны нейкія ксяндзоўскія дапыя — лаперы на тутэйшую зямлю і высечаны даўнейшы лес.

I некага з верасаўцаў брала цікавасць знайсці гэтыя паперы — каля камяпёў ужо асунулася і зарасла крапівою ды густымі кусцікамі вербалозу колісь выкапаная яма.

Туды, да гэтай ямы, і падступалася сучачка, дзеля асцярогі прапусціўшы наперад сябе Імполя і круцячыся ззаду яго ног.

Перамогшы ў душы сцішанасць, Імполь падышоў да стракатага ад белых, з жоўтымі вочкамі кветачак сунічніку берага і спярша ўчуў, як там каля маладой, абкіданай карычняватым лісцем грушкі нешта завурчала, зафыркала, і потым ужо ўбачыў, як з высокае крапівы, мусіць, з палежанага котлішча падпяўся палавы, у рыжаватых плямах, з гоўстымі крываватымі лапамі звер. Ён быў з добрага сабаку і шырокай, мурлатай, як у ката, мызай.

Мыза вышчарылася, паказваючы з кутка вялікія іклы. Косыя зеленаватыя вочы гнеўна заблішчалі, на галаве чуйна стаялі вострыя, з кутасікамі, вушы.

Перапалоханы знянацку звер раптам крутнуўся, ад злосці заварушыў куртатым, як адсечаным, хвастом і шмыгануў 34

за калючую дзікую грушку і адтуль зноў нядобра, з грозьбаю, па-кацінаму завурчаў.

Імполь. сумеўшыся гэтага раз’юшанага гыркату, адступіў ад берага, азірнуўся круга сябе, каб знайсці што падхватнае Ў РУку.

Заходзячыся ад заядлага брэху, сучачка таксама адкацілася назад.

3 гарачкі ды страху Імполевы вочы перабіралі стракатую ад ліловага чабору ды жоўтых шчоткаў водцыку сухаватую ялавіну, але каменя нідзе не знайшлі.

Трохі ашаломлены, як сам не свой, Імполь зноў закруціўся на месцы, сілячыся прыдумаць, што ж можна яшчэ схапіць у руку, але ўбачыў за чорным заарапым палеткам свайго белага каня, нарэшце змікіціў — адпяць ад плуга ворчык.

He выбіраючы ўжо дарогі, наўпрасты па мяккай гразкаватай раллі пусціўся подбегам да сценкі, там, прьшаўшы да травы, усё гэтаксама ціха папасваўся, цягаючы за сабою павалены плуг, змучаны сённяшнім ворывам стары Мопдраў конь.

Захлынаючыся ад прыступу гарачкі, ад таго невядомага, што мае здарыцца, ужо трохі няспрытнымі, дрыготкімі рукамі адчапіў ад плуга драўлянае каромысла, выкруціў яго з сівых канапляных пастронкаў і, трымаючы адною рукою наперавес, скоранька завярнуў пазад.

Пераскокваючы цераз разоры і западаючы ў пяроўпай раллі, з радасным і ашалелым віскам наперадзе яго кацілася малая аблавухая сучачка.

Першаю дабегла да негустых, у драбнявым яшчэ лісці кустоў гарэшніку і прыпынілася, унюхаўшы ў яме таго невядомага звяра. Задраўшы мызу, ціха стаяла, чакаючы, пэўпа, а што будзе далей, калі падыдзе Імполь.

Растрывожапы і спуджаны звер, счуўшы мяккі тупат босых Імполевых ног і бразгат жалезнага крўка на вагкаватым дубовым каромысле, падсунуўся далей за крывую чэзлую дзічку — адпо з-пад нізкага вілаватага сўка вызірала мурлатая, з прымружанымі вачмі кацячая галава.

Ступіўшы на бераг ямы, што ўтачылася ў зямлю глыбокаю лейкаю, Імполь аберуч узяўся за канец шарага, злінялага на дажджы і сонцы дубовага каромысла, на выпадак чаго высока падняў перад Сабою.

За дзікай недарослай грушкай зноў пачуўся раз’юшапы злы гыркат. Імполь толькі ўскораў змеціць, як здрыгапулася і зашапацела лісцем груша і як сюды на бераг гэльцпуў шара папяловы вялікі клубок.

Што было моцы Імполь махнуў вагкім дубовым каромыслам, учуўшы раптам, як у далоні аддаўся нечаканы ўдар. Караткаваты, з сытымі псрсямі і куртатым хвастом звер нібы спатыкнуўся ва сваіх кудлатых тоўстых лапах. Каромысла ўцэліла, пэўна, у голаў — звер прыкленчыў і, як учадзелы, закруціўшы мурлатаю галавою, яшчэ папоўз дЯ Імполевых ног.

3 перапуду заверашчаўпіы, ад ямы адбеглася жоўтая аблавухая сучачка.

Несумысле, ужо з гарачкі Імполь яшчэ раз гакнуў па мурлатай, з натапыранымі кутасікамі вушэй галаве цяжкім дубовым ворчыкам. ,

Забіты ўжо, відаць, пасмерць звер вяла асеў на траву і пакаціўся па крутым беразе ямы ў высокую крапіву, пад дзікую, у карычняватым лісці грушку, дзе і ляжаў, толькі цяпер ужо белаватым жыватом дагары. 3 п-ысы высачылася цёмная кроў, заліваючы каля пашчэнкаў касматую шэрсць. У агні астатніх сутаргаў дрыжала і выцягвалася задняя лапа з вострымі вялікімі кіпцюрамі.

Холад страху, раз'ятрапасці і ўсяго певядомага калаціў Імполя. Сэрца падточвала горкая крыўда па сябе, што ўчыяіў нешта кепскае. Зрабілася раптам шкада гэтага невядомага звяра, што пядаўна стаяў каля дзікае недарослае, грушкі, падпяўшыся з котлішча, увесь пруткі, насцярожапы і спрытны ў сваёй звярыпай паставе, а цяпер, абязвечаны смерцю, ляжаў, брыдка паказваючы белаваты жывот, з задранаю дагары мызаю, з якое высачылася кроў, і нешта ўжо гідкае, можа, нават нікчэмнае было ў ім, у гэтым яго нежывым спакоі.

Імполь адышоўся ад ямы, спакуслівая цікавасць яшчэ пад’юшчвала падысці да звяра.

Трымаючы пагатове вагкае, з жалезным круком каромысла і ўпіраючыся пятамі ў грунт, каб не паслізпуцца, Ішіоль памалу спусціўся да калючае дзікае грушы. Каля вылежанага, утаптанага ў гонкай выбуялай крапіве котлішча валялася чорпае, пазаліванае кроўю пер’е — злавіўшы на полі ці ў лесе нсйкую пташку. звер. мусі, жыраваў у яме. Тут валялася яшчэ не дагрызепая чорна-сіняватая, ^ыхтык іпдыковая, з доўгай цэўкай і чорнымі кіпцямі нага.

«Нябось, не святы і ты. Звёў са свету не адну пташку»,— Імполь нават загаварыў да звяра, знайшоўшы раптам, чым апраўдацца за сваю вінаватасць, і ткнуў канцом каромысла ў белаватую поўсць жывата — звер вяла, ужо ые пажывому ‘скалыхнуўся.

Здалёк прынюхвалася, але яшчэ баялася падступіцца сю-

ды заядлая сучачка — бегала па беражку ямы, не ведаючы, што рабіць. Нарэшце спусцілася ўніз, хаваючыся за Імполевы ногі, нязлосна забрахала.

Для асцярогі, прыціскаючы ворчыкам мяккага падатлівага звяра, Імполь бліжай нагнуўся над ім — разгледзеў вусатую, з шырокімі і касматымі пашчэнкамі крыху разяўленую мызу: адтуль вышчарыліся вострымі асцямі сашчэмленыя іклы, з кутка рота сачылася і залівала заплюшчанае вока цёмна-тлустая кроў.

Холад насцярогі яшчэ дрыжаў у Імполевых грудзях, і, перасільваючы сябе, Імполь узяўся за мяккую цёплую лапу, падняў ад зямлі нялёгкага, можа, на пуд, звяра і, ужо ўбачыўшы, як звесілася мурлатая галава, асмялелы, вывалак яго з гарачае, ужо напаранае сонцам, ямы. Кінуў на звінючую ад увішных пчол шчотку чабору і, прымергаваўшы пад пахаю дубовае каромысла, схваціў звяра за ўсе чатыры ногі і, падымаючы над раллёю, папёс на зялёную сценку да воза.

Ад стракатага з белаватым жыватом звяра, што, як баран з падрэзаным горлам, далёка назад адкінуў сваю голаў, пахла ветрапіпаю, нейкім едка-саладжавым потам.

Імполя ўжо разбірала нясцерпна-дзіцячая жадапасць пахваліцца, расказаць усім у Верасаве, як ён забіў гэтага невя’ домага звяра, і паслухаць, што скажуць людзі.

Час блізіўся на полудзень — у самую выш паднялося і зменшала ў сваім кружку, здаецца, падтапілася сонца. Цень ад Імполя зрабіўся кароценькі і бег за ім, як нізенькі калекі чалавек.

Пастухі ўжо недзе змералі яго босымі ступнямі і, налічыўшы пяць, гпалі з пашы крутабокіх, з тоўстымі чэравамі, паетых кароў, што з подбегам, круцячы рагамі і ганяючы неадчэпных слепакоў ды мух, ішлі дадому, каб скарэй дабегчы да рэчкі, да вады, дзе пры вербах і алешніку можна абцерціся ад кусашчага гмызу. Толькі авечкі, сапрэўшы ад гарачыні, ціснуліся ў вялікую чараду, ішлі ззаду, пашкрэбвалі вострымі капытамі сухую дарогу, падымалі з яе мучны, пухкі пыл і, папярхнуўшыся ад яго сухое гаркаты, кашлялі. Імполь убачыў на грудку за зялёпым, што ліснілася на сонцы, завіваючыся ў трубу, лапушыстым жытам стракатую грамаду чырвоных, чорных і пярэстых кароў, пачаў скоранька запрагаць каня — карцела нагпаць пастухоў і здзівіць іх гэтым невядомым звяром.

Але пакуль выехаў папярочнаю сценкаю, што рассякала папалам без таго кароткія верасаўскія дзялкі, на шырокую пясчаную дарогу, дзе пачаў тапіцца і прыставаць зноў наравісты і знясілёпы Мондраў конь, пастухі ўжо былі каля

белых слупкоў пераезда. Замітусіўшыся і размахваючы рукамі, скоранька пераганяла цераз калею сонных, асалавелых ад гарачыні кароў. Недалёка ад пераезда злосна пасвістваў, чмыхаў белаю параю, спыняючы свой разгон, чорны нядужы паравозік з чатырма чырвонымі вагончыкамі.

Счуўшы гэты свіст, наравісты Мондраў конь застрыг вушамі, але кроку не надбавіў, ішоў вялаю ступою. Зморана памахваў і трос вялікаю, уныранаю ў зямлю галавою, гапяючы зеленаватых слепакоў, што няшчадна цялі яго — ад лютага болю на спіне ў каня адно ўздрыгвала і турзалася пабітая гузамі і натапыранымі пучкамі пільсці нервовая скура.

Ад першае веснавое духаты ў дрыгатлівым, тугім, як вада, мроіве сцішылася стракатае верасаўскае поле. На малых — у гектараў тры ці пяць — надзелах кароткімі палеткамі зазелянілася маладая, яшчэ жаўтлявая ярына, пахла саладжава-прэспым падпараным пер’ем невысокае, што толькі завілося ў колас, жыта, на шарых загонах радкамі падымала свае бурачкова-зялёныя вушы картопля, густою шчоткаю зелянеў, надоечы выпусціўшы з семяня кругленькія, як у раскі, лісцікі, нізепькі лён. Толькі там, дзе збіраліся сеяць грэчку, чарнелі свежыя загоны пухкай раллі. Між імі доўгімі грывамі счарнелага быльніку падымалася мяжа.

Была пара астатняга ворыва.

Сёпня Імполь меўся пазябліць тыя ганкі — той кліп на слабейшай, без гною зямлі, што ішла пад грэчку, каб назаўтра выйсці з сяўнёй; яе сеялі не барануючы — па раллі.

Але ўсё перайначыў, затлуміў голаў гэты выпадак са звяром.

■ Нібы забыўшыся пра ўсё астатняе на свеце, Імполь panep стаяў на каленках у перадку воза, азіраўся на шараватую, трохі як пацягнутую сівым марозам, у цёмна-карычневых плямах спіну звяра, што ляжаў ззаду яго, і раз за разам падварушваў лейцамі гультаявага каня.

Дробпенька перабіраючы крывенькімі пожкамі, паперадзе воза бегла жоўтая сучачка і як ад няжданай радасці ўгінала аблавухую голаў.

Яе першаю і стрэла Алеся, загнаўшы ў хлеў распарапых авечак і выйшаўшы да веспіцаў, каб прычакаць з-пад рэчкі карову з целям. Трымаючыся рукамі за сухія яловыя частаколіны, глядзела ў гародчык на карычняватую, у скручаным лісці ссохлую вішню, старалася адгадаць, што за нарат напаў па древа: ці не солі хто падсыпаў пад карэпні, бо чаго ж так раптоўна, як на агні, спяклося лісце, і ўчула, як аб босую нагў цярпулася слізкім цёплым бокам сучачка.

— Адна прыйшла? А дзе ж гаспадар? — спытала ў сучачкі і ўчула, як суха парыпвае, пераціраючы глыбокі пясок ў раўку, і скрыгоча коламі на каменях воз.

Абцягваючы на пукатым жываце лёгкую баціставую кофту, Алеся высунулася ў адчыненыя веснікі.

3 воза саскочыў Імполь. Апёк босыя ногі ў гарачым, як прысак, жоўтым пяску і перабег па сцежку ў сівы, абсыпаны густым пылам спарышнік. Чорны, здаецца, ятчэ больш падсмалены сонцам за сёнпяшні на ворыве дзень, выскаляў ясныя зубы; на кепку ганарыста закруцілася яго рудаватая кудзерка валасоў.

— Ідзі, паглядзі, што я прывёз,— махнуў ён пляскатаю кепкаю за плячо, паказваючы на воз і бліскаючы бялкамі вачэй.— Каўнер во!

Насупіўшы бровы і не разгадваючы, што і да чаго гаворыць Імполь, Алеся толькі тужэй зашмаргнула за два ражкі слабую пад барадою хустку.

— Ну, ідзі гляпь.

— Што там? — у Алесі надзьмуліся падпухлыя, з рудаватым, як ржа, налётам губы.

— Звяра забіў.

— Якога звяра?

— Хто яго знае. Во, каромыслам,— Імполь турзануў да сябе лёйцы, прыпыніў каля брамы каня.— Каўнер з яго добры быў бы.

Алеся незнарок, мусіць, ужо па звычцы, прыкрыла скрыжаванымі рукамі жывот і, каб не дзівіцца— добра помніла пра гэта,— адступілася да плота, няўцям усё цікуючы туды на воз, дзе папраўдзе ляжаў сіваваты, у цёмна-карычневыя плямы, невядомы і для яе звер.

— I што гэта за ён? — Яна прыжмурыла сонныя, крышку выцвілыя вочы.— ЛІС', можа?

— Які табе ліс. Каля гарэшніку, у той яме, што каля нашага поля, сядзеў.— Імполь адарваў ад шула і паднёс да плота старую расхітаную браму.

— Ці ж ён цябе чапаў? — Алеся адступілася, каб даць дарогу каню, сказала здалёк — у голасе дрыжала жальба:— Можа, дзяцей яго асіраціў.

— Валачашчы ён. Нары ў яго не было,— ідучы ззаду воза і трымаючы абедзвюма рукамі лейцы, Імполь выкіраваў каня ў двор.

Услед за возам у шырокую незачыненую браму спяшаючыся ўбегла і цяжка зачмыхала крутабокая карова, а за ёю, адганяючы вушамі мух, цыбатая цялушачка з вострай каро-

пай цвікоў на скураным намызніку, каб не магла даткнуцца да каровінага вымені.

Карова, * абнюхаўшы па возе звяра, набычыла рагатую голаў, зараўла і адскочыла назад, цярнулася тоўстым чэравам каля Алесі, перапудзіла гэтым ровам неразумную лабатую цялушку.

— Скаціну ўнаравіў, яшчэ ў хлеў не пойдзе,— Алеся, з нейкай асцярогай несучы свой жывот, прыпусцілася трушком да брамы, каб пераняць карову з цялушкаю, крыкнула адтуль:— Яшчэ і глядзіць. Ад’едзься хоць да гумна!

У яе голасе ўжо была нейкая злая цвёрдасць.

Імполь шлёгнуў ляйчынаю па кані, падагнаў яго на нявытаптаны, стракаты каля гумна ад ясна-жоўтага пералёту надворак.

У грудзях перасохла тая звінючая і чыстая, як вузенькі ручай, гаючая радасць. .

Наравіста круцячы вілаватаю галавою і косячысд на воз, у хлеў убегла пудкая маладая карова, і ўслед за ёю, ужо без ніякага страху, высока падымаючы мызу з восцямі цвікоў на намордніку, увайшла жоўта-белая падласая цялушка.

— Закапай ты яго падзлыбяду, мо шалёны які,— прычыпіўшы хлеў, крыкнула сюды, пад гумно, дзе Імполь ужо выпрагаў каня, сонная і злая ад гарачыні Алеся.

— Яшчэ што выдумай,— Імполь зняў з нервовага, што ўздрыгваў усёй скураю ад кусачых мух, змардаванага каня цяжкі хамут.

— Вунь Ракоў сабака ашалеў. Яшчэ ты падкінеш якой заразы.— Алеся, аблізваючы абсмяглыя прыпўхлыя губы, завярнула да.плота, нагпулася над падлапленым старым рэшатам, дастала адтуль надзьмутую разгарачаную курыцу, што ўстрывожана закаркала дзяркатым крыкам, і, трымаючы яе за крыллі, панясла да карыта з вадою, каб выкупаць ды астудзіць у вадзе.

— Расквахталася тут, во будзеш знаць. Нясьціся няма каму,— і запхнула яе зноў пад рэшата.— By, страшыдла, чарвівей тут.

Імполь, і сам ужо не ведаючы, што рабіць з гэтым звяром, ускочыў на каня, каб завесці яго па папас, і, асцярожна маўчучы, праехаў міма Алесі. Азірнуўся ўжо з вуліцы, убачыўшы, што, яна падазрона косіцца на воз.

«А мо, праўда, закапацв?» — не знайшоўшы выйсця, раптоўна падумаў, але ўчуў, як пад’юшчвала і зманвала цікавасць — паказаць верасаўскім мужчынам — няхай прызнаюць, што гэта за звер.

Ваўка ён і сам бачыў не раз. Гапяў, выпарваў з пораў, яшчэ як служыў за парабка ў Радзюка, і лісоў, а гэтакую халеру, што пезнарок забіў, ніколі ўперад не спатыкаў.

Завёўшы на папас каня і ўжо варочаючыся папалуднаваць, прыпыніўся каля Ваўчка — той, паставіўшы драбіпкі, лез якраз на страху, трымаючы пад пахаю пятоўсты куль акалрту.

— Цячэ, ліха ёй,— махнуў туды на страху злінялаю KenKaro Ваўчок.

— А колькі ж год стаіць? — так, дзеля прыліку, спытаўся Імполь, каб пачаць гутарку пра забітага звяра.

— Ого, ды год за трыццаць.—. Ваўчок пачаў грабціся вышэй на страху і адтуль ужо сказаў: — Ці чуў, сабака, кажуць, Ракоў ашалеў.

— Чуў.— Імполь нават узяўся рукою, каб прытрымаць драбіпкі.

— Шаленства асобая хвароба,— загаварыў адтуль, з сухое нагрэтае страхі, Ваўчок.— Людзей паражае. Вірус такі. Дзікія звяры яго разносяць. Ваўкі і лісы.

— А я некага пязнанага звяра забіў..— імпрль прыжму-рыўся ад пацярухі і пылу, што сыпаўся са страхі.

— Якога звяра? — зірнуў ні то з дзівам, ні то з недаверам Ваўчок.

— А хто яго знае. Вунь з поля прывёз.

— Няўжо? — Ваўчок прытаптаў пры драбіпах нятоўсты кулёк акалйту.

— Ідзі гляпь.

Ваўчок задам, прапускаючы адну ляску, спусціўся па драбіпках на зямлю. I ўжо дарогаю, прыспешваючы за імпрлем і распытваючы пра таго яязнанага звяра, пра яго велічыню і масць, раптам сказаў:

— Рысь, пэўна... I кутасікі на вушах, кажаш?

— Ага.

— Ён. Да ката падобпы. ІІа дрэвах сядзіць. Акраз ёп.

— He, гэты сядзеў у яме, каля нашага гарэшпіку.

I калі япы прыйшлі да воза і палажылі звяра па траву, Ваўчок, прысеўшы і ўжо добра разгледзеўшы яго, ляппуў абедзвюма рукамі сабе па каленях:

— Так і будзе — рысь.

• Пасля полудпя, калі выганялі на пашу каровы, на надворку ў Мопдрых сабралася ўсё Верасава — ад малых, усюды дападных дзяцей, да цікаўпых баб. Нібы нехаця прыйшоў той-сёй і з мужчын.

— Я кажу, ён, рысь,— падбіваючы шапку, заглядваў у вочы старому Ріорсаку нізенькі Ваўчок.

— Можа, і ён.— Корсак паварушыў нагою вялага, нежывога звяра, прыгледзеўся пільпей: — А што думаеш, падобны, што ён.

— Балазе знайшоў сабе забаўку, а грэчка не сеяна будзе.— Алеся прайшла з даёнкаю ў хлеў.

Але мужчыны, нібы і не чуючы яе, стаялі над рысем, мусіць, ніколі і нікім не бачаным дагэтуль, пераварочвалі яго, бралі за касматыя лапы, выцягвалі, абмацваючы вострыя кіпцюры.

— Ты глядзі якія, як у каршуна,— падбіваў з вачэй свой аб’еханы аблезлы каўпак Язапат Змысла, каб ушчаперыўся.

— To, нябось, твой каўпак згроб бы,— бо сам ты яго варопе на гняздо не закінеш,— смяяліся мужчыны.

Дзеці шыліся ў круг таксама, каб пагладзіць рукою па гладкай пільсці або турзануць за пэндзлік на натапыраным звярыным вусе. I пастрашвалі яшчэ адзіп аднаго;

— Уцякай, укусіць!

— Бойся, ага. Ён жа ж нежывы.

Сюды падбегла і Ваўчкова Вольга, падгладжваючы пад хустку раз’еханыя валасы, прысела на кукішках каля звяра, паўзіралася і паднялася, абгладжваючьі круга сябе спадніцу:

— Мо Грабянкаў сабака...

— Ты ўжо знаешся, прафэсар знайшлася,— незалюбіў, зіркнуў на жопку злым вокам Марцін Ваўчок.

— Бо якіх там сабак німа — размаітыя: і з тоўстымі мызамі, і з доўгімі.

— Вот ідзі.— Ваўчок зноў з-за пляча востра зіркнуў на жонку.— He зпаеш, дзе свой нос уткнуць!

Вольга адышлася, пацерла босаю нагою аб нагу, дзе ўпіўся гіз, і сказала ўжо здалёк:

— На маё і выйдзе — Грабянкаў сабака.

Мужчыны, збітыя з панталыку, пачалі прыганваць, хто, калі і якога сабаку бачыў. I той-сёй пават пагаджаўся, што сабакі бываюць рознай пароды і адкуль тут у бязлесай старане, далёка ад пушчы, возьмецца такі звер. Але падышоўшы сюды, усім памог разабраць, што гэта рысь, Міця Корсак — ён нават збегаў дадому і прынёс кніжку: там быў памалёваны гэтакі самы краплісты, з касматымі пашчэнкамі і кутасікамі па вострых вушах, куртаты звер.

— Я ж і казаў,— страпянуўся Ваўчок.

— Тады варта ў гміну паказаць,— падказаў Янка Вайтовіч і важна пацягнуў сябе за ніжнюю, скручаную трубкай, губу.

— Што твая гміна, хіба яна заплоціць, я якому асадніку

прадаў бы,— перабіў солтыса Марцін Еаўчок і, распіхаючы дзяцей, што абселі звяра, турзануў за гладкую поўсць.

— А што, можа, ён на троп наводзіць,— махнуў сваім аблезлым каўпаком Язапат Змысла.

— Я і кажу — асадніку завязці,— Ваўчок, рады, што ўсе хоць і моўчкі, але згаджаюцца з ім, пачаў расказваць пра повую сваю прыгоду: — Сам бачыў, як у папоў на падлозе ляжаць шкуры ад розных звяроў або на сцяпе развешаныя. Раз у Слопіме ў хату да палкоўяіка...

— Ты ўжо з кім не знаўся, можа, нат з гецераламі,— засмяяўся стары Корсак.

— Я кажу, як было,— нат не маргнуў вокам Ваўчок.— Усунуўся ў хату, а там, вышчарыўшы зубы, па падлозе вялікая галава ляжыць. Я аж утрапянеў — думаю, сабака які, потым бачу — белая распластаная шкура, велькая, ліха ёй, як хто з каровы злупіў.

— Дак мо каровіна і была, а табе са страху бог ведае піто падалося,— зноў ціха засмяяўся стары Корсак.

— Ыгы, каровіна. Белага мядзведзя. Так што,— Ваўчок пакруціўся, шукаючы вачмі Імполя, і ўжо сказаў яму: — Вязі да Грабяпкі — купіць. Чаму пе? Злотых дзесяць дасць.

— Ну, дзесяць? — прыплюшчыў адно вока і перакасіў ад дзіва рот Язапат Змысла.— Спадзявайся, маёнтак нажывеш.

— А я кажу ў гміну паказаць,— пазяхвуў і абцёр пяцярнёю нявыспаны твар Янка Вайтовіч.

Выйшаўшы з хлява і прыкрываючы хвартухом даёнку, Алеся паслухала гэты мужчынскі гармідар і сказала да адваго ўжо Імполя:

— I, спытай, чаго ты па Дварчанах ездзіць будзеш. Грэчка вунь не сеяна..

— Ты вот не лезь, куды цябе не просяць,— прыкрыкнуў на Алесіо стары Корсак, заступіўшыся за Імполя, што ўгнуў голаў і раптам невядома чаго засаромеўся жопчыпага крыку.

I Алеся, толькі яе згледзелі, шмыганула ў сепі, прыляпнуўшы ад злосці скрыпучымі дзвярмі і перапудзіўшы пры парозе курэй, што з лускам дзяўблі маладую сакаўную траву.

v

3 плоцьмаю чорнепькіх, з сівымі грудкамі і жоўтых пухкіх куранятак, што з жалосна-нядужым ціўканнем каціліся адпо перад адным, вуліцу пераходзіла надзьмутая, з адтапыранымі крыллямі і ззелянелая ад злосці кураводка.

— Стой,— вырываючы з Імполевых рук лейцы, скіроў-

ваў да плота каня, пад абсыпаііы нылам вішаннік, Марціп Ваўчок.— Падушыш.

3-пад маленькае, з аплеценым шчытом хаткі сюды ўжо бегла, расшморгваючы за спіною матузы хвартуха, _сагнутая ў крук старая Кайтаніха. Зняўшы, махнула хвартухом на кураводку:

— Я табе нахаджу, сляпы шлупацень!

I нарабіла яшчэ большай бяды. Кураводка закудахтала, закаркала, нарабіўшы лопату, і пачала падлятаць, каб дзеўбануць старую. Спуджаныя кураняткі, як гарох, рассыпаліся па ўсёй вуліцы. Заторылі дарогу Імнолеваму каню.

— Кыш, назграбаць, і яшчэ. б’ецца,— махала хвартухом Кайтаніха, косячы слязлівым вокам на Імполеў воз.

Імполь не вельмі напінаў лейцы, ведаючы, што нядужы Мондраў конь рады і сам пастаяць.

Падступіўшыся на камень каля парога, з-пад рукі сюды на вуліцу ўцікоўваўся стары малацьбіт. Прызнаўшы Імполя, падтрос порткі і спешна, подбегам пайшоў да воза, абміпаючы кураводку з куранятамі, каб часам не наступіць на якое.

— Нябось, верасаўцы, я так і думаю.— Малацьбіт абцёр аб сцёгны ўпэцканую ў пясок руку, падаў Імполю з Ваўчком.

Імполь прыглядаўся да старога Ладзімера: ён, здэцца, зменшаў за гэтыя паўгода, пібыта адрос, паўпадалі і ўжо блішчалі слязлівасцю сіненькія вочы. Хоць ііяголеныя, у сівай шчаціне шчокі свяціліся яшчэ дужай ды здароўчай чырванню.

Стары малацьбіт, злавіўшы на сабе пільпы Імполеў зірк, заморгаў паўпадапымі сіненькімі вочкамі:

— Ну, як сам? Нешта благенькі стаў.

— Чаму?

— Прынадзілі,— махнуў галавою стары.— Косю, косю ды ў хамут. Дзіва, па столькі баб адзін мужчына. Ды прыткія яны.

Імполь унурыўся і адвёў свае вочы — стары не ведаў пра Еўчыну ды Таквіліну смерць. -

Каб як перабіць гутарку, Ваўчок адкінуў радзюжку — пад ёю ляжаў рысь.

— Ого, што ж гэта за звер? — страпянуўся стары малацьбіт і разявіў рот. Налёгшы грудзьмі на драбінку, узяўся за касматую лапу.— Ці не рысь?

— На полі, вунь, забіў,— шуфлікам свайго доўгага брыля йаказаў на Імполя Ваўчок.

— Як?

— Ворчыкам.

— I не баяўся ты яго?

— Ляжаў у яме.

— Хіба што,— стары выпусціў з свае рукі касматую лапу,— А куды вязеш?

— Ды Грабяпку. Мо кутць?

— А што, футра файнае будзе. А чаму сваёй не пакінуў?— Старому ўсё карцела распытаць пра верасаўскае жыццё.

— Ці вясковай гэта бабе ў тдкіх шкурах хадзіць.— Ваўчок зноў накінуў на звяра радзюжку.

— Мо і так... А як сам маешся? — У Імполя зноў упіліся сіненькія паўпадапыя вочкі.— Але што я пытаю: хлеб, чужым нажом кроены, нясмашны.

Імполю не вельмі хацел'ася гаварыць пра сваё верасаўскае жыццё — асцерагаўся Ваўчка, што падмеўся памагчы прадаць рыся і сілком улез у спадарожныя. Але ці прызнаешся яму, што Імполь ехаў не толькі дзеля таго, каб прадаць звяра — карцела яшчэ ўбачыць Хрысцю. Мо пра гэта дагадалася і Алеся і ад затоенай помсты, калі выязджаў з дому, пасадзіла Ваўчка: «Ці згаворышся адзіп з Грабянкам. Во, Марціна вазьмі з сабою».

Цэлую дарогу ў Імполевай душы кіпела злосць на Ваўчка, ды збавіцца ад яго выйсця не зпайшоў, як не зпаходзіў і цяпер пра што гаварыць з малацьбітом. Падтакваў, слухаючы, што расказвае той нра сябе.

■ — Я тут падмеўся старому Герцыку калодзесь капаць, узяў бы і цябе ў памагатыя, але дзе ты ўжо,— і махнуў рукою, сказаўшы пібы сам сабе: — Хоць нашто яму той калодзесь. Вупь людзі з дальшых вёсак соль усю паняслі. Запалак не дакупіцца. Вайна, кажуць, блізіцца.

— А мо ператрывае як,— умяшаўся падкі да палітыкі Ваўчок.

— Бог яго ведае. Але ж неш'та чуюць людзі. Вунь асаднікі свае фальваркі прадаюць. Свет калоціцца, як на верацяне.

— Ліха яму, столькі войнаў па чалавека,— пакруціў галавою Ваўчок.— Ды з кожным разам яны -страіпнейшыя.

Малацьбіт уздыхнуў:

— Ну, чаму ўжо быць, таго не мінаваць.

Ён угнуў голаў і, не падаючы рукі, пайшоў ад воза, не азіраючыся прыляппуў за сабою веснічкамі.

Імполь япічэ стоепа паглядзеў на абмазаную, з лазовьтм шчытком хатку — на акне густой чырванню цвіў вазоп-смыроднік — і турзануў за лейцы.

Дрыготкі ляскат колаў абудзіў зморанае сляпучаю гарачынёю мястэчка. На пафарбованай лаўцы каля плота падняў голаў стары яўрэй з .шырокаіо барадою і ўпёрся грудзьмі на жоўтую бамбукавую кацубу. Задзіраючы ад ветру бялявы чубок на абстрыжапай галаве, тросся на сіненькім веласіпе-

дзіку з трыма колкамі, апярэджваючы фурманку, год пяці хлопчык у кароткіх штоніках.

У Імполевай душы разам з грукатлівым возам дрыжаў нейкі свой затоены страх і чаканне — убачыць Хрысцю. У гэтым чаканні было н,ешта такое, як бывае чаканне цёмнай хмары — ці прьшясе яна буру, град, ці проста шчыры дождж. Але, як перад кожнай хмарай, быў парывісты, моцны вецер. I цяпер гэты вецер чакання падымаўся ў Імполевых грудзях. Як стрэне яго Хрысця? Каб цяжкі вялікі град не збіў тую рупь, што толькі ўсходзіла ў яго душы. Няўжо яе холад, няветласць, можа, нават злосць, як вялікі град, саб’юць-здратуюць маладую рунь шчасця, што ўзышла, закрасавала ў яго душы. Ён ужо ведаў, што любіць Хрысцю нейкім інакшым каханпем, не тым, як любіў Алесю, любіць мо таму, што не ведаў, не спазнаў да гэтага жанчыну, што не было таго, першага, што павінна быць, што ён нешта страціў, што нешта абмінула яго ў жыцці — кабета таксама павінна быць першай. I калі ён успамінаў Хрысцю, яму спаміпалася тое, што сказаў яму некалі ў гумне стары малацьбіт, калі прыцікаваў, што ў яго, у Імполя, нешта ўжо завязвалася з Алесяю:

— Жыцьмеш, але нашто табе стоптаны лапаць? Знойдзеш. He шукай багацтва, а шукай розум.

Імполь тады зазлаваў. Стары малацьбіт змікіціў, што сказаў не тое, папляваў на далопі і ўзяўся за цэп, гакнуў бічымом па новым пасадзе і ніколі болей не гаварыў благога пра Алесю — бач-ыў, што Гмполь любіць яе, і нават стаў падхвальваць Алесю і падсватваць ужо Імполя да яе.

Брыдкое, гідкае, што малацьбіт сказаў пра Алесю, трохі сатлела, забылася, а потым памаленьку, як пясок з гарышча, пачало церушыцца Імполю на голаў. ён пачаў прыглядацца да Хрысці і прыцікаваў у ёй нешта маладое, свежае, як ружаватае яблыка ў pace, і яго пацягнула да Хрысці, вабіла не толькі яе хараство, а нават тое чыстае, яшчэ нікім пе чапанае, неразварушанае яе кахаяне.

I Алеся пачала мяняцца ў вачах: ужо нешта злое, зацятае ўгадваў і прыкмячаў ён у ёй. I штось пават брыдкае ўбачыў ён у Алесі: пезнарок, знянацку, калі яна босаю ішла ад гумна да жыта, ён, прыгледзеўшыся да яе ног, здзівіўся, што ў яе пляскатыя, непрыгожыя і тоўстыя ў костачках ногі.

I калі была якая сварба з ёю, ён прыгадваў сцежку ад гумна да хаты, зацярушаную жоўтаю ячнаю саломаю, і яе, Алесіны, пляскатыя ступы.

Пасля хрэсьбінаў Алеся зацялася саўсім, па кожнае слова бзыкала, як злая аса, I Імполя спадцішка пачала падточваць мсцівасць сысці з хаты, уцячы. Але было непамысна і

неяк шкада кідаць яе цяпер, калі па вёсцы папаўзла страшпая чутка, што япа, Алеся, атруціла немую залувіцу і свякроў. Ён іх не любіў сам і хацеў заступіцца за Алесю, але не ведаў як, хоць патаемна верыў, што гэты грэх учыніла яна. Імполь нават пабойваўся цяпер, што з гарачкі, пад якую пунтовую злосць, яна знявечыць яго або накладзе ііа сябе рукі. I калі часам у яго пеўспадзеў з языка зрывалася што-небудзь злое ці нядобрае і яна, дыбегшы з хаты, доўга аціхала ў сепях ці ў стопцы, яго агортваў страх, каб не зрабіла чаго з сабою, і ён ішоў яе шукаць і гукаў, чакаючы з трывогаю, ці адклікнецца, і, калі чуў яе тое зацятае: «Ідзі ты пад шатанэ!» — яго разбірала радасць, што ўсё абышлося добра, спадаў гнеў і нават хацелася абняць і прыгарнуць яе.

Але падступіцца да Алесі не мог — яна моўчкі адганяла, гідліва і пакутна зморшчыўшыся і махнуўшы рукою, а іншы раз ледзьве працадзіўшы праз зубы: «Мне і без цябе, як вытрываць». •

Ён бачыў, як яе раз за разам ванітавала — зялёным, мусіць, жоўцю. Ёй праўда быў пямілы свет.

Япы цяпер жылі па сабе, і ён, лежачы па новым, зроблепым замест палка ложку, пачыпаў думаць пра Хрысцю. Паводкаю разліваліся гэтыя думкі, але як паводка спадалі, пакідаючы на душы слізкі глей: а дзе ж ім абодвум дзецца, пе маючы ні прыстанішча, ні прытулку. I падлашчваў сябе — трэба жыць, і не вырабішся ўжо з гэтага хамута. He аднакава жыццё для ўсіх, як каму наканавана.

Але выкінуць з галавы, адагнаць ад сябе мыслі пра Хрысцю не мог. Пакутаваў, думаючы пра яе і мыслямі пераносячы сябе разам з ёю ў іншы, нязвыклы і падхарошаны свет.

А цяпер на Дварчанскай вуліцы, прыглядаючыся да цёмных, затоеных вокнаў за пабялелымі платамі, да зялёных садкоў, што адсыпалі свой цвет, да пуставатае будняе вуліцы, якою тады-сяды сунулася фурманка, да людзей, што ішлі нешырокім і шарым, як нябелены ў балонку ручнік, ходпікам, і калі насустрач паказвалася маладзіпа— у душы малапкаю ўспыхваў трапяткі страх і радасць, што зараз незнарок убачыць яе, Хрысцю.

Але ішлі чужыя, і ў Імполевай душы падбітаю пташкаю ападала гэтая трапяткая радасць.

Маўчаў, асалавеўшы ад задушлівае гарачыні, Ваўчок.

Выехалі на шырокі местачковы пляц, акружаны пабеленымі цаглянымі крамамі, і міналі сцішаную за мурам царкву.

— Пачакай! — нечакана страпянуўся Ваўчок.

— Чаго? — Імполь турзануў да сябе лейцы, прытрымліваючы каня.

— Зірпу ў краму, можа, і праўд'а, людзі запалкі ды соль расхваталі.

— А ці ж узялі торбу?

— Як кажаш? — недачуў, адышоўшыся ад воза, Ваўчок.

Імполь махнуў рукою.

Ваўчок палыпаў вачмі і скоранька, спатыкаючыся на бруку, пабег да невялікай, складзенай з блокаў крамы, што ўціснулася між высокіх дамоў.

Імполь, каб размяць заседжаііыя ногі, саскочыў з воза, абышоў каня, прыглядаючыся, ці добра сядзіць вупраж, і прыпёрся спіною да драбінкі — чакаў, узіраючыся на гэты слепавокі, адпааконны дамок, што ўціснуўся між вышэйшых будынкаў, ці доўга там будзе бавіцца Ваўчок. Міпаючы краму, нейкая знаёмая сваёй паставаюдзяўчына пхнула дзіцячую каляску, што мігцела і пералівалася павучынаю спіцаў і паблісквала нікелем.

Імполь задыхнуўся ад нечаканага гарачага прыступу. Дзяўчына, злавіўшы яго зірк, таксама падняла голаў — смуглявы тварок яе стаў чырванець.

— Хрысця,—= у Імполя аж самлелі, падагнуліся ногі.

Нібы нехаця, нібы баючыся, Хрысця падпхнула да воза каляску.

— Во, не спадзяваўся,— змахляваў ён,— што стрэну.

— А ці хацеў? — Яна была ў новай, трохі злінялай, чужой сукенцы, у старых туфельках, нечым ужо не падобная, здаецца, да тае, верасаўскае Хрысці.

— Інакшаю'ты зрабілася.

— Няўжо не пазнаў?

— Чаму ж,— яму было цяжка гаварыць, сухаватая гарката перацінала горла.— Харашэйшаю стала.

— А ты,— яна патрасла, пагушкала каляску, але сказала: — Зблажэў.

— Работа, вясна.— Ён адчуў, што яна таксама рада гэтай несігадзяванай стрэчы, але дзявочы гопар не дае ўсё сказаць.

— Ну, а яна,— Хрысця не сказала «Алеся»,— можа, ужо сына табе нарадзіла?'

Імполь паглядзеў на гэты мілы радок на яе галаве, нібы саромеючыся, прызнаўся:

— He яшчэ... Ды што япа. Цябе ўспамінаю.

Хрысціп смуглявы тварок перасмыкпуўся і скамянеў.

— He трэба, Імполь.

— Чаму?

— Скалечыш сабе жыццё... Табе трэба япа, Алеся. Усё пераіначыцца, перагарыць, і жыць будзеця.

«He!» — хацеў сказаць Імполь, але толькі ўздыхнуў. Моўчкі так і стаялі япы, покуль не вярнуўся Ваўчок.

— Во, назапасіўся, як мыш на зіму,— Ваўчок у абедзве кішэпі ўпіхаў растапыранымі жменямі накупляныя запалкі, з-пад брыля свае насунутае на адно вуха кепкі ўзіраўся на Хрысцю,— Ты гляпь, якая спраўяая паненка стала.

— Выдумляеце няведама што,— смуглявы Хрысцін твар зноў успыхнуў і заліўся чырваншо.

Сарамяжнасць і нейкая адначасна прытоеная радасць трапяталася на ім. Карычняватыя вочкі з падазропай цікавасцю быстра зіркалі то на Ваўчка, то на Імполя.

— Куды ж гэта выправіліся?

— Ды во, да твайго Грабянкі.— Ваўчок засланіўся локцелг ад сонца.— Ты ж, кажуць, у яго цяпер?

— Ага,— Хрысця адапхнула каляску ў халадок пад купчастую маладую ліпку, з адцятым некалі вяршком і цяпер падобную на густую капу лісця, якое падпіраў гладкі камель.

— Звяра яму прадаваць вязём,— Імполь адкінуў йа возе радзюшку.

— Вой, што гэта за ён? — Хрысця адарвала ад наліраванае каляскі сваю руку, падступілася бліжай.

— Рысь,— засмяяўся Ваўчок.

— А я думала, кот які.

— Забіў каля пашага поля. У яме каля гарэшніку ён сядзеў,— не ўцярпеў, пахваліўся Імполь, і покуль ён расказваў пра ўчарашняе здарэнне, Хрысця ўсё цікавала на яго, бачыла, што ён змяпіўся, зблажэў, шчокі паўпадалі і пад вачыма сінелі кругі. Ёй зрабілася шкада яго, і нейкая горкая, крыўдная любасць сціснула яе сэрца.

Імполь, нібы ўчуў гэтыя яе думкі, змоўк, таксама з пільнасцю глядзеў на яе.

— Дак мо паедзем? — перапыпіў гэты іхні маўклівы зірк Ваўчок,— I ты мо з намі? — спытаў у Хрысці, што ўжо адышлася да каляскі — там закугакала, закрактала дзіця.

Яна пакруціла галавою:

— Я і так пазнюся. Мне ж трэба па малако ехаць.

Імполь глядзеў, як яна, нат не азірнуўшыся, папхнула перад сабою каляску. Хавалася за высокі каменны мур цэрквы. Горкая, як чэмер, атрутпая крыўда перавярнула ўсё ў душы: няўжо ён і не скажа ёй, што думаў сам-насам пра яе? Няўжо папраўдзе ёп не абыходзіць ёй, няўжо яна такая зацятая, абыякавая да яго, няўжо ні кропелькі пе любіць? А мо проста саромеецца або тоіцца. Але ж яна сказала сваё. Сказала, здаецца, цвёрда. Няўжо верыць гэтаму? Няўжо? Азіра-

ючыся на высокі каменны мур цэрквы, Імполь ішоў за возам. Нарэшце кінуў лейцы Ваўчку:

— Я зарйз, я вярнуся.

Пусціўся подбегам, мінуў царкву, задыхана крыкнуў наўздагон:

— Хрысця! Хрысця, пачакай!

Яна нат злякнулася, убачыўшы, што ён паганяе яе — збялелы, задыханы, з сырамятнаю пужкаю ў руцэ. Змакрэла выгараная кудзерка валасоў, што выбівалася з-пад кепкі, ліпла да мокрага лоба. У здзічалых, перапалоханых вачах яго бліскала нештаждрашонае і звар’яцелае.

— Чаго ты? — яна адступілася з высокага ходніка на рудаваты засмечаны брук.

— Нешта сказаць табе маю.

— Што, Імполь? — Яна павярнула да яго дзіцячыя калясы, бытта хацела засланіцца імі.

Чула ўсёго сабою, што скажа ён. Але нашто гаварыць — ці не забыўся ёп, што жанаты, што ў яго Алеся, сваё жыццё, усё сваё, якое ўжо ні ёсцека? I нашто развярэджваць душу, нашто чапаць тое, што прынясе бяду? Яна, здаецца, перагарэла, перапакутавала ўжо ім, перажыла, перамучылася. I па табе зноў — пакута, тая самая хвароба думаць пра яго, жыць ім. I мучыцца ад гэтых неадчэпных думак.

Перасільваючы сябе, душачы сваю вялікуго любасць да яго, ледзьве вымавіла абсмяглымі губамі:

— Паслухай, Імполь, пе трэба. He дадавай ты мне бяды, маўчы, нічога не гавары.

Але ён чуў толькі сябе, ён не хацеў ды ўжо не мог слухаць нікога.

— Вылуч хвілінку ды ў нядзельку вечарам да магілак за касрёл прыйдзі.

— Што ты гаворыш, Імполь.

— Я падбягу, як цямнець стане.

— Няхай бароніць бог, што ты намысліў!

— Пагаварыць з табою хачу.

— Гавары цяпер.

— He, убачыць цябе хачу, сказаць табе ўсё хачу,— ён падбіваў пад шапку свой упарты змакрэлы чубок. Густою расою на лобе блішчаў пот, нават па густых чорных бровах сачыўся на вочы.

— Прыйдзі.— Ён абцёр яго загарэлаю рукою.

— He муч мяне, Імполь, не трэба. Грэх на цябе ўпадзе... Яна ж, Алеся, вунь дзіцем ходзіць. Грашно ж перад ёю.— Яна павярнулася да каляскі, асцярожна скаціла з ходніка на брук.

Імполь стаяў, узіраючыся на Хрысцю, на яе бурачковую, у зялёныя кветкі, завязаную ражкамі на патыліцу хустку, на плечы, што сцішна і глуха аддаляліся, і Ііешта цяжкае, як вялікім каменем, прыгнула яго да зямлі.

Ён ледзьве скрануўся з месца і як сам пе свой рушыў назад па няроўным бруку.

He помнячы, куды і чаго ідзе, мінуў местачковы пляц, насунуўся па старую бабу з кійком і тады ўбачыў, што ўткнуўся не ў той завулак, завярнуў пазад.

У разарваным цяньку невысокай шапаткой бярэзіны стаяў белы Мондраў конь, тады-сяды трос галавою, ганяючы сякучых гізоў, і на цэмянтовых сходцах печае мураванкі, падпіраючы рукою шчакў, сядзеў асалавелы ад гарачыні Mappin Ваўчок.

— Дзе гэта ты бегаеш? — Ваўчок рукою выцер сонныя прыплюшчапыя вочы.— Трэба ехаць скарэй ды вярнуцца солі ўзяць, а то і праўда без солі астапёмся. Вунь і крамнік кажа, вайна блізіцца.

Імполь, здаецца, падаваў выгляд, што слухае Ваўчка, a ў самога перад вачыма ўсё стаяла яна, Хрысця, яе завязаная ражкамі назад на патыліцы хустка, паркалёвая, у выцвілыя кветачкі і трохі гаматная, велікаватая ёй сукенка — пэўна, з Грабянкавай жонкі.

He прыкмеціў, як прыехалі да Грабянкавага дома, куды ўжо збегаў ’Ваўчок, няскора вывеўшы адтуль заспанага, з чырвонымі вачмі Грабянку — у адной майцы на сытым целе, з валасатымі грудзьмі.

Грабянка, распытаўшы ў Імполя, дзе ён забіў гэтага рыся, вяряуўся ў дом, прывёў прыгожую, трохі распаўнелую белаватую, што, здаецца, і пахла малаком жонку, але яна чмыхнула, што з яго забаўкі толькі страта, надзьмуўшы губкі, таксама з цікавасцю разглядала звяра, і выняў сваё чорнае партманэ, выкалупаў з кішэнькі круглую сярэбраную мапету з насечаным рубчыкамі на канце.

— He, пан Грабянка,— пакруціў галавою Ваўчок, убачыўшы, што Імполь ужо цягнецца да гэтай манеты.

— А іле ешчэ? — пакасіўся на Ваўчка Грабянка.

— Пяць мала. Два злоты яшчэ набаўце.

Грабянка вытрас з партманэ ў скручаную жменю колькі новых, што пякуча ззялі, нікеляваных грошаў, аддаў іх Ваўчку.

Імполь, узяўшыся за касматыя лапы, вывалак з воза рыся, панёс у брамку ўслед за Грабянкам, палажыў у цянёк на траву ігад тоўстым шурпатым камлём хвойкі і паціху пайшоў да воза. Пазіраючы на вокны Грабяцкавага дома — там

пейкім затоеным смуткам бялелі фірапкі — і падумаў зноў пра Хрысцю, як жывецца ёй тут за гэтымі бельші фіранкамі. I, высунуўшыся з-за брамкі, раптам згледзеў сіную каляску, бляск нікеляваных ручак, і яе самую — загарэлую, здалёк падобную да цыганкі.

Скупое, нядужае спадзяванне турзанулася ў Імполевай душы. што прыйдзе яна ў той сухі, напараны гарачынёю хвойнік за касцёлам, за старымі да нематы, да страхоцця глухімі чагілкамі.

Зняў лейцы з частаколіны, пагпаў вуліцаю каня. Ззаду бег Ваўчок і трос жмёняю, у якой брашчалі грошы.

— He блага ўтаргавалі. Сем злотых — гэта,'лічы, тры пуды жыта.

— Вазьміце сабе адзін.

— Што, падкупіць хочаш? — засмяяўся Ваўчок, але адняў адну манету з набычанаю, падстрыжанаю пад бобрык галавою Пілсудскага, запхнуў у пустую кішэньку, ушытую для гадзінніка.

— Чаму падкупіць? — спытаў Імполь.— Вы ж утаргавалі два злоты.

— Утаргаваць-то ўтаргаваў, але не бядуй, маўчаць я ўмеіо, не тое бачыў.

— Што не тое? — устрывожана спытаў Імполь.

— Ты думаеш, я не дагадаўся тады каля гумна, што япа, твая Алеся...

— Няўжо яна? Іх абаіх?

— Гэ,— падняў галаву Ваўчок, засоп у своў шырокі задзірысты нос,— пытаеш? Во, лепш ідзем у краму, солі возьмем.

Па бруку ўжо заляскатаў жалезпымі шынамі колаў, затросся пусты воз — Імполь турзануў да сябе лейцы, прыпыняючы каня напроці белых, мураваных, роўненька, як пад шнур, і шчыльна пастаўленых адна да адной яўрэйскіх крамаў.

VI

Пасля полудня разышоўся ціхі росны дождж. Хіліла на сон.

Корсак сядзеў на парозе. Чуў і не чуў, як бубніла па лопусе дажджавая вада, дзяўбла ў пяску равок, вымываючы ружаватыя каменьчыкі, пляскала на камень каля парога, апырскваючы, як крапідла, холадам дробных пырскаў Корсакавы.босыя ногі.

Нізка над зарослым дзікім кменам надворкам, распасцёр-

шы вострыя крыллі, шмыгала чорна-сіняватая ластаўка, падымалася ўгору над плотам, мігаючы чырвоным воллем.

За вуглом у куратніку, знёсшыся ў старым дзіравым рэшаце, засланым для покладу, кудахтала курыца.

Недзе дрыжаў пад гэтым дажджом, цвірчаў, дробненька пераліваўся песняю жаваранак. I, абарваўшы яе, падаў імклівым каменем уніз.

Але стары Корсак, здаецца, нічога не чуў — ні кудахтання курэй, ні жаваранка, ні гэтага ціхага, мякепькага шэпту соннага дажджу. Ён падняўся з парога, босымі пагамі па слізкім бруку надворка дайшоў да мокрых, пазелянелых веспікаў, каб вызірпуць, ці не ідзе ад солтыса Міця, трэба ж было склікаць мужчын ды капаць перад парогам хлява яму. Але пад пустою вуліцаю рэдзенькім тумапцам вісела парпасць. He баючыся дажджу, хадзілі куры — знак, што няскора ён перасціхне.

Корсак паглядзеў на зялёны луг перад рэчкаю — там пасвіўся, павяз^пы да жалезнага шворна доўгімі вожджамі, чужы жоўты конь — і заплакаў, ціха, аднымі слязьмі: зрабілася шкада свайго яшчэ маладога ўкормленага і дагледжапага каня.

Ліха страслося яшчэ тыдзень назад, калі рахманы, паслушны Корсакаў конь раптоўна запаравіўся, паламаў усе загарадкі і высадзіў капытамі ў тыльным аконцы тое невялікае, на адну балонку шкло.

Пазаўчора ўся Корсакава скаціпа асталася нанач на.дварэ — пускаць карову і авечкі ў хлеў было-ўжо пават страшна.

Конь падымаўся на дыбы, лез пярэдііімі нагамі на сцену, нічога пе помнячы, ляцеў ужо і на Корсака, калі ён, па сваёй дуроце,-усунуўся быў у хлеў. Балазе недалёка адышоўся ад дзвярэй і ўскораў выскачыць яазад, прычыніўшы іх за сабою. На выяадак, каб конь пе нарабіў горшай бяды, дзверы сённячы прыйшлося знадворку забіць дошкамі.

Учора нават паклікалі з Дварчанаў ветэрынара.

Малады цыбаты мужчына з падбрытымі вусікамі, што паперадзе Міці прыехаў у Верасава ііа ровары, на блішчастай рулі якога вісеў стары парусінавы партфель, убачыўшы пацурага, з натапыранаю шэрсцю каня, нават нічога не рабіў.

— У яго крызіс. Праз тры дні ёп ужо,— ветэрынар нават дзеля прыліку не зняў з рулі свой парусіпавы, з ржавым замочкам партфель.

— Можа, укол які памог бы.— Стары Корсак глядзеў на высокага, з вастраватьші сутулымі плячмі доктара, апусціўшы рукі.

— Трэба берагчы скаціну, не пускаць сюды нічога ў хлеў.

Доктару, вядомая рэч, прыйшлося заплаціць.

Учора Корсак нават ад памяці адыходзіў. Дзіва што — такая страта, столькі кошту. Усю ноч і вокам не звёў. Прыдрамаў, прыкархнуў мо на гадзіну, сасніўшы соп, што ў хлеў убіліся зладзеі і павялі каня, а ёп гляд5іць са сметніку, куды выйшаў якраз па сваёй патрэбе, хоча закрычаць, а голасу няма, хоча падбегчы, a погі не ідуць, так і прачпуўся спатажаны і змакрэлы ад халоднага поту.

Потым і не спаў, думаючы пра сон, што на гэта і выйдзе,— павядуць каня, толькі не зладзеі, а хвароба.

He запальваючы лямпы, устаў з ложка, напіўся вады — нейкая гарачыня смажыла ўсяго — і, накінуўшы на плечы кажух, свецячы белымі сцоднімі порткамі, выйшаў на двор.

У хляве круціўся і грыз сцяну, аж трашчала ўсё, ашалелы конь. Ад гэтага скрыгату ў Корсака па скуры ішоў мароз. Рабілася не па сабе. Ўспомнілася і тое, як у Рыбках навязвалі ў хляве ашалелую дзеўку. Казалі, яна рвала ўсё на сабе і кідалася на ўсіх кусацца, а потым кусала сама сябе і білася галавою аб сцяну. Няхай баропіць бог, якая страшная хвароба, якая пакутная смерць.

А цяпер во гэдак мучыцца скаціна. Корсак адышоўся ад хлява, узлёгся локцямі на частаколіны. У гародчыку свяціліся жоўтыя касачы. За густым зялёным галлём старых дрэў ззяў палавіпкаю ціхі месяц. Яснасць ад яго была рэдзенькаю. Малочна-сіняватая ноч мяккаю дабратою абняла вёску. У цяньку пад бэзам на Жытковай лаўцы ціха перамаўляліся кавалер з дзеўкаю.

«Чые ж гэта?» — падумаў Корсак, але адгадаць ужо пе мог.

Яснаю маланкаю, як у глухой задушлівай цемнаце, выбліснула ўсё даўнейшае і маладое, як сам любіў Караліну. Толькі ж не гэдак.

Убачыў першы раз у Дварчанах у стракатай купцы дзяўчат, што лушчылі гарбузовыя семечкі, як высокую, спрытную і прыгожую на тварок, у сіняватай сукенцы з вышытаю ружаю і зялёным лістком. Нейкая чыстая, гладзенькая ўся — аж сэрца зайшлося, затрапяталася, як ягнячы хвосцік. Цішком адлучыўся ад сваіх хлопцаў. Назіркам пайшоў за ёю, і калі яна выйшла з мястэчка на пясчаную ведравіцкую дарогу, нагнаў яе. Загаварыў. Нават і не помніць пра што. Ды, вядома, перапудзіў — яна і пабегла, мусіць, не чуючы пад сабою пог, тупкаю сцежкаю збоку парэзапае калясьмі дарогі. Так і дайшлі да самых хат — япа папёрадзе, а ён, нібы адстаўшы, трошкі ззаду. Так ён і не дагпаў яе. Потым ужо, калі замуж узяў, прызпалася, што страх яе тады апанаваў: глу-

хія ровішчы, лес, а тут чужы хлопец, ды ўсю дарогу ідзе ўпагон. Якая тут гутарка — ці ж мала што,— ляцела, як вецер, бог адзін ведае, дзе і сіла тая бралася, шэсць вёрст, і каб хоць змарылася.

Браў яе без пасагу маладзенькую яшчэ, дзевятнаццаты гадок ішоў. I любіў яе неяк па-мужчынску груба, з адкрытаю, трохі ганарыстаю нелюдзімасцю, хаваючы ад яе сваю ласку ды пяшчоту. I піколі не загаварыў ціхім мілым словам, ды пашто саладзіць, як салодзяць іпшыя мужчыны. Дома пры жонцы — адно, перай іншымі — другое, нават брыдкае, пад жарт і хахінькі. Корсак таіў усё і ад сябе, і ад усіх, толькі ад яе, ад Караліны, пэўна, не ўмеў.

I яна ведала, угадвала душою, што ён любіць яе, хоць тоячыся і не прызнаючыся.

Ён, вядома, бачыў і яе спрытнасць да работы і ведаў, што яна прыгожая і як скрыва, зайздросным вокам цікуюць на яе чужыя мужчыны і іх, пэўпа, бяруць завідкі.

Што яна спрытная кругом, прыгожая маладзіца, разабраўся трохі пазней, учуўшы першы раз ад маці, калі яна вярнулася з чужога вяселля, дзе цікаўныя бабы абмаўлялі маладую ды няўзнак пахвалілі яе нявестку:

«Уга, твая Караліна — маладзіца на ўсе сто, а гэта і благенькая, і няўклюдная, і нос, ліха ёй, як у вароны. I я стаю, сынок, і гонар мне і радасць».

Улас з таго дня нейкім іпшым вокам пачаў глядзець на Караліну. Яшчэ мацней стаў любіць жонку, але ізноў ні адпым слоўцам не абмовіўся пра гэта.

Нездароўчая толькі астатнія часы была — гады два толькі і ведаў, што вазіў па знахарах. А тут яшчэ гэта прастуда. Неяк і не чакалася і не верылася, што так раптоўна памрэ.

Пасля Каралінінай смерці ніяк акрыяць не мог — куды ні павярніся, куды ні пайдзі — у вачах яна. To чужая бабская хустка, ю каптанік, то пастава, то голас — усё прыганвалі яе, Караліну.

У Дварчапах былі падсваталі ўдаву, нат, здэцца, спраўпую кабету. Але сватацца ды падходжваць да яе не мог — адкаснуўся, чужое пешта, ды як жа ж жыць насуперак душы, калі сэрца замірала па Караліне.

Жальбу ды пакуту душыў работаю. А потым знайшоў ні то забаўку, пі то пражнасць — гадаваць і даглядаць копей. Купляў, перапрадаваў, мяняў іх — і ўсё ішло адным швом і шанцавала — удаваліся Корсаку коні. Вядома, па корм не скупіўся і догляд гаспадарскі быў. Дапякала нават Алеся: «Ты, бацька, толькі і глядзіш коней. Ужо яны табе і божы .свет засланілі».

А гэта астатні — такі ўжо ўдалы быў: паслушны, дужы, працавіты, спрытны, хоць ты яго на выставу вядзі.

I ва табе — прылучылася бяда: якраз на поплаў, дзе пасвіўся навязаны Корсакаў копь, падсунуўся шалёны сабака. Ніхто і не бачыў, калі ён укусіў каня. Бачылі толькі, як бегаў па балота шукаць і есці бабок. Кажуць, і вылечыўся гэтым бабком. У Верасаве памалу аціхла гутарка нра гэта здарэнне. Ды і сам Корсак не вельмі прымаўся да яго, адно толькі пачаў прыкмячаць, што конь зрабіўся пудкі, не вельмі слухаўся, наравіўся, цяжка -дыхаў і балюча гудзеў нутром. Бачыў, што ў капя пачырванелі і зрабіліся вялікі.мі вочы.

На тым тыдпі, калі Корсак запрог яго, каб ехаць, забаранаваць грэчку, конь захроп, падпяўся на дыбы і шарахнуўся на бэз, перавярпуўшы воз з жалезнаю бараною, балазе Корсак ускораў адскочыцца, a то скалечыў бы ці забіў. Спярша Корсаку падумалася, што,. можа, які кот, высунуўшыся з-за вугла, перапудзіў яго, а потым убачыў, што конь увесь дрыжыць, як у якой трасцы.

Корсак яго распрог, паставіў у хлеў, але вечарам, калі ўжо прынёс яму вады, копь крута завярнуўся і, храпучы, раздзімаючы чэрава, у гарачцы кінуўся на сцяну, пачаў брыкацца, зламаўшы капытамі закладзіпу ў загарадзі. Добра, што абышлося так — выбіў з рук толькі вядро.

Але ці думалася, што гэта шаленства. He паверыў Корсак і Ваўчку, што незнарок напрасіўся сам глянуць на каня, і, пагладзіўшы пад кепку свой касмыль, разам з іпшымі мужчынамі зайшоў у хлеў і ўжо адтуль гукнуў:

— Мусіць, шалёны ён. Ідзі, Улас, лянь, як пена валіць.

— Яшчэ што выдумай.— Корсак ззаду ўсіх мужчын ужо з трывогаю ў сэрцы зайшоў у хлеў.

У каня папраўдзе з храпы цякла густая сліна. Еп задзіраў.голаў, стрыг вушамі і ціспуўся ў кут, як сам не свой круціўся па хляве.

— Знаешся ты,— заступіўся тады за Корсака Ікоп Жыток.— Мо перапуджаны моцна.

— Няхай сабе і не знаюся,— ганарыста задзіраў голаў недарослы Ваўчок.— Але я ў войску бачыў шалёнага каня. Ён нат салдата ўкусіў. Покуль разабраліся, што за хвароба ў хлопца...

— Ты што пі згародзіш, то ўсё пра войска,— не даў дагаварыць Ваўчку Ікон.— Перапуджаны, мо абкурыць каля трэба было б чым,

— Абкурыць,— хіхікнуў і адвярнуў свой твар за плячо Ваўчок,— Прывіўку трэба зрабіць, Вецірынара трэба шу-

каць. А ты — парэпалахі ганяць. Можа, хіба дзіванны напарыць ды даць яму. Кажуць, памагае ад шалёных сабак.

— Ты ўжо гародзіш ні зіму ні лета,— незалюбіў Ікон Жыток.

— Няхай і гараджу, але Ракоў сабака мог пакусаць.

— Сабака вунь, кажуць, вылечыўся,— крычаў Ікон.

Але выйшла ўсё па Ваўчкова — учора тое самае пацвердзіў ветэрынар, толькі ўжо дадаў, што вакцыпа не паможа,— хвароба задаўненая, і каня трэба забіць, каб не нарабіў горшай бяды.

Учора ўжо і рошана было, што каля хлява трэба выкапаць яму і выгнаць туды каня. Так, кажуць, хавалі шалёных копей даўней, бо дзе ты ўжо да яго падыдзеш.

Корсак яшчэ пастаяў на парозе, паслухаў, як бубніць па шырокіх лісцях лопуха пад капяжом вада, і ўвайшоў у кіслыя, з настоенаю духатою і абрыдлым звонам мух сені і пачаў шукаць у кутку за розпыйі Міцевымі вудзільнамі і навыразанымі палкамі стары ржавы, што меўся быць там, лом, трэба было падварушыць каля парога брук, дастаць ды скласці ў кучу пад вугол камені.

Корсак выцягнуў цяжкі, з загнутай дзюбкай лом, папёс яго паперавесе адпою рукою пад хлеў, пастаяў, прыслухваючыся, што робіцца за сцяною — там цяжка дых'аў і ўсё круціўся, мясіў гной, шастаў капытамі па разаслапай саломе конь.

Жаласпая гарката сціснула Корсаку горла, абліла гарачым потам лоб. Корсак абцёр яго рукавом і, падняўшы цяжкі лом, цюкнуў пляскатым канцом між каменняў, каб падважыць іх. У хляве спудзіўся і зноў забегаў, б'ючыся персямі ў паламаныя загарадзі, ашалелы конь. Прыслухваючыся да тупату ў хляве, Корсак падважыў ружаваты камень, вывернуў яго, кінуў далей ад парога, пад падрубу хлява, і ўзяўся выварочваць раскрышаны сіні і пляскаты. Каля хлява на бруку ўсё большаў лапік свежае разварушанае зямлі.

Сцішны дожджык расіў па Корсакавы плечы ў выцвілай, прапацелай, з цёмнай латкай кашулі, на парудзелую суконпую кепку, на карчаватыя, з раздутымі вузлаватымі жыламі рукі, што трымалі цяжкі саржавелы лом.

Корсак усё дзёўб ім між каменняў — лом то цяжка звінеў, пацэліўшы ў каменні, то скрыгатаў, калі Корсак падважваў іх спаднізу.

Нізка на падворку шмыгала, распасцёршы тонкія крыллі, чорпа-сіняватая ластаўка і, свецячы чырвоным воллем і белым жыватом, крута падымалася над Корсакам угору.

Пад страхою па крыжавіне вугла ў мяккім сухім гняздзе шчабяталі маладыя вераб’і.

Вярнуўшыся з пашы, на надворак праз непрычыненыя веснікі ўсунулася вішнёвая карова і сонна жавала жуйку, і, згорбіўшыся, моклі цыглястыя, абстрыжаныя ў рады і яшчэ не аброслыя авечкі.

— Цікуеце, дзіва згледзелі,— убачыўшы на надворйу сваю скаціпу, загаварыў да яе Корсак, як звык ужо гаварыць да ўсяго жывога: здзічалае быліны, калі вырываў ці вьікарчоўваў яе з-пад плота, да свайго паслушнага каня, калі закладваў у жолаб нанач корм ці выязджаў на ворыва.

На старасці і адзіноце чалавек гаворыць да ўсяго, каб ратавацца ад смутку і чуць, што некаму ты яшчэ трэба.

Корсак выграб рукамі пакрышаны, гнілаваты з аднаго боку камень, паднёс яго да кучы, кінуў на яе і азірнуўся на чорны лапік зямлі каля хлява.

«Не, мала выбраў бруку,— падумаў ён,— трэба яшчэ, каб яму не пераскочыў конь».

I раптоўне ўявіў гэтую яшчэ не выкапаную глыбокую яму і ў ёй свайго каня, што ржаў, выцягваў шыю і падымаўся на дыбы, сілячыся выбрацца адтуль.

Нязноспа-балючая, як вытрываць, жальба абліла сэрца, зацяла дых — Корсак нат пахіснуўся, абапёршыся рукою аб сухую, шурпатую ад моху сцяну хлява, дзе круціўся і страшна хроп конь, пастаяў з паўхвіліны, каб трохі перачакаць гэту раптоўную млявасць, і пайшоў зноў прысесці на шчарбаты парог.

Рабіць сённячы пасля спакутаванае почы ён ужо пічога не мог: дрыжалі рукі і гула, налівалася тупым болем галава.

Сеўшы на парог, ён і задрамаў, прачнуўшыся ўжо ад чужых на надворку галасоў: разам з Міцем прыйшлі пакліканыя ў помач Алесін Імполь, Марцін Ваўчок і верасаўскі солтыс — Янка Вацтовіч.

Яму капалі наперамену, як капаюць для нябожчыка дол — па двох: то Міця з Ваўчком, то Імполь з Вайтовічам. Потым іх падмянялі ўсе верасаўскія мужчыны: учуўшы пра страшпую новасць, сюды да Корсакаў збеглася цэлая вёска — усіх брала дзіва, яшчэ ж ніхто пе бачыў, як будуць закопваць жыўцом шалёнага каня.

Каля кучы жаўтаватага сырога пяску, па якую з глыбокай ямы ляцеў ружаваты жвір, таўкліся дзеці, далей шчыльна стаялі мужчыпы і хлопцы, між іх ціснуліся, каб зірнуць хоць адным вокам, перапалоханыя, але дасужыя верасаўскія бабы ды маладзіцы, стаялі зводдаль, каля брамы — барайі бог, з хлява выскачыць шалёны копь,— і, трьшаючы меншых

на руках, гукалі на большых, што таўкліся каля ямы на жоўтай кучы пяску.

Усе былі ўстрывожаныя, на тварах палыхаў страх.

Адно стары Корсак, што сцішна сядзеў на парозе, угнуўшы голаў, здаецца, быў спакойны, і выдавала, што нічога яго пе абыходзіла. Ён ляпаў босаю нагою па цёплай вадзе, што сабралася ў ямцы на пляскатым камені. На шапку яму са страхі падалі рэдкія, падсвечапыя сонцам кроплі. Дождж перасціх. 3 глыбіні разарваных, ужо высокіх хмар выглядвала сонца: на саламянай страсе, на лісці кучаравай бярэзіны, на дзікім кмене каля плота зіхацела, адсвечвала калючым золатам дажджавая раса.

Упёршыся локцямі ў калена і паклаўшы на далонь шчаку, Корсак горна думаў пра тое, што ў жыцці яму ніколі і ні на што не шапцавала — ні пажыць, як трэба, з Каралінаю, ні па дзяцей, бо Міця ўдаўся няздатны да гаспадаркі, ні на коней, бо ў якія кошты абыходзіцца гэты малады добры копь. 3 якога боку ні вазьмі — кругом бяда. І'ў гэтай бядзе, не паспеў азірн-уцца, прабегла жыццё. I нашто чалавек жыў, мучыўся?.. Нашто?!

— Тата, тата, ці чуеш? — гукнула да яго Алеся.— Можа, схадзіў бы да нас ды папалуднаваў.

Яна прыбегла сюды і, загнаўшы ў гародчыц, падаіла, каб яе перагарэла малако, Корсакаву карову.

Трымаючы ў руцэ вымытую даёнку, што пясла павесіць на частаколіну плота, яна стаяла ііа пляскатым камені каля парога і тармасіла бацьку за плячо:

— Ці чуеш, што кажу?

— Вот ты са сваёю ядою,— Корсак упёрся рукамі ў вялікія калені, падняўся з парога.

Але завярнуў не за Алесяю — яна, цяжка несучы свой жывот, прыспешыла дадому, каб пе бачыць ды не ўразіцца ад таго, што будзе рабіцца тут,— а падышоў да купкі мужчын.

Яны ўжо выкапалі глыбокую ды шырокую, як на склеп, яму. Прыкленчыўшы і падаючы рукі, адтуль даставалі, выцягвалі далакопаў — малога Ваўчка і высокага, тонкага, як жэрдачка, меншага Іконавага сыпа.

Каля ямы трапятаўся, прытоптваў на галаве шапку верасаўскі солтыс Япка Вайтовіч — ганяў, каб не заміналі, дзяцей.

— Эйш адсюль!

Дзеці адбягаліся, наровячы сцішком зноў падысці да ямы, але на іх пакрыквалі і лавілі кожная свайго, каб не падсунуў-

ся na якую злыбяду пад шалёнага каня, нерапалоханыя мацяркі.

Мужчыны вялі раду, як быць з ямаю: пакідаць адкрытаю ці мо лепш прыхаваць насечаным алехавым галлём.

— Чаго, пойдзе і так,— абціраў з сваіх портак сыры, паліплы пясок Марцін Ваўчок.

— У хлеў не зойдзеш, не вельмі выжанеш.

— А нашто заходзіць, у задняй сцяне аконца ёсць,— задраў голаў, каб зірпуць у, вочы старому Корсаку, Марціп Ваўчок.

— Ага, ёсць,— за бацьку сказаў Міця; з-пад кепкі яму на бровы цёк яшчэ не абсохлы пот.

— Во,— махнуў угору галавою Ваўчок,— каб якую толькі жэрдку ці бусак.

— Гы, утрымаеш ты бусак,— падцінаючы Ваўчка, выскаліў свае жаўтаватыя ад курыва зубы Япка Вайтовіч.

Але ніхто не зарагатаў — усе касілі вачмі, азіраліся на старога Корсака, што скажа ён. Тонучы па костачкі ў сырым пяску, Корсак глядзеў на прымкнутыя і забітыя пакрыж дошкамі дзверы хлява — там усё хадзіў і круціўся, не знаходзячы сабе месца, ашалелы конь,— нарэшце цяжка ўздыхнуў:

— Можа, і праўду ён кажа, будзем выганяць так.

Глыбока зацягваючыся на астатку, мужчыны дакурвалі папяросы.

Утаптаўшы размоклы канчар у сыры пясок, Янка Вайто.віч папляваў на руку і падняў дзюбаватую, з гладкім чаранком лапату, падважыў ёю прыбітую да тоўстага вушака дошку — зарыпеў, выкручваючыся з дзерава, кантовы цвік.

— Пачакайце, замок здыму! — трымаючыся за ўбіты ў дзеравіну жалезны крук, Міця дайшоў вузкім берагам да вуінака, адамкнуў на ім конскае пута і пацягнуў на сябе дзверы.

На вуліцу за плот адхлынулі цаладзіцы ды бабы. Разам з імі стаяў баязлівы, што пат не мог засекчы курыцы, Міронаў Васіль. Непаслушныя, разбэшчаныя дзеці чапляліся на частакол.

3-за хаты з гародчыка, трымаючы вострымі рагамі наперад, ужо нёс доўгую жэрдку бусака Марцін Ваўчок. Ад старанпя ў яго вылазіў з рота кончык языка.

Адстушўшыся і хаваючыся за сцяну, мужчыны бралі што падхватнае ў руку: лапаты, калы ды якія дзе заваляпыя жэрдкі — на выпадак, каб бараніцца.

У хляве ўсё круціўся, але не высоўваўся ў адчынеыыя дзверы Корсакаў конь.

— Шалёны, але чаму ж ён не ляціць во з хлява? — азіраўся па Корсака Ікон Жыток.

— Я яго зараз,— крыкнуў Ваўчок, разварочваючыся з доўгім бусаком, каб усунуцца ў сутокі, між хлявом і хатай.

— Ён зараз,— неракрывіў Ваўчка Жыток.— А што яму, чужое абыходзіць.

Туды ў сутокі на помач Ваўчку кінуўся Алесін Імполь. ІІа той бок хлява ў малым аконцы дзынкнуў зломак шыбы, і ў яго, мусіць, ражном уперад усунуўся доўгі бусак.

У хляве крутнуўся і цяжка застагяаў падцяты ім конь.

— Но-о! Стогпеш яшчэ,— там, за хлявом, крычаў Mapqin Ваўчок.

На загарадзі ў хляве грукаў, чапляўся доўгі бусак. Круціўся, але не паказваўся ў адчыненыя дзверы ашалелы копь, а мо бачыў гэтую глыбокую, падкопаную пад самым парогам яму, гэтыя высокія, насыпапыя кругом яе жоўта-ружаватыя купы жвірыстага пяску.

— А каб гэта залезці на страху ды адтуль яго пужнуць,— падказаў з-за плота Міронаў Васіль.

— А што...

— Вядома, лешп з страхі,— умешваліся бабы, ім ужо зацярпелася чакаць, покуль з хлява выскачыць конь.

Але раптоўна там пешта загрукала, затрашчала — і ў дзвярах, махаючы цяжкаю галавоіо і, здаецца, нічога пе бачачы каламутнымі вачмі, высунуўся конь. 3 адвіслай губы яго цякла зелепаватая сліна. У пукатых вачах чах каламутны бляск.

Прасунуўшы праз аконца, у хлеў усё білі бусаком Імполь з Ваўчком.

— Яшчэ-яшчэ, цаляй трохі налева,— забегшы перад ямаю і прыкленчыўшы на горбе пяску, у хлеў цікаваў Янка Вайтовіч: вока ў яго прыскальвалася, рот крывіўся.

— Ага, налева кіруй!

— Во, так, во...

— Ах, чорт!

Туды да Вайтовіча падбягалі іпшыя мужчыяы, прыгіналіся,заглядвалі ў хлеў.

Востры ражон доўгага бусака нечакана ўцэліў і ўпіўся каню пад дыхавіцу — конь балюча турзануўся, задраў голаў, нібыта ачуціўся, і рвануў з хлява, і толькі цяпер, здаецца, убачыў глыбокую яму.

Войкнулі і бегма кінуліся ад плота перапалоханыя бабы.

Копь наўскос гэльцнуў, каб дастаць пярэднімі нагамі да берага, але скокнуў не на ўвесь разгон, нібыта перапудзіўшыся глыбіні і хочучы, мусіць, стрымацца. Ён толькі за-

шкроб пярэднімі капытамі па стромым беразе і, натужліва задзіраючы голаў, бытта просячы ратупку, паляцеў у яму.

Падаў па пярэднія ногі, а потым недзе там, падвярпуўшы голаў, паляцеў на спіну, задзіраючы высока заднія капыты.

Цяжкі, з стогнам і храпам, грукат вырваўся з ямы.

— Авой, няхай крые бог,— уздыхнулі, здаецца, усе разам там за плотам на вуліцы бабы.

— Хлопцы, не стой,— Вайтовіч зашахкаў лапатаю, піпурляючы ў яму пясок.

Там біўся галавою, трэпаў капытамі, сілячыся ўстаць, перавярпуцца на жывот, дужы Корсакаў копь. Яму ўжо па голаў, на жывот, на ногі гупаў пясок — мужчыны дружна, замінаючы адзін аднаму, сыпалі, граблі яго з купоў.

Міця, каб не глядзець, адышоўся ад хлява, чуючы, як дрыжаць рукі, завярнуў надворкам да Алесі.

Каля пограба стаяў бацька, адвярнуўшыся ад Міці, выціраў рукавом вочы. Сутулыя, у выцвілай', падлатанай з вялікаю чорнаю латкаю кашулі сухія плечы ціха ўздрыгвалі.

' VII

Неўпрыцям прайшла, мінула пара красавання. Здэцца, учора схаладалы перад дажджом вецер абтрос, абцерушыў на жорсткі пясок вуліцы, зашапацеўшы, як лёгкім сухім спегам, белыя крыльцы вішнёвых кветак. Адцвілі і пасівелі, завязаўшы дробныя яблычкі, ружавата-белыя разложыстыя яблыні, абсыпалі з сваіх парудзелых чачотак жаўтлявыя, як проса, бубачкі гладкастволыя рабіны, згас і змерк каля шарых частаколавых платоў ліловы накіп бэзу, што адсвечваў белаватаю яснасцю сярод поцемку ночы.

Мінула пара дробпага жаўтлява-зялёпага лісця, белых груш сярод сіняватага, як асака, жыта на полі — усё было цёмна-зялёнае, сакаўное. Усё выгнала гонкія пасынкі, падужэла, падрасло, абцяжэла, разбылося ў сваім сарамяжным харастве, як цяжарная маладзіца, што чакае ў глыбокай за тоенай трывозе і радасці сваё першае дзіця.

Толькі сіратлівым, рэдкім водсветам сярод густых, сцямпелых кустоў чаромхі, маладога, распаранага алешніку дзо каля рэчкі свіціўся познімі бела-крэмавымі кветкамі куст каліпы.

Густыя купы старых кляноў, высокіх, дзе з адзінокаю шараю калодаю для пчолаў кучаравых ліп, шапаткіх, у доўгім вецці бярэзінаў хавалі ў сваім сыраватым зацішку, у лёгкім халадку саламяныя, зеленкаватыя ад падушак моху стрэхі верасаўскіх гумнаў, хлявоў і хат. Каля плота пакалыхваўся

дзікі кмен, разросся, выпусціўшы шырокія сінявата-папяловыя лісці, нязводпы лопух, густымі жменямі падпялася піжма, узялася расці глухая канапелька і пакалыхваў шара-празрыстымі, пухкімі — а дзе ўжо палыселымі, чубатымі макаўкамі дзьмухавец, і пры беразе хвойніку жоўта-яснымі махрыстымі кветачкамі зацвіў валаснік і зазвіпеў ад пчол нізкі ліловы чабор.

Каля гародаў, каля вады ^абуяла густая крапіва, якую, склаўшы рукавіцу, можна было нарваць свінням, ужо гнуткай змяінай шыйкай выглядаў каля алешпіку малады хмель, каб учапіцца за нізкую лапку і абвіць шары, у белых косых вочках камель.

Пры быстрай абмялелай рэчцы пахла горкая лодзьма і малады валяр’яп.

Усё верасаўскае балота стракацела ад жоўтае маслянкі, сярод якой пакалыхваліся калматыя таўкачыкі вобаратніку, ліловых, затоеных у мятліцы гараб’ёвых кветачкаў, ружавата-вялае смолкі. Далей пад багнішча ў асацэ свіціўся бурачковай, сабрапай у чачотку кветкай тоўсты, з краплістым лісцем зязюльнік, а бліжай — раскручваў з трубкі лісце малады, не пацямнелы яшчэ чэмер. Ён, гэты выкручаны лейкаю ліст чэмеру, што вылез пры сцежцы між чорных, наточаных кратом капцоў, Алеся згледзела яшчэ здалёк. Злякнулася, як ад чаго жывога, перад вачыма ўстаў той ахонаўскі знахар, пярэсты сабака, і ўчула зпоў хрыплаваты голас: «Gaмая моц — малады рваў», і той крык у гумне старое Мондрыхі, і здушаны голас немае Еўкі.

He помнячыся, Алеся прыспешыла хаду, пабіваючы між пальцаў мокрых ад расы люцікавых пялёсткаў — замшавыя, з лакіраванымі перадамі і заднікамі туфлі пясла ў руцэ.

На грудку перад лесам ногі абколвалі сухія стрымбулі леташняга крываўніку і палыну.

Чуючы, як пякуць паколатыя погі, і трохі аціхаючы душою, дайшла да могліц, прыпыпілася. Між старых, у жаўтлява-новых пасынках ялаўцовых кустоў падымаліся малыя, ледзьве знаць, капцы магілак — без крыжоў, без ніякага знаку,— тут хавалі нехрышчоных дзяцей, найболып тых, што радзіліся нежывымі. На забытых, недагледжаных копчыках патапыранаю шчоткаю сплёўся чабор, сівым дробным лісцем выслаўся валаснік і жоўта-цёплымі выспамі зацвіў сакаўны водцы.

Алеся дайшла да роўненькага, яшчэ добра прыметнага капца-магілкі — на ёй, выкладзеныя крыжыкам, ружавелі сакаўныя растапыраныя шышкі скочак, што глыбока ўраслі ў зямлю. Прыкленчыла пры магілцы, учуўшы пад каленьмі

роспы мяккі зязюльчын мох, зашаптала ўголас: «Даруй, дзіцятка маё, даруй».

Яна стаяла, прыклеячыўшы і бачачы Дварчанскі касцёл, чуючы той каменны холад падлогі, тую жоўценькую і пафарбованую спавядальню пры сцяне, тое забітае ў драўляных крыжыках аконца, за якім будзе сядзець ксёндз, наставіўшы вуха.

I яна скажа. Скажа ўсё. Сёшія ў яе генералыіая споведзь.

Алеся ўчула, як змакрэў, абліўся потам лоб, пе могучы паднялася. Нібыта са стромага берага пясок, пацякло, падтачылася сумнепне: нашто япа згадзілася на гэтую споведзь, нашто паслухала зморшчаную, як стары казяк пад хвойкаю, тэрціярку *, штолрыпыніла яе за касцельнаю жалезнаю брамаю:

— Дзіцятка маё, вы пакутуеце, трэба паспавядацца.

— Чаму? — Тады Алеся адступілася ад гэтае старое кабеты з чорным ружанцам у худых, зморшчаных руках.

— Дзіцятка маё, я ж бачу ўсё, па вачах бачу, Трэба шчыра выспавядацца, каб было ўсё канечным, каб атрымаць паўпейшую і гойную ласку, каб лепей супакоіцца. Паслухай, дзіцятка маё, і ўсё пройдзе.

Яна нават яавучыла, як трэба прыкленчыць перад спавядальняй, што гаварыць, з чаго зачынаць і чым скончыць споведзь.

I цяпер у Алесіных вушах стаялі тыя сіплаватыя, шапялявыя словы: «Праз грэх ёмяротны душа траціць ласку божую і заслугуе на вечную к.ару».

«Божа, як сказаць пра той грэх? Як?.. Няўжо ксяпдзу можна верыць?» Яшчэ ўчора звечара ажно тры разы Алеся згаварыла пацеры. Ціхенька, дачакаўшыся, покуль заснуў Імполь. I сёння зранку, зноў, толькі забяЛеўся дзень. Падаіла карову і вобмельгам сабралася, каб не бачыў ён, сказаўшы яшчэ ўчора, што пойдзе да касцёла.

Цяпер стаяла над капцом магілкі, што зарасла марнаю травіцаю, бурачковымі растапыранымі скочкамі і ліловым, горка-густым чаборам. і чула, як пад сэрцам турзалася дзіця. Яе, другое, ужо ад Імполя. «Можа, дзеля яго трэба ісці ца гэтую генеральную споведзь»,— падумала яна з горкім смуткам і азірнулася па вёску, што лабамі саламяных стрэх, са старымі вушатымі канькамі, вызірала з-за густога зялёнага навалу надрэчпых вербаў і алешын. Недзе там ціха, як у глыбіню калодзеся, кувала зязюлька. Ды пад грудком у верба-

* Тэрціярка— сястра трэцяга закону.

лозе, у гразі з гнілымі лёхамі перасвіствалася, свіргатала невядомая пташачка.

Пад яе вясёлы і моцны перасвіст Алеся выйшла на пясчаную дарогу, але каб не стрэцца з кім, звярнула на зялёную, у счарнелых прутках леташняга быльніку калматую мяжу і пайшла між высокіх сцен цёмна-зялёнага, з сіняватымі, што толькі выплылі, пляскатымі каласамі жыта. На шырокім пер’і, на вусатых каласах проці сонца зіхацела, адсвечвала жаўтлявай залацістай чырванню раса.

У кучаравых разрослых садках за жытам хаваліся Прылуцкія хутары.

Над замглёным паскам сіняга лесу, над Прылуцкімі хутарамі, з левага боку ад Алесі, бегла невысокае сонца. Там недзе яшчэ рыкалі, выгнаныя з хлява, сонныя каровы і трубіў моцпа, на ўсё горла нечы певень, пязлы брэх сабакі адзываўся за сцяною жыта.

Ад халаднаватай расы трохі шчымелі, заходзіліся ногі, але сцішылася, трохі спакайнела Алесіна душа ад баязлівага, першага, яшчр нямоцнага шапацення жыта, ад яго саладжава-прэснага паху, ад высокай, маладое і вечна не разгаданае жаваранкавай песні над галавою.

I нядужай крынічкаю пад сэрцам выбілася спадзяванне, што ўсё ў яе будзе добра, там, у людным гулкім касцёле, з гэтымі прыгожымі ў харастве размаітага шкла вокнамі, з вялікім, у пазалочанай_аправе, абразом святой радзіны, дзе быў намалёваны малы, з залацістымі кудзеркамі Езус у ружовай сукенцы, з-пад якой выглядвалі босыя ножкі. Ён стаяў на каленках, склаўшы перад сабою топепькія дзіцячыя ручкі, і каля яго босых ножак сядзеў, завярпуўшы назад галоўку, белы голуб і, распасцёршы крыллі, злятаў, садзіўся другі. За малым, гадкоў дзесяці Язусам прыкленчыла матка боска ў сіняй доўгай накідцы, з-пад якое высоўвалася ружовая сукенка з залацістымі карункамі на рукавах. Алеся ўзіралася на яе чысты, далікатпы і прыгожы тварок, на залацістыя зорачкі круга белай незавязанай хусткі, што спадала на плечы. За маткой боскай, схіліўшы голаў і прыклаўшы да грудзей руку, стаяў у карычневай сутане, падпаясаны шьь рокім шалікам, з востраю бародкаю і тонкімі наміткамі ву-. соў, нечым падобны на Імполя святы Юзаф.

А ў Алесінай душы тлела нейкае шкадаванне, што на свеце ёсць шчасце, дабро. I ёй хацелася гэткага шчасця, ало ведала, што свет перавярнуўся для яе — і яго няма і не будзе. Як ап’янелая, яна пачынала гаварыць пацеры да яе, да святой Марыі, і варочалася дадому, як сама не свая, са слязьмі

3 Зак. 2635

65

на вачах, апанованая халодпымі, ледзянымі, як скразняк, думкамі.

I яе, мусіць, даўно прымеціла гэтая старэнькая тэрціярка ў крэпавай доўгай сукенцы 1 намовіла да генеральнай споведзі, сказаўшы, што пагаворыць з ксяндзом, што трэба прыйсці на сёмуху, якраз во сёпня.

Ператрывожаная, знерваваная Алеся не спала ўсю ноч, прачынаючыся ад жахлівых сноў, ад Еўчынага крыку! «Не, не будзе табе жыцця. Грэх божы ўпадзе на цябе». Здаецца, збягаліся людзі і Еўка крычала перад усімі: «Яна мяне звяла са свету. Яна атруціла, Яна!..» — I закрывалася ў гумне. Успомніўшы гэты сон, Алеся аж схаладзела душого, прыспешыла хаду, выйшла на Ахонаўскія груды, з якіх ужо былі відаць Дварчаны — там высока ў неба падымаліся дзве вострыя чырвоныя вежы касцёла. Яны цягнулі да сябе і бояззю і нядужаю, слабенькаю надзеяю на нейкі ратунак. I зноў глыбокі вір страху цягнуў да сябе Алесю. «Не, трэба ісці да споведзі, можа, праўда згінуць, прападуць страшныя спы, прыйдзе ад іх збавенне, стане лягчэй на душы, спадзе ўсё гэта чорнае, што ўжо каторы час мучыць, гняце яе. Можа, бог здыме гэты цяжкі, смяртэльны грэх».

Япа не помніць, як дайшла да шашы, дзе ўжо грукацелі, з’язджаючыся ў мястэчка да касцёла, фурманкі, на іх сядзелі прыбраныя ва ўсё святочнае, па-набожнаму спакойныя, памякчэлыя душою мужчыны з кабетамі ў накрухмалепых хустках, купкамі ішлі хлопцы, рагаталі з дзяўчатамі — усім было лёгка, весела. Скупым шчасцем у іхніх руках гарэлі чырвоныя пышныя букеты півоняў.

Алеся назіркам пайшла за імі, баючыся дагнаць каго з верасаўскіх. I неспадзявана ў растрэсеным палукашку на возе ўбачыла старых Літавараў і прыпыніла сваю хаду, чакаючы, покуль яны не звернуць да парэнчаў каля муру паставіць каня. He даходзячы да жалезнае касцельнае брамы, прысела на мураву, каб нацягнуць на босыя ногі шкарпэткі ды абуць свае замшавыя, з лакіраванымі наскамі туфлі. Чуючы, як ажывае зноў і турзае за сэрца страх, у марудным павольным шнурку людзей уцягнулася ў жалезную браму.

Каля няроўнага ходніка на траве сядзеў сляпы жабрак, скінуўшы шапку, далей на калепках стаялі яшчэ.

Людзі кідалі ім па якому грошу, нагіналіся і называлі імёны нябожчыкаў. Алеся, прайшоўшы далеп, спынілася Ka­nn бязногага — толькі кароткае тулава спаднізу падшыта скурамі,— што палажыў на самы ходнік сваю кепку. Дастала з сачыка завязаную на вузельчык хустачку, расшмаргпуўпіы, выняла дзесяць грошаў, асцярожна апусціла ў старую

зашмальцаваную кепку, назвала маміна імя і застыла: a яны — Еўка са старою свякроўю? Зноў халодны пот абліў усю. Перасохлым ротам ледзьве вымавіла іхнія імёны і паднялася на каменныя, пабітыя сухім лішаём сходцы касцёла, дзе сядзела старэнькая, прыбраная ў чысты шарачковы сачык кабета. Склаўшы рукі, шчыра малілася, але на разасланай хустцы ўсяго ляжала дзве бронзавыя мапеткі.

3 Алесіных шчопацяў і ёй выслізгнулі дзесяць грошаў.

— Няхай табе, дзіцятка, лёгка будзе, пяхай табе бог усе грахі даруе,— згледзеўшы нікеляваную, ужо даражэйшую манету, сказала старая і памкнулася, каб пачуць, за каго маліцца, нават адграбла з вуха хустку.

— За Алесю, цётка, за мяне памаліся.

— Маладзіца, не кліч на сябе грахі. He думай пра смерць. He міне яна нас, але каб табе без пакуты жылося. Папрашу бога, за пакуту тваю адмалюся. За дзіцятка, каб шчаслівае нарадзілася.

У касцёле, што гарэў і свіціўся прыгожымі вітражамі, праз якія розпакалёрпай тэнчай падалі косыя слупкі сонца, ад зялёных папяровых вянкоў, што, перакрыжоўваючы касцёл, звісалі са столі, ад глухога кашлю, ад шаркання ног, ад мноства людзей, што прыкленчвалі пры ўваходзе, ад сцішнага шэпту малітваў, ад палахліва-смутнага агоньчыку свечак, ад паху воску, ад хараства размалёваных фігурак у Алесінай душы зноў ачуняла радасць, прайшоў той цёмны страх. Яна ўбачыла свой абраз і міма чорных цяжкіх лавак, дзе сядзелі найбольш старэнькія бабкі, каля тоўстых аблушчаных калон прайшла да яго. Прасунулася між кабет, прыкленчыла па халодпыя каменні падлогі.

Стары, лысаваты з белымі скронямі мужчына, высока дастаючы рагатым кійком з агоньчыкам, запальваў у кандэлябрах свечкі.

3 закрыстыі, што была з правага боку алтара, выйшаў пемалады даўганосы міністрант у караткаватай комжы з шырокімі гафтаванымі рукавамі, трымаючы тоўсты, з залацістымі кантамі імшал, турзануў тры разы за колца, што вісела перад закрыстыяй,— тры разы глухавата заглэнгаў расколаты мядзяны званок, даючы знак, што пачынаецца спяваная імша.

За спіною ў Алесі заскрыпелі лаўкі, людзі падымаліся з каленяў.

Устала і Алеся, захлынаючыся і ападаючы душою ад усяго невядомага і песпадзяванага, што будзе.

Прапусціўшы паперад сябе дзяцей з бліскучымі сярэбранымі званочкамі, з закрыстыі з келіхам у руцэ выйшаў убра-

ны ў літургічныя шаты немалады ружовашчокі ксёндз. На жоўтым арнаце на ўсю спіпу пераліваўся вышыты залацісты крыж.

Прабегшы наперадзе ксяндза, старэнькі даўганосы міністрант прыкленчыў на два калены перад алтаром, палажыў на падушачку імшал і спусціўся з алтара, прыкленчыўшы зноў.

Алеся, затоеная, нібы баючыся дыхпуць, цікавала туды на алтар, дзе блішчаў крыж, хоць бачыла ўсё гэта не раз, але для яе сёння, здаецца, усё было першым: і гэтая, што пачыналася, імша, і касцёл з камепнаю настылаю падлогаю, з глыбінёю прыгожа размалёваных зводаў, сонца, што лілося ў яго, разбіваючыся ў вітражы на розныя колеры і пераліваючыся чырвоным, ліловым, жоўтым святлом, як пераліваецца на сіняй хмары, што сплывае далёка пасля моцнага дажджу, высокая тэнча і над светам стаіць спакой. I гэты спакой радасці падаў на алтар, на людзей, на тоўстыя кантовыя ка* лоны, сюды, дзе стаяла япа, Алеся, перад вялікім абразом святой радзіны.

Ксёндз, падняўшыся па алтар, паставіў свой залацісты келіх, адкрыў імшал — гэтую таемную, невядомую для Алесі кнігу, сышоў да сходцаў алтара і наперамену з міністрантам загаварыў па-латыні нешта таямнічае да людзей, што стаіліся ў ціхай набожнасці, це азіраючыся, не зварухнуўшыся, як скамянелі.

Скамянела, затаілася і Алесіна душа ад гэтых невядомых слоў.

— Introibo ad altare Dei *.

I яму, стоячы на калепях, адказваў даўганосы, у белай караткаватай, з шырокімі рукавамі комзе мійістрант:

— Ad Deum, qui laetificat juventutem meam *♦,

I гэтыя невядомыя, незразумелыя словы несліся адтуль з алтара, і нешта невядомае рабілася ў Алесіпай душы — нібы ледкі вецер абдымаў і студзіў яе, і замірала сэрца, сціскалася, як замірае яно ад вышыні.

Ксяндзу адказвалі і адсюль з касцёла, у Алесі за спіноіо. Яна ўжо разбірала польскія словы, і губы яе шапталі самі:

— Сповядамсень богу вшэхмоганцэму, найсвентшэй, Марыі — завшэ дзевіцы ***.

Алесю зноў апапоўваў трывожпы страх, пешта баязлівае

* Узыду да алтара божага (лац.).

** Да бога, які ўвясельвае маладосць маю (лац.).

*** Спавядаюся богу ўсемагутнаму, найсвяцейшай, Марыі — ваўсёды дзявіцы.

шчымела ў душы, што яна скажа ксяпдзу пра ўсё тое, што было ў гумне, што яна душыла сваё першае дзіцятка, пра тое, што яно радзілася нежывым, і слёзы самі пякучай гарачынёю засцілалі ўсё перад вачыма.

I яна ўжо не бачыла ні людзей, ні касцёла ў слупках тэнчы, што лілася з вокнаў, ні ксяндза, што падымаўся да алтара і, нахіляючыся, клаў на яго свае далоні,— яна толькі чула невядомыя, пязвыклыя ёй словы. «Kyrie eleison!» * — і manTana ўслед за ўсімі: «Пане, змілуй сень!» Яна ўжо, як адышоўшы ад памяці, як сама не свая, далёкая ў мыслях ад касцёла, то бачыла сваё гумно, то чула здушапы стогн немае Еўкі, то перапалоханы, сцяты болем крык старое Мондрыхі. I, нібы не прыкмячаючы, што робіць, жагналася разам з усімі і, разбіраючы некаторыя словы, адказвала, адмаўляла ксяндзу, што адказвалі, адмаўлялі іншыя, кленчыла разам з усімі і ўставала. А праз вокны, пераліваючыся прыгожым слупком тэнчы, калі яна п’е з калодзежа ваду, да Алесіных ног па шарыя абслізганыя каменні падлогі падала ласкавае цёплае сонца.

Ачуціў Алесю дробны і дружны звон сярэбраных званочкаў. Званілі, прыкленчыўшы на алтары, увабраныя ў караткаватыя белыя, як міністраыт, комзы, гладзенька і прыгожа прычасаныя, дагледжаныя местачковыя дзеці.

Ксёндз трымаў у руках гостыю і хрысціў яе.

Ад гэтых невядомых слоў ксяндза, ад сярэбраных званочкаў, якімі пазвоньвалі дагледжаныя местачковыя хлопчыкі, ад аргана, ад яго густых, працяжных гукаў, што шырыліся, біліся недзе пад высокаю размалёванаю столлю касцёла, ад спеваў хору ў Алесі замерла, зашчымела ўсё ў душы. I яна, ловячы слова праз слова, не ведаючы ўсёй песні, пачынала ціхенька спяваць разам з усімі, і жалоспы, затоена-глыбокі смутак сціскаў за сэрца, і вільготным туманам засцілаліся вочы.

Белаю, лёгенькаю, як бабіна лета, павучынкаю бэрсаліся мыслі і гэтак лёгка плылі ў чыстай цёплай яснасці.

I яна, здаецца, сама ляцела, плыла лёгкаю белаю павучынаю ў празрыстай вышы ўслед за песняю пра дзеву Марыю, і ўсё ўсярэдзіне заходзілася ад салодкага болю.

Круга касцёла ішла працэсія. Лёгкі ветрык калыхаў харугвіі, і білі званы, і, высока падымаючыся ў неба, раставаў іхні цяжкі звон, у трапятлівым лісці кляноў устрывожана крычалі гракі. I плыла гэта шчымлівая песня пра дзеву Марыю.

* Пане, злітуйся (лац.).

Паперадзе міністранта, што нёс жалезны крыж, паперадзе ксяндза, пад ногі якому з плеценых маленькіх карзінак дзяўчаткі ў белых лёгенька-празрыстых, з рушамі і карункамі сукенках, з пышнымі бантамі ў кучаравенькіх валасах, у белых, да калена панчошках, прыгожыя, як анёлкі, сыпалі кветачкі — палявыя званочкі, сінія валошкі, жоўценька-белы румянак.

Высунуўшыся з цеснаты, з гурту людзей, што паволі, спаважна ішлі, заміраючы ад працяжна-медзянога чыстага звону, што калыхаўся і высока плыў у неба, яна выбілася крышку наперад, каб бачыць гэтых прыбраных дзяўчатак, і ўсё прыглядалася да аднае з іх — чарнявенькае, з круглявым тварком, з быстрымі вочкамі, і пачала думаць, каб у яе радзілася гэткае харошае, з твару мілае, прыгожае дзяўчо.

Але быдта спатыкнулася, успомніўшы могліцы, той зарослы ліловым чаборам капец магілкі з сакаўнымі растапыранымі, пасаджанымі крыжыкам скочкамі. I зноў нечаканы страх лядовым скразняком абліў яе: «Як жа ж будзе ў яе з гэтым дзецям, што жыве, трапечацца пад сэрцам? Божа, каб яно хоць радзілася жывое ды здаровае».

Бо што ў яе асталося? Што?.. Адно спадзяванне на дзіця, тая нядужая радасць, што ёсць дзеля чаго жыць.

Імполь? Усё чыстае, святое перагарэла да яго, пасля хрэсьбінаў у Ведравічах, калі яна ўбачыла іх з Хрысцяю. I цяпер яна мае падазрэнне, што ён любіць яе, бо ён неяк змяніўся, пачужэў да Алесі,

Чужымі, далёкімі ды падазронымі адно да аднаго яны так і жыцьмуць. Толькі ці доўга? Алесіна чуе душа, што пабяжыць ён за Хрысцяю, бо ўсё маўчыць, нібы намышляе нешта патайное.

Алеся высунулася з доўгай, гэтай бясконцай грамады людзей, што цягнулася ўздоўж касцёла пад старымі высокімі клянамі, дзе хрыплі ад страху ў чорных вялікіх гнёздах маладыя гракі. А над працэсіяй, пад касцёлам, над цёмна-густымі клянамі плыў і раставаў, нік у небе раскалыханы звон. Немаладыя мужчыны ў палатняных і крамных, па-святочнаму чыстых кашулях, у суконных рудых і чорных каптанах, скінуўшы з непрычасаных чупрынаў, белых незагарэлых лысінаў пляскатыя кепкі і ўгнуўшы голаў, паволі ступалі за кабетамі ў доўгіх зялёных і бурачковых, з чорнымі шлякамі спадніцах, трымаючы ў руках букеты пышных чырвона-белых півоняў, ганарыста ішлі спрытныя, гонкія ў паставе дзяўчаты і хавалі на загарэлых тварах свой дураслівы смех, Маладое дзяўчо ў вялікіх, не па назе, туфлях, з патрэсканымі ад вады і ветру ценькімі ножкамі нясло, наламаўшы недзе

пры рэчцы ў алешніку, крэмавы букецік каліны. За ёю сунулася, ледзьве ступаючы, нямоглая, звялая ад задухі і гарачыні старая Літаварыха, і яв пад руку трымаў стары Літавар — гэтакі гарбаносы, вялікі, няскладны, як Бронік, чамусьці няголены, з сіваю на паўпаданых шчоках шчацінаю.

Убачыўшы Алесю, старая Літаварыха памкнулася да яе, махнула рукою:

— Ідзем, Аляксандрачка, ідзем!.. Я во пямогучы. Мо астатні раз да споведзі іду.

— Памалілася б і дома, але ж зажадалася да касцёла.— У старога Літавара старчма стаялі сівыя, прычасаныя толькі, мусі, растапыранаю пяцярнёю, скалмачаныя, збітыя ў лямец валасы.

Працэсія ўсё плыла і плыла. Спаважна, у прыхаваным гонары ішлі пані ў капялюшыках з жураўлінымі перынамі, старыя тэрціяркі ў чорных, падпяразаных паскамі доўгіх сукнях, местачковыя панкі, і Алеся раптам убачыла маладога Грабянку ў шарым, з цемнаватаю палоскаю касцюме, пры гальштуку ў белыя бубачкі, яшчэ больш распаўнелага і каля яго ў лёгенькім капялюшыку, з-пад якога выбіваліся завітыя кудзеркі валасоў, яго жонку. Нешта сталае, папаўнелае было і ў ёй, некалі тоненькай, як былінка, маладзіцы.

Алеся, не ведаючы, дзе дзецца, адступілася далей пад мур касцёла.

Пад грудзьмі турзалася дзіця. Яе блажыла, і яна, затуліўшыся за тоўсты камель старога клёна, пастаяла там, счакаўшы, покуль акрыяе ад гэтага раптоўнага прыступу, што падкаціўся пад грудзі.

Пад клёнам стыў халадок, падвівала аднекуль скразняком, Алесі зрабілася трохі лепш.

Але яна стаяла тут, чакаючы, покуль не ўціснецца ў кг сцёл, абышоўшы яго, шырокая і павольная грамада людзей.

Сціхалі звапы, і дзесьці далёка раставаў і густы, ігто плыў, пераліваўся і трымцеў, цягучы водгалас.

3 касцёла, прыглушаны мураванымі сценамі, зноў загрымеў арган. Ад яго гукаў, здаецца, зварухнулася, пачало калыхацца лісце на старым серабрыстым таполі, што рос на другі бок вуліцы.

Адтуль, з высокага ходніка, да касцельнае брамы мужчына ў белым каўпаку і ў белым нагрудніку каціў двухколку, па якой стаяла дубовая дзежачка з марожаным.

Апярэджваючы адзін аднаго, да двухколкі пачалі падбягаць людзі.

Алеся, учуўшы смагу, памаленьку падышла да расчынепай жалезнай брамы і аслупянела: сюды пхнула перад сабою

сінюю, на нізевькіх колах каляску Хрысця. Алеся, сумеўвіыся і яшчэ ўсё не верачы, што гэта яна, Хрысця, адступілася пазад. Хрысціпы вочкі зіркпулі таксама сюды, і на пасвяжэлым, смуглявым тварку яе адбілася дзіва — падпухлыя губкі скрывіліся ў нейкай кіслай міне.

Алеся крута павярнулася, пайшла назад, чуючы па сабе гэты пільны зірк Хрысціных вачэй. Яны, здаецца, прабівалі спіну, упіваліся ў сэрца.

Выкладзены цэмянтовымі плітамі ходнік загайдаўся пад нагамі. Алеся прыцішыла хаду, каб не ўпасці. «Здурэла саўсім. Чаго я баюся яе?» I перад каменнымі, гладка абчасанымі ўсходамі, між якіх паказалася ценькая трава, азірнулася: скрывіўшы набок голаў, сваімі лупаценькімі вочкамі сюды цікавала Хрысця.

Алеся, яшчэ чуючы на сабе гэты востры зірк, цяжка, як пад якую ropy, паднялася па каменных усходах і, увайшоўшы ў настылы, перамешаны з ялаўцовым пахам, холад кас'цёла, апусцілася на калені ў канцы чаргі да жоўценькае, з крыжыкам наверсе і рашотачным аконцам спавядальні.

Прыкленчыўшы ўздоўж сцяны, там ужо чакалі, калі пераапранецца ў чорную сутану і прыйдзе прымаць споведзь ксёндз.

3 ружанцам у руках першаю каля спавядальні стаяла старая Літаварыха, за ёю, панура сагнуўшы сівую галаву, укленчыў, выставіўшы крывыя, збітыя абцасы сваіх ботаў, стары Літавар; на яго няголеным, з паўпаданымі шчокамі твары змярцвелі боль і пакута. За ім у чорным капялюшыку, з якога звісала вуалька, закрываючы аж да падмаляванага ружовага роціка твар, чытала малітву з маленькай, у скураной вокладцы кніжачкі певядомая Алесі дварчанская пані, у белых накрухмаленых хустках, у доўгіх суконпых спадніцах ціха сагнуліся вясковыя сухенькія бабы.

Алеся прыкленчыла за шыракаплечым маладым асаднікам у зеленаватым мундзіры і гэткіх зеленкаватых брычэсах, і ў высокіх, зашпіленых на раменьчыкі з бліскучымі пражачкамі ботах.

У душы халоднаю крынічкаю, што кіпіць, падымаючы каламутны пясок, выплыў зпоў ранішні страх, што яна скажа ксяндзу. Няўжо пра свой грэх, пра тое, што было ў гумне, пра гэты страшны соп, што сніцца ўжо не раз, калі да яе бяжыць, ломячы рукі, і гукае немая Еўка?

Алеся дастала з кішэнькі сачыка яшчэ маміну раз’еханую і сшытую наспех нітачкамі кніжку для «набожэньства», знайшла тую малітву перад споведдзю да духа святога, што чытала ўсе гэтыя астатнія дні.

Зашаптала яе зноў, мыляючы губамі: «Духу свянты Божа, што кожнага чалавека асвячаеш, прышлі да сэрца майго прамень светласці твае...»

I перад вачыма зноў устаў грудок перад рэчкаю, могліцы, той невысокі, у горка-мятным чаборы капец магілкі, дзе пахавала нежывую сваю дзяўчыпку, гумно, кубак з чэмеравым уварам, які давала Еўцы, яе крык у сне... той страшны крык. I ўчула, як нехта падштурхпуў яе.

Перад канфесіяналам * перахрысціўся і ўстаў малады шыракаплечы асаднік у зеленкаватым фрэнчы, зарыпеў блішчастымі, з высокімі заднікамі хромавымі ботамі, гэтьі сухі рып пякучымі вуглямі раструшчыўся ў апусцелым касцёле.

Яна падышла да жоўценькай і выфарбавапай спавядальпі, прыкленчыла, перахрысціўшыся, сказала ў драўляную рашотку аконца, дзе, павярнуўшыся да яе вухам, сядзеў у чорпай ужо сутане ксёндз, сказала тое, што завучыла:

— Я, грэшная, спавядаюся пану богу ўсемагутнаму, у тройцы святой адзінаму, і табе, ойча духоўпы, што грашыла шмат: мыслямі, словамі, учынкамі...

Халоднай расою на лобе замакрэўся, выступіў едкі пот, засачыўся з броваў на вочы, заслаў, нібы туманам, свет — яе пачало блажыць, вострым болем пераварочваючы ўсё ўсярэдзіне.

He чула, што там за рашоткаю пытаў ксёпдз, мусі, усё тое звыклае — ці малілася, ці бераглася посту — думала толькі пра адно, хаця б не ўпасці тут, перад спавядалыіяю, каб не было брыдка перад усімі, каб не памерці, бо пешта падкацілася пад сэрца, сціснула яго, тупым болем аддалося ў галаве, быдта аглушыла.

Схваціўшыся абедзвюма рукамі за спавядальню, здужала яшчэ сказаць:

— Маю вялікую віну, але, пэўна, ужо смерцю адкуплюся...

I ўжо не ўчула, што гаварыў ксёндз, здаецца, што ўсялякую кару трэба адпакутаваць тут на зямлі, што ўсё трэба зносіць цярпліва і пакорпа, і не бачыла, ці даваў знак, што споведзь скончана, што можпа адысціся ад спавядалыіі, ці не.

Яна толькі помніць, што аб’ехала каля спавядальні і ўжо на руках і коленках адпаўзлася да сцяны, і ўжо там, чуіочы холад пад гарачымі рукамі ад няроўных каменных пліт, папаўзла ўздоўж сцяны. Падхапіўшы пад пахі, нехта памог ёй устаць, падняцца на мяккія, як чужыя, нерухомыя ногі.

* Спавядальняй (лац.).

Алеся пазнала тую сухую, з жоўтым выпетраным тварком тэрціярку.

Яна нават давяла Алесю да шарай, выдзеўбленай з каменю вазы з вадою, што стаяла перад драўляным, з аблушчанаю фарбаю на выпетраных ножках раскрыжаваным Хрыстом, і плюхнула Алесі на твар.

Ад халоднае вады ажыў, паяснеў перад Алесінымі вачмі свет. За касцельную браму выйшла ўжо сама. Там яшчэ, не разыходзячыся, кіпела люднасць.

Каля муру, каля драўляных, укопаных у зямлю пярылаў людзі з дальшых вёсак запрагалі замардаваных, зацятых гізамі коней, адмаліўшыся, ачысціўшыся душою, трэба было спяшацца дадому, дзе зноў чакала работа, а таго-сяго і госці: псрад сёмухай людзі падлажвалі пчол і звалі сваякоў і прыяцеляў на першы вясновы мёд.

Каля белых вялікіх парасопаў, дзе прадавалі ў вафельных кубачках салодкае, што ахалоджвала душу і шчымлівым болем заходзіла ў зубы, марожанае, каля латкоў, дзе віселі вянкі абаранкаў, красаваліся расфарбованыя ў розны колер, выпечаныя пад пляскатых лялек і конікаў, хрумсткія салодкія пернікі, таўкліся маладзіцы, каб купіць дзецям гасцінец.

Абыходзячы грумадкі вясёлых дзяўчат і'хлопцаў, старэнькіх гаваркіх баб, што ціснуліся ў халадок пад высокія кляны і ліпы, Алеся ўчула нечы голас:

— Алеся, ці чуеш? Алеся...

Япа азірпулася. Як курыца ў седала, утаптаўшыся ў воз, яе клікала Літаварыха; стары, абышоўшы запрэжанага капя, ужо аглядаў, ці добра сядзіць вупраж, збіраўся ехаць дадому.

— Садзіся, во, падвязом,— Літаварыха паказала на копку ўкошанай з учарашняга вечара канюшыны, што выглядвала з-пад засланае радзюжкі.

«Не трэба ехаць з імі, як ужо магчыму, але зайду сама». Алеся прыпынілася і ўжо сказала другое, што набегла на розум:

— Я ж у краму^ у мястэчка хачу зайсці.

— He сцеражэш ты сябе,— пакруціла галавою Літаварыха.— Блізкі свет па гэдакай жары. Садзіся вот лепш, пашкадуй сябе дый дзіця вунь...

Літаварыха павяла вачмі на выпуклы Алесін жывот.

— Маладая, чаго там. Можа, з канём за ёю не збяжышся.— Стары Літавар збоку зіркнуў на Алесю, заблытаўшыся нагамі ў лейцах, падняў іх з зямлі.

— Не-не, у краму яшчэ зайду.— Алеся счакала тут пад мурам у разарваным цяньку, покуль не ад’едзецца Літавар.

Але ён усеўся па воз і прытрымаў напятымі лейцамі каня і павярнуўся да Алесі:

— Ці ўдома ваш Змітрык?

— Нават і не ведаю. Дома, пэўна,— паціснула плячыма Алеся, дзівячыся, што гэта старому трэба.

— Хачу, каб Броніку пісьмо адпісаў.

— Ага, надоечы палучылі,— пацвердзіла Літаварыха.

— Прачытаць-то яшчэ прачытаю, але папісаць рукі пе служаць ды сляпак стаў.— Літавар турзануў лейцы, трымаючы каня, якога цялі, падганялі авадні і мухі.

— Я скажу Міцю, скажу.— Алеся рушыла далей міма вазоў, што ўжо разварочваліся назад.

Наперадзе ўтварыўся затор. Там нешта рабілася, бо шчыльным кругам збіліся бабы.

Алеся прашылася праз іх, убачыла, што каля хлопцаў у чырвоных кашулях круціліся паліцыянты, ішла нейкая валтузня. Крычаў абліты чарпілам рослы чарпявы хлопец.

— А што гэта? — спытала, не разабраўшыся, Алеся.

— Ці не бачыш, любка? Гэтых во ловяць, што камуню ўсё строяць.

— Якую камуню?

— Чырвоныя рубашкі вунь панадзявалі. Ці не бачыш?

Алеся абышла грумаду людзей, раптам падумала, ці няма там часам Змітрака, каб не падсунуўся ён, і вярнулася пазад. Двое паліцыянтаў вялі маладога рослага, без шапкі хлопца, заламаўшы яму за спіну рукі. Трохі зводдаль памаленьку ціснуліся цікаўныя бабы, чакаючы, што будзе далей.

Хлопец рваўся, асядаючы наніз і растапырыўшы ногі, упіраўся імі ў пясок.

Засопшыся, пазелянеўшы ад злосці, паліцыянты падпіхалі яго каленьмі.

Алесі зрабілася не па сабе. Яна скоранька рушыла далей за фурманкамі, што крута завяряулі ўбок, каб быць далей ад бяды.

Азірнуўшыся, ці не відаць дзе Літавараў, выйшла на шашу і каля мосціка з выбеленымі жалезнымі парэнчамі зпяла з намазоленых, нязвыклых да абутку ног свае замшавыя, з лакіраванымі наскамі і заднікамі туфлі.

Босая ўжо, чуючы калючую жарству, па вытаптанай сцежцы, што вілася з краю шашы, прайшла ў разарваным цяньку старых, абкарэлых, гузаватых бярэзін, паднялася на грудок, завярнула на цёплую пясчаную дарогу, каб цярэспаля ўжо наўпрасты выйсці дадому.

Галубенькае, у белых кучаравых, як амяла, хмарках пеба, палявая дарога, каля густога сівавата-зялёнага жыта, дзе вы-

плываў ліловы ыолас, нізкая ярыпа, зялёпыя грушы на межах і цёплая ціш дарогі і адзінота сярод яснага абветранага свету — пакутлівай, шчымлівай радасцю ўсё задрыжала ў Алесінай душы. I зноў густая, высокая музыка аргана загрымела ў Алесіных вушах, то абуджаючы абветраны свет з сінімі задуманымі лясамі на грудах, то аціхаючы, і толькі было чуваць, як плачуць, узлятаючы над блізкім, ружаватым ад смолкі лужком неспакойпыя кнігі, то выплывала зноў. Зпоў чулася Алесі, як запяваў на хорах арганісты і яму памагала ўся люднасць касцёла: «Здровась Марыя бага родзіца...»

Алеся схамянулася, што спявае сама. Яна нават азірнулася, ці не ідзе хто ззаду і ці не чуе, але на грудку млела ад гарачыні жоўтая пясчаная дарога, і на яе, махаючы бярозавымі, начэпленымі на рогі вянкамі, выходзілі каровы.

Пастухі сёнпя ўквечвалі іх, каб мець ад гаспадара ці гаспадыні які гасцінец — кавалак сала ці выпесены ў хвартуху дзесятак яек або пават злоты.

Сёння, каб скласціся на скупую чарку ды павесяліцца, пойдуць спяваць пад вокнамі і верасаўскія бабы:

Сам пан бог па межах ходзіць, Бойнае жыта родзіць: 3 каласочка ды жыта бочка, 3 каласінкі ды паўасьмінкі.

I Алеся нават убачыла, як будзе стаяць за шыбаю звяркатая бязбровая Вольга, што зноў панесла па вёсцы злыя чуткі пра Імполя і Хрысцю, што злюбіліся яны.

Няўжо гэты пляткар кажа праўду? Няўжо?

Алеся стаяла сярод дарогі — за хмурым задуманым лесам, за грудком, на які паўзла, вілася вужом пясчаная дарога, хавалася Верасава. Адтуль, з-за лесу, на сіняе неба наплывалі адна на адпу грудаватыя хмаркі.

Няўжо цесна ўсім на свеце, нават гэтым белым хмаркам?

Алеся адарвала ад зямлі погі, пайшла па цёплай закурэлай траве, спярэшчанай і парэзанай нарогам плужка, якім абганялі картоплю.

За спіною ў яе, адбіваючыся ад злых аваднёў, шасталі бярозавымі вянкамі раз’юшаныя галодныя каровы.

Збочыўшы з дарогі, каб счакаць, покуль праплыве гэтая задыханая чарада разамрэлых ад гарачыні кароў, Алеся ўчула, як пад сэрцам зноў тройчы турзанулася дзіця.

«Што ўжо ні ўчыніцца, што ўжо ні будзе, буду жыць з ім. Каб толькі радзіла жыва ды здарова. Божа літасцівы, змілуйся, дай мне хоць гэта».

Трымаючы ў руцэ сіні клуначак — старую паркалёвую хустку, у якую былі ўвязаны туфлі, ружанец, маміна кніжач-

ка для набажэнства,— Алеся стаяла з боку дарогі, 1 на яе плыў, асыпаўся горкі пыл, што паднялі збітыя ў чараду, сапрэлыя ад гарачыні авечкі.

— Божа, злітуйся.

Яна толькі помніла, як шары горкі пыл змяшаўся з цемнатою і яна абсунулася ў гэтую мяккую, глыбокую чарнату...

Яе ачуцілі і прывялі ледзьве пе пад вёску пастухі: балазе яна ўпала якраз тады, калі яны падышлі і параўняліся з ёю.

VIII

Пуставаты і гулкі вагон з ломкім жалезным скрыпам закалыхаўся на стрэлках. За адкрытым да палавіны акном паплылі назад закурэлыя да чарпаты чарапічныя дахі станцыйных будынкаў, адзінокія вагопы ў тупіках, дашчаныя будкі і прыбудоўкі, схаваныя ў засепь марных садкоў белыя атьшкованыя хаткі з маленькімі, закурэлымі шыбамі.

Чэся падышла да адчыпенага акна,— поезд, выгнуўшыся, як зялёны вусень на пякучым агні, поўз па высокім насыпе закруглення.

Набіраючы скорасць, з натугі чмыхаў густым дымам чорны паравоз, што быў відаць з Чэсінага акна. Белыя клубкі каціліся ў глыбокі яр, раставалі над зялёным вянком алешніку, дзе разарванымі петлямі выблісквала вузкая рэчачка.

На далёкіх гарбатых грудах пералівалася хвалямі, ліснілася пад сопцам, выпусціўшы сівавата-ліловы колас, высокае жыта, пабліскваў кавалачак шкельца ў нечым яшчэ нядужым жаўтлява-зялёным познім ячмені, і нехта ўжо абгапяў сваю картоплю; Чэсі зрабілася смешна, калі яна ўбачыла, як па каштанавым кані, высока задраўшы спадніцу і свецячы голаю сытаю нагою, сядзела кабета, а ззаду за плужком ішоў, хаваючы пад доўгім брыльком шапкі сарамяжлівыя вочы, сам гаспадар і збоку па разоры бегла, задзіраючы спрытна голаў і пудзячыся поезда, цыбатае, з кароткай грыўкай і кучаравым хвастом, жаўтлява-палавое жарабя.

Чэсю разабраў смех, і яна азірнулася ў пуставаты вагоп, ці не згледзеў гэтай вясковай ідыліі яшчэ хто, і ўбачыла, як кінуліся да вокпаў некалькі гарцэжаў у кароткіх, да калепа, штоніках і ганарыстых, з зялёнымі лампасамі рагатыўках.

— А во-о, баба на кані! — крыкнуў адзін з іх, што ўсё вісеў каля акна.

— Ага,— закрычалі і засмяяліся яны ўсе.

На голас падняў свой кручкаваты нос мужчына, што сядзеў напроці Чэсі і ўсё абціраў хустачкай сваю спацелую дысіну і абмахваўся жоўтым саламяным капелюшом, ды на

другой лаўцы расплюшчыла вочы стомленая, ледзьве жывая — мусі, яе блажыла,— бялявенькая, з рудымі плямамі на твары цяжарная маладзіца. Толькі, прытуліўшыся адно да аднаго, не зварухнуліся худзеш.кі чарнявы хлопец з русяваю насатаю дзяўчынаю з доўгімі, завітымі ў кольцы, прыгожымі валасамі.

Глыбокая жалезная пустата прагрукала пад падлогаю вагона — поезд міпуў кароткі масток над рэчкаю.

Уздоўж чыгункі пабег высокі, абкошаны адкос з зялёнымі яшчэ чачоткамі піжмы каля густых елачак у маладых жаўтлявых кутасіках. Яны схавалі ад Чэсіных вачэй і поле, і кабету, што кіравала каштанавым канём, і цыбатае, з кучаравым распушаным хвастом жарабя. Далей свет засланіў стары, чэзлы, з сухаверхімі хвойкамі лясок на пясчаным грудку.

Саладжавы ад паравознага дыму вецер віхрыў у вагоп, тугім скразняком абмываў Чэсіны локці, жывым холадам лашчыў шыю, казытліва трапятаў на патыліцы, калмаціў валасы.

Белы дым перакочваўся цераз высокія, у падсохлай травв адкосы, блытаўся ў маладым стракатым бярэзніку, бэрсаючыся сінімі пасмамі, далёка раставаў, нік з вачэй.

Чэся глядзела, як то падымаючыся, то спадаючы ўніз, густою пасмаю беглі, цягнуліся тэлефонныя правады, нацягнутыя на шкляныя сіняватыя кубкі, укручаныя ў перакладзіны.

Зялёныя чубкі лесу, далёкія хутары плылі насустрэчу поезду. За алешнікам, за купамі лазняку ўжо там-сям стаялі копы сена, на калючай пакошы застыў спаважны белабокі бусел і, падняўшы чырвоны дзюб, сталым разумным вокам глядзеў, як міма яго, абвіваючы клубкамі дыму, ляцеў гэты раскалыханы поезд.

Пад чырвонаю падлогаю вагона, выбіваючы рытмічны тахт, цяжкім жалезам пагруквалі колы. Вагон пахіствала, і на лаўках пахістваліся косыя слупкі сонца.

У расчыпенае акно заносіла пах вугальнага саладжавага дыму, перамешанага з пахам прывялай скошанай травы, падпаранай зямлі, прэснай зялёнай свежасці бярэзін, што хавалі ад чыгункі нізкія хаткі.

Мільгалі ціхія палявыя дарогі, хутары ў разрослых садках, з высокімі стрэхамі гумнаў, і веяла ад іх адзінотаю, і адзінока цямнелі дзікія разложыстыя грушы на межах. Поезд спыняўся каля глухіх паўстапкаў з драўлянымі хаткамі. У Чэсінай душы гэтыя смутныя здзічалыя хутары, пагоркі ў задуменнасці лесу адзываліся нечым таямнічым і неспавнапым.

Трымаючыся рукамі за ўсціснутае да палавшы акно, Чэся жмурылася ад вялікай яснасці свету, ад парушынак перапаленага вугалю, што вецер заносіў у акно. Ёй было хораша ад тугога скразняку, ад гэтай бяздумнасці, ад гэтай перамены пералескаў, хмызнякоў, зялёных балотцаў глыбока ў лагчыне, калі па высокаму адкосу за мосцікам ляцеў поезд, ад поля ў сівавата-ліловых палетках жыта, зялёна-цёмнага лубіну, ад сцішнасці і адзіяоты палявых дарог, фурманак, што стаялі каля пераездаў.

Была нейкая таемнасць гэтага, ёй трошкі неспазнанага свету, хоць яна жыла ў Дварчанах, але там быў іншы свет местачковага жыцця, грукату чыгункі, паху пасмоленых шпал, мазуты, вугальнага чаднага дыму і яшчэ нечага, чым пах бацька — дварчанскі стрэлачнік, заўсёды абвешаны бляшанымі ліхтарамі, калі варочаўся з работы дадому.

Дварчанскае жыццё для Чэсі запомнілася ціхаю хаткаю, кветнікам, дзе палалі ясным жарам флёксы, халодна-густым, трохі дурманным пахам язміну ад таго кусціка, што рос каля плота, і пахам чырвоных зраджайных райскіх яблычкаў з маладой яблынькі, што закрывала зеленаватым псгцемкам акно.

I школай з цынкавым дахам, з дзвюма прыбудоўкамі, з чорна-жоўтымі лаўкамі, з белымі кафельнымі печкамі, з зялёнай дошкай, якую іншы раз падмазваў салам Пясэцкі, з шырокім, на ўсю сцяну, акном, а за ім — шурпатыя камлі выносных соснаў, пясчаны двор, калодзесь, з якога яна, нагуляўшыся ў снежкі, разагрэтая, папілася вады і застудзілася і праляжала тыдні са два са шкарлятынаю, і тады да іх у хату прыходзіў Змітрык, прыносіў ёй школьнае заданне, усё топчучыся каля парога і баючыся зайсці далей, і мама мусіла яго ледзьве не сілком распранаць і частаваць гарбатай з вішпёвым варэннем.

Яны ўсе тады, школьныя дзяўчаты, былі трохі закаханыя ў сарамяжлівага Змітрыка, што кватараваў каля возера ў белай атынкаванай хатцы краўца Моўшы.

Падабаўся ён і ёй, Чэсі,— і не толькі сваім прыгожым чарнявым і кучарава-ўпартым чубком, ростам, нейкаю стройнаю паставаю і тым, што ён добра вучыўся, а нечым іншым, чаго Чэся не магла нават сабе вызначыць — ці мо той неместачковай прывабяасцю, акуратнасцю, ці мо лішняй сур’ёзнасцю.

Але і яна чула на сабе затоены кароткі і востры, як малапка, зірк яго вачэй, і калі азіралася, то, праўда, ён глядзеў на яе і, раптам схамянуўшыся, нібы злоўлены ў чым благім, бянтэжыўся, чырванеў і ўгінаў сваю цёмпа-кучаравую голаў.

Рабілася трохі смешна, што ён пабойваецца яе зірку, і яна была давольна гэтым, і мо дзеля гонару перад дзяўчатамі ці мо дзеля забаўкі пачала з ім загаворваць,~і няўцям, няўзнак для сябе здружылася з ім, і яны ўжо разам варочаліся са школы дадому. Над імі тады строіў розныя кепікі Тадак Пясэцкі: то, забегшы наперад, хаваўся ў кусце язміну, а потым выскокваў адтуль і дзіка рагатаў, то па перапынку ў Чэсіну сумку падкладваў Змітрыкавы кніжкі. I аднаго разу, да нясцерпнасці раззлаваная, не заўважыўшы ўжо, што ў клас заіішоў са сваім вялікім драўляным цыркулем выкладчык геаметрыі пан Шкудлярык, секанула Пясэцкаму цяжкім кантовым пеналам па руках. Пясэцкі падскочыў і заенчыў ад болю, а разгублены Шкудлярык паціснуў плячыма:

— Ну, я мушу выйсці з класа, вы, пэўна, не гатовы аблічыць поле трапецыі.

Праз хвіліну вярнуўшыся ў клас, выклікаў яе да дошкі і за тую 413-ю задачку паставіў ёй «два». У Чэсінай душы заняклася помслівая крыўда на гэтага худога, з чырвонымі набрынялымі вачмі за сухаватым шклом акуляраў, мо хворага на сухоты Шкудлярыка.

Гэтае здарэнне ўспаміналася Чэсі не раз. Ужо нават у Баранавічах, куды перавялі бацьку, па гэтай вялікай грукатлівай станцыі, дзе яны ўжо жылі ў доўгім цагляным доме, займаючы вузенькую, на два пакойчыкі, кватэру, і дзе бесперастанку быў чуваць аднастайна-цяжкі грукат паяздоў, ад якіх дрыжала, угіналася зямля, звінелі шыбы ў вокнах, падлога, сцены і, здаецца, усё ўсярэдзіне, і ад якога без звычкі можна было звар’яцець.

Чэся паволі прывыкала да грукату паяздоў, чорнага пылу, што сыпаўся з дыму, сажаю засыпаючы белы падаконнік, да новага гарадскога жыцця, суседзяў, асабліва заюшлівай пані Казі, што заўсёды крычала на свайго маўклівага, з хітрай ухмылкай пана Зыгмунта, да валтузні і плачу дзяцей у суседпяй кватэры, дзе жыла адзінокая дробненькая, прыгожая з'твару Стэфа, што рабіла тэхнічкай на вакзале і часта пры бэзе на лавачцы сядзела з новым мужчынам, праз кожны год зацяжарваючы.

Дзеці, адно пад адным, гэткія дробненькія, як яна і сама, харошыя з твару і, здаецца, усе падобныя на аднаго бацьку хлопчыкі, бегалі ў спульны на ўвесь дом дашчаны, з двума камінкамі туалет, у жаночую ці мужчынскую палавіну, зашчэпліваліся там, і з самага ранку падымаўся раз’юшаны да глухаты галосны крык:

— Нідзе ад вас ратунку няма. Каб вас ужо гнала лякса!

Лд тоўстага, трохі мужчынскага голасу папі Казі траслася ўся вуліца.

Мама, успамінаючы Дварчаны, папікала бацьку, што ім усё жыццё патыкалі, адсылаючы куды ім захочацца, і што ён не можа за сябе заступіцца, бо хіба можна жыць у гэтакім доме.

Але гэта было яшчэ паўбяды, страшная бяда прыйшла нечакана: тату збіў цяжкім буферам вагон. Балазе тата ўпаў між рэек, але трапіў галавою па жалезнуіо падкладку на шпалах. Яго, ужо непрытомнага, з паломанымі рэбрамі і разбітаю галавою, забралі ў чыгуначны шпіталь.

Hi ў каго не было спадзявання, што ён выжыве. Ледзь не адышоўшы ад памяці, захварэла, змогшыся ад гора, і мама — зжоўклая, раптоўна пасівелая, злягла таксама.

Чэся тады адна, ледзьве не праз дзепь, адведвала тату, бегаючы ў другі канец горада, у цагляны жоўты домік, што зарос маладымі канадскімі клёнікамі і стракатымі ад цвету ' кустамі язміну.

У вузенькай душнай палаце ляжалі яны двое: да беспрытомнасці збіты і парэзаны нейкай свалатою і знойдзены назаўтра за прыбіральняю ў скверыку каля вакзала малады хлопец і яе бацька, таксама без памяці, увесь у бінтах і ў гіпсе. Ён нікога не пазнаваў, нат яе, Чэсю, і ўсё падхопліваўся на ложку і крычаў:

— Вшыстке поценгі затшымаць! Top замкненты. Дружыпа поцёнгова заць не заўважыла сыгналу «Стой!» *.

Узяўшы пад рукі, Чэсю з палаты першы раз вывелі мсдсёстры, каб, мусіць, прывязаць да ложка бацьку — ён з гарачкі мог забіцца,— і яна, як сама не свая, не бачачы ўжо за слязьмі свету, пайшла па калідоры, заблудзіўшыся і не знайшоўшы назад дзвярэй, покуль за локаць яе не ўзяў высокі, як ёй здалося тады, немалады, з чорнымі густымі, але пасярэбранымі валасамі і чорнаю падфарбовапаю бародкаю, пап Ежы — хірург з таго каляёвага шпіталя.

— Ваш тата будзе жыць. He ўбівайцеся.— Ён нават, здаецца, пагладзіў Чэсю па галаве.

Ці мо ёй здалося? Але гэта было першае ў гэтым навальным нечаканым горы знаёмства з панам Ежы.

Але, праўда, бацька месяцаў праз чатыры акрыяў, пачаў хадзіць. Ежы пават памог выпатрабаваць яму добрай «эмэрытуры» **.

* Усе паязды затрымаць! Пуць закрыты. Служба не заўважыла сігналу «Стой!».

** Пенсіі.                        .                                        «

Гэта было пасля. А тады пап Ежы неяк спадцішка, неўпрыкмет пачаў падпільноўваць Чэсю ў калідоры, клікаць, калі там нікога не было, яе ў ардынатарскую. Япа нават цяпер не можа ўцяміць, як аднаго разу ён падвёў яе аж да самага дому.

Потым, калі яна ўжо вучылася ў школе медсясцёр пры шпіталі (пан Ежы памог і тут, і яе ўзялі ледзьве не на цэлы месяц пазней за ўсіх дзяўчат)’ — ён запрасіў яе на вечарыну.

Яна, саромеючыся і ўжо баючыся адмовіць пану Ежы, пайшла туды.

Чэся і цяпер прыгадвае той вечар, спярша з гульнёю ў фанты, а потым, калі прыняслі віно і ўсе яны, дактары і медсёстры, павесялелі, калі на сіненькі патэфон паставілі пласцінку з песняй, якую яна любіла і сама; «Цалаваць умею так, як Танголіта».

Ёй зрабілася хораша і весела, і яна ўжо забылася, што маладзейшая тут за ўсіх, што паы Ежы не такі ўжо і стары, і свет для яе памякчэў, зацягнуўся нібы лёгкім туманам, і на апошні танец, калі паненкі запрашалі кавалераў, яна падышла да пана Ежы.

Ёй было добра і весела з ім.

А потым былі «выцечкі» на нядзельны дзень пад Прыпяць, у глухую асаду, куды яны выпраўляліся тою ж самаю кампаніяй.

Чэсі помніцца маладое лета, грукат поезда, падгарэлая на адкосах ад іскры, што ўпала з паравоза, чорнымі плямамі сухая трава. А потым сцежачка праз цёплы нагрэты лясок, далёкае куванне зязюлькі.

У Чэсі кружылася галава ад усяго хараства, што было кругом яе,— старых алешын над рэчкаю, ружаватага ад шчаўя балотца, халодных пырскаў цёплай вады, горкага паху лодзьмы каля карчыстага берага, ад той, накрытай драніцаю хаткі асадніка Ляшчынскага — маладжавага, але з вялікай лысінаю,— куды яны прыйшлі нанач. Пасля вячэры, дзе яна выпіла колькі кілішкаў жоўтай цытрыноўкі, потым салодкага абрыкатыну, сытая ў сцёгнах гаспадыня прывяла яе ў лёгка-халаднаваты ад вечаровай расы, вільгаці пакойчык і паказала, дзе Чэся будзе спаць.

Невядома, што зрабілася з ёю ў той вечар, хоць япа, здаецца, не была п’янаю, бо помніць і той пакойчык з адным ложкам пры адчыненым акпе ў цёмна-зялёны садок, грушу, што даставала вострым вяршком да тонкай белаватай поўні, зеленаватае, не астылае пасля гарачыні неба, трапятлівае,

мяккае 1 нячуткае пырханне цёмнага кажана над вялікім каўпаком доўгага гумна.

Яна, яшчэ не думаючы спаць, аблакацілася на падаконнік і, ахмялелая ад чуткае, ужо нязвыклае і страхатлівае цішыні, бяздумпа глядзела ў гэты затоены перад вечарам садок, дзе стракатаў, мусіць, зялёны конік, і страпянулася ад насцярожанага тупату ног па разорцы каля кветніка і ўзрадавалася, учуўшы трохі захмялелы, але прыцішаны голас пана Ежы.

Божа мілы, што ў той вечар з ёю зрабілася. Яна была радая, калі ён .адкінуў фіранку і смешна пералазіў сюды ў пакойчык, і яна, зманваючыся, дзеразуючыся, адпіхала яго, a потымён лавіў яе ў пакойчыку, і яна нячутна, каб не трывожыць гаспадароў, вырывалася, покуль не аціхла, не здужаўшы вырвацца з яго моцных валасатых рук, покуль не ўчула казытлівую бародку і гарачыні яго губ у сябе на шыі каля пазалочанага ланцужка, на якім вісеў крыжык, падораны ім, панам Ежым, калі ён ездзіў у Варшаву, як яна даведалася потым, да свае жопкі...

Што было, але не павінна было быць з ім, з панам Ежым, у якога яна мо трохі ўлюбілася, як улюбляюцца дзяўчаты ў старэйшых за сябе хлопцаў ці нават жанатых мужчын, бо іх цягне гэты невядомы свет неспазнанага, покуль не прыходзіць прыкрасць, затоеная злосць і крыўда, што так лёгка можна абмануцца, і Чэся ўсё гэта перапакутавала, перабедавала адна, раптам учуўшы нешта да брыдкасці нязноснае, гідлівае да пана Ежы, да гэтай яго бародкі, да ўсяго, што было ў той вечар на хутары ў асадніка Ляшчынскага, і шчасліва-трывожны свет, свет радасці, шчымлівага, перамешанага са страхам чакання неяк балюча перайначыўся, 1 ўсё кругом здавалася невыносным, скаламучаным няпраўдаю, нават тыя кнігі, якія яна чытала, заміраючы ад чужога кахапня, раптам здаліся падхарошаныя злым падманам, усё апастылела, усё слізкай, як цвіль, і горкай атрутаю асядала на сэрца, і Чэся ўжо жыла нейкім сваім помслівым, туга навітым у клубок злосці жыццём.

Мама ціхенька ўздыхала, бачачы, як схуднела, змянілася Чэся, і, пэўна ж, дагадвалася, але ніколі не распытвала, дзе ж дзеўся той доктар з чорнаю падфарбованаю бародкаю, што так паспрыяў ім, узяў у двухгадовую школу пры шпіталі яе Чэсю і памог дабіцца бацьку добрай пенсіі, толькі ўкрадкам в пільнасцю глядзела на Чэсю, і ў яе вачах тлеў смутак; маўчаў і бацька — пасля шпіталя ён не мог ніяк акрыяць: у яго зпайшлася новая хвароба — ён пі з таго пі з сяго пачаў ападаць. Здарылася гэта разы са тры і аднойчы пры Чэсі: седзя-

чы за сталом пасля вячэры, калі мама нвшта расказвала, тата нібы засмяяўся, адкінуўшьіся галавою на крэсла, і захроп.

Яны з мамай азірнуліся і, знямеўшы ад страху, падскочылі да яго, пачалі валтузіць, а потым адліваць вадою. Да памяці ён прыйшоў неяк скора, але доўга не мог распазнаць, дзе ён і што з ім: вочы яго асалавелі, на лобе дробнай расою выступіў пот.

Пасля гэтага тата пачаў нібы занываць, ходзячы яшчэ на гамарах * — балела перабітая вагонным буферам спіна.

Сёння ён быў, здаецца, вясёлы, нат прыскакаў, абапіраючыся на драўляпыя рыпучыя гамары, да брамкі, прыпёрся да закурэлага пылам слупка, вясёла падміргнуў сіненькім вокам.

— Скажы там Анці, што ў мяне ідзе на папраўку. Во, скора кракавяка танчыць буду,— ён адкінуў гамар, нат прытупнуў адною нагою, але скрывіўся ад болю, зноў абліваючыся потам.

— Я ж бачу,— вымучана ўсміхнулася Чэся.

— ПІкада, што не магу вавітаць да ўнучка. Як ён там? Можа, ужо ходзіць?

— Ага, як ты. Два месяцы дзіцяці.

— Ну, пацалуй яго за мяне. Можа, Анця прывязе яго сюды?

— Яшчэ рана такое дзіцятка вазіць. Во выздаравееш ды з’ездзіш сам.

— Хіба што,— бацька зноў падміргнуў Чэсі.— Ну ідзі. Шчасліва табе. Толькі ж не баўся там, прыязджай скарэй.

Цяпер у пуставатым вагоне, дзе сядзела мо чалавек пятнаццаць пасажыраў, найболып гарцэжаў у зеленаватых кашульках ды кароткіх штоніках, Чэся ўспомніла гэтую гутарку з бацькам, і ў яе адлягло ад душы. Поезд, гукнуўшы перад семафорам, спыніў ход.

— Маўчадзь! — крыкнуў кандуктар, высокі даўгавіды мужчына, ідучы праз вагон.

3 вясёлым гоманам з лавак пачалі падымацца гарцэжы, хватаючы свае' напакаваныя і туга перацягнутыя паскамі плецакі **.

— Ціха! — пакрыкваў топенькі высокі, як быліна, хлопец з сякеркаю пры боку — іхні «дружыновы».

Зжоўклая з твару — мусіць, ёй усю дарогу блажыла,— цяжарная маладзіца, што сядзела напроці Чэсі, ухапілася

* Гамары — мыліцы.

** Плецакі — рэчмяшкі.

рукою за скобку лаўкі, зняла з гака на сцяне плецяную карзіну і, асцярожна несучы пад шырокаю і доўгаю, пашытаю як халацік сукенкаю свой ганарыста выпучаны жывот, пахістваючыся пайшла да дзвярэй.

Там ужо, з брызянтовымі ранцамі на спіне, збіліся гарцэжы. Туды пашыбаваў, каб адчыніць дзверы, высокі даўгавіды кандуктар.

Зарыпеўшы тармазамі, поезд турзануўся і памалу пачаў сцішаць свой ход.

Пабліскваючы, адбіваючы сонца, разбягаліся рэйкі, мільгалі каля стрэлак ліхтары з белым зафарбаваным шклом.

За адчыненым акном густа зашалясцелі маладыя, у доўгім кучаравым вецці бярэзіны, падплыў нізкі атынкованы, з чырвоным чарапічным дахам будыпак вакзала. За ім — гарбом падымалася зялёная гара, да якой, як губа да камля старога дрэва, прыляпіліся, прыраслі хаткі.

Чэся любіла гэтую станцыю — з нязвыклаю назваю, з хаткамі, што ляпіліся каля гары, з драўлянаю шэраю цэркваю ў зялёных купалах.

Праз адзін прыпынак, за гонкім, роўна падсечаным лесам, за магілкамі з высокімі замшэлымі дубовымі крыжамі, за азярцом, што падмывае тоўстыя карэнні ружовых хвоек, і забялее высокая вадакачка, пакажуцца Дварчаны: дамкі ў прысаддзі, чорныя насмоленыя дахі станцыйных складаў.

Чэсіна сэрца замерла ад блізенькай стрэчы з сястрою, якую яна любіла, да якое гарпулася душою, як да маці, і з якою заўсёды, седзячы на старой, абабітай скураю канапе, укрыўшы пледамі босыя ногі, яны перагаворвалі ўсё, успамінаючы даўні і мільшы, здаецца, час, калі іхняя сям’я жыла пад Вільняю на невялічкай станцыі Мінойты, калі да Анці падходжваў чарнявы, з сінімі, як пралескі, вачмі прыгожы Апджэй — сын начальніка гэтай маленькай стапцыі,— у яго па-дзіцячы закахалася і сама Чэся.

Анця, мусіць, і цяпер любіла таго Анджэя, але маўчала, як¹ маўчала пра доктара з пафарбованаю бародкаю Чэся.

Летась япа прызналася сястры, што зацяжарала ад пана Ежы, сястра знайшла тады ў Навагрудку фельчара, аперацыя прайшла няўдала, і Чэся ледзь засталася жывою. Дадому яна вярнулася зелянела-нездароўчаю. Мама аж жахнулася. Але маўчала, пэўна, дагадваючыся пра ўсё. Парывісты вецер, сыплючы драбнюткім перагараным вугалем, зпоў завіхрыў у акно — поезд рушыў далей, пастукваючы коламі вагонаў спярша ўрасцяжку — так-так, а потым усё спарней, зліваючы ў бесперабойны грукат. За акном паплылі назад стракатыя камлі абкаі/элых тоўстаю шурпатаю карою бярэзін. закружы-

лася за сухім шапаткім веццем зялёная гара — і Чэся ўздыхнула, глытаючы саладжавы дым ад паракоза і гледзячы на белую пухкую і сіваватую спаднізу хмарку, што вісела над цёплаю, замглёнаю ўдалечыні зямлёю.

Нешта радаснае было ў пухкай да зыркасці яснай хмарцы. Хацелася думаць пра бясконцасць жыцця, пра дабрату свету, хацелася ісці да гэтай зямлі босымі нагамі, чуючы мякенькую траву на дарозе, і спачываць душою, калі цябе абвявае вецер, і пахне ружоваю канюшынаю поле, і нідзе ні душы, і толькі каршунок вісіць, самлела памахваючы крыллямі ў сінюткім небе над далёкім лесам, дзе мякенька і глуха куе зязюлька, і далёкай шчымлівай глухатою, адзінотаю адзываецца ў душы гэта куванне.

Чэсі ўспомніўся Міця, пісьмы да яго, якія напісала, можа, забаўляючыся ў каханне, ужо не верачы, што ёсць яно, што ёсць шчырыя людзі, нешта святое, чыстае на свеце, пісала мо дзеля таго, каб забыцца пра пана доктара з чорнай бародкай, каб перабіць усё, гадкае, брыдкае, што было летась на асадніцкім хутары. Ўспомнілася Міцева па-дзіцячы наіўнае, да смехаты простае запрашэнне прыехаць у Дварчаны, каб убачыцца, і калі выпадзе час, то, можа, з’ездзіць на возера Світазь.

I яе душу разварушыла гэтая шчырая, нязвыклая, выпакутаваная ад сораму просьба, хлопцаў сорам, што хаваўся за кожным словам, і нават почырк яго быў, як здалося ёй, дрыготкі, да смехаты баязлівы.

Ці, можа, так пачало здавацца, але ёй хацелася стрэцца з Міцем. Але нешта надточвала душу, што яна нібы зманваецца з ім, не чуючы перад сабою ні сораму, ні ганьбы, забаўляецца, покуль зноў не наробіць, не яакліча бяды. I яна нават убачыла яго, зачырванелага ад сарамлівасці, у тым суконным паўшубку з рудым цялячым каўняром, у суконнай кепачцы з доўгім брылём,— нешта сталае, але смешнае было для Чэсі ў гэтым прыгожым вясковым хлопцы.

Успомніўся той пярэсты бычок, якога яны прывезлі па санях.

Чэся азірнулася, вагон быў пусты, толькі сядзеў тоўсты дзядзька, двое новых пасажыраў — мужчына ў белай палат* нянай кепцы і дзябёлая загарэлая маладзіца, з твару падоб« ная на саву — шырокія скулы, лупатыя шырокія вочы і невялікі, але загнуты да губы нос — распытвала, ці не скора будуць Дварчаны.

— Во яны, зараз,— прайшоў праз вагон кандуктар.

Чэся глянула ў акно — і праўда, пайшоў, закружыўся гопкімі, што хаваліся адна за адпу, хвойкамі лес, аднекуль за-

пахла падпаленым ялаўцом, і Чэся ўспомніла, што так заўСёды для яе пахлі Дварчаны, падпаленым сухім ялаўцом 1 пякарняю — свежым цёплым хлебам.

He зачыніўшы дзверы, у вагон увайшла маладая, прыгожая сваім смуглявым тварком цыганка. На руках у яе сядзела гадкоў двух смуглява-голае кучаравае, нібы анёлак, дзіцятка, ціснучы ў тоненькіх, як сніткі, ручках чырвоную гумавую соску з белым касцяным кружком.

Акінуўшы вагон хітрым быстрым вокам і пасажыраў, цыганка босымі лёгкімі нагамі скіравала да Чэсі, не падбіраючы сваіх паркалёвых, што выглядвалі адна з-пад адной, спадніц, прымасцілася на пустую напроці Чэсі лаўку. Пасадзіўшы каля сябе дзіця, выцягнула з фалдаў сваіх паркалёвых спадніц калоду чорных, зверху ўжо зашмальцавапых картаў і пачала іх тасаваць.

Узіраючыся на маладзюсенькую, з тоненькай шыяй, на якой віселі тры вяночкі танных шкляных пацеркаў, цыганку, на кучаравае, з смуглявым, як тлуставатым, тварком дзіця, Чэся нехаця ўсміхнулася, наліваючыся сорамам.

— Красавая, нэ смейся. Праўду скажу.

— He, не трэба, што ты,— замахала рукамі Чэся.

— Што было, то прайшло, нэ вернецца.

— Што было? — сумелася Чэся.

— Што ў красавай было? Ён быў — сплыў. Па вачах бачу. Дай руку, красавая. Скажу, якіма лады і красавы жджэ цябе. Ой, жджэ, а мо нэ, красавая? — Цыганка чапіла сваёю халоднаю тонкаю рукою, з вузенькім пярсцёлкам, Чэсіну РУКУ-

Чэся, не ведаючы, куды ўжо дзецца, ціснулася ў куток лаўкі да акна.

Балазе ў вагон зайшоў кандуктар, крыкнуў моцна, што поезд прыходзіць у Дварчаны, і, падцінаючы губы ад злосці, прышыбаваў сюды, да іхняе лаўкі.

— Ты ізноў тут?І

— Нэ-э крычы.— Цыганка паволі ўзяла на рукі сваё смуглявае, у рэдзенькіх доўгіх кудзерках дзіця.— Места я нз праседзела.

— Білет дзе твой?

— Там у мужыка майго. У тым вагоне — такі красавы, высокі.

— Была ў сабакі хата,— выскаліўся, паказваючы ў кутку расцягнутых губ жалезныя ўстаўныя зубы, немалады кандуктар.

Вагон закалыхала на стрэлках, турзанула ўбок, заскрыга-

талі колы. Засланяючы з другога боку яснасць у вокнах, каля аамага вагона праплыў шары доўгі пакгауз.

Чэся ўзяла сваю невялікую лёгкую валізачку і, апіраючыся другою рукою на лаўкі, пайшла па раскалыханым Ba­rone да расчыненых дзвярэй. Наперадзе кандуктара ў тамбур ціснулася маладая чарнявая цыганка з дзіцем на руках. Дзіця хватала тонкімі ручкамі за яе залатую, што бліскала паўмесячыкам, завушніцу.

Насустрач поезду выплыла белая вадакачка, каля яе чмыхаў параю чорны, у скалках вады, спацелы паравозік, пад навіссю разложыстых кляноў хаваліся тры невялікія пасажырскія вагончыкі вузкакалейкі, з-за зялёных дрэў выглядаў чырвоным чарапічным дахам з круглымі ў ім вокнамі Дварчапскі вакзал. Нешта блізкае і роднае было для Чэсі ў будынку з чырвоным чарапічным дахам, з якога глядзелі два круглыя лупатыя аконцы.

Чэся, стоячы за тоўстым мужчынам у праходзе, зазірала ў акно: на выкладзеным з цэмянтовых пліт шарым, напаленым сонцам пероне млела, абмахваючыся хустачкай і азіраючыся на вялікую плеценую карзіну з павешаным замком, высокая пані ў белай палатнянай сукенцы, у старамоднай панамцы ды нейкая сям’я — кучаравы, без шапкі мужчына з худою жопкаю і дзвюма танюткімі дочкамі-блізняткамі ў кароценькіх плісірованых спаднічках і галубенвкіх, да каленяў панчошках — дружна замахалі рукамі, убачыўпіы некага ў акне ці тамбуры папярэдняга вагона.

Ды, як заўсёды, выйшаўшы з вакзала страчаць поезд, на пероне стаяў у сваёй чырвонай рагатыўцы дзябёлы, на якім аж не сходзіўся фрэнч, пан Войцэх — што не раз прыходзіў да бацькі ў госці, і каля яго, пакалыхваючы сінюю, на пізкіх кольцах дзіцячую каляску, знябожылася лупаценькая чарнявая дзяўчына.

Чэсі раптам зрабілася смутна, што ніхто яе не страчае — ні малады, красавы, як гаварыла цыгапка, такім тады яна ўявіла чамусьці Міцю Корсака, ні сястра, якой яна дакладпа пісала, што прыедзе сёння.

— Дварчаны! — крыкнуў з глыбокага тамбура, адкуль пясло вугалем і туалетам, кандуктар.

У пустым гулкім вагоне ад гэтага крыку заварушылася, заскрыпеўшы лаўкамі, яшчэ некалькі пасажыраў.

Адапхнуўшыся ад поручня, Чэся скокнула з жалезных сходкаў на ясны ад пякучага летняга сонца перон.

Каля суседняга вагона з крыкам і смехам абдымаліся два мужчыны, і на іх, ледзьве падзяўшы плеценую карзіпу, крычала высокая насатая папі ў смешнай панамцы:

— Дарогу заступілі! Дарогуі

Кандуктар, прысеўшы на кукішкі, выцягвуў з вагона рукі, каб падхапіць цяжкую карзіну.

Азіраючыся на гэтага вясёлага кандуктара, Чэся рушыла ўздоўж вагонаў, каб абысці поезд і каб праз пуці, як хадзіла некалі, выйсці на сцежачку, што каля высокага шарага вакгауза выбягала на Наваградскую брукавапую вуліцу.

За ёй, з’е^аўшы з перона, зазвінелі, падскокваючы на тлустых ад саляркі шпалах, дзіцячыя калясы.

— Вой, ці не вы будзеце Чэся?

Скарэй на звонкі бразгат каляскі, чым на тонкі нясмелы голас, Чэся азірнулася.

Чорныя быстрыя вочкі прыжмурыліся.

— Я прыйшла вас страчаць. Гаспадары сёння пайшлі ў госці.

— Вы Авціва?..

— Ага, служавка,— маргнула гэтымі быстрымі казюркамі вачэй невысокая і, як здалося Чэсі, порсткая, нібы вташачка, дзяўчына.

— Вой, дык гэта ж і яе сынок.— Чэся паставіла сваю невялічкую, з бліскучым кантам валізку на жвірысты пясок, зазірнуўшы ў каляску, працягнула туды свае рукі.

3-пад чырвонага фастрыгававага коўдра была відаць круглая галоўка ў карункавай лёгенькай шапачцы. Водзячы сінімі чыстымі вочкамі, дзіця смактала пустышку з белым касцяным кружком і кольцам.

— Мокранькі ёп... Во зараз прыедзем дадому, пераваўёмся. Тады ўжо возьмеце на рукі,— Дзяўчына развярнула каляску, узяла ў руку Чэсіну валізку.— На пераезд паедзем. Тут жа ж калея, няхай крые бог, я баюся.

Чэся пайшла за гэтай чарнявай невысокай дзяўчынай, што асцярожна кіравала, то спыняючыся, то падважваючы за ручку перад шпаламі нізкую сінюю каляску, і чула яе спакойную сталую ўладу над сабою.

I страпянулася, убачыўшы ў яе руцэ сваю валізку.

— Вой, нашто ж так!

— А я вам зараз аддам калясы,— дзяўчына спынілася па цвёрдай, усыпанай неўтаптанымі круглымі каменьчыкамі сцежачцы.

Узяўшыся за доўгую нікеляваную дужку і ўбачыўшы мардаценькае, з чыстымі вялікімі вочкамі дзіця, Чэся ўчула, як у душы варухяулася нешта нязвыклае, невядомае ёй, нешта, як дагадалася, падумала яна, жаночае, мацярынскае.

I ад усяго гэтага растаяла, правальваючыся нібы ў бясконцую глыбіню, душа.

— А мы з Косцікам заждаліся вас. I мокрыя і галодныя,— ціхенька загаварыла ў яе за спіною дзяўчына.

— Няўжо? — страсянула сваёй густою залацістаю галавою Чэся і раптам схамянулася: — А як жа вас завуць? Ma­ne — Чэся.

— Хрысця я,— сказала дзяўчына, беручыся поруч з Чэсяю за нікеляваную ручку каляскі, пераязджалі няроўны, з стрыжняватымі старымі дошкамі пераезд.

Чэся азірнулася на сінюю ашалёвапую будку з бляшапым камінком, з певялікім аконцам,— за ёю разбягаліся, шырачыся, як пража, папушчаная з рукі, пуці Дварчанскай станцыі. Тут, у сіняй будцы, іншы раз з пераездным сторажам бавіў час Чэсін тата, тут ляжалі яго карбідныя бляшаныя ліхтары, і сам тата пах смярдзючым карбідам, мазутам, чадным вугалёвым дымам, як пахла ўся Дварчанская станцыя.

I ў Чэсі зайшлося лядовым болем сэрца: як мінулася, растала ў певядомасці даўнейшае дварчанскае жыццё, і толькі сіняя будка, ржавыя рэйкі, выкладзены разбітымі дошкамі пераезд трымаюць памяць пра тое, даўнейшае, што бьіло — школа, той сёмы астатні клас, калі яны лічылі сябе вупь якімі сталымі; хлопцы, не баючыся настаўнікаў, пачыналі курыць, а яны, дзяўчаткі, збіўшыся ў купку, шапталіся пра Ірэну Сівец, што збіралася замуж за нейкага худзенькага, здохленькага студэнта з Віленскага універсітэта, а з яе, Чэсі, тады злая Дануся — жыва не будзе, калі каго не падкусіць,— смяялася: «Во, бачыш, ты любішся з Міцькам Корсакам, а, нябось, ні разу не пацалавалася».

Якое смешяае, якое ўжо далёкае тое дзяцінства. Чэся адкінула свае зблытаныя ветрам валасы, і смех затрапятаўся ў яе на падпухлых губах — яна прыгадала зіму, тое цялятка ў санях, яго, разгубленага, сарамліва-зачырванелага Міцю Корсака ў смешнай пляскатай кепачцы, паўшубку з карычневым, блішчаста-гладзенькім цялячым каўняром. Не_чшта ўжо мужчынскае, сталае было ў яго прыгожым твары, на якім рэдзенька, але ўжо цвёрда паблісквала шчаціна, у баязлівым зірку яго прыжмурапых ясна-сініх вачэй.

За пераездам, дзе віламі разыходзілася шаша, стаяў той самы, абгароджаны невысокім плотам, пафарбаваны на карычнева крыж; пад ім цвілі некім высаджаііыя ясноткі. 3 няроўнага, выбухтаванага коламі бруку Чэся скіравала туды лёгкую каляску, спытала, абы загаварыць з Хрысцяю:

— А ці далёка адсюль Верасава?

— I не блізенька.— Хрысця прыспешыла хаду, каб дагнаць Чэсю, зазірнула ёй у твар.— А вы хіба ведаеце там каго?

— Ведаю,— 1 дадала!— Міцю Корсака, у школе разам вучыліся.

— Вой, вы, мусіць, тая самая паненка! — успляснула ў ладкі Хрысця.

— Якая паненка? — крышку насцярожылася Чэся.

Хрысця апярэдзіла каляску і ўжо, заступіўшы Чэсі дарогу, сказала:

— Што пісьмы яму пісала.

— Адкуль вы ведаеце? — спатыкнулася аб сіні, вывернуты бокам камень збянтэжаная Чэся і ўчула, што гарачынёю набрынялі яе шчокі.

— Гэта ж мой стрыечны брат. Мо наказаць яму, што вы прыехалі? — Круціліся і ззялі блішчаста-карычневыя, як вылушчаны каштан, Хрысціны вочы.— Я ў іх за наймічку была, ды яны выгналі мяпе. Бацька Міцеў... А Змітрык сам добры і любіць вас. Бо на іншых дзяўчат нат не ўзгляне... Я накажу, што вы прыехалі.

Чэся аж спацела, намагаючыся разабраць, пра што гаворыць Хрысця, але дайсці да скутку, разабраць не магла, зблыталася саўсім і таму моўчучы кіўнула галавою, згадзілася.

I свет даўнейшых год, ціхіх, што хаваліся ў прысадах, накрытых счарнелаю драніцаю хатак, пазелянелых пад бэзам платоў, усяго залітага сухім, неміласэрна-пякучым сонцам мястэчка, сінявата-высокага, злінялага ад гарачыні неба, грукаты фурманкі на бруку, цокату падкоў спацелага капя, што цяжка памахваў вялікаю галавою, лопату рабенькай курыцы, што купалася пад плотам у сівым пяску, лянівага брэху асалавелага ад гарачыні сабакі, скрыпу жураўля і халоднага звопу вядра за дубоваю брамаю печага надворка — усё гэта шчымлівым спакоем аддавалася ў Чэсіпай душы.

— Дык я мо накажу, што вы прыехалі? — зноў наперад Чэсі забегла гэтая прыязная дзяўчыпа.

— Ага, накажы,— усміхнулася і зарадавалася разам з ёю Чэся.

Яе брала дзіва, што гэта наіўнае дзяўчо з нейкай смешнай сталасцю дбае пра яе.

IX

Грымела яшчэ звечара. У самлелым ад духаты поцемку жахала і нячутна трапяталася за акном палахлівая маланка, счакаўшы, гультаявата адзываўся далёкі пярун.

Пад гэты нязлосны, глухаватіі, як у глыбокую бочку, грукат Міця і заснуў, прачнуўшыся ўжо ад густога, быдта вада-

спад, шуму вады. Буйны, перамешаны з градам дождж са звонкім лускам засякаў па вокнах, шаргацеў на тыльпай сцяне хаты.

3 халодным пляскам цурчэла і лілася са страхі дажджавая вада. Дождж гнала перагонамі — ён то аціхаў, то шчодрым патопам шумеў зноў. Разрываючы цемнату, высока ўспыхвала маланка. Ружаваты бляск яе апякаў мокрую абвіслую бярэзіну на Корсакавым надворку, чубок суседняй страхі з вушатым каньком.

У шапатлівай цішыні нечакана ляскаў і высока каціўся ў небе, здаецца, адломваючы вялікія крыгі, цяжкі гром. Тугі водгалас прыгінаў зямлю. Падрыгваў ад далёкага грукату расхістаны Міцеў ложак.

Міця любіў гэты высокі, да казытлівага звону ў вушах грукат перуна і шчодры шум навальпага дажджу. Сыраваты холад асвяжаў душу.

У хаце пахла прэснай вільгаццю. Яе збіваў цяжкі атрутны пах тытунёвага дыму. На ложку, пе могучы заснуць, пыхкаў папяросаю бацька.

Пасля таго як яны закапалі на падворку ашалелага каня, бацька, ледзьве не кожнае ночы, звесіўшы з ложка босыя ногі і бялеючы, як лунь, у поцемку хаты сподняй бялізнаю, курыў удушлівую гродзенскуіо махорку — на шырокай, пабеленай пліце адбівалася чырвоная пякучая ясяасць ад папяросы.

Сёння бацька трывожыўся больш і па кожны блізкі ляскат перуна падбягаў да акна — выцікоўваў, ці не стрэліла дзе часам у будынак.

— Чаго ты? — заварушыўся на ложку Міця, каб перабіць бацькаву трывогу.

— Вот спі.— Суха зарыпелі вытаптаныя да стрыжняў дошкі падлпгі і бразнулі цяжкія чыгушіыя дзверцы — бацька кінуў у пліту недакураную папяросу.

Астатнія дні бацька пе даваўся гаварыць, зацінаўся, хмурнеў, апускаючыся ў цёмны датаемны вір сваіх думак. Міця дагадваўся — ён шкадаваў і ніяк не мог перанесці смерць дагледжапага, паслушнага, спраўпага да работы каня.

Нанава ўсланы перад хлявом брук, пад якім у глыбокай яме закопвалі жыўцом каня, нейкім сцішным холадам ледзяніў Міцева сэрца.

Было шкада бацьку — ён толькі, здаецца, і меў адзіп клопат карміць і даглядаць капя. А цяпер зрабіўся, як сірата, і саўсім адзічэў, не ведаючы, за што зачапіць рукі, за якую работу брацца, як жыць далей.

Думаючы пра бацькаву жальбу, адзіноту і нечаканую

старасць, Міця і заснуў, не чуючы, як зноў спорна зашапацеў дождж — цяжкая, абложная хмара варочалася назад.

Раненька, яшчэ на шарай віднаце ўлежаць не давалі мухі і грукат дзвярэй — бацька, падаіўшы карову, насіў вёдрамі, назапашваўся вадою, то адчыняючы, то зачыняючы дзверы.

Разрываючы ліпкую павучыну сну на вачах, Міця падхапіўся з ложка, каб памагчы бацьку — пасля таго як з хаты пайшла Хрысця, яны па калейцы палілі ў печы.

Міця быў нават накінуўся на бацьку, што выгнаў з хаты Хрысцю, парабіўшы зноў на ўсю вёску лопату і новых плётак.

— Нідзе не дзенецца, прыйдзе,— суцяшаў сябе і трохі, пэўна, каяўся бацька.

Але Хрысця не прыйшла. У Верасаве пачалі сцішкам гаварыць, што яна нанядася нібыта служанкаю да маладога асадніка Грабянкі.

— Пакаштуе па чым фуйт ліха і вернецца,— бацька ўжо трохі злаваў і ўжо ад злосці махаў рукою.— Ат, таквеле бяды. Яшчэ і лёпш. Бо шчубіліся тут з гэтага прымака. Цішы будзе.

Але даглядзець пры хаце ўсё, наварыць есці, прыпратаць ложкі, падаіць карову, ад чаго яны абое ўжо адвыклі, стала цяжэй.

— Мо памагчы што? — Цяпер Міця глядзеў на бацьку, што, сагнуўшыся, стаяў каля печы і даставаў адтуль падсушаныя за ноч дровы.

— Абыдуся мо і без цябе,— не даваўся загаварыць і не падпускаўся да сябе бацька.— Карову ідзі выгань. У поле мо пагяалі даўно.

Міця яаспех спаласнуў над цабэркам твар, выцерся некачаным суровым ручніком, адразу прагнаўшы з сябе сон, і выйшаў на надворак, чуючы ў душы памаладзелы, абмыты начпою навалыііцаю свет. Са страхі па камень каля парога яшчэ пляскала і бубніла на шырокае лісце лопуха дажджавая вада.

Над надворкам востра шмыгала, не падымаючыся ўгору, чорна-сіняватая ластаўка. Пад застрэшкам недзе ў мяккім, выкладзеным пер’ем гняздзе надаедліва-ўпарта пацвіркваў малады падужэлы верабей.

За ацяжэлымі, што як сагнулі свае маладыя, яшчэ пе пруткія вяршкі, дрэвамі, за мокрымі, што курыліся рэдзенькай парай, стрэхамі будынкаў зацерушылася ружаватым пылам неба — ніжай яго залівала ясная пазалота. Высока над сіняю хмаркай раставаў стары месяц.

Нібы прастуджаны ад здаровай сырасці раніцы, за гумнамі на другой вуліцы гукаў пастух:

— Аганяй!

Нехаця падняўшыся з цёплых хлявоў, сонна рыкалі каровы, звонкі бабскі голас пакрыкваў на авечак:

— Ашкыра, куды вы! Во на плот скача, а бадай цябе.

У канцы вёскі ў гэты сівавата-параны, азыраваты свет раніцы гаўкаў вясёлы, спушчаны з абрыдлага лапцуга сабака.

Міця пастаяў на новаўсланым бруку і, здэцца, зноў уявіў, як там, у глыбокай жоўта-сіняватай жвірыстай яме, устае на дыбы і храпе, сілячыся вылезці, іхні конь, а яго б’юць каламі па галаве, каб аглушыць і зваліць з ног, верасаўскія мужчыны, і скоранька ўвайшоў у хлеў.

Выпусціўшы пудкіх чарнамордых, з сівымі кучаравымі бакамі авечак, адкінуў дашчаныя, абкарэлыя гноем веснікі ў каровінай загарадзі. Карова насцярожылася, зачмыхала, тыцкаючыся задам да дзвярэй. Перапуджаная яшчэ ўчора, калі яна, панюхаўшы новы брук, раптам закруціла рагамі і страшна зараўла, цяпер круцілася ў хляве, баючыся выходзіць па Двор.

Міця зняў з шула сырамятную пужку, сцебануў ёю па сытых, з накарэлымі грузолькамі сухога гною сцёгнах. KapoBa вухнула, зноў прынюхваючыся да бруку, і зноў, круцячы галавою, неспадзявана страшна, як рэзаная, зараўла. У яе вялікім сіняватым воку пабліскваў нейкі свой дзікі страх.

Міця, перавярнуўшы пужку, ужо лілова-касматым ялаўцовым пужальнем секануў ёй яшчэ па крыжы.

Карова застагнала і, стараючыся пераскочыць нанава ўсланы брук, вылецела з хлява.

— Чуе, нябось.— 3 хаты выйшаў стары Корсак, распасцёршы абедзве рукі, замахаў, каб не пусціць авечак, што скіравалі да брамы.

Міця, ляскаючы болып дзеля страху пужкай, завярнуў карову за гумно на другую вуліцу, згледзеўшы, як там, апярэджваючы пастухоў і падмахваючы пустым кошыкам, мільгаў босымі нагамі з падкасанымі калошамі, спяшаў ці не ў лезнявіцкі хвойнік Марцін Ваўчок. Толькі адзін ён з верасаўскіх мужчын разам з дзецьмі, што не мелі чаго рабіць, піастаў з вялікім, выплеценым з карэння кошыкам па лезнявіцкіх, зарослых чэзлым хвойнікам ровішчах, дзе ў мокрае парнае лета было гібель прысадзістых, з тоўстымі карэннямі і цёмна-карычневымі шапкамі баравікоў. I прыносіў іх, на завідкі ўсім, поўны кошык.

Змітрык любіў іншы раз збегаць разам з ім, але было брыдка, калі Ваўчок, ідучы нат ззаду, раптам пачынаў падсвістваць, прысеўшы то пад ялаўцовым калюча-густым непад* лазным кустом, то пад шырокай у падоле хвоечкай, то проста на голым, у вялёным моху лапічку, падкалупваў сваім ржавым, без тронкі лязом прапушчаны і не змечаны Міцем грыбок.

Ўвосень, калі сярод марнага хвойніку на пясчаных выспах, падымаючы на сабе горбачкі пяску, выточваліся крохкія пахучыя зеляніцы, ён ужо цягаў іх, толькі перад тым, як прынесці дадому, заварочваў адразу ж з ляска пад рэчку на кладку, дзе прыкленчваў і колькі разоў гушкаў у вадзе свой нялёгкі кошык, а потым ужо ішоў з ім, густа цэдзячы на дарозе рабенькую сцежку,

Цяпер ён пабег у лезнявіцкі шчытнік — зірнуць, ці не выскачылі з-пад слізкае кастрыцы жоўценькія, як кветкі, лісіцы і першыя баравічкі, як іх называлі, выплывальнікі, што паказваліся разам з жытнім коласам. Узіраючыся, як мільгала за частаколам яго шарая, ганарыста ссунутая на адно вуха кепка, Міця таксама ўчуў нейкую хэнць прайсціся вузенькаю, вытаптанаю ў росным карычневым быльніку па чужой мяжы сцежкаю ў блізкі верасаўскі лясок — сцішны, глухі, толькі разбуджаны строкатам сарокі, што неўспадзеў згледзіць цябе.

Падтурыўшы на вуліцу ў быдлівую згаладала-шпаркую чараду сваю карову, Змітрык вярпуўся ў хату, наліў у конаўку яшчэ цёплага ранішняга малака, адрэзаў лусту хлеба, паснедаў наспех і, зняўшы са сцяны выгараны шарачковы пінжак, сказаў бацькуі

— У лес збегаю.

— Чаго там не бачыў,— паставіўшы на прыпек вялікі чыгун з дробнымі для свіней картоплямі, азірнуўся ад печы бацька.

— Грыбоў пашукаю.

— Дабраў чае. Удома хто будзя? Я ж у Дварчаны збіраюся. Каня трэба напытваць.

— Алесю папрашу.

— Другі Ваўчок знайшоўся. Таму абы не рабіць, кусок таўлуя. Пры садку траву скасіў бы.

Міця, нібы абязвечаны бацькавай сварбою, выйшаў з хаты, але завярнуў да гумна, наўпрасты праз Пытляў надворак, што зарос піжмаю і глухою крапівою, выйшаў на шашу, За ёю па вузенькай калейцы пагруквала ваганетка: стоячы на дашчанай платформе і шырока расставіўшы ногі, чацвёра рамонтнікаў махалі ў такт доўгімі кіямі, упіраючыся імі ў

шапаткі жвір між шпалаў. На дрэўцы трапятаўся чырвоны сцяжок. Загружаная падбойкамі, лапатамі ды граблямі, цяжкая ваганетка шыбка ляцела па тугіх наструненых рэйках, гонячы наперадзе сябе звонкі, што памаленьку ныў і мацнеў у жалезе, грукат.

Але раптоўна сцішыда бег, адзін з рамонтнікаў, палажыўшы абслізганы доўгі калок і абхапіўшы рукамі голаў, закруціў ёю:

— А-я-ё-ёй!

Міця спярша сумеўся, але, убачыўшы за калейкаю Літаваравага каня і самога, з падкасанымі калошамі, гаспадара, што ішоў за плужком, абганяючы нізенькія цёмна-зялёныя картоплі, дагадаўся — рамонтнікі дразняцца з Літаваравай мянюшкі.

— Ой, учадзеў, ой! — круціў чорнаю рагатыўкаю худы высокі рамонтнік.

Стары Літавар турзануў за лейцы каня, спыняючы яго ў баразне, азірнуўся, выцягнуў руку і скруціў фігу:

— Во, нат! Во, укусі, злыдух!

Загарэлыя, цёмналіцыя мужчыны пачалі выскаляць белыя зубы.

— Во, бачыў, во! — Літавар выцягнуў абедзве рукі і тыцкаў імі сюды, на рамонтнікаў.

Ваганетка спынілася якраз напроці Літаваравага поля — рамонтнікі, убачыўшы, што чалавек не зносіць іхніх хахінькаў і жартаў і ўжо, узбунтованы і ашалелы ад злосці, круціцца каля каня, мяркуючы, мусіць, адчапіць ад плуга ворчык, загукалі зноў:

— А яё-ёй, учадзелі!-

Старй Літавар нарэшце пераступіў праз лейцы, схапіў каня за доўгі, непадстрыжаны хвост, падняў яго:

— На, пацалуй, злыдзень. Ідзі пацалуй! — і замахаў рукою.

Упуджаны конь нечакапа рвануўся ўбок, падсек прывязаным да плужка пастронкам старога Літавара, якраз недзе пад калені.

Плячыма назад Літавар чмякнуўся на зялёныя стужкі нізепькіх картопель.

— Га-га-га-га! — трасліся ад рогату і прысядалі на ваганетцы дварчанскія «каляяжы».

Але адзін з іх, азірнуўшыся, убачыў, што да калеі падыходзіць Міця, і на выпадак чаго налёг з усяе моцы на доўгі калок.

Услед за ім яшчэ нямоцна, змогшыся ад рогату, уперліся каламі ў жвірыстае палатно чыгункі астатпія рамонтнікі.

Памалу іўрасцяжку пагрукваючы коламі, ваганетка пакацілася па струпкіх рэйках.

Ад Літаваравых картопляў аддаляўся сыты мужчыпскі рогат.

— Ну, пачакай, ты папомпіш у мяне! — нарэшце падпяўся і пабег, гразпучы босымі пагамі ў сырой раллі, стары Літавар; з плячэй у яго адвальвалася глейкая пасля дажджу вямля.

Міця перабег высокі ўтравелы пасып калейкі і, цікуючы на Літавара і крывячыся таксама ад смеху, завярнуў на вузенькую, у зіхатлівай pace мяжу, дзе ўжо зеляпеў прымяты Ваўчковымі босымі нагамі след.

— Куды цябе нясе, куды! — упагон яму закрычаў ужо Літавар, ці згледзеўшы Міцеў смяшок, ці проста абы на кім спагнаць сваю злосць.— Ці вам дарогі нямашука, што межы топчаце!

Міця дадаў хады, але стары Літавар кінуўся яму напярэймы:

— Ідзі сваё збожжа тапчы, па тваіх межах я не хаджу. Нарабілі мпе тут дарог.

Hi слухаць старога чалавека, ні ўжо сварыцца з ім Міця не пасмеў: ад агіды і крыўды плюнуўшы, завярнуў назад.

Але на пераезд ісці не хацелася — раптоўпая злосць па ўрэднага старога Літавара перабіла і тую неадольную спакусу збегаць у росны лезнявіцкі хвойнік, дзе на галубенькім мяккім моху, на прагалах каля грудкоў і зялёных, вымытых вадою ровішчах высыпаюць у парнае лета, у густы 'тумап цвёрдзенькія прысадзістыя баравікі.

Але наўрад ці япы яшчэ ёсць, а дзеля свіней, што пачарвівелі пад кастрыцаю ў гушчары, ці варта расіцца.

Міця пастаяў на шашы, чакаючы, покуль параю сытых коней, што цягнулі доўгі, на гумовых шапаткіх колах воз, пе пераедзе маленькі, з вялікаю галавою, наваградскі балагол, і наўпрасты, зпоў праз Пытлеў надворак, вярнуўся дадому.

За чужымі хатамі і гумнамі дробна аддаваўся звонкі цюк малатка па бабцы — нехта ўжо кляпаў касу.

Прыпомніўшы, што прасіў бацька, Міця.падышоў да хлява, кінуў пры сцяне кошык і зпяў зачэпленую за лату новую яшчэ, сішою ад фарбы, з новым жоўценькім, выструганым з маладое елачкі касільнам і адкляпаную яшчэ ўчора звечара касу. Выцягнуў са шчыліны ў сцяне абшморганую мянташку, У^СУ^НУЎ У кішэнь і спусціўся надворкам да вуліцы — у гародчыку звісалі роспыя півоні. Вялы сонпы чмель поўзаў на соппай бурачковай кветцы. Недагледжанасцю, адзінотай і

запусценнем дыхнула на Міцю ад іхняга заглушанага лебядою гародчыка — яе тут ужо ніхто не палоў пасля таго, як з хаты сышла Хрысця. Зрабілася шкада і яе, і гэтых педагледжаных півоняў.

За вуліцаю, пераступіўшы калючы дрот, спусціўся ў свой нядоўгі, што крута збягаў да завоні, садок.

Трымаючы ў адной руцэ касу, прайшоў пад невысокімі разложыстымі яблынькамі, дзе сярод лісця пачыналі ўжо цяжэць абсыпаныя тлуставатаіо расою ружаватыя анісы. Ад чужое мяжы ў навіслых вербах крычалі маладыя шпакі, разяўляючы свае яшчэ жаўтлявыя дзюбкі. Адзін, азіраючыся, бег перад Міце.м і, пе могучы ўзляцець, усё прыгінаўся, растапырваў крылы, нарэшце дабег да шчытна ўплеценага 'плота і зашыўся ў глухую крапіву. Страката-блішчасты зеленкаваты стары шпак з белым чарвяком у дзюбку, не баючыся Міці, вакружыўся над ім.

Міця парнуў туды касою, каб адагнаць шпачка далей за чужы плот, і, адступіўшыся пад яблыню, зачаў пракос.

Здрыгапулася, як ад болю, услед за доўгаю касою нахілілася і ўпала зіхатлівая ад расы сінявата-ліловая мятліца і ружаваты ад цвету шчавей. Шырока расстаўляючы ногі і трымаючы на вазе за кульку сваю касу, Міця махаў ёю, памаленьку праваю пагою падступаючыся наперад і чуючы калючую шчотку зрэзанай да жаўтлявых карэньчыкаў травы. Ад пракоса запахла цёплай, трошкі п’янавата-мятнай зуброўкай, што ўжо, як жыта, закрасавала, распушыўшы свае невялікія, яа топенькім сцябле каласкі.

Яе тут, пры Корсакавым садку, што спахова спускаўся да завоні, было шмат сярод мятліцы.

Дайшоўшы разам з пракосам да завоні, Міця адхіліў малады, абвіты хмелем алешнік, прасупуў у ваду з зялёнаю раскаю касу, спаласнуў і абцёр травою, упёршыся кассём у траву і трымаючы за дзюбок халоднае лязо, зашоргаў па ім мянташкаю — вясёлы звон ад яе паплыў, перакаціўся за гаркаваты алешнік па другі бок завоні.

Там пехта ціхепька нібы гукаў Міцю. Жмурачыся проці невысокага, што рвалася ў густым лісці, чырвона-залацістага сонца, Міця перастаў шоргаць мянташкаю, прыслухаўся — і праўда, за густым алешнікам нехта як клікаў яго:

— Змітрык, ці чуеш? Змітрык!

Голас быў сакаўны, тонкі, нападобе як Хрысцін. Міця ўбіў у зямлю кассё, пайшоў на прагал — між старою тоўстаю, нахіленаю вярбою і кустаміімаладога алешніку, яшчэ не верачы сабе, што кліча яго.

На другім беразе вузкай, зялёнай ад густое раскі завоні

стаяла Хрысця, босая, у сваім прыталеным сачыку, у выцвілай, з турэцкім узорам хустцы, На смуглявыя загарэлыя лыткі наліплі жоўта-масляністыя пялёсткі люцікаў.

— Іду і думаю сабе, як цябе ўбачыць,— сказдла першаю, трохі як сумеўшыся ці засаромеўшыся.

— Хіба хаты забылася? — жартам спытаў Міця.

— У хату я да вас не пайду.

— Чаму ўжо так?

— Нашто пытаць? — Яна ўздыхнула.— Сам ведаеш. А наймічкаю, дзе ўжо ні быць, усюды аднакава.

Віна і брыдкасць за тое, што ўчыніў бацька, апяклі Міцю.

Прыпомнілася тая нядаўняя гутарка з бацькам, калі ён, Міця, прасіў вярнуць дадому Хрысцю. Бацька, злы тады, насуплены, нават буркнуў: «Нідзе пе дзенецца. Прыйдзе. А не — дак яшчэ лепш. Праз яе тут усё».

Хрысця, пібы ўгадаўшы Міцевы думкі і каб перабіць гаркату і прыкрую маўклівасць, весела спытала:

— А ці ведаеш, чаго я заблукала? — Яна падступілася бліжэй да берага, сарвала белавата-ліловую шчотку па высокім валяр’яне.

— He.

— Паненачка ж твая прыехала.

Чырвань сораму і радасці залівала Міцеў твар.

— Ага, праўда,— засмяялася Хрысця, убачыўшы, як засаромеўся Міця.

— Калі?

— А во надоечы. Прыйдзі ж, знебылася, пэўна, чуеш? — Яна шпурнула ліловую кветачку валяр’яну сюды, на бераг, дзе стаяў Міця, але недакінула — кветка, стрымбулікам уверх, упала на зялёную пялюшку раскі.

Міця ступіў да берага, хацеў спытаць, калі ж прыйсці, але апёкся аб вастралістую крапіву.

— Дзень ёй годам здаўся. Чакае цябе. Ну, пабягу. А ты прыйдзі.

Радасна-знямелы ад нечаканае новасці, Міця стаяў каля старое, з паўяданым у кару калючым дротам тоўстае вярбы, бачыў, як мільгала ў прагалах нізкага густога прысаддзя Хрысціпа жоўтая ў турэцкі ўзор хустка: Хрысця завярнула не на кладку, а на шырокую пясчаную дарогу пад Ваўчка.

Але бачыў не яе, Хрысцю,— а Чэсю, у тым вышываным казельчыкам, жоўтым гуцульскім кажушку, у белым, з-пад якога выбівалася і загнулася пярсцёнкам да брыва рыжаватая кудзерка валасоў, берэціку, яе прытоены смех у куточках падпухлых губак, абвеяную хараством, спрытную, высакаватую, паспраўнелую, пругкую ў хадзе дзяўчыну.

Так і стаяў бы, каб першы рапішні вецер, што спадцішка пачынае дыхаць скразняком, не сцерусіў з доўгага слізкага лісця вярбы цяжкія і рэдкія кроплі расы, што жывым холадам апяклі карак, раптам вярнуўшы Міцю з той далёкай белай зімы ў гэты зялёны свет ранняга лета, сівага, яшчэ не ацяжэлага ад яблыкаў садка, рэдзенькага туману, што яшчэ курыўся за завоняю над росным поплавам.

Аброшваючы калошы і топчучы гэты певялікі клінок сенажаці каля прыціхлага садка, пайшоў да касы, вырваў яе з зямлі і зачаў новы пракос. Едкая каса, точачыся ў траву, з балючым шахканнем падціпала дрыгатлівую мятліцу з сінімі, прыхаванымі ў ёй вераб’ёвымі кветачкамі.

Але перад вачыма стаяла яна, прыгожая Чэся.

Падпарвала, падымаючыся вышай, сонца,— і залацістарэдзенькімі пацеркамі мігцела, рвалася і калола ў вочы танюсенькімі, нібы шклянымі, павучыпкамі раса.

На шырокім сіняватым палатне новае касы жалосна ліплі кальвы пераспелых слёзак.

У вербах і чорна-шурпатых, з голы.мі рагацінамі вяршкоў старых алешыпах падспёўвалі адзін аднаму дразды і цвырчэлі за рэчкаю, зляцеўшыся вялікаю чарадою, рудавата-шарыя маладыя шпакі.

Атросшы з дрэў расу, вецер перабіраў трапяткое лісце на грушах, цемнаватымі лапікамі пагойдваўся, варушачыся на жаўтлява-пізенькай пакошы, разарваны цепь. Ад свежых пракосаў холадна пахла прэснаю зялёнаю травою.

Каля вуха тоненька звінелі згаладалыя камары.

Пырхаючы над Міцем,’ шнуравала з вярбы на зялёны здзічалы куст агрэсту шарая, з крывяным воллем увішная пташачка — насіла ў дзюбку зялёна-сіваватых чарвячкоў: там у густым поцемку калючага куста, што разросся каля плота, Міця агледзеў з тыдзень назад перавернуты макаўкай уніз, звіты з сухога пырпіку каўпачок гнязда — у ім, разяўляючы шырокія чырвоныя раты, падымалі цяжкія, на тонкіх шыйках, галоўкі брыдка-сіняватыя, не апуіпаныя, з чорнымі шкарлупкамі вачэй сляпыя пташаНЯТЫ.

Растрывожаны новасцю, Міця ўжо і не бачыў, што крыва ідзе пракос, што едкая каса падбіраецца да разложыстага здзічалага куста агрэсту.

Цяпер яму да нейкай звар’яцелай радасці захацелася ўбачыць Чэсю тут у садку. I Міцю раптам прыгануўся нядаўні сон, як яна аддалася яму. Божа мілы, на ложку, чамусьці ў Пытлевай хаце, дзе была вечарынка і дзе за плітою сядзелі і абдымаліся хлопцы з дзеўкамі. I гэты сон быў, як

праўдзівасць, як пешта да чуткасці, да вобмацку рэальнае. Змітрык аж соладка заміраў, бачачы перад вачыма гэты сон, і чуў, як пабліжэла, зрабілася нейкаю сваёю для яго Чэся. Ен ледзьве, дурань, пе напісаў ёй пра гэта.

Цяпер перад сабою бачыў зноў тую прыснёную Чэсю: у белай лёгкай, крышачку спярэшчапай сінімі кветачкамі сукенцы, з кароткімі рукаўцамі, што агалілі яе круглыя мяккія рукі. Яна ішла па жаўтлявай шчотцы з зеленаватымі грыўкамі выгнанага пракосу. Зрэзавая да самых белаватых карэньчыкаў трава востра, мусіць, як іголкамі, калола ёй з ыепрывычкі чуткія босыя ногі.

Яна крывіла ад болю твар, моршчачы носік і моцна плюшчачы вочы.

Міця апомніўся, ачуціўся ад сваіх мысляў ужо тады, калі вострым джалам дзюбок касы ўпіўся ў карчысты з-пад пізу і тоўсты куст адзічалага агрэсту. Запырхаўшы нядужымі, яш* чэ не акрэплымі для лёту крыльцамі, адтуль пасыпаліся, разлятаючыся ўшыр і падаючы воллем на траву, караткахвостыя пташапяты.

Над Міцем, над агрэставым кустом і скошаным клінком балотца, дзе няўдала і няспрытна па распрасцёртыя крыльцы ўпалі, зацерабіліся і пабеглі нізепька, точачыся пры зямлі, як мышы, жоўта-шарыя бясхвостыя пташаняты, заверашчалі і завіліся дзве пташачкі.

Міця, здумелы, як сам не свой, ужо стаяў каля куста, глядзеў, як, стоячы каля жоўтага зрэзанага копчыка балотнага мурашніку, калывалася на нядужых цыбатых ножках і ціхенька, жалосна, ледзьве чуваць, ціўкала зпябожапае пташанятка.

Міця з натугай вырваў вострую, што глыбока ўпілася ў куст агрэсту, сваю касу, кінуў яе на пракос і пайшоў па калючай шчотцы пакошы да пташаняці. Але яно раптам сцішылася і, калі Міця прыгнуўся, каб схапіць яго рукою, страпяпула крыльцамі і, падмахваючы імі, пабегла. Міця прыпусціўся за ім, і яно ўжо, яе ведаючы, куды дзецца, падшылася пад навісь пракосу.

Цёпленькае, дрыгатлівае, Міця ўзяў яго ў руку, асцярожна сціскваючы ў кулаку, панёс да агрэставага куста. Высунуўшы з Міцевага кулака жоўты дзюбок, яно заверашчала, і над Міцем, нібыта просячы ратунку, з пакутным адчаем заціўкалі, зацмокалі старыя пташкі.

— Зарэзаў, нябось! — гукнуў здалёк, спускаючыся сюды да Міці пад завоньку абкошаным ужо прымежкам садка, Ваўчок — пёс, каб, мусіць, пахваліцца грыбамі, стары, з аблушчаным лучкомкошык.

— He.— Міця асцярожна трымаў у жмені дрыгатлівую пташачку.— 3 гнязда вунь паўцякалі.

— Яна ўжо, брат, сядзець у гняздзе не будзе.— Ваўчок асцярожна пераступіў касу.

— Чаму ж не будзе? — разгарнуўшы густы куст агрэсту, Міця паклаў у шары пусты каўпачок гнязда з белаю, закручанай, як ракавінка, купкаю памёту, палахлівае пташапятка.

— Пташкі, як людзі, чапі гняздо,— і пасыпаліся хто куды.

— А во паглядзімо.— Міця асцярожна загарнуў над гняздом калючы зялёны куст агрэсту ў завушніцах зялёных валасатых ягад.

— Яшчэ і не верыць. Дак во і глядзі.— Ваўчок махнуў туды на куст старым сваім кошыкам: з куста ізноў высунулася пташаня і, заківаўшыся на ценькіх ножках, зноў жалосна піскнула.

Старыя пташкі, хаваючыся ў блізенькай яблыні, нервова пераскоквалі з лапы на лапу і бесперастанку жалосна, з прыцмокам клікалі яго.

— Ці я табе пе казаў? — Ваўчок паставіў у цянёк пры кусце свой поўны, з каптуром кошык слізкіх карычневых лупякоў, ясна-жоўценькіх і дробных, як гарох, лісіц, тлустых крохкіх свіней, жаўтлявых, недзе выкашчаных з-пад кастрыцы ў цёмным гушчары падграбніц; зверху над імі ляжала некалькі баравікоў з тоўсцепькімі, як збанкі, белымі карэннямі.

— Уга, дак вы недарма збегалі ў лес.

— Ат, наскуб усяго патрохі, яшчэ не пара на іх.— Ваўчок нат не азірнуўся на свой кошык, усё цікаваў, як ад куста, абколваючыся аб вострую пяроўную пакошу, памагаючы растапыранымі крыльцамі, церабілася нядужае зморанае пташаня, туды, пад яблыню, на якой прыцмоквала старая пташачка, і сказаў ужо пра яго:

— Уцякае ад свайго гнязда, як Шайбачысіна Кася. Мо чуў?

— He.— Міця падняў касу, трымаў яе за кульку і кассё. — I што з ёю?

— У Латвію сёння едзе. Уцякае, як гэта недалужнае пташаня. 3 дому. I куды, каб хто спытаў, напроці буры.

Міця, абышоўшы куст агрэсту, шмаргануў касой, каб ужо дабіць невялікі лапік травы. Спяшаўся збегаць у Дварчаны, карцела толькі адно — угледзецца з Чэсяй.

Але Ваўчок, асцерагаючыся і скоса зіркаючы на касу, як знарок зайшоў наперад, нібы хацеў запыніць Міцю.

— Я во падоечы, з’ездзіўшы ў Дварчаны, дваццаць грошай упаліў, газэту купіў. «Слова» нейкае з Вільні, ці што.

— I што вычыталі? — спытаў, засмяяўшыся, Міця, абы адкараскацца ад Ваўчка, бо ведаў — гутаркі ў таго надоўга.

— Хі,— Ваўчок задраў голаў з старою, набакір ссунутаю кепкаю (на ёй сівымі піткамі набэрсалася павучыпа) вупь у Гданьску выступіў міністр прапаганды Гебельс. Кажа, пемцы горад не ўступяць. Свет мусіць зразумець, што Адольф Гітлер слоў на вецер не пускае.

— Гэта ўжо пе нова.— Міря, адагнаўшы быстраю, што востра мільгала ў траве, касою ад сябе Ваўчка, дайшоў да алешніку, выгнаўшы астатпі пракос, і рады ўжо вырер змакрэлы лоб.

— А што ты хочаш новае на рвеце.— Па пакошы ступіў, скрывіўшыся, укалоўшы босую нагу, Ваўчок і зноў махнуў сваёю з набэрсанай павучынай кепкаю,— Вунь у той газэце пішарра, што даўнейшыя людзі на пальмавых лісцях пісалі. Выцісне жалезным рыльцам букву і чорпым парашком пасыпле. А мы кажам, што людзі даўней дурныя былі.

— Дзе гэта было? — Міця ацёр травою касу, перавярнуўшы яе ўверх, замахаў кассём, растрасаючы пракос.

— Гэ, дзе? — засмяяўся рады Ваўчок, што здзівіў Mipro.— У Сыяме. А потым гэтае лісце звязвалі ў рулоны.

Міця, махаючы кассём, дайшоў да Ваўчка, той, угнуўшы твар ад пякучага і ўжо высакаватага сонца, бліснуў на Mipro прыскаленым вокам:

— А хто быў такі Чынгісхан?

— Імператар малгольскі.

— Дак во, прах яго перавозярь у глыб Кітаю, у нейкую правіпрыго Шансі. У бяспечнае месра, каб не захварілі япопры. Пішурь, што вязлі на возе, а воз накрылі заларістаю тканінаю. Мільёны людзей ішлі за тым возам.

Дачакаўшыся, покуль Міря растрасе, раскідае сырыя пракосы, на якіх яшчэ не заплюшчапымі вочкамі выглядалі непадвялыя кветкі, выйшаў на вуліру і, топчучыся на падсушаным шарым пяску каля плота, скончыў пачатую гутарку:

— На пагодзе ўжо не ўстоірь. Грымірь з усіх бакоў. Свету ўсё нечага не далягае. Раз прах Чыпгісхапа возяць, то дабра не чакай — будзе вайла.— I, нібы спахапіўшыся, спытаў ужо Мірю ў спіпу — той, прыляпнуўшы веснікамі, падымаўся на пукаты лоб брукаванага, у зялёных пэндзліках травы надворка.

— Кажурь, барька збіраерра каня куплярь?

— Ага, пайшоў ыапытварь.

— Цяпер купляй ды азірайся,

— Чаму? — не злавіў Міця.

— Да войска забяруць. Мабілізуюць, як грыцца.

— Ці толькі коней пабяруць?

— Мо і так: трэба жыць, як набяжыць.— Ваўчок падступіўся да плота, абедзвюма рукамі ўчапіўся за яго, усномпіўшы нешта сваё, засмяяўся: — Паслухай во. Твой бацька капя купляе, а Рэпкі вуыь даўно гатовага чакаюць. Паслухай во. Калі-та я быў у іх. У той першы дождж. Ага. Значыцца, па тым тыдні. Старога хадзіў глядзець. Доўга ёп не падыхае, ліхата не адпускае. Ды рэч ходзіць не пра яго. Я пра меншага кажу, пра Жэпіка іхняга. Са столі ў іх цячэ, як з рэшата. Дак я і пытаю: «Чаму гэта ты страхі не падлапіш?» А ён выскаляецца: «А пашто?» Я ажно прысеў: «Як пашто? Ці не бачыш?» А ёп: «Прыйдуць бальшавікі, дадуць новую, з вазонамі». Чуеш, ёп з вазопамі возьме.

Каб болеіі не слухаць Ваўчкову гутарку, Міця скіраваў да хлява, зачапіў за лату касу, уваткнуў у шчыліну сцяпы мянташку і вярнуўся ўжо пад хату, закалупаўся ў замку, не адзываючыся на голас Ваўчка, але той, стоячы за плотам, яшчэ душыўся ад рогату:

— Смехата адна. Ён з вазонамі возьме. Чуеш? — і раптам прыціх і ўжо, адыходзячы ад Корсакавых веснікаў, сказаў, як сам сабе, але ўслых: — А можа, і так. Можа, і дойдзе на свеце да гэтага. Усё варочаецца нанова. Раз возяць прах Чыпгісхана, то дойдзе.

Міця нарэшце праз дзірачку ў вушаку пляскатым язычком доўгага ключа злавіў зубкі жалезнай засаўкі, адамкпуў дзверы ў халаднаватую, з надаядным звонам мух хату.

Павешапая за бэльку ліпучка была ўжо чорная ад іх.

Завярнуў за пліту, дзе на палку пры печы стаяў даўнейшы, чорпы, з прыгожымі выштукаванымі дзверцамі з медяаю бляшкаю ад вырванага замочка драўляны ші’апчык, айчыніў яго. Над кніжкамі ў куточку ляжала астатняе Чэсіна пісьмо. Міця разгарнуў яго, і радасцю перад вачмі замільгалі роўныя шнурочкі прыгожага Чэсінага почырку. Зноў прыгадаў садок, звон мянташкі, Хрысцін голас на другі бок завоні: «Знебылася па табе».

Але стромы бераг радасці падточвала сумненне, а мо нна, Чэся, трохі паздзекавалася, так сабе дзеля забаўкі і жарту.

Ён перачытаў пісьмо, і ў душы зноў заіснела спадзяванне. He! Яна жджэ яго. Бытта ў захмялелага, перад вачыма перайначыўся свет, пахарашэў — уся хата, сіняе глыбокае

неба за акном, кучаравая бярэзінка, дзе, падгойдваючы звіслыя галіны, вецер перабіраў дробнае шапаткое лісце.

Нат забыўшыся пра абед, збегаў да рудаватай, паглыбшаііай пасля начнога шчодрага дажджу рэчкі ў зацішнае месца, дзе навіслі кусты абсліпенай, зпоў, мусіць, па дождж, лазы і, перапаЛохаўшы на вербах жаўтаротых, з стракатымі воллямі драздоў, скупануўся. Пасвяжэлы, нібы скіпуўшы што з>сябе, і чуючы дрыготкую свежасць, з усяго маху пераскочыў праз вузкую завопьку ў садок. Над прывялым ужо, растрэсеным сепам нізка віліся і перапалохана верашчалі дзве шарыя, з крывяным воллем пташачкі — там сядзеў, аблізваўся, бліскаючы на Міцю зялёнымі вачмі, чорны кот.

Міця ад адчаю загроб рукою каля загарадзі, каб знайсці што ў руку — кот шмыгануў у Сымонаў, застаўлены шарымі калодамі і жоўтымі рамкавымі вуллямі, садок.

На прывялай траве, там, дзе сядзеў кот, шарэлі дзве перынкі. Нейкая крыўда на сябе варухнулася, заняла дых: «Во так, незнарок, можна некаму прычыніць смерць».

Але дома, апрануўшы лёіенькую, у жоўтыя каласкі кашулю і прыгробшы перад люстэркам свае густыя чарнявыя валасы, забыўся пра здарэнне — усё заслапіла яна, Чэся.

He помнячыся ўжо, прыспешыў да Мондрых папрасіць Алесю, каб прыгледзела хату ды ўпусціла, калі прыйдзе з пашы, у хлеў скаціпу.

За карычняватымі ад моху, як ніколі не араная ялавіна, гумнамі віселі пухкія вялыя хмаркі. Самлела пакалыхваліся ад пякучае духаты зялёныя навалы прысадаў.

Завярнуўшы за сваё гумпо, учуў звонка-тугаватае шахканне пілы і кароткі цюк сякеры: у канцы вуліцы перад Літаварамі жаўцеў яшчэ нізкі, у вянкоў тры, зруб. Міронавыя ўжо ставілі новую хату.

Паменшала, растапіўшыся ў сваёй гарачыпі, высокае сонца. Зяхалі, схаваўшыся ў халадку пад саламяпы застрэшак паграбка, надзьмутыя куры.

Толькі над сіваю пупшоваю мятаю ды ліловымі кветкамі смактухі каля плота гулі ўпадныя да работы пчолы.

Міця адчытў брамку, устрывожыўшы жоўтага, з карычяяватай шыяй пеўня, што стаяў на адной назе сярод надворка.

Выцягнуўшы на мяккім спарышніку босыя погі, Алеся пат пе азірнулася, сядзела каля горбы прарослых, высыпапых з ямы картопляў, абрывала доўгія, як пугі, храсткі. Кідала звялыя ўжо, без соку картоплі ў кошык.

Далей на надворку жаўцеў двума горбамі жвіраваты пясок — між імі паблісквала вострым абшорганым дзюбком лапата, з якой гупаў, рассыпаючыся, сыры жвір. За пяском ляжала цэлая крушня назвожваных з поля каменняў.

Алеся страпянулася толькі тады, калі на яе набег кароткі Імполеў цень, і спешпа турзанула на каленях квяцістую сукенку.

*— Воп, гэта ты? — яна павярнула да Міці свой у карычневых плямах, як на маладой картоплі скурка, падпухлы твар.— Я, як шлупацень стары, не чую.

— Так ужо састарэла,— засмяяўся Міця, але, прыгледзеўшыся, убачыў, як змяніўся і неяк папраўдзе звяў яе твар.

— А куды ж выстраіўся?

— У Дварчаны,— не даўся далей распытваць Міця і папрасіў: — Мо ты загнала б і падаіла карову?

— А бацька ж дзе?

— Каня пайшоў напытваць?

— Ага.— Яна падняла сваю белую, дзюбком нацягнутую на твар хустку.— А ў мяне з галавы выскачыла. Гэта ж учора гаварыў...— і, падумаўшы пра нешта сваё, згадзілася ўжо: — Ну схадзі, ці ж цябе запыніш, я ўжо, можа, як-небудзь дам рады.

Міця падышоў да горбаў пяску, выцягнуўшы шыю, зазірнуў у глыбокую яму: там, наступаючы босаю нагою на загнуты край лапаты, Імполь чэрпаў пясок.

— Размахнуўся ты.

— Чаго там. На склеп і трэба. I для варэння, як робяць цяпер, каб куток быў і дляяблык,— шпурнуўшы жвірысты пясок, задраў голаў Імполь.

Міця, ужо азіраючыся на Алесю, завярнуў на вуліцу, але ўдагон яму яна замахала рукою, падняўшы чорны, брудны ад картоплі палец, ківала ім.

— Пачакай.

Міця трымаўся за новую ў старых весніках штыкеціну, але веснікаў не адчыняў.

Алеся абтрасла з фартуха белыя, злінялыя ў цёмнай яме картапляныя фрэнзлі і цяжка, абапёршыся на рукі, устала.

Як тоячыся чаго і азіраючыся на жоўты пясок, падышла да веснікаў.

— Можа, у вас была?

— Хто?

— Ну, яна, гэтая выдра,— задыхнулася Алеся.

— Хрысця, ці што? — зачырванеўся Міця.

— А хто ж яшчэ... Кажуць, сёння лётала па вёсцы. Ці не да Ваўчковае зводніцы прыбягала?

— He, у нас пе была.— Міця ўгнуў голаў, каб не глядзець у выцвілыя, пуставатыя, што пазіралі недзе толькі ў сябе, Алесіны вочы.

—* Мо вярнуцца хоча?

— Наўрад.— Міця ўспомніў, што нядаўна Хрысця сказала пры завоні.

— Ого, падлашчыцца яна ўмее. Але бацька дуряы будзе...

— He,— закруціў галавою Міця, успомніўшы і гутарку пра хрэсьбіны, і тыя новыя плёткі ў вёсцы, што Хрысця злюбілася з Імполем.

— Так сабе яна не прыбягала, ты не кажы.— Алеся павярнулася, босымі нагамі па мяккай калматай мураве і спарышяіку нячутна пайшла да горбы перамешаных з пяском, выбрапых з ямы праросшых картопляў.

У Міцевых грудзях зашчымела горкае, пякучае шкадавашіе да Алесі— нервуецца, каб не сышоўся зноў Імполь з Хрысцяю. Няўжо праўда, што Хрысця прыбягала, каб пе толькі паклікаць яго, няўжо ўлучыла час, каб убачыцца з Імполем?

Міця завярнуў дадому, праз свой садок спусціўся да рэчкі, дзе ляжала акоранае ды ачэсаяае дрэва: верасаўцы ніяк не дабралі час зрабіць мост. Скіраваў на рыпучую кладку, каб ужо сцежкаю праз лес выйсці на старую дарогу, што бегла ў Дварчаны. У галаве бэрсаліся, вірылі мыслі: «Няўжо праўда, што Алеся атруціла немую Еўку з старою Таквіляю? Няўжо?»

Міцю прыпомніўся жаўтлявы спакутаваны Алесін твар, цёмныя, як на маладой картоплі скурка, плямы, счахлыя, з нейкім стоеным жалем яе вочы, і не ведаў, даваць веры ці не.

Спатыкнуўся па зарослай разоры даўно не араяага нішчымна-пясчанага поля перад ляском, што пахла гаркавата-мятным чаборам ды стракацела ад ясна-жоўтых квета* чак валасніку. Перабіў свае горкія, неразблытаныя да> гадкі.

Сточаная норкамі, у горбачках дробпага, як парахня пяску, сцежка пабегла краем ужо замрэлага ад гарачыні старога, залішавелага і перамешанага з ялаўцовымі кустамі чэзлага хвойніку.    (

Дзяркатая сарока, згледзеўшы Міцю, затрашчала, панесла павіпу, высока не падымаючыся над маладымі сівавата-зялёнымі стрэлкамі хвоек.

Ясяы дзень маладога лета, напаранага смалою, сапрэлаю кастрыцаю лесу, а потым шэпт сівавата-зялёнага жыта пры дарозе — сцішылі Міцеву душу. У ёй мякка жыла толькі адна Чэся. I радасць стрэцца з ёю, убачыць яе ў гэты зыркі ад сопца, абвеяны маладым і цёплым ветрам, яшчэ не абпаленым шчасцем свет.

Нешта таемнае, неспазнанае сціскала ад радасці Міцева сэрца.

Толькі ў Дварчанах, звярнуўшы за пераездам на шырокі, выслаяы плітамі ходнік, на які падаў круглы, як самыя кроны, цень кожнае вясны падцінаных дрэў, падобных да стрэлак цыбулі з густа-сівымі кутасікамі цвету, учуў ужо трапятлівы сполах і нейкую напятую, звінючую, як струна, сарамяжнасць.

Міцю пачало здавацца, што ўсё мястэчка, глухія, стоеныя ў прысадах хаты, сляпыя, з бельмамі фіранак вокны глядзяць тодькі на яго і ўсе стрэчныя людзі ведаюць ці дагадваюцца пра яго таямпіцу, куды, чаго ён ідзе.

I мінаючыся з імі, ён угінаў голаў ці адводзіў вочы.

Наровячы няўзпак падысці да Грабянкавага дому, перайшоў на пясчаную паштовую вуліцу — будні спакой душыўся і прэў на ёй, толькі разганяючы пародзістых чырвоных курэй, паскрыпвала інвалідская, з высокай спінкай каляска, якую, круцячы спаднізу за прыпаяныя да веласіпедных колаў кружкі, каціў малады, жаўтлявы ў твары яўрэй — нерухомыя, аднятыя, мусіць, раматусам ногі ўпіраліся ў дашчаную прыступку каляскі.

Міця пазнаў Хургінавага сына, што раней за яго скончыў Дварчанскую школу і недзе вучыўся далей, але раптоўна і яеспадзеў захварэў, выкупаўшыся ў халоднай рэчцы: колькі год ляжаў пластом, ходзячы нават пад сябе.

Багаты Хургін, што трымаў пансіянат, дзе сталаваліся ўсе дварачанскія дачнікі і дзе не адно лета, покуль местачковая басота не ўкрала грамафон, быў сторажам Марцін Ваўчок, уклаў нямала коштаў, каб дактары ўратавалі і паднялі з ложка сына.

Параўняўшыся з каляскаю, Міця прыгледзеўся да маладога кучаравага хлопца — ён быў увесь сівы, жаўтлявая нездароўчасць і пакута застылі на поўным, адутлаватым твары. Доўгія худыя рукі круцілі за прыпаяньія кружкі веласіпедныя колы: перавальваючыся з боку на бок па пяроўнай вуліцы, бегла гэтая каляска з доўгім жалезным тормазам і высокай спінкай.

Міця яшчэ раз азірнуўся на хлопца-калеку — над шырокаю спінкаю каляскі траслася пасівелая галава — і за-

вярнуў за рог мігатлівага шчыкетніку: высокі, прыгожа выштукавапы, з аконцам у ашалёваным шчыце, ганарыста глядзеў Грабянкаў дом. Развесіўшы кучаравыя кроны над цынкаваю, памутнелаю ўжо страхою, пакалыхваліся, мякка гаіідалі крывымі, пакручанымі, нібы спрацавапымі рукамі, сваімі лапамі старыя хвойкі.

Міця высунуўся з-за прывялых ад гарачыні кустоў акацый у зялёпых лапатках струкоў і знямеў, збяптэжапа адступіўшы назад: з прывязанага да шурпатых хвоек гамака спакусліва і з’юшчапа вызіралі заголеныя матава-загарэлыя калепцы. Разгорнутая стрэшкай кніга хавала жаночы твар. Няўжо яна, Чэся? Міця не глядзеў туды, на гамак, але пякучаю малапкаю яго працяў нядаўні сон. Зняўшы кручок, Міця знарок прыстукпуў брамкаю.

Рука адкінула разгорнутую кніжку, і Міця ўбачыў распаўііелы сонны твар Чэсінай сястры.

— Скажыце, а Чэся дома? — спытаў, не заходзячы ў брамку, каб ужо не сарамаціць зняпацку застапую ў сне маладзіцу.

.— He, на рэчцы яна.— Маладзіца прутка выцягнула, стуліла свае загарэлыя ногі.— Нядаўпа з нашай служанкай пайшлі...

У расчыненым акне махнуўся край фіранкі — адтуль высунуўся лысаваты, у туга пацягпутай па сытым целе майцы асадпік Грабяпка, косым вокам змераў Міцю, але, звёўшы выгарапыя бровы, маўчаў.

— А дзе яны будуць там? — гукнуў Міця туды, да белага гамака, чуючы на сабе зірк Грабянкі.

— Недзе каля возера,— паднялася і панясла за сабою ў хату край фіранкі лысая галава.

У Міці з плячэй ціхенька аб’ехаў той чуйпы страх, і пешта вольпае лёгка вынесла яго на вуліцу: ёп быў рады стрэць Чэсю не тут, не пад падазроны зірк чужых вачэй.

ІІядаўна прарэзаная праз лес, яшчэ не выбрукаваная шырокая вуліца бегла да возера. Пад калючымі растапыраньші лапамі хвоек хавалі свае новыя, у блішчастых блёстках цынкавыя дахі, выстраеныя са смалістых брусоў пад нямецкі вугол, новыя дамкі. На другі бок вуліцы ў прывязаных да шурпатых хвоек гамаках пагойдвалі сваё цела дачнікі, хаваліся ў цяпёк, як куры, зяхалі ад спу, расцягнуўшыся на разаслапых коцах, параздзяваныя чорна-валасатыя, з сінімі вузламі жыл па худых пагах старыя дачпікі.

Каля шурпатых камлёў кружыліся, мільгалі белымі каптурыкамі і востра, як качкі, наперабой крычалі малыя дзеці.

Сагнуўшыся над бярэмам пазбіранага ў радзюжку ла-

мачча, na Міцю падняла свой злы, звялы і высахлы твар старая Кайтаніха. Чырвопае, з адвіслым векам слязлівае вока зрабілася вялікім:

— Во свет настаў. Чакаіі дабра.

Міця, не аказваючыся, пашыбаваў далей.

— На мужчыну голага яшчэ можна глянуць, а на бабу... Цьфу! Ну, дальбуг, да чорта падобпа, страхата бярэ. Во свет прыйшоў, як перад канцом пачало рабіцца.

Міця, звярнуўшы на слізкую ад кастрыцы сцежку, што завілася між сівавата-замшэлых камлёў хвоек, раптам спатыкнуўся на вузлаватых, у нарасцях белай смалы, выплеценых наверх карэннях: пры кусціку ялаўцу ляжалі дзве старыя, раздзетыя да сіпіх, пустых, як торбы, грудзей, насатыя дачніцы.

Як абліты варам, Міця завярнуў убок, не азіраючыся туды, адкуль чуўся, здаецца, знаёмы голас:

— Міця! Змітрык!

Абліты ўжо варам сораму ды брыдкасці, завярнуў назад. За спіною нібыта загукалі: «Міця! Змітрык!»— але азірнуцца ўжо не паспеў. Адно пастараніўся, саступіў са сцежкі, учуўшы быстры, пруткі тупат ног. Каля пляча задыхнуўся знаёмы голас:

— Міцек, ты што?

Збіты з тропу, нават пе верыў, што перад ім стаяла Чэся: высокая, ледзь не роўная з ім, сінія вострыя вочы, той самы, крышку гарбаценькі, з раздвоеным дзюбком носік і тыя мяккія губкі з нарасцю і круга іх ужо раннія, як маладзік, дужкі.

— Кшычым, як апантаныя, а он не слышы,— страсянула падгарэлаю, трохі злінялаю густою капою падрэзаных валасоў.

На другі бок вуліцы ў касаватым цяньку каля частаколу стаяла дзіцячая каляска, там хітра жмурыла ад сонца адно вочка і трасла касцяною бразготкаю Хрысця.

— Куды ты' разагнаўся? — яшчэ ўсё задыхалася Чэся.

— Вас шукаць. Мне сказалі, што вы на возеры.— Ён бачыў, як залацісты, на ланцужку крыжык то хаваўся ў цянёк разрэзу Чэсінай сукенкі, то выплываў зноў.

— А мы там і не былі.— Чэся выграбла з кучаравай пасмы валасоў карычневую, ў чорпыя кропкі божую кароўку.— Можа, заўтра з’ездзім.— Япа паглядзела па гэтуто пацерку, што паўзла ў яе на ружаватай зморшчанай далоні.

— Куды? — Ён бачыў, як пацерка, дабегшы на падушачку яе пальца, растапырыла, падняла шкарлупкі крыЛьцаў.

— На Світазь. Ты ж пісаў. Я там ніколі пе была.

— I я.„— Міця ўчуў, як гарачыня недзе з грудзей аблівае ўсяго. Ён будзе з Чэсяй. Сам-насам. Колькі ён перадумаў пра гэта. Сюды да іх між пазеляпелых камлёў хвоек выкіравалася сіненькая дзіцячая каляска. 3 іх цягнула яшчэ няпрытныя ручкі адзетае ў байкавыя паўзункі, са з’еханай па адно вока шапачкай дзіця.

Малінавыя паўзункі раптам пачалі макрэць — на іх расплывалася і цёмная плямка.

— Вой ты, і нябрыдка табе,— засмяялася Хрысця і папхнула наперадзе сябе каляску. Мо зпарок, а мо незпарок, каб пакінуць сам-насам Чэсю з Міцем.

— Гэта праўда, яна твая сястра? — Чэся азірнулася на Хрысцю.

— Ага,— зачырванеўся Міця.

— Бачыш, як яна спрыяе табе,— У куточку Чэсіных губ затрапятаўся шпурок маладзіка, і далей па пухлай шчочцы вытачылася ямка.

— А табе?

Чэся схавала вочы, ступіла ў пухкі пясок вуліцы, абмінаючы вузлаватыя і доўгія вужы вытачаных з зямлі карэнпяў, прайшла колькі і прызналася:

— Люблю пясок. Люблю яго перасыпаць. 3 дзяціпства, ці што, асталося?

Гэтакаю пясчанаю, што пачыналася тут каля Грабянкі, не забрукованаю вуліцаю, дзе драмалі каля брамаў, паклаўшы на лапы голаў, лянівыя сабакі, яны выйшлі да каменяаружовага млына, падобнага да старога касцёла з адбітаю вежаю. Туды на мост з мястэчка, схаваўшьТся ў цяньку пераплеценых купчастых вербаў, падымалася выбрукаваная грэбля.

За ёю вецер хіліў бароды жаўтлявага аеру. У цёмным ад ілу жолабе спушчапага возера жывою, яшчэ не перарэзанаю жылкаю вілася і паблісквала рэчка. У вадзе, не зварухнуўшыся, скамянеўшы, стаяла чубатая шарая чапля.

3 цёмнай проймы адчыненых дзвярэй не мог вырвацца цяжкі тупаваты гук — у млыне нешта правілі, мусіць, насякалі камень.

Яны спыпіліся на мосце, пастаялі папроці абзелянелых, паабгрызеных лёдам у час паводкі слупоў, дзе цяпер сачылася і кіпела між каменняў рэчка.

Там далей, на жоўтым падточапым беразе, падымаліся круглаватымі і адвіслымі, як шапкі старых грыбоў, кронамі шурпата-ружовыя сосны, а з разрослай глухаты бэзу, брызгліны выглядвалі, распасцёршы рукі-крыжавіпы, сіва-зам-

шэлыя, падгніўшыя крыжы, і з шарага помніка, адбіваючы сонца, блішчала шкельца печай картачкі.

— Ты ведаеш, чый гэта адсвечвае здымак? — страсянула капою сваіх густых залаціста-рыжаватых валасоў Чэся.

— He,— варухнуў плячом Міця.

Яны прайшлі каля рабенькай ад ветру, маршчыпістай рэчкі. На іх злосна азірнуўся сухаваты, у белай шапцы рыбак, што стаяў каля бляшанай кругла-пляскаватай бапкі, і зноў прыжмурыўся па два коркавыя паплаўкі, што дрыжалі на хвалях.

У халадку каля куста рэзаліся ў карты местачковыя падлеткі з чырвонымі, падпаленымі і аблезлымі спінамі.

Асцярожна праз маладую крапіву Чэся пайшла зводдаль іх і паднялася на грудок — недалёка за плотам каля шэрага, прыстаўленага да аградкі крыжа падымаўся цэмянтовы помнік з карычневай фотакарткай за шклом. Паказваючы роўненькія шнуркі сваіх зубоў, на ёй усміхалася дзяўчына.

— Няўжо не пазпаў? — Чэся голымі рукамі абляглася на дашчаны плот.— Гэля Руткоўская.

Сюды танютка цягнуліся, блішчалі і рваліся шкляныя праменьчыкі. Прымружыўшыся ад іх мігатлівага калючага водсвету, Чэся спытала:

— Ты чуў? Япа ўтапілася.

Як?

— Тры дні знайсці не маглі. Возера спускалі. На глыбшым шукалі, а яна на плыценькім месцы сярод аеру... Ужо нат усплыла.

Міця прыпомніў невысокую, з чырванаватым аблупленым посікам Гэлю Руткоўскую з іхняга класа і чамусьці прыгануў тое, як яна горка плакала, калі нехта з дварчанскіх бэйбусаў украў у яе кнігу, і паскудны, заўсёды насуплены, як вядзьмар, географ Жэпка не пусціў дадому ўвесь клас, ператрос партфелі, лаўкі, але кніжкі так і не знайшоў.

— Дзіця ў яе нарадзілася.— Па густой, прылёгшай грывамі траве Чэся пайшла ўздоўж плота і спусцілася зноў да рабенькай, зморшчанай ад ветру вады.— 3 бальніцы ішла... Кінула дзіця пры сцежцы, а сама...

— 3 гора? Што, дзіця без бацькі?

Міцю сляпіла разарванае, бліскучае сонца. Па алешніку, па шырокім лісці яго беглі і кружыліся водсветы.

— Замужам яна была. Гэта ад хваробы. Пасляродавая гарачка называецца.

Яны мінулі чорныя высокія алешыны, мураваны дамок помпы, дзе чмыхаў, набіраючы воду для дварачанскай Ba112

дакачкі, паравічок, і спыніліся каля жалезнага, у шнурках гузікаў-наклёпак моста, што злучаў два высокія закурэлыя насыпы калеі. Нібы чапляючыся за зялёную, яшчэ не расцвіўшую піжму, на насып падымаліся дашчаныя сходы з пахіленай парэнчай.

— Ну, добра, Міцек,— роўненька склаўшы свае пальчыкі, Чэся падала яму руку.— Значыць, заўтра. Ты чакай мяне каля аўтобуснага паўстанку.

Чуючы, як дрыжыць, трапечыцца сэрца, Міця сціснуў і знарок пацягнуў да сябе яе вузенькую халаднаватую руку.

— А што пра сястру сказаць хацела?

Яна, скоса зірпуўшы на Міцю, падняла сваю ніжнюю губку з глыбокім, як нарасць, шпарком.

— Хто там у вас? Ну ў вёсцы... Кахаыы ў яе ёсць?

— А чаму ты пытаёш?

— Так сабе...

Міця жахнуўся, успомніўшы тое, што з злою насцярогаю распытвала Алеся. Значыць, дагадалася, чаго ў вёску прыбягала Хрысця.

— Значыць, заўтра... На першым аўтобусе.

Ён апомніўся, калі, усміхаючыся, яна ўжо адыходзілася ад яго — з правага боку рота, за двума пярсцёнкамі шнаркоў у яе задрыжала мяккая ямачка.

— Ну, да забачэння,— яна трасянула залацістымі, у стручках завіткоў выгаранымі валасамі.

Ён, маўчучы, цікаваў, як яна ішла па камяністай між сівага палыну завілістай сцежцы. Белая, у сінія балонкі сукенка туга перахоплівала яе ў паясніцы, пругка ступалі загарэлыя ногі, мільгалі ружаватыя, у басаножках пяты. I яму зноў успомніўся той нядаўні сон, калі яна з такім мілым емяшком аддалася яму, у Пытлевай хаце на ложку за плітою, дзе была верасаўская вечарынка.

Ён, ап’янелы ад нечаканай пакутнай радасці, глядзеў на Чэсю, думаючы, як будзе сёння цэлую ноч не спаць, чакаючы раніцы, калі яны стрэнуцца зноў.

«Не, ёсць на свеце шчасце, ёсць — нават гэтак здалёк глядзець на Чэсю»,— падумаў сам сабе, заварочваючы да рэчкі, і цяжкая тугая вада, на якой трапяталася разарванае сояца, прыганула зноў, напомніла яму пра Гэлю Руткоўскую.

Няўжо шчасце кароткае, няўжо яго няма для ўсіх? А мо ні для каго? Няўжо яно абарвецца пакутаю, мукаю, бядою, як абярнулася для Алесі?

Няўжо і для яго, Міці?..

Глыбокая жаўтлявая вада лізала зялёную, у белых кве-

тачках грыву расы, кружылася далей пад абрывісты падломлены бераг мутнй-сіняватым, невідушчым вірам.

Міця адступіўся ад берага, азірнуўся на жвірыстую закурэлую сцежку каля высокага насыпу чыгункі — Чэсі ўжо не было відаць,— і свет нечакапа схмурнеў для яго.

X

Як цяжкая крыга, адкалоўшыся ад берага, паплыло і закружылася, каб не вярнуцца ўжо назад, Корсакава жыццё. I чым далей яно плыло, тым болып крышылася і раставала. Згледзець не паспеў, як нахапілася старасць. Спадцішка, нібы сыпкі бераг, аб’ехала, асунулася сіла. Забыўшыся іпшы раз, Улас Корсак возьме падняць той мех, што паднімаў раней, і не здужае, асядзе. Цяпер і ў люстэрка наровіцца глянуць: не пазнае ўжо сябе, пасівелага, з белаю, як асколкі шкла, шчацінаю, звялаю, з’едзенаю зморшчынамі шыяю, схуднелым тварам і запалымі вадзяпістымі вачмі. А Караліна як была, так і асталася маладою. I што ні зірне на цяперашпія маладзіцы, то нагадвае яе, Караліну. Прыгледзіцца да якое ружовенькае з твару, крамяпае, мякенькае, з вясёлым смехам і ўсімі цэленькімі зубамі, і здэцца, жапіўся б... А на равесніцу ўжо глянуць не можа. Мінула, прайшло жыццё.

Бачыў гэта не па сабе, а па тых блізкіх людзях, з кім таварышкаваў, з кім у пору кавалерства абабег не адну блізкую і далёкую вёску, заварочваючы ўсё найболып у Ведравічы, да свае чарнява-тапюткае Караліны. Прыгожая сярод дзяўчат, высокенькая... Праўда, негнявіцкі Васіль, з кім хадзілі разам, нават гідаваў з Уласа Корсака: «Ну, якая гэта дзеўка? Ценькая, ліха ёй. Перагні, дак зломіцца, як тая дубальтоўка. Во мая — невялічкая, мякепькая, як булачка, і рухавая, як казюрка».

Але тую казюрку ў Васіля адбіў багаты дварчапскі кавалер, ці мо сама перашмыгпула, выскачыўшы неспадзявана замуж. Спатажаны Васіль пасля гэтага заныў, як падпаленае агнём дрэва, і пад свой нораў дзеўкі падабраць не мог, так і застаўся нежанатым да сённяшняга дня, жывучы спярша пры мацеры, а потым ужо адзін.

Яны з Корсакам — равеснікі: у год, нават у адзіп і той жа месяц радзіліся. Па гэтым Негнявіцкім Васілю Корсак Улас і бачыў, як старэе сам. Хоць Васіль і не выдаваў на пяцьдзесят сем — мажны, ружовы і каб хоць адзін сівы волас. Яшчэ летась, сустрэўшы ў Дварчанах Уласа Корсака, падбіў пабыць за свата. Халера на яго, як потым аказалася,

гэта была толькі зачэпка, каб зайсці да дварчанскае дзябёлае Казакевічыхі, што трымала часальню: у старым цагляным дамку стаялі дзве отарыя, што круцяць рукамі, машыны.

Корсак, не падазраючы, што гэта хітрыкі, згадзіўся зайсці. А там ужо і для яго знайшлася пейкая ўдава. Потым Корсак даведаўся, што яе мужык — п’яны, абкрадзены па вакзале грузчыкамі Кулемінамі,— кінуўся пад поезд. Яму адрэзала дзве нагі, і ён ужо дайшоў недзе ў бальніцы.

Доўга злаваў Корсак за гэты жарт на Васіля — якія тут кабеты ды жаніцьба? Нешта як пераламалася ў Корсакавым жыцці: змерк, скаламуціўся свет, пязносны зрабіўся, хоць рукі на сябе накладзі.

Некаторага дня зайшоўшы да Мондрых ды прысеўшы на калодцы пасярод падворка, пават Алесі пажаліўся:

— Мусіць, памру я, ці што?

Алеся страпянулася, прыкрыла рукамі жывот, саромячыся сябе, цяжарнае, перад бацькам:

— Тата, што ты ўдурбаў сабе!

— Удурбаў,— Корсак нат зазлаваў.

А цяпер гэтае здарэнне, прышчыка з канём. Каторая пара, як сам не свой Корсак: паспрабуй купі другога. За якія кошты?

Да тых трохсот злотых, што ляжалі на пошце, Корсак дадаў яшчэ пяцьдзесят, пазаўчора прадаўшы цялушку — пярэзімка. Лічы за бясцэнак. Нават прыбягала сварыцца Алеся:

Здурэў бацька, усю гаспадарку за каня аддасць.

— Ідзі лепш, не крычы, не падлазь пад гарачую руку,— крутпуўся Корсак,— бо калі вазьму які млён...

Брала брыдкасць на ўчарашнюю сварку і злосць на Алесю, і Корсак панура, як стары каршуп, драмаў на раскалыханым возе,— чарпявы певысокі Вайтовічаў конік, махаючы ў такт хадзе вялікаю вуіпатаю галавою, ішоў спорпа і ўсё подбегам.

3 грудка, дзе напіралі калёсы, ён пабег сам.

— Ну, бяжы-бяжы, каб ты здароў быў,— падцмокваў языком і касіў набок адным вокам дзюбаносы, падобны нечым да пеўпя Янка Вайтовіч.

Поруч з ім у палукашку, напіцаваным укошанай сырадэляй і засланай свежаю радзюжкаю, трохі адхіліўшыся набок і звесіўшы голаў, сядзеў Корсак Улас.

Каб не пратаргавацца ды пе купіць якую наравістую вдыхату, у Погіры, дзе гаспадары гадавалі на продаж коней, Улас Корсак упрасіў з’ездзіць Янку Вайтовіча.

Выехалі яны з Верасава трохі прыпазніўшыся — Корсак сам хацеў упарадкаваць усё ў хаце — і цяпер млелі ад гарачыні. Раніца была без расы — зноў на суш, і зноў малое, падслепаватае сонца ліло на зямлю сляпучую яснасць. Ад яе пачыналі млець лапушыстыя акучаныя ды абагнаныя картоплі, прыгінала каласы, наліваючы зярняткі, сіваватазялёнае, трохі ружаватае жыта, што надоечы адкрасавала, і долькі ў вочы свяціў, распусціўшы кветачкі і купаючыся ў гарачыпі, ценькі лён. Ён згорпе свае кветачкі пасля таго, як сопца схіліцца на вечар.

Перабегшы лагчыну, Вайтовічаў копік скіраваў на вялікую цвёрдую сценку каля замшэлых, як старая саламяная страха, вялікіх каменняў. Сухое і гарачае сонца запякло Корсаку ў шчаку. Ён зажмурыўся і яшчэ больш угпуў голаў.

— Го,— закрычаў Вайтовіч,— ці не заснуў ты тамака?

Корсак нехаця расплюшчыў ужо і праўда змораныя блізкім сном вочы.

Каля высокага старога ялаўцу дарога ўтапілася ў зыбкім гразкім пяску — за яго жоўтай плешынай пачыналася вёска, з-за саламяных стрэх востры вільчык падняла крытая чарапіцай хата з выкладзенымі вялікімі чырвонымі лічбамі «1939».

— Кіруй туды, вунь направа, дзе хата накрыта чарапіцаю,— ачуціўся нарэшце Корсак.

Вайтовіч звярнуў на вузенькую, двум наладаваным вазам ці размінуцца, брукованую, заляпапую каровінымі аладкамі і непадмеценую вуліцу.

Спыніўся каля новае, з забітымі і яшчэ не ўстаўленымі вокнамі хаты: да яе прыперлася, з пабеленай сцяною і саламяным замшэлым лобам страхі, нізенькая хатка. Цёмныя, у чатыры балопкі вокны глядзелі на калодзежны журавель, што звісаў над зрубам.

— Тут, ці што? — перапытаў Вайтовіч, спыняючыся якраз папроці калодзеся.

Конь, мусіць, занываючы ад смагі, пацягнуўся да пустога вядра, што пагойдвалася над зрубам.

— Зараз, чаго ты, астыпь трохі,— загаварыў Вайтовіч да капя, першым перакідваючы нагу праз драбінку і саскокваючы з воза.

Корсак адчыніў брамку, знарок моцна, каб чулі ў хацо, гупнуў ёю, але адтуль ужо бегла немаладая кабета.

— 0, даражэнькі чалавек,— ні то ўзрадавалася, пі то ўстрывожылася, убачьіўшы Корсака, пемаладая, са шчарбатымі зубамі кабета,— а мы ўжо вас не чакалі.

— Чаму? — здаецца, без ніякага інтарэсу спытаў Корсак.

— Вы тады нічога пэўнага не сказалі.

— А што я меўся сказаць?

— Ну, будзеця купляць каня ці не.

— Яшчэ трэба раз зірнуць,— Корсак спыніўся каля ніз■ кае страхі старое хаты.

Вайтовіч, налёгшы на рэдкія круглыя калкі ў плоце, цікаваў у гародчык, дзе ў кветніку загарэліся цёмнай чырванню, закрасавалі флёксы і распусціліся бурачковыя півоні — знак, што ў хаце ёсць дзеўка. Ён і спытаў пра гэта:

— Цётка, дзевак у хаце шмат, пэўна?

— Адкуль угадаў?

— Ды во па кветках.

— Чатыры аж,— сказала старая.— Селядоршай, што прымака ўзяла, хату стаўляем.

— Я гляджу, дамок як звон.

— Ды неблагі. Усе жылы выцягнуў. He з багацця каня прадаём.

— Сабе нічога па развод не пакінулі? — міргнуў вокам Вайтовіч.

— He, чаму, жаробку.

— А кажаце — жылы,— адвярнуўся Вайтовіч, цікуючы ў акно, там паварочвалася круглатварая бялявая маладзіца.

— To дзе ж гаспадар? — Корсак быў ужо ступіў да дзвярэй.

— Акраз во каня і павёў на балотца.

— А дзе ж яго там знайсці?

— Ды во ідзеце надворкам туды пад рэчку, там і будзе ён.

Між будынкамі за картопляй-скараспелкай, над якою падымаліся папрывязваныя да калкоў яблыні-ўшчэпы, вытыркаў зялёныя вяршкі, хаваючыся ў лагчыне, малады цёмна-густы алешнік.

— Туды, туды ідзеця,— крычала ззаду гаспадыня, падышоўшы да гумянца, што замшэлаю страхою папаўзала аж на картоплю.

Вайтовіч першым пайшоў свежым ад капытоў следам, але завярнуў убок на дарогу, што бегла тут за гумнамі.

— Мы наўпрасты спусцімся, чаго там,— Махнуўшы галавою, ён пачаў спускацца з лабатага грудка, блытаючыся ў ценькай, з падсохлымі каласкамі зуброўцы і ў ясных агоньчыках сардэчпіку.      ,

Корсак, упіраючыся абцасамі сваіх ботаў і апусціўшы доўгія рукі, асцярожна лез туды ў густы, зарослы крапівою

ды жывакостам алешнік. Далей адсвечвала сінявата-радужнаю плеўкаю ржавая балотная гразь.

— Усунуўся бог ведае куды.

— Кладка во,— крыкнуў Вайтовіч, стоячы ў высокай, ледзьве не па пояс, балотнай траве.

Корсак услед за ім, пераходзячы слізкія чорныя і гнілыя дошкі, пакаўзнуўся, уступіў пагою ў крынічку, урабіўшы бот у рудаватую тлустую гразь, і, прытупваючы ім, зазлаваў:

— Пайдзі за табою.

Вайтовіч, задзёршы голаў, узіраўся за купку маладога алешніку, хмурыў вока.

— Што там?

— Конь твой. Стары вупь спутвае.

I праўда, прысеўшы каля каштанавага, з чорнай грываю каня, чалавек скручваў па яго нагах вераўчанае пута.

Падцяты мухамі ды аваднямі, конь неспакойна ўзмахваў галавою.

— Стой, пу, каму кажу!

— Здалёк, як глянуць, то конь добры. Чаго там,— сказаў Вайтовіч, азіраючыся на Корсака і першым падыходзячы да гаспадара, што, ужо ўстаўшы, прыкладаў да вачэй далопь, цікуючы проці сонца на незнаёмых людзей.

— Што, не пазналі? — адазваўся Корсак.

— He,— пакруціў галавою стары. На яго пашчэнках шчацінілася сівая пяголеная барада.

— Я той самы чалавек з Верасава, што прыцэньваўся да вашага каня.

— Аа-а,— нарэшце ўспомніў гаспадар і крыва ўсміхнуўся: — А я сабе думаю, што гэта за людзі ідуць.

— Ды я, бачыце, удвох,— Корсак дзеля далікатнасці і каб, мусіць, лепш ішлі справы з торгам каня, падаў старому руку.

— Дык глядзеце,— Стары паказаў яшчэ дужаю і тоўстаю, як кавальскаю, рукою на каня.

— А што, па вушах бачу, што ён не гультай,— зноў у лад старому сказаў Вайтовіч.

Конь, пібы ўчуўшы, што пра яго ідзе гутарка, адвярнуў храпу ад травы, косячы ліловым вокам на мужчын.

— Во, і вока не косае,— Вайтовіч падышоў бліжэй, але конь нібы турзануўся.

— Пужаецца, халера,— узяў каня за грыву, падняў яго голаў.

Корсак стаяў зводдаль і любаваўся сытым, што аж паліскаўся, яшчз не спрацованым канём.

Вайтовіч, задраўшы сівую аксамітную губу, цікаваў у зеленкаваты ад травы конскі рот.

— Колькі яму? — абярнуўся да гаспадара Вайтовіч.

— А ты ўгадай. Па зубах жа ж пазнаюць, скока каню год,— засмяяўся стары.

— Бываюць барышнікі, што і ямачкі ў зубах выпякаюць.

— А ты што, адлічыць не можаш, дзе фальшывыя ямачкі, а дзе пе?

— Я чуў, смалякі бываюць, што не вельмі з’ядаюцца.

— А калі, ліха яму, мае нораў жолаб грызці,— засмяяўся стары,— дык назнаеш ты яго? Ёіі жа ж будзе выдаваць старшым, чым ест.

— А колькі ж вашаму?

— Ну дак ты ж у зубы глядзеў,— засмяяўся гаспадар, забіўшы рукою брылёк і цікуючы з-пад яго.

Вайтовіч, нагнуўшы каню голаў, абмацаў холку, раскідаў грыву, прыглядаючыся, ці няма каросты, нацёртых на карку мазоляў ды балячак. Нарэшце прысеў, распутаў і, трымаючы за грыву, павёў — спярша ціхім крокам, потым подбегам.

Конь, крышку наровячыся і косячы злым, сінявата-вялікім вокам, шустра бег поруч з Вайтовічам, лёгка выкідаючы пярэднія ногі.

Корсак узіраўся на гэтага спрытнага сухаватага каыя, бачыў, што пеблагі, жыткі ў хадзе, вясёлы, але нешта чужое было ў ім для Корсака, і ён ужо думаў, ці зможа прывыкнуць да яго.

— Копь, як чалавек,— у такт яго мысляў сказаў гаспадар,— каб знаць яго натуру, трэба з ім трохі пажыць.

— Гэта праўда,— пагадзіўся Корсак.— Я во не магу адвыкнуць ад свайго каня.

— Дзіва што,— зноў паглядзеў з-пад скурчанай рукі гаспадар.— Да капя лепш прывыкаеш, як да чалавека.

— Майму быў восьмы год... Ашалеў.

— Як? — здзівіўся гаспадар.

— Сабака ўкусіў, ці што.

— I пе выратавалі?

— Позна агледзеліся,— угпуў голаў і спахмурнеў Корсак.— Прыйшлося жыўцом закапаць.

— Што ты кажаш, чалавеча...

— Такі копь быў, такі конь.— Корсак адвярнуўся, учуўшы, што на вочы набягаюць, наварочваюцца слёзы і перад ім заплывае, затуманьваецца свет.

Вайтовіч яшчэ доўга муштраваў капя, то садзіўся вярхом, прыслухоўваючыся, аглядаючы, як копь ідзе ступою,

трухам і бягом, зпоў адкрываў сіваватую ніжнюю губу, азіраючыся на ніжпія жаўтлявыя зубы, то абмацваў пахвіну, то вузлаватыя калені, аглядаючы капыты і стрэлку, покуль не знайшоў ганьбу, убачыўшы на пярэднім калене нарасць.

— Я такі і гляджу, што ён нібы кульгае.

— Выдумаў, чалавек,— адскочыўся ад Корсака і раптам пабег туды да Вайтовіча гаспадар.

— Чаго выдумаў? — задраў голаў Вайтовіч, стоячы каля каня і трымаючыся за конскае, з нарасцю, пярэдняе Ka­nena.— Нарасць во, укалечыўся недзе.

Сюды ўжо падышоў Корсак, таксама прысеў каля Вайтовіча.

— Па гэтай нарасці, я табе скажу,— махнуў рукою гаспадар,— такога капя я за трыста злотых прадам.

— He вельмі прадасі, калі брак ёсць.

— Які брак?

— I праўда. Нарасць во. I з чаго яна? — ужо спытаўся Корсак, таксама абмацваючы пярэдняе конскае калена.

— Некалі жарэбям на мосце ў дзірку між маставін ногу ўсадзіў,— адвярнуўшыся і не гледзячы на Корсака, прызнаўся гаспадар.— Каб не пага, то ведаеце, сколькі я за яго ўзяў бы?

— Ну, сколькі?..— абмацваючы каню машонку, каб, мусіць, не купіць нутраца, спытаў Вайтовіч.

Пазіраючы, як прыдзірліва аглядаюць каня, гаспадар, трохі ўжо трапяткі ад злосці, крыкнуў:

— Ты ўжо тань, ды тавару не гань... Злотых трыста ён варты.

— Э-э, паночку мой! — Вайтовіч адышоўся ад каня, косым вокам здалёк ужо ацэньваючы яго.— Давалі і болей, як выбракоўвалі для войска, але там ужо глядзелі, каб зграбны ды екладны быў... А ты за гэтага лапавухага...

Гаспадар яшчэ пакіпеў каля ўедлівага, куслівага па слова Вайтовіча, а потым аціх, нібы зацяўся ад злосці, але цану ніжай не спускаў.

Толькі ўжо ў двары каля нізкага, што прысела ў картоплях, гумпа раптам азірнуўся на Корсака і, трымаючы за вуздэчку каня, пагладзіў яго па шыі:

— Ну добра, дваццаць пяць злотых я скіну.

Вайтовіч, рады, што ўсё ж дамогся свайго, адвярпуўшыся і закрываючыся рукою, хітра ўсміхнуўся і штурхануў Корсака ў бок.

Корсак дагадаўся — чаго: у возе, у прытоптанай сырадэлі ляжала Корсакава торба з кавалкам сухенькай паляндві-

цы і бутэлькаю «жандовай» — барыш Вайтовічу, што памагаў купляць каня.

— Ну, дак, можа, зойдзем у хату, паснедаем? — Стары адчыніў і з рыпам папхнуў у прорву сяней цяжкія дзверы.

Корсак хуцепька заспяшаўся да воза па сваю торбу.

У пізепькай, з маленккімі вокнамі хаце на гліняным току, з якога мутнавата паблісквалі каменні, шчыльна, адзін пры адным, ціснуліся ложкі. Болыны, з вытачанымі біламі, быў заслапы прыгожаю, ў чырвоныя крыжыкі радзюжкаю. Каля яго, завешапая злінялаю сіняю хусткаю, вісела плецепая калыска — там, мусіць, спала дзіця.

— Дзень добры ў хату! — згледзеўшы калыску, цтхім, здушапым голасам сказаў Вайтовіч.

Раздабрэлая маладзіца ў паркалёвай, у цёмную елачку сукепцы, ад якое стракацела ў вачах, спешна выцірала стол. • Старая, падтрымліваючы спадыспаду, нясла туды стос пакрытых настолыііцаю, мусіць, пухкіх грэцкіх аладак.

Стары зняў з лысаватай галавы і, махнуўшы, зачапіў за цвік у сцяне сваю рабенькую кепку, першым прысеў на шырокай лаве пры стале:

— Дак садзецеся, чаго там.

Корсак, закапаўшыся ў сваёй торбе, выцягнуў бутэльку, з гопарам прыстукнуўшы, паставіў яе па стале.

Пабліскваючы ад радасці галодпымі вачмі і ўжо чуючы блізкі смак гарэлкі, праз заслон перакінуў сваю нагу Япка Вайтовіч.

-Гаспадыня яшчэ прынесла, падстаўляючы пад гарачую папіву тоўстае дяішча, перасохлую ўжо ў печы яешпю; але пухлыя, нібы перавязаяыя ў паяску любовым мясам скваркі салёпага леташпяга сала гналі ў згаладалых мужчын слінку.

Пачалі снедашіе моўчкі, але пасля другое чаркі, сагнаўшы і хэнць да яе і трохі спатоліўшы голад, мужчыны разгаварыліся — гутарка пацякла, як вада.

Зыркаючы на Корсака вадзяністымі асалавелымі вочкамі, захмялелы гаспадар ужо гаварыў, паказваючы на маладога, з чорпымі густымі бровамі прымака, што ўвайшоў у хату:

— Во, для яго стараўся... Гэткі будыпак, ці жарты.

— А сколькі ж, дзядзька, аддалі? — драпаў сваё лысаватае, зацярушапае толькі пушком рэдкіх валасоў цемя хітры Янка Вайтовіч.

— Ды як задарма — дзве тысячы злотых. А самому як вытрываць. Спрадаў усё. Але вам угадзіў, такога каня прадаўшы,— ён павярпуў свой дзюбаносы чырвоны, як з-пад полымя^ твар да Корсака, але ііа яго гутарку аказаўся зноў Вайтовіч:

— Гэ, кожны сваё хваліць.

— Хоць я і не цыган, але чаго маю ганіць? — Стары скруціў трубою аладку, макнуў у тлушч.— Адным словам, добры конь. Спамінацьмеш.

Тут, у нізкай хаце з прыклеепымі да бэлек доўгімі і чорнымі ад мух ліпучкамі Корсак маўчаў, але, захмялелы не столькі ад скупога кілішка гарэлкі, колькі ад радасці, што нарэшце купіў падхадзяшчага каня, разгаварыўся ўжо дарогаю.

— Ты кажаш, я не прагадаў? — седзячы спіпою да Вайтовіча і ўзіраючыся на прывязанага повадам да воза свайго куплёнага каня, каторы ўжо раз пытаўся ён.

— Гэ, я кажу,— чмыхнуў у свой наздраты нос Вайтовіч.— А ты сам што, не бачыш?— I лагаднеў, гаварыў спакайней:— Выгадаў, нябось.

— А з грашыма як? Лішняга пе ўпаліў?

— Ды мы ж яа дваццаць пяць злотых збілі цану,— падхваліў сам сябе Вайтовіч.— Стары думаў нас ашукаць з гэтай нарасцю, фігу!.. Во!..

Сказаўшы пра нарасць, Вайтовіч схамянуўся, што ўнаравіў якраз растрывожыць Корсакаву балячку. А яна ўжо нейкай пякучай гарачынёю абліла Корсакава сэрца, што ўсё ж такі ашукаў яго той ліслівы гаспадар, прозвішча якога Корсак блытаў з мянюшкаю: ці то Бурак, ці то Чырвоны.

Корсак зажмурыўся ад нізкага, паласкавелага пад вечар сонца. Адвярнуўся ўбок, гледзячы на загоны яшчэ нізкага аўса, сцішнага жыта, у якім недзе блытаўся, аддаючыся рэхам, ляскат і скрып калёс — на другі бок дарогі падпяўся цёмны высокі чубок хвойніку.

За жытам у разрослых садках пад навіслымі бярэзінамі хаваліся хутары і кружыліся, забягалі адна за адну дзікія раскідзістыя і карчыстыя грушы на межах.

Высока ў спалавелым ад гарачыні небе крычалі, давіліся ад крыку, гопячыся за ястрабам і набіраючы вышыню, вароны.

Корсак нехаця-абыякавым, застылым зрокам глядзеў туды ў неба, на гэтую бітву варон з ястрабам, і яго брала дзіва: які ж спакой будзе між людзьмі, калі яго няма між пташак?

Мінулі ўжо вёдравіцкае поле, выехаўшы на ялавіну, зарослую валасніком. Чуючы блізкі вечар, згортваліся махрыстыя жоўтыя кветачкі, што ясна цвілі зранку. Толькі гэтаксама пахла гаркаватым густым чаборам і растопленаю смалою з маладога сіваватага хвойніку.

Дарога, перапоўзшы гразкі пясок, каля высокага стаўбу-

наватага ялаўцу ўбегла ў напалены, нагрэты за дзень верасаўскі лясок. 3 зямлі выварочвалі свае спіны ў жоўтых і сівых кветачках лішаю вялікія, пазарастаныя і нікім не чапаныя тут у лесе каменні. Каля аднаго густою зялёнаю выспаю разаслаўся мучарнік.

Уласу Корсаку зноў прыпомнілася, як яны разам з Каралінаю прыходзілі сюды ў яевялічкі і марны верасаўскі лясок рваць гэтае падобнае да бруснічніку зелле. Ён, Улас Корсак, і думаў, што гэта бруснічнік.

«Не, Улас.— Яна з завязапай накрыж радзюжкай выцягвала за каранёк і выблытвала доўгую пляцёнку зелля.— Бачыш, як сцелецца. Гэта — мучарнік, а брусніцы па адыой каліўцы растуць».

' «Ці я ведаю?» — рагатаў Корсак.

«Мучарнік,— гаварыла япа.— Лякарства ад нырак».

«А ты ж казала, што фарбаваць будзеш».

«А я і праўда нарвала, каб пасля сажы ў яго вары памачыць пражу».

«I што?» —помніць, распытваў ён.

«Чорна будзе, аж блішчацьме. Сукно прыгожае вытку. Бурку табе пашыем».

Але бурку ён шыў без яе, без Караліны.

Заняты мыслямі, Корсак і не змеціў, што япы пад’ехалі да пераезда. Блізячыся, чахкаў нядужы паравозік, топкім свістам гукнуў, не дайшоўшы да пераезда, і Корсак убачыў, як страпянуўся і захроп, ладымаючыся на дыбы, яго конь.

Корсак схапіў за повад, пацягнуў да сябе — цуглі рэзалі разяўлены, ў зялёнай пене конскі рот.

— Трымай, трымай! — азіраўся і крычаў Вайтовіч.

Пыхкаючы параю, сюды на пераезд ляцеў чорны лядужы паравозік. 3 шырокага, як шпуля нітак, камінка чмыхаў і падаў, разыходзячыся лад полем, белы дым. Убачыўшы спуджанага каня, з акна высунуўся чорны мурзаты маліыніст, выскаліў ад радасці белыя зубы і, параўняўшыся з фурманкаю, турзапуў за драціну над сабою.

Кароценькага нямоцнага свісту было даволі, каб Корсакаў яшчэ невядомы на нораў конь ад страху брыкнуў нагамі і крута, падымаючы голаў, шарахнуўся ў бок ад фурмапкі, ды балазе не парваў повад.

3 воза скоранька вываліўся і схапіў яго за аброць, рвучы цуглямі мяккі рот, Янка Вайтовіч.

Дзеля забаўкі паравозік ізноў прысвіснуў, пускаючы над сабою белую пару, але ўжо здалёк.

Перапуджаны конь дробна дрыжэў, і ад нагнанага страхам поту ў яго макрэла гладкая спіна.

— Ну, чаго ты, чаго? — ласкава загаварыў да яго Корсак.

— Баяўся б і ты, каб першы раз убачыў паравоз,— скрывіў адну губу Янка Вайтовіч.

— А што, пэўна, і не бачыў,— сказаў Корсак.

— Мой ужо во, нагледзеўся ўсяго, і паравозаў, і самаходаў, а.ўсё адно крышку паровіцца, стрыжэ вушмі,— Вайтовіч шлёгнуў ляйчынаю, прыцмокнуў языком і пайшоў збоку воза.

Перад крыжам, на^ якім яшчэ вісеў сухі бярозавы вяпок, павешаны на сёмуху, з воза ссунуўся і Корсак Улас. Накульгваючы па заседжапую нагу, сваімі цяжкімі ялавымі ботамі гроб у дробным рэдзенькім спарышніку сухі пылок.

Прыскальваў адно вока, цікаваў туды пад Мондравых хату: там, у халадку пад плотам, падымаліся прымораныя спом і вылсжаныя за доўгі нядзельны дзень верасаўскія мужчыны.

’ Ужо вёска ведала, што Корсак Улас разам з Вайтовічам паехалі ў далёкія Погіры купляць папытанага ды прыцэненага капя. I цяпер кожнаму было цікава, ці ўдаўся торг і што Корсак — спраўны і спрытны да ўсяго гаспадар — усё ж такі купіў.

Насоўваючы ніжай на лоб зашмальцаваны, ужо вышмарганы пальцамі аж да дзіркі тонкі брылёк кепкі, першым пасустрач фурманцы, што гразла ў глыбокім пяску вымытага паводкаю раўка, высунуўся Ікон Жыток. За ім, жмурачыся проці пізкага сонца, ішоў і падцягваў свае шырокія ў паясніцы порткі Язапат Змысла.

— Ого! — крыкнуў ён здалёк, пе прыждаўшы, покуль пад’едзе бліжэй фурманка.— Конь, як кажуць, на ўсе сто.

Корсак насупіўся, затнуўся, чакаючы роспытаў, але за яго адказваў, зманваючыся і дзеразуючыся з верасаўскіх мужчын, Янка Вайтовіч:

— Ага, за сто і купілі.

— Гавары, ды не ўсё дагары.

— He дуры галавы,— не паверыў, махнуў угору зашмальцаваным каўпаком Язапат Змысла.— Такога каня.

— Чаму ж, маглі купіць, калі бракованы,— сказаў здалёк з-за чужых плячэй Ікон Жыток.

Фурманка параўнялася з Мондравым шарым аблушчаным частаколам, дзе ўжо, збіўшыся ў купку, стаялі верасаўскія мужчыны, праціраючы заспаныя вочы, бо той-сёй нават быў прыдрамаў у халадку пад плотам.

— Ого, спраўны конь.

— Ды з выгляду — лепшы, як быў.

— Ды і не горш.

— Ну, гэта ўкажа час.

— Які гаспадар, такі і конь.

Нехта ўжо стараўся падхваліць Корсака, каб тут жа спытаць:

— Так скока ж каштуе?

— Трыста, як лёду,— азірнуўся Вайтовіч.

Я ж і гляджу, такая жывіна,— Язапат Змысла яшчэ падбег за фурманкаю.

Улас Корсак так і не адазваўся — ведаў, што ўсё роўна без абгавораў не абыдзецца, бо у Верасаве мелі нораў абмовіць ды асудзіць усіх, пачынаючы ад хрысцін да вяселля і жалобнай вячэры, абмаўлялі ўсё, што чалавек ні купляў, што ні еў, усё пераменчвалі вострыя языкі верасаўЦаў.

Напроці свайго гумна Корсак адвязаў ад воза сырамятяы повад, узяўшы за вобраць, скорапька павёў каня, каб схавацца ад чужых завідушчых вачэй.

Гэтак, не выпускаючы вобраці, завёў у хлеў.

Конь, учуўшы чужое, хоць вычышчанае ад гною і нанава засланае стойла, спуджана захроп, рвануўся назад, падбіраючы пад сябе заднія ногі, уставаў на дыбы. Корсак, пахаладзелы ад страху, вострымі муштукамі падцяў яму рот, асадзіў яго і павярнуў галавою да жолаба з аўсом.

Але конь есці не ўзяў. Косячы вока, ад нейкага перапалоху стрыг вушамі.

Заклаўпіы на тоўстую завалу загарадзь, Корсак высунуўся з хлява, перапалоханы сам: зноў гаркатою крыўды заныла сэрца: а што будзе з гэтым канём, няўжо пе пашанцавала, няўжо ўдраў абмылку? Жарты табе, упаліў столькі грошай, і за што? За наравістую падлу.

Корсак знайшоў каля вугла на цвіку пад анучаю прыхаваны гэткім чынам ад старонняга вока ключ, доўга адмыкаў сені, усё ніяк не патрапіўшы пляскатым язычком злавіць зубкі цяжкай жалезнай засаўкі.

Адамкнуўіііы дзверы, прысеў на парозе, сцягнуў з разагрэтых ног цяжкія юхтавыя боты і занёс іх у стопку, чуючы пад нагамі лёгкі жывучы халадок глінянага тока, увайшоў у хату зачэрпаць кубак вады ды спаласнуць змакрэлую ад поту шыю і твар.

Пераапрануўся ў будняе і выцягнуў з печы аплецены дротам гаршчочак з загусшым, нікім не чапаным крупнікам і зазлаваў на Міцю: «А дзе ж яго халера носіць? Удома ўжо ні днюе, ні начуе. Чакай дабра».

He забельваючы, а гэтак пішчымнага ўхапіў колькі лы-

жак, покуль зноў у хляве трывожпа, пібы просячыся, пе заржаў конь.

Корсак адсупуў жоўтую гліняную міску і выйшаў з хаты, пастаяў на пляскатым камені каля парога, студзячы босыя ногі, глядзеў, як трапятліва адсвечвала, пералівалася палахлівая чырвань ад сонца ў маленькім, на адну шыбу, аконцы хлява. Высока над страхою расцягнуліся, як прасціна белага лою, пёрыстыя хмаркі — паказвала на змену пагоды.

Корсак высунуўся за вугол, зірнуў на сонца — япо, вялікае, чырвонае, заязджала ў шчыліну сіняе нізкае хмары; залатою чырванню гарэла, пералівалася яго круглая макаўка.

Між грудкоў, дзе хавалася сонца,, на пясчанай шырокай дарозе, рыкалі, ідучы подбегам у хлеў да радзюжкі нарванага ў гародах ці ў полі прывялага зелля, галодныя каровы. Блізілася Купала, стаяла самая гарачыня, і заедзь зацінала быдла, не даючы яму прыстакнуць на траве.

Яго Чарнавуха саўсім запусцілася: цыркаеш, цыркаеш, покуль якую кроплю надоіш. Ды вымя падпухла. «Гэта з вачэй,— казала Алеся.— Трэба жывога серабра дастаць ды ў пасак ушыць і на шыю павесіць».

He вельмі прымаўся Корсак да гэтых забабонаў і прымехаў. Аднаго разу, сабраўшыся да млына, са старым Літаварам даехалі пад калодзесь, а там акраз з пустым вядром бегла Ваўчкова Вольга.

— I трэба ж было падсунуцца, ліха яе галаве,— зазлаваў Літавар і завярнуў свайго каня назад.

— Куды ты? — здзівіўся Корсак.

— He бачыш, ці што? Вунь з вядром пустым стрэла.

— Ну і што?

— Гэ, што! Млын малоць не будзе. Чаго ехаць дарма?

А ён, Корсак, паехаў, змалоў, і завозна пе было. I доўга смяяўся, спамінаючы гэта Літавару.

А цяпер, учуўшы, як ржэ ў хляве, грукае і трывожыцца конь, начыста перапалохаўся і, баючыся новае бяды, падумаў сам — няхай прыйдзе Алеся ды паварожыць: горш пе будзе, а можа, і праўда паможа?

Прычакаўшы карову з авечкамі і загнаўшы ў хлеў, падаўся да Мондрых.

Каб не натрапіць, не нарвацца на верасаўскіх мужчын, асцярожна высунуўся з-за свайго гумна, але там на вуліцы толькі нечыя дзеці цягнулі за рогі ўпартага, раскарачанага барана, што адбіўся ад сваіх авечак.

— Садзіся на яго ды едзь,— падказваў, стоячы за плотам і дзівячыся на дзіцячую забаўку, Алесін Імполь.

Дзеці і праўда паслухаліся: меншы хлопчык залез на тоўстага, з шырокаю спіною барана, ручкамі ўпіўся яму ў шэрсць.

— Пусці, пусці, хай пад’едзе адзін,— крычаў Імполь, усё цікуючы з-за плота.

Баран, учуўшы, што яго ніхто ўжо не трымае за рогі, рвануў з усяе моцы па вуліцу. Белагаловы, падстрыжаны ў рады хлопчык раптам паехаў на бок, гэпнуўся ў сыпкі пясок, але не заплакаў.

— Так можа і скалечыцца, халера.— Корсак падняў скачаны з каровінай шэрсці мячык і шпурнуў наўздагон дзецям, што беглі за бараном.

— На мячык. Во мячык забыліся!

Але дзеці не чулі, занятыя гэтым дужым сівым бараном, што, падняўшым голаў з вялікімі кручанымі рагамі, ляцеў вуліцаю ў другі канец вёскі.

Корсак падышоў услед за імі і падняў скачаны з шэрсці невялікі мячык, пакруціў у руцэ і паклаў на слупок Мондравага плота.

— Мо агледзяцца, будуць шукаць.

— Новы скачаюць,— засмяяўся Імполь.

— Дзе там, каровы адліпялі даўно.— Корсак аблакаціўся на браму і, цікуючы адным вокам на Імполя, спытаў; — Дзе ж яна?

— Там, у хаці,— махнуў за плячо галавою Імполь.

— Пакліч.

Але на гапак, трымаючы ў руцэ даёнку, прыкрытую чыстым палатпяпым лапічкам, выйшла Алеся, крышку як сумелася, убачыўшы бацьку, бо жаўтлявы, ў рудых плямах твар нібы перасмыкнуўся;

— Ужо, тата, з Погіраў вярнуліея?

— Во, не так даўно,— сказаў за Корсака Імполь,— і добрага каня купілі.

— Купіў,— Корсак угнуў голаў, хаваючы свае вочы, сказаў: — Во, ты падой карову ды забяжы да мяне.

— Забягу, а што там учынілася? — спытала яна, угадаўшы, мусіць, нейкую трывогу ў бацькавай просьбе.

— Вот зайдзі, ды ўсё,— незлюбіў гэтага роспыту Корсак.

Яна пакорна ўгнула голаў 1, зпябожаная, цяжка несучы свой высокі жывот, пайшла ў хлеў.

Нешта вялікае, халоднае, як камень, перавярнулася ў Корсакавых грудзях. «Няма ў яе шчасця, няма»,— падумаў, гледзячы ёй услед, і каб не выдаць свайго жалю і слёз, што,

мусіць, набягалі, высочваліся на вочы, і памалу, як несучы па плячах вялікі мяшок, завярнуў на вуліцу пад сваё гумно.

«Няўжо праўда, што прыбягае сюды ў Верасава Хрысця? Няў.жо ў іх?..»

Ён, нячутна ступаючы босымі нагамі, мінаў гумно. Над ім, таксама нячутна мільгаючы крыльцамі, улукаткі вілася лятучая мыш.

Дайшоўшы да гумна, Корсак азірнуўся — Імполя ўжо не было каля брамы, за гарбатымі грудамі, дзе ўжо церушыўся вечаровы поцемак, высока падымалася і большала сіняя хмара, мусіць, на заўтрашні дождж. Над яе крывым, няроўна зломаным беражком гасла выцвілая ліловасць.

«Каб хаця не задажджыла,— нешта баязлівае страпянулася ў Корсакавых грудзях,— калі ж сенаваць?»

Убачыўшы на сцежцы канчар ржавага калючага дроту, ёп падняў яго і панёс да загарадзі, якою быў абнесеяы пограб, зачапіў яго каля сдупка і раптам устрапянуўся, пахаладзеў зпоў ад страху, учуўшы, як моцпа і, нібы просячыся, заржаў у хляве конь.

«Што з ім учынілася? He хватала яшчэ новай бяды»,— нешта ўдушлівае забівала Корсаку дух, між лапатак макрэла спіна, халоднаю, ліпучаю расою на лобе высачыўся пот.

Ён падышоў да хлява, далоняю сцёр з лоба гэтую ліпкую халодную расу і стаіўся, наставіўшы вуха да глухое сцяны, за якою шапацелі па гноі і круціліся авечкі і цяжка ўздыхала, перажоўваючы жуйку, карова. Конь раптам сціх, можа, таксама слухаў, што робіцца тут, на надворку, дзе спыніўся Корсак. Угпуўшы голаў, Корсак стаяў доўга, покуль не змеціў, што па бруку, дзе між камення паўсходзіла, выкруціўшы жаўтлява-зялёнае пер’е, ценькая трава, ідуць, ступаюць босыя ногі. Ён падняў вочы і ўбачыў Алесю.

— Ты? — здзівіўся ён.— Так скоранька ўправілася?

— А што? Я толькі падаіла, а там ужо Імполь,— на падпухлым, хваравітым яе твары страпянуўся сарамлівы смех.

— Імполь,— услед за ёю паўтарыў Корсак, успомніўшы зноў тыя плёткі ды абмовы, што паўзлі па Верасаве.

— А што такое? — Яна баязліва адступіла назад.

— Ды нічога,— не выдаў сябе, утаіўся Корсак.— Вунь конь як сам не свой...

— Мо вачэй збаяўся? — Алеся паспакайнела, як скінула які ценжар з сябе.— Усё ж Верасава збеглася глядзець. Дзіва што — ураклі.

— Можа, і ўраклі,— паспакайнеў на якую хвіліпу Корсак.

— Пэўна ж.— Алеся турзанула за свой доўгі прыталепы

сачык, каб прыхаваць жывот,— Трэба ж соллю тры разы абнясці, ці ты, бацька, пе ведаеш?

— Каб гэта памагло.— Корсак адлучыўся ў хату, выпес адтуль вытачапую драўляную салыііцу, падаў Алесі.

— Ці ж я палезу ў хлеў? Капя выводзь! — яна ўжо прыкрыкпула на бацьку.

Корсак падняў брыво, з дзівам зіркнуў па дачку, але адчыніў хлеў, схаваўся за форткаю шырокіх дзвярэй і неўзабаве вывеў адтуль, трымаючы за грыву, папраўдзе, мусіць, перапалохапага ўсім новым чуткага каня.

Алеся зачэрпала шчопці солі і, трымаючы перад сабою сагпутую руку, пайшла круга каня — ёп насцярожана стрыг вушамі, касіў вялікім, з цёмпым абадком бялка вокам назад і палахліва страпянуўся, калі яна наводліў сыпанула гэтую шарую бойпую соль, што шротам зашархацела па сцяне хаты.

Абышоўшы яшчэ два разы капя, Алеся па астатку шпурнула соль аж да плота на веснікі, якраз туды, дзе ўжо спыніўся Міця, нібы пе рашаючыся заходзіць у двор і здалёк прыглядаючыся да повага канй.

— Купіў? — ні то здзівіўся, ні то спытаў ён у бацькі.

— Няўжо задарма далі? — насупіўся Корсак.

— Во, зараз і пасварацца.— Алеся, нібы разбараніць, стала між бацькам і Міцем.

— Сварба ўжо не паможа, трэба млён які браць.— Корсак, лёгка паляпваючы каня па шыі, павёў яго ў поцемак хлява, адтуль ужо гукнуў: — Дзе гэта ходзіш, каб хто спытаў?

— Ці мала дзе? — заступілася за Міцю Алеся.

Міця, каб пе чуць бацькавай сварбы, паціхеяьку пасупуўся ў хату.

— Каб касу ўзяў,— не сціхаў там у хляве Корсак.

— Ціха, тата, пе крычы,— Алеся зазірпула туды ў хлеў.— Дзіва што копь неспакойны. Ён таксама чуе і дабрату, і злосць.

Крышку ўжо прысарамачаны, Корсак выйшаў з хлява, азірнуўся з дзівам, што няма Міці, і, сцішыўшы голас і ўжо чуючы нейкую дабрату да Алесі, сказаў:

— А конь нібыта паспакайнеў. He дрыжыць ужо.

Алеся падгладзіла, падбіла пад хустку свае растрапаныя валасы:

— Дзіва што. Нябось, соль памагае. Яшчэ каб шапкаю абцерці...

— Досыць і гэтага.

— Тадьі мо карову вам падаю.

5 Зак. 2636                                                                       1 29

Корсак, адышоўшы і падабрэўшы душою, ужо ўсміхнуўся сам — першы раз за цалюткі доўгі дзень:

— He была б свая дачка.

— Ды не чужаніца,— засмяялася і Алеся, трохі схіліўшы набок голаў і зіркаючы спадылба, і ўсё мінай і рухамі прыгадваючы сваю мацеру Караліну.

I Корсак учуў, як нешта горкае абліло сэрца. Ён адвярнуўся, пайшоў, каб не глядзець на Алесю, і раптам убачыў, што стаіць каля сутокаў між хлявом і хатай напроці вастраверхае грушы.

Нізкая рэдзенькая яспасць, што высачылася між хмары, чырваніла гонкі вяршок маладога дрэўца.

«Колькі ж гадоў будзе грушцы? — падумаў Корсак, гледзячы на маладое калючае дрэўца ў дробнай карычняватай вавязі дзікіх грушак.— Няўжо пятнаццаць?»

I зніякавеў, счах — во колькі год няма яго Караліны.

XI

Б’ючыся, як матылёк аб акпо і абціраючы свае крыльцы, у Міцевай душы трапяталася радасць, што ён пабудзе адзін на адзін з Чэсяй, але павучына страху абвівала яго: а дзе ён дастане грошай? Прасіць у бацькі Міця не адважваўся — дарога каштавала аж цэлы злоты, паўпуда жыта, толькі ў адзін канец.

Ды купіўшы каня, бацька быў абзадачаны сам: учора, седзячы на парозе і зняўшы з галавы 'абмакрэлую на абадку кепку, якую здымаў за сталом ды перад крыжам, прызнаўся:

— Ты чуў, каля трыста злотых упаліў за каня,— бацька, злы, раз’юшаны, скінуў на частаколіну сваю шапку, а потым сцягнуў з сябе змакрэлую ад поту рубашку.— Ты чуў? — і ёп кінуў яе таксама на частакол.— А мо карову прадаць?

— А як жа без малака? — здзівіўся Міця.

— Напазычаў я, нават у Алесі сотню ўзяў.

Міця ціхенька, каб ужо не ўдражняць бацьку гутаркаю, пабег учора таксама да Алесі, не спадзеючыся ўжо ні на што. Застаў яе якраз на надворку — яна мыла хвашчом абкарэлыя, з уедлівым чорным накіпам чыгуны.

Зводдаль, каля кучы жоўтага пяску і горбаў шарага, назвожванага на пограб камення, Імполь збіваў з дошак скрыпю, мусіць, на цэмянтовую рошчыну.

— Ужо яму выкапаў? — так, дзеля прыліку спытаў Міця.

— Ага, ідзі лянь.— Імполь прыстукнуў малатком у цвік і падняў свой смуглявы твар. 3-пад кепкі ў яго ганарыста 130

лезла выгараная кудзерка валасоў. Выдаваў ён цяпер нашмат маладзейшым за Алесю — пешта горкае, крышку знябожанае было ў яе падпухлым твары. Міцю раптам зрабілася шкада яе, і нейкая стоеная злосць высачылася з-пад сэрца да Імполя: «Мусіць, праўда, любіцца ён з Хрысцяіо».

Міця падкаціў пад сябе шурлатую алехавую калодачку з дзірачкамі ад вострай бабкі, сеў спіною да Імполя.

— А ты чаго збедніўся? — Алеся пават, здаецца, павесялела, адпусцілася ад свае цанурасці.

— Прызнацца? — уздыхнуў Міця.

— Ну, кажы,— зіркнула выцвілымі вачмі Алеся, асцярожна беручыся за вялікі вымыты і выпаласканы чыгун.

— Выруч, сястра...

Яна, мусіць, дагадалася, падышла да плота, выцерла аб чыстую, зачэплепую за частаколіну анучку свае мокрыя рукі, ужо гатовая ісці ў хату.

— Колькі ж табе даць?

— На Світазь хачу з’ездзіць,— задыхнуўся, учуўшы гарачыню па шчоках, Міця.

Зашмаргнуўшы тужэй хустку, яна ціхепька махнула рукою па квактуху з аперанымі ўжо кураняткамі, у якіх, як у кузюрак з-пад шкарлупкі, лезлі кароцепькія крыльцы і хвосцікі, пайшла ў хату, адчыпіўшы зялёпае, ў жоўтыя пасачкі падфарбованае вечка куфра, загаварыла, але пра другое:

— А я бачыла тое возера. Як у Брацяпку па заробкі ў двор хадзілі. Божа мілы, што за праява: возера кругленькае, як рэшата, і вада чыстая, як у рэчцы,— ні мулу таго, пі лісціка, ні кастрыцы, а па заберазі лес, грэбелька.

Япа пакапашылася ў прыскрынку, дастала хустачку з карункавым беражком, выкруціла адтуль сярэбраныя пяць злотых, парэшце падала яму і спытала тады;

— Мусіць, пе адзін едзеш?

— He,— у Міці перасмягла ў роце.

— Адкуль жа ж яна, гэтая дзеўчына?

— 3 Баранавіч.

— А дзе ж спазнаўся з ёю?

— У школе, вучыліся разам.

Алеся падумала, гледзячы гэтымі памутнелымі, асалавелымі вачмі ў сябе, і спытала, пібы ўжо не ў яго, не ў Міці:

— Ці не Грабянкава сваячка?

Міця' ўчуў, што яна ведае ці дагадваецца пра Грабянкаву хату ўсё. I яго, раптоўна ўспыхнуўшы, апякло гарачае, пяўцерпнае полымя брыдкасці — што пібы прымешаны да

патайпога кахання Імполя з Хрысцяй, што знае і таксама хавае ўсё ад Алесі.

Ён адвярнуўся, каб не глядзець ёй у вочы, але яна, нібыта пічога не спытаўшы пра Грабяпку, пеўспадзеў загаварыла пра тое, што, мусіць, таксама шчымела, як развярэджапая рана, у душы:

— Бацька наш саўсім ад розуму адышоў па гэтым кані, як здзяцінеў. '

— Ага, не спіць попачы,— падцвердзіў Міця тое, што гаварыў не раз.

— Плакаў тут.— Алеся прыляпнула вечкам куфра, падышла да гадзінпіка, пацягнула цяжкую, на медным ланцужку гіру, 'што даставала да зямлі.— Калі грошы пазычаў, прасіў болей, .а дзе ж я вазьму, аддала ўсе, што хавала на ліхі дзень.

— Я аддам,— Міця падкінуў у руцэ вагкую манету.

— Знайшоў пра што гаварыць,— япа ўздыхнула, пераступіўшы парог, ужо з сяней сказала: — Ці столькі ў мяне прапала. Глядзі, каб усё добра было з тою дзеўчынаю. Гараджанка, мо разбэшчана ды кручана япа?

Гэтую ўжо гутарку прыпомніў Міця, выбегшы раненька з дому пад здароўчы расяпы халадок з нізкім, яшчэ не пякучым сопцам і падыходзячы да белепькага, залеплепага пад застрэшкам чорнымі шкарлупкамі ластаўчыных гнёздаў атынкованага дома, што ўпіраўся ў развілак брукаваных вуліц і дзе пад старою крывавата-скалечанаю бярэзінаю спыняліся ўсяго два аўтобусікі: адзіл, што хадзіў са Слоніма да Наваградка, другі — са Шчучына да Барапавіч.

У Міці пад пагамі загайдаўся, пібы памякчэў брук — каля чорнага абкарэлага камля бярэзіны стаяла ўсяго толькі адзінюсенькая вастраносая маладзіца, перавязаная цераз плячо скручаным абрусам.

Няўжо не прыйдзе яна, Чэся? Ён, як аглушаны, як у пейкай глыбокай вадзе, абыходзіў белы, залеплены пад застрэшкам ракавіпкамі ластаўчыпых гпёздаў атынкованы дом. I раптоўна нібы выплыў з жаўтлявага каламутлага віру паверх, захлынуўся ўжо ад радасці, калі пад зялёным, навіслым над лаўкаю кусцікам бэзу, за шырокім, спушчаным на адно вока капялюшам убачыў рыжавата-залацістую, як спелы аўсяны сноп, Чэсіну голаў.

I япа, як счуўшы яго зірк, мігам азірнулася, і пякучая чырвань сарамяжлівасці і радасці заліла яе твар. Зняўшы з лаўкі плеценую саламяную карзіну, што стаяла між ёю і насатаю паняю са спушчаным на адно вуха капялюшам! маргнула Міцю:

— Садзіся.

Сіняя газавая касынка лёгкім дымком ахутвала залацісты крыжык, што бліскаў у глыбокім разрэзіку сукенкі.

Ад першага ранішняга халадку паапашкі быў накінуты ' шаранькі і падношапы ўжо сачык.

Нейкая мяккая дабрата раздзімала яе вільготныя губкі з ганарыста падцятымі куточкамі. I ва ўсёй яе паставе было нешта мілае, і пешта нібыта абвівала яе, як абвівае сівавата-дымпая чырвань шызага галуба.

Зачапіўшыся павучынкаю за лісток бэзу, над яе рыжазалацістаю галавою пакалыхваўся зялёны чарвячок.

— Пу, садзіся,— Яна хацела падняцца ўжо сама, але Міця, прытрымаўшы адною рукою яе за плячо, другою змахпуў гэтага зялёнага раскалыханага чарвячка.

— Што там? — Яна пакруціла галавою, мякенька казытнуўшы сваімі валасамі Міцеву руку.

— Аўтобус вунь,— сказаў ёп так сабе, дзеля жарту, але і праўда, азірнуўшыся, убачыў па паваротцы шашы сіне-папяловы аўтобусік з блішчастым лычыкам радыятара і пукатымі, як у рака, вачмі-фарамі.

Аўтобус з’ехаў з бруку на пясчаны край шашы, прыткыуўся сваім лычыкам недалёка ад чорна-стракатага камля старой бярэзіпы і, перастаўшы дрыжаць і фыркаць, счах.

Пасатая кабета ў саламяным капелюшы, цягнучы нялёгкі, напакованы сакваяж, замахала скураной сумачкай на залацістым вочапку, і сюды заспяшаўся тоўсты мужчына з чорнымі падкручанымі вусамі. Зпяўшы з галавы, махаў палатнянаю фуражкай. Схапіў цяжкі сакваяж і, нягегла раскарачыўшы кароткія ногі, чакаў, покуль у аўтобус не ўтрамбуецца жонка.

Міця з Чэсяй селі на астатняе, яшчэ свабоднае сядзеяне, дзе каля закрытага акна віўся калматы чорпа-жоўты чмель. Усе асцярожпа азіраліся на яго густы, раз’юшаны гуд.

Шафёр, спагнаўшы з пасажыраў плату, што селі тут, у Дварчанах, доўгаю крывою ручкаю знадворку завёў матор і вярнуўся ў аўтобусік, што зпоў завуркатаў і натужліва затросся, гатовы рушыць далей, але раптам на спружыністым сядзенпі падскочыла і пема заепчыла пасатая кабета ў шырокім, пасаджапым набакір саламяным капелюшы.

— Вой, чмель!

Спатажаныя нечаканым крыкам, а потым ужо развесялелыя, дружна зарагаталі соішыя пасажыры.

Чмыхаючы ад злосці ці мо таксама ад смеху, шафёр зняў за лакірованы брылёк сваю кепку і палез да крайняга сядзення, каб злавіць там слепавокага чмеля, што біўся ў

заднюю шыбу. Чарпануў па шкле кепкай і, заціснуўшы яе, панёс да адчыпепага акна густы, ашалелы гуд.

Усе глядзелі, як з шапкі рвануўся 1, зрабіўшы круг каля аўтобуса, знік з вачэй раз’юшаны паласаты чмель, і ўсім зрабілася нечага шкада, усе раптам цяжка ўздыхнулі і ўжо смутнымі вачмі глядзелі ў акпо.

— Летась мяпе ўкусіла пейкая здыхата, парыў быў,— варушылася і рыпела пад цяжкаю кабетаю сядзенне.— Чаго выскаляцца?

Але ўсе, нібы пе слухаючы, глядзелі, як, бліснуўшы сухаватымі вокнамі і адбіваючы чырвонае сонца, паплыў белы домік, і аўтобус ужо задрыжаў сваім жалезным нутром, затросся на пакатым бруку. Замільгалі і пабеглі назад, зліваючыся ў адзін шары пас, частаколіны плота. Між нізкіх зялёных прысадаў пабеленымі сценамі і атынкованымі шчытамі стракацелі местачковыя хаткі. Аўтобусік спусціўся з грудка і пабег у стракатым цяні бярэзін.

Міця ўкрадкам кідаў вокам на Чэсю — пейкае мяккае, перамешанае з лёгкімі духамі цяпло ішло ад яе.

У падпухлых крышку, надтрэснутых ад паўнаты губках было нешта мякка-дзіцячае. Густыя, зачэсаныя на адзіп бок валасы трымала дужка прыколкі ў сіненькіх шкляных вочках. Выбіваючыся з заколкі, над натапыравым, шорсткім, як дзерава, брывом трапяталася ад скразняку кудзерка валасоў. Прамы носік 8 чырвонай пацеркай бародавачкі збоку ноздры, трохі доўгі, з раздвоенай ямачкай падбародак рабілі твар яе прыгожым, але крышку прыхавана-таямнічым.

Яна моршчыла свой лобік ад сонца, што выблісквала між навіслага пасмамі вецця бярэзін, нібы дражнячыся сляпучым растрэсеным снапком.

Як жэрла ў крынічцы з дробным каламутным пясочкам, закіпелі ў Міцевай душы Алесіны словы «гараджапка мо разбэшчапая ды кручаная япа». I ён ад печаканай злосці, невядомасці схапіў за жаўтлява-загарэлую, у залацістых валасках Чэсіну руку — яна ляжала на саламянай плецепай карзіне,— сціснуў яе халодныя, што не адышлі ад роснага ранішняга халадку, танклявыя пальцы і ўбачыў, як ажыў скамянелы і ганарыста-сцяты Чэсін тварок. Яна чмыхнула посам, усміхпулася ледзьве, скрывіўшы губкі, і зіркпула па яго трошкі косым бліскучым вокам.

Яе халодныя пальчыкі радасна заварушыліся ў яго руцэ і, злавіўшы таксама, з усяе моцы сціснулі Міцеву руку.

I нешта ўжо новае, яшчэ невядомае, але болып чым можа адчуваць хлопец да дзяўчыны, учуў Міця да Чэсі, учуў яешта тое, што прагнуў, што хацеў чуць даўно,— і гэты не-

вядомы, густы, як пах цёплага ў цвеце жоўтага лубіну, пах яе валасоў, пах яе ўсяе і яе жакеціка, які яна не здымала.

Ён, нібыта незнарок, падсаджваючыся шчыльпей да яе і чуючы мяккае цяпло, замёр і сцішыўся ад здушлівай радасці і ад таго даўнейшага нечаканага ўспаміпу, калі першы раз убачыў яе заломленую плісавую спаднічку, калі ўчуў сваю першую мужчынскую спакусу.

Азіраючыся з-за жаночай галавы яазад і косячы чырванаватым, як бычыпым, вокам, на Чэсю цікаваў той мардаты, з падкручанымі ўгору чорнымі вусамі мужчына. Бессаромна прыгінаўся, каб глянуць на Чэсіна незпарок заголенае каленца.

Міцю здушыла, сціснула, падступаючы пад горла, тугая вяроўка рэўнасці і злосці.

А мужчына яшчэ болып адкінуўся назад, і ў яго з лысай даўгаватай, з пачэсапымі на лоб, паскрэбенымі недзе з бакоў рэдзенькімі валасамі галавы зляцела белая палатпяная фуражка.

— Вой, заснуў,— закрычала жонка, убачыўшы, як між сядзенняў аж да шафёра коціцца і падае ў ямку каля дзвярэй белая фуражка.

— Во, ляньце, людцэ добрыя, заснуў. Мур-мур, як кот, і заснуў.

У аўтобусе зноў бухнуў вясёлы рогат.

Трымаючыся за спінкі сядзенняў, у вузкілі праходзе ціснуўся па сваю шапку тоўсты, мардаты, і праўда нечым падобны з твару да ката, мужчына.

Угінаючы голаў, хаваючы свае вочкі, смяялася і Чэся.

У Змітрыка раптам апала, як бурпая шумпая паводка, і ўвайшла ў свае берагі нечаканая злосць. Ён зпоў глядзеў за дрыгатліва закурэлае пылам акно аўтобуса, што натужліва вуркатаў, падымаючыся па белай, засыпанай перацёртым жвірам шашы на крутыя грудкі, то ціхенька, ужо з выключаным маторам, толькі бразгаючы жалезным нутром, спускаўся ў лагчынкі.

Дарога з старымі пры шашы грушамі, што піырока раскідвалі сваё галлё, зялёныя радкі елачак, рабіпы, што даўпо адсыпалі жоўценькую манну свайго цвету і ўжо зелянелі прыхавапымі яшчэ чачоткамі ягад, лес, рэчачка ў алешпіку, магілкі пад старымі шылахвостымі хвойкамі — усё не раз бачанае, знаёмае і перажытае Міцём. Бо колькі раз пехатою, a то часам у кірмашовы дзепь, прысуседзіўшыся да кагонебудзь на воз, ці з бацькам, калі той увосень ездзіў купляць танпыя тут гуркі, Змітрык дабіраўся ў Паваградак і

стараўся ад гэтых вазоў з цэбрамі сліў, груш ды яблыкаў уцячы на Завалыіую вуліцу, у той муравапы белы дамок, дзе была беларуская кнігарня, з тым асаблівым смолкім пахам свежай кнігі.

Пастаяўшы каля абшарпанага прылаўка, пацікаваўшы па палічку, дзе шчыльненька збіліся шаранькія, у простых пааяровых вокладках тонкія, яшчэ не разрэзаныя кніжкі ці чырвопыя, падобпыя нечым да падручнікаў календары, Змітрык рашаўся толькі папрасіць пагартаць, тады-сяды купляў што-небудзь таннае, за што надзімаўся, як сыч, і злаваў бацька: «Знайшоў куды выкінуць грошы!» Але скоранька аціхаў і віваваціў сябе: «Гэта ж не паразумеліся ў толк. Вучыцца табе трэба было далей. Можа, як вытрывалі б, a то, глядзі, ніякага фаху ў руках. Мо да каваля чалядпікам пойдзеш? Памахаеш год ці два молатам, а там як-небудзь агораем кузню».

Міця помніць гэтую дарогу назад, поцемкам ужо праз Кашалеўскі лес, бацькаву гутарку пра кавальства,. грукат фурманак і нечы тады крык: «Людзі, ратуйце, людзі!» I яны з бацькам пагналі каня, каб памагчы чалавеку. А той стаяў сярод лясной дарогі і разводзіў рукамі — мусіць, п’яны і здурэлы ад вялікага гора:

— Во, грошы забралі. Прадаў карову.

Яго аглушылі палкай, і ачнуўся сам не ведае калі. Ён ішоў каля воза акрываўлены, расказваючы пра гэта, а потым раптам закрычаў: «А можа, гэта вы?»

— Здурэў, ці што? — Бацька пагпаў тады каня, пакінуўшы сярод лесу гэтага здзічалага ад гора чалавека.

А потым удома ніяк пе мог аціхнуць: «Што не прылучыцца па свеце: паспачуваеш чалавеку, а ён цябе за бандыта ці злодзея прызнае».

Чэся, мусіць, не стрываўшы маўкліва-затоенай Міцевай упартасці, знарок сярдзіта штурхнула яго, толькі на скрыў ленай губцы прыхаваўшы вільготны смяшок:

— Ну што маўчыш? Скажы што-небудзь.

I ёп даверліва і неспадзявапа гарача прыхіліўся да яе. I як ніколі блізепька чуючы яе казытлівыя і пахучыя, як пізіпернік, валасы, холад яе прыгожай прыколкі ў сініх шкляных вочках, чуючы яе вострае і шорсткае, як дзераза, брыво, яе задыханыя грудзі...

Япа толькі падымала жаўтлява-залацістую, як сланечпік, голаў, і вецер з адчыненага акна густа, як жменяю, збіраў яе валасы, закідваў назад.

Міця лавіў шчакою гэты казытлівы холад яе растрапаных валасоў, і востры скразняк радасці абвяваў яго.

Закураны горкім пылам, здушаны, злы і гаманлівы, як вулей перад раеннем, аўтобусік раптам турзануўся, рэзка загамаваўшы і затрубіўшы з перапалоху: перад радыятарам, перабягаючы шашу, спатыкнулася і прыкленчыла жаўтлява-яснае, з кучаравым хвосцікам нядужае жарабя. Ад страху задзерла голаў і заржала каштанавая кабыла. Паўналіцая, што сядзела на возе, баба з разбэрсанаю, з’еханаю набок хусткаю пачала з усяе моцы сцёбаць яе пугай. He вінаватая ні ў чым жывіна нервова турзанулася і касіла назад пакутна-злым вокам.

Жарабятка паднялася і схавалася па другі бок воза і, патапырваючы ўжо адтуль вушы, пудка азіралася на аўтобус, і ва ўсіх апаў раптоўыы кіпень страху, усе лёгка ўздыхнулі, і аўтобусік зноў пабег, зашуршэ'ўшы коламі на поврім, роўна высланым бруку.

I Чэся зноў скрыва паглядзела на Міцю шарым немігаючым вокам, падымаючы ўверх натапыраныя шнурком дзеразы вузенькія бровы.

1 нешта гарачае, вялікае, як крамяпае ружаватае яблыка, спела ў Міцевай душы да Чэсі за гэтае падарожжа ў невядомы свет.

За доўгаю вёскаю, якую перабягала вузепькая, у цяньку старых вербаў і алешын рэчачка, за драўлянаю на грудку цэркваю, за магілкамі, дзе паміралі адзінокія хвойкі, аўтобус убег у стракаты халадок лесу — па росных ад поту тварах пасажыраў, па залаціста-бліскучых, крышку раскалмачапых Чэсіных валасах замільгаў, застракацеў, пабег палосамі цянёк уперамешку з зыркім пякучым сопцам.

3 цёмпаю гушчэчаю лесу, што раптам адсланіўся падковаю пралесіны, аўтобус з’ехаў з бруку і спыніўся каля тоўстага, завітага, як бізун, у некалькі столак камля дзярката-натапыранага, нібы вялікі венік, старога граба.

Белы пыл, што завіўся з-пад колаў, вяла і пехаця сплыў на другі бок шашы.

Лёгка ўздыхаючы і падхопліваючы пакоўныя сакваяжы, карзіны з харчамі, капамі ды скручаныя гамакі, з аўтобуса высыпалі пасажыры — пайбольш хлопцы і маладыя дзяўчаты.

Абапёршыся на Міцеву руку, Чэся лёгенька і пругка саскочыла на закурэлую мураву і раптам ускрыкпула:

— Вой, гляджу і не распазпала — гэта ж Світазь вунь!

Міця азірнуўся: у прагале лесу між чарадою тоўстых гузаватых дубоў з парасцямі ад маланкі, у крывых куксах голых лап з падсохлымі ражнамі кронаў сіняватым маладым бляскам у вочы глядзела возера.

На яго рабенькіх хвалях выблісквала, адбівалася шырокая палоска ад сонца, доўгімі гонямі сягаючы да падковы цёмна-шчытнага лесу, забэрсанага мякенькай кудзеляй смугі.

—• Ідзём скарэй, во яков дзіва.— Чэся схапіла Міцю за руку 1, утоптваючы ў карзіну свой жакет, пайшла першаю па зялёнай мураве між тоўстых дубоў, што вузлаватымі карэннямі перапляталіся на сцежцы, дзе смажылася, яшчэ пе чуючы на сваіх худых лапатках пякучай чырвані, чарада падлеткаў ды выцягнулі свае цыбатыя ногі худзенькія, як плоткі, няспелыя дзяўчаткі, што спадцішка набыльваюць і заглядаюцца на старейшых хлопцаў. Стоячы па калепі ў плыткай вадзе, гулка біў у тугі мячык сівавалосы, з чорнаваласатаю грудзінаю мужчына ў вузенькіх, завязапых на клубе плаўках і прытворна смяяліся дзве паўнагрудыя, у малінавых трыкатовых купальпіках маладзіцы.

Жмурачыся ад раскалыханага і разарванага бляску вады, Міця з Чэсяй мінуЛі тоўстыя, у косых, як маланка, зігзагах глыбокіх шчылін старыя дубы і завярнулі пад жаўтаватазялёную павісь разложыстых кустоў арэшніку, пруткага маладога граба, ценькіх рабін, крушыны і пад хмурымі, з падцёкамі застылых пацерак смалы старымі елкамі выйшлі да возера. Загінаючыся падковаю, яго абягала, аплецепая карэннямі хвоек, невысокая грэбля. Учапіўшыся за бераг, над вадою доўгім веццем звіслі старыя бярэзіны ды спляталіся ражнамі галля чорныя шурпатыя алешыны.

Чэся, пераступаючы пераплеценыя, скручапыя ў нарасцях пазбіваныя карэнні, ішла сцежкаю па заберазі возера, мусіць, шукаючы зацішнае месца. Цураючыся чужых вачэй, у зацемку туліліся сталыя, да брыдкасці смешныя пары, і Чэся прыспешыла крок па гэтай вузкай, засыпанай слізкаю кастрыцаю сцежцы. На яе залацістую копку валасоў, яа сукенку бліскаў ад вады разарваны, рэдзепькі, як ад месяца, збляклы водсвет, бег кругамі па ружавата-шарай кары хвоек, па струпаватых нарасцях старых дубоў, па сівым лісці тонкіх рабін, чорных, у расяным рабацінні дубцах крушыны.

I ад гэтага водсвету, ад няроўнай, у каўтунах карэнняў, сцежкі,' адтаго, што наперадзе, мільгаючы белымі басаножкамі, ідзе Чэся, ад шырокага, што калыхалася ў прагале дрэў, бліскаючы жывым серабром, трапяткога, сціснутага цёмна-сіняватым вобадам лесу возера, ад прасвечанага лісця, пляскату, нібы ў балею, раскалыханае вады ў Міці пачала кружыцца, трохі хмялець галава.

Уздоўж грэблі на другі бок прэла вільготная лагчына ў

сівай, мусіць, вострай, як зазублены серп, асацэ, у высокіх пучках жаўтлявай конскай цыбулі з белымі пухкімі кутасікамі цвету.

Каля тоўстых елак выспамі слаўся круглалісты, у ружаватых кілішачках цвету ягаднік і густа, як раска на звоні, зеляйела дрыготкая зайцава капуста-кісліца.

Чэся нагпулася, ушчыппула каліва гэтых мякенькіх, зрослых дзюбкамі лісткоў па бурачковай ножцы, паказала Міцю:

— Бачыш, тры сэрцайкі зрасліся.

Трымаючьі за камялёк, яна пакруціла гэты жаўтлява-зялёны парасончык. Зводдаль абышла гультаявата-разамрэлую і п’янаватую брыдоту і распусту, што разляглася ў халадку раскідзістага арэхавага куста і, паплёўваючы на пальцы, цягала з веера зашмуленыя карты. Адзін, ужо немалады, здаецца, з плешынаю, паверх гэтага веера правёў блішчаста-шкляпымі асалавелымі вочкамі за Чэсяй і прыцмокнуў языком:

— 0, холера, ладна дзявуха...

— А хлопак несмялы,— падхіхікнуў другі, з чорнаю, што тлуста ліспілася, загарэлаю спіною.— Жэбы тобе, Фрэдэк. He?

— Цо зробіш: сьвят ест злы, глупё ужондзоны *.

Міця адно сцяў зубы ад пеадпомшчанай злосці на гэтых чатырох басякоў.

Грэбля ўжо далёка абышла возера, зпоў выбіўшыся на прагал лесу,— там віднеліся ашалёваныя і выфарбаваныя на жоўты колер дамкі пансіяната, шкляная веранда, увітая дзікім вінаградам, кветнік у нізкім вяпку арапжавых пастурцый і высокіх сініх боцікаў.

Пад навіссю алехавага галля Чэся чапіла галавою тонкую і блішчастую, як сталёвая струна, павучыну, панесла яе за сабою. На канцы павучыпкі шпількаю завілася растапыраная голка хваёвай кастрыцы.

Грэбля спускалася да плыценькага, з жаўтлява пясчапым дном возера — над ім нізка нахіліліся алешына з сукаватаю круглаю елкаю.

Чэся зняла басаножкі і', трымаючы іх у растапыраных руках і планіруючы імі, пабегла па шурпатай алешыне над неглыбокім, зеленаватым ад чыстага яяску возерам і, адбегшыся ўжо далёка да вілаватага камля, туды, дзе ў вадзе стаяў рэдкі сітнік, з крыкам скокпула ў возера.

— Што там? — сумеўся Міця.

* Што зробіш: свет злы і па-дурпому створапы.

— Мурашкі,— смяялася яна, стоячы сярод неглыбокага тут, з берага, возера.

Дастаўшы да вады, намакаў купалок яе еукенкі.

Міця ўбачыў, як ад карычнева-шапаткога капца мурашніку да камля пізка пахілепай бярэзіяы пад травою тачыўся шары раўчучок-дарога. На пахіленай бярэзіпе туды-сюды рупна шнуравалі мурашкі.

— Во, глянь, сколькі іх,— Чэся пайшла сюды да берага, уздымаючы рэдзенькую каламуць пяску: мокрая, апырсканая вадою сукенка ліпла да яе спрытных круглых пог.

Дайшоўшы да невысокага, аплеценага чорнымі карэпнямі берага з белаю шапкаю падсохлага зверху шуму, яна кі_: пула на зеленкаваты, у карычпевых каптурыках мох свае басаножкі.

— Міцек, лаві, я пакупаюся,—і потым схапіла абедзвюма рукамі мокры край сукенкі і пацягнула ўверх,— Няхай высахне,— сказала яна, схаваўшыся з галавою ў купале сукенкі і паказваючы свае жаўтаватыя ад загару сцёгны, паласаты, з чорна-белымі паскамі купальпік, што туга абцягваў яе гладзенькія клубы, і тонкі стан, і ўсю яе да рыжавата-залацістых: пах.

Нечаканы агопь спакусы апаліў Міцю, падымаючы ўсё, падступаў глыбокаю задухаю пад сэрца.

Міця, не саромеючыся, радьі, што пад сукенкакх схавалася Чэсіна галава, глядзеў па яе.

Яна, парэшце, раскалмаціўшы, падняўшы ўгору свае залацістыя, прасвечаныя сонцам валасы, зпяла сукенку, выкруціла мокры прыпол і кіпула сюды на Міцю.

Ён злавіў яе, бытта саму Чэсю, бытта пешта жывое. Сукенка пахла мяккім жывым цяплом, як пахпе на полі ў гарачыню густы жоўты лубін.

— Павесь вунь па куст, няхай сохне. I раздзявайся сам.

Сорам і брыдкасць раздзецца перад ёю, паказаць пезагарэлага і сухотліва-худога сябе астудзілі Змітрыка.

— Я прастуджаыы.

— Ой, выдумаў,— не паверыла яна і, наступаючы босымі нагамі па водбліск растопленага сонца, што тлустымі плямамі пагойдвалася на вадзе, памаленьку пайшла зеленавата-чыстым дном плыценькага каля берага возера. За чорна-шуряатымі камлямі алешын, за нізкім бярозавым веццем паперадзе ў ціхай затоцы беглі, пакалыхваючы, круцячы, як свярдзёлкі, камлі адбітых у вадзе дрэў, разыходзячыся адпа за адною шьірокімі дугамі, лянівыя хвалі.

У кудзерках яе раскалмачаных валасоў, што падкручваліся на патыліцы, блыталася сонца. Дарогу ёй заступіў чу|40

бок высокага гнуткага сітніку, шапаткога, у лілова-сіняватых мятлушках пруткага тросніку. Яна разводзіла яго рукамі і раптам адхіснулася, азіраючыся на Міцю, паказала па чорную лыску, што, стаіўшыся і цікуючы кузюркаю вочка, сядзела на карычпяватым, звітым з сухога аеру стажку гнязда, якое плавала на вадзе. Чэся памаленьку пачала адступацца да берага на жвірысты пясок, па якім пахіліліся старыя, як пераломленыя ў камлях, гарбатыя калекі-хвойкі. Міця, сышоўшы з камяністае, увітае карэннямі грэблі, пабрыў па скрыпуча-шалхацістым пяску.

Чэся зноў ступіла ў ваду, і зноў рабенькімі хвалямі да яе паплыло сіняе возера — тут каля берага зеленаватае і плыценькае ад глею. Яно плыло пад трапяткі шэлест бярэзіп, перамешаных з хмураю чарнатою алешып.

Там, дзе вада абмывала белаватыя галышы вялікіх круглых каменняў, зноў разарваўся ясна-зялёны абруч лесу: з возера, звіваючыся хітрым вужом, між купін і карчоў у засень нахіленага арэшніку, рабых каменпяў, маладога гонкага бярэзніку сачыўся глыбокі раўчук. Цяжкімі каменнямі нехта заваліў яму дарогу. Міця па іх пераскочыў ыа другі бераг, каля вілаватае хвойкі прысеў на валун.

Падбіваючы босымі нагамі ваду, па зялёным плёсе сюды брыла Чэся: на тугую, крышку бліскучую жаўцізну яе загарэлых ног тлустымі скалкамі пырскала вада.

— Ой, хораша тут, праўда? — Яна падышла да берага, разгапяючы страката-цёмны касячок вёрткіх дробных рыбак. Зачарпнула там рукою, злавіла адну і панясла ў жмені — тоненькую, трапятлівую,— радуючыся, як дзіця,— Во, глянь, Міцек, што я злавіла.

— Мо верхаводкі,— Міця падяяўся з камехія, падышоў да яе, пезнарок ткнуўшыся шчакою ў цёплае, яагрэтае сонцам ружаватае плячо, захмялеў ад спакуслівай блізкасці.

— Загарэла ты,— сказаў ён, паказваючы на яе нечакана заружавелую руку.

— Спаць не буду, пра возера буду думаць.—Яна абедзвюма прыгаршчамі кінула ў воду шара-серабрыстага малька, абярнулася, азіраючы сваё круглае паружавелае плячо.— Ага, во нават лупіцца пачынаю. А там? — япа закідвала назад голаў, але, вядома, не бачыла, што каля банціка завязаных матузкоў, на гузачку спіны, дзе блішчалі нізенькія валаскі, белаватаю, яшчэ ледзьве прыкметнаю лускою зашалушылася скура.

— I тут аблазіш.— Міця павёў рукою па гладзенькім цяпле яе спіны.

— Дзе? — Яна казытнула падкручапаю густою грыўкаю сваіх падрэзаных валасоў. яго руку.

— Хіба ты ўбачыш?

— А вот і ўбачу.— Яна крута закінула сваю голаў, і Міця ўбачыў зусім блізенька яе жаўтлявы загарэлы тварок, вузкія шнуркі натапыраных броў з карычневаю бародавачкаю між імі, шара-сінія, крышку скошаныя на яго вочы, у якіх таілася нейкая здзеклівая хітрасць і зманлівасць, яе. падпухлую ніжнюю губку і тоненькія, што ўздрыгвалі, ноздры.

Зманліва-бессаромная спакуса цягнула яго даткнуцца да прысмяглай чырвані яе надзьмутых губак.

Але Чэся нечакана падняла сваю голаў, слізгануўшы MiMa яго тою серабрыста-трапяткою рыбкаю, і пайшла, не азіраючыся, зноў у ваду.

Ён, здзіўлены, радасна-расчараваны, што ўсё адбылося пяўзнак, глядзеў, як яна ішла, не азіраючыся, па вадзе, усё далей і болей заходзячы ў возера. На яе загарэлых, падсмажаных плячах матавай тлуставатасцю адсвечвала сопца. Нарэшце яна ўзмахнула рукамі і йаплыла проста туды, дзе парыпвала ўключынамі лодка, гопячы перад сабою дугі хваль.

Яны, гэтыя хвалі, даходзілі сюды, да Міцевых ног, і аблізвалі тугі мокры пясок.

Ахоплены полымем задушлівае радасці, Міця ўжо ведаў, што тое жаданае, чаго ён чакаў даўно і што жыло ў душы шчымлівым і радасным перапалохам, прыйшло сёння.

Закалыханая хвалямі ад лодкі ў сіняй далечыні возера, то хавалася, то паказвалася зноў яе залаціста-рыжая галоўка. I потым завярнула за зялёна-шаргатлівую сцяну цыбатага, у нераспушчаных мятлушках тросніку.

Несучы яе сукенку з жакетам, яе плеценую карзіну, Міця ішоў па грэблі каля старых, у тоўстых струпах пазелянелай кары, гузаватых дубоў, пад непрасвечаным і хмурым поцемкам навіслых цяжкімі лапамі елак, жмурачыся ад бляску вады, а ў грудзях, нібы мякепькае зайчаня, стаіўся пейкі іншы пачутак да Чэсі — пачутак нечага ўжо блізкага, даверлівага, крэўнага.

Чэся выйшла з вады няскора — ён нават ужо затрывожыўся — з макраватымі на патыліцы валасамі, у мокрым абліплым купальніку, з якога па зашэрхлых ад холаду пагах абягала тлустая вада. Яе нават білі дрыжыкі.

Міця падышоў на жоўта-зеленаваты бераг, падаў ёй сукенку.

— Пабудзь тут.— Яна ўзяла ў яго яшчэ плеценую кар-

зіну, схавалася ў зеляніне падлесу — маладых сіваватых рабінак, цепькае крушыны ды шырокім, што, сагнуўшыся, плаваў пад галавою, гарэшніку.

А Міця стаяў і чуў, якая япа ўся без гэтага пепаслушнага мокрага купальніка, уся баязліва-трапяткая, перапуджаяая кожпым лускам дзе якога сучка, нечаканым пырханнем пташкі ці шалпатапнем вавёркі.

Каб лёгенька спатажыць яе, ён, знарок паступаючы на сухое порсткае галлё, пайшоў па мяккай падушцы сатлелае, пахкае ўжо грыбніцаю кастрыцы пад елкамі, дзе густымі выспамі зелянела нізенькая зайцава капуста. Але яна ўжо варочалася сюды, прыгінаючыся пад шырока навіслаю, як хмара, жаўтлява-зялёнаю, прасвечанаю сопцам лапаю гарэшніку, ізпоў надшая ад гэтай белай, спярэшчанай сінепькімі балопкамі сукепкі, і ўсміхпулася яму, выціраючы ручніком свае пацямнелыя мокрыя валасы. Потым ступіла ў жаўтлява-сіняватую ад пясчанага берага плыценькую ваду спаласнуць купальнік і, вешаючы яго па гпуткі дубчык крушыпы, гукпула Міцю:

— Мо папалудпуем?

Патрасла мокраю раскалмачапаю галавою, каб сохлі валасы, і пачала распакоўваць сваю карзінку. Дастала з яе хлеб, кавалачак вяндліны, булку з маслам, дзве бутэлечкі лімападу і яшчэ белы, з зялёным лістком і чырвонаю бубкаю вішпі палівапы кубачак.

— Я есці захацела.

— I я,— прызнаўся Міця.

I яго зпоў абпяла радасць, што так проста, пяўзнак можа рабіць Чэся, і ёп, згаладалы, ужо трохі саромеючыся так памужчынску на поўную губу есці, усё цікаваў на яе — яна сядзела, выцягнуўшы свае загарэлыя смуглявыя ногі: на адпой, як васпяпым знакам-парасцю, вышай костачкі паблісквала скура.

— Што гэта, а? — паказаў ёп.

— Ой, не кажы, гэта я рабарбару * пакаштавала.

— Як пакаштавала?

— Любіла рабарбар рваць у чужым гародчыку.

— А рапа ад чаго?

— Рана ад шкла... Залезлі мы ў гародчык, а тут якраз гаспадар... Нат ыазвіска яго помпю — Сысой. 3 белымі распушанымі вусамі. А крыклівы... Мы не ведалі, куды ўцякаць. Я ўскочыла ў парнік, у зашклёную раму... Даходная была. А ты?

♦ Рабарбар — рэвень.

— А я — баязлівы,— прызнаўся Міця і, прыпомніўшы даўняе здарэнне, са смяшком расказаў, як усунуў у дупло старога клёна, дзе вяліся шпакі, сваю руку, а дастаць ум;о не мог. Сплакаўся да ікаўкі, покуль большыя хлопцы не падказалі, што трэба пакручваць руку, каб у вузкай і крывой дзірачцы пралез локаць.

— Ты і цяпер такі, палахлівы? — Яна нрыжмурылася, адвяла вочы ад косага слупка сопца.

— Хіба відаць па мне?

Яна не адказала — ідучы плыценкаю вадою, нехта заплюхаў каля берага. Чэся азірпулася, паслухала гэты плёскат вады.

Жоўценькі, як ад круглага люстэрка, сонечны козлік скочыў на Чэсіна плячо, шыю, заблытаўся ў кудзерках ваЛасоў.

Міця глядзеў, бачыў, як Чэся мружыць адно вока, крывіць свой рот, адводзіць ад яго сваю голаў, усміхнуўся.

Яна выпрасталася, зірнула на яго і ўздыхнула дзвюма купкамі грудзей:

— Што, Змітрык?

— А ці ведаеш ты, што мы познімся па аўтобус?

— Ну і што?

— А тое, што пехатою да Дварчан прыйдзецца ісці.

— I пойдзем. Я ніколі не хадзіла так далёка.

— Ніколі?

— He.— Яна прыплюшчыла адно вока зноў ні то ад запытання, ні то ад сонечнага козліка.

Стомленае сонца бліскучымі і стрункімі, як павучьша, праменнямі, прабіўшыся праз касматыя елкі, свяціла на зеленаваты мох і рэдкі цыбаты ягаднік з зялёнымі, яшчэ няспелымі гаршчочкамі ягад, раскідвала па іх ясныя лапічкі.

Недзе над галавою па сухім вяршку шурпатай хвойкі, як дзеравяным малаточкам, длубаў дзяцел. На абамшэлым камлі бярэзіііы зверху ўніз шалпацеў шылаваты караткахвосты, як маладое пташаня, попаўзень.'

Пакалыхваючыся на ташоткім, аблытаным павучыпаю дубчыку крушыны, пацмоквала шарая, з яснымі грудкамі пташачка.

— Вой, адаб’ём ад гнязда... Пташачку бачыш, вунь? Яна ўсё ціўкае.— Чэся акуратненька і швыдка пачала пакаваць усё ў сваю плеценую карзіпу.

Яны выйшлі зноў на прагал лесу да старых, таўстаногіх, як баравікі, дубоў, дзе чуўся сыты і дураслівы рогат хлопцаў ды праманлівы дзявочы крык. Яны падбівалі тугі, пруг144

кі мячык, ловячы яго растапыранымі пальцамі доўгіх загарэлых рук,

На прыпынку, па лавачцы з адламанай спінкай, сядзеў мардаты, з вузепькімі падголенымі вусікамі, у форменнай фуражцы ляснік.

— Усё,— развёў ён рукамі,— спазніліся, толькі што ўцёк аўтобус.

— А куды ён уцёк? — спытаў Міця, заглядваючы на шчыток па белым драўляным слупку: там чарнелі колькі лічбаў.

— Як куды? — мужчына цікаўным вокам прыглядаўся да Чэсі. Коса змераў зверху, затрымаўшы, як кажуць, пазычоныя, сабачыя вочы на яе каленях.— У Баранавічы.

— А нам трэба ў Паваградак.

— Гы, Наваградак... Наваградскі будзе хіба заўтра ранічкаю.— Ляснік пашарпаў пальцам каля папругі і выцягнуў кішаньковы гадзіннік, шчоўкнуў пакрывачкаю,— Сколькі ж маем? Шэсць. У восем будзем дома...

Чэся адкінула кудзерку рыжых валасоў з вока, хітра зіркнула па Міцю:

— А мы?

■ Міця стаяў крышку здумелы, моўчкі глядзеў, як уздоўж шашы рушыў ляснік, падмятаючы віырокімі калошамі штаноў сухі, пацёрты каля бруку белаваты жвір.

— Ну, пойдзем,— усміхнулася Чэся і падала Міцю сваю плеценую карзіну.

— А мы нават і дарогі добра ііе ведаем.

— Невядомая дарога на кончыку языка.— Яна першаю ступіла ў даўгаваты цень, што расцягпуўся з лесу на шашу: у вяршках пераплецепых дубоў і клёнаў рвалася ўжо сопца, Што схілілася на вечар. Сцішаны здушанаю гарачынёю лес трохі пачаў ачуньваць жывенькім шчэбетам і перасвістам пташак. 3 яго, як з чмялінага гнязда, пахла папараным цяплом, іскрыстаю мяккаю смалою, соннымі кветкамі высокага калматага гарніку і ружовенькаю дробнай мацярдушкаю.

Міця, згледзеўшы па высокім, крышку як звялым сцябле жоўтую, падобную да маладзенькага сланечніка кветку, пераскочыў вузкую, у ружаватай мятліцы канаву, з коранем вырваў валасатае сцябло.

— Што там? — не дагадвалася Чэся.

— Кветка...

— Якая?

— Угадай, ты ж доктарка.

— He смейся, я толькі пеленгпярка *.— Чэся ўзяла варсісты стрымбулік з жоўтай, млява нахіленай кветкай, пагладзіла яе, набіраючы на пальцы слізкага пылку:— Мо дзівасіл?

— У яго вялікія лісці. Ды ў лесе хіба ён расце?

— I праўда,— сарамяжліва ўсміхнулася Чэся.

— Гэта горная арпіка, ці, па яе яшчэ кажуць, гарпік, або купальнік. Маці некалі адпаіла мяне яе адварам. Пасля аперацыі...

— Якой аперацыі? — прыпынілася Чэся: у валасах яе блыталася рыжая пацерка.

— У мяне быў плеўрыт. I каб сцягнуць гной, трэба было адрэзаць часць рабра. Во тут.— Міця паказаў на левы бок рукою.— Памацай.

Чэся асцярожна паклала руку на яго белую, у жоўтыя пасачкі кашулю: пад ёю значылася шырокая, на пальцы два, ямка.

— Мне было тры гады. Я слаба помню. Помпю толькі белую палату, бацькаў заплаканы твар за акном і электрычную лямпачку: мяне брала дзіва, што яе не трэба запальваць, як лямпу, запалкаю.

Чэся моўчкі ішла з краю шашы, сонца, што хілілася піжай, залаціла высокія, у абшалушанай кары ствалы гонкіх маладых соснаў. Лес з аднаго боку кончыўся — за ім ужо цвіла сіненькім цветам вузкая лешка лёну, падымалі вушы ад зямлі цёмна-варсістае лісце акучаныя картоплі. Сіваватазялёнаю сцяною стаілася нашапацелае за дзень жыта з ліловым, што не адкрасаваў яшчэ, лёгкім, неналітым, пляскаценькім коласам.

3 другога боку востры клінок хвойніку ўпёрся ў крыжавіну дарог — там, за лесам, быў чуваць крык пеўня.

Яны выйшлі з абгароджанага жардзяным патрэскапым плотам — проста на вілаватыя дубовыя слупкі пакладзеныя акорапыя жэрдкі — хутара. Загарэлая маладзіца, трымаючы за вяроўку, прыпасвала жоўтую сытую карову. Тут, пры ёй, па вузенькім загоне заглушанага свірэпаю нізкага яшчэ лубіну хадзіла чорная авечка з цяжкаю, прывязанаю на шыі качалкаю, што востра біла ёй па каленях.

Прычапіўшыся да Чэсі з Міцем, пабег белы нэндзны каток.

— Вой, куды ж гэта ён? — Маладзіца пусціла карову, гразнучы босымі нагамі ў пухкай зямлі, пераняла маладога катка.

* Пеленгнярка — медсястра.

— У Дварчаны, мусіць, захацеў,— жартам адказаў Міця.

— Якія ж Дварчаны, калі вы ў Ятру ідзеце,— зазлавала нават маладзіца.

— А нам праўда трэба ў Дварчаны,— ужо сур’ёзна прыЗналася Чэся. «

— Тады вярнецеся вунь на той гасцінец,— рукою назад паказала маладзіца.— Грушу бачыце? Во та дварчанскі гасцінец.

3 разбітае, у глыбокіх каляінах, дарогі Чэся з Міцем завярпулі на зялёную, няезджаную, зароблую высокім белажоўценькім румянкам вузкую сцепку.

Ужо змякчэла, змучанае за дзепь, адышлося ад гарачыні і паласкавела сонца. I ўжо было добра без яго сухое гарачыпі, ад якое згарпуліся, зажмурыліся нанач жоўтыя кветкі валасніку. Толькі малінавымі агоньчыкамі гарэлі звёздачкі сярдэчніку — марнае палявое гваздзікі,

Пядужай пташачкай у Міцевай душы грэлася першая радасць. Ён ніколі пе думаў, што будзе ісці з Чэсяю палявою сцепкаю, што будзе свяціць певысокае маладое сонца і ўвесь гэты ласкавы свет, ціхі пасля таго, як сонца схіліцца на вечар, свет спакою і замірання, перайначыцца, праяснее ад нечаканага шчасця.

Гарнучы рукою па вусатых каласках чутка-шапаткога, нахіленага па дарогу жыта, Чэся злавіла зморшчаную белую кветачку бярозкі, што апляла чырвона-пруткае сцябло, са смехам ужо спытала:

— Ты і гэтую кветачку ведаеш?

— Чаму ж пе — бярозка,— засмяяўся Міця.— Калі яна зацвітае, кажуць, у кароў тады прападае малако. Яна сцягвае.

— Ты любіш прыроду?

— Я некалі жыў з ёю. Я глядзеў, як распускаецца жоўты адуванчык, і радаваўся, што пара гнаць з пашы кароў, і як смутна мне было, калі ёп закрываўся зноў — час гнаць у поле.

— А ў нас не было нават козаў,— кісла ўсміхнулася Чэся,— Толькі свінні, і мы з сястрою хадзілі для іх рваць крапіву. Кожны дзень бралі мяшок, рукавіцы і ішлі да возера. Я ўзненавідзела ўсё тады...

— А мне радасцю было ўсё жывое.

— Дасі веры ці не, а я баялася лесу, жаб, чарвей. По баялася толькі адпаго — біцца з хлопцамі.

— I біла іх?

— Яшчэ як!

За грудком сценка ўткнулася ў пясчаную дарогу. Там цяжка ступаў конь і шалясцеў пад калёсамі сухі жоўты пясок. I япы ішлі за возам, што пах калама.ззю і свежаўкошанаю канюшынаю, за жоўтым сабакам, што, угнуўшы голаў, бег з боку фурманкі. I пешта новае, пязнапае дагэтуль варушылася ў Міцевай душы, і ён ведаў, што гэтае невядомае расло, падымалася і ў Чэсі.

Япы ўвайшлі ў вялікую вёску з драўляпаю цэркваю за каменпым мурам, з горкім пылам, які ўсё ніяк яшчэ пе мог асесці пасля авечак, якіх гнаў, несучы на адпой руцэ старую шарую сярмягу, а ў другой — зробленую з сіняй бутэлечкі з адрэзапым дном трубу, немалады, у аблезлым каўпаку пастух.

У малых вокнах сухою пераломанай чырванню адбівалася блізкае сонца, перапальвала высокі журавель з тонкаю жэрдкаю. Каля мокрага пазелянелага зруба загаварыліся маладзіцы. На стракатай дзяцелінцы стаялі драўляпыя, у жалезных абручах вёдры.

Міця павітаўся, і твары маладзіц памякчэлі. Адна з іх узяла вядро і, расплюхваючы па пухкі пясок ваду, скоранька пайшла поруч з Чэсяй, не саромеючыся, распытвала, адкуль і чыя яна будзе.

— А я ж думала, да Герасімцоў, бо да іх прыязджае гэдкая паненачка і хлопец гэдакі відны.

Маладзіца, мусі, знарок падхвальвала Чэсю з Міцем, каб болей што выпытаць. Мякеііька ступаючы босымі загарэлымі нагамі, шчуплая маладзіца дайшла да крайняе свае хаты з саламяным лобам замест шчытка, прыпынілася пад павіслым галлём грушы, што расла за плотам, і, жмурачыся проці нізкага сонца, паспачувала:

— Ого, не блізкі свет — тыя Дварчаны. Проці ночы будзеце ісці.

А потым махнула рукою:

— Але ці вам, маладым, почы баяцца... Ноч кароценькая цяпер.

Ужо за вёскаю, на мосціку з замшэлымі парэнчамі і дзіравымі маставіцамі, пад якім цурчэла па зялёных каменнях быстрая рэчачка і адкуль горка пахла вялікаю, у жоўтых парасончыках цвету лодзьмаю, Чэся смяялася з гэтае цікаўнае на новасць маладзіцы:

— I праўда, Міця, ці ночы нам баяцца?

I нечакана, нібыта ўчуўшы трывогу і песпакой, адарвалася ад парэнчы, падняла вочы на аранжавае сонца: вакол яго дрыжаў і пераліваўся круг.

— Міця, паглядзі, якое сонца. Ты бачыў калі?

Міця, асцярожна ступаючы па гнілых маставіцах, падышоў да Чэсі. Адсюль, між прагалля маладых вастраверхіх алешын і пахіленых купчастых вербаў, было відаць аранжавае, з ясным кругам сонца. Япо сляпіла вочы, пакідаючы па твары пякучую чырвань. Гэтая чырвань аблівала, харашыла ружовасцю Чэсін твар.

— Ты бачыў такую праяву? — Чэся не магла высока падняць вочы, каб яшчэ раз глянуць, як мігцеў, пераліваўся, зацярушаны ружовым пылам, гэты выразны круг, што тугім пярсцёнкам абняў сопца..

— Так грае сонца,— Міця з-пад локця зірнуў туды ў прагал вербаў.— Адзін раз у год. Толькі сёнпя.

Чэся з рыпучага мосціка сышла на цвёрдую збоку разбітае дарогі сцежку, спытала:

— Чаму толькі сёння?

— Таму, што сёння самы большы дзень і самая кароткая ноч. Сёння — Купала. Ёсць неіікая з’ява ў прыродзе, калі грае і раптам знікае сопца.

— Ты бачыў?

He.

— Тады папільнуем.— Чэся стаілася і з дзівам глядзела на таемны сёння вечаровы свет са шчарбатым грабенцам лесу, з цёмнымі купамі старых дрэў у невядомай далёкай вёсцы, з застылым ветраком на каўпаку крутога грудка. Пад усім таямнічым сцішэлым светам нізка вісела, кацілася мігатлівае сопца ў вялікім, ясна-зеленаватым зверху і чырвона-ліловым спаднізу кругу.

Яно дакацілася да ветрака, і ёп, здаецца, нібы заскрыпеў, апускаючы на сваім крыле гэты вялікі ценжар. I сонца пачало заязджаць у нейкую прорву, пераліваючыся толькі макаўкаю-пярсцёнкам. Знік і расплыўся пад ім зеленаваталіловы круг. I на зямлю зацерушыўся сухі сляпучы поцемак.

— Во і ўсё,— Чэся ўздыхнула і пайшла дарогаю, што пахла яшчэ горкім сухім пяском.— Я думала, што і праўда яно грае.

Блізка ў маладым хвойніку, у кустах перасвістваліся і аціхалі пташкі. I толькі адна цвірчэла, як хто дзьмуў у гліняны свісток з гарошынаю.

За сонным ацішэлым жытам працяжна і жалосна ржаў малады копь.

Дарога скіравала зноў да рэчкі, на поплаў, дзе набэрсаўся каля цёмнага, уперамешку з лазняком і крушынаю густога алешніку белаваты волкі туман.

Нізкая, шорсткая, зголеная, як вострай брытвай, пакоша пахла прэснаю расою.

3 туману рудаватымі бародаўкамі выглядвалі складзеныя нанач копкі яшчэ пе высушанага сеііа.

— Вой, сенам як пахне!

Чэся вырвала сваю руку, пайшла да блізкай капы сена.

— Ага.— Міця ўслед за ёю сышоў з тугое, утоптанае сцежкі на шапаткую, абсыпаную расою пакошу.

Чэся прылягла спіною на пахучую капу, аб’ехала на ee­ne ўніз, невыразна цьмяна забялеліся яе ногі.

Мяккі, гаркаваны пах сена закружыў Міцю голаў.

— Садзіся бліжай,— яна працягнула яму руку.

Ён злавіў дрыготкія пакрэплыя пальцы і, не выпускаючы ўжо, сеў поруч з Чэсяю. Абняў яе за плечы і ўчуў, як бокам яна прыгарпулася да яго, учуў каля свайго твару казытлівы дотык яе валасоў, пахучых гаркаватым, смаловым, як ялаўцовым, пахам, учуў каля твару яе халоднае вуха, і ёп злавіў губамі яе мякенькую мочку.

I прымлеў, успомніўшы зноў возера, трапяткое, разарвапае сонца і як япа спрытнымі нагамі ішла па ім, распырскваючы ружаватаю тэнчаю ваду.

Цяпер, чуючы пад рукою цяпло яе мякка круглага пляча, ён верыў і не верыў сабе, што так блізенька каля яго ецішылася яна, Чэся, і мацней прыгарнуў яе да сябе. Яна павярпулася, падпяла свой твар, і ёп злавіў яе вільготнамяккія губы, задыхпуўшыся ад дотыку да іх, і пачаў гарэць ад брыдкасці, ад бяспамяцтва, ад усяго...

I ўчуў, як яна цалуе яго сама — у нос, у губы, у шчокі, у вочы. Міцю здавалася, нібы матылёк садзіцца на яго твар, мяккімі растлуненымі крыльцамі прыліпае да яго.

Як апомніўшыся, ачуняўшы і адышоўшы ад свае гарачкі, яна раптам уздыхнула:

— Ой, божа, сена колецца, сена.

Ён нібы прачнуўся, таксама расчапіў свае рукі.

— Ідзём, Міцёк...— Яна скоранька падхапілася, абгладзіла кругом сябе сукенку.

Потым, калі япы выйшлі з лянівага сырога тумапу, калі дарога паднялася на настылы грудок, за якім ружовай яснасцю свяцілася, не стухала кароткая купальская ноч, калі ён, зпоў асмялелы, абняў яе, яна са смехам сказала:

— Трэба было там.— Яна бліснула вачмі, што адбівалі чырвапь не астылага яшчэ неба, і смехам сказала;— На сене.

— А ты там не баялася?

He.

— Нічога? — Ён, ужо асмялелы, падахвочаны гэтым жартам, прыціснуў усю яе, дрыготкую, жывую, чуючы рукою

пад накінутым наапашкі жакецікам яе непаддатна-гібк стан.

Але яна скоранька злоўчылася і пад яго сашчэмлены} рукі, зверху падтачыўшы свае, разарвала пямоцны круг, што тугім абручом абвіў яе.

Ён ішоў, узіраючыся на яе, усю яе — зграбную, высакаватую, пругкую, лёгкую ў хадзе на гэтай расістай ужо дарозе, і пешта раптам зашкрабло, зашчымела на душы, што ёв пе быў смелы з ёю на тым яшчэ волкім і цёплым сене.

А можа, дзяўчаты любяць смелых, пе такіх, як ён?

Міця, задуманы, абыякавы, нібы пачарсцвелы да Чэсі. ішоў каля яе, цверазеючы яшчэ і ад гэтай пасвяжэлай сырасці, што падымалася ад рэчкі, ад смугі алешніку, абвітага нізкім туманам. Там суха, як дрэва аб дрэва, скрыпеў драч. Далёка ў поцемку ночы заблішчаў, затрапятаўся і пачаў расці, болыпаць агонь, зводдаль загарэўся другі.

Недзе ў невядомых вёсках хлопцы і дзяўчаты спраўлялі Купала.

Міцю падумалася, што дома верасаўскія хлопцы рвуць на аблозе ялавец, каб таксама раскласці агонь, і сабраліся купкаю і спяваюць дзяўчаты. I яму раптам захацелася быць там з Чэсяю...

Ён дагпаў яе, падсунуўшы руку пад накінуты наапашкі пінжачок, узяў яе за халаднаваты локаць, учуў, як Чэся са злою радасцю сціснула яго пальцы, пазіраючы туды, у далёкі сіпяваты поцемак, дзе на грудку каля чорнае паласы лесу жоўтай яспасцю шугаў і свяціўся агонь. Ціхенька і нечакана спытала:

— Ты любіў калі-небудзь?

У Міці перахапіла дых:

— He,— і ледзьве вымавіў сваё: — А ты?

Яна тужэй сцягнула на грудзях свой жакецік, здрыганулася ад сыраватага холаду. На пышных жаўтлявых валасах яе, на шорсткіх шнурочках броў цьмяпа адсвечвала раса. Згаслі і павузелі яе вочы, пад імі дужкамі вызначыліся два вострыя шпаркі.

— Стамілася? — Міця зноў злавіў Чэсю за абедзве рукі.

— Крышку,— уздыхнула яна і з радасцю, як дзіця, суцешыла сябе: — Дзень скора. Бачыш, як забялелася неба. Я не згледзела, калі прайшла ноч.

Япы стаялі маўклівыя, узіраючыся, як далёка ў горах, перад чорным няроўным паскам лесу, што цягнуўся ўздоўж белаватага пеба, палаў і большаў жоўты агонь. А высока над імі, над усёй зямлёю перавярнуўся зорны воз — Вялікая Мядзведзіца.

Ад блізкага світання пачынала зеляпець цёмная трава, і нібы з перапуду падсвіствала, прачнуўшыся ўжо невядомая пташачка на ціхай, яшчэ не шапаткой грушы ў сіва-росным жыце.

У візкім, што падступаў да балотца, алешпіку, у купах вербаў учуўся спярша нясмелы, а потым моцны расцяжны свіст, прашыў густы, у нізкім рэдзенькім тумане алешшк і купы старых вербаў.

— Салавей? — Чэся, ганяючы дрыжыкі, зноў сціснула каля шыі свой прыталены жакецік з вострымі падкладзенымі плечыкамі.— Я ніколі не чула.

— Няўжо? — здзівіўся Міця.— Гэта івалга, яшчэ кажуць — падсалоўка.

— А ты не смейся. Я гараджанка. Я сёння першы раз прайшла во такую дарогу. Яна запомніцца мне на ўсё жыццё. I ты, і возера...

Яна нагвулася, зняла басаножкі і памалу пайшла, набіраючы на босыя ногі зялёных мокрых лісцяў, травы і кветак.

Глухая дарога, мінуўшы балотца, выбегла на поле да адзінокага хутара, дзе тоўста і асіпла гукаў сабака, і, захлынуўшыся ў ценька-нядужай, прыгнутай ад расы мятліцы, выйшла на абсаджаны бярэзінамі і пасыпаны жвірам гасцінец.

Адсюль з грудка была відаць цёмна-зялёная лагчыпа між грудкоў, дзе адна за адной цямвелі, засланяючы нізкія саламяпыя стрэхі, старыя высокія прысады. Тонкай канаплінай перад імі вадымаўся высокі топаль. He патушаная блізкасцю дня, над ім яшчэ моргала, слязілася, як ільдзінка на акпе, далёкая зорка. I раптам на вачах у Міці растала, расплылася ў паяснелай сінечы неба.

— Там маё Верасава.

— Дзе? — Ён чуў, як яна цёпла задыхала каля яго.

— Вупь, бачыш, цёмнае высокае дрэва? Топаль.

— Бачу.

■— Там наша вёска.

— Няўжо? А мы падыдзем туды?

— Чаму ж не?

Напроці Верасава явы падышлі да стромага берага. Унізе шырокім тугім васам вывівалася рэчка. Яны стаялі, узіраючыся на густую плынь вады, што лізала доўгія грывы зялёнай расы ў белых кветачках цвету. Каля купкі нахіленага, падмытага алешніку круціў цёмна-сівяваты вір.

Чэся, зірнуўшы на яго, адстуцілася ад расколатага берага.

Рэчка паволі з-за нізкага, што браўся расці на жоўтьш намытым пяску, ракітніку рабіла крутую луку, падымаючы высокі пясчаны бераг.

— А дзе твая хата?

— Вунь,— Міця паказаў за старыя чорныя алешыны з вілаватымі паўсыханымі вяршкамі: у прагале іх рожкамі канькоў выткнуліся зеленаватыя замшэлыя стрэхі верасаўскіх хат.

— Вупь наша гумію, бачыш?

— Ага,— кіўнула галавою Чэся, узіраючыся ўжо не туды, а на кабету, што паволі з цяжкаю радзгожкаю на плячах выбіралася з гразкага, багністага балота.

Міця таксама згледзеў, як, падаткпуўшы падол спадпіцы, з іхняе сепажаці, мусіць, нажаўшы свіпням радзюжку сакаўнога, з драпастым лісцем калюча-шорсткага хробусту, лезла Ваўчкова Вольга.

Змеціўшы, што нехта стаіць над абрывістым берагам, яна ў міг вока кінулася ў троснік, у кусты вербалозу і заплюхала па вадзе, трапіўшы недзе ў гразкія лёхі крыніц.

— Чаго яна? — здзівілася Чэся.— Утопіцца, крый бог, багнішча там.

— Яшчэ і якое.— Міця незнарок адышоўся.— На чужым жала траву, таму і хаваецца.

■ Чэся махпула капою сваіх ужо волкіх валасоў, азіраючыся на зялёнае, у густых кустах алешніку, у вербах роснае балота, і сказала пра другое:

— Хораша тут у вас.

— Ага, хораша... Толькі сцішна аднаму.

— А ты з дзяўчынай прыходзь сюды.

— А хіба яе прыклічаш?

— А ты папрасі. Няўжо ў Верасаве япы бессардэчныя?

— А во, зараз. Паслухай.— Ён узяў яе за руку, трохі засмуціўшыся, прачытаў:

В' ліповэ квяты, в ліповэ лісце

Прог устроілэм на твае пшысце...

Уст поцолункі, рамен усціскі

Ховам для цебе на дзень наш блізкі... *

Япа засаромелася і насцярожана спытала:

— Ты складаеш вершы?

— Трохі,— прызнаўся ён.— Але гэта пе мой, гэта верш

* У ліповы цвет, у ліповае лісце Парог уквеціў на тваё прыйсце. Губ пацалупак, плячэй прыціскі Хаваю для цябе на дзень наш блізкі.

Стафа. Ён склаў за мяне, каб ты прыйшла. Хіба было кепска табе са мною?

— Ой, што ты, Міця, я 1 так не ведаю, як аддзякаваць табе.

— Прыходзь сюды ў нядзелю, аддзякуеш за ўсё.— Ён зноў злавіў яе руку,

Яна не вырывалася, толькі заплюшчыла вочы.

Ён мякенька пацалаваў у іх, а потым у сухія стулепыя вусны..,

У Дварчаны яны прыйшлі, калі нізенькае чырвона-дрыгатлівае сонца, спаднізу прашыўшы густыя дрэвы, слізганула па чорных дранкавых ды закурэлых чарапічных дахах. Ужо на сенаванне з прывязапымі да ровараў косамі ды граблямі ехалі не вельмі ўхватныя да работы'мяшчане, і цэлую плойму коз запыніла каля закрытага пераезда старая Кайтаніха, чакаючы, покуль пройдзе ранні пасажырскі поезд. Стаўшы спіною да лядовага скразняку, што віхрыўся ўслед за вагонамі, Чэся трымала растапыранымі пальцамі свае густыя валасы. Гэтак не здымаючы з галавы рук, загаварыла пасля таго, як, зарыпеўшы на стрэлках, каля вакзала стаў аціхаць поезд:

— Дзякуй, Міцек, табе за ўсё.

— Ты ж не забудзься,— задыхнуўся ён,— вазьмі ровар і прыязджай туды пад Верасава на той стромы бераг. Як умовіліся, у нядзельку.

— Хіба другім разам.— Яна ўзяла з яго рук плеценую карзіну. Ёп глядзеў ёй услед і толькі цяпер убачыў у яе валасах кветку прывялай дзяцелінкі з таго ўжо далёкага сена з-пад Світазі.

— He, ты прыязджай, я чакаю,— крыкнуў ён наўздагон.

— Я прьіеду, Міця.— Яна кіўнула сваёю жоўтаю, як сланечнік, галавою.— Хрысця табе накажа.

XII

Сварбы між імі не было даўно, была халодпая і педаступная, як мур, маўклівасць.

Пераступіць гэты холад адчуджанасці ўжо ніхто з іх но мог — ні Імполь, ні Алеся.

Алеся, здэцца, даравала яму ўсё, зразумеўшы пасля той сыравата-халодпай ночы, калі яе, ужо бяспамятную ад рэўнасці, штось наглае, нядобрае, злое, пібы зробленае якімі чарамі, панесла на чыгунку пад поезд, на смерць, што ёп пе .любіў, пэўна, ніколі.

I душа яе, як апечанае лісце на агні, абвяла, згарнулася, абкурэла дымам чужых абгавораў ужо назаўсёды.

Яна ведала, што ніколі не будзе любіць Імполя так молада і чыста, як любіла раней.

Балючая рана крыўды, помсты, брыдкасці памалу загаілася, зарасла новаю скуркаю абыякавасці, I Алеся ўжо з гапарлівай пыхай таіла ў сабе раз’юшаную злосць: як зярнятка ў арэхавай шкарлупцы, яна, гэта злосць, паўнела і расла, убіраючы ў сябе мяккасць дабраты.

Алеся ведала — ліхам, а не дабром усё гэта скончыцца, але перамагчы сябе, знайсці, зачэрпаць спадыспаду душы штось гойнае не магла. Перакіпела, перасохла душа, зарасла і закідалася, як стары калодзесь, брудам абгавораў, няверы, помсты і вялікага пеадкупнага граху перад залувіцаю і свеккрывёю, што мардаваў і пакутаю мучыў яе.

Так ішло іхпяе жыццё — для чужых вачэй пібы спакойпае, для Імполя з Алесяю — адгароджанае халодным і непарушпым мурам маўклівае злосці і нянавісці.

Калі з паўгода пазад яны шукалі зручнай хвілі, каб пабыць адным, то цяпер радаваліся, што нехта прыходзіў у двор і яны маглі гаварыць не толькі з нечаканым суседам, але і між сабою. Выходзіла гэта міжволі. Гэта была як палёгка, як сіпяе неба між доўгай навалы сівых, цяжкіх снегавых ці дажджавых нізкіх хмар.

Спалі яны даўно асобна, зрэшты, і жылі асобпа, хоць і ў адной хаце — кожпы са сваімі патайнымі' думкамі, толькі перад старонпім вокам паказваючы, што сварбы, ды злосці, ды гэтае пематы між імі няма.

Імполь, як здавалася яму, прыкмячаў, што пра іхнюю заядлую злосць, нянавісць ды нялюбасць дагадваўся пануры, як крумкач на палявым камені, стары Корсак. Імполь здзівіўся і неяк ачах душою, учуўшы, што ён перамяніўся да Алесі. Перамяніўся знянацку, убачыўшы адпо роснае раяіцы, калі яна ішла з даёпкаю ў хлеў, яе босыя ногі з шырокімі пляскатымі пятамі і вялікімі, як у клышаногіх, костачкамі. I цяпер адразу, што ён ужо ні думаў пра Алесю, прыпаміналіся гэтыя тоўстыя выпуклыя костачкі па нагах і шырокія пляскатыя пяты. Патаемпая любасць да Алесі, той няўцерпны магнэз, які цягне мужчыну да кабеты, згінуў, нячутна ўтачыўся, растаў, як вада ў зямлю.

3 кожным днём яны чужэлі і рабіліся невыноспымі адно аднаму. Маўкліва ўставалі, маўкліва клаліся спаць, гаворачы, перасільваючы сябе, толькі пра тое, што трэба зрабіць ці прынесці. Імполю было пяўцерп і нязноспа брыдка, што япы так жывуць — без кахання, без піякае расіны радасці,

што ў іх асталася толькі балючая, як парыў, да гаркаты пакутная цярплівасць.

Іншы раз Імполю здавалася, што ён не вытрывае гэтых маўклівых пакут, што вострымі кіпцюрамі здзеку разрывалі яго душу, і пойдзе, як пайшоў ад Радзюка. Але нешта стрыножвала яго адвагу, калі ён пачыпаў думаць пра Алесіну цяжарнасць, пра тое ненароджанае дзіця, што вырасце без яго, без бацькі. I яму рабілася шкада Алесю, і нейкая танюткая мігатлівая, як наструненая між шурпатых хвоек, павучынка раптам прыпыняла яго. Трэба было ўжо разарваць яе рукою, а тады ісці.

Цяпер ужо не раз у шапаткім поцемку ночы, абвыкаючы да ціхага і цяжка-здушанага храпу Алесі, ён усё меркаваў, як разарваць гэтую павучыпку, і мыслі яго піяк не разміналіся з Хрысцяй: загарэлая, у той крэпавай, крышку гаматнай, перашытай сукенцы, падобная ўжо нечым да гараджанкі, яна стаяла ў Імполевых вачах, і ён ужо з салодкай радасцю бачыў сябе з ёю ў пейкім іншым свеце, па багатым хутггры, у дагледжаным садку, дзе з цёмпага лісця свяціліся жоўта-ясныя буйныя яблыкі.

I ён пачынаў дагадвацца і разумець, што патаемна, ціха і няўзнак любіць Хрысцю, ды нейкім асаблівым, вымучаным і нерастрачаным каханнем.

Ды, пэўна, да яе, да Хрысці, ён нікога не любіў. Быў час — наравілася яму тоўстая, круглая, як бопда, Ваця, ды, можа, не наравілася, а яго, ужо выспелага хлопца, спакушала неадолыіая прага спазпаць таямніцу кахання. I, мо жа, гэта яго моцнае, затоепае ў душы жаданпе і ўчула Алеся, засланіўшы яму свет. Хрысцю ён, здаецца, і не прымячаў, покуль сама пе пачала строіць з ім жарты і забаўляцца, таямніча бліскаючы лупаценькімі карычневымі вачмі. Та ды ўжо і сам стаў прыглядацца да яе, хмялеючы ад песпадзявана-разгарачапых думак.

Тугая зашмарга сціснула Імполя пасля таго, як у Дварчапы ад Корсакаў сышла Хрысця. Ёп ужо не ведаў, як даць сабе рады, думаючы ўсё пра тое, што іхнія дарогі, перакрыжаваўшыся тут, у Верасаве, разыходзіліся навекі. Але ў мыслях варочаў, прыклікваў яе да сябе, бачачыся разам з ёю то на купленым багатым хутары, то ў далёкай Аргенціне, upa якую, прыходзячы да Радзюка, расказваў вялікі белы, як лунь, амерыкапец Чарняўскі, што блізка ад Радзюкоў у татарскім двары купіў пяць гектараў тлустай, хоць ты яе на хлеб маж, урадлівай без гною зямлі. I яны з Хрысцяй, як той Чарняўскі, зарабіўшы грошай, вернуцца дадому і купяць падзел або мураваны, на два камяпі, з шатравальняй і валь-

цамі, Крамяніцкі млын, які Імполь бачыў за Дварчанамі. I месца — адно хараство, азярцо ў вербах і лясістыя груды круга яго.

I баяўся, што Алеся магла разгадаць патайныя мыслі, прыслухоўваўся да ложка, дзе ляжала яна, таксама перабіраючы ў памяці нешта патайнае, сваё, чакаў, покуль яе не зморыць сон.

А цяпер тут, на карычневым ад мятліцы і ружаватай смолкі балотцы, куды ён раненька з касою прыйшоў, пікога не было. Толькі далей каля сіваватага тросніку, дзе кіпелі і вірылі крыніцы і дзе, вывіваючыся праз густы лапушысты хробуст, бег да рэчкі, сцішком цурчэў, пераліваўся праз карэнні алешніку вузепькі раўчучок, хадзілі на сваіх цыбатых пагах чатыры чорна-белыя спаважныя буслы. Ды каля рэчкі аж гнуўся ад мігатліва-дружцага пералёту ды цвіркату маладых, гультаяватых яшчэ шпакоў, што з абрыдлым верашчаннем і нецярплівым трапятаннем крыльцаў выпрошвалі ў старых сабе корм, цёмна-зялёны шчытны алешнік.

Гэты мігатлівы ненажэрны вэрхал цяпер стаяў на верасаўскім балотцы кожны дзепь. I, радасна аглушаны ім, Імполь папляваў на руку, выцягпуў з кішэпі мяпташку і, піаргануўшы ёю па вострай, звечара паклёпанай касе, зачаў першы пракос. Пераспелая, густа абсыпапая расою трава, палахліва ўздрыгнуўшы сіпяватымі мяцёлкамі, хілілася набок і пакорна клалася ў прэсна-саладжавы пахучы пракос. Рытмічна, з узмахам Імполевых рук звінюча шахкала едкая, падвостраная мяпташкай каса, і ў такт яе шоргату падступаліся Імполевы ногі, пакідаючы на калючай пакошы дзве пратаптаныя сцежачкі. Пасля роўпага ўдалага клёпу каса аж брыла траву.

А над Імполем злым, зноў растрывожаным роем закружылі думкі пра Хрысцю. Чамусьці ўявіў, як яна прыбегла б з граблямі раскідаць ды распускаць пракосы: босая, загарэлая, у чырвонай, з белымі кветачкамі хустцы, што ішла ёй да твару, і ён, злавіўшы яе, ужо не выпусціў бы з рук, раптам убачыўшы крышку спахоланыя і радасна-хітрыя яе карычневыя вочкі. Ёп спахапіўся, апомніўся ад гэтых разгарачаных думак, учуў нечаканую брыдкасць і сорам перад Алесяй. Душу абліло ўжо нават шкадаванне, што не любіць ды, мусі, ніколі не любіў яе.

Цяжкаю вадою, нібы з высокіх заставак, падала і разбівалася ў белую злую кіпень яго радасць.

А можа, кіпуць усё к чортавай матары і пайсці, як пайшла яна, Хрысця... I раптоўна асекся, успомніўшы пра Алесіну цяжарнасць, пра дзіця, што мае нарадзіцца. Яго дзіця.

Лле што дзіця?.. Будзе гадавацца! Бо жыць так, як жыве, ужо няўсцерп, збрыдла ўсё.

Цяпер у яе што ні слова, то са злосцю, з помстаю, што " ні гутарка, то — сварба з кляцьбою, з мяпюшкамі. Што ні зрабіў — усё наадварот, усё не так.

Учора сварба і крык пачаўся яават з таго, што ён, Імполь, прыгрукнуў дзвярмі: яна, Алеся, якраз прыляглД на ложку.

— Божа мілы, як ляпне, так аж у небе чуваць.

Імполь не згледзеў, як выйшаў пракос, ужо падбіраючыся да самае гразі, дзе кустамі вербалозу гніло, зацягнутае чырванаватай рудою, смярдзючае багнішча.

Абапіраючыся на касу і пераскокваючы з купіны на купіну, Імполь падбіраўся да струхлелага алехавага ппя — там недзе, як ведаў ён, было качынае гняздо. Месяц назад, прыбегшы сюды ўкасіць напач каню маладога тросніку і асакі, Імполь крышку сумеўся, учуўшы тут, каля бародаўкаўкупін, у асацэ, у верацёпах тоўстага балотпага хяашчу падазроны лопат і валтузню. Настаўляючы вуха, ён падкраўся бліжэй і ўбачыў двух качараў: адзін з іх пляскатым дзюбам турзаў за шыю другога, рваў чоряа-бліскучае пер’е каля галавы, падмагаючы сабе крыллямі, церабіўся на спіну, стараўся падмяць пад сябе. Зводдаць ад іх каля струхлявелага алехавага пня, цікуючы цёмнаю пацеркаю вочка, мусіць, на сваіх кавалераў, сядзела жаўтлява-стракаценькая, з фіяле₇ тавым люстэркам на крыле, насцярожана-сцішаная качка.

Заюхлепыя, занятыя бітваю качары, здэцца, і не бачылі, тііто да іх падкрадаецца Імполь. Выцерабіўшыся спадпізу, той, як выдавала спярша, слабейшы, пачаў ціснуць воллем і латашыць шырокай дзюбай па плячах гэтага большага і дужэйшага. Імполь уваткпуў у багнішча касу, і, ужо хмялеючы ад прагпасці і жадаппя злавіць іх, разгарнуў радзюжку, і ўпаў туды ў рэдзенькі хвошч. Але дарма — залопаўшы з патужліва-парывістым ляскам сваімі крыллямі, качары падпяліся, а Імполь толькі ляпнуўся ў іржавую топкую гразь. Каля гнілога алехавага карча, адкуль усхапілася перапуджапая качка, Імполь знайшоў дванаццаць зеленаватых, пэўпа, яшчэ не наседжаных яечак, але ў шапку ўжо не браў.

Цяпер каля карча асталася пустая, трошкі завітая сухою асакою ямка і кучка свежага памёту — падоечы вывеўшыся, качка пакінула гняздо.

Імполь перавярнуў касу, трымаючы рукою за дзюбок, памянціў доўгаю мянташкаю і пачаў збіваць бародаўкі жорсткае асакі і мяккі лапушысты бабок з пацямпелымі шыпікамікветак.

Тут у самай гразі раскашавала адна няўежная дзіч, якую,

эдэцца, і каса не брала — сухаватая, разучая асака, верацёны цёмна-бурага хвашчу і купы тросніку з высокім сіваватым гляжджаем, што выпусціў свае зялёныя, яшчэ не п-ачарнелыя таўкачы. Толькі пры рэчцы, дзе ўвесну Імполь падсыпаў попелу ды перад вялікаднем, пачысціўшы комін, прынёс тлустае сажы, загусцілася цёмна-зялёная мяккая мурава. Радасць брала яе і касіць, адно пасйявай за касою. А тут — мука ды злосць лавіць па куп’і бароды шорсткаіі асакі.

Палуднаваць Імполь ужо і не пайшоў, рашыўшыся даканаць гэты клін балота. Брыдка было перад людзьмі: сярод жаўтлява-зялёнай пакошы шарай спалавелаю паласою расцягнулася адна яго пераспелая сенажаць; пакуль рабіў склеп, іншыя ўжо ўправіліся пасенаваць — высушыць і звссці ў гумно сена.

Управіўшыся тут у багнішчы, вярнуўся да рэчкі, абкасіў у цяньку пад алешнікам лабаты бераг, спаласнуў у вадзе касу і, убіўшы яе кассём у шчотку зрэзанае да карэньчыкаў травы, пайшоў вынесці на сушэйшае з мокрае гразі ўкошапае, адчуваючы наліты ценжар ва ўсім целе, але і радасць, што ўсмак ды ўволю напрацаваўся. Развёў пракосы, раст'рос астатні ахапак і завярнуў пад рэчку, шукаючы бухты, каб скупнуцца ў крынічнай шчымлівай вадзе ды спаласнуць з сябе ліпкую, парную млявасць. Сонца пераваліла за полудзень. Змарылася і сцішэла ненажэрная шпачыпая чарада, што гвіжэла, пераклікалася тут каля надрэчпых вербаў і алешніку. Азіраючыся, ці пяма каго, убачыў толькі на пераласым кані паплаўнічага, верасаўцамі напятага Віцю Чувака, што прыглядаў за пасевамі ды сепажаццю, каб не прыпасвалі ды не касілі адзін у аднаго, пайшоў у халадок пад пахіленую старую вярбу з адламанаю цяжкаю галінай, каб распрануцца, і здумеўся, учуўшы Хрысцін голас:

— Імполь, Імполь!

Азірнуўся круга сябе — не, акрамя паплаўнічага, што падаўся пад верасаўскія гароды, нікога підзе пе было.

Але ціхі голас, а потым і смех пачуліся зноў. Імполь падумаў, ці не падалося, як было раз у гумне: зайшоў набраць каню сена, а там у застаронку нібы нехта Еўчыным голасам аклікнуў яго — Імполя, аж мурашкі заказыталіся на спіпе.

Расшпільваючы лёгкую, без каўняра кашулю, прыслухаўся, але голасу болей не было, адно нёчаканы віхор, што зашумеў у алешніку і пакарабаціў у рэчцы ваду, віўся над растрэсеным, прывялым ужо сенам, падымаючы яго ахапкамі ўгору і раскідаючы над чужым надзелам, дзе ўжо ачуньвала і падымалася жаўтлявая атава.

— Імполь, Імполь, ці чуеш, глухі? — гукалі недзе за вярбою на другі бок рэчкі.

Прыжмурыўшыся проці сопца, што адбівала ад рэчкі і калола ў вочы сляпуча-мігатлівым бляскам, убачыў яе, Хрысцю. 3-пад чубка хусткі выглядаў загарэлы і паўпаваты тварык, свіціўся пяўтоенай радасцю, і гэтая радасць, да якое дамешвалася сарамяжнасць, падружовіла шчокі.

На ёй была лёгенькая прыталеная блузка ў вішнёвыя ягадкі, з доўгімі рукавамі і тугімі манжэтамі, і цёмна-сіняя спаднічка. Каранёвы, зверху ўкладзепы зялёным ягадпікам кошык япа паставіла каля сваіх босых ног, па адпой бялеў заверчаны палатняны лапік.

— Гукаю, гукаю...

Імполь аж пахіснуўся ад печаканай радасці. He сваімі, крышку мяккімі лрыгатлівымі нагамі падышоў да абрывістага берага, з-пад якога з ціха-жалосным цвірканнем выляталі ластаўкі, яшчэ не верачы сабе, што там яна, Хрысця.

— А я веры пе даў, піто гэта ты.

— Вот яшчэ,— засмяялася яна.— Можа, і гэтаму не даеі веры, што заверчана нага.

— He смейся,— ён угнуў голаў, хаваючы вочы ад сопца, што суха бліскала, мігцела тысячамі серабрыстых плямаў, колючы вочы,— А дзе ты ўкалечылася?

— Хто яго зпае. Само з сябе.— Яна паўзіралася па сваю заверчаную нагу.— Нізіперпіца між пальцаў ускочыла. Страх глядзець. Чорны, як сліўка, валдыр. А я думала нізіперніку нарваць, але, мусі, спазнілася. Во скасілі ўсё.

— А вунь у Сымона Раковага астаўся яшчэ чубок.

— Праўда? Во, як жа ж я,— ступаючы на пяту і пакульгваючы, памкнулася да лазы, што разам з асотам укрыла нізкі пясчаны бераг.

— Пачакай, я перанясу.

— He, Імполька, схадзі ты. Ці ж я ўлезу ў гразь,— з-пад дзюбкі насунутае хусткі хітра зіркнула сюды на высокі, у цёмкых норках ластаўчьшых гпёздаў стромы падмыты бераг.

— А я не ведаю, што за трава,— ён прайшоў колькі крокаў 1 раптам абярпуўся.

— А во, падобная да чэмеру. Лісце, як у рабацінні, і кветка ліловая.

— Гэта што пры гразі? Зязюлькамі, я чуў, яшчэ называюць.

— Ага!

Асцярожна, пе на ўсю моц, ступаючы босымі нагамі па калючай шчотцы пакошы, Імполь завярнуў да чубка пераспелай сенажаці — якраз праз яе і цурчэла да рэчкі халод-

ная крынічка, у якую на загоне зімы паводкаю прыходзілі на нераст зялёпыя шчупакі.

Пераступіўшы ржавы раўчак і скачучы з купіны па купіпу, падышоў да сіва-зялёпага тросніку, дзе зрапку хадзілі, паважна ступаючы цыбатымі нагамі, чатыры буслы, убачыў і падпяў вялікую, але лёгкую чорна-ружовую перыпу і, як некалі малым, мякенька паказытаў сабе шчаку. Падкасаўшы штаны, па купінах далез да высокага лапушыстага хробусту, убачыў ліловы прывялы таўкачык суквецця з даўгаватым і праўда рабенькім, як зязюлька, лісцем.

Трымаючы бурачковы, што пах гаркаватасцю і вадою, букет сакаўных кветак, лагчынаю ўздоўж крынічкі, дайшоў да рэчкі і памаленьку па жвірыстаму казытліваму дну, поперак густое тугаватае вады, што збівала з пог, перайшоў па другі бок. Ломячы высокую лодзьму і мякка-пахучы валяр’ян, падняўся на круты бераг з другога боку ад Хрысці. Падумаў, засмяяўшыся з сябе, што сваімі мыслямі прыклікаў, мусіць, яе. Ёсць жа ж нейкі магнэз. Кажуць, чуе адзін аднаго чалавек. I яна, як счула яго мыслі, прыйшла. Штось нязвыклае, як букет балотнага нізіперніку, свяцілася ў Імполевай душы.

Ёп асцярожпа высунуўся з пацішэлага ад шпачыпага гармідару алешніку і ўбачыў, як, падступаючыся на пальчыкі, яна выцікоўвала яго ііа другі бок рэчкі і палахліва ўздрыгнула, калі ён аказаўся каля яе:

— Во, сколяка. Толькі ж ці нізіпернік гэта?

— Імполька, родпы, ён, нізіпернік,— і ўзяла, прытаптала на порсткім ягадніку ў кошыку бурачковы букет.

Гэтае «родны» раптам збіла яго з панталыку, аблашчыла да шчымлівага болю яго душу, і ён таксама памкнуўся сказаць нешта ласкавае, але толькі задыхнуўся ад глыбокага віру свае радасці. Маўчаў, узіраючыся на яе загарэлы мілы тварык, па яе сіпяватую, прыкусаную ад сарамлівасці, падцятую губку, на яе дрыгатлівыя вейкі, пад якімі хаваліся хітранька-насцярожаныя цёмна-карычневыя вочкі.

I ён абхапіў раптам яе, прыціснуў да грудзей і, стоячы шчаслівы, засаромеўся, што гэта зрабіў.

— Ой, што ты, пяхай крьіе бог, яшчэ хто ўбачыць,— зашаптала яна, і ён разняў, расшчаміў свае рукі.

— Па ягады збегала?

Ён учуў, як яго яшчэ калаціла нейкая дрыготка.

— Ага, во ляпь,— Хрысця нагнулася над кошыкам, адгарнула ядроны, вырваны з карэннем ягаднік: у кошыку аж даверху блішчалі перасыпаныя, як для хараства, суніцамі чорныя ягады.

6 Зак. 2635

101

— Уга,— здзівіўся ён і зачэрпаў жмепю. Усьшаў у рот. Япа, радая, смяялася:

— Твая спытае, дзе гэта ты ягад накаштаваўся?

— Ды не спытае.

— He кажы.— Яна хітра пакруціла галавою.

— He гаворым мы.

— Памірыцеся.

— Хто зпае.— Ён, баючыся глядзець ёй у вочы, адвярнуўся, сказаў, быдта не ёй: — Лягу спаць — сон не бярэ. Пра цябе думаю.

— Мо табе паўночніку нарваць, сіненькай кветачкі, што пры лесе расце? — засмяялася яна.—■ Кажуць, ад начпіцы памагае.

— He смейся, праўду кажу.

— А я і не смяюся, бачу, сам мучышся і мяне мучыш.

— Як? — Ён адступіўся, глядзеў на той падмыты стромы бераг, дзе каля вытачаных норак трапяталіся ластаўкі.

— Гаворыш толькі пра гэта.— Яна адышлася, схавалася ў рэдкі, разарваны цень пад нахіленую вярбу.

— Брыдка казаць, а я люблю цябе.

— Што з гэтай любові пашай? — Ёп учуў, як у яе змяпіўся і жалосна задрыжаў голас.

— Чаму, Хрысця? — Падбег да яе, убачыў чырвона-мігатлівыя, засланыя слязьмі вочы, палахліва спытаў:

— Чаго ты?

— Як чаго? — Яна ўгпула голаў, зашморгала носам, хаваючы свой заплаканы твар.— He ўжыць ужо там, у Грабянкаў. Баюся заснуць.

— Прыстае?

— Сам не, іншых прыводзіць. Некатарага дня ў Сулі начавала. Думала на сябе ўжо рукі накласці.

Ён страпянуўся, ловячы яе зірк.

— Што ты! Хіба можна так гаварыць?

Расшмаргнуўшы пад барадою хустку, яна ражком выцерла твар і засмяялася ўжо, заіскрыўшы яшчэ мокрымі ад слёз вачмі:

— Нажалілася табе, і адлягло, палягчэла на сэрцы,— Япа сцягнула з галавы хустку і асцярожпа, каб не вельмі чапіць заверчаную нагу, палезла праз маладую, што выпусціла па дождж сваю сліну, густую лазу да рэчкі, спаласнула твар. Адтуль ужо прызналася зноў: — Нагаварылася з табою, як з мацераю, як з сястрою якою.

I ад гэтых слоў Імполя агарнула крыўдная жаласць да сябе, па вачах запяклі, затуманіліся слёзы. Каб ужо ые выдаць іх, пайшоў уздоўж берага, туды, дзе ў кустах лазы,

паламанае крушыпы і брызгаліны высвіствала, залівалася дробная, невядомая Імполю пташачка.

Круцілася ў галаве сказаць пра тое, што перадумаў у здушлівым поцемку начэй, які бачыў перад сабою свет, як збіраўся з ёю ўцякаць у Аргенціну, як купляў багаты двор, Крамяніцкі мураваны млын.

Ён прыпьшіўся, глядзеў па шарую трапятлівую пташачку, што залівалася, тоненька высвіствала і цвірчэла на кусце крушыны, і нешта няўбачанае перапыпіла яго: смешпа мо гаварыць пра гэты выснены і выдуманы свет.

Ёп вярнуўся яазад, спыніўся каля кошыка з ягадамі, Хрысця, ужо нібы апрытомпеўшы ад свежае крынічнае вады, выцірала лёгкаю хусткаю твар, распусціўшы рудаватыя, што адлівалі золатам, свае валасы, выдавала нейкаю іншаю. Ён убачыў, што коратка падстрыжаныя валасы адраслі, змяпілі яе крышку з твару, зрабілі нейкаю трохі местачковаю, папрыгажэлаю яшчэ болып, але і яшчэ больш далёкаю.

— Змянілася ты,— Імполь сказаў, нат сам злавіўшы, што голас у яго пераіначыўся.

—■ Як? — здзівілася яна.

— Пахарашэла яшчэ больш. Інакшаю стала.

— Выдумляеш,— Яна падпяла кошык з ягадамі, з гэтыу бурачковым букетам нізіперніку. Зірнула нэ Імполя ўжо вясёлымі, блішчастымі, як пасля сну, вачамі.

— Я табе нешта хацеў сказаць, пра сябе пагаварыць.

— А чаго ж, Імполька, гавары.

— Ты ж збіраешся ісці.

— Няўжо ж мне тут каля рэчкі векаваць? — Яна за~ смяялася, быдта пе было гэтых слёз, яе плачу.

Нечаканы смех збіў з панталыку, перапыпіў яго, ахала^ дзіў разгарачапыя мыслі,

— Я пайду з табою.

— He, не трэба. Няхай ужо на мяне думаюць, што во сама прыбегла, а калі ты пойдзеш, будзе горш. Ды во чуеш?

Яна махнула галавою за рэчку, дзе за чарадою густых, пераплеценых вербаў стаяў, перамешаны мужчынскімі і жа~ ночымі галасамі, крык.

— Што там? — азірнуўся Імполь.

— Я ўжо каторая пара бачу, што туды з вёскі бягуць людзі,— падступілася далей, на высокі бераг, Хрысця.

— Мо паплаўнічы чыйго каня ў шкодзе злавіў?

— Вой, не так сабе там крычаць,— Хрысця зялёнаго, што асталася на жаўтлявай пакошы вытаптапаю і не калючаю, сцежкаю пайшла ўздоўж берага, прыкметпа накульг' вала на заверчаную нагу.

Ён падаўся ўслед, азірнуўшыся за алешнікам, ці пікога пе відаць, памкнуўся злавіць яе ў рукі.

— Вой, што ты? — адскочылася яна, мацней накульгваючы на балячую нагу, і засмяялася з яго: — I не брыдка сярод дня? '

— He,— павесялеў ён і дагпаў яе між двух цёмна-зялёпых кустоў алешніку, абхапіў збоку, прытуліў да сябе, сцішна-напятую, пацалаваў у брыво, у салёную, пагнаную ветрам слязу.

— He трэба, Імполька, ягады рассыплеш,— жалоснае было ў яе галаве, але рашучае, пруткае і дужае было ў яе руцэ, калі яна з усяе моцы адпіхнула яго,— Ідзі, паслухай, што там робіцца, потым раскажаш.

Ён хацеў спытаць, калі і дзе ён раскажа, але стаяў, не зварухнуўшыся з месца, глядзеў, як япа, накульгваючы на заверчаную нагу, хавалася за маладым алешпікам — там падымаліся, цвірчэлі разамрэлыя ад гарачыпі шпакі.

Калі зялёпая сцяна певысокага гаркавата-разамрэлага алешніку засланіла яе белую, у вішнёвыя ягадкі блузку, нешта балюча зашчымела ў Імполевай душы, ёп паціху пайшоў назад уздоўж рэчкі, да таго самага броду, якім пераходзіў на гэты бераг.

Каля вёскі пры гародах уздымаўся, прыхаваны сізаватымі вербамі, галосны тонкі крык.

Падкасаўшы штаны, Імполь пералез халодную крыпічную рэчку, у якой зайшліся ногі, вырваў убітую ў зямлю касу, наўпрасты, праз скошаныя шнуры, адмечаныя карычневымі пасохлымі лапкамі алешніку, якімі значылі мяжу, завярпуў да гародаў,— куды з грудка з вёскі бялеючы хусткамі, спяшаліся, беглі верасаўскія бабы.

Высунуўшыся з-за вербаў, з-за нізкіх кустоў ружаватага ракітніку, убачыў растрывожапую грумаду, што вірыла і гукала, сабраўшыся каля цёмных загонаў яшчэ невысокіх капапель, пры жардзяной загарадзі, дзе стаяў пераласы копь з мяшком па спіне замест сядла. Імполь дагадаўся, што пекага ў шкодзе злавіў паплаўнічы.

Грумада раптам страпянулася і пабегла ўздоўж гародаў. Імполь убачыў, як там ішла бітва. Вырваўшы з загарадзі кол, паплаўнічы — чырвоны дужы мужчыпа пад трыццаць гадоў, даганяў малога, усохлага, з аб’еханым набок аблезлым барашкавым каўпаком Язапата Змыслу.

— Недавярак, заб’еш! — крычала Язапатава жонка, тоўстая, маладжавая з твару кабета ў зялёнай, з хвальбонамі суконнай спадніцы.

— Гэ, заб’е, а каня ў чужым, нябось, прыпасвае.

— Дзе прыпасвае?

— А што гэта, не бачыш?

— Копь сарваўся з прывязі, дак што? Забіваць чалавека?

— А даць-то варта.

— Ох, ты які!

Тым часам паплаўнічы пагнаў Язапата Змыслу і з раз• маху гракнуў шарым, аблуплепым калом Язапату па плячы. Язапат прысеў, мусіць, страціўшы моц у пагах, а поты.м, калі паплаўнічы смальнуў яшчэ раз, паціху асеў на каленкі.

Але тут ужо, абхапіўшы раз’ятрапага паплаўнічага за плечы, заенчыла зпоў самлелая ад страху Язапатава жопка:

— А людзі, ратуйце, што гэта ён робіць?!

Той-сёй, убачыўшы, што бітва можа скопчйцца нечым страшным, і каб пе быць сведкаю якое ліхаты, ціхапька пачыналі адступацца далей ці сыходзілі, уцякалі адсюль зусім.

— А-я-ё-й! — крычал'а абяссілепая старая Змысліха, ужо не ведаючы, як памагчы худому, высушанаму сухотамі мужыку, і хватаючы за ногі ашалелага, што адышоў ад памяці, паплаўнічага.

Па белых вырачаных і дурнаватых вачах таго было відаць, што ўправы на яго не знойдзеш.

Імполь, узіраючыся на гэтую бітву і ўжо чуючы дрыгатлівую нервовасць і раптоўна закіпелую злосць на раз’юшапага, неўпынепага паплаўнічага, палажыў на загарадзь касу, каб ужо з гарачкі не скалечыць сябе і другіх, і бегма падскочыў да паплаўнічага, схапіў за руку, турзануў да сябе; той, не ўстояўшы на нагах, закруціўся круга сябе і грымнуўся плячамі на калматую, у пераспелым кмене нечапапую касою мяжу.

Імполь вырваў у яго з рук аблезлы яловы кол.

Няскора апомніўшыся Д ўстаўшы на ногі, паплаўнічы доўга і тупа, як бык перад высокім берагам, з якога баяўся скочыць уніз, глядзеў на Імполя, потым захроп, выціраючы з губ пакіпелую сліну:

— Ты што, наляжаўся ў.кустах з наймічкаю, рукі свярбяць, галава гуза шукае?

Імполя закалаціла яшчэ больш первовасць і злосць: ён крута павярпуўся да паплаўпічага, размахнуўся калком і, ледзьве ўжо стрымаўшы сябе, папхнуў таго ў грудзі.

Паплаўнічы схапіўся за калок, але вырваць не здужаў. Учуўшы сілуў трохі абмяк, супакоіўся, уцяў голаў у плечы, пайшоў да каня, што спакойна скуб, перабіраў мяккімі губамі траву.

— Начыста захвастаў чалавека,— крычала старая Змысліха,— Няхай крые бог.

Апомніўшыся, стары дробны Язапат Змысла, паказваючы ружовыя бяззубыя дзёсны, таксама трос сухім кулаком:

— Ну, басяк, ну, недавярак!

Паплаўнічы, зверавата азіраючыся, садзіўся на каня, браўся рукамі за доўгую, нястрыжаную грыву — не бачыў, пэўна, што сюды з вёскі, з пясчанага, раз’езджанага калясьмі грудка подбегам ^пускаўся расхрыстаны збялелы немалады, сталага веку ўжо Змыслаў сып; востры абслізганы шворан бліскаў у яго руцэ.

Усе павярнуліся туды, усім ужо было дзіва — пяройме ён паплаўнічага ці не, бо той, убачыўшы, як паблісквае жалезны шворан, голымі пятамі стаў падбіваць пад бакі каня, заварочваючы яго назад, пад рэчку.

Толькі Імполь зняў з жардзяной загарадзі і паклаў на плячо касу.

XIII

На стромы, падмыты рэчкаю грудок з лёгкім, трохі смутным зацішкам лесу ззаду за спіною, з высокімі старымі алешынамі, дзе чарнелі пустыя ўжо вароніныя гнёзды, Міця прыбег прыпазніўшыся: бацька якраз наказаў пасля полудня завесці ды папасвіць каня. I покуль Міця адпрасіўся ў іхняга, нанятага на. некалькі хат пастуха — заспанага, нямытага, з заседжаным мухамі тварам хлопца — і прыбег з далёкай пашы сюды, сопца ўжо добра схілілася на вечар.

Бег, нат уяўляючы сабе, як убачыць здалёк нікеляваную, блішчастую рулю дамскага, з радужнай сетдчкай на задпім коле ровара, пастаўленага ў цяньку, каля прысадзістых хвоечак, што раслі тут, не могучы ніяк адступіцца назад ад страшна высокага, падмытага, у глыбокіх, косых, як маланка, шчылінах абвіслага берага.

He паспеў нават заскочыць дадому ды пераадзецца. Перайшоў тут каля грудка быструю і вузкую рэчку, раптам выгнаўшы з-пад берага чараду маладых, што ўжо сталі на крыло, качак, і здагадаўся, што тут нікога не было. Па крутаватым, у жоўтых дробных кветках дзевяцяранкі беразе падняўся на грудок. У блізкім ляску дралі горла, хрыплі ад крыку, пагойдваючыся на высокіх тонкіх вяршках хвоечак, ружавата-чорныя гракі.

Цвёрдаю, прыцярушанаю жвірам сцежкаю, што правальвалася ўжо ў прорву адломленага берага, Змітрык пайшоў уздоўж рэчкі, шукаючы вузенькі, спярэшчаны крыжыкамі

шыпы след ад ровара, і, пе верачы сабе, завярнуў у напараны, з перасохлым, шорстка-калючым мохам лясок на пясчаную дарогу, думаючы, што Чэся мо паказвалася тут, але, не застаўшы яго, ганарыста-злая села на ровар і, з усяе моцы націскаючы на педалі, замільгала за прысадзістымі хвоечкамі, скоранька, са звонам і бразгатам, выязджаючы з лясное вузкае дарогі па шырокі гасцінец.

Задыхаўшыся ад цягучае смаляное гарачыні, Міця пастаяў на пустым гасцінцы, дзе за ялаўцовымі кустамі паказвалася ў святочяай хустцы і ў доўгай, што падмятала зямлю, бурачковай спадніцы старая, яшчэ рухавая баба з кійком, і завярнуўся назад. 3-пад ног з сухім лусканнем сыпаліся порсткія конікі. Адзіп вялікі, з веерам чырвоных крылляў замільгацеў высока над зямлёю. Міця ўспомніў тое смешнае і далёкае, як лавіў іх, каб згрызалі на руцэ бародаўкі. Унізе пад берагам чуўся плёскат і боўтанне вады — двое верасаўскіх падшыванцаў, павесіўшы на шыю палатняныя торбы, ішлі сярэдзінаю рэчкі, выбіраючы, мусіць, плыцейшае месца, каб залезці пад чорныя, аброслыя чортавымі пальцамі зялёнай бадзягі карчы і выцягнўць адтуль маладых зялёных рачкоў.

Спыніўшы свой лёт, тут, пад берагам, ціха трапяталі крыльцамі ластаўкі, каб ужо ціхенька шмыгнуць у чорную норку гнязда, потым выляталі, падаючы да самай рэчкі, і нізка, ледзьве не датыкаючыся воллем да вады, шмыгалі між зялёнага павалу алешніку.

Міця пастаяў, безуважна паглядзеў на гэты ластаўчын лёт, на хлопчыкаў, што саплі, выставіўшы худыя голыя спіны, падлазячы пад бераг, пад чорныя, зарослыя доўгімі, як чортавымі, пальцамі зялёнай бадзягі карчы, пайшоў далей уздоўж берага.

Рэчка, падмыўшы груд, аточаная абапал густым алешнікам, крута завярнула на роўпае балотца.

У нейкай раз’ятранай гарачцы, не верачы, што Чэсі пяма, збег з грудка, прайшоў каля густога, напаранага ў белай сліне лазняку і раптам аж знямеў: за разарваным вянком алешпіку бялела печая хустка.

Міця высупуўся з-за кустоў і закіпеў ад расчараванпя: баючыся лезці па глыбшае, дзе купаліся меншыя дзве дзяўчынкі, на плыткім плёсе стаяла, распусціўшы доўгія валасы і падымаючы і без таго кароткую палатняную кашульку, дзябёлае дзяўчо. Япо наўрад ці ўбачыла б Міцю, каб пісклявымі маладзепькімі галасамі не закрычалі тыя дзве ў доўгіх, без рукавоў палатняных кашулях.

Скоранька завярнуўшы ад рэчкі і апякаючыся*аб высо-

кую крапіву, Міця прашмыргвуў між кустоў увітага чэпкім і трывушчым хмелем маладога алешніку, выйшаў зноў на сівы, у пэндзліках мятліцы, пераспелых каласках зуброўкі і рассыпанага жару дробвых кветак сардэчніку круты касагор,

У галаве круцілася, віравала адно: «Дзе яна, Чэся?.. Няўжо не прыехала?» Увесь гэты тыдзень, як сам не свой, ледзьве не адыходзячы ад памяці, Міця чакаў гэтага дня. I дзе ні ішоў, глядзеў сюды, на высокія шурпатыя алешыны, што раслі перад лукою, каля абмялелай, зацягнутай раскай завоінкі, адкуль у рэчку праз жаўтлява-слізкі аер сачылася крынічка.

3 свайго надворка, з-за чужых хат усё бачыў гэтыя цёмна-зялёныя старыя алешыны. А пазаўчора нават прысніў сон: па нейкай танцоўцы, дзе хрыпеў патэфон з прыпсаванай пласцінкай, сталы, з падголенымі вусікамі кавалер упоцемку абдымаў Чэсю, і ён, Міця, схапіўшы нешта падхватнае ў руку, намеціўся бегчы туды і, як у кожным сне, нібы спаралізаваны, пе мог зварухпуць нагамі.

Узіраючыся яшчэ раз на сцежку, ці ые відаць на ёй вузенькай, у крыжыкі стужкі, якую, раскідаючы камепьчыкі і дзеручы пясок, пакідаюць веласіпедныя колы, завярнуў па ёй у заглушаны ахрыітлым крыкам гракоў малады лясок.

Але ў Міцевых вушах быў чуваць адно гэты дрыгатлівы звон і ляскат веласіпеда.

Машынальна, пэўна, яшчэ не разбіраючы, куды выправіўся, пайшоў утоптанаю сцежкаю, між ялаўцовых кустоў, раскіданых там-сям недарослых, крывых, нібы сагнутых старасцю, хвоечак. Невысока над прыцішэлым светам вісела сонца. Дзепь хіліўся на вечар. I Міця ўжо адчуў, што даўпо мінула тая пара, калі яна, Чэся, магла прыехаць.

«А можа, яна ідзе пеша?» — за нямоцную нітачку ратупку неспадзявапа ўхапіўся ён, знайшоўшы апраўданве таму, іпто ўжо сам бяжыць у Дварчаны. I падганяў сябе выдуманым страхам — можа, папраўдзе зламаўся веласіпед ці хто злавіў яе, як злавіў летась тут, на гасцінцы ў ляску, бяспалы дварчапскі паўдурак дванаццацігадовае дзяўчо і згвалціў, задушыў, прывязаўшы да хвойкі. Па гэтай бяспалай руцэ, па сіняках, што асталіся па спіне ў дзяўчаці, потым ужо следчы і дагадаўся, што душыў нейкі калека.

А бяспалы паўдурак, як хавалі дзяўчо, пават прыйвюў па магілкі, стаяў у грумадзе, слухаў, што кажуць людзі.

Усё паплыло, закружылася перад вачамі ў Міці ад гэтых перапуджаных думак. Сцялося і закалацілася сэрца.

Мінуўшы лес, гасцінец крута выпаўз на голы, як бохап хлеба, грудок. Далёка ў сіпяй смузе падымаў свае чырвончя 1(58

вежы дварчапскі касцёл, бялелі атыпковапыя местачковыя мураванкі. I чыстае, злінялае ад летняе гарачыні неба, як падпябенне гарачае печы, абдымала лагчыпу, абапал якой, засланяючы адзін адпаго, аблямаваныя сіііяватаю апухаю лесу, горбіліся далёкія груды.

Міця азірпуўся па Верасава, на рэдкаватыя цёмна-зялёпыя кудзеркі вяршкоў шурпата-чорпых алешып і толькі цяпер убачыў, што так далёка адышоўся.

Ён стаяў па самым грудку. У адзінокай кучаравай, што чэзла тут, хвоечцы мякка шумеў вецер. Глыбока, у высланы каменнямі роў спускалася дарога.

Аслепшы ад нізкага сонца, Міця зноў убачыў перад сабою Чэсіп абліты жаўтлява-ружовымі промнямі тварок, калі яны стаялі на кладцы. I Міця прыкмеціў у яе збоку каля вуха тры карычняватыя радзімыя пятпачкі. Як хацелася да іх даткнуцца губамі.

Цяпер зноў да звар’яцелай непрытомнай радасці хацелася абняць і пацалаваць Чэсю, хацелася зпоў вярнуць тую дарогу са Світазі, росную поч. Да Чэсі Міця ніколі і нікога не цалаваў. He цалавалі і яго. I як ёп патаемяа зайздросціў Тосеку Інгілевічу, калі заходзіў да іх у доўгі, на некалькі кватэр, атыпкованы дом, што пах нагрэтаю насмоленаю страхою, з якой звісалі чорпыя таўкачы, клікаць Тосека ў школу і яго мама — высокая, з залатою каропкаю, у фартушку з яагрудпікам, з густою завіўкаю пані Владзя выбягала на дашчапы гапак, леваю рукою абдымала Тосека, пагіналася, паказвала ў вушка пе дурэць, а потым цалавала яго. Тады Міця ціха ўздыхаў, мо ад таго, што ў Тосека была мама, a яго, Міцю, ніхто ніколі не шкадаваў, і яму на вочы ад пеіікай жальбы да сябе набягалі слёзы.

Жмурачыся ад певысокага ўжо сонца, Міця ўзіраўся ў смугу лагчыны, куды спадала глыбокім ровам пясчаная дарога, і пібы зняпацку хтось па.пхнуў яго, і ён подбегам пусціўся з грудка ў гэты глыбокі роў з нанесепым вадою клейкім глеем у лагчыпцы, дзе коўзаўся нядужы пепадкавагіы конік.

3 мястэчка, збыўшы нешта на рынку і, пэўна, растраціўшы апошні злоты, ехаў п’япы гаспадар. Матляючы калматаю, што мо піколі пе бачыла расчоскі, галавою, спрабаваў спяваць: «Едзьма, дзеўка, з памі, з намі — казакамі!..»

Але ў п’япай галаве пераварочваўся свет, блыталіся, прападалі словы, і ёл пачынаў спачатку.

На далыпай фурманцы, -што даганяла яго, смяялася тоўстая маладзіца ў чырвонай хустцы і выскаляўся дробпепькі з тварку няголепы мужчына.

Прыдбаўшы солі ці запалак, з торгу варочаліся вясковыя людзі. Міця міпуў іх, прыспешыў хаду — трэба было прыбегчы назад да заходу сонца, каб прывесці з пашы каня.

У мястэчку ўжо млела ляпівая пасля гарачага дпя вусціш, толькі жалезам бразнула цяжкая завала, спалохаўшы яе. Нязвыкла пустою была засмечаная, загаджаная конскім памётам вуліца каля белых мураваных крамаў.

Гарбаты мужчына ўжо шоргаў дзеркачом, падмятаючы напроці свайго двара выбоісты няроўны брук. Над вуліцай курэў і асядаў пыл.

Каля белае, з чырвоным бляшаным дахам бажніцы Міця павярнуў на пясчаную, яшчэ не забрукаваную вуліцу, учуўшы, як турзапулася і пякуча заныла сэрца. Раптам нешта злое перавярнулася ў Міцёвай душы. За густымі, непрагляднымі кустамі акацыі падымаўся жоўтым шчытом, з акопцам у тры балонкі Грабянкаў дом. Пад застрэшкам каля вільчыка чарнелі прылеплепыя ластаўчыныя гпёзды. Ita краі бляшапай страхі, каля лейкі загнутай каленам вадасцёчнай трубы валтузіліся чорна-блішчастыя, з шарымі каўнерыкамі на шыях дзяркатыя галкі. За гэтыя дні, як Міця іх не бачыў, здаецца, яшчэ болып счэзлі, пастарэлі кучаравыя хвойкі, па чубку іх ублыталася залацістае позняе сонца.

— Змітрык, вой, гэта ты? — Міця страпянуўся ад нечакапага голасу ззаду. Азірнуўся, як злоўлены Злодзей. Каля яго ў ажурнай вязанай кофтачцы з кароткімі, да локцяў, рукаўцамі стаяла Хрысця. Па смуглявым, загарэлым і, здаецца, зблажаным тварку блішчалі адны цёмна-карыя вочы.

— Ты да нас?

Міця затнуўся, не ведаў, што сказаць.

— Чэсю шукаеш?

Міця, не хочучы, паціснуў плячом.

— Паехала яяа.

— Куды? — ужо пе стрываў ён.

— У Барапавічы. Бяда там.

— А што такое?

— 3 бацькам нешта. Тэлеграму адбілі. Яна з сястрою паехала... Учорачы.

Міця завярнуў ад веснікаў, топчучы пыл, перайшоў па другі бок вуліцы.

— Ты дадому? Пачакай, я з табою прайду, толькі, вунь, хату прымкну.

У Міці адлягло на душы, што Чэся не абманула, пе пасмяялася з яго, але повы йеспакой, калі яны ўбачацца зноў, зашчымеў у грудзях.

Хрысця, прымкпуўшы пат веснікі, скорапька дагнала яго, апраўдваючыся, сказала:

— Мой гаспадар недзе пацягнуўся. Цалюткую поч у карты грае.

— Мусіць, у банк. Даўней паны цэлыя маёнткі прайгравалі.

— Во, пяхай крые бог! — Яна прыспешыла хаду і, забягаючы Міцю паперад, нечакана спытала:

— Як жа ж вы там?

Міця бачыў — ёй карціць ведаць пра Імполя, але, тоячы свае дагадкі, сказаў пра іншае, як адчэпнае:

— Копь у пас прапаў. Бацька месца сабе пе зпойдзе. Як сам пе свой.

— Як прапаў? — спытала трохі з дзівам, але нібыта і з абыякавасцю.

— Укусіў шалёны сабака.

— Вой, пе расказвай.

Яны прыпыніліся каля пафарбаванага ў нябескі колер плота, што падымаўся дужкамі, ад слупка да слупка, з болршымі шчыкетамі пасярэдзіне праслаў. За ім, купаючыся ў нізкім вечаровым сонцы, ціха звіслі доўгім веццем струпатыя старыя бярэзіны.

Хрысця паграбла сваім басапожкам зацярушаны лускою ад пераспелых бярозавых таўкачыкаў стракаты пясок.

— Змітрык, што ж Чэсі сказаць?

Міця, збіты з папталыку гэтым запытанпем, таксама прыстакнуў, спыніўся:

— He ведаю.

— Кавалер зпайшоўся. Гэтакая дзеўчыпа, каб я была хлопцам...

— Так што?

— Што? Сама ў тыя Баранавічы пташкай паляцела б.

— А куды цяпер ляціш?

— Куды?— Хрысця асеклася, стаяла, збітая з тропу, a потым падпяла прыжмураныя калючыя вочы.— Цябе папрасіць хачу.

— He прасі, не зраблю, бо ведаю, пра што будзеш прасіць.

— Зробіш!.. Чэсю з Баранавіч прывязу. Вот убачыш. Наеду за дзіцем і прывязу. Скажу, што жджэш. Зпябыўся.

— Так і паверыць?

— Паверыць. Паважае цябе...

— А ці любіць?

— He ведаю.— Япа ўгнула голаў, прызналася: — Любіць трэба так, як я.

— Чаму ж ты лепей за ўсіх?

— Бо і лепей. Я нічога не хачу... Выгады не хачу... Я як пташка. Ды што табе гаварьіць: усе вы выгады шукаеце...— Яна не даказала, мусіць, усяго, завярпулася, скоранька пайшла ўздоўж гэтага хвалістага, з большымі сярод прасла шчыкетамі пафарбованага плота.

Міця памеціўся за ёю, але стрымаўся, павярнуў у завулак, каб ужо наўпрасты, па-за чужых хлевушкоў ды дрывотняў выйсці на пераезд, і нечакана тут, на рыпучай, як сяег, з чорна-бурачковым перацёртым шлакам сцежцы, убачыў Царыка: той ішоў, угнуўшы голаў, у палатняпай кепачцы, даўганосы, схуднелы, махаючы цяжкімі рукамі. Згледзеўшы Міцю, яшчэ здалёк усміхпуўся, паказваючы ў роце чорную шчарбіну:

— Э, пане браце, здароў быў!

Міця працягнуў яму руку.

— Дзе гэта дзеўся? Чаму не зойдзеш? — Царык паглядзеў сваімі карычняватымі, у чырвоных жылках на бялках вачмі. Над вушамі з-пад палатнянае кепкі кучаравіліся сівыя, уперамешку з чорнымі доўгія і даўпо пе стрыжапыя валасы.

— Ды ўсё часу няма.— Міця ўгнуў голаў, схаваўся ад гэтых карычнявата-зялёных насцярожаных вачэй.

— I што ўсё чэшаш? Зайшоў бы. Пагаварылі б.— На барадзе ў Царыка вострым нацярушаным шклом блішчала сівая шчаціна.— Але што гаварыць, што ці дзень, ю благая новасць...

— А што? — насцярожыўся Міця_;

— Газэт мне ўжо не даюць.

— Во і я сваіх не глянуў,— спахапіўся Міця.

— I не хадзі, бо не палучыш.

— Чаму?

— Ён яшчэ пытае.— Царык задраў сваю, з раздвоеным падбародкам, у іскрыста-белай шчаціне бараду.— Вайна блізіцца. Польшча аж шалее, хоць і крычыць, што выйграла вайну пэрваў.

— Гэта я ведаю,— крыва ўсміхнуўся Міця.

Царык, мусіць, пезалюбіў, бо сказаў нат са злосцю:

— А ведаеш, што арышты пачаліся? Бяруць усіх скрытом, хто быў на падазрэнні. Значыцца, гатовяцца, на выпадак чаго, да вайны. Асцерагайся.

— А куды дзецца?

— Удома пе спі.

— Хіба гэта паможа?

— Ну, як кажуць, беражопага'бог беражэ.— Царык па-

цёр рукою сваю шорсткую калючую шчаціну.— А з вершамі як? Ці ііе закінуў ты іх, як старую шапку, па гарышча? Пішаш, га? Тады, як я быў у Вільні, дакляравалі надрукаваць.

— He дачакаюся.

— А ты па гэта пе глядзі: пішы, пе траць марна часу. Трэба верыць. Нешта зменіцца, мо па лепшае для нас, беларусаў.

— Хіба на лепшае? Вы, дзядзька Гаўрыла, кажаце, вайпа маецца быць.

— А што вайна: таму-сяму і перамену прынясе. Мы ж, беларусы, нічога не трацім.

— Цяжка разабрацца тут. •

— Чаму? — махнуў абедзвюма рукамі Царык,— Можа, дзяржаўнасць хто дасць?

— Чаго-чаго, а дзяржаўнасці ды свабоды дарма не даюць, іх трэба адваяваць.

— Ты праўду кажаш,— памахаў сваім загарэлым даўгаватым носам Царык,— а мы сядзімо ціхенька ды нават баімося азвацца, што мы беларусы. Людзі нашы да гэтага не звыклі.

— Нас адвучылі, вякамі дратавалі. А вы кажаце...

— Няўжо так і пе дачакаемся? — Царык зноў зіркнуў на Міцю сваімі карычнева'-зеленаватымі, у чырвоных жылках вачмі.— Ну, я стары ўжо чалавек, а ты? Няўжо ты зняверыўся?

.— He.— Міця адказаў ііе цвёрда, а потым, пібы чуючы Царыкавы мыслі, пацвердзіў: — Калі вы чакаеце, што свабоду прынясуць немцы, то, мусі, не.

— Во-о-о! — Царык раскрыў рот, памахаў пальцамі.— Яны ж паставілі на ногі Літву.

— А цяпер аднялі Мемель. У Пямеччыне — фашызм, ёп прагне скарыць свет.

— А хто пе прагпе кіраваць другім? Скажы, га? Усе. Во палякі, як не мелі свабоды, спачувалі і памагалі пам. А ‘цяпер, бачыш, таўкуць. Сыты галоднаму пе спагадае.— Царык злавіў Міцю за кашулю, турзануў да сябе.— Але іх раздзярэ немец, як каршун курыцу.

Царык азірнуўся і, падаючы руку, зашаптаў зііоў:

— Сцеражыся. Я ж кажу — хапун пачаўся.

Дарогаю Міця перадумаў і гэтую нечаканую гутарку з Царыкам і Хрысцін папрок. Востра тачылася злая помслівасць — праўда, мусіць, любіць Хрысця Імполя.

Як сплялося і зашмаргнулася ўсё на глухі вузел у чалавечым жыцці: паспрабуй развяжы, разблытай яго.

А як сказаць пра гэта Алесі?

У Верасаве Міця быў, калі ўжо закацілася сопца. На надворку пры алехавай калодзе стаяў бацька, цюкаючы па калочку сякерай, вычэсваў да грабель новы зубок. Яны, шчарбатыя, пастаўленыя па стаўпец, прыперліся абслізганым грабільнам да сцяны хаты.

— Дзе халера носіць? — бацька з усяго маху ўбіў у калоду сякеру, падняўся з кален.— Гульба, ды пе штодня! Чаго каня кінуў?

Міця ўжо на бацькаву злосць звык змоўчваць.

— А што тут учынілася?

— Памагчы б во. Адзін усё цягай. Таму то брат, то сват, то радпя. Сепа прывязці і пе было з кім. Табе хоць у галаве?

— Заўтра прывязецца,— Міця, не ведаючы, што казаць, прыспешыў за гумно на сцежку, што вяла да Мондрых.

— Вады прынёс бы, ці што? — зноў крыкнуў бацька.

Трошкі пад’юшчаны бацькавай злосцю, Міця вярпуўся пазад, узяў вёдры — адно драўлянае, акованае, другое бляшанае,— скіраваў да Сымона. Разарваны ланцужок мысляў зноў набег на Чэсю, на Хрысцю, на Царыкаву гутарку ў Дварчанах. А можа, праўда пачаваць трэба не дома, можа, да Алесі хадзіць нанач у гумно?

Набраўшы вады і заварочваючы дадому на шары, туга загнуты лук сцежкі, убачыў: да калодзеся бег Імполь. Помслівая за Алесю злосць і крыўда ўзнялася на яго. Стрымліваючы яе, сказаў пра другое, пра калодзесь:

— Калі ж з свайго будзеш чэрпаць? Ты ўжо абудаваўся, скончыў склеп?

— Цэменту, каб па яго халера, пе хваціла. Заўтра паеду ў Дварчаны прыкуплю.

Расплюхаў ваду, нібы астудзіў сябе: «Ці толькі па цэмент? Едзе, каб убачыцца з Хрысцяй».

Дома ўжо, вечарам, калі ляглі спаць, сказаў у поцемак, дзе ружаватым агоньчыкам бліскала бацькава папяроса:

— Алесін Імполь у Дварчаны да Хрысці падходжвае.

— Гаворыш, нібы сённячы нарадзіўся. Вунь уся вуліца дрыжыць ад плётак.

— I што парадзіпі тут?

— Што?..

— Даўно казаў: «Выжань ты яго».— Атрутлівы махорачны дым нясло ад бацькавага ложка, на пліце бліскаў ружаваты водсвет.— Толькі завіла гняздо, жыць можна, і на табе... Паскудны ёп, а яна ўсё прывячае.

— Любіць мо...

— Ды ўжо ж, раз голаў пад поезд клала...

Як скарга па цэлы свет, суха парыпваў і скрыпеў стары драўляны ложак — бацька не спаў, варочаўся з боку на бок: ад думак ды болю ў каленях, што пачыпаўся на змену пагоды.

He мог задрамаць і Змітрык: як на вялікай крызе, кружыўся, плыў у мыслях да Чэсі, покуль іх разарваў цяжкі тупат пог на вуліцы, які глушыла мяккая тугая зямля. Прыслухаўся — гаварылі нібы па-польску. Міця падскочыў з ложка. Халадзеючы, дагадаўся — паліцыя.

— Што там? — мармытнуў спрасоння бацька.

— Паліцыяпты,— здушапым голасам аказаўся Міця.

— Глядзі, не сунь лабаціну, пе паказвайся.

Міця, туляючыся за прасценак, цікаваў у акно — за верасаўскімі вартаўпікамі, што ішлі паперадзе, конна ехалі двое ў круглых шапках, з доўгімі навіслымі брылямі.

Чуючы, як сціхае гэты трывожпы тупат, успомніў пра сённяшнюю гутарку з Царыкам у Дварчапах, падумаў, што паліцыянты віжуюць і коцяцца па вёсцы пе так сабе.

Задуманы, вярнуўся на ложак, а раніцаю, пе разбіраючы яшчэ, соп гэта ці пе, учуў Алесіп голас:

— Во, спіць?

Міця, разарваўшя ліпкую павучыну сну, адкрыў вочы.

Каля пліты стаяла Алеся: на жаўтлявы, у карычневых плямах твар свяціла рэдкай чырванню нізкае, што яшчэ не паспела адарвацца ад зямлі, сонца.

— Чуў, што сёння рабілася? — Яна нацягнула на сваім жываце каптанік.— Мяне ўночы аштрапавалі.

— Паліцыя? — перапытаў Змітрык.

— Ага. На пяць злотых.

— За што?

— Вунь за нашу з’яду.

— Якую з’яду?

— Сучачку,— Алеся адвяла вочы ад гэтага рэдзенькага ружаватага сонца.— Зайшлі ў хату і склалі пратакол, што сучачка не навязапа.

— Два пуды жыта выкінула,— са злосцю і крыўдай чмыхнуў бацька.

— Думала бегчы будзіць вас.

— А я пе спаў, чуў, як яяы вуліцаю ехалі,— падняўся, прысеў на ложку Міця.

— А як я прыбягала на падворак, нябось, не чуў?

— He.

— Падышла, бачу, агню ў хаце няма, а яны недзе каля Ваўчка гавораць. Думаю сабе, не чапілі Змітрыка.

— He, як бачыш,— засмяяўся Міця.

— Яшчэ і выскаляецца,— нагнуўся перад печчу і кінуў туды палена бацька.— Напалітыкуеш. £удзе і на крапіву мароз.

— Можа, да нас хадзіў бы спаць,— з ласкавай асцярогаю спытала Алеся.

— Калі што якое, то прыйду, сястра.

— I ўдома трэба мець які схрон,— падказаў бацька.

— Вой, пабягу,— нібы схамянулася Алеся.— Мо які злодзей у хату ўбіўся, дзвёры ж не прымкнула. Майго ж пямашука ўдома, цэмент купляць паехаў, бо леташні во скамянеў.

— Гаспадары,— плюнуў стары Корсак: яго, працавітага ды ашчаднага да ўсяго, крыўдзіла нядбальства.

Міцю кальнула раптоўна здагадка, што Імполь у Дварчапах убачыцца з Хрысцяй, і яму стала шкада сястру.

— Што ты мяне так цікуеш? — Алеся адступілася, паправіла каптанік і, схаваўшыся за пліту, бразпула клямкай.

XIV

Спаць не даваў гэты высокі, роўны з шафаю, гадзінпік, што стаяў у кутку напроці акна, адбіваючы на вялікім латунным дыску вузенькі пасярэдзіне і расшыраны на канцах банцік святла.

Фуркатлівае гудзенне спружыны, а потым нечаканае бомканне, што доўга, як ад касцельнага звана, калыхалася ў вушах, не раз будзіла Хрысцю. Асабліва калі гадзіннік біў поўнач — першую гадзіну, як палічыла яна, аж трынаццаць раз.

Сёння гадзіннік прабіў яе даўно, але Хрысцю не браў сон, нейкая сцішнасць ішла ад гэтага аднастайпа вялага чахкання ці мо ад таго, што Хрысця спала адна ў гэтым вялікім, на чатыры пакоі, доме.

Правёўшы Змітрыка і трохі знервавапая, Хрысця пасядзела на ганку, узіраючыся, як на кучаравай хвойцы зачапілася чырвонае сонца, і пачала ўпраўляцца нанач: зачэрпала вады ў кругленькім, ашалёваным дошчачкамі калодзесі, прынясла, паставіла на запас у сепцах,_ замкнула калідорчык з бакавым хрдам. Толькі аканіц не зачыняла — баялася цемпаты, баялася, што і праз акпо не выскачыць, калі часам пажар ці яшчэ якая ліхата. Чаго ўжо толькі це перадумала Хрысця — і як малою была, і як паміраў бацька ад нейкае нязлечнае хваробы: у яго ўсё расла, рабілася тоўстаю губа, і ён памёр з гэтай губы; то ўспамінала Верасава, Корсакаў, то Імполя і сваю астатшою сустрэчу з ім. Хрысця не ведала,

што цягнула да яго, хоць тут, у Дварчанах, ужо знайшоўся і стаў страчаць знарок і западта часта Моўшаў чаляднік, што вучыўся на краўца, нейкі даўгаыосы, падобны на дзятліка, Мікалайка.

Стрэў і сёння, калі Хрысця, прайшоўшы з Міцем, варочалася дадому.

— Куды ж збегала? — спытаў ён, завярпуўшы за ёю.

— Ці ўсім знаць? — нават не азірнулася Хрысця.

— Чаму ўсім? — прыспешваючы крок, чапіўся Мікалайка, але Хрысця пайшла* подбегам: пе падабаўся ёй гэты ціхі і, мбжа, неблагі ды недурны хлопец. Няхай ратуе бог — недарослы і з твару брыдкі.

Лежачы на тапчане і забыўшыся, пе зважаючы ўжо, як цюкае, нібы падзёўбвае, гэты вялікі шафкавы гадзіннік, думала пра Імполя. Думкі, як вада ў быстрым віры, са споду душы падымалі каламуць рэўнасці, што ён жанаты і дарма яна хіліцца ды лёсціцца да яго.

I не ўчула, як задрамала, убачыўшы сябе ў Мондравай хаце з ім, з Імполем. А ў хату ўбегла Алеся і, схапіўшы з паліцы нож, закрычала страшным, нейкім змардованым крыкам.

Ад перапалоху, ад гэтага моцнага Алесінага крыку і доўгага бомкаішя гадзінніка Хрысця прачпулася і заснуць ужо пе магла, успомніўшы, што адна ў хаце. Сполах браў, што ў доме двое дзвярэй і процьма вокнаў. Улезе хто, і не ўчуеш, тут і задушыць адну. Як задушылі падоечы старога Левановіча: адны кажуць, што служанка з каханцамі, другія — што бандыты. Труп знайшлі ў садзе. Цяпер пра гэта гаварылі ўсе Дварчаны. А недзе ў Дубатоўках, тут, пад Дварчанамі, цыгапы прыпільнавалі, што ўдава прадала карову, і залезлі ноччу ў хату — адзін яшчэ звечара схаваўся ў сенях. Абцугамі рвалі, выкручвалі маладзіцы рукі, каб аддала грошы, а яны якраз ляжалі на пошце, покуль не замардавалі, укінуўшы ў пусты, ужо дачыста выбраны куфар.

Успомніўшы пра цыганоў, Хрысця аблілася потам: чаму ж Чм не ўлезці да Грабянкаў — грошы ў яго ёсць, а касцюмаў ды футраў вунь поўныя шафы. Хіба ж ніхто не бачыў, як яны падоечы перасушвалі ўсё на двары, як напаказ, развесіўшы на вяроўках.

Хрысця прыслухоўваецца і чуе ўжо маруднае, са звінючым скрыпам чаханне гадзінніка, і ў такт яму са сполаху тахкае Хрысціна сэрца.

Гаспадар, атлусцелы пан Франусь, пэўна ж, як і заўсёды ад войта Рыдля, з тае белай мураванкі, што стаіць каля рынку, прывалачэцца недзе над раніцу і будзе, як заўсёды,

калі яна, Хрысця, пойдзе яму адчыняць, знарок ці не знарок, абдымаць яе ў сенцах.

3 маладою асаднічыхаю жывуць яны не ў згодзе. У хаце спакою пяма, ледзьве не штодня — калатэча, перадрага ды сварба.

У пані Анці ёсць, ці недзе быў, каханец, бо Хрысця, прытоеная на свагм тапчанчыку, іншы раз чуе, як п’яны, набраўшыся, што мурза гароху, пап Франусь упікае жонку за тое даўнейіпае:

— Курва, ідзі да яго.

— I пайду, толькі ты мне скажы, куды ісці...

Адпаго разу ён біў жонку, і Хрысця, не стрываўшы, ускочыла туды ў іхнюю спальню. Папі Анця стаяла ў разарванай, разлупленай на грудзях кашульцы. Аслупянелы, спатажаны ад уключанага ў суседпім пакоі святла, ад неспадзяванай смеласці маладзенькай служанкі, што на парозе, ад невыносна абрыдлага крыку дзіцяці, якое яна перастала калыхаць, Грабянка толькі раз'юшапа чмыхпуў і шугануў са спальні.

Пасля гэтай перядрагі Хрысця пе ведала, што рабіць, ці ўжо аставацца тут у Грабянкаў, ці папытваць сабе іншых гаспадароў. Праўда, пан Франусь піколі не крычаў на яе, не камандаваў ёю, рабіла ўсё маладая пані ды яе сястра Чэся, што прыязджала з Баранавіч. А работы тут — пад зашмаргу: выпратай гэтакую хату, памый падлогу, змакрэеш ад поту, хоць цябе выкручвай. А ранепька ўстаўшы, збегай да свінабоя купі мяса, то на рынак радыскі. Добра, што малако, масла ды сыры прыносіла з Дубатоўкаў старая Гэлька. Праўда, Хрысця любіла, апярэдзіўшы дварчапскіх дачнікаў, прыбегчы да тых старых шурпатых хвоек, пад якімі ў буднія дні збіраліся вясковыя маладзіцы, топчучы на злінялых распасцёртых хустках вялікія порсткія горбы перамытага шчаўя, цыбулі ды пучкі ружовае, перавязапае радыскі. Тут каля радыскі ці салаты ляжаў кружок укручанага ў вымыты лопухавы ліст жоўценькага масла.

Варажылася Хрысця толькі аднаго, каб не натрапіць па верасаўскіх ці ведравіцкіх баб.

Падоечы было нават горшае. Хрысця, прыглядаючыся да кошыкаў, дзе ў мякіне ляжалі жоўтыя яечкі, да курэй, якіх куплялі дачніцы, трымаючы за звязаныя лапкі і раздуваючы ў іх пад хвастамі пух, убачыла здалёк на разасланай хустцы горбачку рыжавата-белых, некім ужо пазбіраных суніц, здэцца, чуючы іх нават пах. I ёй захацелася іх купіць, каб прынесці маладой Грабянчысе. Там ужо стаяў, апіраючыся на жоўтую бамбуковую кацубу, стары сівабароды яўрэй

у круглай ярмолцы. Прысеўшы каля суніц, іх у шклянку жменькаю насыпала маладзенькае дзяўчо.

Раптам Хрысця ўчула, што яе нібы штурханулі, калі яна ўбачыла васільковую злінялую сукенку з няроўным адтапыраным краем. Прыстукнула, падымаючы вочы і ўбачыўшы ўжо выпуклы жывот, крышку прыхавапы даўгаватым прыталеным і пезашпілепым на ніжнія гузікі сачыкам.

Нешта як спаралізавала Хрысцю. Насунуўшы на вочы белую, у сіпія валошкі хустку, Алеся хавала ад сонца свой руды ад плямаў схудзелы твар. Як япа змянілася, пабрыдчэла. Хрысця ўжо ступіла да дзяўчаці, таксама нагнулася, каб не глядзець на гэты спакутаваны твар, на выцвілыя збляклыя вочы, што нечакана страпянуліся.

— А ты галавы не нагінай.— Злы, цвёрды голас пібы перуном стрэліў у Хрысцю.— I вочы пе хавай. Думаеш, пе ведаю, што была ў Верасаве? Калі ўжо так хочаш, то аддам. Кажуць, хваціць такога квяту на цэлым святу.

Шорсткаю і востраю асакою разанулі, распаласавалі Хрысціну душу гэтыя Алесіны словы. Ужо выпрастаўшыся, бліснуўшы сваімі быстрымі вачмі, адсекла Алесі:

— I вазьму. Хоць чалавеку палёгка будзе...

I скорапька пайшла, забыўшыся пра тыя ягады, несучы ў сабе брыдкасць, сорам і помслівасць, што калі захоча, то Імполя адаб’е, і гэты крык не паможа, і нават бітва,— бо Алеся, каб тоўстаю не была, дзіцем пе хадзіла, то, пэўііа, білася б.

Толькі пашто яно такое жыццё: грэшна перад людзьмі, перад гэтым дзіцем, што народзіцца ў Алесі. Яго, Імполевым, дзіцем. I праўда — хай не ходзіць. Жапаты, нашто? А тое, што наравіцца — пройдзе, згіне, разыдзецца, як туман. I праўда, як туман, бо і свету не відаць, і не ведаеш, куды ісці, а потым паяснее ўсё. Во, як гэты гадзіннік, якога, здэцца, не было чуваць, а цяпер ізноў — так-цяк, так-цяк.

Растрывожаная мыслямі, Хрысця перавярнулася на другі бок, але ведала, што не засне. Якая хоць гадзіна? Устала. Пляскат пог і рып дошак аддаваліся палахлівым чуткім рэхам у пустых пакоях.

Нібы нехаця, вяла тахкаў гадзішіік. Каротшая, з кружком-кветачкаю стрэлка вострым шыльцам уціралася ў чорную лічбу. Хрысця, не верачы, што ўжо другая гадзіна почы, каля вушака абмацала выключальнік з круглым струпком, націснула на яго — салатавае, з-пад зялёнага абажура святло адбілася на залацістым абручыку круга: праўда, кароткая стрэлка сваім вострым дзюбком праткнула лічбу «два». «Ай, божа,— Хрысця зноў тыцнула пальцам у

струпок белага фарфоравага ўключальніка,— калі ж спацьму, а сёння ж раніцаю збіралася схадзіць па ягады. Гэта ж чрасіла Суля, каб ёй назбірала чарніц».

Густая, як вада ў віры, чарната раптоўна абняла Хрысдю. Аслепшы, яна па гэтай густой палахлівай чарнаце пайшла да свайго тапчана. Пад нагамі зноў, аддаючыся рэхам, ядавіта рыпела падлога.

«Божа, мо дзе хто ўлез. Гэтакая хата. Столькі вокнаў. I яе ўчуеш».

Сполах забіваў дух. Хрысця па пальчыках дайшда да свайго тапчана. I раптам гэты пакой з шарым акном, за якім чорпым страхоццем калыхалася хвойка, засланяючы неба, з мутным бляскам шкла ў шафах з размаітымі кніжкамі наліўся, напоўніўся вусцішнасцю: а можа, хто ўбіўся, улез, каб чбкрасці Грабянку, падпільнаваўшы, што ён п’е і грае ў каргы ў войта Рыдля.

Але ж праўда — нехта нібы загрукаў. Хрысця сцялася, паслухала, прыгадаўшы зноў цыганоў, што замардавалі маладзіцу. Залекацела ад страху — нехта стукаў, толькі не ў той, ад вуліцы, ганак, а ў гэты, што быў з двара, куды, звыкла, прывалокшыся п’яным, стукаўся сам Грабянка. «Можа, і цяпер ён?» Хрысця паглядзела на завешанае фірапкамі акно, падхапілася, знайшла свой фланэлевы, падкарочаны для яе, для Хрысці, Грабянчыіпын халацік.

Прайшла кухню і сцішылася, баючыся зайсці ў калідорчык. На надворку было двое.

— Мувень ці, жэ войны не бэндзе *,— гаварыў, як Хрысця пазнала, свіпабой, што меў мясную лаўку на той, далёкай каля возера вуліцы.

— Военко, воепко, цужэсь ты за пані? ** — у адказ яму заспяваў пан Франусь і, шкрабучыся за вушак, ужо запратаў зайсці ў хату.— Дабавіць у чубе трэба. У йяне стоі якасць травіца.

— He бэндзе войпы, не адважасен ***,— зноў гаварыў свінабой.

Хрысця ўвайшла ў калідорчык, але ўжо ніяк не магла патрапіць адамкнуць замок. Можа, не той ключ, не ад тых дзвярэй?

— Чаго не адчыняе? He слышы, хороба,— не стрываў Грабянка.

— А хто там?.— спытаў свінабой.

* Кажу табе, вайны не будзе.

** Вайна, вайна, што ж ты за пані?

*** He будзе ваішы, не адважацца.

— Мая служанка, пічэго собе, як рэпка,— пахваліўся Грабянка і замалаціў у дзверы цяжкім кулаком.

Хрысця нарэшце павярнула ключ, адамкнула дзверы, але выскачыць з калідорчыка не паспела, печыя рукі пачалі лавіць яе. У твар нясло смуродным перагарам гарэлкі.

— Цыс-с,— педзе блізенька зашыпеў, як ушчэмлены ў расколіну ляшчыны гад, той лысы, з задзірыстым носам свінабой Канэцкі, да якога яна бегала купляць мяса,— Такі анёлак.

Што было моцы Хрысця рванулася з калідорчыка.

Грабянка з мардатым свінабоем завярпулі на кухню, адтуль чуўся іхні глухі тупат.

Хрысця, прыслухваючыся, сцягнула з сябе халацік, падлезла пад казытлівы шарсцяпы плед.

Тупат па кухпі сціх, адно чуваць было, як смяяўся, шыпеў, пібы гусак, свінабой:

— Цыс-с!

Хрысця не ведае нат, ці паспела яна задрамаць, ці не спрасоння ўчула:

— Анёлак, ты спіш?

Яна толькі ўбачыла, як недалёка бялела сподняя кашуля, і потым учула, як чужая рука абмацвала тапчан.

— He бойся.

Хрысця яшчэ не магла разабраць, хто тут.

— He бойся. Ён не чуе, ёп спіць.— На Хрысцю дыхнула гарам гарэлкі.

Каля тапчапа пахістваўся свіпабой.

У міг вока Хрысця саскочыла на падлогу, але за кашульку трымала ўжо свінабоева рука.

— Я не так, чуеш? Я заплачу. Я багаты. У мяне вунь поўная кішэпя грошай, я азалачу цябе. He крычы, чуеш!

— Пусці! — ужо рэзка рванулася і асмялела Хрысця.

— Чуеш, азалачу. Хату купіш. Ты ж знаеш — я Канэцкі. Я маладзепькіх люблю.

— Пусці, смырод! — яшчэ раз, але з усяе сілы турзапулася Хрысця, учуўшы, як, пятуга луснуўшы, раз’ехалася старая зношаная кашулька. Змярцвеўшы ад усяго, ад сораму, ад злосці, ад гэтай рукі, што без брыдкасці, з нейкім холадам, як жаба, папаўзла па целе, Хрысця зубамі злавіла гэту валасатую, гідкую да рвоты руку, кусала не шгадуючы, упіўшыся зубамі глыбока ў скуру.

— Ты што, звар’яцела?! — заенчыў Канэцкі, але ўжо другою рукою хваціў Хрысцю ў пояс.

Абедзвюма рукамі Хрысця ўперлася ў расхрыстаную валасатую грудзіну і пхнула ад сябе Канэцкага: ён, п'яны, не

ўстояўшы па пагах, паехаў спярша на дзіцячы пусты ложачак, а потым ужо на падлогу, ляснуўшыся аб яе недзе ўпоцемку лысым круглым качаном галавы.

«Мо забіла?» — жахнулася Хрысця, але ўчула, як, сілячыся ўстаць, захроп Канэцкі:

— Ну, курва!

Хрысця вышмыгнула па святло кухні. Абвяўшы на крэсле і ўпёршыся ў стол галавою, там соп носам і захлёбваўся пан Франусь.

Дзверы ў калідорчык і на двор былі адчынены. Ледка адзетая, у адной кашульцы, учула здаровы скразняк ветру. Скоранька спусцілася з ганка, завярнула за вугол дома. Ззаду ў калідорчыку шкробся, трымаючыся за сцяну, п’яны Канэцкі.

— Ты куды, дурніца? He рабі крыку, чуеш?

Спатыкаючыся ў нізкім поцемку, дабегла да брамкі. Яна была таксама не прычынена. Задушлівая сухая ноч млела над мястэчкам. У шарым хмурным небе палахліва ўспыхнула высокая жаўтлява-ружовая яснасць. Пераспелая духата рвалася ціхаю маланкаю. Здалечыні пе дакочваўся цяжкі глухі пярун.

— Стой, кажу, не рабі лопату,— ужо за плотам, за кустамі акацыі ўчула Хрысця перапіты ахрыплы голас.

I нечакана па лісці зашалясцеў і цяжка гупнуў каля Хрысці ў пясок вуліцы вырваны недзе з кветніка цяжкі абломак цэглы.

Хрысця перабегла пад ліхтаром жоўты круг святла, скіравала да пошты — там свяцілася акно, быў чуваць голас тэлефаністкі: «Алё, алё, маўчыць гміна. Алё, ніхто там не падыходзіць да тэлефона...» — і спынілася каля белага атыпкованага дома з дзвюма прыбудоўкамі — Сулінай цукерні. За шчыльна закрытымі аканіцамі тамілася сцішнасць. Да аканіц не пускаў высокі плот з замкнутаю брамай.

Хрысця патурзала яшчэ раз за клямку глухое форткі і ўжо цяпер, учуўшы нестрывалы жаль да сябе і за гэтую ноч, і за верасаўскае жыццё, і за сваё сіроцтва — горка заплакала.

Адлягло, палягчэла па душы ад гарачых слёз. Нібы падужэлая, акрыялая, узялася абедзвюма рукамі за частаколіны, узабралася на жэрдку і скокпула ў гародчык на высокія, за пасохлымі кветкамі касачы. I ўжо на яе тупат у гародчыку, па піастанне па градах каля топкіх маладых яблыняў спадцішка сухім, асцярожным рыпам адазваліся дзверы.

— Што тут трэба? Хто така? — не высоўваючыся з-за іх, пыталася Суля.

— Гэта я, цётка Суля, гэта я,— шэптам крыкнула Хрысця.

За страхою дома на сіняй хмары ўспыхнуў і доўга трапятаўся ружаваты водСвет маланкі. I тамлівую ціш ночы знянацку разламаў высокі грукат перупа.

— Ой, вос бісту до? — перапалохана зноў спытала Суля.— Вой, чаго ты тут?

— Памажэця.— Даўкі камяк захрас у горле.— Хрысця гаварыць не магла, свет заслапілі слёзы.

— Гот із міт дыр, фарвос бісту накет? Божа, чаго ж ты голая?

— Прыстае, рады няма... вунь свінабой. П’яны прыйшоў з гаспадаром.

— А дзе япа, Грабянчыха дзе?

— У Баранавічы паехала.

— Вой, пакажыся.— Суля парэшце ўбачыла разарвапую кашульку,— Што ён вытварае, гэты стары паскуднік? Трэба было чым па галаве, па гэтай яго лысай бручцы, каб раскалолася. Дэр алтэр уйсвурф? Чортаў кныр!

Суля гаварыла пешта ўжо ў хаце, завёўшы Хрысцю зпоў за перагародку ў той вузенькі, са швейнай машынай пакойчык з адным ложкам, дзе першую дварчапскую поч пачавала Хрысця.

Яна і лягла тут, ці паспеўшы звесці вока, бо абудзілася ад моцнага грому і густога за акном навальнічнага дажджу. I ад спорнага дажджу, што пах свежасцю тут у пакойчыку, ад шарай, завешапай ім раніцы, ад вясёлага, перагаворлівага цвіркання ластавак пад шчытом нейкі яспы, як дзе праз шчыліну, промень радасці заззяў у куточку Хрысцінай душы — невядома чаму яна ўспомніла Імполя, таго, загарэлага, босага, з падкасанымі калошамі, якога бачыла астатні раз на сенавапні ў Верасаве, калі хадзіла па ягады.

Але гэты ясны слупок радасці зняпацку змерк, па памяць вярнулася сённяшняя ноч, і зноў вочы затуманіліся ад слёз і гарката крыўды сціснула сэрца. Як жа ж дадому цяпер ісці? Як жа ж у гэтай парвапай кашульцы?

За перагародкаю зарыпелі сухія дошкі падлогі. Маленькі Сулін мужык, зарослы да вушэй чорпаю, з сіваю пасмаю кучараваю барадою, доўга шкробся каля вушака перагародкі, потым адкінуў полаг паркалёвай занавескі — па швейнай пажной машыне, аказваецца, ляжалі яго старыя, у хвосціках жоўтых вылезлых гумак падцяжкі.

А потым прыйшла Суля, прысела па крэсле, сашчаміла на каленях рукі, пакруціла чырвона-рыжаю галавою.

— Што будзе? Да чаго ўжо свет дайшоў, калі гэты стары баламут?.. Але праўду кажуць: волас сівее, розум сла-

бее. А што ты хочаш? Яго бацька такім быў. Воўчае насепне да лесу цягне. Што, не праўду кажу?

I прынесла сваю старую, злінялую сукенку ў макавыя квечачкі.

— Ідзі сюды, паснедай.

— He, пабягу ўжо.— Хрысця яшчэ болей здрабнела і паменшала ў гэтай вялікай, гаматпай сукні.

— Перачакай дождж.

— Ці далёка тут, не размокну,— і выбегла на цёплы роспы дождж, на тугаваты ад вады пясок. Сцягнула, сабрала ў жменю на грудзях шырокую сукенку і пабегла, з лопатам распырскваючы лужыны.

Па зачыпеных весніках, па нейкай акуратнасці, як ляжалі перад гапкам драбіны, аб якія выціралі ногі, па вокпах адчула, што дома ўжо маладая Грабянчыха.

I праўда, на. рып дзвярэй, на тупат яе ног у калідоры выскачыла, на бягу зашпільваючы халацік, з аброшанымі кудзеркамі валасоў і мокрымі бровамі пані Анця.

— Матка найсвенша, я тут і месца сабе ые знайду, дзе ж ты была?

— У Сулі начавала.

— Свенты божа, што тут учынілася?

— Гаспадар з свінабоем...

— Я так і "думала. Божа, калі гэта кончыцца? — Яна азірнулася на дзверы.— Цяперь вунь ляжыць мокры, як бык...

— Як жа ж тата ваш? — перабіла яе Хрысця сваім роспытам.

— Пры смерці ён.— У пані Анці задрыжаў падбародак.— Дарма дзіця там пакінула, спадзявалася — Чэся прывязе.

— А чаму ж не? — здзівілася Хрысця, пакідаючы па ходніку сляды ад мокрых ног і ўслед за гаспадыняй ідучы ў спальшо.

• — He, паеду сама. Сёпыя паеду. Ты мпе плеценую карзіну, тую, што на два замкі, з гарышча дастапь,— і павярнулася да шафы, шчоўкнула ключыкам, адчыніла дзверцы, махнуўшы пахам нафталіну,— Бялізну з шафы будзем даставаць.

— Нашто? — насцярожылася, змярцвела Хрысця.

— Як нашто? Ты ж бачыш, збрыдзела ўсё.— I ўжо закрычала сама да сябе.— Досць тэго! He могэп на то патшыць, не могэн! *

* Досыць! He магу на тое глядзець, не магуі

— Дзе ж будзеце жыць? — жахнулася Хрысця, падумаўшы пра сябе, што будз§ з самою, дзе дзепецца. Няўжо будзе хадзіць па мястэчку, каб памыць каму бялізну ці прыпясці вады. I цябе пакормяць, як дурпаватую Сабіну.

— У мамы... He — дасць! — і кінула з шафы сваю зялёпую аксамітную сукеяку з вялікай брошкай.

— Што вы! — Хрысця глядзела на гэтую вялікую прыгожую брошку, што мігцела і пералівалася, як раса, то ружовым, то сінім, то жоўтым агнём.— Каб вы былі адна, a то з дзецям.

Маладая Грабяячыха, мусіць, успомніўшы малую, на два пакойчыкі, бацькаву кватэрку ў цагляпым доме недалёка ад чыгункі, дзе бяскопца грукаталі паязды, тую цясноту, маму, якой яна скажа, што кінула мужа, і падумаўшы, ці вытрывае, ці перанясе гэта ўсё мама — і бацькаву хваробу і яе развод,— і неяк бязвольна апусцілася на сваю зялёную сукепку, абы-як кінутую на падлозе.

XV

Адцвіла, адкрасавала сваім трапяткім хараством і стаілася ў зморана-сарамяжлівым спакоі, як цяжарная маладзіца, чуючы сябе ды свой варухлівы плод, бяскопцая і вечна зраджайная зямля.

У садах з-пад сівага лісця высунулі сваю блішчаста-зялёную лабаціну маладыя яблыкі, шчодра захарашэлі ад бурачковай завязі разгалістыя грушы. У закурэлым вішняку вільготнымі, нібы вылушчаны са стручкоў гарох, вочкамі з-пад цёмнага лісця вызіралі зялёныя ягадкі.

Згасла ў гушчары дзіравага, сточанага алешпіку ды сівага вербалозу ледзьве прыкметная каліна. Асыпала свой ружовы, крышку зліпялы цвет у зялёных ровішчах, на старых палявых межах і даўнейшых селішчах калючая шыпшына.

На полі ўжо сівавата-зялёнымі хвалямі хадзіла высокае густое жыта. Вецер падымаў з яго і нёс жоўты пылок. Яно красавала.

Абагнаныя па першаму разу, дурэлі, гонячы зялёнае бацвінне, лапушыстыя картоплі.

Выкручваў з зялёнага шырокага пер’я мякепька-вусаты колас ячмень. Дрыжаў, дзе-нідзе выпусціўшы ўжо меленькія пацерачкі, сівы авёс. I зацвітаў нябескім цветам паполаты верасаўскімі бабамі жаўтлява-зялёны лён, ды падымаўся, раскрываючы сваё драпастае лісце, малады лубін, на які, цокуль ён яшчэ яе заглушыў травы, пускалі каровы.

На сівых ад моху і дымпых пэндзлікаў сушпіку ялавіпах, ніколі не арапых нішчымных аблогах, стракатых ад ружовага чабору ды жоўтага сакаўнога водцыку прылесках зацвітаў свянціян.

Стаяла самая гарачыня маладога лета. Над смутным прывялым полем, над жытам, дзе было звіта з сухенькага пырніку глыбокае, з шасцю рабенькімі яечкамі гняздо, звінеў, трапытліва падымаючыся ў выцвілае неба, шары жаваранак. Ды ыа вялікім, пабітым воспаю лішая ды аброслым быльнікам камені стаіўся гарбаты каршуп, выцікоўваючы зайца ці мо вывадак маладых пры жыце курапат.

Тады-сяды на полі паяўляліся бабы, каб папалоць для каровы радзюжку гэтае бярозкі ці паўзучага, у белепькіх, як на вадзяной pace, кветачках крапцу.

Ды ў вольную нядзельку, намазаўшыся здорам пухкіх грэцкіх аладак, крышку сыта-давольны гаспадар паволі ішоў аглядаць сваё поле: як што расце, красуе, ці пе парабіў хто шкоды, выкасіўшы для свайго капя лапік канюшыпы або прыпасвіўшы ярыну.

Верасаўскія маладзіцы, як кураводкі, абсыпаўшыся дзецьмі, покуль не наспела жніво, бегалі ў няблізкі Кашалеўскі лес па ягады — хай будуць высушаныя на зіму на лякарства, ці во і цяпер з’есці, прысыпаўшы, каб было сытней, грэцкае мукі і забяліўшы малаком. Ачуняўшы да полудню ад хвароб ды расхадзіўшыся, выбіраліся ў гэтую пару лета па старыя межы, у ровішчы ды жоўты ад водцыку аблог, каб назбіраць зёлкаў, старыя, падтупаныя ўжо бабы.

Рвалі яны ды збіралі ў прыпол усё: і невысокі, падобны да люціку, з жоўценькімі кветачкамі грымотнік, што памагае ад кашлю, і палявую моркву, што лечыць ад жаўтачкі, і сухі хвошч, і ліловую шчотачку перапялічніку, каб укінуць яго ў кіслае шчаўе, і сіненька-пэндзную, затоеную ў цяньку каля ялаўцовага куста кветку паўночніку — соннага лякарства. Ці адышоўшыся далей ад вёскі, адкуль не чуваць пеўневага ўжо голасу, нарваць чартапалоху, каб, распаліўшы па жалезнай засланцы сухія калючыя шышкі, было чым абкурыць ледзьве не голенькае, у адпой кашульцы дзіця, гапяючы з яго пярэпалахі ды зрокі.

Толькі адна Алеся, старонячыся чужога вока, не вельмі адлучалася з дому: бо ці збяжышся ўжо з жыдкімі ў хадзе бабамі, ды і ягады тыя — не блізкі свет. Хоць у нядзельку схадзіла ў Дварчаны ўжо наперад купіць для жданага дзіцяткі фланэлю на шапачкі і паркалю на сарочачкі, стрэўшы пезпарок яе, Хрысцю.

А сёння прыкра па душы і цяжка перагораць, што чапіла яе перад усімі па рыпку. Бо ўпочы спіліся зноў — і Хрысця, і пемая Еўка з свякрухай. ІІа нешта ж укажа гэты сон. Нават у Імполя спытала:

— Што гэта значыць, калі пябожчыка прысніш?

— Старое нешта знойдзецца,— сказаў ёп, і Алеся ўжо супакоіцца пе магла: няўжо зпоў па вёсцы папаўзуць якія абгаворы? Няўжо?

Імполь павёў на той далёкі лужок у Палужні пасвіць каня. Якое там пасвііше, толькі спіць дзе ў цяпьку пад алешнікам або ў Дварчаны да яе пабег. Ды хай ужо лётае, хіба прыпыніш? Абрыдла думаць пра гэта. У яе адзін клопат — дзіця. Трэба схадзіць па лякарства і для яго, дзіцяткі, і для сябе. Накапаць памцніку — тых чорных, з бубкамі, карэньчыкаў, што кідаюць у гарэлку, ды стрымбуляватага, бязлістага, па якім сінімі матылькамі разгортваюць свае крыльцы празрыстыя кветачкі мацаўніку ад парушэнпя, і парваць жоўценькай, у пупшах, як канюшынка, руціцы, каб ратаваць сэрца, і браточкаў — купаць, калі пойдуць скулы, малых дзяцей.

Алеся азірнулася на высокую страху гумпа, за якім падымалася сіняя, з папяловымі мякенькімі краямі хмара, і рахманым, яшчэ нязлосным водгаласам адклікаўся і прагрукваў гром, падумала, што дажджу, дасць бог, у Верасаве не будзе — хмару пацягне на Кашалёўскія лясы, на тўю шырокую ў лазе ды алешніку лагчыну, дзе віўся, падмываючы пясчаныя берагі, блішчаў цёмпы, з жаўтлявымі плёсамі Неман. Алеся бачыла яго толькі раз, як ездзіла з бацькам на кірмаш у Бяліцу. Зімою там, кажуць, утапілася вяселле.

Прымкнуўшы сеначныя дзверы, Алеся прытаптала на прызбе доўгі, з абслізганым язычком ключ, сцягнула з яловага частаколу памыты фартух і, прапускаючы наперад сябе сучачку, выйшла па вуліцу.

Каб лішне не надарыцца на каго, завярнула на бацькаў двор, на вузкую, вытаптаную каровамі ды авечкамі сцежку: вось так паўпрасты можна было выйсці на кладку.

За гумпом, выкошваючы высокі, у белым цвеце баркун ды глухую капапельку, што заглушылі тут небрукованы двор, шастаў касою бацька. У сподняй, зрудзелай ад поту і даўно, мусіць, пе мытай палатпяпай сарочцы.

«Думаю толькі пра сваё, а вунь які недагледжаны бацька»,— упікпула сама сябе, але ўслых ужо і яго:

— Дабраў час. У нядзельку касіць. Грэх жа ж.

— Такі то грэх, каб чалавек большага не ведаў, калі выкашу чортава зелле.

Напамінак пра болыпы грэх калыіуў Алесю — незнарок падумала пра немую Еўку і свекрыву, у душы калючым клубком перавярнулася злосць.

— Сарочку во скінь. Буду ісці дахаты, вазьму.— Алеся пераступіла сучачку, што прысела пад нагамі на сцежцы, спусцілася да вуліцы, сказала яшчэ:

— I Змітрык няхай прыгатуе што памыць.

Пераскочыўшы каменні, стрымгалоў у садок збегла сцеж ка. Разарвалася зігзагам пад сівымі, яшчэ не ацяжэлымі ад свайго прыплоду яблынямі. Густы ліповы пах нават прыпыніў Алесю: у Сымонавым садку зморана пагойдвала жоўтым ад шчодрага цвету галлём, не могучы ацерабіцца ад пчол, высокая старая ліпа.

Ужо каля рэчкі гэты густы мядовы пах ліпы перабіў рас парапы, у ружаватых чачотках гаркавата-млосны валяр’яп. Хмялеючы ад яго, Алеся перайшла кладку.

Набіўшы між пальцаў кветачак белага сухотніку, выйшла на ветраны грудок. Прыслухалася: за сівымі купаламі вербаў, шурпата-чорнымі, сухаверхімі алешынамі з варояінымі гнёздамі чуваць было, як.у вёсцы спявалі пеўні.

«Не, трэба далей адысціся, каб не чуць петуховага голасу»,— успомніла Алеся тое, што некалі раіла маці.

Чуючы босымі нагамі калючы жвірок, пайшла цвёрдаю сцежкаю каля жыта. Аб твар, аб рукі казыталіся вусатыя, ужо трошкі звіслыя ад налітага зерня каласы. На падсохлай траве, на шурпатых' сіва-ліловых вусах зіхацела чырванню, трымалася, мусіць, на дождж раса. Ад высокага, з ружаватым сцяблом жыта, што пры беразе зарасло злінялаю валошкаю, прэсна пахла вільготнаю падапрэлаю травою.

Пры сцежцьі ў рэдзенькай траве хаваліся марныя буслікі, і шчымлівая радасць апякла Алесіпу памяць — прыганулася нешта далёкае, светла-дзіцячае, як хадзіла па калючашапаткім іржышчы, збіраючы іх у букецік.

Алеся памаленьку нагнулася, сарвала каліву травы з ліловымі кветачкамі і ўжо адцвіўшым насеннём. Япо і праўда было падобяае да бусліка: доўгі зялёны дзюбік і пацерачка галавы на тонкай шыйцы.

Аднекуль пахла і цягнула крышку чадньгм ды.мком, і трапяткая сучачка, што бегла паперадзе, палахліва спынілася, прычакаўшы Алесю. Па дарозе круга невялічкага раскладзенага агшо сядзелі дзеці, трымаючы над полымем пучкі звязапых і рассыпаных веерам каласкоў. I Алесі раптам, як малой, зажадалася падсмажаных чорна-саладжавых зяряяткаў, што сядзяць набрынялыя ў абсмаленых бязвусых каласках.

Пастухі, счуўшы тупат ног па выбітай сцежцы, палахліва азірнуліся, той-сёй пават з коленкаў ужо ўстаў па погі, гатовы пудкім зайцам скочыць ад агню, але, убачыўшы кабету, спакойна па локаць прыляглі зноў.

Вішнёвая карова, адкраўшыся ад грамады, з другога капца палетка лавіла языком абвіслыя каласы, рвучы ўжо з карэпнямі калівы жыта.

— Сядзіце, хоць бы паглядзелі, дзе карова! — паказала рукою Алеся, і па дзяцей ад злосці забурчала ўедлівая сучачка.

— Нідзе не дзенецца.— Самы большы з пастухоў, нат пе зварухнуўшыся, цёр у далопь з абсмаленых каласоў зялёпыя прыгарэлыя зярняткі.

— У шкодзе вунь,— прыкрыкнула Алеся.

— Гэй, ты, вушаты! — нехаця, пераломаным ужо гола•сам сказаў большы пастух, не падымаіочы ад зямлі вачэй, і на яго крык усхапіўся рабапосы, з адною падкачанаю калошаю хлопчык.

I ўслед за ім запляскаў босымі ножкамі маленькі, гадкоў пяці, узяты на пасвіска мо пасля доўгага плачу брат.

«Чый жа гэта?» — старалася ўгадаць Алеся, ідучы ўслед за дзецьмі, і, калі меншы азірнуўся на «крыклівую цётку», па курносым дробным тварку, па тым, як ён пудка глядзеў спадылба, пазнала — Герасі'мцовай Зосі сын.

Гарачынёю аблілося, турзапулася ад болю сэрца — гэта ж у адзін год з Зосяю тоўстаю хадзіла. Каб не раз’ятраная сляпая злосць, калі душыла свой жывот, такою ўжо дачка была б. «Божа мілы!» Алеся, як аберагаючы ад чаго нядобрага, закрыла рукамі свой жывот, абцягпула коф<

Хлопчык пабег, схаваўся за высокаю сцяпою жыта, а ў Алесіпай душы вялікім задушлівым клубком пераварочваўся развярэджаны даўыі боль.

Тарпатынавым пахам дыхала ад блізкага хвойніку, ад растопленай на сонцы смалы. Прымлелі, расплыліся, як куры на пяску, нізкія кусцістыя хвоечкі, што, як помніць Алеся, сядзелі тут спрадвеку адпакавыя — крывыя і састарэлыя.

Падсох і пякуча патрэскваў пад босымі нагамі сівы мох, што ў вільготную пагоду, у дождж адсырэе, зробіцца мякенькі, як падушка,— ідзеш і толькі чуеш гэтую мяккую ды мілую для душы пухкасць. Між нізкіх хвоечак, каля старога, зарослага мохам ды лішаём ялаўцовага куста абвяў, звесіўшы карычнева-зялёную шапку, нікім не згледжаны баравік.

Падышоўшы туды, Алеся прысела, азірпулася кругом, ці няма дзе яго сям’і, але, нічога не знайшоўшы, спусцілася ў зарослы высокімі каптуфамі ялаўцовых кустоў равок.

Па зялёпай лагчыне высыпалі цёмна-карычневыя маладзенькія лупякі. Іх ніхто не збіраў. Верасаўцы чакалі, покуль пойдуць, як казалі, праўдзівыя грыбы — баравікі, каб насушыць на калядны пост, каб можна было ўкінуць жменьку ў капусту заміж затаўкі або наварыць грыбнога квасу.

Абмінаючы выспу лупякоў, Алеся паслізнулася на адным, завярнула да жоўцепькае, як рабіяавы цвет, чачотачкі пізіперніку на ружаватым ствалку з сівавата-тлустымі, пібы ў блёсках слюды, круглымі лісцікамі. Вырвала яго разам з растапыранай лапкаю карэппяў, што не вельмі чэпка ўпіліся ў пясчаны грунт ялавіны, укінула ў свай фартух.

Пахучым пізіпернікам, дадаўшы да яго чабору, верасаўскія бабы выпарвалі закіслыя ад малака збанкі.

Алеся мінула равок, пайшла ўздоўж хвойніку, прыглядаючыся да ялаўцовых кустоў, дзе ў цяпьку драмалі, звесіўшы сіненькія галоўкі, марныя, нэндзныя кветкі паўночяіку. Асцярожна нагінаючыся, рвала іх у закручаны глыбокім жалабком фартух. Нават здзівілася, што столькі было гэтага зелля, якое яна гатавалася назапасіць даўно. Будзе ў адвары купаць дзіця, калі яно пе спацьме, калі будзе хадзіць начніца. Кажуць, добра яшчэ купаць дзяцей у цыліпдры — жоўценькіх кветачках, што пускаюць, як малачай, свой сок. Найпершае лякарства ад лішая, балячак ды скул.

Цыліндры з румянкам яна ўжо нарвала і, звязаўшы ў пукі, насушыла ў цяньку пад страхою. Пе назапасіла хіба толькі для сябе, але сходзіць ужо іншым разам накапаць мацаўніку, ці, як яшчэ кажуць на яго, парушэнцу, з сінімі, як злінялая валошка, кветачкамі зелля, што расце пры чыгупцы ў Дварчанах. Адвар яго трэба піць, калі зрушышся пасля родаў.

Вузкім між лесу, пазарастапым высокімі, стаўбунаватымі, як дзядзькі ў доўгіх кажухах, ялаўцовымі кустамі, раўком Алеся вярпулася назад. Алеся ведала, дзе расло адпо, нечым падобпае сваім калмаценькім лісцем да крываўніку, зелле памацпіку: яго чорпыя бубкі карэпьчыкаў разам з вобаратнікам і дзівасілам верасаўцы настойвалі на гарэлцы лячыцца, калі падымеш што цяжкае ды зрушыш жывот.

Прыклікаўшы ды прычакаўшы сўчачку, што згубілася ў кустах ялаўцу, Алеся падыіпла да жаўтлявага, з бародамі травы, няўдала скошанага балотца. Тут, на Літаваравььм надзеле, і расло гэтае лякарства. Сюды крадком прыбягалі верасаўскія бабы накапаць чорных, з ягадкамі, карэньчыкаў, зрыўшы, як дзікія свінні, чужую сенажаць. Алеся схамяпулася, што не ўзяла капач. Ды каля алешніку ў гразі сёння тапталася, выносячы на сушэйшае скошаную асаку, старая

Літаварыха. Гнулася пад цяжкаю, што вадзіла яе з боку на бок, радзюжкаю. Прыстакнуўшы, Алеся з дзівам глядзела, як цяжкая, закінутая за плечы радзюжка раптам павяла старую Літаварыху назад. У астатнім намагаппі Літаварыха рванулася ўперад і потырч галавою ткнулася ў гразкае, што калыхалася пад нагамі, багнішча.

«Вой, што з ёю?» — аблілося гарачынёю Алесіна сэрца.

Літаварыха не варушылася, нібы набіраючыся моцы, каб падняцца зноў.

Ужо знямелая, бачачы, што старая не паднімае з-пад радзюжкі галавы, Алеся скоранька пайшла спачатку сухой калючай пакошай, а далей ужо мокрым, дрыгатлівым багпішчам, што захадзіла і закрактала пад ёю.

Безпадзейная, як матылька ў шыбу, здагадка пастукалася ў сэрца, што старая ўпала не так сабе.

«Толькі ж не перапалохацца,— угаворвала сябе Алеся.— Ці мала што? Дзіця трэба берагчы, дзіця».

Цяжка і зморапа дыхаючы ад скорае хады, пастаяла, паўзіралася на выцвілую радзюжку і, здаецца, убачыла, што старая заварушылася, і лёгкім, жывым ветрам на душу дыхпула спадзявапйё, што з староіо пічога не ўчынілася, што старая вось зараз падымецца, але адразу ж пераканалася, што падалося ёй — як не варушылася, так і не варушыцца радзюжка.

Алеся, задыхнуўшыся, схаладзеўшы ад насцярожанасці, ужо ледзьве перастаўляючы ногі, ішла па мяккім, што гойдалася і шыпела, смуродлівым багпішчы. Адною рукою трымала згорнуты Жалабком фартух з назбіраяымі зёлкамі.

3-пад паласатай, у чырвоныя балонкі радзюжкі, што накрыла старую Літаварыху, выглядвалі босыя ногі з жоўтымі мокрымі пятамі ды худымі сіняватымі лыткамі.

Нібы чуючы Алесіну трывогу, лезла па гразі і зазірала ёй у вочы насцярожапая сучачка.

Схаладзеўшы ад страху, Алеся падышла да Літаварыхі, нагпулася і чапіла за выцвілую радзюжку з мокраю асакою:

— Цётка Зося, што з вамі?

Радзюжка заехала набок. 3-пад яе была відаць белая, у злінялыя валошкі хустка. Твар старое ўткнуўся ў вытаптапы касцом і набеглы рудаватаю вадою след.

Алеся турзанула старую за локаць і закрычала мацпей:

— Цётка Зося, ці чуеце?

«Няхай крые бог, памерла»,— азірнулася па задыханую сучачку Алеся і перавярнула старую дагары, спалохаўшыся ўжо, што на мокрым, запэцканым рудаватай гразёю твары ўздрыгвалі вейкі і з-пад іх глявулі вадзяністыя вочы.

— Жывот рэжа, няхай крые бог.

Звялы, зморшчаны, як старая прарослая картопля, твар перакасіўся ў вялікай нязноснай пакуце. I Алесю зноў абліла пякучая гарачыня страху: перад вачыма ўстаў, успомніўся другі, таксама перакошаны ў нейкай страшнай міне твар старое свекрыві, калі япы з Імполем даставалі нежывых, яе ды нямую Еўку, з той глыбокай, што выграблі рукамі, ямы ў гумне.

Алеся адвярііулася ад Літаварыхі, самлелаю цяжкаю рукою выцерла спацелы лоб, не азіраючыся, сказала:

— Я пабягу, людзей паклічу.                      "

— Ага, людзей,— ледзьве вымавіла старая, пэўна, не могучы паварушыць сухім языком.

«Трэба ж ёй яамагчы, вынесці хоць з багнішча»,— пешта на міг прыпыніла Алесю. Яна нават павярпулася, але ўчула, як перад вачмі зноў памерк і загайдаўся свет, і паволі пайшла мяккім і топкім, як падушка, багнішчам.

Адышоўшыся далей і трохі асмялеўшы ўжо, дакарала сябе: «Божа, і трэба было падсупуцца, каб з сабой яшчэ што зрабілася».

Яна асцярожна паглядзела па свой жывот і ўбачыла, што растрасла, пагубляла з фартуха сіненькія кветкі паўяочніку. Але махнула рукою і суцешыла сябе: «Таквеле бяды, іншым разам назбіраю».

Выйшаўшы на сухі ды цвярдзейшы грунт, асцярожна, бокам азірнулася: там, недалёка ад куста ракітніку, памалеяьку падымалася, уставала над радзюжкаю з цяжкім мокрым сенам старая Літаварыха.

Над ёю, пібы нічога пе было, спакойна плыў, робячы круг, каб сесці на балота, і вяла махаў чорна-белымі крыллямі даўгадзюбы бусел.

Алеся паўзіралася, як ён садзіўся, цяжка складваючы вялікія змораныя крыллі, і зрабіўся, як бязрукі, з цяжкаю галавой на тонкай шыі і караткахвосты, але сваёю цыбатаю хадою і праўда падобны да чалавека, якога, мусіць, пакараў бог.

Алесі ўспомнілася тое, што пекалі расказвала нябожчыца маці: як бог пазбіраў усё гадства і даў у мяшку чалавеку, каб укінуў, утапіў у балоце. «Толькі пе глядзі!» — наказаў бог, але чалавек не паслухаў, развязаў мяшок — ужо ж вельмі хацелася зірнуць, што там,— і гадства ўсё вылезла з мяшка. «Цяпер будзеш збіраць усё жыццё»,— сказаў бог і чалавека зрабіў буслом. I ходзіць ёя цяпер па балоце і збірае жаб, вужоў ды мышэй...

«Няўжо гэта праўда, няўжо?» Раптоўпы скразняк спо-

лаху дыхпуў на Алесю, зялёпа-калматаю няскошапаю сцежкаю па жоўтай пакошы япа выйшла да кладкі сказаць ужо абы-каму, што там, каля алешпіку ў гразі, памірае старая Літаварыха. Але, пікога не сустрэўшы, прынясла гэтую страшную, пі з кім не абгаворапую яшчэ вестку да Літавараў па надворак — там якраз збіваў сырыя алехавыя палкі, робячы пейкі азярод, каб было на чым сушыць сырое сепа, стары Літавар.

— Дзядзыса Ясь! — узялася за шурпатую абамшэлую часталокіну і крыкнула з усяе моцы Алеся.— Цётка там, цётка...

— Што? — азірпуўся Літавар і, мусіць, убачыўшы Алесін збялелы твар, спакойна, нават з нейкім спадзяваннем на гэта, спытаў: — Памерла?

— Ile, што вы? — Алеся пават адступілася ад плота.

— Казаў жа ж, не ідзі, сам упраўлюся, так гавары ты ёй ці не гавары.— Стары падняў алехавы азяродзік і, прасупуўшы між жэрдачак руку, узяў яго на плячо, падхапіў яшчэ адзін, што стаяў пры плоце.

— Цётцы кепска зрабілася.— Алеся адчыніла перад Літаварам непрышчэпленую брамку.

Ен, выцягнуўшы цяжкія, з надутымі жыламі рукі, прыціскаў да сябе праслы, што віселі на плячах.

— Дзіва што. Уночы ледзьве богу душу не аддала. Але ж калі завінецца, то ўпыпу няма. Хіба смерць.

— Што вы ўдурбалі сабе? — Алеся ішла за Літаварам, што нёс па плячах гэтыя два праслы.

— А тое і ўдурбаў.— Глыбокім жалабком вузкай сцежкі Літавар паволі спусціўся ў равок, зарослы белым сухотнікам і сівым высокім палыном, паглядзеў на свае вялікія босыя логі з тоўстымі, закарэлымі ад пылу пальцамі і сказаў: — Трэба, мусіць, па ксяндза ехаць ды Броніку ў войска тэлеграму адбіць.— Ён цяжка ўздыхнуў і падняў на Алесю свае мокрыя, глыбока запалыя выцвілыя вочы:— Можа, твой Імполь памог бы. Капя хай бярэ майго... А за клопат я ўжо чым-небудзь сплачу.

Стары паставіў па зямлю сырыя нялёгкія праслы і абапёрся на іх, як на гамары.

— Япа ці сённячы пераначуе.

— He разбітны мой,— азірпулася Алеся па сваю хату,— підзе ніколі пе быў. Хіба я Змітрыка папрашу.

— Ці трудная ўжо справа. Папрасі, мо з’ездзіць.— Стары Літавар падпяў сырыя, збітыя цвікамі алехавыя жэрдкі і цяжка, угнуўшы голаў, пайшоў насустрач шырокаму, ад плота да плота, воза з сенам, што плыў вуліцаю.

«Мусі, праўда, не выжыве старая Літаварыха,— падумала і Алеся, і нешта горкае абняло яе.— Няўжо так знянацку канчаецца ўсё на свеце: бяда, страх, клопат. Усё чыста».

Алеся, спусціўшыся ў равок, пабрыла па глыбокім, нанесеным паводкаю пяску, Ёп сухім напаленым прыскам пёк у босыя ногі.

XVI

Гэтак заўсёды — калацілася і соладка занывала сэрца, калі Змітрык пад’язджаў ці падыходзіў пад Дварчаны. Яшчэ з малых год ён чуў сцішана-затоеную радасць перад усім, што рабілася, жыло і дзеелася ў мястэчку: шарым зімовым вечарам за вышытымі фіранкамі, за падвязанымі стужачкамі гардзінамі свіціліся аранжавым, нябескім і чырвоным святлом прыгожыя абажуры, над ганкамі гарэлі слепаватыя электрычныя лямпачкі, а местачковыя дзеці рэзалі зледзянелы снег вострымі дутышамі ці пырскалі ім, крута пав;ь рочваючы на снягурках. Вясною, на згоне зімы, калі яшчэ каля брудных курганоў шыпела бурбалкамі зеленаватая вада і павучынкаю слалася па леташняй траве сівая цвіль, яны, без перастанку дзілінгаючы за язычкі блішчастых званочкаў, насіліся па вуліцы на веласіпедах, улукаткі выпярэджваючы адзін аднаго. Змітрык зайздросціў гэтаму быстраму лёту і тугому скрыпу ланцугоў. I мо ад гэтай затоенай зайздрасці ўсе вясковыя хлопцы білі местачковых веласіпедыстаў, калі тыя з нейкімі самапаламі дагапялі іх па грудку за мястэчкам.

Потым, калі ён падрос і пасталеў, калі пачаў ужо набыльваць пра дзяўчат, тут у Дварчанах заглядаўся на непадступпа-прыгожых, што прыязджалі па вакацыі ў сіняй форме і фуражках на слізкіх валасах далікатных гімназістаў, на тапюткіх, у лёгкіх шаўковых сукенках, з мілымі тваркамі маладзіц. Нават за адною назіркам хадзіў, мусіць, улюбіўшыся, ці што, покуль не перабіла ўсё гэта, з’явіўшыся ў мястэчку, япа — Чэся.

Цяпер, закалыханы возам, сцішыўшыся ў затоенай мякенькай, як пух, радасці, ён думаў пра яе. Бачыў у маўклівахмурым вяпку лесу сінюю_т што адбівала неба, Світазь, і яе, Чэсю, у плыценькай вадзе на плёсе, і па ёй палосамі плыў рэдзенькі водсвет ад хваляў.

Ад разамрэлых думак спадцішка абудзіў свісток паравоза і цяжкі грукат пасажырскага поезда, што сцішыў на пераездзе ход. Змітрык счакаў, покуль вартаўнік ле падыме паласаты шлагбаум, і падварушыў застаялага маруднага Лі-

таваравага каня, каб заспець каго на пошце, адбіць Броніку тэлеграму ды вярнуцца назад у плябаню і забраць ксяндза.

Пагрукаўшы па забруджанай конскімі яблыкамі ды трасяпкаю, што нацерушылася з вазоў, брўкаванай вуліцы, Міця з’ехаў на Паштовую — у пяску ды на высахлых ад нядаўняга дажджу нерухомых лужынках.

Зашчымела і са спадзявапнем на нешта турзанулася сэрца зпоў адкалючага раптоўнага напамінку пра Чэсю: з-за даху Хургінавага дома выткнуўся карычневы Грабянкаў шчыт з немалым, у тры балонкі, аконцам.

«А мо ад яе ёсць пісьмо?» Каля старога вострага шчыкетніку з наклееным плакатам Міця спыніў каня, саскочыў з воза, закруціў лейцы за слупок плота і падаўся да сіненькага паштовага гапка.

I сумеўся, адступіўшыся назад,— там сядзеў, пазіраючы па дзверы і некага чакаючы, вялікі жоўты сабака.

«Ці не Царыкаў?» — узрадаваўся Міця і паляпаў рукою па калене.

— Рэкс, Рэкс.

Сабака махнуў цяжкім калматым хвастом, прызнаючы зпаёмага.

Ужо асмялеўшы, Міця прайшоў міма яго, адчыніў дзверы ў вузкі калідор, але Царыка там не ўбачыў. За столікам сядзела і, сагнуўшыся над папераю, нешта пісала растрапаная кабета. Проці сонца, што нізка свяціла ў акно, цяжка было пазнаць твар.

Але па кручкаватым носе, кучаравых валасах і сутулаватай спіне Міця прызнаў, што гэта яна, Царыкава жонка.

Усунуў голаў у малое ашалёванае аконца, папрасіў бланяу для тэлеграмы і прысеў на свабоднае крэсла пры круглым, заляпаным густым залацістым чарнілам хісткім стале.

Царыкава жонка, грузна налягаючы на стол і папіхаючы яго, дробна пісала па вялікім, у зеленаватыя клетачкі шурпатьім лістку,— спісанае пяро шырока раздзірался, шоргала і скрабло паперу.

— Дзень добры,— прысеў каля стала Міця.

Кабета разагнулася, падняла шарыя, з чыстымі бялкамі вочы.

— Ці не вы былі ў нас?

— Аднаго разу быў.

— Во, нарэшце, дурная галава, успомніла! вершы да ■майго Гаўрылы прыносілі.

— Ага... Ды во ніяк не збяруся зайсці.

— Німа ж майго Гаўрылы,— сцішаным голасам сказала кабета, і губы ўжо скрывіліся, задрыжалі.

— Як? — сумеўся Міця.

— У цюрме ён. У Гародні. ІІа тым тыдні забралі... Асцерагайся, хлопец, і ты,— зашаптала яна, азіраючыся па малепькае забруджанае акопца і белыя дзверы з меднай фігурнай ручкай: — I спытай, за што, за гэтыя вершыкі, бо ён нікога пальцам пе чапіў. Няхай крые бог, а зладзеі і бандыты во ходзяць на слабодзе.

Яна падсунула зноў да сябе вялікі, у зялёныя клетачкі ліст і зноў зашморгала гэтым разадраным, з шырокім дзюбком пяром.

— He выйдзе ён адтуль. He выйдзе. Ныркі ў яго хворыя.— У яе скацілася з жаўтлявай шчакі, капнула на ланцужок незасохшых літараў і раз’ела іх вялікая сляза.

Міця ўзяў зломак драўлянай, некалі прыгожа вытачанай ручкі, макнуў у невылівашку і дастаў паперку з перапісаным вайсковым адрасам Броніка Літавара. Перапісаўшы адрас, запнуўся: а што пісаць далей?

— А Ты каму тэлеграму? — падняла свае мокрыя вочы Царычыха.

— Хлопцу ў войска. Маці пры смерці. Ды во не знаю, як напісаць,— зачырванеўся Міця.

— А так і напішэця. Прыязджай як найскарэй. Маці захварэла. Я, помню, так і пісала.

Покуль Міця мучыўся, пацеў над гэтай тэлеграмай, жонка Царыка ўжо ўпакавала ў канверт пісьмо, наслініўшы, прыпляскала яго на стале, сказала Міцю:

— Я на дварэ пачакаю вас. Сказаць нешта хачу.

Нэндзны, з паўпаданымі шчокамі, завостраным, як цвічок, носам работнік пошты доўга прымаў тэлеграму, падлічваючы словы і выпісваючы квіток, доўга, калі Змітрык папрасіў'глянуць, ці няма яму карэспандэпцыі, перабіраў тоўсты пачак пісем,— Міцю ўжо разбірала нецярплівасць, што Царыкава жонка не дачакаецца яго. Злаваў, можа, болей ад таго, што няма Чэсіпага пісьма.

Выйшаў з поіпты, паўглядаўся з ганка — праўда, нідзе кікога не было. Толькі за плотам Літавараў конь трос цуглямі, ганяючы падаядных мух і слепакоў.

— Я тут,— пачуўся моцны голас з-за густога бэзу.

— А я сабе думаю, не дач'акаліся, пайшлі вы.

— Ды во скораньку пайду, бо сарваўся з ланцуга гэты злыдзень.— Яна палапала вялікага жоўтага сабаку па галаве.— Як непрытомны зрабіўся, чуе, што гаспадара няма. Пават есці пе ўзяў першыя дні.

— Разумны сабака, мяне прыпомніў,— падхваліў сабаку Міця.

— Жывёла лепшая цяпер, чым людзі. Як зверы парабіліся.— Жонка Царыка зайшла Міцю збоку, сказала ледзьве не ў самае вуха: — Чулі, што на свеце робіцца? Вайна, кажуць, будзе. He пачуйце хоць дома вы. Майго схапілі, як дурную варону. Казала яму: ідзі да мае сястры, покуль не сціхпе гэта перадрага.

Міця моўчкі адкруціў лейцы ад плота, адвярнуўся, каб не бачыць, як у Царыкавай жонкі на пачырванелых вачах зноў заблішчэлі слёзы.

— Вы малады хлопец. Адымуць здароўе, як адпялі ў майго. А што ён выседзеў у гэтых турмах,— Яна пацягнула рукою па мокрых вачах, зашморгала носам і, усхліпваючы, пайшла. У вушах у Міці асталіся яе безнадзейныя ўжо, здушаныя спазмамі словы: «Не выпдзе ён адтуль. He выйдзе! Ныркі ў яго хворыя».

Ускочыўшы ў воз, Міця ў лютай, гарачай злосці пагнаў капя. За пераезднай будкай, каля закурэлых чорным вугальным пылам рабін з паджоўклымі чачоткамі ўбачыў мажнага, з шырокім чырвоным каркам паліцыянта.

I ўявіў, як гэты дужы, шыракаплечы, на якім ледзьве сыходзіцца сіпі мундзір, паліцыянт б’е худога, з падагпутымі нагамі Царыка.

Учуўшы грукат фурманкі, паліцыянт азірнуўся, перайшоў на правы бок вуліцы і падняў руку, даючы Міцю знак спыніцца.

— До конд? *

— Ды во да касцёла па ксяндза.

— А я думаў далей,— развёў паліцыянт рукамі,— думаў пад’еду.

Воз павярнуў з грукатлівае шашы на вузенькі з’езд да высокага каменнага муру, што акружаў чырвоны касцёл. У рознакаляровых вокнах адбівалася сухая, пякучая чырвань нізкага сонца.

У клябаню яго ўпусціла старэнькая кабета, з-за плячэй якой вызірала маладая, у кудзерках, прыгожая, як анёлак, ахмістрыпя.

Старая, жмурачыся ад рэдзенькай чырвані сонца, што коса дрыжала на сцяне, доўга распытвала, куды трэба ехаць, ці не можна пачакаць да ааўтра, і, перагаварыўшы з ксяндзом, нарэшце сказала:

— Зараз, хоць пан ксёндз кепска чуецца.

— Я пачакаю там.

— Добже, добже,— схаваўшы рукі пад пагруднік фар-

* Куды?

тушка, услед за Міцем на гаыак выйшла ахмістрыня, пільна прыглядаючыся да яго, спытала: — А дзе я вас бачыла?

— He ведаю,— сумеўся Міця.

— Вы вучыліся ў Дварчанскай школе?

Міця кіўнуў галавою.

— Чэсю помніце?

— А што?

— Я стрыечная сястра яе.

Міця памкнуўся, але раптам асекся, каб уцярпець і не спытаць, што яна чула пра Чэсю, і толькі сказаў;

— Я пачакаю там, каля брамы.

Пайшоў да воза, чуючы, як ад напамінка пра Чэсю мяняецца і меркпе свет.

Выйшаўшы за жалезную браму, слухаў, як скубе траву, выбірае яе мяккімі губамі галодны Літавараў конь.

Высока выяснілася і калюча заблішчала на полудні першая зорка. Нясцерпная, балючая, як нарыў, спакуса падмывала Міцю кінуць фурмапку, ксяндза і ехаць туды, у Баранавічы.

Па цэмянтовым ходніку за брамаю затупалі, зашоргалі ногі, абудзіўшы Міцю ад здранцвення.

Ксёндз маўкліва сеў на воз, запах нейкім моцным адэкалонам, маўкліва, не аказваючыся, і ехаў. Загаварыў ён толькі тады, калі ў рэдзенькім поцемку вечара, гулка лапочучы і патрэскваючы, фурманку апярэдзіў матацыкліст. Слабы дрыготлівы снапок святла высвечваў на завароце шашы пабеленыя слупкі.

— Во тут якраз адзін і забіўся.— Ксёндз падсунуўся вышай на сухой, засланай радзюжкаю шапаткой саломе.— Там, бачыце, дзе збіты слупок? Наляцеў якраз на яго. П’яны быў,— і нібы пацвердзіў сабе:— Так-так, цяпер шмат п’юць. Колькі бяды ад гарэлкі,

— Ці толькі?

Грукат калёс па бруку, што трос усё яутро, падалося Змітрыку, заглушыў яго словы, але ксёндз аклікнуўся:

— Так-так, вядома, чалавек не толькі выракся бога, але і самога сябе.

— Яго развучылі верыць.

— Пан безнадзейны рамантык?

— Наадварот.— Міця скіраваў каня з грукатлівага бруку на крыжавую, што перасякала шашу, дарогу, і па глыбокім пяску зашапацелі, перасыпаючы яго, высокія колы.— He розумеце мне, ксенжэ-пробошчу,

— Гавары па-беларуску. Я ведаю простую гутарку,

~ А чаму простую? — раптам страпянуўся Міця,

— Бо на ёй не гавораць у дзяржаўных установах.

— Вы думаеце, што на ёй можна гаварыць толькі са скацінай у хляве, а не ў святыні боскай?

— Я покуль што не абразіўся, хоць ты мяне і зняважыў. Ест пан в каждым разе груба млодшы одэ мне *,— перайшоў на польскую мову зноў ксёндз.— Оповем одно здажэнне, послухай **.

Калёсы, пераехаўшы глыбокі і гразкі пясок, зноў закалываліся па няроўных, выбухтаваных каляінах — конь увайшоў у хвойнік. Запахла смалою, заплеспенаю кастрыцай і недзе з цёмнага гушчару жоўценькімі крохкімі, на тоўстых караткаватых ножках падгрыбніцамі.

— Я быў малады,— загаварыў ксёндз, узіраючыся таксама туды ў хвойнік, дзе ліпкаю павучынаю бэрсаўся рэдкі поцемак і цілікала невядомая позняя пташачка ці мо выпадзенае з гнязда пташаня.— Меў здароўе, падабаўся кабетам. Так-так,— раптам перабіў сябе ксёндз і сваёю халоднаю рукою накрыў Міцеву руку,— падабаўся кабетам. Мяне чакала іншая кар’ера, але я паехаў у Рым. Сам я з Друі. Мне памаглі марыяне. Я ачуціўся ў сталіцы апастольскай. Вы ведаеце, у чым святасць Рыму? «Ты ёсць скала,— сказаў Хрыстос апосталу Пятру.— На гэтай скале збудуй мой касцёл, і сілы пекла не адолеюць яго».. Словам, я вучыўся там і вярнуўся дадому зноў у Друю. Вярнуўся на зямлю, што зрадзіла і выгадавала мяне. I падумаў, як сёння вы, чаму гэты просты люд не можа хваліць бога на той мове, якую ён яму даў, на якой ён гаворыць сам. Бо голас пастара, думаю, саўсім пе свойскі для яго стада — ён чужы і нязнаны. Ды гэтак наказуе кананічнае права. I ўрэшце я даў благаславенства найсвяцейшым сакрамантам з малітваю ў душы. 0, божа, узглянь ты сваім міласэрным вокам на гэты люд, наш бяздольны, асвяці яму яго розум ды ўзмацні яму волю, каб мог стойка змагацца за свае правы святыя.

I думаеш, што? Першымі з касцёла, бачу, уцякаюць тыя, хто гаворыць на простай нашай гутарцы. А потым у гвалт усе — як гэта я адважыўся ды пасмеў загаварыць з амвопа на той мове, якою гавораць дома, як ты кажаш, з быдлам у хляве. Напісалі біскупу. Вядома, вясковым кабетам ды маладзіцам прыйшоў на помач нехта іншы. Словам, я ачуціўся тут, у Дварчанах. Меліся перакінуць недзе за Кракаў, ды так абышлося.

Змяркалася. Пагусцеў абапал дарогі палахліва натапыра-

* У кожным разе, пан намнога маладзейшы за мяпе.

** Раскажу пра адно цікавае здарэнне, слухай.

ны калматы хвойнік. У прагале яго пад дарогаю трапятаў, паластаўчыпаму распасцёршы крыллі, уздымаўся высока ўгору і падаў лукаткамі ўніз кажан.

За натапыраяыя вяршкі хвоек, між якіх гойдалася ад цяжкіх павукоў наструненая павучына, чапляўся пазалочаны тоненькі сярпок маладзіка. I за нізкім пацямнелым, што густа яшчэ цягнуў растопленаю смалою, хваёвым ляском у выцвілым, запалавелым жыце падсвіствала раз за разам перапёлка. На сі'нявата-ліловым абпаленым небе выяснілася дробная, мігатліва-калючая зорка.

— Што сказаў бы Хрыстос, каб ізноў вярпуўся на зямлю ў натуры людскай,— нечакана ўздыхнуў ксёндз, паслухаўшы гэты далёкі голас перапёлкі: — Зжалься ты над намі, над гэтым бяздольным людам. Дай яму крыху волі ды свабоды.

Выехалі з лесу, і ад лагчынкі лужка запахла вільгаццю — садзілася раса. Недзе па блізкім хутары заяхкаў, зайшоўся брэхам сабака.

— Але ж вы, як духоўііік, як пасланнік божы, не хочаце араць гэту рэлігійную ніву. Вы таксама думаеце, што гэта мова зневажае дом божы. Вы нават не гаворыце на ёй.

— Ты думаеш, народ прабуджаецца і да духоўнага ідэалу імкнецца, а тут яму крылы падцінаюць? Не!.. Гэты люд не хоча ведаць свайго нічога, па якой з ім гутарцы ні гавары, якую яму навуку ці казанні ні кажы, якія набажэнствы ні твары, якую сутану ні надзень, гэты народ пе ўчуе вас, ён глухі пе толькі да слова свайго, свае душы, ён, як смяртэльна хворы чалавек, не адгукаецца ні на што, ён адмірае ўжо. I вы не ідзіце гэтаю дарогаю шукаць яго, своп народ. Ён нават вам адпомсціць за гэта. Спомніце маё слова. Ён, як ранены, знямоглы і люты звер, яшчэ ўкусіць вас. Ён, гэты народ, Даўно пе разбірае, хто яму спрыяе, а хто яму чыніць зло.

— Для чэго, ксёндз, вдзял сутанпэ?

— Я ўзяў у рукі крыж, каб благаславіць ім гэты забіты народ, каб не кіпуць яго ў бядзе і горы. Бо ён быдта на крыжы распяты.

— I вы думаеце, што ёп не ўваскрэсне? — спытаў Міця, не стрымаўшы каня, што пусціўся подбегам з груда да рэчкі.— А якое мы пасеялі зерне, каб ён адрадзіўся?

Ксёндз схапіўся рукою за драбінку:

— Зерне любові і міласэрддзя божага.

Пад’язджалі да Верасава. Абапал дарогі цямнеў ацяжэлы ад расы алешнік. Між вербаў, адбіваючы неачахлую чырвань неба, блішчала цёмная вада, і над гэтаю вадою нізка лётала і ціўкала, мусіць, патрывожаная берагавая ластаўка.

За рэчкаю ў вёсцы рыкала, просячыся да радзюжкі з зеллем, ці, можа, хацела піць, вярнуўшыся з поля, печая карова.

— Неба і зямля згінуць, але слова божае, прадвечная праўда — ніколі,— адклікнуўся нарэшце ксёндз, але словы яго ўжо заглушыў шум і плёскат вады.

XVII

Літаварыха паглядзела па сваю хату, на зялёпы грудок з кустом шыпшыны, дзе яны са старым растрасалі, выносячы з багнішча, няўежную сырую асаку, і падумала, што гэтае радзюгі яна данясці ўжо не адужае.

Задушліваю гарачынёю аблівалася, нясцерпна пякло сэрца, і востры боль, як касою, рэзаў у жываце.

Поўная сырое асакі радзюжка, цяжэючы, аб'язджала з плячэй.

Рукі, што трымалі пад барадою туга зашморгнуты вузёл, слабелі з кожнай хвілінай, і расшчэмліваліся скарчанелыя, здаецца, ужо нежывыя пальцы.

Пад нагамі пагойдвалася, хадзіла, падымаючыся і ападаючы, шыпела, пухкала кіслай рошчынай і дыхала атрутным смуродам топкая багна.

Старая, не могучы падняць галавы, памаленьку, з астатніх сіл брыла, абліваючыся потам і чуючы, як дрыжаць, падломваюцца ногі. Думала толькі пра адно: дайсці да кустоў шыпшыны, на сушэйшае, там, здаецца, і лягчэй будзе паміраць. Няхай крые бог, памерці ў гразі, у макрэчы і багнішчы.

Успомніўшы пра смерць, япа ўспомніла і пра сына Броніка, якога яна цярпліва і ўпарта чакала дадому, бо каму ж астанецца ўсё: радзюжкі, а’брусы ды палотны, якія панаткала, не адну весну праседзеўшы за кроснамі, калі аднімаліся рукі,— ведама, пацягай, пастукай цяжкім лядам.

Старэйшая дачка, якую Літавары прагналі з дому, як сучка круцілася каля разніцы — служыла ў местачковым данцыгу. Там і нажыла дзіця. Цяпер во пільнуй ды глядзі яго. Яно за гэты тыдзень пачыста вырвала рукі, учора толькі аддала назад. А ўночы Літаварысе зрабілася блага. Пачала задыхацца. А сёння во, дурпая, палезла ў гразь, каб ужо і не вылезці з яе.

За каўняром, упаўшы з радзюжкі і астудзіўшы холадам карак, церабілася дробная жабка.

Яна, здаецца, падаючы далей за сарочку, і падагнала трохі Літаварыху, але выйсці з гразі на сушэйшае старая ўжо не здужала — звалілася на сыры пракос, так і не дайшоўшы

да зялёнага калючага куста шыпшыпы пры грудку, дзе сохла вынесенае з гразі сена.

Да памяці яна прыйшла, калі яе затармасіла Ллеся Мопдрая. А пртым ужо, зачэрпаўшы ў блізенькай ямцы тлустае, у сіняй плеўцы вады, пырскаў ёй на твар Літавар, калі яна самлела яшчэ раз. Узяўшы пад пахі, ён і выцягпуў яе з гразі, а потым ужо, збегаўшы ў вёску і запрогшы каня, прывёз дадому.

Акрыяла старая ўжо на ложку, перапытаўшы, што гэта з ёю.

— Што? — нехаця адказаў Літавар,— Нежывая вунь у гразі ляжала. I нашто спатрэбілася гэтую асаку насіць? Ці не ўправіўся б я?

— На тое ўжо ішло,— ледзь вымавіла яна.— А дзіця дзе? Дзе яно? — растрывожылася старая.

— Вот ляжы. Дзіця ўчорачы аддалі. Соня забрала.— Ён прынёс ад вядра медную, вытачаную са снарада конаўку цёплае ў хаце вады.

Яна выпіла і папрасіла:

— Ксяндза прывязі. У жываце, як вытрываць, надта пячэ.

— Дак мо карэнняў якіх? — Ён выскачыў у стопку, павярнуўся да паліцы і знайшоў там паўбутэлькі пастоеных на гарэлцы чорненькіх, як перац, круглых карэнпяў мацаўніку — лякарства ад парушэння — і наліў яго ў сіні, з кветачкамі кубачак.

Ёй нібы адпусціла і, падсунуўшыся вышай па падушку, яна ўжо папрасіла:

— Ксяндза трэба прывязці, бо і сканаю без споведзі.

— Хіба ж цябе пакінеш адну? Ды я ўжо наказаў, Алеся папросіць Корсакавага сына.

— Збегай, папрасі сам.— У старое гнала дух, яна задыхалася.— Мо Броніку ў войска даў бы знаць.

— Зрабіў я ўсё, зрабіў, але яшчэ схаджу.— Ён вялымі, як падкошанымі, нагамі пераступіў парог.

Нібы чорная вялікая хмара апусцілася на старога Літавара, накрыла яго. Змерк перад вачыма свет. На вочы пабягалі слёзы, перад каламутнаю пеляною плавалі верасаўскія будынкі.

«Вот табе 1 маеш, вот табе нажыўся». Літавар пе змеціў, калі звярнуў з вуліцы на сцежку, што ціха, як мыш, абягала Корсакава гумно. Занывала і трапяталася ад страху сэрца, што старое мо ўжо і пяма.

За ражкамі аблушчанага частаколу бялела хустка і варушылася злінялая іпэрая шапка. Корсакі палолі запушчаны ды занядбалы гарод. Бацьку памагала Алеся. Літавар дай-

ійоў да яловага плота, узяўся за частаколіны, ледзьве пракаўтнуў задушлівы камяк:

— Уласка, памірае мая старая!

— Няхай крые бог.— Алеся выпусціла з рукі бярэма сівай лебяды.

— Прымайся так,— закрычаў Корсак, убачыўшы, як у дачкі насцярожана зіркалі вочы, перасмыкпуўся, збялеў твар.

— Каб да ксёпдза ўспець.— Літавар стаяў, не адпускаючы цяжкія, патруджаныя работаю рукі ад тонкіх частаколін.

— Збіраецца вунь мой хлопец. Пад’едзе, чаго там.

— Мусі, астапуся ўдаўцом, як і ты.— Літавар зверху паглядзеў на Корсака, выцер жоўтым закураным пальцам дрыгатлівы туманец набеглае слязы.

— Мо доктара лепш прывёз бы? — Корсак высунуўся з гарода, атрос ад пяску старыя, залепленыя на каленях порткі.

— He была яна ні разу ў дохтара. To нашто цяпер, перад смерцю, толькі спатажым.

— Ты гавары, а ён дагары,— пакруціў галавою Корсак.— He пашкадуй які злот.

— Што тыя злоты, ад смерці не адкупішся.— Літавар угнуў голаў і сказаў зноў жа сваё: — Во, астануся ўдаўцом, як ты. Чуе маё сэрца.

Корсак маўчучы глянуў на Літавара, потым перавёў свой пануры злы зірк па Міцю, што з хаты ўжо ішоў сюды:

— Скарэй жа ты! Пад’едзеш у Дварэц, ксяндза прывязеш.

— I Броніку, каб як у войска наказаць.— Літавар адарваўся ад плота, пайшоў услед за Змітрыкам.— Каня я борздзенька запрагу.

— Тэлеграму трэба адбіць,— сказаў Міця,— адрас мне патрэбны будзя.

— Адрас найду. Вунь усе пісьмы за абразом.— Літавар рушыў чорнаю, выбітаю сярод травы сцежкаю да гумна. Угінаючы голаў ад нізкага, што свяціла ў вочы, сонца, нечакана падумаў пра сябе — з кім астанецца, калі праўда памрэ старая?

Будзеш сядзець, як труцень. Ніхто цябе не абмые, пе абшые. I раптам ён успомніў нра дварчанскую дзябёлую ўдаву, што жыла недалёка пры возеры і мела новы, яшчэ недакончаны на два канцы дом. Мужык яе, нейкі гарбаценькі дварчанскі сталяр, зайшоўся летась ад гарэлкі.

Літавара дзівіла не сталярова смерць, а тое, што з ім жыла гэтакая спраўная дзябёлая жанчына, на якую ён, стары Літавар, няўзнак, патайна ад чужога вока заглядаўся сам.

Летась яны ўдвух з Уласам Корсакам знямелі, незнарок спаткаўшы яе на вуліцы, абое засаромеліся, убачыўшы, што

адзін і другі з нейкім звар’яцелым зіркам глядзяць на яе. I потым, калі яна адышлася, калі яны скінулі з сябе задушлівы цяжар, ён, Літавар, пажартаваў з Корсака:

— Ходзіш ты, Улас, і не бачыш, га?

— Бачу,— сказаў Корсак,— але і нараўлюся.

— Чаго там,— Літавар намаўляў ды пад’юджваў Корсака.

— Пра Караліну ніяк не забудуся. Грашно перад ёю,— прызнаўся тады ў Дварчанах Корсак.

Задумаўшыся пра дварчанскую ўдаву, Літавар увайшоў у хату, зазірнуў за печ і ўбачыў на ложку жаўтлявы, з парінелымі губамі зморшчаны жончын твар.

Нешта абыякава-чэрствае варухнулася да яе, і толькі цяпер ён зразумеў, што ніколі, пэўна, не шкадаваў яе і не любіў.

Ён завярнуўся назад, каб не глядзець ёй у вочы, нібы яна магла дагадацца, пра што ён думае, але яна павярнула на падушцы свой спакутаваны, з пасінелымі губамі твар.

— Ну, папрасіў?

— Корсакаў хлопец паедзе,— негледзячы на ложак, сказаў Літавар.

— Ты стол хоць засцялі абрусам, ды крыж пастаў, ды свечкі знайдзі.

— Знойдзецца, чаго там? — Ён засунуў руку за абраз, дастаў Бронікава пісьмо і пасунуўся з хаты, каб запрэгчы Змітрыку каня.

Літаварыха, плюшчачы вочы ад нізкага сонца, што раставала ў кутку пад абразом, дзе на трохкутніку палічкі стаяў нікеляваны крыжык з укрыжованым Хрыстом, пачынала flyMaps пра тыя дварчанскія магілкі над возерам з вялікімі дубовымі крыжамі і думала, каб яе пахавалі далей ад вады, бо возера падмывае старыя хвойкі і япы хіляцца, выставіўшы свае тоўстыя, у залацістай лусцэ карэнні, уцякаюць кучаравымі вярхамі ад возера. Яна ўспомніла пра хвойкі і падумала: чаму падмытыя хвойкі хіляцца не на ваду, а ад вадьй

Ёй захацелася, каб яе пахавалі далей ад берага, на вясёлым грудку, дзе магілка яе мацеры, каля жалезнае, пафарбованае на чорнае, аградкі, дзе пахаваны прыгожы малады мужчына Волесь Крывеня, якога летась застрэліў ятранскі асаднік Чэрнік. На магілцы стаіць памятнік з умураванай, пажоўклай ад сонца картачкай, і яна, Зося, калі ні прыходзіла на магілкі памаліцца за мацерыну душу, ніколі не мінала цэмянтовага памятніка з пажоўклай картачкай. I ёй заўсёды думалася, каб яе пахавалі тут, дзе-небудзь блізенька ад мацеры. Цяпер яна ўявіла сырую жвірыстую яму, абапал яе горбы пяску, у чорнай сутане ксяндза, рукі, што грабуць

вільготны пясок, каб сыппуць яго на жоўтую, што пахне смалою, труну, і ёп глуха забухае па вечку.

Яе агарнуў жаль, ізрабілася шкада самое сябе. Чыстая, як з падсечанай раны на шурпатай бярэзіпе, высачылася і задрыжала на вачах пякучая сляза.

Як у мроіве, перад ёю задрыжаў, закалыхаўся свет і пачаў разыходзіцца чорнымі кругамі, і яна мякенька паплыла ў гэтую чорную прорву...

На які міг з бяспамяцтва і забыцця яе вярнуў ксёндз, жалобныя спевы кабет за дзвярыма ў сенцах, і яна ўжо ўбачыла мігатліва-жоўтае святло ад дзвюх свечак, што гарэлі па стале, і ўчула, як ксёндз нешта гаварыў ёй, як мазаў па лобе скачанымі з лёну мокрымі галкамі і як штось цяжкае, цёмнае навалілася па яе, і япа з усяе моцы паварушылася, каб скінуць гэты ценжар, але не здужала, толькі цяжка ўздыхнула на астатку і прутка выцягнулася.

— Пан буг з тобон *,— махнуў рукою ксёпдз, але яго слоў старая Літаварыха ўжо не ўчула.

XVIII

Нечаканы спадцішка голас і моцны грымак у спіну разбудзілі Літавара, перарваўшы самы першы, самы моцны сон.

Прахапіўшыся, Бронік Літавар учуў ранішні холад гумна, чайны густы пах сена, шамаценне старое гаркаватае саломы і прыглушапыя, хрыплаватыя са сну салдацкія галасы.

Салдаты, мусіць, ужо разбіралі свае карабіны. Ссоўваючыся па слізкай і калючай саломе на ток, туды, дзе ляжаў рыштунак і дзе ўжо паднялася валтузня, Літавар сцёр з вачэй трывожны сон нра дом. Спілася, што сварыўся з мацераю: яна прынясла і ўкапала сярод надворка той стары дубовы крыж, што стаіць пры дарозе перад вёскаю. Блытаючыся ў гэтым сне, Літавар з’ехаў на цвёрды гліняны ток.

У пройме дзвярэй, праз якую было відаць, як у сінім небе роіліся і, здаецца, патрэсквалі, нібы вуглі ў прыску, дробпыя зоркі, быў чуваць хрыплаваты голас плютановага ** Нядбалы:

— Пляцакув пе браць!

Схапіўшы ўпоцемку свае карабіны, салдаты з тупатам выбягалі на росны і азыраваты халадок двара.

Узбіўшыся на чужыя пляцакі, што ляжалі тут на таку, Літавар пры сцяне навобмацак учуў настылае жалеза свайго

* Пан бог з табою.

** Плютаповы — сяржант.

карабіна і, нагнуўшыся ніжай, другою рукою абмацаў сваю рагатыўку.

— Хто яшчэ там, шыбчэй! — падганяў зпадворку хрыпаты голас плютановага.

Чапляючыся за невысокі парожак, Літавар нарэшце апынуўся на росным халадку двара, уціснуўся ў шарэнгу ўжо выстраеных жаўнераў.

— Дружына колейно — обліч! * — Нядбала даў камапду на разлік.

— Чаго лічыць, усе тут,— пачуўся няпэўпы голас з шарэнгі.

— Тады, хлопцы, на вазы!

Ломячы строй, салдаты адзін перад адным рушылі да фурманак, дзе ўпоцемку зводдаль гумна шарэлі коні, ціха пахрумстваючы з брызянтовых торбаў авёс.

Літавар здагадаўся, што іхнюю дружыну, як і ўчора, падняўшы па трывозе, гоняць ізноў лавіць дыверсантаў. Учарашнюю ноч яны прачэсвалі нямецкія хутары, напароўшыся па банду, што абстраляла іх з кулямёта. Якраз па світанні, калі зашарэўся дзень і яны, як добрыя дурні, во з гэтымі фурмапкамі влткнуліся палявой дарогай на грудок. 3 блізенькага, праз зялёна-жаўтлявую, няроўна скошаную лагчынку хутара недзе з гарышча, накрытага пачарнелай чарапіцай хлява, застукаў кулямёт. Стук яго Літавар учуў ужо тады, калі спатыкнуўся конь, калі аб’ехаў старшы стралок Франак Кужэля. Куляючыся з воза, Літавар згледзеў, як у Кужэлі каля вуха з неглыбокай ранкі высачылася цёмная кроў.

Апомніўшыся, яны кінуліся абкружаць хутар, але засціглі там толькі старога і глухаватага гаспадара з выцвілымі і паўпаданымі вачмі, з якіх па жоўтым, зморшчаным, як прывялы ў печы грыб, твары каціліся слёзы.

На Нядбалаў крык ён ледзьве падняўся з крэсла на дрыготкія нямоглыя ногі.

— Я глухі, я нічога не чую,— развёў ён доўгімі скручанымі, як карчы, рукамі.

Бліскучым наваксавапым ботам з высокім заднікам Нядбала тады цяў яго пад жывот. Немец толькі зморшчыўся, перагнуўся і лысаю галавою, з вялікім пукатым лбом, ткнуўся ў падлогу.

Яго кінулі па воз у зялёную скрыню.

Потым япы агледзелі, што з цёплага хлява з непрычынепых дзвярэй па сівой pace, на замежку, прымяўшы траву між аўсом і жоўтым лубінам, лёг свежы след. Зялёны ііа сі-

* Па парадку пумароў — разлічыся!

вой pace, ён цягнуўся аж у арэшнік і далей ужо за ржавым балотцам, у сухі хваёвы лес. з мяккім, як падушка, і глыбокім жаўтлявым мохам.

Асцерагаючыся сунуцца ўглыб, яны пабеглі з берага сцішнага, па-восепьску глухога лесу, дзе быў чуваць дзяркаты крык сойкі, і вярнуліся ыазад, на хутар, забраць старога глушака на пастарунак, а заадно і патэлефанаваць у полк, што забіты Кужэля і куды адпраўляць яго.

Забітага Кужэлю з двума салдатамі яны пакінулі ў местачковай гміне, вярнуўшыся сюды ізноў на гэтыя нямецкія хутары, у гэтае гумно, што стаіць пры марным хваёвым ляску, з недакопанаю ямаю, мусіць, для калодзеся, бо скрозь каля яе ляжаць цэмянтовыя трубы, за якія ўжо салдаты бегаюць па сваёй патрэбе.

Кажуць, што гэты хутар нейкага выселепага адсюль з-пад граніцы немца. Нібыта шпіёна.

Астатнім часам тут пры грапіцы з’явіліся пераадзетыя ў цывільяае нямецкія дыверсанты. Паліцыя і дабравольныя атрады ўжо не спраўляюцца з імі. Таму з-пад Млавы, дзе ўжо другі месяц стаіць 20-я ўзмоцяеная Баранавіцкая дывізія, капаючы супрацьтанкавыя равы і акопы, трэцюю роту 79-га Слопімскага пяхотяага палка раптам перакіпулі сюды да самай граніцы на хутары нямецкіх каланістаў.

Трэцюю ноч, як яны, салдаты, пе распранаючыся, спяць у гэтым гумне па леташняй перацёртай і сточанай мышамі саломе.

Сюды пасылалі ахвотнікаў, і, выходзячы з шарэнгі, Бронік Літавар з хітра-прыхаваным смяшком думаў, што тут будзе лягчэй, бо там было як вытрываць: да полудню муштра, a пасля полудню — капаць, пакуль не ўвярэдзіш спіну, трапшэі або мяшаць ці падносіць рошчыну.

Але пасля ўчарашняга здарэння на хутары Літавар убачыў, што ўсунуўся пад злыбяду. Падкрадвалася нейкая сцішнасць, што прападзеш. У душы тачыўся страх, што тут можаш падставіць голаў пад кулю. Учора яна выбрала Кужэлю, а сёння — цябе.

Гэты страх заварушыўся і цяпер, калі Літавар убачыў, што каля фурманак круціўся цывільны чалавек на каві, пэўна, пасланец. Значыць, клічуць на помач салдатаў, значыць, нешта недзе ўчынілася.

Ускочыўшы на воз, Літавар дыхнуў смуродным пасля ночы ротам у твар вастраносаму з блішчастымі вачмі капралу * Сліве:

* Капрал — малодшы сяржант,

— А куды мы едзем? .

— Куды трэба, туды і павязуць, чаго нам дбаць? —хіснуўся назад Сліва. Конь нечакана рвануў з месца.

— Дык вот жа ж ляцяць, як на’зламанне карку.

— To пес з імі,— адвярнуўся Сліва, мусіць, не пераносячы гэты затхлы пах з Літаваравага рота.

Фурманкі гпалі ўпоперак загонаў, выбіраючыся, мусіць, на дарогу, воз падкідвала на глыбокіх разррах, пад нагамі ў коней шастаў і гаркавата пах паламаны і здратаваны лубін. За полем пачаўся лясок — па плячах зашоргалі мокрыя ляшчыны. Дыхнула падпараным лісцем, цеплынёю цвёрды'х крамяных грыбоў. Чорная ліпеньская ноч пахла прэснаю расою. У лагчынцы з поцемкам ночы мяшаўся пізкі туман, Літавар успомніў, як летась вось гэтаю парою, устаўшы разам з мацераю і на скорую руку паспедаўшы хлеба з малаком, ён бег у лезнявіцкі лес — там пад прысадзістымі хвоечкамі на грудках было гібель цёмпа-карычняватых, з тугімі карэньчыкамі, аж пож скрыпіць, калі ты яго рэжаш, тоўсцепькіх баравічкоў.

Літавару, як малому дзіцяці, зажадалася дадому, млявы смутак раптоўна зашчымеў пад сэрцам, пачаў смактаць душу. Перад вачыма мігнула Хрысця, тое напісанае нечай рукою пісьмо ад яе, каб болей пе чапіўся, не марнаваў час. У Літаваравай галаве ўсё змяшалася: пяўжо гэта праўда, што папісалі з дому, быдта япа знюхалася з Алесіным прымаком.

Фурманкі спускаліся ў лагчыпу на нейкі лужок: у глыбокіх разбітых каляінах воз кінула з боку па бок, растрасло Літаваравы думкі.

Курыўся росны туман, лядовай сырасцю браў за плечы. Літавар знябожана курчыўся ад холаду. Фурман-рэзервіст прыцмокваў на каня, дагапяючы пярэдпія фурманкі. Дарога зноў выпаўзла па грудок. Ружаватымі агнямі ў рэдзенькім тумане заморгала блізкае мястэчка.

-— А во, глядзеце, хлопцы, да дзявух едзем! — крыкнуў, прыпадняўшыся з лаўкі, Сліва,— Мястэчка вунь.

— Вот садзіся, a то зляціш з воза,— асадзіў яго фурман.

— А што, абрыдла тут у саломе,— хіснуўся на Літавара Сліва.— Куды пі крутнешся, усюды смярдзючы салдат.

— Я гляджу, што ты ўночы мяне абдымаеш,— засмяяўся Літавар.— Скоціцца з свайго шыняля і да мяпе і губамі ўсё цмокае.

— Ты другі раз асцерагайся, каб чаго благога не выйшла,— падціналі ўжо Літавара салдаты.

— Во знайшлі гутарку,— не азірнуўся і ўсё падгапяў Ka-

пя старэйшы тут за ўсіх рэзервіст-фурман.— Парагочацв зараз.

— А што? — першым насцеражыўся Літавар.

— Пытае што? Сёння напад па пошту быў. Вунь чалавек з гміны па пас прыехаў. Людзей у мястэчку пабілі. Пісьманошу і яшчэ некага.

— А паліцыянты?

— Пэўна, сядзелі, як мышы пад памялом.

— А мы што, пе дамы швабам бобу?! — зпоў падняўся па лаўцы і крыкпуў Сліва.

— Глядзі ты, як разышоўся,— пакруціў галавою фурман.

— А цо? Гувняжэ! Швабска іх маць!

Астатнія салдаты маўчалі. Блізілася мястэчка — дарога выбівалася па іпашу. Рэха панясло з бруку востры грукат колаў. Упоцемку забялелі першыя хаты. Недзе заходзіўся сабака. Праз фігурныя, выразаныя, як сэрца, шчыліны ў нечых аканіцах прабівалася жоўтая яснасць. Адтуль з-пад плота да коннага чалавека мільганулася, зліваючыся з поцемкам, печая невыразная постаць.

Пярэднія фурманкі спыніліся. Рэзервіст-фурман таксама прыпыніў свайго каня. Рассыпаўся, нібы патапуў, востры жалезны цокат падкоў, воз перастала трасці.

— Што там? — чапляючыся і грукаючы прыкладам за скрыню воза, першым саскочыў з фурманкі Сліва.

— Ціха ты! — зашыкалі па яго салдаты, прыглядаючыся ўпоцемак на пярэднія фурманкі, адкуль чуваць былі здушаныя галасы. Там ішла нейкая перамова. 3 чарпаты гародчыка на вуліцу падыходзілі яшчэ нейкія цывілыіыя мужчыны. 3 пярэдніх вазоў саскоквалі салдаты, накульгваючы, мусіць, па сцёртую нагу, сюды бег адзін, каб псрадаць загад плютановага:

— Злазім, хлопцы, далей не едзем.

Саскочыўшы з воза, трымаючы наперавес свой карабін, Літавар падышоў да пярэдніх фурманак: тут на вуліцы ў шарэнгу па два строіліся салдаты. Збоку стаялі і цывільныя, пэўна, з атрада самаабароны ці начное вйрты — у таго-сяго з іх з-за пляча вытыркаўся карабія. Да плота стаяў прывязапы конь, мусіць, ганца.

Прыслухоўваючыся да іхпіх галасоў, але не разбіраючы, пра што ідзе гутарка, Літавар стаў у строй. Недзе каля пляча задыхана соп Сліва:

— Дамы швабікам бобу *.

— Пастарунак, кажуць, разбіты і...

* Дамо швабам бобу,

Літавар далей не дачуў, бо гэту гутарку перабіў нямоцны голас плютановага, які падбег да шарэнгі і рукою рассек яе каля Літавара:

— Перша дружына — одстэмп! Керунковы Сліва — напшуд! *

Ад купы адлучылася некалькі цывільных, прымкнулі да салдат, што пайшлі, расцягнуўшыся шнурком, як гусі, адзіп за адным. За плотам упоцемку, здаецца, ыехта варушыўся, цэліўся ў Літавара з карабіна. Падазрона глядзелі на вуліцу глухія вокны маўклівых хат. Літавар незнарок, нібы зашпураваць чаравік, прыпыніўся, улез у сярэдзіну гэтага доўгага ланцужка салдат. Спераду яго сунуўся высокі, як жэрдка, пяскладны цывільны ў шыракаполым капелюшы, памахваў галавою ў такт хадзе.

3 шырокае вуліцы шнурок раптам’ уцягнуўся ў цёмпы, заглушаны абапал бэзам вузенькі завулак. За нечаю высокаю глухою брамаю цяўкнуў і зайшоўся брэхам заядлы сабачка.

Літавар пагнуўся, загроб жменю адсырэлага за ноч пяску, шпурнуў туды за браму — па дашчаным ганку забарабанілі дробныя каменьчыкі. Сабачка віскнуў і пакаціўся ад плота.

— He зманвайся,— павярнуўся і забалбатаў тоўстым голасам цывільны.— Звягі наробіш.

3 завулка шнурок выцягнуўся на шырокае скрыжаванне.

Пярэднія салдаты ўжо недзе хаваліся за рогам плота. Над ганкам крамы моргала дрыготкая лямпачка, рассейваючы на вуліцу на салдат рэдзенькае скупое святло. Салдаты скоранька перабягалі яго, хаваліся ў поцемак. Перад Літаварам, сунучы цяжкія ногі, замахаў шырокімі калошамі нязграбны цывілыіы. Ад яго чорным слупом хістаўся цень. I раптам ён спатыкнуўся і прыкленчыў. Аднекуль збоку бабахпуў стрэл. Над Літаварам тугою струною празвінела куля — стрэлілі другі раз. Прыгнуўшыся, Літавар кінуўся за вугол мураванага дома, што расцягнуўся ўздоўж вуліцы, прыціснуўся плячмі да сцяны.

Той цывільны, пастаяўшы на каленях, захістаўся і ткпуўся носам у гладкі, падсвечаны жоўтай лямпачкай брук.

Трымаючы напагатове карабін, сюды ўжо бег Сліва.

— Што тут у вас? — захрьшеў ён, азіраючыся на Літавара.

— Ты куды? Стой! He вытыкайся! — хапіў яго за плячо і турзануў да сябе Літавар, прыціснуў да сцяны.

* Першае аддзяленне,— разамкпіся! Напраўляючы Сліва — наперад!

Па скупое жоўтае святло лямпачкі выскоквалі перапалохапыя, з перакошанымі тварамі салдаты. Капошачыся ў кабуры і ніяк, мусіць, з гарачкі не могучы дастаць пісталет, заскрыпеў шчытнымі хромавымі ботамі плютановы.

⁴    — Хто стрэліў? — Нарэшце ён шчоўкнуў бяспечнікам

пісталета.

— Недзе адтуль,— паказаў галавою ўпоцемак вуліцы Літавар.— Во, два разы...

Нізенькі вусаты, у пляскатай кепцы і белаватым плашчы мужчына, у якога за спіною сядзеў доўгі, пе па росту яму карабін, падскочыў да скручанага падстрэлепага чалавека, хапіў яго пад пахі, сілячыся падняць. На бруку ўжо цямнела, разліўшыся, крывяная пляма. Лысая і круглая, як качан капусты, галава, з якое ўжо саслізнуў капялюш, вяла целяпалася.

— I вы таксама аставайцеся пры іх,— паказаў плютановы па цывілыіага мужчыну ў белаватым плашчы.— А ўсе астатнія за мною.

Прыгінаючыся і ціснучыся каля платоў, салдаты і цывільпыя бегма кінуліся туды, адкуль адазваліся глухім рэхам гэтыя два стрэлы.

Брукавапая вуліца спадала недзе ў лагчыпу, дзе ўжо не было хат і дзе за чарнатою нізкіх алехавых кустоў халодпым бляскам разлілося азярцо. Пад драўляным мостам праз шашу цурчала і сачылася недзе з-пад местачковых платоў смуродлівая рэчачка. Там, за возерам, за цёмным грэбенем шчарбатага лесу пачыпала яснець пеба, паказваючы, што скора пачне днець. Паціху радзела густая цемната, адсланяўся свет. Літавар ужо распазнаваў твары людзей.

— Што там у вас? — раптам спыніўся плютановы, азіраючыся на рослага, падперазанага па пінжаку шырокай салдацкай папругай хлопца.

— Возера. Млын і аляктроўня,— паставіўшы карабін і абапіраючыся абедзвюма рукамі на яго, хлопец цікаваў туды на шырокія, яшчэ чорныя купы дрэў — ці не вербаў.

— Значыць, туды на мост яны ўцяклі? — Плютановы пацягпуў сябе за партупею, пакусаў ніжнімі зубамі край верхпяе губы, мусіць, прыкідваючы, што рабіць далей.

Нарэшце разбіліся на дзве групы: адна кінулася наўпрасты, шашою, другая, у якой быў Літавар са Слівам і яшчэ двое пажылых, мусіць, з начпое варты, цывільных мужчып з гэтым маладым, падперазаным па пінжаку шырокай салдацкай папружкай хлопцам, пабегла да возера, каб, на выпадак чаго, тыя, хто страляў, не праскочылі назад.

He вытыкаючыся наперад, але і пе адстаючы далёка ад

Слівы, Літавар слізгаўся па роспай калматай сцежцы, што бегла між берагам густых картопляў і гэтай смярдзючай рэчачкай.

За Літаварам соп малады хлопец. Двое цывільных з чырвона-белымі паскамі на рукавах, убіўшыся ў густыя зараслі лопуху і чарады, глуха тупалі далёка ззаду. Сцежка крута завярнула да возера і завілася каля сплеценых кустоў маладога алешніку, круглых, як стагі, паспаданых да возера вербаў. 3 другога боку буялі, абгароджаныя калючым дротам, картоплі. Літавар ужо чуў, як цяжэюць аброшаныя чаравікі і мокры холад.расы студзіць да каленяў ногі. Далёка наперадзе, дзе з-за вербаў высоўваўся будыпак млына, нехта як варушыўся, зліваючыся з рэдзепькаю пізкаю цемііатою. Раптам гэты цепь убачыў Сліва і, спыніўілыся, падшіў да пляча карабін — гулкі стрэл разарваў росную ціш почы.

— Нашто страляць? — задыхана засоп каля Літавара са Слівам рослы, пераціснуты шырокаю папругаю хлопец.— Іх можна было б узяць жыўцом.

— Жыўцом,— хмыкпуў Сліва.— He бачыш, ці што? Паўцякаюць!

— Акружыць трэба праз мост, вунь піашою можна праз мост зайсці.

— Праўду кажа,— махнуў пляскатаю кепкай адзін з гэтых двух пажылых мужчын, што таксама падбеглі ўжо сюды.

— Я зараз,— рвануўся да густой забуялай картоплі і праскочыў праз нізкі загарад рослы хлопец.

— Стаць! Ані кроку далей! — крыкнуў Сліва, перакошваючы ад злосці твар.

Але хлопец, блытаючыся ў высокім картапляніку і стараючыся высока падымаць ногі, сігаў туды, на грудок да шашы. Услед за ім трапятліва шалясцеў і варушыўся, прымяты нагамі, цёмны картаплянік.

— Цо он, зглупял? * — пакруціў галавою Сліва.

Усе стоена, задыхаючыся ад нечаканасці, глядзелі, як туды па грудок ужо выбягаў хлопец, махаючы ў такт бегу кароткім карабівам. 3 млыпа нечакапа тахнулі пе ў лад тры стрэлы. Хлопец на нейкі міг нібы спатыкнуўся, але не ўпаў, прыгнуўшыся пабег далей, борзда хаваючыся за грудком, за цёмным картапляпікам. Напярэймы яму бухнуў яшчэ адзіл, мусіць, не меткі стрэл.

— 0, швабы, курва іх маць! — пакруціў галавою Сліва, услед за Літаварам адступаючы пад мокрыя алехавыя кусты,

* Што ён, здурэў?

дзо ўжо на кукішках сядзелі і ўгіпалі голаў у плечы, каб за карак не капала раса, гэтыя два мужчыпы з дабраволыіага атрада.

Там, за грудком, ізноў узарваўся нечакапым гулам стрэл. Стралялі недзе ўжо свае, пэўпа, па млыне. Але адтуль болей піхто не адзываўся.

— Хлопцы, за мною.— Сліва раптам з’ехаў па росньш, заглушаным пахкім валяр’япам беразе ў ваду,. забоўтаўся у ёй, падымаючы адною рукою карабін, а другою трымаючыся за алехавыя карэнні. Скалыхнуўшы соннае возера — на сярэдзіпу яго пайшлі, заплюхалі, як у балеі, пад берагам ва• дзяныя кругі.

Літавар учуў, як цяжкім абручом абняў яго аж да пояса лядовы холад вады. Па цёмным ад мулу і вязкім дне закоўзаліся ногі, яго зпосіла далей ад берага, ад зялёных, зарослых слізкімі пальцамі бадзягі карчоў. Хватаючыся за гэтыя да гідкасці слізкія карэнні, апякаючы аб старую звіслую крапіву рукі, Літавар брыў услед за Слівам.

За імі плюхаліся і аставаліся педзе ўжо далёка ззаду тыя два местачковыя мужчыны.

«Хітруюць,— падумаў ужо з помслівай злосцю Літавар,— А ім што, япы пе салдаты, яны хочуць ідуць, хочуць пе».

Па шырокім лісці алешніку пляскала, скочвалася Літавару за карак цяжкімі скалкамі халодная раса. Чуючы, як нечаканым пякучым холадам яна коціцца ніжай па спіне, Літавар брыў па густой вадзе. Бліжай пад застаўкі возера пачало глыбшаць. Сліве яно займала па самы рэмень. Далей пад застаўкі канчаўся і алешнік.

«Патропы замочыць»,— раптам схамяпуўся Літавар і, з усяе моцы заплюхаўшы, як бабёр, кінуўся наганяць Сліву. Той азірнуўся, патрос кулаком. Але ў гэты час недзе з млына бахнуў стрэл — збіваючы лісце ззаду за Літаварам, якраз там, дзе боўталіся тыя двое местачкоўцаў, праз алешнік прайшла куля. На ваду, шалпочучыся, доўга ападала лісце. Над яспым ужо ад рапішняга неба возерам скалыхпулася і двойчы ляснула рэха.

Чапляючыся за тоўстую рагаціну карча, па бераг падымаўся Сліва. Зашаптаў недзе за густым пахучым кустом смуродніку:

— Вунь, япы ўжо за мастом.

Літавар кіпуў па бераг карабін, учапіўся адпою рукою за смуроднік, другою за гладкі камель маладога алешніку і, ловячы нагамі карчы, выцерабіўся на бераг, туды, дзе за струхлелым мурашыным пнём да пояса мокры ляжаў Сліва, лавіў па мушку чатырох, што, прыгнуўшыся, сляшаліся на жоў-

ты, раз’езджапы калясьмі грудок, каб праскочыць у густы, яшчэ не падцярэблепы хвойнік.

Стрэл раптам страсянуў Сліву, маланкай бліснуў агопь, запахла перагараным порахам.

Тыя чатырох рассыпаліся, як перапалоханыя вераб’і, і прыбавілі ходу. Адзін з іх спатыкнуўся, упаў на коленкі і яапоўз на груд. Літавар прыціснуў карабін да пляча і, ые цэлячыся, націснуў на спуск. Адііачасова з моцпым ударам у плячо Літавар убачыў, як чалавек раптам спатыкнуўся і, ужо не спяшаючыся, закульгаў у цёмны, яшчэ абвіты мяккім поцемкам хвойнік. Па ім уразнабой недзе ўжо з-за млына забахалі стрэлы. Стралялі недзе ўжо тыя, хто быў з плютановым.

— Ранены ён, ранены! — схапіўся спярша на калені, потым устаў і пабег, шастаючы мокрымі калошамі, чвякаючы вадою ў чаравіках, разгарачаны Сліва.— Злавіць можна!

«Куды, куды ёп лезе?» — жахнуўся Літавар, таксама падьшаючыся на калені.

— Пачакай! — Літавар хацеў крыкнуць, але раптоўны печаканы стрэл апярэдзіў яго. Сліва, выпусціўшы карабін, раптам сагнуўся і, схапіўшыся абедзвюма рукамі за жывот, закруціўся на месцы.

— 3 млына б’юць, хавайся! — зноў крыкнуў Літавар.— Падай, падай, кажу табе!

Літавар гэтак, на каленях, не ўстаючы, папоўз туды, дзе, хапіўшыся рукамі за жывот, круціўся на месцы Сліва: між пальцаў у яго высачылася і зачарнелася кроў. Але знячэўку моцны сыры трэск расколатага дрзва і адначасны стрэл з млына перапынілі Літавара. Куля, раскалоўшы маладую крохкую алешыну, страсянула яе, сыплючы на Літавара буйным дажджом расы.

Ломячы куст гаркавата-пахучае тоўстае лодзьмы, Літавар па слізкай роснай траве з’ехаў са стромкага берага, нечакана патрапіўшы нагою на нейкі яшчэ моцпы, што выткпуўся з вады, пень.

Тут, у вадзе, каля яго боўталіся тыя два мужчыны з чырвона-белымі паскамі на рукавах.

— Што там робіцца? — здушаным асіплым голасам спытаў адзін.

— Што? — не азірнуўся Літавар, стараючыся выгляпуць з-за берага, каб убачыць, дзе і што робіцца з раненым Слівам.

Але нечакапа затупалі ногі — сагнуўшыся і прыціскаючы сашчэмленымі рукамі жывот, сюды бег ужо ззелянелы, бледны з твару Казік Сліва. Убачыўшы Літавара, ён раптам спыніўся, прысеў на калені. На лобе ў яго смяртэльнаю расою

выступіў пот. Ад болю і пакуты ссінелі губы. Ён ледзьве паварушыў імі:

— Бярыце хоць гэтага, што ў млыпе. Здаецца, адзін. Я бачыў яго — стары шваб.

— Ты ўжо сваё ўзяў,— пад берагам закрактаў, выцерабіўіпыся на крывую, звіслую вярбу, пажылы, з доўгім і загнутым носам местачковы вартаўнік. Другі, стоячы па пояс у вадзе, трымаў над галавою паляўнічую аднастволку, маўчаў, толькі дробненька ляскаў ад холаду зубамі.

— Ціха, тваю маць! — раптам пе сцярпеў Літавар, успомніўшы тую яшчэ нядаўнюю злосць на гэтых двух дзядзькоў, што знарок аставаліся ззаду.

— А што, няпраўду кажу?

Нізка прашываючы лясок і ўскалыхваючы скупы змрок почы, за млынам бухалі стрэлы.

Пачынала днець, зелянеў і выясняўся чорны сярод ночы алешнік. Сатлеўшы, тухлі і радзелі на паяснелым небе зоркі.

...Тых чатырох так і не злавілі. Узялі толькі гэтага, што сядзеў у млыне,— лысага, з падбрытымі вусікамі, у паласатым модным пінжаку, у зеленкаватых галіфэ і ў наваксавапых ботах, як потым пазналі, местачковага даптыста. У яго яшчэ асталася поўная, начэпленая цераз плячо скураная сумка патронаў. Ён здаўся сам, высунуўшы праз аконца ў млыне белы, вырваны з кашулі і начэплены на рулю вінтоўкі лапік.

Дантыста білі ўсе, стараліся найбольш два гэтыя местачковыя вартаўнікі.

Літавар пе мог глядзець. Выліўшы з чаравікаў ваду, пабег разам з высокім, падперазапым па пінжаку шырокаю папругай хлопцам па местачковага доктара. Падбіваючы з вачэй з’еханую набок кепку, хлопец прыпыніўся і паказаў на разарванае, як калючым дротам, рукаво:

— А я, во, меў шчасце... Толькі, як пугай, пеканула, калі бег праз картоплі.

Ёп скорапька закасаў рукаво, і Літавар убачыў на загарэлай за лета смуглаватай руцэ чырвоную, пібы ад хлёсткае, гарачае пугі, даўгаватую пісагу.

— Глядзі, другі раз асцерагайся,— сказаў Літавар, раптам спомніўшы свой сон пра той абамшэлы, укопаны мацераю сярод надворка крыж.

«А можа, удома што?» — жахнуўся ён.

А дома праўда прылучылася бяда. Пра яе Літавар даведаўся, калі яны вярнуліся з доктарам — нізенькім і нейкім занадта шустрым местачковым «фейчарам»,— і ўслед за ім памкнуўся ў хату, дзе ўжо ляжаў беспрытомны Сліва. Яшчэ на парозе яго перастрэў плютановы, адводзячы вочы, і, калу-

яаючы наском бота сыраваты ранішпі пясок, занадта спакойна, нібы са злосцю, сказаў:

— Шэраговы Літавар, ты нам пічога пе паможаш. А часу мала. Збірайся. Маш тылько тшыднёвы урлёп *. Сёпня трэба быць у палку, змяніць абмундзіраванне,— падняўшы вочы, дадаў яшчэ плютановы.

Літавар як стаяў спіпою да яго, ужо ўвайшоўшы ў цеспыя, пахучыя ад пяспелых ападкаў-яблыкаў сепі, так і выйшаў спіною назад, раптам учуўшы, што млеюць і падкошваюцца погі.

— Званілі, што ў палку ляжыць тэлеграма. Прыйшла з дому. Нешта з мацераю. — Плютановы далей не дагаварыў.

Літавар, чуючы, як нешта гарачае аблівае ўсё ўсярэдзіне, зачвякаў яшчэ не высахлымі,' мокрымі чаравікамі да калодзеся. Убачыўшы пры ім нізкую лавачку, дзе ставілі вёдры, прысеў на яе. Доўга і тупа глядзеў на свае раскіслыя чаравікі, усё бачачы той абамшэлы, укопаны мацераю на надворку крыж, і памалу пачаў іх разуваць, каб выліць ваду і выкруціць мокрыя, што пяклі, як агпём, шкарпэткі.

XIX

Поезд, ненадоўга спыняючыся па мокрых, абмытых шчырым дажджом паўстанках, даганяў і нарэшце ў самым ужо горадзе дагнаў сівавата-зялёную, на якой раз за разам ламалася залацістая маланка, нізкую ацяжэлую хмару.

Густы навальнічны лівень не даваў пасажырам высунуцца з вагонаў.

Праз яго халодна-шапаткі цэд да блізенькага вакзала ляцелі найбольш маладыя шпаркія хлопцы і дзяўчаты. Старыя, не вельмі рухавыя пасажыры ціснуліся ў.тамбуры.

Моцны блізкі пярун, што ляснуў услед за маланкай, аж збіў Міцю з хады. Немаладая кабета ў мокрай, ужо згамтанай хустцы і двума цяжкімі, завязанымі ў радзюжкі клупкамі загарадзіла Міцю дарогу: абганяючы яе, ён і ўскочыў у вялікую пепістую ваду, што хлынула з новенькай цыпкавай трубы, прымацаванай да вакзальнай сцяны.

У пачакальні вакзала, дзе ад моцнага грому лазвоньвалі і трымцелі шыбы і дзе сцішныя людзі пахлі мокрай адзежай і падпараным сукном, Міця счакаў гэты кароткі навалыіы дождж.

На пасвяжэлую, лёгкую ад сырасці вуліцу выйшаў тады, калі хмары ўжо адсланілі сопца і ў мокрым бэзе, што свіціў-

* Маеш толькі трохдзённы водпуск.

ея, мігцеў залаціста-ружаватаю расою, завалтузіліся, зашчабяталі даволыіыя вераб’і.

Лд каламутпых пеністых лужын, ад вады, што збягала ў рышток, адсвечвала сляпуча-зыркае маладое сопца.

Радасць, што сустрэпе, убачыць Чэсю, узвышала, лёгенька пясла Міцю, і ён, як адышоўшы ад памяці, як забыўшыся, мінуў колькі вуліц, раптам агледзеўшыся, што ідзе невядома куды. I прыпьшіўся напроці маладзіцы, што надарылася на чужой вуліцы.

Нешта, здаецца, Чэсіна было ў яе лёгкай хадзе, у паставе, нават у квяцістай, без рукавоў, з матузкамі на плечуках сукенцы.

Яна махала загарэлаю рукою, несучы ў другой з сінімі, трохі ўздутымі ад патугі жылкамі ажурную, прыгожа выплеценую карзінку з доўгім лучком, поўную спела-чырвоных, у зялёных карунках трускалак. Ад іх здалёк быў чуваць густы салодка-спелы пах лета.

Міця падняў голаў, але маладзіца, здаецца, з абыякавым прыгожа-скамянелым тварам наважылася прайсці міма.

— Перапрашваю,— заступіў ёй Міця дарогу,— дзе тут знайсці Каляёвую вуліцу?

— Вунь, каля рынку.— У кабеты памякчэў скамяпелы твар, паласкавелі шэрыя вочы. Япа павяла імі ўздоўж шырокай брукавапай вуліцы, што яшчэ блішчала мокрымі ружаватымі каменпямі.

Драўляныя ашалёваныя дамкі з выфарбаванымі аканіцамі хавалі цёмныя пізкія вокпы за кустамі блішчаста абмытага бэзу і вішанніку ў ясна-зялёных яшчэ дробных ягадках.

Курэлі, дыміліся рэдзенькаю параю, высыхаючы шарымі лапікамі на пякучым ачунялым сонцы, чорныя гонтавыя дахі, зеленаватая чарапіца па цёмна-чырвоным цагляным доме.

Міця ішоў, прыглядаючыся да выносных старых кляноў, што яшчэ сыпалі цяжкія кроплі дажджавой вады, да чорнао помпы з доўгаю абслізганаю ручкаю, да людзей, што спяшалі пасустрач, да няроўнага, з выбоінамі, з дажджавымі лужынамі ходніку, убіраючы ў сябе Чэсін свет — яна ж, вядома, хадзіла тут, бачыла гэтую драцяную сетку загарадзі, гэтыя вялікія, што віліся на працягнутых са страхі шпурках, ліловыя, падобныя да палявое бярозкі кветкі, гэтага калматага сабачку, гэтыя рамкавыя вуллі, пафарбовапыя ў розыы колер, гэтую старую яблыпю з' тоўстым певысокім камлём і адною зялёпа-густою ад лісця галінаю, дзе свіціліся буйныя папяроўкі.

У канцы вуліцы падымаўся мураваны дом з чарапічным дахам, з белымі камінамі, з выступамі дашпых акопцаў.

Падышвўшы бліжай, на рагу яго Міця ўбачыў белую таблічку з чорным надпісам: «Вул. Каляёва».

Ен стаяў, не верачы сваім вачам, з палахлівым дзівам і расчараваннем, што вузенькая не брукаваная папярочка, якая перасякала шырокую вуліцу, і ёсць тая выясненая ім, уся ў камяніцах, з ажурнымі балконамі вуліца Каляёвая.

Міцю брала дзіва, што тут няма бруку, што высокія шчыкетавыя платы з лавачкамі каля брамаў напамінаюць нешта дварчанскае, і гэтак, як у Дварчанах, пры плоце стаяць шарыя, падзёўбаныя жалезнымі кошкамі электрыкаў слупы з сінімі шклянымі кубкамі. I кісне тлуста-чорная, як каля кожпай станцыі, перамешаная з вугалем гразь.

Недзе ўжо блізка гукалі паравозы, і з-за зялёных высокіх ліп пахла саладжава-чадным вугальным дымам.

Міця ішоў туды, куды вялі, меншаючы, цотавыя нумары, і, убачыўшы доўгі цагляны будыпак, заслонены бэзам, з невялічкім гародчыкам, жоўтым ад укропу, з градкамі буракоў, з невысокім яшчэ сланечнікам, з сіваю, што не бралася яшчэ ў галоўкі, капустаю, дашчаным хлевушком, з туалетам на два камінкі, з высокай скрыняй для смецця і пограбам сярод двара, падумаў, што гэта ён, Чэсін дом.

Задыхаючыся, чуючы, як мякчэюць ногі, як пешта палахліва-насцярожанае расце ў грудзях, Міця падышоў да куста бэзу, дзе ў халадку на вынесеным заслончыку сядзела бабка, бліскаючы проці сонца сухім шклом акуляраў.

— Мне патрэбны чацвёрты нумар,— Міця ўчуў, як у яго задрыжаў і перайначыўся голас,

— А гэта чацвёрты і будзя. Бо другі амбулаторыя,— бабка бліснула акулярамі на ашалёваны дамок у халадку тоўстых старых кляноў і серабрыстых таполяў.

За імі на цагляных падпорах падымаўся вузенькі лёгкі мост, пад якім пагукваў манеўровы паравоз, чмыхаючы белым дымам і лязгаючы буферамі вагонаў.

Здаецца, з ‘цёмна-сухіх, прыхаваных у дзікім вінаградзе вокнаў на Міцю глядзела Чэся.

У яго па спіне мурашкамі заказытаўся страх. Самлелымі нагамі Міця падышоў да цэмянтовых расколатых, у зігзагах глыбокіх шчылін сходаў; Каля іх з бляшанае трубы сачылася ржавымі пацеркамі вада. Дзяўчынка год трох, седзячы на кукішках, лавіла ў жменьку ржавыя пацеркі, з прагаю піла іх.

— Вой, што яна робіць! — закрычала кабета ў акулярах і, трымаючыся рукою за балючае калена, закульгала сюды.

— А Доўнары тут жывуць? — яшчэ не верачы сабе, што зпайшоў Чэсін дом, спытаў Міця.

— Вунь з таго ходу іхняя кватэра. Токі не ведаю, ці ёсць хто ўдома.

Ад пудкае радасці і страху ў Міці заныла сэрца, Ён падпяўся па сходах, ачуціўшыся ў гулкім кйлідорчыку з плеценымі рагожкамі. Злева на карычпевых дзвярах крэйдай была напісана лічба «сем». Далей па століку шумеў прымус.

Стаіўшы дых, Міця прыслухаўся, учуў, як недзе за спіною ў суседяяй кватэры крычала кабета моцным тоўстым голасам:

— Фуяра, ніц не ўме! Масьляна глова! *

Міця спярша асцярожна, а потым мацней пастукаў у філянговыя з ромбікам пасярэдзіне цяжкія дзверы. Замёр, чакаючы, ці не шчоўкне ў дзвярах ключ, але адчыніліся тыя, што былі за спіною.

— Чы тутай мешка пані Чэслава Доўнар? ** — азірнуўся Міця на рып дзвярэй.

— Так, але ей нема в дому... ***'

У сенцах стаяла мажная доўгатварая, у цёмпа-сіняй, ад якой стракацела ў вачах, сукенцы немаладая кабета.

— Чэся на працы ў шпіталі.

Дзверы не зачыняліся, кабета прыглядалася да Міці і, нарэшце, не ўтрываўшы ад цікавасці, выбегла ў доўгі калідор, дзе густа шумеў прымус:

— А што перадаць Доўнарам? Хто прыходзіў?

— Нічога не трэба.

— Чэсіна маці паехала да старэйшай дачкі. Вы ж ці ведаеце — памёр іхні бацька.

Міцеву радасць і спадзяванне на сустрэчу з Чэсяй нечакана адняла і адабрала гэта ледзяная навіна.

— Калі?

— 3 тыдзень назад.

Міця знерухомеў, аглушапы і прыбіты навіною: усё тоё, што ён перажыў, перадумаў і хацеў сказаць Чэсі, павінна было адысці, знікнуць, развеяцца, як сухі пыл на дарозе. Заставалася яна, гэтая тупая, цяжкая, нібыта вялікі кавалак жалеза, горкая крыўда. Як нечакана і неўспадзеў яна ўпала на Міцю. Ён, нібы аслепшы, праз невідушчы поцемак выйшаў на чорствую, падсохлую ўжо вуліцу.

А можа, не шукаць таго шпіталя, пічога не гаварыць? Ці Чэсі да таго, што ён на астатні, выпрашаны ў сястры злоты прыехаў у Баранавічы.

Задумаўшыся, Міця не згледзеў, як дайшоў да шырокай

* Разява, нічога не ўмее! Дурная галава!

** Ці тут жыве пані Часлава Доўнар?

♦** Ага, але яе няма дома...,

папярочнай вуліцы, да таго мураванага дома з прыгожым балконам і, убачыўшы ў сіняй фуражцы, з белым арлом чыгуначніка, спытаў, як зпайсці той чыгуначны шпіталь «Юра», дзе рабіла япа, Чэся.

— А вы пачакайце, зараз прыйдзе аўтобус,— чыгуначнік паказаў на тэлеграфны слуп с дошчачкай.— Праз чатыры прыпыпкі адсюль і будзе шпіталь.

Цікуючы па прыгожы цагляны дамок з размаітымі прыбудоўкамі, з прыгожым ажурным балкопам на ўсечапым вугле, Міця застаўся тут каля піарага, падзёўбанага жалезнымі кошкамі тэлеграфнага слупа чакаць аўтобуса, што папраўдзе скора прыбег сюды, запырсканы гразёю, поўны дзяўчатакгарцэжак у белых, з сінімі шырокімі каўнярамі матросках і сініх берэціках, Няўмела, па-дзіцячы ганарыстых, што ўжо пяўзнак з дзявочай цікавасцю зіркалі па Міцю.

Абмінаючы дажджавыя лужыпы і перапудзіўшы з доўгім, на гумавых колйх возам балагола, праз хвіліп дзссяць аўтобусік спыніўся каля высокага шчытпага пабелепага плота, з-за якога выглядаў шарым бляшаным дахам чырвоны цагляпы дом. ~    »

— Во і шпіталь,— маргнула лупаценькімі вочкамі меншая сярод усіх тут, але цікаўная і дасужая, з ружаватым, як яблык, тварко.м дзяўчынка на шчыльны, пабелены вапяаю плот.

Пасля духаты аўтобуса Міцю асвяжыў жывы скразпяк, што дыхаў з-за рогу высокага плота-Чуючы лёгкасць і ўжо зноў набалелую радасць сустрэчы, Міця спыпіўся перад высокаю жалезнай брамай з прахадною будкаю, з акопца якой глядзеў вусаты вартаўпік у цёмна-сіняй круглай шапцы. Убачыўшы Міцю, ён падняўся, адчыніў дзверы, заступіўшы парог, спытаў;

— Вы да каго, хлопча?

— Мне трэба медсястру знайсці, Чэсю Доўпар.

— Тут шмат медсясцёр. У якім аддзялеіші яна?

— Думаеце, я ведаю? Ці не ў радзільным,— прызнаўся Міця.

— Дак мо яна не тут, а ў гарадской бальпіцы робіць? — Стары вартаўнік зачыніў дзверы і выйшаў насустрач фурмапцы, піто заварочвала да жалезнае брамы.

Саскочыўшы з воза, даўгавіды мужчына ў шарачковым рудым пінжаку і валашковых плацяновых портках падбег сюды, набіраючы на босыя ногі ліпкую гразь каля каламутнай лужыны.

— А, браточак, скажы, як сюды ўехаць?

— Ты сіоды не заедзеш.

— Чаму ж гэта? — азірнуўся на фурманку, на мокрага каня, з якога курылася пара, малады фурмап. На возе ў падасланай трасянцы, накрыты радзюжкаю ў сіпюю елачку, нехта ляжаў.

— Жонка канае,— сказаў мужчына і, падняўшы кепку, выцер рукою мокры незагарэлы лоб.

— Тут балыііца каляёва,— адвярнуў свой шырокі наздраты нос вартаўнік.— Вам трэба ехаць у гарацкую.

— Злітуйся, чалавеча.— Мужчына азірпуўся на воз.— Ці ж давязу я. I так во з Палонкі... Лічы, васемнаццаць вёрст.

— Вёз васемнаццаць, давязеш япічэ дзве. Бальніца блізка тут.

— Што кажаш, чалавеча?

— А тое, што чуеш.

— Я заплачу. Дапусці да дохтара. Хоць пакліч.

— Давай злот,— угнуў голаў вартаўнік, каб не глядзець ігі на Міцю, ні на мужчыну.

Сціснуўшы ў шырокай далоні злоўлепы, ледзьве не вырваны з рукі металічпы злот, вартаўнік схаваўся за жалезнай форткай вялікай брамы, угнуўшыся, шыбка паджгаў да чырвонага цаглянага будынка.

— Чэсю Доўнар паклічцеі — гукнуў яму ўслед Міця, але вартаўнік, мусіць, знарок не ўчуўшы, ужо адчьшяў дзверы на ганку прыходпі.

— Дапросішся ў яго, як леташняга снегу. Ен і з камара кроў высмакча. Ці гэта чалавек,— памахаў зношапаю картоваю кепкаю худы, з паўпаданымі шчокамі мужчына, і вочы яго заблішчалі, павільгатнеўшы ад жалю і пакуты,— Сёппячы ўпочы жонку скруціла нейкая ліхата. Нідзе ратунку не знойдзеш.— Мужчына пайшоў да воза, адкінуў радзюжку.і, ужо збялелы, не сваім, перасохлым голасам сказаў: — А ёй ужо не трэба дохтара. Япа не дачакалася...

I заплакаў моцпа, паўзрыд, выкіроўваючы па вуліцу капя. Міця, учуўшы гэты цяжкі, пакутны, як з глыбіні калодзеся, плач, здрыгапуўся, схаладзеў душою.

Звесіўшы голаў і трымаючыся за драбінку воза, мужчына паспеў ужо трохі ад’ехацца ад жалезнае брамы, пакуль з цаглянага будынка бальніцы пе выйшаў вартаўнш, ведучы з сабою нізкага, у белым халаце клышаногага доктара, што ішоў, як спутаны, неяк чапляючы нага за пагу. Падгробшы пяцярнёю чорныя раз’еханыя валасы, доктар дайшоў да брамы, з-за мігатлівых’ жалезных прэнтаў крыкнуў да мужчыны, што, угнуўшы голаў, ішоў каля воза:

— Э-э, што там у вас?

— Ды ўжо нічога.

— Як нічога? — пачырванеў ад злосці вартаўнік.

— Памерла яна.— Мужчына адняў руку ад драбінкі воза, выцер слёзы.— Ды во гляньце, халодная ўжо.

Доктар папхнуў рыпучую жалезную фортку, не дастаючы адной рукі з кішэні белага накрухмаленага халата, скоранька замахаў другою. Туды да воза ўслед за ім прыспешыў хаду. вартаўнік.

— Ды яна паўгадзіны, як памерла,— паглядзеўшы туды на воз, на змярцвелую, застылую ў твары кабету, сказаў доктар і памалу, як спутаны, гэтымі клышанРгімі нагамі пайшоў назад.

Падгробшы леваю рукою чорную непаслушпую грыву рассыпаных ла вушы валасоў, падпяў вузкія маленькія вочы па Міцю:

— To до мне?

— Ды не,— сказаў за Міцю вартаўпік.— До пелянгняркі ма справу.

— А менавіце до ктурэй? * — спытаўся ўжо за жалезнаю форткаю доктар.

— Да пані Чэславы Доўнар,— паспешна, саромеючыся сказаў Міця.

3-пад сінявата-чорных броў на яго коса зіркнулі і застылі вузкія татарскія вочы:

— А, така слічна, млода **.— I доктар леваю рукою зноў падгроб чорную рассыпаную грыву.— Перакажу.

Міця добра-такі патаптаўся каля брамы, не спускаючы вока з чорнай проймы непрычыненых дзвярэй, за якімі, здэцца, застыла нешта таямніча-страшнае, тое, што адбылося толькі што на фурманцы, покуль не ўбачыў, як неспадзяванай радасцю забялеўся белы, туга сцягнуты ў поясе і караткаваты — толькі да каленцаў — халат і на залаціста-пышных валасах лёгепька прышпіленую шапачку з ясна-чырвопым пасачкам.

Япа, Чэся, выспеная ў такой пясцерппай тузе і такім харастве. I япічэ больш нязвыклая, па-новаму прыгожая і першы раз убачаная ў гэтым ясна-белым да рэўнасці, да нейкае крышку злосці караткаватым, што высока адкрываў ногі, зыркім халаціку.

Лёгка, крышку пругка на высокіх загарэлых нагах яна ішла да жалезпае брамы з круглымі сонцамі, ад якіх разыходзіліся пабітыя ржою пруты-праменні.

* А менавіта да якой?

** А, такая прыгожая, маладая.

Шчырай і неспадзяванай чырванню заліўся яе твар:

— Бачу і вачам не веру. Няўжо ты, Міця?

Сваёю дрыготкаю рукою ён злавіў яе вузкую руку, раптоўна ўспомніўшы Світазь, зеленаватае дно, празрыстую раскалыханую ваду і яе, Чэсю.

— Калі ты прыехаў? — Яна азірнулася на маўклівага вартаўніка, што панура з-пад лоба цікаваў на іх, знарок не адыходзячыся ад брамы.

— Во, якраз у самы дождж.— Ён не выпускаў трапятлівае і шчасліва-цёплае рукі.

— Як знайшоў?

— Кабета ў двары расказала.

— I надоўга прыехаў? — У яе з-пад белага каўпачка з чырвонымі паскамі выбілася пасма валасоў, затрапяталася каля брыва.

— Хачу вярнуцца сёння.

Яна ўздыхнула, памаўчала, адвяла ад яго свае, ужо змакрэлыя ў куточках вочы:

— Ты не чуў, татусь мой памёр..,

— Чуў... Спачуваю, Чэся.

— Як ўсё нечакана перавярнулася ў жыцці, божа мілы. Ты даруй за ўсё...

Міця ўспомніў, як шчымела, як сціскалася ад задушлівае крыўды сэрца, як у нейкім разгарачаным бяспамяцтве бег у Дварчаны, але не прызнаўся.

— Злаваў на мяне?

— Трохі.

Яна прыжмурылася ад сонца, што, адбіваючыся ад блізкае лужыны, трапяткою, мігатліваю яснасцю бегала ў яе на твары.

Закрываючыся ад яго рукою, сказалаг

— Як жа ж мне адпрасіцца?

— Куды? — не дагадаўся ён.

— Пабыць з табою.

— А я пачакаю. Схаджу ў кнігарню.

— Можа, так і лепш. He трэба паніжаць сень перад гэтым татарынам.

— Якім татарынам?

— Доктар наш, што наказаў мне. Ты ж яго бачыў.

Яна ўзяла яго пад руку, крышку правяла пебрукованаю вуліцаю з намытым лрылізаньш пяском у лагчынах. 3 мокрых дрэў вецер яшчэ атрасаў дажджавую расу. Яна зіхацела і пераблісквалася залацістай чырванню. Тужэла падсушаная сонцам зямля. На ўсё горла, адклікаючыся адзін аднаму, у эагарадных дварах з драўлянымі ашалёванымі дамкамі спя-

валі пеўні. Быў чуваць крык гусей. Было нешта ціхае, глухое і паіўна-вясковае ў гэтым кутку горада. Міцю хацелася расказаць Чэсі пра гэта, але ён маўчаў, аглушаны нечаканаю радасцю, што япа, Чэся, з ім, што ён чуе яе голас, дотык яе рукі і ў яго вачах плыве яспы распагоджаны свет, абмытыя цёмна-зялёныя прысады, чы'стае сіняе неба з сіва-белымі, што пацягнуліся на ўсход, нізкімі хмарамі, з бурклівым, яшчэ сярдзітым, неўціхаміраным громам.

Стрэцца яны ўмовіліся каля цаглянага, на два паверхі дома з прыгожа выкаваным, нібы абвітым хмелем, жалезным балконам, і Міця пайшоў вуліцаю далей, як паказала Чэся, у цэнтр горада, чуючы ў сябе за спіною яе і думаючы пра той шпіталь за жалезнаю брамаю, пра доктара з вузкімі касымі вачмі, і Міцю чамусьці пачала разбіраць пякучая рэўнасць і злосць.

Глухі сіплаваты брэх сабакі за шчыльным плотам з вялікаю брамай, над якою яшчэ падымалася збітая з дошак стрэшка, абудзіў Міцю ад утрапёных думак. Ён схамянуўся, што ідзе не туды, як казала Чэся, што трэба вярнуцца, бо тут ужо канчаўся горад: цярэспаля за зялёным лужком, дзе фыркаў навязаны конь, шарэлі ў цёмным прысаддзі саламяныя стрэхі хат з пабеленымі комінамі і сценамі. I Міця завярнуў назад, убачыўшы каля мігатлівага частаколавага плота цыбатага, у зеленкаватых шортах хлопца, і ўжо разам з ім выйшаў у цэнтр горада на выбрукаваную гранёнымі цёмна-сінімі каменнямі вуліцу, абапал якой шчыльна сціснуліся двухпавярховыя, выбеленыя вапнай, мураванкі, пайболып — крамы, толькі далей, у канцы яе, падымаўся чатырохпавярховы, з чырвоным чарапічным дахам і белымі комінамі жаўтлявы дом, усяго адзін за зялёнай купай дрэў.

— Кнігарня там, каля гэтага дома,— паказаў хлопец.

Міця перайшоў на другі бок вуліцы ў кароткі цянёк, што падаў на мошчапы шарымі плітамі тратуар.

Кнігарня, невялікая, мала большая за пераездную будку мураванка з адным вялікім акном і адчыненымі фортдамі жалезпых дзвярэй, уціснулася між двух дамоў з падвеснымі балконамі.

Міця ўвайшоў туды, учуўшы вільготны халадок пограба і гаркаваты пах паперы, клею, свежае фарбы; той звыклы, перамешапы з газай пах свежае кнігі. Міця любіў гэты гаркавата-рэзкі пах свежае -кнігі, пах навізны, пах яшчэ нечага радасна-неспазяанага, нязведанага, абвеянага кругам таямніцы.

Яшчэ змалку яму здавалася, што кніжкі пахлі гаркаватасцю, як пахне па кляновым лісці з падпаленай скарынкай 224

свежы хлеб. I ён, стаіўшыся, ці пе бачыць хто, яшчэ ў дварчапскай бібліятэцы любіў пашохаць новую кпіжку. Так для яго пахлі кожпы год усе куплепыя за каранёвыя ды лазовыя, сплеценыя на пасвіску кошыкі новыя кніжкі.

Як пахлі газеты — трохі смуродліваю газаю. I гэты пах газы быў чуваць у цеспай кнігарні з карычневаю кафельнаю грубкаю і певысокімі паліцамі, застаўленымі кнігамі, з адньім певялікім прылаўкам, за якім сядзеў лысы, з сіваватымі скронямі і доўгім, ненатуральпа вялікім на худым, з паўпадапымі шчокамі твары крышку гарбаватым посам немаладога веку чалавек.

Над прылаўкам пізка вісела электрычная матавая лямпачка з фарфоравым язычком-уключальпікам на залацістым патроне.

Каля паліцы, унурыўшыся ў разгорпутую кпігу, стаяў мужчына ў саламяным капелюшы і выцвілым габардзінавым макінтошы. Па прылаўку ляжаў стары, пацёрты парусіпавы партфель з прыробленай вераўчапай ручкай. У кнігах капалася, пе складваючы свой лёгкі парасоп, дзябёлая пані ў чорна-бліскучым чэпчыку, з-пад якога выбіваліся залаціста-каштапавыя, выфарбавапыя хінай валасы.

— А ці няма ў вас «Ягнусі»? — спытала япа, засоўваючы між тоўстых кпіг топепькую, ў папяровых вокладках кніжку.

— Якой «Ягнусі»? — падняў яад прылаўкам лысую голаў гаспадар кнігарні.

— I вы пе ведаеце такой ксёнжкі?..— хмыкнула папі ў чэпчыку і, пакручваючы ў руках чырвоны, ў белыя кветачкі парасоп, што быў падобны да мухамора, папхнула ім дзверы і высунулася на вуліцу.

I ўжо калі яна мінула акпо, Міця прыпомпіў, што гэта была маці Багуславы Ясінскай, з якой ён вучыўся ў дварчанскай школе, і яе бацька, здаецца, таксама, як і Чэсіп, рабіў на чыгунцы.

«Дзе Багуслава Ясінская цяпер?» — падумаў Міця, азіраючы паліцы з повымі кніжкамі, што пахлі даўпейшым хараством дзяціпства, і яго спакушала зноў ціхая прага і зманлівасць разгарнуць, патрымаць іх у руках, учуць пальцамі ласкава-лёгкую слізгату паперы. Абмінаючы чалавека ў зпошайым саламяным капелюшы, што стаяў, здэцца, не бачачы і пе чуючы нікога, з разгорпутаю кніжкай, Міця прайшоў далей уздоўж паліц, але гаспадар, бліспуўшы ў яго бок лысаю галавою, далікатпа перапытаў:

— А вы што хацелі б знайсці, малады чалавек?

— Я так, зірнуць,— зачырвапеўся Міця, падумаўшы пра тое, што грошай мае адно на дарогу.’

— Выбачайце, тут не бібліятэка,— сказаў гаспадар, тым часам косячыся і на чалавека ў выцвілым габардзінавым макінтошы.— Тут можна токі купіць кнігу, а чытаць трэба ўдома.

Ён падышоў да паліцы, дзе гармонікам расцягнуўся і ўпаў радок кніжак. Падсугіуў, падраўняў іх і дастаў тую, што ляжала пад сподам,— з адарванаю вокладкаю і загнутымі ражкамі старонак.

— Во, бачыце, зачыталі, парвалі, а не купілі. Нашто мпе такі купец? — гаварыў ён, зпоў скоса зіркаючы на чалавека ў старым зашмальцаваным капелюшы.— Тут не чытальня, тут прыватны магазін.

— Вы гаворыце да мяне? — ыарэшце адарваўся ад кніжкі чалавек, падняў свой няголены жаўтлявы змардаваны твар і абедзвюма рукамі згарнуў, прыляснуў яе, дыхнуўшы на Міцю ветрам, паклаў па паліцу і скоранька, угінаючы голаў, пасунуўся да дзвярэй.

— Тэку сваю, тэку пе пакідайце,— крыкнуў ўслед яму гаспадар магазіна і паказаў на тонкі парусінавы партфель з прыробленай вераўчанай ручкай.

Калі сутулы чалавек у доўгім габардзінавым макінтошы і ў саламяным капелюшы схаваўся за дзвярыма, гаспадар магазіна падышоў да Міці.

— Усе кнігі ў мяне перачытаў. He адагнацца.

Міця, мусіць, з дзівам паглядзеў на гаспадара кнігарні, бо той паясніў:

— I спытай — помніць змест да макавінкі. Колішпі пастаўнік гімназіі. Выкладаў матэматыку. Шкада — лёс горка абышоўся з чалавекам. Цяпер дзеці, калі хто не рошыць задачкі, бягуць за ім і ўсё пытаюць: «Пан Зыгмусь, 352 пампожыць на 233, колькі будзе?» I ён рошыць скарэй, як іпшы на шчотах. Велькі розум, таму галава і не вытрывала... А цяпер унадзіўся да мяне і пазачытваў, пазабруджваў нямытымі рукамі кніжкі. Грашно на такога крычаць. Трываю як толькі магу.

Адзінокаму, старому чалавеку хацелася з кім-небудзь пагаварыць. Міця гэта бачыў і таму ціха падтакваў яму ў гутарцы. Гаспадар кнігарні распытаў пра ўсё — адкуль і чаго прыехаў Міця, і калі дазнаўся, што ён ведае Дварчаны, пачаў расказваць пра нейкага чыгуначпіка Вайцяхоўскага і крышку расчараваўся і нават засярдаваў, што Міця пе ведае такога «калеяжа».

— Жыве каля дэпо ў доме з пажарнаю вежаю. Высокі такі.

— Ці не ў яго паляўнічыя сабакі? — спытаў Міця, ўспом-

піўшы, як высокі, ужо немалады чыгуначпік кожнае згмы з двума паляўнічымі сабакамі хадзіў па іхпім верасаўскім полі.

— Кажаце, паляўнічы. Яшчэ які,— зарадаваўся гаспадар кпігарні і трасянуў Міцю за локаць.— Будзеце ў Дварчапах, перадайце паклон. Некалі мы з ім елужылі ў Сямёнаўскім лейб-гвардыі палку. Вы ведаеце, што гэта за полк і каго туды бралі? Там жа былі, як па падбор — рослыя.

Рады, што ёсць каму слухаць, гаспадар кпігарні нарэшце прызнаўся, што быў трохі ў грамадзе, ведаў Мятлу і Рак-Міхайлоўскага, і што цяпер, на старасці, прыйшлося заняцца трохі гандлем.

— Раблю ўсё, каб вывучыць сына.— Стары правёў рукого па сваёй лысай гладкай галаве.— Здольны ёп у мяне. Вучыцца ў Віленскім універсітэце на медычным аддзяленні.

Потым прыжмуранымі вачмі паглядзеў на Міцю, спытаў:

— Цікавасць маеш да кніг? — і адказаў сам: — Пэўна ж. Тады пакажу нешта.

Ёп схаваўся ў цеснай сутарэі і вынес тоўстую, на медпых зашчапіцах кнігу, трымаючы яе спадыспаду, як бохан хлеба.

— Ведаеш, чаму кажуць прачытаць ад дошкі і да дошкі? Таму што даўпейшая кніжка заміж звыклых папяровых вокладак мела тоненькія дошкі. Во як гэта.— Ён паляпаў па кнізе і паклаў яе на прылавак.— Біблія, выдрукавапая ў Брэсце. У Здзецяльскім касцёле выхавалася. Ксёндз прадаў. Упікат, рэдкасць, браце. А колькі іх, гэтых кніг, гіне ў кутках, у сутарэях ды розпых лёхах. Точыць іх моль, нішчыць пажар, гноіць вада ды наша невуцтва.

Міця першы раз, нібы скупануўшыся ў невядомы свет, перагарнуў колькі старонак з прыгожа выпісанымі чырвопымі буквіцамі. Разглядаў не ўсім зразумелы для сябе шрыфт.

— Каб чытаць яе, трэба навука. Я не магу.

— А колькі ж ёй год?

— Ды каля чатырохсот.— Ён зноў узяў яе абедзвюма рукамі спадыспаду, як бохан хлеба, і панёс назад у сутарэю, сказаў ужо адтуль: — Можа, у каго знойдзеш старыя кпігі, прывозь мне, я куплю або памяпяю на гэтыя,— вярнуўся ёп і махнуў рукою на паліцы: — Хочаш Сянькевіча, Пруса, Заля...

Але гутарку перабіла чарнявая маладзіца, што трымала за руку босага, падстрыжанага ў рады хлопчыка з кубачкам марожапага.

Абцёршы змакрэлы лоб, маладзіца ўсунулася між Міцем і гасйадаром кнігарш і спытала, турзаючы за руку хлопчыка:

— Скажэце, а арытметыкі для яго ў вас німа?

— Пачакай, даражэпькая, пачакай, можа, і знойдзем.— Гаспадар кнігарні, цяжка песучы свой доўгі пос, завярнуў за прылавак.

Міця, нарэшце схамянуўшыся, што, можа, яго даўно чакае Чэся, выйшаў на гарачы ўжо, нібы прыпек перад вялікім агнём, тратуар. Спудзіў маладога верабейчыка, што паляцеў з тратуару на сярэдзіну вуліцы пад грукат фурманкі.

Дагнаўшы ганарыстага невысокага дзядка з шырокаю, па ўсе грудзі, барадою і падкручанымі зеленавата-белымі вусамі, спытаў, як знайсці чыгуначны вакзал, адтуль ужо ведаў сам блізенькую дарогу да мураванага, з прыгожа вывітым балконам дома, дзе ўмовіўся стрэцца з Чэсяю.

— Здесь блпзенько совсем. Вот только пройты через сосповып лесок.— Дзядок паказаў сваёю кацубаю з медным ііаканечнікам на шырокую вуліцу, што адлучылася ў бок ляска, рассоўваючы старыя высокія хвойкі з голымі, сухімі ражпамі вяршкоў.

Міця, учуўшы рускую гутарку, яшчэ раз азірнуўся па дзядка і ўсміхнуўся, успаміпаючы тое даўняе, як яны дома смяяліся з Алесі, што не нарвала дварчанскай краўчысе бэзу, калі тая папрасіла прынясці «букетпк спреіш». «Ці ж я ведала, што гэта бэз. Шкадаваў бы чалавек яго»,— смяялася, расказваючы пра гэта не раз, і сама Алеся.

Ад шырокае пясчанае вуліцы, як ад старое вяроўкі, адкруціліся касмыкі і ніткі вузкіх, слізкіх ад кастрыцы сцежак, завіліся між шурпатых, паабіваных да мязгі, у слязах смалы гонкіх камлёў змарнелых хвоек. За імі, адбіваючы сонца, заблішчалі, як нашліхтаваная пража, пякучыя тугія рэйкі. На жалезных козлах-падпорах іх пераступаў вузепькі мост з парэнчамі.

Запахла зноў чадна-саладжавым дымам чыгункі, церпкім пахам мазуты, насмоленымі шпаламі і задыханымі, што адсопваліся, п’ючы каля помпаў ваду, тлуста-чорнымі, у скалках вады, разагрэтымі паравозамі.

Міцго прыгануліся Дварчапы, і ён, узрадаваны блізенькай сустрэчай з Чэсяй, уяўляючы яе ў тым хрумсткім накрухмалепым халаце, пабег праз зараслі высокага, у сініх, падобпых на валошкі, кветках цыкорыю да вузкага мосціка. Захлынаючыся ад ветру, падпяўся на яго, пастаяў, узіраючыся ў бліскучую далечыню выкатапых да бляску рэек, на чырвоныя чарапічныя дахі горада, калматыя высокія хвойкі, за якімі ў сіпяй смузе хілілася на вечар пажоўклае сонца.

Пара было ісці на вакзал — скора меўся адысці лідскі поезд, але радасць сустрэчы з Чэсяю, радасць адчуць яе свет, 228

тое хараство, што ішло ад яе, як ідзе гэтае хараство ад кветніка з раЗмаітым колерам, пахам, святлом. I ўся гэтая яспасць кветак, здаецца, стаяла пад ёю, Чэсяй.

Міця выйшаў на вузкую, заслоненую з аднаго боку цёмпазялёпымі, у шабельках стручкоў акацыямі пясчапую вуліцу, дзе яшчэ сінімі вочкамі блішчалі нерухомыя лужыпы ад павалыіага дажджу,— яна вяла да цаглянага, з ажурным балконам на ўсечаным рагу чырвопага дома.

Нячутныя, невідушчыя крыллі, выдавала, няслі, падымалі Міцю. Узіраючыся здалёк у канец вуліцы і ўбачыўшы бляшаную, як памутнелы лёд, страху мураванага дома, Міця ўчуў, як турзанулася і забіла дух сэрца — там каля плота свіціліся залацістыя валасы і яснела салацевенькая сукенка. I ён пазнаў Чэсю, і, як лёвкі вецер у спякоту, на яго дыхнула радасць, што яна там, што чакае яго, пераадзетая, без таго белага накрухмаленага халаціка і натапыранага, у чырвоным паску каўпачка на галаве.

Няўзнак сцішаючы крок і хаваючы сваё трымціва-чуткае хваляванне, падышоў да Чэсі.

— Ешчэ хвілечкен, і пайшла б.— Яна памахала чорнай скурапой сумачкай.

— Выбачай, у кнігарпі забавіўся.

— А што там цябс прывязала?

— Кнігі... Ды я спяшаў.

— Ага,— падабрэла і засмяялася ўжо япа.— Глова в хмурах, ногі в блоце *.

Яны пайшлі прыцішэлай ад блізкага падвячорка вуліцай. У прывакзальным скверыку прыселі там на лаўцы, аблітай рэдкай чырваншо сонца, што хавдлася за сінюю хмару з залаціста-яснымі палосамі.

За кустамі акацыі, за маладымі цёмнымі, у жаўтлявым цвеце ліпамі чмыхаў паравоз, што, заскрыпеўшы тармазамі і залязгаўшы буферамі вагонаў, пядаўпа спыніўся тут.

— Можа, мой? — Міця першым падняўся з лаўкі.

Чэся маўкліва і крышку горда перад салдатамі, што цікавалі за ёю з суседняе лаўкі, выйшла за жалезпую браму і там пібы заступіла Міцю дарогу.

— А ты астанься папач.

— Дзе ж я пераначую? — сумеўся ёп.

— У нас.— Голас у Чэсі сцішэў, яна адвярпула тварок. — Як у вас?

— Мамусі няма... Паехала ў Дварчапы.

Полымя сораму абпяло яго, апаліла гарачынёю шчокі: ■

* Галава ў хмарах, ногі ў балоце.

ён цалюткую ноч прасядзеў бы ў пачакальні вакзала, на лаўцы ў скверыку, але пайсці нанач да Чэсі...

— Табе трэба ехаць? — Яна нібы не дала яму апомніцца, ўзяўшы яго за локаць і лёгенька сціснуўшы.— Край трэба? — 1 ўжо востра, цвёрда зазірнула ў твар.

I ён ад яе мяккае, як каткі на вербалозе, любасці прызнаўся:

He.

— Я баюся адна. Учора клікала з бальніцы цётку Эльжбету. Праўда, пойдзем.— Яна адвярнулася, глыбока і парывіста ўздыхнуўшы, і плечы яе турзануліся ад раптоўнага плачу-.

На сцішную, глухую вуліцу з цёмнай гушчынёю палахлівых садкоў, сухім рыпам весніцаў, з нечаканым звонам вёдраў яны прыйшлі по'цемкам. Каля дому ў цяньку кустоў на лаўцы рагатала распуслівая дзетвара.

Над ганкам, распырскваючы рэдзенькую жаўтлявую ясяасць, гарэла сляпая лямпачка. Хаваючы ад яе вочы і ўгінаючыся, Міця, як сам не свой ад сарамяжлівасці, ад затоенай здагадкі і боязі, як жа ж ён будзе пачаваць сам-насам з Чэсяй, увайшоў у гулкі, здэцца, з вялікаю пустатою пад падлогаю, калідор. За нечымі дзвярыма быў чуваць тупат і крык.

— Гэта бабуся Ёзя. I калі яна спіць? — Чэся доўга шукала ключом дзірачку ў замку.

— Я ўжо яе чуў,— прызнаўся Міця, заходзячы ўслед за Чэсяй у кватэру з доўгім і шырокім калідорчыкам, застаўленым старымі шкапчыкамі і завешапым адзежаю, з новым, збітым з дошак заслонам. I Міцю чамусь падумалася, што па ім, на гэтым заслоне, стаяла труна Чэсінага бадвкі.

— Скідай пінжак,— сказала Чэся і схавалася за карычневымі дзвярыма невядомага пакойчыка, каля іх былі яшчз адны, пафарбаваныя набела,— пэўна, у другі пакой.

«Тут, мусіць, я і пераначую». Міця яшчэ раз пілыіа агледзеў доуті калідорчык з занавескаю і невядома чаму ўсцешыўся, што ёсць гэты калідорчык з вузкім тапчаном, дзе ён будзе спаць, каб не саромецца Чэсі.

Прыстукнуўшы дзвярыма, выйшла яна, пераадзетая ўжо ў празрыста-лёгенькі, з ружаватымі кветкамі халацік. Карупкавымі фалдамі кароценькія рукавы сціскалі вышай локцяў яе загарэлыя гладзенькія рукі.

— Ты ж, пэўна, галодны. Я згатую чаю.— Чэся адсланіла высокую жоўтую занавеску ў канцы калідора — за ёю была кухня: стаяў столік з табурэткамі, палічкі з посудам і блішчала белаю кафляю печ.

— Хіба ты будзеш нанач распальваць печ?

А я на прымусе, во мігам,— і яна паставіла на прыпечак печы медны прымус.

На сінім тугім агоньчыку і праўда скоранька зашумеў і запыхкаў параю зялёны чайнік.

За невялікім, засланым клейкаю, у зялёяа-белыя шашачкі цыратаю сталом яны сядзелі нядоўга. Блізепька за сцяноіо аж дрыжала, угіналася зямля, калаціўся дом, і дзіліпгаў на палічках посуд, пясліся адзін за адным доўгія і цяжкія паязды, і Міця з дзівам азіраўся на цёмнае, завешанае фіранкаю акно з галінаю сівае яблыні, асвечанай праз доўгую верхнюю шыбу.

— Тут блізенька таварная,— сказала яна, пе азіраючыся па акпо і спіяою чуючы цяжкі грукат.— Гэта з Вільні ідуць таваровыя. Цяпер вельмі часта. Кажуць, з войскам. Я прывыкла да грукату. Mary спаць, а мама не. Ёй ужо не памагае сродак насэнны *.

— He ведаю, ці засну і я? — Міця паглядзеў па Чэсю, на яе стомлены схудпелы твар. У ім была тая самая далікатнасць, крышку ганарыстае хараство, але ўжо нешта іпшае, не знанае для Міці, дамешвалася да гэтага хараства: і вастраваты боль, спакутаванасць і заўчасная змардаваная сталасць.

— Што ты глядзіш так? — Япа сумелася яго вострага, доўгага і пілыіага зірку.— Я паслала табе ў пакоі, там не так чуваць гэты грукат.

Ён учуў, як па ім палыхпуў сарамяжлівы сполах.

— На падлозе,— дадала яна.— Выбачай, што не на ложку. Ён мамін.— Япа падняла зялёны чайнік.— Дай налыо яшчэ.

Свежы густы чай, кіславатае, яшчэ не з’ялчалае масла з пухкай, пасыпанай кменам сітніцай былі так смачныя згаладаламу Міцю, але папрасіць болей ён пасаромеўся.

— Тады ідзі спаць, а я трохі прыпрачу.

Яму здалося, яна сказала так звыкла і проста, пібы япы прыходзіліся адзін аднаму братам і сястрою, і ў яго раскалолася тая вялікая крыга страху, сарамяжнасці, непамыснасці, і ёп пакорліва-ціха адчыніў дзверы ў той таемны пакойчык, задыхпуўшыся ад задушлівага і нявыветранага паху гаркаватае валяр’япы, густога смолкага духу тарпаптьшы і невядомых невычхаііых лякарстваў.

Пакойчык, выдавала, быў пемалы, але застаўлепы карычневым старым піяпіна з меднымі падсвечнікамі, вялікімі падвязапымі вазопамі, між якіх уціснуўся столік з батарэйпым прыёмпікам, і два ложкі ўпрытык адзін да аднаго забіралі

* Снатворцае.

ўвесь прастор, ды напроці jx, каля доўгай сцяны, падымалася чорпая шафа з блішчастымі меднымі замочкамі і ручкамі і гліняным наверсе карычпевым катом.

Цікуючы ііа дзверы, Міця скоранька раздзеўся і, саромеючыся сваіх валасатых ног, свае худзізны, спешна падшыўся пад коўдру ў халаднаватую свежасць пасцелі, разаслапай на падлозе каля конусных скрыпак ды цабэркаў з вазопамі. Аранжавы абажур разліваў на пабеленай столі рэдкаватымі кругамі святло. 3-пад круглага, у фрэнзліках абажура Міцю ў вочы калола малочная лямпачка, і ён перавярпуўся, чакаючы спіною, калі рыппуць дзверы, і чуючы, як псшта новае, невядомае дагэтуль, нібы глыбокая вада, займала ўсяго. ~

Ён п’янеў, задыхаўся ад думак, што пат не спадзяваўся, што прыйдзе такая хвіля ў жыцці, што ён будзе разам у адным пакоі з Чэсяй. I было толькі шкада, што вялікае песпадзяванае гора і жалоба заслапяюць ёй свет і яна, Чэся, пе ўбачыць, не ўчуе гэтага.

Яна прыйшла позна, бо ёп нібы прыдрамаў, ачуціўшыся ад скрыпу палавіц і ўбачыўшы ў скупаватым святле, што мігатліва, як ад месяца, рассейвалася ад далёкае лямпачні па слупе каля чыгункі, яе, Чэсю, у доўгай начной кашулі,— япа ад гэтага выдавала высокай, нібы пезнаёмаю, чужою.

— Ты спіш? — спытала япа.

— He,— у яго перасох голас, і гарачыпя заліла грудзі.

Моўчкі пераслала сваю пасцель 1 моўчкі доўга ляжала, печакана ўжо ўздыхнуўшы:

— Міця, скажы...

— Што? — з дрыгатою ў голасе папытаў ёп.

— Ты хоць крышку любіш мяне?

Цяжкім молатам гэтыя словы ўпалі па Міцю, і ён ледзьве вымавіў:

— Люблю.

—. I я цябе...

Міця бачыў, як на столі заяснела і пабегла наніз святло, абліваючы вазоны, сцяну, і памаленьку пачала дрыжаць падлога. Каля дома зноў ішоў таваровы поезд, і цяжкі жалезпы грукат угінаў зямлю, калыхаў цагляны дом, дробііенька трымцелі ў вокпах шыбы.

Святло, абабегшы пакой, раптам згасла, а поезд усё ляцеў і ляцеў, паступова губляючы, гасячы свой жалезны грукат.

— Міця,— сказал яна, калі перасціх гэты моцпы, што заглушыў і раздушыў усё, лязгат поезда,— ідзі да мяпе.

Міця, як ап’янелы, не помнячыся, яшчэ не верачы сабе, што папраўдзе яяа кліча яго, перавярнуўся па пасцелі. Fa232

рачы агопь раптам апаліў яго і растаў, абліўся, як растопленая свечка, і ціхенька згас.

— Я цябе зняважыла? — спытала яыа.— He прымайся, не злуй на мяне, бачыш, якою я зрабілася. Гэта ўсё праз татаву смерць...

— Што ты, Чэся?

— Ты даруй мне. Я пе хацела цябе зпяважыць, так выйшла.

— Што ты, Чэся...— Ён пе ведаў, як суцешыць яе, што гаварыць: словы блыталіся ў галаве.

Ёп толькі слухаў, як пачала расказваць пра бацькаву смерць. Ёп пе перабіваў яе, і яна сціхла, пэўна, на міг заснула, раптам цяжка і пакутліва ўскрыкнуўшы.

— Чэся, Чэся, што з табою? — спытаўся ёп, чуючы сцішыасць ад яе пакутлівага, здушанага крыку і стогну.

— Ты чуў, як я крычала?

— Чуў.

— Я ізпоў прысніла той самы соп.

Які?

— Што я лячу, падаю ў тую яму з труноіо, дзе пахавалі тату. Няхай крые бог, я ўся мокрая ад страху.

— He думай пра гэта, забудзься. Я ж з табою.

— Хіба можна адагнаць думкі?

Міця ўчуў, як яяа парывіста, з цяжкім уздыхам заплакала.

— Чаго ты, што з табою, Чэся? — падхапіўся ён і ўбачыў, як у мігатлівым святле далёкае лямпачкі яна працягнула яму рукі, і схапіў за іх, прытуліў яе да сябе, чуючы ўсю яе, пакорпую. Прыклаў да яе шчакі сваю гарачую шчаку, губамі даткнуўся да скроні — яна была мокрая ад слёз і салодкасалёная, як здалося яму, на смак.

За сцяною на станцыі зпоў грукатаў поезд, зноў па хаце ад яго яркага ліхтара бегла мігатлівае, спярэшчанае лісцем дрэў балючае святло.

Міця, адхіснуўшыся, убачыў у гэтым святле смяртэльнабелы Чэсін твар.

I ён ціха, як малое закалыханае дзіця, паклаў яе па ложак. Яна, здалося яму, папраўдзе спала.

XX

Густы, высокі, як быльнік, і перавязаны злінялым матузком куст божага дрэўка — найпершага мацерынага лякарства, што сцягвала з вока парушыпу,— прыгадаў Літавару і далёкае, да шчымлівага смутку ў душы дзяцінства і мацеру,

што пе прыждала яго ні жывою ўжо, пі мёртваю; яе пахавалі ўчора, не ведаючы, што сёння прыедзе ён. Даўкі камяк перацяў, сціснуў горла. Літавар адчыніў пераплеценыя спаднізу свежымі, абшморгнутымі ад лісцяў лазовымі дубцамі, мусіць, каб пе ўлезлі кураняты, дашчапыя веспіцы і зайшоў у жоўты ад каляндры ды кропу невялікі перад хатаю гародчык. Між градак лапушыстага бацвіпня ды высокай, з распушапымі сівенькімі пампушкамі пасепнай цыбулі ў вузкай, прытоптапай босымі пагамі разоры ляжала купка вялай, надоечы выпаланап алавяна-сіваватай лебяды, карычняватага драсёну і шырокай пер’ем, як асака, плашчугі.

I з краю градкі пакалыхвалася зялёна-густая, пасеяпая сама сабою, адзіпокая кальва гопкай канапелькі.

Літавару чамусьці падумалася, што маці пакінула яе зпарок для насення ды мо і для верабейчыкаў, якіх яна карміла заўсёды разам з малымі, яшчэ не аперанымі курапяткамі, сыпнуўшы жменьку адным і другім якога-небудзь зерпя ці кінуўшы лыжку ўчарашняга кіслага круппіку.

Літавар падышоў ,да куста божага дрэўка, сарваў мякепькую, у дробпай сетачцы лісцяў верхавінку, пацёр у пальцах, учуўшы зноў той далёкі гаркавата-палыновы пах. Гэта быў пах печага хатпяга, матчьшага, адначаспа блізкага і нібы ўжо далёкага, пезваротнага, як маці.

Прашыўшыся недзе між яловых частаколіп, у гародчыку жалоспа ціўкала, ужо, мусіць, кінутае кураводкаю, рабенькае даўгахвостае куранятка, блудзіла ў прывялым ад гарачыні бурачніку.

На частаколінах сох, вымыты таксама мацераю, а цяпер нікому не патрэбны шары злінялы фартух.

На другі бок хаты ў цяньку пад страхою ветралі пучкі, перавязаныя стужкамі са старых кашуляў, трапяткіх слёзак, карычняватага, пераспелага ўжо свенціяпу, дзевяцярапкі, сівенькага — ад кашлю — грымотпіку ды палявога хвашчу.

I нейкі даўкі камяк захрас у Літаваравым горле — хто ж будзе лячыцца ім, гэтым назбіраным зеллем?

Літавар завярпуўся, стараючыся не паступіць на зялёныя вяроўкі гарбузоў, што разораю паўзлі да плота, каб учапіцца там зялёпымі вусамі за частаколіну, выйшаў на надворак.

Перад вачмі мерк пагодны дзень самай яснай пары лета. Ці ўжо адвыклася Літавару за гэтыя тры з чымсьці месяцы ад свайго Верасава — нейкімі меншымі, сцішнымі ды чужаватымі здаваліся хаты і іхыія шара-саламяпыя, у карычняватым моху, апоўзлыя стрэхі. Змепшаў нібы і свой, у ліловых шчотках чабору ды жоўтага сакаўцога водцыку лабаты грудок.

Нібы цёмнаю хмараю насуяулася па цэлы свет, засланіла, прыціснула і прыгняла ўсё гвалтоўная мацерына смерць. I ў галаве глыбокаю чарнатою завірылі мыслі, што ўсё зменлівае і нявечнае на гэтым неабдымным свеце.

Учора пра гэта ажно да поўначы гаварыў бацька:

— Во так збіраў, трудзіўся чалавек. Сколькі ні жыў — усё жыцьзбіраўся, усё лепшага чакаў. Спадзяванне меў — падрастуць, падымуцца дзеці, і нарэшце зажывеш на ўсю ногу. А тут смерць па носе і згледзець не паспеў. А яно во, нібы спадцішка, знянацку, як мацеру. Ды ад яе, ад смерці, дохтара няма.

Лежачы на ложку ў нязвыклай пасля казармы цішыні хаты, дзе пад бацькаву гутарку суха шкробся, тачыў сцяну шашаль, Літавар маўчаў, не аказваўся, чуў, як балючым нарывам турзала душа, што бацька кажа праўду. I хацеў выбавіцца ад цяжкіх думак, знайсці на ўсё адказ, але не мог.

— Вунь грошы ўсё збіралі. На пошце тысяча злотых ляжыць. Ты ж не ведаеш, табе пе казалі.

— He,— здзівіўся Літавар.

— Зямлю думалі прыкупіць.

— Ці да зямлі цяпер,— не стрываў, перабіўшы бацькаву гутарку, Бронік,— Вунь пры нямецкай граніцы дыверсапты палякаў б’юць, вайна пачнецца.

Бацька, нібы не дачуўшы, зарыпеў упоцемку расхістаным ложкам.

— Думалі, ты ажэнішся і нам палёгка будзя.

Гэты напамінак пра жаніцьбу, як маланкаю, перасёк Літавараву памяць — успомнілася Хрысця, смуглявы тварок, быстрыя, як казюркі, і блішчастыя вочы, і тое першае і астатняе пісьмо, што нехта напісаў за яе, і тыя словы, што вострым лязом распаласавалі марпае, ледзьве жывое спадзяванне. На астатнія яго пісьмы яна ўжо не адпісвала.

— Як жывуць там Корсакі? — зводдаль і няўзнак папытаў Бронік у варухлівы поцемак хаты.

— Што кажаш? — Бацька знарок ці незнарок, але не дачуў.

— Пытаю, як Корсакі там маюцца?

— Капя іхняга шалёны сабака ўкусіў. I не ўратавалі. Гэтакі копь — на ўсе сто. Прыйшлося жыўцом закапаць...

— Як наймічка? — спытаў Літавар, чуючы, як бацька зноў зарыпеў ложкам, мусіць, прысеўшы на ім.

— Далася табе ў знакі гэта галадмерка. Вунь коляка пісем тваіх за абразом ляжыць. Корсак перадаў... Знайшоў перад кім паклоны біць, а яна вэнь шуткавала, хахінькі строіла.

— Як? — Бронік згроб нагамі з сябе калючую кудзельную радзюжку, ляжаў не накрыты ўжо.

— Ты ўсё — як ды як. А во так! — крыкнуў з ложка стары Літавар.— Скокі воўка ні кармі, ён у лес глядзіць. Так і яна.

— А што? — ужо ціха перапытаў Літавар.

— Ці не ведаеш? 3 Алесіным прымаком знюхалася. Што тут рабілася...— Стары не дагаварыў, ссунуўся з ложка і, бялеючы ўпоцемку бялізнаю, пайшоў да вядра. Забрэпгаў там кубкам: — Вытурылі яе Корсакі. Цяпер у Грабянкі за няньку, кажуць, япа.

— А прымак?

— Бяжыць туды, як сабака да рэзпі.

Растрывожаны нечаканаю ліхою весцю, Бронік Літавар ужо заснуць не мог, душыла крыўда і злосць, што горка абмануўся.

У Млаве — тым невялікім, мала большым за Дварчаны мястэчку, ён меў бялявую даўганосую, але гладкую, спрытную ў постаці афіцыянтку Ганэфу, але ён таемна думаў пра Хрысцю: бедная нідзе не дзенецца, выйсця нямашука, пойдзе за яго замуж.

I на табе — знюхалася з Алесіным прымаком.

Патайная тамлівая надзея, што гарачым прыскам тлела на сподзе душы, раптам пачала чахнуць і астываць: не, не бачыць яму ўжо Хрысці, скруцілася, снлялася з Алесіным малацьбітом.

А ён, дурань, едучы ў поездзе, не столькі пра мацерыну смерць, а ўсё пра яе, пра Хрысцю, думаў.

Убачыць з акна вагона вясковую дзеўчыну на пероне, ці на лужку з граблямі, або па выкашаным адкосе каля высокіх кветак піжмы маладых рамонтніц, што выполвалі чыгунку, і ў якой-небудзь з іх прызнае Хрысцю.

Толькі ўжо ў Баранавічах, калі перасеў на лідскі, калі мінуў грудкі з кучаравымі чубкамі мяккага маладога хвойніку, калі ўбачыў рабепькае, у зялёным аеры ды ў чорных таўкачах возера, жоўты, мураваны з цэглы млын, калі за сівымі, абамшэлымі камлямі хвоек закружыліся счарнелыя драўляныя крыжы дварчанскіх магілак — сэрца заныла ад шчымлівага холаду: перад вачмі паўстала маці ў труне з абразком у мярцвяна-белых руках, спакутавапага, без шапкі сівагаловага бацьку, сястру Сопю, пра якую ўспаміпаў толькі зрэдзь. Мацеру хавалі пазаўчора, без яго — ніхто не спадзяваўся, што ён прыедзе на другі дзень.

Сёння Бропік збіраўся схадзіць туды на дварчансійя магілкі.

Бацька сказаў, што мацеру пахавалі ў кутку, педалёка ад возера, дзе былі два нёвялічкія копчыкі — некалі тут пахавалі дзяцей-блізнят, што атруціліся, паеўшыся мухамораў, і памерлі ў адзін дзень.

Каля гэтых капцоў дажывала свой век крывая сухаверхая хвойка і стаяў ружаваты, яшчэ пе замшэлы камень з высечаным крыжыкам.

Ведаў Літавар і яшчэ адну прыкмету — пасаджаны між магілак зеленаваты камялёк бэзу, што не рос, а адно існеў у цяньку пад хвойкамі. Успомніўшы пра марны, пасаджаны яшчэ мацераю бэз, каб не страцілася, западаючы, бабіна магілка, Літавар учуў, як пад сэрцам закіпеў нечаканы жаль да ўсяго. Выціраючы пякучыя, што зашчымелі на вачах, слёзы, зноў паўзіраўся па паменшанае, знябожапае Верасава за шарымі гумнамі, убачыўшы яшчэ невысокі, толькі да вокпаў складзепы жоўты зруб,— адступіўшы трохі ад вуліцы, Міронаў Васіль ставіў новую хату. Адтуль чуўся вясёлы, асвечаны павізною і радасцю, цюк сякеры.

Бронік выйшаў з гародчыка. На надворку, прыслухоўваючыся да гэтага высокага, з водгаласам за будынкамі перастуку сякеры, стаяў з пустым драўляным вядром бацька — схуднелы, усохлы.

— Будуецца,— махнуў ён галавою ў той бок, дзе жаўцеў новы, выведзены толькі да вокнаў зруб.— Шмат цяпер будуюцца, ставяць повыя хаты. Вунь Зэст, як шклянку, хату выстраіў. Мусіць, будзе вайпа. Праўду ты кажаш.

Броніку Літавару ўспомнілася тое возера каля Млавы, той бой з нямецкімі дыверсантамі, ціхая гутарка між салдат, што немец задушыць Полыпчу, бо якая ў нас зброя — карабіпы ды шаблі,— але, пічога пе сказаўшы бацьку, узяў у яго з рук вядро.

— Дай я схаджу.

— У крыніцы зачэрпай, неблагая і там вада,— сказаў бацька.

Звыкла Літавары бралі ваду ў Сымонавым калодзесі, але дзеля скаціпы ці перамыць чыгуны хадзілі да крынічкі пад грудок, дзе выкапалі яму і ўставілі старую, без дна дубовуіо бочку.

Вузенькая, нібы мурашыпая, сценка шараю пасмаю спусцілася з грудка ў круты, востры жолаб яра з кусцікамі ялаўцу і шыпшыны. У канцы яго па пясчаным схіле ва ўкопанай роўна з зямлёю дубовай бочцы, паднімаючы сіняватую каламуць чыстага дробяага пясочку, кіпела трыма жэрламі, біла крыніца. За бочкаю кўсцілася, як густая рунь на згоне зімы, цёмпая, з шырокім пер’ем трава. Ніжай за крынічкай у ста-

рым вербалозе і маладым, асалавелым ад гарачыні алешніку гніла і шыпела кіслай рошчынай чырванаватая тлустая гразь, і там, дзе было не даступіцца каля глыбокіх прорваў крыніц, зелянеў, выпусціўшы аксамітна-чорныя таўкачы, сіваваты гляжджай ды высокі густы, у мякенька-ліловых мяцёлках троснік.

Жаўтлявая асака востраю, ужо новаю атаваю падымалася па сінявата-ружовай, нібы разлітая газа, радужнай вадзе і па каўпаках куп’я далей ад лёхаў і крыніц.

He дайшоўшы да ўкопанай бочкі, да зялёнай латкі травы пасярод прыгаслага чабору, Літавар замёр, успомніўшы тое ўчарашняе, што расказваў бацька: маці так і не вынесла з гразі радзюжку цяжкае сырое асакі — тут недзе ёй зрабілася блага.

Літавар прыкленчыў каля бочкі, чарпануў драўляным вядром крынічнае вады, злавіўшы чорнепькую бліскучую казюрку, што ў страху вілася то паверх вады, то ныраючы па дно. Панёс вядро, расплюхваючы ваду і ўспамінаючы тую далёкую пору, калі быў малы і калі тут яшчэ не было хаты — стаяла толькі пераяесенае з вёскі сюды на блізенькі хутар іхпяе гумпо — і маладую, шыбкую ў хадзе маці, што прыбегла да яго з поля, з жніва ў вялікую павальніцу: у старую, што расла пад грудком, алешыну, выгнаўшы, як драчом, на шурпатым ствале вузенькі пас і разарваўшы каля карэнняў дзярно, стрэліў пярун.

Ёп, Бронік, тады васьмігадовы пастушок, стаяў пад страхою свайго гумна.

Маці ўжо не раз потым расказвала, як, кінуўшы серп, бегла з поля, як, баючыся перуна, падала ў разоры, покуль не ўбачыла, што на іхняе гумно паляцела ясная страла. Тады ўжо дзе падзеўся той страх: бегла ўжо без памяці, нічога пе помнячы і думаючы пра адно — ці жыва дзіця.

Літавару ўспомпілася, што маці першы раз абняла яго, што жывы застаўся, і ён замёр, апусціўшы рукі, учуўшы першы раз цёплую, не перажытую яшчэ ласку да сябе.

Ад старое, зрэзанае пекаторае зімы дуплявае алешыны з сонпаю гадзюкаю, што акрыяла, як пачалі пілаваць на калодкі дрэва, астаўся зарослы травою гнілы пень.

«Усё адыходзіць — як старыя дрэвы, так і старыя людзі,— думаў Літавар, песучы драўлянае, з жалезным вечкам вядро.— Нехта вырасце, ужо не ўяўляючы гэтага грудка без іхняга хўтара, без той хаты, што будуецца за раўком і адкуль чуваць густы, заціснуты сырым дрэвам звон і шоргат пілы».

Аблакаціўшыся рукамі на штыкеты, за плотам стаяў бацька: нешта нямогла-знябожанае прыгнула яго.

«Без мацеры ён, мусіць, доўга не пажыве»,— пад сэрцам заварушыўся халодны, азызлы страх.

— Каб дзе стрэўся, то, дальбог, не пазнаў бы. Як адмяніўся чалавек.— Бацьку, мусіць, здзівіла зеленкаватая, штс была на сыне, вайсковая форма.— Але ідзе яна табе.

— Добра ў ёй пафарсіць тут, а не ў войску.— Бронік паставіў пры ганку на дробны спарышнік вядро.— На магілкі схаджу.

Учуўшы пра магілкі, бацька завярпуўся, зашморгаў носам, пайшоў, угнуўшы голаў, каб не паказаць слёз.

— А калі ж паедзеш назад?

— Заўтра.

— Ужо? — здзівіўся бацька.

— У мяне ж урляпу ўсяго на тры дпі, з дарогаю. Я ж казаў — неспакой на граніцы. Да вайны справа ідзе.

Бронік прыпыніўся перад брамаю, абцягнуў пад рэменем фрэнч, крышку набакір падбіў рагатыўку, паправіў на баку цяжкі, з жалезнаю пахваю кіпжал і спусціўся ў равок, што адлучаў іхні двор ад Міронавых,— цягпула паслухаць верасаўскія навіны ды паказацца перад людзьмі ў вайсковым убранні.

Незнаёмы дзюбаносы цясляр, што, звесіўшы ногі, сядзеў па пахучым смолкім зрубе, прыплюшчыў вочы, прыглядаючыся да высокага салдата.

Але Васілёва Маня, што стаяла каля горбы наношанага радзюжкамі з лесу бела-зелепкаватага пухкага моху, за два ражкі тужэй зашмаргнула пад барадою чырвоную, у белыя кветачкі хустку і з дзівам усклікнула:

— Вой, гэта ты, Бронік? Каб здароў быў, не пазнала. Паспраўнеў, вылюднеў, а кажуць, што ў войску блага.

— Чаму ж не адправіш свайго? — паказаў Літавар на Васіля, што, убіўшы склюд у ачэсаную гопкую дзеравіну і, па звычцы, абшморгваючы рукі аб сцёгяы, ішоў да Літавара, каб павітацца.

— Яму ж хату паставіць трэба,— прыжмурваючы вочы, Маня пакруціла на гладкіх клубах спадніцу,— I так яна ўсе сілы выцягнула.

— Гляджу, а хата немалая,— махнуў доўгім, прастрочаным кругамі брылём рагатыўкі Бронік Літавар.

— Сем на адзінаццаць аршын.— Васіль падаў пачарнелы, стракаты ад смалы і ліпучы далонь.

Слова за слова, гутарка зноў павярнулася па мацерыпу смерць, загаварыла і пабедавала Маіія, покуль яе ўжо яе перабіў цясляр:

— А дзе служыш, хлопча?

— У Плоцку быў, а цяпер у Млаве.

— Лічы, пры самай граніцы,— падсоўваючыся задам па дзеравіне, цесля раскладваў мох.

— Ды блізка, кіламэтраў дваццаць, пе больш,— туды, па невысокі зруб, падняў голаў Бронік Літавар.

— А мой у Баранавічах, у дваццаць шостым уланскім палку.

— Няўжо на ліхое ідзе? — спытала Маня, увязваючы ў старую хустку мох, каб падаць цесляру па зр'уб.— Няўжо па вайну будуемся?

— Ай, як кажуць, не заўсёды світае, як певепь спявае. Можа, толькі гавораць, а вайпы не будзе,— сказаў Васіль і, цюкаючы склюдам, пачаў падгапяць ачэсаную дзеравіну.

Літавар пераступіў доўгі, ачэсапы з двух бакоў брус, перабег ужо зарослае рэдзенькаю травою пажарышча з грудаю чырвонае цэглы і пляскатым, расколатым ад агню камевем каля парога, дзе стаяла даўнейшая Васілёва хата, выйшаў на вуліцу. Стук сякеры звонкім рэхам аддаваўся ў чужых надворках.

Прыглядаючыся да цёмных вокпаў, Літавар мінуў Корсакаву хату. Страпянулася, зашчымела сэрца — успомнілася Хрысця.

«Няўжо праўда, што яна сплялася з Алесіным прымаком? А можа, усяго толькі плёткі?» Літавар учуў, як з-за густога, прывялага ад гарачыні бэзу нехта гукаў яго:

— Го, салдат!

Літавар азірнуўся: за бэзам у пустым, зарослым жоўтаю піжмаю гародчыку каля тонкай, у выцінапым лісці рабіпкі, сіваватай, як заўчасна Тіасівелая маладзіца, стаяў Марція Ваўчок.

— Здароў быў! — махнуў сваёю пасаджапаю пабакір кепкаю і прыскаліў адно вока Марцін Ваўчок.— Куды бяжыш?

— Ды во,— угінаючы голаў, не гледзячы Ваўчку ў твар, прызнаўся Літавар.— На магілкі іду.

Той паківаў галавою:

— Маці не так старая была. Яшчэ магла б жыць. Уга.

— А як сам маешся? — так, дзеля прыліку папытаў Літавар.

— Як казаў мой_доктар Стацкевіч — іптэр каэкос лускус рэкс,— загадкаю адпаліў Ваўчок і ўжо сам адказаў: — Водле сляпых і мы відушчыя. Ну, а як там у цябе?

— Ды пялёгка.

— Хэ-э,— зноў задраў сваю кепку Ваўчок.— Хочаш у горы жыўшы з перцам есці.— Ваўчок падышоў да высокага

плеценага плота, рассунуў частаколіны, уткпуўшы ў дзірку свой няголены рыжаваты твар, сказаў: — А што там паконт вайпы чуваць? Але хіба салдату скажуць? — Ен скрывіў набок галаву, зіркнуў скоса хітрым вокам: — Тут усе газеты трубяць, што Польска выйграла «вайну пэрваў». Але ці выйграла, ты скажы, калі Нямеччына гатуецца да пробнае мабілізацыі і ў Гданьску кіпіць, як у гаршку. Ды ангельцы во пачалі манеўры...

Літавар, збіты з папталыку гутаркаю Ваўчка,не ведаў, што адказаць яму, маўчаў, забаўляючыся з цяжкім, прывешаным да рэмепя кінжалам.

— Скажы, мо ты ведаеш, што значыць: «У Польсцы тоталізму нікт не хцэ»? * — Ваўчок пакруціў галавого і зноў спытаў: — I што значыць гэты таталізм?

Памаўчалі.

— Хто яго зпае.— Літавар паварушыў плячмі, на якіх блішчалі медзяныя гузікі на пагонах.— Хіба ў Корсакава Змітрыка спытай. Ён вучыўся болып за ўсіх нас.

— Вучыўся-то вучыўся, але ці знае ён латыню? I чаму толькі ў Нямеччыне ёсць гэты таталізм? Вось расталкуй ты мне, цёмнаму.

— Я на сваім быту гэтага не чуў,— прызпаўся Літавар, не ведаючы, як ужо адвязацца ад гаваркога ды ліпучага, як смала, Ваўчка.

— А цяпер, кажуць, немцы пчолаў будуць, як галубоў паштовых, пускаць. Толькі бяда, што пчала далей, як на сем кіламетраў, не ляціць.

— Ці мала што нагавораць,— сказаў туды, за высокі пазелянелы і аблушчапы частакол, Літавар.

— Чужы рот пе каўнер, не зашпіліш, можа, і нагавораць, як ты кажаш,— здалечыні даляцеў Ваўчкоў голас.

Літавар завярпуў на пясчаную папярочку, што тут, каля Ваўчковага марпага, недагледжапага садку в нізкімі вішпямі, што завіслі па жардзяную, пераплецепую калючым дротам загарадзь, збягала да рэчкі.

Пад вербамі ляжала акоранае з вясны і нарыхтавапае па мост дрэва, але ад гэтае няспешнае работы верасаўцаў адрывала то ворыва, то сспаванпе, ды пе было капра забіваць палі: у дварчанскага яўрэя за ім даўно стаяла чарга.

Каб не заварочваць на кладку, Літавар пераскочыў па велікаватых, што высунуліся з вады, каменнях абмялелую за дпі спякоты плыценькую рэчку, што кацілася па ружаватым жвірку, крута заварочваючы ў цяпёк пад чорныя, пера-

* У Польшчы таталізму ніхто не хоча.

плеценыя скарчанелымі пальцамі карэння маладога густалістага алешніку ды старых, нізка навіслых да самае вады сіваватых вербаў.

Шыбка, як згледзець вокам, над трапяткім растопленым серабром вады шмыгалі берагавыя цёмна-карычняватыя ластаўкі.. Ступіўшы на хрумстка-жвірысты бераг, Літавар азірнуўся на абмялелую рэчку і са сцішным шкадаваннем успомніў, як ён яшчэ малым хлопцам шукаў тут на беразе круглыя пляскатыя каменьчыкі і пускаў іх: чыркануўшы, адбіўшыся два ці тры разы ад вады, яны нізенька ляцелі над рэчкаю, аж туды, дзе цяпер на вынесеным паводкаю карчы расце чубок гляжджаю з чорна-рудаватымі, што выплылі, выкруціліся з шырокага сіваватага лісця, мякенькімі, як аксаміт, таўкачамі.

Рэчка, мусіць, сёлетняю паводкаю адарвала бераг, скінуўшы ў ваду купку алешніку, што падымаў свае зачахлыя, у дробным лісці вяршкі, намагаючыся падняцца зноў. Там некалі віравала патайным страхам глыбокая бухта, і яны, верасаўскія хлопцы, набраўшы разгон, давалі ў цёмна-сіні вір нырца, і тады, пляснуўшыся жыватом аб ваду, бухнуў у рэчку і не выплыў Рэпкаў Сяргей. Выратаваў яго Бронік Літавар, нырнуўшы, як сёння падумаць, па-дурному, бо тапелец мог ухапіцца і не пусціць ад сябе. Але Сяргея, як нежывое палена, перакочвала на дне жаўтлявая, пранізапая сонцам вада. Думаючы, што ён ужо нежывы, Бронік узяў яго за нагу і вывалак з бухты.

На беразе Рэпка заварушыўся і пачаў адпэрхвацца ад вады. Потым расказваў,’ што сіліўся выцерабіцца з бухты, але вір круціў і нёс яго назад, покуль ён не наглытаўся вады і не пачаў траціць прытомнасць.

He ўтапіўся тады ў бухце, усё роўна задушыўся ў цыстэрне ад бензінавага газу. Мусіць, быў яго такі лёс — раяа памерці. Пэўна, у кожнага ёсць знак, калі і якою смерцю адысці на той свет.

Літавар пе змеціў, як прайшоў скошаны лужок, усыпаны карычняватаю чарадою згаладала-цвіркатлівых і гвіжлівых шпакоў. Апомніўся ў лесе, у задушлівай шапаткой цішыні з густым церпка-тарпантынавым пахам смалы. У ім жаласна, як у глухую, ужо здзічалую восень, адзываліся сініцы.

Падыходзячы да высокага і зялёпага насыпу чыгункі, убачыў кучаравыя, з ражнамі сухіх вяршкоў векавечныя хвойкі, што няўзнак адміралі, там былі магілкі пяці каталіцкіх вёсак, усяе дварчанскае парафіі.

Перайшоў праполанае ды пабаранаванае жалезнымі граблямі палатно чыгункі з рыжаватымі, што пахлі мазутаю,

шпаламі і выкатанымі да бляску рэйкамі, у якіх у такт аддаваўся звонкі перастук дрызіпы, што ляцела ў Дварчапы, трапечучы на ветры чырвона-белым флажком, і збег па стракаты ад ясна-жоўтых кветак сівепькага валасніку аблог. Свежы, з паласатых, наспех ачэсаных жэрдак і слупкоў плот падпаясаў зялёны падлес магілак — нізкіх кустоў язміну, марнага бэзу ды адзіпокіх, састарэлых яблынь ды груш. Навальваючыся на жэрдку, раннімі ягадамі зачырванеўся разложысты куст брызгліны. Чуючы, як па сцягне б’е важкі кінжал, Літавар папраставаў на гэты цёмны, з густою чырванню чачотак куст і раптам спатыкнуўся: там, у кутку магілак, чарпела ражнамі голых сукоў высокая хвойка. Гладкі, з аблушчанаю карою ствол ледзяніў нечаканым холадам душу, што ўсё пакорна смерці.

Наводшыбе перад жардзяным загарадам падымаліся прадаўгаватымі капцамі дзве магілкі: адна — ужо зарослая, з пачарнелым ад дажджу крыжам, другая — свежая, на якой толькі вытачылася рэдзепькая травіца. На перакладзіпе крыжа распоўзся ад сіняга хімічпага алоўка надпіс: «Лявон Pan­Ka, жыў 57 лят».

Сумеўшыся, Бропік Літавар глядзеў на гэтую магілу: ён не чуў, што памёр стары Рэпка і чаму пахаваны тут, як цыган, у капцы магілак ды яшчэ за плотам.

Звыкла каля магілак хавалі вісельнікаў ды народжапых мёртвымі нехрышчояых дзяцей.

Літавар пералез цераз невысокую жэрдку і, абыходзячы паўпаданыя, што зараслі, зраўняліся з зямлёю, недагледжа— пыя магілкі, абамшэла-зеленаватыя дубовыя крыжы, што хіліліся адзін да аднаго, пайшоў туды, дзе стаяла сухая, з пачарнелымі лапамі і аблушчапым ствалом высокая хвойка, мёртвая, струхлелая сяр.од жывых гонкіх дрэў.

За ружавата-шурпатымі камлямі замільгацела жаўтлявая яснасць свежага, падраўнянага, дагледжанага лапатамі Kan­na і новага, зробленага з кантовых брускоў крыжа, і ногі ў Літавара пачалі блытацца і чапляцца за ценькую высокую траву. У душы ўсё скамянела, што тут, пад гэтым жоўтым пяском, ляжыць маці. Ён нават убачыў, як апускалася труна, як глухавата гупаў на вечка сыры пясок, калі, зашоргаўшы лапатамі, мужчыны пачалі засыпаць яму.

Каля свежае, крышку пабітае воспаю начнога дажджу магілкі Літавар пастаяў пядоўга, нават забыўшыся скінуць рагатыўку: было нязвыкла і неяк непамысна бачыць на перакладзіне крыжа мацерына імя, год нараджэння і год смерці — гэтыя дзве меткі, у якія ўклалася чалавечае жыццё.

3 боку ад жаўтаватага капца, пахіліўшыся трохі набок і сплёўшыся трыма чорнымі камлямі, ледзьве існеў крывы, нібы скалечаны, бэз.

He бачачы ўжо гэтага марнага кусціка бэзу, гэтых дварчанскіх магілак з дубовымі крыжамі, шарым частаколам аградак, камевных ружаватых помпікаў, Літавар глядзеў псрад сабою, і яму ўспомніўся дробпы з твару, худзенькі Кужэля, якога застрэлілі нямецкія дыверсанты...

Як неспадзявана лёгка паткнуўся чалавек на смерць. Мог падсунуцца ён, Літавар. Бронік яшчэ азірнуўся на жоўты капец і пабрыў між аградак, ценькіх кустоў бэзу, маладых рабінак, жоўтых вяргіняў, што ціха драмалі пры чужых магілках.

Між зеляпіны, частаколу крыжоў і агароджаў серабрылася і плыло, пераліваючыся лускою дробыых хваль, дварчанскае возера.

Літавар спусціўся з грудка да вады, што раз за разам плюхала пад навіслымі карэннямі старое гладкае хвойкі.

На той бок возера, хаваючыся за сіваватымі, нахіленымі ў адзін бок вербамі і шурпата-чорнымі старымі алешыпамі, бялелі дварчанскія мураваякі. Пад старым педарослым дварчанскім лесам сыпкім пяском сплываў жоўты касагор.

Там недзе Грабянкаў дом, там педзе Хрысця. Мо зайсці пашукаць? Літавар спусціўся бліжай да сцежкі, берагам возера выйшаў да густых аераў, падымаючы яшчэ яе ўспуджаных стрэльбаю качак з маладымі вывадкамі. Спыпіўся каля жалезпага моста, што вісеў над рэчачкаю, сцягваючы разарваны высокі насып чыгункі. Але не перайшоў на другі бок рэчкі, успомніўшы тое бацькава папраканне: «Знайшоў перад кім паклоны біць, а яна, вэнь, хахінькі строіла».

Гарачым шумным накіпам цераз край душы пералілася злосць. Літавар завярнуў пад мост. Вузкаю сцежкаю, што блудзіла ў.цяньку гонкага чорна-шурпатага алешніку, увайшоў у мякка-ціхі прысадзісты хвойнік. У шапаткой, як сон, цішыяі ачахла ўсё злое, і Літавар нават пашкадаваў, што не забег у Дварчаны.

Там, у прапахлай маззю ад вінтовак і свежавырабленаю скураю ад чаравікаў затхлай казарме, пасля брыдкіх жартаў і дзікага рогату салдатні, сцішыўшыся перад сном на парах, Літавар успамінаў пра даўпяе дзяцінства, зялёны надворак, ціш гародчыка і пра яе, Хрысцю, захутваючыся, як у цёплую коўдру, нават з галавою ў гэты ўспамін. I ыешта радасназабытае ажывала ў яго душы, як ажыло і цяпер ад яевысокага сонца, што падзалочвала гладкія, у лушпінні празрыстае кары тонкія ствалы хвоек, ад павучыппя сцішпасці,

якою абвіваўся прымораны лес, ад сапрэлага паху грыбніцы, ад далёкага длубапня дзятла па амярцвелай верхавіне хвойкі.

3 задушнай цішыні лесу змораная дарога марудна выпаўзла на грудок да жаўтлява-пераспелага, што пастрэльвала і лускала ў каленцах, жыта. Яно лускала ціха, як дагараючы, вугольчыкі. I Літавару падумалася пра жніво, пра бацьку: хто яму паможа жаць, звозіць з поля снапы, малаціць па засёвак і на першы новбі хлеб.

Яго агарнула нечаканая жальба да ўсяго: да сябе, да старога бацькі, да сястры, што растраціла маладосць у дварчапскім данцыгу. Нешта певядомае,. пязнанае дагэтуль зварухнулася ў Літаваравай душы да гладкіх, як бохапы хлеба, грудкоў у спалавелым жыце, у зялёных картоплях, у лешках жаўтлявага лёну, да шарых вялікіх каменняў, што абраслі карычневым быльнікам, да крамяністае з лілова-слепаватымі кветкамі буслікаў дарогі, да гэтае зямлі ў сіняватых цепях лагчып і пазалочапых сонцам пагоркаў.

I бог адзін ведае, ці вернешся ты зноў да яе, а яна будзе во гэтак ціха драмаць перад вечарам, і будзе гэтак смутна і міла звіпець у сінюткім небе жаваранак педзе пад сваім, просценька звітым з сухое саломкі гняздом, дзе падйімаюць цяжкія галоўкі голыя, у рэдзенькім пушку сляпыя пташаняткі.

Усё будзе красаваць, абнаўляцца на свеце, сёішя будзе заходзіць, апускаючыся да пазалочапай хмаркі, сонца, і ў гушчыні зялёных старых дрэў, нізкага прысаддзя будзе хавацца старая, з саламянымі стрэхамі вёска, будзе гэтак смуткаваць за хатай, звесіўшы ціхае вецце, тая маладзенькая, пасаджаная ім, Бронікам Літаварам, бярэзінка.

Дарога баязліва церлася каля мяккіх і густых ялаўцовых кустоў, каб не ўпасці ў глыбокія ровішчы, дзе, як помніць Літавар, япы малымі выганялі зайцоў, дзе ў густы тумап восешію можна было наткпуцца на воўка.

Цяпер тут бтаяла, прысвечапая нізкім сопцам, сіпяватазамглёная вечаровая ціш, толькі, пакалыхваючыся на гнуткіх кутасіках-вяршках ялаўцовых кустоў, між сабою перасвістваліся дзве шарыя чубатыя пташкі.

Пахла сухім перацвілым чаборам, жоўтымі кветачкамі высокай сівай дзіванны, галубенькім сухім мохам, што акрыяе, зробіцца мякепькім у вільготную пору, а цяпер ён жорсткаю шчоткаю шапацеў пад нагамі, і з яго сыпаліся, нібы Літавар наступаў па хрумсткія шыпулькі, цёмна-шарыя, з нябескімі і чырвонымі крыльцамі конікі.

I Літавар шмыгануў пад старыя невысокія хвойкі з доўгімі, ніколі не абсяканымі лапамі, што раскашавалі тут, шы-

рока рассеўшыся адна ад адной па гэтым галубенькім моху, а між іх падымаліся, нібы начлежнікі ў падвязаных сярмягах, кусты густога ялаўцу.

Некалі сюды, у гэтыя ровішчы, ці, як называлі яшчэ, Загарушчыну, верасаўскія грыбнікі прыбягалі ўкрадкам адзін ад аднаго раненька, яшчэ нават рупныя гаспадыні не ўстаюць падаіць кароў. Трымаючы на локці лёгенькі, сплецены з карэння кошык, прыбягаў і ён, Бронік, зрэзаць ножыкам тыя скрыпуча-тугія баравічкі з чорнымі галовамі, што высоўваліся з галубенькага моху. Бывае, здратуюць, перадзяруць усё тут, а ён, Літавар, упаровіць усё роўна, патаптаўшыся ды не спяшаючыся пацікаваўшы, асабліва з берага лесу, пры самай дарозе знайсці шарэнгу цвёрдзенькіх грыбкоў, а калі разгарнуць калюча-пругкі куст ялаўцу, то тутака сядзелі, зацярушапыя кастрыцай, вялікія, з пакрыўлены.мі ў цеснаце капелюшамі старыя баравікі.

Ніжай да балотца, у даўнейшых разорах, зарослых палёглым спалавелым сушніком, хаваліся крышку злінялыя зверху, рабенькія ад кружкоў сакаўныя рыжыкі.

Наўскос зварочваючы з дарогі, Літавар убачыў каля чорпага аблушчанага ад кары пня вялікую карычнявата-тлустую шапку ста^ога пазелянелага баравіка. Прысеўшы каля яе, цікуючы пад прысадзістыя хвойкі далей у глыбіні ляска — нехта сядзеў на кукішках і, трохі стогнучы і суха паплёўваючы на першае шчасце, рэзаў баравікі.

Учуўшы, як хрумстка патрэсквае галлё, убачыўшы зеленаватую вайсковую форму, мусіць, ад нечакапага дзіва зашоргаўся каля хвоечкі і пачаў памал'еньку падымацца, трымаючы ў руцэ зломак хатняга, ужо зрэзанага на хлебе нажа, загарэлы за лета, прыкметпа паспраўнелы Алесін прымак.

Перасільваючы помслівую злосць, што забушавала пад сэрцам, і чуючы, як рука сама ліпне да похвы кінжала, начэпленага на шырокі салдацкі рамеппы пас, Літавар як мага спакайней гукнуў:

— Ну, як грыбы?

■— Ды во трохі,— вясёла бліснуў сінявата-цёмнымі вачмі Алесін Імполь.— Толькі ўсунуўся ў лес.

— Ты адзін? — махнуў Літавар рагатыўкаю, папраўляючы абедзвюма рукамі доўгі, у жалезнай похве кінжал. У вушах стаяла ўчутае вечарам ад бацькі: «3 прымаком зшохалася».

— А з кім жа ж яшчэ? — засоп, азіраючыся на свой шоргат у гушчары, Імполь.

— Ды з ёю, з Корсакавай наймічкаю.

Імполь зачапіўся за падсечаны ялаўцовы шара-топкі пя-

нёк, падняў вытрашчапыя вочы, чырвоныя плямы апяклі яго твар:

— А што табе да наймічкі?

— А тое, што во выцягну багнэт і запару, як кныра. Ніхто бачыць не будзе.— Літавар узяўся за жалезную, з драўлянымі тронкамі ручку кінжала.

Косячы вокам на бліскучую, з гарошынай на копчыку похву, Імполь страпянуўся:

— А хіба я вінаваты, што з табою дзеўкі...

Літавар падышоў бліжай, і Алесін прымак не вытрываў, адступіўся за прысадзістую хвоечку, але не ўцёк, адно прыгнуўся за шырокімі, што нізка звісалі ў густых, патапыраных іголках, хваёвымі лапамі.

— Па-добраму прашу, пакінь яе.— Літавар выцягнуў кіпжал, наўскос цяў па высокім, роўным з ім кусце ялаўцу, што ўздрыгнуў, сыпнуўшы леташнюю рудую кастрыцу, і раптам паменшаў, схіліўшы набок падсечаны вяршок.

— Страшыш? — Імполь, крыва пасміхваючыся, нагнуўся, падняў лёгкія, з абслізганай ручкай граблі і злінялую, у чырвоныя балонкі радзюжку.

— He страшу, а покуль па-добраму гавару.— Літавар зноў паўскасяк секануў па ялаўцу.

Імполь кінуў абы-як на сагнутую руку згамтаную радзюжку, нячутпа ступіў у мяккі мох, але, абярнуўшыся, сказаў:

— He любіць япа цябе. I замуж не пойдзе.

— Пра любошчы гавары са сваёю. Яна знае... Круцілася некалі добра. А Хрысцю не чапай.— Літавар ступіў услед за Імполем: шырокая спіна ў падлапленай кашулі так і з’юшчвала з размаху ўбіць у яе, як у дзярно, гэты вагкі цёмнасіняваты, з вытачанымі лагчынкамі кінжал,— Глядзі, Імполь, каб да граху не дайшло,— сказаў ён ужо ў пагопю.

— Дзе грэх, там і збавенне,— шарганулі і цяжка замахаліся за Імполем выгіпастыя хваёвыя лапы.

Скрыгануўшы зубамі, Літавар далей не пайшоў, стаяў, нібы абязвечаны, узіраючыся, як хавалася ў зялёным шчытніку шырокая дужая спіна — Імполь падаўся ў глыб сасняку, каб награбці па подсціл каровам сухой кастрыцы.

Як з заставак цяжкая вада, падала, круцілася і бушавала ў грудзях Літавара злосць, што за Хрысцю ён ніколі не даруе.

XXI

Налілося, выспела і запалавела дзе на грудках шапаткое, абвітае бярозкаю жыта. Надыходзіла пара жаць і вусаты, натапыраны ячмень. На зялёнай, у два ці тры загончыкі лешцы лёну, што спяліў свае тугія галоўкі, выступалі карычнявата-васковыя плямы. Толькі спярэшчавы жоўтай свірэпай, дрыжаў няспелымі сіваватымі пацеркамі авёс і скрозь густа пах сухою пясчанаю зямлёю жоўты лубін. На межах красаваў бела-ружовы крываўнік з высокім, карычневым, як ялавец, быльнікам.

Ужо ў верасаўскіх хатах з-пад ложкаў ды палкоў цягнула горкім духам палыну, які падкідвалі туды, каб прагнаць блох, і з якога вязалі мяккія густыя венікі падмятаць напалепую печ для новага хлеба. Ужо той-сёй, не дачакаўшы, покуль выспее зерне, браўся за серп і жаў зеленкаватае жыта, падсушваў яго ды малаціў, каб запесці які пуд у млын ды змалоць на хлеб і зацірку.

Першым у Верасаве яго каштаваў Марцін Ваўчок, і ўсю вёску брала цікавасць, які на выгляд ды на смак спечаны з таго, што сушылася на радзюжках, зеленкаватага жыта новы хлеб.

Няспелае жыта Ваўчок сушыў стойма пры сцяне гумпа ды хаты, а потым ужо, вымалачанае палкаю ці адвязаным ад цэпа бічом, мяккае зерне на разасланых сярод надворка радзюжках.

Схаваўшыся ў халадок пад кароткі цень, што падаў ад застрэшка на выкладзеную каменнямі прызбу, ён раз за разам узмахваў абедзвюма рукамі і пакрыкваў на курэй:

— Кыш! Бадай па цябе! I куды яна глядзіць зноў!

Ад іх было не адагнацца. Старая чорная курыца, адбегшыся трохі, спадцішка падкрадвалася зноў, насцярожана цікуючы адным вокам з-пад павіслага стрэшкаю крывога грэбеня.

Ваўчка разбірала злосць — ён зрываў з галавы зашмальцаваную кепку і шпурляў на курыцу. 3 лопатам і адчайным крыкам яна ляцела за хату, на сметнік, дзе перапалохана ўскрыкваў певень.

Свецячы незагарэлым цеменем лысай галавы, Ваўчок уставаў з прызбы і, пакульгваючы на заверчаную ў белую палатняную анучку нагу, ішоў падымаць сваю кепку.

Ужо дзён тры, як у яго распухла ад рожы і не давала ступіць правая нага. Пасыпаўшы жытпяю мукою тоўстую і ружовую, як апарапую варам, нагу і завярцеўшы яе чыстым, з старое палатнянае сарочкі лапікам, Ваўчок сядзеў па прыз-

бе і пільнаваў высыпанае на радзюжцьг'недаспелае мяккаватае зерне.

I верасаўскія мужчыны, што ехалі да рэчкі ці, ужо напаіўшы, вялі назад сваіх стомленых, спрацованых коней, спыняліся тут папроці Ваўчковага надворка і гукалі з вуліцы:

— Ого, старое перасушваеш?

Той-сёй пра старое пытаўся знарок, бо ці не падоечы ўсё Верасава траслося ад навіны, што Вольга пайшла зажынаць жыта, бо яны, Ваўчкі, каторая пара сядзяць без хлеба.

Ваўчок, таксама падаючы від, што не змеціў гэтых жартаў і падцінання, спакойна адказваў;

— He, новае сушу.

I, абапіраючыся ыа палку, падкульгваў бліжай да плота.

— Хто ж цябе так? — пытаўся верасавец, седзячы па Ka­ni і звесіўшы босыя ногі.

— Ды во, сама праз сябе.— Ваўчок касіў вокам уніз, па заверчаную анучай нагу.— Як кажуць, рожыстае васпалепне.

— Ну, у цябе ўжо ўсё разам, і рожа, і васпаленне,— крывіўся ад смеху, седзячы на кані і звесіўшы босыя ногі, верасавец.

Конь, ціто напіўся вады ды выкачаўся, трэпаючы задрапымі ўгору капытамі на жоўтым мякенькім пяску, таксама нібы ад цікавасці, адвесіў сівую губу і слухаў гэтую гутарку двух верасаўцаў.

— Ну, а чаму ж табе не загаварыць гэтую рожу? Да шаптухі якой не з’ездзіць? Нябось, загавор памагае.

— Гэта — самаўнушэнне.

— Што? — перапытваў, пе зразумеўшы, верасавец.

— Гэта ўжо калі чалавек верыць, што яго вылечаць,

— А ты не верыш?

— Шэптам — не.

— Ну, браце, ты ўжо гаворыш ні ў пяць пі ў дзесяць. Мне во шчаку было разнясло, мо ў дзверы не ўлезла б. А што думаеш, загаварыла старая Такарада, і як рукою зняло.

— Я ж кажу — самаўнушэнне,— ганарыста задзёр голаў і адвярнуўся Ваўчок, абапіраючыся па палку, раптам заскакаў на адной назе туды да разасланых радзюжак з жытам: вялікая чорная курыца, прывёўшы з сабою цыбатых бясхвостых куранятак, дзяўбала зерне.

— Акыш-ш-ш! — Ваўчок сарваў з галавы сваю кепку і здалёк шпурнуў ёю на курыцу, але пляскатая кепка, пера-

кручваючыся, як талерка, паляцела недзе на другі бок хаты, на сметнік.

— Гы-гы! — паказваючы шчарбатыя зубы і трасучыся ад смеху, верасавец падганяў босымі нагамі каня і гаварыў ужо сам сабе ды іншым:

— А яшчэ кажа, што ўмее лячыць людзей. Во, рожы не дасць рады, фэйчар...

Верасава ніяк не магло змірыцца, што ў Ваўчка ўсё не так, як у людзей: і жыве не па-іхняму, і гаворыць не тое, і жне не ў пору.

Але ўсім хацелася пакаштаваць яго, гэтага першага хлеба.

Стрэўшы на вуліцы Ваўчкову Вольгу, не стрывала нават Алеся:

— Кажуць, ты ўжо хлеба з новага жыта напякла?

— Ага, учора.

• — I як?

— Ой, добры хлеб. Прынясу пакаштаваць.

— Прынясі,— зарадавалася, як малое дзіця, Алеся.

I назаўтра, калі, прыбегшы ў хату, Вольга выкруціла з свайго фартуха акрайчык падпаленага, з чорнаю скарынкаю і ямкамі ад пальца свежага хлеба, Алеся ўзяла яго ў рукі, паўзіралася, а потым панюхала, крышку задыхнуўшыся ад віннага паху, ад гэтай хлебнай маны, і тады разламала папалам, каб пачаставаць ужо Імпояя, у якога таксама гарэлі прагаю вочы.

Адкусіла ад гэтага акрайца і, рассмакаваўшы, пацвердзіла тое, Вольчына:

— Праўда, добры хлеб удаўся. I выхадзіўся як трэба, і светлы во.

— Дзіва што,— сказала Вольга.— Са старога жыта хлеб цёмны.

— I я на тым тыдні пайду зажынаць,— Алеся абцягнула на сваім жываце мультанавую кофту.

— Ці ж успееш скончыць жніва? — скрыва зіркнула на яе Вольга.

— Мо і не,— зачырванелася Алеся. .

— Я памагу, як слабодная буду, хіба ячмень падаслее. Але ж колькі ў мяне таго ячменю,— махнула рукою Вольга.— Памагу! Ці вы мо наймаць каго будзеця?

— Я ж кажу, трэба некага наняць,— нібы не ў знак, нібы не ўмешваючыся ў гутарку, сказаў Імполь.— A то гляджу, хоча разрашыцца ў полі.

— He я першая,— не глянуўшы па Імполя, адсекла Алеся.

— Ды вунь у Рабках ды Лезневічах сколяка дзевак,— Вольга падняла свае зеленаватыя вочы на Алесю, учуўшы, мусі, у яе голасе злую, непадступную цвёрдасць.— Толькі плаці.

— А сколяка цяпер бяруць за жніво? — нібы памякчэў Алесін голас.

Вольга рукою падграбла пад хустку рассыпаныя валасы, махнула галавою.

— За жніво спрадвеку адна плата — пуд за дзень, колькі ўжо той пуд ні каштаваў.

— Я без ніякае платы табе, Алесечка, памагу,— брыдка крывячы губы, ўсміхнулася Вольга і адступілася бліжай да парога, але яе перапыніла Алеся:

— Пачакай...— і падышла да стала з высокім стосам грэцкіх аладак, накрытых белым абрусам, узяла дзве — пухкія і вялікія; — ІІа, дзецям занясеш.

У выстаўлены жолабам фартух Вольга прыняла іх, падзякавала і, ужо чырвоная ад сораму і радасці, выйшла з хаты, сказаўшы яшчэ раз з цёмных сяней:

— Як пойдзеш жаць, гукні мяне. I адно сярпы натачьь

— 3 яе ўжо работніца,— засумняваўся Імполь, калі за Вольгаю на надворку зарыпелі веснічкі.

— Яшчэ якая жняя. He табе, пэўна, раўня,— у Алесіпым голасе паднялася зноў высокая, як сцяна, непадступнасць, і Імполь зразумеў, што сам-насам з ім яна гаварыць не будзе.

Каб адвесці ад падазронасці чужое вока, аказваецца толькі пры людзях.

Наліваючыся злосцю, Імполь ціхенька вышмыгнуў з ха' ты. Успомніў, што пра сярпы казала Вольга, і ўвайшоў у стопку. Пастаяў з прыходу, прывыкаючы вачмі да ліпучае цемнаты, потым асцярожна вырваў са шчыліны ў дзеравіне пабітыя рабаціннем ржы, не чапаныя з леташпяга жніва сярпы: траву для каня ці свіней жалі ўсё адным, што вісеў на пярыле ў гумне.

Выйшаўшы на двор, прыдзірліва аглядзеў іх і сарваў з плота вымыты Алесяй і павешаны каля збанкоў на частаколе чысты палатняпы лапік, абгарнуў на згібе, каб спрытней было ўзяцца рукою. Адапхнуўшы локцем весніцы, учуў на сабе востры, калючы, што праймаў, здэцца, навылёт, Алесін зірк.

Учора япы пасварыліся зноў, нібы з палёгкаю, што маглі хоць гаварыць між сабою праз гэтую сварбу, хоць было лягчэй, як ад свежага, парыўнага ветру перад бурай.

Учора яна, стоячы каля свайго ложка, ужо раздзетая, у

палатпяпай сарочцы, што ледзьве сыходзілася на вялікім жываце, сказала:

«Хочаш жыві, а хочаш — ідзі куды вочы глядзяць, а я жыцьму, дай божа адно прыждаць дзіцяці».

I ў голасе быў цярплівы спакутаваны спакой, нібы яна папраўдзе абыякавая да ўсяго: да яго, Імлоля, і да іхняга затоенага кахашія з Хрысцяй, верасаўскіх абгавораў і плётак. Ен, развярэджаны гэтай сварбою, працяты крыўдаю, што так перавярнулася і змарнавалася яго жыццё, у шарым поцемку ўжо чёрнае і падаўжэлае жніўпае ночы да слёз на вачах з горкаю крыўдаю думаў, што, мусіць, доўга тут, у Верасаве, не ўжыве.

Падмячаў гэта і па старым Корсаку, што, заходзячы ў двор, падціііаў губу і адварочваўся ад Імполя, і нават па Міцю, што таксама наравіў абмінуць, пе стрэцца з ім.

Імполю ўспомніўся той дзень напрадвесні перад вялікадпем, калі яны бялілі хатў, выгнаўшы ў гумно старую свекрыву з нямою залувіцаю, той крык сярод ночы, калі ён, падхапіўшыся, убачыў на гапку Алесю і па яе голасе і крыку дагадаўся," што благое ўчыніла яна.

Пасля гэтага Імполь пачаў халадзець ад думак, што Алеся можа накласці па сябе рукі.

Нерагарэўшы душою, цяпер яна паспакайнела, стаіла свой раз’юшаны нораў, як быстрая рэчка перад заваротам, каб спадцішка, выкруціўшы вір, падмыць бераг,

Гэтага затоенага гневу і злосці Імполь пабойваўся: ведаў, што дараваць яго кахання да Хрысці япа не магла, хіба толькі зпарок рабіла выгляд, што гэта ые абыходзіць і не тычыцца яе.

ІІастылая, схаладзелая жальба абпяла, абвеяла Імполя, і яму зрабілася шкада Алесі, бо ўсё тое благое ды грэшнае яна ўчыніла праз яго і таму гэтак страшна і помсліва маўчыць.

Няўжо' быў, ёсць і астапецца гэтакім несправядлівым свет? Няўжо няма нраведнасці?

Імполь ішоў вузкаю сцежкаю, што шылася каля плеценага частаколу, пабеленых мелам і ўжо аблезлых шчыкетаў, абміяаючы абслізгапыя каменні, што ляжалі напроці кожнага двара заміж лавак у халадку пад павіссю бярозавага вецця.

3 набрынялых таўкачыкаў вецер зрываў і нёс у вочы мігатлівую луску насення.

Заняты мыслямі, Імполь не бачыў пі шапаткіх бярэзіп, пі разарванага іхнім трапяткім лісцем сухога сляпучага сонца. Ачуціў яго звонкі ляскат. жалеза ўжо з Герасімцовай

пізенькай, накрытай драніцаю кузні, што стаяла пры шашы. Імполь звярнуў на папярочную вуліцу, раптам выбраўшыся з цяжкага, глыбокага віру сваіх думак на лёгкі свет яснасці.

За чужымі гумнамі ўчуў смыродліва-чадны пах рэдзенькага сіпяватага дымка і ўжо вясёлы сам падаўся на дробны стук малатка па кавадле і густы мужчынскі рогат.

Па зрудзелым і аблезлым каракулевым каўпаку першым згледзеў Язапата Змыслу і нейкага чужога вусатага чалавека, што трымаў за нагу, паставіўшы капытом на ўбіты ў калодку шпепь, буланага, з выцвілаю грываю каня.

Герасімец, прыгнуўшыся, са з’еханаю набок кепкаго гнаў у падкову вухпалі — стукаў спадпізу капыта малатксГМ. Купка мужчын, што стаялі так, пе маючы чаго рабіць і абы збавіць час, цікавалі за кавальскаю работай.

3-за кузні высунуліся дзве незнаёмыя маладзіцы, і па іхняму востраму, крышку падазропаму, з-пад пасуплепых броваў, зірку Імполь дагадаўся, што яны, папэўна, ведаюць яго ці мо чулі пра тое, што пляце кругом Алесі ўсё Верасава.

Збіваючыся нат з хады ад гэтага вострага і пілыіага зірку чужых вачэй, Імполь падышоў да купкі мужчын, дзе дробна рагатаў, драпаючы пад каўпаком лысаватае цемепя, маленькі зморшчаны Язапат Змысла.

— Гэ, ці чулі? Ваўчок ужо новага хлеба напёк.

— Што ты кажаш? — устрапяпуўся высокі, з абвіслымі вусамі чалавек, што трымаў за нагу буланага каня.

— А тое і кажу — напёк. Але, халера.— Язапат Змысла, зажмурыўшыся, як яму ў вочы зайшоў дым, выціснуў з гэтых заплаканых вачэй слязу,— Які там хлеб, адзін закалец. Кіт, а не хлеб.

— Дзіва што, зерпе не палілося,— павярнуўся сюды да купкі мужчын чалавек, што трымаў каня.

— Я ж і кажу.— Змысла расцёр на зморшчанай шчацэ сваю, мусіць, казытліва-пякучую слязу.

— А хлеб яшчэ ад печы залежыць,— умяшалася ў гутарку мажная, з рудым абветраным тварам і загарэлымі лыткамі босых ног круглавідая маладзіца.

— Залежыць-то залежыць, але ж хто гэта жпе няспелае жыта?

— Паднябепне нізкае — хлеб згарыць, высокае — будзе недапечаны, як кіт. Во, што значыць печ,— сказала і адвярпулася дзябёлая маладзіца.

. — Ат, не кажы, які гэта хлеб з нявыспелага жыта,— махнуў каля вуха рукою, як абараніўся ад надаеднае мухі, Язапат Змысла,

— А хлеб якраз удаўся,— не стрываў, аказаўся Імполь.

Язапат крутнуўся, шукаючы сіненькімі, нявыцвілымі вочкамі, хто гэта сказаў, і, убачыўшы Імполя, не паверыў.

— Неблагі хлеб,—.спакойна, каб не ўгнявіць старога, паўтарыў сваё Імполь.

— А сам каштаваў?

— Нават цяпер.

— Нешта ты ідзеш не ад Ваўчка, а з дому.

— He так важна, дзе ён ходзіць, а важна, што ёп каштуе,— засмяяўся ўжо і каваль, адварочваючы цяжкі скурапы фартух і хаваючы ў кішэнь грошы, што сыпнуў яму ў жменіо высокі, з абвіслымі вусамі мужчына.

— А што, хлопец відны, чаму не хадзіць крывою дарогаю,— заступіўся за Імполя чужы мужчына, трымаючы каля цугляў за повад і задам заганяючы ў аглоблі падкованага ўжо каня.

— Ды ж,— угнуў голаў, каб не глядзець Імполю ў вочы, і ўсё ж упікпуў яго Язапат Змысла: — Нарабіў тут і простых, і крывых. Гэта праўду ты кажаш, Люцыян.

Мужчыны скрывіліся ад хітрага падазронага смеху. Нават маладзіцы, што пацягнуліся ўслед за кавалём да карыта з тачылам, трымаючы свае перавязапыя шырокімі палатпянымі лапікамі сярпы, пядобра, як здалося Імполю, зпоў з патайнай цікавасцю і скоса зіркнулі на яго.

Пад Дмполем нібы раскалоўся і аб’ехаў высокі стромы бераг,— пад грудзі падвярнулася штось пякучае.

Адно каваль, каб перабіць Змыслаў памёк, зпарок гукпуў Імполя:

— Ідзі, брацятка, пакруці,— і паказаў на'тачыла, трымаючы абедзвюма рукамі пад няроўным сточаным колам серп.

— Ага, памажэця,— трохі сумеўшыся, пейкім ласкавым, знябожаным голасам папрасіла мажная маладзіца з смуглявымі загарэлымі лыткамі.

Прыгледзеўшыся да яе, скарэй па падпухлых губах, чым па жываце, Імполь угадаў, што яна цяжарная.

Абыходзячы горбу наскіданых кавалкаў жалеза, падышоў да высокага, на чатырох ножках карыта і, палажыўшы пры сцяне свае сярпы, памаленьку за жалезпую корбу закруціў шарае цэмянтовае кола, што захлюпала, купаючыся да палавіпы ў вадзе. Успомнілася рэчка, кветка нізіперніку ў гразі і япа, Хрысця, з заверчанай нагою, тады, калі прыбягала да яго па сенажаць. I бачыш, як пільнуе ўсё Верасава, пават стары Змысла смяецца... He, тут, у Верасаве, не ўжыць. Трэба кідаць усё...

Пасля чацвёртага сярпа ў плячы і локці здранцвела рука. Бачачы, што ён перастараўся і цяжка сапе, Імполя ўжо трохі астудзіў каваль:

— He мардуйся, брацятка, перамяні руку.

— Во, мужчына змарыўся,— смяяліся маладзіцы, радыя, што пе трэба круціць тачыла, але для прыліку падступіліся да карыта: — Можа, ужо зменім?

— Пакамісь няхай круціць. Яму толькі патурай,— махнуў пляскатаю кепкаю каваль.

Пад сярпом зноў зашоргала мокрае цэмяптовае кола, і пад яго шоргат у Імполевай галаве гЭтак скора пабегла, закруцілася набалелая тупая думка: «Цяперачы, сёння во сказаць Алесі, што ён кіне ўсё — і яе, і гэтыя абмовы, і гэтае зненавідзенае Верасава...»

Падагнаны злосцю, вярнуўся ў хату, палажыў на заслопе сярпы і сказаў у глухую ўжо Алесіну спіну;

— Так я пайду, як ты хочаш!..

Яна, мусіць, збітая з тропу, доўга маўчала, потым выціснула, як перамогшы сябе:

— Сходзіш у Лезнявічы, ноймеш жней, бо я толькі, можа, і паспею зажаць жыта...

— А каго ж там наняць, хіба ж я ведаю? — як пабіты і звялы, ледзьве тоячы злосць, аказаўся ён.

— Язык дапытае,— у голасе яе ўсё не спадала, як Імполю здавалася, злосць і пыха, і ёп, счуўшы, як аддаецца з вуліцы тупат быдла, зіркнуў у акно: карова, адсунуўшц круглымі бакамі веснікі, а ўслед за ёю і цялушка, прывучаныя да радзюжкі зелля, ляцелі ў двор.

— Чаго цябе пясе? — крыкнуў тут у хаце і рады ўжо, што можа ўцячы ад яе, ад Алесі, ад яе злосці, усяе моцы затурзаў дзверы.

XXII

Перапалоханая ды ўражаная першымі няўдачнымі родамі, Алеся з патайной бояззю чакала другіх.

Але нядужая ледкая радасць, што будзе дзіця, трохі адгапяла гэты халодны лядовы страх.

Пазбіраўшы ды перамыўшы старыя палатцяпыя сарочкі, распарола іх на дзіцячыя пялюшкі, выкачала на пранік і акуратпа згорпутыя паклала ў куфар, на той педалёкі, колькі раз ужо аблічаны дзень.

Два няпоўныя тыдні засталося да таго дня, што перайначыць яе труднае, агорклае жыццё, уратуе ад усяго ліхога

У халадку, пад вішшо, што нясмела ды нягуста зіркала з-пад лісця, чырвона-яснымі, яшчэ пяспелымі ягадамі, начапіўшы ііа палец нагі, выткала яшчэ шырокі — у дзве піткі, ці, як яшчэ кажуць, у костачку,— суконны пояс, каб чым было спавіць дзіця.

Прыгожы, бардовага колеру, у белыя палоскі, патрымала яго-ў руках і нават смехам пахваліла сябе — глядзі, якая ўдалая! — і запясла ў хату, скруціла ў сувойчык, паклаўшы ў прыскрынак куфра да вымытых і выкачаяых на пранік пялюшак.

Пастаяла задумапа, так сабе, ад печаканае радасці, што мецьме дзіця, што будзе дзеля каго жыць ды ўсё вытрываць, прыпомніла той блізкі, даўно аблічаны дзень і схамяпулася, што пара ўжо гаварыць з цёткаю Сцяпаняю.

Верасаўсжія маладзіцы, што радзілі па першым разе, ды падтупаныя, заўчасна састарапыя жанчыпы, што ўжо саромеліся сваіх астатніх родаў, клікалі малепькую сухавую Юлечку, а яна, Алеся, намецілася даўно ўзяць за бабку ціхую, мо залішне сарамяжую цётку Сцяпашо — даўнейшую маміну таварышку.

Пешта ласкавае, як да родпае маці, чула Алеся да гэтай высокай і акуратпай, у доўгай вытканай спадніцы з чыстым белым фартухом бяздзетнай кабеты, што заўсёды, дзе ўжо ні стрэўшы, абдыме, прыгорпе да сябе Алесю і нават ужо з мокрымі вачмі ад радасці скажа:

— Ай, мае вы дзеткі, стрэла цябе і душою адмаладзела. Як жа ж ты, мая любая, чуешся?

Сцяўшы звялыя, пабітыя шпаркамі вуспы і паківаўшы ў такт Алесінай гутарцы галавою, ажыве сама і пасля кожпага павучашія, як жыць і чаго сцерагчыся, кожны раз успомніць:

— Убачу цябе і маму тваю пябожчыцу прыгану. Як разам у Дварчаны да касцёла хадзілі. Нездароўчая яна вельмі была. Бяжымо дадому, а яна задыхаецца і просіць: «Сцепаніда, пе спяшай, я ж не сыдуся з табою, сэрца нешта дрыжыць». А я смяюся, бывала: «Ты чуеш, дзе тое сэрца, а я пе ведаю, з якога яно боку». Бачыш, многа і не пажыла...

I кожны раз нібы няўзнак, нібы мімаходзь скажа:

— Мусіць, ты нічога не ясі? Зблажэла наўнэт.

А потым пра тое, што так трывожыць Алесю:

— Па табе бачу, не больш як месяц засталося. Мо няпраўду кажу?

Алеся згодна кіўне галавою:

— Праўду.

• — Мяне ж кліч. Мо напрошвацца і нядобра.

Алеся сама, без гэтага напамінку, выбрала яе, хоць і чужалася і саромелася.

А сёппя надумала схадзіць да цёткі Сцяпапі, Даўпо хацела.

Прыбралася, пастаяла на сваім падворку, счакаўшы, покуль не нагаворацца пры чужых весніках бабы, што падганялі кароў, покуль пе праедуць на поле фурманкі, і пама' леньку пайшла ў другі капец Верасава.

Сьшонава хата з выплеценым, замазаным гліпаю ды выбеленым ваппаю шчытом стаяла зводдаль ад вёскі.

Высунуўшыся з-за Мацюшкавага гумна на вузенькую, у мякенькім спарышпіку ды рахмапых лілова-сівепькіх катках сцежку, Алеся з трапятлівай радасцю зірпула на гэты пабелепы, пад ражком саламяпае страхі шчыт.

Ужо, як пад восень, пахнуў прывялым на сонцы палыпом не араны даўно пясчаны аблог у канцы вёскі.

Цвёрдая, у ружаватым жвірку сцежка дабегла да зялёнага частаколу з пачаплянымі жоўтымі збанкамі ды падсохлым, звязаным у пучкі кменам.

Счуўшы чужога чалавека, зазвіпеў дротам і да брамы турзануўся, захроп ад злосці калматы сабака.

— Пайшоў вон, куды!

Згледзеўшы ў адчыненай браме Алесю, з зялёпага кучаравага спарышніку, па якім была разаслана радзюжка з чорнаю зрудзелаю воўнаю, паднялася цётка Сцяпаня, схапіла сабаку за нашыйпік, павяла да хлява, каб там ужо на вугле зачапіць за цвік пакарочаны ланцуг.

— Воўну перабіраеце? — абы пачаць гутарку, сунуўшыся за браму, спытала Алеся.

— Вой, пе пазнала, стары сляпак, што гэта ты, Аляксапдрачка,— і, прысеўшы каля радзюжкі з воўнаю, сказала: — Нічагутка ўжо не бачу, вачэй нямашука. У часалыію збіраюся. Мо па панчохі сабе спраду. Бо па што іпшае сілы ўжо пе маю.

— А я во і не мыла яшчэ,— прызналася Алеся, прыглядаючыся да старое Сцяпапі — прыгорбленай, у доўгай бурачковай спадніцы: на звялым жаўтлявым твары свяціліся вочы, і глыбокі, перазгаданы смутак стыў у іх вадзявістай сіняватасці.

— Гэта ж ці чула ты? Натоль пачыста захвастаў старую Такараду. Можа, і памрэ. Устаць з ложка не можа, чуць жыва.

— Што вы кажаце? — Алеся, ашаломлепая павіною, таксама прысела з другога боку радзюжкі.

— А мой ты божа высокі, нічагутка не мяпяецца на гэтым свеце.— Старая падсупулася бліжай да купкі смыродлівай, яшчэ пе выветранай ад авечага поту воўпы, разарвала рукамі злямцаваны касмык.

— Некалі гэтаксама мая цётка Разэля — бацькава сястра — захвастала пашу бабу Ганну. Нават за тое, што прыйшла ыа маё вяселле.

Алеся апусціла вочы, учуўшы, як гарачае полымя брыдкасці шуганула па ёй, перапытала асцярожна:

— А за што?

— Грошы распазычыла, што яе мужык назбіраў, мой дзед Пятрук. Людзі куплялі зямлю, а яна пазычала грошы ды піла. Нап’ецца і поначы дарогу ў Верасава шукае. Так і асталася без зямлі... За гэта дачка і біла потым.

Алеся, каб перавесці гаворку на іншае, перапытала!

— А як вы маецеся, цётка Сцяпаня?

— Як маюся? — шчопцямі турзанула, яіяк не могучы разарваць зляжалы касмылёк воўны, і хмыкнула старая: — Ледзьве ўжо дыхаю. Дзве чвэрці да смерці. Але во, завідная баба — усё робіць. Усё жыццё, як адзін дзень, у яе работа. Але доўга я, мусіць, не пажыву,— і вінавата, сарамяжліва ўсміхнулася.

— Што вы, цётка Сцяпапя, а хто ж мпе во дзіцятка прыме? Я ж вас прыйшла прасіць.— Алеся абцягнула на высокім жываце і каленях сваю зялёную, стракатую ад ружовых і белых кветачак сукенку.

— Mae дзеткі, прыйду, ой, што ты кажаш, прыйду,— падняла свой зжоўклы твар старая і, мусіць, ужо радая, нібы спадцішка, перапытала:

— Чаму ж Юльку не просіш, га?

Алеся злавіла хітры зірк вадзяністых вачэй, усміхнулася:

— Хіба ж вы, цётка, не прымалі роды? Хіба ж вашыя не бегаюць па вуліцы?

— Скажаш, мае дзеткі.— Старая пакруціла галавою ў злінялай тарапоўцы.— Бегаюць, ды яшчэ як. Учора іду каля Літвіна Васіля, каля гэтага вушатага, як брэшуць, а менпіы яго з гародчыка на мяпе каменні кідае. Пусціць камень і за сліўку схаваецца. А ты кажаш. Цяпер людзі як звяры парабіліся. I ў цябе во спытаю, як сама жывеш? Чула рознае, пяхай ім ужо зарве, як жабе на зіму.

— А што? — зачырванелася Алеся.

— Ці ж буду я пераказваць благое? — Яна памалу, абапіраючыся на рукі і крывячыся ад болю, падпялася з зямлі, забедавала са слязьмі па вачах: — Так баліць у крыжы, што

не пахіліцца. Счарвівела я, як той грыб пад хвойкаю. А ты кажаш.— I, сагнуўшыся, трымаючыся абедзвюма рукамі за крыж, нечакана сказала: — Во што ў вас з наймічкаю выйшла.

Алеся адапхнулася ад зямлі: са страхам прысела па каленкі.

— Ты ўжо даруй, Аляксандрачка. Я благое пе перакажу. А тое, што круціцца яна з тваім, усе знаюць. Можа, перажыць, перацярпець трэба. Пра сябе во раскажу. Чуеш?

— Чую,— зніякавела Алеся.

— Я ж за сваім ззамаладу спазнала гора,— звесіўшы голаў, загаварыла старая.— Ці ж ведаеш, мае дзеткі, што я другая ў яго была. Першая памерла. I мяне, другое, яму мала было. Да ЮдаЛі яшчэ бегаў. Гуляшчая тут у нашай вёсцы прыбілася, бежанка. Немцы прывезлі, недзе з-пад Лодзі. Так я сама пачала яе намаўляць, на кватэру ўзяла.

— Што вы кажаце, цётка Сцяпаня? — Алеся махнула ў сябе перад вачмі рукою, нібы адагнала пейкую здаыь, не іГаверыла.

— Хадзіла, намаўляла да сябе тую Юдалю. I, ты думаеш, здаволіўся, успакоіўся чалавек? He.— Старая абцерла рукою свае слязлівыя вочы.— Такі ўжо ад роду. I твой у майго ўдаўся, па маім пайшоў, як па бацьку. Такая ўжо наша доля.

Алеся ўчула, як, шухнуўшы нібы з вядра, па ёй сплывала густая гарачыня і млелі, рабіліся як пежывымі ногі. Яна ледзьве паднялася ад зямлі.

«Няхай крые бог, яшчэ і абамлею тут». Алеся са страхам пахіснулася да плота, ухапілася за крывую абкорануго частаколіну.

— Табе недабрыцца? — жахнулася старая, убачыўш.ы, як змянілася з твару Алеся.

— Нешта пад грудзі падступіла.

— Вой, што ты кажаш? — скрывіла пабок голаў старая, цікуючы адным, як курыца, вокам, і раптам ва ўпор спытала:— Можа, пра свайго забедавала? Га? Ды ліха яго не возьме. Пагойсае, як сабака, і з перакушанаю нагою прыйдзе дахаты. Вой, прыйдзе. А табе трэба сіл набірацца. Есці ўсё трэба, не прыглядацца, не шукаць прысмакаў. Якавая ты?

Ад гэтага пагрозлівага голасу старое Сцяпані, ад вострага, што дзьмуў з-за шчарбатага вугла хаты, скразняку адчула сябе лягчэй, нават акрыяла на якую хвілю і, упарта песучы свой пукаты жывот, пайшла да брамы.

За ёю, махаючы доўгімі рукамі і чапляючы суконнаю спадніцаю за белыя кветачкі сухотніку, падбегла старая;

— Растрывожыла я цябе. Далікатная ты вельмі ж. Сцеражыся завіднага вока.

— Каравыя вочы ды.му пе баяцца. Чаго ж мне ўжо, цётка Сцяпаня?

— He ўбівайся вельмі, яшчэ маладая, яшчэ ўсяго пажывеш — і благога, і добрага. ГЗта толькі першыня.

Адсунуўшы перад сабою веснічкі, Алеся запляскала босымі нагамі па цвёрдай, у жвірыстым к'аменні сцежцы, што тачылася праз ружавата-сівыя мякепькія каткі, спіною чула далёкі з-за плота голас старое Сцяпані:

— Пе ўбівайся. Усё добра будзе. Бога толькі помпі. Дзіцятка знойдзецца, і свет пераменіцца.

Алеся адышлася, але за ёю доўгай ніткаю цягнулася гэтае, што сказала цётка Сцяпаня: «Дзіцятка зіюйдзецца, і свет пераменіцца».

Выплескапая пагамі сцежка прабегла наўскасяк ружаваты ад мятліцы ды каткоў аблог, выбегла на вуліцу ў цянёк за шарымі, што густа пахлі свежым гаркаватым сенам, гумпамі. Ад яго гаркаватага паху Алесі заблажыла і закружылася ў галаве. Япа спыпілася, каб не ўпасці. Пастаяла, паглядзела, як каля спарышніку на сцежцы ў шарым пухкім пыле купаліся маладыя верабейчыкі. Першым у пыл ускочыў карычняваты, мусіць, стары, і круга яго ляглі на раздзьмутае волле і затрапяталі крыльцамі яспадзюбыя маладыя.

Усміхаючыся сама сабе, Алеся нат абышла гэтае месца, завярнула на другі бок вуліцы да яловага аблушчанага частакола. У цёмна-зялёпым лісці дрэў засвіціліся ружаватыя яблычкі. Загадзя пастаўленыя вілаватыя падпоры трымалі яшчэ пе ацяжэлыя ад плода лапы. Алеся абвяла сваімі зморанымі вачмі малады, але ўжо адужэлы садок Лаўрыпа Баравіка, і ўспомнілася ёй доўгае, як па вайпе япы з мамаюнябожчыцаю хадзілі ў Кашалеўскі лес па ягады, праз панскі спалены двор з ацалелаю белато капліцаю, з запушчанымі сажалкамі, з грэбляю, абсаджапаю выноспымі сухаверхімі топалямі і з хаткаю, накрытаю счарнелаю драніцай, за гэтым дваром у старавечных клянах і ліпах. Каля хаткі раскашавалі, развесіўшы сагнутае ад круглых і вялікіх, як рэпа, яблыкаў шырокае галлё, немаладыя, зраджайныя яблыні. Як з якога галоднага краю, глядзелі япы, верасаўскія дзеці, што ніколі не бачылі добрае садавіпы, па гэтыя зеленкаватыя яблыкі. Але маладзіцы ды старыя бабы не далі падысці нат блізка да тае хаткі.

— Бронь божа! Ёдкаў гэта двор. А ён ^лы, урэдпы пан, яшчэ хацеў, каб папшчына была, Нават папэ яго застрэлілі, а вы яблыкі...

Алесю брала дзіва: колькі год прайшло, а ёй усё помніцца тая разложыстая яблыня, што аблегла лапамі на ражны падпораў, і абсыпапыя буйнымі і круглымі, як рэпа, яблыкамі. Нідзе цяпер такія пе надараліся.

— Што цікуеш так, Аляксандра?

Учуўшы за спіною голас, Алеся нат сумелася. Абярнулася назад: на сцежцы каля плота борзда тупала босымі нагамі Лаўрынава жонка — загарэлая, чорпая, як смугаль, з блішчастымі, як шклянымі, іскрамі ў чорна-сініх валасах, што выбіліся з-пад хусткі. Засмяялася, выскаляючы белыя моцпыя зубы:

— Мусіць, яблыка хочаш?

— Ага,— зачырванелася Алеся, бо чула, як ёй зажадалася пакаштаваць спакусліва-прыгожых ружаватых яблыкаў.

— Ведаю_г— зноў паказала свае роўнепькія, як зярпяты ў коласе, белыя на смуглявым твары зубы Лаўрынава жонка і зайшла ў гародчык з трыма вялікімі яблынямі перад вокнамі хаты.— Некалі, як была тоўстаю, як хадзіла першым даіцем, то завязь ела. Бабы крывяцца, глядзець не могуць, а я ем, аж за вушамі трашчыць, і так мне смачна, няхай крые бог. Смехата бярэ на тоўстых баб гледзячы. Чаго ім толькі не зажадаецца.— Яна злавіла яблыньку за выгінастую галіну, шчодра абсыпаную дробпымі, яшчэ даўкімі яблычкамі.

Алеся, глытаючы сліну, чакала за аблезлым ад кары частаколам.

— Ой, даволі, нашто ж столькі, ці ж дома нямашука? — крыкпула ўжо туды за плот, убачыўшы, што Лаўрынава Юзя, трымаючы за беражок фартух, з лускатам латошыць у яго няспелыя яблыкі.

— Покуль дадому дойдзеш, усе з’ясі,— і, рассунуўшы частаколіны, падала цэлыя прыгаршчы драбнаватых пяспелых яблыкаў,— З’ясі, я некалі не столькі завязі ела.

Алеся і праўда, покуль дайшла дадому, усе, нібы спаганяючы вялікі голад, са смакам срухмстала. I дзівілася сама 8 сябе, што помніцца той даўнейшы крамяніцкі двор, што не згубілася ў памяці тая яблыня з вялікімі і круглымі, як рэпа, познімі, самымі асеннімі яблыкамі і тая атынкованая, з шарымі стаўнямі хата, накрытая счарпелаю драніцаю.

Дома каля непрычыненай брамы драмала сучачка. Адтуль на вуліцу заварочваў свежы, вывернуты шынамі след ад воза. Імполь, пэўна, нядаўна выехаў з двара. Алеся пават падняла голаў, паўзіралася за крыж на дарогу, але ўбачыла, што адтуль з шашы ў вёску скіравала фурманка: з глыбокага

зялёпага палукашка выглядвала сіняватая хустка — канём кіравала невядомая баба.

Ці не Пытлева сваячка — удава з Восава? Алеся пазнала восаўскую Аўдолю і завярнула ў двор.

Даўняя, ужо агорклая злосць паднялася на Імполя: што яго гоніць у тыя Дварчаны? Няўжо долькі прадаць каменні ды сысціся з кім ды выпіць? Папрадаваў усе каменні з крушняў. А яны, гэтыя каменні, і самым спатрэбіліся б: выбрукаваць надворак ці падаслаць ў гумне пад ток, што даўно вылушчыўся.

Ды з кім ён, папраўдзе, п’е? Мо з ёю, мо з Хрысцяю? Нешта даўкае падкацілася Алесі пад горла, і яе, аж да цемнаты ў вачах, пачало блажыць.

Япа памалу дайшла ў халадок шапаткой бярэзіны да старое алехавае калодачкі, што стаяла каля чорнага струпаватага камня, дзе гойдаўся разарваны цепь ад доўгага звіслага вецця. Прысела, учуўш^, што ў вушах, як ад касцельных званоў, не аціхае цёткі Сцяпані голас: «I твой у майго ўдаўся... Такая ўжо наша доля».

«Няўжо?» — знерухомела Алеся ад гэтых цяжкіх, што навальваліся, як вялікі падкопаяы камень, думак. I раптам, як прарваўшыся з балючай скулы сукровіца, хлынула мсцівая злосць і нянавісцы «Не, вадзіць ці намаўляць каханак я яму не буду! Не!»

Але спадыспаду душы вырвалася, высачылася нешта другое: «Але ж бачыш, і маўчыш, і цярпіш, і зносіш усё!»

Божа літасцівы! Цэлы свет упаў, абваліўся на Алесю. I япа, аглушаная ім, не чула, як над ёю суха і аднастайна шалясцела бярэзіна, трапятліва пабліскваючы лісцем. 3 набрынялых спелых таўкачыкаў церусілася і плыла разам з ветрам, засыпаючы сцежку, карычняватая луска з макавым зернем насення. Гэтыя празрыстыя крыжыкі віліся, мігатліва кружыліся над Алесяю, садзіліся на хустку, казытліва сплывалі па руках, што пакутна ляжалі на каленях.

Густы высокі шэлест бярэзіны студзіў гарачую, раз’ятра-ную душу, і Алеся, крышку акрыялая, з ціхім стамлёным спакоем думала пра сваё дзіцятка, што, прыйшоўшы на свет, адслоніць яго.

Ачнулася яна ад рыпу калёс 1 цяжкага тупату конскіх пог — у двор уязджаў Імполь — і вдзівілася, што не бачыла, як ён адчыніў і аднёс да плота дашчаную браму.

«Дзе ж гэта ён быў? Няўжо зноў вазіў прадаваць каменні?» — пякучаю маланкаю мільганула думка, а ўслед за ёю зацерусіў росны дожджык спакою, што ён, Імполь, дома.

XXIII

Япа ішла паволі, але ўпарта, як падымалася на вялікую неадольную гару, далікатна і горда несучы перад сабою папоўнепы яшчэ адным таемным жыццём свой цяжарны жывот.

У правай яе руцэ блішчаў паточаны серп і бялела выцвілая, завязаная ражкамі хустка з акрайцам Чорствага хлеба, з сінявата-ружовым кавалачкам солкае, выхаванае на гарышчы паляндвіцы і сівым, падоечы вырвапым з грады васпаватым гурком, у левай яна трымала жоўты паліваны збанок са свежаю вадою, у якой пакалыхваліся дробпыя карычпявата-чразрыстыя крыльцы бярозавага насенпя.

Гэтым бярозавым насеннем цяпер было засыпана ўсё: і верасаўскія пясчапыя сцежкі, і вада ў вёдрах, і павуціпа каля вуглоў, і кепкі мужчын, і жаночыя валасы.

Ублытаўшыся ў крутую пасму, што выслізнула з-пад хусткі, у яе таксама стаілася гэтая карычняватая, нацярушапая ва ўчарашні ветраны дзепь з набрыпялых пераспелых таўкачыкаў мігатлівая дробпая луска.

Свет аглух і засмяг ад спякоты, што не спадала каторы ўжо дзень. Каля частаколаў прымлеў, адвярнуўшы ад conpa свае цяжкія шапкі, цыбаты сланечнік. I зляглі, апаўшы скурчаным бурачным лісцем, шорстка-калючым гурочнікам і падсохлым пер’ем цыбулі, верасаўскія гародчыкі. Толькі дзе ў куточку іх красавала, падымаючы бурачковыя таўкачыкі-мяцёлкі, высокая васілька, якою верасаўцы ўквечвалі пучкі звязанага збожжа ды лёну, калі ыяслі свяпціць.

Расплываліся ў гарачым пяску куры. Высока над карычпяватымі ад перасохлага моху каўпакамі гумнаў падымаліся шчабятлівыя ластаўкі, і каля плота ў сівавата-белых кветках малісы і глухой канапелькі рахмапа звіпелі ўвішныя пчолы.

За вялікімі, абсыпанымі зеленкаватым лішаём каменпямі, што падпіралі вілаваты слупок жардзянога плота, Алеся завярнула на папярочную вуліцу, радая, што нікога не спаткала, і ўжв давольная, што ў душы жыве нікім не растрывожаная адзінвта, выйшла за вёску.

Астатнія часы яна варажылася трапіць на чужы язык і на чужыя вочы. Шырокая ў горкім і перацёртым пяску дарога перабегла прыціхлую, спярэшчаную косым ценем бярэзін белаватую шашу і высланы дошкамі пераезд вузкай калейкі.

Па босых нагах заказытаўся вострым павыцінаным ліс-

цем шорсткі, у белых шчотках цвету, моцны і нязводны на гэтай няшчымнай зямлі крываўпік.

3 аднаго боку дарогі стаяла зеленаватая, што толькі выпусціла колас, марная, заглушаная калючымі бодзямі і ціхай, затоенай валошкай ярыца — неўмалотпае яравое жыта, якое з усіх верасаўцаў сеяў адзін толькі стары Юрачка, як сеяў — таксама адзін — неўмалотную, нізенькую сачыўку, з другога боку густа пахла і, здэцца, шапацела і гнулася ад незлічонага гуду пчол ружавата-белая грэчка.

Алеся не любіла гэтай пары, калі цвіла грэчка, няўцям папамінаючы, што блізіцца, нат пе паспеў чалавек азірпуцца, смутная восепь і пакарацеў дзень. He любіла яшчэ і таму, што ў тую восепь мама астатні раз рвала грэчку. У Верасаве на пясчанай зямлі ніхто яе не жаў, а найболей, стоячы на коленках, рвалі рукамі.

Цяпер белавата-ружовы, звішочы ад пчол лапік прыгануў Алесі, як яны з мамаю яшчэ да хутароў, калі было поле ў шнурах, прыходзілі сюды ў Глінішчы, на гэты блізенькі ад вёскі палетак рваць грэчку. Апрануўшы старыя доўгія спадніцы, станавіліся па калені перад сваім, яе вельмі вузкім загонам і абедзвюма рукамі цягалі з зямлі саладжава-горкае сцябло, ядрона ссыпанае чорнымі зярняткамі. Нарваўшы тоўсты пук, абівалі аб калена з карэнняў пясок, рассцілалі за сабою, каб вечарам ужо сабраць і паставіць у кучкі.

Алеся помпіць: мама, махаючы ўсё пайбольш адною рукою, бо другая падта балела ў плячы, расказвала пра нейкую старую дварчапскую яўрэйку, што, паміраючы, прыклікала да сябе дачок ды кажа на іх: «Падайце мпе руку». Мепшая, дзяўчо яшчэ, пе падала. Падала старшая, ужо замужняя, што мела дзіця-калеку. Маці тады заплакала і суцяшае яе: «Няшчасліва ты. Калі ёсцека бог, то я нават на тым свеце выпрашу табе шчасце». I праўда, праз месяц, як яна памерла, з Амерыкі багатыя спадкі долары той яўрэйцы прыслалі.

Мама тады, расказваючы пра гэта, горка засмяялася:

— А піто я выпрашу для цябе ў бога?

— Што ты кажаш, мама? — Схаладзела, аблілося страхам Алесіна сэрца: яно, праўда, як чула бяду, як чула, мусіць, і маці.

— А я, дачушка, доўга не пажыву.

— Мама! — Алеся нат не хацела, каб маці гаварыла пра гэта.

— Нейкая пездароўчая я зрабілася.

У тую восень мама і памерла.

Алеся дайшла да лапіка бела-ружовай грэчкі, і ногі ян спатыкнуліся, а ў вачах ад слёз скаламуцеў свет.

Пераступіўшы глыбокія, аброслыя калматым спарышпікам каляіны, перайшла на другі бок дарогі. Лёгкі віхор краўся па зялёнай ярыцы, гнуў яе, нібы хто вёў вялікаю рукою.

Палахлівы шэпт жыта студзіў вірлівы кіпень Алесіных мысляў. Высока ў выцвілым ад спякоты небе зморана крумкаў адзінокі крумкач.

Алеся ўсё гэтаксама памалу і ўпарта ішла жаўтлявым паскам дарогі, над якою схілілася, налягло сцяноіо збожжа. Замшэлымі, стракатымі лабацінамі з белых дробных кветак сухотніку і шырокіх шчотак крываўніку выглядалі вялікія патайныя каменні, і каляіны абміпалі іх, зварочваючы да жыта: зачэпленае воссю, ламалася ў пруткіх каленцах ружаватао сцябло, на ім чарнела тлустае шмаравідла. На дарозе ляжалі вырваныя і зжованыя колам пучкі саломы.

Алеся ішла, нібы плывучы па вадзе, па гэтым асцяватым шорсткім жытнім шуме і ўся апанаваная думка�