Кнігі і кнігазборы

 

 

Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь

Ю. М. Л а ў р ы к

Кнігі

і кнігазборы

куцеінскага

Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII cm.

Мінск «Тэхналогія»

2012

УДК 94(476)“ 16":002.2(476)(091)” 16”

ББК 63.3(4Бел)

Л28

Рэцэнзенты:

доктар гістарычных навук Г.Я. Галенчанка, галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі;

кандыдат гістарычных навук A. I. Груша, загадчык аддзела Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі;

Т. I. Рошчына, бібліёграф Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі

У кнізе выкарыстаныя фотаздымкі

В. Брусінскага, А. Крапіўкі, У. Суцягіна і В. Карбоўскага

Выдаецца паводле пастановы Навукова-метадычнай рады Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь (пратакол № 1 ад 13.01.2012)

Выпуск выдання ажыццёўлены пры фінансавай падтрымцы ЗТАА “Джапан Табака Інтэрнэшнл Эс Энд Дзі”

Лаўрык, Ю. М.

Л28 Кнігі і кнігазборы куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII ст. / Ю.М. Лаўрык. — Мінск: Тэхналогія, 2012. — с. 255: іл. — (Кніжныя цэнтры Беларусі).

ISBN 978-985-458-234-4.

Манаграфія прысвечана выдавецкай і кнігазбіральніцкай дзейнасці браціі праваслаўнага Богаяўленскага манастыра ў Куцейне ў найбольш яскравы перыяд яго гісторыі у сярэдзіне XVII ст. Падрабязна разглядаюцца характэрныя асаблівасці куцеінскіх друкаў і манускрыптаў, а таксама ажыццяўляецца спроба акрэсліць склад кнігазбораў, ціто існавалі ў самім манастыры або захоўваліся пры манастырскіх цэрквах.

Кніга будзе карысная гісторыкам, кнігазнаўцам, супрацоўнікам музеяў і аддзелаў рэдкай кнігі навуковых бібліятэк, студэнтам гуманітарных спецыяльнасцяў, а таксама ўсім, хто цікавіццца айчыннай гісторыяй.

УДК [002.2+655.1J:27(476)(091)” 16”

ББК 63.3(4Бел)

ISBN 978-985-458-234-4

© Лаўрык, Ю. М„ 2012

© Афармленне. НВК «Тэхналогія», 2012

Да чытача

&

анаграфія вядучага навуковага супрацоўніка аддзела пісьмовых і выяўленчых крыніц Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь Ю. М. Лаўрыка “Кнігі і кнігазборы куцеінскага

Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII ст.” прысвечана старадаўняй кнізе — тым манускрыптам і старадрукам, якія чыталі, збіралі, перапісвалі і выпускалі ў свет куцеінскія манахі.

Гэты манастыр у сярэдзіне XVII ст. упісаў яскравую старонку ў гісторыю беларускага кнігадруку. Аскепкі яго культурнай спадчыны сёння раскіданыя па шматлікіх музейных і бібліятэчных зборах, прычым не толькі ў Беларусі. Тым не менш калі казаць пра колькасць і разнастайнасць прадметаў, звязаных з мінуўшчынай куцеінскіх праваслаўных манастыроў, то зборы Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь даволі багатыя. У сваіх фондах музей захоўвае кнігі, актавыя дакументы і рэчавыя помнікі з Богаяўленскага і Успенскага куцеінскіх манастыроў. I хоць на сённяшні дзень наш музей валодае толькі чацвёртай паводле велічыні калекцыяй старадрукаў і манускрыптаў у краіне, аднак куцеінская кніга пададзена тут як ні ў адным іншым айчынным зборы. Гэта выданні, што ўбачылі свет у манастырскай друкарні, рукапісы з-пад пяра перапісчыкаў, літаратура, якую выкарыстоўвалі манахі-куцеінцы для адпраўлення літургіі і пры малітве або для пабожнага чытання.

3 гэтай прычыны ў межах даследаванняў супрацоўнікаў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь важнае месца займае вывучэнне прадметаў, звязаных з мінуўшчынай Куцейны і перадусім — навуковым пошукам у галіне манастырскай кніжнай культуры. Прапанаваная манаграфія Ю. М. Лаўрыка з’яўляецца першым плёнам гэтай працы.

Як іншыя музейныя выданні — такія, як “Брылёўскі скарб” і “Рарытэты Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь”, — гэты праект адбыўся дзякуючы падтрымцы генеральнага партнёра Музея кампаніі Japan Tobacco International у Рэспубліцы Беларусь.

Ніна Капымага намеснік дырэктара Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь

Некалькі слоў ад аўтара

ніжная гісторыя куцеінскага Богаяўленскага манастыра зацікавіла мяне яшчэ на пачатку 1990-х гадоў, калі, працуючы навуковым супрацоўнікам у Беларускім навукова-даследчым інстытуце адукацыі, я займаўся даследаваннямі ў галіне асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі XVI-XVIII стст. Пад час вывучэння айчыннай кніжнасці ў межах гэтай тэмы нельга было не звярнуць увагу на кароткі, але надзвычай плённы перыяд росквіту куцеінскага кнігавыдання. Ад Ta­ro часу я зацікавіўся мінуўшчынай Богаяўленскага манастыра і працягваў назапашваць матэрыял пра яго нават пасля таго, як пакінуў Інстытут адукацыі. Маё даследаванне гісторыі кнігі ў Куцейне ад таго часу хоць і не перапынялася, але прасоўвалася вельмі марудна.

Сітуацыя кардынальна змянілася ў 2005 г., калі я прыйшоў працаваць у Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі (сённяшняя назва — Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь), у фондах якога захоўваюцца, бадай, найбагацейшыя ў Беларусі зборы прадметаў (а сярод апошніх і кнігі), звязаныя з дзейнасцю куцеінскіх манастыроў. Менавіта пад час працы ў Гістарычным музеі мне ўдалося не толькі падагуліць ранейшыя напрацоўкі, але і распачаць вывучэнне некаторых раней не даследаваных аспектаў. Таму я шчыра ўдзячны кіраўніцтву Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь у асобах былога дырэктара С. Вечара і намесніка дырэктара па навуковай працы Н. Калымагі. Яны не толькі не абмяжоўвалі маёй навуковай дзейнасці вывучэннем прадметаў з фондаў Музея, а наадварот, зацвердзіўшы тэму ‘Тісторыя кнігі і бібліятэк у Беларусі” ў якасці планавай, усялякім чынам спрыялі і заахвочвалі праводзіць болын шырокія гістарычныя даследзіны. Менавіта ў межах гэтай тэмы і была падрыхтавана манаграфія, прапанаваная ўвазе чытачоў.

За дапамогу пад час напісання гэтай кнігі і пры падрыхтоўцы яе да друку я хачу выказаць шчырую падзяку супрацоўнікам Нацыянальнага гістарычнага музея: галоўнаму захавальніку фондаў З.Кур’янавай, загадчыку аддзела пісьмовых і выяўленчых крыніцаў Н.Саўчанцы, навуковаму супрацоўніку Л.Талкачовай, рэстаўратару і фатографу

А.Крапіўку, а таксама ўсім маім калегам, хто тым ці іншым чынам спрычыніўся да выхаду гэтай кнігі ў свет.

За надзвычай каштоўныя парады і заўвагі я вельмі ўдзячны маім рэцэнзентам: доктару гістарычных навук Г. Галенчанку, кандыдату гістарычных навук А. Грушу і былой загадчыцы аддзела рукапісаў, рэдкай і старадрукаванай кнігі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Т. Рошчынай.

Асаблівую падзяку я хачу адрасаваць супрацоўнікам Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі: загадчыку адзела даўніх актаў В. Бабковай і загадчыку аддзела навуковага выкарыстання дакументаў і інфармацыі Дз. Лісейчыкаву, а таксама загадчыку аддзела рэдкай кнігі Прэзідэнцкай бібліятэкі В.Герасімаву і бібліёграфу аддзела рукапіснай, старадрукаванай і рэдкай кнігі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі I. Сынкавай, якія неаднаразова дапамагалі мне ў пошуках і ахвотна кансультавалі па пытаннях, звязаных з акрэсленай тэмай.

Асобныя словы ўдзячнасці хачу сказаць фатографам В. Брусінскаму, А.Крапіўку, Ул.Суцягіну і В.Карбоўскаму за здымкі — дзякуючы іх працы чытач зможа ўбачыць тыя кнігі, рэчы і будынкі, пра якія я пішу ў манаграфіі.

I нарэшце вельмі шчырая падзяка належыць кампаніі Japan Tobacco International, якая выступіла з прапановай прафінансаваць гэтае выданне, дзякуючы чаму манаграфія змагла ўбачыць свет.

Уводзіны

п

радыцыйна манастыры мелі цесную повязь з кніжнасцю і кніжнай культурай: манахі карысталіся кнігамі пры набажэнстве і малітве, чыталі творы айцоў царквы для духоўнага самаўдасканалення, перапісвалі рэдкія манускрыпты для ўласнага ка-

рыстання ці на замову іншых асобаў, урэшце, стваралі ўласныя тэксты і ажыццяўлялі пераклады — усім гэтым фармуючы айчынную кніжную прастору. Болып за тое, брація некаторых манастыроў асвойвала друкарскую справу, дзякуючы чаму іх удзел у стварэнні і пашырэнні кнігі набываў большую значнасць.

Пры такім актыўным кніжна-літаратурным жыцці манастырскага клеру яно як комплекс пералічаных працэсаў і сувязяў паміж імі ў айчыннай навуцы дагэтуль фактычна не разглядалася. У поле зроку даследнікаў звычайна трапляюць толькі асобныя аспекты бытавання кнігі ў манастыры — напрыклад, вывучаецца склад бібліятэкі або апісваюцца створаныя манахамі манускрыпты. Бадай, менавіта з увагі на такую вузкую накіраванасць публікацый ніводзін з беларускіх манастыроў дагэтуль не прыцягнуў увагі навукоўцаў у якасці кніжнага цэнтра — г.зн. асяродка, які спалучае ў сваёй дзейнасці розныя формы кантактавання асобы з кнігай і ажыццяўляе трансляванне кніжнай культуры навонкі.

Менавіта як кніжны цэнтр выступае ў сярэдзіне XVII ст. куцеінскі Богаяўленскі манастыр, у мурах якога на той час адбывалася не толькі збіранне бібліятэкі, рэгулярнае чытанне ды літургічна-малітоўнае выкарыстанне богаслужбовых і духоўна-аскетычных тэкстаў. Тут актыўна перапісвалі манускрыпты, вялі літаратурна-перакладніцкую працу і нават выдавалі кнігі друкам. Пры канцы свайго існавання куцеінская друкарня заняла выключнае месца ў вытворчасці кірылічнай кніжнай прадукцыі ў Беларусі, паспяхова канкуруючы ў выпуску праваслаўнай літаратуры нават з віленскай Свята-Духаўскай, якая належала сталічнаму праваслаўнаму брацтву — бадай, найбольш моцнаму і ўплывоваму на айчынных землях.

Нельга сказаць, што значэнне куцеінскага Богаяўленскага манастыра раней недаацэньвалася навукоўцамі. Тым не менш хоць ён і згадваец-

ца досыць часта ў гістарычных працах ды фігуруе ў бібліяграфічных даведніках (галоўным чынам у сувязі з выданнямі сваёй друкарні), аднак дагэтуль не праводзілася даследавання, у якім дэталёва разглядаліся б розныя аспекты кніжна-літаратурнага жыцця гэтага асяродка, а тым болып — ва ўзаемасувязі паміж імі.

Прапанаваная манаграфія мае на мэце даць спробу разгляду формаў і дачыненняў, праз якія Богаяўленскі манастыр праяўляў сябе ў айчыннай кніжнай прасторы ў разгляданы перыяд. He менш важна таксама разгледзець ўмовы, у якіх адбывалася заснаванне манастыра і стварэнне пры ім друкарні ды скрыпторыума, што фактычна і азначала ператварэнне яго ў буйны кніжны цэнтр.

Такім чынам, мэтай даследавання з’яўляецца вывучэнне як акалічнасцяў заснавання куцеінскага Богаяўленскага манастыра, так і праяваў яго літаратурна-кніжнай ды выдавецкай дзейнасці ў кантэксце рэлігійна-палітычнай сітуацыі, якая склалася ў канцы XVI — першай палове XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім.

Аб’ектам даследавання з’яўляецца звязаная з стварэннем і бытаваннем кнігі дзейнасць куцеінскага Богаяўленскага манастыра, якая ўвасобілася ў камплектаванні бібліятэкі, чытанні тых ці іншых тэкстаў і нарэшце ў публікаванні кніг як манускрыптаў або друкаваных выданняў. Лёс і пачынанні першага куцеінскага друкара Спірыдона Собаля прыцягвалі ўжо да сябе ўвагу навукоўцаў, таму мы будзем закранаць іх у меншай ступені, скіроўваючы свае пагляды на амаль не даследава' ную працу ўласна манастырскай друкарні. Да асобы ж Собаля і яго кніг будзем звяртацца галоўным чынам або ў сувязі з малавывучанымі аспектамі яго дзейнасці, або каб прасачыць вытокі той ці іншай з’явы, прысутнай у манастырскім кнігавыданні. Прадметам даследавання з’яўляюцца кніжныя помнікі, якія былі створаныя ці бытавалі ў Куцейне.

Ніжнюю храналагічную мяжу працы вызначае само стварэнне манастыра ў 1623 г., бо нават элементарная дзейнасць па адпраўленні рэлігійных абрадаў у хрысціянскай царкве прадугледжвае ўжыванне кніг і звязаная з іх чытаннем.

Але з тае прычыны, што Богаяўленскі манастыр разглядаецца HaMi ў якасці кніжнага цэнтра, увага даследніка мусіць факусавацца перадусім на часе, калі назіраецца найбольшая праяўленасць гэтага асяродка ў айчыннай кніжнай прасторы — а менавіта на перыядзе яго заангажаванасці ў кнігавыдавецкай дзейнасці. Такім чынам, ніжняя часавая мяжа sensu stricto вызначаецца годам выхаду ў свет першай друкаванай у Куцейне кнігі — гэта 1631 год.

Пытанне вызначэння верхняй храналагічнай мяжы таксама неадназначнае. На першы погляд, лагічным было б абмежавацца 1654-

1655 гг., г. зн. часам, калі збіранне і прадукаванне кніг з прычыны ваеннай небяспекі былі перапыненыя, а брація мусіла пакінуць Куцейну, забраўшы з сабой друкарню і ў значнай ступені кнігазборы.

3 другога боку, мы знаходзім шэраг сведчанняў пра актыўнае кніжнае жыццё куцеінскай браціі як на айчыне, так і за мяжой у 1660-х (у меншай ступені 1670-х і 1680-х) гадах. Яшчэ дзесяцігоддзе пасля перавозу на Валдай дзейнічала і манастырская друкарня, даючы свой — хай і небагаты — плён. Таму было б няслушным пакінуць без увагі гэты перыяд згасання куцеінскай кніжнасці, у сувязі з чым аўтар пастанавіў акрэсліць верхнюю мяжу даследавання 1680-м годам.

Такім чынам, за часавыя межы нашага даследавання мы прымаем 1623-1680 гт., агаворваючыся, што асноўная ўвага будзе сканцэнтраваная менавіта на 1631-1655 гг.

Літаратура па тэме даспедавання. Масіў літаратуры, у якой закранаюцца звязаныя з нашай тэмай пытанні, з аднаго боку, складаецца з абагульняльных даследаванняў гісторыі хрысціянства ва Усходняй Еўропе ўвогуле і ў Беларусі ў прыватнасці. 3 другога боку, ён улучае шэраг больш ці менш вузкіх даследаванняў, якія ўваходзяць у сферу нашых інтарэсаў (напрыклад, наконт заснавання і дзейнасці беларускіх праваслаўных манастыроў у першай палове XVII ст. або тых ці іншых аспектаў айчыннай кніжнай культуры гэтага часу).

Вывучэнне тэмы пачынаем з апісання рэлігійна-палітычнай сітуацыі. Таму найперш звернемся да прац, у якіх паказаная гісторыя хрысціянства, а перадусім праваслаўнай царквы ў Беларусі азначанага перыяду.

Класічнымі даследаваннямі гісторыі праваслаўнай царквы (якая атаясамліваецца іх аўтарамі з памеснай рускай праваслаўнай царквой) ва ўсходнеславянскім рэгіёне з’яўляюцца грунтоўныя працы расійскіх навукоўцаў мітрапаліта Макарыя (Булгакава)¹, Е.І алубінскага , А.Карташова³. Першыя два аўтары належалі да іерархіі праваслаўнай царквы; апошні быў з ёй глыбока звязаны і з’яўляўся прафесарам Парыжскага Багаслоўскага Інстытута, а затым — Рэлігійна-Духоўнай Акадэміі. Такая глыбокая повязь мае і станоўчыя, і адмоўныя моманты. 3 аднаго боку, набытая названымі гісторыкамі спецыяльная адукацыя і актыўны ўдзел у жыцці царквы дапамагалі глыбей пранікнуць у абраную для вывучэння тэму, закрануць тыя аспекты, на якія свецкі даследнік мог бы і не звярнуць сваёй увагі, а таму вывучыць іх з максімальнай дбайнасцю і дэталізацыяй. 3 другога боку, яскрава выражаная канфесійная ментальнасць царкоўных аўтараў часам прыводзіць да пэўнай аднабаковасці ў асвятленні тых ці іншых падзеяў і праблем, таму іх ацэнкі і меркаванні належыць прымаць з пэўнай асцярогай.

Традыцыйна значнае зацікаўленне гісторыяй хрысціянства ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе праяўляюць польскія даследнікі. I хоць іх увага найчасцей скіроўваецца да мінуўшчыны лацінскай царквы, гэтыя даследаванні могуць быць карысныя для лепшага разумення і больш аб ектыўнага бачання ходу падзей. 3 абагульняльных працаў польскіх навукоўцаў варта назваць шматтамовае выданне “Гісторыя царквы” ксяндза Баляслава Кумара (у першую чаргу яе 5-ю і 6-ю часткі)⁴, ажыццёўленае пад рэдакцыяй Ежы Клачоўскага калектыўнае выданне “Хрысціянства ў Польшчы”⁵.

Сярод першых спробаў асвятлення лёсу ўсходняй царквы менавіта на беларускіх землях можна назваць даследаванні I. Чыстовіча⁶, М. Бантыш-Каменскага⁷ і М. Каяловіча⁸. Аднак ярка выражаны ідэалагічны падыход у працах гэтых даследнікаў у шэрагу выпадкаў прыводзіў да залішняй катэгарычнасці і аднабаковасці высноваў, што вымагае крытычнага стаўлення да іх навуковай спадчыны.

Складванню рэлігійна-палітычнай сітуацыі канца XVI — першай паловы XVII ст., а таксама ўплывам тагачасных рэфармацыйных рухаў на праваслаўную царкву ў Рэчы Паспалітай прысвечаныя даследаванні: Праваслаўе і рэфармацыя” расійскага навукоўца М. Дзмітрыева⁹, “Ад Лютара да Магілы: Полыпча пад час крызісу хрысціянства (15171548) француза А.Жабэра’" ды “Крызіс і рэформа” амерыканскага гісторыка ўкраінскага паходжання Б. Гудзяка¹¹, а таксама шмат іншых публікацый, тым ці іншым чынам звязаных з нашай тэмай.

У прыватнасці, цікавымі для нас з’яўляюцца працы Г. Васюка (у тым ліку напісаныя ў суаўтарстве з Дз. Каравым), прысвечаныя мінуўшчыне ўсходняе царквы на беларускіх землях менавіта ў акрэслены намі перыяд¹². Асобныя пытанні гэтае тэматыкі з розных пазіцый разглядалі таксама А. Вернікоўская¹³, С. Марозава¹⁴ (якая таксама выступала ў друку як С. Палуцкая¹⁵), С.Марозаў¹⁶, Г.Сагановіч¹⁷ і шэраг іншых даследнікаў, артыкулы якіх былі карысныя для разумення рэлігійна-палітычнай сітуацыі, у якой адбываліся заснаванне і кнігавыдавецкая дзейнасць куцеінскага Богаяўленскага манастыра.

Манастыр паўстаў у кантэксце дзейнасці праваслаўных брацтваў Беларусі і Украіны, таму нельга не закрануць адпаведных публікацый. Гэтая літаратура з'яўляецца надзвычай багатай, таму згадаем толькі некаторыя з прац, найбольш блізкіх да тэмы нашай манаграфіі. Так, гісторыю віленскага Свята-Духаўскага брацтва даследавалі Дз. Сцяпуpa^ls і П.Хомік¹⁹, а дзейнасці магілёўскага праваслаўнага брацтва, якое было ініцыятарам заснавання Богаяўленскага манастыра ў Куцейне, у сваіх публікацыях шмат увагі аддаваў гісторык Ф.Жудро²⁰. Пазней, калі згаданы навуковец прыняў манаскі сан і пачаў публікавацца пад імем

іераманаха Васілія ці крыптонімам І.В., ён падрыхтаваў яшчэ некалькі даследаванняў, у тым ліку прысвечанае непасрэдна куцеінскаму манастыру, пра якое мы скажам ніжэй.

Пытанні брацкай асветы і адукацыі разглядаюцца, між іншага, у грунтоўнай працы выдатнага беларускага дарэвалюцыйнага гісторыка К. Харламповіча “Западнорусскне православные школы XVI н начала XVII века”²¹. У савецкі час школы і асветна-адукацыйная праца сталіся ці не галоўным прадметам зацікаўлення аўтараў, якія звярталіся да тэмы брацтваў: гэта асвятляецца ў кнігах Я. Медынскага²², Я. Ісаевіча²³, У. Мешчаракова²⁴. 3 сучасных публікацый назавём даследаванні М.Капраля²⁵, П.Хоміка²⁶, Т. Чыншэўскай-Генэль²⁷, А. Мірановіча²⁸ па тэмах, звязаных з асветным, кнігавыдавецкім і іншымі аспектамі існавання і дзейнасці брацтваў. Згадаўшы тут вельмі важны для нас кнігавыдавецкі аспект дзейнасці брацтваў і праваслаўнае царквы ўвогуле, адзначым, што да разгляду гісторыі ўсходнеславянскай кірылічнай кнігі і літаратуры звярталася даволі шмат замежных і айчынных навукоўцаў, напрыклад С. Маслаў²⁹, Я. Ісаевіч³⁰, Г. Каляда”.

У сувязі з абранай тэмай адмысловую ўвагу мы мусім аддаць манастырам. Тыпалогія праваслаўных манастыроў на ўсходніх землях Рэчы Паспалітай і іх падзел на групы ў залежнасці ад месцазнаходжання і падпарадкавання найлепей пададзеныя ў ананімным уступным артыкуле да 1-й часткі 1-га тома выдання “Помнікі праваслаўя і рускай народнасці ў Заходняй Расіі ў XVII-XVIII стст.”³²

Уласна куцеінскі Богаяўленскі манастыр досыць часта згадваецца на старонках даследаванняў, прысвечаных царкоўнай і культурнай гісторыі як Беларусі, так і суседніх краін у XVII ст. Ці не першым айчынным даследнікам, які звярнуў на яго ўвагу, быў протаерэй Іван Грыгаровіч³³. Да вывучэння розных пытанняў, звязаных з дзейнасцю куцеінскага манастыра і яго брацй (у тым ліку пасля перасялення манахаў на Валдай) звярталіся архімандрыт Леанід (Кавелін)³⁴, Л. Абэцэдарскі³⁵, В.Беланенка³⁶. Архітэктуру манастырскіх і царкоўных будынкаў даследавалі Ул. Дзянісаў і В. Гліннік³⁷. Пад кіраўніцтвам В. Ляўко ў Воршы праводзіліся археалагічныя раскопкі, вынікі якіх даследніца выкарыстоўвала пры падрыхтоўцы шэрагу публікацый³⁸. У 2005 г. у Воршы адбылася навуковапрактычная канферэнцыя “Куцеінскія чытанні”, на якой асвятляліся розныя пытанні, звязаныя з мінуўшчынай манастыра³⁹.

Першая спроба агульнага агляду куцеінскай даўніны была прапанаваная ў выдадзенай яшчэ на пачатку мінулага стагоддзя брашуры аўтарства іераманаха Васілія (Жудро) “Аршанскі Богаяўленскі Куцеінскі манастыр, або старажьітная Беларуская вялікая Лаўра”⁴⁰. Праца ўяўляе пэўную цікавасць у сувязі з тым, што аўтар выкарыстаў некаторыя

датуль невядомыя звесткі з гісторыі заснавання манастыра ў Куцейне, але ў цэлым гэта толькі абагульненне фактаў, прысутных у літаратуры.

Адзінай сучаснай працай, у якой увасобілася імкненне ахапіць гісторыю асяродка цалкам, з’яўляецца абароненая ў 2006 г. у Маскоўскай духоўнай акадэміі дыпломная работа іераманаха згаданага манастыра Ніла (Падабеда) пад загалоўкам “Богаяўленскі Куцеінскі мужчынскі манастыр Віцебскай епархіі: Гісторыя, архітэктура, святыні”⁴¹. Апошняе даследаванне, згодна са сваім характарам студэнцкай працы, мае ў асноўным кампіляцыйны характар. Разам з тым нельга не адзначыць заслугу аўтара ў расшуканні шэрагу матэрыялаў, якія захоўваюцца ў архіўных і бібліятэчных зборах Масквы ды Пецярбурга.

Навуковыя публікацыі, выкарыстаныя намі пры вывучэнні кніжнай гісторыі Богаяўленскага манастыра ў Куцейне, можна падзяліць на дзве групы згодна з асноўнымі кірункамі: навукова-тэарэтычным і навукова-практычным (бібліяграфічным). Першы фармуюць даследаванні, звязаныя з мінулым кнігі ўвогуле і ў Богаяўленскім манастыры ў прыватнасці. Другі кірунак — гэта каталогі і паказальнікі (як апублікаваныя друкам, так і бібліятэчныя — карткавыя ды электронныя), што апісваюць куцеінскія кнігі.

Найперш варта сказаць некалькі слоў пра літаратуру, якая была карыснай пры вывучэнні кніжных помнікаў. Вялікі пласт складаюць разнастайныя альбомы па філігранях, прысутных на паперы ўсходнеславянскіх кніг. Сярод найбольш важных працаў, якія мы выкарыстоўвалі ў сваім даследаванні, назавём альбомы вадзяных знакаў Э. Лаўцявічуса⁴² і М. Ліхачова⁴³, а таксама серыю альбомаў, падрыхтаваных расійскім Дзяржаўным гістарычным музеем у Маскве⁴⁴. У згаданай серыі BapTa асобна адзначыць працу Т.Дыянавай “Філіграні XVII ст. паводле старадрукаў Украіны і Літвы”, дзе сярод іншых выданняў XVIIXVIII стст. прааналізаваныя і куцеінскія выданні⁴⁵.

Для некаторых аспектаў нашага даследавання не менш важнай за паперазнаўчую (як, зрэшты, і не менш аб’ёмнай за яе) з’яўляецца літаратура па кірылічнай палеаграфіі. He будзем пералічваць тут усе публікацыі, што выйшлі ў свет за апошняе стагоддзе і якія нам даводзілася, прынамсі, праглядаць. Адзначым толькі, што пры вывучэнні куцеінскіх рукапісаў мы найчасцей карысталіся дапаможнікамі, створанымі Я. Карскім⁴⁶ і А. Грушам⁴⁷.

3 гледзішча вывучэння друкаваных выданняў вельмі карыснымі былі рэкамендацыі па апісанні старадрукаў, распрацаваныя яшчэ ў савецкі час аддзелам рэдкіх кніг Дзяржаўнай бібліятэкі СССР (сёння Расійская дзяржаўная бібліятэка ў Маскве)⁴⁸, а таксама “Правілы складання бібліяграфічнага апісання старадрукаваных выданняў” (у версіі другога,

найноўшага, выдання⁴⁹), падрыхтаваныя той самай бібліятэкай на базе міжнароднага стандарту ISBD (А).

Спецыялізаваных прац, прысвечаных непасрэдна друкаванню кніг у Куцейне, на цяперашні момант фактычна няма, хоць гэтае пытанне закраналі розныя аўтары. Першым на яго звярнуў увагу архімандрыт Леанід (Кавелін), які зацікавіўся мінуўшчынай друкарні і склаў амаль поўны рэпертуар яе выданняў⁵⁰. Коратка гісторыя куцеінскага кнігадруку выкладзеная ў публікацыі аршанскага краязнаўцы Д. Васілеўскага “3 гісторыі Аршанскага друку”⁵¹ і адпаведным артыкуле ў даведніку “Друкары даўняй Польшчы”⁵², а таксама ў абагульняльных працах па гісторыі беларускага кнігадрукавання Ул.Пічэты⁵³, А.Зёрнавай і Т.Гарбунова⁵⁴, Г. Галенчанкі⁵⁵,3. Ярашэвіч-Пераслаўцаў⁵⁶, М. Нікалаева⁵⁷.

Мастацкае аздабленне куцеінскіх выданняў у кантэксце беларускіх старадрукаў даследавалі В.Шматаў⁵⁸ і В.Малюшына⁵⁹. Аднак калі В.Малюшына імкнулася падаць прысутныя ў аздабленні айчыннай кнігі мастацкія з’явы і тэндэнцыі ў агульных рысах, без вылучэння спецыфікі асобных друкарняў, дык В. Шматаў больш дэталёва разглядаў прадукцыю кожнага варштата (у тым ліку куцеінскіх — Собалевага і манастырскага). Разам з тым яго працы напісаныя з гледзішча мастацтвазнаўства і з выкарыстаннем уласцівага для гэтай навукі інструменту, а таму пакідаюць гісторыку шмат прасторы для дзеяння.

Дзейнасць друкарні Богаяўленскага манастыра ў большай ці меншай ступені закранаецца ў шэрагу публікацый. Але іх аўтары найчасцей не засяроджваюць сваёй увагі наўпрост на куцеінскіх друках, а звяртаюцца да іх вывучэння пры даследаванні розных пытанняў гісторыі айчыннай кніжнай культуры і асветы (як Г. Галенчанка⁶⁰, М.Батвіннік⁶¹, З.Ярашэвіч-Пераслаўцаў⁶²), пры апрацоўцы той ці іншай калекцыі кірылічных выданняў (Дж. С. Г. Сіманс⁶³, Г. Білевіч⁶⁴, А. Цітавец⁶⁵, Г. Кірэева⁶⁶) і г.д.

Рукапісныя кнігі куцеінскага паходжання параўнальна з друкаванымі нячаста цікавілі даследнікаў. Да вывучэння. асобных манускрыптаў звярталіся Дз.Разумоўскі⁶⁷, С. Некрашэвіч⁶⁸ і Ю.Анхілюк⁶⁹. Апрача таго, некаторыя рукапісныя кнігі, што ствараліся або бытавалі ў Богаяўленскім манастыры, згадваюцца ў вядомай працы Ф. Дабранскага, прысвечанай апісанню рукапісаў Віленскай Публічнай бібліятэкі⁷⁰, і публікацыях Ю.Ясіноўскага пра беларуска-ўкраінскія ірмалоі⁷¹, а таксама абагульняльнай працы па гісторыі айчыннай рукапіснай кнігі М. Нікалаева⁷².

Звернем увагу на бібліяграфічныя паказальнікі і каталогі. Спецыяльнага паказальніка, прысвечанага прадукцыі друкарні Богаяўленскага манастыра, на цяперашні момант няма, аднак куцеінскія выданні досыць поўна адлюстраваныя ў бібліяграфіях з тэматычна больш шы-

рокім ахопам літаратуры. Бібліяграфічныя дапаможнікі, звязаныя з вывучэннем куцеінскіх выданняў, можна падзяліць на дзве групы: 1) рэтраспектыўныя паказальнікі, якія апісваюць кірылічныя старадрукі, групуючы іх паводле той ці іншай прыкметы (кірылічныя выданні ў цэлым, беларускія старадрукі і да т. п.); 2) каталогі бібліятэчных ды музейных калекцый, прыватных збораў ды інш.

Працы па бібліяграфічным апісанні кірылічных старадрукаў распачаліся яшчэ ў дарэвалюцыйны час. Куцеінскія выданні ўлічвалі ў сваіх даведніках пачынальнікі расійскай ды ўкраінскай (а па сутнасці і беларускай) бібліяграфіі — В.Сопікаў⁷³, I. Каратаеў⁷⁴, В.Ундольскі⁷⁵, Я. Галавацкі⁷⁶,1. Свянціцкі⁷⁷, П.Гільдэбрант⁷⁸, А. Мілавідаў⁷⁹. Згадваюцца манастырскія старадрукі і ў “Храналагічным паказальніку славянарускіх кніг”⁸⁰, што быў выдадзены Публічным і Румянцаўскім музеямі ў Маскве. Дарэвалюцыйныя бібліёграфы найчасцей апісвалі старадрукі дастаткова коратка, аднак створаныя імі дапаможнікі былі карысныя пры ўдакладненні рэпертуару прадукцыі куцеінскай друкарні.

Ha XIX ст. прыпадае і стварэнне першых каталогаў музейных, бібліятэчных ды прыватных збораў, у якіх сустракаюцца, між іншага, і куцеінскія кнігі⁸¹. Тыя з выданняў, дзе пададзена больш падрабязнае апісанне (працы П. Строева⁸²), нярэдка змяшчаюць і іншыя карысныя дадатковыя звесткі (напрыклад, пра паходжанне таго ці іншага паасобніка), што дае матэрыял для рэканструкцыі колішняй куцеінскай бібліятэкі.

Уласна беларуская бібліяграфія кірылічных кніг (калі не браць пад увагу гістарыяграфічныя агляды айчынных манускрыптаў у “Беларусах” Карскага) была запачаткаваная падрыхтаваным Р. Зямкевічам спісам-пералікам у «Календары “Нашай Нівы” на 1910 год»⁸³ — зрэшты для нас мала карысным з увагі на амаль поўную адсутнасць у ім куцеінскіх выданняў. Затое ў міжваенны час у Коўне (1926 г.) была апублікаваная грунтоўная праца В. Ластоўскага “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі”, якая мела на мэце рэпрэзентаваць помнікі старабеларускага пісьменства — як рукапісы, так і друкаваныя выданні⁸⁴. Праца ўяўляла сабой спробу зводнага каталога, у якім бібліяграфічны запіс нярэдка дапоўнены выпісамі з тэксту, а таксама звесткамі пра аўтара ці пра акалічнасці з’яўлення пэўнага выдання. ‘Тісторыя беларускай (крыўскай) кнігі” і дагэтуль уяўляе значную цікавасць для кнігазнаўца.

У другой палове XX ст. вялікую ўвагу аддавалі распрацоўцы навуковага апісання старадрукаў і бібліяграфічная навука ўзнялася на недасяжную раней вышыню: ад таго часу рэтраспектыўныя паказальнікі дазваляюць даследніку праводзіць істотную частку вывучэння старадрукаў, нават не пакідаючы працоўнага кабінета. У звязку з гэтым

варта назваць падрыхтаваны Г. Галенчанкам спіс “Старадрукаваньія кірылічныя выданні XVIXVIII стст.”, які быў апублікаваны ў 1986 г. у складзе зводнага каталога “Кніга Беларусі”⁸⁵. Ён улучае ўсе вядомыя на момант публікацыі айчынныя кірылічныя выданні (спіс якіх і на сёння фактычна не змяніўся) з дэталёва праведзенай бібліяметрыяй кожнага з іх. Апублікаванымі ў каталогу вымярэннямі мы карысталіся ў тых выпадках, калі фізічны паасобнік таго ці іншага выдання быў з пэўных прычын недаступны, а вывучэнне кнігі праводзілася паводле электронных копій ці мікрафільмаў.

Разам з тым рэтраспектыўныя бібліяграфічныя паказальнікі звычайна апісваюць кнігу на ўзроўні выдання, г.зн. без уліку характарыстык канкрэтнага паасобніка (уладальніцкія і іншыя запісы, звесткі пра аправу і г. д.), якія таксама могуць быць для нас надзвычай карыснымі. Такога кшталту інфармацыя, аднак, даволі часта прысутнічае ў каталогах і апісаннях кніжных калекцый. Сёння навукова-практычную працу па апрацоўцы старадрукаў і манускрыптаў праводзяць установы, якія ажыццяўляюць іх захаванне. Перадусім гэта бібліятэкі, музеі і, у меншай ступені, архівы. Складзеныя імі бібліяграфічныя дапаможнікі, з аднаго боку, дазваляюць даведацца, якія кнігі захоўваюцца ў іх фондах; з другога — даюць інфармацыю пра гэтыя кнігі ў форме спецыялізаванага навукова-бібліяграфічнага апісання.

Шэраг такіх дапаможнікаў надрукаваны, і яны з поспехам могуць быць выкарыстаныя пры навукова-даследчай працы. Беларускім зборам прысвечаныя толькі два каталогі такога роду: “Рукапісы бібліятэкі Маскоўскага ўніверсітэта, самарскіх бібліятэкі і музея і мінскіх збораў” В.Ператца⁸⁶ і “Старадрукаваныя кнігі кірылаўскага друку ў музеях Беларусі” Л. Клока⁸⁷.

Досыць вялікая колькасць куцеінскіх друкаў (значна большая, чым на Радзіме) прысутнічае ў зборах замежных краін: перадусім Расіі, Украіны ды Полыпчы. Па-за тым цікавасць для нас уяўляюць і каталогі ўкраінскіх старадрукаў, бо яны часта згадваюцца ў звязаных з Куцейнай дакументах. Такім чынам, сярод найболып важных для даследавання прац такога кшталту можна вылучыць наступныя: “Славянскія кнігі кірылаўскага друку XV-XV1II стст.”⁸⁸, падрыхтаваны А.Гарфункелем “Каталог кніг кірылаўскага друку XVI-XVII стст.”⁸⁹, “Каталог беларускіх выданняў кірылаўскага шрыфту XVI XVII стст.” В. Лук’яненкі⁹⁰, першы выпуск паказальніка “Украінскія кнігі кірылаўскага друку XVI-XVIII стст.” Т. Каменевай і А.Гусевай⁹¹, складзены польскімі даследніцамі 3. Журавінскай і З.Ярашэвіч-Пераслаўцаў “Каталог кірылічных друкаў XVI-XVIII стст. у зборах Нацыянальнай бібліятэкі [Польшчы]”⁹², выдадзены Брытанскай бібліятэкай каталог “Кірылічныя кнігі, друкаваныя да 1701 г., у бры-

танскіх і ірландскіх зборах”⁹³ і інш. Пералічаныя паказальнікі наўпрост падводзяць нас да адной з асноўных груп крыніцаў па нашай тэме — а менавіта да кніг, што выйшлі ў Куцейне.

Крыніцы. Куцейна цікавіць нас галоўным чынам як кніжны цэнтр, таму адным з асноўных відаў крыніц па яго гісторыі з’яўляюцца рукапісныя і друкаваныя кнігі, якія там ствараліся або бытавалі. Аўтарам цяперашняга даследавання быў праведзены пошук у беларускіх і, у меншай ступені, замежных бібліятэках ды музеях, які дазволіў вывучыць de visu большасць створаных у Куцейне рукапісных кніг і старадрукаў. У некалькіх выпадках праца па даследаванні рэдкіх паасобнікаў вялася на падставе навуковых публікацый, электронных копій ці мікрафільмаў.

Манускрыпты і старадрукі, з аднаго боку, самі з’яўляюцца помнікамі кніжнага жыцця і літаратурна-выдавецкай дзейнасці манахаў. 3 друго^га — яны нярэдка маюць надпісы, якія раскрываюць моманты, звязаныя з функцыянаваннем гэтага асяродка і яго гісторыяй. Важнае месца сярод апошніх займаюць нататкі пісальнікаў манускрыптаў — сведчанні таго, што кніга выйшла з-пад пяра мясцовых скрыптараў. He менш цікавымі ўяўляюцца таксама ўладальніцкія, укладныя і іншага кшталту правененцыйныя надпісы: яны паказваюць, што пэўная кніга належала браціі ці аднаму з манахаў, была ўкладзеная ў манастырскую царкву і да т. п. Такія пазнакі, як і згадкі ў літаратуры пра куцеінскую прыналежнасць канкрэтных кніг, мы будзем агаворваць кожны раз асобна, бо звесткі пра іх раскіданыя па самых розных працах. I хоць кніг з куцеінскімі правененцыямі захавалася не вельмі шмат, такія запісы нярэдка з’яўляюцца незаменнай крыніцай для даследніка.

Іншыя выкарыстаныя намі крыніцы традыцыйная сістэматызацыя падзяляе на два асноўныя тыпы: пісьмовыя і матэрыяльныя. Пісьмовыя крыніцы, у якіх закранаецца гісторыя куцеінскага Богаяўленскага манастыра разгляданага перыяду, у сваю чаргу падзяляюцца на нарацыйныя (апавядальныя) і дакументальныя. Сярод нарацыйных назавём творы гістарычна-мемуарнага характару (такія, як “Дыярыюш” Афанасія Філіповіча ды “Хроніка горада Магілёва” Сурты і Трубніцкага⁹⁴) і палемічнага (як выдадзены ў 1644 г. у Кіеве “Ліфас”⁹⁵). Інфармацыі непасрэдна пра кніжную культуру Богаяўленскага манастыра гэтыя тэксты не змяшчаюць і могуць быць нам карысныя толькі для разумення гістарычнага кантэксту, у якім з’явіўся і функцыянаваў Богаяўленскі манастыр, або ў сувязі з публікацыяй у іх некаторых канкрэтных фактаў (напрыклад, інфармацыя пра колькасць куцеінскіх манахаў, якую мы знаходзім у “Ліфасе”⁹⁶).

Вельмі важнымі з’яўляюцца крыніцы дакументальнага характару, якія могуць дапамагчы высветліць шэраг пытанняў. Большая частка

куцеінскіх актаў па нашым перыядзе загінула ў XVII ст. пад час ваеннага ліхалецця ў Беларусі ды пазнейшых пажараў у Іверскім манастыры, куды брація была пераселеная патрыярхам Ніканам і куды меліся быць перавезеныя друкарня ды бібліятэка, а разам з апошняй, відаць, і архіў. Праз сваю значную ролю ў міжканфесійнай ідэалагічнай барацьбе Куцейна заўсёды звяртала на сябе ўвагу як дарэвалюцыйных, так і савецкіх археографаў, таму шмат якія з ацалелых на той час дакументаў былі апублікаваныя. Гэта палягчае працу даследніка з архіваліямі, якія на цяперашні момант захоўваюцца за мяжой, і робіць магчымым доступ да тэкстаў тых актаў, што загінулі за апошняе стагоддзе пад час войнаў, пажараў ці сацыяльных катаклізмаў. Прыгледзімся ў сувязі з гэтым больш уважліва да публікацый даўніх актаў, якія асвятляюць гісторыю заснавання ды функцыянавання манастыроў у Куцейне.

Фундацыйны акт на заснаванне Богаяўленскага манастыра ў Куцейне не захаваўся, аднак кароткую інфармацыю пра гэты дакумент дае Георгі Каніскі ў запісцы пра падначаленыя яму манастыры, што была пазней апублікаваная Ф.Цітовым у 3-й частцы 1-га тома зборніка дакументаў “Помнікі праваслаўя і рускай народнасці ў Заходняй Расіі ў XVII-XVIII стст.”⁹⁷ 3 гэтай запіскі мы даведваемся не толькі пра тое, што фундатарам манастыра быў Багдан Сцяцкевіч* з жонкай Аленай з Саламярэцкіх, але таксама пра дату запісу першага фундушавага ліста, якой з таго часу ў літаратуры датуецца заснаванне манастыра — 19 верасня 1623 г.

Дэталі першага надання (але без указання даты) згадваюцца і ў пазнейшым, датаваным 1629 г. фундушавым лісце манастыру на маёнтак Белкаўшчына, выдадзеным Ганнай Сцяцкевічавай з Агінскіх і Янам Сцяцкевічам-Заверскім. Тэкст названага дакумента публікаваўся ў 2-м томе “Археаграфічнага зборніка”⁹⁸ і ў 1-м томе “Помнікаў праваслаўя”⁹⁹. Таксама ў “Археаграфічным зборніку” прысутнічаюць публікацыі некаторых іншых сведчанняў з гісторыі Куцейны, напрыклад насценнага надпісу ў Богаяўленскай царкве, зробленага ў гонар яе асвячэння¹⁰⁰, або актаў, што датычаць іншых манастыроў, але могуць быць карысныя і для нашай тэмы¹⁰¹.

* Прозвішча асобаў з гэтага роду прысутнічае ў літаратуры ў розных формах (Статкевіч, Стэцкевіч і інш.), таму мы адразу мусім наконт гэтага выказацца. Пачынальнікам роду быў “дваранін гаспадарскі”, войт магілёўскі і слуцкі Сцяцко'(Стецко) Пятровіч. Ягоныя нашчадкі запісваліся ў актах паводле нормаў царкоўна-славянскага правапісу Стеткевнчамн” або “Стецкевнчамн”, што не ўлічвала асаблівасцяў беларускага маўлення. Больш за тое, праз далейшую польскаі рускамоўную транслітарацыю гэта прывяло да ўтварэння цэлага шэрагу розных формаў напісання згаданага прозвішча, якія ў выніку мы і сустракаем у актавым матэрыяле і ў літаратуры. На нашую думку, найбольш удалай формай з’яўляецца менавіта “Сцяцкевіч”. бо яна ў большай ступені адпавядае арыгінальнаму вымаўленню імя заснавальніка роду.

Дакументы, што дапамагаюць высветліць гісторыю куцеінскіх манастыроў, прысутнічаюць таксама ў 4-м і 5-м тамах “Актаў, што датычаць гісторыі Заходняй Расіі”¹⁰². У прыватнасці, у 4-м томе апублікавана грамата Ганны Сцяцкевічавай на заснаванне ў Куцейне дзявочага манастыра і забеспячэнне яго фундушам¹⁰³, дзе сустракаюцца пэўныя звесткі і пра мужчынскі Богаяўленскі манастыр, а ў 5-м томе змешчана падобная грамата баркалабаўскаму Узнясенскаму манастыру¹⁰⁴.

Некаторыя дакументы, наўпрост прысвечаныя мінуламу Куцейны, можна знайсці ў ‘Тісторыка-юрыдычных матэрыялах”¹⁰⁵ — напрыклад, найдаўнейшы з вядомых сёння дакументаў з гісторыі Богаяўленскага манастыра, які сведчыць, што праваслаўная багаслужба на яго тэрыторыі адбывалася ўжо ў 1627 г.¹⁰⁶

Беларускі святар і археограф I. Грыгаровіч апублікаваў некалькі куцеінскіх дакументаў у 1-й частцы “Беларускага архіва старажытных грамат”¹⁰⁷ і 4-м томе выдаваных пецярбургскай Імператарскай археаграфічнай камісіі “Актаў гістарычных”¹⁰⁸. У прыватнасці, гэта прысутная ў абодвух выданнях царская ахоўная грамата, выдадзеная ў 1654 г. куцеінскім манастырам'⁰⁹, а таксама матэрыялы, што датычаць лёсу браціі Богаяўленскага манастыра пасля дэпартацыі і нават закранаюць пытанне працягу куцеінцамі кнігавыдавецкай справы на Валдаі¹¹⁰.

Падкрэслім, што ўласна пытанне кніжнай справы ў Куцейне забяспечана архіўнымі матэрыяламі вельмі слаба. Упершыню гаворка пра друкаванне кніг (пакуль яшчэ толькі патэнцыйнае) ідзе ў згаданым вышэй дакуменце, прысвечаным наданню манастыру часткі маёнтка Белкаўшчына: у ім гаворыцца, што даходы з фундушу могуць быць выкарыстаныя, між іншага, і для ажыццяўлення друкарскай справы. Таксама ў зборніку “Руска-беларускія повязі” апублікаваны дакумент, які дае інфармацыю пра формы распаўсюду манастырскай друкарняй сваёй кнігавыдавецкай прадукцыі (у прыватнасці, “Новага Запавету з Псалтыром”) у Маскоўшчыне¹¹¹.

Аднак большасць дакументаў у гэтым плане (у тым ліку акт, які змяшчае апісанне куцеінскага друкарскага варштата) маюць пазнейшае паходжанне. Яны былі апублікаваныя расійскім археографам і гісторыкам, настаяцелем Уваскрэсенскага манастыра, гэтак званага “Новага Ерусаліма”, архімандрытам Леанідам (Кавеліным) у 5-м томе “Рускай гістарычнай бібліятэкі”¹¹². Гэтыя акты паказваюць нам жыццё і дзейнасць куцеінскай браціі пасля перасялення яе ў 1654-1655 гг. у Іверскі манастыр на Валдайскім возеры і нярэдка распавядаюць пра звычаі, што мелі месца яшчэ ў Богаяўленскім манастыры, а таксама апісваюць прадметы, якія адтуль паходзяць.

У названым зборніку прысутнічае і шэраг дакументаў, якія асвятляюць пытанне пра гісторыю кнігі і бібліятэк у Куцейне. У звязку з тым,

што вопісы кніжніцы Богаяўленскага манастыра або іншыя крыніцы падобнага роду да нашых дзён не захаваліся, іверскія акты з’яўляюцца надзвычай каштоўнымі: у іх сустракаюцца разнастайныя матэрыялы, якія дазваляюць хоць збольшага скласці ўяўленне пра манастырскія кніжныя зборы. Бібліятэка Богаяўленскага манастыра, трапіўшы ў 1654-1655 гг. у Іверскі манастыр, пад час некалькіх пажараў амаль цалкам згарэла. Але паасобныя старадрукі і рукапісы з яе фонду (у тым ліку з куцеінскімі ўладальніцкімі надпісамі) нават яшчэ ў XIX ст. захоўваліся ў рызніцы манастырскае царквы. Болып за тое, згадкі пра кнігі, што сустракаюцца ў актах Іверскага манастыра, даюць нам магчымасць з вялікай доляй упэўненасці разважаць пра склад куцеінскага збору.

Частка іверскага кнігазбору, а разам з тым і куцеінскай бібліятэкі, якая складала яго аснову, трапіла ў іншыя заснаваныя патрыярхам Ніканам манастыры. Патрыярх не раз загадаваў іверскім манастырскім вярхам прысылаць яму як тыя прадметы, што сам раней укладаў у іверскую царкву, так і рэчы (у тым ліку кнігі), прывезеныя манахамі з Беларусі. Некаторыя з гэтых старадрукаў ды рукапісаў засталіся ў рэзідыцыйным манастыры Нікана — Уваскрэсенскім; іншыя перайшлі ў Патрыяршую (пазней Сінадальную) бібліятэку ў Маскве, а потым — у расійскі Дзяржаўны гістарычны музей.

З’яўляючыся ўласна новаерусалімскім архімандрытам, архімандрыт Леанід у працы па гісторыі гэтага манастыра апісаў і бібліятэку¹¹³. Ёй жа прысвяціў сваё даследаванне яшчэ адзін уваскрэсенскі архімандрыт — Амфілохі¹¹⁴. Непасрэдным вывучэннем інскрыпцыяў на рукапісах з гэтага збору займалася Л. Касцюхіна, але яе артыкул не змяшчае патрэбных для асвятлення нашай тэмы матэрыялаў¹¹⁵.

Працу, звязаную з публікаваннем каталога манускрыптаў маскоўскага Патрыяршага кнігазбору, распачалі А.Горскі і К.Неваструеў¹¹⁶, а працягнула Т. Пратасьева"⁷. В.Ундольскі ў 5-м выпуску “Чтеннй в Обіцестве Лсторнн н Древностей Росснйскнх” за 1847 г. апублікаваў вопісы манускрыптаў і друкаваных кніг, узятых у Патрыяршую казну і Патрыяршы разрад з Уваскрэсенскага манастыра¹¹⁸. Апрача гэтага, кнігі XVI-XVIII стст., якія каля 1817 г. яшчэ перахоўваліся ў самой Куцейне, былі пералічаныя архімандрытам Іванам Грыгаровічам¹¹⁹. Гэты спіс таксама паказвае на гіпатэтычную прысутнасць тых ці іншых тытулаў у даўняй манастырскай бібліятэцы.

Падкрэслім, што Куцейна цікавіць нас галоўным чынам як кніжны цэнтр, таму адным з асноўных відаў крыніц па яго гісторыі з’яўляюцца рукапісныя і друкаваныя кнігі, якія там ствараліся або бытавалі. 3 аднаго боку, гэтыя манускрыпты і старадрукі самі з’яўляюцца помнікамі кніжнага жыцця і літаратурна-выдавецкай дзейнасці манахаў. Разам

з тым такія кнігі нярэдка маюць надпісы, якія раскрываюць тыя ці іншыя моманты, звязаныя з функцыянаваннем гэтага асяродка і яго гісторыяй.

Матэрыяльныя, або рэчавыя, крыніцы, якія могуць быць выкарыстаныя ў нашай манаграфіі, даволі нешматлікія. Гэта прадметы, знойдзеныя пры археалагічных раскопках у Куцейне ў адпаведных пластах. Сярод іх можна назваць накладку напрастольнага Евангелля, што дае нам магчымасць уявіць аздабленне ўжываных у манастырскіх цэрквах кніг¹²⁰, або кахлю з гербам Сцяцкевічаў¹²¹, якая пацвярджае нашую выснову пра тое, што прадстаўнікі гэтага роду былі рэальнымі, а не фікцыйнымі фундатарамі манастыра.

Раздзел I

Заснаванне

Богаяўленскага манастыра і пачатак кнігавыдання

Рэлігійна-палітычная сітуацыя ў Беларусі ў канцы XVI першай палове XVII ст.

л

ёс праваслаўнае царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVIXVII стст. быў цесна звязаны з падзеямі, што адбываліся на міжнароднай арэне на пачатку Новага часу. У Еўропе гэта

час Рэфармацыі — эпоха карэнных зменаў у рэлігійнай і культурнай свядомасці народаў. На мяжы XV і XVI стст. каталіцкая царква перажывала крызіс, рэакцыяй на што стаўся рэфармацыйны рух, які вырваў вялізныя тэрыторыі з-пад духоўнай улады Рыма. Гэтыя змены звяза-

ныя з пачаткам экспансіі заходнееўрапейскай культуры, у прыватнасці пратэстантызму, на землі Вялікага Княства. Новыя ідэі, народжаныя ў пратэстанцкіх асяродках, прыходзяць на Беларусь і пачынаюць паспяхова спаборнічаць як з каталіцтвам, так і з праваслаўем. У змаганні з пратэстантызмам лацінская царква вымушана распачаць самарэфармаванне, названае ў процівагу пратэстанцкай Рэфармацыі — Контррэфармацыяй. У выніку гэтай канкурэнцыі між вызнаннямі парушаецца пэўны баланс, які некалькі стагоддзяў існаваў паміж заходняй і ўсходняй цэрквамі ў Княстве.

Праваслаўе, аслабленае мусульманскімі заваёвамі, засталося далёка ззаду як у палітычным, так і ў культурным плане: век росквіту грэцкае кніжнасці прамінуў, а новых талентаў маштабу Дамаскіна, Хрызастома ці Паламы ані ў захопленай туркамі Візантыі, ані тым больш на славянскіх землях не з’явілася. Больш за тое, арыгінальнае ўсходнеславянскае пісьменства і кніжная вучонасць, якія пачалі развівацца пасля прыняцця хрысціянства, перажываюць заняпад у выніку знішчэння мангола-татарамі найбуйнейшых кніжных цэнтраў — перадусім Кіева. У Маскоўшчыне ўзровень адукаванасці духавенства панізіўся да такой ступені, што святары нават не рызыкавалі самастойна рыхтаваць казанні, чытаючы замест іх на набажэнстве словы Яна Залатавуснага ды іншых духоўных аўтараў са зборнікаў кшталту “Навучальнага Евангелля” або “Залатавуста”. Пра гэта нам

ІЙВЙЙІ

БСАКО «^Нф^ШІЕ ЕЖ(СТК£ННЛГШ ПНСДНІД , НГГОЛКОЕДНО СТЫЛЛІ EUHKHMl lUAHHOMl 3AAT0S/cT0Ml , Н СТЫМН ОЦЫ .

Д . El ННЖ£ ЧТІТСЖ ПрІТЧД gVAA&CMA W ММТД^С Н фд^НСЕН , НСТОЛКОКДНД .СТЫМ <Пнкнм*^ іыднномі ЗДАТ0&Т0М? «

З^^інднт^ аукш Еудті£ , поіл^йілі

Jj Ф£ ^ТОБД ГДДСД , Д4

Erfüll НД ПОСД^ШДНІЕ . tiw БО п^н

айч, р£Ч< Н4ШЕГШ JAAJ£ «14

'(лкл

«Н|А , Н£ СННДС КО

, HO фбйодДО |>АДН дд      ,

f£H« дрд внндостд Е (^КОЕЬ помолнтм

» ЕАННЧг І4|Ц«Н , А мыт^ь , СЭ н/чатка (4о$а позкделш , кождо во нАсч

вг <fsi овд нмдмм .

л

Першая старонка зборніка казанняў Яна Залатавуснага аднаго з маскоўскіх выданняў

паведамляюць замежныя падарожнікі яшчэ ў XVI ст. (гл., напрыклад, апісанні падарожжаў С. Гербештэйна¹²² і Р. Гейдэнштэйна¹²³).

He заставалася ўбаку ад гэтых працэсаў і праваслаўная царква Вялікага Княства. Таму хоць і ў XIV ст., і пазней на чале Літоўскай мітраполіі неаднойчы знаходзіліся адукаваныя іерархі, якія пакінулі па сабе шэраг казанняў (як, напрыклад, Рыгор Цамблак), аднак, трэба думаць, агульны ўзровень адукаванасці праваслаўнага духавенства і ў нас быў не надта высокі. Пра гэта, у прыватнасці, сведчыць параўнальна малы лік створаных у той час і ацалелых да сённяшняга дня арыгінальных гамілетычных ды іншых духоўных тэкстаў, а таксама вялікая папулярнасць згаданых вышэй зборнікаў казанняў даўніх грэцкіх аўтараў.

Да таго ж такія з’явы, як секулярызацыя праваслаўнага клеру, продаж епіскапскіх ды ігуменскіх пасадаў, захоп царкоўных маёнткаў свецкімі асобамі пасля смерці іерархаў¹²⁴, спробы свецкіх “ураднікаў” накінуць сваю ўладу духавенству¹²⁵, а таксама некаторыя іншыя тэндэнцыі, прысутныя ў жыцці царквы ў нашай краіне (напрыклад, паўторны шлюб святара па смерці жонкі), пасля наведванняў усходнімі патрыярхамі ў XVI ст. Вялікага Княства і выдання імі некалькіх “небласлаўляльных” грамат¹²⁶ пачалі ўспрымацца як адыход ад нормаў маральнасці праваслаўя. Таму не дзіўна, што сучаснікі трактуюць гэтую сітуацыю як заняпад усходняй царквы.

Тады, калі крызіс пачаў досыць выразна праяўляцца на ўсходнеславянскіх землях, Заходняя Еўропа яго ўжо ў болыпай ці меншай ступені пераадолела; асабліва добра кантраст заўважаецца на памежных тэрыторыях — там, дзе “грэцкая вера старажытная” сутыкаецца з каталіцызмам і пратэстантызмам. Якраз таму ў XVI ст. адной з галоўных арэнаў ідэалагічнага змагання між гэтымі канфесіямі зрабіліся Беларусь ды Украіна, і якраз таму на гэтых землях з’яўляюцца разнастайныя праекты, накіраваныя на аднаўленне статусу ўсходняе царквы: ад (рэ-)арганізацыі праваслаўнага асветніцтва (патрыярх антыахійскі Якім, мітрапаліт кіеўскі Міхал Рагоза)¹²⁷ і да падпісання вуніі з лаціннікамі (епіскап уладзімірскі і берасцейскі Іпат Пацей)¹²⁸.

Гэтыя працэсы адбываліся на фоне сацыяльна-палітычных зменаў, адным з асноўных чыннікаў якіх паслужыла падпісанне ў 1569 г. у Любліне вуніі, што аб’ядноўвала Польскае Каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае ў Рэч Паспалітую Абодвух Народаў Нельга не пагадзіцца з расійскім гісторыкам Б. М. Флорам, што, паколькі гэтае злучэнне адбывалася на базе пашырэння на ліцьвінскую шляхту правоў і прывілеяў шляхты кароннай, а тыя не мелі аналагаў ні ў воднай з суседніх краін, польская шляхта станавілася ўзорам для пераймання і ў справе гра-

мадскага ўладкавання, і ў галіне звычаяў, мовы, рэлігіі¹²⁹. Гэты фактар адчыніў браму для пранікнення на беларускія землі польскай культуры і каталіцызму ў больш значным за ранейшы маштабе.

Разам з тым калі пэўная частка насельніцтва Вялікага Княства лёгка паддавалася заходнім уплывам, у асяроддзі іншай расло процідзеянне ім. Рэакцыя супраць паланізацыі і пашырэння каталіцызму ўзрасла да такой ступені, што пад час бескаралеўя пасля смерці Жыгімонта Аўгуста ў якасці адной з найбольш верагодных кандыдатур для запрашэння на вялікакняскі пасад разглядалася асоба маскоўскага цара Івана IV, з якім нават вяліся перамовы ў гэтай справе¹³⁰.

Яшчэ адным важным чыннікам, што ўплываў на рэлігійна-палітычную сітуацыю, было ўвядзенне месцкага (пераважна магдэбургскага) права, якое таксама спрычынілася да развіцця пэўных унутраных працэсаў у грамадстве. Месцкае права з’явілася ў Вялікім Княстве Літоўскім яшчэ пры канцы XIV ст., але пачаткова яго пашырэнне адбывалася досыць марудна'³¹. Наданне гарадам магдэбургскага права пачаткова мела на мэце прывабіць нямецкіх каланістаў і гэтым паспрыяць эканамічнаму развіццю. Пазней, калі гарады пераканаліся, наколькі гэтак званае “нямецкае права” паляпшае іх дабрабыт і павышае юрыдычную абароненасць, яны сталі самі яго дамагацца (у якасці прыкладу можна прывесці прывілей Сцяпаны Батуры г. Магілёву, у тэксце якога выкладзены акалічнасці, што падштурхнулі мяшчанаў папрасіць аб наданні гораду гэтага права¹³²).

Такая палітыка сапраўды дала свой плён, а нованабытая эканамічная і прававая незалежнасць стымулявала памкненне месцічаў да самастойнасці ва ўсіх сферах дзейнасці — тым болыл, што прыклад каланістаў даваў мясцовым жыхарам яскравы ўзор змагання за свае правы. Адзначаная тэндэнцыя, між іншага, праявілася і ў сферы рэлігійнай, калі даўнія праваслаўныя брацтвы ў беларускіх і ўкраінскіх гарадах пачалі, з аднаго боку, выступаць супраць пашырэння польскай культуры і звязанага з ёй каталіцызму, а з другога — вьіяўляць жаданне выбіцца з-пад кіравання царкоўнай іерархіі і самім распараджацца справамі сваёй царквы.

Апісаная вышэй сітуацыя крызісу праваслаўнае царквы прывяла да зараджэння ў яе ўлонні рэфармісцкага руху (успрыманага яго ўдзельнікамі як вяртанне да ідэалаў першахрысціянства), а пералічаныя сацыяльна-культурныя чыннікі ўплывалі на афармленне яго кірунку і праяваў. Праваслаўны рэфармісцкі рух ахапіў і вышэйшыя станы, і паспольства (мяшчанаў); з’яўляючыся неаднародным паводле свайго складу, ён пачаткова не мог мець і канкрэтнай праграмы. Людзі розных станаў нярэдка дзейнічалі супольна, але кожны ў сваёй сферы: мяшча-

не ажыццяўлялі дабрачынную працу ў межах брацкай узаемадапамогі, адчынялі школы і друкарні, выдавалі духоўную і навучальную літаратуру, шляхта ажыццяўляла іх падтрымку — як матэрыяльную (праз фінансаванне тых ці іншых пачынанняў), так і палітычную (шляхам змагання за палітычныя правы праваслаўных вернікаў на сойміках ды соймах).

3 развіццём падзеяў пачала, аднак, адбывацца пэўная крышталізацыя мэтаў і формаў дзейнасці ў розных станах і групоўках, што прывяло ў сярэдзіне 1590-х гадоў да раздзялення сацыяльна-актыўных праваслаўных вернікаў на два процілеглыя лагеры — прыхільнікаў і праціўнікаў царкоўнай вуніі. Пасля Берасцейскага сабору 1596 г. дачыненні гэтых лагераў сталі варожымі, і тая частка праваслаўнай царквы, што вунію не прыняла, існавала на паўлегальным становішчы. Хоць на соймах рэгулярна ўздымалася пытанне аб правах “дызунітаў” ды іх хаўруснікаў-пратэстантаў і прымаліся адпаведныя канстытуцыі (як, напрыклад, у 1609 і 1620 гг.), аднак толькі падпісанне Уладзіславам IV Артыкулаў па супакаенні дзяржавы” дазволіла праваслаўнай царкве набыць афіцыйны статус і юрыдычна аформіць свае структуры паралельна з грэка-каталіцкай царквою.

Такім чынам, у развіцці апісанага вышэй руху за рэфармаванне праваслаўнай царквы можна вылучыць тры этапы: 1) сярэдзіна 1580-х         першаяпалова 1590-хгадоў; 2) 1596 1632 гг.; 3) 1633-1654 гг. Гэтаеразмежаванне ў пэўнай ступені з’яўляецца ўмоўным, але ў агульных рысах абмалёўвае тагачасную сітуацыю.

На першым этапе сітуацыя характарызуецца ператварэннем традыцыйных царкоўных брацтваў (галоўным чынам у буйных гарадах) у структуры з выразна выяўленымі грамадска-палітычнымі і асветнымі мэтамі, а таксама падтрымкай дзейнасці гэтых структураў шляхтай. У гэты час набірае сілы змаганне брацтваў за незалежнасць ад царкоўнай іерархіі і асветная праца, якая выражаецца ў прапаведніцтве, заснаванні школаў і выданні кніг. У ажыццяўленні дзейнасці брацтваў бяруць удзел і некаторыя з тых асобаў, што пазней, пераканаўшыся ў перавазе іншага шляху, стануць прыхільнікамі вуніі. Напрыклад, берасцейскі кашталян Адам Пацей у 1591 г. актыўна спрыяе заснаванню брацкай школы ў Берасці. Пазней жа, высвечаны на епіскапа берасцейскага ды ўладзімірскага і прыняўшы пры пастрыжэнні імя Іпат, ён выступіць у 1595 г. як удзельнік пасольства беларуска-ўкраінскіх епіскапаў у Рым ды адзін з арганізатараў Берасцейскага сіноду, а фактычна і як заснавальнік вуніяцкай сістэмы адукацыі.

Ідэя вуніі з каталіцкай царквой набірае вагу ў беларуска-ўкраінскім праваслаўным асяроддзі да сярэдзіны 1590-х гадоў. Менавіта пры канцы

гэтага этапа пачынаюць выразна акрэслівацца тыя дзве асноўныя ідэалагічныя плыні, якія можна абазначыць як via antiqua і via moderna.

Першая з іх, via antiqua, характарызуецца, умоўна кажучы, імкненнем вонкава захаваць ранейшыя асновы і адбудоўваць праваслаўную царкву на традыцыйным падмурку, хоць і карыстаючыся пры гэтым тымі ці іншымі дасягненнямі еўрапейскай думкі ды ўзяўшы на ўзбраенне некаторыя вынаходкі заходняй цывілізацыі — у прыватнасці, кнігадрукаванне рухомымі шрыфтамі і гуманістычную сістэму адукацыі.

Другая ж — via moderna — імкнецца да рэфармавання праз вяртанне да колішняй еднасці з Захадам шляхам вунійнага злучэння цэркваў, а разам з тым і прыняцце вынікаў Контррэфармацыі. У гэты час у абмеркаванні вунійных планаў бяруць удзел і арыстакраты, якія пазней вунію ў яе берасцейскай версіі не падтрымалі і ўзначалілі змаганне супраць злучэння Цэркваў (напрыклад, князь Канстанцін Астрожскі і ягонае кола).

Пачатак другога этапа можна звязаць з правядзеннем у 1596 г. Берасцейскага сіноду, калі большасць беларускіх і ўкраінскіх праваслаўных іерархаў падтрымала прапанову пра злучэнне праваслаўнай царквы з каталіцкай пры захаванні ўласнага абраду ды структураў. Такім чынам, царква на беларускіх землях стала грэка-каталіцкай, вуніяцкай. Але частка духавенства і свецкіх вернікаў такога стану рэчаў не прыняла і распачала змаганне — як палітычнае, так і ідэалагічнае, найперш праз літаратурную палеміку ды выданне твораў, так бы мовіць, “праваслаўнай класікі”.

Пераважная большасць прыходаў і манастыроў, а адпаведна і іх бенефіцыі засталіся пад уладаю іерархаў, што прынялі вунію. Таму нязгоднае з зменамі чорнае і белае духавенства гуртавалася вакол аднадумных з ім асобаў ды асяродкаў, якія мелі крыніцы даходу, незалежныя ад царкоўных, і былі гатовыя ўжыць іх для забеспячэння сваіх рэлігійных патрэбаў. Сярод вышэйшых станаў грамадства такімі рэсурсамі валодалі перадусім прадстаўнікі заможнай шляхты ды магнатэрыі, сярод ніжэйшых — брацтвы. Людзі розных станаў шукалі спосабы аб’яднаць свае намаганні і ўзаемадзейнічаць на карысць супольнай мэты. У супрацоўніцтве шляхта, брацтвы і духавенства засноўвалі манастыры, будавалі цэрквы, адчынялі школы, стваралі новыя або перакладалі даўнія тэксты, друкавалі кнігі.

Тут належыць падкрэсліць удзел усіх трох вышэйназваных чыннікаў у складванні антывунійнага лагера і арганізацыі ягонай дзейнасці. У ранейшай літаратуры асветная і рэлігійная праца брацтваў асвятлялася непараўнальна шырэй, чым уклад шляхты і духавенства, — тым часам як без апошніх гэтая дзейнасць ніколі не дасягнула б таго маштабу: каб выдаць кнігу, мала мець друкарню — патрэбны тэкст і сродкі на выданне;

Надмагільная пліта аднаго з дзеячоў магілёўскага праваслаўнага брацтва

інака Арсена Азаровіча

каб заснаваць манастыр, мала яго збудаваць — трэба засяліць манахамі і забяспечыць іх фундушам на пакрыццё выдаткаў харчавання ды іншых патрэбаў. Менавіта вынікам такой супрацы Багдана Сцяцкевіча з праваслаўным брацтвам Магілёва ды звязаным з ім духавенствам сталася заснаванне ва ўрочышчы Куцейна Богаяўленскага манастыра.

Трэці этап распачынаецца ў першай траціне 1630-х гадоў, калі ў Вялікім Княстве Літоўскім паралельна да структуры грэка-каталіцкай царквы наноў была створана афіцыйная структура праваслаўнай царквы. Закладаецца шэраг манастыроў, актывізуецца літаратурная і кнігавыдавецкая праца раней існых асяродкаў, што і з’яўляецца асноўнай рысай гэтага перыяду. Менавіта тады найбольшага росквіту дасягнулі перапісванне і друкаванне кніг у куцеінскіх манастырах. Закончваецца гэты этап у 1654-1655 гг. з прыходам на тэрыторыю ўсходняй Беларусі войскаў маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча, калі мясцовая брація імкнецца пакінуць манастыры, размешчаныя ў зоне ваенных дзеянняў, і ў выніку кніжнае жыццё ў гэтых асяродках замірае.

Падсумаванне. Такім чынам, крызісны стан праваслаўнае царквы ў Рэчы Паспалітай у 2-й палове XVI ст. змусіў сацыяльна-актыўную частку вернікаў распачаць пошук шляхоў выхаду з тагачаснай сітуацыі, у выніку чаго пазначыліся два асноўныя кірункі рэфармавання аджылых формаў царкоўнага жыцця: via antiqua і via moderna. Падтрыманне

апошняга кірунку болыпай часткай іерархаў памеснай царквы і заключэнне вуніі з Рымам не развязала праблем, а яшчэ болей паглыбіла канфрантацыю ў грамадстве паміж рознымі лагерамі. Прыхільнікі кірунку via antiqua не спынілі барацьбы і распачалі актыўную працу па заснаванні манастыроў, стварэнні школ і выданні літаратуры. Менавіта ў кантэксце гэтай працы ў 1623 г. быў фундаваны, а неўзабаве і збудаваны Богаяўленскі манастыр у Куцейне, кніжнай і выдавецкай дзейнасці якога прысвечана нашае даследаванне.

Заснаванне куцеінскага Богаяўленскага манастыра і першы перыяд яго функцыянавання

раблемы, звязаныя з назвай “Куцейна”. Назва ўрочышча Куцейна сустракаецца ў літаратуры ў некалькіх формах: на беларускай мове — “Куцейна” (жаночага і ніякага роду), “Куцеін” (мужчынскага роду); на рускай мове — “Кутейно” (ніякага роду), “Кутенн” (мужчынскага роду); на польскай мове — “Kuteino” (ніякага роду), “Kutein” (мужчынскага роду).

Варыянты ніякага і мужчынскага роду бяруць пачатак з расійскіх бібліяграфій старадрукаў, створаных у XIX ст. Складальнікі гэтых даведнікаў былі слаба знаёмыя з геаграфіяй Беларусі і пры ўтварэнні назоўнага склону прысутных на тытульных аркушах геаграфічных назваў русіфікавалі іх. У прыватнасці, ад пазначанага на куцеінскіх выданнях месца выхаду ў месным склоне “в Кутейне” яны ўтварылі формы “Кутейно” і “Кутенн”, якія і пачалі ўжываць у паказальніках. Абедзве гэтыя формы нагэтулькі трывала замацаваліся ў расійскай навуковай літаратуры, што пазней іх пачалі запазычваць іншамоўныя, у тым ліку беларускія, даследнікі, — адсюль такая разнастайнасць варыянтаў назвы ўрочышча нават у айчынных публікацыях.

Дакументы XVII ст., як мы пабачым ніжэй у цытатах, найчасцей падаюць найменне згаданага ўрочышча ў жаночым родзе (напрыклад, у вінавальным склоне: “село Куцейню”). Працягваючы гэтую традыцыю, і мы ў сваёй працы будзем ужываць назву “Куцейна” менавіта ў жаночым родзе.

Акалічнасці заснавання манастыра і друкарні. Як мы ўжо адзначалі вышэй, дату фундацыйнага акта, 19 верасня 1623 г., падае Георгі Каніскі ў запісцы пра падначаленыя яму манастыры, апублікаванай у зборніку дакументаў “Помнікі праваслаўя і рускай народнасці ў Заходняй Расіі ў XVII-XVIII стст.”’³³ Дарэвалюцыйны даследнік

іераманах Васіль (Жудро) адзначае, што будаўніцтва распачалося ў 1623 г.¹³⁴, а з акта, апублікаванага ў 8-м томе ‘Тісторыка-юрыдычных матэрыялаў”, відаць, што ў сакавіку 1627 г. манастыр і царква пры ім ужо дзейнічалі¹³⁵. У апошнім дакуменце кароль Жыгімонт III, спасылаючыся на словы грэка-каталіцкага архіепіскапа полацкага, віцебскага і мсціслаўскага Антонія Сялявы, сцвярджае, што маёнтак Куцейна з сяльцом Паддубцы былі купленыя мяшчанамі магілёўскімі ды аршанскімі на ўласныя грошы, а на імя Багдана і Алены Сцяцкевічаў гэтыя валоданні былі аформленыя фіктыўна — для таго каб надаць манастыру выгляд легальна заснаванага. Звяртаючыся да магілёўцаў, кароль піша: “Маем того ведомость от велебного в Бозе отца Аяьтонего Сялявы, архлепнскопа полоцкого, о том, што ... згодне порозумевшысе з меіцаны нашнмн оршансклмл, также з урожоным Богданом Стецкевлчом л з малжонкою его, кнежною Геленою Соломерецкою, власне за свол могллевскле л оршанскле грошы, на лмя того Стецкевлча л малжонкл его, куплвшл вечностю лмеля, названое, Кутейна л селцо Поддубьцов у потомков небоіцыка Каспера Швейковского, над рекою Днепром, — вы дей, могллевцы, поспол з оршаны л з урожоным Стецкевлчом л з малжонкою его, без ведомостл л позволеня нашого л без благословенства пастыра своего архлеплскопа, там, в Кутейне, монастыр л церков своволную, менечы заложеня Светого Духа, ... заложывшл, ... з некоторых церквей оршансклх звоны, операты, начыня церковные, серебреные крлжы, келлхл л рлзы, ллхтары, свечы повыблравшл, до того (лменя, названого) Кутейна отпроводллл”¹³⁶. Да гэтай версіі і пазней звярталіся лекаторыя даследнікі, у тым ліку сучасныя (лапрыклад, В. Гліннік)¹³⁷.

На нашую думку, такое меркавадпе не адпавядае рэчаіснасці. Папершае, лягледзячы на абвінавачанне ў незаконным заснаванні, манастыр у Куцейне так сваёй дзейнасці і не перапыніў — зпачыць, аргумелты процілеглага боку не былі дастаткова важкія. Па-другое, названыя асобы і пазней не раз згадваюцца ў якасці фулдатараў куцеінскага манастыра як у актавых дакументах, так і ў іншых сведчаннях, блізкіх па часе да момалту заснаванля. Напрыклад, у запісе ла сцяне Богаяўленскай царквы, зробленым з прычыны яе асвячэння ў 1635 г., у якасці ктытыраў манастыра паказалыя падкаморына браслаўская Сцяцкевічава, а таксама яе сын, падкаморы мсціслаўскі (Багдан-) Фёдар Сцяцкевіч*, з жонкай Аленай з Саламярэцкіх¹³⁸. Звернем увагу ла дату — гэта адбывалася пасля 1633 г., г. зн. тады, калі ўжо ле было патрэбы прыкрываць заснаванне

* Сын Вільгельма Сцяцкевіча і Ганны з Агінскіх мсціслаўскі падкаморы Багдан-Фёдар Сцяцкевіч (f 1651 г.), які пабраўся з княгіняй Аленай з Саламярэцкіх, меў падвойнае імя; як бачым. у крыніцах ён выступае то пад першым. то пад другім.

Від куцеінскай Святадухаўскай царквы і часткі манастырскага будынка. Здымак 1995 г.

манастыра фіктыўнай шляхецкай юрысдыкцыяй. Яшчэ адным аргументам з’яўляецца кахля з выявай герба Сцяцкевічаў, знойдзеная В. Ляўко пры раскопках у Куцейне¹³⁹. Таму, з нашага гледзішча, згаданы вышэй закід належыць разглядаць выключна як спробу вярхоў грэка-каталіцкай царквы выкарыстаць уладу манарха ў барацьбе з “дызунітамі”.

Крыху святла на акалічнасці заснавання куцеінскага Богаяўленскага манастыра пралівае акт, прысвечаны наданню яму часткі маёнтка Белкаўшчьша. У ім падкаморына браслаўская Ганна з Агінскіх Сцяцкевічава і яе сын, харужы аршанскі Ян Сцяцкевіч-Заверскі*, ахвяруючы куцеінскаму Богаяўленскаму манастыру мясцовасць Белкавічы, згадваюць і першае наданне манастыру, здзейсненае Багданам Сцяцкевічам і ягонай жонкай Аленай з Саламярэцкіх. Фундатары адзначаюць, што яны “самн по доброй волн своей наследуючн прнкладов свочх святоблнвых, благочестнвнх н побожннх князей панов роду Руского, хотячн самнм собе, роднчом мнлым н потомком нашнм в помноженню хвалы Божне памятку несмертельную зоставнтн, а не мней н на то взгляд маючн, нж снн мнлнй мене Анны Стеткевнчевне а брат мой роженнй мене Яна Стеткевнча Заверского его мнлость пан Богдан Стеткевнч з малжонкою своею княжною Еленою Богдановною Соломерецкою, старостянкою крнчевскою н олучецкою, набнвшн н купнвпш правом вечпстым у потомков небожчнка Каспра Швайковского, подкоморего внтебского, нме-

* Прыдомак паходзіць ад назвы яго родавага гнязда — маёнтка Заверцы на Ашмяншчыне.

нем прознваемое здавна село Кутейню с прнселком под Дубцамн в повете Оршанском, межн грунтов нмення Копнсского лежачнх, тне селка, а особлнве часть того ж нменн землн Белковское на церковь Божлю вечнымл часл надавшл в нем монастырь заложення Рождества Хрлстова лноческлх людей законных с певнымл кондлцлямл фундовалл, вечным правом надалл л с заплсамл сволмл, на вряд прлзнанлмл ствердллп, яко то шлрей на фундушу в заплсах лх мллостей есть опнсано”¹⁴⁰.

Такім чынам, з тэксту гэтага дакумента мы бачым, што манастыр у Куцейне і першая царква пры ім — пад пакліканнем Нараджэння Гасподняга — былі заснаваныя мсціслаўскім падкаморым (Багданам-) Фёдарам Сцяцкевічам ды ягонай жонкай князёўнай Аленай з Саламярэцкіх на землях, купленых у нашчадкаў колішняга віцебскага падкаморыя Каспара Швайкоўскага. Фундуш манастыру ўключаў у сябе маёнтак Куцейну і сяльцо Паддубцы, а таксама частку маёнтка Белкаўшчына. Гэтыя ўладанні ляжалі на поўдзень ад Воршы; з захаду яны межавалі з “грунтамі”, што належалі да Копысі¹⁴¹. Сёння мясцовасць Куцейна ўваходзіць у межы Воршы, а тапонім Паддубцы ў нарматыўным даведніку “Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь” падаецца сярод страчаных назваў Аршанскага раёна¹⁴².

Сёння мясцовасць Куцейна ўжо ўваходзіць ў межы Воршы...: Святадухаўская царква на фоне гарадской забудовы. Здымак 1995 г.

Пазней іншыя фундатары таксама надавалі куцеінскаму манастыру маёнткі ці пэўныя сумы грошай, на чым мы, аднак, адмыслова спыняцца не будзем. Адзначым толькі, што цытаваным вышэй дакументам пад уладу Яіля Труцэвіча, у дадатак да першапачатковага надання, перадавалася астатняя частка “Белкаўскай зямлі” з слабадой Белкаўшчына і рознымі ўгоддзямі. Фундатары пішуць: “Тогдн н мы, взявшн форму н прнклад з фундушу его мнлостн пана Богдана Стеткевнча н малжонкн его, абн тот монастырь в людн законныя н порядное одправованне хвалн Божня, ведлуг порядку Святня Соборння Апостольскня Церкве Православной, в благочестен под послушенством н благословеннем трону Патрнярхн константлнопольского помножался л разшлрял, чого мы, яко благочестлвые детл чыноположенле Церквл Святой Восточной прагнучл, абл кромь всякле трудностл снедне л беспечней члн обіцежлтельнлй того монастлра Кутеенского церквн Рождества Хрлстова так в преложенстве, яко в послушанля в нем братлл нноков нынешнлх л напотнм будучлх по нас сукцесоров в неодменностл во вечнне годл трвал, всмотрлвшя в том побожного мужа господнна отца йонля Труцевнча, нгумена того ж монастлря Кутеенского, под послушенством н благословенлем Святейшого Патрнархн константннопольского, слм ллстом добровольннм запнсом нашям, абн ся тот монастнр за ласку Божню разшнрял н размножал, тую внш меневаную землю я з людмн, Белковскую слободу з грунтом, до ней служачям, на тую церковь Божню Рождества Хрнстова на монастлр Кутеенскнй з певнлмя ннжей оплсанымл кондлцнямл надаем на тот монастнр обіцежнтельннй, вечне фундуем, запясуем п в моц на все господнну отцю Ноялю Труцевлчу, нгумену Кутеенскому, братлл чноком н лх сукцесором ободежятне врадовне через енерала тую ж слободу Белковіцнзну за разом подаем, поступуем я з нее зрекаемся...”¹⁴³

Дзякуючы гэтаму ды іншым наданням, а таксама аўтарытэту і асабістым якасцям ігумена Яіля Труцэвіча, куцеінскі асяродак нагэтулькі ўзмацняецца ды “в людн законныя помножается”, што набывае вядучае становішча сярод праваслаўных манастыроў усходняй Беларусі, якія пасля 1633 г. пачынаюць тут масава засноўвацца. Куцеінскі ігумен ажыццяўляе нагляд за будаўніцтвам і развіццём наваствораных манастыроў, а найбольш дасведчаныя і паважаныя манахі рассылаюцца па іх для фармавання ядра будучай браціі. Сведчанні пра тое неаднойчы сустракаюццау розных актах, напрыклад: “А ... монастлр Кутеенскнй ... маючн монастнрей в розных поветех под своею владзою л юрнсднкцлею не мало подданых, братню свою разсылает”¹⁴⁴. Такім чынам, Богаяўленскі манастыр становіцца ў сваім рэгіёне тым, чым была КіеваПячорская лаўра для паўднёвай Беларусі ці віленскі Свята-Духаўскі ма-

Галерэйная частка манастырскага будынка, дзе знаходзіліся келлі браціі. Здымак 1995 г.

настыр для паўночна-заходняй і цэнтральнай, і таксама нярэдка называецца ў тагачасных дакументах лаўрай.

Мусім яшчэ спыніцца на разглядзе фундушу Ганны Сцяцкевічавай і Яна Сцяцкевіча-Заверскага куцеінскаму Богаяўленскаму манастыру на мясцовасць Белкавічы. Для нас дакумент вельмі важны і тым, што ён закладае магчымасці выкарыстання даходаў з гэтага надання на асветныя мэты — у прыватнасці, на заснаванне школы або друкарні (пра што, відаць, папярэдне вяліся перамовы з Яілем Труцэвічам): “(...) а похочут лн [куцеінскія манахі] школу наук пнсма языком Еллено-словенского, Латенского, Польского н Русского, также н друкарню ведлуг можностн метн, волнн будучн пожнтков всякнх з подданных, з грунтов, з ловля рнбных н з язамн не реце Днепре, з корчмн на той слободце зажнватн, пожнткіі, якне теперь есть н напотом вннайтнсе н названн бытн могуть, до монастыря прнвлаіцатнн всякое зверхностн над поданнмн водлуг воле н уподобанья своего ужнвата...”¹⁴⁵

Заснаванне школы было праблематычным з юрыдычнага гледзішча, бо езуіты для сваёй калегіі ў Воршы здабылі прывілей, што касаваў магчымасць стварэння іншых навучальных устаноў як у самім месце, так і ў яго ваколіцах¹⁴⁶. Мяркуем, гэтая акалічнасць, як і ўсведамленне патрэбы ў незалежным выдавецтве праваслаўнай літаратуры, схілілі Яіля Труцэвіча да таго, каб даходы ад нованададзеных земляў былі ўжытыя менавіта на заснаванне друкарні.

Відаць, ужо ў 1630 г. на запрашэнне куцеінскага ігумена з Кіева прыязджае дасведчаны друкар, беларус з паходжання Спірыдон Собаль, які распачынае тут выпуск праваслаўнай літаратуры. Працуючы пад яго кіраўніцтвам, манахі навучаюцца выдавецкай справе і выраб-

ляюць уласнае друкарскае абсталяванне. Таму калі друкар праз нейкі час — у 1634 або 1635 г. — пакідае Богаяўленскі манастыр і пераязджае ў Буйнічы пад Магілёвам, брація працягвае кнігавыдавецкую працу ўжо сваімі сіламі. Гэта дае нам падставы падзяляць гісторыю куцеінскага кнігадруку на два перыяды і гаварыць пра дзейнасць у Куцейне дзвюх друкарняў: Собалевай і ўласна манастырскай.

Перапыненне дзейнасці куцеінскіх манастыроў. Пачатак вайны з Маскоўшчынай ды ўступленне варожых войскаў на землі ўсходняй Беларусі паклалі канец мірнаму існаванню манастыра і адпаведна прывялі да перапынення выдавецкай дзейнасці ў ім. Напалоханыя жахамі вайны, куцеінскія манахі і манахіні накіравалі да цара Аляксея Міхайлавіча дэлегацыю, якая складаецца з намесніка мужчынскага манастыра Дыяніса і “саборных старыц” Мітрадоры ды Таіфы: брація прасіла выдаць ахоўную грамату для абодвух манастыроў улучна з усімі служэбнікамі і сялянамі, а таксама — на вольны выезд у мясцовасці, аддаленыя ад зоны ваенных дзеянняў. У выніку 10 жніўня 1654 г. куцеінцы атрымалі грамату, паводле якой цар узяў іх пад абарону і дазволіў “езднтн в Дорогобужской уезд в Бнзюковскій манастыр н в нные нашн городы н места”¹⁴⁷.

Пасля гэтага брація (ці, прынамсі, большая яе частка) пакінула Куцейну. Ёсць сведчанні знаходжання куцеінскіх манахаў у Бізюкоўскім манастыры (а магчыма, і ў суседнім з ім Болдзінскім — прынамсі,

Разгорт апошняй надрукаванай у Куцейне кнігі — другога выдання “Дыёптры” 1654 г.

Талеркі, што выкарыстоўваліся ў Куцейне

паводле даследнікаў, менавіта там памёр Яіль Труцэвіч¹⁴⁸). Неўзабаве патрыярх Нікан зрабіў захады наконт пераводу браціі ўглыб маскоўскіх земляў — у нядаўна закладзены Іверскі манастыр на Валдайскім возеры, які на той момант яшчэ знаходзіўся на стадыі будавання. Там урэшце і апынулася значная частка куцеінскіх інакаў разам з бібліятэкай і каштоўнай маёмасцю, атаксама друкарскім варштатам, які пазней Нікан забраў у сваё непасрэднае ўладанне¹⁴⁹. “Старыц” жа патрыярх размясціў у маскоўскім Новадзявочым манастыры, дзе яны, карыстаючыся з свайго “сталічнага” становішча, заступаліся за суродзічаў на Валдаі пад час праблем з мясцовай царкоўнай адміністрацыяй, а таксама пасылалі ў Беларусь кнігі, накіроўваючы іх у айчынныя манастыры*.

Частка манахаў пры канцы 1660-х гадоў ужо вярнулася ў Куцейну, пра што сведчыць надпіс на перададзеных у Віленскую публічную бібліятэку Чэцціх Мінеях: “Сія кннга монастыря Кутен(н)скаго спнсана за нгумена

* У Магілёўскім гістарычна-археалагічным музеі да рэвалюцыі захоўвалася выданне ‘Тісторыя пра Варлаама і Ясафа” (Масква, 1681), якое “...благоверный царь н велнкнй князь Феодор Алексеевнч пожаловал старнцам, переведенным нз Кутелнского в Новодевнч монастырь”, а тыя — у асобе ігуменні Меланні ды намесніцы Антаніды — ахвяравалі яго Баркалабаўскаму манастыру (гл.: Запнскн Северо-Западного отд. Рус. Географ. Обшва. Внльна, 1910. Кн. 1. С. 227). У аддзеле рэдкай кнігі Прэзідэнцкай бібліятэкі Беларусі пад шыфрам 25370 РФ захоўваецца “Трыёдзь посная” (Львоў, 1664) з надпісам: “посылаеть г(ос)п(о)жа ігуменія антоніда данілковнчевна ... вь кутейнскі д(е)в(н)чь м(о)н(а)стырь вновую ц(е)рковь по племянннце своей по парасковтін...” Яшчэ, прынамсі, адна укладзеная намесніцай Антанідай кніга (а калі меркаваць, сыходзячы з падабенства аправаў і часу выхаду, такіх кніг некалькі) знаходзіцца і ў бібліятэцы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі пад шыфрам 15728.

Нова Молочкн року 1669”¹⁵⁰. Літургічная ж дзейнасць ва ўмовах пасляваеннай разрухі пачынае аднаўляцца ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры, відаць, не адразу — толькі на пачатку 1670-х гадоў быў вернуты з Валдая камплект-мінімум богаслужбовых прадметаў¹⁵¹. Для пакрыцця стратаў ад забранага манастырскага начыння цар прызначыў “жалаванне” (зрэшты, неўзабаве адмененае), пра што мы даведваемся з пазнейшых дакументаў. Так, у 1718 г. куцеінскі ігумен МялетЧайкоўскі пісаў да Пятра I з просьбаю аднавіць яго выплату: “В прошлом, государь, / A X Н Д (1654 г.) году, по указу блаженныя памятн отца твоего государева, велнкого государя царя н велнкого князя Алексея Мнхайловнча... взято нз-за рубежа польского, нз монастыря богоявленского кутеенского, что в Орше, нз церквн святые нконы co всемн нконостасы, также сосуды церковные, рнзы, кннгн н всякне церковные утварн, также друкарню co все ея оруднем, что кннгн печатают, по оценке на трндцать тысяч рублев, в монастырь нверской, что на валдаех.... П до ныне, государь, та вышепнсанная церковная утварь в монастыре нверском, а вместо той церковной утварн, по указу вашему государеву давано с Москвы в монастырь Кутеенской ваше государево жалованье денежное погодно. А в прошлых же, государь, годех, тому лет с сорок пять нлн шесть того вашего государева жалованья в монастырь Кутеенской не дают. Всемнлостнвейшнй государь, проснм вашего велнчества... велн, государь, по прежнему давать нам, богомолцем твонм твое государево жалованье н о том дать нам свою государеву грамату”¹⁵².

Мы не ведаем сёння, ці былі гэтыя выплаты адноўленыя, але так ці інакш каштоўныя мастацкія вырабы, рэдкія рукапісы і старадрукі ў Беларусь ужо не вярнуліся, як не вярнулася большасць тых манахаў і манахінь, што былі пераселеныя ў Маскоўшчыну.

Падсумаванне. Такім чынам, мы пабачылі, што Богаяўленскі манастыр у Куцейне быў заснаваны Багданам-Фёдарам Вільгельмавічам Сцяцкевічам і яго жонкай Аленай з Саламярэцкіх у 1623 г., а фундушавы ліст, які забяспечваў функцыянаванне друкарні матэрыяльнымі сродкамі, быў выдадзены манастыру Ганнай Вільгельмавай Сцяцкевічавай і яе сынам Янам Вільгельмавічам Сцяцкевічам-Заверскім у 1629 г. Выдавецкая дзейнасць у Куцейне адбывалася ад 1631 да 1654 г. — г. зн. да пачатку вайны з Маскоўскай дзяржавай, калі манахі перад абліччам ваеннай небяспекі мусілі выехаць на Смаленшчыну ў Бізюкоўскі манастыр. Пазней паводле загаду патрыярха Нікана большасць куцеінскай браціі разам з маёмасцю (у тым ліку бібліятэкай і друкарскім варштатам) была перавезеная ў Іверскі манастыр на Валдайскім возеры. Пасля заключэння міру з Маскоўшчынай у 1668 г. частка былых манахаў Богаяўленскага манастыра вярнулася з Смаленшчыны ў Куцейну.

Кнігавыдавецкая дзейнасць Спірыдона Собаля ў Куцейне

нігавыдавецкая справа ў Куцейне была распачатая Спірыдонам Собалем, што змушае звярнуць асаблівую ўвагу на жыццё і дзейнасць магілёўскага друкара. Асноватворчае даследаванне

па тэме было падрыхтавана прадстаўніцай расійскага кнігазнаўства А.Зёрнавай: дзякуючы багаццю фондаў Дзяржаўнай бібліятэкі СССР (сёння Расійская дзяржаўная бібліятэка) яна змагла вывучыць усе вядомыя на той час Собалевы друкі¹⁵³. Заслуга даследніцы перш за ўсё ў тым, што яна правяла аналіз шрыфтоў і аздаблення гэтых кніг, а таксама выявіла выданні з несапраўднымі выходнымі дадзенымі і ажыццявіла пераканаўчую (хоць і не заўсёды бясспрэчную) спробу вызначэння іх храналогіі.

Для высвятлення тых ці іншых акалічнасцяў біяграфіі друкара спрычыніліся матэрыялы, выяўленыя дзякуючы росшукам украінскіх гісторыкаў Я. Ісаевіча¹⁵⁴ ды А. Мацюка¹⁵⁵ і польскага даследніка Э. Ружыцкага¹⁵⁶, а таксама зробленыя на падставе гэтых дакументаў публікацыі. У артыкуле Г. Кірэевай аглядаюцца прысутныя ў зборах мінскіх бібліятэк Собалевы выданні¹⁵⁷, а яго “Буквару” прысвечаны раздзел працы М.Батвінніка'⁵⁸ і даследаванне І.Яршова¹⁵⁹.

Калі казаць пра дакументы, звязаныя з жыццём і дзейнасцю Спірыдона Собаля, то пэўная іх частка была надрукаваная ў зборніках “Русско-белорусскне связн”¹⁶⁰ і “Першодрукар Іван Федоров та його послідовннкн на Украіні”¹⁶¹; іншыя ж не публікаваліся зусім¹⁶². Непасрэдна куцеінскага перыяду жыцця друкара гэтыя матэрыялы ў сваёй большасці не датычаць, але могуць быць карысныя для нас пры вывучэнні тых ці іншых аспектаў праблемы.

Бег жыцця Спірыдона Собаля. Вядомыя на сёння архіўныя матэрыялы, дапоўненыя як прысутнымі ў Собалевых выданнях звесткамі, так і інфармацыяй, што вынікае з самога факта публікацыі гэтых кніг, дазваляюць акрэсліць у агульных рысах біяграфію друкара. У магілёўскіх дакументах канца XVI — першай паловы XVII ст. сустракаецца даволі шмат згадак пра яго сваякоў, аднак найранейшыя звесткі пра самога Спірыдона Собаля з’яўляюцца толькі ў 1624 г., калі ён згадваецца ў актавых кнігах Магілёўскага магістрата як рэктар магілёўскай школы¹⁶³. Собаль пазычыў у магілёўскага райцы Фёдара Іванавіча Чарнавуска пэўную суму грошай (відаць, менавіта на стварэнне друкарні) і, не маючы сродкаў на вяртанне пазыкі, мусіў перадаць крэдытору зямельны пляц у Магілёве, ля Бліжняй сцяны.

Наступныя паводле храналогіі звесткі пра друкара даюць нам яго першыя выданні, датаваныя 1628 г.: “Актоіх”, “Ліманар” і “Мінея агульная”, якія сведчаць, што ў гэты час Собаль працаваў ужо ў Кіеве. Першыя дзве выпушчаныя друкаром кнігі, як мяркуем, уяўлялі сабой “пілотныя праекты”, пакліканыя правесці вывучэнне рынку. Меркаванне наконт спробнага характару гэтых выданняў дае тлумачэнне факта, які выклікаў здзіўленне А. Зёрнавай¹⁶⁵: на працягу першага года працы свайго варштата Спірыдон Собаль здолеў выпусціць у свет ажно тры кнігі.

Сапраўды, можна пагадзіцца з расійскай даследніцай: публікацыя друкаром-пачаткоўцам такой колькасці выданняў цягам даволі кароткага перыяду — з’ява не зусім звычайная. Аднак калі ўзяць пад увагу, што “Актоіх” быў надрукаваны ў параўнальна невялікай колькасці паасобнікаў, то зразумела: яго выпуск запатрабаваў значна меней часу і пакінуў магчымасць для падрыхтоўкі іншых праектаў.

Ускосным пацверджаннем гэтай гіпотэзы з’яўляецца факт, што Собаль ужо ў наступным годзе зноў узяўся за выданне “Актоіха” (як, зрэшты, і “Ліманара”, што мы ўбачым ніжэй): калі б у 1628 г. быў выпушчаны дастаткова вялікі наклад, названыя кнігі так хутка не разышліся б і не ўзнікала б патрэба перавыдання. Такім чынам, у 1629 г. у Кіеве выходзіць новае выданне “Актоіха” з іншым тытульным аркушам, а ў 1630 г. з’яўляецца і “Апостал” (гэтак званае “першае выданне”).

3 прычыны ад’езду Собаля ў Беларусь публікаванне кіеўскага “Апостала” перапынілася і ў распараджэнні выдаўца засталася значная колькасць няпоўных паасобнікаў. Таму да друкавання гэтай кнігі ён звяртаўся і ў пазнейшыя часы: каля 1632 г. з’явілася куцеінскае “другое выданне”, а ў 1638 г. -— і “трэцяе”, магілёўскае. Тым не менш давесці да канца распачатую працу Спірыдон Собаль так і не паспеў: яшчэ ў 1645 г., незадоўта перад смерцю, у яго заставалася значная частка незавершанага друку, якую ён перадаў двум сваім сынам Яну і Лявонцію (“Ап(о)с(то)лов недодрукованых по шестнсот в заложеню сорок четырн аркушов выдрукованых”)^І66.Калі нават праз 15 гадоў пасля пачатку друкавання гэтай кнігі ў распараджэнні С. Собаля заставалася яшчэ 1200 няпоўных паасобнікаў (а мы памятаем і пра тыя, што неаднойчы дадрукоўваліся), то наклад усяго выдання не мог быць меншы за паўтары тысячы адзінак; гэта дае нам магчымасць ацэньваць размах кнігавыдавецкай дзейнасці друкара.

Даследнікі звычайна абмінаюць у сваіх працах пытанне колькасці варштатаў Собалевай друкарні, а таксама лік работнікаў, занятых у ёй. Гэта цалкам зразумела, бо такіх звестак не захавалася, а ў дакументах, звязаных з друкарняй, згадваецца імя толькі самога Спірыдона. Тым не менш мы мусім гэтую праблему прынамсі закрануць.

На цяперашні момант звесткі, якія дазвалялі б меркаваць, што Собаль меў больш за адзін варштат, адсутнічаюць, а выпадкі варыянт-

насці набору ў яго выданнях тлумачацца або ажыццяўленнем новага выдання (“Актоіх”, “Ліманар”), або пазнейшым дадрукоўваннем часткі накладу ( Апостал , “Часаслоў”). Больш за тое, на пачатку дзейнасці Собаля выразна заўважаецца яго абмежаванасць у сродках, якая выражалася ў выкарыстанні рознастылёвага і нярэдка зношанага друкарскага матэрыялу (перадусім ксілаграфічных элементаў аздаблення; некаторыя з іх яшчэ да яго выкарыстоўваліся на працягу некалькіх дзясяткаў гадоў — напрыклад, дошка застаўкі Івана Фёдарава¹⁶⁷). Друкар не заўсёды нават мог набыць патрэбны дрэварыт і мусіў яго пазычаць, як гэта было з гравюрай святога Лукі, якую ён узяў у Кіева-Пячорскай лаўры для выпуску гэтак званага “першага выдання” Апостала і якая ў пазнейшых выпусках кнігі ўжо не сустракаецца¹⁶⁸.

У такой сітуацыі цяжка дапусціць думку пра тое, што ў валоданні Собаля знаходзілася больш за адзін варштат.

Разам з тым даволі вялікія аб’ёмы выхаду кніжнай прадукцыі паказваюць, што друкарня павінна была працаваць у напружаным рэжыме і мець цалкам укамплектаваны спецыялістамі штат — не менш за 3-5 чалавек толькі для абслугоўвання варштата’. Пачатак росквіту кнігадрукавання ў Кіеве прыпадае менавіта на першую траціну XVII ст., таму, трэба думаць, Собаль не меў праблем з падборам ды найманнем кваліфікаваных супрацоўнікаў пад час сваёй працы ў гэтым горадзе.

3 звестак на тытульных аркушах першых кніг мы даведваемся, што яго варштат пачаткова месціўся “в дому” (паводле “Актоіха”), ці, іначай, “в дворе мнтрополнта кневского Іова Борецкого” (паводле “Ліманара”). Выяўленыя ЯЛсаевічам у Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве УССР у Кіеве дакументы паказваюць, што друкарня Собаля в... мнтрополнтанском дворе по найму оного двора находллась”, а затым “с того мнтрополнчого двора в скором временн в собственный его Соболев тогда устроенный двор переведена”¹⁶⁹.1 сапраўды ў яго пазнейшых кіеўскіх выданнях спасылкі на знаходжанне друкарні “в мнтрополнтанском дворе” адсутнічаюць.

Зрэшты, надоўга Собаль у Кіеве не затрымаўся. Неўзабаве, у 1630 ці 1631 г., пераехаў у Куцейну і распачаў выдавецкую працу ўжо там. Дарэвалюцыйны ўкраінскі гісторык Ф.Цітоў тлумачыў ад’езд Собаля праблемнымі дачыненнямі з кіева-пячорскім архімандрытам Пятром Магілам, які не цярпеў канкурэнцыі¹⁷⁰; гэтае меркаванне пацвярджаецца і архіўнымі дакументамі, з якіх вынікае, што друкарня была “старательством Кневопечерскня Лавры нстреблена”¹⁷¹.

* Гэтулькі работнікаў, у прыватнасці, выкарыстоўвалася для абслугі аднаго варштата ў друкарнях Кіева-Пячорскай лаўры (3 чалавекі) і львоўскага брацтва (4-5 чалавек) параўн.: йсаевнч Я, Д. Преемннкн первопечатннка, с. 123, 94.

Характэрны для Спірыдона Собаля прыём — павелічэнне памеру і ўпрыгожанне элемента набору з дапамогай рамкі з літога арнаменту: a ініцыял; б ламбарда

Сёння бібліёграфам вядомыя два куцеінскія друкі Собаля 1631 г. “Буквар” ды “Малітвы штодзённыя”; яшчэ адно куцеінскае выданне, “Часаслоў”, пазначана 1632 г. (хоць частка накладу была дадрукаваная пазней). Разам з тым да кніжнай прадукцыі Куцейны раней таксама нярэдка залічвалася адно з надрукаваных Собалевьімі шрыфтамі магілёўскіх выданняў — апісаны А. Зёрнавай дэфектны паасобнік (без тытульнага аркуша), які даследніца палічыла фрагментам “Псалтыра з паследаваннем”, або, дакладней, “Брашна духоўнага .Нааснове ключа пасхалнйного” яна спрабавала датаваць яго пачаткам 1630-х гадоў, залічваючы да куцеінскіх друкаў¹⁷².

Бібліёграф Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына (сёння Расійская нацыянальная бібліятэка) Я. Лук’яненка выявіла яшчэ адзін падобны паасобнік. Яна згадзілася з В. Зёрнавай наконт жанра, але на падставе аналізу друкарскага матэрыялу давяла, што выданне ўбачыла свет у Магілёве ў 1640-х гадах¹⁷³.3 увагі на ўжытыя шрыфты Я. Лук’яненка прыпісвала гэтае выданне “Брашна духоўнага” С пірыдону Собалю, аднак Г. Галенчанка ўдакладніў, што яно было ажыццёўлена магілёўскім брацтвам, якому перайшла частка абсталявання Собалевай друкарні¹⁷⁴. Таму сёння мы згаданае выданне да куцеінскай кніжнай прадукцыі не адносім.

Задакументаваных звестак пра тое, як і дзе праходзілі далейшыя некалькі гадоў з жыцця друкара (г. зн. 1633-1634 гг.), на сёння не выяўлена. Наступнае дакладна лакалізаванае і датаванае выданне, “Псалтыр” 1635 г., Собаль выпусціў ужо ў Буйнічах. Тым не менш рызыкоўна было б сцвярджаць, што пасля выпуску “Часаслова” ажно да выдання “Псалтыра” варштат прастойваў без працы. Назіранні Зёрнавай пад час вывучэння шрыфтоў і элементаў аздаблення Собалевых друкаў схілілі яе да высновы, што шэраг кніг з кіеўскімі выходнымі дадзенымі насамрэч быў апублікаваны пазней.

Так, па некалькі выданняў вытрымалі “Ліманар” і “Актоіх”, двойчы дадрукоўваліся і адсутныя аркушы “Апостала”; прычым, паводле меркавання Зёрнавай, па адным з выданняў кожнай з гэтых кніг уба-

чылі свет каля 1632 г. У прыватнасці, другое выданне “Апостала” дадрукоўвалася прыкладна ў адзін час з выпускам першага выдруку “Часаслова”, г. зн. каля 1632 г., а другое выданне “Актоіха” — неўзабаве пасля гэтага. Выданне ж “Ліманара” з дробнымі ініцыяламі даследніца вызначае пачаткам 1630-х гадоў¹⁷⁵.

У літаратуры сустракаецца дзве гіпотэзы, якімі гісторыкі спрабуюць растлумачыць факт такога даволі рэгулярнага перавыдання Собалем кніг з захаваннем кіеўскіх звестак. Асноўнай версіяй прычыны пазначэння друкаром на сваіх выданнях несапраўдных выходных дадзеных, якая панавала ў савецкі час, была гіпотэза пра боязь Собаля патрапіць пад пераслед ва ўмовах тагачаснага палітычна-рэлігійнага ўціску. Гэтая версія не вытрымлівае крытыкі, бо ў 1632—1633 гг., калі такія выданні, паводле Зёрнавай, пачынаюць выходзіць з друку, міжканфесійная атмасфера ў Рэчы Паспалітай палагаднела — была нават створаная афіцыйная структура праваслаўнай царквы, паралельная грэка-каталіцкай. Таму ўяўляецца няслушным казаць пра боязь рэлігійнага ўціску менавіта ў гэты перыяд, асабліва з тае прычыны, што і ў больш небяспечныя часы нішто не замінала друкару падаваць на тытульных аркушах сапраўдныя дадзеныя.

Другую версію прапанаваў ЯЛсаевіч, які, грунтуючыся на высновах Ф. Цітова, тлумачыў змяшчэнне Собалем несапраўдных дадзеных у выданнях гэтага часу нежаданнем уваходзіць у канфлікт з Пятром Магілам, які ў 1633 г. зрабіўся кіеўскім мітрапалітам¹⁷⁶. На думку даследніка, пазней (верагодна, пад час прыезду мітрапаліта ў Куцейну ў 1635 г.) дазвол на выдавецкую дзейнасць Собаль атрымаў і з гэтага часу пазначаў ужо у сваіх выданнях сапраўдныя выходныя дадзеныя. Слабым месцам гіпотэзы Ісаевіча з’яўляецца той факт, што кнігі з кіеўскімі дадзенымі працягваюць выходзіць і пазней. Гэта магілёўскія перавыданні “Апостала” (1638 г.) і “Актоіха” (пасля 1638 г.), выпушчаныя паралельна з друкамі, на якіх прысутнічаюць сапраўдныя звесткі; прыкладам апошніх з’яўляецца “Тэстамент цара грэчаскага Васіля” (Магілёў, 1638 г.).

На нашу думку, існаванне праблемы звязанае не столькі з вонкавымі абставінамі, колькі з адрозненнем ва ўспрыняцці намі і нашымі продкамі тых ці іншых падзей. Так, сёння мы лічым кожную перавыдадзеную ў іншы час і ў іншым месцы кнігу асобнай публікацыяй. Спірыдон Собаль жа, не ўводзячы ў сваіх перавыданнях аніякіх істотных зменаў, разглядаў іх адно як працяг накладу, як паўторны выдрук ранейшых кніг. Таму пакідаў на тытульных аркушах кіеўскія дадзеныя нават у тых выпадках, калі пазначаў прадмову іншым годам і месцам, як у “трэцім выданні” Апостала . Заўважым, што падобная практыка не была нечым незвы-

чайным у айчынным кірылічным кнігадрукаванні гэтага перыяду: напрыклад, Мамонічы неаднойчы перавыдавалі з тымі самымі выходнымі дадзенымі “Статут Вялікага Княства Літоўскага” (1588 г., 1592-1593 гг., каля 1594-1595 гг.) і “Апостал” (1591, каля 1592 г.)‘. Калі ж мянялася нешта больш істотнае (інакш аздоблены тытульны аркуш у “Актоіху” 1629 г., іншы змест “Буквара” 1636 г.), друкар акцэнтаваў увагу на тым, што гэта новае выданне, і падаваў больш актуальныя — у сённяшнім разуменні “сапраўдныя” — выходныя дадзеныя.

У 1636 г. Спірыдон Собаль ужо працуе ў Магілёве, дзе ажыццяўляе новае выданне “Буквара”. Знаходзячыся там прынамсі да канца 1630-х гадоў, ён некалькі разоў перавыдаў “Псалтыр”, апублікаваў згаданы “Тэстамент цара грэцкага Васіля”, а таксама выпусціў у свет трэція выданні “Апостала” і “Актоіха”. Разам з тым Собаль не абмяжоўваўся выдавецкай дзейнасцю; ён імкнуўся пашырыць свае ўплывы і асвоіць новыя рынкі збыту прадукцыі, а таму з мэтаю заснавання школы і продажу патрэбнага для кніжнай справы абсталявання ездзіў у Маскву¹⁷⁷ і ў Варшаву¹⁷⁸.

Пад час першага прыезду ў Маскоўшчыну, які адбыўся ў 1637 г., друкар, падаўшы ў Пасольскі прыказ свае кнігі, атрымаў дазвол маскоўскага цара і патрыярха на продаж іх у гэтым краі¹⁷⁹. Апрача гэтага, ён сустракаўся з “кннжного печатного дела мастером” Васілём Бурцовым, якому прадаў тры матрыцы друкарскіх шрыфтоў і, узяўшы грошы наперад, абяцаў даслаць формы для вырабу паперы. Відаць, Собаль зацягнуў з выкананнем свайго абяцання, таму што Бурцоў нават спрабаваў спагнаць грошы ці тавар (зрэшты, без выніку), выпраўляючы людзей да друкара, а ў наступным годзе вымушаны быў звярнуцца да цара, “чтоб государь пожаловал, позволнл ему для бумажных снастей н для мастеровых людей послать за море”¹⁸⁰.

Таму, калі магілёўскі друкар прыехаў зноў у Маскоўшчыну ў 1639 г., Бурцоў адмовіўся ад супрацоўніцтва з ім ды яшчэ, жадаючы адпомсціцца, абвінаваціў у прыхільнасці да вуніі на падставе нібыта службы ў Пятра Магілы (на тытульным аркушы магілёўскага “Псалтыра” 1637 г., які Спірыдон Собаль, відаць, прывозіў з сабой пад час першай паездкі, ён называе сябе слутой мітрапаліта). Праз гэта маскоўскія ўлады забаранілі прыязджаць друкару ў сталіцу, дзе той меўся адчыніць школу.

Пазней Спірыдон Собаль пастрыгся пад імем Сільвестра ў манахі ў Кіеве. Пачынаючы з 1640 г. ён згадваецца як “інак пячорскі” ў дакументах, звязаных з размеркаваннем спадчыны паміж чатырма яго

* Магчыма, да гэтага пераліку варта далучыць выпушчанае пасля 1595 г. трэцяе выданне мамоніцкага “Апостала”, якое мы не згадалі, бо на сёння бібліёграфам не вядомы ніводзін яго паасобнік з ацалелым тытульным аркушам (параўн.: Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI XVIII ст. /склад. Г. Я. Галенчанка// Кніга Беларусі (1517 1917). -№ 39. С. 72).

64t

Mt Гй

Ц I ^НТНЖ« ЮугНТН . ДШ€ГОЖ« J m I З^лп,Ііг^Ал^4 лплші A^Afj <тьі _? Ц g ^X^^{lt^'f-t643t1ftft^ . ПрПНЛАНЖ^ ^•НПК»ГЛ'АН IfKf ЖНбАПНТ^АДЛШЯ CAtfAVA ^A’AAlHO^fJ'S ЖТНМНЫ^г ЗПЛ Л\(пІн^4 •         'ііТЫ^н ДНАТіАІ^АлХ

мсф haa'ä нгаа> мжс о^'га'ш кж/н thir ЛСНЖ( HM^hl , ntMAfüALUf ІІЛ\4 WlftltAAH лй НеймЎіЛТЖА . «і ЖІАТН ОК^гІаанІі

^Л/           S       Г9»        • А М/

UR« мышдеті a/Aiffif . ыкі тзлппч «jKt KfTHA'ka'ri,  . bktfKf HM^Tf Kff

t’rtVCHtAi       tTI4M\ Н(ПіЛ\П^^4 tH

^OtlHfKf «y«             ,. Ь4П(ЛШЛ^

6 г ' '                 Яі'--

Першая старонка выдадзенага Мамонічамі “Апостала”

сынамі; гэтыя акты былі ўпісаныя ў кнігу спраў Магілёўскага магістрата, а ў наш час апублікаваныя ў зборніку “Першодрукар Іван Федоров та його послідовннкн на УкраТні”¹⁷⁹.

Згаданыя матэрыялы паказваюць, што Собаль быў досыць заможным чалавекам, распараджаўся немалымі сумамі грошай і валодаў некалькімі зямельнымі надзеламі (як атрыманымі ў спадчыну, так і набытымі) у самім Магілёве і ў ваколіцах горада¹⁸². Таму акрэсленне яго як “ненмуіцего печатннка”, што “всю жнзнь должен был нскать себе покровнтеля”¹⁸³, не мае пад сабой падстаў і павінна ўспрымацца як даніна стэрэатыпам савецкай эпохі.

Пры канцы жыцця Спірыдон Собаль удзельнічаў у арганізацыі кнігавыдавецкай справы ў Валахіі, дзе і памёр у 1645 г.¹⁸⁴ Пасля смерці Собаля быў усчаты працэс у справе яго рухомай маёмасці, адпісанай сокальскаму брацтву і пакінутай на захаванне настаяцелю царквы св. Міколы. Дакумент аб гэтым працэсе цікавы для нас тым, што сярод рэчаў, між іншым, згадваюцца “ksiqg cztemastu, dwöch sztychowanych blach i zelaznych dwoch walköw”¹⁸⁵.

Украінскі гісторык Я. Ісаевіч выказаў меркаванне, што гравіраваныя бляхі і металічныя валікі выкарыстоўваліся для аздаблення тытульнага аркуша кіеўскага “Актоіха” 1628 г.¹⁸⁶ Згадка ж пра кнігі, якія Собаль трымаў пры сабе, а затым пакінуў у Сокале, можа сведчыць не аб рэштках прадукцыі друкарні, а аб прыватнай бібліятэцы друкара, якая насамрэч мусіла б складацца больш чьім з 14 паасобнікаў (дакладная колькасць невядомая, бо частка рэчаў і кніг разышлася з прычыны нядобрасумленнасці настаяцеля)¹⁸⁷. Назвы гэтых кніг у актах не пазначаныя.

Куцеінскі перыяд дзейнасці Спірыдона Собаля. Паколькі ў кантэксце дадзенай працы дзейнасць Собаля нас цікавіць найперш у сувязі з знаходжаннем яго ў Куцейне, спынімся адмыслова на гэтым перыядзе жыцця друкара. Першае выданне кіеўскага “Апостала” прысвячалася Багдану Сцяцкевічу, які фінансаваў публікацыю гэтай кнігі. У прысвячэнні друкар між іншага звяртаецца да фундатара з пажаданнем “жебысь Вмс мнлостнвын Пан тын працы моей початкн обачнвшн, зрозуметн рачнл яко снадне можешн в державе своей тнпографін розшнрнтн”¹⁸⁸. Працытаваны фрагмент даў падставы Зёрнавай¹⁸⁹, а за ёй і шэрагу іншых даследнікаў выказваць думку, што Собаль нібыта прыехаў у Беларусь на запрашэнне Багдана Сцяцкевіча і распачаў кнігавыданне ў маёнтку апошняга ў Куцейне.

Такое меркаванне, аднак, нельга прыняць без засцярогаў, бо ўрочышча Куцейна ніколі не з’яўлялася вотчынай Сцяцкевічаў, а было набытае імі на пачатку 1620-х гадоў адмыслова дзеля заснавання там Богаяўленскага манастыра, якому адразу ж і было перададзенае. Мена-

віта таму ў ніводным з куцеінскіх друкаў Собаля мы не сустракаем абавязковага прысвячэння мецэнату. Так, прысвячэнне Багдану Сцяцкевічу, напрыклад, прысутнічае ў “першым” ды “трэцім” выданнях “Апостала”, уяўляючы з сябе выраз удзячнасці друкара і змяшчаючы пазначэнне, што “тая кннга власным коштом н накладом Вмс: Пана... вельце мнлостнвого на свет выходнть”. Але нават у “другім” (куцеінскім) выданні “Апостала” падобнага прысвячэння няма’⁹⁰, хоць большая частка кнігі была надрукавана яшчэ ў Кіеве (праўда, тытульны аркуш, які змяшчае аналагічную формулу і герб Сцяцкевіча, узноўлены без зменаў).

He сустракаем мы ў куцеінскіх друках і такога пазначэння, якое прысутнічае на тытульным аркушы буйніцкага “Псалтыра” 1635 г. і паведамляе, што кніга выпушчаная “в маетностн его мнлостн пана Богдана Стеткевнча, подкоморего мстнславского”, — а яно павінна было б быць, калі б Куцейна належала апошняму. Усё гэта сведчыць пра тое, што прыезд Спірыдона Собаля ў Куцейну нельга тлумачыць запрашэннем Багдана Сцяцкевіча.

Разам з тым вяртанне Собаля ў Беларусь і выданне ім кніг у Куцейне зрабілася магчымым не без удзелу Сцяцкевічаў. Як ужо згадвалася, каля 1630 г. Ганна Сцяцкевічава з Агінскіх і Ян Сцяцкевіч-Заверскі купілі і падаравалі Богаяўленскаму манастыру, — у дадатак да зробленых Багданам ахвяраванняў, — суседні з манастырскімі землямі маёнтак Белкаўшчыну. У пераліку справаў, на якія паводле свайго выбару брація магла скіроўваць даходы з гэтых падораных уладанняў, фундушовы акт называе збудаванне яшчэ аднаго манастыра, адкрыццё школы і заснаванне друкарні.

Мяркуем, што мэты, на дасягненне якіх мог быць выдаткаваны прыбытак з надання, папярэдне абмяркоўваліся паміж фундатаркай з аднаго боку і Яілем Труцэвічам ды манастырскімі вярхамі з другога. Усе гэтыя мэты з часам меліся быць зрэалізаванымі, аднак найперш брація аддала перавагу менавіта справе выдання кніг: магчыма для таго, каб забяспечыць сябе малітоўнай літаратурай, а будучую школу — падручнікамі. Адразу ж па атрыманні фундушу быў распачаты пошук шляхоў для рэалізацыі гэтага намеру.

Выбар кандыдатуры Спірыдона Собаля, як і яго згода на прыезд не былі выпадковыя. Увага браціі скіроўвалася на асобу друкара ўжо з прычыны цесных повязяў Богаяўленскага манастыра з праваслаўным асяродкам Магілёва, сярод дзейных сяброў якога былі сваякі і сябры Собаля. Дый сам ён, як мы бачылі вышэй, не мог заставацца ў Кіеве праз варожае стаўленне Пятра Магілы.

На момант, калі Спірыдон Собаль атрымаў запрашэнне пераехаць у Куцейну, быў завершаны друк толькі часткі накладу “Апостала”.

Але друкар адразу адгукнуўся на запрашэнне, і далейшыя працы былі згорнутыя. Менавіта раптоўнасцю ад’езду і належыць тлумачыць той факт, што ў шэрагу паасобнікаў “Апостала” з кіеўскімі выходнымі дадзенымі некаторыя сшыткі былі дадрукаваныя пазней — ужо ў Беларусі, а спамянутая ў духоўніцы частка накладу ўвогуле засталася незавершанай. Толькі праз пэўны час пасля прыезду ў Куцейну, не раней за 1632 г., Собаль змог узяцца за далейшы набор ненадрукаваных сшыткаў.

Адразу працягнуць працу з “Апосталам” выдавец не меў магчымасці, бо мусіў выконваць замову Труцэвіча, друкуючы навучальную і малітоўную літаратуру. Дарэчы, у гэтым выпадку паняцці “навучальная” і “малітоўная кніга” ў значнай ступені перакрываліся між сабой. За першыя гады свайго знаходжання ў Куцейне друкар выпусціў у свет “Буквар” — падручнік, які, аднак, змяшчаў значную колькасць тэкстаў малітоўнага і катэхітычнага характару, а таксама малітоўнік, “Часаслоў” і “Псалтыр з паследаваннем”. Апошнія дзве кнігі традыцыйна выкарыстоўваліся на ўсходнеславянскіх землях для практычнага навучання чытанню. Такім чынам, у гэтым шэрагу навучальнага прызначэння не меў хіба толькі малітоўнік (“Малітвы штодзенныя”), які тым не менш мог быць карысны кожнаму праваслаўнаму верніку.

Відаць, адразу па прыездзе ў Куцейну друкар атрымаў ад манастыра пэўную суму на пакрыццё выдаткаў: мы ведаем, што была набытая папера (філіграні ў першых куцеінскіх выданнях адрозніваюцца ад сустраканых у кіеўскіх друках Собаля)¹⁹¹ і адліты новы, драбнейшы шрыфт для друку “Малітваў штодзённых”¹⁹².

Да сённяшняга дня амаль не ацалела крыніц, што паказвалі б на тое, якія сумы і як часта выплочваліся друкару манастыром. Адзіны вынятак — гэта запісаны ў кнігах магілёўскага магістрата 1645 г. “квітанцыйны ліст” Яіля Труцэвіча. Ліст сведчыць, што Спірыдон Собаль сплаціў манастыру “трнста коп лнтовскнх”, якія быў вінаваты¹⁹³. 3 тэксту дакумента нельга зрабіць высновы, чаму і калі “зостал... был вннен пан Спнрвдон Собол теперешннн Снлвестер, інок печарскнн” грошы куцеінскай браціі. Можна адно зразумець, што справа адбывалася яшчэ да пастрыжэння друкара ў манахі — г. зн. да 1640 г. Яна зноў набыла актуальнасць у 1645 г. з прычыны падрыхтоўкі Собаля да ад’езду за мяжу (у Валахію) і падзелу ім сваёй маёмасці між дзецьмі. Баючыся, каб распіска, якую захоўваў, а пасля згубіў пан Міхал Пуцята, не сталася падставай для судовага працэсу супраць сыноў, інак Сільвестар дамогся ўпісання пацверджання пра сплату грошай у магістрацкія кнігі Магілёва.

Сума 300 коп на той час была даволі значнай. Напрыклад, іншы тагачасны друкар Цімафей Вярбіцкі “ўсяго” за 200 коп грошай купіў у 1624 г. у Кіеве цэлы “двор” з домам, дзе ўсталяваў варштат і пачаў

выдаваць кнігі¹⁹⁴. Можна думаць, што выплачаныя Собалю манастыром грошы былі прызначаныя на пакрыццё выдавецкіх выдаткаў. Напэўна, гэта і была атрыманая Собалем па прыездзе (часткова ці цалкам) выплата, якая дазволіла яму адліць новы шрыфт для куцеінскага малітоўніка і закупіць паперу дая далейшай працы.

He зусім зразумела, на якіх падставах будаваліся эканамічныя ўзаемадачыненні друкара з куцеінскай браціяй. У выданнях гэтага перыяду ні манастыр, ні праца чарняцоў нідзе не згадваюцца; на тытульных аркушах адзначаецца толькі тое, што згаданыя кнігі выходзілі “в Кутейне з друкарнн Сішрвдона Собаля”. Гэта схіляе думаць, што Собаль, хоць і працаваў на тэрыторыі манастыра, выступаў у Куцейне як незалежны прадпрымальнік з уласнымі сродкамі вытворчасці. Разам з тым калі брація пакрывала друкарскія выдаткі і хутчэй за ўсё давала з свайго асяроддзя рабочую сілу для друкарні, то яна павінна была прэтэндаваць калі не на ўвесь наклад, то, прынамсі, на значную частку прадукцыі.

Яшчэ адным пытаннем, якое ў літаратуры да канца не высветлена, з’яўляюцца матывы ад’езду Собаля ў Буйнічы. Зёрнава выказала здагадку, што пераезд Собаля бліжэй да Магілёва мог быць звязаны з ваеннымі дзеяннямі 1632—1634 гг.¹⁹⁵ Аднак версія пра перамяшчэнне друкарні Собаля з Куцейны з прычыны наступу маскоўскіх войскаў ці боязі такой небяспекі здаецца непераканаўчай. Падзеі гэтак званай “Смаленскай вайны” разглядаюцца ў кнізе А. Вайнштэйна “Расія і трыццацігадовая вайна (1618-1648 гг.)”¹⁹⁶Яе аўтар паказвае, што ў той час маскоўскія войскі захапілі тэрыторыю Смаленшчыны прыкладна па лініі Дарагабуж-Рослаў-Старадуб. Калі правесці гэтую лінію на карце, то можна заўважыць наступнае: вораг прасоўваўся далей на захад, да Крычава, а таму хутчэй пагражаў Магілёву, чым Воршы¹’⁷, якая знаходзілася на болыпай адлегласці ад тэатра ваенных дзянняў. Таму дзіўна было б думаць, што Собаль, уцякаючы ад вайны, пераехаў з Куцейны ў Буйнічы; хутчэй можна было б чакаць адваротнага. Гэта падказвае, што ад’езд друкара з Куцейны быў выкліканы іншымі прычынамі.

Вывучэнне Зёрнавай друкарскага матэрыялу паказала, што некаторыя з выпушчаных Собалем у Куцейне кніг былі паўтарэннем яго кіеўскіх выданняў з захаваннем старых выходных дадзеных. Таксама яна прыйшла да высновы, што не ўвесь наклад “Часаслова” з пазначэннем 1632 г. быў завершаны ў адзін час: некаторыя паасобнікі маюць перанабраныя чатыры апошнія сшыткі, што сведчыць пра пазнейшае дадрукоўванне часткі накладу. (Аўтарам гэтых радкоў таксама разглядалася версія, што варыянтнасць набору згаданых сшыткаў звязана з увядзеннем у працу новазбудаванага манастырскага варштата. Гэтая гіпотэза, аднак, не пацвердзілася, бо ксілаграфічныя аздобы ў дадрука-

ваных сшытках больш зношаныя, чым у першым выдруку¹⁹⁸. Калі б набор розных варыянтаў апошніх сшыткаў адбываўся адначасова, то і сустраканыя ў іх адбіткі дэманстравалі б аднолькавы стан дошак).

Магчыма, перавыданне кіеўскіх друкаў не было санкцыянаванае манастырскімі вярхамі або заўчаснае перапыненне працы над “Часасловам” парушала папярэднюю дамоўленасць Собаля з браціяй: кожная з гэтых прычын магла выклікаць канфлікт і прывесці да незапланаванага ад’езду друкара. 3 іншага боку, ад’езд мог быць запланаваны і звязаны з заканчэннем працы па вырабе манастыром уласнага варштата на ўзор Собалевага.

Улічваючы працаздольнасць Спірыдона Собаля, які, распачынаючы друкарскую дзейнасць на новым месцы, кожны раз паспяваў у першы ж год выдаць некалькі кніг (Кіеў: “Актоіх”, “Ліманар” і “Мінея агульная”; Куцейна: “Буквар” і “Малітвы штодзённыя”), ад’езд друкара з Куцейны мусіў адбыцца не раней як у 1634 г., бо ў Буйнічах той здолеў выдрукаваць толькі “Псалтыр”.

Гэтая думка падмацоўваецца і наступным меркаваннем: наўрад ці Собаль у часе ваенных дзеянняў выправіўся б з сваім варштатам, усім абсталяваннем і кнігамі, якія складалі аснову яго рухомай маёмасці, у больш небяспечны, як мы ўбачылі вышэй, раён, дзе пагражалі напады непрыяцеля і маглі абрабаваць свае ж войскі. Усялякі разумны чалавек (якім паспяховы друкар-прадпрымальнік Спірыдон Собаль, несумнеўна, быў) перад тым, як выправіцца ў падобнае падарожжа, дачакаўся б заканчэння ваенных дзеянняў. Такім чынам, ад’езд Собаля з Куцейны ў Буйнічы мог адбыцца не раней за сакавік-красавік 1634 г. (пагадненне Уладзіслава IV з маскоўскім ваяводам Шэіным аб замірэнні было падпісана 28 лютага гэтага года).

Выбар Собалем менавіта Буйнічаў мог быць абумоўлены тым, што гэта было новазакладзенае прыватнаўласніцкае места, жыхарам якога паводле тагачаснай традыцыі ўладальнік даваў пэўныя эканамічныя палёгкі з мэтаю стымулявання хуткага прыросту насельніцтва. He апошнім фактарам, відаць, была і тая акалічнасць, што гэтым самым уладальнікам быў вядомы праваслаўны мецэнат Багдан Сцяцкевіч, які ўжо фундаваў выдавецкую дзейнасць Собаля і чыёй фінансавай падтрымкай друкар ізноў імкнуўся заручыцца.

Праблема выданняў з несапраўднымі выходнымі дадзенымі і іх сувязь з Куцейнай. Як мы ўжо адзначалі, праведзены Зёрнавай грунтоўны аналіз выпушчаных з аднолькавымі выходнымі дадзенымі “Ліманара”, “Актоіха” і “Апостала” дапамог ёй заўважыць, што кожная з гэтых кніг вытрымала па некалькі выданняў, адрозных паводле набору, ужытых шрыфтоў, а таксама іншых характарыстык. Больш за тое, вывучэнне

стану элементаў аздаблення — іначай кажучы, “гісторыі” развіцця дэфектаў ксілаграфічных дошак — дазволіла даследніцы скласці досыць пераканаўчую храналогію іх выхаду.

Апісваючы пашкоджанні і спробы іх направы ў адной з Собалевых заставак (якая паходзіла з друкарні Івана Фёдарава), Зёрнава вылучыла восем станаў дошкі. Размясціўшы іх у храналагічным парадку, яна давяла, што паасобнікі “Апостала”, якія фігуруюць у літаратуры як “другое” выданне, дадрукоўваліся ў той час, калі выходзіў куцеінскі “Часаслоў”, г. зн. каля 1632 г. Сёння гісторыкі схільныя прымаць аргументацыю маскоўскай даследніцы без пярэчанняў і датаваць гэты дадрук названым часам, адносячы яго да прадукцыі Куцейны¹⁹⁹.

Аналіз стану згаданай застаўкі (як і некаторых іншых дошак) даў Зёрнавай падставы сцвярджаць, што і “другое” выданне “Актоіха” выйшла не раней за 1632 г., пасля першага выдруку “Часаслова”, але больш-менш адначасова з заканчэннем працы над названай кнігай. Ужытая методыка, аднак, не дазволіла маскоўскай даследніцы адназначна высветліць, выйшла яно перад дадрукаваннем часткі накладу “Часаслова” ці пасля. Таму, вагаючыся паміж Куцейнай і Буйнічамі, Зёрнава не рашылася зрабіць канчатковага выбару адносна месца выхаду “Актоіха”²⁰⁰; з яе артыкула гэтая няпэўнасць патрапіла і ў працы іншых даследнікаў.

Другое выданне “Актоіха” ўбачыла свет яшчэ ў Куцейне, і яго належыць залічваць менавіта да спісу куцеінскіх друкаў, пра што сведчыць факт адсутнасці на кнізе пазначэння, што яна выпушчана “в маетностн его мнлостн пана Богдана Стеткевнча, подкоморего мстнславского”: калі б Собаль працаваў ужо ў Буйнічах, ён бы не мог праігнараваць гэтую акалічнасць.

Крыху інакшая справа з атрыбуцыяй “другога” выдання “Ліманара”, якое Зёрнава таксама адносіла да куцеінскага перыяду дзейнасці Собаля. Датаваць гэтую кнігу на падставе апісанай методыкі немагчыма, бо вялікія ксілаграфічныя дошкі тут не выкарыстоўваліся, а зыходзячы з дробных элементаў аздаблення (такіх, як ініцыялы) складана прасачыць развіццё дэфектаў. Таму Зёрнава пайшла іншым шляхам і скарысталася для развязання гэтай праблемы лагічнымі высновамі. Прааналізаваўшы ўжытыя элементы аздаблення, яна заўважыла, што ў адным з выданняў выкарыстоўваюцца ініцыялы вышынёй пераважна 14 мм, а ў другім — 10 мм. У кіеўскім “Актоіху” 1628 г. ужыты большыя паводле памеру ініцыялы, а дробныя сустракаюцца ў беларускіх выданнях Собаля, таму даследніца прыйшла да высновы, што выданне з параўнальна буйнымі (14 мм) ініцыяламі з’яўляецца першым і выйшла ў Кіеве ў 1628 г., а выданне з меншымі (10 мм) ініцыяламі ўбачыла свет на пачатку 1630-х гадоў і з’яўляецца другім.

K'S RorK,«HU , BPS

HUA n^«K« ' «5*ДГІЛН І«1 H3CMÄTUM НдШімК, UKW іл«н дгч uirw жнніх-<т>*ітоіід«. ннд нсіл «ніінім* н іінліж др'жГл і?шшіп?а ні^дтд

ддпй гок^ш^т іжікт**н»н Ціжімн сддітн «іІа . gg^ П £'імь. С'мда : Г;мэ<« •

йм S’⁰*’        EAniTHauA трІшркк

«^‘прхлйн,ыійлм"ін р4д«т«, tai’ тжнпы Ежтал огж, н нлгк о’зд^н, слго «лоаж-х кн аозыаднірн. е ж»    мшн •

f д<др«ж іуксандА «а'ітддж спмм, цл <патін знжднтіла, сокражог пн<дні( ывааа a іны бсштннна. елгоммпп нн зоаЙр» , Бжі wip плшн^іОЗлі/3»Г<а>Л«1ТГ.СН45^ ^оллі • КДЛАА ЕГОТОТЛЫА JEHBCTBOf А(|ЛА Kjioaf Х7, CMiTffnif.WX КДЛДНірДА нд3«лйн><кфн лдЗ«млн оЕноанді ігн, слгословст «н Зоа^н, ежс wip нлшн^і. T^uhi ■

Av

Гд«».г. Z8 . jf?

ЕЛГДГО НШЦМД« ПрМДВМЛ*» « <н«л* . €Дн«оыт^»і«*Д®< ^шіа^нін ^няокжтаё. елгмлшн Ьн £ж» Цч ндшнхі • Й« Го(дын м^к'гмь но wTjcKiMisM^a нгмлнф’ • ык«!Ж» KO rtf AX’S n»nf AbUH AWfHVhMH ПДДЛММІІ , nCAjtf: £ЛГ«Л<8<Н ;<й Гаі« * Б«‘

HinpjTAfA^» ндкрг* maduwM -MW < нэ Бгд аоялмр««Д 3f* ’ по^рідіч ja . бдлйы М псіллід ЕЛПСДШІна НН ЗМІфК

ЕЖ» ШЦІ «ДШМр * ,        /

К^пкдгі ЕЖТЙОДЛ пріліі дді^»Г(Дймн аын, жтлХпін поддтсда : дшд rtf/мд яых'» аопікфнгч «зЕдеад • Елгашчнн ГДНБЖІ ШЦІПДШНДЖ' іГсрднІжI Сок^оанцк яжггоцшлло« кы<те , саг£

 

Разгорт куцеінскага “Актоіха” 1646 г., які з’яўляецца перадрукам аднайменнага Собалевага выдання

У сувязі з тым, што перад аўтарам гэтых радкоў стаяла задача высветліць, ці было хоць адно з названых выданняў “Ліманара” апублікаванае ў Куцейне, належала правесці вывучэнне ўжытай для іх друкавання паперы і суаднесці выяўленыя філіграні з прысутнымі ў іншых выданнях Собаля і манастырскай друкарні. 3 гэтай мэтаю былі прагледжаныя паасобнікі “Ліманара” са збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (094/2485, 094/4791, 094/4797) і Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (К 16-18/Нр 49, К 16-18/Нр 69); у іншых айчынных кнігасховішчах названая кніга не выяўлена.

Гэты прагляд даў нечаканыя вынікі. Так, у выданні з дробнымі ініцыяламі (НББ: 094/4791; ЦНБ НАНБ: К 16-18/Нр 49) былі выяўлены філіграні: 1) з гербам князя Гераніма Сангушкі і двухрадковым подпісам (вадзяны знак, падобны да паказанага Т. Дыянавай пад № 101); 2) з выявай рыбы ў коле (падобны да паказанай Т.Дыянавай пад № 688). Асноўнай філігранню ў абодвух прагледжаных паасобніках быў менавіта герб Сангушкі. Некалькі разоў таксама сустракалася філігрань, якую не ўдалося ідэнтыфікаваць з увагі на малы памер і знаходжанне яе на лініі згіну паперы (кніга мае фармат in quarto, і згін трапяе на сярэдзіну філіграні).

Паводле вынікаў, атрыманых Т.Дыянавай, кіеўскі “Актоіх” 1628 г. быў надрукаваны на паперы з філігранямі, змешчанымі ў яе альбоме пад

Собалева канцоўка, выкарыстаная ў Кіеве пры выпуску “Ліманара”, а таксама для друкавання кніг у Куцейне

№ 101,413 і 688²⁰¹. Такім чынам, падабенства выяўленых намі філіграняў да дзвюх з трох, прысутных на паперы, ужытай для друку гэтай кнігі, дае падставы меркаваць, што «“Ліманар” з дробнымі ініцыяламі» выходзіў прыкладна ў адзін час з першым выданнем “Актоіха”, г. зн. у 1628 г., і, такім чынам, быў першым, а не другім выданнем.

У двух паасобніках «“Ліманара” з буйнымі ініцыяламі» (НББ: 094/2485; ЦНБ НАНБ: К 16-18/Нр 69) было выяўлена некалькі відаў філіграняў, якія рэгулярна паўтараюцца: 1) выява гарлачыка з ініцыяламі “ВС” у некалькіх варыянтах (вельмі блізкія варыянты паказаны Т.Дыянавай пад № 370 і 376); 2) выява дзвюхчасткавага герба на картушы і ініцыялы “W” ды “I” абапал картуша ў верхняй яго частцы (блізкі да паказанага Т. Дыянавай пад № 199); 3) выява радзівілаўскага арла ў вянку з гербам “Трубы” на грудзях (блізкі да паказанага Т. Дыянавай пад № 500 і 50 Г, а таксама Лаўцявічусам пад № 182); 4) выява картуша з кругам (?) усярэдзіне, увенчанага рыцарскім шлемам з двума шэрагамі пёраў і ініцыяламі “I” ды “А” абапал (у альбомах філіграняў не выяўлены). Гэта асноўныя філіграні, якія сустракаюцца прыкладна ў роўнай прапорцыі (дакладную статыстыку правесці немагчыма з прычыны кепскага стану паасобнікаў і страты або рэстаўравання шэрагу старонак). Апрача таго, сустракаліся філіграні, якія не ўдалося ідэнтыфікаваць, а аднаго разу — у паасобніку Цэнтральнай навуковай бібліятэкі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (К 16-18/Нр 69) — мы знайшлі вадзяны знак з гербам Сангушкі.

У паасобніку гэтага выдання, які належыць Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі (094/4797), вадзяныя знакі з выявамі гарлачыка і герба з дзвюхчасткавым шчытом і ініцыяламі “W” ды “I” не былі выяўленыя. На паперы экзэмпляра сустракаюцца філіграні з выявай радзівілаўскага

* Філігрань трапляе на лінію згіну аркуша, а таму магчымы дэталёвы разгляд або верхняй, або ніжняй яе часткі. 3 гэтай прычыны цяжка сказаць, маем мы ў нашай кнізе справу з абодвума названымі варыянтамі ці толькі з прамежкавым, які лучыць у сабе паасобныя дэталі і аднаго, і другога (больш верагодным падаецца менавіта другое меркаванне).

арла, аточанага вянком, а таксама герба з інцыяламі “I” ды “А” і двума шэрагамі пёраў на шлеме. Аднак найбольш часта сустракаецца выява неабкружанага вянком арла без кароны і герба на грудзях, якую не ўдалося атаясаміць з пададзенымі ў альбомах вадзянымі знакамі.

Паводле Т. Дыянавай, папера з трыма філігранямі, змешчанымі ў яе альбоме пад № 199, 370 і 376, сустракаецца толькі ў кіеўскім “Літургіёне” 1629 г.²⁰² Крыху складанейшае пытанне з выявай радзівілаўскага арла ў вянку. Як адзначана вышэй, яе варыянты, найбольш блізкія да нашага, але адрозныя ў пэўных элементах, паказаны Т.Дыянавай пад № 500 ды 501 і Лаўцявічусам — пад № 182. Выкарыстанне выявы № 500 Дыянава таксама паказвае ў “Ліманары” з кіеўскімі выходнымі дадзенымі (без вылучэння паасобных выданняў)²⁰³, а філіграні пад № 501 —у куцеінскіх выданнях 1637 і 1651 гг.²⁰⁴ Лаўцявічус рэгіструе ўжыванне выявы, пазначанай у яго альбоме № 182, у 1625 г., у Вільні і ў 1629 г. у Гродне²⁰⁵.

Такім чынам, прысутнасць пераважнай часткі філіграняў «“Ліманара” з буйнымі ініцыяламі» ў розных друкаваных і рукапісных дакументах, пазначаных 1629 г. (а таксама адсутнасць іх у “Апостале” 1630 г. і куцеінскіх выданнях пачатку 1630-х гадоў), схіляе нас датаваць кнігу менавіта 1629 г. і атрыбутаваць яе як другое выданне. Адзначаная толькі аднойчы прысутнасць філіграні з гербам Сангушкі тлумачыцца, відаць, ужываннем леташніх рэштаў паперы. Такім чынам, можна меркаваць, што абодва выданні “Ліманара” выйшлі ў Кіеве (адно — у 1628 г., а другое — у 1629 г.) і да Куцейны ніякага дачынення не маюць.

Падсумоўваючы сказанае, адзначым, што Спірыдон Собаль прыехаў у Куцейну на запрашэнне Яіля Труцэвіча ды куцеінскіх вярхоў і заставаўся там прынамсі да вясны 1634 г. Мэтаю яго прыезду было друкаванне навучальных і малітоўных кніг, прызначаных для забеспячэння патрэбаў праваслаўных вернікаў усходняй Беларусі.

Апрача замоўленых браціяй кніг, менавіта ў Куцейне Собаль перавыдаў некалькі сваіх кіеўскіх друкаў з захаваннем старых выходных дадзеных (“Апостал” і “Актоіх”). Разам з тым «“Ліманар” з дробнымі ініцыяламі» (Кіеў, 1628 г.), які паводле прынятай у літаратуры думкі таксама выйшаў у Куцейне, насамрэч мае на тытульным аркушы сапраўдныя выходныя дадзеныя. Што да «“Ліманара” з буйнымі ініцыяламі» і тымі самымі дадзенымі, то ён таксама ўбачыў свет у Кіеве, але ў 1629 г., і з’яўляецца другім выданнем.

Стварэнне і дзейнасць манастырскай друкарні

калічнасці стварэння манастырскай друкарні. Як мы пабачылі вышэй, выданне кніг у Куцейне распачаў Спірыдон Собаль, які прыехаў сюды на запрашэнне ігумена Яіля Труцэ-

віча і прывёз з сабой друкарскі варштат з неабходным абсталяваннем. У 1631 г. друкар апублікаваў тут першую кніжку, а ўжо ў 1635 г. працаваў у Буйнічах, дзе выдаў “Псалтыр”. Украінскі даследнік Я. Ісаевіч лічыў, што Собаль адначасова дапамагаў куцеінскім манахам у вырабе друкарскага абсталявання — у прыватнасці адліваў для іх з сваіх матрыцаў шрыфты²⁰⁶. Гісторык, трымаючыся канцэпцыі пра пераслед Пятром Магілам кіеўскіх друкароў-канкурэнтаў, пашырае яе на іншыя тэрыторыі і абгрунтоўвае пачатак працы манастырскай друкарні атрыманнем браціяй санкцыі на ажыццяўленне выдавецкай дзейнасці пад час прыезду мітрапаліта ў Куцейну ў 1635 г.

На нашую думку, такое меркаванне не адпавядае сапраўднасці з увагі на некалькі акалічнасцяў. Па-першае, хоць Магіла сапраўды не цярпеў канкурэнтаў у самім Кіеве, кніжны рынак якога імкнуўся манапалізаваць, але гэта не азначае, што ён перашкаджаў развіццю праваслаўнага кнігадруку на перыферыі і што на выданне манастыром кніг была патрэбна яго адмысловая санкцыя. Ажыццяўленне такой дзейнасці не залежала ад дазволу мітрапаліта, іначай куцеінцы ўвогуле не наважыліся б запрасіць да сябе Собаля.

Па-другое, калі б манастырскую друкарню стварылі з санкцыі мітрапаліта, то ўжо на першым яе выданні было б адзначана, што кніга апублікавана “повеленіем... отца кнр Петра Могнлы” (як на тытульным аркушы Собалевага “Псалтыра” 1637 г.), ці была б ужыта іншая падобная формула. Мы, аднак, не знаходзім такой формулы ў куцеінскіх друках, а прысвячэнне Магілу сустракаем толькі ў трэцім выданні друкарні — “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа” — дый тое наперамен з прысвячэннем Сільвестру Косаву. Такім чынам, вышэйсказанае схіляе меркаваць, што пачатак дзейнасці манастырскай друкарні звязаны не з прыездам Магілы ва ўсходнюю Беларусь, а ў першую чаргу з ад’ездам Собаля з Куцейны ў Буйнічы.

Друкарскі варштат. Сістэмы масавага камерцыйнага вырабу друкарскіх станкоў у разгляданы перыяд не было; таму найбольш рэальным спосабам займець уласны варштат пры наяўнасці доступу да арыгінала

 

’ glлмн кнкКашя , іо лранцы ^кн Пм скон, кото^а ті4*г«к жнаіті л^нн£ ко^олы зан'ГАЖстад до<тйннл'4 :•

Г Л Л ß Л. 4. • Кшл/ш і&Шфл йтШннші ßifM нйлгомі Пр-іафішн    Тлкжі

WITH QtfXZWlt , H ШМЦНАН HlKIHrKlAA» П|лвнті. Л з* tu Кіф¹"« й 6*Х⁴Г‘^Т'" бл&ло^/ті, нкмнлоггн цнот •уломннліті •

Rajmaaa 'гдкн/мн поь'і н зсламіымн іась KfMfacKtro Ch-» ддЛнлі М Д» ЕО<К«ГО KfipfhlA Л^НГІТіаД , н ўЛМЧАН , докоак^ дн» nOITHTH» Н/М04НТМ<Ж

жма ЧАСГСКрТ Л^ОДНТК НЦ4МД4

Разгорт “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа” 1637 г. — аднаго з першых выданняў, выпушчаных у свет манастырскай друкарняй у Куцейне

было даручыць адпаведным майстрам збудаваць яго падабенства. Менавіта таму пазней, пад час побыту куцеінцаў на Валдаі, патрыярх Нікан, загадваючы ім даслаць свой варштат ва Уваскрэсенскі манастыр, абгрунтоўваў гэта жаданнем зрабіць дублікат для ўласнага карыстання. “Вам бы прнслать к нам, велнкому господнну, в Воскресенской монастырь... стан для образца; а как у нас сннмут, н станы н тнскн сделают, іі мы к вам ваш н прншлем назад стан н тнскн .

Маючы на ўвазе цяжкадаступнасць друкарскага абсталявання, складана ўявіць, што куцеінскія манахі, плануючы пачаць уласную выдавецкую дзейнасць, не парупіліся ў часе знаходжання Собаля на тэрыторыі манастыра зрабіць з ягонага станка дзейную копію. Што ўяўляла з сябе абсталяванне манастырскай друкарні, можна ўбачыць з апісання, якое захавалася ў дакуменце па перадачы яго ва Уваскрэсенскі манастыр: “Станок с іцурубом медным, н с доскою медною, н с тынглем медным н с крюком железным 4 іцюрубов железных, коловротнк меднон с зубцамн, доска с поддоскамн железнымн. Метрнцес псалтырнаго пнсма, той трн азбукн, начальная, строчная, верхняя. Метрнцес швабахеровый, тож трн азбукн, начальная, строчная н верхняя. Два станкн медные: однн псалтырной, а другой швабахеравый, вннкеляк медный *⁰⁸.

Апісанае тут абсталяванне можна падзяліць на тры часткі:

1)  складовыя часткі варштата: уласна прэс з абмежавальнай буксай і націскной плітой (“станок с іцурубом медным, н с доскою медною, н с тынглем медным”), карэтка для падачы набранага тэксту пад прэс

Будынак у Куцейне, дзе, імаверна, размяшчаўся спачатку Собалеў варштат, а затым і манастырская друкарня. Здымак 1989 г.

з жалезнымі палосамі-рэйкамі ўнізе (“доска с поддоскамн железнымн”), барабан для вяртання карэткі ў зыходнае становішча (“коловротнк медной с зубцамн”);

2) абсталяванне, што ўжывалася для набору тэксту: вярстатка (“вннкеляк медный ) з шыхтавальнымі дошкамі (гранкамі) пад розныя шрыфты (“два станкн медные: однн псалтырной, а другой швабахеравый”);

3) розныя шрыфты з пунсонамі' (“азбукн”) і матрыцамі для адлівання літараў (“метрнцес”).

Як бачым, апісанне куцеінскага варштата ў агульных рысах супадае з традыцыйным складам гэтак званага “Гутэнбергавага” друкарскага станка, а пераважная большасць металічных дэталяў, згодна з еўрапейскай практыкай, вырабленая з медзі²⁰⁹. Варыянтнасць набору ў выданнях манастырскай друкарні не выяўленая, а ў дакументах валдайскага перыяду фігуруе толькі адзін варштат, таму можна меркаваць, што і Богаяўленскі манастыр у Куцейне валодаў толькі адным прэсам.

Тое, што размова ідзе не толькі пра самі шрыфты, але і пра патрэбныя для іх вырабу пунсоны, становіцца зразумелым з пазнейшага дакумента, у якім іверская брація патрабуе вяртання забраных патрыярхам рэчаў і дае іх пералік, у якім названы: “Печатной станок co всяквм печатным заводом н пунцоны (вылучэнне маё. — Ю. Л.)” (РЙБ, т. 5, сл. 791)

Персанал. Як мы ўжо казалі, малаімаверна, каб з Собалем у Куцейну прыбылі яго кіеўскія супрацоўнікі — шматлікая і пісьменная куцеінская брація мела дастаткова людзей для працы ў друкарні, што не вымагала дадатковых выдаткаў на аплату. Апроч таго, досыць хуткае пачынанне куцеінцамі пасля ад’езду Собаля ў Буйнічы ўласнае кнігавыдавецкае дзейнасці, а таксама выкарыстанне браціян тэхнік і прыёмаў, характэрных для гэтага друкара (як, напрыклад, актыўнае ўжыванне наборнага арнаменту для заставак ды канцовак і для павелічэння памеру ксілаграфічных аздоб; адсутнасць уніфікацыі ініцыялаў, г.зн. рознапамернасць і рознасерыйнасць клішэ, ужытых у адным выданні, і г.д.), сведчаць, што манахі не толькі ўдзельнічалі ў працы Собалевай друкарні, але якраз там набывалі свае выдавецкія ўменні і навыкі.     ~                                                                          .

Даволі складана вызначыць колькасць супрацоўнікаў друкарні. Дакументальных звестак пра гэта не захавалася, і мы можам абапірацца толькі на параўнанне з іншымі тагачаснымі варштатамі. Так, у друкарні Кіева-Пячорскай лаўры адзін варштат абслугоўвалі тры чалавекі: наборшчык, батыршчык і ціскальшчык²¹⁰, а ў друкарні львоўскага брацтва — чатыры-пяць чалавек²".

Праца ў куцеінскай манастырскай друкарні арганізоўвалася на ўзор Собалевай, які, у сваю чаргу, мусіў у значнай ступені абапірацца на досвед Кіева-Пячорскай лаўры. Больш за тое, наяўнасць сярод друкарскага абсталявання толькі адной наборнай дошкі для кірылічнага шрыфту не дазваляла павялічыць аб’ём друкарскай прадукцыі за кошт большан колькасці супрацоўнікаў. Таму, відаць, колькасць абслугі варштата ў манастырскай друкарні абмяжоўвалася трыма асобамі.

Аднак пры гэтым дзейнасць друкарні, апрача названых спецыялістаў, мусілі забяспечваць яшчэ рэзчыкі пунсонаў, адліўшчыкі шрыфтоў, гравёры па дрэве і, магчыма, адмысловыя графікі-рысавальнікі ілюстрацый; асобна варта назваць і шытароў, якія рабілі аправы надрукаваных кніг. Такім чынам, колькасць асобаў, што працавалі ў Куценне над выпускам аднаго выдання, магла дасягаць 10-15 чалавек.

Выдавецкі плён манастырскай друкарні. Ужо ў 1636 г. у навастворанан друкарні быў выдадзены зборнік, вядомы пад загалоўкам першага сванго твора «На “Ойча наш” выклад». На працягу няпоўных ° гадоу 3 манастырскага куцеінскага варштата выйшлі 11 назваў кніг, прычым некаторыя з іх мелі па некалькі выданняў: “Дыдаскалія” Сільвестра KocaBä (1637 і 1653), “Псалтыр” (1642 і каля 1650) і “Дыёптра” (           11 1654). Такім чынам, сёння мы можам гаварыць прынамсі пра

14 выданняў, ажыццёўленых куцеінскай манастырскай друкарняй:

1)    1636 г. — «На “Ойча наш” выклад»;

2)   1637 г. — “Дыдаскалія” Сільвестра Косава;

3)   1637 г. — “Гісторыя пра Варлаама і Ясафа”;

4)   1639 г. — “Брашна духоўнае”;

5)   1642 г. — “Псалтыр”;

6)   1646 г. — “Актоіх”;

7)   1647 г. — “Трыфалагіён”;

8)   каля 1650 г. — “Псалтыр”;

9)   1651 г. — “Дыёптра”;

10) 1652 г. — “Новы Запавет з Псалтыром”;

11)1653 г. — “Буквар языка славеньска”;

12) 1653 г. “Дыдаскалія” Сільвестра Косава;

13) 1653 г. Лексікон” Памвы Бярынды;

14) 1654 г. — “Дыёптра”.

Некаторыя з тэкстаў перакладаліся на старабеларускую мову ў Куйеняс, як, напрыклад, тэксты для выданняў «На “Ойча наш” выклад» 1 Псторыя пра Варлаама і Ясафа”; іншыя перадрукоўваліся (часам з пэунымі зменамі) з папярэдніх беларускіх і ўкраінскіх выданняў — напрыклад, Дыёптра” (1651) ці “Буквар языка славеньска” і “Лексікон Памвы Бярынды (абодва 1653).

Кнігі часцей за ўсё выдаваліся фарматам in quarto-, толькі зрэдку сустракаюцца фарматы in octavo і in duodecimo, прычым заўсёды пры перадруках з выданняў іншых друкарняў. 3 прычыны адсутнасці дакументаў аб працы друкарні дастаткова складана вызначыць наклад публікаваных кніг. Калектыўная праца “Асвета і педагагічная думка Беларусі” пры апісанні куцеінскіх выданняў гаворыць пра 300 -500 паасобнікаў, не пазначаючы, на чым грунтуюцца такія падлікі²¹². Гэтая лічба ўяўляецца заніжанай, пра што можна меркаваць на падставе датаванага 1653 г. звароту да цара куцеінскіх манахаў, якія прывезлі свой “Новы Запавет на продаж у Маскоўшчыну. У дакуменце гаворыцца наступнае: Царю государю л веллкому князю Алексею Млхайловлчю всеа Руслл бьют челом богомольцы твол лз Ллтвы Кутелнского монастыря черной non Венедлхт да келарь старец Акакпй. Прлсланы, государь, мы лз монастыря к тебе, государю, от братыз скудостлл радн с кялгамл с Новымл заветы, а тех, государь, кнлг 530, л нам, богомольцам тволм, продаваючл те кнлгл врозль, на Москве забавлтца. Мллосердый государь царь л веллклй князь Алексей Млхайловлч всеа Руслл, пожалуй нас, велл, государь, у лас те кнлгл взять в свою государеву казну л велл, государь, нам за те кллгл деньгл выдать лз своей государевой казны, чтоб нам, богомольцам тволм, на Москве за темл кллгамл не зажлтца...”²¹³ Цар задаволіў просьбу мавахаў, заплаціўшы па 2 рублі “лс полояеллшных денег”.

Зыходзячы з таго, што выданне “Новага Запавету ажыццяўлялася ў Куцейне толькі аднойчы — у 1652 г., а пасля задавальнення ўласных патрэбаў ды продажу яго ў Беларусі манахі прывезлі на наступны год

Разгорт куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

у Маскоўшчыну прынамсі 530 кніг (а можа, і болей), — наклад выдання мусіў быць не меншы за 600 паасобнікаў. Ускосна гэтую лічбу пацвярджаюць і звесткі пра іверскае выданне “Брашна духоўнага”, якога ў 1665 г. (праз чатыры гады пасля выхаду) таксама заставалася яшчэ 523 паасобнікі*¹⁴, пры тым, што манахі вялі актыўны кнігагандаль у Ноўгарадзе — горадзе, які вылучаўся высокім узроўнем пісьменнасці насельніцтва.

Друкаваная прадукцыя ў Куцейне захоўвалася кампактна, хутчэй за ўсё ў адмыслова прызначаным для гэтага памяшканні. Звесткі пра захаванне друкаваных у манастыры кніг паходзяць галоўным чынам ужо з іверскіх часоў, але даюць інфармацыю і пра больш ранні перыяд, бо куцеінцы прывезлі з сабою на Валдай частку нерэалізаванага накладу папярэдніх выданняў. Шэраг куцеінскіх друкаў згадваецца, у прыватнасці, у спісе кніг, якія перадаваў манах Апанас (відаць, загадчык складу друкаванай прадукцыі) святару Яўстаху²¹⁵. Вось тэкст гэтага дакумента: “174 [1665] году, Сентября вь 12 день, роспнсь печатным кннгам, что отдал старец Афанасяй свяіценннку Евстафею на лнцо: 521 кннга Брашно, в тетрадях, да 2 Брашна розбнтых; 41 псалтырь голых; 350 Раёв, в тетратех; 290 азбук, с вопросы н с ответы; 37 кннг Варлаама н Асафа, в тетратехь; 145 кннг Дноптр, в переплёте в досках; 118 кннг лекснконов, в досках; 8 часовннков, в тетратех, да два розбнтых; 25 молнтв на сон грядуіцнй; восмнадцатеры святцы; 11 канонов акафнстов. [,..]”²¹⁶

Разам з тым пэўныя кніжныя запасы заставаліся ў Куцейне і пасля ад’езду большасці манахаў на Валдай. Так, яшчэ ў XVIII ст. манастыр

меў гэтулькі “Лексіконаў” Памвы Бярынды, што кіраўніцтва манастыра магло дазволіць сабе іх раздорваць: напрыклад, на апошняй старонцы паасобніка такога “Лексікона” з збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі²¹⁷ захаваўся надпіс, які сведчыць, што кніга была падораная новаму ўладальніку куцеінскім ігуменам айцом Арсенам: Roku 1731 dnia 24 9bra // Mam ksi^zk^ Darowan^ od J(ego). M(ilosci). Oyca Arsen... [=Arseniusza] II Ihumiena Kucieinskiego... mi Janowi K...iemu [прозвішча нрзб.]” (“Году 1731 дня 24 лістапада атрымаў я гэтую кнігу у падарунак ад ігумена куцеінскага Я(гонае) М(іласці) айца Арсена мне Яну К...му”). Нават у 1829 г. ажно тры паасобнікі “Лексікона” знаходзяцца ў інвентарах бібліятэкі дзявочага Успенскага манастыра²¹⁸; згадвае гэтае выданне ў сваім спісе і Грыгаровіч²¹⁹.

Друкарня ў Куцейне праіснавала да пераезду манахаў у Маскоўшчыну. У 1654-1655 гг. манахі Богаяўленскага манастыра, разам з друкарскім, а імаверна, і шытарскім абсталяваннем, былі пераведзеныя паводле пастановы патрыярха Нікана ў Іверскі манастыр на Валдайскім возеры пад Ноўгарадам. На Валдаі таксама было выдадзена некалькі кніг; але ў 1665 г. згодна з патрабаваннем патрыярха Нікана друкарскае абсталяванне было перасланае ва Уваскрэсенскі манастыр, дзе захоўвалася без выкарыстання да перадачы варштата ў 1676 г. у Маскву.

Падсумаванне. Такім чынам, у манастырскай друкарні ў 1636— 1654 гг. выйшла ў свет 11 назваў кніг у 14 выданнях па-старабеларуску і па-царкоўнаславянску. Некаторыя з публікаваных тэкстаў перакладалі

лвйТконг  —___і',

Д      Мші жП 6»ан««л컈^мн*Ц

»0?¹        ‘ д _е„»«_; ...«jy

(Ядаь/-»«*   ’Д

д: A 5 «ЗЫК^ СлАвітКОМ I Т Л

' «’■ ^й’^{; Г}° і J

_)П ЖАЛОВАНЬЖ .   Ьлгор . у     г

• . зі»-
• ■ ’ БлГ|жннца : ША|ААГ» , ААСО

ёлВА'с» МГ[0»Л< фл^СЫ. НЛН ШД|ЛАТНАЖ ШЛТА. _Л

[гіг.Оужі, 3*^3»’/»”^. кор. «кок».

ДГ»: ГоАОГХ ЖлАОВЛКАА . [гшці: Eap«Ö EAfAti». bi: O>' «Al'-

П|АГК(НМ tAM.

, ГОАОА^.

[atm: Лаквн. гоаоаногт.

I ._V. Л.mt

R«£qiOK» . ААСО A^KAJ» . _ КДм: Чаіоанмца , “3* ’

Л4кл<>г»»:лсіо^,пвт

Цы'лна. м; Г?:«* »/>«•, К«НА:КдКА,сл'нкА.вымыгА, Еагнігаовіі : Кааь "‘»J АА« . •КаНК’ПІА'КА А.

Е_л.ж.: ЧЛмH«<1Ä

Ed«./“:"

ч

НШ >«•

Пачатак “Лексікона” Памвы Бярынды” 1653 г. з прадмовай Яіля Труцэвіча

на старабеларускую мову ў Куцейне; іншыя перадрукоўвалі з больш ранніх беларускіх і ўкраінскіх выданняў. Кнігі часцей за ўсё выходзілі фарматам in quarto-, наклад быў не меншым за 600 паасобнікаў.

Друкарня мела адзін варштат гэтак званага ‘Тутэнбергавага тыпу”, які абслугоўвала, імаверна, тры чалавекі. Разам з тым пры выпуску ў свет аднаго выдання магло быць задзейнічана ад 10 да 15 працаўнікоў розных спецыяльнасцяў.

Ніжэй мы прыступаем непасрэдна да разгляду манастырскіх выданняў.

Раздзел II

Выданні манастырскай

друкарні

Арганізацыя старонкі ў куцеінскіх выданнях

аворачы пра друкаваную кнігу, належыць адмыслова спыніцца на праблеме арганізацыі кніжнай старонкі. Гісторыя фармавання старонкі і яе складовых элементаў выкладзеная ў працы

Л. I. Кісялёвай “Заходнееўрапейская рукапісная і друкаваная кніга XIVXV стст.”-⁰ Аўтары даследаванняў па гісторыі айчыннага кнігадруку

традыцыйна не аддавалі шмат увагі разгляду гэтага пытання. Разам

з тым пры апісанні куцеінскіх старадрукаў як айчынныя, так і замежныя бібліёграфы ды кнігазнаўцы звычайна фіксавалі асноўныя характарыстыкі кніжнай старонкі: памеры тэкставага блока і колькасць слупкоў, наяўнасць рамкі, калонтытулаў, кустод і іншых элементаў²²¹, назапашваючы такім чынам фактаграфічны матэрыял, які можа быць пакладзены ў аснову даследавання. Спробу абагульніць на падставе ўжываных элементаў кніжнай старонкі характэрныя асаблівасці кірылічнай друкаванай кнігі, выдадзенай на тэрыторыі Рэчы Паспалітай

у разгляданы перыяд, ажыццявіла А. Гусева ў кнізе “Ідэнтыфікацыя экзэмпляраў украінскіх выданняў кірылаўскага шрыфту 2-й паловы XVI XVIII ст.”²²² Асноўным прадметам гэтай працы былі вынесеныя ў загаловак “украннскне нздання”, аднак аўтарка актыўна звярталася і да выданняў беларускіх нярэдка процістаўляючы іх, поруч з украінскімі, кнігам маскоўскага друку.

Вышэйазначанай праблемы датычыць пытанне характэрных для мінулага прапорцый кніжнай старонкі, якое ў айчыннай літаратуры фактычна не закранаецца, але дастаткова шырока абмяркоўваецца ў працах даследнікаў далёкага і блізкага замежжа. Асаблівую цікавасць уяўляюць працы Яна Чыхальда, які, вывучаючы рукапісы і друкаваныя выданні XV-XVIII стст., выявіў і пралічыў тыя прапорцыі, якія паклалі заходнееўрапейскія скрыптары і друкары гэтага часу ў аснову пабудовы кніжнай старонкі²¹³. Згаданая праблема найчасцей разглядаецца ў сувязі з заходнееўрапейскімі манускрыптамі і друкаванымі выданнямі, тым не менш зробленыя ў гэтай галіне назіранні ды абагульненні могуць быць карысныя для нашага даследавання, даючы адпраўны пункт

для разважанняў над суадносінамі палёў і тэкставага блока ў даўніх куцеінскіх друках. У дачыненні да выданняў кірылічных названую праблему вывучаў А. Сідараў²¹⁴, аднак кола яго інтарэсаў ахоплівае перадусім рускую кнігу, а заўвагі наконт прапорцый старонак маюць, хутчэй, канстатацыйны характар і датычаць паасобных выданняў.

Тыпы арганізацыі старонкі. Як у друках Спірыдона Собаля, так і ў выданнях манастырскае друкарні мы бачым два асноўныя тыпы арганізацыі структуры старонкі: рамкавы і бязрамкавы. Для даўняй усходнеславянскай праваслаўнай кнігі — як рукапіснай, так і друкаванай — традыцыйнай была бязрамкавая мадэль размяшчэння тэксту. Гэтая мадэль пераймае стыль аздаблення кірыла-мяфодзеўскіх перакладаў літургічных кніг на славянскую мову.

Рамка ж, якая аблямоўвае тэкставы блок, бярэ свой пачатак з разліноўкі старонкі для напісання тэксту ды арнаментаў у сярэднявечных ілюмінаваных манускрыптах. Разліноўка вострым шыльцам межаў тэкставага блока пакідала на пергаміне след; каб яго схаваць, а разам з тым і аздобіць рукапіс, скрыптар або мастак нярэдка ператвараў гэты след з дапамогаю фарбаў у каляровую рамку або нават ад пачатку разліноўваў аркуш у колеры. Іншым разам за аздабленне кнігі браўся адмысловы мініяцюрыст, які аплятаў перапісаны раней тэкст прыгожымі віньетамі з расліннага арнаменту, сярод якога змяшчаў выявы людзей, дзівосных звяроў і пачвараў.

Традыцыйная арганізацыя старонкі ўсходнеславянскіх кірылічных рукапісаў невялікага фармату

Рамкавая арганізацыя старонкі ў віленскім выданні “Вертаграду душэўнага” Фікары Святагорца 1620 г.

Пасля вынаходніцтва друку рухомымі шрыфтамі нованароджаная друкаваная кніга імкнулася браць за ўзор кнігу рукапісную і пераняла шмат якія рысы аздаблення апошняй. 3 гэтай прычыны правобраз рамкі тэкставага блока (найперш у выглядзе своеасаблівай віньеты) можна сустрэць ужо ў некаторых лацінскіх інкунабулах — напрыклад, у гэтак званай “42-радковай Бібліі” Гутэнберга. 3 пашырэннем эстэтыкі Новага часу віньета паступова ператвараецца ў прытэкставую рамку і страчвае сваё дэкаратыўнае значэнне на карысць ужытковага: з яе дапамогай аблямоўваецца тэкставы блок і акрэсліваецца месца для размяшчэння калонтытулаў, фаліяцыі або пагінацыі, спасылак, глосаў і да т. п.

У беларускіх кірылічных друках XVI ст. лінейная рамка, што атачае тэкставы блок, упершыню з’яўляецца ў “Евангеллі”, апублікаваным у 1570-х гадах пратэстантам Васілём Цяпінскім на ўзор заходнееўрапейскіх выданняў, ды ў каталіцкім “Катэхізме” Канізія, выдадзеным па-старабеларуску ў Вільні ў 1581 г. Мастацкая віньета, што аблямоўвае пэўныя тэксты (напрыклад, пасляслоўе), сустракаецца ў віленскіх выданнях Пятра Мсціслаўца і ў некаторых астрожскіх выданнях Івана Фёдарава (“Азбука” 1578 г.). Але ўласна прытэкставай рамкі праваслаўныя друкары Беларусі і Украіны не ўжывалі яшчэ доўга нават у.кнігах свецкага характару як, напрыклад, няма яе і ў выдадзеным Мамонічамі ў 1588 г. “Статуце Вялікага Княства Літоўскага”.

&

ЛЛАНлХнЬ               П^ННЧ>£<П Г6Н

БЖІН • < ГЛА гйь НА6ІДА . П|)Н . М6НСА »п ДАТЬ ЖЖІА СПНІТЫПАА bV^AAt ЧЛКІМ1

) f Kt f 6 »          ••       , гдд 2 , gri цд

нлшннннлзмші ма ілнка л'ісрт'£н<^,4 Tlitflt . СТіГ . AUff ьнд^ нпж^жс . стн . АМІф^ IHAfb'i WfFHHTA . tTH . ТПТН кьість лшг мк» тк^жс . np*rm П^' . ГЛА , 3 . А«ЗЛШЛН'Г«А прмдннм oW.« • ^ілыйін KJKt ЛАЛТЛ^МІН • АП At . і^АНІН . ЗА , /Мй • АЛЛНлУн^ . ГЛА , f. ih'brt БША ПрЛЬМ.ПНкУ . nfH . МвНСА 7ЛПЛАТ>КЖ(А.Др^н . бПАЛІАТЬ лІчН^.

• п^»', глГ»з * ызы МН'ГСА П^ПІГДННКІОГН . «ТН ._Л₽ЛЖІНН ЬНЖІ ШПМТНША . 40491 . <4>І ■ ЗА , <4Г • 4ЛЛНЛХПА . ГЛЛ , Ь . КЛЖПІН ГАфі Н£р НП|( П^Й • МйНСА £ЛГ»ДАТЬ £ЖЬ* ^ЛЛ .^«ПрСІ < фГНІК • . ГЛА , A . K^ttCH МЛТЬТАвА

MAIlAJt М\вже          . С*ГН .^АдУн'ПГА

прм . АПЛЧ^ . «фс » ЗА^, «К^ • wni . АЛ^ЛН ЛЙ<А . глГ,7 . Жлтн Т*»А гн • п/н « МДНСА £ЛПГЬ ЕЖІ'ж • П/ЛЛМГІ «АЦКГ^ ДКтНА ЖН»ГІН ПАЧАЛПНКЛ^

пр . глР/зч «тіА norm's • стн^ •

Q &

Бязрамкавая арганізацыя старонкі ў “Апостале” Мамонічаў (Вільня, пасля 1595 г.)

Апошняя траціна XVI ст. прынесла пашырэнне на Беларусі сістэмы класічнай адукацыі, што спрыяла больш шырокаму знаёмству айчыннага чытача з заходняй кнігай. 3 гэтай прычыны тыя ці іншыя рысы лацінскай кніжнай кулыуры паступова становяцца нагэтулькі звыклымі для праваслаўнага вока, што трапляюць і ў айчынныя кірылічныя друкі. Напачатку XVII ст. рамка вакол тэкставага блока сустракаецца і ў праваслаўных кнігах: перш у прызначаных для хатняга ўжытку (“Малітвы штодзённыя” (Еўе, 1611 г.)), а неўзабаве і ў літургічных (віленскі “Часаслоў” 1617 г.). Аднак у Кіеве — найбуйнейшым на той час праваслаўным кнігавыдавецкім цэнтры Рэчы Паспалітай — аздабленне старонак друкаваных выданняў рамкай яшчэ і ў першай траціне XVII ст. часта было арыентавана перадусім на іх мэтавае прызначэнне. Гэта ў сваю чаргу не магло не паўплываць на афармленне Собалевых друкаў, які менавіта ў Кіеве вучыўся “чорнаму мастацтву”.

Бязрамкавы тып арганізацыі старонкі ў куцеінскіх выданнях. Спірыдон Собаль, які пачынаў сваю выдавецкую дзейнасць у Кіеве пры канцы першай траціны XVII ст., у сваіх друках выкарыстоўваў абедзве мадэлі арганізацыі старонкі ў залежнасці ад мэтавага прызначэння публікаваных кніг: рамку ён ужываў толькі ў выданнях нелітургічнага характару (“Ліманар”).

У ягоных куцеінскіх друках рамкавай арганізацыі старонкі амаль няма. Так, прызначаныя для выкарыстання ў царкве “Часаслоў”, “Апостал” і “Актоіх” з увагі на мэтавае прызначэнне Спірыдон Собаль выдаваў у аздабленні паводле даўняй усходняй традыцыі, г.зн. без рамкі. Што да “Буквара”, дык ён, відаць, не меў рамкі з прычыны досыць вялікага памеру шрыфтоў, абумоўленага прызначэннем выдання. Пры запаўненні і без таго вузкіх (з прычыны невялікага фармату кнігі — in octavo) палёў рамкай атрымаўся б дысананс з ужытым кегелем — і суадносіны элементаў на старонцы страцілі б гарманічнасць. Трэба думаць, у дадзеным выпадку менавіта гэта схіліла друкара выбраць такую мадэль арганізацыі старонкі.

Пасля ад’езду Собаля манахі, узяўшы кніжную справу ў Куцейне ў свае рукі, таксама ўжывалі ў выданнях абодва тыпы арганізацыі старонкі. Аднак прысутнасць або адсутнасць рамкі тэкставага блока абумоўлівалася тут не мэтавым прызначэннем, а іншымі фактарамі.

Прыклад гэтага дае першы плён манастырскае друкарні — зборнік, вядомы пад назвай пачатковага твора — «На “Ойча наш” выклад». Нягледзячы на чэційны характар кнігі, старонка ў ёй арганізаваная паводле бязрамкавага тыпу, што можна растлумачыць адсутнасцю адпаведных элементаў друку. Але ўжо праз год гэтыя элементы куцеінцы вырабілі ці набылі (апошняе менш імаверна з увагі на невысокую якасць друкарска-

га матэрыялу, які пакідаў няроўныя, часам нават неахайныя лініі рознай таўшчыні). Таму пачынаючы з наступнай кнігі (“Гісторыя пра Варлаама і Ясафа”) рамка пры тэкставым блоку ёсць ва ўсіх пазнейшых выданнях друкарні — з выняткам “Актоіха” 1646 г. і “Буквара” 1653 г.

Бязрамкавая арганізацыя старонкі ў дзвюх апошніх кнігах абумоўленая, мяркуем, тым, што гэта, у большай ці меншай ступені, узнаўленні Собалевых друкаў. Так, за ўзор першай з іх узяты папярэднія выданні “Актоіха” друкара, што выходзілі ў Кіеве і ў Куцейне: пра гэта сведчаць згадка ў тытуле, ідэнтычны тэкставы склад, а таксама падобнае аздабленне і люстра друку. Што да другой кнігі, дык яшчэ брытанскі даследнік Дж. С. Г. Сіманс у 1963 г. адзначаў, што “стыль друкарскага аздаблення “Буквара” 1653 г. узыходзіць да выдання, надрукаванага ў манастыры Спірыдонам Собалем”, а тэкст “амаль слова ў слова паўтарае тэкст магілёўскіх падручнікаў 1636 і 1649 гадоў”²¹⁵. Такім чынам, адсутнасць рамкі пры тэкставым блоку ў згаданых выданнях выкліканая ўплывам арыгіналаў, з якіх ажыццяўляўся перадрук.

Пры разглядзе бязрамкавай арганізацыі старонкі асаблівую цікавасць уяўляе паасобнік куцеінскага “Актоіха” 1646 г., што захоўваецца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь (КП 10278/4). Адметнасць гэтага паасобніка ў тым, што ён не быў ва ўжытку, дзякуючы чаму сёння мы можам уявіць, як выглядала куцеінская кніга, калі трапляла ў рукі першых чытачоў. Большасць іншых тагачасных выданняў, што ацалелі да сённяшняга дня, неаднойчы перашытоўвалася і ў сувязі

кSS

Ef'TfpH е»Т«ТВІ ЗІМНЛГШ З^ТН eo

• ГЛ'бш ПЛ4ДШ4 , ПфНЗДД

«4Го, ноп^клоненем <w^f» н^здКч t к: м      31ШЦ4 віплсіргж , д д 34

Л4НЫА ШСОЖМТІ •

Ö 88 es ES sssawS

Н й 1 4 4 0 О?Т r ÖHH. Набгі Гдьі /о : гдТ, 4. 3«44ч:

“• neo .€гш ■ п4<лн> , БійотіНлжк'інн • Л«.<м • Кожнпнч. ялл. ічнуолог'ін :гм>7Ек)С-хтвін(ла,вонны гтргзф«, ^if ТКН Ша>САНГГ4НІ М6ЛШ4ГКА 4ГГД4 СЫШ4 , ПрПОЙ'І’ДХНфХГО Ж(Н4/Н'Х HCCKff ffhif , Tt^i ІЛЛЛНЛЛ7. ТЛН nOTffCHTHA : ПІЕ'І П^НП4Д4<т BCfKjuHA*kf<<r^CS4, F ДННОЛ»^ БгУ ПЛШІЛЛ^. Сл«4 . К         .

Штр та сжін ca'Emu есн,  дінстн

KS «.?■ К8 ₍ '

ІІГАМЦМ КО'ГЛОІН бЛГТНІ »ГШЕОНЛМ _М,( Г*£шНІН njHT4TfAHH^ . ТКІ ПА вмпятці ммній.

лорчнін •       = ^г^^д•

ЕШмЫ К4Г^Е^ТвМЛ*^ПрН^»Ш4 »Vf««

цЗ‘МГГЛ«К«< MfAfHÜ BHAtU« Т(«пег4 rps обАнстдше жнзнь . ч»ЛО

влашка нД: tiro рдн ійіцьі еучнмм н<пр>в^д<, MKW ІДНН'Д KftnOKH н (НЛЮТ» н СеЮТЛ SH іуЛЛ^ШДА р» A * ®(ЬЖДЖІА <Т^4^Х |4

<НЛОН KfT4 • Сш'

ЧАНЦІнр*

уплквв •

Сл

3»1fHiiJH Hf ОПДЛНШ ОГІіЬ ЕЖТВІНННН • К^ОДШН     HfJOfHHKA ЖНЗНН

Г ДА : ОЕ^ОЫННАА Бф • «лн

Бязрамкавая арганізацыя старонкі ў куцеінскім “Актоіху”

з гэтым зноў і зноў абразалася; іх старонкі жоўклі і забруджваліся, а краі абтрэпваліся ў часе карыстання. Згаданы ж паасобнік быў абрэзаны толькі аднойчы і захаваў выгляд, блізкі да пачатковага.

У сярэдзіне XIX — пачатку XX ст. згаданы “Актоіх” належаў да бібліятэкі Свята-Траецкае Сергіевай лаўры, пра што гавораць уладальніцкія надпісы 1859 г. (арк. 3, 12) і экслібрыс 1906 г. на верхнім вечку аправы. Прыблізна тады ж (канец XIX — пачатак XX ст.) кніга была ўзята ў аправу, прычым з мінімальным абрэзваннем кніжнага блока, сведчаннем чаго з’яўляюцца зацёкі і дэфекты папяровай масы на ніжнім (напрыклад, арк. 27, 122, 152 і інш.) і правым (напрыклад, арк. 3, 15, 52 ды інш.) краях старонкі, а таксама не разрэзаныя па верхнім краі аркушы (напрыклад, арк. 211-212, 235—236 ды інш.). Апошняе дазваляе нам меркаваць пра якасць паперы і памеры ўжытага для друку аркуша, а таксама выказацца наконт закладзенай выдаўцамі шырыні палёў.

У паасобніку адсутнічае першы сшытак (арк. 1-2 нн, 1-2), што, магчыма, і спрычынілася да ўтрымання кнігі ў сховішчы і нявыдачы яе ў карыстанне. Папера белая, шчыльная, з выразна бачным нават без прасвечвання рысункам сеткі. Змены ў колеры паперы пад уздзеяннем святла на першай (арк. 3) і апошняй (арк. 290 адг.) з наяўных старонак (у адрозненне ад астатніх) паказваюць, што кніга доўгі час захоўвалася без аправы.

Вонкавы выгляд музейнага паасобніка куцеінскага “Актоіха” 1646 г. з аправай і экслібрысам Троіца-Сергіевай лаўры

ES с«ч“.

<отй,Ійз,і»«тлпгт п!?гіглйня I мпыш ■ 3»t_; СА< ff »<•?■!•’•»' л ГЛ ;«< ПЛТКМ4 Ш трта тгіті .

,;.<№< л _зді «• =J» I* f" IT НІКрГ'І. W gfMAÄ BaMM*™*"* ЛН «Г‘Ь\о ,<JKf w ДбЫ П|<Л*В МК , OfAAffUIM«<» Л^ІААІ          fUH . н

ГН €*Н . «« АГ««™««** вжтатнм *»дш/мн можнм . н *ft шмМ fa* •         м

(ГА'СшіМА np<A4«rtt»«H’ ,^° ГддЛі«А слг¥« ««точннк »fAA»t** «ТЙНЦ» ІіА^ «Krt4A ,^A4^H<A wt ф«нч« Н ^ІКО ЗААТА* iirOfOnit'iKOMAM.lAIKf ЖНЗМОД4&Ц« AMfOÄH рДНАД •

fi.<*. Кдчон« • КдгмТ.ХТржАі»«**^ X7Öc3»U£T'AAA*eon<öfp4A«A*А4/К

6О3Н0

ES г^.:. 2S

Ю3кс<н*гч  Дсссзггрсткд

MA ТЛ^НТ* , «•ГрЖД4ЖНЙСДЛ«»ЦЧК'Г^ ггяодл плотн: пЧмжі шшн слпддмтг« ft& п4сна. UKW tifOtAAitu*.

Хс ЫAы'^KtЛЛ*fЛ^^MHA^.VЫI^^. X^eteKfC tH ЛЧЖ «yMfftflAAf AAUH : X» ЖНЗКЬ ллн длр»*Г7: •пЕйяй яншгдін ^кдлаа ішці» псн спс^тс'ідлІм Нсні, ukw П(о:а<ам гж .  Бго^ол^н'^,і»’«-

Бі Л ДЯЦ» 34W4 »«І , Р Ж« £ЦКС*Г_Й< р ДМ44 КК, HCTfU АІПАС'ТНШДГКА пД I 4Д , едННАГНйТлАІмІ^НМІ^ДНАГ» ВІДЫН Л' ЦІКТ^, ЗН4(М4ГІ fÄ, UKW П^<Л4&Н(А. Ibt К«ноп«, ІІгг^нКцнТыл л>е£днтйм<Ак&TH леітснп^н п4гін, НЯШ HfKhÖuT М«ЮКЖН _г<ГО1ГНЯС«П(|ЛДСЛІН . ілжг

П4« ТЛКНО рДк«Д СЦ'

Разгорт куцеінскага “Актоіха” 1646 г. (у ніжнім полі ўладальніцкі надпіс Троіца-Сергіевай лаўры)

Паводле нашых вымярэнняў, аркуш паперы, выкарыстаны пры друку паасобніка, меў памер блізу 40 см ^х 31 см; пры дзяленні на чатыры часткі ён таксама дае суадносіны краёў старонкі, блізкія да прапорцыі 4:3 (20 см х 15,5 см). Што да шырыні палёў, дык яны выглядаюць наступным чынам: нутраное (без уліку 2—3 мм да лініі згіну аркуша, аддадзеных пад шытаванне) — 8-12 мм, верхняе — 18-22 мм, вонка_вае — 40^14 мм і ніжняе — 43^15 мм. Разбежнасць у значэннях палёў выкліканая не заўсёды дакладнымі лініямі згіну аркуша (зрэшты, такія недахопы сустракаюцца нават у заходнееўрапейскіх друках таго часу, бо пры ручным наборы немагчыма з дакладнасцю да міліметра захоўваць цэнтраванне тэкставага блока на старонцы).

Такім чынам, усярэдненая старонка “Актоіха” мае наступныя памеры: тэкставы блок — 136 мм х 105 мм; шырыня бакавога нутранога поля — 10 мм, верхняга — 20 мм, бакавога вонкавага — 42 мм і ніжняга — 44 мм. Улічваючы, аднак, што ў XIX ст. кніжны блок быў абрэзаны недастаткова шырока (як мы ўжо казалі, месцамі засталіся неразрэзаныя аркушы і краі з зацёкамі паперы), вобраз ідэальнай старонкі для гэтага выдання ў параўнанні з атрыманым намі мусіць адрознівацца ў бок змяншэння шырыні вонкавых палёў. Разам з тым такое змяншэнне павінна мець для кожнага поля адрозную велічыню: для верхняга яно не можа перавышаць некалькіх міліметраў, бо іначай калонтытул усутыч наблізіўся б да кромкі аркуша; ніжняе ж, наадварот, — з увагі на значныя дэфекты паперы — мусіць быць абрэзана на 15 мм болей, чым

Нтоам^г^ктін . Mhosh дср₍ нпвзяд.х'нті Н™ JeA, мнаті ^Д0а4ТНГА WW<M •a*’« «KW Raaaaaax НЖІ іупдддші ГОШУНМД •’^U,'ⁱ’l'^,T‘¹,*⁴ • P“ Af^3” IwBOe« , ^OTa'tV erw |«ут4шнгн UKWAf&A, нлопы^гш шснд< .ШД, H«IWN 3*4  TAKO TfHtT^

JiTH коллміншТн ллмуі, лргедАТі к т<с4 ксмлдкнмн lAOtUU. НПЧІМІ f'lTKH^H SUIAHT. MufXAAtKAHAAH ПОМЛН, n^rtCf KITTtTA сЎ TH А^гі ’^лгх ШН н«д«н4О<тнаын : шаЛшл ^жн*^от' . нінці saaaa^A^c гп^Кпю.м^ А^ОАЧО.^, ддтдквлрніааіг шн покдлнй. поомі лнш&йжг і&<_Шн а» і ЗДДлУ««._Гк ПОДАТН . КлнДн' ДДЛ,\^.ШН 41 зчгтймпюйгЛ ^ГШ . ifфі4н нн. зндмжігм l"|                 Я^М ОАКН Пін

4Іжно МОАН :

RfXTi злоочімх KfArA нч^н notrw, Аондіжі П^НДІТ« IKOfUH С*£г ЖКТІА «rw.

ІЯкш мнр 34muait*k <вснгк.

ГЛ46Л €■

ПоГМа«

ОгнК ЛДЛААТВ ьух ГСШ^МОМІ , Гл IT І П^скі: Нід^жАа (OjmZjcmi. 34Н1 • удсн 34«Нв4ІТ1 цІгН HO* . Хсф« ШНДН Д4 ТА^ ЛОДІННХІТІ > ЛрЗН|ЛН . нлкогдд'жіта зд^діті. KorofU^t • ytw П0Д*НН4'іТІ AAKft { ГЛ4ЖЖН4ГО Пдв44 0Н

ІІШКАГО , Н Л^'іІН^І ЛОДОСНЫ^« , КЖІ п/ізуі' ІШ( мхгтк жнаА^а ао лЙгтвінн : rd'^x a|4rw| non п|нгн& нмндхіт лх'аа. ЙОЛЛМ А'а'І'іІіУн+' і^діт» п}даідннкі. ёгд4 аын^ні п^ісыадіт« ЛДМАТЬ ГЛ4ЖІНН4ГО Плв44, лр'і^дндго п^іты НОЖНТМА . Н Л^'іі'нг» ЛОДОСНІІ^І , НЖІ <мнс ГНМН А-^ТЫ, AOnUjllfA^X НЛ|0Л4ІТІ^1 34ТВ< ^нвшііA , KfUA^tA f KOHJ(1 ЛСЛІННДІТ» РыАЛ} Hl МНОГН^а nfltxi'rAM^ Ча(ІН , Н*НДНЛД1( СН4 JO ^КОГАГО fHSA^ Пітр, П^З^ДШДГО AAHfX , ТОАЛЛА.^ MKW М|і| Н СткТіЛН Л0К40НАНТГА '^н’ ”^ж' 3/ ¹  3«**н > mhhkVh 144

444«! Saorooi4. дн« «hjft: нж« н’здн X⁴ €* *3»“*⁴Х^_; Н<*м»нд Аірнр MHfA Ігх лА SHT», Н й>/Т4*ЛА'нфН^1 (го П[ІІ*АіТ%, НАКПА Кіжі мнр «^г'£^<* вйн^ бо«пол<ннд\ті. Ч^ло аонгтннн^ ’         '         '         “

Рамкавая арганізацыя старонкі ў выданнях манастырскай друкарні (“Дыёптра” 1654 г.)

5* «^7 л

ёсць цяпер. У такім разе суадносіны палёў набліжаюцца да прапорцыі 1:2:4:3, што прынцыпова адрозніваецца ад прапорцый пабудовы старонак заходнееўрапейскіх кніг — галоўным чынам за кошт суадносінаў нутранога і вонкавага бакавых палёў. Пры такім надзвычай вузкім нутраным полі разгорт кнігі з невялікім прагалам між двума тэкставымі блокамі выклікае асацыяцыю з пісанымі ў два слупкі старонкамі царкоўна-славянскіх літургічных манускрыптаў, што, магчыма, і закладала^ся — свядома ці падсвядома — манастырскімі друкарамі.

Рамкавы тып арганізацыі старонкі. Спірыдон Собаль выкарыстоўваў рамкавую арганізацыю старонкі ўжо ў першых сваіх кіеўскіх друках, прызначаных для хатняга ўжытку, пачынаючы з “Ліманара”, дзе ён вылучае тэкставы блок лінейнай рамкай. Аднак у ягоных куцеінскіх выданнях рамкавая арганізацыя старонкі (калі не лічыць тытульнага аркуша “Буквара”) сустракаецца толькі аднойчы — у “Малітвах штодзённых , старонкі якіх аблямаваныя бардзюрай з наборнага арнаменту.

Іначай выглядаюць выданні манастырскай друкарні, якія, з названымі выняткамі, маюць вакол тэкставага блока лінейную рамку памерамі 165—170 мм х 120—125 мм. Агульны выгляд рамкі рэдка адыходзіць ад пэўнай схемы; змяняецца пераважна толькі шырыня абмежаваных лініямі палёў, якая залежыць ад характару кнігі, ці, больш дакладна, ад наяўнасці і аб ёму маргіналіяў. Сама схема найчасцей выглядае наступным чынам: нутраны і ніжні краі тэкставага блока аточаныя адзінарнай лініяй, а верхні і вонкавы — падвойнай.

Гэтыя лініі пры перасячэнні ўтвараюць дзве пары закрытых ячэек і адну пару — незакрытых; для зручнасці пры далейшым апісанні мы будзем называць болывую паводле памеру ячэйку ў кожнай пары асноўнай, а меншую — дапаможнай. У верхняй пары закрытых ячэек размяшчаюцца наступныя элементы: у асноўнай ячэйцы — калонтытул і ў дапаможнай — фаліяцыя. Ніжняя пара ячэек змяшчае: тэкставы блок у асноўнай частцы і маргіналіі (заўвагі, спасылкі, глосы і да т. п.) — у дапаможнай. Калі казаць пра незакрытыя ячэйкі, то ў асноўнай змешчаныя сігнатуры і кустоды, а дапаможная звычайна застаецца пустой. Верхняя гарызантальная і ўсе вертыкальныя лініі — непарыўныя; рэшта гарызантальных ліній — састаўныя і складаюцца з некалькіх адрэзкаў меншай даўжыні.

Вышыня верхняй асноўнай ячэйкі абумоўлена кегелем шрыфту калонтытула і памерам наборнага арнаменту, выбранага для аздаблсння апошняга; даўжыня — шырынёй тэкставага блока. Часцей за ўсё верхняя асноўная ячэйка мае памеры блізу 8 мм ^х 108 мм. Вышыня верхняй дадатковай ячэйкі рэдка адрозніваецца ад асноўнай, а шырыня звычайна залежыць ад шырыні ячэйкі, прызначанай для маргіналій.

Параметры сярэдняй асноўнай ячэйкі вызначаюцца памерамі тэкставага блока і складаюць блізу 135-143 мм х 107-110 мм. Вышыня суседняй з ёй дапаможнай ячэйкі залежыць ад вышыні тэкставага блока, а шырыня — ад наяўнасці, колькасці і аб’ёму маргіналій. Яна пераважна знаходзіцца ў межах 135-143 мм ^х 8-25 мм.

Вышыню ніжняй асноўнай ячэйкі дакладна вызначыць складана, бо яна не мае ніжняй мяжы, а яе бакі часта ўтвораныя лініямі рознай даўжыні. Шырыня гэтай ячэйкі залежыць ад шырыні тэкставага блока. Дапаможная ячэйка трэцяга шэрагу супадае па шырыні з ячэйкай, прызначанай для маргіналій.

Калонтытул з “Актоіха”

ІЙЙВ Глт, ES3

Калонтытулы з ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа”: a — пярэдняя старонка аркуша; б адгорт

 

' " Адж

Ужываны ў якасці калонтытула радок з элементаў наборнага арнаменту

Такім чынам, мы паказалі памеры рамкі. Аднак вонкавы выгляд старонкі фармуе не толькі (і не столькі) рамка, колькі больш значныя элементы. Як ужо адзначалася, элементы арганізацыі старонкі можна падзяліць на шрыфтавыя і аздабленчыя.

Шрыфтавыя элементы арганізацыі старонкі — гэта ўтвораныя з дапамогай шрыфтоў самастойныя складовыя часткі набору, кожная з якіх выконвае адмысловую функцыю. Старонкі куцеінскіх выданняў          як Собалевых, так і манастырскай друкарні — звычайна змяшчаюць наступныя структурныя элементы, набраныя цалкам ці пераважна з дапамогаю шрыфтоў: калонтытул, нумарацыю аркушаў (фаліяцыю) ці старонак (пагінацыю), тэкставы блок, сігнатуры сшыткаў, кустоды. Такія элементы, як калонтытул і фаліяцыя/пагінацыя, не абавязковыя. яны ёсць не ва ўсіх куцеінскіх выданнях, часам выступаюць фрагментарна — у тым ці іншым раздзеле кнігі.

Калонтытул служыць для абазначэння назвы кнігі і/ці яе раздзела. У куцеінскіх выданнях ён размяшчаецца ў цэнтры верхняга поля або верхняй асноўнай ячэйкі. Звычайна аздоблены адной ці некалькімі парамі элементаў наборнага арнаменту, размешчанымі паабапал, і, такім чынам, змяшчае шрыфтавую і дэкаратыўную часткі. Калонтытул у асноўным прысутнічае на абодвух баках аркуша, але часам назва ў ім разбіта на часткі, напрыклад: “Гнсторі’я” — пярэдні бок, “co Варлааме н Іосафе” — адваротны. У паасобных выданнях ці на пэўных старонках калонтытула зусім няма, што абумоўлена характарам кнігі (напрыклад, Буквар 1631 г.); у такім разе яго замяняе радок з некалькіх элементаў наборнага арнаменту.

Разгорт Брашна духоўнага” 1639 г. з пагінацыяй

Разгорт “Брашна духоўнага” 1639 г. без нумарацыі аркушаў ці старонак

Нумарацыя аркушаў і старонак у куцеінскіх друках падаецца літарамі царкоўна-славянскага алфавіта, што характэрна для тагачаснай кірылічнай кнігі. Найчасцей сустракаецца фаліяцыя (г.зн. нумарацыя аркушаў), размешчаная на пярэднім баку аркуша; пагінацыя (нумарацыя старонак), якая ставілася на абодвух баках, сустракаецца даволі рэдка. Гэтая з’ява — водгулле рукапіснай традыцыі, для якой фаліяцыя здаецца больш уласцівай.

Адметнасцю “Брашна духоўнага” 1639 г. ёсць прысутнасць у розных складовых частках кнігі як фаліяцыі (у большасці выпадкаў), так і пагінацыі (“Часаслоў”, с. 253-384) або ўвогуле адсутнасць нумарацыі аркушаў ці старонак (“Малітвы”, 16 нн арк.). Пагінацыя ў гэтым выданні працягвае фаліяцыю з адпаведнай лічбы і, магчыма, не планавалася выдаўцамі адмыслова, а мае прычынай замену наборшчыка. Адсутнасць жа нумарацыі ў “Малітвах” можа паказваць, што пэўны раздзел друкавалі большым накладам з мэтаю распаўсюджання асобным выданнем (накшталт таго, як у XIX — пачатку XX ст. асобна дадрукоўвалі адбіткі з часопісных артыкулаў).

На сёння выпадкі асобнага выкарыстання згаданых “Малітваў” невядомыя. Разам з тым маластаронкавыя выданні звычайна мелі значна менш шанцаў захавацца да сённяшняга часу ў параўнанні з больш аб’ёмнымі. Акрамя таго, іх дакладнае атрыбутаванне нярэдка складае праблему, асабліва пры адсутнасці выходных дадзеных, што дае падставы спадзявацца на плённасць далейшых пошукаў.

Фаліяцыя ў куцеінскіх выданнях найчасцей размяшчаецца на верхнім полі справа, на ўзроўні краю набору; у рэдкіх выпадках стаіць унізе

äkwtz

, МКО> ІУГЛЫШНТ і ДкГЛА»» Л' Л Йкш п»нклонк typ гао< мн t „,... .AOA П>н<оаХ. О<* АША MA I . fNH ГМуТКЫА , і4дм 4ДМЫ ^SfiT ІМАОкр»««^*44Нкш04чго?»ня*АГн'. I <адг». ЙГдн н^л'ам ДШ^ moh^mathbi I “ ПНН.ЙКг'іНШіМлаЛ'. XfAHAII ЛІЛМЦА 1 Д" £ '^t»A. НіЛНМА . gMfATMА ДІШМОДІОП.

■гаой. йкч> Гді саго toraojн Tic t ■ Мкш hz LulfaoffSMIffrN.OW МОН ІйіМЦ, ННО^'І £nonoxf нолініа • Кгой-ож^І л/гд« і м гТ|лн'£ жнаы^«:,     С Л Л 4 Ä :

XmhmyU ft¹ • ^г

’Г’і'лкжі чл^ІгЧіг^ : . <МН|Й)Г1«А »4ЛIV . А<«ж< fi'rt ІЧ’^ПЛІПІН моімч , K^Kt 3<лса АОЖІ . tyro Аогддм» ГГк , we< , мжі ао^длАг мн е<тг t 'ілшХ <л' , йнма Гыпін^оаХ'МлТаммс.

■Öf ^ДМІ "ftЦ «ГІ'МН ДНДМЙ gfw • tyWHA Гмі«м7тк п^псныу* ёгш • вОГдн.

Ä3 f*St таон. UM» р<ы т«о»а • fMTtffa

I..

шн^оіо * Matbumoa' Ган аодлмі, прдыі'мн * ’лм^ланегш • Кодво^і дом&Тна, notfi^i Т«г 7 Грндч:.         АдлнлкіД • faf С;

Калнгп Гд" в<к й<ы’цы , погаалжгг вго 7 ЙкШіўтШ^НГДЖлТавГШХА! »

Спос4длмтма Ган . мкшкдгг: ыкшво л аік* млта ёгш * Дл^ят» »ysw до'мі в Інліаа, акй>слгі : мкш аоаФ'клчт ^rw Ja ft ч7^йдо А*>а,«kWк7гі.мкш ata Ф ММГьёг*’ Л^ч^Т’Ч^Ш MH SOAgltMА Гд* < * twfalUUUrfnMlhirV-. C0»KO^Hn/Hj 6 ^МГ* Гд* .^РЎ^ышдЛа лопріТ(лттло . Гл^ *. МН-І ЛОМОфНН«!, Н ШіувОМА. lTOfOT«Of«ⁱr* _w Mm¹! fAM^f Дк МйФ ПОМОірНН , н7*О|Н НДМЛГЙ; 3 лч.^. Цлг»е к^і’І'атн/а пл І'л.ніжілнлд^дтніа я нліікд.КіІірулмлгм нлГа>н<жмяіЎлоытн М A КНАОА« К|НМ4ЫІ)К отыдошлма, ннмгнГГннм і "WTHaaAjfwaA «*»• Осмш^шійжыдошаДд .; *' ЙнАЧКМКГяНМ 1 Л/ОТНбл/рАНМ» . Окн^ошл *< ма мкь^пйм іоті, й/луорішм* t»KW огн* вч' ^^Цдўпім« ГйНМІ П^>Т«аЛА^ГА "Ml ■;

 

G

 

Разгорт “Брашна духоўнага” 1639 г. з фаліяцыяй

старонкі (напрыклад, у “Новым Запавеце з Псалтыром”). Пры рамкавай арганізацыі старонкі фаліяцыя часцей знаходзіцца ў верхняй дапаможнай ячэйцы, але калі з прычыны памеру ў апошняй не змяшчаецца, то можа прысутнічаць і ў верхняй асноўнай, а часам — пры наяўнасці застаўкі — нават пры тэкставым блоку. Пагінацыя размяшчаецца ў верхняй дапаможнай ячэйцы на кожным баку аркуша.

Тэкставы блок прэзентуе асноўны тэкст як самой кнігі, так і яе дапаможных раздзелаў — прадмовы, прысвячэнні ды інш. У друках Куцейны блок найчасцей мае адну палосу набору; дзвюхпалосны набор тут, хутчэй, вынятак, абумоўлены характарыстыкамі паасобных тэкстаў. Дзве палосы набору, раздзеленыя пасярэдзіне вертыкальнай лініяй, сустракаюцца ў “Брашне духоўным” 1639 г. і куцеінскім перавыданні “Лексікона” Памвы Бярынды 1653 г.

У ‘Брашне духоўным” у дзве палосы набраныя такія часткі кнігі, як “Малітвы” (арк. 1-16 нн усярэдзіне кнігі) і “Часаслоў” (с. 253-384). У абодвух выпадках асноўны тэкст складаецца ў значнай ступені з параўнальна невялікіх падпарадкаваных — малітваў. Расцягванне іх на шырыню аднапалоснага набору пры ўжытым кегелі шрыфту прывяло б да дысгармоніі ў выглядзе старонкі; павелічэнне ж кегелю вымагала б, з аднаго боку, большых выдаткаў паперы, а з другога, прывяло б да павелічэння колькасці старонак і зрабіла б кнігу нязручнай у карыстанні з прычыны празмернай таўшчыні. Трэба думаць, менавіта гэта і схіліла куцеінцаў да выбару дзвюхпалоснага набору ў названых частках.

Што да “Лексікона”, то дзвюхпалосны набор можа быць абумоўлены тым, што размяшчэнне ў два слупкі лексіграфічнага матэрыялу, складзенага з шэрагу кароткіх слоўнікавых пазіцыяў, болып эканамічнае. Але ў нашым выпадку мы маем дачыненне з перавыданнем, таму больш лагічна гаварыць пра перайманне надрукаванага такім чынам прататыпа.

Велічыня тэкставага блока ў куцеінскіх выданнях звычайна не залежыць ад наяўнасці рамкі ці колькасці палос набору — толькі ад фармату выдання. У друках Спірыдона Собаля набор мае наступныя памеры адпаведна фармату: in quarto — 140 мм х 114 мм (“Часаслоў”) і 131 мм х 105 мм (“Актоіх”), in octavo — 108 мм х 70 мм ды 111 мм х 70 мм (“Буквар” 1631 г.), in duodecimo —106 мм х 63 мм (“Малітвы штодзённыя”). Фарматам in folio Собаль выдаў толькі “Апостал”. Частка гэтага выдання хоць і дадрукоўвалася ў Куцейне, але паводле параметраў, вызначаных выдаўцом для кнігі раней, яшчэ пад час працы ў Кіеве, таму гэты фармат мы не разглядаем.

У манастырскіх друках прыблізныя памеры тэкставага блока складаюць адпаведна: для фармату in quarto — 135-140 мм х 105 мм (большая частка выданняў), in octavo — 118 мм х 74 мм («На “Ойча наш” выклад») і 109 мм х 74 мм (“Буквар” 1653 г.), a in duodecimo — 92 мм х 48 мм (“Дыёптра” 1651 г.).

Сігнатуры патрэбныя для паслядоўнага складвання надрукаваных сшыткаў у кніжныя блокі і прысутнічаюць пераважна на першай старонцы кожнага сшытка. Лік іх у выданні залежыць найчасцей ад фармату: сшы-

 

ЬаГт

мТтншюЬі4нв*нтіс«еАннХаіТ$р<^^ W • •іОмкОггшДкл.нннЧ нлнннім4к ₍ папіоті.

JtlfnАЧ

Н*МІй ХГОЙ К«ІЙ , *АГ» . TH Мт)< UHAO* 'ПНАГО МММІАГЮ^І Kitai Оты нтыгіі^іс<|пл0гн.іі >

АсТАГФ^ТкАІаДА.ІЧІІГ«'*^^ ПОмй »

f-tss tfUt МО?ЛЭТ«< ГО^'тк, WYHMA MO HH МІ/О OOtAH ■ H HA КОНі'ц* НІ^ДА A tOTIO^H MA «І$ПО«ОКА SUTM rtOl'fO ІуГО ГЯГАІАа'а AAA KTKVnO^tH^ATHtA MAHH ф ^ОДНТМАМОа мТіайміін HAA M»A . М|^*Ун»Н^?гН НПІІДЫ. At huaX|tYan>i мГПЖма matumN »Л ।

fit».

fl moxItU * Ш

П 0 nä f ß o й KA9I CMt • Oamai Йнні • Ьа»*«7 •       ТТчч’і« noÖwX

Е^ОШОЖЙ KÜH EOftKOIH* lOTAlfHMlfrAtrOAATH'f’AATMf». X* HO.T* ПО If ’ ITAIAIHOM1 Н41ЛІ ^ААГЫртОМ«' МК0ЖІ

■ імаі. al J fa«

HaaO •

Разгорт “Брашна духоўнага” 1639 г. з наборам на розных старонках у адзін і два слупкі. У ніжнім полі правай старонкі — сігнатура (у цэнтры) і кустода (справа)

 

 

 

так у друках сярэдняга і меншага памеру ўтвараецца пры згіне аркуша на адпаведную колькасць доляў, таму і сігнатура сустракаецца на адной з 8, адной з 16 і г. д. старонак. У куцеінскіх выданнях сігнатуры пазначаюцца вялікімі і малымі літарамі царкоўна-славянскага алфавіта. Яны заўсёды размешчаныя ў цэнтры ніжняга поля або ніжняй асноўнай ячэйкі.

Кустоды дублююць першае(-ыя) слова(-ы) наступнай старонкі, каб пры наборы не парушыць паслядоўнасць тэксту. У куцеінскіх выданнях яны ўлучаюць 5-7 знакаў і ставяцца ў ніжнім полі справа, на ўзроўні краю набору на кожнай старонцы.

Маргіналіі — гэта заўвагі, спасылкі, глосы і да т. п., змешчаныя на палях або, у выпадку наяўнасці рамкі, у дапаможнай ячэйцы другога шэрагу. Месцазнаходжанне маргіналій прывязанае да фрагмента асноўнага тэксту, які яны тлумачаць або дапаўняюць.

Дэкаратыўныя элементы арганізацыі старонкі ў айчыннай кнізе разгляданага перыяду можна падзяліць на абавязковыя (застаўкі, ініцыялы ды канцоўкі) і факультатыўныя (ілюстрацыі, маргінальныя ўпрыгожанні). Адсутнасць першых у выданні дапускаецца толькі тады, калі выдавец не мае ў сваім распараджэнні адпаведнага друкарскага матэрыялу; прысутнасць жа другіх у кнізе збольшага залежыць ад волі кіраўніка друкарні. Усе гэтыя дэкаратыўныя элементы непасрэдна звязаныя з тэкстуальнай структурай кнігі, чым і абумоўленая іх прысутнасць толькі на пэўных старонках. Коратка ахарактарызуем кожны з такіх элементаў.

Застаўкі прызначаныя для абазначэння пачатку раздзела ў кнізе. У куцеінскіх выданнях сустракаецца два тыпы: шырокія і вузкія. Першыя часцей за ўсё даходзяць вышынёй да 25—35 мм, другія маюць вышыню

Розныя варыянты маргінальных упрыгожанняў з “Трыфалагіёна”

па рамцы да 15 мм улучна. Шырокія застаўкі ўжываюцца для вылучэння асноўных, больш значных раздзелаў тэксту, а вузкія — падпарадкаваных.

Ініцыялы паказваюць пачатак тэксту раздзела. Нягледзячы на разнастайнасць форм і памераў, выразна акрэсленых правілаў іх ужывання ў куцеінскіх друках не выяўлена. Разам з тым у малафарматных кнігах (“Дыёптра” 1651 г.) заўважная тэндэнцыя да выкарыстання меншых паводле памеру аздобаў.

Канцоўкі павінны пазначаць канец раздзела, але ў выданнях яны ёсць не заўсёды з прычыны недахопу вольнага месца. Кан-

цоўкі куцеінскіх выданняў не вылучаюцца вялікай разнастайнасцю, а ў малафарматных іх амаль зусім няма.

Кніжныя ілюстрацыі ў куцеінскіх друках, як і ўвогуле ў айчыннай кірылічнай кнізе, далёка не заўсёды насамрэч ілюструюць тэкст: гэты тэрмін ужываецца хутчэй для адрознення сюжэтных выяваў ад іншых гравіраваных аздобаў — заставак, канцовак і г. д.

Маргінальныя ўпрыгожанні для куцеінскіх друкаў амаль не характэрныя, што абумоўлена выпускам друкарняй сярэднеі малафарматных выданняў з выкарыстаннем пераважна рамкавай арганізацыі старонкі, якая дазваляла ўжываць толькі невялікія аздобы і тое пры адсутнасці тэкставых маргіналій. Тым не менш маргінальныя аздобы часам сустракаюцца і ў кнігах Куцейны; па сутнасці, яны з’яўляюцца графічным адпаведнікам тэкставых заўваг, прызначаных падкрэсліць важнасць таго ці іншага месца ў тэксце — кшталту “Зрн” або “NB (= Nota bene)”.

Паводле тэхнікі выканання дэкаратыўныя элементы можна падзяліць на літыя і гравіраваныя. Да першых належаць аздобы, утвораныя з дапамогай літога наборнага арнаменту, да другіх — ксілаграфічныя, г. зн. гравіраваныя на дрэве. Падрабязнаму разгляду кожнай з дзвюх названых груп прысвечаны асобныя артыкулы.

Колькасць фарбаў і спосаб каляровага друку. Спірыдон Собаль, а за ім і манастырскія выдаўцы ў сваёй практыцы ўжывалі друк як у адну, так і ў дзве фарбы. Літаратуру чэційнага характару друкавалі пераважна толькі чорнай фарбай (“Буквар” 1631 г. Собаля, ‘Тісторыя пра Варлаама і Ясафа” манастырскай друкарні); адзіны вынятак — апошняе закончанае

Друк у дзве фарбы на пачатку “Евангелля паводле Лукі” ў куцеінскім “Новым Запавеце з Псалтыром”

Ініцыял “П”, надрукаваны ў куцеінскіх выданнях рознымі фарбамі: a чорнай; б чырвонай

куцеінскае выданне — “Дыёптра” 1654 г. Літаратуру ж, прызначаную для ўжывання ў царкве (куцеінскія “Часаслоў” і “Актоіх” Собаля, “Анфалагіён” манастырскай друкарні), а таксама “Новы Запавет з Псалтыром” як кнігу, натхнёную Богам, аздаблялі больш урачыста, вылучаючы загалоўкі і падзагалоўкі, ініцыялы і іншыя элементы чырвонай фарбай.

Двухколерны друк прысутнічае

галоўным чынам на першых старонках кніг. У сярэдзіне кніжнага блока яго можна пабачыць радзей — напрыклад, на пачатковых аркушах “Евангелляў” з “Новага Запавету з Псалтыром”: тут дзве фарбы ўжытыя з прычыны асаблівага статусу гэтых кніг (першыя старонкі “Дзеяў апостальскіх” у тым самым выданні надрукаваныя ўжо толькі чорнай).

Адсутнасць змяшэння колераў на старонцы і накладанне чырвонай фарбы на чорную (як, напрыклад, у “Евангеллі паводле Мацвея” з паасобніка Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь²²⁶) сведчыць, што двухколерны друк ажыццяўляўся куцеінцамі ў два прыёмы: спачатку чорнай фарбай, затым — чырвонай. Рэдкасць выпадкаў накладання фарбаў сведчыць пра даволі высокі прафесійны ўзровень супрацоўнікаў друкарні.

Падсумаванне. Такім чынам, у куцеінскіх манастырскіх выданнях можна ўбачыць абодва тыпы арганізацыі старонкі, характэрныя для айчынных кірылічных кніг разгляданага перыяду: рамкавы і бязрамкавы. Апошні, аднак, сустракаецца толькі на пачатковым этапе працы друкарні або ў перадруках. Падобным чынам і старонка арганізуецца з дапамогай элементаў, характэрных для айчынных друкаваных кніг гэтага часу: калонтытулаў, фаліяцыі ці пагінацыі, сігнатур і кустодаў. 3 дэкаратыўных элементаў ужываюцца застаўкі, канцоўкі, ініцыялы і маргінальныя ўпрыгожанні; друк ажыццяўляецца як у адну, так і ў дзве фарбы.

У цэлым арганізацыя і аздабленне кніжнай старонкі выданняў манастырскай друкарні характэрныя для беларускай кірылічнай друкаванай кнігі разгляданага перыяду.

к

Ужыванне літых элементаў у наборы

Шрыфты

ыраб шрыфтоў Спірыдон Собаль прыехаў у Куцейну з Кіева, маючы гатовыя камплекты шрыфтоў (якімі, у прыватнасці, друкаваў “Апостал”), а таксама абсталяванне для іх адліўкі.

Варта заўважыць, што ў працэсе выкарыстання літары шрыфтоў хутка зношваліся і пры вялікіх аб’ёмах вытворчасці нярэдка мусілі пералівацца наноў для кожнага чарговага выдання. Трэба думаць, Собаль не толькі сам займаўся адліўкай шрыфтоў, але і рэзаў пунсоны, з дапамогай якіх вырабляў матрыцы. Пра гэта сведчыць той факт, што ён змог забяспечыць патрэбным для адліўкі абсталяваннем куцеінскую манастырскую друкарню, нават, як мы ўжо згадвалі, прадаючы матрыцы ў Маскву²²⁷. У кантэксце вывучэння ўжытых у Куцейне шрыфтоў вельмі цікавым уяўляецца цытаваны вышэй дакумент пра перадачу былога куцеінскага варштата з Іверскага манастыра патрыярху Нікану, у якім згадваюцца: “Метрнцес псалтырнаго пнсма, той трн азбукн, начальная, строчная, верхняя. Метрнцес швабахеровый, тож трн азбукн, начальная, строчная н верхняя”²²⁸. Прыгледзімся да гэтай цытаты больш уважліва.

Лацінскія шрыфты ў Куцейне. He можа не здзіўляць наяўнасць сярод матэрыялаў друкарні матрыц для адліўкі літар гатычнага шрыфту (швабахеру), бо ў кірылічных куцеінскіх выданнях лацінічныя тэксты не выяўленыя, а выпушчаныя ў Куцейне кнігі лацінскага друку ўвогуле бібліёграфам не вядомыя. Хутчэй за ўсё гэтыя матрыцы рыхтавалі на выпадак друку эпіграфаў і цытат з твораў антычных ды замежных аўтараў, што ў айчынных выданнях XVII ст. (у тым ліку праваслаўных) сталася вельмі папулярным праз пашырэнне ў Вялікім Княстве Літоўскім з апошняй траціны XVI ст. сістэмы класічнае адукацыі.

Разам з тым у канцы XVI і XVII ст. як каталіцкія, так і праваслаўныя аўтары практыкавалі адначасова публікацыю твораў (перадусім палемічных) на старабеларускай і польскай мовах — або паралельна ў адной кнізе, або паасобнымі выданнямі (“Гармонія” Іпата Пацея, “Апакрысіс’ Мялета Сматрыцкага ды інш.). Магчыма, ствараючы манастырскую друкарню, куцеінцы разглядалі ў перспектыве і магчымасць выдання кніг на польскай мове.

Кірылічныя шрыфты ў Куцейне. Як мы бачым з цытаты, на Валдай куцеінцы забралі з сабой матрыцы трох гарнітур кірылічных шрыфтоў: “трн азбукн, начальная, строчная, верхняя”. “Псалтырнымі” яны назва-

Ламбардная літара “Ч”

ныя з увагі на выкарыстанне пры друку Псалтыра з наследаваннем, больш вядомага як “Брашна духоўнае”.

“Начальная " (пачатковая) азбука — гэта ламбардны шрыфт, які складаўся толькі з літараў (без радковых) вышынёй 4—6 мм і шырынёй 3—4 мм. У старадруках ламбардныя шрыфты выкарыстоўвалі для вылучэння першай літары на пачатку абзаца ці лагічна цэласнай фразы (адсюль актавае азначэнне “начальная”), а таксама для набору загалоўкаў.

Разрозненыя літары ламбарднага шрыфту большага кеглю ўжываліся ў якасці ініцыялаў, калі апошніх не ставала (у прыватнасці, калі некалькі тэкстаў, друкаваных на адным аркушы, пачыналіся з той самай літары) — тут можна згадаць ламбардныя “В” і “Г” у першым сшытку Псалтыра з “Брашна духоўнага” 1639 г. У якасці ж уласна ламбардаў куцеінцы часам выкарыстоўвалі вялікія літары з гарнітур большага кегелю.

Вызначыць дакладны склад і бібліяметрычныя параметры ламбардных шрыфтоў не ўяўляецца магчымым: яны не ўжываліся ў аб’ёмах,

дастатковых для такога даследавання.

“Строчная ” (радковая) азбука — гэта шрыфт, ужываны для друку асноўнага тэксту ў куцеінскіх выданнях фарматам in quarto. Памеры гэтага шрыфту: 10 радкоў — 80 мм; вышыня радка без выносных элементаў — 3 мм, вышыня літараў з верхнімі выноснымі элементамі — 5 мм, з ніжнімі выноснымі элементамі — 5 мм, з верхнімі і ніжнімі выноснымі элементамі — 8 мм. Радковай азбукай надрукаваны, у пры-

HM

■■

 

 

Ж Г.

 

¥мыші г£в AMOUf AtCf, Цьмлтвк' МОН ЛрАТ ЧНСТН > л8к <лон НАП^ АЖ< , Н »nOTOBA Н . Йвкс'Д ДІ , ^Д ПО(ТйДА<А Н «MAT^TJA В<Н BJA^K МОН . ДА ' . ^ГОТОБА '^ГВА“ fM^THMA , tTfisu «ВОа' ГОГО^а' BfATAtAHty»TUAAfA S’f АЭ ВОІКО^ 5 . C/IÄfl Г "WAA . Gf SOA-f НІП^АВДОН , 3AUEOA'£{hJ (f|

ДАДНА ПВД^ВЮ ГОДІАІ O^ATivA «Oa4<hJ |FW HATAAJlö 6rw > HHABi;rt grui НІП^ЛВДА бГФ »     ’ Й.'ПОіФааіА I BH nonfABA’t ^ГШі nt

Ш нпонймінн Ihn айшымЬ:.

!^Н КжіМОН HATА »упоя7, <Л<НА*А

I мі'хг ГІН A t|JH-М A , Н Н 3CA5H М A • J.

Н»КОГДАП1)ГНТН MKW Аіві ДШ^Аой I I     едЛАНфХ’ннж»(пмнфі/• I *

' Еб *• АфІПТВ^Н ІНЛ₍А ДА л J ВО^ДД^І BO^AKq'HA^ МН 3*4, .■ •^Й«®врлгі MOH^lTO^’b • ложн, |1 ІуСШВ^АГ« ДШ^ МОН, НлЛтнГНРГг , НЛОЛ'^ В

нлнц.колв ^8дно нма твословгій Mkwb^atia ТМа'п.

• YCwefAr« ДШ8 мон, нпогтнгн^х , нпспу

в ЗМкжнвомж.кмм^лйнаПфТ ВНАН: RHKji  в_?дгд

Гн ГН&О Твон, ВОІІШНСА 81   ^Т6' ” *"■*“*• Мкч-     Hsm, А^ЛДЛфТ TBIH,

ÄsiCTAHH Гі': КТмоН ПЭМА'КфН.НЖІ ЗАЛОЧ'^    ц'л*ОВ4 • ^ТО ё«Т ШОВ‘?MKU

НСОНМАНАІНОКЫНДГТТл • Йштомінлвш« ^МЧНШН Н ^НА« <Н» IaU, «KUI ПО|4(рд»ШН К • м,атшд:і'484'£днтілн_|4*М'     оМаана 6<н н ЖААММІ Інмь шЛгглг, млвом/’

в^моін . нпонзвлочі НОЖНАМА. ДлікЗчл '   вчі f w нлргТлан.ч ййёгшнд

6 ’Осдг» tHuvv нк:д,А\кшнЛ|*йНАга , mum    |ЧК вгвоіп . ft гд покорл« £гн подіно^'і

^ЦА Ніуоумы • ЯмЛнл ЛОМОір'А MOA ц t ':^Г'" ’ ^О4Ч* Й «О ’M BfA , ^tjll Ж« Н ГКОТЫ ЛОЛНЫА . (lUAHipABq • Бга t^AHTIAk fjl   ^М’В«ІНЫА f.llfUtkl МСрКІА , ЛліСО^жфіл

Н KftnOK, Н(Д^О>гулілн» , пшгн'іві НДвП,   МО^КІа • ГЙ 1 д* I 4ШІ , MKW зйдно Нма

Й4ЫАЦ1 ;Ы^“^фГМу|АТНГ(^^ ‘⁸ '^г ПО BUH gMMH ; .СЛЛКД .

 

3

кВА ■

Ужыванне ламбардных літараў “В” і “Г” у якасці ініцыялаў у “Брашне духоўным" 1639 г.

Разгорт “Брашна духоўнага” 1639 г. з наборам розных тэкстаў “радковым” і “верхнім” шрыфтамі

ватнасці, асноўны тэкст у “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа” 1637 г. і ў “Актоіху” 1646 г. Сярод камплекта вялікіх літараў няма некаторых царкоўнаславянскіх графем (напрыклад, “фіта”, “яць”, “псі”; пры патрэбе набор дапаўняўся літарамі меншага кегелю).

"Верхняя” азбука — гэта шрыфт, які куцеінцы ўжывалі для набору калонтытулаў, размешчаных уверсе старонак (адсюль назва), а таксама для маргіналій і падзагалоўкаў. Ён драбнейшы за папярэдні: 10 радкоў — 60 мм; вышьшя радка без выносных элементаў — 2 мм, з верхнімі выноснымі элементамі — 4 мм, з ніжнімі выноснымі элементамі 4 мм, з верхнімі і ніжнімі выноснымі элементамі — 7 мм.

Гэты шрыфт выкарыстоўвалі для друку асноўнага тэксту ў выданнях малога фармату («На “Ойча наш” выклад», in octavo-, “Дыёптра” 1651 г., in duodecimo), а таксама ў шматстаронкавых выданнях фарматам in quar­to (“Брашна духоўнае”, “Анфалагіён”) дзеля змяншэння іх аб’ёму. Як і ў папярэднім выпадку, сярод вялікіх літараў няма паасобных царкоўнаславянскіх графем, якія пры патрэбе замянялі літарамі меншага кегелю. Часам у тэкстах гэтага шрыфту выступае запазычаная з кіеўскіх гарнітур літара для абазначэння фрыкатыўнага “г”, якая адрозніваецца паводде свайго рысунку і мае вышыню 5 мм. У куцеінскіх выданнях згаданая літара ўпершыню выкарыстоўваецца ў Собалевым “Буквары” 1631 г., але пасля сустракаецца даволі рэдка: яна ёсць толькі на тытульным аркушы ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” 1637 г. ды яшчэ ў “Лексіконе” Памвы Бярынды 1653 г.

“Дробная ” азбука — увядзём гэтую назву, каб абазначыць шрыфт, які ў згаданым дакуменце не фігуруе, але часам прысутнічае ў куцеінскіх друках (магчыма, пунсоны і матрыцы гэтага шрыфту засталіся

ІЛйціктіллТ, 1 Як.т.ж,аі*. J

Rp^^kUJrfjm. C&T# A* A I . p wu? дмтомн» »лсотл I TH ti

UkW Мнр «ІНШГНТ "AUlt* •

ГлАМ, *•

йЯ ІйДЭГлТЫМ wb MMtp4<«4 н

П               6'*x>'»K4»

,EJ| ЦШ7«ІЖі Гд > НіАнйлТІ ^СА шм^кнп ь'Ллг, J

^мілм*\ _v г^.;_й!

КН|л4&р ІКДйЛ |в;« ’Л«4«н . Гл«; . ІчЬм рдшнолк БжГнм

Г л«ад .

G3      лыкжірмгі <S*t1

Глдкл.лД

&ІЛЛ «®ж» лвл^а'рі п^( fAMjli Н JWHp •

ГЛДВД ■ м •

Разгорт “Дыёптры” 1651 г. з наборам тэксту “верхнім” і “дробным” шрыфтамі, а загалоўка — літарамі ламбарднага шрыфту

ў Куцейне і менавіта іх бачыў I. Грыгаровіч у скрынях, пра якія згадвае пры апісанні Богаяўленскага манастыра)²²⁹. Найчасцей гэты шрыфт сустракаецца ў выданнях, набраных “верхняй азбукай”, дзе выкарыстоўваецца ў падзагалоўках і тлумачэннях парадку малітваў, а часам і для набору дастаткова аб’ёмных раздзелаў асноўнага тэксту кнігі (напрыклад, “Малітвы на злыя помыслы” і “Часаслоў” у “Брашне духоўным” 1639 г.). Ён выкарыстаны і для набору малафарматнай “Дыёптры” 1651 г.

Паводле свайго памеру гэты шрыфт найдрабнейшы з усіх куцеінскіх: 10 радкоў — 45 мм; вышыня радка без выносных элементаў складае 1 мм, з верхнімі і ніжнімі выноснымі элементамі — 4 мм. Складаецца гэты шрыфт з вялікіх і малых літараў — поўны камплект царкоўнаславянскіх графем.

Кожная з пералічаных шрыфтавых гарнітур (з выняткам ламбарднай) улучала некалькі камплектаў: літары вялікія, малыя, з надрадковымі элементамі, знакі пунктуацыі.

Наборны арнамент

Прысутнасць наборнага арнаменту ў куцеінскіх выданнях. Спірыдон Собаль ад пачатку сваёй дзейнасці ў 1628 г. актыўна выкарыстоўваў літы наборны арнамент дзеля аздаблення тытульных аркушаў, калафонаў і інш. — прыкладам чаго будзе ўжо першае выданне

“Ліманара”. Гэта быў не новы прыём: яго шырока выкарыстоўвалі пры аздабленні старадрукаў яшчэ ў XVI ст. Такім спосабам сярод айчынных кніг аздобленыя тытульныя аркушы кірылічных “Малітваў штодзённых” (Вільня, 1596) і лацінічнага “Ordo Scholae Slvcensis” (Любча, 1628).

Пераехаўшы ў Куцейну, Собаль працягвае працаваць у звыклай для сябе манеры: ён атачае наборнай рамкай тытульны аркуш першага ж свайго тутэйшага выдання — “Буквара” 1631 г., а таксама поруч з ксілаграфіяй ужывае літы арнамент для заставак і канцовак. У сваёй наступнай кнізе — “Малітвах штодзённых” — друкар выкарыстоўвае наборны арнамент, каб аблямаваць рамкамі старонкі.

Для аздаблення тытульнага аркуша “Буквара” выкарыстаныя 4 віды элементаў арнаменту — амаль увесь арсенал куцеінскай друкарні, ужываны як пры Собалю, так і пасля яго ад’езду. Куцеінскія манахі перанялі ад друкара не толькі частку абсталявання (а ў тым ліку матэрыял для друку арнаменту), але і выдавецкія прыёмы: ужо з першых самастойных выданняў («На “Ойча наш” выклад», ‘Тісторыя пра Варлаама і Ясафа”) яны актыўна ўжываюць наборны арнамент для аздаблення сваіх кніг.

Прысутны ў куцеінскіх выданнях літы арнамент уяўляў сабою даволі шырока распаўсюджаныя ўзоры, якія часта сустракаюцца на старонках

М, D, ХХХХІІ.

Ä H?-'Ф                d KI a

<s                   ft ft ft ^.[«i $

*                        Ш>

ФдоФФДОФФФФФфФФЗФФ« «г

Заходнееўрапейскае выданне сярэдзіны XVI ст. з тытульным аркушам, аздобленым з дапамогай наборнага арнаменту

3t IL BIRR.ACCINO.

3*

I* L1BELLV.S NVNCV patus.iiBirracdno.Inquo concinecur ocs ordines, Ä Aftus:qnos indices, & eorum nocani, оеГф alii ofticiaks i of/ fido coftituti оЬГегйзгеД facere debeant. Nouicet cum fumma diligentia im/ preffus.

Парныя элементы наборнага арнаменту: a -1 а (адна пара); б -1 а (адна пара); в -1 b (дзве пары)

заходнееўрапейскіх і айчынных (перадусім лацінічных) кніг. Гэта дае падставы меркаваць, што яго не адлівалі ў Куцейне самастойна, а хутчэй ён паходзіў з прадукцыі буйных еўрапейскіх зіцэрняў (словалітняў), якую пастаўлялі на продаж. Гэтае меркаванне ўскосна пацвярджае тое, што формы для адлівання арнаменту не згадваюцца поруч з матрыцамі шрыфтоў ані ў валдайскіх дакументах, ані ў актах Пасольскага прыказу, якія звязаныя з продажам Собалем друкарскага абсталявання Бурцову.

Віды наборнага арнаменту ў друках Куцейны. У куцеінскіх выданнях сустракаецца арнамент некалькіх відаў, якія можна падзяліць на дзве групы: парныя і адзінарныя.

1. Элементы некаторых відаў арнаменту звычайна ўжывалі парамі, бо толькі пастаўленыя разам яны ўтваралі сіметрычную выяву. Прычым у залежнасці ад спосабу сумяшчэння такія элементы маглі даваць некалькі варыянтаў рысунка; больш за тое, часам яны злучаліся не з падобнымі да сябе, а з адрознымі (гл., напрыклад, “Брашна духоўнае” 1639 г.), што яшчэ болей павялічвала разнастайнасць рысункаў. Да такіх парных належаць:

а) элемент памерам 6 мм х 5 мм у выглядзе паўкруглага, раздвоенага на канцы атожылка расліны з дыяганальна размешчаным струком. Пры розных варыянтах устаўлення або два атожылкі, або струкі надаюць лініі рысунка абрыс, падобны паводле формы да сэрцайка. Гэта, бадай, найчасцей выкарыстаны ў куцеінскіх друках узор: ён сустракаецца, мяркуем, ва ўсіх выданнях;

Ь)  элемент памерам 5 мм х 5 мм у выглядзе паўкруглага атожылка з лісточкам усярэдзіне.

1. Элементы іншых відаў не патрабавалі пары для ўтварэння гарманічнай выявы. Сярод іх назавём наступныя:

а)  элемент памерам 4 мм х 5 мм у выглядзе валошкі з раздвоеным на канцы сцяблом;

Ь)  элемент памерам 3 мм х 2 мм у выглядзе лісціка канюшынкі з двума крыжыкамі ўнізе;

ЖЯЯЯЖв

Элементы наборнага арнаменту ў аднарадковых застаўках: a II а; б II с; e II d

с) элемент памерам 4 мм х 6 мм у выглядзе двух круглых атожылкаў з лісточкам усярэдзіне;

1. d) элемент памерам 2 мм х 8 мм у выглядзе авала з двума колкамі абапал.

Элементы аднаго віду або ў спалучэнні з іншымі могуць ствараць даволі шырокі дыяпазон кніжных аздобаў, якія паспяхова дапаўняюць ксілаграфічныя, а нават спаборнічаюць з імі. Ніжэй мы разгледзім ужываныя ў куцеінскіх друках спосабы выкарыстання наборнага арнаменту.

Спосабы выкарыстання наборнага арнаменту ў куцеінскіх выданнях. У выдаваных у Куцейне кнігах наборны арнамент выкарыстоўвалі: для стварэння рамкі з мэтаю аздаблення тытульнага аркуша, старонак або паасобных ілюстрацый;

-  для аздаблення калонтытула;

-  для стварэння заставак і канцовак;

-  для стварэння ініцыялаў;

— для стварэння дадатковых элементаў аздаблення ў розных месцах кнігі.

Наборная рамка з элементаў літога арнаменту сустракаецца ў друкаванай прадукцыі Куцейны не вельмі часта. Яна была выкарыстаная Собалем, як адзначалася вышэй, для аздаблення тытульнага аркуша яго першага куцеінскага выдання — “Буквара” 1631 г. Калі казаць пра манастырскія друкі, то сярод іх такая рамка ёсць у куцеінскім перавыданні “Лексікона” Памвы Бярынды 1653 г. У абодвух выпадках ўжытыя некалькі відаў элементаў: I a, I b, II с і інш.

Варта адзначыць, што ў куцеінскім “Буквары” 1631 г. рамка больш ураўнаважаная і згарманізаваная з змешчанымі ў ёй загалоўкам ды выходнымі дадзенымі выдання — у процівагу іншаму Собалеваму “Буквару” (Магілёў, 1636 г.), у якім занадта грувасткая рамка абцяжарвае тытульны аркуш і ледзьве не накладаецца на загаловак. (Зрэшты, тую самую хібу, што і магілёўскі “Буквар”, мае выдадзены раней Собалем у Кіеве “Ліманар”, тытульны аркуш якога аздоблены недастаткова ўраўнаважанай наборнай рамкай і выглядае няўдала скампанаваным.)

Тытульны аркуш куцеінскага перавыдання 1653 г. “Лексікона” Памвы Бярынды

SmYHTHU (ж)ціМ« Vvj П/міОН tlfUHiOH П^аэгмн'ыо Ofc3 : Tf*4HWK0?0 I

Згрмджінын .   *

пЯшозаолінТ Ст^шы, Пі/аін аКгнш: С: Sf Ллі|ы Піі^кіл ЖіагкТл.

Атшір зТўпоГрфін вЬгцкжнтіЛмдго

Жондгтым КХТбНПОЛЛГО. ТфАН^Ші ТОАЖЛ« Оснгйы іно Тулол»і НЗДЛГА , КлТто : <8(*жтал Хал, л^ М«4 ОіПТк'Іі ДКаЛ

Калі казаць пра выданні манастырскай друкарні, то тытул “Лексікона” Памвы Бярынды 1653 г. уяўляецца больш гарманічным. Магчыма, добра вытрыманымі прапорцыямі тытульнай рамкі і “Буквар” 1631 г., і Лексікон 1653 г. абавязаныя Яілю Труцэвічу або камусьці іншаму з манастырскай браціі, хто ажыццяўляў нагляд за выдавецкай дзейнасцю ў Куцейне. Разам з тым куцеінскі “Буквар” 1653 г., з’яўляючыся перадрукам магілёўскага, псраняў і некаторыя ягоныя хібы, у тым ліку адзначаныя вышэй.

Наборная рамка з мэтаю аблямоўвання тэкставых старонак ужываецца ў “Малітвах штодзённых” 1631 г., дзе арнамент выкарыстаны названым чынам дзеля аздаблення асноўнай часткі кнігі — г. зн. да Саборніка дванаццаці месяцам”. Гэта, аднак, рэдкі выпадак у куцеінскіх друках, які можна растлумачыць малым фарматам выдання (in duodecimo) і эксперыментатарскімі захадамі Собаля.

Часам рамка з наборнага арнаменту выкарыстоўвалася таксама для ўпрыгожання і павелічэння памеру ксілаграфічных гравюр — прыкладам служыць дрэварыт з выявай евангеліста Лукі на старонках дадрукаванага Собалем у Куцейне “Апостала” (арк. 14 адг.). Своеасаблівы варыянт рамкі ўяўляюць сабой і палосы наборнага арнаменту зверху ды ўнізе выявы св. Рыгора Багаслова на франтыспісе выдадзенага манастырскай друкарняй “Буквара” 1653 г.

Аздабленне калонтытула з дапамогай некалькіх элементаў наборнага арнаменту — прыём, таксама характэрны для айчыннай праваслаўнай кнігі гэтага перыяду і сустраканы ў большасці куцеінскіх друкаў.

Аздоблены наборным арнаментам калонтытул у “Актоіху” 1646 г.

 

 

Вынятак складаюць выданні меншага фармату — з увагі на адсутнасць вольнага месца пры калафоне (“Дыёптра” 1651 г.) або такія, дзе калонтытула няма з прычыны характару кнігі (“Буквар” 1631 г.). Болып затое, можна казаць аб прамежкавых варыянтах, як, напрыклад, “Новы Запавет” 1652 г. і “Буквар” 1653 г. У першым выпадку мы на адных старонках бачым калонтытул, а на іншых — радок з элементаў літога арнаменту; у друтім жа калонтытула ўвогуле няма, але верх старонак упрыгожаны наборным арнаментам²³⁰.

Як і большасць іншых друкарскіх прыёмаў, сустраканых у куцеінскіх выданнях, аздабленне калонтытула элементамі наборнага арнаменту было выкарыстана яшчэ Собалем на пачатку сваёй дзейнасці, а затым перанята манастырскімі друкарамі. Гэты прыём палягаў у размяшчэнні абапал калонтытула ад 1 да 3 пар элементаў, звычайна аднаго віду (але ў розных частках кнігі маглі выкарыстоўвацца розныя элементы).

Найчасцей дзеля аздаблення калонтытула ўжывалі элемент I а (“Гісторыя пра Варлаама і Ясафа”, “Анфалагіён”, “Лексікон” П. Бярынды ды інш.), радзей — 11 а (“Дыёптра” 1654 г.), II с (“Актоіх” 1646 г.) ды інш. Часам пры адным калонтытуле сустракаецца спалучэнне элементаў некалькіх відаў (“Брашна духоўнае” 1639 г.).

Стварэнне заставак і канцовак наборным арнаментам — таксама нярэдкая з’ява ў куцеінскіх выданнях. Яшчэ Зёрнава адзначала нешматлікасць у арсенале Собаля гравіраваных дошак для заставак ды канцовак і яго ашчаднасць у іх выкарыстанні²³¹. Друкар аддаваў перавагу хутчэй не рознасці друкарскага матэрыялу, а вырабу большых аб’ёмаў прадукцыі. Выпуск кніг значнымі накладамі (звыш 1000 паасобнікаў, як “Апостал”) вымагаў і больш значных выдаткаў на паперу ды іншыя расходныя матэрыялы, што пазбаўляла яго магчымасці ўдасканальваць без крайняй неабходнасці паліграфічную базу.

Разам з тым праз недахоп таго ці іншага друкарскага матэрыялу шукалі варыянты для яго замены. У такой сітуацыі зручным выйсцем здавалася, напрыклад, замест набыцця ксілаграфічных дошак для друку аздобаў (заставак, канцовак і, радзей, ініцыялаў) выкарыстанне наборных упрыгожанняў, складзеных з элементаў літога арнаменту.

Гэты прыём, як і папярэдні, быў ужыты Собалем ужо пры выданні “Буквара” 1631 г., і яго ахвотна ўзялі на ўзбраенне манастырскія друкары. Пазней яны няраз выкарыстоўвалі наборныя аздобы ў сваіх кнігах нават тады, калі ўжо займелі ў Куцейне ўласных рэзчыкаў па дрэве, якія самі стваралі ксілаграфічныя дошкі на патрэбу друку.

Некаторыя варыянты заставак, складзеных з элементаў наборнага арнаменту

Наборныя застаўкі звычайна ўяўлялі сабой арнаментальныя палосы, складзеныя з 1-6 радкоў. Яны маглі змяшчаць ад аднаго да некалькіх відаў арнаменту і складацца з некалькіх элементаў (ад 2 да 5) або дасягаць шырыні набору. У часе друкавання куцеінскага “Буквара” Собаль, відаць, яшчэ не вельмі добра валодаў гэтай тэхнікай, таму размяшчэнне элементаў у такога кшталту аздобах не заўсёды сіметрычнае (напрыклад, у застаўцы перад раздзелам “Парадеігмата пяці славенскія Граматыкі скланенняў” (арк. 5 нн)). Разам з тым у яго выданнях часам можна заўважыць імкненне спалучыць у адным радку элементы розных арнаментаў.

Манастырскія выдаўцы больш схільныя даваць у адным радку элементы аднаго віду, а разнастайнасці дасягаць за кошт злучэння ў застаўцы адрозных арнаментальных радкоў. 1х застаўкі часта рэпрезентуюць не толькі дыяпазон наяўных відаў арнаменту, але і памкненне знайсці новае рашэнне. Для таго каб больш дакладна дапасаваць шырыню такой застаўкі да шырыні набору, куцеінцы часам устаўлялі ўсярэдзіну радка (найчасцей па цэнтры) больш вузкі элемент або літару ‘Т’.

Патрэба ў выкарыстанні ў куцеінскіх выданнях наборных канцовак узнікала радзей, бо канцоўкі ўвогуле не так часта сустракаюцца ў старадрукаваных кнігах, як застаўкі. Напрыклад, яны не ўжываюцца пры канцы падразделаў, а толькі пасля буйнейшых за іх раздзелаў (застаўкі прысутнічаюць у абодвух выпадках).

Наборныя канцоўкі найчасцей сустракаюцца ў выпадках, калі прастора, што заставалася пасля канца тэксту да краю старонкі, была малой і ксілаграфічныя аздобы не маглі ў ёй змясціцца. Тым не менш у тых вы-

 

Некаторыя варыянты канцовак, складзеных з элементаў наборнага арнаменту

 

даннях, дзе наборныя канцоўкі ёсць, яны прымаюць досыць разнастайныя формы: ад трохабо чатырохканцовай зоркі з элементаў I b і II b У Собаля (“Буквар” 1631 г., арк. 40 нн) да шматлікіх варыяцый у манастырскіх друках.

Разам з тым у першых публікацыях манастырскай друкарні (напрыклад, у ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа”) наборныя канцоўкі амаль не сустракаюцца. Аднак пачынаючы ўжо з “Брашна духоўнага” 1639 г. у куцеінскіх кнігах прысутнічае цэлы шэраг разнастайных аздоб гэтага віду: сіметрычнае спалучэнне некалькіх (2^1) элементаў у “Брашне духоўным” (арк. 205 адг.) і “Анфалагіёне” (арк. 103 адг. і 164 адг.), авальныя вянкі з валошак (элемент II а) у “Брашне духоўным” (арк. 243) ды інш.

Толькі ў малафарматных выданнях пазнейшага часу мы іх рэдка знаходзім з прычыны эканоміі месца: у лепшым разе там можна сустрэць некалькі сіметрычна размешчаных элементаў — напрыклад, як у “Дыёптры” 1651 г. (арк. 8 нн адг. і 46 адг.).

Стварэння ініцыялаў наборным арнаментам менавіта ў куцеінскіх друках Собаля мы не заўважылі (хоць у кіеўскіх гэты прыём ёсць — напрыклад, у «“Ліманары” з малымі ініцыяламі»), У выданнях манастырскай друкарні яно сустракаецца, але не вельмі часта. Выкарыстанне літога арнаменту для ініцыялаў адбывалася двума шляхамі: або атачэннем вялікай літары пэўнай гарнітуры рамкай з наборных элементаў, або аблямоўваннем падобнай рамкай дробнага ініцыяла, каб надаць яму большы памер. У якасці прыкладу першай з’явы назавём ініцыял “Н” у “Дыёптры” 1651 г. (арк. 60 адг.), а другога — ініцыял “П” у “Актоіху” 1646 г. (арк. 287).

Дадатковае аздабленне элементамі наборнага арнаменту. Апрача вышэйпададзенага, паасобныя элементы наборнага арнаменту можна

Ініцыялы, павялічаныя або ўпрыгожаныя з дапамогай рамкі з элементаў наборнага арнаменту: a II b і II с, б П b і II с, e II a і II с

ЕЗЗЗ 0s4tiuhu >

МКОК( BHA'fc ігояй лнсдаші К алк^: «жі yti дсрі

X»qI^Yf преымтн «м^донд<ж< пдкн . yto ё т«Н д ^жі П«тр * Б7о • f а^кга аоліі мі тн лртдж ЕЦІ , ш<ш f4A0m аОЗ«'ЬтК 6V«HH^,<KO^kH4|4 I доеть л;ітао|й дао , н нлп р^мтн таі f А НІПОДНН , н wiTAOITK «14 ТбCMro . а«^ НЗЕ^АНМЫ^І yacth сподссй aft YT4A , ^А MH ВОЛІІ441 TH , p^HC A YH                             ¹

стда от^окоанці. 0*^4™«**

ААА «ЕІ »yYHKWAA ІЛІІ <10 вОІ^мГН .

ТІК^ ІНМОКІ Д4А1 «Т1 ІЖІ W 06^4X1 П4 іта^. 34 лНЕоаноі аодддміі. ыжі ш лд ITl'fr noniYlMIA Л^ОІА Т>Імі ТІЕ^ Г44 ШІ • ДфІ 4НЕНШНЛ4А ОІТ« . П4СН4ГНЦ4 МОА • ЛМН ШВЦ4 МОА ■ ШЛЖІ Atif П0К4 ³ з^

,п₃ л^голнкпоі       чпнц*

• inftUAUIf. Іняй ЛЛЛТЛАЛЛН Xfr^tTA^O 1101 «ГМНАН. W Л0АК1 гЛаШНП ₽ . ®5йзгйя«8ает^таг5,йа Р° 4М . «Х«< •• МЦ^, п.Опр'таж погты .

’^т'‘^жгTf⁰"¹'«*'Г*«г7.

ImJ 4‘*^: **^ь'^<4Ж,м^ к "ШфнтаГно ДОВДРм^ш^амнлін »yAAlf, нтріт^м Л'Гсн Трштдндгі ЕЖТ84 ПрІЛАША 3Afti,

CT», G: G: «Н ЕЖІ: _Здгі< HAfHifMеіоаітнмтаінлімлІй«St с*?Соа«£лчк ЛЕНЫ4АН ШЛАЛЛН, Гі^ЛНМ(КК нжі а амшлнг аоаіім t/hctVh аогылан фі даллЙ Оті.стінігв «м а: «матад A4H vrujp глонтллл^н ПАК Нн £. ß«T4UH Ш«н ПрНП4Д4ТтКЕ4ЖІ,нЯгГ4а ск^н лІсле 6»ПМ тн ашнш: Ст»,С:С:«к й«                         «

 

Разгорт куцеінскага “Актоіха” 1646 г. з наборнай застаўкай, а таксама калонтытулам і ініцыялам, упрыгожанымі з дапамогай рамкі з літога арнаменту

сустрэць у розных месцах куцеінскіх выданняў для дадатковага аздаблення (напрыклад, на тытульным аркушы нават пры аздабленні ксілаграфічнымі гравюрамі).

Падсумаванне. У выданнях куцеінскай манастырскай друкарні актыўна выкарыстоўвалі элементы літога наборнага арнаменту, каб аздобіць кнігу. Наборны арнамент ужывалі богаяўленскія манахі для аздаблення рамкаю тытульнага аркуша, старонак або паасобных ілюстрацый; для аздаблення калонтытулаў; для стварэння заставак і канцовак; для стварэння ініцыялаў; для стварэння дадатковых элементаў аздаблення ў розных месцах кнігі. Усе гэтыя прыёмы характэрныя для айчыннай кнігі разгляданага перыяду, а куцеінцамі запазычаныя ў часе працы ў друкарні Спірыдона Собаля, а таксама з выданняў іншых варштатаў, што перадрукоўвалі або проста чыталі.

 

Ксілаграфічныя аздобы ў куцеінскіх выданнях

ыкарыстанне гравіравальных тэхніку аздабленні Собалевых друкаў і выданняў манастырскай друкарні. Тытульныя аркушы кіеўскіх выданняў Спірыдона Собаля даюць нам прыклад

ужывання двух відаў гравюры: на медзі і на дрэве. I хоць пазней друкар выкарыстоўваў толькі ксілаграфію, менавіта з дапамогай медзярыта аздоблена першая выдадзеная ім кніга — кіеўскі “Актоіх” 1628 г. Яраслаў Ісаевіч звярнуў увагу, што ў гэтым выданні Собаль выкарыстаў названую тэхніку ўпершыню ў практыцы кірылічнага кнігадрукавання²³². Ужыты толькі аднойчы, медзярыт тытульнага аркуша “Актоіха” 1628 г. больш нідзе ў выданнях Собаля не сустракаецца, хоць, як мы бачылі з цытаваных вышэй дакументаў, гравіраваныя пласціны з патрэбнымі для пераводу рысунка металічнымі валікамі заставаліся ў валоданні друкара да самай смерці.

Такім чынам, ужо ў Кіеве, а затым і ў Куцейне Спірыдон Собаль пры падрыхтоўцы гравіраваных аздобаў адназначна аддае перавагу ксілаграфіі. Гэтую тэхніку ён выкарыстоўвае, аздабляючы тытульныя аркушы, займаючыся выявамі ілюстрацыйнага характару і гербамі мецэнатаў, застаўкамі і канцоўкамі, загалоўкавымі і маргінальнымі элементамі афармлення, а таксама ініцыяламі. У яго кнігах можна сустрэць як дошкі, вядомыя нам па ранейшых выданнях іншых друкарняў (напрыклад, застаўку Івана Фёдарава, якую выкарыстоўваў і Вярбіцкі²³³), так і больш новыя. Паводле падлікаў Зёрнавай, Собаль прывёз з сабой з Кіева, апрача фёдараўскай, яшчэ дванаццаць дошак заставак, каля дзесяці буйных ініцыялаў і некалькіх дзясяткаў дробных, тры ці чатыры дошкі канцовак і дзве рамкі для тытульных аркушаў, адну з якіх ужывалі для Апостала, а другую, складную, для “Мінеі” і “Актоіха” 1629 г.²³⁴

Ад’язджаючы ў Буйнічы, Собаль значную частку друкарскага матэрыялу забраў з сабой, пакінуўшы тым не менш пэўную колькасць ксілаграфічных аздобаў, якія мы сустракаем і ў пазнейшых куцеінскіх выданнях. Разам з тым пяцігадовае супрацоўніцтва з ім дало куцеінцам знаёмства з тагачаснай тэхналогіяй кніжнае справы і схіліла іх запрасіць або падрыхтаваць рэзчыкаў па дрэве, якія стварылі тры цыюіы ілюстрацыйных гравюр, некалькі серый ініцыялаў і серыю заставак для “Новага Запавету”.

Трэба адзначыць, што выраб дрэварытавых элементаў аздаблення ў Куцейне пачалі яшчэ ў часе падрыхтоўкі першых выданняў, пра што сведчаць складзеныя з адмысловых ініцыялаў ксілаграфічныя загалоўкі

ў “Малітвах штодзённых”. Мы не ведаем сёння, каму належыць аўтарства гэтых аздобаў — самому Спірыдону Собалю, які, магчыма, валодаў і мастацтвам дрэварыту, як валодаў уменнем вырабляць матрыцы для шрыфтоў; заезджаму майстру (прывезенаму друкаром з Кіева?) або некаму з куцеінскіх манахаў.

Аздабленне тытульнага аркуша ў куцеінскіх выданнях. У 1629 г. Спірыдон Собаль друкуе ў Кіеве “Актоіх” са складзенай з некалькіх элементаў ксілаграфічнай рамкай-“фортай” тытульнага аркуша, якую пазней паўтарае і ў куцеінскім перавыданні кнігі, ажыццёўленым пасля 1632 г. Рамка ўвасабляе традыцыйную для выданняў гэтага часу ідэю кнігі як брамы да ведаў: маючы ў якасці бакавых элементаў на фоне калон постаці арханёлаў Міхаіла і Гаўрыіла, яна ўяўляе сабой стылізаваны франтон і, такім чынам, змяшчае алюзію да гэтак званага “архітэктурнага” стылю.

Болын ярка “архітэктурны” стыль праявіцца на тытульных аркушах куцеінскіх кніг канца перыяду — напрыклад, у перапісаным богаяўленскімі манахамі “Баркалабаўскім ірмалоі” 1651 г. або ў надрукаваным у 1652 г. “Новым Запавеце”. Найчасцей жа тытульныя аркушы ранніх манастырскіх выданняў аздаблялі ў “іканастасным” стылі — своеасаблівай постаці (“іпастасі”) стылю “архітэктурнага”, якая атрымала распаўсюджанне менавіта ў праваслаўнай кнізе.

“Іканастасны” стыль характарызуецца прысутнасцю выяваў прарокаў, святых і айцоў царквы, якія могуць мець прастакутную форму абразоў або змяшчацца ў круглых медальёнах, як на царскай браме алтара. Злучаючыся паміж сабой з дапамогай рамкі і арнаменту, гэтыя выявы ўтвараюць падабенства іканастаса. Айчынны мастацтвазнаўца В.Шматаў датуе з’яўленне гэтага стылю ў айчынным кірылічным кнігадрукаванні толькі 1654 г.²³⁵, беручы за пункт адліку другое выданне куцеінскай “Дыёптры”. Аднак насамрэч “іканастасны” стыль выкарыстоўвалі ў прадукцыі манастырскай друкарні амаль ад самага пачатку яе дзейнасці (у прыватнасці, мы можам яго бачыць у аздабленні тытульнага аркуша ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” 1637 г.). Гэты стыль аздаблення куцеінскіх кніг пазычаны, імаверна, з украінскіх праваслаўных выданняў, дзе ён актыўна развіваўся пачынаючы з першай чвэрці XVII ст.

Гербаеыя выявы ў куцеінскіх еыданнях. Куцеінцы друкавалі кнігі за кошт уласных даходаў, таму гербы дабрачынцаў не належаць да вельмі распаўсюджаных выяваў у іхных выданнях. Тым не менш часам іх можна сустрэць і ў друках Куцейны.

У прыватнасці, гэта гербы духоўных асобаў — Сільвестра Косава і Пятра Магілы, якія ёсць у розных паасобніках “Гісторыі пра Варлаа-

ма і Ясафа” 1637 г.²³⁶. Першы з названых святароў быў тады епіскапам магілёўскім, аршанскім і мціслаўскім, а другі — мітрапалітам кіеўскім і галіцкім. На тытульным аркушы пазначана, што выданне ажыццёўлена “старанем н коштом Іноков Обіцежнтелного Монастыра Кутеінского”; таму змяшчэнне гербаў іерархаў у кнізе, відаць, паказвае не столькі на

 

ЖнйОТд UO ((Ml

Fu ІЛГГІМ слгдш

** Ст«нш<іго8'»л?: Плтрі'л: К<

кхШнскомх

і’іддлд»!* • ЗМт»?!?Мтб; Хм?

Лісэптм > ч НЛН

Рамка тытульнага аркуша “Дыёптры” 1654 г.

 

 

Герб епіскапа Язэпа Гарбацкага ў куцеінскім выданні “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

фінансавую, колькі на маральную падтрымку яе публікавання вярхамі праваслаўнай царквы. Рэч у тым, што ‘Тісторыя пра Варлаама і Ясафа” 1637 г. была першай у айчынным праваслаўным друку спробай публікавання белетрьістычнага твора хрысціянскай тэматыкі і таму стаяла асабняком сярод выданняў літургічнага або аскетычнага характару. Прысутнасць жа ў ёй гербаў вышэйшых іерархаў сведчыла пра ўхваленне друку царквой і, такім чынам, гарантавала “прававернасць” кнігі. Гэтае меркаванне разам з тым не касуе магчымасці дапамогі друкарні названымі асобамі ў тым ці іншым выглядзе — напрыклад, праз накіраванне з Кіева рэзчыка па дрэве.

Адзіны свецкі герб у куцеінскіх друках — роду Сцяцкевічаў, ктытараў Богаяўленскага манастыра, — прысутнічае на некаторых паасобніках “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г. Зрэшты, і ён чаргуецца ў іншых паасобніках выдання з гербам тагачаснага епіскапа віцебскага, магілёўскага, аршанскага і мціслаўскага Язэпа Гарбацкага²³⁷. “Новы Запавет з Псалтыром”, як мы пабачым ніжэй, быў прызначаны для продажу ў Маскоўшчыне, таму, магчыма, і тут гербавыя выявы адыгрывалі перадусім “рэкамендацыйную” ролю.

Кніжная ілюспірацыя ў куцеінскіх выданнях. Як ужо адзначалася, сюжэтныя выявы, традыцыйна называныя “ілюстрацыямі” або “ілюстрацыйнымі гравюрамі”²³⁸, далёка не заўсёды насамрэч ілюструюць тэкст. Для айчыннай кнігі гэтага перыяду характэрнае ўжыванне такіх ілюстрацый “адвольнага характару”. Напрыклад, з дзвюх выкарыстаных у Куцейне Спірыдонам Собалем гравюраў — “Хрыстос з серафімамі” (“Буквар” 1631 г.) і “Ян Дамаскін” (“Актоіх”, выд. пасля 1632 г.) — пэўнае дачыненне да зместу выдання мае толькі апошняя, якая ўяўляе

сабой партрэт аўтара кнігі; сам тэкст ніводная з іх не ілюструе. Абедзве выявы Собаль выкарыстоўваў ужо ў Кіеве; яны займаюць цэлую старонку на франтыспісе кнігі. Новых гравіраваных выяваў у куцеінскіх выданнях Спірыдона Собаля няма, а яго друкі 1631-1634 гг. не вылучаюцца адметнасцю і разнастайнасцю ілюстрацыйнага матэрыялу.

Першая ілюстрацыя ў поўным сэнсе гэтага слова з’яўляецца ў куцеінскіх друках толькі пасля ад’езду Собаля — у ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” 1637 г.: на гравюры паказаная размова “тытульных” герояў аповесці пра “камень веры”. Менавіта ёю пачынаецца размяшчэнне сюжэтных выяваў у выданнях Куцейны на кніжнай старонцы побач з тэкстам. Такая прытэкставая ілюстрацыйная гравюра звычайна мае велічыню, удвая меншую за памеры тэкставага блока, і размяшчаецца каля правага поля — у верхнім ці ніжнім куце або нават пасярэдзіне старонкі. I хоць традыцыйнае, “франтыспіснае”, размяшчэнне партрэтаў яшчэ доўга захоўвала свае пазіцыі ў літургічных (“Актоіх”) і “боганатхнёных” (“Новы Запавет з Псалтыром”) кнігах, аднак з выхадам ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” друк на нашых землях узбагаціўся новым прыёмам*, які ад таго часу сустракаецца як у пазнейшых куцеінскіх (“Трыфалагіён”), так і ў іншых айчынных (напрыклад, магілёўскіх) выданнях. Гэта дае нам падставы казаць пра два віды ілюстрацый у куцеінскіх выданнях: франтыспісныя і ўнутрытэкставыя.

Друкарскага матэрыялу (у тым ліку ксілаграфічнага), што застаўся ў Куцейне пасля Собалевага ад’езду, было замала для хуткага аднаўлення выдавецкай справы: калі сам друкар па пераездзе ў Буйнічы выдае “Псалтыр” ужо ў 1635 г., то падрыхтоўка абсталявання для манастырскай друкарні зацягваецца ажно да 1636 г. —толькі тады выходзіць малафарматнае (in octavo) і малааб’ёмнае (52 старонкі) выданне пад загалоўкам «На “Ойча наш” выклад». I сам “Выклад”, і наступная “Дыдаскалія, альбо Навука пра сем сакраментаў” Сільвестра Косава, якая ўбачыла свет у студзені 1637 г., аздобленыя яшчэ даволі сціпла і не маюць на сваіх старонках ілюстрацыйных выяваў (ксілаграфія ў іх ужытая, у першым выпадку, у Собалевых ініцыялах віленскага стылю, а ў другім — і ў двух дрэварытавых загалоўках, адной застаўцы і канцоўцы ды некалькіх ініцыялах рознага стылю). Значны зрух у гэтай справе назіраецца ў 1637 г., калі ў куцеінскіх друках з’явілася першая арыгінальная ілюстрацыйная гравюра, новыя рамкі тытульных аркушаў становяцца сталай з’явай, а колькасць іншых аздобаў істотна павялічваецца.

* Праўда, ілюстрацыі на кніжных старонках ёсць у Скарынавых выданнях, дзе яны, знаходзячыся на пачатку біблійных кніг, выконваюць ролю своеасаблівых заставак. Толькі паасобныя Скарынавыя гравюры (напрыклад, выява цара Давіда на с. 1 “Псалтыра”), размешчаныя наўзбоч тэксту, можна разглядаць як правобраз куцеінскіх ілюстрацый. Пасля Скарыны гэты прыём не выкарыстоўвалі ў айчынным кірылічным друку больш за стагоддзе.

Разгорт “Трыфалагіёна” з ілюстрацыяй “Дабравешчанне Найсвяцейшае Багародзіцы”

Відаць, ужо на пачатку 1637 г. (а магчыма, і з канца 1636 г.) у Куцейне працуе кваліфікаваны гравёр па дрэве, які рэжа, у прыватнасці, рамкі-“форты” для тытульнага аркуша і ілюстрацыі. Яго ўдзел можна бясспрэчна сцвердзіць ужо ў трэцім (ліпень 1637 г.) самастойным выданні манастырскай друкарні — “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа”, дзе прысутнічаюць арыгінальная, выкананая ў “іканастасным стылі, ксілаграфічная рамка тытульнага аркуша і ілюстрацыя з выявай Варлаама ды Ясафа. Упэўненасць ліній і багацце дробных дэталяў пераконваюць, што абедзве гравюры належаць разцу (або, як тады казалі, “рыльцу”) прафесійнага ксілографа.

Прысутнасць у некаторых паасобніках выдання герба мітрапаліта Пятра Магілы дае падставы выказаць меркаванне, што рэзчык мог быць запрошаны са згоды мітрапаліта з Кіева. 3 гэтага часу мы сустракаем у куцеінскіх друках усё новыя і новыя ілюстрацыйныя дрэварыты. Ужо ў наступным выданні манастырскай друкарні — “Брашне духоўным” 1639 г. — таксама прысутнічае адмысловая ксілаграфічная рамка тытульнага аркуша і новая ілюстрацыя з выявай цара Давіда.

Разам з тым некаторыя выкарыстаныя ў той жа “I історыі пра Варлаама і Ясафа” ініцыялы (як, напрыклад, “I” на арк. 79 адг.), нягледзячы на параўнальна вялікі памер (28 мм ^х 23 мм), характарызуюцца адсутнасцю дэталяў і арнаментам, схематычна пазначаным на белым фоне, хутчэй за ўсё іх стварыў пачатковец. Яшчэ адзін, не вельмі дасведчаны мастак выразаў досыць буйны (24 мм х 22 мм) ініцыял К , які некалькі разоў (пачынаючы з арк. 7 адг.) сустракаецца ў гэтым выданні.

твсо» co клгтй grt» мкш ftnä ндмнд*

 

 

 

Гравюра Цар Давід з франтыспісу куцеінскіх “Брашна духоўнага” і “Новага Запавету з Псалтыром”

Ён мае лістападобныя абрысы на фоне, запоўненым рэдкай штрыхоўкай, і аформлены ў адной манеры з застаўкай (арк. 1), якая змяшчае, апрача арнаменту, авальны медальён з контурна паказанай сцэнай Богаяўлення. Наяўнасць у згаданых выданнях поруч з прафесійна выкананымі гравюрамі ксілаграфічных элементаў больш нізкага ўзроўню сведчыць пра тое, што дасведчаны майстра, які рыхтаваў высакаякасныя творы, навучыў манахаў разьбе па дрэве і такім чынам заклаў асновы будучай куцеінскай школы дрэварыту.

Пасля выхаду “Брашна духоўнага” выданне кніг у Куцейне з невядомых нам прычынаў спынілася на некалькі гадоў (або, магчыма, кнігі да нас не дайшлі). У кожным разе, наступнае вядомае бібліёграфам выданне манастырскай друкарні датуецца 1646 г. — гэта “Актоіх , які з яўляецца перадрукам Собалевага “Актоіха”, выпушчанага пасля 1632 г. А ўжо ў наступным годзе выходзіць у свет “Трыфалагіён”, які В. Шматаў назваў “найлепшай ілюстраванай кнігай Куцейны”²³⁹. 3 працытаванай характарыстыкай можна спрачацца, бо дрэварыты " Трыфалагіёна паводле майстэрства і культуры выканання заўважна саступаюць, напрыклад, гравюрам “Новага Запавету” 1652 г. і часам выглядаюць, як зробленыя спехам. Разам з тым нельга не прызнаць, што гэтае куцеінскае выданне ілюстравана найбагацейшым чынам; паводле падлікаў Г. Галенчанкі, у ім 19 адбіткаў з 17 гравіраваных дошак²⁴⁰.

У “Трыфалагіёне” можна вылучыць два цыклы ілюстрацыйных гравюр: 1) Гасподнія і Багародзічныя святы (Дабравешчанне, Божае нараджэнне, Увядзенне ў храм, Богаяўленне, Пераўвасабленне і Успенне Найсвяцейшае Багародзіцы); 2) персанажы Святой гісторыі і выбітныя

Застаўка са сцэнай

Богаяўлення

Выразаны гравёрампачаткоўцам ініцыял “I”

Ініцыял “К” з лістападобнымі ножкамі

Разгорт куцеінскага Актоіха з ксілаграфічнымі аздобамі: канцоўкай, застаўкай, вязевым загалоўкам і ініцыялам

постаці хрысціянства (арханёл Міхаіл, прарок Ілля, Ян Правазвеснік, апосталы Пётр і Павел, св. Юры, Ян Залатавусны, Рыгор Багаслоў і Васіль Вялікі).

Трэба думаць, што гравюры “Трыфалагіёна” стваралі некалькі майстроў. Найбольш выразна гэта заўважна на прыкладзе дрэварытаў “асобаснага” цыклу. Напрыклад, гравюры “Арханёл Міхаіл” і “Святы Юры”, без сумневу, выйшлі з-пад “рыльца” розных гравёраў, што відаць з рознай трактоўкі асобных элементаў аблічча (вачэй, вушэй, валасоў, шыі, падвойным або адзінарным коле німба), болып ці менш грубай штрыхоўцы і г. д.

3 увагі на манеру выканання і арфаграфію надпісаў усе “асобасныя” выявы Трыфалагіёна” можна падзяліць на некалькі груп. Да першай належаць такія гравюры, як: “Прарок Ілля”, “Ян Правазвеснік”, “Васіль Вялікі ’ ды апосталы “Пётр і Павел”; да другой — “Рыгор Багаслоў” і Св. Юры , а да трэцяй — “Арханёл Міхаіл” і “Ян Залатавусны”.

Першыя чатыры гравюры, без сумневу, належаць аднаму майстру, пра што сведчаць аднолькавая трактоўка элементаў аблічча, падобныя прыёмы паказу зямлі пад нагамі святых, белы незапоўнены фон па-за імі, адзінарная лінія німба ды іншыя дэталі. Усе гэтыя дрэварыты маюць акуратную падвойную рамку, а скарот ад слова “святы” паўсюль падпісаны (згодна з кіеўскай традыцыяй) праз “S”. На мячы прарока Іллі ёсць манаграма “ІСЖ”. Літара “I”, падобная да лацінскай “J”, мае такі самы выгляд, як і ў імі “JwaHb” на выяве Яна Правазвесніка і, імаверна, з’яўляецца скаротам ад слова “іераманах”. У такім разе “С” і “Ж” —

гэта ініцыялы майстра, якія, аднак, пакуль не ўдалося атаясаміць з канкрэтнай асобай; назавём яго “Манаграмістам ІСЖ”.

Гравюры другой групы паводле манеры выканання набліжаюцца да апісаных вышэй дрэварытаў і характарызуюцца большасцю са згаданых падабенстваў; маюць яны і некаторыя адрозненні. Так, на гэтых

гравюрах больш актыўна, чым на апісаных вышэй, ужываецца гарызантальная штрыхоўка адзення, а слова “святы” пачынаецца з літары “С”, а не “S”. Тым не менш можна дапусціць, што і гэтыя выявы выразаныя “Манаграмістам ІСЖ”, але па часе выканання крыху пазнейшыя за папярэднія.

Дрэварыты трэцяй групы адрозніваюцца не толькі ад іншых, але і між сабой. Збліжае гэтыя гравюры падобная кампазіцыя постаці і становішча далоняў, падвойная лінія німбаў, імкненне запоўніць усю прастору выявы, не пакідаючы пустога месца, і адрознае ад папярэдніх размяшчэнне подпісаў (апошняе, зрэшты, можна растлумачыць адсутнасцю вольнага месца).

Гравюра “Прарок Ілля” з куцеінскага “Трыфалагіёна” 1647 г.

Гравюра “Арханёл Міхаіл” з куцеінскага “Трыфалагіёна” 1647 г.

Гравюра “Ян Правазвеснік” з куцеінскага “Трыфалагіёна” 1647 г.

Пры некаторым падабенстве да апісаных вышэй вьіяваў, гравюра “Ян Залатавусны” дэманструе шэраг адрозненняў: іншая трактоўка паасобных элементаў аблічча (вочы, вушы, валасы, становішча пальцаў пры жэсце бласлаўлення), кніжнай аправы (заштрыхаваная, тады як у Васіля Вялікага і ў апостала Паўла — дакладна выпісаная), падлогі (простыя суцэльныя лініі штрыхоўкі замест перарывістых). Рамку гэтая гравюра мае адзінарную, а “Арханёл Міхаіл” — падвойную, але вельмі неахайна выкананую.

Між сабой дзве апошнія гравюры заўважна адрозніваюцца майстэрствам выканання. Відаць, “Арханёла Міхаіла” ствараў гравёр-пачатковец паводле аналагічнага дрэварыту, што сустракаецца ва ўкраінскіх выданнях (вучнёўскі характар гэтага абразка падкрэслівае і нечытэльны люстэркавы подпіс, атрыманы пры пераводзе гравюры). Такім чынам, над гэтым цыклам, трэба думаць, працавала не менш за тры рэзчыкі.

Пра “святочны” цыкл гравюраў выказацца цяжэй, бо даволі складана зрабіць адназначныя высновы на падставе параўнання рознапланавых сцэн. Разам з тым здаецца, што выявы і гэтага цыклу могуць быць выкананы не заўсёды адным майстрам (напрыклад, крыху адрозніваецца перадача рысаў твараў дзейных асоб у сцэнах Дабравешчання і Увядзення Багародзіцы ў храм).

Яшчэ адзін цыкл ілюстрацыйных гравюр знаходзіцца ў “Новым Запавеце” і змяшчае выявы евангелістаў Марка, Мацвея, Лукі ды Яна. Усе яны ўзятыя ў аднатыпныя (але не ідэнтычныя) рамкі і вылучаюцца выдатнай прапрацоўкай дэталяў. Святы Ян паказаны ў пячоры на востраве Патмас; ён заўважна адрозніваецца памерам і стылістыкай выканання ад іншых евангелістаў, нагадваючы хутчэй мініяцюры даўніх рукапісаў — без сумневу, гэтую гравюру рэзаў іншы майстра. Што да трох астатніх выяваў, то наконт іх супольнага аўтарства таксама няма пэўнасці. Аднаму гравёру належаць партрэты Мацвея і Марка, якія супадаюць дробнай штрыхоўкай адзення, трактоўкай рысаў твару і аблічча (дакладна выпісаныя вочы, зморшчынкі, валасы) і інш. Супадаюць у дэталях і кветкі, прысутныя ў аблямоўцы рамкі.

Штрыхоўка партрэта Лукі буйнейшая за апісаныя і больш выразная; магчыма, на гэтай гравюры не так дакладна паказаны рысы твару, але значна больш натуральна выглядаюць і складкі гімантыя, і цагляная сцяна за евангелістам. He мае Лука, у адрозненне ад папярэдне апісаных, і выявы свайго атрыбута-сімвала (цялка). Негледзячы на тое, што некаторыя элементы гэтай гравюры (напрыклад, форма атрамантніцы на стале або нішы за спінай святога) нагадваюць партрэт Мацвея, хутчэй за ўсё дрэварыт Лукі ствараў іншы майстра; супадзенні дэталяў можна растлумачыць знаёмствам абодвух рэзчыкаў з гравюрай Дамаскіна ў куцеінскім “Актоіху” 1646 г., дзе ёсць падобныя элементы.

Гравюра “Св. евангеліст Ян” з куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

Гравюра “Св. евангеліст Мацей” з куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

Гравюра “Св. евангеліст Лука” з куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

Застаўка з вязевым загалоўкам “Евангелля паводле Марка” ў “Новым Запавеце з Псалтыром” 1652 г.

Выява святога Лукі не датаваная — у адрозненне ад трох астатніх, на якіх пазначана: “В Кутейне року /АХНА” (г. зн. у 1651 г.); адсутнасць подпісу на ёй тлумачыцца, відаць, паспешлівасцю на этапе аддачы дрэварыту ў друк. Выданне выйшла ў свет 5 жніўня 1652 г. і мела вялікі аб ём (632 арк.) ды наклад (не менш за 600 паасобнікаў). Знаходжанне партрэта Лукі прыблізна ў сярэдзіне кнігі (арк. 105 адг. 2-й пагінацыі — г. зн. 237 ад пачатку) схіляе думаць, што і гэтая гравюра рэзалася менавіта ў 1651 г.

Застаўкі і ксілаграфічныя загалоўкі. У ранніх куцеінскіх друках (асабліва ў першых манастырскіх выданнях) рэзаныя па дрэве застаўкі сустракаюцца не вельмі часта. Так, у кнігах “Малітвы штодзённыя” і «На “Ойча наш” выклад» няма ніводнай такой аздобы, а ў “Дыдаскаліі” 1637 г. і ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” — толькі па адной. Гэта можа тлумачыцца не столькі адсутнасцю друкарскага матэрыялу як такога, колькі рознымі іншымі прычынамі. Так, напрыклад, у першым выпадку фармат выдання не дазваляў ужываць наяўныя ў Собаля вялікія застаўкі даўжынёй каля 100 мм. У апошнім жа — увядзенне заставак, з аднаго боку, прыўносіла б непатрэбнае раздзяленне звязнага тэксту, а з другога — пры кароткіх раздзелах і выкарыстаным для друку памеры шрыфту — магло б парушыць архітэктоніку старонкі. Магчыма, да гэтага спрычынілася таксама імкненне і Собаля на пачатку яго дзейнасці ў Куцейне, і пазней манастырскіх друкароў выкарыстоўваць у ролі своеасаблівых заставак ксілаграфічныя загалоўкі.

Ксілаграфічныя загалоўкі ўяўлялі сабой назовы кніг або найбольш значных раздзелаў, складзеныя з вялікіх літараў адметнага рысунку. У куцеінскіх выданнях ёсць два віды загалоўкаў: складныя і цэльнарэзаныя. Першыя складаліся з паасобных ініцыялаў (як загалоўкі раздзелаў у “Малітвах штодзённых”); другія гравіраваліся цалкам на адной дошцы (як назва “Часаслоў” у “Брашне духоўным”).

У “Малітвах штодзённых” або ў “Дыдыскаліі” 1637 г. ажурная разьба фону візуальна злучала асобныя літары ў суцэльную арнаментальную лінію. Цэльнарэзаныя ж загалоўкі ў большай ступені імітавалі вязь рукапісных кніг і нярэдка друкаваліся паралельна з застаўкамі, дапаўняючы апошнія (як у “Брашне духоўным” і “Новым Запавеце”). Разам з тым адзначым, што дрэварыты загалоўкаў дэманструюць досыць шырокі дыяпазон формаў: ад надпісаў, што складаюцца з “голых” літараў ды лігатур (напрыклад, загаловак “Псалтыра” ў “Новым Запавеце”), да аздобленых разнастайным раслінным арнаментам кніг (напрыклад, загалоўкі Евангелляў у тым жа выданні).

Застаўкі ў куцеінскіх выданнях можна падзяліць на тры тыпы: I тып — застаўкі расліннага арнаменту шырокія; II тып — застаўкі расліннага арнаменту вузкія; III тып — застаўкі сюжэтныя (іпырокія).

Шырокія застаўкі з раслінным арнаментам: a -1 a;

6-Ib;e-ld

Разгорт “Трыфалагіёна” з шырокай застаўкай расліннага арнаменту I с

Пад застаўкамі расліннага арнаменту мы разумеем тыя, што ў якасці дэкору выкарыстоўваюць толькі раслінны арнамент у розных яго праявах; пад сюжэтнымі — што апрача дэкаратыўнага расліннага арнаменту змяшчаюць медальёны (або, іначай, клеймы) з пэўным евангелічным сюжэтам або выявай святога.

Пад час ужывання застаўкі нярэдка страчваліся ўпрыгожанні паза лініяй рамкі, таму памеры адной і той жа аздобы маглі ад выдання да выдання змяншацца'. 3 увагі на гэта пры даследаванні мы прымалі за асноўныя памеры вышыню і шырыню рамкі або (пры адсутнасці апошняй) асновы застаўкі; вымярэнні ж, зробленыя з улікам дадатковых упрыгожанняў, разглядалі як дапаможныя. У сувязі з гэтым як вузкія мы абазначым застаўкі з вышынёй па рамцы да 15 мм улучна, а да шырокіх аднясём тыя, што перасягаюць гэтую велічыню (часцей за ўсё яны маюць вышыню 25-35 мм). Шырокія застаўкі традыцыйна выкарыстоўвалі як загалоўныя ў найбольш значных структурных раздзелах таго ці іншага выдання, а вузкія — для вылучэння падпарадкаваных тэкстаў.

У куцеінскіх друках найчасцей сустракаюцца застаўкі з раслінным арнаментам: яны пераважаюць амаль у кожным выданні (з выняткам хіба што “Новага Запавету”). Куцеінскія друкары выкарыстоўвалі чатыры шырокія застаўкі даўжынёй каля 100 мм (адна з ix, IЬ, мае па рамцы 88 мм, а з бочнымі ўпрыгожаннямі — 105 мм; астатнія — ад 100 мм

* Часам была і адваротная сітуацыя; так, застаўка I d у “Дыдаскаліі” 1637 г. — без бакавых аздоб, а ў пазнейшых выданнях (напрыклад, у “Брашне духоўным” 1639 г.) яны ўжо ёсць.

Вузкая застаўка расліннага арнаменту II а: a фёдараўскі прататып;

б куцеінская копія

па рамцы і больш). Дзве з гэтых заставак змяшчаюць белы раслінны арнамент на белым фоне (I a, IЬ) і дзве — на чорным (I с, I d).

У кіеўскіх друках Спірыдона Собаля гэтых заставак, як здаецца, няма; не ўдалося іх выявіць і ў іншых украінскіх, маскоўскіх або віленскіх выданнях, што схіляе да думкі пра куцеінскае паходжанне названых аздоб. Разам з тым яны нярэдка дэманструюць пэўную ступень падабенства да тых ці іншых заставак, сустраканых у больш ранніх друкаваных кнігах. Так, у прыватнасці, застаўка I а, імаверна, створана пад уплывам аздобы, прысутнай у некаторых друках Спірыдона Собаля — такіх, як “Мінея” 1628 г. (1 арк. 2-й нумарацыі ды інш.) і “Апостал” (1 нн. і інш.)), а прататып застаўкі I b (раслінны арнаментальны ўзор усярэдзіне рамкі) можна знайсці ў выданнях Кіева-Пячорскай лаўры — напрыклад, на арк. 1 2-й пагінацыі “Кнігі пра веру адзіную” 1620 г. і на арк. 1 “Номаканона” 1624 г.

Пры канцы куцеінскага перыяду дзейнасці манастырскай друкарні ў яе арсенале з’яўляецца яшчэ адна шырокая застаўка, але ўдвая карацейшая за іншыя (памер 23 мм ^х 58 мм, упрыгожанняў па-за рамкаю няма), — яна выкарыстаная двойчы ў “Буквары” 1653 г. (арк. 2, 7)²⁴¹. Манера яе выканання вельмі блізкая да той, у якой выразаны сюжэтныя застаўкі з выявамі апосталаў для “Новага Запавету” 1652 г., і несумнеўна належыць руцэ майстра, што рыхтаваў гэтую серыю.

a

Вузкая застаўка расліннага арнаменту IIЬ: a фёдараўскі прататып;

б куцеінская копія б

Вузкая застаўка расліннага арнаменту II с: a фёдараўскі прататып;

б куцеінская копія

Вузкіх заставак з раслінным арнаментам, якія сустракаюцца ў выданнях манастырскай друкарні на працягу амаль усяго перыяду яе дзейнасці, таксама чатыры. Усе яны маюць даўжыню каля 100 мм (без бочных упрыгожанняў: ад 96 да 113 мм) і прэзентуюць белы арнамент на чорным фоне. Усе яны з’яўляюцца даволі блізкімі копіямі — з невялікімі адрозненнямі ў дэталях — фёдараўскіх заставак, якія мы бачым у “Апостале” 1574 г., а пазней — у некаторых львоўскіх друках (напрыклад, у “Актоіху” 1630 г.) ці ў выданнях Мамонічаў (у прыватнасці, у “Апостале”, выдадзеным пасля 1595 г.).

Калі казаць пра сюжэтныя застаўкі, то яны ў манастырскіх друках сустракаюцца радзей: на працягу амаль усяго куцеінскага перыяду мы назіраем усяго дзве, і толькі ўжо амаль перад самай маскоўскай вайной з’яўляецца новая іх серыя з шасці штук — у “Новым Запавеце з Псалтыром” 1652 г.

Найчасцей у куцеінскіх друках прысутнічае выкананая ў кіеўскім стылі сюжэтная П-падобная застаўка з трыма круглымі медальёнамі ў атачэнні расліннага арнаменту на белым фоне (III а); у медальёнах змешчаны выявы Ісуса Хрыста (дыяметр нутраной акружыны — 25 мм), а таксама Маці Божай і св. Яна Багаслова (дыяметрам па 18 мм). Цікава, што ў такім разе мы можам выкарыстоўваць слова “медальёны” не толькі ў мастацтвазнаўчым значэнні, але і ва ўжытковым, бо іх круглыя рамкі маюць нарысаваныя вушкі для падвешвання.

Вузкая застаўка расліннага арнамензу II d: a -фёдараўскі прататып;

б куцеінская копія

ГІ-падобная сюжэтная застаўка

ншлотйгнй

Памеры гэтай застаўкі: па рамцы — 54 мм х 118 мм, з верхнім упрыгожаннем — 58 мм х 118 мм. Яна выглядае ўрачыста і, відаць, таму выкарыстоўвалася ў пачатку найбольш значных кніг: напрыклад, “Часаслова” ў “Брашне духоўным” 1639 г. або “Евангелляў” у “Новым Запавеце”.

Другую сюжэтную застаўку, якая ўжывалася на пачатку дзейнасці манастырскай друкарні, мы згадвалі, калі выказваліся пра пачаткі куцеінскай ксілаграфічнай школы. Гэта застаўка са сцэнай Богаяўлення ў авальным медальёне і лістападобным арнаментам на заштрыхаваным фоне (III Ь). Такая застаўка сустракаецца толькі ў “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа” (арк. 1) і “Брашне духоўным” 1639 г. (арк. 47, 74, 88 адг.); магчыма, менавіта невысокая якасць аздобы схіляла манастырскіх друкароў адмовіцца ад яе далейшага выкарыстання. Памеры гэтай застаўкі па рамцы — 25 мм х ЮО мм, упрыгожанняў па-за лініяй рамкі няма.

Серыя, падрыхтаваная для “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г., складаецца з шасці аднатыпных заставак без пазарамкавых упрыгожанняў памерам 36 мм х 112 мм (III с — III !)• Яны запоўненыя белым раслінным арнаментам на чорным фоне і змяшчаюць у цэнтры картушны медальён з выявай таго ці іншага апостала або святога — аўтара кніг Новага Запавету. Стылістыка гэтых заставак нагадвае стылістыку некаторых віленскіх выданняў — напрыклад “Новага Запавету” 1623 г. (які, магчыма, і быў для мастака ўзорам); разам з тым і арнамент, і партрэты ў куцеінскіх дрэварытах выкананыя больш тонка і дакладна, чым у віленскіх.

Азначаныя застаўкі прызначаліся для ўпрыгожання пэўных частак Святога Пісьма, напісаных згаданымі асобамі: так, перад “Дзеямі апостальскімі” змешчаная выява святога евангеліста Лукі, перад “Апакаліпсай” — святога Яна, а перад адпаведнымі апостальскімі лістамі — выявы святых Якава, Пятра, Яна, Юды і Паўла.

Паводле выкарыстання ксілаграфічнага матэрыялу “Новы Запавет з Псалтыром” 1652 г. можна раздзяліць на тры часткі. Першая частка — “Псалтыр” надрукавана з ужываннем старых гравіраваных

б

Сюжэтныя застаўкі з выявамі евангелістаў і апосталаў з “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.: a евангеліст Лука; б евангеліст Ян;

в апостал Якаў; г апостал Пётр

аздобаў. Дзве другія, наадварот, выдаваліся з выкарыстаннем новавыразаных дрэварытаў. Так, сярэдзінная частка (Евангеллі) улучае поруч з раней ужыванымі застаўкамі і канцоўкамі вырабленыя ў 1651 г. гравюры евангелістаў. Апошняя ж частка (“Дзеі і лісты апосталаў”, “Апакаліпса” ды інш.) таксама апрача некалькіх старых заставак змяшчае і шэраг новых — а менавіта згаданую сюжэтную серыю з медальёнамі апосталаў і св. Лукі. Калі гэтыя застаўкі, як гравюры

Маргінальнае ўпрыгожанне з “Дыёптры” 1651 г.

евангелістаў, рыхтаваліся перад друкаваннем адпаведнай часткі кнігі, то іх прыблізна можна датаваць канцом 1651 г. — пачаткам 1652 г.

Такім чынам, толькі ў выданнях манастырскай друкарні налічваецца 17 ксілаграфічных заставак. Калі да іх далучыць

ужываныя ў Куцейне Собалем, але забраныя ім у Буйнічы, то лічба гравіраваных дошак заставак, якія выкарыстоўваліся на працягу ўсяго часу куцеінскага кнігадрукавання, перасягне два дзясяткі.

Маргіналыіыя ўпрыгожанні для куцеінскіх друкаў не вельмі характэрныя, што абумоўлена выпускам друкарняй малаі сярэднефарматных выданняў пры амаль выключным выкарыстанні рамкавай арганізацыі старонкі, якая дазваляла ўжываць толькі невялікія аздобы дый тое пры адсутнасці тэкставых маргіналій.

Дастаткова цікавыя дзве адрозныя пары маргінальных упрыгожанняў у выглядзе рукі з крыжом (памерам прыблізна 20 мм х 8 мм і 30 мм х 8 мм); іх парнасць выклікана патрэбай ужывання як у правым, так і ў левым вонкавым полі рамкі. Гэтыя аздобы дастаткова шырока прадстаўлены на старонках “Трыфалагіёна” (напрыклад, арк. 1, 15, 31, 58 адг. ды інш.); магчыма, яны выкарыстоўваліся ў якасці аналагу досыць распаўсюджанай у кірылічных рукапісах і старадруках аздобы з выявай “указуюіцего перста”, якая азначала “зрн”.

Згаданая ж аздоба ў выглядзе рукі з “указуюіцнм перстом” у куцеінскіх выданнях сустракаецца вельмі рэдка: яна выяўлена толькі ў “Дыёптры” 1651 г. на арк. 5 адг. і 8 адг.; малы фармат выдання і, адпаведна, невялікая шырыня вонкавага поля рамкі абумовілі памер гравюры: 5 мм ^х 7 мм.

Ініцыялы, як і застаўкі, паводле характару свайго фону можна падзяліць на сюжэтныя і з раслінным арнаментам. 3 увагі на стылістыку аздаблення яны звычайна ўтвараюць серыі, якія ў большай ці меншай ступені ахопліваюць алфавіт; усярэдзіне гэтых серый нярэдка можна вылучыць асобныя камплекты, якія адрозніваюцца памерам.

Спірыдон Собаль, камплектуючы друкарскі матэрыял з розных крыніц, ужываў у сваіх выданнях як разрозненыя ініцыялы, так і серыйныя.

Собалевы ініцыялы “П” і “Ч” у віленскім стылі

Сярод апошніх вылучаюцца выкананыя ў стылі віленскіх выданняў ініцыялы — з белым раслінным арнаментам на чорным фоне; яны прысутнічаюць у некалькіх рознапамерных камплектах і з варыяцыямі паасобных літараў. Мяркуем, у друках Собаля гэтыя ініцыялы ўпершыню з’яўляюцца ў выданні «“Ліманара” з дробнымі інцыяламі».

«“Ліманар” з дробнымі інцыяламі» горш забяспечаны ксілаграфічным матэрыялам у параўнанні з «“Ліманаром” з буйнымі інцыяламі»: так, у прыватнасці, яго ініцыял “К” у пачатку прадмовы да чытача ўтвораны з ламбарды з дапамогай наборнага арнаменту, а замест ініцыяла “В” у тэксце некалькі разоў выкарыстана адпаведная ламбарда. Гэта ўсё, да слова, пацвярджае ўжо выказанае намі меркаванне, што «“Ліманар” з дробнымі інцыяламі» —першае, а не другое выданне кнігі, як лічыла Зёрнава; аднак цяпер мы звяртаем увагу на гэта, каб прасачыць паходжанне ініцыялаў віленскага стылю ў куцеінскіх выданнях.

Ініцыялы віленскага стылю ў згаданым “Ліманары” дэманструюць два абсалютна розныя станы захаванасці: частка адбіткаў ледзь разборлівая і ўяўляе сабой амаль суцэльную чорную пляму; іншыя ж праглядаюцца надзвычай выразна — да найтанчэйшай лініі арнаменту. Гэта сведчыць, што Собаль набыў пэўную колькасць ужываных (прычым зношаных) ініцыялаў (хутчэй за ўсё ў Вільні або праз віленскіх кнігароў*), а адсутныя, па магчымасці, дапоўніў новавыразанымі ў адным з імі стылі. Для другога выдання “Ліманара” быў падрыхтаваны ўжо новы камплект ініцыялаў у віленскім стылі, але большага памеру

* Я. Ісаевіч паведамляе, што, напрыклад, у 1630-1631 гт. у Львове “для спроданя кніг” знаходзіліся віленцы Рыгор і Янікі Ваўчковічы (гл.: Мсаевнч Я. Д. Преемннкн первопечатннка, с. 93). Пра Кіеў падобных звестак не знойдзена, але мы даволі часта сустракаем там беларусаў з найбольш вядомых гэта, напрыклад, спачатку студэнт, а затым і рэктар брацкай школы Фама Яўлевіч, першы рэктар Кіева-Магілянскай Акадэміі (тады яшчэ калегіюма) Ісая Трафімовіч-Казлоўскі, выкладчык калегіума і пазнейшы епіскап магілёўскі Сільвестр Косаў. Цяжка ўявіць, каб і віленскае брацтва, распаўсюджваючы сваю кніжную прадукцыю, магло абмінуць гэты найбуйнейшы праваслаўны горад Рэчы Паспалітай.

Ініцыял “Б” з парасткамі вінаграднай лазы

Ініцыял “С” з куцеінскага 1637 г. выдання “Дыдаскаліі” С. Косава

Скапіяваны ў Куцейне ініцыял “В” з выяваю музыкаў

(каля 14 мм вышынёй); у той час былі вырабленыя і іншыя аздобы — напрыклад, была выразана сэрыя вялікіх, вышынёй каля 35 мм, плеценых ініцыялаў для “Апостала” (“I”, “С”, “М” і інш.), бо аздоблены ў гэтым стылі ініцыял “Б” быў выкарыстаны ў якасці загалоўнага на пачатку асноўнага тэксту «“Ліманара” з буйнымі інцыяламі» (арк. 1).

Частка ініцыялаў Спірыдона Собаля з розных камплектаў, а магчыма, і некамплектных, пасля ад’езду яго ў Буйнічы перайшла ў валоданне друкарні куцеінскага Богаяўленскага манастыра. 3 гэтай прычыны ў манастырскіх выданнях можна нярэдка сустрэць аздобы віленскага стылю, якія мы атаясамліваем з Собалевымі: напрыклад, П памерам 20 мм х 14 мм, шэраг ініцыялаў памерам 14 мм х Ц мм — “А”, “Ж , “В”, “П” і інш. Можна вьіказаць меркаванне, што яны паходзяць з камплекту, які Собаль вырабіў на ўзор набытага ім віленскага.

Але ініцыялы, што засталіся ад Собаля, не ахоплівалі ўсяго алфавіта. Апрача таго, патрэба ў большай колькасці камплектаў ініцыялаў расце прапарцыйна змяншэнню фармату кнігі, бо прысутныя на суседніх старонках раздзелы могуць пачынацца з адной літары. Таму, друкуючы фарматы in quarto і in octavo, калі аркуш складаецца на чатыры ці восем частак (а ў такім разе адначасова друкуюцца чатыры ці восем старонак), нават двух камплектаў бывае недастаткова . Гэтая акалічнасць, як і ўвогуле нястача элементаў аздаблення, прымусіла куцеінцаў у хуткім часе ўзяцца за падрыхтоўку ўласнага ксілаграфічнага матэрыялу для аздаблення выданняў — галоўным чынам шляхам капіявання (нярэдка з выразным прыўнясеннем ўласнае творчасці) аздобаў з іншых выданняў.

* Нават у 1639 г., калі куцеінскія друкары мелі ўжо некалькі новых камплекгаў, яны ўсё роўна яшчэ мусілі ў падобных выпадках выкарыстоўваць пры друку “Брапіна духоўнага” ў якасці ініцыялаў ламбарды (гл., напрыклад, арк. 1-й нумарацыі: 1 адг., 2 адг. і інш.).

Магчыма, у самой Куцейне для манастырскай друкарні былі скапіяваныя некалькі разрозненых сюжэтных ініцыялаў; прататыпы неаторых з іх сустракаюцца ў беларускіх і ўкраінскіх выданнях. У прыватнасці, гэта сюжэтны ініцыял “В” з выявай двух музыкаў (“Брашна духоўнае” 1639 г.: арк. 8 адг., 47; “Трыфалагіён”: арк. 172 ды інш.), які меў за ўзор аздобу або з страцінскага “Службоўніка”, або з віленскіх “Размоў” Макарыя Егіпецкага.

He ўдалося выявіць прататып даволі цікавага ініцыла “Б”, гарызантальныя элементы якога ўтвораны парасткамі вінаграднай лазы. Ён сустракаецца толькі ў Гісторыі пра Варлаама і Ясафа" (арк. 37 адг. і інш.) і, магчыма, з яўляецца створаным у Куцейне арыгіналам. У іншых куцеінскіх выданнях ані сам гэты ініцыял, ані выкананыя ў гэтым стылі іншыя аздобы не сустракаюцца.

Першы новы ініцыял — рамкавы “С” з белым раслінным арнаментам на белым фоне — з’яўляецца ўжо ў “Дыдаскаліі”, якая ўбачыла свет 17 студзеня 1637 г.; ён выразаны на ўзор ініцыялаў, якія можна сустрэць у выданнях Кіева-Пячорскай лаўры. А ў датаванай жніўнем 1637 г. ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа” поруч з згаданым “С”(арк. 29 адг.) мы знаходзім цэлы шэраг новых ксілаграфічных аздоб, выкананых у блізкім да яго стылі: “М” (арк. 22 адг.), “3” (арк. 46 адг.), “I” (арк. 69, 79 адг.). Гэта рамкавыя ініцыялы памерам 28-30 мм х 21-22 мм з контурным (часта з штрыхоўкай) раслінным арнаментам на белым фоне. Характэрнымі рысамі гэтай серыі можна назваць патаўшчэнне літараў на канцах і звужэнне іх бліжэй да цэнтру, сіметрычна размешчанае зубчастае лісце фону з сэрцападобным выгінам сцёблаў.

Ініцыялы

з ‘Тісторыі

пра Варлаама і Ясафа”

Варыянты ініцыяла “Г” з розных камплектаў

3 несерыйных у гэтым выданні варта назваць рамачны ініцыял “К” з лістападобньімі ножкамі на гарызантальна заштрыхаваным фоне (арк. 7 адг., 18 і інш.), пра які мы ўжо згадвалі, гаворачы пра аздобленую ў тым жа стылі застаўку са сцэнай Богаяўлення.

Праз паўтара ці два гады (дакладная дата нам невядомая — толькі год: 1639) выходзіць у свет “Брашна духоўнае”, якое характарызуецца значнай колькасцю ксілаграфічных аздоб, а перадусім, ініцыялаў. Тут ужо выступаюць новыя серыі, якія нярэдка складаюцца з некалькіх камплектаў рознай велічыні. Ад гэтага часу ініцыялы ў куцеінскіх выданнях звычайна прадстаўлены ў некалькіх памерах: 1) вялікія: 28-30 мм х 24-25 мм; 2) сярэднія: 19-21 мм х 14-16 мм; 3) малыя: 1516 мм х 10-12 мм; 4) дробныя: 12-13 мм х 10-11 мм. Поруч з імі працягвае выкарыстоўвацца і (няпоўны?) камплект Собалевых ініцыялаў памерам 14 мм х Ю мм. Пра паўнату таго ці іншага камплекту немагчыма выказацца дакладна з прычыны неўпарадкаванасці ўжывання ініцыялаў рознай велічыні і стылю ў выданнях як Собаля, так і манастырскай друкарні. Трэба думаць, яны былі рассартаваныя толькі паводле алфавіта, і калі наборшчык меў патрэбу ў тым ці іншым ініцыяле, ён не падбіраў падобных памерам або арнаментальным фонам, а браў з гнязда кашты першы, што трапіцца.

Канцоўкі ў куцеінскіх выданнях выкарыстоўваюцца значна радзей, чым застаўкі, хоць, на першы погляд, павінны былі б ужывацца з імі ў пары. Гэтая акалічнасць тлумачыцца тым, што застаўкі як абавязковы элемент аздаблення прысутнічаюць у пачатку кожнага буйнога (а часта і драбнейшага) раздзела выдання; канцоўкі ж ужываюцца толькі ў тых выпадках, калі ад канца раздзела да краю старонкі застаецца дастаткова месца для іх размяшчэння. Больш за тое, заканчэнню раздзела лягчэй надаць эстэтычна прывабны выгляд і з дапамогай іншых сродкаў — такіх, напрыклад, як фігурная форма набору або варыяцыі спалучэнняў розных элементаў літога арнаменту. Адпаведна меншая запатрабаванасць у застаўках вымагае і меншай іх колькасці: так, у прыватнасці, у выданнях манастырскай друкарні сустракаецца ўсяго восем ксілаграфічных канцовак; некаторыя з іх, без сумневу, паходзяць з Собалевага матэрыялу.

Канцоўка I а, ужываная ў Куцейне

Канцоўкі, як і застаўкі, можна падзяліць на некалькі груп: у прыватнасці, вылучым сярод іх узорыстыя і сюжэтныя. Да першай групы аднясём такія, што маюць у сваёй аснове дэкаратыўны арнамент і не прэзентуюць акрэсленага сюжэта; да другой — тыя, што паказваюць пэўны сюжэт, асобу, істоту (у нашым выпадку ў трох розных варыянтах выступае выява анёла). У куцеінскіх друках сустракаецца пяць узорыстых канцовак і тры сюжэтныя.

Узорыстыя канцоўкі маюць рознае паходжанне: чатыры з іх з’яўляюцца копіямі фёдараўскіх або ўкраінскіх, але адна належыць да арыгінальных Собалевых. Пачнём разгляд менавіта з яе.

Плеценая канцоўка з завостраным унізе канцом, паводле нашай класіфікацыі I а, прысутнічае ў “Ліманары”. Наагул друкар меў дзве аздобы

Прататып канцоўкі I а ў першым томе трактата А. Танэра “Universa Theologia Scholastica” (Інгальштат, 1626)

Канцоўка I b: a магчымы прататып з мамоніцкага “Апостала” (Вільня, пасля 1595 г.), б куцеінская копія

гэтага рысунка ў адрозных паводле памеру варыянтах — большым (46 мм х 74 мм) і меншым (44 мм х 60 мм). Наша, большая, канцоўка пасля ад’езду Собаля засталася ў Куцейне і некалькі разоў выкарыстоўвалася ў розных выданнях манастырскай друкарні (“Брашне духоўным”, “Актоіху”, “Новым Запавеце” і інш.). Другі, меншы, варыянт Собаль забраў з сабой пры ад’ездзе ў Буйнічы і пазней ужываў пры дадрукоўцы магілёўскага “выдання” “Апостала”. Гэтая канцоўка паводле рысунка нагадвае заходнееўрапейскія ксілаграфічныя аздобы (напрыклад, прысутную ў некаторых тамах выдадзенай у 1626 г. у Інгальштаце кнігі А. Танэра “Universa Theologia Scholastica”— але без ніжняга яе элемента). Верагодна, яна была выразаная ў Кіеве або самім Спірыдонам Собалем, або на яго замову, з выкарыстаннем замежных узораў.

Дзве наступныя канцоўкі (I b і I с) з’яўляюцца досыць блізкімі копіямі ксілаграфічных аздоб, што прысутнічаюць у выдадзеных Іванам Фёдаравым “Апостале” 1574 г. і астрожскай “Бібліі” 1581 г. і якія пазней выкарыстоўваліся ў львоўскіх брацкіх выданнях (напрыклад, абедзве можна пабачыць у “Актоіху” 1630 г.). Варыяцыі на тэму гэтых канцовак

Канцоўка I с: a магчымы прататып з фёдараўскага “Апостала” (Львоў, 1574), б куцеінская копія

Канцоўка I d: а магчымы прататып з выдадзенага Святадухаўскім брацтвам “HoBara Запавету з Псалтыром” (Вільня, 1623), б куцеінская копія

можна знайсці і ў віленскіх друках Мамонічаў (напрыклад, у трэцім выданні Апостала або ў “Трыёдзі поснай” 1609 г.), але яны ў большай ступені адрозніваюцца паасобнымі дэталямі.

Канцоўка I d уяўляе сабой павялічаную копію аздобы з астрожскіх выданняў канца 1590-х гадоў або віленскіх брацкіх друкаў, а апошняя, I е, скапіявана хутчэй за ўсё са страцінскіх выданняў Балабана або, магчыма, з кніг, выпушчаных у свет друкарняй Кіева-Пячорскай лаўры.

Як і ў выпадку з застаўкамі, досыць складана вызначыць, ці былі гэтыя копіі зроблены менавіта ў Куцейне або ў іншым месцы, а таксама якое дакладна выданне паслужыла ўзорам.

У якасці сюжэтных канцовак выкарыстоўваюцца тры варыянты выявы анёла (галоўка з крыламі). Найчасцей у куцеінскіх выданнях выступае найбольшая з іх — II a (35 мм х 63 мм); мы яе сустракаем уж° ў “Дыдаскаліі” 1637 г. (арк. 2 нн адг.). Паходжанне гэтай канцоўкі высветліць не ўдалося: ва ўсходнеславянскіх кірылічных выданнях яна (або яе прататып) не сустракаецца, а асіметрыя крылаў анёла паказвае менавіта на мясцовае паходжанне аздобы. Цалкам магчыма, што гэтая канцоўка выразаная ў Куцейне.

Канцоўка II b з’яўляецца не вельмі дакладнай копіяй з часцей сустраканай выявы, якую можна бачыць і ў львоўскіх (напрыклад, “Анфалагіён” 1638 г., арк. 585 адг.), і ў віленскіх (“Новы Запавет” 1623 г., арк. 450 адг.) выданнях. Паводле вонкавага выгляду “маленькі анёл”

«                                                 б

Канцоўка II b: a магчымы прататып з выдадзенага Святадухаўскім брацтвам “Новага Запавету з Псалтыром” (Вільня, 1623); б — куцеінская копія

больш блізкі да львоўскага варыянта, але храналагічна яго апярэджвае, што сведчыць пра выкарыстанне ў якасці ўзору для нашай аздобы менавіта віленскай канцоўкі. “Маленькі анёл” сустракаецца ў большасці куцеінскіх выданняў, пачынаючы, верагодна, з “Брашна духоўнага”.

На канцоўцы II с (18 мм х 21 мм) таксама ўяўляе з сябе маленькую галоўку анёла, але выразаную ў іншым стылі. Яна дэманструе не-

Канцоўка II с

высокую якасць і хутчэй заўсё з’яўляецца вучнёўскай працай, выкананай у Куцейне; сустракаецца толькі ў адным выданні, “Брашне духоўным” 1639 г., і толькі аднойчы (с. 344). Магчыма, што і ад яе выкарыстання, як ад згадванай вышэй застаўкі ды ініцыяла “К”, куцеінскія друкары адмовіліся з прычыны нізкага ўзроўню выканання аздобы.

Падсумаванне. У куцеінскіх выданнях выяўлены ўсе асноўныя віды ксілаграфічнага аздаблення кнігі, ужываныя ў разгляданы перыяд: рамкі тытульных аркушаў, гербавыя выявы, ілюстрацыйныя гравюры, застаўкі і загалоўкі, маргінальныя ўпрыгожанні, ініцыялы, канцоўкі. Сустраканыя ў даследаваных друках элементы ксілаграфічнага аздаблення вызначаюцца разнастайнасцю і разам з тым адсутнасцю адзінага стылю, што тлумачыцца іх паходжаннем з розных крыніц або капіяваннем з розных выданняў. Хоць большасць выкарыстаных куцеінскімі друкарамі

Разгорт “Дыёптры” 1654 г. з канцоўкай у выглядзе галавы анёла

аздобаў (улічваючы вялікую колькасць ініцыялаў) можна разглядаць як арыгінальныя, пэўная іх частка выкарыстоўвалася ўжо раней у розных друкарнях. Выкарыстаныя раней аздобы маглі трапіць у Куцейну ў складзе матэрыялу, набытага або вырабленага Спірыдонам Собалем у Кіеве.

Да арыгінальных дрэварытаў, выкананых менавіта ў Куцейне, можна залічыць рамкі тытульных аркушаў шэрагу выданняў манастырскай друкарні (“I історыі пра Варлаама і Ясафа”, “Брашна духоўнага”, “HoBara Запавету”, “Дыёптры”), ілюстрацыйныя гравюры (“Ян Залатавусны” ў “Актоіху”, “Цар Давід” у “Брашне духоўным” і ў “Новым Запавеце”, некалькі цыклаў рэлігійных выяваў у “Трыфалагіёне”, партрэты евангелістаў у “Новым Запавеце”), серыю заставак з выявамі апосталаў у “Новым Запавеце” і некалькі серый ініцыялаў, якія сустракаюцца штораз у большай колькасці ў розных друках, пачынаючы з “Гісторыі пра Варлаама і Ясафа”.

Станаўленне ўласнай школы ксілаграфіі ў Куцейне, відаць, можна звязваць з запрашэннем майстра з Кіева і датаваць пачатак яе дзейнасці 1636 г. У падрыхтоўцы серый ілюстрацыйных дрэварытаў для выдаваных у Куцейне кніг кожны раз магло браць удзел да 3—4 гравёраў. Узяўшы пад увагу 20-гадовае існаванне манастырскай друкарні, а таксама вялікую колькасць арыгінальных драбнейшых элементаў аздаблення (такіх, як шматлікія цэльнарэзаныя загалоўкі ды ініцыялы), можна выказаць меркаванне, што на працягу куцеінскага перыяду функцыянавання варштата над падрыхтоўкай ксілаграфічнага матэрыялу магло працаваць да дзесяці рэзчыкаў рознай кваліфікацыі.

Р а з д з е л III

Прадукцыя кнігапіснай майстэрні і манастырская шытарня

Куцеінскія манускрыпты

раблемы ідэнтыфікацыі куцеінскіх манускрыптаў. Інфармацыю пра тое, якія менавіта кніжныя рукапісы былі створаныя Ў Куцейне або ўжываліся там, нам могуць даць тры групы

крыніцаў: гэта самі кнігі, што некалі належалі да куцеінскіх збораў ці былі створаныя ў манастыры; апісанні куцеінскіх манускрыптаў у на-

вуковай літаратуры; згадкі ў гістарычных дакументах пра бытаванне

рукапісных кніг у манастыры.

Засяродзім нашую ўвагу на куцеінскіх манускрыптах, ацалелых да сённяшняга дня. Дзеля гэтага перадусім паспрабуем вызначыць тыя прыкметы, якія дазволілі б суаднесці стварэнне ці бытаванне той або іншай рукапіснай кнігі з Куцейнай. Па-першае, гэта прысутнасць у тэксце манускрыпта звестак пра акалічнасці яго стварэння або тых ці іншых характэрных рысаў і асаблівасцяў у яго аздабленні, якія маглі б

паказваць на паходжанне кнігі. Па-другое, наяўнасць на кнізе правененцый — г. зн. надпісаў або іншых пазнак, якія паведамляюць пра колішнюю прыналежнасць манускрыпта да пэўнага збору. Па-трэцяе, факт знаходжання манускрыпта ў складзе канвалюта, які быў або мог быць створаны ў Куцейне.

Вывучэнне збораў айчынных і замежных бібліятэк ды музеяў да-

ло нам магчымасць на падставе гэтых прыкмет вылучыць шэраг манускрыптаў, якія з большай ці меншай ступенню імавернасці маглі быць створаны ў Богаяўленскім манастыры. Восем з іх захоўваюцца на тэрыторыі нашай краіны — у зборах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь і Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі; яшчэ адна кніга ў міжваенны час таксама знаходзілася ў мінскім музейным фондзе, але сёння належыць да збораў Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі ў Маскве.

Атрыбуцыйны аналіз манускрыптаў з прыкметамі співарэння або бытавання ў Куцейне. Такім чынам, разгледзім больш падрабязна рукапісныя кнігі, якія могуць быць звязаныя з Куцейнай сваім паходжаннем. Яны падзяляюцца на дзве часткі: а) манускрыпты, якія

бытавалі ў выглядзе самастойных кніг; б) шматстаронкавыя пісаныя тэксты, якія з’яўляюцца алігатамі ў канвалютах гіпатэтычна куцеінскага паходжання.

У фондах Нацыянальнага гіста-

¹                                                      у XVII ст. для пісання ўжываліся

рычнага музея Рэспублікі Беларусь зна-          гусіныя пёры

ходзяцца: 1)перапісаныў 1651 г.уКуцей-

не для Баркалабаўскага манастыра ноталінейны ірмалой²⁴² і 2) тыпікон XVI ст. з “спадчынным” запісам “по отцу чес(т)ному Петру Бнруковнчу свясченнку Кутеннскому”²⁴³. У зборах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ёсць такія кнігі, як: 3) гэтак званы “Сінодзік Куцеінскага манастыра ²⁴⁴; 4) месячная мінея, якая паводле ўладальніцкага запісу належала спярша куцеінскаму Успенскаму, а затым баркалабаўскаму Узнясенскаму дзявочым манастырам²⁴⁵; і, урэшце, 5) ноталінейны ірмалой з надпісам “КОУТЕЕНСКІЙ” на папяровай палосцы пры форзацы кнігі²⁴⁶.

Па-за тым сёння ў мінскіх зборах захоўваюцца тры рукапісныя алігаты, якія знаходзяцца пад адной аправай з куцеінскімі друкаванымі выданнямі: “Брашнам духоўным” 1639 г.²⁴⁷, “Трыфалагіёнам” 1647 г.²⁴⁸ і “Новым Запаветам з Псалтыром” 1652 г.²⁴⁹ Іх сувязь з Куцейнай значна менш відавочная, чым у пералічаных вышэй кніг; тым не менш гэтыя рукапісы мы таксама не можам абмінуць, разглядаючы дадзенае пытанне.

Безумоўна, не ўсе з названых вышэй манускрыптаў выйшлі з-пад пяра куцеінскіх пісальнікаў; таму прааналізуем іх на прадмет імавернасці паходжання з куцеінскага скрыпторыума.

“Баркалабаускі ірмалой Найцікавейшы сярод створаных у Куцейне рукапісаў — ноталінейны ірмалой 1651 г. Ён быў перапісаны для Баркалабаўскага дзявочага манастыра на замову ігуменні Фацініі Кіркораўны, а сёння захоўваецца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь²⁵⁰. Дагэтуль на гэты надзвычай цікавы манускрыпт звярталі ўвагу толькі музыколагі²⁵¹, таму мы

Такую атрамантніцу маглі выкарыстоўваць пры пісанні кніг куцеінскія манахі

мусім разгледзець яго больш падрабязна ў гістарычна-кнігазнаўчым аспекце.

Рукапіс быў вылучаны на падставе выходных дадзеных, змешчаных у загалоўку: “Іермолой I снречь Б(О)ГОУГОДНЫЯ ПЕснн | Во хвалу Б(о)гу вь Тро(н)цы еднно|му, во украшеніе ж ц(е)рквн, н всех | верных во утешеніе: I От С(вя)тых Прор(о)кь нзбран(н)ый | Святым же Іоанномь ДАМАСКННОМ Пресладча(йш) е сложен(н)ый: | Всеснльнаго Бога Благодаті'ю, I Бл(а)г(о)славеніем же Всече(с)тного Г(оспо)

Першая старонка “Ірмалоя”, перапісанага ў 1651 г. у Куцейне для Баркалабаўскага манастыра

дііна отца | Іонля Труцевнча Ігумена | Кутеннского. Во Обіцежнтельный | Монастырь Борколабовскій | Д(е)внческнй Тіцаннем Чест(ной): Інокннн Ігуменн Фотішн Кнркоровны, й | всех сестрь ея Інокнн(ь). От некоего напнсася | В лето ^АХНА (=1651). Месяца Маьа SI (=16) дня”. Як бачым, загаловак паведамляе нам досыць поўна пра акалічнасці стварэння манускрыпта, адно не паказваючы імя перапісчыка.

У кнізе ёсць пааркушовы ўладальніцкі запіс: “Сія кннга | г(лаго)лемый Ермолой II борколабовског(о) || днвнческог(о) || с(вя)таго храма || вознесення г(о)с(под)ня”. Тая акалічнасць, што манускрыпт ствараўся менавіта для гэтага манастыра, а пасля яму ж і належаў, дала нам падставу назваць наш ірмалой “Баркалабаўскім” — для адрознення ад іншых рукапісных кніг гэтага жанру, звязаных з Куцейнай (напрыклад, згадванага ў актах Іверскага манастыра як “Нрмолой кутеннской”²⁵²; або ірмалоя, што захоўваецца ў фондах навукова-даследчага аддзела кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі і нясе інскрыпцыю “КОУТЕЕНСКІЙ”²⁵³).

Папера Баркалабаўскага ірмалоя мае філіграні двух тыпаў. Першая філігрань: дзвюхгаловы арол пад каронай, з літарай “G” на грудзях; памер 75 мм х 50 мм. Панцюзо — 25 мм; вержэры дробныя. Другая філігрань: дзявочая галава ў фас на шчыце; памер 35 мм х 30 мм. Панцюзо — 25 мм; вержэры дробныя. Найбольш блізкія да філіграняў з нашага ірмалоя выявы ёсць у альбоме Э. Лаўцявічуса пад № 3831 і 454. Папера першага тыпу, паводле працы названага даследніка, ужыта ў дакументах, што паўсталі ў 1622 г. у Вільні і ў 1623 г. у Павільні. Другі ж тып выкарыстоўваўся ў 1654 г. у Расонах і ў 1655 г. у Кейданах²⁵⁴.

Памер кніжнага блока: 30 см х 18 см; прыблізны памер тэкставага блока: 24,5-25 см ^х 13 см. Вышыня літараў 2-5 мм. Радкоў на старонцы ў сярэднім: 12, 32.

Складаецца Баркалабаўскі ірмалой з 318 ненумараваных аркушаў (ёсць толькі пазнейшая, музейная, фаліяцыя, якую мы і выкарыстаем у апісанні). Аркушы 46 і 47 пашкоджаныя і прысутнічаюць толькі ў фрагментах; паміж цяперашнімі 7-м і 8-м няма двух аркушаў. Астатняя частка кніжнага блока, мяркуем, захавалася ў непашкоджаным выглядзе.

Аркушы 1 і 2 маюць 5-лінейную разметку для нотнага пісьма, але запісаў, акрамя паасобных пробаў пяра, на іх няма. Яны не паходзяць з канца кнігі, як можна было б меркаваць з увагі на разліноўку: пра адваротнае сведчаць слаба заўважныя атрамантавыя сляды-адбіткі згаданай разліноўкі на абклейцы форзаца, а таксама пашкоджанні ад жучка — такія ж самыя паводле формы, як і на абклейцы форзаца і на дошцы верхняга вечка аправы. Магчыма, гэтыя аркушы, як і аналагічныя ім у канцы кнігі, прызначаліся для запісаў нот у выпадку патрэбы.

Аркуш 3 з’яўляецца асновай тытульнага аркуша. За ім ідзе пусты аркуш, які засцерагае змешчаны далей тэкст ад прасочвання фарбаў з тытула — і, як відаць па слядах на ім, гэтыя захады зробленыя недарэмна. Такая прадбачлівасць сведчыць пра досвед мастака ў маляванні тытульных аркушаў: ён ведаў, што папера наступнага за тытулам аркуша з цягам часу будзе пад уздзеяннем пэўных фарбаў страчваць у адпаведных месцах колер. Гэта можа паказваць на тое, што ірмалой быў не першым ілюмінаваным манускрыптам, які выйшаў з куцеінскага скрыпторыума.

3 5-га аркуша пачынаецца ўласна тэкст ірмалоя. Асноўная частка кнігі складаецца з дзесяці раздзелаў, якія змяшчаюць нотны і слоўны запіс літургічных спеваў. Музычны тэкст запісаны квадратнай пяцілінейнай натацыяй; слоўны — познім паўуставам. Пасля азначаных дзесяці раздзелаў змешчаныя яшчэ два — дапаможныя, у якіх спевы раскладзеныя паводле літургічнага календара (магчыма, гэтыя часткі напісаныя ўжо ў Баркалабаве). Загаловак першага з іх — у параўнанні з іншымі раздзеламі — выкананы вяззю іншага стылю, а тэкст запісаны вельмі набліжаным да скорапісу дробным паўуставам, у якім больш выразна праглядаюцца беларускія рысы. На дадатковых разлінаваных аркушах у канцы кніжнага блока ёсць паасобныя спеўныя тэксты, занатаваныя рознымі карыстальнікамі, відавочна, пасля напісання кнігі і без прэтэнзіі на каліграфічнасць пісьма.

Зыходны тэкставы склад кнігі наступны: 1) арк. 5-11 адг. — спевы ўсяночнага чування (з пазначэннем распеву: “Прнпелы Болгарскіе”): псальм 103, спевы на літургію Яна Залатавуснага, спяваная пасля малебна сціхіра Найсвяцейшай Багародзіцы, катавасія на 8 гласаў; 2) арк. 12-40 адг. — дагматыкі, сядальны, антыфоны, ірмасы на 8 гласаў — на суботнюю вячэрню: глас 1; 3) арк. 42-66 адг. — тое ж, глас 2; 4) арк. 67-86 адг. — глас 3; 5) арк. 87-116 — глас 4; 6) арк. 117-129 адг. — глас 5; 7) арк. BO146 адг. — глас 6; 8) арк. 147-159 адг. — глас 7; 9) арк. 160-186 адг. — глас 8; 10) арк. 187-287 адг. — спевы на нядзелі і святы літургічнага года (ад Нараджэння Найсвяцейшай Багародзіцы да Спаслання Святога Духа) і на літургію Васіля Вялікага; 11) арк. 289—305 адг. — святы літургічнага года па месяцах з пазначэннем адпаведных спеваў; 12) арк. 307-312 — абазначэнне спеваў на святы Гасподнія, Багародзічныя і святых.

Разумоўскі адзначае, што наш ірмалой змяшчае ў сабе сабраныя з актоіха, ірмалоя і празднеі спевы на ўсе віды праваслаўнае багаслужбы — вячэрню, ютрань і літургію і ягоны склад амаль не розніцца ад складу ірмалояў, што выходзілі з друку на паўстагоддзя пазней у Львове ды Пачаеве²⁵⁵.

Тыпікон са збораў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь нясе на апошняй старонцы запіс: “по отцу чес[т]ному Петру

Пачатак аднаго з раздзелаў “Баркалабаўскага ірмалоя”

Бнруковнчу свясченнку Кутеннскому”. Манускрыпт датуецца першай паловай XVI ст. з увагі як на характар пісьма, так і на філіграні, такім чынам, ён быў створаны яшчэ да заснавання Богаяўленскага манастыра. Тым не менш гэты манускрыпт з’яўляецца каштоўнай крыніцай для нашай тэмы: дзякуючы інскрыпцыі на ім мы можам даведацца пра тое, што такая літаратура знаходзілася ва ўладанні насельнікаў манастыра, а таксама высветліць, паводле якога статуту ў Куцейне арганізоўвалася літургічнае служэнне (а менавіта Ерусалімскага).

“Сінодзік Куцеінскага манастыра ” (пад такой не вельмі дакладнай назвай рукапіс фігуруе ў бібліятэчных каталогах) захоўваецца ў фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. “Сінодзік” НББ, як іншыя такога кшталту кнігі, складаецца з паасобных рубрык, якія змяшчаюць пералік асобаў, памянёных у малітве; звычайна яны пачынаюцца формулай “Помянн Г(о)с(по)дн Душа..Кожная рубрыка аб’ядноўвае асобаў паводле займанага становішча: патрыярхаў, цароў, ігуменаў і г. д.

Манускрыпт атрыбутуецца паводле прысутных у памінальных спісах імёнах куцеінскіх ігуменаў ды ігуменняў, а таксама паводле загалоўка адпаведнай рубрыкі: “Помянн Г(о)с(по)дн Душа Ннокннь обйтелй Сія (вылучэнне маё. —Ю. Л.) Всечесьтных Ігуменін.. ” з далейшым пералікам імёнаў асоб, якіх мы нярэдка ведаем па даведніку

Апошняя старонка “Тыпікона” XVI ст. з “спадчынным” куцеінскім надпісам

В. Строева²⁵⁶ ці па дакументах Успенскага манастыра, што захоўваюцца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі²⁵⁷ ды ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь²⁵⁸.

Вылучаныя намі словы ў загалоўку рубрыкі паказваюць на тое, што манускрыпт ствараўся і бытаваў менавіта ў дзявочым Успенскім манастыры — пры пераліку ігуменаў падобнага азначэння няма. Наяўнасць сярод спісаў памінанняў рубрыкі з пералікам маскоўскіх патрыярхаў сведчыць, што “Сінодзік” пісаўся пасля 1687 г., калі праваслаўная царква ў Рэчы Паспалітай афіцыйна перайшла пад царкоўную юрысдыкцыю Масквы.

Больш дэталёвы аналіз гэтага помніка паказаў, што пачатак запісаў у ім прыпадае на канец XVII ці пачатак XVIII ст.²⁵⁹ 3 гэтай прычыны, a таксама ў сувязі з прыналежнасцю яго да Успенскага манастыра згаданы “Сінодзік” не можа разглядацца як крыніца інфармацыі з гісторыі Богаяўленскага скрыпторыума.

Месячная мінея з фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ўвайшла ў лік прадметаў, звязаных з Куцейнай, з увагі на ўладальніцкі надпіс: “Сія кннга г(лаго)лемая мнней монастыря обіцежнтел(ь)наго кутеенскаго [скрэслена і дапісана іншым почыркам: “ворколабов(скаго) д(е) в(н)ча”] паненскаго Ц(е)рквн Сошествія Прес(вя)т(а)го Духа н Оуспеніе Прес(вя)тыя Б(огородн)ца Православія Восточнаго Греческаго”.

У спецыяльнай літаратуры гэты манускрыпт не апісаны, а ў картатэцы кірылічных рукапісаў навукова-даследчага аддзела кнігазнаўства Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі кніга называеода “Мннея служебная 17 в.” — мабыць, з увагі на надпіс, зроблены на форзацным аркушы невядомым бібліёграфам дарэвалюцыйнага часу: “Мннея М(есячная). декабрь 1645 годь”. Што да жанру, дык атрыбуцыя слушная, але застаецца незразумелым, на якой падставе манускрыпт датаваны 1645 г. — гэтая дата ні ў тэксце кнігі, ні ў прыпісках не выступае. Няпэўнасць датавання і жаданне высветліць, ці не быў гэты манускрыпт напісаны ў Куцейне, змусілі нас звярнуцца да больш грунтоўнага яго вывучэння.

Як паводле пісьма, так і паводле філіграняў паперы разгляданы рукапіс выразна падзяляецца на дзве часткі, што з’яўляецца вынікам рэстаўравання яго пасля пашкоджання. Сляды зацякання на адных аркушах у сярэдзіне кнігі і надарванасць іншых у тых самых месцах паказваюць, што рукапіс пацярпеў ад вады і пасля высушвання часткова распаўся, таму ўзнікла патрэба аднавіць страты. Асноўная частка кнігі належыць да зыходнага манускрыпта; больш позняя ўяўляе рэстаўрацыйныя дапаўненні, якія ахопліваюць чатыры чатырохаркушавыя сшыткі ў пачатку кніжнага блока. Аднаўленні страт у рукапісе

маюць падвойны характар: гэта або поўная замена пашкоджанага аркуша, або фрагментарная — калі замянялася частка з боку спінкі, да якой падклейваўся абрэзаны па лініі пашкоджання ацалелы фрагмент старога аркуша. Такім чынам, цалкам замененыя аркушы 1—3 паводле сучаснай фаліяцыі, а часткова ўзноўлены аркушы 4—16. Тэкст як на замененых аркушах, так і на даклееных частках дбайна перапісаны.

Асноўная частка напісана на паперы з трыма асноўнымі філігранямі: гэта выява “бык’ і два адрозныя віды “галавы быка” розных памераў. Найбольш часта сустракаецца выява “бык”, блізкая да вадзянога знака, змешчанага ў альбоме Ліхачова пад № 1021²⁶⁰. Расійскі даследнік адзначае, што гэты знак знаходзіцца на паперы, ужытай у 1456 г. для “Казанняў на Евангелле паводле св. Яна” Яна Залатавуснага²⁶¹.

Адрозныя віды філіграні “галава быка” для зручнасці абазначым як вялікая галава быка” і “малая галава быка”. Выява “вялікая галава быка” мае змешчаную паміж рагоў кветку з шасцю пялёсткамі. Гэтая філігрань паводле выканання паасобных элементаў найболып блізкая да выявы, пададзенай Ліхачовым пад № 1155, але адрозніваецца ад апошняй колькасцю пялёсткаў у кветцы, а таксама адсутнасцю пад апошняй кароны²⁶². Паводле Ліхачова, гэты знак знаходзіцца на паперы, якая ўжытая ў 1477 г. для напісання кнігі “Маргарыт”²⁶³. Такім чынам, дзве першыя разгледжаныя філіграні ўказваюць на другую палову XV ст.

Больш вузкую храналагічную прывязку, магчыма, магла б нам даць трэцяя выява — “малая галава быка”, але яе не ўдалося датаваць дастаткова дакладна. Гэтая філігрань у кнізе, у сваю чаргу, мае дзве разнавіднасці: а) з шырокай пысай і вушамі, пастаўленымі гарызантальна; б) з вузкай пысай і апушчанымі ўніз вушамі. У абодвух выпадках стрыжань паміж рагоў быка заканчваецца ўпрыгожаннем, якога няма ані на выявах з альбома Ліхачова, ані ў іншых даступных нам даведніках па паперазнаўстве.

Можна было б дапусціць, што гэтае ўпрыгожанне на канцы стрыжня ўяўляе сабой дэфармаваны “таў” (трохканцовы “егіпецкі” крыж), тады б філігрань можна было звязваць з вадзянымі знакамі на паперы, якая, паводле Ліхачова, ужывалася ў 1490-х гг. (у прыватнасці, “варыянт а” досыць блізкі да знака пад № 1169). Аднак такое дапушчэнне здаецца сумнеўным як з увагі на вялікую раскіданасць у храналогіі ўжывання паперы, так і з прычыны таго, што апісанае ўпрыгожанне выступае ў абодвух версіях знака, а гэта ўжо цяжка растлумачыць выпадковай дэфармацыяй філіграні. Тым не менш нават такое дапушчэнне не пярэчыць датаванню асноўнай часткі разгляданага манускрыпта другой паловай XV ст.

Калі ж разглядаць паперу ўзноўленай часткі, дык на ёй прысутнічаюць філіграні з невялікай памерам выявай аднагаловага арла, які мае літару “z” на грудзях. Поўных адпаведнікаў гэтае выявы ў альбомах філіграняў не знойдзена. Найбольш блізкія вадзяныя знакі прадстаўленыя ў каталозе філіграняў з рукапісных крыніц расійскага Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве пад № 987²⁶⁴ і ў атласе Лаўцявічуса пад № 478²⁶⁵, аднак яны маюць і шэраг прынцыповых адрозненняў.

Асноўнае адрозненне філіграні, апублікаванай літоўскім навукоўцам пад № 478 (абазначым яе ўмоўнай назвай “выява А”), у тым, што арол _на ёй — дзвюхгаловы. Але разам з тым выступае падабенства як у агульнай стылістыцы выканання і памеры выявы, так і ў паасобных элементах (у тым ліку літара “z” на грудзях арла). Паводле Лаўцявічуса, гэтая філігрань ёсць на паперы, ужытай у 1629 г. у Вільні і ў 1630 г. у Коўне²“.

Што да філіграні, змешчанай у каталозе Дзяржаўнага гістарычнага музея ў Маскве пад № 987 (абазначым яе, як “выява Б”), дык на ёй паказаны аднагаловы арол і яна таксама блізкая да разгляданай. Адрозніваецца паасобнымі элементамі (у прыватнасці, няма літары “z” на грудзях арла). Паводле складальнікаў альбома, папера з такой выявай была ўжытая ў 1637 г. у Псалтыры з паследаваннем²⁶⁷.

Зыходзячы з падабенства нашай філіграні да дзвюх апісаных вышэй, а таксама з увагі на адметнасць гэтай групы сярод іншых вадзяных знакаў з выявай арла, можна зрабіць выснову, што філігрань з Мінеі належыць прыблізна да таго самага перыяду, што і дзве астатнія, — да другой чвэрці XVII ст. Больш за тое, факт прысутнасці на ёй элементаў, частка якіх супадае з выявай A, а другая — з выявай Б, дае падставы меркаваць, што гэты вадзяны знак можа быць пераходным варыянтам ад выявы А да выявы Б. Калі такое меркаванне слушнае, дык час яе выкарыстання можна звузіць да 1630-х гадоў.

Для напісання тэксту асноўнай часткі кнігі ўжыты цёмна-брунатны (месцамі да чорнага) атрамант і цынобравая рубрыкацыя (цынобра матавая, без водбліску). У якасці графічнага віду пісьма выступае гэтак званы “старэйшы паўустаў”, які месцамі набліжаецца да скорапісу. Тэкст арганізаваны ў два слупкі, паміж паасобнымі словамі водступаў няма, а паміж групамі слоў раздзяленне найчасцей паказана прагалам з кропкай. Асаблівасці накрэслення паасобных літараў (“в” у выглядзе прастакутніка з дыяганальнай перакладзінай, “t” з загінам уніз на левым канцы каромысла ды інш.) можна звязаць з XV ст., што пацвярджае нашае датаванне гэтай часткі рукапісу паводле паперы. Калі параўноўваць пісьмо з публікацыямі здымкаў з рукапісных кніг, ажыццёўленых рознымі палеографамі, графіка літараў асноўнай часткі Мінеі вельмі бліз-

кая да рукапісу 1434 г., змешчанага пад № 5 у апісанні кірылічных рукапісаў з збораў графа Талстога²⁶⁸.

Тэкст на ўзноўленай частцы манускрыпта запісаны брунатным атрамантам, загалоўкі — цынобравыя (цынобра глянцавая, з водбліскам). Пісьмо гэтай часткі — дробны паўустаў, тэкст арганізаваны ў два слупкі. Заўважнае імкненне пісальніка перадаць почырк асноўнай часткі. На больш позні час напісання ўзноўленых аркушаў паказвае наяўнасць прагалаў між словамі, выкарыстанне вялікіх літар, а таксама некаторыя іншыя прыкметы. У прыватнасці, засвоеная манера пісання часам праяўляе сябе ў несвядомай замене пісальнікам літар традыцыйнай формы больш сучаснымі на той момант варыянтамі. Так, напрыклад, побач з традыцыйным мы сустракаем больш позняе накрэсленне літары “з”, а поруч з паўустаўным “В” — безадрыўнае “В” у выглядзе гэтак званага “калачыка”.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што хоць асноўная частка рукапісу паходзіць з больш ранняга часу, чым меркавалі бібліёграфы раней (яго стварэнне можна аднесці да другой паловы XV ст.), аднак манускрыпт быў рэстаўраваны з ўзнаўленнем страчанай часткі тэксту ў другой чвэрці XVII ст. (хутчэй за ўсё ў 1630-х гадах).

Гэты факт, як і выраб новай аправы для рукапісу, можна звязваць з знаходжаннем кнігі ў Куцейне, да якой, такім чынам, ён мае непасрэднае дачыненне. Разам з тым дадзеных, каб дакладна сказаць, у якім з двух манастыроў Куцейны — мужчынскім Богаяўленскім ці дзявочым Успенскім — праводзілася ўзнаўленне страчанай часткі тэксту, недастаткова. ІІрысутнасць уладальніцкага надпісу Успенскага манастыра, дзе таксама, як мы ведаем, перапісвалі кнігі, схіляе звязваць гэтую чыннасць хутчэй з працай куцеінскіх манахінь, чым манахаў. Але на сёння няма звестак пра наяўнасць у дзявочым манастыры асобнай шытарні; больш за тое, яе існаванне наагул уяўляецца сумнеўным. Гэта дае падставы меркаваць, што рэстаўрацыю кнігі (у тым ліку і ўзнаўленне тэксту) маглі ажыццявіць якраз богаяўленскія манахі.

Ірмалой з інскрыпцыяй "КОУТЕЕНСКІЙ ”, што змешчаная на палосцы паперы пры форзацы. Пачатку кнігі няма; мастацкае аздабленне цалкам адрозніваецца ад створаных у Куцейне манускрыптаў. Музычны тэкст запісаны пяцілінейнай крукападобнай натацыяй; слоўны тэкст занатаваны блізкім да скорапісу дробным паўуставам. Большая частка кнігі паходзіць з пачатку XVII ст., а арк. 236-271 — з 1650-х гадоў²⁶⁹. На адг. арк. 239 прысутнічае “Херувнк” архіепіскапу полацкаму Язафату Кунцэвічу, што сведчыць пра ўніяцкае веравызнанне пісальніка другой часткі тэксту. Сама інскрыпцыя “КОУТЕЕНСКІЙ” пазнейшая за іншыя і паходзіць толькі з XVIII ст. Усё пералічанае схіляе да думкі, што гэты ірмалой не мог быць напісаны ў Куцейне. Магчыма, менавіта

гэты манускрыпт згаданы ў інвентары Успенскага манастыра 1829 г. сярод кніг фарматам “В лнсть” як “нрмолой пнсанный одннь”²⁷⁰.

Асобную катэгорыю манускрыптаў уяўляюць рукапісныя алігаты ў канвалютах з куцеінскімі выданнямі. Канвалютам называецца кніга, што складаецца з некалькі асобна выпушчаных у свет выданняў або рукапісаў, але пераплеценых разам дзеля лепшае захаванасці, зручнасці карыстання або з нейкімі іншымі мэтамі; паасобныя часткі канвалюта называюць алігатамі. У разгляданы перыяд манахі нярэдка дапаўнялі тую ці іншую богаслужбовую кнігу патрэбнымі ім малітвамі або спевамі. Іх яны часам запісвалі на пустых форзацных аркушах, а часам (у выпадку большага аб’ёму тэкстаў) — у адмыслова складзеным з папяровых аркушаў сшытку, які пазней, пры замене зношанай аправы, падшытоўваўся да той ці іншай кнігі.

На сёння не выяўлена канвалютаў з надпісамі, якія б дакладна сведчылі пра іх складанне ў Куцейне. Таму зараз мы разгледзім толькі алігаты, падшытаваныя да куцеінскіх друкаў, — з увагі на шырокае выкарыстанне выданняў уласнае друкарні ў згаданых манастырах гэта можа стаць каштоўнай атрыбутыўнай прыкметай.

Рукапісны дадатак да куцеінскага 1639 г. “Брашна духоўнага ” са збораў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь змяшчае акафісты бесцялесным сілам і святым; ён падшытаваны да старадрука як своеасаблівы дадатак. Пісаны манускрыпт пад фармат “Брашна” — in quarto. Старадрук, пачынаючы з першага аркуша, мае купчы запіс²⁷¹: гэтую кнігу ў 1666 г. купіў у іераманаха Марцім’яна на той час таксама яшчэ іераманах Генадзь Гарэлка, які, паводле В.Строева, паз-

Пачатак рукапіснага алігата, падшытаванага да “Брашна духоўнага”

ней стаў куцеінскім ігуменам²⁷². Згодна з запісам, трансакцыя адбылася ў Бізюкоўскім манастыры, куды куцеінская брація пераехала пасля захопу царскімі войскамі Аршаншчыны²⁷³.

Куцеінскае паходжанне алігата ўскосна пацвярджае факт, што паасобнікі “Брашна духоўнага” (як і “Трыфалагіёна”, пра які мы будзем гаварыць ніжэй) меў шмат хто з куцеінскай браціі: з’яўляючыся пашыраным варыянтам “Псалтыра з паследаваннем”, кніга была неабходная для малітвы, а прадукцыя манастырскае друкарні накладам у сотні тамоў дазваляла такую “раскошу”. Гэта пацвярджаюць уладальніцкія запісы інакаў на паасобніках “Брашна”²⁷⁴ і сведчанні аб прысутнасці кнігі ў вопісах маёмасці былых куцеінцаў²⁷⁵.

Акрамя гэтага, канвалют мае шэраг прыкметаў, якія сведчаць пра імавернае дачыненне ягонага ўладальніка да дзейнасці куцеінскага скрыпторыума. Па-першае, гравюра з выяваю цара Давіда на пачатку кнігі расфарбаваная ў колеры, аналагічныя да ўжытых на тытульным аркушы Баркалабаўскага ірмалоя. Па-другое, ініцыял “В” на другім аркушы расфарбаваны з ужываннем цынобры ў чырвоны колер, як і некаторыя ініцыялы згаданага ірмалоя (напрыклад, “К” з аркуша 117). Патрэцяе, пакінутае месца для заставак.

Рукапісная частка кнігі, з аднаго боку, дэманструе шэраг рысаў прафесійнага пісання, з другога ж — вылучаецца тымі самымі характэрнымі асаблівасцямі, што і Баркалабаўскі ірмалой. Гэта дазваляе нам сцвярджаць, што манускрыпт мог быць створаны ў кнігапіснай майстэрні Богаяўленскага манастыра. На жаль, філіграні паперы, на

Разгорт рукапіснага алігата “Акафісты бесцялесным сілам і святым”, падшытаванага да “Брашна духоўнага”

якой запісаныя акафісты, не ўдалося зыдэнтыфікаваць, што не дазваляе нам ні падмацаваць, ні аспрэчыць выказаную вышэй гіпотэзу.

Рукапісны дадатак да куцеінскага 1647 г. "Трыфалагіёна” мае той самы характар, што і разгледжаны вышэй алігат з канвалюта “Брашна духоўнага”, аднак у адносінах да яго няма такіх пераканаўчых аргументаў за куцеінскае паходжанне рукапісу. У прыватнасці, ніводзін з алігатаў гэтага канвалюта не нясе ніякіх надпісаў, звязаных з Куцейнай. Хоць тэкст пісаны паўуставам XVII ст., аднак цяжка настойваць на прафесійнасці выканання манускрыпта: напрыклад, рамкі наўзбоч тэкставага блока адлінаваныя не заўсёды роўна, радкі не маюць разліноўкі, а літары сустракаюцца рознай вышыні, заставак няма.

3 другога боку, напрыклад, загаловак рукапіснага алігата напісаны даволі ўмела вяззю, а некаторыя асаблівасці ўладальніцкага аздаблення як друкаванае часткі, так і ўласна манускрыпта падобныя да тых, што мы знаходзім у разгледжаных вышэй куцеінскіх кнігах: так, частка ініцыялаў, заставак і гравюр “Трыфалагіёна” расфарбаваныя ад рукі; ёсць адлінаваныя карычневым атрамантам рамкі і г. д.

Тым не менш названыя характарыстыкі нельга разглядаць як адметна куцеінскія, бо пры накрэсленні рамак пісальнік мог арыентавацца на арганізацыю старонкі “Трыфалагіёна”; спалучэнне карычневых рамак з чорным атрамантам тэксту, паводле нашых назіранняў, даволі часта сустракаецца ў манускрыптах XVII ст., а ініцыялы, застаўкі і гравюры расфарбаваныя колерамі, адрознымі ад колераў у іншых куцеінскіх кнігах. Такім чынам, хоць манускрыпт і мог быць створаны ў Куцейне, аднак гэтае меркаванне вьіглядае менш пераканаўчым, чым у дачыненні да папярэдняй кнігі.

Рукапісны дадатак да куцеінскага 1652 г. “Новага Запавету з Псалтыром ” з фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, як і два вышэйзгаданыя алігаты канвалютаў з куцеінскімі выданнямі, ёсць ўладальніцкім рукапісным дадаткам да друкаванай кнігі. Гэты рукапіс змяшчае некалькі тэкстаў з пералікам евангельскіх чытанняў на розныя нядзелі і святы літургічнага года — “Соборннк двенадцатн месяцам”, “Сказанне главам евангельскнм оутрнннм н Лнтургнческнм” і г. д.

Манускрыпт не вылучаецца майстэрствам выканання. Асоба, што яго перапісвала, была знаёмая з кніжным пісьмом, але не валодала ім дасканала. Паўустаў у яе выкананні набывае шэраг рысаў скорапісу; радкі часам хвалістыя, без разліноўвання. У тэксце некалькі разоў ужыты іншы атрамант як для пісьма, гэтак і для лінавання палёў Рамкі адрозніваюцца ад тых, што прысутнічаюць у куцеінскіх кнігах; лініі палёў праведзеныя ад краю і да краю старонкі. Застаўка і наагул аздабленне періпых старонак тэкстаў заўважна розняцца ад вядомых нам куцеінскіх узораў як спосабам

рысавання, гэтак і ўжытай каляровай гамай; акрамя таго, выкарыстаны спосаб аздаблення літар і застаўкі кропкамі. Спроба ілюмінатара напісаць загаловак вяззю скончылася, бадай, няўдачай. Для рубрыкацыі ўжыта ў розных месцах кінавар рознага адцення і сурык, а таксама фарбы.

Кніга ўзята ў аправу з бронзавым абкладам, што сведчыць пра ўжыванне яе ў набажэнстве. Г эта, як і аналіз тэкставага складу алігата, схіляе да думкі, што манускрыпт стварыў парафіяльны святар, які пісаў яго на сваю патрэбу — для выкарыстання ў літургічнай практыцы. Адсюль вынікае, што да дзейнасці разгляданых манастыроў гэтая кніга не мае дачынення і мы павінны выключыць яе з спісу імаверных куцеінскіх рукапісаў.

Апрача разгледжаных вышэй, некалькі пісаных у Куцейне кніг згадваюцца ў літаратуры, але не былі даступныя для паўнавартаснага вывучэння de visu.

Куцеінскі зборнік 1641 г. — гэта рукапіс, які складаўся з двух твораў: “Пра манастырскія правільГ Касіяна Рымляніна і “Каляція, або размова духоўная”. Упершыню гэты манускрыпт даследаваў С. М. Некрашэвіч, вывучаючы яго галоўным чынам з філалагічнага пункту гледжання²⁷⁶. Пазней кнігу згадвалі ў сваіх працах У.М.Ператц²⁷⁷, Ю.В. Анхілюк²⁷⁸, а таксама М. В. Нікалаеў²⁷⁹.

Некрашэвіч у якасці ілюстрацый да свайго артыкула змясціў некалькі здымкаў са старонак згаданага зборніка, і дзякуючы ім мы маем магчымасць атрымаць пэўнае ўяўленне пра сам рукапіс. Гэты манускрыпт мае фармат in octavo', як і апісаны вышэй алігат, ён не характарызуецца асаблівай прафесійнасцю выканання. Перапісана кніга скорапісам, радкі часам хвалістыя, а мастацкае аздабленне — мінімальнае. Прытэкставая рамка сваёй структурай нагадвае рамкі куцеінскіх старадрукаў.

Эстэтычная вартасць пісьма і аздаблення зборніка параўнальна невысокая, што адрознівае яго ад апісанай вышэй прадукцыі куцеінскага скрыпторыума, таму можна меркаваць, што стварыў яго хтосьці з манахаў келейна, на ўласную патрэбу, а да куцеінскай кнігапіснай майстэрні ён дачынення не меў.

Чэцці Мінеі, звесткі пра якія падаваў Ф. Дабранскі ў сваім “Апісанні рукапісаў Віленскай Публічнай бібліятэкі”, маюць наступную ўкладную інскрыпцыю: "Сію кннгу г(лаго)лемую жнтіе святых отець на монастырь Кутеенскнй пань Нвань Кособуцкнй меіцанннь Шкловскнй”²⁸⁰. Бібліёграф цытуе яшчэ адзін надпіс, які, бадай, сведчыць пра стварэнне гэтага рукапісу ў Куцейне: “Сія кннга монастыря Кутен(н)скаго спнсана за нгумена Нова Молочкн року 1669”. Відаць, манускрыпт быў створаны на сродкі згаданага Івана Касабуцкага, што выступае дабрачынцам, які такім своеасаблівым чынам “уклаў” у манастыр патрэбную браціі для пабожнага чытання кнігу. Вядома, што рукапіс прывёз у Віленскую бібліятэку Рачынскі ў 1866 г. менавіта з Куцейны.

Ірмалой Успенскага манастыра 1648 г. згадвае расійскі дарэвалюцыйны гісторык М. Радкоў, разглядаючы жыццяпіс Аўрамія Смаленскага. Ён сцвярджае, што бачыў гэтую кнігу на свае вочы ў смаленскім дзявочым манастыры²⁸¹. Гэтае паведамленне азначае, што мы маем справу з яшчэ адным ірмалоем, які быў перапісаны ў Куцейне — гэтым разам у 1648 г. інакінямі Успенскага манастыра. У Смаленск рукапіс патрапіў разам з пераселенымі туды куцеінскімі манахінямі; на сёння месца знаходжання манускрыпта невядомае. Ясіноўскі разглядае яго пад № 49, і хоць ведае пра яго таксама толькі з літаратуры, але нават цытуе нататку пісальніка: “Ірмологій, пнсаннй в обіцежнтельном Кутеннском монастыре прн нгуменнн Меланне Ярчаковне 1648 г.”²⁸² У кожным разе, гэтая кніга не адпавядае тэме нашага даследавання, бо яе перапісвалі не ў Богаяўленскім манастыры.

Падсумоўваючы вышэйсказанае адзначым, што ў Куцейне манускрыпты не толькі актыўна бытавалі, але і ствараліся. Такая сітуацыя была выклікана малалікасцю айчынных кірылічных друкарняў і недастатковым забеспячэннем чытацкага попыту. Кніжны голад часткова задавальнялі як даўнія рукапісныя кнігі, так і выданні ўкраінскіх ды маскоўскіх варштатаў, але далёка не напоўніцу, што змушала манахаў і манахіняў браць у рукі пяро. У куцеінскіх Богаяўленскім ды Успенскім манастырах прафесійна перапісвалі кнігі як дзеля забеспячэння ўласных патрэбаў, так і на замову. Акрамя таго, асобныя манахі ажыццяўлялі і індывідуальнае, келейнае памнажэнне ад рукі тых ці іншых тэкстаў.

Асабліва адчувалася патрэба ў малітоўна-літургічнай літаратуры, тэксты якой рэпрадукаваліся ў выглядзе як самастойных кніг (у прыватнасці, ірмалояў), так і дадаткаў-алігатаў, што падшытоўвалі да адпаведных друкаваных выданняў. Разам з тым тут перапісвалі творы маральна-павучальнага характару, кнігі пра хрысціянскае самаўдасканаленне або звязаныя з манаскім жыццём.

Мастацкае аздабленне і арганізацыя тэксту манускрыптаў

дачыненні да створаных у Куцейне кніжных рукапісаў мы ў большай ступені можам гаварыць пра пэўныя характарыстыкі арганізацыі тэксту, чым пра аздабленне. Фактычна мастацкае аздаб-

ленне назіраецца толькі ў Баркалабаўскім ірмалоі; у іншых манускрыптах мы бачым толькі асобныя яго элементы — такія, як вылучэнне загалоўкаў цынобрай ды ламбард або больш ці менш удалыя спробы ўжывання вязі.

Тытульны аркуш у куцеінскіх манускрыптах. Баркалабаўскі ірмалой унікальны ўжо тым, што мае аўтэнтычны тытульны аркуш. Нагадаем, што для даўняй усходнехрысціянскай кніжнай традыцыі тытульны аркуш не характэрны. У Беларусі ўпершыню яго ўводзіць Францішак Скарына — на ўзор заходнееўрапейскіх выданняў (у якіх тытульны аркуш з’яўляецца ў апошняй чвэрці XV ст.). Такім чынам, у нашых старадруках гэты элемент кніжнай структуры сустракаецца ад самага іх з’яўлення, хоць і не заўсёды рэгулярна. Іначай гэтая справа выглядае з рукапісамі, асабліва літургічнымі: звычайна яны паўтараюць не толькі тэкст, але і аздабленне арыгіналаў, з якіх перапісваліся, і таму з’яўляюцца больш кансерватыўнымі ў сэнсе кніжнай архітэктуры.

Украінскі даследнік Ю. Ясіноўскі адзначыў, што ў айчынных ірмалоях тытульны аркуш упершыню сустракаецца на мяжы XVI і XVII стст., а стала прысутнічае ў кнігах гэтага жанру толькі ў другой палове XVII ст.²⁸³ Гэты элемент кніжнага аздаблення Баркалабаўскага ірмалоя з’яўляецца арыгінальным узорам кніжнага мастацтва, але выразна відаць, што ён паўстаў у кантэксце беларускіх (ці нават больш шырока — прысутных на ўсходніх землях Рэчы Паспалітай) традыцый: у ягонай кампазіцыі і аздабленні прасочваюцца паралелі з іншымі помнікамі мастацкай і кніжнай культуры. Аформлены ён у гэтак званым “архітэктурным” стылі з выявай аркі і святых у якасці калонапораў. У беларускай кірылічнай кнізе гэтая мадэль аздаблення даволі ярка праявілася спачатку ў куцеінскім “Новым Запавеце з Псалтыром” 1652 г., а потым аформілася ў супраслеўскіх служэбніках XVIII ст.

Ідэя падобнага аздаблення тытульнага аркуша магла быць пазычана з віленскіх лацінамоўных выданняў (напрыклад, з тытульнага аркуша выдадзенай у 1610 г. кнігі “Святога апекуна Айчыны Казіміра” (“Divi tvtelaris Patrii Casimiri”)). Але больш імавернай уяўляецца думка, што яна перанята з украінскіх старадрукаў пачатку XVII ст. (параўнайма, напрыклад, выдадзеныя ў Львове ў 1609 г. “Беседы нзбранная о восіштаннн чад” Яна Залатавуснага), тым больш што для апошніх даволі характэрнае размяшчэнне ў верхняй і ніжняй частках тытульнага аркуша сюжэтных медальёнаў.

Загаловак кнігі выкананы пераважна цынобрай (часткова атрамантам). Афармленне яго (фон з расліннага арнаменту, “падкладзены” пад першае слова загалоўка; напісанне гэтага слова мастацкім пісьмом адрозным ад астатняй часткі загалоўка) на тытульным аркушы нашага “Ірмалоя” наследуе, як здаецца, явейскае “Евангелле навучальнае” (Еўе, 1616 г.). Асноўны колер аркі — колер “марской хвалі” (за святымі ў зялёных шатах — белы), а ўся выява ўзятая ў чырвоную лінейную рамку.

Тытульны аркуш “Ірмалоя”, перапісанага ў 1651 г. у Куцейне для Баркалабаўскага манастыра

Постаці святых адыгрываюць метафарычную ролю, як бы ўвасабляючы апоры, на якіх трымаецца ўсходняя царква (згадайма, што, напрыклад, Васіль Вялікі і Ян Залатавусны з’яўляюцца, між іншага, стваральнікамі чыну грэцка-візантыйскай літургіі: адзін — урачыстага, другі — звычайнага). Вышыня постацяў на тытуле дапасаваная да памераў складовых частак аркі і мае на мэце перадаць перспектыву, якая паўстае перад гледачом, калі той глядзіць на архітэктурную пабудову: ніжняя частка ўяўляецца большай, верхняя — меншай. У ніжняй частцы стаяць Ян Запавеснік і Ян Залатавусны, у верхняй — Васіль Вялікі і Рыгор Багаслоў. Размешчаныя яны паводле іерархіі: прарок — архіепіскап — епіскапы. Святасць усіх гэтых асобаў паказаная залатымі німбамі з чырвонай абрысоўкай. “Лічнае пісанне” выкананае бела-ружовай фарбай. Кожны з святых правай рукой робіць знак дабраслаўлення, а ў левай трымае кнігу, што сімвалізуе мудрасць і навучанне²⁸⁴.

Ян Запавеснік мае кнігу ў форме сувоя, што паказвае прыналежнасць прарока да часоў перад Хрыстовым Адкупленнем чалавецтва, г. зн. яшчэ старазапаветных; астатнія трымаюць кнігі ў выглядзе кодэксаў, як належыць святым новага часу. Ян Запавеснік апрануты ў карычневую валасяніцу, наўзверх якой накінуты зялёны гіманты. Адметнай рысаю гэтае выявы з’яўляюцца анёльскія крылы за спінаю прарока: мастак падкрэслівае, што той быў пасланы Богам (грэцк. аууеХод — пасланец, звястун). Крылы гэтыя — зялёныя, а спадыспаду — чырвоныя; пер’е пазначанае чорнай і залатой фарбамі.

Ян Залатавусны паказаны ў расшытым крыжамі зялёным палістаўрыі наўзверх белага з блакітным адценнем сціхара — як знак таго, што святы быў архіепіскапам Канстанцінопаля. Васіль Вялікі і Рыгор Багаслоў апранутыя ў сціхары і фелоні: першы мае чырвоны сціхар і белую фелонь, другі ж — наадварот. Усе тры названыя святары маюць як пазнаку свайго духоўнага стану епітрахілі (Ян Залатавусны — чырвоную, астатнія — зялёныя). Складкі на белай вопратцы мастак паказвае чорным і карычневым колерамі, а на чырвонай — залатым.

У верхняй ды ніжняй частках аркі размешчаныя два медальёны ў цынамонавага колеру рамках з картушавымі завіткамі. Яны змяшчаюць мініяцюры на два сюжэты: Нараджэнне Дзевы Марыі і Ушэсце Гасподняе. Першы сюжэт выбраны, трэба меркаваць, дзеля сваёй марыйнай тэматыкі (згадайма, што рукапіс стваралі для дзявочага манастыра); апошні ж — дзеля таго, што кніга мусіла выкарыстоўвацца ў царкве пад тытулам Ушэсця Гасподняга (гэта своеасаблівы «экслібрыс», уплецены ў агульны малюнак тытульнага аркуша).

I ў першым, і ў другім выпадках можна прасачыць сувязь з канкрэтнымі мастацкімі творамі. Так, для “Нараджэння Дзевы Марыі”

за ўзор без сумневу ўзяты аднайменны абраз, вядомы як твор Пятра Яўсеевіча з Галынца 1649 г.²⁸⁵ На абедзвюх названых тут выявах паказана св. Ганна, якая толькі нарадзіла. Яна сядзіць, абапершыся на падушкі, у ложку, размешчаным з левага боку на далёкім плане малюнка, пад балдахінам з зялёнаю драпіроўкай. Святая накрыта чырвонаю коўдраю, а кабета-суседка, стоячы справа ад ложка, падносіць ёй дары. На пярэднім плане дзве служкі абмываюць нованароджаную Марыю. Падлога пакоя, у якім гэта адбываецца, складзеная з квадратных плітак. На дальняй сцяне — акно з авальным завяршэннем: на мініяцюры ў ім паказаны, як здаецца, пісальнік манускрыпта ў вобразе св. Якіма, якога паводле канону мусілі маляваць “у высокіх палатах”; на абразе ж акно запоўненае дэкаратыўным арнаментам, а ў правым ніжнім куце — некалькі камяніц. На мініяцюры дзейных асобаў значна меней, чым на абразе, што абумоўлена памерам выявы; ёсць, натуральна, і іншыя нязначныя адрозненні, аднак усе яны малаістотныя. 3 сярэдзіны рамка медальёна выкананая ў форме шасцікутніка.

Абраз “Нараджэнне Дзевы Марыі” Пётры Яўсеевіча з Галынца быў знойдзены на пачатку мінулага стагоддзя ў магілёўскай Успенскай царкве, збудаванай толькі ў 1670 г. Дзе абраз знаходзіўся да гэтага часу, невядома. Хутчэй за ўсё ў адной з цэркваў, звязаных з магілёўскім праваслаўным брацтвам. Мог ён быць і ў адной з куцеінскіх цэркваў. I храналагічна, і геаграфічна абраз быў даступны нашаму мініяцюрысту, таму ёсць вялікі шанец, што, ствараючы тытул, той абапіраўся менавіта на яго. Пра гэта сведчыць тоеснасць кампазіцыі, ужытых колераў, дэталяў. Хоць і існаваў пэўны канон малявання Нараджэння Дзевы Марыі, аднак адрознасць нашай мініяцюры ад іншых абразоў з тым самым сюжэтам²⁸⁶, як і падабенства з названым, відавочныя.

Крыніцу “Ушэсця Гасподняга” вызначыць больш складана. Вельмі падобны паводле кампазіцыі і асобных дэталяў дрэварыт выкарыстаны ў выдадзеным у 1639 г. у Львове “Апостале”. На абедзвюх выявах Хрыстос сядзіць у палымяным коле, якое ўзносяць у неба два анёлы. Пад імі, на зямлі, стаіць Дзева Марыя з складзенымі на грудзях рукамі, абапал яе — таксама два анёлы, што паказваюць на Хрыста. Трохі наводдаль з абодвух бакоў згуртаваліся апосталы.

Блізкую паводле кампазіцыі выяву можна сустрэць і ў выданнях Кіева-Пячорскай лаўры (напрыклад, у “Акафістах” 1625 г.; “Трыёдзі кветнай” 1631 г.; «Размовах на “Дзеі апосталаў”» 1634 г. і інш.), але яна змяшчае болып адрозненняў ад нашага абразка (узнесеныя ўгару рукі Багародзіцы, дрэвы абапал натоўпу і г.д.). Куцеінскія манахі, як тое відаць паводле складу фонду манастырскае бібліятэкі²⁸⁷, былі добра знаёмыя з украінскімі выданнямі (сярод якіх, дарэчы, мелі і згаданую

“Трыёдзь кветную” 1631 г.), таму, без сумневу, маглі ўзяць ілюстрацыі ў якасці ўзору для сваіх мініяцюр. Рамка апісанай выявы быццам складаецца з дзвюх частак — вонкавай і сярэдзіннай. Вонкавая, цынамонавага колеру, апрача картушавых завіткоў, мае рогападобныя выступы ў кутах. Нутраная ж — зялёнага колеру — ахінае прастору абразка па форме лісточка канюшыны.

Усё вышэйсказанае пра тытульны аркуш Баркалабаўскага ірмалоя сведчыць, што мастак, які яго стварыў, быў абазнаны ў традыцыях усходнехрысціянскага іканапісу. Магчыма, ён быў іераманахам і меў права служыць літургію: апошняя акалічнасць магла б растлумачыць падабенства нашай рамкі да тых, што аблямоўваюць рукапісныя атрамантавыя запісы, зробленыя дзеля азначэння дзён евангелічных чытанняў на адным з паасобнікаў куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г., што знаходзяцца ў зборах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі²⁸⁸. Хутчэй за ўсё гэты паасобнік не пайшоў у продаж, а застаўся ў карыстанні куцеінцаў, якія ўжывалі яго для чытання адпаведных тэкстаў Святога Пісьма на набажэнствах або ў часе падрыхтоўкі да іх.

Куцеінскі зборнік 1641 г., у адрозненне ад астатніх куцеінскіх манускрыптаў, таксама мае тытульны аркуш, але гэтым разам не ілюмінаваны, таму сказаць пра яго можна значна менш. Па краях ён аблямаваны лінейнай рамкай, прастора ўсярэдзіне якой амаль цалкам запоўненая тэкстам загалоўка і выходнымі дадзенымі. Загаловак напісаны літарамі большай велічыні з прэтэнзіяй на мастацкасць, за якой, аднак, не адчуваецца рукі майстра; для напісання выходных дадзеных ужыты хуткапіс таго часу. Завяршаецца тэкст нядбайна нарысаванай застаўкай, якая імітуе адну з ксілаграфічных аздобаў, сустраканых у куцеінскіх друках.

Арганізацыя і аздабленне тэкстуў куцеінскіх манускрыптах. Аздабленне тэкставага блока Баркалабаўскага ірмалоя ажыццяўлялася з дапамогай двух прыёмаў: праз вылучэнне пэўных частак тэксту чырвоным колерам (за кошт ужывання цынобры) і праз стварэнне такіх элементаў, як застаўкі, ініцыялы ды канцоўка, а таксама вязевыя загалоўкі раздзелаў і пісаныя мастацкім пісьмом назовы паасобных тэкстаў.

Кожны з асноўных раздзелаў пачынаецца адметнай застаўкай, у якой спалучаюцца рысы гэтак званага “старадрукаванага” стылю Івана Фёдарава і віленскіх белафонавых аздобаў Мсціслаўца. За некаторымі застаўкамі (асабліва ў пачатку манускрыпта) выразна праглядаюцца іх фёдараўскія прататыпы. Па-над першай застаўкай у пачатку кнігі — маленне цынобрай: “Г(О)СП(О)ДН БЛ(А)Г(О)СЛ(О)В1Г’. Выкананыя вяззю цынобравыя загалоўкі пачынаюць усе, без вынятку, раздзелы. Такім чынам, заставак у нашым ірмалоі 10, а вязевых загалоўкаў — 12. Канцоўка толькі адна — у канцы 11-га раздзела.

Скапіяваны з “Псалтыра” Пятра Мсціслаўца ініцыял “Б”

Ініцыял “Д” у тэраталагічным стылі

Тэкст у кожным асноўным раздзеле пачынаецца ўзорыстым ініцыялам, тонка выпісаным атрамантам. Акрамя першага (“Б”, арк. 3) і апошняга (“Д”, арк. 187), усе ініцыялы ўзятыя ў прастакутныя рамкі памерам 50-52 мм х 55 мм; ініцыялы на аркушах 67 і 117 пафарбаваныя ў чырвоны колер.

Апошні ініцыял (“Д”, арк. 187) рысаваны адразу чырвоным і — у адрозненне ад іншых — у манеры, што наследуе тэраталагічны стыль. Характарнасць рысунка першага і апошняга ініцыялаў схіляе да думкі, што яны былі скапіяваныя з канкрэтных кніг. Першы з іх, несумнеўна, зрысаваны з мсціслаўцавага Псалтыра 1576 г.; магчыма, далейшае даследаванне дазволіць выявіць прататып і “тэраталагічнага” ініцыяла. Рамкавыя ж ініцыялы манускрыпта, таксама як і застаўкі, спалучаюць у сабе рысы “старадрукаванага” і віленскага стыляў, з выкарыстаннем элементаў, яўна пазычаных з аздобаў заходнееўрапейскіх выданняў (напрыклад, выявы казліных галоваў у пляценні ініцыяла “I” на арк. 87).

Разнастайнасць стылёвых формаў ініцыялаў — цікавая асаблівасць гэтага манускрыпта. Як мы адзначалі вышэй, падобная з’ява заўважная і ў куцеінскіх друках, дзе адначасова ўжываюцца ініцыялы з розных серый і камплектаў. У выданнях Куцейны гэтую асаблівасць можна было б тлумачыць нястачай адпаведных ксілаграфічных элементаў для друку, аднак манускрыпт у сваім аздабленні не залежыць ад наяўнага друкарскага матэрыялу, а значыць рознастылёвыя ініцыялы былі ўведзеныя наўмысна. Магчыма, у 1650-х гадах такая эклектыка ўжо ператварылася ў адметную рысу куцеінскага кнігавыдавецкага стылю; на жаль, немагчыма праверыць гэтую гіпотэзу, бо іншыя разгляданыя намі рукапісы маюць меншы фармат і, відаць, з гэтай прычыны ініцыялаў у іх няма.

Зрысаваныя з друкаваных выданняў ініцыялы “Баркалабаўскага ірмалоя”

Назвы спеваў запісаныя цынобрай і вылучаюцца ў тэксце велічынёй ды формай літар, а таксама нярэдка — прэтэнзіяй на мастацкасць пісьма. Ламбарды на пачатку тэкстаў (як, напрыклад, “В”, арк. 16 адг.) з увагі на мастацкасць выканання часам хочацца назваць ініцыяламі. Цынобрай вылучаныя таксама ламбарды на пачатку музычных фразаў і ўсе пазатэкставыя пазнакі, як, напрыклад, азначэнні гласаў ці спасылкі.

Разліноўка для нот на болыпай частцы старонак зробленая атрамантам карычневага колеру. Запісы ж, як нотныя, гэтак і слоўныя, — атрамантам чорнага колеру. Застаўкі і ініцыялы выкананы танчэйшым пяром, чым разліноўка і тэкст, а ўжыты атрамант хутчэй чорнага, чым карычневага колеру. Тэкст узяты ў рамку з нешырокімі верхнім і бакавым палямі, якая нагадвае рамкі куцеінскіх выданняў, хоць і не мае выразнага падзелу на ячэйкі. Верхняе поле гэтае рамкі заставалася незапоўненым, а бакавое служыла для размяшчэння маргіналій (спасылак, абазначэнняў гласаў і да т. п.). Над стварэннем асноўнай часткі манускрыпта працавалі не меней за тры чалавекі: мастак-жывапісец маляваў тытульны аркуш; графік афармляў застаўкі і ініцыялы, а ўласна пісальнік займаўся тэкстам (яшчэ прынамсі два пісальнікі, а магчыма, і графік, відаць, дапаўнялі рукапіс ужо ў Баркалабаве).

Акафісты бесцялесным сілам і святым, змешчаныя ў канвалюце алігатам “Брашнам духоўным” (Куцейна, 1639), характарызуюцца наступнымі рысамі: 1) тэкст узяты ў рамкі з пакінутымі нешырокімі верхнім і правым палямі, а самі рамкі выкананыя карычневым атрамантам; 2) пакінута месца для застаўкі; 3) загаловак напісаны цынобраю мастацкім пісьмом, блізкім паводле стылістыкі да загалоўкаў гімнаў з Баркалабаўскага ірмалоя; 5) абазначэнні гімнаў на палях і ініцыялы выкананыя цынобрай; 6) асноўны тэкст запісаны паўуставам чорным

Разгорт рукапіснага алігата, падшытаванага да “Брашна духоўнага”

атрамантам; 7) радкі роўныя, месцамі заўважны сляды разліноўкі вострым прадметам; 8) у правым ніжнім куце старонкі змешчаныя кустоды. Пералічаныя прыкметы яскрава сведчаць, што рукапісны тэкст ствараў прафесіянал, і, беручы пад увагу сказанае вышэй, можна меркаваць, што гэта быў хутчэй за ўсё куцеінскі пісальнік.

Куцеінскі зборнік 1641 г. дэманструе больш ці менш удалыя спробы напісання загалоўкаў мастацкім пісьмом, імітацыю канцоўкі пад выходнымі дадзенымі на тытульным аркушы, ламбарды на пачатку абзацаў.

Арганізацыя тэксту ў рукапісе зробленая на ўзор куцеінскіх старадрукаў з тыповай для іх рамкай і такімі структурнымі элементамі старонкі, як фаліяцыя, калонтытулы, кустоды і маргінальныя спасылкі, размешчаныя ў адпаведных ячэйках.

Месячная мінея з фондаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі з успенскім уладальніцкім надпісам, нават калі і рэстаўравалася ў Богаяўленскім манастыры, не дэманструе заўважных адметнасцяў куцеінскай кнігапіснай традыцыі, бо страчаны тэкст узнаўляўся на ўзор зыходнага, прысутнага ў арыгінале XV ст., і характарызуецца тымі ж самымі элементамі аздаблення.

Падсумоўваючы вынікі, зробленыя на падставе прааналізаванага вышэй матэрыялу, адзначым, што аздабленне і арганізацыя старонкі тых манускрыптаў, паходжанне якіх можна звязаць з Богаяўленскім манастыром, сведчаць пра заўважны ўплыў на прадукцыю скрыпторыума Куцейны друкаваных выданняў. Гэта відаць з прысутнасці ў куцеінскіх манускрыптах збольшага тых самых рысаў, якія мы назіраем і ў публікацыях манастырскай друкарні.

Куцеінская шытарня і яе аправы

 

дэнтыфікацыя прадукцыі шытарні Богаяўленскага манастыра даволі праблематычная, бо падпісаныя куцеінскія аправы нам невядомыя. 3 увагі на тое, што ў XVII ст. друкаваныя кнігі нярэд-

ка выпускалі ў продаж нешытаванымі, мы сёння толькі з вялікай асця-

рожнасцю можам абапірацца ў сваім даследаванні на аправы куцеінскіх выданняў — яны маглі быць замоўленыя ўладальнікамі ў іншым месцы. У такім разе за пункт адліку належыць прыняць створаныя ў Куцейне

манускрыпты.

Баркалабаўскі ірмалой. Аправу гэтага рукапісу з вялікай доляй пэўнасці можна атрыбутаваць як куцеінскую. Аргументы, што пацвярджаюць такое меркаванне, наступныя: па-першае, у Куцейне была шытарня²⁸⁹, і таму няма падстаў меркаваць, што кнігу, на замову іншага манастыра перапісаную і аздобленую мініяцюрамі, перадалі гэтаму манастыру неапраўленай. Па-другое, сама аправа паходзіць з часу стварэння кнігі, а кніжны блок не нясе ніякіх слядоў пазнейшага перашытавання, якія б сведчылі, што аправу з часам замянілі. Гэта схіляе нас да думкі, што ў дадзеным выпадку мы маем справу з працай менавіта куцеінскіх майстроў.

Гэтая аправа даволі характэрная для беларускіх кірылічных кніг XVII ст. Ужыты матэрыял: чорная скура на дошках. Вечкі аздобленыя сляпым цісненнем; на жаль, у выніку сцірання скуры цісненне праглядаецца з цяжкасцю, аднак пры старанным вывучэнні можна прасачыць не толькі агульныя абрысы ўзору, але таксама вылучыць і ідэнтыфікаваць яго асобныя элементы (на гэтым мы спынімся ніжэй).

Спінка мае тры рубы, аблямаваныя падвойнымі лініямі. Ніжні KanTan страчаны, але верхні прысутнічае; ён сплецены наперамен радамі нітаў святлейшага і цямнейшага адценняў на аснове з грубай тканіны.

Кніга мела дзве зашчапкі, адна з якіх страчаная. Абедзве зашчапкі мацаваліся на рамянях да ніжняга вечка аправы; на верхнім вечку захаваліся вырабленыя з бронзы пяцікутныя гнёзды для зашчапак, прыбітыя двума цвічкамі. Таксама двума цвічкамі прыбітыя і рамяні да вечка; каб дробныя галоўкі цвічкоў не праходзілі скрозь скуру, пад іх падкладзеныя вузкія бляшаныя палоскі. Падобная палоска падкладзеная з нутранога боку пад зашчапку і прымацаваная дзвюма заклёпкамі. Сама зашчапка, як і гняздо для яе, выканана з жоўтага металу. Яна мае характэрнай формы ніжнюю частку (у выглядзе пяцізубцовай кароны), а таксама нанесены на вонкавую паверхню

Аправа “Баркалабаўскага ірмалоя”: a верхняе вечка; 6 ніжняе вечка

вострым прадметам малюнак: квадрат, два бакі якога ствараюць краі зашчапкі, усярэдзіне — перакрыжаваныя дыяганалі, а звонку — лінія, паралельная аднаму з бакоў. На зашчапцы, як і на гняздзе для яе, відаць па дзве невялічкія акружыны з кропкамі ў цэнтры — гэтак званы “цыркульны” арнамент.

Аснову ціснення на верхнім вечку аправы складаюць дзве рамкі — вонкавая і нутраная, абазначаныя падвойнымі лініямі. Па кутах яны злучаныя патройнымі дыяганальнымі лініямі. Прастора між рамкамі запоўненая раслінным арнаментам, зробленым з дапамогай ролевых накатак. Асноўны матыў гэтага арнаменту — кветка на доўгай, выгнутай дугой сцябліне. Уверсе ды ўнізе нутраной рамкі размешчаныя дзве гарызантальныя палосы, запоўненыя зігзагападобным арнаментам з патройных ліній. Нутраны бераг згаданае рамкі мае бардзюру, выкананую лукападобнымі басмамі з дробнымі выявамі кветак усярэдзіне. Па кутах нутраной рамкі — стылізаваныя кутнікі-аздобы ў раслінным стылі; у цэнтры — гэткай жа стылістыкі сярэднік, форму якога можна азначыць як ромбападобную.

Цісненне на ніжнім вечку мае падобную кампазіцыю, з той толькі розніцай, што ўнутры сярэдзіннай рамкі — пяць вертыкальных палосаў, аддзеленых адна ад адной патройнымі лініямі і запоўненых апісаным вышэй арнаментам з дапамогай ролевых накатак.

Форзац абклеены паперай, падобнай да паперы кніжнага блока. На форзацы і форзацным аркушы атрамантавыя пробы пяра: 1) Г(о)с(по)дн кто co; 2) Г(оспо)ді co ко; 3) Г(о)с(по)дн; 4) Amen; 5) про п; 6) проба п; 7) Г Г(о)с(по)дн к.

Мінея месячная з збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Замена сшыткаў у кніжным блоку немагчымая без зняцця аправы, а таксама з увагі на ўжыты для ціснення інструмент і стыль аздаблення, таму аправа манускрыпта мусіць паходзіць з часу больш позняга, чым асноўная частка. Можна меркаваць, што яна выраблена ў той самы час, а нават у тым самым месцы, што і ўзноўленыя старонкі. Гэта дае падставы гаварыць пра яе куцеінскае паходжанне.

“Мінея” апраўлена ў скуру цынамонавага колеру (гэтак званае “чырвонае дубленне”) на дошках. Зашчапкі страчаныя, але на верхнім вечку захаваліся гнёзды для іх, вырабленыя з жоўтага металу. Для аздаблення аправы шырока выкарыстанае блінтавае цісненне. Так, прастора верхняга вечка ахопленая рамкай, створанай з дапамогай дарожнікаў і арнаментальных накатак з медальёнамі. У сярэдзіне вечка выціснуты авальны сярэднік з раслінным арнаментам, а па кутах аблямаванага поля — фігурныя накутнікі; пазасталая вольнай прастора запоўненая кветкападобнымі і разеткавымі басмамі напаўнення, згрупаванымі ў разнастайныя кампазіцыі.

Ніжняе вечка аздобленае галоўным чынам з дапамогай накатак, якія ўжытыя для стварэння рамак і нанясення арнаменту ў выглядзе пяці вертыкальных палосаў, што запаўняюць аблямаваную прастору. Гэта даволі традыцыйны спосаб аздаблення ніжніх вечак як увогуле для беларускіх літургічных кніг XVII ст., так і, у прыватнасці, для рукапісаў, што апраўляліся ў Куцейне (напрыклад, падобным чынам аздобленыя ніжняе вечка “Сінодзіка” куцеінскага Успенскага манастыра з збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, а таксама — хоць і з дапамогай іншых накатак — Баркалабаўскага ірмалоя з фондаў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь).

Пра ўжытыя на ніжнім вечку накаткі варта сказаць колькі слоў асобна. Накаткі належаць да даволі распаўсюджанага тыпу і змяшчаюць выявы евангелістаў з іх сімвалічнымі істотамі-атрыбутамі (арол, цялок, анёл) ды кароткімі лацінскімі цытатамі з таго ці іншага Евангелля. Такія аздабленчыя элементы шырока ўжываліся ў XVI ст. у Заходняй Еўропе (у прыватнасці, у Германіі), а ў XVII ст. мы бачым іх і на аправах беларускіх кнігах. ЕІаагул ужыванне такіх накатак для ўпрыгожвання кірылічных рукапісаў і старадрукаў здаецца досыць нетыповым, і гэта можа стаць важнай атрыбутыўнай прыкметай.

у звязку з гэтым вельмі прыдатнымі для нашага даследавання сталі публікацыі галоўнага захавальніка аршанскага краязнаўчага музея Ірыны Воранавай, якая расшукала ў Музеі фрэсак Дыянісава манастыра ў Ферапонтаве (Расія) “Трыфалагіён” куцеінскага друку. Першая з гэтых публікацый з’яўляецца выступам на канферэнцыі Куцеінскія чытанні”, у якім апісваюцца знаходка і спосаб яе паступлення ў музей²⁹⁰. Другі артыкул, надрукаваны ў газеце “Культура’ з’яўляецца, па сутнасці, беларускамоўным выкладам таго самага матэрыялу. Але што для нас вельмі важна — гэтая публікацыя забяспечаная паўнаколернымі ілюстрацыямі. Тое, што здымкі пададзеныя ў досыць вялікім набліжэнні, дазволіла заўважыць падабенства ціснення на аправе “Трыфалагіёна” да аздаблення некаторых куцеінскіх рукапісаў.

У працэсе даследавання атрымалася зрабіць некалькі цікавых высноваў. Па-першае, аздабленне верхняга вечка аправы “Трыфалагіёна’ ідэнтычнае аздабленню верхняга вечка аправы “Сінодзіка куцеінскага Успенскага манастыра з збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Падругое, прысутныя на верхнім вечку аправы “Трыфалагіёна гнёзды зашчапак падобныя да гнёздаў зашчапак з аправы Мінеі . Па-трэцяе, арнамент на ніжнім вечку аправы “Трыфалагіёна арганізаваны гэтак, як на ніжнім вечку аправы “Мінеі” (з увагі на меншы фармат не дзве рамкі з накатак, а адна). Па-чацвертае, накаткі аздаблення ніжняга вечка аправы “Трыфалагіёна” тоесныя накаткам, выкарыстаным у аздабленні аправы “Мінеі”.

Месца стварэння “Сінодзіка” куцеінскага Успенскага манастыра, а таксама яго бытавання да першай траціны XIX ст. улучна не выклікае сумневу (сама аправа паходзіць з канца XVII або пачатку XVIII ст.), таму разгляданая “Мінея” мае ўладальніцкі надпіс таго ж манастыра, а малітоўна-літургічныя выданні куцеінскай друкарні (як, у прыватнасці, “Трыфалагіён”) актыўна там выкарыстоўваліся, усё гэта, улічваючы адзначанае падабенства, дазваляе з вялікай ступенню пэўнасці сцвярджаць, што тры вышэй названыя аправы вырабленыя менавіта ў Куцейне.

Варта адзначыць, што I. Воранава не лічыць аправу “Трыфалагіёна куцеінскай, бо ў зборах музея Ферапонтавага манастыра ёсць і два маскоўскія друкі 1664 -1665 гг., апраўленыя аналагічным чынам. Гэтую супярэчнасць, аднак, развязаць даволі проста. У часе вайны Рэчы Паспалітае з Маскоўшчынай царская адміністрацыя актыўна за-

* Аўтар выказвае шчырую падзяку I. Воранавай за ласкавую згоду даслаць для вывучэння лічбавыя фотаздымкі аправы “Трыфалагіёна’, што дазволіла правесці параўнанне элементаў ціснення на аправах розных кніг куцеінскага паходжання.

^а                                                    б

Аправа Трыфалагіёна’: a — верхняе вечка; б — ніжняе вечка

бяспечвала беларускі праваслаўны клер на заваяваных землях сваімі выданнямі '³, а паводле вопісаў бібліятэкі куцеінскага Успенскага манастыра маскоўскія друкі, поруч з кіеўскімі, складалі значную, калі не пераважную, частку гэтага кнігазбору²⁹⁴. Таму цалкам імаверна, што і некаторыя з маскоўскіх выданняў маглі быць апраўленыя ў Куцейне — ці таму, што паступілі ў манастыр несшытаванымі (продаж кніг у такім выглядзе быў тады звычайнай справай), ці з прычыны зношанасці аправы.

Такім чынам, “Мінея” была рэстаўраваная з узнаўленнем страчанай часткі тэксту ў першай палове XVII ст. (імаверна, у 1630-х гадах), таму забеспячэнне рукапісу новай аправай можна звязваць са знаходжаннем кнігі ў Куцейне, а значыць з дзейнасцю манастырскай шытарні, да якой ён, як бачым, мае наўпроставае дачыненне.

Падсумаванне. На цяперашні момант невядома, ці было ва Ўспенскім манастыры ўласнае шытавальнае абсталяванне. На нашу думку, гэта малаімаверна з увагі на тое, што манахіні не мелі патрэбы ў масавым апраўленні кніг — у адрозненне ад богаяўленскіх манахаў, якія павінны былі забяспечваць аправамі прадукцыю сваёй друкарні. Гэта схіляе да меркавання, што разгледжаныя вышэй аправы паходзяць з богаяўленскай шытарні.

Калі нашыя разважанні слушныя, вышэйапісаныя прыклады могуць рэпрэзентаваць традыцыйны для куцеінскай шытарні тып аправы, пры

якім шырока выкарыстоўвалася блінтавае цісненне. Прастора верхняга вечка ў кнігах вялікага фармату ахоплівалася рамкай, створанай з дапамогаю дарожнікаў і арнаментальных накатак; у кнігах сярэдняга фармату рамкі не было. У сярэдзіне вечка выціскаўся авальны сярэднік з раслінным арнаментам, а па кутах — фігурныя накутнікі; вольная прастора магла запаўняцца кветкападобнымі і разеткавымі басмамі напаўнення з рознымі кампазіцыямі. Ніжняе вечка аздаблялі з дапамогай накатак як для стварэння рамак, так і для нанясення арнаменту ў выглядзе пяці вертыкальных палос, што запаўняюць абямаваную прастору.

Апрача гэтага, мы ведаем, што згодна з традыцыяй праваслаўнай царквы напрастольныя “Евангеллі” ў Куцейне аздаблялі каштоўнымі металёвымі накладкамі, пра што нам дае ўяўленне накутная пласцінка з выявай аднаго з евангелістаў, знойдзеная В. Ляўко ў часе раскопак на тэрыторыі Богаяўленскага манастыра²⁹⁵.

Раздзел IV

SOßHiiFHOß еоздкнже нГ6 ^бсТНАГО НДН&ОТКОГАЦШО; КггаГна. БрпргмАМХЛн Сп^нк, CT|U нд д

Гд«« . « . П«д: Нквмд« -чі«л<»рдммкіі:

[Д ДуД >«Г1 80^«0«НТГА.К 6^4’6» ПргОНАНТГА«' ВЯМмзсокннк« 6 дім^ «уко артд wai^xcr :

«уМ^фа/АіТІА . Н нн4 П&ТА кан

»а : Хс вшП-нтга • Т'і'м» лнмнтка в'н

3<*МІН , КДАПГвД РЗД^ШНСА •          A»**

Ц^НД^ТІ Бголмкньін а«н, К»гл чіг'гнлго ао<но (КМД анДАф<: ао^аілюнмі квпню. н caa>Vдд ДкмібдннсллЬ Іі^мантмн н Ьг^, Втзыаднірі : ІДГПНЫМА КА ДН»‘Ь ІЧН'К . НШрЗ|Н А*Л*фМ(АНД. рб'нчч драм «;гадждла Мйгпн.нзсАн ійда, шсрзо KpA П|О<1М|^А жмж« «гоагн Ежтбжо

Sr

Д^НІН

Кнігі і кніжнасць

у куцеінскім Богаяўленскім манастыры

Царкоўныя кнігазборы

огаяўленская царква, якая дала сваё найменне куцеінскаму манастыру, была пабудавана з дрэва і асвечана ў 1635 г. мітрапалітам Пятром Магілам²⁹⁶; яе аздабленне працягвалася яшчэ прынамсі да 1639 г.²⁹⁷ Мураваная ж Святадухаўская — якая згадваецца ў найдаўнейшым з ацалелых актаў, што датычаць Куцейны (датаваным 1627 г. лісце Жыгімонта III Вазы)²⁹⁸, — паводле меркавання В. Глінніка, была збудаваная ў 1624-1626 гг.²⁹⁹ У звязку з гэтым узнікае заканамернае пытанне. калі манастыр быў створаны ўжо ў 1623 г., то дзе цэлыя тры гады — да 1626 ці нават 1627 г. — адпраўлялі багаслужбу манахі?

Паспрабуем даць на яго адказ. Калі ў Беларусі засноўваўся манастыр (незалежна ад таго, быў ён усходняй або заходняй традыцыі), спачатку звычайна будавалі невялікую драўляную царкоўку або капліцу, no634 з якой ставілі келлі і сяліліся першыя манахі. Пазней, пры ўмове дастатковай шчодрасці фундатараў ды іншых спрыяльных абставінах, узносілася мураваная бажніца (у якасці прыкладу здзейсненых і няздзейсненых сітуацый такога роду можна назваць згадваныя вышэй Святадухаўскую царкву віленскага брацкага манастыра або фундаваную Канстанцінам Далматам цаперскую царкву ці, урэшце, дамініканскі касцёл у Мінску) °". Наяўнасць такой традыцыі дазваляе выказаць мерка-

Богаяўленская царква ў Куцейне (паводле гравюры XIX ст )

Выгляд куцеінскай Святадухаўскай царквы да рэстаўрацыі. Здымак 1970 г.

ванне, што і ў Куцейне напачатку была збудаваная драўляная капліца, у якой адпраўлялі літургію да часу, пакуль не ўзнеслі вялікую царкву, а можа, і пэўны час пасля. Магчыма, менавіта гэтая капліца і згадваецца пад тытулам Нараджэння Гасподняга ў адной з інскрыпцый, якую мы будзем цытаваць крыху ніжэй.

Яшчэ адной асаблівасцю беларускіх манастыроў з ліку больш заможных была наяўнасць дзвюх цэркваў: вялікай “саборнай” і меншай “цёплай” (апошняя звычайна была мураваная). У куцеінскім манастыры менавіта Святадухаўская царква ацяплялася і была прызначаная для адпраўлення набажэнства ўзімку. Можна меркаваць, што з увагі на такое “сезоннае” ўжыванне пасля 1635 г. гэтая бажніца не мела ўласнага камплекта богаслужбовай літаратуры, а для служэння літургіі ў ёй (а таксама ў згаданай вышэй капліцы) выкарыстоўвалі кнігі з Богаяўленскай царквы — як і сёння кнігі ды абразы не пакідаюць на зіму ў капліцах, што не ацяпляюцца.

Намёкі пра існаванне падобнага кшталу кнігазбораў, “супольных” для некалькіх манастырскіх цэркваў, мы знаходзім і ў інвентарах айчынных манастыроў усходняй традыцыі пачынаючы, прынамсі, з канца XVI ст. Напрыклад, у інвентары Лешчынскага манастыра 1588 г. пасля апісання цэркваў Унебаўзяцця Найчысцейшае Багародзіцы і Сыходу Святога Духа пададзены вопіс царкоўнае кніжніцы, які пачынаецца з словаў: “Кннгн тых церквей...”³⁰¹ У дачыненні да куцеінскіх бажніц гэтую

Сучасны выгляд куцеінскай

Святадухаўскай царквы

(пасля рэстаўрацыі). Здымак 1995 г.

думку пацвярджае адна з кніжных правененцый: “Кннга глаголемая Нрмолой, монастыря обіцежнтельного Кутейнского, Храмов Святых Богоявленйя й Рождества Хрйстова” (вылучэнне маё. — Ю.Л.у^,п.

Царкоўныя кніжніцы ўвогуле, а зборы манастырскіх бажніцаў у тым ліку, звычайна мелі даволі характэрны склад: яны змяшчалі найперш літаратуру, ужываную на літургіі, — Евангелле, “Апостал”, служэбнік, рознага характару спеўныя кнігі і г. д. У склад царкоўных збораў уваходзілі і кнігі, якія не мелі яскрава выражанага літургічнага характару, але таксама выкарыстоўваліся пры падрыхтоўцы багаслужбы. У прыватнасці, гэта тыпіконы, якія рэгламентавалі парадак службы ды малітвы, ужыванне прадметаў культу, а часам таксама змяшчалі паасобныя малітоўна-спеўныя тэксты; номаканоны, што ўлучалі ў сябе правілы царкоўнага жыцця, і да т. п. Царкоўныя зборы маглі мець разнастайныя гамілетычныя зборнікі — а найперш “Евангелле навучальнае” або “Залатавуст”; таксама сустракаюцца дагматычныя, палемічныя або маральна-павучальныя творы, якія часам выкарыстоўваліся пры падрыхтоўцы казанняў. Болып за тое, да XVII—XVIII стст. зборы манастыроў усходняе традыцыі пераважна яшчэ не раздзяляліся на царкоўную кніжніцу і чэційную бібліятэку, і ўсе манастырскія кнігі захоўвалі ў адным месцы.

Ужыванне літургічных кніг мусіла адбывацца паводле практыкі грэцка-візантыйскае царквы: інструкцыі, як выкарыстоўваць тыя ці іншыя тэксты на багаслужбе, змешчаны ў тыпіконе; больш сістэматызаванае і падрабязнае апісанне прызначэння богаслужбовых кніг даецца

ў публікацыях праваслаўных літургістаў. Каб прыгледзецца, якія ж кнігі былі патрэбныя куцеінцам для службы, звернемся да працы протаіерэя Канстанціна Нікольскага³⁰³. Так, згаданы вышэй тыпікон (або, іначай, “устаў”-статут) рэгламентаваў парадак багаслужбы. Тэксты вячэрні, ютрані і літургіі святар-іераманах і дыякан чыталі ды спявалі паводле службоўнікаў (літургіярыёнаў), а фрагменты Святога Пісьма — паводле Евангелляў ды “Апостала” (на пэўныя святы — і з “Парэмійніка”)Чытальнікі і спевакі пры гэтым карысталіся часоўнікам, які змяшчаў і іншыя тэксты штодзённай багаслужбы (літургіі гадзін). Для спявання малітваў седмічнага кола быў патрэбны актоіх, рухомых дзён гадавога кола — трыёдзь кветная (пентыкостарыён або трыядыён) ды посная (трыёдыён), а нерухомых — мінеі месячная (на кожны месяц), святочная (трыфалагіён або анфалагіён) і агульная (агульных службаў святым). Ірмалой ужываўся для спеваў як на рухомыя, так і на нерухомыя дні. У штодзённым набажэнстве выкарыстоўвалі і псалтыр. Памінанне дабрадзеяў царквы рабілі паводле сінодыкаў (памяннікаў).

Разгорт рукапіснага “Тыпікона” XVI ст.

Разгорт куцеінскага “Трыфалагіёна” 1647 г.

Вопіс куцеінскай царкоўнай кніжніцы не захаваўся, таму мы можам разважаць пра яе велічыню і склад толькі абапіраючыся на тыя фрагментарныя звесткі, што ацалелі да сённяшняга дня або дайшлі ў сведчаннях нашых папярэднікаў, якія працавалі з зніклымі пазней матэрыяламі. Разгледзім іх бліжэй.

Куцеінскі царкоўны кнігазбор быў вывезены разам з бібліятэкай і іншай маёмасцю Богаяўленскага манастыра на Валдай. Большасць кніг з яго згарэла ў пажарах, або іх забраў патрыярх Нікан у свае рэзідэнцыйныя манастыры Узвіжання Святога Крыжа ды Узнясення Гасподняга, і гэта ўскладняе выяўленне такіх выданняў і манускрыптаў. Тым не менш некаторыя кнігі гэтага збору (у тым ліку з куцеінскімі ўладальніцкімі надпісамі) яшчэ нават у XIX ст. захоўваліся ў рызніцы Іверскае царквы. Акрамя таго, магчымасць болып упэўнена разважаць пра склад куцеінскіх збораў даюць нам згадкі пра старадрукі і рукапісы ў актах Іверскага манастыра. Як мы адзначалі вышэй, дакументы гэтыя, разам з спісам старадаўніх кніг з рызніцы, апублікаваў расійскі археограф і гісторык, настаяцель Уваскрэсенскага, званага іначай “Новы Ерусалім”, манастыра, архімандрыт Леанід (Кавелін) у 5-м томе “Рускай гістарычнай бібліятэкі”³⁰⁴.

Пачнём з кніг, якія архімандрыт Леанід бачыў у рызніцы Валдайскага манастыра, і паспрабуем вылучыць сярод іх тыя рукапісы і старадрукі, што прывезлі або маглі прывезці манахі пад час перасялення з Беларусі. Найперш гэта выданні з куцеінскімі пазнакамі. Архімандрыт Леанід апісвае некалькі такіх інскрыпцый; усе яны знаходзяц-

ца на кнігах кіеўскага друку, а менавіта: “Сія кннга Тріодь монастыря обіцежнтельнаго Кутеннскаго, церквн св. Богоявленія Господа нашего Ісуса Хрнста” — на “Трыёдзі кветнай” (1631); “монастыря обіцежнтельнаго Кутеннскаго, церквн св. Богоявленія... православія восточнаго греческаго” — на “Трыёдзі поснай” (1646); ды “Сія кннга монастыря Кутеннскаго, церквн Богоявленія” — на “Трэбніку” (1646)¹⁰⁵. Такім чынам, гэтыя тры кнігі адназначна паходзяць з колішняга кнігазбору Богаяўленскай царквы.

Трэба думаць, што якраз з беларускімі манахамі прыбылі на Валдай і выданні куцеінскага друку, якія знаходзіліся ў іверскай рызніцы, а менавіта: “Трыфалагіён” (1647) і “Дыёптра” (1654), бо няма звестак, што гэтыя тытулы прывозілі на продаж у Маскоўшчыну. I калі наконт літургічнага выкарыстання “Трыфалагіёна” пытанняў не ўзнікае, дык Дыёптра”, не богаслужбовая кніга, відаць, трапіла ў рызніцу Іверскае царквы дзеля падрыхтоўкі маральна-павучальных казанняў. 3 гэтымі ж мэтамі магла яна знаходзіцца і ў царкоўным зборы Богаяўленскага манастыра. Аднак не будзем настойваць, што яна абавязкова там прысутнічала.

Напэўна, пераважна праз Беларусь патрапілі ў гэты іверскі царкоўны кнігазбор віленскія, львоўскія ды кіеўскія старадрукі, выдадзеныя да сярэдзіны 1650-х гадоў (да перасялення куцеінцаў на Валдай). Іверскі манастыр на той момант толькі закончваў будаваць, і вельмі малаімаверна, каб яго бібліятэка пачала сваё камплектаванне з замежных выданняў — цяжэй даступных, чым маскоўскія, і, у святле Ніканаўскай рэформы, часта “ненсправных”. Затое беларускія праваслаўныя цэрквы і манастыры,

Разгорт куцеінскай “Дыёптры” 1654 г.

наадварот, менавіта гэтымі — айчыннымі — кнігамі звычайна і карысталіся. Гакім чынам, сярод прысутных у іверскай рызніцы, з вялікай імавернасцю, трапілі з Куцейны два віленскія друкі: “Размовы Макарыя Вялікага (1622) і “Паўустаў Вялікай службы” (1646); чатыры львоўскія: “Анфалагіён” (1638), “Апостал” (1639), “Трыёдыён” (1642) і “Актоіх” (1644), а таксама чатыры кіеўскія: "Трыёдыён” (1627); “Паследаванне свяшчэннадыяканства” (1629), “Номаканон” (1629), “Трыёдыён” (1640). Гэтае меркаванне часткова пацвярджае і актавы матэрыял; напрыклад, дзякуючы знойдзеным Г. Галенчанкам дакументам мы ведаем, што з Куцейны на Валдай перавозілі 24 друкаваныя паўуставы³⁰⁶, якія можна атаясаміць з названым вышэй віленскім выданнем.

Яшчэ адна вялікая група ўкраінскіх кніг, знойдзеных архімандрытам Леанідам у рызніцы царквы Валдайскага манастыра, гэта кіеўскія выданні другой паловы XVII ст. Гэта галоўным чынам гамілетычныя зборнікі: “Ключ Разумення” Янікія Галятоўскага (1659), “Меч Духоўны” Лазара Барановіча (1666) і “Мір з Богам” Інакенція Гізеля (1669), да якіх далучаецца і Кіева-Пячорскі патэрык (1661). Усе гэтыя кнігі выйшлі ў свет ужо пасля адыходу Правабярэжнай Украіны да Маскоўшчыны, чым, відаць, і тлумачыцца іх шырокая прысутнасць у зборы Іверскае царквы. Натуральна, яны не маглі знаходзіцца ў куцеінскім зборы ў разгляданы намі перыяд, бо на момант пераезду яшчэ не былі апублікаваныя.

У рызніцы Іверскае царквы захоўвалася і 8 маскоўскіх выданняў, што выйшлі да 1654 г.: 1) “Трыёдзь кветная” (1597); 2) “Актоіх” (1631); 3) “Апостал” (1644); 3) “Лесвіца” (1647); 4) “Евангелле напрастольнае” (1653); 4) 'Трыёдзь кветная" (1653). Два з іх маюць правененцыйныя запісы, якія сведчаць пра мясцовае паходжанне гэтых кніг. Наконт астатніх не выпадае катэгарычна сцвярджаць, у якім з манастыроў яны пачаткова знаходзіліся. Такія кнігі маглі быць закупленыя для багаслужбы ў Іверскім манастыры, маглі іх набыць і куцеінскія манахі пад час сваіх неаднаразовых паездак у Маскоўшчыну, пра якія вядома з дакументаў'"⁷. Тым не менш сумнеўна, каб яны паходзілі з Куцейны.

3 апублікаваных архімандрытам Леанідам актаў вынікае, што ў зборах Іверскага манастыра знаходзілася літаратура, якая выклікала зацікаўленне патрыярха Нікана: ён пазычаў гэтыя кнігі, каб перапісаць, або проста забіраў сабе. Некаторыя з іх былі ўкладзеныя ў манастыр самім патрыярхам, болыпасць, аднак, з’явілася там менавіта пасля пераезду куцеінцаў на Валдай. I калі беларускія манахі перасяліліся ў толькі што збудаваны манастыр ды перавезлі туды маёмасць з Куцейны, Нікан, замест таго каб і далей папаўняць яго сховішчы новымі рэчамі ды кнігамі, пачаў усё адтуль вывозіць. Дзеля прыкладу назавём спеўныя кнігі, пра якія чытаем у патрыяршай грамаце за 7 ліпеня 1664 г. У ёй Нікан піша:

“...вам бы прнслать к нам в Воскресенской монастырь, с нашнм сыном боярскнм с Самунлом Марнсовым, девятнголосные кантнкн, зеленые, да осмоголосные псальмы н Мнневскаго обедню, да треголосные концерта; а мы, велнкнй господнн, велнм нх здесь перепнсать н к вам отошлем”³⁰⁸. Гаворка тут ідзе, як добра відаць, пра кнігі партэснага спеву, актоіх і іншую літаратуру, што магла выкарыстоўвацца на літургіі.

Цэлы шэраг рэдкіх рукапісаў ды старадрукаў значыцца і ў складзеным пасля смерці Нікана спісе забраных з Іверскага манастыра рэчаў. Большасць кніг гэтага спісу магла належаць да бібліятэкі Богаяўленскага манастыра, і мы разгледзім іх у наступным падраздзеле. А цяпер звернем сваю ўвагу толькі на тыя манускрыпты, якія выкарыстоўвалі на багаслужбе. Іх тры: “Кннга Сенаднк тшсмяной, в полдесть, оболочен отласом золотным”, “9 кннг Партесы девятогласные, в полудесть, в кожах обьяренных”, “Кннга Стнхаларь, знаменной, снречь Нрмолой, кутеннской, в десть, в коже черной”³⁰⁹. Паспрабуем разгледзець гэтыя кнігі болып уважліва, памятаючы, што некаторыя з іх можна атаясаміць з тымі, што згадвае архімандрыт Леанід, апісваючы кнігасхоў Новаерусалімскага манастыра, з прысутнымі ў інвентарных вопісах манастырскае маёмасці³¹⁰ або з тымі, што ўваходзілі ў склад Патрыяршай бібліятэкі ў Маскве³¹¹.

-"Кнйга Сенадйк пйсмяной, в полдесть, оболочен отласом золотным ” — гэта “Сінодзік”, або “Памяннік”, г. зн. кніга, дзе запісвалі імёны асобаў, што паміналіся ў малітве за памерлых на суботняй літургіі ў часе посту ды інш. У вопісе новаерусалімскай манастырскай бібліятэкі 1685 г. гэты рукапіс фігуруе пад № 92: “Кннга Сенаднк обложен отласом золотным в полдесть”, але архімандрыт Леанід пры апісанні кніжніцы яго ўжо не згадвае. Гэта мог быць памяннік Богаяўленскага манастыра, прывезены куцеінскімі манахамі на Валдай, але хутчэй за ўсё гэта сінодзік Іверскага манастыра, распачаты пры яго стварэнні, які Нікан намерыўся выкарыстоўваць у Новаерусалімскім манастыры.

“9 кнйг Партесы девяпгогласные ” — Кнігі партэснага спеву, раскладзеныя на 9 мелодый-“гласаў”. Выявіць іх у разгляданых матэрыялах не ўдалося, але з тае прычыны, што ў Маскоўшчыне партэсныя спевы на той час яшчэ не былі пашыраныя, з вялікай доляй пэўнасці можна меркаваць, што гэты рукапіс паступіў з Беларусі.

— “Кнйга Стйхаларь, знаменной, сйречь Нрмолой, кутейнской, в десть, в коже черной ” — “Ірмалой”, відаць, тут названы “Стыхаларам таму, што змяшчаў сярод іншых спеваў і стыхіры (хоць традыцыйна гэтым словам называецца адмысловая спеўная кніга). Відаць, тут маецца на ўвазе рукапіс, пра які архімандрыт Леанід піша: «Нрмолой, с первоначальнымн лннейнымн нотамн, Южно-Русского распева, в лнст...

пнсан в первой половнне XVII стол. (...). Вннзу по лнстам две подпнсн, н одна под другою, первая: “Княга глаголемая Нрмолой, монастыря обшежнтельного Кутейнского, Храмов Святых Богоявлення н Рождества Хрнстова а ннже: “Сяя кннга Пречнстой Богородяцы Нверского монастыря” ... Переплетен в коже.» Як бачым, гэтая кніга падпадае паводле шэрагу прыкметаў пад апісанне. Ёсць толькі адна неадпаведнасць: архімандрыт Леанід гаворыць пра лінейную натацыю і “ЮжноРусскнй распев”, а ў спісе фігуруе “Стнхаларь знаменной”³¹². Гэтую супярэчнасць, аднак, развязаць даволі проста, калі прыняць пад увагу, што ў тагачасных дакументах названым тэрмінам нярэдка абазначалі нотны запіс увогуле, а не толькі той, што завецца “знаменным” сёння. Сам уладальніцкі надпіс сведчыць пра паходжанне рукапісу з Куцейны. Відаць, пра той самы “Ірмалой” піша і архімандрыт Амфілохі, крыху іначай цытуючы куцеінскую інскрыпцыю на ім: “Кннга глаголемая Ермолог, монастыря обіцежнтельного Кутейнского нноческаго н, Храмов Святых Богоявлення н Рождества Хрнстова, Православня Греческаго Восточного”³¹³.

Яшчэ адна літургічная кніга з былой куцеінскай маёмасці, у камплекце з іншым царкоўным абсталяваннем, вярнулася ў Богаяўленскі манастыр з Іверскага ў 1671 г., калі там аднаўлялася багаслужба пасля звароту манахаў на старое месца. Мы ведаем пра гэта з акта перадачы маёмасці, у якім пералічаныя: “Крест серебряный; потнр серебряный, позолоченный на обе стороны; блюдо серебряное, позолочено на обе стороны, лжнца серебряная позолоченная, звезда серебряная; Евангелне напрестольное, печатн Львовской, обложено бархатом красным; кадяло серебряное, резное с цепямя; рнзы, стяхарн, епнтрахнлн”³¹⁴.

I ўрэшце, пра што ўжо гаварылася ў папярэднім раздзеле, аздабленне пісанага ў Куцейне гэтак званага “Баркалабаўскага ірмалоя” з збораў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь дае нам падставы меркаваць пра наяўнасць у манастыры шэрагу кніг, выкарыстаных мастаком у якасці ўзору. Такім чынам, багата дэкараваны тытульны аркуш і ініцыялы “Баркалабаўскага ірмалоя” дазваляюць прасачыць, якія друкаваныя выданні і рукапісы выкарыстоўваліся мастаком пры аздабленні кнігі, — а значыць, былі ў Богаяўленскім манастыры. Так, па-першае, агульная кампазіцыя тытульнага аркуша, а таксама яе паасобныя элементы сведчаць, што мініяцюрыст пад час працы меў перад вачыма явейскае “Евангелле навучальнае” 1616 г., адпаведна, яно таксама было тады ў Куцейне. Па-другое, правобразам мініяцюры “Ушэсце Гасподняе’ на тытульным аркушы манускрыпта паслужыў вельмі падобны паводле кампазіцыі і асобных дэталяў дрэварыт з выдадзенага Слёзкам у 1639 г. у Львове “Апостала”. Па-трэцяе, арыгінальны ініцы-

ял “Б” на першым аркушы кнігі скапіяваны з мсціслаўцавага Псалтыра 1576 г. I нарэшце, ініцыял на арк. 187 зроблены ў манеры, што пераймае тэраталагічны стыль, — гэта сведчьіць пра наяўнасць у Богаяўленскім манастыры большай колькасці старажытных рукапісаў, ініцыялы з якіх маглі выкарыстоўвацца ў якасці ўзору.

Досыць складана акрэсліць велічыню кнігазбору куцеінскіх цэркваў, бо мы не маем пра гэта пэўных сведчанняў. Савецкі гісторык кнігі Б. Сапуноў, які вывучаў царкоўныя бібліятэкі Русі дамангольскага перыяду, прапаноўваў для вызначэння велічыні храмавага кнігазбору абапірацца на колькасць неабходных для багаслужбы кніг; паводле навукоўца, мінімальная кніжніца пры манастырскай царкве павінна была налічваць 26 кніг³¹⁵.

Параўнаем названую лічбу з колькасцю кніг у царкоўных зборах айчынных манастыроў канца XVI — першай паловы XVII ст. Напрыклад, менавіта 26 кніг знаходзілася ў 1579 г. у царкве менскага Узнясенскага манастыра: “Уволтарн... напрестоле Евангелне старое троха медю оправленое... Утойже церквн кнйг менен месечных двонадцать Евангелне Учнтельное Устав церковнын Охтанхн трн прелог однн треодн две постная нцветная Требннкь однн Апостол однн кннгн две старые поркгамнновое пора... [парэмійнікі? — Ю. Л.] псалтырь пнсаная одна...”³¹⁶ Літургічны збор Лешчынскага манастыра нават у 1620 г. налічваў 24 паасобнікі: “На престоле евангеліе на поль десты пнсаное, желнзомь оправное, (...) вь той церквн кннгн Треодн две, посная н цветная, друкованые, охтанковь два пнсаных на осмнгласов, апостоль друкованый одень, Петрь одень, а другнй пнсаный, уставь пнсаный одень н... друкованый, трефологій спнсаный, мнннй оправныхь деветь, десятая мнння старая, служебннкь друкованый одень, служебннкь пнсаный одень, часовннковь друкованыхь старыхь два”³¹⁷.

Як бачым, абодва згаданыя вышэй манастырскія кнігазборы дасягаюць велічыні, блізкай да названай, толькі дзякуючы наяўнасці ў сваім складзе некалькіх паасобнікаў тых ці іншых кніг, а значыць, не ўсе патрэбныя для багаслужбы кнігі ў іх былі. Разам з тым яны сфармаваліся раней, у болып бедны на кнігу час, і былі ў значнай ступені ўкамплектаваныя манускрыптамі. Куцеінскі ж манастыр ад моманту свайго заснавання актыўна карыстаўся плёнам ужо развітога на той час кірылічнага кнігадруку (беларускага і ўкраінскага), а ад пачатку 1630-х і сам пачаў займацца выдавецкай дзейнасцю. Таму мы перакананыя, што названая лічба ў 26 тамоў уяўляе сабой толькі самы ніжні пункт адліку магчымай колькасці тамоў у царкоўнай кніжніцы. Больш імавернае меркаванне, што кнігазбор Богаяўленскай царквы ў сярэдзіне XVII ст. мусіў налічваць болып за сотню тамоў.

Такое меркаванне выказваецца як з увагі на значныя магчымасці манастыра ў забеспячэнні сябе кнігай, так і на яго патрэбы ў апошняй. Напрыклад, паводле аўтара “Ліфаса”, у Куцейне ў разгляданы намі перыяд знаходзілася блізу 200 манахаў³¹⁸. Нават улічыўшы, што частка браціі мела ўласныя кнігі для спеваў і малітвы, а іншыя маглі карыстацца адной кнігай на некалькі асоб, цяжка ўявіць, што багаслужба з такой колькасцю ўдзельнікаў магла абыходзіцца ўсяго некалькімі актоіхамі ці трыфалагіёнамі — асабліва ведаючы, што літургічныя кнігі дзясяткамі закупалі ў Вільні, Кіеве ды Львове (пра што мы скажам ніжэй), не кажучы ўжо пра ўласна куцеінскія выданні.

Нават у больш позні час царкоўны збор Богаяўленскага манастыра быў дастаткова вялікі, каб кнігі з яго выдавалі ў карыстанне не толькі манахам, а нават і паслушнікам, на увесь час іх побыту ў манастыры. Падставы для такога меркавання даюць нам інскрыпцыі на “Актоіху” з бібліятэкі Нацыянальнага гістарычнага архіва*. Першы паводле храналогіі — укладны запіс былой манахіні куцеінскага Успенскага манастыра, а пазней (пасля перасялення куцеінак у Маскву) намесніцы і затым ігуменні Новадзявочага манастыра Антаніды Данілаўны: “Сніа кн(н)га гло(голе)моіа Юктан | Пр(е)ч(н)стыіа Б(огородн)цы Новаго | д(е) в(н)ча м(о)н(а)ст(ы)рга намістннцы| ст(а)р(н)цы Антоннды Даш/ловны. I А дала сню кн(н)г# в ц(е)рк(о)вь Б(о)жню| Б(о)гогавленню Хр(н)стов^ I в К^теннской м(о)н(а)ст(ы)рь | по свонх роднтеліа.г вь вічніцн помннок.| А тое кн(н)гн іс тое ц(е)рквн Б(о)жі'н | ннком# краЭрчн не вынесть, I нн продапг, нн заложнда, нн по д(у)ше не йдадаот, | а будеот кто сню кн(н)г# ^краст чн продасть | ілн заложшл ілн по своем д(у)ше одадасть I і нас с ннмь разсудн/п Б(о)гь на второл/1 прншествін Хр(н)ст(о)ві”³¹⁹.

Апроч гэтага, паасобнік мае яшчэ два запісы (таксама пазнейшыя), якія даюць інфармацыю менавіта пра карыстанне з манастырскіх кнігазбораў. Так, на арк. 125 адг. пазначанае імя чытача: “Перебнлло Іеремій”, а з інскрыпцыі на арк. 194 зразумела, што “Актоіх” вярнуўся ў бібліятэку, бо “Послушннкь Неремія Перебнлло выбыль февраля 13 чнсла”. 1 ўрэшце, апошняя куцеінская інскрыпцыя “Актоіха” — на наступнай старонцы (арк. 194 адг.) — сведчыць, што кніга захоўвалася ў манастыры яшчэ на пачатку XIX ст.: “Сня кннга Октонхь оть перваго до четвертаго гласа прннадлежнп» Оршанскаго Богоявленскаго Кутеннскаго монастыря. Подпнсаль рнзннчі’й эклеснархь іеромонахь Макарій 1803 года. Находнтся вь семь же монастырі”.

Антаніда Данілаўна была сярод манахіняў, пераведзеных у маскоўскі Навадзявочы манастыр, а значыць — кніга трапіла ў Куцейну ўжо пасля

* Гэтыя запісы на кнізе выявіў і ласкава прадставіў аўтару загадчык аддзела навуковага выкарыстання дакументаў і інфармацыі Нацыяналызага гістарычнага архіва Беларусі Дз. Лісейчыкаў, за што выказваем яму шчырую падзяку.

вайны з Маскоўшчынай. Тым не менш цытаваная інскрыпцыя паказвае нам манастырскія звычаі, якія, імаверна, мелі месца і раней. Разгляданыя ў комплексе, гэтыя запісы ўяўляюць цікавасць асабліва тым, што сведчаць пра наступнае: а) кніга паступіла менавіта ў царкоўны збор (гл. укладны запіс) і знаходзілася там прынамсі да пачатку XIX ст. (яе падпісаў рызнічы-“эклезіярх”, а не эканом ці намеснік); б) кнігі з гэтага збору выдаваліся манахам і паслушнікам для ажыццяўлення “прафесійнай дзейнасці” (у нашым выпадку для малітвы і спеву на літургіі) і маглі падпісвацца дзеля адрознення ад узятых іншымі “чытачамі”; в) вярталіся ў бібліятэку па выхадзе дадзенай асобы з манастыра.

Пры канцы паспрабуем разважыць, дзе размяшчалася царкоўная кніжніца. Дакладных звестак пра месца яе знаходжання ў Богаяўленскай царкве ў нас няма, таму будзем разглядаць гэтае пытанне ў кантэксце тэндэнцый, супольных для праваслаўных цэркваў і манастыроў усходнееўрапейскага рэгіёна.

Адзначым, што царкоўны кнігазбор не мусіў знаходзіцца ўвесь у адным месцы. Так, Евангелле традыцыйна знаходзілася на алтары і, як слушна адзначае расійскі кнігазнаўца С. А. Клепікаў, складала частку яго дэкаратыўнай аздобы³²⁰ (таму ў інвентарных вопісах царкоўнай маёмасці Евангеллі звычайна паказваюцца асобна ад астатніх кніг). Іншыя прыналежныя да манастырскіх цэркваў кнігі найчасцей захоўваліся ў рызніцы ці ў скарбцы. Калі архітэктура бажніцы абумоўлівала наяўнасць дзвюх рызніц, то нярэдка скарбцам служыла адна з іх (як, напрыклад, гэта было ў Лешчанскім манастыры³²¹). У нашым выпадку, праўда, скарбец размяшчаўся ажно ў падмурку³²² — таму хутчэй за ўсё літургічная літаратура знаходзілася ў рызніцы дзеля больш вольнага доступу пры падрыхтоўцы да літургіі. Пэўная частка кніг—тыя рукапісы і друкаваныя выданні, па якіх спявала брація, — магла пакідацца на клірасе, дзе стаяў пад час набажэнства хор (адсюль паходзіць і тэрмін “крыласныя кнігі”, часам сустраканы ў царкоўных вопісах, напрыклад у “Інвентары царквы Супраслеўскага манастыра” 1668 г.³²³).

Падсумоўваючы сказанае, адзначым, што куцеінскі Богаяўленскі манастыр меў супольны царкоўны кнігазбор для сваіх храмаў. Літургічная і спеўна-малітоўная літаратура ў царкоўных зборах куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII ст. была прадстаўлена кіеўскімі, віленска-явейскімі, львоўскімі і куцеінскімі выданнямі. Узніклыя з розных прычынаў прагалы* ў рэпертуары друкаванай прадукцыі

* Некаторыя тытулы не маглі быць друкаваныя, бо патрэба ў іх абмяжоўвалася адным паасобнікам, як, напрыклад, манастырскі памяннік; іншыя ж тады яшчэ не публікаваліся друкам як ірмалоі, першы з якіх, па сутнасці, выйшаў толькі на пачатку XVIII ст. у Пачаеве (бо, напрыклад, аднайменнае явейскае выданне 1642 г. уяўляе сабой хутчэй варыянт актоіха).

запаўняліся манускрыптамі, як пісанымі ў самім манастыры, так і, відаць, набыванымі — пра што сведчыць прысутнасць рукапісаў з тэраталагічным аздабленнем (створаных даўней).

Бібліятэкі ў Богаяўленскім манастыры

XV-XVI стст., а нават на пачатку XVII ст. кнігазборы айчынных манастыроў усходняе традыцыі яшчэ не раздзяляюцца на літургічны і чэційны — або, прынамсі, такое раздзяленне

не адбіваецца ў інвентарах (зрэшты, на той час даволі рэдкіх). Прык-

ладам могуць служыць вопіс манастырскай маёмасці Траецкага манастыра ў Слуцку з 1494 г.³²⁴, супраслеўскага Дабравешчанскага манастыра з 1532 г.³²⁵ або згадваныя ў папярэднім раздзеле інвентары Лешчынскага манастыра 1588, 1595 і 1620 гг.³²⁶ Прычына гэтай з’явы

цалкам зразумелая: кірылічная кніга была яшчэ пераважна рукапісная, а значыць — рэдкая і манастыры не валодалі дастаткова вялікім аб’ёмам чэційнай літаратуры’, які абумоўліваў падобнае раздзяленне. Сітуацыя мяняецца, як здаецца, бліжэй да сярэдзіны XVII ст., калі, з аднаго боку, ужо назапашваецца неабходная для зменаў “крытычная маса” кірылічнай друкаванай кнігі, а з другога — да нас пачынаюць пранікаць праз закон базылянаў павевы заходняй бібліятэчнай культуры.

На падставе аналізу розных крыніц, пра якія мы скажам ніжэй, можна меркаваць, што чэційная хрысціянская літаратура была даволі шматлікая ў кнігазборах Богаяўленскага манастыра сярэдзіны XVII ст. Разам з тым

адсутнасць адпаведнага актавага матэрыялу не дазваляе з пэўнасцю сцвярджаць, што яна была вылучаная ў асобны, адрозны ад царкоўнага, фонд. Такім чынам, у гэтым падраздзеле разгледзім пытанне, ці існавала ў Куцейне ў гэты перыяд самастойная манастырская бібліятэка, і калі так, дык што яна сабой уяўляла.

Хоць мы і не маем у сваім распараджэнні вопісаў манастырскай маёмасці гэтага часу, аднак ёсць некалькі ўскосных сведчанняў, якія схіляюць да станоўчага адказу на гэтае пытанне. Першае з іх — гэта некалькі разоў публікаваны рознымі даследнікамі ўладальніцкі запіс на рукапісным зборніку XVI ст. твораў Сымона Метафраста³²⁷ (апрача напісанага Метафрастам, зборнік змяшчае творы Андрэя Крыцкага, Яна Залатавуснага, Дамаскіна і некаторыя іншыя тэксты). Складальнікі апісання славянскіх рукапісаў Патрыяршай бібліятэкі, расійскія кнігазнаўцы А. Горскі і К. Неваструяў абмінулі гэты ману-

* А часам, што даволі дзіўна, наагул не мелі такіх кніг.

скрыпт у сваім каталозе³²⁸, аднак сціслае яго апісанне пад № 738 падае Т. Пратасьева, услед за П. Уладзіміравым, прыпісваючы аўтарства перакладу Курбскаму: “Князь Андрей Курбскпй. Перевод Снмеона Метафраста (сборннк жптнй н слов), 2-ая пол. XVI в., 1°, четкая западнорусская скоропнсь разных рук...”³²⁹ Найбольш дакладнае даследаванне зборніка пакінуў менавіта П. Уладзіміраў, паводле якога мы і цытуем згадваную інскрыпцыю: “Сія кнпга ст. Спмеона Метофраста монастыря обіцежнтельнаго Кутеннского н Буйнпцкого”³³⁰. Мяркуем, рукапіс першапачаткова належаў куцеінскаму манастыру, аднак потым быў пазычаны ці, хутчэй, перададзены Буйніцкаму, на што паказвае апошняе слова інскрыпцыі, відаць, пазней дапісанае. Адсутнасць у цытаваным надпісе згадкі пра прыналежнасць кнігі да царкоўнага збору або да маёмасці пэўнага манаха можа сведчыць пра наяўнасць у Куцейне самастойнай манастырскай бібліятэкі.

Аднак гэтага аргумента, натуральна, не дастаткова, таму пашукаем іншых довадаў, каб падмацаваць нашае меркаванне. Так, у прыватнасці, вядома, што царкоўны збор у Іверскім манастыры ацалеў пад час пажару 1704 г. менавіта таму, што захоўваўся ў рызніцы, тым часам як размешчаная ў іншым месцы бібліятэка загінула: “в кнпгохранптельннцы церковные печатные... кнлгн все сгорелн”³³¹. (Больш за тое, архімандрыт Леанід дакладна апісвае месца знаходжання бібліятэкі пад час ягонага прыезду на Валдай і вынікі згаданага пажару: “Кнпгохранплпше Нверского монастыря помеіцается во втором этаже палаткп, прнстроенной к папертп соборного храма с южной его стороны. Оно пострадало в пожаре 1704 года, нстребнвшем всю внутренность соборного храма, более чем рлзннцу, что впдно по малому остатку рукоппсей н старопечатных кнпг (...), сравнптельно с пзвестною нам ученою н нздательскою деятельностню пноков кутеннского братства; a no тому п надобно полагать, что значптельная часть кнпжных его сокровшц погпбла нменно в этот пожар”.)³³² Куцеінцы пасля пераезду ў Іверскі манастыр арганізавалі жыццё і побыт у ім паводле сваіх старадаўніх традыцый і звычаяў³³³, таму можна меркаваць, што і характэрнае вылучэнне кніг для чытання ў адмысловую манастырскую бібліятэку ўвялі на падабенства таго, што мела месца ў Куцейне.

Да часу прыезду беларускіх манахаў на Валдай бібліятэкі ў Іверскім манастыры не было. 3 актаў відаць, што нават будаўніцтва апошняга, распачатае толькі ў 1653 г., яшчэ не было закончана³³⁴. Пра тое, што менавіта куцеінцы размяркоўвалі кнігі паміж царкоўным зборам і манастырскай бібліятэкай, у прыватнасці, сведчыць надпіс “knihochranitelпаіа” на “Тлумачальным Псалтыры” з Патрыяршай бібліятэкі. Сам манускрыпт спачатку ўклаў патрыярх Нікан у Іверскі манастыр, а пазней,

у 1661 г., ён жа забраў кнігу ва Уваскрэсенскі³³⁵. Аўтар інскрыпцыі паходзіў з усходніх земляў Рэчы Паспалітай, пра што сведчаць корань “кніг-” 3 прысутным у ім выбухным “г” (перадаваным як “h”), так і ўвогуле выкарыстанне лацінкі — прычым у яе тагачасным беларускапольскім варыянце: інскрыптар транслітаруе выбухное “г” як “h”, “х” — як “ch”, а “я” — як “іа”.

3 дакументаў вынікае, што да прыезду куцеінцаў у Іверскім манастыры “іншаземцаў” (так называюць беларусаў у гэтых актах маскоўцы) не было, пасля ж іх прыезду амаль усе тубыльчыя манахі пакінулі манастыр³³⁶. Такім чынам, цытаваны надпіс паказвае, што паміж 1654 і 1661 гг. (паміж часам прыбыцця куцеінцаў і забрання кнігі Ніканам) у Іверскім манастыры беларусы праводзілі ўпарадкаванне тамтэйшага кніжнага масіву з раздзяленнем яго на дзве часткі: царкоўны збор і ўласна манастырскую бібліятэку. Гэта зноў жа схіляе думаць, што звычай вылучаць манастырскую бібліятэку асобна ўвялі менавіта нашыя продкі паводле даўніх сваіх традыцый, а значыць, падобны падзел існаваў ужо ў Куцейне.

Цяпер звернем увагу на тое, якія кнігі маглі знаходзіцца ў манастырскай бібліятэцы. Пачнём з спісу забраных патрыярхам рэчаў, вяртання якіх пазней патрабавала іверская брація. Вось урывак з яго: “Кннга Федора Студнта, вь десть, в переплете в коже. Кннга Соборннк, а в ней 41 глава, в десть, в переплете. Кннга Грнгорня Селунского, в десть, в переплете, оболочена кожею черной. 4 кннгн Новаго Завета, вь полдесть, печать кутеннская, оболочены кожею красною, по обрезу золочены, верхнне доскн басмены золотом. ...Кннга Ноанна Дамаскнна, в десть, в досках, обложена кожею вншневою, верхняя доска басмена золотом. Кннга Ноанна Златоустаго, сказанне Ноанна Богослова, пнсменая в десть, в досках, оболочена кожею красною, на верхней доске басмено золотом. ...Кннга Ноанна Златоустаго, О Свяшенстве, в полдесть, печать кневская, оболочена кожею красною. Кннга Беседы н Толковання Ноанна Златоустаго, в десть, вт> доскахь, оболочена кожею черною, на верхней доске басмена золотом. Кннга Соборннк, в полдесть, пнсмо греческое, в коже белой”³³⁷.

Паспрабуем высветліць, пра якія ж кнігі тут можа ісці гаворка, і суаднясём іх з згаданымі архімандрытам Леанідам пры апісанні кнігазбору Новаерусалімскага манастыра, з прысутнымі ў інвентарных вопісах манастырскае маёмасці³³⁸ і з тымі, што ўваходзілі ў склад Патрыяршай бібліятэкі ў Маскве³³⁹.

-“Кнйга Федора Студйта, в десть” — гэта зборнік казанняў згаданага аўтара. Зыходзячы з наяўнасці немаскоўскіх запісаў, можна меркаваць, што тут згадваецца “Собранне поученнй преподобного

Федора Студнйского...” XVII ст. (№ 160 у каталозе Горскага і Неваструева)³⁴⁰, бо апрача твораў Фёдара Студыта тут змешчаны і пераклад казанняў Пятра Скаргі, занатаваны “малороссійскнм почерком”³⁴¹. Апошняя акалічнасць паказвае на яго паходжанне з усходніх земляў Рэчы Паспалітай (дарэчы, “малороссійскім” аўтары называюць і пераклад “Евангелля навучальнага”, што выйшла друкам у 1616 г. у Еўі)³⁴². Аднак гэты паасобнік паводле фармату — у % долі аркуша, — не адпавядае апісанаму ў акце.

— “Кнйга Соборнйк, в ней 41 глава, в десть, в переплете” — не маючы больш дакладнай інфармацыі, складана адназначна сцвердзіць, якія матэрыялы ўваходзілі ў зборнік. Напрыклад, толькі пры апісанні бібліятэкі Новаерусалімскага манастыра архімандрыт Леанід пералічвае тры зборнікі, два з якіх “Сербского гшсьма”, а адзін — “Руского пнсьма”³⁴³, але ніводзін з іх не мае сведчанняў беларускага бытавання, а таксама не мае ўказання на колькасць раздзелаў; згадвае ён і “Сборннк нменуемый Панегнрнк, в коем заключаются краткне (проложные) жнтня Святых”. Разнастайныя зборнікі прысутныя і ў маскоўскай Патрыяршай бібліятэцы; некаторыя з іх маюць беларускія ці ўкраінскія правененцыі³⁴⁴. Тым не менш вызначыць дакладна, які з іх згадваецца ў спісе, на сёння не ўяўляецца магчымым.

-“Кнйга Грйгорйя Селунского” — гэта палемічныя творы Рыгора Паламы, які быў епіскапам у Салоніках. У прыватнасці, у зборах Патрыяршай бібліятэкі ў Маскве знаходзілася некалькі рукапісаў XVIXVII стст. (№ 175-178), што змяшчалі пісанні “Св. Грнгорня (Паламы) н Ннла (Каваснлы), архнепнскопов Солунскнх протнв Латннян”. На манускрыпце пад № 177 ёсць запіс, які сведчыць, што кніга ўкладзеная патрыярхам Ніканам у 1654 г. у Іверскі манастыр; хутчэй за ўсё манахі патрабавалі вяртання менавіта гэтага рукапісу. На жаль, куцеінскай бібліятэцы, у такім разе, ён не мог належаць.

- “4 кнйгй Новаго Завета, вь полдесть, печать кутейнская, оболочены кожею красною, no обрезу золочены, верхнйе доскй басмены золотом ” — чатыры паасобнікі куцеінскага “Новага Запавету” (якія, дарэчы, захоўваліся ў Новаерусалімскім манастыры яшчэ за Амфілохіем)³⁴⁵. Усе гэтыя кнігі мелі ўкладныя запісы Нікана, таму, відаць, яны былі набытыя пад час прыезду куцеінскіх манахаў у Маскоўшчыну ўвесну 1653 г., калі тыя прывезлі гэтае выданне на продаж³⁴⁶.

- “Кнйга Моанна Дамаскйна, в десть ” — складана сказаць, які(я) дакладна з твораў Яна Дамаскіна змяшчала гэтая кніга, бо адсутнічае найменшы намёк на тытул. 3 увагі на фармат гэта не маглі быць друкаваныя ў Куцейне “Актоіх” ці ‘Тісторыя пра Варлаама і Ясафа”. 3 вялікай доляй імавернасці гэтую кнігу, аднак, можна атаясаміць

Разгорт куцеінскага “Новага Запавету з Псалтыром” 1652 г.

з рукапісам, апісаным Пратасьевай пад № 736, які яна атрыбутуе наступным чынам: “Князь Андрей Курбскнй. Перевод богословня йоанна Дамаскнна, XVII в., Г, юго-западная скоропнсь разных рук...” Кніга мае запіс XVII ст.: “Кннга Ноанна Златоустаго о девятн чннах ангельскнх, пнсана белорусскнм пнсьмом”³⁴⁷. Імавернасць паходжання гэтага манускрыпта з Куцейны даволі высокая.

-“Кнйга Ноанна Златоустаго, сказанйе Ноанна Богослова, пйсменая ” — папулярныя сярод праваслаўных гаміліі Яна Залатавуснага на “Евангелле паводле св. Яна”. У апісанні новаерусалімскай манастырскай бібліятэкі пад № 51 значыцца кніга “Беседы Св. Ноанна Златоустого на Евангелне от Ноанна Богослова, в лнст напісаная ў Маскоўшчыне ў 1545 г. Правененцыі, якія б сведчылі пра яе бытаванне ў Беларусі, адсутнічаюць, таму няма падстаў меркаваць, што гэтая кніга была ў бібліятэцы куцеінскага Богаяўленскага манастыра.

— “Кнйга Моанна Златоустаго, О Свяіценстве... печать кйевская” — перакладзеная з грэцкай мовы Епіфаніем Славінецкім і выдадзеная ў Кіеве ў 1624 г. “Кніга пра Святарства” Яна Залатавуснага. Архімандрыт Леанід у апісанні бібліятэкі Новаерусалімскага манастыра згадвае толькі львоўскае выданне 1614 г.³⁴⁸ У святле прыведзеных у папярэднім падраздзеле разважанняў гэтая кніга з вялікай ступенню імавернасці магла трапіць на Валдай праз Куцейну.

“Кнйга Беседы й Толкованйя Моанна Златоустаго ” — рукапісны зборнік гамілій Яна Залатавуснага (“гамілія” ў перакладзе з грэцкай азначае “размова”). У прыватнасці, у зборах Патрыяршай бібліятэкі ў Маскве знаходзіўся паўустаўны рукапіс XVI ст. з прапаведніцкімі

творамі Залатавуснага (№ 125)³⁴⁹. Сведчанняў беларускага паходжання або бытавання гэтага зборніка няма.

— “Кнйга Соборнйк... пйсмо греческое" — рукапісны зборнік на грэцкай мове. У апісанні новаерусалімскай кніжніцы мы яго не сустракаем, што, зрэшты, і не дзіўна, бо патрыяршай граматай за 10 кастрычніка 1674 г. было загадана “кннгн пнсьменные н харатейные, й Латннскне н Греческне, пересмотря взять к Москве”, у выніку чаго ў Патрыяршую рызную казну адправілі каля 500 паасобнікаў³⁵⁰. Гэтыя кнігі ўвайшлі ў спіс, апублікаваны Ундольскім, аднак без апісання зместу складана вызначыць, пра які зборнік ідзе гаворка.

Такім чынам, частка пералічаных кніг да куцеінскіх збораў адназначна не належалі. Што да астатніх, то імавернасць гэтага ёсць, аднак у большасці выпадкаў выказацца ўпэўнена на азначаную тэму не ўяўляецца магчымым. Тым не менш адсутнасць на іх укладных запісаў Нікана, які вельмі заўзята ставіўся да падобных дробязяў, схіляе да меркавання, што яны паступілі не ад яго, а з куцеінскай бібліятэкі.

У дакументах Іверскага манастыра сустракаецца яшчэ адзін спіс, які мы не можам абмінуць увагай. У ім пералічаныя спісы кнігі, якія Нікан узяў у колішняга эканома (“стронтеля”) Іверскага манастыра і якія ў сваёй большасці таксама паходзяць з даваенных часоў: “...10 кннг аввы Дорофея, вь полдесть, печать кневская, в тетратех; кннга О Непостнжнмом, в четверть, в кожн красной; кннга Трефолой, львовскня печатн, в десть, в переплете; кннга Апостол, кневскня печатн, в десть, в переплете; кннга Охтай, на восмь гласов, львовскня печатн, в переплете”³⁵¹. Пра гэтыя кнігі можна сказаць наступнае:

- “10 кнйг аввы Дорофея, вь полдесть, печать кйевская, в тетрапіех ” — амаль усе згаданыя ў акце паасобнікі былі ў кнігасхове Уваскрэсенскага манастыра нават у XIX ст. — шэсць з іх архімандрыт Леанід апісвае пад № 95 (“Аввы Дорофея поучення, напеч. в Кневе в 1628 году в 4-ку, 243 лнста в коже. 6 экз.”), а яшчэ два — пад № 96.

- “Кнйга О Непостйжймом ” — гэта не што іншае, як “Маргарыт”, якая пачыналася менавіта з казання “Пра неспасцігальнае”. У Патрыяршай бібліятэцы былі рукапісы такога складу — № 126 і 127³⁵², аднак яны не маюць ні куцеінскіх, ні валдайскіх пазнакаў — толькі пскоўскія і суздальскія сведчанні пра напісанне.

-“Кнйга Трефолой, львовскйя печатй, в десть, в переплете" — “Трыфалагіён” у разгляданы час чатыры разы друкаваўся ў Львове: у 1632, 1638, 1643 і 1651 гг. Магчыма, гэта згаданы ў вопісе кнігазбору Уваскрэсенскага манастыра 1685 г. “Трефолой в десть, без начала н без конца”³⁵³.

— “Кннга Апостол, кневскйя печатй, в десть, в переплете” — гэта, несумнеўна, “Апостал”, выдадзены ў Кіеве ў 1630 г. Спірыдонам Co-

балем, і цалкам магчыма, што ў выглядзе паасобніка, дадрукаванага ў Беларусі. Гэты ж “Апостал” таксама “ўсплывае” ў вопісе Уваскрэсенскага манастыра 1685 г.³⁵⁴

— “Кнйга Охтай, на восмь гласов, львовскйя печатй, в переплете У разгляданы час такая кніга тройчы друкавалася ў Львове: у 1630,1640 або 1644 гг. У матэрыялах Новаерусалімскага манастыра яго выявіць не ўдалося.

Пералічаныя ў апошнім акце кнігі, з выняткам “Маргарыт”, — гэта кіеўскія і львоўскія выданні, якія, на нашую думку, патрапілі ў валдайскі Іверскі манастыр разам з куцеінскай бібліятэкай. На Валдаі яны таксама ўваходзілі ў склад манастырскай кніжніцы, таму што былі ўзятыя ў эканома, які загадваў бібліятэкай. Гэты акт цікавы яшчэ з увагі на адну акалічнасць: ён паказвае, што кнігі для куцеінскай бібліятэкі закупалі дзясяткамі, прычым, відаць дзеля эканоміі, часта ў несшытаваным выглядзе, з разлікам на тое, што іх пазней аправяць манастырскія майстры.

Апрача архімандрыта Леаніда, яшчэ адзін звязаны з Куцейнай спіс старадаўніх рэдкіх кніг у XIX ст., а менавіта блізу 1817 г., склаў іерэй Іван Грыгаровіч. Спіс быў апублікаваны двойчы — М.Нікалаевым і Ю. Лабынцавым, у крыху адрозных версіях³⁵⁵. Варыянт Нікалаева хоць і карацейшы, але падаё куцеінскае перавыданне “Лексікона” Памвы Бярынды, якога ў варыянце Лабынцава няма. Тое, што тут не пералічаны шэраг рэдкіх кніг, якія згадваюцца ў складзеных прыблізна ў той самы час рэестрах бібліятэкі жаночага манастыра³⁵⁶, сведчыць, што Грыгаровіч не аглядаў Успенскае кніжніцы. Для нас гэты спіс карысны тым, што ў ім могуць згадвацца кнігі (хутчэй за ўсё дублеты) з манастырскае бібліятэкі, пакінутыя для браціі, што засталася ў Беларусі.

Выключым з спісу Грыгаровіча кнігі, якія адназначна (з увагі на дату выхаду) трапілі ў бібліятэку манастыра пасля перасялення асноўнай часткі манахаў на Валдай і пад храналогію нашага артыкула не трапляюць. Гэта:

1)  Радзівілоўскі А. «Вянец Хрыстовы». Кіеў, 1688;

2) Галятоўскі Я. «Ключ Разумення». Кіеў, 1660;

3) Галятоўскі Я. «Месія сапраўдны». Кіеў, 1669;

4)  Галятоўскі Я. «Mesiasz Prawdziwy» (гатычным шрыфтам). Кіеў, 1672;

5) Барановіч Л. «Меч Духоўны». Кіеў, 1666;

6) Галятоўскі Я. «Мір чалавеку з Богам». Кіеў, 1660;

7) «Рай мысленны», выд. у Іверскім манастыры ў 1669 г.;

8) Рукапіс «О везваню до закону.1683 г.;

9) Барановіч Л. «Трубы славес». Кіеў, 1674;

10)            Максімовіч I. «Феатрон маральнапавучальны». Чарнігаў, 1708;

11)            Барановіч Л. «Lutnia Apollinowa Kozdey sprawie gotowa». Кіеў, 1671;

12)            «Wiara prawoslawna». Вільня, 1704.

Маскоўскі «Службоўнік» 1655 r. таксама трапіў у Куцейну, імаверна, пасля пераезду асноўнай часткі браціі — тады, калі расійскія царкоўныя ўлады пачалі мэтанакіравана забяспечваць праваслаўныя цэрквы ды манастыры на новазаваяваных царскімі войскамі землях літургічнай літаратурай маскоўскага выдання (мы няраз сустракаем згадкі ў дакументах пра тое, што ў 1655-1657 гг. беларускаму беламу і чорнаму духавенству выдавалі такія кнігі)³⁵⁷.

Пра выданне «Reformacyey obyczaiöw polskich» сказаць нешта складана з увагі на адсутнасць выходных дадзеных. Выявіць гэтую кнігу ў польскіх бібліяграфічных паказальніках не атрымалася.

Такім чынам, пералічым друкі і рукапісы з апісаных Грыгаровічам, якія маглі прысутнічаць у Куцейне ў разгляданы намі перыяд:

1) «Размовы на Дзеі Св. Апосталаў». Кіеў, 1624;

2) «Кніга пра Святарства» у пер. з грэцк. Е.Славінецкага. Кіеў, 1624;

3) «Тлумачэнне на Апакаліпсіс» у пер. З.Капысценскага. Кіеў, 1625;

4) Рукапіс XVI ст. «Патэрык Скіцкі», у 4-ку;

5) Рукапіс XVI ст. «Патэрык Егіпецкі», у 4-ку;

6) «Дыёптра». Еўе, 1612;

7) «Номаканон». Кіеў, 1624;

8) «Евангелле навучальнае». Еўе, 1616;

9) БярындаП. “Лексікон”. Куцейна, 1653.

Ёсць і ўскосныя сведчанні прысутнасці некаторых з гэтых кніг у манастырскай бібліятэцы разгляданага перыяду. Па-першае, частку пералічаных тут пазіцый дублюе спіс архімандрыта Леаніда (як, напрыклад, “Номаканон”) ці іверскія акты (“Кніга пра Святарства” Яна Залатавуснага). Таму цалкам лагічна дапусціць, што Грыгаровіч апісвае дублеты, пакінутыя ў карыстанне манахам, якія заставаліся ў Бізюкоўскім манастыры. Па-другое, прататыпамі для перадруку ў Куцейне “Дыёптры” паслужылі ажыццёўленыя Святадухаўскім брацтвам явейскае 1612 г. і віленскае 1642 г. выданні гэтай кнігі, а значыць, куцеінцы і адно, і другое мелі ў сваёй бібліятэцы. Па-трэцяе, як мы ўжо адзначалі, хутчэй за ўсё менавіта аздабленне явейскага “Евангелля навучальнага” 1616 г. было часткова скарыстанае пры падрыхтоўцы тытульнага аркуша “Баркалабаўскага ірмалоя”, а значыць, мастак меў кнігу перад вачыма — такім чынам, яно таксама было ў Куцейне.

У сувязі з апошнім выданнем будзе лагічным паставіць пытанне: а ці не тое гэта “Евангелле навучальнае”, што захоўваецца сёння ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі³⁵⁸? На старонках кнігі прысутнічаюць два ўладальніцкія надпісы. Адзін з іх, амаль выцвілы, сапраўды свед-

чыць аб прыналежнасці “Евангелля навучальнага” да куцеінскага Богаяўленскага манастыра; другі ж — які адрозніваецца іншым пісьмом і атрамантам — паведамляе пра пазычанне кнігі ў 1680 г. у Буйніцкі манастыр³⁵⁹. Такім чынам, апошні запіс паказвае, што хоць перад намі і не абавязкова той самы паасобнік “Евангелля навучальнага”, які выступае ў спісе Грыгаровіча (мы не ведаем, ці вярнулі яго з Буйнічаў), аднак, несумнеўна, ён паходзіць менавіта з манастырскай бібліятэкі.

Акрамя таго, дзякуючы апошняй інскрыпцыі мы даведваемся пра кнігаабмен, які існаваў між праваслаўнымі манастырамі ўсходняй Беларусі. Кніжныя сувязі з іншымі манастырамі мелі месца і да пераводу куцеінскіх манахаў на Валдай, пра што сведчыць як згадваны вышэй уладальніцкі надпіс на рукапісным зборніку твораў Сымона Метафраста, так і факт перапісання ў 1651 г. у Богаяўленскім манастыры ноталінейнага “Ірмалоя” спецыяльна для дзявочага Узнясенскага манастыра ў Баркалабаве (апошняе адмыслова адзначана ў загалоўку; манускрыпт мае і ўладальніцкі баркалабаўскі запіс)³⁶⁰. У абавязкі Яіля Труцэвіча ўваходзіў нагляд за збудаваннем і забеспячэннем наваствораных манастыроў усходняй Беларусі, і ён займаўся пошукам для іх неабходнай літаратуры, выкарыстоўваючы тым ці іншым чынам куцеінскія кнігазборы.

Назавём яшчэ тыя кнігі Богаяўленскага манастыра, якія згадваюцца ў літаратуры. ГІа-першае, гэта створаны ў 1641 г. у Куцейне рукапісны зборнік, які змяшчаў два творы: “Пра манастырскія правілы” Касьяна Рымляніна і “Каляція, або размова духоўная”. У міжваенны перыяд кніга знаходзілася ў Мінску, у фондах Беларускага дзяржаўнага музея, і яе апісаў, нават апублікаваўшы здымкі некалькіх старонак, С.М.Некрашэвіч³⁶¹. Згадвалі кнігу ў сваіх працах і некаторыя іншыя даследнікі³⁶². Сёння гэты манускрыпт захоўваецца ў Маскве ў Аддзеле рукапісаў Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі³⁶³. Хутчэй за ўсё яго перапісаў нехта з манахаў на ўласную патрэбу, і ён знаходзіўся ў прыватным карыстанні. Разам з тым у манастырскіх зборах маглі быць даступныя і арыгіналы, паводле якіх манускрыпт капіяваўся, — г.зн. яны маглі знаходзіцца ў манастырскім кнігазборы.

Другая кніга — гэта згадваны вышэй рукапісны зборнік XVI ст. з куцеінска-буйніцкай правененцыяй, пра які пісалі П. Уладзіміраў, В.Ластоўскі і Т. Пратасьева. У ім апрача твораў Сымона Метафраста і яго жыццяпісу былі змешчаныя казанні Андрэя Крыцкага, Яна Залатавуснага, Дамаскіна і некаторыя іншыя тэксты³⁶⁴.

Яшчэ адна кніга нелітургічнага характару, якую архімандрыт Леанід выявіў у іверскай рызніцы — гэта рукапіс, апісаны наступным чынам: «Дналогнсм, нлн Отпнсь, на лнсте в Бозе велебного Ііпатня Волынского н Брестского до яснее освешенаго княжатн Константнна Острожского,

Пачатак рукапіснай ‘Тісторыі пра Лістрыкійскі сабор” з фондаў Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь

воеводы кневского... чрез одного нанменшего клнрнка церквн Острожской, в року 1598 пнсанная. Тут же в конце: “Нсторія вкратце о Ферарском альбо Лнстрнкійском соборе”, скоропнсью, в % д. лнста. й эта едлнственная рукоплсь, уцелевшая от несомненно богатой полемлческлмл сочлненлямл, начала XVII века, кнлгохранлтельнлцы кутелнского братства»³⁶⁵.

Можна пагадзіцца з цытаванымі словамі, а менавіта з тым, што гэтая кніга, з вялікай імавернасцю, паходзіла з куцеінскай бібліятэкі. Згаданы зборнік паводле шэрагу прыкметаў нагадвае канвалют, які захоўваецца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь пад № КП 540. Фармат музейнага паасобніка —• таксама ў % долю аркуша, тэхніка — хуткапіс, а тэкставы склад — падобны да адзначанага. Аднак пры больш дакладным вывучэнні высветлілася, што яго нельга атаясамліваць з згаданым у акце рукапісам, бо ў канвалюце музея, папершае, азначаныя творы змешчаныя ў іншым парадку, а па-другое, прысутнічае яшчэ адзін тэкст — “Кніга на раскол папістаў”, — запісаны не раней за 1690 г. (пазначаная дата выхаду арыгінала) той жа рукой, што і астатняя частка манускрыпта.

3 увагі на вышэйсказанае, а таксама на тое, што пісьмо рукапісу, вадзяныя знакі на паперы і ацалелае вечка аправы паказваюць на XVIII ст., можна меркаваць, што названыя зборнікі ёсць незалежнымі адна ад адной рукапіснымі копіямі твораў, папулярных у праваслаўным асяроддзі³⁶⁶.

Такім чынам, згаданыя тут манускрыпты рэпрэзентуюць пэўную тэндэнцыю ў літаратурным жыцці таго часу — крыху ўтрыруючы, яе можна абазначыць як “беларускі самвыдавецкі pyx XVII-XVIII стст.”

Што да месца знаходжання манастырскай бібліятэкі, дык, грунтуючыся на разважаннях з папярэдняга падраздзела, адзначым, што яна магла размяшчацца або ў скарбцу ў падмурку Богаяўленскай царквы, або ў адмысловым памяшканні ў манастырскім корпусе.

Скажам тут яшчэ колькі словаў пра прыватныя бібліятэчкі манахаў, прызначаныя для келейнага чытання і малення. Матэрыялаў, якія б маглі даць нам звесткі пра іх, яшчэ менш, чым пра царкоўны і чэційны манастырскія зборы. Аб прыватных бібліятэчках куцеінскіх манахаў распавядаюць уладальніцкія надпісы ды іншыя пазнакі. Два паасобнікі выданняў з такімі інскрыпцыямі захоўваюцца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь. Гэта “Тыпікон” XVI ст. з “спадчынным” запісам больш позняга часу на апошняй старонцы: “по отцу чес(т)ному Петру Бнруковнчу свясченнку Кутеннскому”³⁶⁷ і куцеінскага друку “Брашна духоўнае” з пааркушовым запісам: “Сіе || Брашно || ДВДховное II много || Грепгьнаго || Іеромонаха || Ганадаіа || Горелькн || к^пленага || і/еромонаха || Мартнмшана || вроку || Тнсеча || шесть || согь

. fiнкЬн Гдн witoa AMfli ; п^4#ншн( ке СЛГОВ^ГМА, ЛПдД|]р, ßlrCfWTH «ПНГНДАГО кг

МЖІІ омшмАЯтг • Йкшхвданжі ctTtrfi'uMMH ex кД OXOTfjfX  кглгсілцнмі

'       , no ліножнтвк гм£м«во? **

• ll'f.n . аггкв^накт «s

X ni’rif tTW НДАГАКО ■ €Э € МАКТ( A , К 3

М

Фрагменты старонак

“Брашна духоўнага” з пааркушовым уладальніцкім надпісам у ніжнім полі правай старонкі: a Грешьнаго;

б Іеромонаха; в Ганадня;

г Горелькм

ь

 

6'4 , ГПОНООЛНІА НГЛ^МТІ ІЖНДАЙОА.     gm лДнНМХ

ын, кОА<ріАЖнд tfp М4ВНТ . Камш«д CSOf^, НнГІМЛА^ТДАНГЖ: HKttflSfAflQ

i * TaQf ah ha, hi лодвнжнтііА вха'ькмs.

тлпі

"О'гозх ндловх , аакш«kvmihx wchtaaneoro .(а-внуну. Ког^нні'дн, лра^н _fA нз4пннн.мі: ді

• І^НН WHf WFHSUJf I . Wfb

AfArf VeCHJf» . Гдн, W.VA4        C»

u ажнв»ттн, кнкрлінмтнГntm/нн ।

іЬ(ЫТНШДГ К fUHlV.H UfTABKUI WtTAKH МААдТц«ЛА Ь« упЯ_>4:'Л?П^ЛА»НМвАНГАЛНІ|6Та»ГМ^,НА<Ы<|1}<'сА 3« > Н2£^ІМ|і£лнк*НД4в£^ СЛЛ£Л , '

£7

II шестмьдесіаот || шостого || м(е)с(іа)ца || генвара || двадца/нь || Девіатого II Днга II б(о)гоу II начестнь || нхвалу || асобе пользы || радн || Д^шевьные || Аподпнсаль || Своею || власною || р^кою а || Вошбнтелн || Бнзюковскон”³⁶⁸.

Нічога не вядома пра іераманаха Пятра Біруковіча, таму мы не можам скарыстаць асабовыя звесткі дзеля ўдакладнення часу стварэння надпісу. Што да “Брашна”, дык, як бачым, гэтую кнігу ў 1666 годзе купіў у іераманаха Марцім’яна на той час таксама яшчэ іераманах Генадзь Гарэлка, які, паводле В. Строева, пазней стаў куцеінскім ігуменам³⁶⁹. Згодна з запісам, трансакцыя адбылася ў Бізюкоўскім манастыры, куды куцеінская брація пераехала пасля захопу царскімі войскамі Аршаншчыны'™ і дзе частка яе заставалася, відаць, да самага канца 1660-х гадоў. 3 вялікай доляй імавернасці можна дапусціць, што і колішні ўладальнік кнігі іераманах Марцім’ян паходзіў з куцеінскай браціі даваеннага перыяду.

Паасобнікі “Брашна духоўнага” (а дарэчы, і “Трыфалагіёна”, як мы бачылі вышэй, у спісах келейнай маёмасці) няраз сустракаюцца ў бібліятэчках куцеінскай браціі. Так, яшчэ адзін уладальніцкі надпіс мае паасобнік “Брашна духоўнага” з збораў абласной бібліятэкі г. Горкага. Ён паведамляе, што гэтая кніга — “Ннока Ермолая Зубацн законннка монастыря Кутеннского”³⁷¹. Гэтага манаха мы сустракаем у 1688 г. у якасці ігумена куцеінскага манастыра, калі ён бярэ выпіс з менскіх кніг трыбунальскіх пра наданне манастыру маёнтка Белкаўшчына ■. У разгляданы намі перыяд ён ужо мог быць інакам у Куцейне.

3 іншых куцеінскіх выданняў, што, імаверна, мела ў валоданні брація, варта назваць і “Новы Запавет з Псалтыром 1652 г. Напрыклад, фігурныя рамкі, вакол атрамантавых надпісаў, якія былі зробленыя дзеля азначэння дзён евангелічных чытанняў на паасобніку з збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі³⁷³, сваімі абрысамі вельмі нагадваюць рамкі мініяцюр з пісанага ў Куцейне ў 1651 г. “Баркалабаўскага ірмалоя . Як мы казалі, цалкам магчыма, што гэтую кнігу выкарыстоўваў нехта з куцеінскіх іераманахаў для падрыхтоўкі да набажэнства.

Пра наяўнасць у куцеінскім Богаяўленскім манастыры келейных бібліятэк ускосна сведчаць і некаторыя іверскія акты. Куцеінцы захоўвалі на Валдаі свае звычаі, таму можна меркаваць, што гэтак было і ў Беларусі (тым больш, як мы ўбачым ніжэй, гаворка будзе ісці пераважна пра куцеінскія друкі). У прыватнасці, разгледзім “Вопіс маёмасці, што засталася пасля смерці намесніка іераманаха Яіля ды іераманаха Варфаламея”³⁷⁴. Зыходзячы з тэксту дакумента (“а что его наместннцкня келейной рухлядн на лнцо н что, по его словесному прнказу, по его душн в помнне роздано, н то пнсано в сей роспнсн нмянно”³⁷⁵), келейная маёмасць у манастыры знаходзілася ў прыватнай уласнасці манахаў. А паколькі сярод іншых рэчаў пералічваюцца і кнігі, дык мы можам га-

Разгорт “Лексікона” Памвы Бярынды” 1653 г.

варыць пра прыватныя кнігазборы манахаў (ці, прынамсі, прадстаўнікоў манастырскіх вярхоў). Сярод маёмасці Яіля пералічваюцца выданні: “Трефолой, кутеннской печатн, в переплете с закладкамя, два Брашна да Псалтырь, нверскяе печатн, в переплете; святцы, рукн богословлн, пнсмяные, мелкого уставного пнсма, в переплете; лекснкон, кутеннской печатн... ⁷⁶ Як бачым, гэты збор, з выняткам перапісаных уласнаручна ўладальнікам святцаў, складаецца выключна з лёгка ідэнтыфікаваных іверскіх ды куцеінскіх друкаў: “Трыфалагіёна”, “Брашна духоўнага”, Псалтыра ’ і “Лексікона” Памвы Бярынды.

Што ж да маёмасці Варфаламея, дык яе складалі: “кннгн Достамент, да кннгн Трефолой, кутеннскяе печатн; кннгн Акафясты, кневскне печатн ⁷⁷, зноў-такі куцеінскі “Трыфалагіён” ды друкаваныя ў Кіеве “Акафісты” (якія выходзілі там у 1625, 1629, 1636 гг.). “Кннга Достамент” — гэта, відаць, выдрукаваны Спірыдонам Собалем у 1638 г. у Магілёве (без пазначэння месца выхаду) “Тэстамэнт грэцкага цара Васіля . Застаецца толькі здзіўляцца, чаму мы дагэтуль у сувязі з куцеінскімі кнігазборамі сустрэлі толькі адно магілёўскае выданне — і гэта нягледзячы на цесныя сувязі куцеінцаў з праваслаўнымі коламі Магілёва і з Буйніцкім манастыром.

Адказ на пытанне, якім чынам манахі захоўвалі келейныя бібліятэчкі, дае нам гравюра Мацвея з куцеінскага “Новага Запавету” 1652 г.: кнігі на ёй паказаныя складзенымі ў сценнай нішы. Такая дэталь не ўваходзіць у канон пісання евангелістаў і сустракаецца яшчэ толькі на гравюры Дамаскіна з куцеінскага Актоіха Гэта дае падставы меркаваць, што гравюра зробленая так паводле куцеінскага звычаю.

Падсумаванне. Можна меркаваць, што ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры існавала манастырская бібліятэка, якая змяшчала літаратуру чэційнага характару, прысутную ў выглядзе як рукапіснай, так і друкаванай кнігі. Манастырская бібліятэка магла размяшчацца або ў скарбцы ў падмурку Богаяўленскай царквы, або ў адмыслова прызначаным памяшканні ў манастырскім корпусе. Мелі куцеінцы і свае ўласныя, часцей за ўсё невялікія, бібліятэчкі.

Прадметны склад куцеінскіх кнігазбораў і кола чытання манахаў

увагі на адсутнасць інвентарных вопісаў маёмасці Богаяўленскага манастыра разгляданага перыяду, пра наяўнасць тых ці іншых кніг у куцеінскіх зборах мы можам гаварыць толькі

грунтуючыся на аналізаваным у папярэдніх падраздзелах матэрыяле: на кніжных правененцыях, нататках перапісчыкаў манускрыптаў, рэпертуары куцеінскай друкарні, актавых звестках і г. д.

На падставе гэтага аналізу ў кантактаванні куцеінцаў з кнігай можна вылучыць тры асноўныя кірункі: рытуальнае, навучальнае і развіццёвае чытанне. Першы праяўляўся перадусім у выкарыстанні літургічных тэкстаў пад час набажэнства ды малітвы. Другі даваў азнаямленне з правіламі пэўнай дзейнасці — у тым ліку з правіламі самога чытання, ужывання тых ці іншых тэкстаў на багаслужбе і да т. п. Трэці, нарэшце, уяўляў сабой чытанне з мэтаю духоўнага ўдасканалення. Прыгледзімся да гэтай літаратуры больш уважліва, падаўшы атрыманыя звесткі, дзеля зручнасці, у выглядзе табліц.

Літургічная і малітоўная літаратура. Для рытуальнага чытання выкарыстоўвалі літургічныя і малітоўныя тэксты. Менавіта ў царкоўнай кніжніцы яны захоўваліся ў першую чаргу, але нярэдка іх можна было сустрэць і ў прыватных зборах манахаў (тут мы знаходзім трэфалоі і Псалтыры з паследаваннем, відаць прызначаныя для келейнай малітвы).

Можна меркаваць, што куцеінскі Богаяўленскі манастыр быў даволі добра забяспечаны друкаванымі выданнямі ды рукапісамі, неабходнымі як для грамадскага набажэнства, так і для келейнай малітвы. Літургічныя кнігі, якія можна звязаць з бытаваннем у Куцейне, не толькі задавальнялі амаль усе патрэбы манастырскае багаслужбы, але часам нават перасягалі іх (напрыклад, партэсныя ды іншыя кнігі, якія не былі неабходныя, але ўпрыгожвалі царкоўны спеў). Паводле згадваных вышэй сведчанняў, у літургічнай практыцы Богаяўленскага манастыра выкарыстоўвалі або з вялікай доляй імавернасці маглі выкарыстоўваць ніжэй паказаныя кнігі (гл. табліцу на с. 186-187).

Літургічная і малітоўная літаратура

Дырэктыўна-дапаможныя матэрыялы і падручнікі

Назва	Форма публікацыі, выходныя звесткі	Падстава для залічэння ў склад куцеінскіх збораў	Заўвагі
Буквар	Друк: Куцейна, 1631 г.	Звесткі пра месца выхаду	Куцеінскае выданне
Буквар	Друк: 1) Магілёў, 1636 / 1649 гг.; 2) Куцейна, 1653 г.	1) Тэкставы склад; 2) звесткі пра месца выхаду	1) Прататып для куцеінскага перадруку; 2) куцеінскае выданне
Бярында П. Лексікон Тыпікон Номаканон	Друк: 1) Кіеў, 1627 г.; 2) Куцейна, 1653 г. Рукапіс XVI ст. Друк: Кіеў, 1629 г.	Звесткі пра месца выхаду Наяўнасць куцеінскіх правененцый Прысутнасць у бібліятэцы Іверскага манастыра	1) Прататып для куцеінскага перадруку; 2) куцеінскае выданне
Косаў С. Дыдаскалія	Друк: Куцейна, 1637 і 1653 гг.	Звесткі пра месца выхаду	Куцеінскае выданне

Дырэктыўна-дапаможныя матэрыялы і падручнікі. Другі кірунак манастырскага чытання забяспечвалі кнігі, прызначаныя для навучання або рэгламентацыі літургічнага, сакраментальнага, кананічнага і грамадскага жыцця праваслаўнай царквы. 3 літаратуры мы да гэтай групы залічым буквары (для навучання пісьму і асновам веры), а таксама лексіконы, што дапамагалі разумець царкоўна-славянскія тэксты; з дырэктыўна-рэгламентавальнай — тыпіконы (уставы), номаканоны (кормчыя) і іншыя да т. п. кнігі. Гэтую літаратуру мы сустракаем у валоданні як манастыра, так і паасобных інакаў.

На сёння выяўлена некалькі пазіцый, што рэпрэзентуюць тэксты такога роду. Перадусім назавём два адрозныя выданні “Буквара”, якія змяшчалі граматычны матэрыял і шэраг тэкстаў рэлігійнага характару (сімвал веры, дэкалог і інш.). Да гэтай катэгорыі мы залічылі і некалькі разоў перавыдаваную ў Куцейне “Дыдаскалію” Сільвестра Косава, прысвечаную царкоўным сакрамантам. Таксама, як мы ведаем з розных крыніц, у куцеінскіх зборах былі рукапісныя і друкаваныя номаканоны, а ва ўласнасці іераманаха Пятра Біруковіча знаходзіўся рукапісны тыпікон XVI ст. (гл. табліцу на с. 188).

Чэційная літаратура. Гэта творы прызнаных аўтарытэтаў Царквы або выдатных дзеячоў усходняй духоўнасці; тэксты, што апісвалі шлях хрысціянскай аскезы і змяшчалі рэкамендацыі беззаганнага жыцця. Уваходзіла сюды, відаць, і палемічная літаратура, а таксама творы, якія можна аднесці да “хрысціянскай белетрыстыкі”. Звестак жа пра бытаванне ў Богаяўленскім манастыры ўласна свецкіх кніг на сёння не выяўлена.

Чэційная літаратура

Назва	Форма публікацыі, выходныя звесткі	Падстава для залічэння ў склад куцеінскіх збораў	Заўвагі
Творы Сымона Метафраста	Рукапіс XVI ст.	Наяўнасць куцеінскіх правененцый
Творы Андрэя Крыцкага	Рукапіс XVI ст.	Наяўнасць куцеінскіх правененцый
Творы Яна Залатавуснага	Рукапіс XVI ст.	Наяўнасць куцеінскіх правененцый
Творы Яна Дамаскіна	Рукапіс XVI ст.	Прысутнасць у бібліятэцы Іверскага манастыра
“Патэрык Скіцкі”	Рукапіс XVI ст.	Прысутнасць у спісе Грыгаровіча
“Патэрык Егіпецкі”	Рукапіс XVI ст.	Прысутнасць у спісе Грыгаровіча
Касьян Рымлянін. “Пра манастырскія правілы”	Рукапіс; Куцейна, 1641 г.	Звесткі пра месца выхаду
“Каляція, або размова духоўная”	Рукапіс; Куцейна, 1641	Звесткі пра месца выхаду
“Дыялагізм”	Рукапіс XVII ст.	Прысутнасць у бібліятэцы Іверскага манастыра
“Сціслая гісторыя аб Ферарскім ... саборы”	Рукапіс XVII ст.	Прысутнасць у бібліятэцы Іверскага манастыра
“Евангелле наву-	Друк: Еўе, 1616 г.	Аздабленне тытульнага	Прататып для
чальнае”		аркуша “Баркалабаўскага ірмалоя”; правененцыі	аздаблення куцеінскага манускрыпта
“Размовы Макарыя	Друк: Вільня.	Прысутнасць
Вялікага”	1622 г.	у бібліятэцы Іверскага манастыра
“Кннга йоанна	Друк: Львоў,	Прысутнасць
Златоустаго, 0 Свя-	1614 г.; Кіеў	у бібліятэцы Іверскага
шенстве”	1624 г.	манастыра
“Размовы на	Друк: Кіеў,	Прысутнасць
Дзеі Святых Апосталаў”	1624 г.;	у бібліятэцы Іверскага манастыра
“Тлумачэнне на	Друк: Кіеў,	Прысутнасць
Апакаліпсіс” у перакладзе Захарыі Капысценскага	1625 г.	у бібліятэцы Іверскага манастыра
Авва Дарафей.	Друк: Кіеў,	Згадка ў актах Іверскага
“Навукі"	1628 г.	манастыра
“Тэстамэнт грэцка-	Друк: Магілёў,	Згадка ў актах Іверскага
га цара Васіля”	1638 г.	манастыра
Ян Залатавусны.	Друк: Куцейна,	Звесткі пра месца выхаду	Куцеінскае вы-
«На “Ойча наш'' выклад»	1636 г.		данне

Працяг табліцы

Назва	Форма публікацыі, выходныя звесткі	Падстава для залічэння ў склад куцеінскіх збораў	Заўвагі
‘Тісторыя пра	1) Рукапісы;	Звесткі пра месца вы-	1) Прататыпы
Варлаама і Ясафа”	2) друк: Куцейна, 1637 г.	хаду	(грэцкі і царкоўнаславянскі) для куцеінскага перакладу; 2) куцеінскае выданне.
“Дыёптра”	Друк: 1) Еўе, 1612 г. і Вільня, 1642 г; 2) Куцейна, 1651 і 1654 гг.	1) Тэкставы склад і вонкавы выгляд; 2) звесткі пра месца выхаду і склад тэксту	1) Прататыпы для куцеінскага перадруку; 2) куцеінскае выданне
“Новы Запавет	Друк: 1)Вільня,	1) Тэкставы склад і вон-	1) Прататып для
з Псалтыром”	1623 г.; 2) Куцейна, 1652 г.	кавы выгляд; 2) звесткі пра месца выхаду і склад тэксту	куцеінскага перадруку; 2) куцеінскае выданне

Здаецца, што масіў чэційнай літаратуры знаходзіўся галоўным чынам у манастырскім зборы, аднак нельга выключаць, што падобныя кнігі мелі і прыватныя бібліятэчкі манахаў, а таксама царкоўная кніжніца, дзе іх маглі выкарыстоўваць для падрыхтоўкі казанняў (прыклад чаго ў больш позні час мы сустракаем у Іверскім манастыры).

Няма сумневу, што нелітургічная літаратура складала істотную і вельмі разнастайную паводле складу частку манастырскіх збораў. Пра гэта сведчыць як рэпертуар ацалелых манускрыптаў і выданняў, так і высокі аўтарытэт ігумена Яіля Труцэвіча і прадстаўнікоў куцеінскай браціі, сярод якой было шмат высокаадукаваных асобаў. Для прыкладу назавём інака Паўла Парахоўскага, які славіўся сваёй вучонасцю. Калі магілёўскі архімандрыт Варлаам Палоўка захварэў і мусіў скласці з сябе абавязкі настаяцеля, магілёўскае брацтва прасіла мітрапаліта Пятра Магілу рукапакласці Парахоўскага ў іерэйскі сан, якога апошні не меў, і паставіць кіраваць магілёўскім манастыром. А калі б такое прызначэнне з нейкай прычыны было немагчымае, брацтва прасіла хаця б дазволіць Парахоўскаму прамаўляць казанні ў магілёўскай Богаяўленскай царкве³⁸¹.

На падставе аналізаванага вышэй матэрыялу можна назваць шэраг кніг, якія, імаверна, знаходзіліся ў Богаяўленскім манастыры. Але, на жаль, у некаторых выпадках мы маем звесткі толькі пра аўтара; назвы ж тэкстаў застаюцца для нас невядомыя (гл. табліцу на с. 189-190).

Падсумаванне. У прапанаванай табліцы паказаная літаратура, якая гіпатэтычна прысутнічала ў кнігазборах Куцейны. Рукапісная кніга была ў значнай ступені прадстаўленая манускрыптамі XVI-XVII стст., хоць ёсць звесткі і пра больш раннія рукапісы. Друкаваная кніга — гэта пераважна кіеўскія, львоўскія і ўласна куцеінскія выданні. Гаварыць

пра наяўнасць у куцеінскіх зборах першай паловы XVII ст. прадукцыі маскоўскіх друкарняў на сёння не выпадае, бо няма пераканаўчых сведчанняў іх ужывання ў манастыры. Разам з тым нельга выключаць, што, прынамсі, адзінкавыя паасобнікі такіх кніг у зборах манахаў ці ў манастырскай бібліятэцы былі. Досыць мала фактаў, якія сведчаць пра бытаванне ў Куцейне і магілёўскіх друкаў, хоць ступень ужывання апошніх — з увагі на моцныя повязі з Буйніцкім манастыром і магілёўскім брацтвам — павінна быць даволі значнай. Але, улічваючы фрагментарнасць аналізаванага матэрыялу, мяркуем, што вышэй паказаны далёка не ўсе выданні і рукапісы, якія знаходзіліся ў куцеінскіх зборах, а тым больш якія чыталі манахі ў разгляданы перыяд. Насамрэч іх рэпертуар мусіў быць значна шырэйшы.

Літаратура, што захоўвалася ў манастыры, улучала як творы літургічнага, так і чэційнага ды падручна-слоўнікавага характару. Гэта паказвае, што яе выкарыстоўвалі як для малітвы ды адпраўлення службы, гэтак і для пабожнага чытання, навучання (маральна-багаслоўскага і агульнаадукацыйнага) ды падрыхтоўкі казанняў; былі тут таксама творы багаслоўска-дагматычныя і палемічныя.

Карыстацца царкоўным і манастырскім зборамі маглі і манахі, і паслушнікі. Апошняе, аднак, не замінала куцеінцам мець уласныя, хай і невялікія, бібліятэчкі, якія нярэдка фармаваліся з куцеінскіх выданняў або з перапісаных уласнаручна манускрыптаў.

Раздзел V

Кніжная і літаратурная дзейнасць былых куцеінцаў у Іверскім манастыры

Пераезд куцеінскае браціі ў Маскоўшчыну

п

ланы пераносу Куцеінскага манастыра на землі Маскоўскага царства з’яўляюцца ў сярэдзіне 1650-х гадоў, пасля заваёвы царскімі войскамі ўсходняй часткі Беларусі. Планы гэтыя

паходзілі не ад беларусаў, хоць, магчыма, пэўным чынам і самі манахі

спрычыніліся да іх. Так, ужо ў першай палове XVII ст. пачынаюць з’яўляцца звесткі аб праваслаўных беларускіх (у тым ліку і куцеінскіх)

манахах, што, уцякаючы ад вайны, пераходзяць на царскае “жалованне” і выязджаюць у Маскоўшчыну³⁸².

Калі маскоўскія войскі акупавалі Аршаншчыну, намеснік куцеінскага Богаяўленскага манастыра Дыяніс звярнуўся да цара Аляксея Міхайлавіча з просьбаю пра дазвол пераехаць часова ў Бізюкоўскі манастыр пад Дарагабужам, які меў моцныя сувязі з куцеінскім³⁸³ і, месцячыся на Смаленшчыне, знаходзіўся далей ад лініі ваенных дзеянняў: “Кутеннского монастыря наместннк старец Дноннсей с братьею бьет челом, чтоб государь нх пожаловал, для нынешнего от лнтовскнх

людей разоренья, н покаместа ево государева служба мннется, велеть нм переехать нз Кутеенского монастыря в Бнзюковскнй нлн в Болдннскнй монастырь”³⁸⁴. У той самай грамаце ён, бачачы гвалтоўнае абыходжанне захопнікаў з мясцовым насельніцтвам, у тым ліку праваслаўным, просіць ахоўную грамату для манастырскіх сялянаў: “Да онн ж [куцеінская брація. —Ю. Л.] государю бьют челом, чтоб государь пожаловал, велел нм в нх Богоявленскнй Кутеенской монастырь дать свою государеву оберегательную грамоту, чтоб нх монастырскнх деревень крестьян н жен н детей государевы ратные люда не разорялн н не разогналн н в полон не нмалн, іі чтоб лм волно было жнть на прежннх свонх местах”³⁸⁵. 20 жніўня 1654 г. просьба была задаволеная, і куцеінцы атрымалі дазвол на пераезд у Бізюкоўскі манастыр³⁸⁶.

Частка манахаў, аднак, трымалася больш радыкальных поглядаў на пераезд і хацела перасяліцца ўглыб Маскоўшчыны, далей ад голаду і небяспекі. Так, таго самага 20 жніўня 1654 г. цар атрымаў просьбу ад некалькіх манахаў з куцеінскай браціі — Северыяна, Арсена,

Максіма ды Агапіта* — пра асяленне іх у маскоўскім манастыры Андрэя Страцілата. Цар і гэтую просьбу задаволіў³⁸⁷. Відаць, падобныя хадайніцтвы і схілілі патрыярха Нікана да думкі перавесці насельнікаў куцеінскага Богаяўленскага манастыра на сталае жыхарства ў Маскоўшчыну, тым болей што іх было дзе пасяліць — ён акурат распачаў будаўніцтва Іверскага манастыра на Валдаі і брація ў гэтым асяродку была яшчэ малалікая.

Выгада ад такога перасялення ў вачах патрыярха была патройная. Па-першае, яно выдатна ўпісвалася ў агульнадзяржаўную палітыку запрашэння ў дзяржаву замежных спецыялістаў ды засяленння слабанаселеных земляў”. Па-другое, куцеінцы, пасяліўшыся на Валдаі, траплялі пад непасрэдны патрыяршы кантроль: тут іх лягчэй было асіміляваць як у нацыянальным сэнсе, так і ў абрадава-культурным (варта згадаць пра рэформы Нікана па “выпраўленні” праваслаўя). Патрэцяе, адна з найбольш прадукцыйных на той час на захопленых землях праваслаўных друкарняў фактычна пераходзіла ва ўласнасць патрыярха разам з усімі супрацоўнікамі. Гэта давала Нікану магчымасць не толькі публікаваць патрэбную яму літаратуру, але і сачыць, каб не выдаваліся кнігі, на ягоную думку, сумнеўныя. Акрамя таго, нельга выключаць, што Нікан першапачаткова меркаваў нават стварыць пэўны “выдавецкі канцэрн”, аб’яднаўшы варштаты і друкароў з акупаваных Маскоўшчынай усходнебеларускіх ды ўкраінскіх земляў, што можна пабачыць з цытаваных ніжэй дакументаў. Буйное выдавецтва было яму патрэбна, каб пашырыць свае рэформы і на беларуска-ўкраінскія землі? — мы няраз сустракаем згадкі пра тое, што ў 1655-1657 гг. беларускаму беламу і чорнаму духавенству перадаваліся расійскія царкоўныя кнігі³⁸⁸.

Мы ўжо згадвалі, што большасць актаў, звязаных з жыццём куцеінскай браціі пасля перасялення на Валдай, апублікаваў археограф і гісторык праваслаўнае царквы, настаяцель Новаерусалімскага манастыра архімандрыт Леанід у 5-м томе “Рускай гістарычнай бібліятэкі” з змешчаным там сама “Нсторнческнмь очеркомь Нверской Святоозерской обнтелн” аўтарства самога архімандрыта, пра які мы ўжо згадвалі вышэй. Натуральна, што архімандрыт Леанід, гісторык вялікадзяржаўны і “праваслаўны” (паводле расійскага разумення гэтага слова), у сваім

* Імёны трох першых мы пасля сустракаем у актах Іверскага манастыра.

** Мэтанакіраваную палітыку па запрашэнні замежных спецыялістаў у Маскоўшчыну пачаў ажыццяўляць яіпчэ цар Барыс Гадуноў гл., напр., працу: Скрынннков Р.Г. Самозванцы в Россші в начале XVI века: Грнгорнй Отрепьев. Новоснбнрск: Наука, 1990. С. 48-50. Што ж да асаджэння палону, дык, напрыклад, Г. Сагановіч у кнізе “Невядомая вайна” (Мінск, 1995, с. 74) паведамляе, што ў 1655 г. Нікан адкрыта пісаў пра намер Аляксея Міхайлавіча пасяліць на сваіх знелюдзелых пасля пошасці землях 300 000 палонных беларусаў.

даследаванні актыўна праводзіць ідэю вайны 1650-1660-х гадоў як вызваленчай для праваслаўных, а перасялення манахаў — як добраахвотнага і пашанотнага.

Падзеі, звязаныя з пераездам куцеінскіх старцаў на Святое Возера Валдай, ён апісвае так: “После покоренля Белорусслл (вь 1654 году) победоносным русскнм волнством, под предводнтельством самаго царя Алексея Млхайловлча, настоятель вышеупомянутого монастыря старец Нолль с братлею, радуясь освобожденлю православной паствы от тяжкаго утесненля лноверцев, давно уже стеснявшлх свободу веролсповеданля во лмя нзмышленной лезултамл унлл, прлбегнул под высокое покровлтельство благовернаго царя л святейшаго патрларха. Нлкон л здесь явллся заіцлтнлком л утешлтелем утесненных. Зная же веллкле заслугл л труды старца Полля в долгой л леравной борьбе с кознямл унлатов, л, провлдя какую крепость л утвержденле можеть получлть, от такого столпа благочестля л терпенля, новосозданная облтель Нверская, патрларх лспрослл у царя позволенне переместлть братство Кутелнское в Нверской монастырь, для заведенля л утвержденля в нем своего обіцежлтельнаго члна”³⁸⁹.

Насамрэч абставіны гэтага пераезду цьмяныя, і не ўдалося выявіць дакумелты, якія б пралівалі на гэтую падзею больш святла. Сёння цяжка сказаць, лаколькі добраахвотнай была згода Яіля Труцэвіча з браціяй выехаць на Святое Возера — ніякіх сведчаняяў пра гэта, акрамя не падмацаваных дакументальна меркавапняў архімандрыта Леаніда, ляма. Бадай не варта кваліфікаваць як сведчалпе масквафільскіх настрояў куцеінскага ігумена яго параду магілёўцам здаць абложаны горад маскоўскім войскам, пра якую нам вядома, напрыклад, з “Хронікі горада Магілёва” Сурты і Трубніцкага³⁹⁰. Зрэшты, сама “Хроніка” даволі адназначна падкрэслівае гвалтоўны характар гэтага пераезду, гаворачы пра Труцэвіча, што “яго маскоўскі цар з... манахамі, і каштоўны алтар з Куцеінскай царквы, гадзіннік таксама, вывез за Маскву, пад Вялікі Ноўгарад... на востраў, на возера, якое называецца Святым”³⁹¹.

Цалкам адназначную ацэяку гэтым падзеям дае ў сваіх лістах і іх навочны сведка беларускі казацкі гетман Паклонскі, які пачаткова змагаўся на маскоўскім баку: “духовных нашлх в каком почлтаньл лмеют (маскоўцы. —Ю. Л.), насмотреллся есмя лад кутелнсклмл отцы, как лад нлмл чллллл, в церквл престолы самл одлралл л все украшенле церковное до столнцы отослалл, а самлх черньцов в леволю загналл, где с кручлны святый отец лгумен Нолль умер”³⁹².

Умова, пры якой куцеінцы пагаджаліся на пераезд, была такая, што на чале навастворанага Іверскага манастыра стане іхяы ігумен, а сам манастыр будзе жыць паводле ранейшага куцеінскага чыну. Нікан быў

згодны нават на такую — выключную для маскоўскага праваслаўя — саступку, каб дасягнуць сваіх мэтаў. Айцец Яіль памёр, паводле архімандрыта Леаніда, “вь польскомь местечке Болднне” — г. зн., у суседнім з Бізюкоўскім манастыры. На ягонае месца выбралі былога куцеінскага намесніка протаіерэя Дыяніса, якога крыху пазней — у лютым 1655 г. — патрыярх Нікан паставіў на ігумена³⁹³. На Валдай ён прыехаў спачатку толькі з часткай браціі — відаць, у першую чаргу прадстаўнікамі манастырскіх вярхоў, якія па прыбыцці на месца неўзабаве занялі асноўныя пасады: намеснікам Іверскага манастыра стаў Філафей, а пасаду скарбніка заняў Паісі.

Па прыбыцці куцеінцаў на Святое Возера выявілася, што, насуперак маскоўскай прапагандзе, паміж тамтэйшымі населызікамі манастыра і іхнымі новапрыбылымі “праваслаўнымі братамі” з Беларусі існуюць, бадай, непераадольныя адрозненні. Гэта прывяло да ўцёкаў з манастыра як раней прысутных тут манахаў, так і службы; тыя ж, хто застаўся, адмаўляліся прымаць тайніцы з рук прыбышоў, быццам ад іншаверцаў.

Вось як апісвае гэтую справу ў лісце да патрыярха Нікана колішні скарбнік манастыра Ніфант: “Того же днн прнслана твоя государева грамота в Нверскнй монастырь ко мне чернецу, а велено быть, по твоему, государь, святейшнй патрнарх, указу, пречнстые Богороднцы в йверском монастыре Кутеннского монастыря лгумену Длонлсею, л мы чернецы его лгумена стретнлл с веллкою честлю: свяшеннлцы в рлзах л дьяконы co крестом л святою водою л звоном. — 14 как он лгумел дождался твоего государева сына боярского Артемья Токмачева, л он Артемей прлвез твол государевы грамоты, л велел вычесть на соборе, н в твоей государевой грамоте наплсано: кто учнет жлть в Кверском монастыре нас чернцов, л лм у выгумена быть в послушанлл л в покоренлл, л во всем ему повнноватнся, по нх монастырскому чнну. Н наша руская грамота с кутейнскою не сойдется, с нлмл вместе по лх петл л честл не умеют, л оне нашлх крылосных людей, свяпіеннлков л дьяконов поставллл под стеною, л лх не возлюбллл, л оне, заплакав, пошлл лз твоего государева богомолья вон: кол к Москве к тебе государю, святейшему патрларху, а лные по разным монастырем, а лные тайно побежалл [...]; л служебнлкл лз служеб пошлл, а нные тайно побежалн; а свяіценнйка у нас в монастыре нашея рускйя веры нету нй едйнаго, й нам помереть без покаянйя”³⁹⁴ (вылучэнне маё. — Ю. Л.).

Такім чынам, дачыненні беларусаў з маскоўцамі на Валдаі адразу не заладзіліся. Затое куцеінцы імкнуліся любым чынам дапамагчы палоннікам з Вялікага Княства, якіх было багата на тамтэйшых землях. Брація, карыстаючы з свайго становішча, прымала землякоў, што ўцякалі з палону, і старалася ратаваць іх, ці пастрыгаючы ў манахі, ці

нават перахоўваючы ды дапамагаючы ім таемна вярнуцца на айчыну. Відаць, справа гэтая дасягнула вялікіх маштабаў, калі пагалоска пра яе дайшла нават да самога патрыярха і той мусіў некалькі разоў пасылаць у манастыр суворыя граматы з напамінамі: “уж н нам здесь от огласкн не стало жнтья, что де старцы нверскне с Москвы полон лнтовской крадут н опять в Лнтву отсылают тайно”³⁹⁵.

Часам царкоўныя ўлады і самі сялілі ў манастыры былых беларускіх ды ўкраінскіх манахаў, якія з тых ці іншых прычынаў апынуліся ў Маскоўшчыне. Так, у верасні 1657 г. патрыярх Нікан загадаў архімандрыту прыняць у манастыр манаха кіеўскага Межыгорскага манастыра Якіма Савелава¹⁹⁶; у лютым 1667 г. казанскі мітрапаліт Лаўрын прасіў брацію прыняць у свой склад былога архімандрыта полацкага Афінагена³⁹⁷, а ў 1670 г. цар Аляксей Міхайлавіч сам накіраваў у манастыр трох манахаў — выхадцаў з “Літвы”-Беларусі³⁹⁸. Такім чынам, Іверскі манастыр з часам стаўся ў пэўным сэнсе беларускім “нацыянальна-культурным цэнтрам” у Маскоўшчыне.

Варта адзначыць, што брація імкнулася падтрымліваць і тых сваіх суродзічаў, хто не насмельваўся на ўцёкі. Напрыклад, дапамагалі матэрыяльна вывезеным з айчыны і аселеным на навакольных землях беларускім сялянам. Так, у красавіку (час сяўбы) 1658 г. архімандрыт Дыяніс піша саборнаму чарняцу Паісію: “11 как к тебе ся наша паметь прндет, н тебе бы, брату нашему, досмотретн в селе Выдропуске в нашнх монастырсклх жлтляцах хлеба, л что останетца за яашлмл монастырскнмл семенамн н за еменамн, л тебе б велеть давать тот хлеб лм белорусцем на семена, по своему разсмотренлю, чтоб нм крестьяном хлебом завестнся; а буде в монастырскнх жнтннцах, за свонм обнходом, хлеба намале, н тебе б велеть поселскому нашему старцу Аврамню у кого ннбудн хлеба занять н нм белорусцем на семена в займы дать, какь мочно...”³⁹⁹

Але ад таго часу, як куцеінцы перасяляюцца на Валдай, патрыярх пачынае ставіцца да іх гэткім жа чынам, як да сваіх падданых-маскоўцаў. Манастыр знаходзіўся пад непасрэднай юрысдыкцыяй Нікана, а таму манахі змушаюцца да выканання розных павіннасцяў на карысць патрыяршага двара: шлюць рыбу бочкамі, а то й вазамі⁴⁰⁰, соль — пудамі⁴⁰¹, воцат — вёдрамі⁴⁰² і г. д. На маёмасць, прывезеную куцеінцамі, Нікан таксама глядзеў як на сваю прыватную. Высока ацэньваючы майстэрства беларускіх злотнікаў і ткачоў, ён забіраў у іншыя манастыры — галоўным чынам у свае рэзідэнцыйныя Крыжаўзвіжанскі і Уваскрэсенскі — прыналежныя былой куцеінскай браціі царкоўныя рэчы.

Захавалася некалькі дакументаў, у якіх адзначаліся рэчы, што патрыярх звёз з сабою з Іверскага манастыра. Першыя два складзеныя праз

некалькі гадоў пасля перасялення куцеінцаў — ад кастрычніка 1659 г. Так, у прыватнасці, Нікан забраў у Крыжаўзвіжанскі манастыр, а таксама ў Галілейскую пустыню, шэраг каштоўных прадметаў начыння ды культу. Яны, з паказаннем матэрыялу і вагі, пералічаныя ў грамаце: “Лохань чеканная серебреная золочена на оба лнца, по краям трн лнчнны, а в ней весу 6 фунтов без 9 золотннков. Рукомойнпк серебряной золочен, на нем чеканены людн н травы, носок звернной, весу в немь 2 фунта 26 золотнпков. Лампада серебреная прорезная, весу в ней фунт 51 золотннк. Лампада прорезная малая, на 3 цепях, внутрн шандан, весу вь ней фунт 6 золотннков. Голубчнк, в нем весу 68 золотннков. Потнр серебряной золочен, под потнром травы резные, каменье взмазнн, блюдечко, да звезда, да лжнца, в ннх весу 3 фунта 6 золотннков. Каднло, верх делан теремком с столбнкамн, под каднлом местамн золочено, весу в нем 3 фунта 36 золотннков. Потнр чеканной, золочен на оба лнца, весу фунт 81 золотннк. 2 сосудца серебряные, бывают на всеношном на столе с маслом, весу фунт без че[твер]тн. Крест благословяіцнй серебряной, с каменьем, в гнездах. Каднло серебряное, в Галнлейскую пустыню, без весу. Звезда, лжнца, серебреные, весу 25 золотннков с полузолотннком. В Галнлее. Потнр дан, без весу, в Галнлею”⁴⁰³.

Перавёзшы гэтыя рэчы, Нікан, аднак, праз тыдзень пастанавіў забраць з манастырскае скарбніцы яшчэ болып начыння: «Ладонннцу [sic], серебряная с крестом чеканная, весу в ней фунт 66 золотннков. 12 достоканов серебряных, венцьі резные золочены, весу в ннх 6 фунтов. Братнна гладкая, венець н спускн золочены, мшпень гладкая золочена, весу в ней 57 золотннков. Братнна гладкая, венец н спускн золочены, мншень гладкая золочена, весу в ней 58 золотннков. Стопа с кровлею чеканная, белая, на кровле вылнта шшпка сосновая, весу в ней 4 фунта 16 золотннков. Стопа серебряная сь кровлею чеканная с рукоядью позолочена, весу в ней 2 фунта 16 золотннков. Кружка с кровлею серебряная, местамн золочена н резано, на кровле шншка вылнта сосновая, весу в ней 3 фунта 43 золотннков. Чашка круглая ннзкая, венцы н спускн резные, золочены с фнннвтом, в чашке мншень, весу в ней фунт 21 золотннков. Стокан [sic] серебряной с кровлею, золочен на оба лнца, на трех ножках, по нем резаны травы, весу в нем 77 золотннков. Братнна серебряная чешуйчатая, с лнца золочена серебряная; подпнсь: “святейшнй Ннкон патрнарх”, весу 58 золотннков с полузолотннком. Братнна серебряная, спускн чеканные; весу 51 золотннк с полузолотннком. Братнна серебряная белая гладкая, весу 69 золотннков. Росольннк серебряной с поддоном ложчат, венец резной, весу в нем пол-2 фунта. Ковш серебрян, венец н спускн золочены, лепесть глава змнева, во рту яйцо, в среднне мншень с фннпвтом, на носку лн-

чннка золочена, весу в нем 85 золотннков; подпнсь: “святейшнй Ннкон патрнарх”»⁴⁰⁴. Дзеля справядлівасці варта адзначыць, што — як тое відаць з цытаты — некаторыя з забраных прадметаў у гэты раз мелі ўладальніцкі надпіс патрыярха і, трэба думаць, раней былі ўкладзеныя ім самім у Іверскі манастыр.

Па-за гэтымі двума вялікімі спісамі рэчаў у дакументах знаходзіцца шмат згадак пра дробныя паборы, калі патрыярх загадвае прыслаць яму нейкую адну рэч або некалькі прадметаў — напрыклад, “олтарнков делсусов”⁴⁰⁵ — у “памятл”, пасланай у лютым 1658 г., або “пшцаль влнтовальную, [у якой] замок колесной, ложа н ствол насеканы золотом”⁴⁰⁶— у сакавіцкай грамаце таго самага года.

Усе гэтыя паборы падсумоўвае спіс, складзены пасля смерці патрыярха і таму даволі доўгі. Ён змяшчае пералік рэчаў, якія Нікан вывез з Іверскага манастыра на працягу свайго жыцця. Магчыма, таксама не ўсе з іх мелі беларускае паходжанне, але ўсё ж куцеінская маёмасць складае сярод іх немалую долю. Спіс змяшчае некалькі соцень прадметаў, пераважна створаных з каштоўных металаў. Вось толькі кароткі ўрывак з яго: “Образ пресвятые Богородяцы месной, оклад басмён, венец у пресвятые Богороднцы л у Предвечнаго Младенца серебреные, золоченые. Олтарь мстнславской co всем: дверл царскне л столпцы н образы месные co апостолы л с нророкл л праотцы, пнсаны на золоте, с травамл, резнымл; да меж тех образов месных, делсусов, столпцы круглые, золочены. 1500 золотых, да 300 золотых веллклх, ...члк серебреной, л в нем 14 нлтей жемчюгу, в серебреных гнездах ...ною нлтл [...] Потлр серебреной золочен, по нем серафлмл чеканные, весу в нем 2 фунта. [...] Два сосуда с кровелкамл, золочены местамл, весу в нлх 62 золотнлка. Крест благословяіцлй серебреной, золоченый, вь нем 11 камней вмазней, кругом его яблоко с репейнлкамл, кутелнской, весу в нем 2 фунта 66 золотннков. [...] Блюдечко, да звезда, лжлца, серебреные, весу в нлх 32 золотнлка. Кадлльнлца серебреная резная с цепмл, на верху торелочка с двемя колечкл, весу вь яей 3 фунта 15 золотллков. 3 длскоса медных, золоченых. Копле медное. Панлкадлло медное. Часы столовые боевы, деланы шатрлком, золочеяы. Печатлой станок co всяклм печатным заводом л пунцолы. [,..]”⁴⁰⁷.

Справядлівасць была часткова адноўлелая толькі пасля смерці Нікана, калі ў 1685 г. іверскім беларусам удалося дамагчыся вяртанля алтара мсціслаўскае работы ды дзвюх харугваў Буйяіцкага манастыра⁴⁰⁸. Што да рэшты (галоўным чынам царкоўнага начыння, а таксама друкарскага варштата), то яны атрымалі адмову⁴⁰⁹. Ды яшчэ раней, у 1671 г., з Іверскага манастыра была перададзеная ў Куцеінскі і Буйніцкі манастыры зноў толькі невялікая частка некалі прывезеных манахамі

з Беларусі манастырскіх рэчаў — царкоўныя шаты ды самыя неабходныя для адпраўлення літургіі прадметы⁴¹⁰. Апошнія былі вернутыя толькі па адным паасобніку ў кожны з манастыроў і складалі своеасаблівы “камплект-мінімум” для ажыццяўлення багаслужбы: крыж для дабраславення, пацір, начынне з зоркаю ды лжыцаю, напрастольнае Евангелле і кадзіла. Перадача такіх камплектаў можа сведчыць пра выключную мэту аднавіць богаслужэнне ў названых асяродках; значыць, на той час літургічнай службы ў іх не было. Тое, што прынамсі некаторыя з буйніцкіх манахаў таксама пераехалі на Валдай, могуць пацвердзіць асобныя згадкі ў дакументах: напрыклад, сведчанне архімандрыта Іосіфа, які ў адным з лістоў піша, што быў у Буйнічах ігуменам⁴".

Падсумаванне. Такім чынам, пераезд значнай часткі куцеінскай браціі ў Іверскі манастыр на Валдайскім возеры адбыўся ў 1654-1655 гг. паводле рашэння патрыярха Нікана. Пры гэтым адной з асноўных мэтаў патрыярха было кантраляванне дзейнасці манастырскай друкарні.

ш

Кніжная справа і асветная праца ў Іверскім манастыры

рукарня. Даволі хутка па прыездзе на Валдай куцеінцы мусілі ўзяцца за перавоз сюды куцеінскага варштата і арганізацыю друкарні: Нікан не хацеў чакаць. У сваім лісце да манахаў, што

засталіся ў Беларусі, патрыярх прыспешвае іх: вы, вся братня, по повеленню нашему вземшеся на подводы, не косннте прнйтн в монастырь наш Нверскнй н печать кннжную co всякнм нарядом н печатные кннгн н печатных мастеров н прочнх, которые доведется, повелелн есмо наместннку йверского монастыря взять”⁴¹².

Варштат і рэшта надрукаваных у Куцейне кніг пад наглядам эканома Паісія былі перавезеныя ў Маскоўшчыну ўжо на пачатку 1656 г.: найперш у клінскі Успенскі манастыр, а адтуль у траўні таго ж года на Валда^'лЯк паказваюць знойдзеныя ГГаленчанкаму пецярбургскіх архівах дакументы, разам з друкарскім абсталяваннем (“стан печатной co всей снастью”)’ перавозілі два куфры з кнігамі “за печатью его Пансьевой , а таксама 24 друкаваныя паўуставы і пэўную колькасць “бумагн пшцее ^4|4.

Далёка не ўсе куцеінцы імкнуліся ў Маскоўшчыну, і патрыярх зноў і зноў мусіў уздымаць гэтае пытанне. У кастрычніку 1656 г. Нікан пасылае яшчэ адну грамату, імкнучыся перасяліць усю да рэшты брацію на Валдай: “Велено братнн, которые от войны разыдошася, нтнть в Ыверской монастырь”⁴¹⁵. Інфармацыю пра далейшы ход падзеяў,

звязаных з укамплектаваннем друкарні персаналам, даюць нам некалькі лістоў архімандрыта Дыяніса да патрыярха Нікана⁴¹⁶. У датаванай 20 снежня 1656 г. “отпнске” знаходзім: “Отпустнлм мы к тебе, велнкому государю, наместннка своего Фнлофея с братом Севнрьяном, по твоему святнтельскому благословенню, н пожалуй, велнкнй государь, велн пожаловать, дать ему наместннку нашему свою святнтельскую грамоту, для радн всякого церковнаго нсправлення монастырей в Могнлеве, н в монастырехь нашнхь ползостн нных братнй нашнх, н чтоб какова дурна не было, н надобных нам братлй чтоб ему наместннку волно было с собою взятн”⁴¹⁷.

Яшчэ адзін ліст у гэтай справе, пісаны на наступны дзень пасля ад’езду пасланца, згадвае апроч Магілёва ды Куцейны яшчэ і Кіеў: Н ныне нам ведомо учнннлось от лныхь братнй н от служек, что хочет тот наш намесннк бнтн челом тебе, велнкому государю, о грамоте, чтоб ты, велнкнй государь, поволнл ему ехать в Кнев; [...] н не велн ему, велнкнй государь, такне грамоты давать, чтоб ему ехать в Кнев, потому что, государь, как его наместннка с братнею отпустншь в Кнев н ему, государь, не бывать будет н во все лето у нас в монастыре, потому что путь, государь, далней н тамь будеть бавнтца много; [...] толкн велн ему, государь, пожаловать дать грамоту, по прежнему нашему прошенню, в Могнлев н в Кутенн монастырь”⁴¹⁸.

Выраз по твоему святнтельскому благословенню” сведчыць пра ранейшую размову паміж Ніканам і Дыянісам ці наагул пра непасрэднае распараджэнне патрыярха ў гэтай справе. Паездка, імаверна, была арыентаваная на зарганізаванне ў Іверскім манастыры выдавецтва (дзеля чаго, між іншага, належала забраць на Валдай “надобных... братнй”). Прычым выдавецтва, відаць, задумвалася значнае, калі ў лістах згадваюцца Магілёў, Куцейна ды Кіеў — найбуйнейшыя на той час выдавецкія праваслаўныя цэнтры наакупаваных маскоўскімі войскамі землях.

У сярэдзіне 1658 г. друкарня ў Іверскім манастыры ўжо была гатовая для працы. Пра гэта можна меркаваць паводле перапіскі архімандрыта Дыяніса з маскоўскім патрыярхам наконт заканчэння друку “Псалтыра”, праца над якім была распачатая ў Куцейне, але пасля перапыненая з прычыны ваенных дзеянняў. Куцеінскія манахі, жадаючы завяршыць гэтае выданне, накіравалі да патрыярха ліст з просьбай дазволу на друк, але атрымалі адмову з тлумачэннем, што гэты “Псалтыр” — “няспраўны”⁴¹⁹. Нікан радзіў выдаць замест яго што-небудзь іншае, напрыклад кнігу авы Дарафея — папулярны праваслаўны зборнік, які ўключаў маральныя навукі ды лісты згаданага аўтара. Мяркуем, патрыярх палічыў за магчымае апублікаваць яе без адмысловае праўкі, бо яна не змяшчала літургічных тэкстаў і не пярэчыла праведзеным ім рэформам.

Інфармацыі наконт перавыдання твораў авы Дарафея няма, аднак, відаць, яно так і не было ажыццёўлена, бо ў спісе манаха Афанасія, пра які мы будзем гаварыць ніжэй, гэты аўтар не прыводзіцца⁴²⁰, а ў далейшых дакументах ёсць згадкі толькі пра кіеўскае выданне⁴²¹. Напэўна, замест гэтай кнігі ў 1658 г. выйшаў “Часаслоў” — хутчэй за ўсё першае выданне навастворанай Іверскай друкарні.

У 1659 г. убачыў свет зборнік, вядомы пад загалоўкам “Рай мысленный”, які апрача аднайменнага тэксту змяшчаў яшчэ і аповесць “О монастырн йверском Святоезерском н о явленнн н пренесенян моіцей святого Накова Боровнцкого”. У падрыхтоўцы зборніка, паводле напісанай архімандрытам Філафеям прадмовы, браў удзел сам Нікан.

Што да жадання браціі закончыць друкаванне “Псалтыра”, дык яно з часам усё ж было рэалізаванае: пасля таго, як Нікан у 1658 г. страціў царскую ласку і былую ўладу, іверскія манахі наважыліся-такі выдаць “Брашна духоўнае”, якое, уласна, і ўяўляе сабой варыянт Псалтыра з паследаваннем. Выданне ўбачыла свет у кастрычніку 1661 г.; пра тое, што гэта кніга, згадваная ў карэспандэнцыі, сведчыць пачатак прадмовы: “Еіцё в Белой Русн в монастырн Кутеннстем, начахом тнсненнем печатным нздаватн, надшедшей же бранн оставлену сню н недоконченну намн убогнмн монахн бывшу (...) онаго наченшагося дела не восхотехом оставнтн (...) начахом сню кннгу к концу делання совершатн”⁴²²

Здаецца, былыя куцеінцы выдалі на Валдаі і не адзначаную сёння ў бібліяграфіі азбуку, якая згадваецца ў спісе кніг, перададзеных паводле акта інакам Афанасіем святару Яўстафію⁴²³. Вось тэкст гэтага дакумента: “174 [1665] году, Сентября вт> 12 день, роспнсь печатным кннгам, что отдал старец Афанаснй свяіденннку Евстафею на лпцо: 521 кннга Брашно, в тетрадях, да 2 Брашна розбнтых; 41 псалтырь голых; 350 Раёв, в тетратех; 290 азбук, с вопросы н с ответы; 37 кннг Варлаама н Асафа, в тетратехь; 145 кннг Дноптр, в переплёте в досках; 118 кннг лекснконов, в досках; 8 часовннков, в тетратех, да два розбнтых; 25 молнтв на сон грядуіцнй; восмнадцатеры святцы; 11 канонов акафнстов. [..,]”⁴²⁴

Частка гэтых кніг досыць выразна суадносіцца з іверскімі і куцеінскімі выданнямі. У прыватнасці, з іверскімі можна атаясаміць:

- “521 кннга Брашно” = Брашна духоўнае. Валдай, 1661 (тут і ў аналагічных выпадках мы прыводзім апошняе выданне, зыходзячы з меркавання, што эканамічна немэтазгодна ажыццяўляць паўторны выпуск пэўнай кнігі да вычарпання папярэдняга накладу);

-     “350 Раёв” — Рай мысленный. Валдай, 1659;

-      “8 часовннков, в тетратех, да два розбнтых”—Часаслоў. Валдай, 1658;

3 куцеінскімі можна атаясаміць наступныя выданні з гэтага спісу:

-  “41 Псалтырь” — Псалтыр. Куцейна, каля 1650;

— “37 кннг Варлаама н Асафа” — Гнсторія о жнтін Варлаама і Асафа. Куцейна, 1637;

-  “145 кннг Дноптр” — Дыёптра. Куцейна, 1654;

— “118 кннг лекснконов” — Бярында П. Лексікон славеноросскій. Куцейна, 1653.

Можна заўважыць даволі выразную тэндэнцыю ў адносінах колькасці наяўных экзэмпляраў да года выдання: 1) выданні куцеінскай манастырскай друкарні з канца 1630-х да 1650 г. прысутнічаюць у ліку некалькіх дзясяткаў; 2) куцеінскіх выданняў пачатку 1650-х гадоў налічваецца звыш сотні на тытул; 3) колькасць іверскіх друкаў даходзіць да некалькіх соцень (з выняткам “пілотнага праекта” іверскай друкарні — “Часаслова”).

Такое назіранне дае падставы выказаць думку, што і “290 азбук, с вопросы н с ответы” рэпрэзентуюць выданне, ажыццёўленае пасля пераезду куцеінцаў на Валдай. Гэтыя асобнікі не могуць быць рэштай накладу папярэдніх куцеінскіх друкаў, бо ні буквар Собаля, ні пазнейшае выданне гэтай кнігі, ажыццёўленае з пэўнымі зменамі браціяй у 1653 г., не маюць пытанняў з адказамі.

Да сярэдзіны 1665-х гадоў варштат галоўным чынам прастойваў. Толькі зрэдку манахам даручалася друкаванне асобных тытулаў. Так, у 1665 г. Нікан замовіў перадрук з маскоўскага выдання “Круга часам денным і ноіцным”, а таксама размножванне царскай надаўчай граматы⁴²⁵. Пры публікаванні былымі куцеінцамі гэтых выданняў былі апушчаныя прадмова да граматы і “начала” “Круга”, у якой гаварылася, паводле чыйго “повелення” ажыццяўляецца друк: у няпэўнай палітычнай сітуацыі друкары вагаліся, пазначаць імя цара ці патрыярха. Зрэшты, на думку Г.Галенчанкі, менавіта гэтая прастадушная хітрасць і выклікала гнеў патрыярха ды спрычынілася да страты Іверскім манастыром друкарні⁴²⁶.

Такім чынам, падсумоўвае заканчэнне іверскага перыяду ў дзейнасці куцеінскай друкарні грамата Нікана за 30 лістапада 1665 года, у якой ён патрабуе пераслаць друкарскі варштат ва Уваскрэсенскі манастыр: “Как был у нас стройтель Евфммнй, н мы, велнкнй господнн, указалн прнслать нз Нверского монастыря стан н шуруп н азбуку, чем кннгн печатают, н азбукн печатные. — Н как вам ся наша, велнкого господнна, грамота првдет, н буде у вас есть два стана, й вам бы прнслать к нам, велнкому господнну, в Воскресенской монастырь однн стан н слова; а буде хотя нет другова, н вам бы прнслать н однн стан для образца; а как у нас сннмут, н станы н тнскн сделают, н мы к вам ваш н прншлем назад стан н тнскн”⁴²⁷.

Другога варштата ў манастыры не было (пра што Нікан ведаў, бо сам адзначае, што меў размову з іверскім эканомам-“стронтелем” Яўхімам), і манахі мусілі адаслаць патрыярху той адзіны, які мелі⁴²⁸. Паведамленне патрыярха пра атрыманне варштата, быццам нешта малаважнае, страцілася ў пераліку подацяў: рыбы, грыбоў і інш.: “В нынешнем во [7] 174 [г. зн. у 1665] году, Декабря в 12 день, прнслалн вы к нам, велнкому господнну, с соборным неромонахом Феодоснем монастырского своего лову 7000 свежнх колотых селдей, 2000 селдей паровых, да ладоского лову 2 бочкн осетрнны, бочку снгов, 2 бочкн лодогн, полбочкн нкры снговой, бочку лососей просолных, 50 лососей провсслых, 5 пуд слнв, кадочку рыжнков соленых, да друкарского заводу стан с іцурупом н азбучные слова ’⁴²⁹. Нікану важна было не так атрымаць, як забраць яго ў былых куцеінцаў.

У 1685 г. манахі спрабавалі вярнуць друкарню і звярталіся ў гэтай справе да новага патрыярха Якіма, але ім адмовілі: “А о друкарнн указу нет. Только святейшнй патрнарх сказал, что де ныне в монастырех ннкакнх кннг не печатают, н тое де друкарню возмут на велнкого государя, н о том пнсано ко властем в Нверской монастырь, Октября 20”⁴³⁰. Куцеінскі варштат, паводле сведчання архімандрыта Леаніда, прастаяў ва Уваскрэсенскім манастыры без ужытку, пакуль не быў забраны ў гэтак званую “Верхнюю друкарню”⁴³¹. Вопіс перадачы варштата ў Маскву захаваўся і быў апублікаваны ў другім выпуску зборніка дакументаў “Беларуска-рускія повязі”: “Роспнсь, что отпугцено к Москве нынешняго 185 году декабря в 1 день, чем кннгн печатают. 2 лествнцы да 2 веретена н всякого заводу, что есть налнцо весом 18 пуд 29 грнвенок, все медные. 4 формы медные ж во что слова льют, да доска медная ж, что слова набнрают. 64 матошннка стальных. 2 азбукн слов оловяных, отлнтых, весом напнсано в росплсн нх 8 пуд 30 грнвенок без четн; н недовесу в том чнсле протнв росппсн 16 грнвенок. Спатец свннцовых весом пуд. Да железной кннжной снастн весом два пуда 28 грнвенок”⁴³². Слабым суцяшэннем мог бы стаць той факт, што Верхняя друкарня стваралася царом Фёдарам адмыслова для Сімяона Полацкага⁴³³ — яшчэ аднаго беларуса, які працаваў на культурнае развіццё Маскоўшчыны. Аднак Г. Галенчанка, на падставе таго, што варштат быў атрыманы цалавальнікам Друкарскага двара, даводзіць, што ў рукі вялебнага Сімяона ён так і не трапіў⁴³⁴. На гэтым дзеі куцеінскай друкарні і яе іверскай “рэінкарнацыі” заканчваюцца, бо пасля 1665 г. беларусамі“іверцамі” не была выдадзеная ніводная кніга, а прыналежны ім варштат цалкам выйшаў з іхняга ўладання.

Кнігагандаль. Распаўсюджанне надрукаваных у Іверскім манастыры кніг (а верагодна, разам з імі і старых запасаў яшчэ з куцеінскіх выданняў) адбывалася праз высыланне прадстаўнікоў (кажучы сучаснай

мовай, “гандлёвых агентаў”) у блізкія гарады — у прыватнасці, у Вялікі Ноўгарад, дзе яны прадавалі манастырскую прадукцыю і закупалі патрэбныя браціі рэчы. Напрыклад, захаваўся датаваны жніўнем 1662 г. ліст да архімандрыта Філафея, пісаны іераманахам Яілем, у якім апошні паведамляе, што ён атрымаў дзесяць кніг для распаўсюджання і мае яшчэ грошы, якія засталіся ад продажу мінулае кніжнае партыі. Заробленыя праз продаж кніг сродкі прадстаўнік адсылаў у манастыр або купляў на іх неабходнае — напрыклад, сукно⁴³⁵.

Практыкавалася таксама высылка кніг на замову. Так, ноўгарадскі ваявода Міхал Марозаў 14 ліпеня 1671 года, пішучы пра розныя справы, просіць архімандрыта Фядоса прыслаць яму “кннгу Мессню”⁴³⁶, на што той у лісце за 13 жніўня адказвае згодай⁴³⁷. Дыякан ноўгарадскага Сафійскага дома ў лісце за 15 снежня 1689 г. просіць архімандрыта Язэпа прыслаць яму, між іншага, “Беседы Апостольскне” і гаворыць пра аплату кнігі⁴³⁸.

Шытарня. Разам з друкарняй у Іверскі манастыр была перавезеная і куцеінская шытарня. Пра яе захавалася няшмат звестак, хоць пэўную інфармацыю можна атрымаць ускосна з ужо згаданых дакументаў. Апісанне “кннжных снастей”, якое адшукаў Г. Галенчанка, было складзенае майстрам Лявонціем і паходзіць з 1676 г.⁴³⁹

Першае сведчанне пра функцыянаванне гэтае шытарні мы знаходзім у перапісцы адміністрацыі Іверскага манастыра з ноўгарадскім мітрапалітам Піцірымам, датаванай лютым-сакавіком 1669 г. Там ідзе гаворка пра шытаванне дасланага мітрапалітам адмыслова з гэтай мэтаю летапісу⁴⁴⁰. Пра забеспячэнне кніг аправай гаворыцца і ў лісце архімандрыта Фядоса да Піцірыма. Паведамляючы, што ў адказ на просьбу ён пасылае мітрапаліту ў дарунак кнігу авы Дарафея і “Дыёптру”, Фядос піша: “Л мы богомольцы твон, радн твоего, мнлостлваго отца, благословення, велелн те кннгн переплесть, н послалн кь тебе...”⁴⁴¹ Піцірыму майстэрства манахаў спадабалася, і з таго часу ён усё часцей даручае браціі шытаванне кніг з яго бібліятэкі. У лісце з удзячнасцю за кнігу аббы Дарафея і “Дыёптру” мітрапаліт просіць узяць у аправу яшчэ і “Псалтыр”, перадаючы яго таму ж пасланцу, што прывёз і названыя выданні⁴⁴². А пасля дадае рукапісны “Стнхоларь”⁴⁴³. “Псалтыр” ён загадвае не толькі сшытаваць, але і аздобіць адметна: пазалаціць абрэз, а верхнюю дошку аправы выкласці золатам ды выгравіраваць на ёй Укрыжаванне⁴⁴⁴.

Даручэнні па шытаванні кніг паступалі ў Іверскі манастыр і ад іншых мітрапалітаў. Напрыклад, у лісце за 18 чэрвеня 1683 года згадваецца, што Карніла, наступны пасля Піцірыма мітрапаліт ноўгарадскі, даручыў іверцам аправіць для яго “Евангелле”: “Да в той же своей отпнске пн-

салн мы к нему, преосвяіценнаму мнтрополнту, что, по его святнтелскому указу, прнслано к нам кннга Евангелне, а велено то Евангелне переплестн под золото, н в том Евангелнн пралоскн н заставные слова розцветнть золотом, н та кннга ныне отпустнть к нему преосвяіценному мнтрополнту не нспела, что дела гораздо много, н в том бы на нас своего святнтелского гневу не положнл”⁴⁴⁵.

Пераклады і настаўніцтва. 3 увагі на адукаванасць “старцаў”, іх запрашаюць настаўнікамі для сваіх дзяцей высокія мясцовыя саноўнікі, напрыклад ноўгарадскі ваявода Нікіта Урусаў⁴⁴⁶. Але згадкі пра такія выпадкі сустракаюцца ў іверскіх актах досыць рэдка. Іншы род працаў, якія былыя куцеінскія манахі выконвалі дзеля сваёй вучонасці, — пераклад кніг (з старабеларускай, польскай ды іншых моваў). Першы вядомы нам выпадак звязаны з Ніканам, калі ў кастрычніку 1665 г. апошнім была прысланая ў Іверскі манастыр дакладна не названая “кннга, нсторня, полской печатн” з загадам перакласці яе на рускую мову⁴⁴⁷.

Падобныя замовы брація атрымоўвала і пасля смерці патрыярха, калі манастыр перайшоў у юрысдыкцыю мітрапаліта Вялікага Ноўгарада і Вялікіх Лук Піцірыма. У сваёй грамаце ў красавіку 1669 г. мітрапаліт даручае браціі перакласці на рускую мову дасланую ім кнігу “Ключ Розуменія” (гэты твор Янікія Галятоўскага быў выдадзены ў Кіеве ў 1659 г.; відаць, ужо тады мова, ужываная ў рэлігійнай літаратуры Вялікага Княства Літоўскага, выклікала праблемы з разуменнем у маскоўцаў). 27 траўня манахі адсылаюць Піцірыму пацвярджэнне, што ўжо ўзяліся за пераклад. Трэба думаць, у манастыры ўсё яшчэ было прынята гаварыць па-беларуску, бо, няўпэўненыя ў чысціні свайго перакладу, манахі просяць мітрапаліта адрэдагаваць яго⁴⁴⁸. У верасні гэтага ж года архімандрыт Фядосі піша пра заканчэнне працы і пра тое, што пераклад засталося толькі перапісаць начыста⁴⁴⁹, а ў кастрычніку — што адсылае абедзве кнігі ўладальніку⁴⁵⁰. У лістападзе 1669 г. Піцірым пацвярджае атрыманне перакладу⁴⁵¹.

Падсумаванне. Пераехаўшы ў Іверскі манастыр, куцеінская брація імкнулася аднавіць выпуск праваслаўнай літатуры, што, аднак, нярэдка сустракалася з процістаяннем прадстаўнікоў царкоўнай іерархіі. Тым не менш паасобныя вьіданні выходзілі яшчэ да 1665 г., калі паводле загаду Нікана друкарскі варштат быў адасланы ва Уваскрэсенскі манастыр, пасля чаго да былых куцеінцаў болын не вярнуўся.

Канец беларускай кніжнасці на Валдаі

аканчэнне гісторыі перасялення куцеінцаў на Валдай было сумным, але заканамерным. Як толькі манахі адаслалі друкарскі варштат з Іверскага манастыра, ім прыйшоў новы загад ад

Нікана, згодна з якім сувора забаранялася ўтрымліваць манастыр і спя-

ваць паводле заўсёднага, некалі гарантаванага тым жа самым Ніканам

чыну. Ад гэтага часу і назаўсёды яны мусілі перайсці на маскоўскі чын і спеў Уваскрэсенскага манастыра ды выракчыся тых рэшткаў беларускасці, што яшчэ заставаліся ў іх пасля дзесяцігадовага жыцця на чужыне⁴⁵².

Але гэта быў далёка не канец цяжкасцяў былых куцеінцаў. Неўзабаве Іверскі манастыр пераходзіць пад юрысдыкцыю мясцовае царкоўнае ўлады, г. зн. пад непасрэднае кіраванне ноўгарадскае мітраполіі. Пры мітрапаліту Піцірыму яны, зрэшты, жылі яшчэ даволі някепска: той іх надта не прыгнятаў, а, ведаючы іхныя ўменні, прысылаў ім на сшытаванне кнігі. Ягоны наступнік мітрапаліт Якім таксама шанаваў іверцаў. Аднак гэтая пашана дала браціі нечаканы і нядобры плён, калі ён (а за ім і наступныя мітрапаліты) пачаў высылаць у Іверскі манастыр — мусіць, дзеля ўзорнасці нораваў, што там былі заведзеныя, — манахаўправіннікаў з іншых асяродкаў⁴⁵³. Гэта прывяло не столькі да выхавання, колькі да падзення дысцыпліны ў самім манастыры. Прысланыя манахі зніжалі ўзровень маральнасці, нават замахваліся на злачынствы. Напрыклад, у лютым 1673 г. архімандрыт Яўмен скардзіўся мітрапаліту Якіму на тое, што “ссылочной старец Гаврнлей, ухватя от меснаго образа большой подсвечннк, н тем подсвечннком убнл меня, богомольца твоего, до умертвня, на моем архнмандрнчьем месте”⁴⁵⁴. Яўмен прасіў забраць прысланых манахаў з падуладнага яму манастыра, “бо жнть с ннмн не мочно”⁴⁵⁵. Ці была задаволеная ягоная просьба, невядома; аднак болей скаргі ў дакументах не сустракаюцца.

Тым не менш сапраўдныя цяжкасці напаткалі іверцаў пазней, пры іншым мітрапаліту — Карнілу. У красавіку 1678 г. Яўмен з браціяй піша да ігуменні Новадзявочага манастыра Маланні, просячы пра заступніцтва перад царом і патрыярхам. Ён згадвае, што яна ўжо дапамагала яму раней: “Такоже н ныне н впредь наше недостоннство co всею братьею молнм н просчм вашего преподобня, дабы ваше преподобне за обнтель

святую, н о нашемь недостоенстве, н о монастырскнх нашнх нужных делах, о чем преподобню вашему будут бнть челом, н о вспоможеннн мн-

лостн проснть, старец Маркел, да стряпчей Ефрем, велнкому государю... такожде отцу нашему, велнкому господнну, святейшему Ноакнму, патрнарху московскому н всеа Русн, заступалн н вспоможенне чнннлн н обнтель святую от напрасных нападных бед оберегалн”⁴⁵⁶. Відаць, гэтыя “нападные беды” ўяўлялі сабой сур’ёзную небяспеку, бо брація з такой жа просьбай звяртаецца і да іншых асобаў⁴⁵⁷, а найперш да ноўгарадскага ваяводы князя Мікіты Урусава, з якім у іх усталяваліся добрыя стасункі: “Надеяся на твое, государя нашего, премнлостнвое за дом пресвятые Богороднцы заступленне н к нам, убогнм жалованье, понеже ты, государь наш, дом пресвятые Богороднцы от нападаюіцнх заступаешь, н впредь наше недостоннство своею мнлостню жалуешь, отпустялн к тебе, государю нашему, о монастырском нашем деле побнть челом тебе, государю нашему, келейного своего нероднакона Ефрема”⁴⁵⁸.

Пад “нападаюіцнмн”, мяркуем, маецца на ўвазе Карніла, бо іверцы нават спрабуюць вырвацца з-пад ягонае юрысдыкцыі. Адна з граматаў сведчыць, што на пачатку 1690 г. манастырскі “стряпчнй” падаў цару хадайніцтва наконт выключэння манастыра з-пад кіравання ноўгарадскага мітрапаліта⁴⁵⁹. На запыт Карнілы, ад чыйго імя было хадайніцтва, манахі адмаўлялі сваё дачыненне да гэтай справы⁴⁶⁰, што, аднак, не падманула мітрапаліта. Карніла знайшоў спосаб адпомсціць крыху пазней, калі на патрыяршы пасад сеў Адрыян, які, у адрозненне ад Якіма, не ведаў іверцаў асабіста. Трэба памятаць, што гэтыя падзеі адбываліся праз тры з паловай дзясяткі гадоў пасля перасялення куцеінцаў на Валдай. Век беларускіх старцаў ужо набліжаўся да свайго крэсу, і яны адзін па адным пачалі сыходзіць з гэтага свету; архімандрыты змяняліся кожныя некалькі гадоў: па Яўмене прыйшоў Засіма, па Засіме — Іосіф... А калі і той памёр, іверцам было адмоўлена ў апошнім прывілеі, які яны мелі, — у праве выбіраць архімандрыта з асяродку сваёй браціі: Карніла, нягледзячы на тое, што яны выбралі паміж сябе іераманаха Феагноста, прызначыў сваім рашэннем на іверскага архімандрыта Нікадыма з ноўгарадскага Духавага манастыра. Брація некалькі разоў пісала пра гэта патрыярху Адрыяну: “Нз начала, государь, как стронлся Нверскнй монастырь, по указу велнкнх государей н по грамотам святейшнх патрнархов, нзбнралн мы, богомольцы твон в Нверской монастырь в наше обіцежнтельное братство архнмандрнтов нз себя, с собору, по древнему нашему обіцежнтелному кутеннскому обыкновенню, н по нынешннй 200 год у нас богомольцов твонх данных архнмандрнтов в Нверском монастыре не бывало. Н в нынешнем 200 году, судбамн праведного Бога, в нашем Нверском монастыре архнмандрнта Носнфа не стало, помре, н по указу преосвяшенного Корннлня, мнтрополнта Велнкаго Новаграда н Велнкнх Лук, прнслан к нам богомольцам твонм, вместо архнмандрн-

та йослфа, нз Новагогорода Духова монастыря архлмандрнт Ннкоднм; а на место архлмандрлта йослфа мы богомольцы твол нзбралн лз себя тогож йверского монастыря нострлженнаго монаха Феогнаста. [...] пожалуй нас богомольцов сволх, не велл государь, у нас в йверском монастыре в обшежнтельном братстве быть прлсланных архлмандрлтов, а веля, государь впредь выблрать, л ныняшняго выбранного неромонаха Феогнаста поставлть в архлмандрлты, по древнему нашему обпіежлтелному кутеннскому чяну л о том велн, государь, послать в Веллкнй Новгород к преосвяіценному Корннлню, млтрополнту Веллкаго йоваграда л Веллклх Лук, указ, чтоб лам л ободежлтельному лашему древнему кутелнскому члпу от данных архлмандрлтов ларушенля ле было”⁴⁶¹.

Цяжка сказаць, якім быў вылік таго пісалпя: болей дакумелтаў па гэтай справе ле захавалася. Наступяы раз мы сустракаем імя архімандрыта ў актах толькі праз паўтара года — Антон, лра находжанне якога нам нічога невядома. Кропку ў снраве выбараў архімандрыта ў Іверскім манастыры ставіць нрызначэнне ў 1699 г. на гэтае месца Тараса з іншага манастыра. Прызначэнне ажыццявіў новапастаўлены мітрапаліт ноўгарадскі Ёў насля смерці архімандрыта Антона. 3 гэтае нагоды Ёў пісаў патрыярху Адрыяну: “В нынешнем 207 году, Анреля в 7 день, в твоей, веллкого господлна л государя отца нашего, святейшаго клр Адрлана... в грамоте ко мне, богомольцу твоему, плсано, велено в йверской монастырь архлмандрлта л наместнлка лзбрать мне, богомольцу твоему, буде есть того ж монастыря лз ермонахов л лз монахов доброжлтельных л лскусных; а будет в том монастыре таклх лскусных монахов, кому б быть архлмандрятом л наместнлком, нет, л мне лзбрать архлмандрлта ч наместнлка лз друглх монастырей... Н в йверском, государь, монастыре доброжлтельных л лскусных еромонахов л монахов, чтоб быть кому архлмандрятом л наместнлком, нет: все уклонлллсь от слабого жлтля в плянство я во всякое невоздержанне; а лзобрал я, богомолец твой, в тот йверской монастырь Антоньева монастыря Рлмлянлна архямандрлта Тарасля, а человек он доброй л кренкожлтелной, л к монашескому жлтлю лскусной, л от плянства воздержллвый, л тот йверской монастырь управлть я в прежный члн лрнвестл может”⁴⁶².

Магчыма, Тарас быў добрым архімандрытам, але адначасова з’яўляўся шавіністычным маскоўцам: нрыняўшы сан, адразу начаў выжываць з манастыра тую малую беларускую рэшту, што там яшчэ заставалася. 3 гэтае нагоды ў снежні 1699 г. натрыярх Адрыян мусіў адмыслова яму лісаць, лагражаючы карай у выладку непаслушэнства: “В нынешнем 208 году, Декабря в 16 день, блл челом нам святейшему патряарху вашего монастыря черной дьякон Клямонт: в нынешнем 208 году, Октября в 16 день, выслал де ты его дьякона лз монастыря

безвннно для того, что он родом нноземец н преж его былн в Нверском монастыре нноземцы..., а ты человек руской н прнбнраешь к себе в монастырь рускнх же, а ему де жнть не велншь... Н как к вам ся наша, святейшего патрнарха, грамота прндет, а дьякон Клнмонт к вам в монастырь прнслан будет, н вы б его, дьякона Клнмонта, в монастырь прннялн н велелн ему бытн у себя в монастыре по прежнему, н нз монастыря б ннкого обіцннков не спускалн, н за внны не выбнвалн...”⁴⁶³

Ёсць нейкі сумны знак у тым, што роўна праз паўстагоддзя пасля перасялення куцеінскае браціі на Валдай, у траўні 1704 г., у манастыры здарыўся пажар і “в кннгохраннтельннцы церковные печатные... кннгн все сгорелн”⁴⁶⁴. Гэты эпізод ставіць кропку ў гісторыі беларускай кніжнасці ў Іверскім манастыры.

Падсумаванне. Нягледзячы на панаванне цягам пэўнага часу пасля пераезду куцеінскай браціі на Валдай у Іверскім манастыры айчыннай кніжнасці, у выніку фізічнага вымірання куцеінскіх перасяленцаў, канфлікту з царкоўнай іерархіяй, а таксама з прычыны частых пажараў беларуская кніжная традыцыя ў Іверскім манастыры на мяжы XVII і XVIII стст. была перарваная.

Заканчэнне

п

акім чынам, крызісны стан праваслаўнае царквы ў Рэчы Паспалітай у другой палове XVI ст. змусіў сацыяльна-актыўную частку вернікаў пачаць шукаць шляхі выхаду з цяжкой сітуацыі, у выніку чаго акрэсліліся два асноўныя кірункі рэфармавання царкоўнага жыцця: via antiqua і via moderna. Падтрыманне апошняга кірунку большай часткай іерархаў памеснай царквы і заключэнне вуніі з Рымам не развязала, аднак, усіх праблем, але яшчэ болей паглыбіла канфрантацыю ў грамадстве паміж рознымі лагерамі.

Прыхільнікі кірунку via antiqua не спынілі барацьбы і распачалі актыўную працу па заснаванні манастыроў, стварэнні школ і выданні літаратуры. Менавіта ў кантэксце гэтай працы быў у 1623 г. фундаваны, а неўзабаве і збудаваны Богаяўленскі манастыр у Куцейне, кніжнай і выдавецкай дзейнасці якога прысвечана наша даследаванне.

Богаяўленскі манастыр у Куцейне быў заснаваны Багданам Фёдарам Вільгельмавічам Сцяцкевічам і яго жонкай Аленай з Саламярэцкіх у 1623 г., а фундушавы ліст, які забяспечваў функцыянаванне друкарні матэрыяльнымі сродкамі, быў выдадзены манастыру Ганнай Вільгельмавай Сцяцкевічавай і яе сынам Янам Вільгельмавічам Сцяцкевічам-Заверскім у 1629 г. Выдавецкая дзейнасць у Куцейне адбывалася ад 1631 да 1654 г. — г. зн. да пачатку вайны з Маскоўскай дзяржавай, калі манахі перад абліччам ваеннай небяспекі мусілі выехаць на Смаленшчыну ў Бізюкоўскі манастыр. Пазней паводле загаду патрыярха Нікана большасць куцеінскай браціі разам з маёмасцю (у тым ліку бібліятэкай і друкарскім варштатам) была перавезена ў Іверскі манастыр на Валдайскім возеры. Пасля заключэння міру з Маскоўшчынай у 1668 г. частка былых манахаў Богаяўленскага манастыра вярнулася з Смаленшчыны ў Куцейну.

Пачаткова кнігавыдавецкая дзейнасць у Куцейне вялася беларускім друкаром Спірыдонам Собалем, які прыехаў па запрашэнні Яіля Труцэвіча ды куцеінскіх вярхоў і заставаўся, імаверна, да вясны 1634 г. Мэтаю яго прыезду было друкаванне вучэбных і малітоўных кніг, прызначаных для забеспячэння патрэбаў праваслаўных вернікаў Усходняй Беларусі.

Апрача публікацыі замоўленых браціяй кніг, менавіта ў Куцейне Собаль перавыдаў такія свае кіеўскія друкі, як “Апостал” і “Актоіх” з захаваннем старых выходных дадзеных. Разам з тым «“Ліманар” з дробнымі ініцыяламі» (Кіеў, 1628 г.), які паводле прынятай у літаратуры думкі таксама выйшаў у Куцейне, насамрэч мае на тытульным аркушы сапраўдныя выходныя дадзеныя. Што да «“Ліманара” з буйнымі ініцыяламі» і тымі ж самымі дадзенымі, то ён таксама ўбачыў свет у Кіеве, але ў 1629 г. і ўяўляе сабой другое выданне.

Пасля ад’езду Спірыдона Собаля ў Магілёў сваю працу ў Куцейне распачала друкарня Богаяўленскага манастыра, з варштата якой у 1636-1654 гг. выйшла ў свет 11 назваў кніг у 14 выданнях. Літаратура выдавалася ў манастырскай друкарні па-старабеларуску і па-царкоўнаславянску. Некаторыя з публікаваных тэкстаў былі перакладзеныя на старабеларускую мову непасрэдна ў Куцейне; іншыя перадрукоўваліся з больш ранніх беларускіх і ўкраінскіх кніг. Выданні манастырскай друкарні часцей за ўсё выходзілі фарматам in quarto накладам, не меншым за 600 паасобнікаў.

Друкарня мела адзін варштат гэтак званага ‘Тутэнбергавага тыпу”, які абслугоўвала, імаверна, тры чалавекі. Аднак пры выпуску аднаго выдання магло быць занята ад 10 да 15 працаўнікоў розных спецыяльнасцяў. Кнігі, што выйшлі ў свет з манастырскай друкарні, паводле свайго аздаблення і арганізацыі тэксту знаходзіліся ў рэчышчы айчыннай выдавецкай традыцыі. У куцеінскіх манастырскіх выданнях мы назіраем абодва тыпы арганізацыі старонкі, характэрныя для беларускіх і ўкраінскіх кірылічных кніг разгляданага перыяду: рамкавы і бязрамкавы. Апошні сустракаецца толькі на пачатковым этапе працы друкарні або ў перадруках. Падобным чынам з дапамогай элементаў (калонтытулаў, фаліяцыі ці пагінацыі, сігнатур і кустодаў), характэрных для айчынных друкаваных кніг гэтага часу, арганізоўвалася і старонка. 3 дэкаратыўных элементаў ужываліся застаўкі, канцоўкі, ініцыялы і маргінальныя ўпрыгожанні; друк ажыццёўлены як у адну, так і ў дзве фарбы.

У выданнях куцеінскай манастырскай друкарні актыўна выкарыстоўваліся элементы літога наборнага арнаменту для аздаблення кніг. Наборны арнамент ужываўся для стварэння рамкі з мэтаю аздаблення тытульнага аркуша, старонак або паасобных ілюстрацый; для аздаблення калонтытулаў; для стварэння заставак і канцовак, ініцыялаў, дадатковых элементаў афармлення. Усе гэтыя прыёмы, характэрныя для айчыннай кнігі разгляданага перыяду, пазычаны куцеінцамі пад час працы ў друкарні Спірыдона Собаля, а таксама пры перадрукоўванні выданняў з іншых варштатаў.

У куцеінскіх выданнях выяўленыя ўсе асноўныя віды ксілаграфічнага аздаблення, што выкарыстоўваліся ў разгляданы перыяд: рамкі тытульных аркушаў, гербавыя выявы, ілюстрацыйныя гравюры, застаўкі і загалоўкі, маргінальныя ўпрыгожанні, ініцыялы, канцоўкі. Сустраканыя ў даследаваных друках элементы ксілаграфічнага аздаблення вызначаюцца разнастайнасцю і разам з тым адсутнасцю адзінага стылю, што тлумачыцца іх паходжаннем з розных крыніц або капіяваннем з розных выданняў. Большасць выкарыстаных куцеінскімі друкарамі аздобаў (улічваючы вялікую колькасць ініцыялаў) можна разглядаць як арыгінальныя элементы афармлення, аднак пэўная іх частка ўжо выкарыстоўвалася раней у іншых друкарнях і магла трапіць у Куцейну разам з матэрыялам, набытым або вырабленым Спірыдонам Собалем у Кіеве.

Да арыгінальных дрэварытаў, выкананых непасрэдна ў Куцейне, BapTa залічыць рамкі тытульных аркушаў шэрагу выданняў манастырскай друкарні (“Гісторыі пра Варлаама і Ясафа”, “Брашна духоўнага”, “HoBara Запавету’’, “Дыёптры”), ілюстрацыйныя гравюры (“Ян Залатавусны” ў “Актоіху”, “Цар Давід” у “Брашне духоўным” і ў “Новым Запавеце”, некалькі цыклаў рэлігійных выяваў у “Трыфалагіёне”, партрэты евангелістаў у “Новым Запавеце”), серыю заставак з выявамі апосталаў у “Новым Запавеце” і некалькі серый ініцыялаў, якія сустракаюцца штораз у болывай колькасці ў розных друках, пачынаючы з ‘Тісторыі пра Варлаама і Ясафа”.

Станаўленне адметнай школы ксілаграфіі ў Куцейне, імаверна, можна звязваць з запрашэннем майстра з Кіева і датаваць пачатак яе дзейнасці 1636 г. У падрыхтоўцы серый ілюстрацыйных дрэварытаў для выдаваных у Куцейне кніг кожны раз магло браць удзел да 3-4 гравёраў. Можна выказаць меркаванне, што за 20 гадоў існавання манастырскай друкарні над падрыхтоўкай ксілаграфічнага матэрыялу магло працаваць да дзесяці рэзчыкаў рознай кваліфікацыі.

Апрача друкаванай кнігі ў Куцейне не толькі актыўна бытавалі, але і ствараліся манускрыпты. Такая сітуацыя выкліканая малой колькасцю айчынных кірылічных друкарняў для забеспячэння чытацкага попыту. Даўнія рукапісныя кнігі, а таксама ўкраінскія ды маскоўскія выданні маглі развязаць пытанне толькі часткова, што змушала манахаў і манахіняў брацца за пяро. У куцеінскіх Богаяўленскім ды Успенскім манастырах вялася прафесійная праца па перапісванні кніг як дзеля забеспячэння ўласных патрэбаў, так і на замову. Акрамя таго, ажыццяўлялася і індывідуальнае, келейнае, памнажэнне ад рукі тых ці іншых тэкстаў паасобнымі манахамі. Асабліва востра адчувалася патрэба ў малітоўна-літургічнай літаратуры, тэксты якой рэпрадукаваліся ў выглядзе як самастойных кніг (напрыклад, ірмалояў), так і дадаткаў-

алігатаў, што падшытоўваліся да адпаведных друкаваных выданняў. Перапісваліся творы маральна-павучальнага характару, кнігі, звязаныя з хрысціянскім самаўдасканаленнем ці манаскім жыццём. Аздабленне і арганізацыя старонкі манускрыптаў, паходжанне якіх можна звязваць з Богаяўленскім манастыром, сведчаць пра заўважны ўплыў на прадукцыю скрыпторыума Куцейны друкаваных выданняў, што акрэсліваецца прысутнасцю ў куцеінскіх манускрыптах тых самых рысаў, якія мы назіраем і ў публікацыях манастырскай друкарні.

Куцеінскі Богаяўленскі манастыр меў агульны царкоўны кнігазбор для сваіх храмаў. Уласна літургічная і спеўна-малітоўная літаратура, якая прысутнічала ў царкоўных зборах куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII ст., была прадстаўлена кіеўскімі, віленска-явейскімі, львоўскімі і куцеінскімі выданнямі; частка кніг былі рукапісныя.

Можна меркаваць, што ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры існавала манастырская бібліятэка, якая змяшчала таксама манускрыпты і друкаваныя выданні чэційнага характару. Манастырская бібліятэка магла размяшчацца або ў скарбцу ў падмурку Богаяўленскай царквы, або ў адмыслова прызначаным памяшканні ў манастырскім корпусе. Мелі куцеінцы і свае ўласныя, часцей за ўсё невялікія, келейныя бібліятэчкі.

Рукапісная кніга куцеінскіх збораў была ў значнай ступені прадстаўленая манускрыптамі XVI—XVII стст., хоць ёсць падставы дапускаць і прысутнасць больш ранніх рукапісаў. Друкаваная кніга рэпрэзентавана, у сваёй большасці, кіеўскімі, львоўскімі і ўласна куцеінскімі выданнямі. I аварыць пра наяўнасць у куцеінскіх зборах першай паловы XVII ст. прадукцыі маскоўскіх друкарняў на цяперашні момант не выпадае, бо няма пераканаўчых сведчанняў іх ужывання ў манастыры; разам з тым нельга выключаць, што, прынамсі, адзінкавыя паасобнікі такіх кніг у зборах манахаў ці ў манастырскай бібліятэцы прысутнічалі. Фактаў, што ўказвалі б на бытаванне ў Куцейне і магілёўскіх друкаў, няшмат, хоць ступень ужывання апошніх з увагі на моцныя повязі з Буйніцкім манастыром і магілёўскім брацтвам павінна быць даволі значнай.

Літаратура, што захоўвалася ў манастыры, мела літургічны, чэційны ды падручна-слоўнікавы характар. Гэта паказвае, што яе выкарыстоўвалі як для малітвы ды богаслужбы, так і для пабожнага чытання, навучання (маральна-багаслоўскага і агульнаадукацыйнага) ды падрыхтоўкі казанняў. У бібліятэцы былі таксама творы багаслоўска-дагматычныя і палемічныя. У кантактаванні куцеінцаў з кнігай можна вылучыць тры асноўныя кірункі: рытуальнае чытанне, навучальнае чытанне і развіццёвае чытанне, — кожны з якіх забяспечваўся адпаведнай літаратурай. Карыстацца кніжнымі зборамі ў Куцейне маглі як манахі, так і паслушнікі.

У 1654-1655 гг. паводле рашэння патрыярха Нікана адбыўся пераезд значнай часткі куцеінскай браціі ў Іверскі манастыр на Валдайскім возеры. Адной з асноўных мэтаў, якая пры гэтым ставілася патрыярхам, было кантраляванне дзейнасці манастырскай друкарні. Пераехаўшы ў Іверскі манастыр, куцеінская брація імкнулася аднавіць выпуск праваслаўнай літаратуры, што, аднак, нярэдка выклікала процістаянне з боку царкоўнай іерархіі. Тым не менш паасобныя выданні яшчэ выходзілі да 1665 г., калі паводле загаду Нікана друкарскі варштат быў адасланы ва Уваскрэсенскі манастыр, пасля чаго да былых куцеінцаў больш не вярнуўся.

Пэўны час пасля пераезду куцеінскай браціі на Валдай у Іверскім манастыры панавала айчынная кніжнасць, а манахі выкарыстоўвалі як набытыя на Айчыне веды ды ўменні, так і прывезеную з сабой літаратуру ды друкарскае і шытарскае абсталяванне ва ўласным культурнарэлігійным жыцці і пры дачыненнях з мясцовым насельніцтвам (у тым ліку высокапастаўленымі дзяржаўнымі і царкоўнымі саноўнікамі). Аднак у выніку фізічнага вымірання куцеінскіх перасяленцаў, канфлікту з царкоўнай іерархіяй, а таксама з прычыны частых пажараў беларуская кніжная традыцыя ў Іверскім манастыры на мяжы XVII і XVIII стст. была перарваная.

1. Макарнй (Булгаков), мнтр. йсторня русской церквн: в7кн., 12т. Кн. 1-7, _т 1—12 / Макарнй (Булгаков), мнтрополнт. М.: йзд-во Спасо-Преображенского Валаамского монастыря, 1994-1996.
2. Голубннскнй, Е. йсторня русской церквн: в 2-х т., 4-х полутомах. Т. 1-2, полутома 1—4 / Е.Еолубннскнй. М.: Крутнцкое подворье, 2002.
3. Карташов, А.В. Очеркн по нсторнн русской церквн: в 2-х т. Т. 1-2 / А.В.Карташов. йарнж: YMCA-Press, б.г.
4. Kumor, В. Historia Kosciola / В. Kumor, ks. Lublin: Redakcja wydawmctw KUL, 1985. Cz. 5, 6.
5. Chrzescijanstwo w Polsce. Zarys przemian (966-1945): Praca zespolowa/ pod red. J. Kloczowskiego. Lublin: Redakcja wydawnictw KUL, 1980. 321 s. (Biblioteka historii spoleczno-religijnej; 1).
6. Чнстовнч, й. Очерк нсторнн западно-русской церквн I Й.Чнстовнч: в 2 ч. Ч. 1,2. СПб, 1882-1884.
7. Бантыш-Каменскнй, Н.Н. йсторнческое нзвестне о возннкшей в Польше уннн / Н.Бантыш-Каменскнй. Внльна, 1866. 387 с.
8. Кояловнч, М.О. Лнтовская церковная уння / М.Кояловнч: в 2 т. Т. 1, 2. СПб, 1859-1861.
9. Дмнтрнев, М.В. Православне н реформацня: Реформацнонные двнження в восточнославянскнх землях Речн Посполнтой во второй половнне XVIII в. / М.В.Дмнтрнев. М.: йзд-во МГУ, 1990. 135 с.
10. Я знаёміўся з гэтай працай у польскім перакладзе: Jobert, A. Od Lutra do Mohyty: Polska wobec kryzysu chrescijanstwa (1517-1648) / A.Jobert; prelozyla E.S?kowska, przedmowa do wyd. pol. J. Kloczowski, poslowie Z.Libiszowska. War­szawa: PAX Volumen, 1994. 333 s. (У гэтым i некаторых іншых выпадках я мусіў звяртацца да зробленых нашымі суседзямі перакладаў, якія больш даступныя ў Беларусі, чым арыгіналы).
11. Я знаёміўся з гэтай працай у аўтарызаваным украінскім перакладзе: Гудзяк Б. Крнза і реформа: Кнівська мнтрополія, Царгородськнй патріархат і генеза Берестейскоі уніі' / Б.Гудзяк; пер. с англ. М.Габалевіч; під ред. О.Турія. Львів, 2000. 426, [5] с.
12. Васюк, Г.В. Православная церковь в Речн Посполнтой в 80-90-е годы XVI первой половнне XVII в.: Автореф. днс. ... канд. лст. наук / Г.В.Васюк. Мннск, 1994. 25 с.; Васюк, Г.В. Обіцественно-полнтнческая н конфесснональная обстановка в Речн Посполнтой в 80—90-е годы XVI в. // Веснік БДУ. Сер. 3. 1992. С. 20-25; Васюк, Г.В. Православная церковь в Речн Посполнтой во время правлення Владнслава IV (1632-1648) Н Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў ‘Тістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь (новыя канцэпцыі і падыходы)”: Тэзісы дакл. і павед. (Мінск, 3-5 лютага 1993 г.). Ч. 2: Сусветная гісторыя. Мінск, 1993. С. 120—122; Васюк, Г.В., Карев, Д.В. Православная церковь в ВКЛ u Польше в XIV-XVI1I в. II Наш

Радавод. Матерлалы Междунар. науч. конф. по реглон. лсторлл Восточной Европы “Культура народов Веллкого княжества Ллтовского н Белорусснн. XIII нач. XX в.” (Гродно, 22-24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кн. 3, ч. 2. С. 203210; Васюк, Г.В., Карев, Д.В. Поллтлка правяіцлх кругов Речл Посполлтой по отношенлю к православному населенлю государства во второй половлне XVI XVUI в.: (науч.-попул. очеркл) // Наш Радавод: Матэрыялы Міжнар. навук. канф. “Царква і культура народаў Вялікага Княства Літоўскага і Беларусі XIII пач. XX ст.” (Гродна, 28 верасня 1 кастрычніка 1992 г.). Гродно, 1992. Кн. 4, ч. 2. С. 361-414 (паўторная публікацыя з нязначнымі зменамі: Васюк, Г.В.' Карев, Д.В. Правяіцле кругл Речл Посполлтой л православное населенле государства во второй половлне XVI XVIII в.: (науч.-попул. очеркл) // Наш Радавод. Магэрыялы Міжнар. круглага стала“Беларусы і палякі: дыялогнародаў і культур. X—XX стст. ’ (Гродна, 28—30 верасня 1999 г.) / Заходне-бел. гуманіт. цэнтр даследаванняў Усходняй Еўропы (Гродна); Бел. гіст. тав-ва (Беласток) Гродна, 1999. Кн. 8. С. 192-233).

13. Вернікоўская, А. Супраціўленне праваслаўных Полацкай епархіі ўвядзенС°25^НІІ' ^3аб°^{ЙСТВа Яза}Ф^ата Кунцэвіча // Беларускі гістарычны агляд. 2001. Т. 8.
14. Марозава, С. Уніяцкая Царква ў этнаканфесійным развіцці Беларусі (15961839 гг.) / С.Марозава; пад навук. рэд. У.М.Конана. Гродна: ГрДУ, 2001. 352 с.
15. Палуцкая, С.В. Культурныя каштоўнасці ў міжканфесійнай барацьбе канца XVI першай пал. XVII ст. у Вялікім Княстве Літоўскім // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў ‘Тістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь (новыя канцэпцыі і падыходы)”: Тэзісы дакл. і павед. (Мінск, 3-5 лютага 1993 г.). У 2 ч. Ч. 1: Гісторыя Беларусі. Мінск, 1994. С. 120-122.
16. Марозаў, С. Традыцыі Фларэнційскай ўніі ў Вялікім Княстве Літоўскім у XV пач. XVII ст. // Рэфармацыя і грамадства: XVI ст.: Матэрыялы Міжнар. навук. канф. (Мінск, 29 лістапада 2003 г.) /уклад. С.Акінчыц, гал. рэд. А.Грыцкевіч. Мінск: Бел. кнігазбор, 2005. С. 380 -393.
17. Сагановіч, Г. Канфесійная палітыка маскоўскіх улад на акупаванай тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага (1654-1667) // Наш Радавод: Матерлалы Междунар. науч. конф. по реглон. лсторлл Восточной Европы “Культура народов Веллкого княжества Ллтовского л Белорусслл. XIII нач. XX в.” (Гродно, 22-24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кн. 3, ч. 2. С. 263-267.
18. Сцепура, Д. Влленское Свято-Духовское братство в XVI-XVII вв Клев 1899.183 c.
19. Chomik, Р. Bractwo sw. Ducha w Wilnie w XVI-XVIII wieku // “Pokazanie Cerkwie prawdziwej... : Studia nad dziejamii kulturQ Kosciola prawoslawnego w Rzeczypospolitej / pod red. P.Chomika. Bialystok, 2004. S. 21-36.
20. Жудро, Ф.А. Богоявленсклй братсклй монастырь в г. Могллеве. Могллевгубернсклй, 1899. 51 с.; Жудро Ф.А. йсторля Могллевского Богоявленского братства. Могллев-на-Днепре, 1890. 112 с.
21. Харламповлч, К. Западнорусскле православные школы XVI л начала XVII века, отношенле лх к лнославным, реллгнозное обученле в нлх л заслугл лх в деле заіцлты православной веры л церквл. Казань, 1898. 524, LXII с.
22. Медынсклй, Е.Н. Братскле школы Укралны л Белорусслл в XVII л XVIII столетаях. М.: Нзд-во Акад. пед. наук РСФСР, 1954. 172, [2] с.
23. Ісаевіч, Я.Д. Братства та Тх роль в розвлтку украінськоі' культурл XVIXVII в.). Кмів: Наукова думка, 1966. 252 с.
24. Меіцеряков, В.П. Братскне школы Белорусснн в XVI 1-й пол. XVII в. Мн.: йзд-во БГУ, 1977. 55, [1] с.
25. Капраль, М.М. Реформування братств на землях Украінм та Білорусі (кінець XVI початок XVII століття) // Наш Радавод: Матерналы Междунар. науч. конф. по регнон. лсторлл Восточной Европы “Культура народов Веллкого княжества Ллтовского н Белорусснн. XIII — нач. XX в.” (Гродно, 22—24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кн. 3, ч. 2. С. 258-262.
26. Chomik, Р. Drukamie brackie na obszarze Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego w XVII wieku // Kultura ksi^zki ziem wschodniego i pohidniowego pogranicza Polski (XVI-XX wiek) / red. nauk. J.Gwiozdzik i E.Rozycki. Katowice, 2004. S. 372-388.
27. Czynszewska-Hennel, T. Rola bractw prawoslawnych w polemice mi^dzywyznaniowej w Rzeczypospolitej koncaXVI i pierwszej polowy XVII wieku//„Pokazanie Cerkwie prawdziwej...”: Studia nad dziejami i kultur^ Kosciola prawoslawnego w Rze­czypospolitej / pod red. nauk. P.Chomika. Bialystok, 2004. S. 8-20.
28. Мірановіч, A. Генеза царкоўных брацтваў на беларускіх землях у XVIXVII стст. II Праваслаўе. 1996. С. 39-47; Mironowicz, A. Cerkiew prawoslawna a bialoruska swiadomosc narodowa II Белорусскнй сборнлк: Ст. л матер. no лсторнп н культуре Белорусснн / РНБ; Санкт-Петербургская ассоцлацля белоруслстов. СПб., 2002. Вып. 2. С. 16-24; Мірановіч, А. Праваслаўнае школьніцтва на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага да канца XVIII ст. II Белорусскнй сборннк: Ст. н матер. по лсторлл л культуре Белорусспн / РНБ; Санкт-Петербургская ассоцнацня белоруснстов; отв. сост. Н.В.Ннколаев. СПб., 2005. Вып. 3. С. 56-65.
29. Маслов, С.І. Украі'нська друкована кнлжка XVII-XVIII вв. / С.І.Маслов; УкраТнськлй науковпй інстнтут кнлгознавства. [Кнів], 1925. 76, [4] с.; Маслов С.Й. Казанье Мелетня Смотрлцкого на честный погреб о. Леонтня Карповнча / С.Й.Маслов. Кнев, 1908. 55 с., [3] л. нл.; Маслов С.й. Клрллл ТранквнллнонСтавровецкнй н его лнтературная деятельность / С.й. Маслов. Кнев: Наук. думка, 1982. 245 с.
30. йсаевлч, Я.Д. Преемнлкн первопечатнлка. М.: Кнлга, 1981. 191 с.
31. Коляда, Г.й. Памва Берында архлтлпограф // Кнлга: йсслед. л матер. М.: Кнлга, 1964. Вып. 9. С. 125-140.
32. йзследованне о загранлчных монастырях Клевской епархлл XVIIXVIII вв. Н Памятнлкл православля л русской народностл в Западной Росснл в XVII-XVIII вв. / лзд. Клев. духов. акад.; под ред. проф. свяіц. Ф.Тлтова. Т. 1: Акты по лсторлл заграндчных монастырей Клевской епархлл XVII-XVIII вв. Клев, 1905. Ч. 1. С. XV-XXXIV.
33. Грыгаровіч, I I. Беларуская іерархія / пер. на бел. мову М.Нікалаева. Мінск: БелЭн., 1992. 121 с.
34. Леоннд, архлм. йсторлческяй очерк йверской Святоозерской облтелл в ея патрларшлй перлод (с 1653 по конец 1666 года) II Русская лстордческая блбллотека. Т. 5. Акты йверскаго Святоозерскаго монастыря (1582-1706), собр. о. архлмандрлтом Леонлдом. йетербург, 1878. Сл. 1-62.
35. Абецедарсклй, Л.С.Белорусы в Москве. Млнск, 1957. 60, [2] с.
36. Белоненко В.С. йз лсторлл кнлгопечатанля йверского Валдайского монастыря // йсследованля памятнлков плсьменной культуры в собранлях л архлвах Отдела рукоплсей ГЙБ. Л., 1988. С.67-76; Его же. йз лсторлл кнлжностл йверского Успенского монастыря на Валдайском озере в XVII в. // Ллтература Древней Русл. йсточнлковеденне: Сб. науч. тр. Л., 1988. С. 197-

206; Его же. Матерналы для нсторнн кннжного дела н бнблнотекн Яверского Успенского монастыря на Валдайском озере в XVII-XIX в. // Кннжные центры Древней Русн: XVII в. Разные аспекты нсследовання. СПб., 1994. С. 90-103; Его же. йз нсторнп культурных взанмосвязей народов Восточной Европы в XVII-XVII1 вв. Людн н кннгн // Белорусскнй сборннк: Ст. н матер. по нсторнн н культуре Белорусснн / РНБ; Санкт-Петербургская ассоцнацня белоруснстов; сост. Н.В.Йнколаев. СПб., 1998. Вып. 1. С. 107-110.

37. Гліннік, В.В. Святадухаўская (цёплая) царква куцеінскага Багаяўленскага манастыра: (Досвед рэканструкцыі) // Барока ў беларускай культуры і мастацтве / НАНБ, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Пад рэд. В.Ф.Шматава. Мінск: Бел. навука, 1998. С. 168-185.
38. Левко, О.Н. Средневековое гончарство северо-восточной Белорусснн / АН БССР; йн-т нсторнн; под ред. Г.В.Штыхова. Мннск: Навука і тэхніка, 1992. 127 с.: нл.; Ее же. Средневековая Орша н ее округа: (нст.-археолог. очерк) / Бел. добровольное об-во охраны памятннков нсторнн н культуры. Орша, 1993. 51 с.; Ее же. Культовые памятннкн Оріпн конца XVI XVIII в.: (нст.-археолог. нсследованне) / Оршанскнй городской фонд охраны памятннков нсторнн н культуры. Орша, 1996. 51 с.; Ее же. Средневековые террнторнальноадмнннстратнвные центры Северно-Восточной Беларусн: Формнрованне н развнтне. Мннск: Бел. навука, 2004. 280 с.; Ее же. Матерналы раскопок нсторнческого центра средневековой Оршн // Матэрыялы па археалогіі Беларусі. Вып. 15: Археалогія эпохі сярэдневечча. (Да 80-годдзя з дня нараджэння Г.В.Штыхава) / Ін-т гісторыі НАНБ. Мінск, 2008. С. 27-46.
39. Кутеннскне чтення: Матерналы научно-практнческой конференцнн (г. Орша, 22 сентября 2005 г.) / сост. Л.М.Фурс, Е.Г.Шкрабо. Орша, 2005. 63 с.
40. В[аснлнй], н[еромонах]. Оршанскнй Богоявленскнй Кутеннскнй монастырь нлн древняя Белорусская велнкая Лавра. Могнлев-на-Днепре, 1912. 19 с.
41. Нші (Подобед), неромонах. Богоявленскнй Кутеннскнй мужской монастырь Внтебской епархнн. йсторня, архнтектура, святыніі: Дшіломная работа / Московская духовная академня; Кафедра церковно-практлческлх днсцнплнн; неромонах йлл (Подобед); науч. рук. проф. М.М.Дунаев. Серглев Посад, 2006. 95 с. (На правах рукапісу. Працу ласкава дало ў карыстанне кіраўніцтва Богаяўленскага манастыра ў Куцейне, за што аўтар гэтых радкоў выказвае шчырую падзяку.)
42. Laucevicius, Е. Popierius Lietuvoje XV-XVIII a. [T. 1,2]/ E.Laucevicius. Vilnius: Mintis, 1961.
43. Ллхачев, Н.П. Палеографнческое значенле бумажных водяных знаков. Ч. 1-3. СПб, 1899.
44. У прыватнасці: Флллгранл XVII в. По рукоплсным лсточнлкам ГЙМ: Каталог / ГЙМ; сост. Т.В.Днанова, А.М.Костюхлна. М., 1988. 246 с.
45. Фнлнгранн XVII в. по старопечатным кннгам Укранны л Лнтвы: Каталог/ ГЙМ; сост. Т.В.Днанова. М., 1993. 192 с.
46. Карсклй, Е.Ф. Очерк славянской клрллловской палеографлл / Е.Ф.Карсклй. Варшава, 1891. 518 с.
47. Груша, А.І. Беларуская кірылічная палеаграфія: Вучэб. дапаможнік для студ. гіст. факультэта. Мн: БДУ 2006. 142 с.
48. В помоіць составлтелям сводного каталога старопечатных нзданлй клрллловского л глаголлческого шрнфтов: Метод. указання / ГБЛ, отдел редклх кнлг; [под обіц. ред. Е.Л.Немнровского]. М., 1976. Вып. 1. 42 с.
49. Правнла составлення бнблнографнческого опнсання старопечатных нзданнй / Рос. гос. б-ка; сост. Й.М.Полонская, Н.П.Черкашнна. 2-е нзд. перераб. н доп. / науч. ред. Н.П.Черкашнна. М.: Пашков дом, 2003. 400 с.: нл.
50. Леоннд, архнм. Матерналы для нсторнн кннгопечатання вь Росснн. Тнпографня Оршннского Кутеннскаго н йверскаго Валдайскаго монастырей (с 1630 по 1665 год) // Вестніік обіцества древнерусского нсскуства. 1874-1876. Москва, 1876. С. 92-95.
51. Васілеўскі, Д. 3 гісторыі Аршанскага друку // Наш край: Штомесячнік Ц.Б. краязнаўства пры Інбелкульце. 1927. № 8-9: жнівень-верасень. С. 46-50.
52. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. Z. 5: Wielkie Ksi?stwo Litewskie / A.Kawecka-Gryczowa i in. Wroclaw; Krakow, 1959. s. 141.
53. Пічэта, У. Друк на Беларусі ў XVI і XVII сталеццях II Чатырохсотлецце беларускага друку: 1525-1925 / Ін-т беларускае культуры. Мн, 1926. С. 228-261.
54. Зёрнова, А.С. Кннгопечатанне в Белорусснн XVI-XVII в. / А.С.Зёрнова, Т.С.Горбунов II 400 лет русского кннгопечатання. (1564—1964). Т. 1: Кннгопечатанне до 1917 г. (1564-1917). М.: Наука, 1965. С. 99-110.
55. Голенченко, Г.Я. йсторня белорусского кннгопечатання XVI-XVIII в.: Днс. ... канд. нст. наук / Г.Я.Голенченко. М., 1965. Т. 2. С. 381-389.
56. Jaroszewicz-Piereslawcew, Z. Druki cyrylickie z oficyn Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w XVI-XVIII wieku. Olsztyn: Wyd-wo Uniwersytetu WarminskoMazurskiego, 2003. 306, [2] s.
57. Гісторыя беларускай кнігі. У 2 т. T. 1: Нікалаеў, М. Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага / М.В.Нікалаеў; навук. рэд. В.В.Антонаў, А.І.Мальдзіс. Мінск: БелЭн, 2009. С. 224-230.
58. Шматаў, В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI-XVIII стст. / В.Ф.Шматаў. Мінск: Навука і тэхніка, 1984. 182, [2] с.: іл.; Шматаў, В.Ф. Мастацтва беларускіх старадрукаў XVI-XVIII стст. / В.Ф.Шматаў. Мінск: Тэхналогія, 2000. 130, [2] с.: іл.
59. Малюшына, В.А. Арнаментыка беларускіх старадрукаў эпохі барока // Барока ў беларускай культуры і мастацтве / НАНБ, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; пад рэд. В.Ф.Шматава. Мінск: Бел. навука, 1998. С. 269-281; Малюшына, В.А. Мастацкія асаблівасці старадрукарскага стылю ў беларускіх выданнях кірылічнага друку XVI-XVIII стст. II Здабыткі: Дакум. помнікі на Беларусі / НББ; склад. Л.Г.Кірухіна, Т.І.Рошчына. Вып. 4. Мінск, 2001. С. 49-74.
60. Голенченко, Г.Я. Белорусы в русском кннгопечатаннн // Кннга: ІІсслед. н матер. М.: Кннга, 1966. Вып. 13. С. 99-119; Голенченко, Г.Я. йсточнлкн по нсторнн белорусской культуры (Старопечатные учебные кннгн первой половнны XVII в.) II йз нсторнн кннгн в Белорусснн: сб. ст. / АН БССР, Фунд. б-ка нм. Я. Коласа; отв. ред. М.П.Стрнженок. Мннск, 1979. С. 129-151; Голенченко, Г.Я. йдейные н культурные связн восточно-славянскнх народов в XVI середнне XVII в. / АН БССР, йн-т нсторнн; науч. ред. В.Й.Мелешко, А.А.Подокшнн. Мннск: Наука н техннка, 1989. 286 с.; Галенчанка, Г.Я. Невядомыя і малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурных сувязей Беларусі XV сярэдзіны XVII ст. Мінск: Бел. навука, 2008. 458 с.
61. Ботвннннк, М. Окуда есть пошел Букварь / М. Ботвннннк. Мннск; Вышэйшая школа, 1983. С. 66-97.
62. Ярошевнч-Переяславцев, 3. Документнруюшая роль кнрнллнческнх кннг, нзданных в Велнком Княжестве Лнтовском в XVI-XVIII вв. // Матэрыялы

Першых кнігазнаўчых чытанняў (Мінск, 15 верасня 1998 г.) / НББ; склад. Т.І.Рошчына. Мінск, 2000. С. 63 68.

63. Снммонс, Дж.С.Г. О некоторых старопечатных кнрнллнческнх кннгах в Дублнне // Кннга: йсслед. н матер. М.: Кннга, 1963. Вып. 8. С. 245-254.
64. Бнлевнч, Г.В. Белорусскне кннгн кнрнллнческой печатн XVI-XVII веков в фондах ФБАН БССР // йз нсторнн кннгн в Белорусснн: сб. ст. / АН БССР, фундамент. б-канм. Я.Коласа; отв. ред. М.П.Стрнженок. Мннск, 1976. С. 93—113.
65. Цітавец, А.І. Калекцыя беларускіх брацкіх выданняў XVII-XVIII стст. У фондзе Цэнтральнай навуковай бібліятэкі НАН Беларусі Н Матэрыялы йершых кнігазнаўчых чытанняў (Мінск, 15 верасня 1998 г.) / ЙББ; склад. Т.І.Рошчына. Мінск, 2000. С. 68-73; Яе ж. Выданні беларускіх друкарняў XVII-XVIII стст. У фондах Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. // Матерналы VI Междунар. кннговедческнх чтеннй “Бнблнотекн в формнрованнн ннновацнонной среды для развнтня наукн, образовання н бнзнеса” (Мннск, 27-20 октября 2010 г.) / НББ; сост. Л.Г.Кнрюхнна. Мннск 2000. С. 103-108.
66. Кнреева, Г.В. Белорусская старопечатная кнрнлловская кннга в фондах Государственной бнблнотекн БССР нм. В.Й.Леннна II Кніжная культура Беларусі. Да 500-годдзя з дня нараджэння Ф.Скарыны: (зб. навук. прац) / Ай БССР, ЦНБ нм. Я.Коласа; адк. рэд. М.П.Стрыжонок. Мінск, 1991. С. 130-143; Ее же. Коллекцня белорусскнх кнрнллнческнх кннг XVI-XVII веков в йацнональной бнблнотеке Беларусн // Здабыткі: Дакум. помнікі на Беларусі / ЙББ; склад. Л.Г.Кірухіна, Т.І.Рошчына. Вып. 2. Мінск, 1997. С. 80-105; Ее же. йздання Сгшрндона Соболя в кннжных собраннях Беларусн // Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры: зб. навук. арт. У 2 ч. Ч. 1 / Бел. дзярж. ун-т культуры і мастацтваў; склад. Т.А.Дзем’яновіч і інш. Мінск, 2006. С. 105-110.
67. йапр., гл. неазагалоўленую нататку Дз.В.Разумоўскага у выд.: Древностл: Труды ймп. Моск. археолог. об-ва. М., 1883. Т. 9, вып. 2-3. С. 66-67 [2-й пагінацыі].
68. йекрашэвіч, С.М. Мова кнігі Касьяна Рымляніна Ераміты: “ю уставах монастнрскнх” // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук Беларускай акадэміі навук. Менск, 1928. Кн. 2. С. 86-114.
69. Гл.: Анхнлюк, Ю.В. йсточннкн по нсторнн н культуре народов Велнкого княжества Лнтовского нз собрання А.П.Гранкова (ОР ГБЛ) // Наш Радавод: Матерналы Междунар. науч. конф. по регнон. нсторнн Восточной Европы “Культура народов Велнкого княжества Лнтовского н Белорусснн. XIII — нач. XX в.” (г. Гродно, 22-24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кн. 3, ч. 1. С. 167-172.
70. Добрянскнй, Ф. Опнсанне рукопнсей Внленской Публнчной бнблнотекн, церковно-славянскнх н русскнх. Внльна, 1882. LV, [1], 533 с.
71. Ясіноўскі, Ю. Беларускія ірмалоі XVI-XVII стст. // Мастацтва Беларусі. 1984. № 11. С.50—55; Яснновськнй, Ю. Украінські та білорускі нотолнншнн Ірмолоі' XVI-XVIIIctct.: Каталог і коднкологічно-палеографічне дослідження Львів, 1996. С. 151-152.
72. Нікалаеў, М. йалата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X-XVIII стст. Мінск, 1993. 239 с., іл.
73. Сопнков, В.С. Опыт Росснйской бнблнографнн: в 5 ч. Ч. 1 / сост. В.С.Сопнков. СПб., 1813. с. 151, 313 с.
74. Каратаев, й. Хронологнческая роспнсь славяно-руссклх кннг, напечатанных кнрнлловскнмн буквамн. 1491-1730 / сост. Й.Каратаев. СПб., 1861.

227, [1]; Каратаев, Н. Опясанне славянскях кнйг, напечатанных кнрнлловскнмн буквамя. T.1: с 1491 по 1652 / сост. НКаратаев. СПб., 1883. 554 с.

75. Ундольскйй, В. Очерк славяно-русской бйбляографйй / сост. В.Ундольскйй. М., 1871. IV, 387 с.
76. Головацкйй, Я.Ф. Дополненіе к очерку славяно-русской бйблйографйй Ундольского / Я.Ф.Головацкйй. СПб, 1874. 96 с.
77. Свенцйцкйй, Н. Каталог княгам церковно-славянской печатй / зладнв Н.Свенцнцкнй. Жовква, 1908. [7], 213 с.
78. Гйльдебрандт, П.А. Перечень по тнпографням й годам западнорусской старопечата церковнославянского шрйфта II Памятнйкн русской старйны в западных губернвях / йзд. П.Н.Батюшковым. В 6 т. Т. 6. СПб., 1874. С.171-198.
79. Мйловйдов, А.М. Старопечатныя славяно-русскйя йзданяя, вышедшня йз западно-русскях тйпографйй XVI-XVIII вв. Б.в.д. 27 с.
80. Хронологйческйй указатель славяно-русскнх кнйг церковной печата с 1491-го по 1864 гг. Вып. 1 / сост. В.Ундольскйй. М., 1871. 387 с.
81. Строев, П. Опясанйе старопечатных кнйг славянскнх, служаіцее дополненйем к опйсанйям бйблнотек графа Ф. А.Толстого й купца Н.Н.Царского / нзд. П.Строев. М., 1841. 276 с., 2 л. йлл.; Ундольскйй В. Каталог славяно-русскях кнйг церковной печатй, бйблйотекв А.Й.Костеряна / сост. В.Ундольскйй. М., 1848. 199 с.
82. У прыватнасці, у згаданым вышэй каталозе “Опнсанйе старопечатных кнйг славянскнх, служаіцее дополненйем к опйсэнйям бйбляотек графа Ф. А.Толстого й купца Й.Н.Царского”, пад № 43 згадваецца Трыёдзь кветная, пра якую напісана, што дадзены асобнік знаходзіцца “в бйблйотеке йверского Валдайского монастыря, а туда поступнл йз Кутейнского” (с. 80). Падобныя пазначэнні прысутнічаюць і пры некаторых іншых кнігах напрыклад, гл. № 58.
83. Зямкевіч, Р. Беларуская бібліяграфія / Р.Земкевіч Н Каляндар “Нашай Нівы” на 1910 год. Вільня, 1910. С. 70-75.
84. Ластоўскі, В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі = Gudp knygos istorija: Спроба паясьніцельнай кнігопісі ад канца X да пачатку XIX стагодзьдзя / апрац. В.Ластоўскі. Коўна, 1926. 776 с.
85. Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст. / склад. Г.Я.Галенчанка II Кніга Беларусі (1517-1917): Зводны каталог / ДБЛ БССР; склад. Г.Я.Галенчанка, Т.В.Непарожная, Т.К.Радзевіч. Мінск: БелСЭ, 1986. С. 9-192, № 1-390.
86. Гл.: Перетц, В.Н. Рукогшсй бйбляотекй Московского унйверсйтета, самарскнх бчблйотекй й музея й мйнскйх собраняй. Л.: йзд-во AH СССР, 1934. 193 с. (Опнсанйя рукопнсных собраняй. Вып. 2).
87. Старопечатные кнйгй кнрйлловской печатя в музеях Белорусйй: Каталог / [сост. Л.Д.Клок]. Мйнск: Полымя, 1985. 56 с.
88. Петров, С.О. Славянскне кннгй кмрйлловской печата XV-XVIII ст. / сост. С.О.Петров [й др. ]. Кнев, 1958. 264 с.
89. Горфункель, А.Х. Каталог кнйг кнрнлловской печатн XVI-XVII ст. / сост. А.Х.Горфункель. Л., 1970. 80 с, 8 л. йл.
90. Лукьяненко, В.й. Каталог белорусскях язданйй кнрйлловского шрйфта печатй XVI-XVII в. / ГПБ нм. М.Е.Салтыкова-ІЦедрйна, сост. В.Й.Лукьяненко. Л., 1975. Вып. 2: (1601-1654). 266 с.
91. Украйнскяе кнйгй кнрнлловской печатй XVI-XVIII вв.: Каталог нзданяй, храняшнхся в ГБЛ СССР / ГБЛ СССР, отдел редкмх кнйг; сост. Т.Н.Каменева, А.А.Гусева. М., 1976. Вып. 1: 1574 1-я пол. XVII в. 447, [1] с.
92. Katalog druköw cyrylickich w zbiorach Biblioteki Narodowej / oprac. Z.Zurawiiiska, Z.Jaroszewicz-Pierestawcew. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004. 306, [2] s.
93. Cyrillic Books printed before 1701 in British and Irish Collections: Union Catalogue. [London]: the British Library, [2000], XLVII, [16], 172 p.
94. Піліповіч A. Дыярыуш // Анталогія даўняй беларускай літаратуры: XI — першая палова XVIII стагоддзя / НАН Беларусі, Ін-т літ. імя Я.Купалы; падрыхт. А.І.Богдан і [інш.]; навук. рэд. В.А.Чамярыцкі. 2-е выд., выпр. Мінск: Бел. навука, 2005. С. 771-797. Хроннка белорусского города Могнлева, / пнсанная н собраная Александром Трубннцкнм ...; переведена с пол. подлннннка Н.Гортынскнм. М., 1887. 142 с. Сучаснае перавыданне ўрыўкаў (з цікавым для нас фрагментам пра куцеінскага ігумена Яіля Труцэвіча): Анталогія даўняй беларускай літаратуры, с. 815-832.
95. Pimin, Е. ЛіОод abo Kamien z procy prawdy Cerkwie Swi^tey Prawoslawney. Kijow, 1644. 424 s. Узнаўленне: Лнфос (1644 г.) (c собственноручнымн замечаннямн к нему Кассняна Саковнча) // Архнв Юго-Западной Росснн. Кнев, 1893. Ч. 1, т. 9. С. 1^114 2-й пагінацыі.
96. Тамсама, с. 370 2-й пагінацыі.
97. № D. Собственноручная запнска епнскопа Белорусского Георгня Коннсского о некоторых заграннчных монастырях, находяіцнхся в пределах Белорусской епархнн, конца 1759 г. // Памятннкн православня н русской народностн в Западной Росснн в XVII-XVIII вв. / нзд. Кнев. духовн. акад.; под ред. проф. свяіц. Ф.Тнтова. Т. 1: Акты по нсторнн заграннчных монастырей Кневской епархнн XVII-XVIII вв. Кмев, 1905. Ч. 3. С. 1153-1156. (Далей: Памятнякн православня).
98. № 33. Около 1630. Фундушовая запнсь Анны Стеткевнчевой н Яна Стеткевнчева Заверского Кутеенскому монастырю на слободу Белковіцнзну для основанмя Белковского монастыря // Археографнческнй сборннк документов, относяіцнхся к нсторнн Северо-Западной Русн / нзд. прн Управленнн Внлен. учеб. округа. Вып. 2. Внльна, 1867. С. 40 45. (Далей: Археографнческнй сборннк документов).
99. № I. Копня фундушовой запнсн Анны Богдановны Огннской Внльгельмовой Стеткевячевой н Яна Внльгельмовнча Стеткевнча Заверского, хорунжего Оршанского, Кутеенскому монастырю на слободу Белковіцнзну для учреждення обіцежмтельного монастыря, выданная нз кннг земскнх оршанскнх Кутеенскому нгумену Ермолаю Зубаце 1 нюня 1688 года (самый фундуш был совершен 29 сентября 1629 года) II Памятннкн православня. Кнев, 1905. Ч. 1. С. 1-9.
100. № 41. 1636 нюня 29. Стенная надпнсь, находяіцяяся в большой Богоявленской церквн Оршанского мужского Кутеенского Богоявленского монастыря II Археографнческнй сборннк документов, вып. 2, с. 55-56.
101. № 49. 1652. Подтверднтельная запнсь от Мнханла Стеткевнча на отделенне нз нмення Буйннцкого монастыря половнны сел: Костянок н Холмов в пользу Боркулабовского монастыря // Археографнческнй сборннк документов, вып. 2, с. 71—74.
102. Акты относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн, собр. н нзд. Археограф. комнсснею. Т. 4: (1588—1632). СПб, 1851. VIII, 529, 25, 20 с.; Акты относяіцнеся к нсторнн Западной Росснн, собр. н нзд. Археограф. Комнсснею. Т. 5: (16331699). СПб, 1853. VII, 288, 7, 22 с. (Далей: АЗР).
103. №230. Жалованная грамота Анны Стеткевнчевой н сына ее Оршанскому Кутеннскому девнчьему монастырю на владенне людьмн н угодьямн, прнпнсаннымн к нменню Свлстелкам Н АЗР, т. 4, с. 520-524.
104. № 18. Жалованная грамота Богдана Стеткевлча Борколабовскому Вознесенскому девнчьему монастырю на владенле островом Борком с прнпнснымн к нему землёй л угодьямл,... IIАЗР, т. 5, с. 68-72.
105. йсторлко-юрлдлческле матерлалы, лзвлеченные лз актовых кннг губернлй Внтебской л Могллевской, храняшлхся в Центральном внтебском архнве. Т. 1-32. Внтебск, 1871-1906. (Далей: ЙЮМ).
106. Лнст короля польского Снгнзмунда третьего относнтельно церковных дел. Року тнсеча шесть сот двадцать семого м[еся]ца Марца трынадцатого дня. Актыкацыя Н ЙЮМ. Влтебск, 1877. Т. 8. С. 417-420.
107. Белоруссклй архлв древннх грамот / [предлсл., сост. н лзд. протолерея Й.Грлгоровлча]. М., 1824. Ч. 1. XVI, 148 с. (Далей: Белоруссклй архлв)
108. Акты лсторлческле, собр. л лзд. Археограф. комлсслею. Т. 4: (1645— 1676). СПб, 1842. [8], 565, 8, 15 с. (Далей: Акты нсторнческне).
109. № 37. Грамота охранная Царя Алексея Млхайловлча Оршанскнм монастырям ... (1654 г.) Н Белорусскнй архнв. Ч. 1. С. 101-103; № 86. Царская охранная грамота Оршлнсклм Кутеннскнм монастырям (20 августа 1654) II Акты нсторнческне, с. 222-223.
110. № 108. Патрнаршая грамота йверского монастыря архлмандрлту Длоннслю, о прлнятнн в члсло братлй Кнево-Межлгорского монастыря старца йоаклм Савелова (сентябрь 1657 г.) // Акты ястормческле. С. 251; № 109. Патрларшая грамота в йверсклй монастырь, о разных прлготовленлях, по случаю предстояіцего прлезда в оный Государя н Патрларха (18 ноября 1657) II Акты лсторлческле. С. 251-254; № 126. Патрларшая грамота йверского монастыря архлмандрлту Длонлслю, о прекраіценлл печатанля Кутелнсклх Псалтырей (люнь 1658 г.) II Акты лсторлческле, с. 269.
111. Русско-белорусскле связл: Сб. док. (1570-1667 гг.) / Главное архлвное управленле прл CM СССР, ЦГАДА, МО БССР, БГУ лм. В. й. Ленлна; отв. ред. Л.С.Абецедарсклй, М.Я.Волков. Млнск: Высшая школа, 1963. С. 278.
112. Русская лсторлческая блбллотека. Т. 5. Акты йверскаго Святоозерскаго монастыря (1582-1706), собр. о. архлмандрлтом Леонлдом. Петербург, 1878. XLI с., 1074, 64 сл. (Далей: РЙБ, т. 5)
113. Леонлд, архлм. йсторлческое оплсанле Воскресенского, Новый йерусаллм лменуемого, монастыря / сост. по монаст. актам настоятелем оного архлм. Леонлдом. М., 1876. 768, II с. (Пра бібліятэку гл. с. 330-366 і інш.).
114. Амфллохлй, архлм. Оплсанле Воскресенской Ново-йерусаллмской блбллотекл. М., 1876. II, 214 с.
115. Костюхлна, Л.М. Заплсл XIII-XVIII вв. на рукоплсях Воскресенского монастыря// Археографлческлй ежегоднлк за 1960 г. М., 1962. С. 273-290.
116. Оплсанле славянсклх рукоплсей Московской слнодальной (Патрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. Отд. I: Свяіценное плсанле. М., 1855. XVII, 339 с.; Оплсанле славянскмх рукоплсей Московской слнодальной (Патрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горскпй, К.Й.Невоструев. Отд. II: Плсанля святых отцов. Т. 1: Толкованля Свяіценного плсанля. М., 1857. V, 199 с.; Оплсанле славянсклх рукоплсей Московской слнодальной (Патрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. Отд. II: Плсанля святых отцов. Т. 2: Разные богословсклс сочлненля. М., 1859. XII, 687 с.; Оплсанле славянсклх рукопнсей Московской слнодальной (Патрнаршей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. Отд. II: Плсання святых отцов. Т. 3: Разные богословскле сочлненля (Прчбавленвя). М., 1859. VII, 841 с.; Оплсанле

славянскнх рукопнсей Московской сннодальной (Патрнаршей) бнбляотекн / сост. А.В.Горскнй, К.Й.Невоструев. Отд. III: Кннгн богослужебные. Ч. I. XXII, 584 с.; Опнсанне славянскнх рукопнсей Московской сннодальной (Патрнаршей) бнблнотекн / сост. А.В.Горскнй, К.Й.Невоструев. Отд. III: Кннгн богослужебные. Ч. II. М., 1917. XVI, 528 с.

117. Опнсанне рукопнсей Сннодального собрання (не вошедпшх в опнсанне А.В.Горского н К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Протасьева. Ч. 1: № 577-819. М., 1970. 211, XXV, [21] с.; Опясанне рукопнсей Сянодального собрання (не вошедшнх в опнсанне А.В.Горского н К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Протасьева. Ч. 2: № 820-1051. М„ 1973.288 с.
118. Опнсь Греческнм, Греко-Латннскнм, Польскнм н Славянскнм печатным н пнсьменным кннгам, взятым нз йверского подворья н нз Воскресенского монастыря в Патрнаршую рнзную Казну, составленная в нюне 1675 года ... н роспнсь кннг, взятых нз Воскресенского монастыря ... 28 февраля 1676 года ... в Патрнаршнй разряд н тогда же переданных в кннгохранлтельннцу... / опубл. В.М.Ундольскнй //ЧОЙДР. 1847. № 5. С. І-П, 1-20 (4-й пагінацыі).
119. Спіс гэты публікаваўся ў двух версіях: Грыгаровіч, І.І. Беларуская іерархія/Пер. на бел. мову М.Нікалаева. Мінск: БелЭн., 1992. С. 76 (у спасылцы); Грнгоровнч, й. Спнсок рукопнсных н старопечатных кннг в бнблнотеках Монастырскнх, кон, по нзданням, почнтаются редкнмн // Лабынцев, Ю.А. Кннжное наследне Н.П.Румянцева. М.: Наука, 2004. С. 133-136.
120. Левко, О.Н. Культовые памятннкн Оршн конца XVI-XVIII в., выява на с. 1 вокладкі.
121. Левко, О.Н. Средневековое гончарство северо-восточной Белорусснн, выява на ненумараванай 35-й старонцы ілюстрацыйнай уклейкі ў канцы кнігі.
122. “Проповедннков у ннх нет; по нх мненню достаточно прнсутствовать прн богослуженнн н слушать слова Евангелнй, посланнй н другнх учлтелей, которые свяіценннк ежедневно чнтает у ннх на родном языке.” (Герберштейн, С. Московня. М.; Владнмнр: ACT; Астрель; ВКТ, 2008. С. 158).
123. “В церковных порядках московнты отлнчаются от прочнх народов даже того же обряда главным образом в следуюіцем: у ннх не позволяется свяіценнослужнтелям говорнть ннкакнх проповедей к народу, которымн онн бы наставлялн в вере, но онн перевелн на свой язык для этого употреблення то, что передано нм древннмн греческнмн отцамн, н, тіцательно сделав выборку, всенародно чнтают по пнсанному...” (Гейденштейн, Р. Запнскн о Московской войне (1578-1582). Шлнхтннг, А. Новое нзвестне о Росснн времен йвана Грозного. Штаден, Г. О Москве йвана Грозного. Рязань: Александрня, 2005. С. 123).
124. Параўн.: Грамота Александра кневскому мнтрополнту йоснфу н всему православному духовенству: о судах, правах свободе онаго от прнтязання светскнх властей//Белорусскнй архнв, ч. 1, с. 3-7; Грамота Снгнзмунда: о запреіценнн светскнм начальннкам отннмать от епнскопов, монастырей православных н церквей, по смертн властей нмення н нмн пользоваться... II Тамсама, с. 65-70.
125. Параўн., напр.: Грамота (Уннверсал) Снгнзмунда, о том, чтобы светскне начальства не суднлн духовных православной веры лнц, не разводнлн браков н не касалнсь церковных н нх собственных нмушеств. // Тамсама, т. 71.
126. Напр.: № 17. 1589 йюля 21. Окружная грамота Константннопольского патрнарха йеремен Лнтовско-Русскпм епнскопам о нзверженнн нз сана свяіценннков двоеженцеев н троежонцев, с выговором, что Пннскнй епнскоп Леонтнй таковых в епархнн утанл // АЗР, т. 4, с. 21-22; № 17. 1589 йюля 21.

Окружная грамота Константанопольского патрларха Неремел кневскому млтрополлту Мнханлу, Лнтовско-Русскнм еплскопам, духовенству л мнрянам, о уннчтоженнн обычаев прнноснть в церковь мясо д гшрогн для освяіцення, в праздннкм Рождества Хрлстова л св. Пасхл, также святлть Пятннцы вместо дня воскресного н Соборная грамота, о том же // АЗР, т. 4, с. 29-31.

127. № 32. 1592 Января 20. Окружное посланне Кневского мнтрополнта Млхалла, о доставленнн пособнй Львовскому православному братству, на возобновленне сгоревшей Успенской церквн, л прн ней Греко-Славянской школы, тлпографлл н проч. // АЗР, т. 4, с. 42.
128. № 63. 1595 Марта 25. Посланне Владлмлрского н Брестского епнскопа Нпатня Кневскому воеводе кдязю Константнну Острожскому, в котором сознавая себя участннком в действнях Унлл, убеждает л кдязя к ней прлстать // АЗР, т. 4, с. 88-90.
129. Флоря, Б.Н. Русско-польскле отношенля л поллтлческое развнтле Восточной Европы во 2-й пол. XVI нач. XVII в. / AH СССР; Нн-т славяноведелля л балканлстлкл; Б.Н.Флоря; отв. ред. В.Д.Королюк. М.: Наука, 1978. С. 26.
130. Тамсама, с. 46-118.
131. Александровлч, С. Особенностл развптля городов Веллкого Княжества Ллтовского в XVI-XVII вв. (по сравненлю с городамл среднеевропейсклх стран) II Гістарычна-археалагічны зборнік / НАНБ, Ін-т гісторыі; Б.Н.Флора; уклад. А.М.Мядзведзеў, А.А.Мяцельскі. Міпск, 1998. С. 157-161.
132. № 12. Грамота Стефана Баторля о пожалованлл городу Могллеву Магдебурского права л герба ... (1578 г.) Н Белоруссклй архлв, ч. 1, с. 27-39.
133. Памятнлкл православля, т. 1: ч. 3, с. 1153-1156 (інфармацыя пра фундацыйпы акт куцеідскага Богаяўленскага манастыра с. 1153).
134. В[аслллй], л[еромонах]. Оршансклй Богоявленсклй Кутелнсклй модастырь ллл древняя Белорусская веллкая Лавра. Могллев-на-Днепре, 1912. С. 5.
135. Ллст короля польского Слглзмунда третьего относлтельно церковных дел. Року тлсеча шесть сот двадцать семого м[еся]ца Марца трынадцатого дня. Актыкацыя // Нсторнко-юрндлческле матерлалы. Влтебск, 1877. Т. 8, с. 417 420.
136. Там же, с. 418 419.
137. Гл.: Гліннік, В.В. Святадухаўская (цёплая) царква куцеінскага Богаяўлелскага манастыра, с. 169.
138. № 41. 1635. йюня 29. Стенная надплсь, даходяіцаяся в Богоявленской большой церквл Оршанского мужского Кутеечского Богоявленского монастыря II Археографлческлй сборнлк документов, вып. 2, с. 55-56.
139. Левко, О.Н. Средневековое гончарство северо-восточдой Белорусслл, выява на делумараванай 35-й стародцы ілюстрацыйдай уклейкі ў кадцы кдігі.
140. № 33. Около 1630. Фундушовая заллсь Адды Стеткевпчевой л Яда Стеткевлчева Заверского Кутеедскому модастырю да слободу Белковіцйзду для осдовадля Белковского модастыря II Археографяческлй сборнлк докумедтов, вьш. 2, с. 41.
141. Гл.: Вялікі гістарычды атлас Беларусі ў 3-х т. / Дзярж. кам. па маёмасці Рэслублікі Беларусь, РУП “Белкартаграфія”. Т. 1. Мідск: Белкартаграфія, 2009. С. 110, 119. (Паколькі 2-гі том гэтага выдаддя, прысвечады недасрэдда дашаму перыяду яшчэ де ўбачыў свет, мы вымушады былі карыстацца т. 1, які ахоллівае лерыяд ад старажытдасці да XVI ст. уключда).
142. Назвы даселеных дудктаў Рэслублікі Беларусь. Віцебская вобласць: дармат. давед. / Дзярж. кам. ла маёмасці Рэспублікі Беларусь, РУП “Белкартаграфія”. Т. 1. Мідск: Тэхдалогія, 2009. С. 81.
143. № 33. Около 1630. Фундушовая заплсь Анны Стеткевнчевой л Яна Стеткевлчева Заверского Кутеенскому монастырю на слободу Белковіцлзну для основанля Белковского монастыря // Археографлческлй сборнлк документов, т. 2, с. 41.
144. № 49. 1652. Подтвердлтельная запнсь от Млхалла Стеткевлча на отделенле лз лменля Буйнлцкого монастыря половлны сел: Костянок л Холмов в пользу Боркулабовского монастыря // Археографнческнй сборнлк документов, вып. 2, с. 71-74.
145. № 33. Около 1630. Фундушовая запнсь Анны Стеткевнчевой л Яна Стеткевлчева Заверского Кутеенскому монастырю на слободу Белковіцлзну для основанля Белковского монастыря // Археографлческлй сборнлк документов, вып. 2, с. 42.
146. Харламповлч, К. Западнорусскле православные школы XVI л начала XVII века, отношенле нх к лнославным, реллглозное обученле в нлх л заслугл нх в деле загцлты православной веры л церквл. Казань, 1898. С. 69.
147. № 37. Грамота охранная царя Алексея Млхайловлча Оршансклм монастырям, мужескому л девлчью... II Белоруссклй архлв, с. 101-102.
148. Леонлд (Кавеллн), архлм. йсторлческлй очерк йверской Святоозерской облтелл в ея патрларшлй перлод (с 1653 по конец 1666 года), сл. 11; В[аслллй], л[еромонах]. Оршансклй Богоявленскнй Кутелнсклй монастырь ллл древняя Белорусская велякая Лавра, с. 13.
149. РЙБ, т. 5, сл. 552-553.
150. Добрянсклй, Ф. Оплсанле рукопнсей Влленской Публнчной блбллотекн, церковно-славянсклх н руссклх. Влльна, 1882. С. 131.
151. РЙБ, т. 5, сл. 787-791.
152. Памятнлкл православля п русской народностл в Западной Росслл в XVII-XVIII вв., т. 1: ч. 1, с. 64-65.
153. Зёрнова, А.С. Белоруссклй печатннк Сплрлдон Соболь II Кнлга: йсслед. н матер. М.: Кнлга, 1965. Вып. 10. С. 126-145.
154. йсаевлч, Я.Д. Новые матерналы об укралнсклх л белоруссклх кннгопечатннках первой половлны XVII в. // Кнлга: йсслед. л матер. М.: Кнлга, 1977. Вып. 34. С. 152; йсаевдч, Я.Д. йреемнлкл первопечатнлка / Я.Д.Йсаевлч М ■ Кнлга, 1981. С. 69-74.
155. Мацюк, О.Я. Сплрлдон Соболь л русско-укралнско-белорусскле связл Н Вторая Всесоюзная науч. конф. По проблемам кллговеденля “Кнлговеденле н его задачл в свете актуальных проблем советского кнлжного дела”. Секцля лсторля кнлгл (Обіцле проблемы лсторлл кнлгл. йсторля кнлгл в CCCP): Тезлсы докл. / AH CCCP: МК СССР; Госкомлздат Совмлна СССР. Москва, 1974. С. 46-48; Его же. Новые документы о Сплрлдоне Соболе // Федоровскле чтенля 1973 “400-летле кнлгопечатанля на Укралне”: Сб. науч. трудов М 1976 С. 59-67.
156. Rözycki, Е. Nieznane szczegöty z zycia bialoruskiego drukarza Spiridona Sobola // Rocznik Biblioteki Narodowej. Warszawa, 1973. S. 287-294.
157. Клреева, Г.В. йзданля Сплрлдона Соболя в кнлжных собранлях Беларусл // Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры: зб. навук. арт. У 2 ч. Ч. 1 / Бел. дзярж. ун-т культуры і мастацтваў; склад. Т.А.Дзем’яновіч і інш. Мінск, 2006. С. 105-110.
158. Ботвлннлк, М. Откуда есть пошел Букварь / М. Ботвлннлк. Млнск: Вышэйшаяшкола, 1983. С. 66-97.
159. Яршоў, А.І. Куцеінскі “Буквар” Спірыдона Собаля // Адукацыя на Віцебшчыне: Гісторыя і сучаснасць. Матэрыялырэсп. навук.-практ. канферэнцыі (Віцебск, 30-31 сакавіка 2010 г.) / Віцебскі дзярж. ун-т імя П.М.Машэрава. Віцебск: УА “ВДУ імя П.М.Машэрава”, 2010. С. 23-26.
160. № 135-138. 1639 г., апреля 7-22. йз дела в Посольском прнказе о прнезде в Россню белорусского ученого н тнпографіцнка С.М.Соболя II Русскобелорусскне связн: Сб. док. (1570-1667 гг.) / Главное архнвное управленне прн CM СССР, ЦГАДА, МО БССР, БГУ нм. В.Н.Леннна; отв. ред. Л.С.Абецедарскнй, М.Я.Волков. Мннск: Вышэйшая школа, 1963. С. 156-160.
161. Першодрукар Іван Федоров та його послідовннкн на Украіні (XVI перша половнна XVII ст.): Збірннк документів / Головне архівне управління прн Раді Міністрів УРСР; ЦДІА УРСР у Львові; упорядннкн Я. Д. Ісаевнч та О.А.Купчннськнй; О.Я.Мацюк, Е.Й.Ружнцькнй. Кнів: Наукова думка, 1975. 342, [2] с.
162. Сазнанне Спірыдона Багданавіча Собаля, рэктара Магілёўскай школы, пра абавязацельства выплаціць райцы Фёдару Іванавічу Чарнавуску грашовы доўг (6.03.1624 г.) II НГАБ. Актавыя кнігі Магілёўскага магістрата. Ф. 1879, воп. 1, спр. 9, арк. 76-76 адг.; Сазнанне райцы Міхайлы Грыгаровіча, лаўніка Яхіма Максімовіча і см Ахрамея Майсяевіча аб перадачы ва ўладанне райцы Фёдару Івановічу пляца зямлі каля Бліжняй сцяны насупраць вул. Баярская Спірыдона Багданавіча Собаля ў лік пагашэння грашовага доўгу (24.08.1624 г.) II НГАБ. Актавыя кнігі Магілёўскага магістрата. Ф. 1879, воп. 1, спр. 9, арк. 493 адг.-494 адг.; Пільнасць райцы Фёдара Івановіча супраць Спірыдона Багданавіча за нявыплату грашовага доўгу (5.10.1624 г.) II Тамсама, арк. 495; Прыповяд бурм. Багдана Собаля аб прад’яўленні маёмасных правоў на частку пляца зямлі ля Бліжняй сцяны на супраць вул. Баярская, якая раней належала ягонаму сыну Спірыдону Багданавічу і была перададзена райцу Фёдару Івановічу за нявыплату грашовага доўгу (26.08.1624 г.) П Тамсама, арк. 496 адг. (Гэтыя дакументы дапамагла расіпукаць загадчыца адзелу даўніх актаў НГАБ Вольга Бабкова, за што выказваю ёй сваю шчырую ўдзячнасць.)
163. Сазнанне Спірыдона Багданавіча Собаля, рэктара Магілёўскай школы, пра абавязацельства выплаціць райцы Фёдару Іванавічу Чарнавуску грашовы доўг (6.03.1624 г.) II НГАБ. Акгавыя кнігі Магілёўскага магістрата. Ф. 1879, воп. 1, спр. 9, арк. 76-76 адг.
164. Сазнанне райцы Міхайлы Грыгаровіча, лаўніка Яхіма Максімовіча і см Ахрамея Майсяевіча аб перадачы ва ўладанне райцы Фёдару Івановічу пляца зямлі каля Бліжняй сцяны насупраць вул. Баярская Спірыдона Багданавіча Собаля ў лік пагашэння грашовага доўгу (24.08.1624 г.) // НГАБ. Актавыя кнігі Магілёўскага магістрата. Ф. 1879, воп. 1, спр. 9, арк. 493 адг.—494 адг.; Пільнасць райцы Фёдара Івановіча супраць Спірыдона Багданавіча за нявыплату грашовага доўгу (5.10.1624 г.) II Тамсама, арк. 495; Прыповяд бурм. Багдана Собаля аб прад’яўленні маёмасных правоў на частку пляца зямлі ля Бліжняй сцяны на супраць вул. Баярская, якая раней належала ягонаму сыну Спірыдону Багданавічу і была перададзена райцу Фёдару Івановічу за нявыплату грашовага доўгу (26.08.1624 г.) Н Тамсама, арк. 496 адг.
165. Зёрнова, А.С. Белорусскнй печатннк Спнрндон Соболь, с. 133.
166. № 125.1645р.,лютого 13 (З).-ДухівннцядрукаряСгшрндоновіСоболю, подана до впнсу до кннгн могнлівського міського уряду II Першодрукар Іван Федоров та його послідовннкн на Украіні (XVI перша половнна XVII ст.), с. 217-220.
167. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 133.
168. Тамсама, с. 130.
169. Цыт. паводле: йсаевнч, Я.Д. Преемннкн первопечатннка, с. 70.
170. Тнтов Ф.й. Тнпографня Кнево-Печерской лавры. Кнев, 1916 Т 1 С. 218-219.
171. Цыт. паводле: йсаевнч, Я.Д. Тамсама, с. 71.
172. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 137.
173. Лукьяненко, В.й. Каталог белорусскнх нзданяй кнрнлловского шрнфта печатя XVI XVII в., вып. 2, № 98, с. 184.
174. Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст. / склад. Г.Я.Галенчанка//КнігаБеларусі(1517-1917), № 144, с. 112-113.
175. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 128-133.
176. Цыт. паводле: йсаевнч Я.Д. Тамсама, с. 72.
177. № 136. 1639 г., апреля не позднее 16. Челобнтная С.М.Соболя в Вяземскую прнказную нзбу о разрешеннн прнехать в Москву, завестн тнпографню н школу для обученяя русскнх юношей словолнтному делу н нностранным языкам // Русско-белорусскяе связн, с. 158.
178. № 138. 1639 г., апреля 21. Расспросные речн московского тнпографшнка В.Бурцова о С.М.Соболе // Тамсама, с. 160.
179. № 135. 1639 г., апреля 7(17). Лнст дорогобужского воеводы Я.Й.Грымалы-Кременевского вяземскому воеводе Ю.П.Буйносову-Ростовскому о пропуске С.М.Соболя в Москву // Русско-белорусскяе связн, с. 157.
180. № 138. 1639 г., апреля21.Расспросныеречнмосковскоготяпографіцнка В.Бурцова о С.М.Соболе // Русско-белорусскне связн, с. 159-160.
181. Напр., гл.: № 113. 1640 р., лнстопада 22 (12). Підтвердження Тнмофія Соболя своему батькові друкареві Спнрндонові Соболю з Кнева про отрямання від нього грошей в рахунок належноі' йому частннн спадіцння, подане для запнсу до княг могнлівського міського уряду // Іван Федоров та його послідовннкн на Украіні (XVI перша половнна XVII ст.): Збірняк документів. Кнів: Наукова думка, 1975. С. 195—197; № 123. 1645 р., лютого 13 (3). — Духівняця друкаря Спнрндона Соболя, подана для впясу до кннгн могнлівського міського уряду // Тамсама, с. 217-220.
182. Тамсама.
183. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 133.
184. йсаевяч, Я.Д. Новые матерналы об украннскнх н белорусскнх кннгопечатняках первой половнны XVII в. // Кннга: йсслед. я матер. МоскваКннга 1977. Вып. 34. С. 152.
185. № 125. 1646 р., лютого 21 (11). Свідчення лавняків Матвня Яслнковського та Івана ельонка у львівському війтівському уряді про огляд скрнні з речамн і княжкамн друкаря Спярндонові Соболю, які він заповів братству в Сокалі // Перпіодрукар Іван Федоров та його послідовнлкн на Украіні (XVI перша половнна XVII ст.): Збірннк документів, с. 223-224.
186. йсаевнч, Я.Д. Прлемннкн первопечатняка, с. 71.
187. Тамсама.
188. Цыт. паводле: Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 134. Гэтыя ж словы прысутнічаюць і ў прысвячэнні да 3-га выдання “Апостала” — гл.: Апостол. 3-е язд. Могнлев, 1638 (тнп. С. Соболя). арк. 3 (5). Экз. НББ, 09/4095
189. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 134.
190. Тамсама, с. 130.
191. Параўн.: Фнлнгранн XVII в. по старопечатным кннгам Укранны н Лнтвы: Каталог / ГЙМ; сост. Т.В.Днанова. М., 1993. С. 182.
192. Зёрнова, A. С. Тамсама, с. 139.
193. № 122.1645р.,січня 14(4).-ПідтвердженняігуменамонастарявКутеіні Йоіля Труцевнча, дане у могнлівському міському уряді друкареві Спнрндонові Соболю, про отрнмання від нього грошей // Першодрукар Іван Федоров та його послідовннкн на Украіні, с. 217.
194. йсаевнч, Я.Д. Тамсама, с. 66.
195. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 138—139.
196. Вайнштейн, О.Л. Россня н трндцатнлетняя война (1618-1648 іт.): Очеркн нз нсторнн внешней полнтнкн Московского государства в пер. пол. XVII в. / О.Л.Вайнштейн. [М.; Л.]: ОГйЗ-Госполнтнздат, 1947. 216 с.
197. Вайнштейн, О.Л. Россня н трвдцатнлетняя война (1618-1648 гг.), с. 168.
198. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 139.
199. Гл., напрыклад: Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст. / склад. Г.Я. Галенчанка // Кніга Беларусі (1517-1917), № 117, с. 103.
200. Зёрнова, A. С. Тамсама, с. 139.
201. Фнлнгранн XVII в. по старопечатным кннгам Укранны н Лнтвы, с. 182.
202. Тамсама, с. 182.
203. Тамсама, с. 181.
204. Тамсама, с. 182-183.
205. Laucevicius, Е. Popierius Lietuvoje XV-XVIII a. [T. 2], s. 177.
206. йсаевнч, Я.Д. Тамсама, с. 72-73.
207. РЙБ, т. 5, сл. 552-553.
208. Тамсама, сл. 560-561.
209. Параўн., напрыклад: Немнровскнй, Е.Л. йзобретенне йоганна Гуттенберга. йз нсторяя кннголечатання: Техннческне аспекты. (К 600-летню co дня рождення йоганна Гуттенберга) / Е.Л.Немнровскнй; под ред. В.Й.Васнльева. М.: Наука, 2000. С. 78-79.
210. йсаевнч, Я.Д. Тамсама, с. 123.
211. Тамсама, с. 94.
212. Асвета і педагагічная думка Беларусі: Са старажытных часоў да 1917 г. Мінск, 1985. С. 68.
213. Русско-белорусскне связл (1570-1667 гг.), с. 278.
214. РЙБ, т. 5, сл. 542.
215. Імёны абедзвюх названых асобаў больш нідзе ў дакументах не сустракаюцца; аднак, трэба думаць, у гэтым акце засведчана перадача маёмасці папярэднім загадчыкам кнігагандлёвага склада новапрызначанаму.
216. РЙБ, т. 5, сл. 542.
217. Захоўваецца у Аддзеле рэдкай кнігі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ў Мінску; шыфр: 094/4824.
218. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ). Ф. 2315, воп. 1, спр. 39, арк. 32.
219. Грыгаровіч, І.І. Беларуская іерархія, с. 76.
220. Кяселева, Л.Й.. Западно-европейская рукопнсная я печатная кннга XIVXV вв.: Коднкологнческнй н кннговедческяй аспект / Бнблнотека AH СССР; Л.Й.Кяселева. М.: Наука, 1985. 304 с.
221. Гл., напр.: Каталог белорусскнх язданнй кярнлловского шрнфта печатя XVI-XVII вв. /ГПБ нм. М.Е.Салтыкова-ІЦедрнна, сост. В.Й.Лукьяненко. Л., 1975.

Вып. 2: (16011654). 266 с.; Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст. / склад. Г.Я.Галенчанка II Кніга Беларусі (1517-1917): Зводны кагалог/ДБЛ БССР; склад. Г.Я.Галенчанка, Т.В.Непарожная, Т.К.Радзевіч. Мінск: БелСЭ, 1986. С. 9-192, № 1-390; Снммонс, Дж.С.Г. О некоторых старопечатных кнрнллнческнх кннгах в Дублнне П Кннга: йсслед. н матер. М.: Кннга, 1963. Вып. 8. С. 250-251.

222. Гусева, А.А. йдентнфнкацня экземпляров украннскнх нзданнй кнрнлловского шрнфта 2-й пол. XVI-XVIII в. / РГБ; А.А.Гусева. М., 1997. 140 с.
223. Tschichold, J. Ausgewählte Ausfätze über Fragen der Gestalt des Buches und der Typographie / J.Tschichold. Basel; Stuttgart: Birkhäuser Verlag, 1975 (Я карыстаўся рускамоўным перакладам: Чнхольд, Я. Облнк кнпгй: йзбранные статьн о кннжном оформленнн / Ян Чнхольд. М.: Кннга, 1980. 240 с.).
224. Сндоров, А.А. йсторня оформлення русской кннгн / А.А.Сндоров. М.: Кннга, 1964. 392 с.
225. Снммонс, Дж.С.Г. О некоторых старопечатных кнрнллнческпх кннгах в Дублнне // Кннга: йсслед. н матер. М.: Кннга, 1963. Вып. 8. С. 252, 253. (“Буквар” 1636 г. быў выдадзены самім Спірыдонам Собалем, а “Буквар” 1649 г. магілёўскім праваслаўным брацтвам, але на ўзор папярэдняга і з выкарыстаннем Собалевага друкарскага абсталявання.).
226. КП 10278/23, арк. 5 2-й фаліяцыі.
227. № 138. 1639 г., апреля 21. Расспросные речн московского тапографшнка В.Бурцова о С.М.Соболе // Русско-белорусскне связп (1570-1667 гг) с 159
228. РЙБ,т.5,сл. 560-561.
229. Грыгаровіч, І.І. Беларуская іерархія / пер. на бел. мову М.Нікалаева. Мінск: БелЭн., 1992. С. 75 (у спасылцы).
230. Снммонс, Дж.С.Г. О некоторых старопечатных кнрпллнческнх кннгах в Дублнне // Кннга: йсслед. н матер.. М.: Кннга, 1963. Вып. 8. С. 250.
231. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 136.
232. йсаевнч, Я.Д. Тамсама, с. 71.
233. Зёрнова, А.С. Тамсама, с. 85.
234. Тамсама, с. 135.
235. Шматаў,В.Ф. Мастацтвабеларускіхстарадрукаў XVI-XVIII стст.,с. 104.
236. Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст., с. 105, № 125.
237. Тамсама, с. 119, № 160.
238. Параўн.: Шматаў, В.Ф. Мастацтва беларускіх старадрукаў XVIXVIII стст., с. 104.
239. Тамсама.
240. Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст., с. 116, № 153.
241. Снммонс, Дж.С.Г. Тамсама, с. 250-251.
242. Старадрукаваныя кірылічныя выданні XVI-XVIII стст., с. 105 № 123
243. НГМ РБ, КП 4574
244. НГМ РБ, КЙ419
245. НББ, 091/4274
246. НББ, 091/291
247. ЙББ, 091/283K
248. НГМ РБ, КП541
249. НББ, 12Рк28517
250. НГМ РБ, інв. № 4574
251. [Разумовскнй, Д.В. Сообіценне] // Древностн: Труды ймп. Москов. археолог. об-ва. М., 1883. Т.9, вып. 2-3. С. 66-67 [2-й пагінацыі]; Ясіноўскі, Ю.

Беларускія ірмалоі XVI-XVII стст. // Мастацтва Беларусі. 1984. № 11. С.50-55; Яснновськнй Ю. Украінські та білорускі нотолнннінн ірмолоі XVI-XV1II стст.: Каталог і коднкологічно-палеографічне дослідження. Львів, 1996. С.151-152.

252. РНБ, т. 5,сл. 691.
253. Шыфр 091/283K
254. Laucevicius, Е. Popierius Lietuvoje XV-XVIII a.: Atlasas. Vilnius: Mintis, 1961. T.l.P. 227, 181.
255. Параўн.: [Разумовскнй, Д.В. Сообіценне] II Древностн: Труды Нмп. Моск. археолог. об-ва. М., 1883. Т.9, вып. 2-3. С. 66—67 [2-й пагінацыі].
256. Строев, П. Спнскн нерархов н настоятелей монастырей Росснйскня церквн. СПб., 1871. Сл. 503-505.
257. У НГАБ гл. матэрыялы фонда 2315 — напр., ф. 2315, воп.1, спр. 38: “Оршанскнй Успенскнй девнчнй монастырь: Опнсь веіцей, прнобретенных за бытность нгуменей Александры с 1814 по 1825 гг.”
258. У НГМ РБ комплекс куцеінскіх актавых матэрыялаў захоўваецца пад супольным нумарам КП 45930, з дробамі для паасобных дакументаў.
259. Дзеля больш дакладнага азнаямлення з вынікамі вывучэння памянніка адсылаем да адной з нашых папярэдніх публікацый: Лаўрык, Ю.М. Некалькі развагаў пра кнігапісанне ў Куцейне II Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры: у 2 ч. Мінск, 2006. Ч. 1. С. 163—176.
260. Лнхачев, Н.П. Палеографнческое значенне бумажных водяных знаков, Ч. 3, табл. CLVI.
261. Тамсама, ч. 2, с. 58.
262. Тамсама, ч. 3, табл. CLXXV.
263. Тамсама, ч. 2. с. 116.
264. Фнлнгранп XVII в. По рукопнсным нсточннкам ГНМ, с. 193.
265. Laucevicius, Е. Popierius Lietuvoje XV-XVIII a.: [su 2 t]. Vilnius: Mintis, 1967. [t. 1], P. 103.
266. Ibidem, [ t. 2], p. 181.
267. Фнлнгранн XVII в. По рукопнсным нсточннкам ГНМ, с. 29.
268. Палеографнческне таблнцы почерков с XI по XVII-й век (чнслом 12), прннадлежашне к обстоятельному опнсанню славяно-росснйскнх рукопнсей, храняшнхся в бнблнотеке графа Ф.АТолстова. Б.в.д. Табл. III.
269. Параўн.: Яснновськнй, Ю. Украінські та білорускі нотолнншнн ІрмолоТ XVI-XV1IICTCT., с.106.
270. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ). Ф. 2315, воп. 1, спр. 39, арк. 32.
271. НГМРБ. КП541
272. Параўн.: Строев, П. Спнскн нерархов н настоятелей монастырей Росснйскпя церквн. СПб., 1871. Сл. 503.
273. Гл.: Акты, огносяшнеся к нсторнн Южной н Западной Росснн (АЮЗР). T.14. СПб, 1889. Сл. 209.
274. Гл.: Белоненко, В.С. йз нсторнн кннжностн Нверского Успенского монастыря на Валдайском озере в XVII в. Н Лнтература Древней Русн. Нсточннковеденне: Сб. науч. тр. Ленннград, 1988. С. 201.
275. Гл.: РНБ, т. 5, сл. 826-827.
276. Некрашэвіч, С.М. Мова кнігі Касьяна Рымляніна Ераміты: “го уставах монастнрскнх” // Запіскі Аддзелу гуманітарных навук Беларускай акадэміі навук. Менск, 1928. Кн. 2. С. 86-114.
277. Перетц, В.Н. Рукоплсл блбллотекл Московского уннверснтета, самарсклх блбллотекл л музея л млнсклх собранлй. Л., 1934. С. 192.
278. Гл.: Анхллюк, Ю.В. йсточнлкл по лсторлл л культуре народов Велнкого княжества Лнтовского лз собранля А.П.Гранкова (ОР ГБЛ) // Наш Радавод: Матерналы Междунар. науч. конф. по реглон. лсторлл Восточной Европы “Культура народов Веллкого княжества Ллтовского л Белорусслл. XIII нач. XX в.” (г. Гродно, 22-24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кн. 3, ч. 1. С. 167-172.
279. Нікалаеў, М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X-XVIII стст. Мінск, 1993. С. 46.
280. Добрянсклй, Ф. Оплсанне рукоплсей Внленской Публнчной блбллотекл, церковно-славянсклх л руссклх. Влльна, 1882. С. 131.
281. Редков, М. Преподобный Авраамлй Смоленсклй н его жлтле // Смоленская старнна. Смоленск, 1909. Вып.1. С. 119.
282. Параўн.: Яслновськлй, Ю. Украі'нські та білорускі нотоллнлінл ірмолоі' XVI-XVIII стст., с. 106.
283. Ясіноўскі, Ю. Беларускія ірмалоі XVI-XVII стст., с.51.
284. Ян Запавеснік навучаў пра прыйсце Хрыста; астатнія тры, абвешчаныя Настаўнікамі Царквы, пакінулі па сабе зборнікі казанняў, якія і да сённяшняга дня карыстаюцца папулярнасцю сярод святароў, манахаў і вернікаў.
285. Абраз неаднойчы рэпрадукаваўся. Апошняя, як здаецца, публікацыя ў кн.: Жывапіс барока Беларусі. Мінск: Бел. Эн., 2003. С. 88-89.
286. Параўн., напр., тамсама, с. 81, 137, 171.
287. Гл., напр., кнігі з куцеінскімі інскрыпцыямі, што захоўваліся ў Іверскім манастыры (Леаннд (Кавеллн), архнм. йсторлческлй очерк йверской Святоозерской обнтелн в ее патрнаршлй перлод (с 1653 по конец 1666 года) II РЙБ, т. 5, сл. 50-62.
288. НББ, шыфр 094/4100
289. Голенченко, Г.Я. йдейные л культурные связл восточно-славянсклх народов в XVI середлне XVII в., с. 21.
290. Воронова, й. Экземпляр кутеллского “Трлфологлона” в собрачлл Музея фресок Длонлсля // Кутелнскле чтелля: Матер. науч.-практ. конф. (г. Орша, 22 сентября 2005 г.). Орша, 2005. С. 32-37.
291. Воранава, I. Куцеінскі “Трыфалагіён” у Музеі фрэсак Дзіянісія // Культура: штотыд. грамад.-асвет. газ. 2006. № 1 (715). С. 13.
292. Тамсама.
293. Русско-белорусскле связл (1570-1667), с. 329, 384, 425 і інш.
294. Гл., напр. „Оплсь Могллевской епархлл Оршанского Успенского Девлчяго монастыря...”, што захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі: ф. 2315, воп. 1, спр. 39, арк. 31-34.
295. Левко, О.Н. Культовые памятнлкл Оршл конца XVI XVIII в.: выява на с. 1 вокладкі.
296. № 41. 1635. йюня 29. Стенная надплсь, находятаяся в Богоявленской большой церквл Оршанского мужского Кутеенского Богоявленского монастыря II Археографлческлй сборнлк документов, т. 2, с. 55-56.
297. В[аслллй], л[еромонах]. Оршансклй Богоявленсклй Кутеллсклй монастырь, с. 6.
298. Ллст короля польского Слглзмунда третьего относлтельно церковных дел. Року тлсеча шесть сот двадцать семого мца Марца трынадцатого дня. Актыкацыя // йсторлко-юрлдлческле матерлалы, т. 8, с. 417-420.
299. Гл.: Гліннік, В.В. Святадухаўская (цёплая) царква куцеінскага Богаяўленскага манастыра, с. 169.
300. Больш падрабязна згаданыя выпадкі аўтар гэтых радкоў апісвае ў публікацыях: Лаўрык, Ю. “На друкаванне кніг, Царкве Божай патрэбных...”: Пра што распавядае тастамент Канстанціна Далмата // Роднае слова. 2011. №. 8. С. 8184; Лаўрык, Ю. Менскія дамінікане ў 1798 г. II Наша вера. 2011. № 3. С. 66-71.
301. йнвентарь Лешннского монастыря от 28 декабря 1588 г.: Актыковане йнвентару Монастыра Леіценского / [опубл. Д.Й.Довгялло] // Мннскне епархнальные ведомостн. 1909. № 10 (часть неоффнцнальная). С. 244-253.
302. Леоннд, архнм. йсторнческое опнсанне с. 341.
303. Ннкольскнй, К. Краткое обозренне богослужебных кннг. СПб, 1856. 87 с.
304. РЙБ, т. 5, сл. 49-62 і інш.
305. РЙБ, т. 5, сл. 58.
306. Голенченко, Г.Я. йсторня белорусского кннгопечатання XVI-XVIII вв., т. 2, с. 407.
307. Гл., напр.: Русско-белорусскне связн (1570-1667), с. 237-238,278 і інш.
308. Тамсама, сл. 481—482,
309. РЙБ, т. 5, сл. 690-691.
310. Леоннд, архнм. йсторнческое огшсанне ..., с. 330-366 і інш.
311. Опнсанне славянскнх рукопнсей Московской сннодальной (Патрнаршей) бнблнотекн / сост. А.В.Горскнй, К.Й.Невоструев. М., 1859. Т. 3, отд. 2. С. 342-349 і інш.; Опнсанне рукопнсей Сннодального собрання (не вошедшнх в опнсанне А.В.Горского н К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Протасьева. М., 1970. Ч. 1: № 577-819. Опнсанне рукопнсей Сннодального собрання (не вошедшнх в опнсанне А.В.Горского н К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Протасьева. М., 1973. Ч. 2: №820-1051.
312. Леоннд, архнм. йсторнческое опнсанне ..., с. 341.
313. Амфнлохнй, архнм. Опнсанне Воскресенской Ново-йерусалнмской бмблнотекн, с. 108.
314. Тамсама, сл. 787-788.
315. Сапунов, Б.В. Кннга в Росснн в ХІ-ХШ вв. / Б.В.Сапунов; б-ка АН СССР; под ред. С.П. Луппова. Л., 1978. С. 79.
316. 1579 Ноября 27. йнвентарь Мянского Вознесенского монастыря II Собранне древннх грамот н актов городов Мннской губерннн, православных монастырей, церквей н по разным предметам. 1848. № 28. С.34-36
317. Мнловндов, А.й. Архнв упраздненного Піінского Леіцннского монастыря. Б. в. д. [1909], С. 18-19.
318. АЮЗР, ч. 1: т. 9, с. 370 2-й пагінацыі.
319. Шыфр 15728, с. 1-15.
320. Клепнков, С.А. йз нсторнн русского художественного переплета // Кннга:. йсслед. н матер. М., 1959. С. 99 (у спасылцы 6).
321. ЙГАБ: ф. 3245, воп. 3, спр. 68, арк. 7 адг.
322. В[аснлнй], н[еромонах]. Оршанскнй Богоявленскнй Кутеннскнй монастырь, с. 9.
323. Гл. “Inwentarz cerkwie monastyra Supraslskiego”, апублнкаваны ў “Прлложенлл IV” да кн.: ІДавлнская, Л.Л. Ллтературная культура белорусов Подляшья: Кнлжные собрання Супрасльского Благовеіценского монастыря. Мннск, 1998. С. 142-148 (“Кннгн крнлосовые” паказаныя на с. 147).
324. Гл.: Оплсь Слуцкого Тронцкого монастыря архлмандрлта йослфа, нареченного еплскопа Смоленского, прл сдаче его лмуіцества // Акгы, относяшлхся к лсторлл Западной Росснн. СПб., 1846. Т. 1. С. 136-137.
325. Оплсь кнлг Супрасльского монастыря, лмевшлхся там к 1532 г. Н ІЦавлнская Л.Л. Лнтературная культура белорусов Подляшья XV-XIX вв.: Кллжные собрання Супрасльского Благовеіценского монастыря / Йн-т славяноведенля л балканлстлкл РАН; НББ. Млнск, 1998. С. 128-130.
326. йнвентарь Леіцннского монастыря от 28 декабря 1588 г.: Актыковане йнвентару Монастыра Леіценского / [опубл. Д.Й.Довгялло] // Млнскле епархлальные ведомостм. 1909. № 10 (часть неоффнцнальная). С. 244-253; Мнловлдов А.й. Архлв упразденного Плнского Леіцннского монастыря. Б.вд [1909], С. 11-12, 18-19.
327. Владлмлров, П.В. йовые данные для лзученля ллтературной деятельностл князя Андрея Курбскаго // Труды IX Археологнческаго сьезда. М., 1895. С. 308-316; Ластоўскі, В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна 1926. С. 492.
328. йараўн.: Перечень рукоплсей йатрларшей блбллотекл по лнвентарному каталогу (1823 г.), опнсанных в шестл кннгах Горского л Невоструева II Оплсанле славянсклх рукоплсей Московской слподальной (йатрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.й.йевоструев. Отд. III: Кнлгл богослужебные 4.2. М„ 1917. С. 528.
329. Оплсанле рукоплсей Слнодального собрапля (ле вошедшлх в оплсанле А.В.Горского л К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Протасьева. Ч. 1: № 577-819 М 1970. С. 112-113.
330. Владлмлров, П.В. йовые даллые, с. 308.
331. РЙБ, т. 5, сл. 998.
332. Тамсама, сл. 49.
333. Параўл.: РЙБ, т. 5,сл. 137-138.
334. йараўл., напр.: РЙБ, т. 5, сл. 241-242 і інш.
335. Оплсапле славялсклх рукоплсей Московской слнодальдой (йатрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.й.йевоструев. Отд. II: Плсанля святых отцов. Т. 1: Толкованля Свяіценного плсанля. М., 1857. № 98.
336. РЙБ, т. 5, сл. 137-138.
337. Тамсама, сл. 690-691.
338. Леонлд, архлм. йсторлческое оплсанле ..., с. 330-366 і інш.
339. Оплсанле славянсклх рукоплсей Московской слнодальпой (йатрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. М., 1859. Т. 3, отд. 2. С. 342-349 і інш.; Оплсанле рукоплсей Слнодального собранля (ле вошедшлх в оплсанле А.В.Горского л К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Йротасьева. М., 1970. Ч, 1: № 577—819 Оплсачле рукоплсей Слнодального собранля (не вошедшлх в оплсанне А.В.Горского л К.Й.Невоструева) / сост. Т.Н.Йротасьева М 1973 Ч. 2: №820-1051.
340. ОплсанлеславялсклхрукоплсейМосковскойслнодальной(йатрларпіей) бчбллотекл / Сост. А.В.Горсклй, К.й.йевоструев. М., 1859. Т. 3, отд. 2. С. 342.
341. Тамсама, с. 349.
342. Тамсама, с. 668.
343. Леонлд, архлм. йсторлческое оплсанле ..., с. 344.
344. Оплсанле рукоплсей Слнодального собранля (не вошедшлх в оплсанле А.В.Горского л К.Й.Невоструева), ч. 2, № 928, 991 і інш.
345. Амфллохлй, архлм. Оплсалле Воскресенской Ново-йерусаллмской блбллотекл, с. 194 195.
346. Гл.: 1653 г. апреля не позднее 2. Челобнтная монахов оршанского Кутеннского монастыря о желаллл продать прлвезенные лмл в Москву кнпгл в казну // Русско-белорусскне связл (1570-1667), с. 278.
347. Оплсанле рукоплсей Слнодального собранля (не вошедшнх в оплсалле А.В.Горского л К.Й.Невоструева), ч. 1: № 577-819. М., 1970. С. 112-113.
348. Леонлд, архнм. йсторлческое оплсанле ..., с. 330-366 і інш.
349. Оплсанле славянскнх рукоплсей Московской слнодальной (Патрнаршей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. М., 1859. Т. 3, отд. 2. С. 111-119.
350. Леонлд, архнм. йсторлческое оплсанле ..., с. 361.
351. РЙБ, т. 5, сл. 690-691.
352. Оплсанле славянсклх рукопнсей Московской сннодальной (Патрларшей) блбллотекл / сост. А.В.Горсклй, К.Й.Невоструев. М., 1859. Т. 3, отд. 2. С. 119-128, 129-132.
353. Леонлд, архлм. йсторлческое оплсапле ..., с. 284.
354. Тамсама, с. 282.
355. Грыгаровіч, І.І. Беларуская іерархія/ Пер. па бел. мову М.Нікалаева. Мінск: БелЭн., 1992. С. 76 (у спасылцы); Грлгоровлч й. Сплсок рукоплсных л старопечатпых кнлг в блбллотеках Монастырсклх, кол, по лзданлям, почлтаются редклмл // Лабывцев, Ю.А. Кнлжное наследне Н.П.Румянцева. М.: Наука, 2004. С. 133-136.
356. Гл., лапр. “Опнсь Могллевской епархлл Оршанского Успенского Девлчяго монастыря...”, што захоўваецца ў Нацыянальлым гістарычным архіве Беларусі: ф. 2315, воп. 1, спр. 39, арк. 31—34.
357. Русско-белорусскле связл (1570-1667), с. 329, 384, 425 і інш.
358. Шыфр 094/4086К
359. Шыфр 094/4086К, арк.1-13.
360. НГМ РБ, інв. № 4574, нн. арк. 5-7 адг.
361. Некрашэвіч, С.М. Мова кнігі Касьяна Рымляніна Ераміты: “<й уставах монастлрсклх” Н Запіскі Адцзелу гуманітарлых навук Беларускай акадэміі навук. Мінск, 1927. Кл. 2. С. 86-114.
362. Гл.: Перетц, В.Н. Рукоплсл блбллотекл Московского унлверслтета, самарсклх блбллотекл л музея л млнсклх собранлй. Л., 1934. С. 192; Нікалаеў, М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X-XVIII стст. Мінск, 1993. С. 46.; Нлл (Подобед), леромонах. Богоявленсклй Кутелнсклй мужской монастырь Влтебской епархлл. йсторля, архлтектура, святынл: Длпломная работа / Моск. духов. акад.; Кафедра церковно-практлческлх дасцлпллн; леромонах Нлл (Подобед); науч. рук. проф. М.М.Дунаев. Серглев Посад, 2006. С. 22.
363. Гл.: Анхллюк, Ю.В. йсточнлкл по лсторлл л кулыуре народов Веллкого княжества Ллтовского лз собранля А.П. Гралкова (ОР ГБЛ) II Наш Радавод: Матерлалы Междунар. науч. конф. по реглон. лсторлл Восточной Европы “Культура народов Веллкого княжества Ллтовского л Белорусслл. XIII — нач. XX в.” (г. Гродно, 22-24 октября 1991 г.). Гродно, 1991. Кл. 3, ч. 1. С. 167-172.
364. Владлмлров, П.В. Новые данные для лзучепля лнтературной деятельностл князя Апдрея Курбскаго II Труды IX Археологлческаго сьезда. М., 1895. С. 308-316.
365. РйБ,т.5, сл. 53.
366. Здаецца, што гэтыя манускрыпты спісваліся з друкаваных кніг прынамсі, апублікаваныя пад псеўданімам Клірык Астрожскі творы “Гісторыя пра Лістрыкійскі сінод” 1 “Водпіс на ліст вялебнаго айца Іпата” выйшлі ў свет у 1598 г. ў Астрозе, а напачатку “Кнігі на раскол папістаў” адзначана, што яна выдрукавана ў 1690 г. у Букарэшце.
367. НГМРБ, КП419
368. НГМ РБ, КП 541
369. Параўн.: Строев, П. Спнскн нерархов н настоятелей монастырей Росснйскня церквн. СПб., 1871. Сл. 503.
370. Гл.: АЮЗР, т. 14, сл. 209.
371. Белоненко, В.С. Нз нсторннкннжностн НверскогоУспенского монастыря на Валдайском озере в XVII в. // Лнтература Древней Русн. Нсточннковеденне: Сб. науч. тр. Ленннград, 1988. С. 197206 (201).
372. Памятннкн православня, т. 1: ч. 1, с. 1-9.
373. НББ, шыфр 094/4100
374. РЙБ, т. 5, сл. 826-828.
375. Тамсама, сл. 826.
376. Тамсама, сл. 826-827.
377. Тамсама, сл. 827.
378. Украннскне кннгн кнрнлловской печатн, вып. 1, № 65, 84.
379. Тамсама, № 94.
380. Тамсама 1,№53.
381. № 46. 1639 г. Августа 1. Ннструкцня от Могнлевского Крестоносного братства Захару Свдоровнчу, посланному братством к мнтрополнту Петру Могнле по делам братского монастыря // Археографнческнй сборннк документов, вып. 2. С. 64-65.
382. Гл., напр.: Русско-белорусскне связн (1570-1667), с. 160-161, 249.
383. Пра сувязі, што існавалі у куценскіх манахаў з бізюкоўскімі ды буйніцкімі гавораць шмат якія дакумэнты; напрыклад, у 1650 г. прадстаўнікі гэтых трох манастыроў супольна выправіліся ў Маскоўшчыну закупляць хлеб для пракорму браціі (гл. Русско-белорусскне связн (1570-1667), с. 237-238).
384. АЮЗР, т. 14, сл. 203-205. Спамянутае ў дакуменце “разарэнне ад літоўскіх людзей у дадзеным выпадку, быць можа, не столькі сведчыць пра канкрэтныя факты гвалту, колькі мае задачу падкрэсліць лаяльнасць просьбітаў у адносінах да цара. 3 другога боку, пэўныя колы ў Вялікім Княстве Літоўскім маглі разглядаць праваслаўных манахаў як здраднікаў, якія запрасілі маскоўцаў напасці на Княства — бо цар шырака абвяшчаў, што вядзе вайну выключна дзеля абароны праваслаўнае веры.
385. Тамсама, сл. 205.
386. Тамсама, сл. 209.
387. Тамсама, сл. 221-222.
388. Русско-белорусскне связн (1570-1667): Сб. докум. Мннск, 1963. С. 329, 384, 425 і інш.
389. РНБ, т. 5, сл. 9-10.
390. Анталогія даўняй беларускай літаратуры, с. 818.
391. Тамсама.
392. АЮЗР, т. 14, сл. 550.
393. Леоннд архнм. Псторнческнй очерк, сл. 11.
394. РНБ, т. 5,сл. 137-138.
395. Тамсама, сл. 507; гл., па-за тым, сл. 435-436.
396. Тамсама, сл. 276-277.
397. Тамсама, сл. 680-681.
398. Тамсама, сл. 773.
399. Тамсама, сл. 343.
400. Тамсама, сл.. 295: “Как к вам ся наша грамота прндёт, н вам бы велетн... уловнть рыбы всякой н сельдей с воз н, уловя рыбу, прнколов, прнслатн наспех к нам...”; гл. таксама сл. 509-510, 513-514, 561 і інш.
401. Тамсама, сл. 355: “й как к вам ся наша грамота прндёт, н вы бы... нз Нверского монастыря к нам в Воскресенской монастырь прнслалн тысечю пудь солн...”; гл. таксама сл. 695-696.
402. Тамсама, сл. 515: “Да прнслать бы вам к нам, велнкому господнну, про наш обнход, ведер с 20 уксусу доброго новгородского”; гл. таксама кал. 456, 525, 542.
403. Тамсама, сл. 350-351.
404. Тамсама, сл. 350-351.
405. Тамсама, сл. 306.
406. Тамсама, сл. 319.
407. Тамсама, сл. 690-695, 787-791.
408. Тамсама, сл. 869.
409. Тамсама.
410. Тамсама, сл.787—791.
411. Тамсама, сл. 870.
412. Цыт. паводле: Харламповнч, К. Малоросснйское влнянне, т.1, с.265.
413. Голенченко, Г.Я. Белорусы в русском кннгопечатаннн, с. 100.
414. Голенченко, Г.Я. Нсторня белорусского кннгопечатання XVI-XVIII вв., т. 2, с. 407.
415. Цыт. паводле: Голенченко, Г.Я. Ндейные н культурные связн, с. 62.
416. РНБ,т. 5,сл. 240-242.
417. Тамсама, сл. 240.
418. Тамсама, сл. 241-242.
419. Тамсама, сл. 333-334.
420. Тамсама, сл. 542.
421. Гл., напр.: тамсама, сл. 691, 761.
422. Леоннд, архнм. Нсторнческнй очерк, сл. 55-56.
423. Імёны абедзвюх названых асобаў болып нідзе ў іверскіх дакументах не сустракаюцца; аднак, трэба думаць, у гэтым акце засведчана перадача маёмасці папярэднім загадчыкам сховішча гатовай прадукцыі друкарні новапрызначанаму.
424. РЙБ, т. 5, сл. 542.
425. Параўн.: РЙБ, т. 5, сл. 519-520 і 533-535.
426. Голенченко, Г. Я. Нсторня белорусского кннгопечатання XVI-XVIII вв., т. 2, с. 410.
427. РНБ, т. 5, сл. 552-553.
428. Тамсама, сл. 560-561.
429. Тамсама, сл.570-571.
430. Тамсама, сл. 869.
431. Леоннд, архнм. Матсрналы для ясторнн кннгопечатання, с. 92.
432. Русско-белорусскне связн во второй половнне XVII века (1667-1686 гг.), с. 212.
433. Кннгопечатанне в Москве XVII в. II 400 лет русского кннгопечатання (15641964), т.1,с. 62.
434. Голенченко, Г.Я. Белорусы в русском кннгопечатаннн, с. 110.
435. Параўн.: РНБ, т. 5, сл. 414.
436. Тамсама, сл. 794.
437. Тамсама, сл. 799.
438. Тамсама, сл. 897.
439. Голенченко Г.Я. йдейные н культурные связн, с.67
440. РЙБ, т. 5, сл. 740-742.
441. Тамсама, сл. 761.
442. Тамсама, сл. 771.
443. Тамсама, сл. 772.
444. Тамсама.
445. Тамсама, сл. 863-864.
446. Тамсама, сл. 843-844.
447. Тамсама, сл. 543.
448. Тамсама, сл. 748-750.
449. Тамсама, сл. 757-758.
450. Тамсама, сл. 758-759.
451. Тамсама, сл. 759-760.
452. Тамсама, сл. 557-559.
453. Тамсама, сл. 801-802; гл. таксама сл. 856-857.
454. Тамсама, сл. 815-816.
455. Тамсама, сл. 816.
456. Тамсама, сл. 842-843.
457. Тамсама, сл. 920-921, 921-922 і інш.
458. Тамсама, сл. 843.
459. Тамсама, сл. 901-902.
460. Тамсама, сл. 902-903.
461. Тамсама, сл. 927-928.
462. Тамсама, сл. 970-971.
463. Тамсама, сл. 979.
464. Тамсама, сл. 998.

КУЦЕІНСКІЯ КНІП ў зборах Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь

Рукапісы і друкаваныя выданні, звязаныя сваім паходжаннем ці бытаваннем з куцеінскім Богаяўленскім манастыром, уваходзяць у склад дзвюх калекцый Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь: “Рукапісныя кнігі” і “Старадрукі”.

Калекцыя “Рукапісныя кнігі” змяшчае два манускрыпты, якія можна звязваць дзейнасцю куцеінскага Богаяўленскага манастыра, а менавіта “Тыпікон” XVI ст. (№ 419), што бытаваў у Куцейне, і створаны там у 1651 г. “Ірмалой” (№ 4574). Абедзве кнігі паходзяць з даваенных збораў Беларускага дзяржаўнага музея. Да створаных у манастыры манускрыптаў можна з вялікай ступенню імавернасці аднесці і рукапісны алігат, падшытаваны да выдадзенага ў Куцейне ў 1639 г. “Брашна духоўнага” (№ 541), якое захоўваецца ў музейнай калекцыі “Старадрукі”.

Калекцыя “Старадрукі” змяшчае 8 выданняў у колькасці 9 паасобнікаў. Гэтыя выданні паходзяць з дзвюх крыніцаў. Першая з іх гэта зборы міжваеннага часу Беларускага дзяржаўнага музея. Да даўніх здабыткаў Музея адносяцца: “Лексікон” Памвы Бярынды 1653 г. (№410), “Анфалагіён” 1647 г. (№ 526) і “Брашна духоўнае” 1639 г. (№ 541), якія маюць штампы БДМ. Другая частка кніг паступіла з Дзяржаўнай бібліятэкі СССР імя У. I. Леніна паводле акту № 1106 ад 23.09.63 г. у складзе партыі з 33 кірылічных (пераважна, беларускіх) старадрукаў. Сярод гэтых кніг з Масквы былі перададзены наступныя куцеінскія выданні: “Аповесць пра Варлаама і Ясафа” Яна Дамаскіна 1637 г. (№ 10278/3), “Актоіх” 1646 г. (№ 10278/4), выданні “Дыёптры” 1651 (№ 10278/5) і 1654 гг. (№ 10278/6), “Новы Запавет з Псалтыром” 1652 г. (№ 10278/23), “Лексікон” П. Бярынды 1653 г. (№ 10278/25).

Ніжэй змешчаны каталог куцеінскіх кніг у зборах НГМ РБ, разбіты на два спісы: “Куцеінскія манускрыпты” і “Выданні манастырскай друкарні". Бібліяграфічны запіс у каталозе змяшчае:

— уніфікаваную назву, выходныя звесткі і інвентарны нумар прадмета;

— апісанне з указаннем арыгінальнага тытула кнігі, люстра друку выданняў ці характарыстык тэкставага блока рукапісаў, а таксама наяўных аркушаў (для рукапісаў дадаецца інфармацыя пра пісьмо і філіграні помніка);

— апісанне стану захаванасці з указаннем стратаў;

— апісанне аправы;

— апісанне правененцый і іншых пазнакаў;

— звесткі па гісторыі прадмета на падставе інфармацыі з правененцый або паводле публікацый у навуковай літаратуры (бібліяграфія не падаецца з прычыны яе падрабязнага разгляду ў тэксце манаграфіі).

Каталог

1. Манускрыпты

1)  Тыпікон. Б. в. д. (Беларусь, 1-я пал. XVI ст.] КП 419.

Апісанне паасобніка. ^ставь церковній службі. Б. в. д. 335 нн арк. (сучасная фаліяцыя алоўкам). Фармат 2°; памер прадмета 30 см х 20 см; памер тэкставага блока 25-25,5 см х 13-14 см. Вышыня літар 2-3 мм. Радкоў на старонцы 26.

Пісьмо: паўустаў; вязь. Тэкст пісаны брунатным атрамантам рознай насычанасці; загалоўкі і ламбарды цынобравыя.

Папера з вадзянымі знакамі. Філігрань з выявай кароны памерам 115 мм х 45 мм; найбольш блізкая

выява паказана ў альбоме Э. Лаўцявічуса пад нумарам 1593 і датуецца 1515 г.

Аправа: скура цынамонавага колеру на дошках; сляпое цісненне басмамі; гнёзды зашчапак і зашчапкі — з жоўтага металу (знізу зашчапкі прадубляваныя накладкамі з чорнага металу). АправаХУІ ст.; пацёртая і месцамі пашкоджаная.

Захаванасць. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і рэстаўраваныя. Шматлікія зацёкі ўсярэдзіне кнігі.

Знакі і надпісы. На спінцы аправы два цэтлікі: 1) прастакутны (13 мм х 18 мм) цэтлік з паперы белага колеру з друкаванай рамкай і літарамі “Р. М”, а таксама надпісам: “3933”; 2) васьмікутны цэтлік (41 мм х 31 _Мм) з надпісамі фіялетавым атрамантам “ННВ 73=4= 419 ГНМ”.

На форзацы: 1) надпіс сінім алоўкам: “3933”; 2) запіс простым алоўкам: Тнпнкон (Устав) нач. XVII в. Кутейно мон. под Оршей”; 3) скрэслены надпіс сінім алоўкам “5+5”; 4) круглы штамп фіялетавай масцікай: “Мннскій церковный нсторнко-археологнческій Комнтеть”; 5) круглы штамп фіялетавай масцікай: “Областной музей Комнссарнат Просвеіцення Белорусской Республнкн” з надпісам сінім алоўкам: “3933”; 6) надпіс чырвоным алоўкам: “65”; 7) скрэслены надпіс сінім алоўкам: “375”; 8) скрэслены надпіс сінім алоўкам, пераведзены чорнай тушшу: “3781 28/П 48”; 9) надпіс чорнай тушшу з закрэсленым нумарам: “ННВ 73+ ГНМ”; прастакутны штамп: “БДМ І+нв. №_____ гор. Мннск” з упісаным фіялетавым атрамантам нумарам: “419”.

На аркушы 76 адг. напаўвыцвілыя надпісы адной рукі: 1) "Невьже нежлн | Сгадн розмншля | гакь самн сотцн | постановнлн | Сей оуставь тшілка | нзлажн марковн I бо сонн расуждалн | неседмн соборохь | JOM Birukowicz”*; 2) “Pomoc moia Od pana Boga | Ktory Stworzyl niebo y ziemie”.

Ha аркушы 95 адг. двойчы змешчаны надпіс: “Pomoc moia Od pana Boga Ktory Stworzyl niebo y ziemie”.

* 3 прычыны выцвітання атраманту гэты надпіс праглядаецца вельмі слаба, таму для яго расчытання мне давялося звярнуцца да дасведчаных палеографаў з Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі В. Бабковай. А. Александравай і I. Бобер, якім я выказваю шчырую падзяку за дапамогу.

На аркушы 96 надпісы: 1) “помоіць мога <вт Г(оспо)да Сотворшаго небо ; 2) “Pomoc тоіа Od pana Boga”. Фрагменты аналагічных надпісаў (пробаў пяра?) сустракаюцца і ў іншых месцах кнігі.

На апошняй старонцы кніжнага блока надпіс: “по ©іцу [sic]] чес(т)ному Петр^ Бнр[#]ковнчК свіасченнк^ КУтеннсколйГ.

На апошняй старонцы і нахзацы штампы і надпісы, аналагічныя прысутным на форзацы.

Гісторыя прадмета. У XVII ці XVIII ст. рукапіс бытаваў ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры, будучы ўласнасцю іераманаха Пятра Біруковіча. На пачатку XX ст. кніга паступіла ў Мінскі царкоўны гістарычна-археалагічны камітэт, адкуль пазней перайшла ў фонды Абласнога музея ў Мінску. У часе Другой сусветнай вайны манускрыпт быў вывезены ў Германію, адкуль вернуты ў 1948 г. Належаў да збораў, на базе якіх арганізоўваўся Дзяржаўны гістарычны музей у Мінску, аднак у сувязі з адмовай савецкіх ўладаў ад ідэі стварэння ДГМ захоўваўся ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Пасля стварэння ў Мінску Беларускага дзяржаўнага музея быў перададзены ў яго фонды.

2)  Баркалабаўскі ірмалой. Куцейна, 1651. КП 4574.

< Апісанне паасобніка. Іермолой снрічь Б(о) гоЯгоЭныга Піснн Во хвалЯ Б(о)іУ вь Тро(н) цы еднноміі, во оукрашеніе ж ц(е)рквн, н всіх вірных во оутешеніе: W С(вга)тых Прор(о) кь нзбранный С(віа)тымь же Іюанномь Дамаскнномь Пресладча(йш)е сложенный.

■ Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1651. 318 нн арк. Фармат 2°; памер прадмета 30 см х 18 см; памер тэкставага блока 24,5-25 см ^х 13 см. Вы-

шыня літар 2-5 мм. Радкоў на старонцы 12, 32. Застаўкі, канцоўка, калантытулы; старонкі ў лінейных рамках. Фаліяцыя сучасная.

Пісьмо'. позні паўустаў; вязь; квадратная натацыя. Розныя часткі тэксту пісаныя брунатным і чорным атрамантам; загалоўкі і ламбарды цынобравыя.

Папера з вадзянымі знакамі. Філіграні двух тыпаў: 1) дзвюхгаловы арол пад каронай, з літарай “G” на грудзях, памерам 75 мм ^х 50 мм; 2) філігрань: дзявочая галава ў фас на шчыце, памерам 35 мм ^х 30 мм. Найбольш блізкія філіграні пададзены ў альбоме Э. Лаўцявічуса пад нумарамі 3831 (1622 г„ Вільня; 1623 г., Павільня) і 454 (1654 г., Расоны; 1655 г., Кейданы).

Аправа: чорная скура на дошках; сляпое цісненне; гнёзды зашчапак і ацалелая зашчапка з жоўтага металу. Аправа XVII ст.; пацёртая і месцамі пашкоджаная, паточаная жучком. Прысутнічае адна зашчапка на раменчыку, другая страчана.

Захаванасць. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і рэстаўраваныя. Аркушы 46 і 47 пашкоджаныя і прысутнічаюць толькі ў фрагментах; паміж цяперашнімі 7-м і 8-м адсутнічаюць два аркушы.

Знакі і надпісы. На форзацы, тытульным аркушы і ў іншых месцах шасцікутны штамп фіялетавай масцікай: “Беларускі Дзяржаўны Музэй №” з упісаным простым алоўкам нумарам: “5665”.

На форзацы і форзацным аркушы пробы пяра брунатным і чорным атрамантам: 1) “Г[о]с[по]дн кто co”; 2) “Г[оспо]ді co ко”; 3) “Г[о]с[по]дн”; 4) “Amen”; 5) “про п”; 6) “проба п”; 7) “Г Г[о]е[по]дн к”.

На аркушы 5-7 адг. пааркушовы ўладальніцкі запіс: “Сія кннга || г(лаго)лемый ермолой II ворколабовског(о) || днвнческог(о) || с(віа)таго храма || вознесенііа г(о)с(под)ша”.

Гісторыя прадмета. Рукапіс быў створаны ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры для баркалабаўскага дзявочага Узнясенскага манастыра, дзе пасля і бытаваў. У канцы XIX ст. знаходзіўся ў Маскве. У міжваенны час захоўваўся ў Беларускім дзяржаўным музеі ў Мінску.

3)  Рукапісны алігат “Брашна духоўнага”. Б. в. д. [Куцейна (?), сяр XVII ст (?)] КП 541.

Апісанне алігата. С(вя)том# АрхістратшУ МіхаілЯ н прочн'ш безплотньш снлалс Кондакн м Ікосы. Б. в. д. 42 нн арк. Фармат 4°; памер прадмета 17 см х 15 см; памер тэкставага блока 14,5 см х 10,5 см. Вышыня літар 2-4 мм. Радкоў на старонцы — 16, 24. Пакінута месца для заставак,

але яны адсутнічаюць. Канцоўкі, ламбарды, калантытулы і кустоды; старонкі ў лінейных рамках. Нумарацыя адсутнічае.

Пісьмо: позні паўустаў. Загалоўкі і ламбарды цынобравыя.

Папера з вадзянымі знакамі; філіграні трапляюць на згін аркуша і ідэнтыфікацыі не падлягаюць.

Знакі і надпісы. На рукапісным алігаце адсутнічаюць.

Гісторыя прадмета. Рукапіс, імаверна, быў створаны ў куцеінскім Богаяўленскім манастыры ў сярэдзіне XVII ст. для прыватнага ўжывання кагосьці з манахаў (іераманаха Марцім яна, настаяцеля Генадзя Гарэлкі або некага іншага). У 1948 г. паступіў у фонд, на базе якога арганізоўваўся Дзяржаўны гістарычны музей у Мінску, аднак у сувязі з адмовай савецкіх уладаў ад ідэі стварэння ДГМ захоўваўся ў зборах Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Пасля стварэння Беларускага дзяржаўнага музея быў перададзены ў яго фонды.

1. Выданні манастырскай друкарні

1)  Ян Дамаскін. Гісторыя пра Варлаама іЯсафа. 1637. КП 10278/3.

Апісанне. Дамаскнн, Ісоанн. Гнсторііа албо Правднвое выгшсаніе с(віа)т(аго) Ісоанна Дамаскнна co жнтьн с(вга)тых пр(е)п(о)д(обных) штець Варлаама Ісосафа н co Наверненью Індііань [загаловак паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1637. 4-140, 154-308 арк. Фар-

мат 4°; памер прадмета 19 см х 16 см; памер тэкставага блока 13,5 х 10,5 см. Радкоў на старонцы 17; 10 радкоў 76 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у правым верхнім куце, з памылкамі і пропускамі. Ініцыялы, наборны арнамент, калантытулы, старонкі ў лінейных рамках. Папера з вадзянымі знакамі.

Захаванасць. Страчаны аркушы першага ліку 1-12 нн., і аркушы другога ліку 1-3, 141-153, 309-363. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя; прысутнічаюць сляды рэстаўравання розных часоў.

Аправа: сіняя папера на кардоне. Аправа паходзіць з XIX ст., пацёртая і месцамі дэфармаваная.

Знакі і надпісы. На аправе цэтлікі: 1) квадратны (18 мм х 18 мм) з друкаваным нумарам “105”, дзе “5” алоўкам папраўлена на “4”; 2) прастакутны (18 мм х 27 мм) з друкаваным нумарам “107”.

На форзацы: 1) запісы простым алоўкам: “Кутейно 1637 г. Толст. 87. здесь недост. / Всего [?] преднсловія / 24 140-153. н сь 309 лнста до 363”, “(Кутенн 1637)”, “8-й экз.”; 2) экслібрыс: “В. М. Ундольскаго № 53”; 3) запіс брунатным атрамантам: “Москов. Музея № 107.”

На форзац. арк.: 1) запісы простым алоўкам: “дуб. 104”, “йоанн Дамаскнн”; 2) запісы брунатным атрамантам: “Повесть о Варлааме н йоасафе царевнче, Кутеннскій мон., 1637 г.”, “Ундол. 433”.

На аркушы 6-9 у ніжнім полі пааркушовы запіс брунатным атрамантам: “Сія II Кніга // Грігорня [sic]] II Мухіна”

На аркушы 7 адг. у левым полі нечытальныя пасля абрэзкі кніжнага блока рэшткі запісу брунатным атрамантам.

На аркушы 15-16 у ніжнім полі пааркушовы запіс брунатным атрамантам: “Сня кннга // ... [нрзб.] глаголемая”

На аркушы 70 адг.-71 у ніжнім полі пааркушовы запіс брунатным атрамантам: “Кннга Свеіценннка // Грнгорі'я перепельнскога Насвіта”.

На арк. 95 адг. у левым полі часткова абрэзаны надпіс брунатным атрамантам: “[Помошь] моя о(т) господ(а) створшаго небо нземля”

На аркушы 102 адг. 103, 106 адг. і 116 адг. у левым і ніжнім палях лацінскія пробы пяра брунатным атрамантам: “NB” і “Non male”.

На аркушы 206 адг. у левым і ніжнім полі запісы брунатным атрамантам: “Belle Grate” і “Suaviter fretium[?] est”.

Ha арк. 280 адг. (з памылковай фаліяцыяй “ОП” замест “СП”) у левым полі запіс брунатным атрамантам: “Петрь Шетновскій” і пробы пяра.

На нахзацавым аркушы: надпіс простым алоўкам: “Провер. МК”.

Гісторыя прадмета. Адным з уладальнікаў кнігі ў канцы XVII ці XVIII ст. быў святар Рыгор Насвета, магчыма, настаяцель грэцка-каталіцкай царквы Казьмы і Даміяна у в. Перапельнікі Злочаўскага дэканату на Украіне. Імёны іншых уладальнікаў Рыгора Мухіна і Пятра Шэтноўскага запісаны адрознымі почыркамі.

У XIX ст. наш паасобнік трапіў да вядомага расійскага бібліёграфа В.Ундольскага, пра што сведчыць наяўнасць яго экслібрыса. Кнігі з калекцыі Ундольскага (у т.л. “Аповесць пра Варлама і Ясафа”) паступілі ў фонды Маскоўскага публічнага Румянцаўскага музея, зборы якога, у сваю чаргу, пасля рэвалюцыі ляглі ў аснову Дзяржаўнай бібліятэкі СССР імя У. І.Леніна (цяпер Расійская дзяржаўная бібліятэка). Там старадрук захоўваўся да 1963 г., калі быў у ліку іншых перададзены ў Мінск.

2)  Брашна духоўнае. 1639. КП 541.

Апісанне паасобніка. Брашно духовное снреч Псалмы м(о)л(н)твы пення бл(а)годаренне н каноны н прочая [загаловак — паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1639. [1], 1-188, 193-216, 221-228, 233-234, 229-232, 239-252, [16] арк.; 253-307, 310-384 с„ [52] арк.;

[42] арк. рукапіс. Фармат 4°; памер прадмета 18 см х 15 см; памер тэкставага блока 14 см х ю,5 см. Радкоў на старонцы 23; 10 радкоў 61 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у правым верхнім куце. Гравюра з выявай цара Давіда, ініцыялы, застаўкі, канцоўкі; наборны арнамент, калантытулы; старонкі ў лінейных рамках. Друк у дзве фарбы. Папера з вадзянымі знакамі. Гравюра і некаторыя ініцыялы расфарбаваныя ад рукі.

Аправа: чорная скура на дошках, сляпое цісненне; гнёзды зашчапак з чорнага металу. Аправа эпохі; моцна пацёртая і месцамі пашкоджананая, адлучаная ад кніжнага блока. Зашчапкі разам з раменчыкамі страчаныя.

Захаванасць. Тытульны аркуш і пачатак кнігі з тэкстам прадмовы, а таксама шэраг аркушаў у сярэдзіне і канцы кнігі страчаныя. У шэрагу месцаў кніжнага блока падшытаваныя пустыя аркушы для запаўнення стратаў. Старонкі забруджаныя і некаторыя пашкоджаныя; шматлікія сляды рэстаўравання. Аркуш з гравюрай цара Давіда і першы аркуш псалтыра моцна пашкоджаныя.

Знакі і надпісы. На аправе: 1) на спінцы пашкоджаны прастакутны цэтлік (35 мм х 24 мм) з запісам брунатным атрамантам “№ ...”; 2) на верхнім вечку запіс простым алоўкам: “3504-48 г.”.

На форзацы: 1) запіс простым алоўкам: “3504-48 г.”; 2) прастакутны штамп: “БДМ Ннв. №         гор. Мннск” з надпісам фіялетавым атрамантам: “541”;

3) надпіс чорнай тушшу з закрэсленым нумарам: “ННВ 862 ГНМ”.

На шэрагу старонак чытацкія адзнакі на бакавых палях з адсылкамі да кніг Новага і Старога Запавету.

На аркушах 1 -9 у ніжнім полі пааркушовы запіс брунатным атрамантам: “Сне II Брашно II Д[і?]ховное || много || Грешьнаго || Іеромонаха || Ганадніа || Горелькн II кі/пленаа || Яеромонаха || Мартнмніана || вроку || Тнсеча || шесть || соть || шестьдесіаот || шостого || м(е)с(іа)ца || генвара || дваОцалгь || Девіатого || Днга || б(о)гоу II начесть || нхвалу || асобе пользы || радн || Д^шевьные || АпоОпнсаль || Своею II власною || pl/кою а || Вошбт елн || Бшюковском”.

У канцы кнігі падшытаваны рукапісны алігат: пісаны дробным паўуставам збор кандакоў і ірмасаў святым, агульным аб’ёмам 42 арк. (гл. спіс: I. Куцеінскія манускрыпты, № 3).

На нахзацавым аркушы: скрэслены надпіс чорнай тушшу: “ЛНВ 862 ГІІМ”, над якім надпіс фіялетавым атрамантам: “541 БДМ”.

На нахзацы пашкоджаныя жучком пробы пяра.

Гісторыя прадмета. Прадмет, відаць, бытаваў у Богаяўленскім манастыры ў сярэдзіне XVII ст., з’яўляючыся ўласнасцю іераманаха Марцім’яна. Пасля перасялення куцеінскай браціі ў Бізюкоўскі манастыр быў перавезены ўладальнікам туды, а затым у 1666 г. прададзены будучаму куцеінскаму

настаяцелю, а на той час таксама іераманаху, Генадзю Гарэлку. У 1948 г. прадмет паступіў у фонд, на базе якога арганізоўваўся Дзяржаўны гістарычны музей у Мінску, аднак у сувязі з адмовай савецкіх ўладаў ад ідэі стварэння ДГМ захоўваўся ў зборах Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Пасля стварэння Беларускага дзяржаўнага музея быў перададзены ў яго фонды.

3)  Актоіх. 1646. КП 10278/4.

Апісанне паасобніка. Октонх снреч Осмогласннк воскр(е)сны [загаловак паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1646. 3-290 арк. Фармат 4°; памер прадмета 21,5 см х 17 см; памер тэкставага блока 13,5 см х 10,5 см. Радкоў на старонцы 17; 10 радкоў 78 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры,

калантытулы, фаліяцыя — у правым верхнім куце. Застаўкі, канцоўкі, ініцыялы, наборны арнамент. Папера з вадзянымі знакамі.

Аправа: цынамонавая скура на дошках; сляпое цісненне, гнёзды зашчапак бронзавыя. Аправа кан. XIX пач. XX ст., стылізаваная пад даўнюю; злёгку пацёртая і на спінцы ў раёне капталаў пашкоджаная; страчаны зашчапкі.

Захаванасць. Першыя і апошнія старонкі блока пажоўклыя, некаторыя пашкоджаныя. Страчаны ненумараваныя аркушы 1-3 і аркушы 1-2 з фаліяцыяй.

Знакі і надпісы. На аправе: 1) на спінцы прастакутны цэтлік (35 мм х 52 мм): “4/158” ; 2) на верхнім вечку прастакутны экслібрыс (73 мм х 92 мм): “СвятоТронцкой Сергіевой Лавры Главная Бнблнотека. Опйсь ^AE(S (1906) г. Отдель 4№ 158”.

На форзацы: 1) прастакутны экслібрыс (73 мм х 92 мм): “Свято-Тронцкой Сергіевой Лавры Главная Бнбліотека. Опнсь ^АЦБ (1906) г. Отдель 4 № 158 ; 2) надпіс брунатным атрамантам: “№ 677”; 3) надпісы простым алоўкам: “[Кутейна 1646]”, “11-й экз.”.

На форзацным аркушы надпісы: 1) простым алоўкам: “Дамаскнн й. / Okto­hx”; 2) брунатным атрамантам, скрэслены: “06”.

На адгорце ахоўнага аркуша надпісы брунатным атрамантам: 1) “Поопнсн 1764 года 46 47.”; 2) “ 1795'° года № 49”.

На аркушы 3 і 22 у ніжнім полі запіс брунатным атрамантам: “ПрннадлБжнть БнбліотекБ Свято-Тронцкой Сергіевой лавры 1859'" года”

На нахзацавым аркушы надпіс простым алоўкам: “Провер. МК”.

Гісторыя прадмета. Як сведчыць экслібрыс, старадрук у XIX ст. належаў Свята-Троіцкай Сергіевай лаўры, дзе, мабыць, і атрымаў цяперашнюю аправу. У XX ст. кніга знаходзілася ў ДБЛ СССР, адкуль у 1963 г. была перададзеная ў Мінск.

4)  Трыфалагіён. 1647. КП 526.

Апісанне паасобніка. Трнфологнон нлн Цветослов [загаловак паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1647. [2], 388 арк. Фармат 4°; памер прадмета 19 см х 15 см; памер тэкставага блока 13,5 см х Ю см. Радкоў на старонцы — 22, 23; 10 радкоў — 60 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у правым верхнім

куце. Ініцыялы, наборны арнамент, калантытулы, старонкі ў лінейных рамках. Друк у дзве фарбы. Папера з вадзянымі знакамі.

Аправа. чорная скура на дошках; сляпое цісненне; гняздо зашчапкі — з чорнага металу. Аправа эпохі, рэстаўраваная ў XVIII ст.; пацёртая і месцамі пашкоджаная. Арыгінальныя зашчапкі і адно гняздо страчаныя; захаваліся рамснчыкі і 1 зашчапка, узноўленыя пад час рэстаўрацыі.

Захаванасць. Тытульны аркуш і наступны па ім ненумараваны, а таксама аркушы 389—390 з фаліяцыяй страчаны. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і рэстаўраваныя.

Знакі і надпісы. На аправе цэтлікі: 1) прастакутны зубчасты (15 мм х 22 мм) з блакітнай рамкай і надпісам фіялетавым атрамантам: “1404. П”; 2) васьмікутны (41 мм х зо мм) з сіняй рамкай, на якім скрэслены надпіс чорнай тушпіу: “ННВ 816 ГІІМ” і надпіс фіялетавым атрамантам: “526 БДМ”.

На форзацы і ў іншых месцах кнігі штамп: шасцікутны штамп фіялетавай масцікай. Беларускі Дзяржаўны Музэй №      ” з упісаным фіялетавым

атрамантам нумарам: “Б-І404”.

На форзацным аркушы: 1) надпіс сінім алоўкам: “3517 25.11.48 г.”; 2) надпіс чырвоным алоўкам: “74”; 3) скрэслены надпіс чорнай тушшу: “ННВ 8164'НМ"; 4) прастакутны штамп: “БДМ йнв. № _ гор. Мннск” з надпісам фіялетавым атрамантам: “526”.

На нахзацавым аркушы скрэслены надпіс чорнай тушшу: “НІІВ 816 ГНМ”, над якім надпіс фіялетавым атрамантам: “526 БДМ”.

Гісторыя прадмета. У міжваенны час старадрук захоўваўся ў Беларускім дзяржаўным музеі ў Мінску. У часе Другой сусветнай вайны быў вывезены ў Германію, адкуль вернуты ў 1948 г. Належаў да збораў, на базе якіх арганізоўваўся Дзяржаўны гістарычны музей у Мінску, аднак у сувязі з адмовай савецкіх ўладаў ад ідэі стварэння ДГМ захоўваўся ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Пасля стварэння ў Мінску Беларускага дзяржаўнага музея быў перададзены ў яго фонды.

5)  Дыёптра. 1651. КП 10278/5.

Апісанне паасобніка. Дноптра нлн Зерцало [загаловак — паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1651. [4], 1-336, 337-347 (рукапісныя) арк. Фармат 12°; памер прадмета 13 cm х g _СМ; памер тэкставага блока 9,0 cm X 5Д см. Радкоў на старонцы 20; 10 радкоў 46 мм. Ёсць кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у правым верхнім куце. Застаўкі, канцоўкі, ініцыялы,

наборны арнамент, калантытулы, старонкі ў лінейных рамках. Друк у дзве фарбы. Папера з вадзянымі знакамі.

Аправа: цынамонавая скура на дошках; сляпое цісненне, гнёзды зашчапак бронзавыя. Аправа канца XVIII першай траціны XIX ст.; пацёртая і пашкоджаная (уздоўж спінкі, а таксама ў раёне ніжняга каптала і верхняга руба).

Захаванасць. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і рэстаўраваныя. Першыя тры ненумараваныя аркушы (у т. л. тытульны) і 337-342 страчаны. Аркушы 337-342 заменены рукапіснымі (рукапісны тэкст займае больш месца, таму колькасць старонак у кнізе павялічылася з 342 да 347).

Знакі і надпісы. На форзацы: 1) запіс фіялетавым алоўкам: “64”; 2) запісы простым алоўкам: “[Кутенн 1651]”, “7-й экз.”

На форзац. арк.: 1) запісы простым алоўкам: “Дйоптра нлн зерцало. Кутейн 1651 г. Богоявленскнй монастырь”.

На нахзацавым аркушы прастакутны штамп: “БДМ Ннв. №  гор. Мннск” з надпісам чорнай тушшу: “10278/5”.

На нахзацы надпіс простым алоўкам: “ПРОВЕР. МК”.

Гісторыя прадмета. У XX ст. старадрук захоўваўся ў ДБЛ СССР, пакуль у ліку іншых беларускіх выданняў не быў у 1963 г. перададзены ў Мінск.

6)  Новы Запавет з Псалтыром. 1652. КП 10278/23.

Апісанне паасобніка. Новый завет г(о)с(по) да нашего Н(су)с(а) Хрнста, в нем же н Псалтыр [загаловак паводле звестак у літаратуры]. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1652. [1], 1-126, 1446, 474-498, 447-472 арк. Фармат 4°; памер прадмета 19,5 см х 16 см; памер тэкставага блока 14 см х 9 см. Радкоў на старонцы 24; 10 радкоў -

60 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у правым ніжнім куце. Друк у дзве фарбы. Застаўкі, канцоўкі, ініцыялы, наборны арнамент, калантытулы; старонкі ў лінейных рамках. Папера з вадзянымі знакамі.

Аправа: скура на дошках; сляпое цісненне на спінцы. Аправа эпохі, рэстаўраваная ў XVIII ст.; моцна пацёртая і месцамі пашкоджаная.

Захаванасць. 5 ненумараваных аркушаў з пачатку кнігі (у т. л. тытульны),

а таксама два апошнія страчаныя. Аркушы 474-498 з прычыны страты поля з нумарацыяй пад час рэстаўравання аправы былі ўстаўленыя перад 447. Старонкі забруджаныя, шмат якія пашкоджаныя і рэстаўраваныя.

Знакі і надпісы. На форзацы: 1) надпіс сінім алоўкам: “№ 21”; 2) запісы простым алоўкам: “[Кутейно 1652 г. ] Унд. 680 Кар. 684”; “6й экз.”

На форзацным аркушы запіс простым алоўкам: “Новый завет с псалтнрью впередн. Кутейн 1652 г.”.

На нахзацавым аркушы надпіс простым алоўкам; “108 зач. оть Лукн о прнчаіценін 11 зач. оть Матф. Небо н земля пр. законь не прейдеть 149 зач. оть св. Павл о прнчаіценін”.

На заднім форзацным аркушы надпіс простым алоўкам: “Провер. МК” і прастакутны штамп: “БДМ Ннв. №       гор. Мннск” з надпісам чорнай тушшу: “10278/23”.

Гісторыя прадмета. У XX ст. старадрук захоўваўся ў фондах Дзяржаўнай бібліятэкі СССР імя У. I. Леніна, пакуль у 1963 г. не быў у ліку шэрагу іншых беларускіх выданняў перададзены ў Мінск.

7)  Памва Бярында. Лексікон. 1653. КП 410 і КП 10278/25.

Апісанне выдання. Памва Берында. Ле^Тконь славеноросскій: нмень толькованіе. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1652. [4], 324 с. Фармат 4°; памер тэкставага блока 14 см х 12 см. Радкоў на старонцы 23 у 2 слупкі; 10 радкоў 60 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; пагінацыя ў правым

вонкавым куце. Ксілаграфічныя ініцыялы, наборны арнамент. Папера ручнога адліву. Музей валодае двума паасобнікамі названага выдання, якія ўлічаныя пад №№410 і 10278/25.

7.1.           Паасобнік КП 410.

Апісанне. З’яўляецца канвалютам, у якім да “Лексікона” падшытаваныя яшчэ два тэксты: “От Свнтка Свяіценнейшаго Собора о нсправленнн кннгн сея служебнлка і ўласна “Предель Свяіценнаго Собора..., слречь Свлтокь...”. Памер прадмета 17,5 см х 15 см.

Аправа: цынамонавая з чорнымі разводамі скура на кардоне; сляпое цісненне. Аправа кан. XVIII ст. — пач. XIX ст., форзацы з блакітнай паперы з вадзянымі знакамі; аправа пацёртая і месцамі пашкоджаная, з унутранага боку паточаная жучком.

Захаванасць. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і рэстаўраваныя.

Знакі і надпісы. На спінцы: 1) цэтлік (57 мм х 70 мм) з надпісамі брунатным атрамантам: “314 6/32”; 2) рэшткі васьмікутнага цэтліка (31 ммх 40 мм) з сіняй рамкай і скрэслены надпіс фіялетавым атрамантам: “ННВ 722 ГЙМ”, па якім надпіс чорным: “410”.

На ніжнім вечку аправы надпіс чорнай тушшу: “ЙНВ 722 ГЙМ”.

На форзацы надпісы: 1) скрэслены простым алоўкам: “180/162”; 2) фіялетавым атрамантам: “3484 25/11-48 г.”; 3) чорным атрамантам: “ЙНВ 722 ГЙМ”; 4) чырвоным алоўкам: “79”;

На форзацы, форзацным і тытульным аркушах штампы: 1) шасцікутны штамп фіялетавай масцікай: “Беларускі Дзяржаўны Музэй” з упісаным (і скрэсленым) фіялетавым атрамантам нумарам: “Б 1314”; 2) шасцікутны штамп чорнай масцікай: “Беларускі Дзяржаўны Музей” з упісаным фіялетавым атрамантам нумаром “662”, які папраўлены на “691”.

На тытульным аркушы надпісы: 1) у ніжнім полі, абрэзаны: “Ta Ksi^fzka] Оуса Kalista Lasickiego[?]”; 2) па правым полі: аналагічны, амаль цалкам выцвілы.

На с. 31 чытацкае дапаўненне раздзела: “Грезнь: внног. ягода”.

На с. 84 чытацкае дапаўненне раздзела: “Мста: влага. Пп. Ппс. 2.7.1.2”.

На с. 160 чытацкае дапаўненне значэння лексемы “Супь, семпь ...”: “ногь. грыфь”.

На с. 322 чытацкае дапаўненне раздзела: “Худой: умный тако. гл. 13, ст. 42”.

На заднім форзац. арк.: 1) прастакутны штамп: “БДМ йнв. №          гор. Мянск” з надпісам фіялетавым атрамантам: “410”; 2) надпіс чорным атрамантам: “ЙНВ 722 ГЙМ”.

Гісторыя прадмета. У XVII ці XVIII ст. кніга належала святару а. Калісту Ласіцкаму, які магчыма і падшытаваў тэксты з маскоўскага “Службоўніка”

1667 г. да “Лексікона”. У міжваенны час старадрук захоўваўся ў Беларускім дзяржаўным музеі ў Мінску. У часе Другой сусветнай вайны быў вывезены ў Германію, адкуль вернуты ў 1948 г. Належаў да збораў, на базе якіх арганізоўваўся Дзяржаўны гістарычны музей у Мінску, аднак у сувязі з адмовай савецкіх ўладаў ад ідэі стварэння ДГМ захоўваўся ў фондах Дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Пасля стварэння ў Мінску Беларускага дзяржаўнага музея быў перададзены ў яго фонды.

7.2.           Паасобнік КП 10278/25.

Апісанне. Памер прадмета20 см х 16 см.

Аправа: брунатная скура на дошках; сляпое цісненне; гнёзды зашчапак і адна ацалелая зашчапка з жоўтага металу. Аправа XVIII ст. (?), пазней была непрафесійна рэстаўраваная; пацёртая і месцамі пашкоджаная, паточаная жучком. Прысутнічае адна зашчапка, устаўленая разам з раменчыкам пад час, ці нават пасля рэстаўрацыі; другая страчана.

Захаванасць. Старонкі забруджаныя, некаторыя пашкоджаныя і непрафесійна рэстаўраваныя.

Знакі і надпісы. На спінцы: квадратны цэтлік (18 мм х 18 мм) з надпісам брунатным атрамантам: “49 Б”.

На форзацы надпісы простым алоўкам: “Кутейн 12/1X-1653 г.”, “16-й экз.

На тытульным аркушы круглы штамп Румянцаўскага музея з амаль нечытальнай легендай.

На нахзацавым аркушы: надпіс простым алоўкам: “43”.

На нахзацы: 1) надпіс простым алоўкам: “Провер. МК”; 2) надпіс простым алоўкам: “43”; 3) надпіс чорным атрамантам: “№ 168”; 4) прастакутны штамп: “БДМ йнв. №       гор. Мннск” з надпісам чорнай тушшу: “10278/25”.

Гісторыя прадмета. У XIX ст. старадрук захоўваўся ў фондах Румянцаўскага музея, затым у Дзяржаўнай бібліятэцы СССР імя УІ.Леніна, а ў 1963 г. быў у ліку шэрагу іншых беларускіх выданняў перададзены ў Мінск.

8)  Дыёптра. 1654. КП 10278/6.

Апісанне паасобніка. Ді'соптра нлн Зерцало Жнвота во мнрі семь человічскаго. Куцейна: Богаяўленскі манастыр, 1654. [6], 196 арк. Фармат 4°; памер прадмета 18,5 см х 15 см; памер тэкставага блока 14 см х 10 см. Радкоў на старонцы 23; 10 радкоў 61 мм. Кустоды, літарныя сігнатуры; фаліяцыя у вонкавым верхнім куце. Друк

у дзве фарбы. Застаўкі, канцоўкі, ініцыялы, наборны арнамент, калантытулы; старонкі ў лінейных рамках. Папера з вадзянымі знакамі.

Аправа: мармуровая папера на кардоне, скура; залатое цісненне на спінцы. Аправа XIX ст. тыпу “паўскураная”; форзацы з блакітнай паперы з вадзянымі

знакамі.

Знакі і надпісы. На спінцы аправы пашкоджаны прастакутны (15 мм х 50 мм) цэтлік з паперы сіняга колеру з надпісам: “о[т]д. II № 4...”.

На форзацы: 1) прастакутны экслібрыс (52 мм х 87 мм) з паперы сіняга колеру з надпісам: “ЙМПЕРАТОРСКАГО ОБІЦЕСТВА ЙСТОРЙЙ й ДРЕВНОСТЕЙ

РОССІЙСКНХ'Ь. Отд. II № 46.”; 2) запісы простым алоўкам: “Дноптра нлн Зерцало Кутенн 1651 г.”, “8-й экз.”

На форзацным аркушы: запіс чорным атрамантам: “Отд. II. № 46. Діоптра Кутеенс. 1654 г. ... [подпіс нрзбр.]”.

На тытульным аркушы запіс чорным атрамантам: “Отд. II. № 46. Стр[оев подпіс]”.

На 2-м ненумараваным аркушы ў правым полі запіс чорным атрамантам: “П Хавс 19 Апр 1847 г.”

На ненумараваных аркушах 1 адг. — 6 у ніжнім полі пааркушовы запіс брунатным атрамантам: “Сня || Кн(н)га || Але^ія || Стефанова || С(ы)на || Раманьтова”.

На аркушы 1-34 у ніжнім полі пааркушовы надпіс брунатным атрамантам: “Cha II Кн(н)га II Гла || го || ле || мад || Зе || рца || л<о || Але || ^Ья || Сте || па || нсо || ва II С(ы)на II pa II ма II нь II тш II ва II AnejU || рамантова || аподпнсал || Сню || Кн(н) rtf II АлеДій II рамантовь || Своею || рЯкою || вь 1760.W || Гшд^ || марта || 1. дня”.

На аркушы 196 пад калафонам запіс чорным атрамантам: “Строев | П Хавскій I 19 Апр I 1847 г.”

На нахзацы: 1) надпіс простым алоўкам: “Провер. МК”; 2) прастакутны штамп: “БДМ Ннв. №        гор. Мннск” з надпісам чорнай тушшу: “10278/6”.

Гісторыя паасобніка. У XVIII ст. старадрук бытаваў у Расіі. У XIX ст. належаў або вывучаўся вядомымі рускімі гісторыкамі П. Строевым і П. Хаўскім. У савецкі час захоўваўся ў Дзяржаўнай бібліятэцы СССР імя У. I. Леніна, а ў 1963 г. быў у ліку шэрагу іншых беларускіх выданняў перададзены ў Мінск.

Змест

Да чытача................................................................. 5

Некалькі слоў ад аўтара............................................ 7

Уводзіны................................................................... 9

Раздзел I. Заснаванне Богаяўленскага манастыра і пачатак кнігавыдання................................................................................ 23

Рэлігійна-палітычная сітуацыя ў Беларусі ў канцы XVI — першай палове XVII ст...................................................................... 24

Заснаванне куцеінскага Богаяўленскага манастыра і першы перыяд яго функцыянавання..................................................... 31

Кнігавыдавецкая дзейнасць Спірыдона Собаля ў Куцейне   40

Стварэнне і дзейнасць манастырскай друкарні. 56

Раздзел II. Выданні манастырскай друкарні............ 65

Арганізацыя старонкі ў куцеінскіх выданнях...... 66

Ужыванне літых элементаў у наборы (Шрыфты 83. Наборныя арнаменты 86)......................................................... 83

Ксілаграфічныя аздобы ў куцеінскіх выданнях.. 96

Раздзел III. Прадукцыя кнігапіснай майстэрні і манастырская шытарня         127

Куцеінскія манускрыпты.................................. 128

Мастацкае аздабленне і арганізацыя тэксту манускрыптаў  143

Куцеінская шытарня і яе аправы..................... 152

Раздзел IV: Кнігі і кніжнасць у куцеінскім Богаяўленскім манастыры . 159

Царкоўныя кнігазборы...................................... 160

Бібліятэкі ў Богаяўленскім манастыры............. 172

Прадметны склад куцеінскіх кнігазбораў і кола чытання манахаў  185

Раздзел V: Кніжная і літаратурная дзейнасць былых куцеінцаў у Іверскім манастыры............................................................ 193

Пераезд куцеінскае браціі ў Маскоўшчыну....... 194

Кніжная справа і асветная праца ў Іверскім манастыры         201

Канец беларускай кніжнасці на Валдаі............. 208

Заканчэнне............................................................ 213

Заўвагі................................................................... 219

Каталог.................................................................. 243

Навуковае выданне

Кніжныя цэнтры Беларусі

Лаўрык Юрась Мікалаевіч

Кнігі і кнігазборы куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII ст.

Рэдактары Наста Качан, Марыя Кавальчук Мастацкае афармленне Віталь Катовіч

Тэхнічны рэдактар Аляксандр Дрыбін

Макетаванне

Надзея Вішнеўская Карэктар Алена Ляхоўская

ISBN 978-985-458-234-4

9 789854 582344

Падпісана ў друк 29.10.2012. Фармат 60x90 V₁₆. Папера афсетная. Гарнітура Times New Roman.

Ум. друк. арк. 16,0. Ул.-выд. арк. 16,8. Наклад 500 паас. Замова № 4112. НВК «Тэхналогія». ЛВ № 02330 / 0552516 ад 09.07.2009.

Вул. Ляўкова, 19,220007, Мінск. www.tn.by; e-mail: firm@tn.by.

Адкрытае акцыянернае таварыства «Паліграфкамбінат імя Я. Коласа». ЛП № 02330/0150496 ад 11.03.2009.

Вул. Каржанеўскага, 20, 220024, Мінск.

Кніжныя

цэшпры

Беларусі

Ю. М. Л а ў р ы к

Кнігі

і кнігазборы куцеінскага Богаяўленскага манастыра ў сярэдзіне XVII cm.

Манаграфія прысвечана выдавецкай і кнігазбіральніцкай дзейнасці браціі праваслаўнага Богаяўленскага манастыра ў Куцейне ў найбольш яскравы перыяд яго гісторыі у сярэдзіне XVII ст.

Падрабязна разглядаюцца характэрныя асаблівасці куцеінскіх друкаў і манускрыптаў, а таксама ажыццяўляецца спроба акрэсліць склад кнігазбораў, што існавалі ў самім манастыры або захоўваліся пры манастырскіх цэрквах.