Астраномія
Выдавец: Народная асвета
Памер: 151с.
Мінск 1977
13. Суадносіны паміж лініямі і плоскасцямі на нябеснай сферы і на зямным шары.
14. Асноўныя пункты і лініі нябеснай сферы.
15. Верхнія і ніжнія кульмінацыі свяціл.
13
Кульмінацыямі называюцца з’явы праходжання свяціл праз ня^бесны мерыдыян. У верхняй кульмінацыі вышыня свяціла максімальная, у ніжняй кульмінацыі — мінімальная. Прамежак часу паміж кульмінацыямі — паўсутак.
У незаходзячых свяціл бачны (над гарызонтам) абедзве кульмінацыі, ва ўзыходзячых і заходзячых свяціл ніжняя кульмінацыя адбываецца пад гарызонтам, ніжэй пункта поўначы. У свяціл, што знаходзяцца далёка на поўдзень ад нябеснага экватара, абедзве кульмінацыі ў СССР нябачныя.
Момант верхняй кульмікацыі цэнтра Сонца называецца сапраўдным поўднем, а момант ніжняй кульмінацыі — сапраўднай поўначчу. У сапраўдны поўдзень цень ад вертыкальнага стрыжня падае ўздоўж паўдзённай лініі.
■ 1. Як па выгляду зорнага неба і яго вярчэнню ўстанавіць, што вы прыбылі на Паўночны полюс Зямлі?
2. Як сутачныя шляхі зорак размешчаны адносна гарызонта для назіральніка, які знаходзіцца на экватары Зямлі? Чым яны адрозніваюцца ад сутачных шляхоў зорак, бачных у СССР, г. зн. у сярэдніх геаграфічных шыротах?
3. Вымерайце геаграфічную шырату вашай мясцовасці па вышыні Палярнай зоркі пры дапамозе экліметра і параўнайце яе з адлікам шыраты па геаграфічнай карце.
4.ЭКЛІПТЫКА I «БЛУКАЮЧЫЯ» СВЯЦІЛЫ
У дадзенай мясцовасці кожная зорка кульмініруе заўсёды на адной і той жа вышыні над гарызонтам, таму што яе вуглавая адлегласць ад полюса свету і ад нябеснага экватара не мяняецца. Сонца ж і Месяц мяняюць вышыню, на якой яны кульмініруюць.
Калі па дакладнаму гадзінніку заўважаць прамежкі часу паміж верхнімі кульмінацыямі зорак і Сонца, то можна ўбачыць, што
16. Прыклад бачнага шляху Сатурна па небе за год.
прамежкі паміж кульмінацыямі зорак на чатыры мінуты карацейшыя, чым прамежкі паміж кульмінацыямі Сонца. Значыць, за суткі, за час аднаго абароту нябеснай сферы, Сонца паспявае'зрушыцца адносна зорак на ўсхрд^у бок, прлділеглы сутачна'му вярчэнню нёба. Гэты зрух складае каля 1°, паколькі нябесная сфера робіць поўны абарот — 360° за 24 г. За 60 мін яна паварочваецца на 15°, а за 4 хш —на 1°. За год Сонца робіць вялікі круг на фоне зорнага неба. Кульмінацыі Месяца спазняюцца кожныя суткі ўжо не на 4 мін, а на 50 мін, паколькі Месяц робіць адзін абарот насустрач вярчэнню неба за месяц. Планеты перамяшчаюцца больш павольна і больш складаным чынам. Яны перамяшчаюцца на фоне зорнага неба то ў адзін, то ў другі бок, выпісваючы петлі (рыс. 16). Гэта абумоўлена спалучэннем іх сапраўднага руху з рухам Зямлі. На зорным небе планеты (пастаражытнагрэчаску гэта азначае «блукаючыя») не займаюць пастаяннага месца, таксама як Месяц і Сонца. Таму, калі скласці карту зорнага неба, то паказаць на ёй становішча Сонца, Месяца і планет можна толькі для пэўнага моманту. Ладавьі шлях Сонца па нябеснай сферы назьГваёцца э к л і гГт ы к а й. Перамяпічаючыся па экліптыцы, Сонца ў так званых раўнадзенственных пунктах двойчы перасякае нябесны эк^^^р<(рыс. 17). Гэтабыдае каля 21 гака^ка і каля 23 вё^Зня, у дні раўнадзенстваў. У гэтыя дні Сонца знаходзіцца на нябесным экватары, а ён заўсёды дзеліцца гарызонтам папалам. Шляхі Сонца над гарБТзонтамТТіад ім таму роўныя, і пР?£ЯГдасці дня і ночы роўныя.
22 чэрвёняМ'ойца далей за ўсё ад экватара на поўнач, у бок паўночнага полюса свету. У поўдзень для паўночнага паўшар’я Зям
17. Экліптыка і нябесны экватар.
18. Сутачныя шляхі Сонца над гарызонтам у розныя поры года:
a — у сярэдніх геаграфічных шыротах;
6 — на экватары Зямлі.
лі яно вышэй за ўсё над гарызонтам, дзень самы доўгі — гэта дзень летняга сонцастаяння. 22 снежня, у дзень зімняга сонцастаяння, Сонца адыходзіць далей за ўсё на поўдзень ад экватара, у поўдзень яно стаіць нізка, і дзень самы кароткі. 3 курса геаграфіі вы ведаеце, як усе гэтыя з’явы звязаны з кліматычнымі паясамі і зменай пораў года на Зямлі.
Абагаўленне Сонца ў старажытнасці парадзіла міфы, якія ў іншасказальнай форме апісваюць падзеі, што перыядычна паўтараюцца, «нараджэння», «уваскрэсення» «богаСонца» на працягу года,— паміранне прыроды зімой, яе адраджэнне вясной і да т. п. Хрысціянскія святы захоўваюць у сабе сляды культу Сонца.
Рух Сонца па экліптыцы з’яўляецца адлюстраваннем абарачэння Зямлі вакол Сонца. Экліптыка пралягае праз 12 сузор’яў, якія называюцца задыякальнымі, аіх сукупнасць называецца поясам задыяка. У кожным задыякальным сузор і Сонца знаходзіцца каля месяца. Пункт вясенняга раўнадзенства (адно з двух перасячэнняў экліптыкі з нябесным экватарам) знаходзіцца ў сузор’і Рыб. Задыякальныя сузор’і, дзе многа яркіх зорак,— гэта сузор’і Дзевы, Льва, Блізнятаў, Цяльца, Скарпіёна, Стральца.
Вялікі круг экліптыкі перасякае вялікі круг нябеснага экватара пад вуглом 23°27'. На гэту велічыню ў дзень летняга сонцастаяння, 22 чэрвеня, Сонца падымаецца ў поўдзень над гарызонтам вы’шэй, чым той пункт, у якім нябесны экватар перасякае мерыдыян. На столькі ж Сонца бывае ніжэй экватара ў дзень зімняга сонцастаяння, 22 снежня.
Зразумела, што ў поўнач у верхняй кульмінацыі бывае задыякальнае сузор’е, процілеглае таму, у якім знаходзіцца Сонца. Напрыклад, у сакавіку ў поўнач кульмініруе сузор’е Дзевы. На рысунку 18 паказаны сутачныя шляхі Сонца над гарызонтам у дні раўнадзецстваў і сонцастаянняў для сярэдніх шырот (уверсе) і экватара Зямлі (унізе).
3. 1. Знайдзіце 12 задыякальных сузор'яў на зорнай карце і па магчымасці адшукайце некаторыя з іх на небе.
2. 3 дапамогай экліметра або гномана (вядомага вам з практыкі па фізічнай геаграфіі), хаця б раз у месяц, вымерайце вышыню Сонца над гарызонтам каля паўдня на працягу некалькіх месяцаў. Пабудаваўшы графік яе змянення з часам, вы атрымаеце цікавую крывую, па якой можна нават нанесці частку экліптыкі на зорную карту, улічваючы, што Сонца за месяц зрушваецца на зорным небе на ўсход прыкладна на 30°.
5. ЗОРНЫЯ КАРТЫ, НЯБЕСНЫЯ КААРДЫНАТЫ I ЧАС
1. Карты і каардынаты. Каб стварыць зорную карту, якая паказвае сузор’і на плоскасці, трэба ведаць каардынаты зорак. Каардынаты зорак адносна гарызонта, напрыклад вышыня, хоць і наглядныя, але для карт нязручныя, паколькі ўвесь час мяняюйца. Трэба ўзяць сістэму каардынат, якая верціцца разам з зорным
16
небам. Яна называецца экватарыяльнай сістэмай. Уёй адной каардынатай з’яўляецца в у главая адлегласць свяціла ад нябеснага экватара (рыс. 19). Яна называецца схіленнем 6, на поўнач лічыцца дадатнай, на поўдзень адмоўнай і мяняецца ў межах ±90°. Схіленне аналагічна геаграфічнай шыраце.
Другая каардыната аналагічна геаграфічнай даўгаце і называецца прамым узыходжаннем а.
• а вымяраецца вуглом паміж ПЛОС ' 19 Экватарыяльныя каардынаты. касцямі вялікага круга, праведзенага праз полюсы свету і праз дадзены
пункт, і вялікага круга, што праходзіць праз полюсы свету і пункт вясенняга раўнадзенства. Гэты вугал адлічваюць ад пункта вясенняга раўнадзенства супраць гадзіннікавай стрэлкі, калі глядзець з паўночнага полюса. Ен змяняецца ад 0 да 360° і называецца прамым узыходжаннем таму, што зоркі, размешчаныя на нябесным экватары, усходзяць у парадку ўзрастання іх прамога ўзыходжання. У гэтым жа парадку яны кульмініруюць адна за другой. Таму а выражаюць звычайна не ў дугавых мерах, а ў мерах часу. Зыходзяць з таго, што неба за 1 г паварочваецца на 15°, а за 4 мін— на 1°. Таму прамое ўзыходжанне 90° інакш будзе 6 a, a 7 г 18 мін— 109°30'.
У адзінках часу па краях зорнай карты надпісваюць прамыя ўзыходжанні. Існуюць таксама і зорныя глобусы. Зоркі паказаны на сферычнай паверхні глобуса, а назіральнік павінен ўяўляць сябе ў яго цэнтры.
На адной карце можна паказаць без скажэнняў толькі частку зорнага неба. Тым, хто пачынае карыстацца такой картай, цяжка, таму што яны не ведаюць, якія сузор’і бачны ў дадзены час і як яны размешчаны адносна гарызонта. Больш зручйай з’яўляецца рухомая карта зорнаг.а неба. Ідэя яе будовы простая. На карту накладзены круг з выразам, які абазначае лінію гарызонта. Выраз гарызонта эксцэнтрычны, і пры вярчэнні накладнога круга ў выразе будуць бачны сузор’і, што знаходзяцца над гарызонтам у розны час. Як карыстацца такой картай, сказана ў дадатку VII.
4, 1. Выразіце 9 г 15 мін 11 сек у дугавой меры.
2. Па табліцы каардынат яркіх зорак, дадзенай у дадатку IV, знайдзіце на зорнай карце некаторыя з гэтых зорак.
3. Па карце адлічыце каардынаты некалькіх яркіх зорак і праверце правільнасць свайго вызначэння па спісу яркіх зорак з іх каардынатамі.
4. Па школьнаму астранамічнаму календару знайдзіце каардынаты планет У дадзены час і вызначце па карце, у якім сузор'і яны знаходзяцца. Знайдзіце іх увечары на небе.
2 Астраномія, 10 кл.
17
20. Вышыня свяціла ў верхняй кульмінацыі.
2. Вышыня свяціл у кульмінацыі. Вельмі важн'ая простая формула сувязі вышыні h свяціла ў верхняй кульмінацыі з яго схіленнем 6 і шыратой мясцовасці ф. На рысунку 20 паказана вертыкальная лінія ZZ', вось свету РР' і праекцыя нябеснага экватара EQ і лінія гарызонта NS (паўдзённая лінія) на плоскасць нябеснага мерыдыяна PZSP'N. Вугал паміж паўдзённай лініяй NS і воссю свету РР' роўны, як мы ведаем, шыраце мясцовасці ф. Відавочна, нахіл плоскасці нябеснага экватара да гарызонта, які вымяраецца вуглом EOS, роўны 90°— <р. Зорка М са схіленнем б, што кульмініруе на поўдзень ад зеніту, мае ў верхняй куль
мінацыі вышыню h — 90°— <р + 6, што непасрэдна відаць з рысунка 20.
Калі зорка знаходзіцца на поўдзень ад экватара, то яе схіленне адмоўнае. 3 гэтай формулы відаць, што геаграфічную шырату можна вызначыць і па зорцы, якая кульмініруе на поўдзень ад
зеніту. Ведаючы яе схіленне 6 па даведніку, вымяраюць h у момант яе верхняй кульмінацыі.
Пры вызначэнні шыраты па вышыні полюса свету над гарызонтам практычна вымяраюць вышыню Палярнай або іншай блізкай да полюса зоркі ў час кульмінацыі і ўносяць папраўку на адлегласць гэтай зоркі ад полюса свету. Вызначэннямі вышыні свяціл у кульмінацыі часта карыстаюцца штурманы флоту для вызначэння геаграфічнай шыраты.
Для дадзеных ніжэй практыкаванняў геаграфічныя каардынаты гарадоў можна адлічыць па геаграфічнай карце.
5. 1. Сірыус (a В. Пса, гл. дадатак IV) быў у верхняй кульмінацыі на вышыні 10°. Чаму роўна шырата месца назірання?
КНІГІ ОНЛАЙН
