КНІГІ ОНЛАЙН
пэўным сэнсе азначае й тое, што паэт усё-ткі на правакацыю па-свойму паддаецца: палітыка зноў не дае яму жыцьця, „прыходзіць па яго“, і ён не выстаўляе яе за дзьверы, а вітае з шырокімі абдымкамі, як доўгачаканую ганаровую госьцю. Калі раней найлепшыя ўзоры ягонай патрыятычнай лірыкі грунтаваліся на ўжо згаданай асабістай пэрспэктыве, то з 1960-х гг., на маю думку, яна робіцца гэткай дэкляратыўнай, паэт ня грэбуе „моцным слоўцам“, каб паставіць усходніх „калегаў“ на месца. Сапраўды, калі сярод іх няма сумленных людзей, то яны ўжо як быццам і не калегі, a проста паслугачы Масквы — і атрымліваецца, што Кавылю з усіх беларускіх паэтаў як быццам бы „няма роўных“, бо паэтам можа заставацца толькі той, хто „творыць у вольным сьвеце“... Як ні парадаксальна, але можна сказаць, што на гэтым сапраўды „вольная“ творчасьць Кавыля амаль заканчваецца: „Я найперш беларус, а пасьля паэт“, — заяўляе ён. I сапраўды, у гэтым спадужаньні „беларуса з паэтам“ паэт пачынае з таго часу паціху прайграваць... Мы кляліся барадою Маркса — праслаўляць савецкую турму, ад Нямігі да „каналаў“ Марса пашыраць чырвоную чуму На ўвесь рост ня крочым — ходзім ракам; не на ўзвышша йдзём — паўзём уніз. Перажоўваем гнілы сілос бяз смаку: сталінізм, марксізм ды брэжневізм. [...] Ня дурнейшыя за Феербаха... Прападзі ты, немарач, і згінь. Нашу мужнасьць разбамбілі страхам, замянілі робатам мазгі. Для чаго нам галава прышыта, і прычэплены язык за рот? Каб жылі мы весела і сыта і дурылі дарагі народ. (“Марш „філёзафаў" БССР“, не раней за 1964) Аб’ектамі сатыры Міхася Кавыля стаюцца Фідэль Кастра („Куба ў Менску", 1963, з эпіграфам з ухвальнага верша А. Вялюгіна, зь якім аўтар палемізуе), Яўген Еўтушэнка („Коміваяжор", 1975), ня кажучы пра сваіх „калег“ і суайчыньнікаў — вось паасобныя сылюэты беларускіх творцаў з аднайменнага верша: В. Быкаў Трошкімыкаў, трошкі брыкаў... Залыгалі грозным крыкам. М. Танк Верш, ці доўгі, ці кароткі, трасецца ленінскай бародкай. [...] А. Макаёнак У пазалочаным карыце сьпіць зьЛявоніхай на арбіце. [...] М. Лужанін Калі-б хам Музу ня згнусіў — Маякоўскі Беларусі. П. Броўка Вось таму ён і„народны“, бо народу не прыгодны. („Сылюэты", 1972) Зацемлю, што свайму колішняму суседу па этапным вагоне Лужаніну Кавыль закідае тут тое ж самае, што варта было б закінуць і Маякоўскаму (гэта ён і робіць пазьней, у паэме „Непакорныя") — але ж тут расейскаму паэту аўтар як быццам „даруе", магчыма, лічачы яго самога ахвярай сталінізму — а магчыма, папросту зь любові да ягонай паэзіі... Дзеля парадку нагадаю, што з адваротнага боку ўтой жа час прыходзілі падобныя, калі не нашмат больш грубыя й рэзкія абвінавачаньні, кшталту агульнага ліста „Ня вам беларусамі звацца" (1967), падпісанага ў тым ліку й пазьнейшымі „народнымі”: Барадуліным, Бураўкіным, Быкавым, Гілевічам. Да найбольш цікавых вершаў Кавыля гэтага пэрыяду належыць, апрача „Правакатарам", верш „Усеваладу Краўчанку. Заміж кветак на магілу", напісаны з нагоды самагубства беларускага пісьменьніка ў Парыжы ў 1961 г.: Had Канам агні і зоры. Ты зорку Вэнэру шукаў... Ці думаў: „Ўва мне ёсыр, вораг... Прыкончу балыйавіка...“[...] Збылося тваё жаданьне: ты — вольны, спакойна сьпіш... Ўвакно, праламанае ў Кане, глядзіць на цябе Парыж... Як бачым, лёс Краўчанкі (які, паводле перадсьмяротнага ліста, пабаяўся, што „некаторыя яго словы могуць быць інтэрпрэтаваныя як варожыя") выкарыстоўваецца аўтарам, каб сказаць, што бальшавік можа быць вольным толькі мёртвы... Ня ведаю, наколькі такую адвольную „інтраспэкцыю“ можна лічыць паэтычнай удачай, але „ідэалягічнай“ — безумоўна. Сваёй кульмінацыі талент Кавыля-прапагандыста дасягае ў вершы „Сакавіковыя матывы“ (1968), напісаным да 50-х угодкаў БНР, дзе ...нам віншаваньне са сьвятам — разарвецца ў джунглях„марына“граната... To бок амэрыканскія жаўнеры ў Віетнаме (як дагэтуль у Карэі), з гледзішча Кавыля, змагаюцца ў тым ліку „за вольную Беларусь“ — бо змагаюцца супраць камуністаў. Вось такія „чорна-белыя" погляды дыктаваліся „чорна-белым“ падзелам часоў „халоднай вайны“. Няма дзіва, што ўжо сталы, 55-гадовы паэт ня можа зразумець студэнцкага руху канца 1960-х, які ён апісвае ў вершы „Ад імя свайго двара“: Бомбы — ў Нью-Ёрку... Бомбы — ў Чыкага... Зь „ветконга “ сьцягам маршуюць юнакі-барадачы, якмалпы. Крычаць: спыніце ў Ветнаме залпы. Ня кідайце бомбы, міны на сьцежку Хошыміна. Мао — слава! Брэжняву — ура!.. (1970) Затое ў іншых аспэктах маладое пакаленьне яму досыць сымпатычнае: Ножкі, як бярозкі... „міні-міні“... Здэцца-б, піў дурман красы нагбом, ды, каб жонка неразьбіла люстра, трэба ганіць: „Цьфу,распуста!..“ („Ідуць дзяўчатьГ, 1970) Калі сур’ёзна, то я зусім не хачу тут палемізаваць з палітычнымі поглядамі аўтара, хачу толькі зацеміць непазьбежную заканамернасьць: паэтычная вартасьць любых „ангажаваных“ вершаў значна меншая за вартасьць тых, якія насамрэч звычайна пішуцца „для сябе й нікога". Аднак сапраўдны лірычны талент немагчыма цалкам і да канца паставіць на служэньне ніякай, нават самай „пачэснай" і справядлівай палітычнай патрэбе. I ў тыя часы паэт час ад часу стварае вершы, якія належаць да найлепшых у гісторыі эмігранцкай паэзіі. Працытую ўсяго толькі два зь іх: Жуюць шасьцерні цішу чыгуннымі зубамі, маторы цяжка дышуць гарачымі ілбамі. У грукаце, у шуме, у тьш мажорным марйіы, іяў бурлівым тлуме над аўтаматам старшы: націсну гузік — пойдзе, другі — канец грукоцьцю. Я з тэхнікай у згодзе, хоць цела мокне ў поце, усіх паджылкаў столкі дрыжаць у тахт з маторам. Ня ведаю вось толькі, з душою з нас каторы... (1961) Да сыходу на пэнсію ў 1980 г. Міхась Кавыль працаваў на заводзе, і ў гэтым тэксьце (таксама як і ў вершы ,,Праца“) ён выяўляе не састарэлыя й дасёньня матывы адчужэньня чалавека, цалкам сугучныя „Аднавымернаму чалавеку" Маркузэ — аднаму з ідэйных правадыроў тых самых „барадатых, як малпы“ маладых людзей, якіх кляў паэт у раней цытаваных радках... Яшчэ сьнягоў ня выкіпела пена, вятры ільдзінак зорных не зьмялі, а ўжо бруіцца па бярэзін венах прыглушаная музыка зямлі. Шпурнуўшы ў сінь праменьне-камэртоны, гарыць агнём няўрымсным дырыжор. Яшчэ часіна — пяруноў трамбоны удараць марш вясновы з рэ-мажор. Лясы спрасоньня зашумяць: „Дзе лісьце?" Зямля нап’ецца сонца і вады. Паймчацца рэчкі ў эстафэтны высьціг, у белай радасьці закружацца сады... (1963) Кажыце што заўгодна, але, па-мойму, гэта ня проста „добра“ — гэта геніяльна. Таксама да найлепшых належаць аўтабіяграфічныя вершыўспаміны, якія й раней удаваліся аўтару — такія як „Бязвусыя гады“, „Прытокаю Случы“, „Ліст маме“, і асабліва — санэт „СястрьГ: Далёкая каханая сястра! Ці помніш ты, як зьмеі-бліскавіцы саджалі джалы ўжыта ды пшаніцу, хвастамі росы абсякалі з траў? Як неба ніву гром-пярун араў, іяў спалосе долу падаў ніцам? А ты ня ўмела ,р\йчанаш“маліцца, дык ціхай песьняй адганяла страх? 3 тае пары колькіразоў грымела. Мо не паверыш, але стаў я сьмелы: ўжо не дрыжу, бы ўзімку верабей. Ды вось, як толькі блісьне, загрукоча, замкнуцца самі неякхутка вочы, і ўбачу поле, гурт авец, цябе... (1969) У паэзіі Кавыля можна знайсьці шмат фармальных і іншых грахоў, моўных і рытмічных каструбаватасьцяў, пэўную недапрацаванасьць, што стварае ўражаньне „недасканаласьці" (зрэшты, такое ж уражаньне стварае ў мяне асабіста й „перапрацаванасьць" ягоных санэтаў), але чаго нельга знайсьці — дык гэта фальшу й пустаслоўя. Аднак час ідзе, паэт, як выглядае, піша ўсё меней, ягоныя роздумы пра мінуўшчыну й будучыню адбываюцца ва ўсё болей „клясычным" ключы, усё большую перавагу над лірыкай набывае эпіка — што пры такім доўгім і багатым жыцьці зусім не зьдзіўляе. Ягоныя вочы не ад- варочваюцца ад зямлі, радзімы й прыроды, але ўсё болып з трывогаю павяртаюццаў вышыню, у космас („Галяктыкаў голас касьмічны", 1966, „Вэнэра“, 1972). У1970—1980-х гг. мы знойдзем ня так і шмат вершаў, якія маглі б зраўняцца з папярэдняй лірыкай, але яны безумоўна ёсьць: „Летні вечар“ („Гамы летняга вечару дзіўныя...“, 1973), „Першы сьнег“ (1973)> »3іма“, „Сон“, „Усё пакіну" (усе — 1974), „Мой прарок" СДні, як сьцёртыя цэнты, звоняць...", 1983). Тым ня менш, з часу „Цяжкіх думаў“ на працяіу амаль трыццаці гадоў паэт, на жаль, ня выдаў ніводнага зборніка (затое выдаў у 1978 г. пераклад „Роздумаў" Марка Аўрэлія — невядома, ці з старажытнагрэцкага арыгіналу, ці з лацінскага ці іншага перакладу?) — і толькі ў 1990 г. зьявілася ягонае выніковае „Міжагнёўе“, якое ўключае папярэднія вершаваныя кнігі, паэмы, пераклады зь іншых моў і на іншыя мовы, некалькі апавяданьняў, але галоўнае — значную частку неапублікаванай раней лірыкі i960—1980-х гг. У „Міжагнёўя", бадай, дзьве ўзаемавыключальныя заганы: нехраналягічнае разьмяшчэньне вершаў (у выпадку, калі кніга мусіла быць гэткім прыжыцьцёвым зборам твораў) і залішняя колькасьць, так бы мовіць, „прахадных", неабавязковых рэчаў (калі мэтай кнігі было рэпрэзэнтаваць найлепшае з паэтавай спадчыны). Нягледзячы на гэта, „Міжагнёўе", безумоўна, належыць да „залатога фонду“ беларускай літаратуры, у тым ліку й дзякуючы прозе: чаго вартае ўжо толькі „псыхадэлічнае" апавяданьне „Бірута“ (што міжволі змусіла мяне прыгадаць не абы-што, а „Голад“ Гамсуна) — унутраны маналёг на мяжы „плыні сьвядомасьці“, які чытаецца на адным дыханьні, як паэма, зацягвае й выклікае такое рэдкае ў выпадку прозы жаданьне перачытаць тэкст ізноў, адразу ж пасьля таго, як ён абрываецца... 9 I чалавечыя, і літаратурныя лёсы прадстаўнікоў беларускай эмігранцкай літаратуры ў XX ст. былі ня проста цяжкімі, а трагічнымі. Так, яны ўрэшце дачакаліся развалу Савецкага саюзу — аднак той разваліўся ня ў выніку вайны, на якую ў свой час спадзяваліся ў дыяспары й якую там працягвалі весьці на паперы, у этэры і ў думках, а ў выніку эканамічнага крызісу й ідэйнай трансфармацыі „зь сярэдзіны", роля ў якой прадстаўнікоў беларускай эміграцыі калі й была нейкай, то апасродкаванай, у кожным разе — непараўнальнай з роляй эміграцыі расейскай. Так, яны заклікалі да незалежнасьці Беларусі ад Масквы, і не- Адзін лёс і „дзьве" літаратуры залежнасьць гэтая насамрэч была ўпершыню ў гісторыі здабытая — толькі не са зброяй у руках, а шляхам галасаваньня ў парлямэнце (дзе яе падтрымалі тыя ж ненавісныя камуністы), пад уплывам рэвалюцыйных падзеяў ва ўсё той жа Расеі. Колішнія ідэйныя апанэнты эмігрантаў, што падпісвалі супраць іх гнеўныя лісты й пяялі асанну кампартыі, з дня на дзень ператвараліся ў „прарокаў Адраджэньня“. Да таго ж неўзабаве стала відавочна, што сама па сабе незалежнасьць — далёка не панацэя (калі, вядома, лічыць сучасны стан краіны сапраўды „незалежным“), і што беларускай культуры ад „незалежнасьці" ня надта каб „палегчала“, калі не наадварот... Тая „Пагоня“, заякую ў свой час сядзеў у ГУЛАГу Кавыль, на кароткі час зрабілася дзяржаўным гербам — каб неўзабаве быць замененай у выніку „рэфэрэндуму" на варыяцыю repea камуністычных часоў. Дый „за Пагоняй“ ніхто асабліва не вітаў беларускіх эмігрантаў на Радзіме як „прарокаў незалежнасьці" ці „змагароў з камунізмам“ — так, выйшла тая ж „Туга па Радзіме", іншыя выданьні паасобных аўтараў (зь літаратараў у гэтым пашанцавала толькі некаторым, такім як Масей Сяднёў ці Кастусь Акула — у той час як, прыкладам, лінгвіст Янка Станкевіч на пачатку 1990-х ператварыўся амаль у культавую фігуру ў вузкім асяродзьдзі філёлягаў), — аднак, як зазначае Лявон Юрэвіч у кнізе „Беларускі літаратурны рух на эміграцыі“,„сапраўднага ўзьяднаньня эміграцыйнай і падсавецкай літаратур не адбылося... Створанаму эмігрантамі марна шукаць разуменьня, падтрымкі, папулярызацыі ў Беларусі"1-. Да гэтага яшчэ варта з прыкрасьцю дадаць, што фармаваньне найноўшых літаратурных плыняў маладой беларускай літаратуры пералому тысячагодзьдзяў адбылося практычна безь якога-небудзь уплыву багатай спадчыны аўтараў эміграцыі, чыя творчасьць за рэдкімі выключэньнямі ўспрымалася і ўспрымаецца сучасным „маладняком“ як безнадзейна архаічная... Калі ўсё гэта несправядліва ў прынцыпе, то апошняе сьцьверджаньне асабліва несправядліваеў дачыненьні да такога цікавага аўтара з усімі атрыбутамі клясыка, якім зьяўляецца Міхась Кавыль.