Гісторыя беларускага языка
Ян Станкевіч
Выдавец: Адраджэнне
Памер: 11с.
Мінск 1992
Назоў старабеларускага языка л ітаратурнага розьніўся ад цяперашняга, а вымова ня была аднолькавая на ўсім прастору ягонага пашырэньня. Беларусы звалі яго заўсёды ,рускім“. Украінцы таксама беларускі язык лі
*) Станкевіч Я. —Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом Вільня 1933.
г) Глянь такжа маю зацемку „Жыдоўскія рэлігійныя песьні па= ,®"аРУскУ" („Гадавік Беларускага Навуковага Т’ва" кн. 1. Вільня бач 185).
) Цікаўна, што Славенцы й цяперка пішуць n о g a byl хоць вымаўляюць naga, Ьуй i пад.
6
7
таратурны звалі „рускім" і ўважалі яго за свой собскі. У гэтым праяўляўся беларускі асыміляцыйны ўплыў. Тое самае трэба сказайь аб асьвячонай клясе літоўскай. Літоўская інтэлігенцыя, чыта= ючы пабеларуску, вымаўляла зусім так, як Беларусы. Ук’раінцы часткава вымаўлялі пабеларуску, часткава паўкраінску. Прыкладам п м с а т н Украінцы маглі вымаўляць і пэўне вымаўлялі п ыс а т ы, але в а л, к о л, неделя, безнашее (кннгн і пад.) і пад. не маглі прачытаць паўкраінску. Дзеля таго J краінцу народны язык беларускі і літаратурны <рускі> ня быў тым самым. Народны язык беларускі Ўкраінцы звалі літоўскім Палякі звычайна беларускі язык—літаратурны й народны — звалі рускім і адно напару літоўскім. Затое ў Маскоўшчыне беларускі язык, як літаратурны, так і народны звалі літоўскім Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зв’аліся Русінамі.
Беларускія мусульмане пісалі свае рэлігійныя кнігі альфабэтам арабскім, а пішучы беларускай моваю народнай, вырабленага лравапісу ня мелі, але пісалі фонэтычна подле мясцовай вымовы асобных аўтараў. Як і Беларусы хрысьцяне, ужываны імі язык звалі рускім.
Упадак старабеларускага языка
літаратурнага (стаг. XVII — XVIII.).
Старабеларускі язык літаратурны быў гаспадарсьцьвеным у Вялікім Княстве Літоўскім да канца XVII стаг. (да 1697 г.), а літаратурным астаўся такжа ў стаг. XVIII. Лле ўпадак яго пачаўся ўжо ў канцы стаг. XVI. Наўперад ён запсаваўся на прастору ўкраінскім па Люблінскай вуніі, бо, як Украіна адыйшла да Польшчы, апынуўся ён на землях украінскіх адарваным ад свайго матчынага пняўБеларусі. У сгане яшчэ горшага ўпадку быў ён на Ўкраіне ўнаступным стагодзьдзю, у той час як на прасторы Вялікага Княства Л1= тоўскага, хоць упадаў, але быў яшчэ нішто сабе, асабліва ў творах арыгінальных. Аднак у стаг. XVIII. таксама ў сваёй бацькаўшчыне наш літаратурны язык чыста ўпаў. Сталася гэта з прычыны політычнага й культурнага ўпадку народу беларускага.
Беларуск! народны язык у стаг, XVI —XVIII.
Якая ж была доля ў гэтую пару беларускага языка народнага? I тут доля языка была аднолькавая з доляю народу і дзеля таго ладобная да долі языка літаратурнага. Мы бачылі які вялізарны прастор займаў беларускі народны язык у IX—XV стаг. Вялікі князь Яльгерд (1345—1377) просьле свайго паходу на Маскву ўстанавіў із Маскоўшчынаю граніцу, катэрая абыймала на ўсходзе ўсе бела' рускія землі. За вялікага князя Вітаўта (1392—1430) ўвесь прастор беларускага языка быў у вадным беларускім гаспадарстве, каторым было Вялікае Княства Літоўскае, бо тады навет Пскоўшчына й Цьвершчына прызнавалі над сабсй уладу беларускага валадара Яле за якісь час па Вітаўту Пскоўшчына была ўтрачана і адгэнуль падпала пад асыміляцыйны уплыу спачатку Вялікага Ноўгараду* а пасьлей Мзсквы. Ягайлавічы, уцягнуўшыся ў політыку на заходзе, недаволі зварочавалі ўвагі на ўсходнія граніцы свайго бацькаўскага гаспадарства. 1 эта дало магчымасьць Маскве памалу.але сыстэматычна адрываць ад беларускага гаспадарства спачатку землівяціцкія, пасьлей і часьць крывіцкіх на ўсходзе (Гжацк, Вязьма і інш.), а на т северскіх (ІІуціўль, Трубчэўск). Ядрываныя часьцьмі ад беларускага гаспадарств?. гэтыя землі пад цэнтралістычным уплывам Масквы маскаліліся. У XIX стаг. вяціцкія землі былі ўжо чыста змаскалены, адно асталіся чысьленыя сьляды ў мове, сьведчачыя аб яе спачатнай беларушчыне. Усходнія часьці крывіцкіх і северскіх гаворкаў захавалі праўда свой характар беларускі, але паддаліся наслаеньню мовы маскоўскай, творачы гэткім спосабам.як завуць расейскія філёлёгі, гаворкі пераходныя на аснове беларускай і пазьнейшым наслаеньням маскоўскім. Граніца цэтых гаворкаў із гаворкамі маскоўскімі цяпер праходзіць па ўсходняй граніцы былой губэрні Смаленскай ды адразае да беларускага прастору большую часьць б. губэрні Калускай. У гэткімжа стане ёсьць газоркі Пскоўшчыны і часьці Цьвершчыны.
На заходзе па Люблінскай вуніі (1569) адыйшла да Польшчы невялічкая часьць беларускіх земляў. Дзеля таго пад уплывам польскім граніца беларускага языка там адсунулася крыху на ўсход, а на асталых беларускіх землях Польшчы („Кароны*) беларуская мова падпала пад некаторы ўплыў мовы польскай (у пав. Нўгустоўскім і Беластоцкім), а ў пав. Бельскім яшчэ й украінскай
8
9
У часе находу Татараў у XIII стаг. севяранскія Беларусы на паўдні ад Дзясны часткава пасунуліся на поўнач, а часткава былі зьністожаны. Пасьлей, у XVII стаг. прастор іх заняла ўкраінская колёнізаца з прааага боку Дняпра. Далей у часе ўкраінскай гэтманшчыны на Правабярэжжу мова часьці Севяран, а пайменна займаючых прастор ля Дзясны з паўдня, а навет часткава на поўнач ад Дзясны, падпала ў ладнай меры пад уплыў мовы ўкраінскай, творачы гаворкі пераходныя. На прасторы северскім чысты беларускі язык астаўся ў павеце Горадненскім, у часьці НоўгарадСеверскага, у Новазыбкаўскім, Старадубскім, Мглінскім, Сураскім і ў часьці Трубчэўскага.
У XVII стаг. ў часе казацкіх войнаў быў зроблены некаторы ўплыў украінскі на беларускія гавсзкі палескія. Уплыў гэты паўтарыўся ў XIX стаг., ідучы ад адраджэнскага руху ўкраінскага за пасярэдніцтвам прыяжджомых з Украіны разьездных хораў, тэатру ды шыраных народных песеньнікаў украінскіх, бо адраджэньне ўкраінскае пачалося шмат раней за беларускае. Уплывы ўкраінскія прывозілі такжа беларускія работнікі, выяжджаючыя ў шахты Данецкія і ў іншыя ўкраінскія мясцовасьці.
Даўнейшая граніца беларускага языка зь літоўскім, латыскім і эстонскім не зьмянілася.
Вышэй былі вылічаны страты так сказаць горызонтальныя, каторыя меў беларускі язык на сваіх шырокіх „украінах" (паграніччу). Яле ў XVII—XVIII, а нат XIX стаг. меў ён такжа балючыя страты стацьцявыя. Пайменна: першыя перасталі ім гукаць (гаварыць) беларускія магнаты, а далей і звычайныя панове. Пры беларускім языццэ асталося сялянства, мяшчанства й шляхта (засьцянковая); апошняя яшчэ ў XIX і XX стаг. што раз балей з аднаго боку палячылася (шляхта каталіцкая), а здругога маскалілася (праваслаўная).
У XVII I XVIII стаг. пад уплывам іміграцыі (прыеэду) ў Беле русь Жыдоў нямецкіх Жыды беларускія перасгалі ўжываць між собку беларускі язык. Яго замяніў язык (званы нярэдка жаргонам), паўсталы ў Жыдоў на грунце мовы няменкай. Ддгэнуль беларускія Жыды карыстаюцца беларускай мовай адно ў зносінах ізь Белару
Паўстаньне новага беларускага языка літаратурнага.
У стаг. XIX, а навет у канцы XVIII даўнейшы беларускі язык літаратурны быў ужо забыты. Дзеля таго ў першай пары нацыянальнага адраджэньня беларускія пісьменьнікі не маглі сіляць (чэр паць) із даўгавечныхзапасаў ягоных. Дык пісалі ў языццэ народным Нягледзячы на стараньні даць сваёй мове рысы агульнабеларускія, была гэта спачатку беларуская мова мясцовая тых аколіцаў, з каторых паходзілі асобныя пісьменьнікі. Ядно ў пачатку XX стаг. пры шыршай літаратуры беларускай паўстае новы беларускі язык літаратурны. Можна ўважаць, што асноваю яго сталіся гаворкі заходнія цэнтральнага дыялекту беларускага з прымешкай некаторых асаблівасьцеў беларускіх гаворкаў паўдзённазаходніх.
Прыпомнім сабе, што асноваю старабеларускага языка літаратурнага быў той самы дыялект цэнтральны, адно ў сваіх гаворках усходніх.
Справа альфабэту, У часе прыйма хрысьцянства ў X стаг. зьявілася ў Беларусі літаратура пісаная тым самым альфабэтам (літарамі), што мы й цяпер бачым у царкоўнаславянскіх кнігах, з каторых духавенства моліцца ў царкве. 3 часам гэны альфа бэт стаў звацца кірыліцаю, аднак ня выдумаў яго сьв. Кірыла1), але ў X стаг. адзін із вучанікаў ягоных, выкарыстаўшы дзеля гэтага альфабэт грэцкі.
Даўгі час кірыліца ўжывалася ў Беларусі бязь зьменаў. Яле яна была цяжкая да пісаньня, бо хорма ейных літараў адзначалася шмат якімі выкрутасамі. Дзеля таго пасьлей вырабілася пісьмо прасьцейшае, званае скорапісьсю, што йснавала побач ізь пісьмом характару старшага.
Нацемлены скорапісьсю кірунак выкарыстаў у пач. XVIII стаг. беларускі наўчоны, Гальляш КапіевічКапіеўскі. Ён , зрэфармаваў
’) Сьвятыя Кастанцін Кірыла і Мэтод былі славянскімі апосталамі ў IX стаг. Першы зь іх выдумаў славянскі альфабэт, званы сьпярша кірыліцаю, а пазьней глаголіцаю. Глаголіцу й цяпер ужывае ў літургічных кнігах часьць каталіцкіх Харватаў.
самі.
10
11
Kani
У тым
так сама ацаніў
кірыліцу, прыблізіўшы яе да альфабэту лацінскага. Рэформа Капіевічава была вельмі ўдалая.дзеля таго яе прынялі ня толькі Беларусы, але н усе тыя Славяне, штодагэнуль карысталіся кірыліцаю старой
не рэформаванай (Украінцы, Баўгары, Сэрбы, Маскоўцы). евічКапіеўскі зрабіў сваю рэформу жывучы ў Голяндыі.
ГОляндыі ' маскоўскі uap Пётра I. Ён так сама ацаніу рэформу беларускага наўчонага і ўказам увёў зрэформаваны Ка піевічам альфабэт у сьвецкія, ці накш цывільныя (у Маскалёў з баўгарскага гражданскія кнігі *). Дзеля таго зрэформаваная кірылта стала ў Маскоўшчыне звацца гражданкаю. Назоў гэты ня прав>льны. Справядлівасьць вымагае> каб у назове рэформаванай юрыліцы адбІ₽алася нацыянальнасьць яе рэформатара, павінна яна звацца беларускім альфабэтам. 1 пагатове самі Беларусы павінны яе гэтак зваць.
„ Зь беларускім адраджэньням беларускі альфабэт яшчэ крыху удасканальніўся, пайменна ў XIX стаг. ўведзена была літара і аддалена ш, бо ў беларускім языццэ аднаго гуку ш няма а” ё два гукі шч. а ў XX в. літара „м" ўсюды была заменена літараю і" каторая н даўней часткава ўжывалася. Літара „н“ была аддалёна з гледзішча практычнага.
Каб завяршыць рэформу Капіевічаву, трэба было „й“ замяніць лпараю ,,j“ (значыцца пісаць >>CBoj“, а ня „свой“ і пад.) ды замест е, ю, я па самагуку пісаць je jo jy, ja, пакідаючы e, ё. я па сугуках. Прыкл.: Сястра J а з э п а ч ы т a j е м а і у К Н / ^™ ДТ° 3рабІЛІ Сэрбы Гэта й пастанавіла Навіко
КНІГІ ОНЛАЙН
