Гісторыя беларускага языка
Ян Станкевіч
Выдавец: Адраджэнне
Памер: 11с.
Мінск 1992
вая Конфэрэнцыяу Менску ў 1926 г„ але чужая воля (маскоўская) е дазволіла правесьці гэтае рэформы ў жыцьцё. Літары , і" адпавядае.^'.а ня „й" Япрача таго ,,j“ выразьнейшая ў чытаньню практычненшая (меней займае месца) ў пісаньню й у друку,
Традыца старабеларускага літаратурнага языка натолькі была забыта, што калі ў XIX стаг. пачзлося адраджэньнебеларускай аратуры, дык пісьменьнікі ў сваім рэлігійным жыцьці не зьвязаныя зь беларускім альфабэтам. значыцца пісьменьнікі кагалікі ста лі пісаць лашніцаю (л ёач ізь імі іншыя беларускія пісьменёнікі
не рэформХ'^ ^^ УСЮДЫХ дагэтУ^ь аСТалася кіРыліда
&
пісалі альфабэтам беларускім). У 1910 г. рэдакца „Нашае Нівы“ абясьціла апытаньнік, каб разьвязаць справу, які альфабэт маюць Беларусы агульна ўжываць. Пытаньне было разьвязана на карысьць альфабэту беларускага. Лпрача вельмі важнага мамэнту гісторычнага за літарамі беларускімі прамаўляе яшчэ тое, што на ўсходзе (Смаленшчына і інш.). лацініцы немагчыма былоб пашырыць, а на заходзе беларускі традыцыйны альфабэт мае яшчэ значэньне нацыянальнаабароннае.
Нягледзячы на вышсказанае і лацініца часткава ўжываецца ў беларускім друку і будзе ў гэткай меры далей ужывацца, бо апрача праваслаўных Беларусаў ё яшчэ каля 3 міл Беларусаў каталікоў, каторыя часткава ня ўмеюць беларускага альфабэту, а часткава з прычыны несьвядомасьці пад чужым уплывам і ня любяць. Дык добра, што Беларусы сабе лацініцу зрэформавалі, прыняўшы наву ковыя значкі для літараў, адлавядаючых беларускім ў, ч,ш, ж, (значыцца ўжываюць й,с, s z), ды замяніўшы нямецкапольскае w на v. Лацініцы ня можна зваць альфабэтам польскім, запраўдны яе назоў беларуская лацініца.
Дзейнікі ўплываючыя на літаратурн ы я з ы к. Ня праўда, што нормы літаратурнага языка вытварае вылучна літаратура. Гэтак бывае тады, калі, як гэта было v Маскоўшчыне, грамадзянства астаецца бязьдзейным пры тварэньні літаратурнага языка. У прыпадку адваротным у тварэньню літаратурнага языка большае або меншае ўчасьце прыймае дзейнік грамадзкі й нявуковы. Прыкладам у Чэхіі й Літве два апошнія дзейнікі бязумоўна пераважалі. Можна сконстатавэць, што навуковы й грамадзкі дзейнік заўсёды пануюць там, дзе нацыянальны язык перажыў уладак і паддаўся ў большай або меншай меры ўплывам языкоў чужых. На беларускім грунце роля навуковага й грамадзкога дзейнікаў была ня меншая, як літаратурнага.
Роля літаратуры. Ужо ў XIX стаг. паміж беларускімі пісьменьнікамі (Багушэвіч — Абуховіч) вядзецца спрэчка аб тым, які мае быць беларускі языклітаратурны. Але, наагул кажучы, навет у пачатку XX стаг. беларускія пісьменьнікі ня вельмі рупіліся аб вырабленьні беларускага языка літаратурнага. Калі не ка’ заць аб меншых, дык Кастанцін Міцкевіч (псэўдонім Якуб Колас), як фотографуе жыцьцё й тыпы, так сама й мову і нічога ня ўжывае такога, чаго не пачуў у дадзеных абставінах. Самастайнейшы
12
13
быў Ян Луцэвіч (псэўдонім Янка Купала), але й ён над вырабленьням літаратурнага языка блізу не працаваў. Затое шмат pyniuua аб літаратурным языццэ поэтаэмігрант, узгадаваны ў Маскоўшчыне Максім Багдановіч, але з тае прычыны, што ня знаў беспасярэдне мовы народнай, уплыву на літаратурны язык не зрабіў жаднага. Мова твораў ягоных, нягледзячы на дасканальнуюхорму,горшая за мову іншых поэтаў. Ня тое Максім Гарэцкі. Гэты мову свае мясцовасьці знае добра і рупнасьць ягоная аб вырабленьні беларускага языка літаратурнага пакінула ладны сьлед у гэтым языццэ.
Наагул аднак перад сусьветнай (сьветнай) вайной у гэтай галіне балей зьдзеіла публіцыстыка. Нельга такжа абмінуць моўчыкам уплыву мовы корэспандэнтаў, што з розных куткоў Беларусі пісалі ў беларускія часапісы.
У часе паваенным трэба з прызнаньням аднесьціся да рупнасьці аб культуры літаратурнага языка ў пісьменьніка Станіслава Грынкевіча.
Яд якогась часу выдатнае значэньне ў вырабленьню літаратурнага языка мае ў радавай Беларусі група пісьменьнікаў на чале з Касянком (псэўд. М. Зарэцкі) і Лыньковам. На заходніх беларускіх землях ім адпавядае Яўгень Скурка (псэўд. Максім Танк). Мо’ ва гэтых пісьменьнікаў, як і вышменаванага Гарэцкага, ня толькі беларуская падзеля сваіх словаў. але такжа дзеля орыгінальнага беларускага стылю й фразэёлёгіі. Зразуменьне орыгінальнасьці языка беларускага лучыцца ў іх із знацьцём мовы народнай, уменьням выкарыстаць яе багацьці ў літаратуры ды высокім мастацтвам твораў. Япошні мамэнт відавочна палягчае ім стараньні аб культуры языка літаратурнага.
Навуковы й грамадзкі дзейнік. Слоўнікі. Пераходзячы да навуковага й грамадзкога дзейнікаў, прыймаючых учасьце ў хормаваньню новага беларускагаязыка літаратурнага, трэба най® первей успомнець аб аўтарах слоўнікаў. Першым аўтарам слоўніка беларускага ў новых часох ёсьць Ян Чачот, прыяцель Ядама Міцкевіча. У сааім зборніку народных песьняў беларускіх, выданых у Вільні ў 1846 г. пад наз. .Piosnki wiesniacze z nad Niemna 1 Dzwiny w mowie ludu krewickiego* ён надрукаваў на колькідзесяцёх бачынах слоўнічак беларускі Гэта слоўнічак кароценькі, але добры, чаго ня можна сказаць аб граматычных разважаньнех аўтаравых у перадмове да тае'ж кніжкі. Выдатная роля была вялікага слоўніка
беларускарасейскага Я. Насовіча з 1870 г. У ім багаты матар'ял, каторым ня цяжка карыстацца знаючаму беларускі язык. Некаторае значэньне мелі слоўнічкі „Маскоўска беларускі" і „Беларуска маскоўскі" (абодва ў Вільні 1921 г.) братоў М. й Г. Гарэцкіх. Яле няўдалы „Расійскакрыўскі (беларускі) слоўнік* Вячаслава Ластоўскага, выданы ў Коўні 1924 г. Яўтар ляік у языкаведзе, пры гэтым вельмі суб’ектыўны. Забраны матар'ял ён выдаў ненавукова,друкуючы пры тым жа разам бяз жаднага выдзяленьня словы ім новаствароныя. Яд гэтага слоўнікам Ластоўскага цяжка карыстацца. Добры .Батанічны слоўнік беларускапольскарасейскалацінскі" Зоські Верас (у Вільні 1924). Бескарысны „Падручны беларуска польскі слоўнік' Б. Друцкага°Бадбярэскага, выданы ў Вільні 1929 г. 3 прычыны цяжкіх варункаў працы ў радавай Беларусі мае шмат заганаў „Беларуска’расійскі слоўнік* М. Байкова і С. Некрашэвіча, выданы ў Менску ў 1925 г, як там’жа выданыя слоўнічкі тэрмінолёгічныя.
Языкаведнікі. Зь языкаведнікаў беларускіх найбалей ведамы Яўхім Карскі. Дык ня можна аб ім гэтта ня ўспомнець. Нягледзячы на некаторую зьверхнасьць і русыфікацыйную тэндэнцу — ягоных працаў навуковых, значэньне яго дзеля навукі языка беларускага было ладнае. Яно праявілася ў павялічэньні ў языкаеедзе славянскай значэньня студыяў языка беларускага, увадваяваньні— нягледзячы на ўсё — лепшага месца беларускаму языку ўрадзіме славянскай, а наўперад у прызнаньні й абароне беларушчыны гас» падарсьцьвенага й літаратурнага языка Вялікага Княства Літоўскага. Яле Карскі выходзіў ізь мітычнай суцэльнасьці.прарускай’ і ймкнуўся да адзіноства „рускага" ў сваіх працах. Дзеля таго ён ані не памог 'у тварэньню новабеларускага языка літаратурнага.
Першую беларускую граматыку напісаў у 1846 г. этнограф Шпілеўскі. Ён здаў яе ў Расейскую Якадэмію Навук, але яна надрукавана ня было.
Да ўнормаваньня асаблівасьцеў літаратурнага языка прычынілася ў сваім часе нішто практычная граматыка Браніслава Тарашкевіча, выданая першы раз у Вільні ў 1918 г. Нажаль, Тарашкевіч, скончыўшы ўнівэрсытэцкія студыі, не працаваў далей у языкаведзе, дзеля таго значэньне яго дагэтуль абмежылася менаванай граматыкаю.
15
14
Можна казаць толькі аб значэньню мясцовым—у Менску — граматыкі й правапісу Язэпа Лёсіка. Ня мэе ніякага значэньня .Беларускі правапіс" Радаслава Астроўскага.
3 прызнаньням трэба ацаніць працы Растаргуевы ды людзёў, на*т не адумыслоўцаў, што працуюць у галіне беларускага языка, кіруючыся ягонымі парадамі, як прыкл. Палявоя.
Дзеля сваіх русыфікацыйных тэндэнцыяў проста шкодны ВоўкЛевановіч.
Навуковая конфэрэнца ў Менску 1926 г. ў справе рэформы правапісу (а запраўды й граматыкі практычнай). нягледзячы на свае заганы, стаяла на добрай дарозе. але пастановы ейныя не маглі быць ужыцьцёўлены, а працы ведзены далей з прычыны забарону Масквы.
Напасьледак, думаю, што й мая скромная праца ў гэтай галіне прычынілася крыху да культуры беларускага языка літаратурнага.
Дзейнік навуковы й грамадзкі падалі сабе руццэ ў супольных зборках, пасьвячоных чысьціні беларускага языка, што былі ўпрацягу апошніх колькіх год. У менаваных зборках прыймаюць учасьце жывучыя ў Вільні Беларусы, што тым ці іншым спосабам уплыва’ юць на хормаваньне беларускага языка літаратурнага, значыцца языкаведнікі, пісьменьнікі, публіцыстыя і пад. Пастановы зборкаў пакуль што часткава выданы ў кніжцы „Як правільна гаварыць і пісаць пабеларуску”. Вільня 1937.
Напасьледак, трэба наагул сконстатаваць, што новы беларускі язык літаратурны ня толькі ёсьць, але разьвіваецца, дасканальніцца а ў сваіх балей пераборлівых галінах ён дзіўна орыгінальны. багаты й харошы. Дык няма сумлеву, што ён пераможа ўсе перашкоды, стаўленыя—часта сілком—яму надарозе, як, прыкладам, праведзеная ў 1933 г. Масквою ў радавай Беларусі русыфікаца практычнай граматыкі беларускай. *)
Яшчэ колькі словаў аб цяперашняй беларускай мове народнай. Побач із нацыянальным усьведамленьням беларускае насяленьне ня толькі яе любіць, але й шануе. Дзеля таго робіцца яна адпарнейшай на асыміляцыйныя ўплывы, а часта бывае проста непераможная, нягледзячы на тое, што асыміляцыйныя пляны праводзяцца бязуважна, сілком. Др. Я. Станкевіч
’) Гл. Станкевіч Я.: Зьмена граматыкі беларускага языка v БСРР Вільня 1936. У
(Lithuani) linguam propriam observant. Verum quia Rutheni medium fere ducatum incolunt, illorum loquela, dum gracilis et f a c i I i o r sit, utuntur communius.
Пераклад гэтага на беларускую мову:
(Ліцьвіны) маюць собскую мову. але дзеля таго што Беларусы займаюць блізу сярэдзіну княства, іх мова, як харошая й лягчэйшая, агульна ўжываецца.
Z „Oratlo Erasml Vltellli praeposlti VHnensls... 1501 году (Theiner: Vetera monumenta Poloniaeet Lithuaniae, 11 (Romae, 1861), 278.
fl пісар з e м c к i м a e ц ь n a p y c к y, л i т ap a м i й словы рускімі ўсі лісты, в ы п iсы й позвы пісаці, а ня іншым я з ы к о м і с л о в ы. Зь Літоўскага Статуту 1588 г., бач. 122.
Яка адзін сэнатар рымскі другога штрафаваў, што права айчыны свае ня ўмеў, так кажды абывацель годны ёсьць наганеньня, каторы вольнасьцю хваліцца, а праў сваіх умеці й разумеці ня хочаць, каторым правам усю вольнасьць сваю абвараванай маець. fl есьлі катораму й народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатове нам, к а т о р ы я ня обчым якім я з ы к о м, але С в а і м улас’ ным правы сьпісаныя маем і каждага часу, чаго н а м патрэба к у адпору ў с якае крыўды ведаці можам.
КНІГІ ОНЛАЙН
