Навагрудак

Гады і падзеі

Мікалай Гайба

Памер: 23с.

Навагрудак 1995

4.45 МБ

М. П. ГАЙБА НДВАГРУДАК ГАДЫ I ПАДЗЕІ М. П. ГАЙБА НДВДГРУДАК гадЬі і падзеі Навагрудак—1995 г. Выданне ажыццёўлена на сродкі вытворча-камерцыйнага прадпрыемства М Е Р К О М 231400 г. Навагрудак, вул. А. Міцкевіча, 9 тэл.: (01597) 2-06-73, 2-34-83 ГАЙБА Мікалай Паўлавіч. Навагрудак: гады і падзеі.—НавагруДак, 1995 —23 с. Кожны маленькі гарадок Да вялікас кн>гі падобны, В. ІПАТАВА Заснаваны на мяжы X—XI стст. г. Навагрудак упісаў шмат адметных старонак у гісторыю Реларускап дзяржавы, у пстор^ю Польшчы, Літвы і Расіі. 5 р^зныя стагоддзі ЬыУ розным яго адміністрацыйны статус і яго роля у Дзяржаўны.м жыцці, але Навагрудак заужды выяўляу сваю адметнасць. У брашуры ў форме невялікіх гістарычных даведак да'нца характарыстыка звязаных з гНавагрудкам адміністрацыііна-тэрытарыяльных утварэнняЎ: княства, ваявод ства, павета. Упершыню зроблена спроба падаць гісторыю горада ў храналагічнай паслядоўнасці найважнейшых фактаў і падзей, што адбываліся тут з часу яго Ўзнікнення і да пачатку ўстанаўлення савецкай улады ў 1939 г. Сабраныя разам звесткі здольны даць пэўнае ўяўленне пра яго палітычную і ваенную гісторыю, эканоміку, адукацыю, культуру, царкоўнае жыццё. Далейшае вывучэнне гісторыі дазволіць зрабіць гэты спіс больш поўным і рознабак°вым. Дадзенае выданне разлічана на настаўнікаў і вучня> школ, краязнаўцаў, на ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй свайго краю. Выказваю падзяку калегам па працы — супрацоўнікам Навасрудскага гісторыка-краяз"аўчага музея Т. Вяршыц кай, Т. Ішуцінай, А. Снітко за карысныя парады і заўвагі пры падрыхтоўцы брашуры і Дырэктару ВКФ «Мерком^ Ю. Гацкаму за фінансаванне выдання. Навагрудскае княства Утварылася ў XII ст. з цэнтрам у гНавагрудку. Пад (228 г. упамінаюцца «новогордці», якія разам з турауцамі, тнянамі і куранамі аблажылі Камянец. У сярэдзіне 123U-X гадоў княства належала Ізяславу, які разам з Іітвой хадзіў паходам на Конрада Мазавецкага. У 1240-х гадах княства перайшло да Міндоўга, які каранаваўся ў г. Навагруску на караля Літвы. На сярэдзіну XIII ст. летапісныя звесткі гавораць ужо аб існаванні значна большай чым княства тэрыторыі — Навагародскай зямлі. Яна становіцца аб ектам шматлікіх ваенных паходаў галіцкавалынскіх князёў (1248-49, 1251, 1252, 1274, 1278 гг.)Пасля Міндоўга г, Навагрудкам і княствам папераменна валодаді Раман Данілавіч Галіцкі, сын Міндоўга Войшалк, Шварн Данілавіч Галіцкі. У другой палове XIII—пачатку XIV Ст. горад стаў рэзідэнцыяй вялікіх князёў літоўскіх. У гэты перыяд на тэрыторыю княства нападалі манголататары (1258, 1274, 1278 гг.)> крыжакі (1252, 1314 гг.). Пасля пераносу сталіцы ЕКЛ у Вільню, Навагрудскае княства перайшло да сына вялікага князя літоўскага Гедыміна Карыята, затым—да сына Карыята фёдара. Пазней Навагрудскае княства было ўдзелам сыноў вялікага князя Літоўскага Кейстута Войдата, за ім—ТаўціЫла. У канцы XIV ст. належала Карыбут Дзмітрыю. У 1394 г. Навагрудак быў залічаны да вялікакняжацкіх уладанняў, і ім сталі кіраваць намеснікі вялікага князя. Навагрудскае княства. такім чынам, страціла сваю аўтаномію. Навагрудскі перыяд гісторыі Вялікага княства Літоўскага Працягваўся ў другой палове XIII— пачатку Х]у стст.. У гэты час г. Навагрудак сгаў ядром утварэння і сталіцап Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ). Станаўленне дзяржавы праходзіла ў перыяд паходаў крыжакоў на літоўскія і мангола-татар на паўднёварускія землі. Навагрудская зямля к сярэдзіне ХІП ст. была найбольш бяспечным рэгіёнам, а г. Навагрудак меў высокі ўзровень эканамічнага развіцця і выйіпаў з-пад уплыву галіцка-валынскіх князёў. 3 1246 г. князем НавагрУдка са згоды мясцовых жыхароў стаў літоўскі князь — перабежчык МіндоўгУ бліжэйшыя пяць гадоў ён падпарадкаваў літоўскія землі і паклаў пачатак утварэння новай двуэтнічнай дзяржавы. Аднак супраць панямонскіх княстваў, што прынялі ўладу Міндоўга, выступілі ваеннымі паходамі Галіцка-Валынскае княства ў кааліцыі з Лівонскім Ордэнам. Каб вывесці з гульні крыжакоў, Міндоўг зрабіу вымушаны крок—згадзіўся на увялзенне каталіптва. фактычна адмовіўся ад сваіх правоў на Жмудзь. і пры падтрымпы Ордэнскага магістра з благаславення Рымскага папы быў карянаваны 6 ліпеня 1252 г. у г. Навагрудку на караля. I ўсё ж 'тпымаць г. Навагрудак яму не ўдадося. У 1254 г. павогпг міпнагя дагаворч пэміж сынам МіндоЎга Войшалкам і Данілам Галіцкім. г. Навагрчлак стаў уладаннем сына Лацілы Рамана. Лзявжава Міндоа/гя рзспал; ся пгыкллдма па тмх жя швах па якіх стваралася: Навагпчдчына, Літва, Жмулзь. Праз чатыры гады Войшалк адваяваў у Рамана Навлгр'дчыну і. стаўшы навагрулскім князем. праз некаторы час падпарадкаваў Літву. Налыпаны. Лзяволтву і практычна стварыў тое ядро, да якога пазней былі далучаны іншыя землі. што утвэрылі Вялікае княства Літоўскаег Рускае і Жамойцкае. У наступныя дзесяцігоддзі ХІІІ ст. новая дзяржава здолела адстаяць сваю незалежнасцьадбіўшы чарговыя паходы на яе галіцка-валынскіх князёў, мангола-татар і крыжакоў. 3 1293 гнавагрудскі герб «Пагоня» стаў знакам вялікага князя і гербам Вялікага княства Літоўскага. 3 1323 г. сталіцай дзяржавы стаў г. Вільня. Навагрудскае ваяводства Утворана ў студзені 1507 г. з цэнтрам у г. Навагрудку. Падзялялася на тры паветы: Ваўкавыскі. Навагрудскі, Слонімскі. У Навагрудскі павет на правах асобнай адміністрапыйна-тэрытарыяльнан адзінкі ўваходзіла Слуцкае княства, якое ў 1791 г. было ператворана ў Случарэцкі павет з цэнтрам у Слуцку. Агульная плошча НавагвуД' (кага ваяводства складала 36920 кв. км_, а насельніцтва ў сярэдзіне XVII ст.—375000 чалавек (62400 дамоў). Наваггудскімі ваяводамі былі: Іван Глінскі. Ольбрахт Гаштольд, Яц Забжэзінскі, Станіслаў Гаштольд, Грыгорый Остык, Аляксандр Хадкеві'1, Аляксандр Палубінскі, Іван Гарнастай, Павел Сапега, Мікалай РадзівілФёдар Тышкевіч, Мікалай Сапега. Аляксандр Слушкэ. Зыгмунд Радзівіл, Томаш Опега, Ежы Хоаптовіч, Крыштаф Халепкі, Пётп Вяжэвіч. Крыштаф Валадковіч. Ян КерсноўскіДзімітрый ПалУбінскі Багуслэч Уняхоўскі, СтэЛан Тызенгаўзен. Мік>лай Радзівіл. Яч Радзівіл Ежы Радзівіл. ІосіФ Ябланоўекі lodcb Несяло^скіВаяво.'ы кантраліравалі крыніпы вялікэкняжацкіх і дзяожаўных даходаў. аоганісоўвалі ўз^поеныя С’ль’ v заячодствя. ажьшпя'/лялі счдовыя Фчнкпыі "■ яамт"!чьтм cvn?e. Кавысталіся значнай незалежнасцю ад гтэнтг>ал7,?тьтх пзяржяуных оп’’ана"'. На тэрЬ!торы’ Навагрудскага ваяводства Ю гарадоў і мястэчкаў мелі Магдэбургскае права: ВаўкавыСк, Капыль, Клецк. Любча, Мір. Навагрудак. Нясвіж, Ружаны, Слонім, Слуцк. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1773 г.) Слу чарэцкі павет і ўсходняя частка ІІавагрудскага павста ўвайшлі ў Мінскую губерню Расійскай імперыі. У 1793 г. у складзе Навагрудскага ваяводства створаны Сталавіцкі павет з цэнтрам у в. Сталавічьь Ваўкавыскі павет адыйшоў да Гродзенскага ваяводства. Паводле трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Навагрудскае ваяводства ўвайшло Ў склад Расіі і ўключана ў Слонімскую губерню. 3 1921 па 1939 год існавала ў складзе Польшчы на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Утворана згодна закона ад 4.02.1921 г. аб унарміраванні прававога і палітычнага стану на землях Рэчы ПаспалітайПадзялялася на восем паветаў: Баранавіцкі, Валожьтнскі, Лідскі, Навагрудскі. Нясвіжскі, Слонімскі. Стаўбцоўскі. ІПчучынскі (з 1929 г.) Плошча ваяводства складала 22966 кв. км., насельніцтва ■—822106 чалавек у 1921 г.. 1057220 чалавек у 1931 г. Па напыянальнаму складу. згодна перапісу 1921. палякі складалі 54%, беларусы—37,8%. праваслаўныя 51.2%, рымакятолікі—34,9%. Вяяводамі Наваггудскага ваявопства былі: В. Рачкевіч, У. Янушайціс3. Бечковіч. В КостэкБепнадзкі. Пасля ўз'яднання ў час лругой сусветняй вайны (1939 гЗ Заходняй Беларус’ з БССР на тэпытоп“і Навагпудскага ваяводства была ўтворана Баранавіцкая вобласць. Навагрудскі павет Існаваў у 1507—1940 гг. у складзе Вялікага княства Літоўскага, Расійскай імперыі, Польшчы. У часы ВКЛ знаходзіўся ў складзе Навагрудскага ваявОДства. Тэрыторыя павета часова была занята рускімі войскамі ў 1534 г. і ў 1655—1660 гг., рускімі і шведскімі ў 1706 і 1709 гг. У антыфеадальную вайну 1648—1651 гг. тут адбыліся масавыя сялянскія выступленні. У пач. 70-х гг. 18 стна тэрыторыі павета былі разбіты атрады пры- хільнікаў Барскай канфедэрацыі. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.) усходняя частка Навагрудскага павета ўвайшла ў склад Расійскай імперыі. Па трэцяму падзелу Рэчы Паспалітай (1795 г.) тэрыторыя павета была далучана да Расіі і ўключана ў склад Слонімскай губерні. 3 1797 г.—у Літоўскай, з 1802 г. Гродзенскай, з 1843 г.—у Мінскай губерні. Плошча павета складала 97,6 кв. міляў. або 457,7 тыс. дзесяцін, з якіх 276 тыс. дзесяцін займалі палі. Насельніцтва ў 1861 г-—135 435 чал. (самы густанаселены павет Мінскай губерні). Па веравызнанню праваслаўных было 71%, католікаў 23,58%, іудзеяў 4,98%, магаметан 0,43%. Па сацыяльнаму складу: сельскіх саслоўяў 83.7%, гараджан 7,3% ваенных 4,4%, дваран 4,4%, духоўных асоб 0,4%. Павет складаўся з 23 валасцей. 5 паліцэйскіх станаў. У 1866 г. у павеце працавала 57 фабрык і заводаў (34 вінакурныя, 15 цагляных, 5 скіпідарных, 3 піваварныя). У 1900 г. было 19 фабрык і заводаў з агульнай колькасцю 276 рабочых. Асноўным гандлёвым шляхам у павеце была р. Нёман (8 прыстаняў). Сельскагаспадарчыя прадукты і хатнюю жывёлу адпоаўлялі ў Варшаву. Прусію, Вільню, Рыгу і інш. месцы. У 1891 г. у павеце было 29 царкоўнапоыходскіх школ. 170 школ граматы. 33 народныя вучылішчы. У вайну 1812 г. павет быў заняты французскімі войскамі. У канцы чэрвеня адбылася бітва пад Міром паміж казакамі атамана Платава і польскімі ўланамі ген. Ражнецкага. У час паўстання 1831 г. на Наваагрудчыне дзейнічаў паўстанцкі атрад колькасцю да 200 чал. на чале з ’Ю. Кашыцам і М. Межэеўскім. Пасля падаўлення паўстання да адказнасці было прыцягнута 63 чалавекі. У 1863 г. у павецс створана рэвалюцыйная арганізацыя. Начальнікам павета быў прызначаны К. Кашыц, камісарам У. БорзабагатЫ’ які з-за бяздзсйнасці ККашыца фактычна стаЎ яе кіраўніком. У павеце дзейнічалі атрады УБорзабагатага, А. Пуслоўскага, Шалевіча, Лашкевіча і інш. Каля в. Мілавіды ад~ былася адна з асноўных бітваў паўстанцаў з царскімі войскамі.