Выбраныя творы ў трох тамах. T1

Барыс
САЧАНКА
9
Барыс
САЧАНКА
Выбраныя творы ў трох тамах
Барыс
САЧАНКА
Вялікі
Лес Раман у трох кнігах
КНІГА ПЕРШАЯ I ДРУГАЯ
Мінск «Мастацкая літаратура» 1993
ББК 84Бел7 С22
УДК 882.6-31
Прадмова Серафіма Андраюка
4702120200—100
С 100-93
М302(03)—93
ISBN 5-340-01225-5 (Т. I)
ISBN 5-340-01224-7
© Б. I. Сачанка, 1993 Прадмова. С. А. Андраюк, 1993
I лёс пакалення
Барыс Сачанка ў сваіх «Думках уроссып» аднойчы запісаў: «I яшчэ дзень адзін адышоў, кануў у вечнасць. Здаецца, нічога асаблівага і не зрабіў я ў гэты дзень. I ўсё адно шкада яго. Ніколі ж больш ён не вернецца, не паўторыцца». Быццам усё проста і зразумела: кожны прайіпоўіны дзень — незваротны; ён з тых дзён, якія адпушчаны кожнаму з нас лёсам. Мінуў гэты дзень — і ён страчаны для нас назаўсёды.
У дадзеным выпадку, у адносінах да самога Сачанкі, выказванне набывае яшчэ і свой дадатковы сэнс: «нічога асаблівага і не зрабіў я ў гэты дзень».
Сачанка-пісьменнік вылучаецца выключнай працавітасцю. Нават сярод прадстаўнікоў свайго пакалення. А гэтае пакаленне да лёгкага хлеба не прывыкла. (Дарэчы, як і папярэдняе — ваеннае.) I не толькі таму, што прыпала на гнятлівыя ваенныя і бясхлебныя пасляваенныя гады. «Дома, у роднай вёсцы,— успамінае Барыс Сачанка,— першыя гады (сям’я ў канцы вайны была вывезена ў Нямеччыну.— С. А.) таксама жылося не соладка. Пакуль пабудавалі хату, агоралі карову, узбіліся на сякуютакую гаспадарку — хапіла ўсім, а найбольш бацьку — ён захварэў на раматус і праляжаў у бальніцы мала не год. не могучы стаць на ногі...» Падобное, блізкае гэтаму, напэўна, мог бы сказаць (ды і гаварыў) не адзін празаік ці паэт з пакалення дзяцей вайны. Была і ёсць, думаецца, і прычына іншага характару, прычына больш глыбінная.
Самыя жахлівыя гады сталіншчыны (перадваенныя і першыя пасляваенныя), а таксама фашысцкая акупацыя вытравілі душу народа, духоўнае жыццё імкнуліся давесці (і паспяхова гэта рабілі) да самага нізкага ўзроўню. Яно тагачасным гаспадарам было не патрэбна. У вайну быў адчайны рывок да самасцвярджэння, бо трэба было выжыць. 1 вось калі стварыліся больш менш спрыяльныя ўмовы ў сярэдзіне 50-х гадоў, як узнялася, як забурліла духоўная энергія народа. Каб выжыць, каб жыць, арганізм народны трэба было напоўніць духоўнай энергіяй. Прага
духоўнасці вызначала стан грамадства. У найбольшай ступені гэта адчулі, усвядомілі і выявілі пісьменнікі ўдзельнікі вайны і пісьменнікі дзеці вайны. Апошніх потым называлі філалагічным пакаленнем. Менавіта тут, у філалогіі і праз філалогію, літаратуру чэрпалі яны духоўную энергію.
Сачанка піша: «Цэлымі днямі я не выходзіў з бібліятэкі, спачатку сваёй, універсітэцкай, пасля і ленінскай — «Ленінкі», як мы яе называлі. Чытаў. Якраз тады рэабілітавалі многіх пісьменнікаў, і кожны дзень я адкрываў для сябе ўсё новых і новых аўтараў. Сярод іх асабліва многа было беларускіх, пра якіх я чуў краем вуха яшчэ ў школе ад настаўнікаў,— Дубоўка і Хадыка, Скрыган і Зарэцкі, Галавач і Гартны, Чарот і Гарэцкі, Александровіч і Пушча, Дудар і Баранавых, Каваль і Астапенка...»
Напісана гэта было ў верасні 1964 года.
Ужо значна пазней, у 1987 г., у гутарцы з Алесем Бяляцкім пісьменнік скажа: «Няўвага да мінулага свайго народа, да яго гісторыі, культуры, мовы бясследна не праходзіць. Бездухоўнасць — страшная рэч, яна нараджала варвараў, вандалаў, фашыстаў...
Таму, мне думаецца, трэба ўсе сілы кінуць на тое, каб павесці рашучую барацьбу з бездухоўнасцю».
Сёння адносіны да праблемы духоўнасці, як бачым, глыбока свядомыя, гістарычна абгрунтаваныя. Яна бачыцца даволі шырока, пераважна ў плане агульнаграмадскім — як асноўная задача дзейнасці творчай інтэлігенцыі.
Тады ж, у тыя часы, на пачатку творчай дарогі, трэба было духоўна наталіць душу і розум. Яны былі галодныя. To быў голад пакалення, а мо больш дакладна, то быў духоўны голад народа, які пакаленне дзяцей вайны адчула фізічна і выявіла найбольш непасрэдна, адкрыта.
Асабліва інтэнсіўнае духоўнае наталенне адбывалася ў другой палове 50-х гадоў, пасля XX з’езду Камуністычнай партыі, пасля выкрыцця культу асобы Сталіна. Нельга сказаць, што да гэтага душа народа драмала, а розум быў нерухомы. Усенародны ўздым у гады Вялікай Айчыннай вайны разбудзіў глыбінныя духоўныя народныя сілы. У першыя пасляваенныя гады яны стрымліваліся, часам даволі рашуча, жорстка. Але душа народа, душа моладзі жыла, была падрыхтавана прыняць духоўную энергію навакольнага свету, гісторыі. I яна яе актыўна прымала.
Духоўнае наталенне ішло як бы з дзвюх крыніц — нацыянальнай і сусветнай. Адна — нацыянальнае мінулае, нацыянальная гісторыя, другая — сусветная літаратура, набыткі сусветнай культуры. I няхай сабе не дужа працяглы быў тады перыяд духоўнай свабоды, нашай адкрытасці свету і гісторыі. Галоўнае — чалавек адчуў радасць свабоды (хоць сабе і далёка няпоўнай), вялікую радасць жыццятворнага духоўнага
паталення. Гэта засталося. Пазней, у часы не самыя лёгкія для чалавечай свабоды, радасць свабоды і радасць духоўнага наталення жыла і давала жыццё чалавеку і народу. Чакала свае пары, выкарыстоўвала любую магчымасць.
Узятае чужое (народаў іншых і народа свайго) апладняла асабістае — багатае, жывое, балючае, уводзіла яго ў гісторыю нацыянальную, падключала да падзей агульназначнага зместу і сМісу.
Сёння так усё бачыцца.
Тады ж, напэўна, было жаданне, было імкненне, унутраная неўсвядомленая патрэба. Прычым патрэба не толькі ўзяць, але і аддаць, сказаць.
У вышэйпамянёных «Думках уроссып» ёсць і такое разважанне Барыса Сачанкі:
«Адламала галіну, на якой поўна зялёных яблык. Я як гэтая галіна. Поўна ва мне задум, якія прападуць са мною» (I. Мележ, «Дзённікі. Запісныя кніжкі»).
Колькі іх — гэтых без пары адламаных галін... Hi ў адной, здаецца, літаратуры няма так многа, як у нашай, беларускай... С. Палуян... Цётка... М. Багдановіч... А. Гарун... П. Трус... У. Жылка... Л. Калюга... М. Чарот... II. Галавач... Э. Самуйлёнак... М. Гарэцкі... Я. Купала... Р. Мурашка... 3. Астапенка... К. Чорны... С. Крывец... М. Сурначоў... В. Таўлай... Б. Мікуліч... А. Чарнышэвіч... М. Лупсякоў... У. Нядзведскі... А. Сербантовіч... С. Блатун... Сам Іван Паўлавіч Мележ... Ды і пасля яго ўжо... Е. Лось... Р. Семашкевіч... У. Караткевіч... В. Бечык... Колькі няздзейсненых задум, надзей, колькі недапісаных ці і зусім ненапісаных твораў!
Крыўдна і горка! I галоўнае — ніхто нічым памагчы не можа, каб спыніць гэта...
Быццам наканаванне, пракляў нас хто...»
Так бачыць пісьменнік лёс народа — праз лёс літаратуры, праз лёс яе творцаў. Бачанне трагічна-балючае. Але роспачы няма. Няма ні ў Сачанкі, ні ў пакалення, да якога ён належыць. Пра гэта сведчыць творчасць, літаратурна-грамадская дзейнасць, чалавечыя паводзіны.
Зразумела, не толькі сённяшнія. Усе.
Адчуванне (спачатку), усведамленне (пазней і сёння) сваёй адказнасці за духоўны стан народа выклікала жаданне працаваць, рабіць усё для яго, для сваёй зямлі. Рабіць тое, што не зроблена іншымі пакаленнямі, рабіць за тых, хто па той ці іншай прычыне не змог зрабіць таго, што было наканавана яму зрабіць, што мог бы зрабіць, зрабіў бы. Каб не...
Няхай не здасца гэта занадта гучным. Суб’ектыўна пра гэта, можа, ніхто і не думае. Але аб’ектыўна робіцца так. Дастаткова паглядзець на зробленае гэтым пакаленнем. Колькі твораў, кніг...
Адметны і сам характар твораў і творчасці. Нікога з іх (а гэта ж пакаленне філалагічнае), асабліва на пачатку творчага шляху, мастацкасць сама па сабе не цікавіла. Мала хто займаўся эксперыментатарствам, фармальнымі пошукамі. Хоць, зразумела, мастацкая культура іх творчасці даволі высокая, высокая і філалагічная адукаванасць: гэта ж філалагічнае яакаленне. Трэба мець на ўвазе і тое, што на пачатку творчага шляху ўсе яны ў той ці іншай ступені прычыніліся да выдатных здабыткаў літаратуры XX стагоддзя.
I ўсё ж фармальныя мастацкія пошукі іх не захапілі. Ва ўсякім разе болын-менш прыкметна.
Чаму?
Найперш, мусіць, таму, што ўся іхняя асабістая жыццёвая біяграфія з жахлівым ваенна-акупацыйным дзяцінствам і пасляваенным галоднанішчымным, абарваным юнацтвам не штурхала іх да пошукаў чыста фармальных, да засяроджанасці на чыстай мастацкасці. Сама літаратура, перадваеннымі рэпрэсіямі і ваенным ліхалеццем адарваная і адрываная ад жыватворных зямных крыніц, зусім не мела эстэтычнага грунту, эстэтычнага імкнення займацца чыстай мастацкасцю. Зноў жа чытач, народ беларускі, яго згаладалая душа і апустошаны татальнай уніфікацыяй розум прагнулі жывога жыцця, чорнага хлеба праўды. To быў час, калі інтарэсы агульныя, грамадскія, народныя былі вышэй за ўсё. 1 яны ні ў якой ступені не супярэчылі інтарэсам асобы, у тым ліку інтарэсам творчай асобы. To было адзінства інтарэсаў і пакаленняў. Адзінства, народжанае жыццём, нашай гісторыяй.
3 цягам часу, у працэсе творчага станаўлення, творчага выяўлення асобы, усё больш акрэсліцца непаўторнасць кожнай творчай індывідуальнасці, больш устойлівы характар набудзе адметнасць. Але агульнасць прынцыпаў асноватворных, тых, што вызначаюць узаемаадносіны мастака з рэчаіснасцю, разуменне чалавека ў свеце, характар мастацкага ўзнаўлення жыцця і навакольнага свету, застануцца адзінымі і ў прынцыпе нязменнымі.
Час, жыццёвыя ўмовы, самаадчуванне народнае і творчае, усведамленне свайго прызначэння як бы штурхалі літаратуру, кожнага творцу да непасрэднага дзеяння, да актыўных узаемадачыненняў з жыццём, з духоўна-эстэтычнай атмасферай. з людзьмі іншымі. Кожны пісьменнік, кожны творца наогул не толькі імкнуўся як мага болып узяць — ад жыцця, ад гісторыі, ад літаратуры, але і аддаць — выказаць сваё,— набалелае, перажытае, найперш асабістае. Ды ў гэтым асабістым адбіты быў лёс народны, трагічны і гераічны лёс краіны. Вось гэтая творчая тэндэнцыя актыўнай непасрэднай эстэтычнай аддачы, нягледзячы на індывідуальныя асаблівасці, для гэтага пакалення засталася і па сённяшні дзень.
Пра творчае самаадчуванне сярэдзіны 50-х гадоў Сачанка, напры-
клад, пісаў: «Першая кніга маёй прозы «Дарога ішла праз лес» убачыла свет у 1960 годзе. Тады я, студэнт пятага курса універсітэта, працаваў ужо ў штаце рэдакцыі часопіса «Вожык», рыхтаваўся да абароны дыпломнай работы і амаль не думаў над рознымі «праблемамі, задачамі, цяжкасцямі і складанасцямі», якія ўзнікалі, імкнуўся проста іх пераадольваць. Сказаць па праўдзе, на ўсё астатняе ў мяне не хапала часу — перажытае ў вайну ды і потым аж распірала, прасілася на паперу. I я выбіраў кожную вольную хвіліну, каб пісаць ці чытаць тое, што пісалі іншыя».
Ёсць у гэтай тэндэнцыі і свае пэўныя слабасці: бывае, створанаму не хапае перажытасці, філасофскай асэнсаванасці — што ўзяў, тое і аддаю, не заўсёды суб’ектыўныя адносіны ўзгоднены з аб’ектыўнай жыццёвай асновай творцаў, часамі больш ці менш выразна выяўляюцца сімптомы публіцыстычнасці і агулыпчыны. Гэта хвароба, калі можна назваць яе так, агульная, аб’ектыўнага характару. А можа, гэта і не хвароба, а адметнасць, адзнака жыццёвага і творчага лёсу пакалення і яго прадстаўнікоў. Ад лёсу ж нікуды не ўцячэш. Ен твой і ў табе.
Барыс Сачанка — прадстаўнік свайго творчага пакалення. Пра гэта ён сам неаднойчы гаварыў, ганарыцца гэтым пакаленнем.
У прыватнасці, адзначаючы пастаянна дасягненні свайго пакалення ў прозе і паэзіі, пісьменнік падкрэслівае і такое:
«Да гонару свайго пакалення можна сказаць і яшчэ адно: мы мала сварыліся між сабою, мала высвятлялі адносіны адзін да аднаго, мы працавалі. Працавалі дружна, да самазабыцця — кожны з нас нібыта спяшаўся выказаць усё, што ведае, бачыў, перажыў... Тэта мы робім і цяпер».
Так, працавалі і шмат працуюць сёння, па сутнасці, усе з гэтага пакалення. Сачанка — сярод тых, хто асабліва. Зразумела, маецца на ўвазе праца творчая і як вынік яе — кнігі, кнігі...
За 37 гадоў творчасці (першае апавяданне было надрукавана ў 1956 г. у часопісе «Маладосць») выдадзена 40 кніг. Выбраныя творы ў 3-х тамах, якія выходзяць на падыходзе да шасцідзесяцігадовага юбілею пісьменніка (нарадзіўся 15 мая 1936 г.) і куды амаль нічога не ўключана з папярэдніх Выбраных твораў у 2-х тамах, змяшчаюць далёка не ўсё, створанае ім толькі за апошняе дзесяцігоддзе.
I вось перачытваючы творы трохтомніка, суадносячы іх з творамі папярэднімі, разглядаючы іх як творы, напісаныя прадстаўніком пісьменніцкага ці больш шырока — творчага пакалення дзяцей вайны і пасляваеннай нішчымніцы, можна выдзеліць даволі выразныя ідэйна-тэматычныя творчыя лініі ці напрамкі. Па-першае, творы, звязаныя з мінулай вайной. Яны па аб’ёму, па ідэйна-мастацкай значнасці займаюць, відаць, галоўнае месца. Па-другое, творы, якія не толькі сваёй праблематыкай, але і жыццёвым матэрыялам, рэальнай жыццёвай асновай звязаны з су-
часнасцю. Па-трэцяе, гэта ўсё, што звязана з гісторыяй — далёкай ці больш блізкай. У творах публіцыстычных і эсэістычных апошнія дзве лініі пераплятаюцца, часта зліваюцца. Увогуле ж вылучэнне гэтых трох ліній вельмі ўмоўнае.
Пачынаючы з першай кнігі «Дарога ішла праз лес» і да нашых дзён, да рамана «Вялікі Лес>>, да сучаснай публіцыстыкі, тэма вайны ў творчасці Барыса Сачанкі прысутнічае нязменна.
У сваёй аўтабіяграфіі пісьменнік згадвае: «Помню барвовыя пажарышчы на ўсё неба, плач асірацелых дзяцей, жахлівыя размовы пра немцаў, пра тое, што ўсіх нас чакае тут, у акупіраванай ворагам вёсцы... Потым прыйшлі і самі немцы — пачалося жыццё, поўнае трывогі і страху. Па вечарах выюць сабакі — значыць, уночы з лесу прыйдуць партызаны. Пасля партызан удзень абавязкова прыедуць з Хойнікаў карнікі і будуць расстрэльваць тых, хто чым-небудзь памагае партызанам. Зноў усю вёску згоняць на майдан да клуба, зноў будуць апытваць людзей і зноў забіваць... Маці мая ўвесь час калоціцца і за сябе, і за пецярых дзяцей, якія не падымуць яшчэ і адзін аднаго,— бацька ж на фронце! — і за таго старога яўрэя, што кожны раз, як прыязджаюць немцы, прыбягае хавацца да нас на гарышча, пад ляжак... У хаце холад, есці... няма чаго...»
Былі ўцёкі, разам з аднавяскоўцамі, з акружанаЙ фашыстамі вёскі. Была Нямеччына, куды вывезлі ў чэрвені 1943 года ўсю сям’ю.
I ці трэба здзіўляцца, што Сачанка, як і іншыя пісьменнікі і паэты яго пакалення, зноў і зноў вяртаецца да тых незабыўных у жыцці народа і ў жыцці асабістым дзён. Вяртаецца, каб хоць у малой ступені пазбыцца цяжару ўспамінаў пра тыя дні, каб праз шмат гадоў усё ж раза брацца ва ўсёй складанасці і заблытанасці нацыянальнай драмы, каб словам сваім прылучыцца да сённяшніх клопатаў чалавецтва аб захаванні міру на нашай планеце.
Пачаўшы з паказу асобных фактаў, падзей, у аснове сваёй драматычных, a то і трагічных, пісьменнік мэтанакіравана ішоў да шырокага эпічнага ўзнаўлення і асэнсавання беларускай вёскі ў гады вайны. На гэтым шляху даволі прыкметнымі вехамі вылучаюцца аповесці «Пакуль не развіднела» (1965), «Апошнія і першыя» (1966), »Аксана» (1968),раман у навелах «Чужое неба» (1969—1973), нарэшце, раман «Вялікі Лес» (1976-1982).
Сёння ў гэтай невычзрпнай, неабдымнай тэме мінулай вайны Сачанку найперш цікавіць драматычны лёс нацыянальнай інтэлігенцыі, нацыянальнай культуры. Тут ён у многіх адносінах выступае першаадкрывальнікам. Творы ягоныя, крытыка-публіцыстычныя артыкулы, эсэ, насычаныя багатым канкрэтным матэрыялам, грунтуюцца на зноў жа саліднай дакументальна-фактычнай аснове, прасякнуты клопатам пра нашу літаратуру, пра нашу культуру.
Асаблівае месца ў творчасці Барыса Сачанкі займае аповесць «Апош-
нія і першыя». У гэтым творы моцна адбілася тое, што сёння называюць «памяць Хатыні». Разам з аповесцю I. Пташнікава «Тартак» (1967) ён, твор гэты, па сутнасці, адкрывае ў нашай літаратуры гэтую трагічную тэму.
Родная вёска Сачанкі ў 1943 годзе была спалена, а жыхары яе выгнаны ў Нямеччыну. А былі ж вёскі, знішчаныя разам з людзьмі. Пра гэта ведалі ўсе — і дарослыя, і дзеці. Дзіцячым розумам, дзіцячым сэрцам успрымалася ўсё гэта як штосьці невытлумачальна жахлівае, як насланнё нейкае. I калі пазней Сачанка пісаў пра спаленую разам з яе жыхарамі вёску Рудню (а менавіта пра гэта аповесць «Апошнія і першыя»), то памяць яго жывілі ўспаміны тых гадоў. Было б, відаць, няправільна шукаць рэальнага пацвярджэння ўсіх падзей, сітуацый, якія ёсць у творы. He ў гэтым прызначэнне мастацкай літаратуры. Галоўнае — праўда чалавечых пачуццяў і перажыванняў у экстрэмальных умовах, праўда агульнай эмацыянальнай атмасферы, адпаведнасць іх таму, што было ў сапраўднасці.
Чытаючы першыя старонкі аповесці, суадносячы іх з тым, што напісана ў аўтабіяграфіі пісьменніка, лёгка заўважыць, што пісаў ён пра асабіста перажытае, адчутае, пабачанае на ўласныя вочы.
У кнізе «Я з вогненнай вёскі...» (у расказах людзей, якія перажылі жахі карных экспедыцый-вынішчэнняў) неаднаразова падкрэслены своеасаблівы ўнутраны стан чалавека, які толькі што глядзеў у вочы смерці, бачыў, як гінулі тыя, з кім ён дагэтуль жыў, як гінуў і сам. Пасля пабачаных і перажытых жахаў амаль у кожнага з’яўлялася адчуванне, што ён застаўся адзін на свеце, больш нідзе нікога жывога няма.
Герой аповесці «Апошнія і першыя» таксама перажывае нешта падобнае. Прыходзячы на папялішча знішчанай разам з людзьмі роднай вёскі, ён думае, што нічога ўжо няма таго, з чым ён зжыўся. «Ёсць толькі хіба вось гэтае папялішча ды шырокае, неабдымнае неба над галавою... Ды яшчэ цішыня... Дзень і ноч цішыня. Так ціха, што, здаецца, нідзе, на ўсім белым свеце, ніхто ўжо не жыве — усіх пастралялі, папалілі пемцы. Hi смеху, ні крыку, ні лаянкі — усё супакоіла, прыглушыла смерць».
Або вось яшчэ адчуванне: «Я і сам не ведаў, чаму я ўсе гэтыя дні нават не падумаў ісці шукаць людзей. Я зусім забыўся, што яшчэ дзе, акрамя нашай вёскі і Замошак (суседняй спаленай вёскі.— С. А.), могуць быць жывыя людзі».
Тады, калі была напісана аповесць, яшчэ не было кнігі «Я з вогненнай вёскі...», не было іншых пісьмовых сведчанняў людзей, якія неяк выжылі пасля карных экспедыцый.
Адкуль жа тады гэтая праўдзівасць у паказе ўнутранага стану чалавека ў тых жахлівых умовах?
Памяць, учэпістая дзіцячая памяць змагла захаваць сапраўднае аблічча тагачаснага жыцця, аблічча вайны, змагла захаваць атмасферу
тых дзён, своеасаблівасць ілавечых паводзін. Талент дазволіў па-мастацку пераканальна перадаць гэта.
Увогуле ў гэтай аповесці ёсць тыя істотныя якасці, якія заўсёды выклікаюць давер да твора мастацтва — узаемаадпаведнасць зместу і формы, арганічная ўзгодненасць эмацыянальнай атмасферы і ўзноўленых падзей, адпаведнасць характару апавядальнай манеры ўнутранаму стану героя, ад імя якога вядзецца апавяданне. У апавяданні натуральна зліваецца голас хлапчука і голас дарослага мужчыны. Само апавяданне насычана нязбытным чалавечым болем.
Памяць Хатыні — трагічная памяць народная. I як памяць народная, яна невымерная і невычэрпная. Увогуле той жыццёвы вопыт вайны, які выпаў на долю пакалення сённяшніх шасцідзесяцігадовых, унікальны. Жахліва унікальны. Тое, што кожны змог убачыць у жыцці, убачыць у іншых умовах немагчыма. Багацце жыццёвых фактаў самага рознага характару, разнастайнасць падзей, сітуацый — ад трагічных да фарсавых, праяўленні чалавечай псіхалогіі такія, якія ў звычайным жыцці ці ў сто гадоў магчымы. Выключная скандэнсаванасць і сканцэнтраванасць жыццёвага матэрыялу. Матэрыялу рознага характару, рознага ўнутранага зместу, рознай эмацыянальнай насычанасці.
Калі ж мець на ўвазе Сачанку, то для ягонай памяці, ягонага «вывучэння» жыцця, для ягонага духоўна-эмацыянальнага пасталення вялікае значэнне мела Нямеччына. Гэта цэлая гісторыя — выгнанне, жыццё і праца ў няволі на чужыне, вяртанне, вынікі ўсяго гэтага ў пазнейшыя гады. Шмат што ўжо сказана, шмат яшчэ — не. Можа, не будзе і ніколі сказана.
Матыў, тэма «чужога неба» прысутнічае, па сутнасці, ва ўсёй творчасці пісьменніка, напаўняючы яе драматызмам, затоеным сумам і ціхім роздумам. У сённяшніх творах матыў гэты і адпаведны настрой некалькі ўжо прыглушаны.
Асвойваючы, творча ўвасабляючы неабдымна складаную тэму вайны, засяроджваючы асаблівую ўвагу на найбольш «блізкіх» яму падзеях і праявах, тых, што сталі часткай ягонага жыццёвага лёсу, Сачанка ўвесь час усё ж адчуваў нейкае творчае незадавальненне — ад невычарпанасці таго матэрыялу, ад творчай неўвасобленасці больш поўнага ведання, разумення, адчування трагічнага і гераічнага народнага (ды і асабістага) вопыту. Так, відаць, можна вытлумачыць з’яўленне найбольш эпічнага твора пісьменніка — рамана «Вялікі Лес». Твор заняў свае належнае месца ў літаратуры, знайшоў свайго шматлікага чытача, стаў прыкметнай вяхой на творчым шляху самога празаіка.
Адчуванне такое, што ён зняў нейкі цяжар з ягонай душЫ, з яго лёсу. Цяжар ведаў, памяці, перажытага, цяжар абавязку. Вайна — гэта палярызацыя, яркае выяўленне, актыўнае ўзаемадзеянне і разам моцная ўзаемазалежнасць, глыбінная счэпленасць розных сацыяльных сіл, груп людзей, розных чалавечых лёсаў, асабістых памкненняў. Усё залежна
адно ад другога, непадзельна. Усё выразна акрэслена, бачыцца няўзброеным вокам.
I вось гэтае агульнае цэласнае тагачаснае бачанне, успрыманне рэчаіснасці пісьменніку трэба было ўвасобіць — зняць з душы, забраць з памяці. Але на ўзроўні сённяшніх ведаў, сучаснага ўсведамлення мінулага гэтага ўзнаўлення было ўжо мала. Захацелася карціну ўзбагаціць і пашырыць, падзеі разгарнуць. Атрымалася, што часта пашырэнне і разгортванне не насычалася эмацыянальна, арганічна не ўваходзіла ў свет Вялікага Лесу. Сам жа свет гэты багаты, складаны, рухомы, напоўнены жывымі чалавечымі характарамі. Сачанку ўдалося паказаць вайну як народную — не толькі ў супраціўленні, але і ва ўсёй як складанасці, супярэчнасцях. Гэта вайна палескай вёскі, яе жыхароў, і адначасна вайна Беларусі. Гэта вайна пісьменнікава, якой ён яе захаваў у памяці, у сэрцы.
За Вялікім Лесам выразна бачыцца Вялікі Бор, родная вёска Барыса Сачанкі. Менавіта пра яе так лірычна-ўсхвалявана напісаў ён у сваім рамане «Чужое неба»: «На Палессі, на самым поўдні Беларусі, ёсць куточак зямлі, асабліва мілы, дарагі майму сэрцу. Дзе б ні быў я, куды б ні закінула мяне доля, не-не дый згадаю яго. У радасці і ў журбе, з блізкіх і далёкіх дарог я вяртаюся зноў і зноў туды, дзе сярод старых, пракаветных лясоў і вялізных, неабсяжных балот на пясчанай выспе раскінулася вёска, у якой я нарадзіўся, у якой жыве і сёння мая маці, жывуць браты ».
Напісаў у самым пачатку твора, тым самым як бы надаўшы адпаведную танальнасць і вызначыўшы для чытача аўтарскі пункт гледжання на падзеі — адкрыта лірычна-суб’ектыўны.
«Як Антэй, дакрануўшыся маці-Зямлі, набіраўся новых сіл, так і я, наведаўшы родныя мясціны, гаюся, на доўгі час пазбываюся сноў...
Сноў свайго трывожнага, абпалеяага нягодамі маленства...»
Словамі гэтымі «Чужое неба» канчаецца. Яны перадаюць асноўны сэнс таго, што турбавала і хвалявала пісьменніка, калі ён пісаў гэты твор, і пра што яму трэба было расказаць чытачу. Расказаць не толькі дзеля таго, каб скінуць цяжар з душы, вызваліць памяць ад пакутлівых успамінаў: такое застаецца з чалавекам да канца дзён яго. Цяжар да канца скінуты не быў. Пісьменнік тут расказаў як бы пра вайну сваю асабістую. Пра вайну іншых, якую ён бачыў і ведаў, пазней напісаў «Вялікі Лес». Але як у адным творы, так і ў другім падзеі ў пераважнай большасці разгортваюцца ў родных мясцінах пісьменніка. Ды не толькі ў гэтых творах. А вялікі нарыс «Зямля маіх продкаў» (1963)? А палеская быль «Агліцкая сталь» (1964) ці «Дыярыуш Мацея Белановіча» (1973)? А «Дзік-бадзяга» (1963) ці тыя ж «Апошнія і першыя»? А творы адной запошніхкніг «Родны кут» (1989)? А «Запіскі аб радыяцыі» ці «Паездка ў «зону» (1990)? А шматлікія — лепшыя — апавяданні?..
У аснове іх — падзеі (рэальныя ці выдуманыя), якія адбываліся на Палессі. Прырода ў іх палеская, героі —людзі, надзеленыя своеасаблівай паляшуцкай псіхалогіяй, глыбокім арыгінальным розумам, насычаны творы паветрам палескіх лясоў і балот, у іх роднае і чыстае неба бацькоўскай зямлі.
Існуе ў літаратуры (відаць гэта і ў творчасці Барыса Сачанкі) у пэўным сэнсе парадаксальная заканамернасць: чым далей па часе пісьменнік адыходзіць ад сваёй «малой радзімы», тым бліжэй у творчасці падыходзіць да яе. I тут не толькі ўзроставая настальгія. Раней у Сачанкі бачыўся творчы рух як бы ад публіцыстычна-лірычнага захаплення родным кутком зямлі, яго мінулым і сучасным да глыбока гістарычнага, сацыяльна-этнаграфічнага і філасофскага яе спасціжэння. Праўда, у апошні час гэтая творчая заканамернасць парушылася, прычым даволі прыкметна. Пачатак востра публіцыстычны, у многім выкрывальны, эмацыянальны настрой болю, глыбокай узрушанасці вызначаюць сёння лад Сачанкавых твораў.
«Раней ездзіў я ў сваю вёску, каб набрацца сіл, асвяжыць памяць, памаладзець душою, падужэць.
Цяпер пасля паездак дадому падоўгу хварэю. I фізічна, і маральна. Мілы, дарагі куточак — і яго атруцілі, так раптоўна адабралі ў мяне ды і ў многіх, хто нарадзіўся там, жыў...»
Адабралі пасля чарнобыльскай катастрофы, што адбылася ўсяго за якую паўсотню кіламетраў ад роднай пісьменнікавай вёскі. Катастрофа прынесла страшэннае парушэнне ўсёй рэспубліцы, народу. Для Сачанкі ўсё гэта стала асабістым, асабліва балючым. Агульныя лічбы, агульныя разважанні і прагнозы адразу ж афарбоўваліся ў колеры асабістых успрыманняў і перажыванняў.
Прачытаем вось хоць бы гэты запіс з «Запісак аб радыяцыі» (1986 — 1990):
«Нарэшце, праз тры гады пасля аварыі, надрукавана карта, дзе і якія грыбы можна збіраць. Mae родныя мясціны ў першай зоне, куды, як сказана ў каментарыях, у лес «з кошыкам уваходзіць не трэба». Паўраспад цэзію-137 доўжыцца каля трыццаці трох гадоў... Значыцца, я больш ніколі ўжо не патрымаю ў руках, не з’ем ні баравіка, ні падасінавіка, ні рыжыка, ні якога іншага грыба са свайго лесу. А насіў жа я іх калісьці кашалямі. I калі вучыўся ў школе, ды і потым. Бывала, падхопішся з пасцелі на досвітку, яшчэ нацямочку,— і ў лес. Ідзеш па аднаму табе вядомых сцежках, адгрыбовішча да грыбовішча. Збочыш у малады бярэзнік, потым — на хвойнік. Пашастаеш па ягадніку, верасе, выскачыш на дубняк — «дубіну», як у нас кажуць, і, вядома ж, абтупаеш, аббяжыш граду, дзе растуць надта ж прыгожыя, рэліктавыя баравікі з белым тоўстым коранем і чорнай, проста аксамітнай шапкаю...
Дадому вяртаешся ў позняе снеданне. I паставіўшы кашэль перад сабою, перабіраеш грыбы — адны сушыць, другія смажыць, трэція саліць.
I зноў бачыш сябе ў лесе, успамінаеш, дзе якога грыба браў, як ён сядзеў, як ты яго шукаў...
Няўжо ўсяго гэтага я больш не спазнаю?..»
Боль пытання так зразумелы. Для Сачанкі, пісьменніка і чалавека, знікае цэлы свет, свет для яго самы блізкі і дарагі, свет, з якога ён выйшаў, але які ўзяў з сабою і панёс у сабе, свет, дзе знаходзіліся тыя крыніцы, якія жывілі яго духоўна, жывою вадою загойвалі душэўныя раны і наталялі пачуцці.
Неба дзяцінства, неба бацькоўскай зямлі, такое чыстае, блакітнае і празрыстае, не так даўно яно ўзвышала чалавека, узнімала да жыцця. Паветрам гэтага неба, гэтай зямлі Палесся насычаны лепшыя творы пісьменніка.
Сёння неба гэтае пацямнела, яно гняце чалавека. Зямля тоіць небясііеку. Трывога і несііакой ахоплівае ўсю існасць, боль нрацінае сэрца.
А як жа Сачанку-пісьменніку?! Ен жа так «прывязаны» ў сваёй творчасці да роднага кутка зямлі, яго людзей, іхніх звычаяў і нораву, да прыроды і гісторыі краю.
Менавіта такая нязменнасць жыццёвых сімпатый надае ягонай творчасці пэўнасць, мэтанакіраванасць і ўстойлівасць, з'яўляецца галоўнай крыніцай яе жыццёвасці і адметнасці, яе ідэйна-мастацкай глыбіні. I пра што б ні пісаў Сачанка, якую б жанравую ці апавядальную форму мастацкага ўзнаўлення ні выбіраў, усё ў канчатковым выніку вырашае ступень заглыбленасці ў канкрэтную жыццёвую аснову, яе ўнутраная, этычная і псіхалагічная, арганічная адпаведнасць пісьменнікаваму светаўспрыманню.
Так было...
Сёння, калі свет рэальны (і ў гэтым вялікім свеце жыццёвы свет пісьменнікаў) парушаны, а над яго (свету) існаваннем Лёс увогуле паставіў пытальнік, гаварыць пра арганічнасць узнаўлення, пра гарманічнасць перастварэння, пра жыццятворнасць пафасу праблематычна. Асабліва для прозы. Час пакажа, якое выйсце знойдзе, які шлях выбера тут мастацтва. Для яго гэта выпрабаванне на жыццёвасць вялікае.
У ранейшых Сачанкавых творах тыя героі былі найбольш прывабныя, цэласныя і жыццёвыя, якія нібы вырасталі з роднай ім глебы, неслі ў сабе яе законы, яе дух і сілу. Яны, героі гэтыя, надзелены былі актыўна-гуманнымі адносінамі да жыцця, менавіта з імі быў звязаны аўтараў роздум пра месца чалавека ў сучасным свеце, пра сапраўдныя чалавечыя каштоўнасці.
Шмат давялося перажыць, выцерпець, выпакутаваць Сымону Гарапашку, ягоным родным і блізкім («Чужое неба»), I ў вайну, і пасля вайны. Ды ў складаных жыццёвых стасунках, у няроўным сутыкненні з жорсткаю сілай абставія надавала ім сілу, веру ў лепшае іхняя любоў
да роднай зямлі, упэўненасць у тым, што толькі яна ўратуе ад любых нягодаў. Маці Сымона, напакутаваўшыся на чужыне, сэрцам, думкамі, усёй сваёй істотай імкнецца дадому. «Хай галодныя, хай голыя — абы дома, на зямельцы сваёй, ля свайго поплава, пад сваім небам».
Сімвалічна, што Трахім, герой аднаго з лепшых апавяданняў Сачанкі «Соль» (1970), памірае ў дарозе, везучы касцам соль. Ягоная жыццёвая дарога заўсёды вяла яго да людзей. Усё, што ні рабіў ён, рабіў не толькі для сябе. Можа, нават менш за ўсё для сябе. У апошнія хвіліны жыцця, у паўзабыцці, Трахім думае, што «недарэмна пражыў сваё жыццё. У вёсцы стаіць зрубленая яго рукамі хата, расце пасаджаны ім сад... У горадзе жыве сын. яго сын Раман, унук Артурык... Паднімаецца ўгору, імкне да святла, да сонца... пасаджаны таксама яго, Трахімавымі, рукамі хвойнік... А колькі пахадзіў ён за плугам, пераараў зямлі! Колькі памалаціў збажыны, нарыхтаваў стагоў сена, памалоў зерня, колькі папасвіў кароў...» I няма тут нічога незвычайнага, хоць трохі выключнага. Звычайнае жыццё звычайнага чалавека, селяніна-працаўніка. Затое якая жыццёвая моц, натуральнасць, пэўнасць!
Сачанка добра бачыць і тое, што нясе час, што нясе навукова-тэхнічная рэвалюцыя простаму чалавеку, як яна, парушаючы звыклы, усталяваны вякамі, склад жыцця, руйнуе і маральныя асновы чалавечага быцця, людской супольнасці.
Глыбока народныя, засвоеныя спрадвеку адносіны да жыцця, да навакольнага свету ўласцівы бабе Адарцы («Навальніца», 1975). Драматызм яе лёсу—у пэўнай несуадпаведнасці бурнага тэхнічнага прагрэсу і ўстойлівага, традыцыйнага чалавечага бытавання і светаўспрымання. Значныя пераўтварэнні ў свеце, як у грамадска-сацыяльных узаемаадносінах, так і ў прыродзе, далёка не заўсёды, а можа, і ніколі, не абыходзяцца без болю для чалавека. За вякі ва ўзаемаадносінах яго з навакольнай прыродай выпрацаваліся пэўныя законы ўзаемаўзгодненасці, натуральнай раўнавагі. I ўсялякае гвалтоўнае парушэнне гэтай раўнавагі, гэтай узаемаўзгодненасці адразу ж адбіваецца і на прыродзе, і асабліва драматычна на чалавеку. Навука ўсведамляе сёння гэта глыбока і востра. Літаратура — не ў меншай ступені. Літаратуру найперш цікавіць і хвалюе духоўны, маральны амест лраблемы.
Апавяданне «Навальніца» напісана даўно, яшчэ ў 1975 годзе. Сёння, пасля Чарнобыля, яно чытаецца з асаблівым адчуваннем. У ім бачыцца папярэджанне ад таго, што адбылося, і ад таго, што можа чакаць нас, чакае. Унутранае чалавечае непрыняцце, чалавечая трывога ніколі не бываюць дарэмнымі, не пацверджанымі.
Іншы бок глабальных і разам з тым самых канкрэтных (што называецца на бытавым, штодзённым узроўні) узаемаадносін чалавека з навакольным светам паказаны Сачанкам у адным з самых дасканалых яго апавяданняў «Ваўчыца з Чортавай Ямы» (1975). Пафас твора скіраваны
супроць бяздумна-жорсткіх адносін да свету жывой і нежывой прыроды; тактоўна, неназойліва, усім эмацыянальным ладам і мастацкай логікай сцвярджаецца думка: усялякая бяздушная жорсткасць у адносінах да жывога і нежывога навакольнага свету выклікае жорсткасць у адказ, парушае ўсталяваную ў свеце раўнавагу, пэўнасць. Думка сама па сабе не такая, відаць, ужо і новая. Але ў мастацтве мае сэнс яе канкрэтнае ўвасабленне, мастацкае абгрунтаванне.
Часта здараецца, што той ці іншы празаік ва ўсіх сваіх творах (ці амаль ва ўсіх) распрацоўвае як бы адну асноўную сацыяльна-этычную, псіхалагічную мадэль характару. I гэта ні ў якой меры не недахоп. Бываюць тут дасягненні выключныя. Але ёсць у мастацтве і іншы шлях узаемаадносін з рэчаіснасцю, шлях не менш плённы і ўдзячны — спасціжэнне жыцця ва ўсім яго багацці, у самых розных праяўленнях. Ды і тут можа існаваць таксама пэўны нібыта падзел: аднаго пісьменніка ў жыцці найперш цікавяць якіясьці новыя з’явы, факты; другога — выключныя падзеі, незвычайныя сітуацыі; трэцяга — вострыя канфлікты; чацвёртага — чалавек, ягоныя паводзіны ў самых розных сітуацыях.
Ва ўсіх ягоных творах Сачанку найперш цікавіць чалавек, чалавек часам у самых нечаканых жыццёвых стасунках. Творчасць пісьменніка і прываблівае чытача багаццем жывых чалавечых характараў, разнастайнасцю гісторый, сітуацый. Беручы розныя рэальныя гісторыі, розныя жыццёвыя калізіі, па-мастацку іх распрацоўваючы, даследуючы, Сачанка імі і праз іх правярае і вывярае чалавека. I аказваецца, што чалавек гэты вельмі розны, надзвычай па-рознаму сябе паводзіць у неаднолькавых абставінах, у розных сітуацыях. Супрацьстаяць жорсткай сіле абставін, не паддацца іх уладзе ўдаецца не кожнаму. Хутчэй атрымліваецца наадварот: раз паддаўшыся іх уздзеянню, чалавек становіцца поўнасцю падуладны абставінам. А яны мяняюцца пастаянна.
Усю складанасць, увесь драматызм узаемаадносін чалавека са светам абставін, асабліва грамадска-сацыяльных,Сачанка добра пабачыў за пражытыя гады на лёсе свайго пакалення, пакаленняў старэйшых, перажыў асабіста.
У гэтым сэнсе характэрныя аповесці «Не на той вуліцы» (1970) і «Запіскі Занядбайлы» (1974). З’ява, супроць якой скіраваны творы,— вельмі небяспечная была ў свой час у жыцці грамадства, не менш небяспечная і сёння. З’ява гэтая — бездухоўнасць, спажывецкія адносіны да жыцця. Чалавек, пазбаўлены высокіх духоўных памкненняў, чалавек, які згубіў ці нават не знайшоў у жыцці сваю сапраўдную дарогу, згублены для грамадства, асабіста абкрадзены. Такімі з’яўляюцца і Занядбайла ў сваіх «запісках», і Тарасюк («Не на той вуліцы»), У іх няма ўнутранага духоўнага стрыжня, жыццёвай пэўнасці і ўстойлівасці. Сфармаваны яны ў сваёй сутнасці быццам выпадковасцю. Але выпадковасцю
пэўнага часу, пэўных умоў умоў таталітарызму, чалавечага бяспраўя, пастаяннага страху, жыццёвай няпэўнасці. Такія людзі ва ўсім падуладны непасрэдным абставінам, больш таго, усяляк імкнуцца выкарыстаць іх дзеля сваіх асабістых мэт. I Тарасюк, і Занядбайла — гэта савецкія абывацелі, асноўнай зброяй якіх ва ўзаемаадносінах з грамадствам (безумоўна, і з асобнымі людзьмі) з’яўляецца дэмагогія, спекуляцыя высокімі словамі, паняццямі, гульня ў шчырасць і даверлівасць. Такія людзі шкодныя для грамадства, для чалавечай супольнасці не толькі самі сабою. Яны адмоўна ўплываюць на іншых, распаўсюджваюць хваробатворную інфекцыю. Пісьменнікам схоплены ў нашым жыцці цікавы тып чалавечых і грамадскіх паводзін, тып страшэнна шкодны і небяспечны. Дарэчы, гэта відаць яшчэ болып у першапачатковай аўтарскай рэдакцыі аповесці «Не на той вуліцы» (а менавіта яна ўключана ў трохтомнік).
Наперадзе — і для аўтара, і для літаратуры — болып глыбокае, сацыяльна-філасофскае даследаванне і асэнсаванне гэтага характару, гэтай грамадскай з’явы.
Сам пісьменнік гэтым творам (таксама, як і іншым — творам ці мясцінам у творах) выкрывальнага характару надае асаблівае значэнне. Яны для яго дарагія выяўленнем — адкрытым, прамым — ягонай грамадзянскай пазіцыі. Аўтар нібы спадзяецца на непасрэдную жыццёвую рэакцыю, на нейкі станоўчы вынік. Але аб’ектыўныя законы мастацтва не заўсёды падуладны суб'ектыўнай волі пісьменніка, не заўсёды супадаюць з ёю. Законы ж мастацтва патрабуюць не толькі непасрэднай рэакцыі, не простага выяўлення асабістых адносін, а глыбокай перажытасці, вынашанасці і погляду на тыя ці іншыя факты і падзеі як бы праз прызму гэтай перажытасці. Час крышталізуе маральныя ацэнкі, дае магчымасць канкрэтнага чалавека, канкрэтную падзею бачыць глыбінна, у суаднесенасці з лёсам іншых, з падзеямі вялікага жыцця.
У прыватнасці, для мяне найбольш блізкія тыя Сачанкавы творы, у падзейнай, жыццёвай аснове якіх ляжаць факты пісьменнікавай бія графіі, ягоны асабісты духоўны і душэўны вопыт, што вывераны ўжо часам, вопытам іншых людзей. Вопыт, які стаў жыццёвым і духоўным набыткам іншых. Найперш гэта творы пра родны кут, пра Палессе, шматпакутны і высокі лёс яго людзей.
Горад, а менавіта з ім звязана пераважная большасць твораў, прысвечаных сучаснасці, ён ужо сам па сабе не ў такой ступені духоўна глыбокі, як вёска. Ён зменлівы, рухомы, менш пэўны. Асабліва горад сучасны, горад малады. А калі ён яшчэ бачыцца вачыма вяскоўца, успрымаецца ягоным сэрцам...
Духоўная і эмацыянальная ўгрунтаванасць значна ў большай ступені адчуваецца ў творах, заснаваных на матэрыяле гісторыі. Сённяшняя Сачанкава цікавасць да гісторыі прадыктавана асабліва адкрыта сучаснасцю, яе духоўнымі патрэбамі.
Ha X з’ездзе Саюза пісьменнікаў Беларусі (красавік 1990 г.) Барыс Сачанка гаварыў: «...Мы, беларусы, шчаслівыя і разам з тым няшчасныя людзі. Шчаслівыя, бо ў нас, як у большасці народаў, ёсць свая зямля, свая мова, свая культура, сваё мінулае і сваё будучае. Няшчасныя, бо,маючы, здаецца, усё, што трэба, мы тым не менш не мелі цягам стагоддзяў сваёй дзяржаўнасці. I не мелі не таму, што не дараслі да яе ці не хацелі, а таму, што, як пісаў Якуб Колас:
Тут схадзіліся плямёны Спрэчкі сілаю канчаць, Каб багата адароны Мілы край наш зваяваць. А нас цяжка ў сэрца раніць, Пад прыгоя узяць навек, Нашы скарбы апаганіць, Душу вынесці на здзек, Каб у віры той ашукі Знішчыць нашы ўсе сляды, Каб не ведалі і ўнукі, Хто такія іх дзяды.
I кожны, хто прыходзіў з агнём і мячом на нашу зямлю, прыносіў сюды і свае парадкі, імкнуўся калі не фізічна знішчыць нас, дык духоўна».
Гэтае разуменне гісторыі Беларусі, драматычнага лёсу народа, гэтыя духоўныя настаянныя высілкі народа: каб выжыць, разуменне набытае і дзякуючы гістарычным грамадскім зменам, і, можа, у першую чаргу дзякуючы вялікім асабістым намаганням Сачанка сёння імкнецца актыўна аддаць і перадаць іншым. Менавіта гэтаму падпарадкавана ягоная творчая энергія. Ён ведае, што ў нашай гісторыі вельмі бедная фактычная аснова. Тыя факты, на падставе якіх рабіліся нейкія гістарычныя вывады, выключна бедныя, падабраныя тэндэнцыйна. Каб народ паверыў у нешта новае, патрэбны факты. Факты, якія ён не ведаў, факты, якія ад яго ўсяляк утойваліся. Факты. багацце фактаў — самае галоўнае. Шырокія абагульненні, абгрунтаванні і ацэнкі будуць пазней.
Сёння Сачанка піша пра невядомыя ці вельмі малавядомыя старонкі жыцця і творчасці Янкі Купалы і Якуба Коласа, яра драматычны лёс беларускай эміграцыі, пра Ф. Скарыну і М. Доўнар-Запольскага, В Ластоўскага і А. Гаруна, Я. Лёсіка і К. Сваяка, Я. Радзівіла і Л. Геніюш, пра Мураўёва-вешальніка, Бэндэ...
Творы гэтыя адкрыта публіцыстычныя. Нават па сваім жанры — артыкулы, эсэ. Але публіцыстычнасць гэтая грунтуецца на багатым фактычным матэрыяле, яе эмацыянальны лад узмоцнены, вывераны гісторыяй парода і сучаснымі патрэбамі нацыі.
Жыве Барыс Сачанка асабліва актыўным грамадскім і творчым жыццём. Дзейнасць грамадская і творчасць літаратурная для яго непадзельная. Бо клопат адзіны тут і мэта адна — нацыянальнае духоўнае адраджэнне. I яго дзейнасць, яго творчасць успрымаецца, бачыцца не толькі і не так сама па сабе, а як выяўленне даволі пэўнай глыбіннай грамадска-літаратурнай тэндэнцыі. А менавіта — выяўленне, вельмі характэрнае, адметнае, глыбінных духоўных намаганняў пакалення, якое шмат перажыло, шмат адчула болю, пакалення, якое жыве ў высокім унутраным напружанні, адраджае і мацуе духоўныя асновы найы'- Серафім Андраюк
Вялікі
Лес
Раман у трох кнігах
КНІГА ПЕРШАЯ
Частка першая
Калісьці, тысячы, а можа, і мільёны гадоў таму назад, тут было мора. Вада і вада, куды ні паглядзі, куды ні кінь вокам. Вада ды яшчэ неба — у ясныя, пагодлівыя дні яно спакойна блакітнела, гнала і гнала кудысь беспрытульныя валацугі-аблокі, а ў змрочныя, ветраныя і зусім злівалася з вадою, не пазнаць, дзе варочаюцца, цяжка бурляць хвалі, a дзе перакатваюцца, кіпяць хмары. Ды ўсяму, кажуць, свой час — час нараджацца і час паміраць, час быць і час нябыту. Быў час — было мора, і прыйшоў час, калі мору не трэба больш быць. I мора пачало мялець, высыхаць. Падняліся, тлуста зачарнелі мокрымі спінамі астравы, выспы, пагоркі. Там-сям бучна забуяла трава, зазелянелі кусты, дрэвы. Плоймы быстракрылых гарластых птушак і чароды пражорлівых дзікіх звяроў прывабіла да сябе мёртвае мора. Вольнаму ж — воля: было дзе гуляць, было што спажыць, чым паласавацца. Услед за птушкамі і звярамі прыблукаў сюды, а потым і асеў, пасяліўся на нядаўнім дне мора чалавек. Чалавек паляваў на звяроў і птушак, лавіў рыбу — яе аж кішэла ў ціхіх утульных завадзях,— з таго і жыў. Калі ж, каб пракарміцца, звяроў і птушак не стала хапаць, чалавек прылаўчыўся сеяць збожжа, садзіць гародніну. Выпаліць дзель лесу, пасее на пажарышчы жыта, ячмень, а калі тыя адкаласяцца, паспеюць — сажне, абмалоціць. 3 абмалотам — ураджаем — не так проста расстацца, пакінуць каму-небудзь. I цягнуць на сабе на плячах таксама нялёгка. Чалавек масціў жытло, гламаздзіў курэнь, хату. Так поле, зямля прыручалі, прывязвалі да сябе чалавека. 3 валацужніка, вандроўніка ён рабіўся гаспадаром. На астравах, выспах, пагорках паўставалі людскія паселішчы — хутары, вёскі.
А мора між тым мялела і мялела, высыхала і высыхала, аслабаняючы ад вады новыя і новыя абшары. Гэтыя абшары імкліва ўкрываліся густою — не прадрацца — расліннасцю, злучаліся з іншымі такімі ж вольнымі ад вады абшарамі, утвараючы велізарнейшыя абсягі балот і лясоў. Аставалася яшчэ дзе-нідзе, найдаўжэй у нізкіх, спадзістых
мясцінах, і мора. Але яно ўжо не бурліла, не шпурляла з лютай апантанасцю і злосцю, як бывала, хвалі, а сонна драмала, дажывала век свой. Летам яно зацягвалася жабурыннем, раскай, спавівалася рагазою, плюшнікам, чаротам, асакою; зімою ж раўнела — іскрылася лёдам, бялела снегам. I толькі вясною нібыта прачыналася, ажывала — вада затапляла ўсё навокал, нават некаторыя астравы. Але мінаў месяц. другі — і вада спадала. Зноў падымалі, сушылі на сонцы мокрыя спіны астравы, выспы, пагоркі, зелянелі дрэвы, кусты, трава. У мора не было ранейшай моцы, не ставала ўжо сілы не аддаць таго, што аднойчы было аддадзена. Нават больш: з кожным годам, з кожным новым і новым летам яно мізарнела, меншала, пераставала быць морам, рабілася балотам. Самым звычайным гнілым балотам, у якім чорнымі бяздоннымі прорвамі-ямамі зеўралі страшныя «чортавыя вочы», бруднымі лужамі плеснела густая ржавая вада, вытыркаліся купы лазы, шапацела, шастала асака. Рачулкі, рэчачкі, рэкі — іх стала тут раптам безліч,— упадаючы ў самую вялікую раку краю — Прыпяць, і ўдзень, і ўночы рабілі сваю наканаваную лёсам работу — нястомна, настойліва і цягавіта неслі і неслі воды гэтага гіблага мора, пералівалі іх хоць і ў далёкае, ды жывое іншае мора. Рачулкі, рэчачкі, рэкі і былі тымі дарогамі, па якіх, сеўшы ў выдзеўбаны з дрэва човен, тады якраз і падарожнічаў чалавек. Вельмі можа быць, што і жыць у гэты край чалавек не прыблукаў па нейкіх не вядомых сёння сцежках і дарогах, а прыплыў па вадзе, спачатку, як гэта вадзілася і водзіцца, на розведкі, а потым і назусім. Менавіта — і гэта пацвярджаюць даследчыкі-вучоныя — і першыя больш-менш значныя людскія паселішчы ў тым краі — Лоеў, Брагін, Юравічы, Мазыр, Тураў, Пінск — узніклі не дзе-небудзь, а на высокіх сухіх берагах рачулак, рэчачак і рэк.
Паблізу Вялікага Лесу няма ніякай ракі. А можа, калі якая-небудзьрака і была, ды высахла. He дзіва ж — мінулі дзесяткі, сотні гадоў. Няма ўжо і тых пракаветных, няходжаных лясоў, што гаманілі з небам, ня.ма і тых бяскрайніх багністых балот, што гібелі навокал, няма і тых рэчачак, рачулак, што ляніва бруіліся, беглі адсюль шукаць вялікіх рэк. Змянілася, багата чаго змянілася з тых дзён, як прыйшоў сюды, паставіў першую хату чалавек. Толькі ва ўспамінах, у былях, што расказваюць старыя людзі, пачуеш ін-
шы раз пра параход, які плыў ды сеў на мель, ці пра сома, што праглынуў «Петракова» ці «Сідоркава» ягня... Вядома, параход мог плыць толькі па рацэ, як і той сом, што глытаў цалкам ягнят, мог вырасці ў глыбокай, вялікай вадзе. Ды гэта ўжо былі, згадкі пра раку, а не сама рака...
У апавяданнях старых велікалесаўцаў асталіся згадкі не толькі пра раку, але і пра тыя часы, калі па тутэйшых лясах і балотах туляліся «лесаўчыкі», ішлі біць польскую шляхту «чаркесы» — «а шляхта на конях была і ўзброена надта ж добра — шаблямі, мушкетамі, дзідамі». Асталіся, жывуць у згадках, ва ўспамінах і шведы — «яны ад цямна да цямна ехалі, перапраўлялі гарматы цераз грэблю і так былі яе размясілі, што потым папраўляць давялося — насыпаць жвірам, аплятаць лазою. Людзі ж хаваліся ад шведаў, у лясы, балоты паўцякалі. Нават звон з царквы знялі, баяліся, што шведы забяруць яго. Бо то чужыя зусім людзі былі і гаварылі так, што і не разабраць, што яны гавораць». Інакшую памяць пакінулі пра сябе «хранцузы». «Етыя есці надта ж хацелі і цяпла шукалі. Халады нашы не па іх былі. Як натрапілі на Вялікі Лес, дык узрадаваліся. Пазалазілі на печы і сядзелі, не раўнуючы, бы каты, аж покі войска з-пад Масквы не прыйшло. Пасцягвалі іх з печаў, у палон пазабіралі. А чалавек колькі, што добраахвотна не здаваліся, штыхамі пакалолі, шаблямі пасеклі. У кургане — вунь тым, што па дарозе ў Шапчын,— закапалі. На могілках хаваць non не дазволіў. Хранцузы ж — нехрысці...»
Круцілася, круцілася кола часу. Ішлі, ляцелі гады, дзесяцігоддзі...
Вялікі Лес разрастаўся, з хутара на некалькі хат стаў прасторнаю люднаю вёскаю. Гэтаму спрыяла векавая пушча, што распасціралася наўкруг, і тое, што попыт на дрэва большаў з кожным днём. Спачатку лес высякалі на паташ, на будоўлю хат і хлявоў, а потым і на шпалы, на дровы дзеля заводскіх печаў і паравозных топак. Велікалесаўцы ахвотна памагалі прамыслоўцам — па-першае, зараблялі капейку, якой ім — ды хіба толькі адным ім! — ніколі не хапала; па-другое, дзялянкі можна было расцярэбліваць, карчаваць і сеяць. Падалі, гупалі пышнымі вершалінамі вобзем дубы, сосны, клёны, бярозы, агалялася, лысела пушча. Масціліся грэблі, клаліся цераз балоты і рачулкі масты. To тут, то там будаваліся пільні, смалакурні. Аснавалася неяк па вясне пільня і непадалёку ад Вялікага Лесу. Штораніцы яна абуджала векавую pi-
шыню басавітым гудком, склікаючы на працу наймітаў. Велікалесаўцы так па гудку і празвалі тую пільню — Гудоў. У Гудове рэзалі дошкі, гнулі абады, а потым, калі пачалася вайна з аўстрыякамі і немцамі, пачалі штукаваць для вайсковых абозаў фуры, перадкі для гармат. Да пільні правялі і чыгунку — каб лацвей было адпраўляць перадкі і фуры на фронт. Вайна зацягвалася, фронту патрабавалася ўсё больш і больш перадкоў і фураў, таму з самай звычайнай пільні ў Гудове імкліва вырастаў завод. Вялікі Лес падзяліўся як бы на дзве вёскі — адны гэтак жа, як і раней, аралі, сеялі поле, а другія, найчасцей моладзь, хадзілі працаваць на завод. Заробак на заводзе быў не авохці які, але да таго ўраджаю, што збіралі на расцяробах, ён быў не лішні. За грошы можна было прыкупіць які пуд хлеба, калі таго не хапала да новага, можна было і набыць сувой крамніны ці боты. Завод між тым набіраў моцы, будаваліся новыя і новыя цэхі. Адных велікалесаўцаў мала было для работы на заводзе. I тады ў Гудоў пачалі прыходзіць і прыязджаць не вядомыя нікому людзі — з б р о д, як зняважліва празвалі іх велікалесаўцы. 3 б ра д ы не мелі зямлі, не мелі хат, жылі толькі з працы рук сваіх, з капейкі. Завод акружаўся куранямі, хаткамі, дамамі. Жыць на завод перабіраліся і некаторыя велікалесаўцы — беднякі, малазямельнікі. Але самастойнасці Гудоў ніяк не набываў. Мо таму, што там не было царквы, могілак. Калі трэба было хрысціць дзіця ці вянчаць маладых, ехалі ці ішлі ў велікалесаўскую царкву. Хаваць нябожчыкаў таксама вазілі з Гудова на велікалесаўскія могілкі. I святы гулялі не дзе-небудзь, а ў Вялікім Лесе. Велікалесаўцы не любілі збрадоў, гэта былі людзі галодныя, яны не цураліся любой работы, самай ганебнай і чорнай, абы за яе плацілі, нават іншы раз кралі. Велікалесаўцы лавілі зладзеяў, учынялі самасуды. I тады найміты, асабліва калі самасуды канчаліся забойствамі, кідалі работу і гуртам ішлі біць велікалесаўцаў. Жалезныя пранты, колле, кулакі, а іншы раз і сякеры, пускаліся ў ход. Наязджала паліцыя, разганяла раз’ятраных людзей: некаторых арыштоўвалі, судзілі, ссылалі ў Сібір. 3 Сібіры вярталіся «рыштанты» рэдка, a тыя, хто ўсё ж вяртаўся, гаварылі, што рабочыя і сяляне — браты, ім няма за што біцца і варагаваць: і тыя, і другія — такія ж самыя гарапашнікі; рабочым і сялянам трэба сябраваць, аб’ядноўвацца, каб агульнымі сіламі змагацца з багацеямі, тымі, хто сварыць рабочых і сялян — кулакамі-міраедамі, панамі, уладальнікамі заво-
даў, фабрык. Гэтых сібіракоў-агіцірнікаў зноў арыштоўвалі, зноў садзілі ў турмы, высылалі. Але зярняты, пасеяныя ў людскіх душах, прарасталі, давалі ўраджай. Забастоўкі, маніфестацыі адна за адной выбухалі ў Гудове. Велікалесаўцы ў гэтых забастоўках і маніфестацыях удзелу амаль не бралі, але калі ў семнаццатым годзе пранеслася вестка, што ў Піцеры рабочыя і салдаты скінулі цара, то і велікалесаўцы — не ўсе, вядома, а беднякі і малазямельнікі — з віламі і косамі рынуліся на панскі палац, што стаяў у садзе крыху зводдалі ад Вялікага Лесу. Пана Халявіна ў палацы ўжо не было, ён паспеў некуды ўцячы. Ды пан нікому асабліва і не трэба быў — трэба былі людзям панскае багацце і тая зямля, якую ў свой час дзе хітрасцю, дзе гвалтам адабраў у велікалесаўцаў пан. Рабочыя-агіцірнікі расказалі пра рэвалюцыю, якая адбылася ў Расіі, пра бальшавікоў, пра правадыра рэвалюцыі Л е н і н а, пра тое, што заводы і фабрыкі цяпер будуць належаць рабочым, а зямля — сялянам.
У Вялікі Лес, Гудоў, ва ўсе вёскі і гарады былога мора — Палесся — прыйшло іншае — новае — жыццё...
I
Як толькі раставаў, сцякаў гаманлівай ручаістай вадою снег, падсыхалі дарогі, зелянелі лясы, балоты, палі, цераз Вялікі Лес ехалі цыганы. Ехалі звычайна ў канцы дня, перад самым захадам сонца, калі людзі, напрацаваўшыся, былі ўжо дома, у сваіх хатах, сядзелі сем’ямі за сталамі, елі тое, што каму паслаў бог. На вуліцу адразу ж высыпалі дзеці. Беглі за цыганскімі вазамі, на якіх былі напяты з тоўстага палатна ці крамніны буды, галёкалі, крычалі. Цыганы, цыганкі, а таксама іхнія заўсёды мурзатыя чорнагаловыя прадаўжальнікі роду глядзелі на ўсё, што трапляла на вочы, з нейкім як бы зацятым спакоем і думнасцю. 3 гэтага спакою, думнасці іх ніштонішто не магло выбіць. Нават галёканне, крыкі басаногай вясковай дзятвы.
Ляскочучы вазамі, рыпучы сухімі раменнымі гужамі, цыганы міналі вёску, выязджалі на луг, што быў за невысокім, спадзістым пагоркам, і там, у рэдкім маладым бярэзніку, спыняліся. Распрагалі коней, путалі ім ногі і пускалі на траву папасвацца. Самі ж рабілі з вазоў табар, раскладалі агні. Варылі есці, і калі наядаліся, выносілі з будаў бубны, гітары, іншыя, толькі ім адным вядомыя, галаснікі. Пачыналася цыганскае ігрышча. Увесь Вялікі Лес ад мало-
га да старога збіраўся да цыганскага табара. Цікава было паглядзець зблізку на гэтых крыху дзівакаватых людзей, якія ніяк не хацелі асесці і жыць, як жывуць усе, а валацужнічалі, вандравалі з месца на месца па свеце, цягнула і паглядзець на іхнія імклівыя скокі, калі цела быццам без касцей і не разабраць, дзе ў чалавека рукі і галава, а дзе ногі, цікава было і паслухаць іхнія то аж занадта вясёлыя, то зусім панылыя сумныя песні. А самае галоўнае — гэта пачуць, што будзе прарочыць аднавокі, худы, бы смерць, лысы Пецка. Бо Пецка не памыляўся, не маніў: што казаў — тое збывалася.
I сёлета калі не ўвесь Вялікі Лес, дык ва ўсякім выпадку большая палавіна яго сабралася надвячоркам на лузе ў бярэзніку. Як на тое, і надвор’е выдалася бы на заказ: было цёпла, ціха і гнюс, камарэча яшчэ вачэй не засыпалі, не лезлі сляпіцаю куды папала. Хадзілі, тоўпіліся вяскоўцы вакол цыганскага табара, глядзелі на скокі, слухалі песні і чакалі, чакалі, што будзе прарочыць Пецка. А ён не спяшаўся, маўчаў і маўчаў. I раз, і два, і тры падбягалі да таго воза, на якім, нібы на памосце, сядзеў, захутаны па самую шыю ў пярыны, Пецка, абутыя ў чырвоныя боты маладыя цыганы білі ў блішчастыя талеркі, што трымалі ў абедзвюх руках, а ён не адклікаўся, маўчаў і толькі засяроджана глядзеў адным вокам, у якім скакалі крывавыя водбліскі агнёў, некуды далёка-далёка ў цемру і мыліў, мыліў сухімі тонкімі губамі, быццам нешта жаваў.
— Гавары ўжо, што маеш сказаць,— не вытрываў нехта з велікалесаўцаў.
Але і на гэтыя словы Пецка нічога не адказаў, як бы і не пачуў іх, прапусціў міма вушэй, нават галавы не павярнуў.
Толькі калі маладыя цыганы стукнулі ў блішчастыя талеркі сёмы ці восьмы раз і ўпалі на калені, падняўшы высока ўгору, быццам у літанні, рукі, Пецка быццам схамянуўся, уздрыгнуў.
— Людзі! — крыкнуў апантана, нібы ў нейкім адчаі, ён.— Страшнае ўсіх нас чакае, таму і маўчаў я, хацеў упэўніцца, ці не памыляюся. He, не памыляюся. Пасеялі хлеб, а есці яго не ўсе будуць. Чорныя груганы наляцяць, і будуць хадзіць па дарогах і без дарог людаеды. Гарэць будуць хаты і гінуць дарослыя і дзеці. Але канец таму, як і ўсяму на свеце, прыйдзе. Груганоў-людаедаў пазбавімся. I жыць астанемся. He ўсе, але астанемся. Набірайцеся ж цярплівасці. Цярплівасці і вытрымкі!..
I Пецка, як і заўсёды пасля прароцтва, раптоўна схіліў набок лысую, з перавязаным сляпым вокам галаву, з рота ў яго пайшла пена, і ў наступную хвіліну ён паваліўся на пярыны і пачаў калаціцца, трасціся, быццам у ліхаманцы...
Грымнулі ў блішчастыя талеркі маладыя, абутыя ў чырвоныя боты цыганы, выбеглі аднекуль з вёдрамі цыганкі, заўзята ўзяліся тушыць, заліваць вадою вогнішчы...
Разам з іншымі вяскоўцамі быў у той вечар на лузе ля цыганскага табара і Мікалай Дарошка. Блукаў, таптаўся трохі воддаль людскога натоўпу і ўсё чакаў, чакаў, калі нарэшце пачне прарочыць аднавокі лысы Пецка.
Пецку Мікалай верыў, як сабе. Кожнаму яго слову, што б той ні сказаў. Ведаў: Пецка абы-чаго не гаворыць. Што скажа, тое і будзе. Пераканаўся, упэўніўся ў гэтым Мікалай за свой век. Некалі, яшчэ да таго, як скінулі цара, прарочыў Пецка вялікія няцічасці і беды. I так яно потым і сталася — усчалася вайна з аўстрыякамі і немцамі. За вайною — р э в а л ю ц ы я, вайна з белымі, чорнымі, зялёнымі... Прарочыў Пецка і калгасы, калектывізацыю... «Будуць забіраць у людзей нажытае. Было тваё, стане нічыё».
«Што, што скажа Пецка сёння?» — мучыла — не ўтрываць — Мікалая.
I калі ў цішыні, якая раптоўна запанавала, насцярожана наблізіўся да табара і пачуў тыя страшныя, несамавітыя словы, што выкрыкнуў, нібыта цяжкія камяні кінуў, аднавокі Пецка, перш чым паваліла, пачала біць яго падучая, быццам прасвятленне найшло, вочы адкрыліся ў Мікалая. «А праўда ж, ета, мусіць, вайна будзе. 3 немцам. Даўно, даўно погалас паўзе між людзей — нехта недзе дзядка сівога як лунь бачыў, і той дзядок святыя лісты даў і наказаў, каб перапісвалі іх і чыталі, раздавалі людзям — няхай моляцца госпаду богу, можа, злітуецца, не дасць крыві нявіннай праліцца». Адзін такі ліст трапіў у рукі і яму, Мікалаю: сусед, Тхорык, паказаў, нават перапісаць даў. «Дзьмуць вятры з мора. Дзьмуць вятры на мора. А гора дзьме на чалавека з усіх бакоў»,— згадаліся словы з таго ліста. «Дый газеты друкуюць — неспакойна ў свеце,— вёў свае развагі-думкі далей і далей Мікалай.— Захапіў немец многія народы і краіны, цяпер на Расію рот разявіў, зубамі, бы воўк, клацае... Няўжо не збаіцца, вайною пойдзе?»
Як і ў кожнай падзеі, што адбывалася ці павінна была
вось-вось адбыцца, Мікалай дбаў перш за ўсё пра сябе — што гэтая падзея можа даць і што можа забраць. I вяртаючыся да сваёй хаты — яна ў другім канцы вёскі была — гародамі (па вёсцы Мікалай не любіў хадзіць, не хацеў бачыць, сустракаць некаторых людзей), ён думаў пра вайну, якая, калі верыць Пецку — а не верыць яму нельга! — мусіць жа, неўзабаве ўсчнецца, пра тое, што яна, тая вайна, прынясе новага ў яго жыццё. Вядома, вайна — гэта мітрэнга, змены. He можа быць, каб усё аставалася так, як цяпер ёсць. Гэта ж чортведама што... Забралі зямлю... Забралі коней, валоў, кароў... Забралі тое, чым жыў, што выношваў у душы столькі гадоў, пеставаў, як самае дарагое і запаветнае... Канечне, калі немец пойдзе вайною, калгас распадзецца. Рассыплецца, як сухая бочка. Кожная клёпка па сабе, абручы — па сабе... Але ці ўдасца вярнуць назад сваю зямлю? Тую, якую некалі раскарчаваў, умасліў гноем, якую перамацаў, перабраў рукамі. Кожны карэньчык, кожную былачку не раз і не два... Будзе ж усякі хапаць. ірваць сабе. I не горшае, а леппіае. Ды і з коньмі, валамі, каровамі як? Тыя, ранейшыя, якіх абагулілі, пастарэлі, a то і няма іх — пазаганялі на базу: на мяса, на каўбасы. Выраслі новыя... Як, як іх дзяліць? Разбярыся цяпер, дзе тваё, дзе не тваё... Ды калгас, зямля, коні, валы, каровы — ета адно. Вайна ж заўсёды згуба на людзей. Вунь і Пецка казаў: «Пасеялі хлеб, а есці яго не ўсе будуць. Чорныя груганы наляцяць, і будуць хадзіць па дарогах і без дарог людаеды. Гарэць будуць хаты і гінуць дарослыя і дзеці». Якое страхоцце, жах, жах, як падумаеш, уявіш!.. Каб адзін ён, Мікалай, быў, то няхай бы, што было б, тое было б. Але ж дзеці, дзеці... I не малыя — дарослыя. Піліпа ўжо ў тую вайну, калі чырвоныя з белымі ваявалі, ледзь не заграбасталі. Добра, што ён, Мікалай, здагадаўся сына ў «зялёныя» паслаць. Пераседзеў з год Піліп у лесе, а тады, як ні ў чым не бывала, дадому вярнуўся. К таму часу акурат і вайна скончылася. Пацягалі, праўда. Піліпа трохі па розных начальніках, але затое анігадкі — жывы, здаровы астаўся, калецтва ніякага не меў і не мае.
Іван таксама «дзяйсцвіцельную» адслужыў, так што і яго забяруць. Як міленькага забяруць. Хоць і пасварыліся з Іванам, не гавораць нават, а ўсё ж... сын... Як заб’юць — шкада будзе. Упарты надта ж ён, Іван! Бі, рэж яго — усё адно сваё. He пераканаеш, нічым не пераканаеш. Паверыў бальшавікам, у партыю ўпісаўся, начальнікам сельсавецкім стаў. Бацькі выракся. Цяпер на сходах выступае,
галіфэ дыяганалевае носіць і кашулю доўгую суконную, з кішэнямі на грудзях; падпяразваецца шырокаю раменнаю дзягаю. I ані не хітры, што думае — кожнаму, і старому і маладому, у вочы кажа. He пашкадуюць яго. Як заварушка якая ці закалот — адказваць Івану давядзецца, за ўсё адказваць. I што настырняўся з людзьмі, і што ў партыю ўпісаўся, і што начальнікам сельсавецкім стаў... Цень, вядома, падацьме і на бацьку, на яго, Мікалая. Але што, што ён мог зрабіць? Урадзіўся неслух, кол на галаве чашы, усё адно сваё. Яму стрыжанае, а ён голенае. Што ж, хай згадае бацьку, хай успомніць, што ён, Мікалай, казаў, як перасцерагаў, ад усяго, усяго перасцерагаў. «Жыві сённяшнім, але і на заўтрашні дзень не забывай!» Начальнікам надта быць захацелася, другіх вучыць, не працаваць, а гульма гуляць, камандаваць. Цьфу, і трэба ж, каб такое ўпартае дзіця ў яго, Мікалая. урадзілася!..
Івана як Івана, а Косціка... Косціка аж надта шкада будзе ў войска аддаваць. А давядзецца ж. Бо калі вайна зацягнецца, і яго гадок падаспее. Забяруць Косціка. А ён жа зусім дурніца, вецер у галаве. Пад першую кулю і трапіць. Што ён разумее, дзіця горкае. Hi схавацца, ні схітраваць... Такіх найбольш вайна і знішчае, у зямлю змоладу кладзе...
I Парасчынага чалавека, Хведара, таксама, пэўна ж, на хронт забяруць. Чаму б і не забраць, мацак такі, як вол, хоць боб на лбе малаці. А ці вернецца Хведар з хронту? He вернецца — Параска з дзецьмі траіма астанецца. Хто паможа ёй? Давядзецца яму, бацьку, памагаць, якніяк, Параска ж — дачка. Забяруць Хведара на хронт — і памагай. Бо што яна адна зробіць, дзяцей як пракорміць?.. Are, выходзіць, і яму, Мікалаю, таксама не соладка будзе. На хронт яго не возьмуць, белы білет, і на тую, ранейшую, вайну не бралі. Але ці жыць астанецца, ці ацалее ў калатэчы, калі тая ўсчнецца? Куля — сляпая, і ў вінаватага, і ў невінаватага цаляе. Дый разбярыся тады, хто вінаваты, хто невінаваты. Сёння здаецца, што праўда на баку етага, а заўтра... Заўтра і сам не ведаеш, дзе праўда, дзе няпраўда. Дый не пытае ніхто ў цябе вельмі волі твае, камандуюць толькі. Рабі, што загадваюць. He паслухаешся — значыць, вораг. У каго вінтоўка, у таго і сіла, права. I каб хоць можна было ўбаку стаяць, рабіце што хочаце, толькі мяне не чапайце, дайце жыць так, як я хачу. Не-е! За чубы схапіліся, і ты хапайся, памагай... He, не дваім памагай, a аднаму. I кожны хоча, каб памагаў яму. А ты... Ты не веда-
еш, каму памагаць. Дый не хочаш у бойку ўстраваць, табе б пастаяць, паглядзець, як б’юцца, насы адзін аднаму квасяць, юшку пускаюць. О-хо-хо! Перажыў не адну ўжо калатэчу, ведаю, добра ўсё ведаю! Наедуць, наляцяць, як груганнё, страляць пачнуць, хлеб са свірна да зярнятка выметуць, коней, кароў забяруць. Агрызніся — шампалоў усыплюць, a то і штыхом парнуць. Ета ў лепшым выпадку. А могуць жа і прыстрэліць, забіць... I так жыць, як жывецца, далей... I ад вайны чакаць дабра... О-о!..
II
Спявалі, гарлапанілі, дралі горла па ўсёй вёсцы пеўні, калі прачнуўся Мікалай. Спахапліва расплюшчыў вочы, глянуў на акно — ці не заспаў? He, выбавіўся ад сну, здаецца, у пору, хоць лёг у пасцель позна, нязвыкла позна, і доўга, аж бакі забалелі, не мог, ніяк не мог заснуць. Таму, мусіць, і мутарна, нясвежа, быццам пасля перапою, было цяпер у галаве, бязволле, нейкая несамавітая мляўкасць спавілі, абцяжарылі цела. Але Мікалай прымусіў сябе падняцца, спусціць з ложка ногі. Пасядзеў, пачухаў кулаком валасатую грудзіну, потым зашпіліў на цурубалкі расхрыстаную палатняную кашулю, прайшоўся босы па халаднаватых пасля цёплай пасцелі маснічынах.
У вокны цадзілася, лілося ўжо малодзіва яснага пагодлівага ранку. Косцік, вярнуўшыся дадому пазней за бацьку, спаў, уткнуўшыся носам у падушку, на сваім ложку. Паласатая посцілка ссунулася на падлогу, агаліўшы вострыя лапаткі спіны і худы, касцісты хрыбетнік. Спала на палку ля печы, уся неяк скруціўшыся і сагнуўшыся, падклаўшы пад шчаку, быццам дзіця, рукі, і Хора — яго, Мікалаева, родная сястра, што жыла пры ім. Заўсёды, калі Мікалай глядзеў на сястру, асабліва сонную, сэрца яго сціскалася не то ад жалю, не то ад шкадавання. He выпала Хоры шчасця, ніхто не ўзяў яе замуж. He ўзяў, мусіць, таму, што непрыгожая Хора, рабаціністая. Ды, да таго ж, яшчэ і кульгавая. I сёння ў Мікалая сціснулася сэрца: як усчнецца вайна, пра якую гаварыў учора на лузе Пецка, што Хоры, беднай, рабіць? Hi ўцячы, ні абараніцца...
Усунуў ногі ў шламакі-апоркі — яны, падраныя, растоптаныя — каравяк ды гра.зь,— стаялі ля ложка,— выйшаў на ганак. Пастаяў, жмурачы вочы: з-за небасхілу ўжо ўзыходзіла, паказвалася ранняе летняе сонца, імкліва і густа асыпала напоўніцу наваколле зыркімі, зіхатлівымі
промнямі. Успыхнула, загарэлася срэбра расы —на лісці груш, вішань, яблынь —імі быў абсаджаны скрозь паўз платы гарод; на бульбе, якая ладна ўжо адскочыла ад зямлі і ядрана лапушылася двума шырокімі загонамі аж да самага паркана; на траве-мураве — ёю густа зарасло дворышча, нават тая сцежачка, па якой хадзілі ў хлеў і з хлява. Дзесьці Ў другім канцы вёскі трывожна рыпнулі вароты, загаўкаў, заліўся доўгім, заядлым брэхам сабака. На ліпе. што кучаравілася ля весніц, звісаючы густым голлем на чаратовую страху хаты, завалтузіліся, заклекаталі буслы. Пачуўся і раскацісты, басавіты голас пастуха Хомкі:
— Выганяй-яй!
I гэты голас як бы прагнаў рэшткі бязволля і сну, напомніў — ідзе новы працоўны дзень, трэба спяшацца. Хуценька завярнуўшы за вугал і захінуўшыся, Мікалай зрабіў тое, дзеля чаго і выходзіў на падворак. I ўжо рашуча, грукаючы знарок моцна шламакамі і дзвярыма, пакіраваўся назад у хату —трэба было будзіць Хору ды заадно і Піліпаву жонку, Клаўдзю (Піліп з жонкаю жылі праз сенцы ў навейшай палавіне хаты, той, што была ад вуліцы), каб уставалі, падымаліся з пасцелі, беглі даіць кароў.
Праўда, калі Мікалай пераступіў парог хаты, убачыў: Хору будзіць не трэба — яна ўжо сама прачнулася, ссунулася з палка і завіхалася ў мыцельніку — мылася, потым апаласквала даёнку. Мінула яшчэ трохі часу — і Хора вышмыгнула на двор, паспяшала ў хлеў. Ляснулі дзверы і ў Піліпавай палавіне хаты, няйнакш, усхапілася на ногі, памчала даіць карову і Клаўдзя. Аге-аге, яна, бо праз хвіліну мітнулася міма акон — проставалосая, заспаная, з амаль голымі грудзьмі і рукамі, нават на плечы нічога, ніякай кохты, не накінула; як спала ў палатнянай начной кашулі, так і падалася ў хлеў.
«Ну і хлюндра,— падумаў з нядобрасцю пра Клаўдзю Мікалай.— Ета ж каторы год жыве з Піліпам, а дзіця так і не нарадзіла... I ці народзіць? Дзіця, можа б, лад у сям’ю прынесла. A то... Цьфу, паскудства, дый годзе. I Піліп высах на цёску, і яна... Э-э, ды што ўспамінаць! Б’юцца як не штовечар. I вінаваты не Піліп, не-е. Вінавата яна, хлюндра. Юр на яе напаў ці мо ўрадзілася такая. Бачыш, мала ёй аднаго Піліпа, да іншых пацягнула. 3 Грышкам-брыгадзірам злыгалася. A то летась у каноплях заспелі людзі з Міцем Савасцеем. I не гультайка ж. Возьмецца што рабіць, дык зробіць. I не абы-як. Усё ў руках у яе гарыць. Але ж... Хлюндра. I кеб жа не казаў, не вучыў,
не перасцерагаў сына: «Падумай, не пары гарачкі». Дзе там! «Ці з Клаўдзяю, ці наогул жаніцца не буду!» Ну што ж, жаніўся, жыві цяпер, калі свет табе клінам на хлюндры сыпюўся. Пабачым, што з жыткі твае будзе. floepa, за розум трохі ў.зяўся. разоў колькі папабіваў. Але ж біццём, сынок, жонкі да сябе не прывяжаш, не ўтрымаеш. He, не ўтрымаеш... Панадзіўся воўк у авечкі, дык пакуль ці ваўка не заб’юць, ці авечак не перарэжуць... Are, во так, так, сынок! Трэба было бацькі слухацца. Нічога не скажаш, до-обранькіх сынкоў выгадаваў! Што хочаш, тое і рабі з імі. Адзін жаніўся насуперак бацькавай волі, а другі зусім ні ў кога нічога не пытае, чужы стаў... Праўда, жаніўся, не ў прыклад Піліпу, удала, пра жонку яго, Кацярыну Антонаўну, нічога благога не скажаш. I з твару не брыдкая, і так нічога сабе, рухавенькая, зграбненькая. Дзетак у школе вучыць. I людзі яе хваляць. Ветлівая, характарам мяккая, пакладзістая. Умее з усімі ладзіць. 3-пад Камарына родам, у Гомелі вучылася. А прыехала сюды — быццам тут і жыла. Кожнага чалавека і па імю, і па бацьку ведае, з усімі павітаецца і пагаворыць. I з ім, Мікалаем, калі б ні сустрэліся, міма не нройдзе — спыніцца. Пра ўсё чысценька распытае — і ў сям’і, у гаспадарцы што, і здароўе як. Раскажа, нічога не ўтоіць, і пра Івана, і пра сябе, і пра дзетак сваіх — Петрыка і Андрэйку».
«От жа бывае,— думаў са скрухай, тупаючы сюд-туд па хаце, Мікалай,— Нявестка людская, дык сын... Піліп — сын нічога, з ім бы жыць ды жыць, дык нявестка...»
Павярнуўся на ложку, сонна заплямкаў губамі Косцік. «А еты ж... Еты...» I Мікалай, пакуль абуваўся, умываўся, потым, стоячы перад абразом, маліўся богу, думаў ужо пра самага меншага — Косціка. «Што будзе з яго, хто, хто вырасце?» Хлопец быццам не дурны, на ляту ўсё ловіць, вушлы. Але ж і басяк, якіх і ў раду іхнім не было. Быццам маленькі, дурыкі строіць, конікі выкідвае. Пеўня надоечы злавіў і ў школу прынёс, маўляў, певень таксама хоча навучыцца рашаць задачкі. Пачала настаўніца ўрок, а ён, Косцік, пеўня і не ўтрымаў — з рук выпусціў. Дзеці — у рогат, а певень — у акно. Шыбу з лёту разбіў, акрывавіўся аб шкло... Ге, назабаўляўся, са школы во выключылі, гульма гуляе цяпер, не ведае, чым заняцца, за што рукі зачапіць. ІІІто, іпто рабіць з хлопцам? Біць — пазнавата. I так пакідаць сваволле... Да дабра ета не давядзе. He, не давядзе...
Што Косцік вырас неслухам, Мікалай вінаваціў сябе. Сябе і Хору. Надта ж шкадавалі яны хлопца, ніколі ні за
што не ўшчувалі, не папракалі. А ўжо да розгі, папругі... He, не ведае Косцік прыкрасці і смаку ніякай кары. Ды і... Як, як было яго караць, ушчуваць? Сірата ж Коспік, без маці, можна сказаць, люднеў...
«Спесцілі хлопца, зглумілі. Валэндаецца цяпер без уся кага занятку... Курыць навучыўся. Трэба будзе пагаварыць з ім. Харашэнька пагаварыць,— завязаў сабе вузельчык на памяць, каб не забыцца, Мікалай,— Хай ведае — усяму бывае канец. Нават дурасці, сваволі».
I перад вачыма паўстала, згадалася раптам, быццам і без усякай прычыны, учарашняе — цыганскі табар, агні за вёскаю ў бярэзніку на лузе, словы, што быў выкрыкнуў апантана лысы аднавокі Пецка... Згадалася, паўстала ўсё так імкліва і яскрава, што Мікалай аж хіснуўся, страсянуў галавою ад нечаканасці.
«Няўжо і праўда вайна будзе? — спалохала, укалола ў самае сэрца.— Божа, што прынясе яна — мне, сям’і, наогул людзям?..»
Ill
. Снедалі ў Дарошкаў рана. Елі тое, што паспявала згатаваць не вельмі гаспадарлівая і акуратная Хора, і кожны выпульваўся з хаты — хто ў лес, хто ў поле. Адразу пасля жаніцьбы снедаць да бацькі хадзілі і Піліп з жонкай, Клаўдзяй. Але маладажоны — не так Піліп, як Клаўдзя,— любілі паспаць, паваляцца лішнюю гадзіну ў пасцелі. Выганяць на пашу карову — і зноў у ложак. Гэта і стала прычы наю сваркі, пасля якой Піліп з жонкай больш не хадзілі снедаць да бацькі, пачалі гатаваць і снеданне, і абед, і вячэру сабе самі. Ды іначай і быць не магло — Мікалая работа з дому гоніць, трэба есці ды бегчы, а замест таго сядзі, чакай Піліпа з жонкаю, калі яны адаспяцца і зробяць ласку снедаць прыйсці. Піліпу ж з Клаўдзяю таксама нязручнасць была — дзеля нейкай міскі булёну ці двух-трох дранікаў спяіпайся шторанак, уволю ў пасцелі не паляжы, не паспі. Вось і падзяліліся Дарошкі, пачалі гатаваць есці кожная сям’я паасобку.
Хора над снеданнем ніколі асабліва не мудравала. Як і ўчора, як і пазаўчора, як і тыдзень таму назад, і сёння наварыла чыгунок картаплянага булёну з грыбамі, заскварыла яго салам з цыбуляй. Спякла і некалькі дранікаў, падсмажыла яечню. Сама Хора не прысаджвалася за стол, пакуль не пад’ядуць мужчыны. He было калі — вішчалі свінні,
трэба было спяшацца ў першую чаргу накарміць іх. А тады ўжо, як напузуюцца свінні, наб’юць туга валлё ежай куры, качкі і гусі, можна будзе і самой да стала падсесці, гіерахапіць што-кольвек. Таму і сёння бацька з сынам, Косцікам, снедалі ўдвух. Снедалі, як і зазвычай, моўчкі, не падымаючы адзін на аднаго вачэй, глядзелі толькі ў міску, лыжку ды ў не надта чысты, увесь у плямах, абрус, якім быў засланы стары дубовы стол. Сёрбалі заўзята драўлянымі, зробленымі з сухой грушы-дзічкі, лыжкамі спярша булён, наліты ў вялікую, з абабітымі краямі, гліняную міску, а потым жавалі цягучыя, усё адно што гума, дранікі, падсмакоўваючы іх яечняй, падсмажанай на скрылях сала. Булён, дранікі і яечню запілі цёплым. толькі што з-пад каровы, яшчэ пеністым сырадоем.
Сын і бацька амаль адначасова падняліся з-за стала. Сын паправіў, расіппіліў на адно вочка на жываце папружку, бацька ж павярнуўся тварам у кут на абраз і перахрысціўся. Убачыўшы, што сын хоча неўпрыкмет уцячы, знікнуць з хаты, спытаў строга:
— Ты ета куды?
— А што? — азваўся, зіркнуўшы палахліва на бацьку, Косцік.
Здзівіла Мікалая: у голасе сына не было сёння зад.зірыстасці, нахабнасці, а чуліся нібыта сцішанасць, памяркоўнасць. I ў вачах, вялікіх, карых вачах — зусім як у нябожчыцы маці! — гэта заўважыў Мікалай — таілася насцярожанасць... «Нешта зноў утварыў, дальбог, утварыў...» — падумаў Мікалай. Сыну ж, Косціку, сказаў:
— Са мной пойдам. Проса трэба на палянцы ля Качайбалота агарадзіць. Пераказвалі ■— каровамі яго патроху спасваюць...
I Косцік —што яшчэ больш здзівіла Мікалая —не заўпарціўся, не пачаў адмаўляцца, выдумваць розныя прычыны, чаму ён не можа пайсці з бацькам, як гэта здаралася апошнім часам усё часцей і часцей, а моўчкі пагадзіўся, прыняў бацькавы словы як непазбежнае, як загад. Толькі спытаў:
— Зразу і пойдам?
— Are.
«Утварыў, нештачкі ўтварыў, сукін сын. Іначай не быў бы такі пакладзісты, рахманы. Бач — цішэй вады, ніжэй травы. Ціхенькі, лагодненькі — хоць ты да раны яго прыкладай»,— пакруціў галавою, падумаў зноў пра сына бацька, Мікалай.
На паляну да Качай-балота дабіраліся кожны сваёй дарогай — Мікалай дубняком, каб паглядзець, ці не спасваюць пастухі каровамі проса яшчэ на адной палянцы — яна была непадалёку ад Яўменавага броду,— сын жа, Косцік, напрасцяк — праз Цітаў Мох. I бацька, і сын былі заняты сваімі думкамі, таму і не заўважалі, якая ціхая, нібыта святочная, была ў той дзень раніца. Сонца, адарваўшыся, лёгка, бы мячык, ад зямлі, паднялося ўжо даволі высока над лесам і цёпла, ласкава ўсміхалася з чыстага блакіту неба. Блішчала ўсюды раса на траве, спявалі наўзахапкі, імкнуліся, няйначай, перакрычаць адна адну, птушкі. Лагоднасць, спакой, здавалася, былі разліты ў наваколлі і перадаваліся міжвольна ўсяму жывому, быццам удыхаліся разам з паветрам.
«Няўжо вайна груне? — думаў, пытаў сам у сябе са страхам, паволі перастаўляючы ногі, абутыя ў мяккія, паношаныя лутовыя лапці, Мікалай.— He памыляўся ніколі аднавокі Пецка, а еты раз... Еты раз, можа, і памыліўся. Are, можа, і памыліўся! Бо... He тое што мне, нікому непасільна, перажыўшы на сваім вяку столькі ўсяго ўсякага, перажыць яшчэ адну, новую вайну...»
Сына ж, Косціка, займала, вярэдзіла іншае — што сталася, чаму ён непадуладны нават самому сабе, робіць. што і не хацеў бы часам рабіць? Вось і ўчора... Усё добра было, пакуль не ўбачыў на лузе ля цыганскага табара Тасі. А ўбачыў яе — нібы падмяніў яго хто... Цяпер за тое, учарашняе, было прыкра, сорамна. Косцік дакараў, гатовы быў разарваць сябе, пасячы на кавалкі. А ўчора ж... Усё было быццам правільна, як і трэба, толькі так, а не інакш, ён і мог паступіць, зрабіць...
«Дзіўна, усё дзіўна,— думаў, шыбуючы сцежкаю праз мох, Косцік.— Што ета на мяне?.. Як усё адно замарачэнне найшло, у вір я трапіў... I круціць, круціць мяне еты вір, нясе і нясе, а куды — і сказаць не скажаш, бо і не ведаеш. Няўжо сам я ва ўсім вінаваты? А можа... Яна, Тася?..»
Мікалай з сынам ужо канчалі агароджваць паляну, як з хмызняку неспадзявана вынырнуў ляснік Яўхім Бабай. He вітаючыся, панура прайшоўся сюд-туд па паляне, потым спыніўся, расставіў шырока кароткія свае ногі, абутыя ў абшарпаныя аб галлё і валежнік боты, паглядзеў на яроса, якое густою зялёнаю шчоткаю драла зямлю, на свежы, толькі што зроблены з жэрдак, плот, моўчкі дастаў з
скураной торбы. піто была перакінута цераз плячо, паперу, аловак, прагундосіў:
— Ну што ж, акт будам складаць.
— Які акт? — быццам нічога не зразумеў, навастрыўся Мікалай.
— А такі. Ссечана дваццаць сем маладых бярозак і сасонак. Ета адно. Выдрана з карэннем болып за дзве сотні маладняку. He цяпер, вядома, а вясною, як сеялася паляна. Ета два. Можа, хопіць на адзін акт?
I Яўхім Бабай падняў свае белазорыя, амаль без веек вочы, утаропіў іх у Мікалая. Ды так хіжа, злосна, што Мікалай аж сцехануўся, зніякавеў, не ведаў, што і адказаць. А Бабай яе сунімаўся, наступаў:
— Ты думаеш, як сын, Іван, у начальстве, дык табе ўсё дазволена, усё можна? Э не, брат. Складу акт, ніхто не ўратуе. Перад законам усе роўныя.
Дык складай, складай,— сказаў раптам, нібыта натхняючы, ціха, вельмі нават ціха, амаль іпэптам, Мікалай, дзівячыся сам, адкуль у яго гэтая лагоднасць, спакой.— Чаго ж ты грозішся, а не складаеш?
I складу! — як ад запалкі, успыхнуў, загарэўся Бабай.— Складу!
— Складзі! Толькі ж... I я маўчаць не буду. Таксама складу.
— Што ты складзеш?
— Акт.
— Акт? Які акт?
— Дазнаешся. як гіазавуць.
— За што ета мяне пазваць могуць?
— Цябе? Г-ге-е! Думаеш, усе сляпыя, глухія, нічога не бачаць, не чуюць?
— На што намякаеш? — заіпыпеў, бы гусак, Бабай — ноздры ў яго раздзьмуліся, пашырэлі, вочы прыплюснуліся, а рот разявіўся — у ім заварочаўся, забіўся часта аб жоўтыя зубы слюнявы мясісты язык.
— На тое, што ты і сам до-обра ведаеш. У абходзе, што ў абходзе тваім робіцца?
— А піто ў абходзе маім робіцца?
— He прытварайся, ведаеш. Сам усё ведаеш. Сякуць, крадуць лес.
— Хто сячэ, хто крадзе?
— Каму трэба, каму не лянота, той і сячэ, той і крадзе. Ды і сам ты... Прадаеш налева і направа. Так што... Чыя б кароўка мычала, а твая б... Маўчала. А пісаць... Давай
паспрабуем пісаць. Ты — на мяне, я — на цябе. Пабачым, піто з етага будзе?..
Яўхім Бабай зморшчыў лоб, насупіўся, апусціў у зямлю вочы, сцяў вусны, цяжка, нібыта звер, засоп.
— А ты... Ты...— Ад злосці ён аж не мог гаварыць, пырскаў слінаю. — Віжуеш?
— На ліха ты мне здаўся. Я цябе не чапаў і не чапаю. Хай цябе сарочка не чапае.
Яўхім Бабай зноў цяжка засоп, аж захроп, нібыта не хапала яму паветра, і, насунуўшы на самыя вочы кепкушасціклінку, гэтак жа імкліва, як з’явіўся, знік з паляны, пашыўся ў хмызняк — нібыта яго ветрам здзьмула.
Хвілін колькі Мікалай маўчаў, стоячы ўсё ў той жа напружанай, ваяўнічай позе, бы забіяка-певень, які толькі што кідаўся на свайго праціўніка, дзёўб яго. Потым пастугюва супакоіўся, расслабіўся, зноў узяўся рукою за абсмаленае, загнутае на канцы тапарышча сякеры, якую перад гэтым быў уцюкнуў у абцярэбленую сасновую жэрдку.
— Ыш ты яго, ён акт складзе,— сказаў не то сыну, Косціку, не то сам сабе. I ўсміхнуўся.— He на таго нарваўся... Мяне так, голымі рукамі, не возьмеш... Не-е!..
Косцік увесь час маўчаў, не ўстраваў у сварку. Hi гукам не абазваўся ён і цяпер на бацькавы словы. Абсякаў, абцярэбліваў голле з толькі піто паваленай маладой бярозкі, потым цягнуў, валок яе, чырачы дол, да паляны, мацаваў да ўкапаных глыбока ў зямлю слупкоў гнуткай лазінаю. Калі ж зусім скончылі работу, абгарадзілі, як і належыць, як і мае быць. проса і збіраліся ўжо кіравацца дахаты, вінавата падышоў, наблізіўся да бацькі.
— Тата,— хутчэй папрасіў, чым сказаў Косцік.— Вы б забывалі ўжо етыя паляны. Колькі раскарчавалі за свой век і дзе яны? Маці праз паляны на той свет пайшла, а вы...
— Цыц, смаркач! — рашуча павярнуў галаву да сына бацька і паглядзеў так, што Косцік аж скалануўся. Здалося яму: калі не кінецца наўцёкі, не пабяжыць, бацька можа і ў каршэнь заехаць, a то, чаго добрага, і сякераю запусціць...
IV
Іван Дарошка на працу ў сельсавет прыходзіў роўна ў дзевяць. Звычка — ніколі не спазняцца, быць заўсёды дакладным, далася яму нялёгка, ох як нялёгка. Былі гады, калі за кожнае спазненне яго бязлітасна каралі. Ды так,
што ледзь заробку хапала, каб разлічыцца са штрафамі. Тое было даўно, яшчэ да рэвалюцыі, калі Іван упершыню трапіў у Гудоў, на завод. Тады акурат грымела вайна, завод выконваў тэрміновыя заказы, і кожная хвіліна прастою жорстка каралася: прамыслоўцы ні з чым не лічыліся, нічога не бралі пад увагу, капейкі не хацелі губляць, ім патрэбны былі прыбыткі, толькі прыбыткі. Рабочых рук было ўдосталь, чэргі падлеткаў і жанчын тоўпіліся ў прахадной, чакалі, калі ім дадуць хоць якую працу. О, то жахлівыя, лютыя былі гады! I як добра, што яны мінуліся, адышлі ў нябыт. Багата чаго змянілася і ў жыцці краіны, і ў жыцці людзей, і ў жыцці самога Івана. Ліквідавана эксплуатацыя чалавека чалавекам, завод у Гудове стаў уласнасцю дзяржавы, Іван Дарошка з найміта-рабочага вырас у кіраўніка — старшыню сельсавета. Звычка ж не спазняцца, прыходзіць на працу заўсёды ў час у Івана Дарошкі асталася. Прывыклі паступова да гэтай дакладнасці, дысцыпліны і падначаленыя, нават пачалі прыходзіць у сельсавет хвілін на колькі раней за старшыню. Вось і сёння, ледзь толькі Іван Дарошка ступіў на ганак — ён быў драўляны, сухі і скрыпучы.— адчыніў дзверы, убачыў: увесь невялікі штат на сваіх месцах. Ніна Варакса, справавод, блізарука нагнуўшыся над сталом, нешта піша. Вострыць сцізорыкам аловак, стоячы ля акна, і новы, усяго некалькі дзён таму назад залічаны на пасаду. сакратар сельсавета Апанас Харчэня — акуратна прычасаны, у чыстай белай крамнай кашулі, увабранай у чорныя велікаватыя. мабыць, яшчэ бацькавы, штаны. Сядзіць ля тэлефона і дзяжурная — чырванашчокая грудастая Надзя, дачка спрадвечнага суседа Дарошкаў — Тхорыка.
— Дзень добры! — сказаў Іван знарок гучна, каб яго ўсе чулі.— Што ў нас новенькага?
— Ды быццам нічога асаблівага,— адказаў за ўсіх, пакінуўшы вастрыць аловак, Апанас Харчэня.
— А не асаблівага?..
— Таксама нічога,— засмяяўся Харчэня.
— Ці званілі адкуль па тэлефоне? — павярнуўся, паглядзеў на дзяжурную Іван Дарошка.
— He, ніхто ніадкуль не званіў,— бойка затараторыла Надзя і падхапілася з лавы, выпрасталася. апусціўшы па швах рукі, быццам у школе перад настаўнікам.
— Сядай, не стой,— ласкава ўсміхнуўся Іван. Дзяжурства ў сельсавеце ўвялі нядаўна, не так проста яго напачатку было арганізаваць, але выгода ад дзяжурства
ўжо адчувалася па-першае, прывыкалі людзі, што на свеце не ўсё спакойна, могуць быць кожны дзень, кожную хвіліну нечаканасці, а гэта людзей дысцыплінавала, не давала лішне расслабляцца; па-другое, у сельсавеце заўсёды, удзень і ўночы, быў чалавек: адкуль ні пазвоняць — ёсць з кім пагаварыць, ёсць каму нешта тэрміновае перадаць.
— Ну, калі ўсе ў парадку, то я ў сваю хату...
I Іван Дарошка, грукаючы ботамі, пакіраваўся ў баковачку, што не так даўно зрабілі ў сельсавеце, перагарадзіўшы дошкамі вялікую, бы стадола, хату на дзве палавіны: у большай цяпер сядзелі падначаленыя, меншую займаў старшыня. Шчыра кажучы, Іван быў супраць таго, каб аддзяляцца ад астатніх саслужбоўцаў, рабіць баковачку. Але раённае начальства настояла на сваім. Баковачка не так трэба старшыні сельсавета, як тым, хто сюды прыязджае,— розным камандзіровачным, упаўнаважаным. Хоць пераначаваць ёсць дзе, не трэба па ўсёй вёсцы шукаць месца. Ды і пагаварыць з вока на вока можна з чалавекам, ніхто нічога не пачуе, не перадасць. Паступова Іван прывык і сам да баковачкі. Як толькі надаралася вольная хвіліна — хаваўся за дзверы, калі, вядома, у баковачцы ніхто не жыў, не было там ніякага камандзіровачнага ці ўпаўнаважанага. Сёння Іван таксама меркаваў пасядзець за сталом, падумаць, а калі ўдасца, то і накіды зрабіць таго, пра што варта было б выступіць перад дэпутатамі на чарговай сесіі выканкома... Надта ж шмат самых розных, часам неверагодных, чутак, a то і плётак распаўзаецца па вёсках, «бабскае радыё» не слыняе работы, працуе ўдзень і ўночы, поўныя дваццаць чатыры гадзіны. I што самае крыўднае — вераць яму людзі. Вераць, бо недастаткова ўвішныя нашы агітатары і прапагандысты. Ды і камуністы, дэпутаты не заўсёды паказваюць прыклад партыйных адносін да чутак і плётак. Hi аднаго непрадуманага слова! Калі ж камуніст ці дэпутат чуе, як нехта абы-што плявузгае ці выдумляе, яго абавязак — прымусіць балбатуна замоўкнуць, даказаць, што ўсё тое, што людзі толькі што чулі,— няпраўда, даць марксісцкаленінскае вытлумачэнне падзей і фактаў, спаслацца на працы таварыша Сталіна, які нічога не хавае, гаворыць з народам пра ўсё і так, як і трэба гаварыць — шчыра, даходліва, ясна... Іван сеў за стол, дастаў з шуфляды чысты сшытак, нават быў разгарнуў яго, але ў гэты час дзверы асцярожна рыпнулі, прачыніліся і ў баковачку ціхенька,
бы кот, нерухома трымаючы перад сабою сагнутую ў локці сухую левую руку, не зайшоў, а ўціснуўся Апанас Харчэня.
— Іван Мікалаевіч,— неяк быццам таямніча прашаптаў ён.— Вас хоча бачыць Вера Сымонаўна Ручанка...
— Што ў яе? — не зводзіў вачэй з Харчэні Іван.
— He ведаю. Сказала, хоча бачыць вас. I ўсё.
Веру Сымонаўну Ручанку Іван Дарошка ведаў мала. Была яна не тутэйшая, велікалесаўская, а прыезджая. Працавала ў іпколе, выкладала матэматыку. Па водгуках жонкі, Каці, і дырэктара Андрэя Макаравіча Сушчэні, гэта была сціплая жанчына, выдатна ведала свой прадмет, умела тактоўна яго выкладаць. Праўда, не актывістка, ні з кім не сябравала, не абмяркоўвала ніколі ніякіх навін, нічога нікому пра сябе не расказвала. Была, словам, быцца.м нечым напалоханая. Усё, што было на-за матэматыкай, яе не цікавіла. У Веры Ручанкі амаль дарослая дачка, вучылася ў дзевятым класе. Больш ні Іван, ні ў школе пра Веру Ручанку нічога не ведалі. He, ведалі яшчэ адно дагэтуль Вера Ручанка жыла ў Мінску. I вось месяцы два таму назад пакінула горад, пераехала жыць і працаваць на Палессе, у Вялікі Лес.
— Гм,— адарваўшыся ад сваіх думак, гмыкнуў Іван.— ІІІто ж, калі хоча мяне бачыць, то няхай заходзіць...
А можа... Сказаць, вы занятыя, няхай другім разам зойдзе,— асцярожна папытаў Харчэня.
— He, Апанас, я табе пра гэта гаварыў ужо, запомні і надалей. He можа быць ніякіх неадкладных спраў, калі прыйшоў чалавек. Мы жывём і працуем дзеля людзей. Таму найперш наша ўвага і павінна аддавацца ім. Кліч Веру Сымонаўну, няхай заходзіць.
— Добра, Іван Мікалаевіч.
Апанас Харчэня мітнуўся, знік за сцяною. I ў тую ж хвіліну ў баковачку неяк надта ж асцярожна, далікатна, быццам баючыся, увайшла, акуратна зачыніўшы за сабою дзверы, Вера Сымонаўна.
— Дзень добры вам,— сказала яна. як падалося Івану, збянтэжана і патупіла ў падлогу вочы.
Іван Дарошка падняўся з-за стала, рухам рукі запрасіў сядаць на той цяжкі самаробны табурэт, што стаяў пасярод баковачкі:
— Калі ласка...
Вера Сымонаўна не села, а як бы прымасцілася на краёк табурэта.
— Вось мы нарэшце з вамі і сустрэліся,— сказаў Іван Дарошка, каб хоць нешта сказаць, пачаць размову.
— А што? — насцярожылася, палахліва, калюча ўскінула на Івана Дарошку свае ясныя, блакітныя, хоць і прыкметна зажураныя вочы Вера Сымонаўна.— Хіба вам трэба было са мною сустрэцца?
— Вядома, трэба было,— дабрадушна ўсміхнуўся Дарошка.
— Дык чаго ж вы мяне не паклікалі? — яшчэ болып насцярожылася, нават быццам узлавалася Вера Сымонаўна — і белы прыгожы твар яе аж перасмыкнуўся.— Вам што?.. Напісалі пра мяне?.. Прыслалі дакументы?..
I ў голасе Веры Сымонаўны пачуліся слёзы.
Цяпер збянтэжыўся Іван Дарошка. «Што з ёю? Яна нібыта чагось чакае, баіцца? Натапыраная, калючая...»
Выйшаў з-за стала, сказаў:
— Я сёе-тое чуў пра вас...
— Што вы чулі? — перапыніла Івана, сцяла, аж прыкусіла, тонкія вусны Вера Сымонаўна,— I ад каго?..
«Чаму яна так востра, нервова ўспрымае кожнае маё слова? — падумаў Іван.— Няўжо і ў школе яна такая? Трэба будзе ў Каці запытаць». Веры ж Сымонаўне сказаў:
— Добрае пра вас чуў... Толькі добрае. Ад жонкі, Каці. Яна захапляецца вамі, тым, як вы абыходзіцеся з вучнямі, выкладаеце прадмет... А што я хацеў сустрэцца... Дык гэта вы павінны разумець. Вы прыехалі ў наш. Вялікі Лес, жывяце тут, працуеце з маёю жонкаю, а я вас так і не ведаю, не сустракаліся мы вось так, з вока на вока, ні разу, не гаварылі...
Дзіўна, але Іванавы словы не супакоілі жанчыну, а насцярожылі яшчэ больш. Вера Сымонаўна як бы паглыбілася ў сябе і хвілін колькі маўчала, не падымала ад падлогі вачэй.
— Я чула, што вы гаварылі свайму сакратару,— урэпіце вымавіла яна.— Мне спадабаліся вашы словы: «Усё дзеля чалавека». Дык давайце ж чалавека і шанаваць...
«А хіба я не шаную?.. Ну хоць бы і яе? — падумаў зноў Іван Дарошка.— Дзіўна. To яна на нешта намякае, то раптам ледзь не папракае ў нечым?»
— Вера Сымонаўна, выбачайце, але я не зусім разумею вас,— сказаў, зрабіўшы асаблівы націск на слова «вас», Іван Дарошка.
— Затое я вельмі добра разумею вас,— зрабіла таксама націск на слова «вас» Вера Сымонаўна.
— Што вы разумееце? Скажыце.
— I скажу. Вы ўсё ведаеце пра мяне. I хочаце ўтаіць, каб я не здагадалася...
Вера Сымонаўна аж задыхалася — так нялёгка было ёй сказаць тое, што яна ўсё ж набралася смеласці і сказала.
— Гм,— усміхнуўся неяк быццам трохі нават роблена Іван Дарошка. — Што, напрыклад, як вам здаецца, я ведаю?
— Што? Тое, што і я ведаю...
I Вера Сымонаўна падняла вочы ад падлогі, паглядзела на Івана. Іван улавіў — пагляд халодны, ледзяны. I чужы-чужы.
— Ну, калі вы мне не гаворыце, дык я сама вам скажу, — зашаптала горача, хутка, амаль без пярэдыху, праз зубы Вера Сымонаўна.— Так, гэта праўда, я жыла з чалавекам, які цяпер... не са мною, не з намі... не тут...
«Вунь яно што!»
— Выбачайце, але я пра гэта нічога не ведаю,— спакойна глядзеў на жанчыну Іван Дарошка, у душы радуючыся, што нарэшце пачуў прычыну такой насцярожанасці і скрытнасці Веры Сымонаўны.
— Вы ўсё, вы ўсё ведаеце,— зноў калючым паглядам ледзяных вачэй пранізала Івана наскрозь Вера Сымонаўна.— I вы, і ваш брат Косцік....
— Пры чым тут мой брат Косцік? — здзівіўся яшчэ больш Іван.
— А пры тым...
I Вера Сымонаўна падхапілася з табурэта, падбегла да стала, за якім стаяў Іван Дарошка. Худымі, доўгімі пальцамі нервова расшпіліла сумачку, якую дагэтуль трымала, як бы хаваючы, збоку ў руцэ, і дастала адтуль даволі ладны камень-дзікар.
— Бачыце гэты камень? — спытала яна ў Івана.
— Ну-у, бачу,— нічога не разумеў Іван Дарошка.
— Дык вось, гэты камень учора ўночы ваш брат Косцік запусціў мне ў акно. Пабіў, вядома, шыбу і проста выпадкова не пацэліў у галаву... Каб пацэліў... Мне... He жыць бы.
— Адкуль вы ведаеце, што камень, як вы кажаце, запусціў мой брат Косцік?
— Іншаму няма каму. Косцік, напэўна, думае, што я наскардзілася дырэктару і яго выключылі са школы з-за мяне. Але гэта не так, я нікому на яго не скардзілася.
Больш таго — я была супраць, каб выключаць вашага брата са школы. Але сам Косцік, мусіць, гэтага не ведае. I помсціць, чэпіцца да мяне і мае дачкі Тасі. He так да мяне, як да Тасі. Праходу проста не дае. Калі ён думае, што я дарую яму, ён памыляецца. Я падам на яго... у суд...
Іван Дарошка цяжка апусціўся ў крэсла. Ашчаперыў рукамі галаву, упёрся локцямі ў стол. Задумаўся. «Нічога сабе размова! Збіраўся сустрэцца, пагаварыць... I вось сустрэліся, пагаварылі...»
Пачуў — Вера Сымонаўна ўсхліпвае, плача. Адарваўся ад сваіх думак, паглядзеў на Веру Сымонаўну — яна сядзела на табурэце і, адвярнуўшыся, схавала твар у далоні, плакала. Худыя плечы ўздрыгвалі разам з лёгкім квятастым плаццем, у якое была гожа, па-гарадскому апранута Вера Сымонаўна.
— Супакойцеся,— сказаў як мага лагодна, са спачуваннем Іван Дарошка.— Паверце шчыраму майму слову — я не ведаў нічога пра вашага мужа... He ведае гэтага, я ўпэўнены, і Косцік... Тое, што Косцік, як вы кажаце, чэпіцца да вашай дачкі, Тасі, трэба будзе мне самому... Хоць сам я... Парваў усякія адносіны з бацькам, правільней, бацька са мной. Але з Косцікам я пагавару... Гэта я абяцаю. Бач, што вытварае! Аж брыдка чуць. He, трэба заняцца ім сур’ёзна, пакуль хлопец зусім не адбіўся ад рук... Што ж да каменя, які Косцік кінуў вам уночы ў акно... Глядзіце самі. Лічыце, што трэба справу перадаваць у суд, калі ласка. Ніякіх перашкод чыніць вам ніхто не будзе. He думайце, калі Косцік мне брат, я стану яго абараняць. Я камуніст, старшыня сельсавета... I сваяцтва... Hi пры чым... Я з бацькам родным... Э-э, ды не пра тое размова...
Вера Сымонаўна перастала плакаць. Дастала белую хустачку, выцерла, нібыта прамакнула, вочы. Сказала, усё яшчэ гледзячы не на Івана, а некуды ўбок:
— He верыць вам... У мяне... Словам, я ведаю трохі вашу жонку — Кацярыну Антонаўну і хачу думаць: муж у яе такі ж шчыры і праўдзівы, як і яна сама. Даруйце, калі я... Пакрыўдзіла вас. Але зразумейце мяне. Я столькі перажыла, перахвалявалася. А тут раптам гэты яшчэ ваш Косцік... Гэта зусім выбіла мяне...
Вера Сымонаўна павяряулася тварам да Івана, і Іван зноў убачыў перад сабою тую Веру Сымонаўну, якую дагэтуль яму даводзілася разы два-тры бачыць з прэзідыумаў розных пасяджэнняў і сходаў,— сціплую, спакойную
і... прыгожую. Надта прыгожую, як адзначыў пра сябе Іван. Мо таму так кінулася цяпер у вочы прыгажосць Веры Сымонаўны, што ад хвалявання і слёз жанчына трошкі расчырванелася, на шчоках у яе прабіўся ледзь прыкметны румянец. Румянец як бы асвятляў блакіт вачэй, бялявыя, завітыя кудзеркамі валасы. «А яна ўмее трымацца»,— падумаў з павагай пра жанчыну Іван Дарошка.
— Акрамя таго, што я Тасіна маці, я яшчэ і педагог,— гаварыла між тым Вера Сымонаўна.— Таму я і прыйшла менавіта да вас, Іван Мікалаевіч. I як да старшыні сельсавета, і як да старэйшага Косцікавага брата. Вазьміце ў рукі Косціка, бо... Інакш ні за што ні пра што прападзе хлопец. Нехта ўплывае на яго. Уплывае не леппіым чынам...
— Добра, я пагавару з Косцікам... Гэта мой абавязак. I як старэйшага брата, і як старшыні сельсавета. Пра ўсё пагавару. Дзякуй, што папярэдзілі, сказалі пра тое, на іпто я нё глядзеў, пра што не думаў...
Іван Дарошка падняўся з-за стала, бо адчуў: размова скончана, Вера Сымонаўна выказала ўсё, ійто было ў яе на дуіпы, што хацела выказаць, і збіраецца пакінуць баковачку. Але Вера Сымонаўна не спяшалася выходзіць. Яна засяроджана пра нешта думала, думала, потым раптам папрасіла:
— А пра мужа майго... Пра тое, што ён... He гаварыце. Нікому не гаварыце. Нават жонцы, Кацярыне Антонаўне. Добра?
I надта ж даверліва, амаль па-змоўніцку паглядзела проста ў вочы Івану, усміхнулася.
— Тым больш што яго... Ён'хутка можа быць на волі, зноў з намі,— дадала яна ціхд, амаль шэптам.
— Гм... Добра,— паглядзеў гэтак жа даверліва, пазмоўніцку і Іван Дарошка на Веру Сымонаўну і ўсміхнуўся, хоць сам сабе і падумаў: «А дзе, дзе яе муж?.. Што з ім магло здарыцца, чаму ён не з сям’ёю, не тут, не на «волі»? Ды і сама Вера Сымонаўна паводзіць сябе... Чагось баіцца, нешта не дагаворвае... Гм?»
Перад самым абедам у баковачку да Івана Дарошкі ўбегла загадчыца магазіна Ліда Шавейка. Была яна ўзрушаная, ад чаго вялікія чорныя вочы яе яшчэ пабольшалі, грудзі аж хадзілі — ім, тугім, пышным, цесна было ў
белай паркалёвай кофтачцы, здавалася. кофтачка не вытрымае, вось-вось лопне.
— Іван Мікалаевіч,— разгублена сказала Ліда, прыпыніўшыся ў парозе.— He ведаю, што і рабіць...
— А што? — пільна глядзеў на Ліду Іван Дарошка.
— Проста бяда, магазін з усіх бакоў людзі асаджаюць. Соль па пуду, па два бяруць.
— Зноў нехта чутку пра вайну пусціў?
Цыганы. Учора спыняліся на лузе, і аднавокі лысы Пецка напрарочыў вайну. Вось і кінуліся людзі соль браць.
— А ты?
— Што я?.. Спярша яа дзесяць кілаграмаў давала, потым па кілаграму. Але людзі крычаць, патрабуюць. Я магазін зачыніла, быццам на абед мне пара. I да вас вось... Парайце, што рабіць?
Іван Дарошка і сам учора бачыў, як ехалі па Вялікім Лесе цыганы. Якраз з працы дадому, да свае сям’і, вяртаўся. Але ў бярэзнік, да цыганскіх вогнішчаў, разам з іншымі вяскоўцамі не хадзіў. «А дарма,— падумаў Іван. — Па-першае, чуў бы сам на свае вушы, што балбатаў гэты стары манюка Пецка. Па-другое, калі б што якое, прыстрашыў бы, a то і прагнаў бы з бярэзніку цыганоў, хопіць, маўляў, людзей адурманьваць ды страшыць, прэч адсюль...»
«Гм»,— пашкадаваў цяпер Іван Дарошка, што даў маху, не пайшоў да вогнішчаў. Лідзе ж сказаў:
— Правільна зрабіла, што зачыніла магазін. Ідзі абедай...
— А пасля абеду што рабіць?
— Пасля абеду...
Сапраўды, што рабіць пасля абеду?.. Адчыніць магазін, прадаваць соль — значыцца, патураць упадніцкім, нездаровым настроям. Калі паніцы паддаліся адзінкі, асобныя людзі, дык паддадуцца і астатнія, тыя, хто дагэтуль не паддаваўся. «Выходзіць, трэба не адчыняць магазін, не прадаваць солі. I наогул нічога ніякага не прадаваць, прымусіць, каб людзі разышліся па хатах».
— Пасля абеду... Можа, ты на базу паедзеш ці яшчэ куды?..— хітравата пачухаў патыліцу Іван Дарошка.
— Дык яно мне і трэба было б на базу з’ездзіць. Даўно збіралася, ды каня няма,— ухапілася за прапанову старшыні сельсавета, як за саломінку, Ліда Шавейка.
— Майго каня вазьмі,— усё глядзеў і глядзеў, не mo-
гучы адвесці вачэй ад Ліды, Іван Дарошка. («Слаўная, слаўная дзяўчына. Бачыш, не разгубілася, здагадалася ў сельсавет прыбегчы. Значыцца, палітычна свядомая»,— радаваўся за Ліду.) — Знайдзі конюха, Кузьму, і едзь з ім на базу...
— А з людзьмі як жа? Яны ж стаяць будуць ля магазіна, чакаць, калі я вярнуся...
— He турбуйся, я сам з людзьмі пагавару,— паабяцаў Лідзе Іван Дарошка.
— Ну, то вялікае дзякуй вам,— трохі быццам засаромелася Ліда і адступіла за дзверы, збіраючыся пайсці.
— Гэта я табе павінен дзякаваць,— падняўшыся з-за стала, сказаў Іван Дарошка.
— За што? — аж залілася чырванню Ліда.
— За тое, што не разгубілася, у сельсавет прыбегла. I далей так рабі: калі што якое, прыходзь.
— Буду прыходзіць,— і Ліда лёгка, весела не выбегла — выпырхнула, вылецела з сельсавета.
3 абеду зноў на працу Іван Дарошка пакіраваўся па вясковай вуліцы. Хацелася непрыкметна, быццам незнарок, падысці да магазіна — ён мясціўся ў старым драўляным доме былога кулака Сцяпана Пяхоты,— ды і даўнавата ўжо не хадзіў Іван па вёсцы. Розныя спешныя справы прымушалі заўсёды выбіраць карацейшую сцежку. Выйдзеш з дому, мінеш напрасткі людскія гароды — і ў сельсавеце. Хутка, а галоўнае зручна, дарога цвярдзейшая, не тое што ў вёсцы. У вёсцы ўсюды, на кожным кроку, пясок. Сухі, сыпучы. I глыбокі-глыбокі. Месіш, месіш яго — і ўсё адно як на адным месцы стаіш, бо едзе з-пад падэшваў пясок, апоры ніякай няма. Машыны буксуюць, калёсы па самыя панарады коламі ў пяску топяцца. Неаднойчы на сесіях выказваліся дэпутаты, каб нешта зрабіць з вуліцай, намасціць дарогу з камення, ці што. Ён, Іван, таксама пра гэта шмат разоў гаварыў у раёне. Але на такое паляпшэнне вуліцы трэба былі грошы. I немалыя. Будаўйіцтва дарогі адкладвалася з году на год. I цяпер, беручыся паўз платы, дзе плялася, расла трава-мурава і было трохі цубчэй, Іван думаў, што адклад рэдка ў якой справе ідзе на лад, а ў такой, як іхняя дарога, і зусім прыносіць шкоду. 3 кожным годам болыпае і большае машын, і гэта марнатраўства не мець добрай дарогі. Буксаванне ў пяску зношвае раней часу машыны, без карысці згарае
бензін, дый што за дзесяць хвілін можна было б праехаць, траціцца па гадзіне...
«Трэба будзе ліст на імя старшыні райвыканкома падрыхтаваць,— вырашыў Іван.— Падключыць калёсаабозны завод, навакольныя калгасы... I дамагацца ўсімі сіламі, каб будаўніцтва дарогі ўсё ж паставілі ў план. Дый саміх людзей мабілізаваць... Варушыцца трэба, бо пад ляжачы камень вада не бяжыць...»
Вуліца пуставала. Мо таму, што дзень выдаўся цёплы, пагодлівы — свяціла, аж пякло, высокае паўдзённае сонца, неба было амаль без хмар — і кожны шчыраваў: хто на калгасным полі, хто дома, у сваім гародзе: палолі, капанічылі грады, абганялі бульбу. Паўз платы валюхалася, няйнакш, шукала дзіркі, каб залезці ў шкоду, рохкаючы і сонна водзячы сюд-туд выпацканым у гразь лычом, вялізная, што гара, свіння, ды бег, кудысьці спяшаўся рыжы перахлябісты сабака. Тут і там у пяску кешкаліся, грэбліся куры. Вёска аставалася вёскаю, здавалася, нічога ў ёй нідзе не мянялася — тыя ж пачарнелыя, месцамі нават парослыя зялёным мохам шулы, вароты, платы, крытыя чаротам, саломаю і дранкаю хаты з маленькімі падслепаватымі вокнамі, жураўлі калодзежаў амаль ля кожнага двара... Але гэта толькі здавалася, што ў вёсцы нічога не змянілася. Змянілася, за апошнія гады многае-многае змянілася! А найперш — змяніліся, па-іншаму пачалі жыць і думаць людзі. I хто-хто, а ён, Іван Дарошка, гэта ведаў. Вось хоць бы тая самая Ліда Шавейка. Бацька бядняк з беднякоў, ніколі хлеба ўволю не еў. А за гады Савецкай улады хату новую пабудаваў, дачка сем класаў скончыла, у магазіне каторы год працуе. Камсамолка, актывістка. I бачыш — у сельсавет прыбегла, не разгубілася... Вядома, нішто само па сабе не мяняецца. Патрэбны пэўныя ўмовы і сілы, каб нешта змяніць, асабліва ў такім заскарузлым укладзе, як сялянскі. Савецкая ўлада. бальшавікі знайшлі гэткія ўмовы і сілы. Вырвана з карэннем кулацтва, аднаасобніцтва. Новае калгаснае жыццё ўвайшло ў побыт вёскі. Гэтае жыццё нараджае і новыя адносіны між людзьмі. Калі раней чалавек дбаў і хваляваўся толькі за сябе, дык цяпер дбае і хвалюецца за ўсіх. He толькі за суседзяў, тых, з кім жыве ў вёсцы, але і за тых людзей, што далёка —у Іспаніі, Германіі, Кітаі... Сочыць за падзеямі, хоча нейкім чынам паўплываць, a то і дапамагчы працоўным усяго свету. Вядома, усё новае не прыходзіць без барацьбы, без змагання. Не-не дый дае старое пра сябе
знаць, заглушае, a то і забівае новае, народжанае савецкім ладам... Вось хоць бы гэтая самая паніка з вайною. Варта было нейкаму цыгану нешта балбатнуць, як людзі з мяшкамі і торбамі кінуліся ў магазін. Напакутаваліся ў нядаўнім мінулым без солі. Баяцца, каб не паўтарылася тое, што было ў пятнаццатым, ды і ў шаснаццатым, семнаццатым, васемнаццатым гадах... Зразумець людзей можна. Хоць разбірацца, хто кажа праўду, а хто маніць, пускае розныя плёткі, і пара б ужо, даўно пара. Ды калі толькі... Хай асмеліцца Гітлер напасці на Краіну Саветаў, ураз скрышыць рогі... Гэта яму не Бельгія, не Полыпча, не Францыя... I соль... Заўсёды ў магазіне будзе. Колькі трэба, столькі яе і прывязуць... Хіба няма адкуль і на чым прывезці?!
«Дурны мужык, як варопа» — успомніліся Івану Да рошку словы паэта Францішка Багушэвіча, чытаныя ў школьным падручніку.
«Хоць і абразліва, і не пра цяперашняга селяніна... Але... Доля праўды ў словах Багушэвіча ёсць! — цвердзіў сам сабе Іван Дарошка.— Дурны-то дурны, а возьме нешта ў галаву, што ні рабі, як ні даказвай — не пераканаеш. Упартасці — як у быка... I страшыць, пагражаць не хочацца, і даказваць... Марная трата энергіі і часу...» Каго-каго, а свайго, велікалесаўскага, селяніна Іван добра ведаў. Пражыў жа амаль усё сваё жыццё тут, у вёсцы. I сутыкаўся з ім штодня. Па самых розных справах. Часам важных, а часам і зусім дробязных. I вось сёння зноў давядзецца яшчэ раз сутыкнуцца. «Гм... Нідзе не дзенешся — давядзецца... Узяўся за гуж, не кажы, што не дуж...»
Магазіна яшчэ не відаць за пагоркам, але, па меры таго як Іван Дарошка ішоў, набліжаўся да яго, усё ясней, выразней і выразней чуліся людскія галасы і крыкі. «Няўжо ўсе тыя, хто не ў полі, да магазіна пабеглі? Сабраліся там і гарлапаняць, пуду адно аднаму паддаюць... Таму і на вуліцы, мабыць, нікога, ні чалавека няма...»
He хацелася верыць у гэта, але і не верыць...
Рыпнулі, адчыніліся весніцы, на вуліцу выйшла... «Ага, хто ж гэта? А-а, Коўдрава Мар’я, маці Піліпавай жонкі, Клаўдзі». Засяроджаная ў сабе, з мяшком у руцэ. He азіраючыся, нікога не бачачы, пабегла, папыліла да магазіна.
3 тых жа весніц усяго праз якую хвіліну паказалася дзяўчо. У доўгай, па пяты, бундзе, босае. Пайшло насустрач Івану.
«А гэта... Чыё?»
Калі дзяўчынка наблізілася, спытаў:
— Чыя ж ты будзеш, красуня?
— Дзям’янава,— адказала, спыніўшыся, дзяўчынка.
— Дзям’яна Сучка?
— Are.
— А да Коўдравых чаго хадзіла?
— Сказаць, кеб па соль ішлі. Бо калі разбяруць, тады ні за якія грошы нідзе не дастанеш...
— Хто цябе пасылаў да Коўдравых?
— Мама.
Успомніў Іван: Мар’я Коўдрава і жонка Дзям’яна Сучка, Аўдуля,— родныя сёстры.
«Гм»,— гмыкнуў, пакруціў галавою Іван Дарошка і пайшоў, пакіраваўся ўслед за Мар’яй да магазіна.
Аж млелі, не хацелі згінацца ў каленях ногі, не так, мабыць, ад напружання і гарачыні, як ад унутранага хвалявання, трывогі, калі падымаўся Іван Дарошка на той пагорак, за якім па левы бок вуліцы трохі зводдалі ад дарогі чырванеў бляшаным дахам магазін. Усміхнуўся, убачыўшы натоўп. што вірыў, таптаўся там, наперадзе, ля ганка магазіна.
«Хоць міліцыю выклікай...» — падумаў сам сабе.
Як кіраўнік Іван ведаў: цяпер многае будзе залежаць ад яго, старшыні сельсавета. Нават ад першага слова, што ён скажа, падышоўшы да людзей.
«Можа, усё ж прыстрашыць... Сказаць: «Тыя, хто сее паніку, адкажуць паводле законаў...»
Адразу ж адагнаў ад сябе гэтыя думкі — што заўгодна, толькі не страшыць людзей. Страх — дрэнны дарадчык. Страхам хваробу можна загнаць углыб, а не вылечыць.
«Трэба пераканаць людзей, рассеяць страх, зрабіць усё, каб людзі самі пасмяяліся з сябе, з таго, што паддаліся паніцы, паверылі прыблудзе — цыгану, і спакойна спалі, спакойна працавалі. Калі я гэта не зраблю — цана мне, кіраўніку, ломаны грош...»
«Але як гэта зрабіць?» — падкрадвалася, палохала, халадзіла ўсяго думка.
I Іван ішоў і ішоў па пяску вясковай вуліцы, грэбаўся і грэбаўся, у душы радуючыся, што пакуль не раззлаваўся, не паддаўся гарачнасці. не змяніў сваёй звыклай павольнай хады.
Падняўся на пагорак, вочы пачалі вылучаць асобныя знаёмыя постаці, твары жанчын, мужчын... Людзі, адчувалася, былі незадаволеныя, што магазін зачынены, што не
даюць таго, чаго ўсе так хочуць, прагнуць узяць. I таму размахвалі раз-пораз рукамі, нешта адзін аднаму наўзахапкі гаварылі, даказвалі, нават ці не пагражалі камусьці.
«Хм,— ухмыльнуўся сам сабе Іван Дарошка.— Што ж мне зрабіць? Падысці да людзей, пасарамаціць: маўляў, чаму паддаліся паніцы? Расказаць, што і дзе дзеецца на свеце... Пастаяць, пачакаць, калі людзі разбрыдуцца. а тады і самому пакіравацца ў сельсавет?»
Але нейкая падспудная, нутраная сіла супраціўлялася, не ахвоціла на гэта.
«Пачнуць задаваць пытанні. Ці змагу я на ўсе адказаць? Ды яшчэ так, як трэба. А раптам не паслухаюцца мяне людзі, не разыдуцца? Што тады рабіць? Настрой натоўпу можа перадацца і мне. Я раззлуюся, пачну страшыць, пагражаць... А гэта не хацелася б...»
Выйшла ж усё нечакана. I добра, проста, зусім не так, як уяўляў Іван Дарошка. Ледзь толькі наблізіўся да натоўпу, запрыкмеціў, вылучыў з усіх знаёмых брата, Піліпа,— ён гэтак жа, як і іншыя, тоўкся з парожнім мяшком каля магазіна. Нягледзячы на тое, што Іван парваў усякія адносіны з бацькам, з Піліпам па-ранейшаму і віталіся, і гаварылі, хоць у госці адзін да аднаго і не хадзілі. Піліп стаяў трохі збоку, непаголены, пануры, у карэлай, даўно не мытай, выцвілай кашулі і палатняных, па калена заброджаных у ржу нагавіцах. «Мусіць, па ўюны нядаўна хадзіў»,— падумаў Іван і моўчкі папраставаў да брата, падаў яму руку. I толькі тады, калі Піліп сваёй мазолістай і клешчаватай рукою ашчаперыў яго руку, са смяшком не то сказаў, не то спытаў:
— I ты паддаўся паніцы?..
I, не пачакаўшы, што адкажа Піліп, адчуваючы ўсім сваім целам — натоўп павярнуўся да яго, старшыні, і застыў, стаіўся, ловіць кожнае слова. што ён, Іван, гаворыць брату, сказаў:
— Ідзі дадому. Усё адно працаваць магазін сёння не будзе, Ліда паехала на базу...
Перавёў дух і ўжо мацней, каб чулі яго ўсе:
— Ды і солі на ўсіх хопіць, можаш не запасацца. Спі спакойна, вайны не будзе, не бойся...
«Што яшчэ сказаць? А можа, нічога не казаць, даволі? I з людзьмі... Гаварыць ці моўчкі прайсці міма?»
Павярнуўся да натоўпу. убачыў насцярожаныя, дапытлівыя твары, пагляды... Знаёмыя і разам з тым быццам незнаёмыя, нейкія новыя, трывожныя.
«Не, не сказаць ні слова нельга. Людзі чакаюць гэтага слова, яны прагнуць іпто-небудзь пачуць, як, можа быць, ніколі яшчэ не прагнулі».
— Хіба не казала Ліда, што паедзе на базу і працаваць сёння не будзе? — спытаў ён нібыта ні ў кога і ва ўсіх.
— Казала,— прастагнала некалькі чалавек.
— Дык чаго ж вы не верыце, стаіце?.. I наогул не верыце нам, кіраўнікам, газетам нашым, а верыце нейкаму прыблудзе цыгану. Пра іншае, весялейшае думайце, а не пра вайну!..
Прымусіў сябе ўсміхнуцца і, ужо не прыслухоўваючыся, што будуць пытаць ці казаць людзі, паволі, вельмі нават паволі, як здалося яму, пайшоў, пагробся да сельсавета.
«Што далей будуць рабіць людзі? — віліся ў галаве неспакойным роем думкі,— Павераць мне, разыдуцца?»
Хацелася азірнуцца, паглядзець, што там, ля магазіна, пасля сказаных ім слоў, пасля таго, як скрануўся з месца, пайшоў. Але ён, Іван, пераадолеў у сабе гэтае жаданне. «Нельга, нельга азірацца. Я ўпэўнены ў сабе, у тым, што сказаў. I няхай гэта людзі бачаць. He пасеяць ні ценю сумнення, ні ценю няверы. Так, і толькі так...»
Адчуў — аднекуль з сярэдзіны, падспудна, мімаволі яго ахапляе, перапаўняе радасць. «Усё ж вытрымаў, не сарваўся, не закрычаў, не пачаў страшыць людзей».
Гэтая радасць аж выбухнула ціхім смехам, калі праз паўгадзіны зайшоў у старшынёўскую баковачку Апанас Харчэня і далажыў: ля магазіна няма ні душы — усе людзі разышліся па хатах.
«Паверылі... Паверылі мне. Ды нават не мне — уладзе нашай, яе словам...»
V
Косцік не разумеў сам сябе. Жыў, жыў, вучыўся ў школе, усё ішло ладна-складна, і раптам... Нібы чорт які ўсяліўся. I хацеў бы не пакрыўдзіць каго, а пакрыўдзіш, і хацеў бы не зрабіць глупства, а зробіш. Вось і ўчора, увечары... Хадзіў разам з іншымі ля цыганскіх агнёў, глядзеў не на такіх, як усе людзі, а нейкіх дзівакаватых цыганоў і цыганак, на іх напятыя з палатна і крамніны буды на вазах, слухаў вясёлыя, разгульныя песні, і на душы было ціхамірна, трохі нават тужліва. А ўбачыў Тасю — і быццам падмяніў хто, быццам штурхаць пачаў, на вуха шаптаць:
«Утвары, утвары нештачка такое, каб на цябе глядзелі, каб усе гаварылі: «Во ета Косцік дык Косцік!» Добра, што Тася на лузе доўга не забавілася, дадому пайшла. А так бы... Утварыў ён, Косцік, яшчэ там, ля цыганскага табара, глупства. Бо Тася — ганарыстая, і не паглядзела, вокам не кінула... Прайшлася, нібыта незнаёмая. He ўбачыла, не пазнала? He, убачыла, пазнала, проста нрытварылася, што не ўбачыла, не пазнала. Пакрыўдзілася, няйнакш. А чаго? Ён жа, Косцік, нічога благога зрабіць ёй не хацеў і не хоча. Наадварот — пра добрае, толькі пра добрае марыць і дбае. «Эх, Тася, Тася! 1 чаму ты мяне так мучыш, — думаў, кіруючыся з лесу назад, у вёску, Косцік,— Быццам і не чалавек я зусім, быццам немаведама што... Канечне, я не жыў у горадзе, я не сын якога-небудзь начальніка. Але ж я, можа, таксама не буду вечна сядзець у вёсцы. Вось прызавуць у войска, папрашуся ў лётчыкі... Ці ў маракі... Прыеду — не пазнаеш. I пашкадуеш, што была са мною такая непрыступная, гордая... I чужая...»
I зноў, як і ўсе ранейшыя дні, калі аставаўся на адзіноце, сам-насам, пачаў выдумваць-уяўляць, як будзе гаварыць з Тасяю, стаўшы лётчыкам ці мараком. «Ах. гэта вы той Косцік? Я з вамі вучылася калісьці ў школе. Помніце? А я вас не пазнала»,— скажа, усклікне Тася. А ён пройдзе міма і не паглядзіць. Потым, вядома, крокаў праз колькі спыніцца. «Ах, это вы. Танса... Здравствуйте, здравствуйте!» Пра што і як размаўляць яны будуць далей — ён, Косцік, не ведаў. Многае, вядома, будзе залежаць ад таго, куды выкіруюцца іх адносіны цяпер. «Цяпер...» Неаднойчы думаў ён, Косцік, над гэтым «цяпер» і кожны раз мусіў прызнаць — цяпер пакуль што ніякіх надзей на лепшае ў яго няма. Тася як была чужая, незнаёмая, такой і аставалася. Вучылася добра, адказвала настаўнікам на любое пытанне, апраналася лепш, чым усе астатнія дзяўчаты, і... Нягледзячы ні на піто, не сябравала, не збліжалася асабліва ні з кім. Адна хадзіла ў школу, адна хадзіла са піколы. Ідзе, горда падняўшы галаву, станістая, і амаль ні на каго не глядзіць, толькі партфельчыкам з блішчастымі спражкамі памахвае. «Тася, Тася! Ведала б ты, як чакаю я шторанак, калі будзеш ісці па вуліцы міма нашай хаты... Ад акна не адыходжу, пакуль не ўбачу... А потым чакаю, чакаю, калі назад са школы будзеш вяртацца... Чакаю і пішу, пішу табе запіскі, прызнаюся ў каханні. Напішу, прачытаю і са злосці падзяру. He так, не так трэба пісаць, словы не тыя, дый почырк нейкі няроўны, адразу
пазнаць можна, што хваляваўся, рука калацілася, калі літары выводзіў...» I сустрэчы з Тасяю ён, Косцік, чакаў, даўно чакаў. Чакаў і рыхтаваўся. Неаднойчы ўяўляў, як будзе праходзіць тая сустрэча, сустрэча не ўдзень і не на людзях... I кожны раз уяўляў сустрэчу тую па-новаму. Вось ён набліжаецца, падыходзіць да Тасі, бярэ яе за руку, і... ІПто будзе за гэтым «і», ён, Косцік, не ведаў. Толькі б падысці, калі іх ніхто не бачыць, толькі б узяцца за руку. А там, адчуваў, будзе нешта вельмі нрыемнае, трапяткое, добрае... Вядома, усяго, што на душы, не скажаш. Прынамсі, у першы раз. А сказаць трэба. Трэба, каб Тася ведала, чым ён жыве, што хвалюе яго, чаму паводзіць сябе не так, як паводзяць астатнія равеснікі. Таму ён, Косцік, і насіў заўсёды пры сабе запіску. Запіску да яе, Тасі. Запіска штодзень перапісвалася, мяняліся словы і сказы, аставалася нязменным толькі адно — пачуццё. Пачуццё да яе, Тасі. I ўчора запіска была пры ім. I ён памкнуўся быў перадаць запіску ёй, Тасі. Але...
Косцік ад крыўды аж кусаў губы, твар яго заліваўся сорамам, калі ёя успамінаў учарашняе. «Ета ж трэба, каб усё зрабілася так бязглузда»,— дакараў ён сябе. Па куль бавіўся з хлопцамі. не асмельваўся наблізіцца да Тасі, чакаў, калі яна хоць на хвіліну аддаліцца ад дзяўчат-аднакласніц, з якімі прыйшла на луг, тая знікла, усё адно як растала. Калі — Косцік і не заўважыў. Ён, Косцік, не стаў чакаць. што скажа, напрарочыць аднавокі лысы Пецка, — яго гэта зусім не цікавіла,— кінуўся бягом у вёску. I бег, бег, аж пакуль не дагнаў дзяўчат. Але ўбіцца ў іх гурт нешта стрымала яго, і ён паплёўся ўслед за імі назіркам, трохі здаля. I ўсё ж дачакаўся, калі Тася асталася адна. Бо астатнія дзяўчаты, з якімі Тася хадзіла на луг да цыганскіх вогнішчаў, жылі бліжэй, ім не трэба было ісці дадому так далёка, аж за грэблю. To адна, то другая, дайшоўшы да свайго двара, спынялася, шаптала ці крычала: «Дабранач» — і хавалася за весніцамі. Апошняя ж, Ліза Галушка, спытала ў Тасі: «Можа, правесці цябе дахаты?» — «Не, не трэба, і адна дайду».— «Ну, як хочаш»,— і Ліза мітнулася ў свой двор, а Тася як не бегма кінулася за грэблю. на Замосце, дзе жылі яны з маці ў старога Ахрэма Куляша. Ён, Косцік, таксама прыбавіў кроку, а потым і пабег, бо зразумеў: Тасю можа не дагнаць, калі не пабяжыць. Тася, пачуўшы, што за ёю нехта гоніцца, памчала яшчэ шпарчэй.
«Тася, не бойся, ета я!» — крыкнуў Косцік наўздагон.
Але Тася не спынілася.
«Не пачула? He пазнала? А мо спыняцца не захацела ? »
Косцік добра бегаў, бадай, лепіп за ўсіх у школе. Таму Тасю ён хутка дагнаў. За грэбляю, адразу ж ля першых канцавых хат Замосця.
«Што табе трэба?» — задыхана спытала Тася і заплакала.
Ён хацеў наблізіцца, супакоіць, але Тася ў наступную хвіліну зноў кінулася з усіх ног уцякаць.
Косцік больш не даганяў Тасі, падаўся памалу ўслед за ёю. бачачы, як яна аддаляецца і аддаляецца ад яго: белая хустка нейкі час мільгала наперадзе, потым і зусім знікла ў цемры.
Параўняўшыся з хатаю старога Куляша, дзе жылі Тася са сваёю мамаю, ён, Косцік, спыніўся, паглядзеў на вокны. У адным акне, тым, што ад вуліцы, справа, была адчынена фортачка. I яму, Косціку, цюкнула: «А што, калі... Знайсці камень, прывязаць да яго запіску і... шпурнуць у фортачку? Тася пады.ме камень, убачыць запіску. I. вядома ж, прачытае... Хоць ведаць будзе пра мае пачуцці і другі раз не ўцякацьме...»
Астатняе ўсё рабілася само па сабе, міма яго волі. Намацаў нагамі камень, падняў яго. Камень быў халодны і мокры. Мокры, відаць, ад расы.
«А чым прывязаць запіску?»
Расшнураваў чаравік. дастаў з кішэні запіску, самую апошнюю, што напісаў надвячоркам, перад тым як пайсці да цыганскага табара на луг, прывязаў яе да каменя.
Сэрца білася ў грудзях, ад хвалявання аж перасохла ў горле.
Зрабіў крок, другі да плота, размахнуўся і... Адчуў: запіска і шнурок асталіся ў руцэ, а камень... Перш чым ён, Косцік, падумаў, дзе камень, пачуў, як дзынкнула, а потым і пасыпалася з акна пабітае шкло.
«Што я натварыў?»
3 усіх сіл даў лататы ад хаты старога Куляша. 1 чамусьці бег не да грэблі, не ў той канец, дзе жыў, дзе была бацькава хата, а ў супрацьлеглы, туды, дзе перад уездам у вёску стаяў дубовы крыж, абчапляны вышыванымі палатнянымі ручнікамі.
Доўгая, упартая і зацятая барацьба ішла ў Вялікім Лесе з гэтым нямым драўляным крыжам. Некалькі разоў камсамольцы выкопвалі яго, палілі. Але крыж зноў і зноў.
як усё адно Іванька-ўстанька, паўставаў за вёскаю — знаходзіліся людзі, якія не маглі спаць, калі пры ўездзе ў вёску не было крыжа. Днём яны ішлі ў лес, валілі дуб, абчэсвалі яго, рабілі крыж, а ўночы ці то прывозілі, ці то прыносілі да вёскі і ўкопвалі. Вось і цяпер пры ўездзе ў вёску зноў стаяў крыж, хоць Косцік ведаў — тыдні два ці тры таму назад камсамольцы выкапалі той, ранейшы, што тут быў, і спалілі.
«Ёсцека ж такія, хто не баіцца, робіць насуперак»,— падумаў Косцік.
Спыніўся крокаў за колькі ад крыжа. Стаяў, аж пакуль не замлелі, не забалелі ногі, насцярожана ўглядаючыся то на лес, што няпэўна чарнеў сцяною ўдалечы. то на вёску, у якой патухалі адзін за адным у вокнах агні — пых! — і няма: людзі, вярнуўшыся ад цыганскага табара, укладваліся спаць. Глуха, таемна было навокал. I неяк быццам наваттрохі вусцішна, трывожна. Выплыў, прарэзаўся вострым рогам з-за хмар нечакана месяц і пабег, паплыў хуткахутка нізка над лесам. Запальваліся то тут, то там зоры — вясёлыя, мігатлівыя. Нібыта распагаджвалася: хмарааблога, што зацягнула надвячоркам неба, рассоўвалася, знікала.
Ціхата і спакой, што панавалі ў наваколлі, незаўважна перадаваліся і яму, Косціку. Сталела, набывала пэўяасць думка: нічога асаблівага не здарылася. «Разбіў шыбу? Ну дык і што? Было б з-за чаго хвалявацца, перажываць... Дый... Ніхто ж не бачыў, што ета зрабіў я... Куды горш было б, каб запіска мая разам з каменем у хату трапіла... Тады б ведалі, хто камень у акно кінуў... I запіску тую... Добра ж, як бы Тася падняла. А каб не Тася, а маці — Вера Сымонаўна?..»
Расшчапіў кулак, падраў на дробныя шматкі запіску. Патаптаўся яшчэ трохі ля крыжа, потым паволі. нага за нагу, чуйна ўслухоўваючыся ў цішыню ночы, паплёўся сярэдзінаю вуліцы дадому.
Ля хаты старога Куляша спыніўся, падняў галаву, паглядзеў на акно, у якое хацеў праз адчыненую фортачку ўкінуць камень з запіскай. У акне зеўрала, чарнела амаль цалкам выбітая шыбіна. Здзівіўся: «Як ета я?.. He пацэліў? Ета не падобна на мяне. He, нешта са мной не тое, не тое... I Тасю з вока на вока бачыў і не пагаварыў, не сказаў, што мучыць мяне... I ў фортачку не пацэліў — шыбіну выбіў...»
Зноў зрабілася не па сабе, прыкра і непамысна.
Прыкрасць, непамыснасць і незадаволенасць сабою ляжалі цяжкім каменем на сэрцы і калі клаўся ў пасцель спаць, і калі, прачнуўшыся ўранні, умываўся, снедаў, ішоў у лес, апантана, нібыта са злосцю, валіў падлесак, церабіў яго, цягаў да паляны, гарадзіў плот. Ляжалі яны цяжкім каменем, нідзе не дзяваліся і пасля, калі. скончыўшы работу, сам таго не жадаючы. незнарок узлаваў не на жарт бацьку, вяртаўся ціхачом назад дадому, у вёску.
«ПІто скажу я Тасі, калі ўбачу яе зноў?.. Ці падыму вочы, ці пагляджу так, як глядзеў зусім нядаўна, да ўчарашняга? Каб узяў хіба ды з’ехаў куды з Вялікага Лесу?»
Але апошняя думка здалася праз хвіліну бязглуздай, Косцік з нянавісцю адагнаў яе.
«Як жа я адсюль куды паеду, калі тут... Тася...»
VI
He шанцавала, ані не шанцавала Піліпу Дарошку ў жыцціХоць... Напачатку складвалася ўсё быццам шчасліва. Бацька, як самага старэйшага, пакінуў яго на гаспадарцы, не паслаў, як Івана, працаваць на завод, у Гудоў. «Ты, Піліпок, да зямлі гарніся,— казаў яму тады бацька.— Запамінай, дзе што і калі сеяць, як і за чым завіхацца. Спрыт у рабоце і ахвоту пакажаш — адпішу табе гаспадарку». I Піліп стараўся. Усю весну, закасаўшы па калені калашыны штаноў, босы хадзіў то за плугам, то за бараною. Араў, сеяў, скародзіў. Потым касіў, жаў, кідаў стагі, вазіў снапы. Восенню капаў бульбу, зноў араў, сеяў жыта. Зіму ж — малаціў, вазіў малоць у млын збожжа, даглядаў кароў, валоў, коней. Хоць гаспадарка ў бацькі была не такая і вялікая, але таўкоты хапала. Адсеешся ці збажіяну ўбярэш — адпачыць бы, паляжаць. Дык не — то хамут падраўся. трэба яго падшыць, то ў возе вось зламалася, трэба новую майстраваць, то граблі зрабіць ці капыл у полаз выстругаць. Ды і дроў навазіць трэба, і прызбу кастрыцай уцяпліць, і рэбры лат на хляве саломай прыкрыць, бо пазрываў жа, агаліў вецер, калі бура ўлетку была. Словам, чаго-чаго, а клопату, таўкоты заўсёды хоць адбаўляй. Нават у нядзелю і то ніколі ўволю ў пасцелі не паляжыш, не паспіш — у хляве ж галодныя валы, коні, каровы, іх накарміць, напаіць спяшацца трэба. I не адзін раз на дзень, а тры-чатыры. Летам — начлег, сон на лузе ці ў лесе пад адкрытым небам ля вогнішча. Замгнеш вочы, а табе нейкі свавольнік ііад самы нос смуроду пад-
кладзе ці крыкне так, што на ногі ўміг падхопішся: «Ваўкі!» Злавацца на такога не будзеш, бо, калі зазлуеш, спакою табе ніхто ўжо не дасць, будуць штоначы будзіць і цвеліцца. А бацька быццам не разумее, што маладому і паспаць, і пагуляць хочацца. «У твае гады, сынок, я не ведаў, што такое стома, сон і гулі. He да таго было — з голаду б не памерці, пракарміцца б, выжыць. А цяпер, хвала богу, — яды хапае, еш, хоць расперажыся...»
Яды і праўда ў Дарошкаў хапала, асабліва пасля таго, як цара з трона прагналі, поле панскае падзялілі, войны, тулянне, хаванне ў лесе, у «зялёных», скончыліся. Але яда тая іншы раз у рот не лезла, комам у горле перасядала — стома валіла з ног, падаў і засынаў, нават не павячэраўшы, ледзь толькі да ложка дабіраўся, a то часам і там, дзе сядзеў ці стаяў. У бацькі надта ж вочы зайздросныя, рукі заграбастыя, сквапныя, зямлі і дабра хацелася мець больш за ўсіх. Дазволілі дзялянкі карчаваць, то ён гатовы быў і дняваць. і начаваць на расцяробах. Выдзіраў з каранямі пні, ссякаў маладняк і падлесак, сцягваў у лаўжы і паліў, а потым ірваў, пераварочваў, аж косці трашчалі, скібы зляжалага вякамі дзірвану. I не адзін бацька гэта рабіў, а і ён, Піліп. Ды хіба толькі ён — і маці, пакуль не падарвалася і не пайшла раней часу на той свет, і Параска, і Хора. Хацеў тады бацька, каб і Іван завод у Гудове кідаў, назад, да зямлі, вяртаўся, дбаў пра свой уласны кавал поля. Але Іван адвык ужо ад гаспадаркі, карчаваць пні і не думаў — паехаў у горад вучыцца. Вярнуўся з вучобы — начальнікам стаў. Спярша там жа, на заводзе, а потым выбралі яго старшынёй сельсавета. Ажаніўся з настаўніцай, жыве цяпер прыпяваючы, ні ў чым асабліва патрэбы не мае. Дый жылле не рве. А ён, Піліп, як мучыўся, так і мучыцца. Бо дзялянкі тыя раскарчаваныя мала што давалі гаспадарцы, клопатаў жа прыносілі ўга колькі! Вясною — вадою затопіць, даводзілася стаяць па калені ў гразі, капаць канавы, аплятаць лазою. Летам жа на дзялянкі панаджваліся дзікі — рылі лычамі. тапталі нагамі, дратавалі, перамешвалі з зямлёю ўсё, што б ні пасеяў. He абгародзіш, не абнясеш плотам — і насення не збярэш. A то часцяком, каб уратаваць ураджай, трэба было, узяўшы стрэльбу і намасціўшы на дрэве ў галлі седала, і начаваць ля тых дзялянак. Пачалася хутарызацыя, то бацька надумаў адсяліць Піліпа. «Бачыш, ты не адзін у мяне,— казаў бацька.— Параска знайшлася, дый Косцік... Ім жа таксама жыць ды жыць...»
Пад хутар Піліп выбраў сабе неблагі шматок поля, ля глінішчаў — тых ям, дзе капалі сабе гліну ўсе ў вёсцы. Радзілі на тым полі добра і бульба, і жыта, і ячмень. A гарох пасееш — струкі, бы ўсё адно ў фасолі. Зырыліся на гэты шматок поля многія ў вёсцы, але Піліп перамог — першы на новае селішча бёрны пад хату прывёз. За лета сяк-так удвух з бацькам і зруб склалі. На большае сілы не хапіла, ды і спяшацца асабліва не было куды — Піліп жа быў яшчэ нежанаты. Накрылі зруб пад шчотку чаротам, забілі вокны і дзверы дошкамі, так і зімаваць пакінулі. А вясною, калі ўжо і цэглы нарыхтавалі, каб печ зляпіць, згарэў зруб. Да самых штандараў згарэў. Нехта не мог дараваць, што не яму гэты шматок поля пад хутар дастаўся, адпомсціў Піліпу — падпаліў зруб. Падпаліў уночы, калі вёска спала...
Зноў Піліп лецечка ўсё шчыраваў з бацькам — валілі дрэвы, пілавалі, часалі, вазілі, запускалі ў сцены. I да зімы новы, яшчэ прыгажэйшы зруб закрасаваўся на тым шматку поля, якое аблюбаваў сабе пад хутар Піліп. Толькі і ў гэтым зрубе пажыць Піліпу не ўдалося — зноў па вясне хтосьці крывотлівы чырвонага пеўня падпусціў...
Невядома, чым бы тое і скончылася, бо Дарошкі ўпартыя, зацятыя былі, не хацелі саступаць, ды пачалася калектывізацыя. Закруцілася, завярцелася тады ўсё ў Вялікім Лесе! I хіба толькі ў Вялікім Лесе! Спярша размовы на вуліцы і на прызбах, потым сходкі, сходы, запісванне ў калгас, абагульванне... Чула ў тыя дні вёска і смех, чула і плач, галашэнне. He было чалавека, які б не жыў калектывізацыяй, не думаў пра калгас. I Піліп таксама шмат думаў, куды падавацца, што рабіць. Неаднойчы гаварыў, спрачаўся з бацькам. Бацька ў адным быў перакананы — у калгас уступаць нельга. «Гуртавое — чартавое». Ён аж звярэў, калаціўся, калі яму хто-небудзь напамінаў пра калгас. «Як — кеб маё, нажытае мазалём, ды так ні за што ні пра што аддаць? Не-е! Ды і ў калгасе што? Я рабіцьму, жылы рвацьму, а хтосьці ляжацьме, гульма гуляцьме? Калгас — ета добраахвотнае дзела, хто хоча. той хай і ўступае. А мне і так добра». Каб менш хто зырыўся на багацце, жаніў сына, Піліпа. Нізашто б раней не дазволіў браць сыну ў жонкі, лічы, галадранку Клаўдзю, Коўдравай удавы Мар’і дачку. А тут згадзіўся. I на другі тыдзень пасля вяселля падзяліў гаспадарку, вядома, не на самай справе, а для выгляду, на дзве. Хацеў хоць гэтым уратаваць што-кольвечы. Але дзе там! Нават на дзве сям’і і
коней, і валоў, і кароў, ды і зямлі было больш, чым дазвалялася мець. Ладны кавал поля абрэзалі ў Дарошкаў, абчыкрыжылі і той шматок ля глінішчаў, які быў аблюбаваў сабе пад хутар Піліп. Давялося жыць Піліпу на бацькавым селішчы, прыбудаваўшы ад вуліцы чатырохсценку і злучыўшы яе сенцамі з старою бацькаваю хатай. У калгас Дарошкі не ўступалі, іх абкладвалі новымі і новымі падаткамі. Дзве каровы прадалі, а потым і каня, валоў пару, каб разрахавацца з дзяржавай. Разоў пяць ці шэсць ездзілі ў Ельнікі, хадзілі, бегалі ў сельсавет. Але з такімі, як Дарошкі, тады размова была кароткая. «Уступайце ў калгас, і ўсё будзе добра. А не ўступіце — не тое яшчэ будзе!» Якраз у тыя неспакойныя, клопатныя часы за старшыню ў іхнім Велікалесаўскім сельсавеце выбралі Івана. Бліснула надзея: ён свой, паможа, не дасць у крыўду. Ды дзе там! Іван чужы, зусім чужы стаў. «Вы ганьбіце мяне перад усімі людзьмі! — сказаў ён аднойчы, прыйшоўшы да бацькі ў хату.— Я іншых угаворваю ўступаць у калгас, а бацьку роднага, брата не ўгаварыў? Што ж палучаецца такое?» Слова за слова — і схапіліся сварыцца Дарошкі. Піліп больш маўчаў, сварыліся бацька і Іван. Іван усігомніў, як бацька амаль выгнаў яго з хаты, пазбавіў гаспадаркі. «Ды яно, можа, і к лепшаму. Я затое цяпер вольны, уласнасць не ўсмактала мяне так, як вас. Хоць па багацці вы не дараслі яшчэ да кулакоў, але па натуры... Па натуры — кулаччо!» Вацька не астаўся ў даўгу перад сынам, Іванам. «Г..., ды кеб мяне вучыла! He пайду ў калгас, раскулачвай, з селішча высылай!» I Іван, бадай што, выслаў бы бацьку, каб Піліп не паддаўся на ўгаворы брата, не ўступіў у калгас...
Папрацаваў Піліп у калгасе — і прывык, спадабалася. Думаць не трэба столькі, дбаць пра ўсё, як раней пры аднаасобніцтве — і пра плуг, і пра барану, і пра калёсы, і пра насенне, ды ці мала яшчэ пра што. У калгасе адзін адно робіць, другі — другое, адзін пра адно клапоціцца, другі — пра другое. Сяк-так і бацьку Піліп угаварыў не смяшыць людзей, не чакаць, што нешта зменіцца, бо той усё марудзіў, думаў — калгас доўга не адзержыцца, распадзецца пры першым зручным выпадку. Праўда, і Іван памог, наведаўшыся аднаго дня да іх у хату. «Вось што, бацька,— сказаў строга, па-казённаму, як прывык гаварыць з пэўнымі людзьмі начальніцкім голасам.— Калі не падасі днямі заявы ў калгас, вышлю. На Салаўкі ўпяку! Хопіць, каб мне табою калолі вочы». Бацьку як укусіў хто.
Падхапіўся з лавы, махануў рукою на дзверы. «Прэч, прэч з мае хаты, чуж-чужаніца! — закрычаў, шалеючы ад злосці.— Прэч! I кеб нага твая больш не пераступала мой парог!» Іван патупіў у падлогу вочы і пайшоў з бацькавай хаты, толькі дзвярыма ляснуў, аж тынкоўка пасыпалася са столі...
Бацька, счакаўшы дні тры, усё ж падаў заяву ў калгас. Але што калгас будзе, не распадзецца — не верыў. Таму і плуг навейшы, і барану лепшую схаваў, на гарышча ўсцягнуў; жарэбчыка-двухгодка таксама ў калгас не здаў — адгарадзіў у хляве закутак, абклаў, закідаў з усіх бакоў сенам і трымаў там да самай вясны. Вясною ж вывеў неяк на падворак і заплакаў: ад доўгага стаяння ў цемры жарабок нічога не бачыў — аслеп...
3 калгасам быццам усё на лад пайшло, жыць бы Піліпу ды жыць. Дык не ж... Колькі ні спаў ён з жонкаю, колькі ні стараўся, не цяжарала яна. Год за годам мінаў, а дзяцей у іх як не было, так і не было. Спярша Піліп асабліва не браў гэтага да галавы. «Будуць яшчэ!» — верыў ён. А потым ахапіў Піліпа одум — калі дзяцей не будзе, навоіпта ж жыць, дзеля каго шчыраваць? Пачаў прапытоўваць у сяготаго, як і што рабіць, каб жонка зацяжарала. Але з Піліпа смяяліся. «Пражыў столькі гадоў, чалавеча, а такой простай рабоце не навучыўся». А вясковы зубаскал Юлік Бязмен прапанаваў: «Мяне наймі. Хочаш на тыдзень, хочаш на месяц. I платы прасіць за работу не буду». Угаворваў Піліп і жонку, Клаўдзю, каб тая да сяго-таго з жанчын схадзіла, Параілася, прапытала, хто ў бядзе іхняй вінаваты. «Можа, мы чагосьці і праўда не ведаем, што павінны б ведаць». Але жонка ўпарта ні да каго не ішла. А можа, і хадзіла, ды не гаварыла яму, Піліпу, не прызнавалася. Толькі заціналася ўсё болыіі і больш, маўчала. Нават калі ў ложку абдымаў яе калі-нікалі Піліп, лез цалавацца, як чужая была, халодная. Усякая ахвота да любошчаў у Піліпа прападала. Змрачнеў, па тыдню, a то і па два не гаварыў ён з жонкаю, унурваўся ў работу, рабіў і ў полі, і на лузе, як вол. У калгасе яго прозвішча на Чырвоную дошку вывешвалі, на сходах часта ўспаміналі, прэміявалі як перадавіка. Але ўсё гэта не радавала Піліпа. He было ў яго дзеля каго шчыраваць, не было дзеля чаго жыць. Выпіваць Піліп пачаў. Ідзе з работы, збочыць у магазін і перакуліць разам з іншымі шкляначку...
Жонка ні ў чым не папракала яго, не раўнавала. Хочаш
позна ўвечары дадому вярніся. хочаш уночы ці раніцою. He папытае, дзе быў, чаму затрымаўся,— ёй гэта быццам і не абыходзіць, ёй усё адно, хоць і зусім дадому не вяртайся. Мучыла, не давала жыцця Піліпу сумота, не ведаў ён, што з ёю рабіць, куды кінуцца ці падацца. 3 братам, Іванам, сустракаўся рэдка, дый, калі шчыра сказаць, асаблівай радасці ад гэтых сустрэч не меў — у брата было сваё жыццё, ён вечна быў нечым заняты, вечна кудысьці бег, спяшаўся, не да яго, Піліпа, яму было. I Косцік не дарос яшчэ, каб з ім можна было гаварыць пра ўсё, каб зразумеў ён цябе, як сябе. Бацьку ж таксама душы не адкрыеш, не прызнаеіпся, што хвалюе, клапоціць. Ледзь рот разявіпі, вымавіш імя жонкі, адразу ж: «А я што казаў? А-а, не паслухаўся, дык радуйся цяпер, жыві!» Адзіная, хто хоць трохі шкадаваў Піліпа,— гэта сястра, Параска. «Хай бы вы ў бальніцу схадзілі, праверыліся. Хоць ведалі б, хто з вас вінаваты. Дый... Можа, і лекі якія ёсцека ад етай бяздзетнасці»,— раіла тая, калі б ні ўбачыла Піліпа. Але ісці ў бальніцу Піліпу было сорамна, не хацелася і жонку пасылаць, бо ў бальніцы трэба нагала раздзявацца, паказваць чужым людзям тое, што і свайму роднаму не зусім ёмка паказваць...
He ведаў яшчэ Піліп тады, чаму жонка такая абыякавая да яго, халодная... А як дайшлі чуткі, што з Грышкам-брыгадзірам блытаецца, бачылі іх і ў каноплях, і ля нечага хлява цемнатою, месца сабе не знаходзіў, што і рабіць далей, прыдумаць не мог. Успамінаў — калі сватаўся да Клаўдзі, намякаў сёй-той, піто хлопцы да яе начаваць ходзяць. Але тады... Ці мала што выдумаць ці сказаць людзі могуць? Язык жа без касцей... I вось бачыш — тое, пачутае, пацвярджалася...
He прызнаўся Піліп Клаўдзі, што да яго чуткі не зусім добрыя пра яе дайпілі, што ён сёе-тое ведае. Цеплілася ў душы падзея — можа, пажартавалі, можа, выдумалі. каб распаліць рэўіГасць. Пойдзе з хаты ўвечары быццам да суседзяў у карты гуляць, а потым праз якія паўгадзіны ў двор свой гародамі вернецца. Стоіцца за вуглом хлява, цікуе, ці жонка куды пойдзе. Толькі жонка па вечарах дома была, здаецца, нікуды асабліва не рупілася.
Неяк вяртаўся Ніліп з поля, снапы на ток вёз. Бачыць — брыгадзіраў конь ля кустоў арэшніку папасваецца. «А Грышка дзе?» Воз спыніў, у кусты шуснуў. 1 ў періпую хвіліну разгубіўся, убачыўшы на траве распластанага Грышку, а пад ім... жояку, Клаўдзю... Аж уваччу пацямне-
ла, кроў ударыла ў скроні. Як быў з пугаю ў руках, так і рынуўся на захопленую знянацку пару...
Грышка ад першага іялёгу пугі на ногі борзда ўсхапіўся, да каня свайго, штаны ў руках трымаючы, кінуўся. У сядло ўскочыў — ды ўгалоп. Тут быў, тут — няма. А Клаўдзя... Біў яе Піліп, апантана, не помнячы, што робіць. I пугаю, пакуль тая не пасеклася, і нагамі таптаў, і кулакамі мясіў... Аж сшалеў, бо Клаўдзя сцялася, ляжала, як нежывая. Hi крыкнула, ні войкнула, ні заплакала... Твар рукамі толькі закрывала, баялася, мусіць, каб не знявечыў. Забіў бы, мусіць, тады ён, Піліп, Клаўдзю, ды іншыя яадводчыкі падаспелі, якраз з поля ехалі, адцягнулі яго сілком ад жонкі...
Думаў — усё, не зможа жыць з жонкаю, у той жа дзень выганіць з хаты. Аж нейкая сіла стрымала яго, не дала гневу да канца выліцца. Мо думка тая, што апомніцца Клаўдзя, не будзе больш з Грышкам, ды і іншымі мужчынамі, блытацца. Але дзе там! Нездарма ж кажуць: лёгка ўсё пачынаецца, ды нялёгка канчаецца. Яшчэ нахапляў Піліп сваю жонку з мужчынамі: і ў полі, у капе саломы, і ў лесе, у ягадніку, і нават неяк у хляве сваім, на сене... Дзівіла Піліпа адно: не толькі яго. Піліпа, Клаўдзі мала, але і Грышкі, хоць той... Быццам і не цураўся Клаўдзі. Ну і спрыцён жа, халера, нічога не скажаш! Як і калі паспяваў ён уцякаць ад Піліпа — дзіву трэба было дацца. Перш чым Піліп здагадваўся, што і да чаго, Грышка заўсёды знікаў, быццам яго і не было з Клаўдзяй. Кот, сапраўдны памаўзлівы кот!
Хадзіў Піліп да Грышкавай жонкі Анюты, расказваў ёй, што муж вытварае, чым займаецца. Але Анюце тое не навіна была — ведала, даўно, даўно ўсё ведала. Уразоніць жа мужа, спыніць заляцанні да чужых жонак не магла.
— Урадзіўся ён такі, такі, мабыць, і памрэ,— плакала Анюта.
Біў, таптаў нагамі Клаўдзю Піліп — не памагала. Як блыталася яна з мужчынамі, так і блыталася... Выганяць з хаты жонку няёмка было, сама ж яна ўпрочкі не ішла. I жыць, як жылося...
«...Няхай бы і праўда вайна пачалася якая,— думаў, вяртаючыся з парожнім мяпіком дахаты пасля размовы з братам Іванам ад магазіна, Піліп.— Тады б на хронт мяне забралі. А яна, Коўдра, як бы хацела, хай бы так і жыла».
Ведаў: жадаць вайны нядобра, бо вайна — гэта разбу-
рэнні, гора, усім, усім людзям гора. I не жадаць вайны... He жадаць нейкіх перамен у сваім жыцці...
«Ну не вайна, дык іншае што. Кеб толькі з дому мяне куды-небудзь забралі, кеб не быў я тутака. Бо пакінуць сам сваю хату... Клаўдзю... Сысці, з’ехаць адсюль... He, не змагу я...»
VII
Пераканаўшыся, што сын, Косцік, няйнакш, падаўся дадому, у вёску, Мікалай паволі, спыняючыся ледзь не на кожным кроку, абышоў паляну, яшчэ раз, цяпер больш прыдзірліва, уважліва, агледзеў свежую, толькі што зробленую, агароджу. Здаецца, усё як мае быць — колле ўкапана глыбока, жэрдкі пакладзены густа, ды і пераплеціны — трывалыя, надзейныя — лазовыя. Каровы не залезуць у проса, а вось што да дзікіх свіней... Але ж проса — гэта не бульба, на проса свінні не падкія. Убачыў — жэрдка ў адным месцы ляжыць крыва. Падышоў, паправіў, мацней прыціснуў яе лазінай.
«Складзе Бабай акт ці не складзе?» — варухнулася ў галаве думка.
Пастаяў, удыхнуў на поўныя грудзі пах свежай смалыжывіцы, што ішоў, заглушаючы ўсе астатнія лясныя пахі, ад нядаўна ссечаных, абцярэбленых і пакладзеных у плот сасонак-жэрдак, і, сам не ведаючы, пэўна.чаму, вырашыў: «Не складзе — збаіцца».
Заныла, нібы незагойная рана, да якой неасцярожна дакрануліся,— што менавіта заныла, ён, Мікалай, не ведаў, толькі адчуваў, нешта глыбака-глыбака ўсярэдзіне,— успомніліся сынавы, Косцікавы, словы: «Тата, вы б забывалі ўжо етыя паляны. Колькі раскарчавалі за свой век і дзе яны? Маці праз паляны на той свет пайшла...»
«Смаркач, а бач ты яго... Бы ўсё адно шылам, бы ўсё адно ведаў, куды цаляе...»
Хвілін колькі быў зноў як аглушаны, не мог засяродзіцца на нечы.м аднььм, важным, цэлы рой думак апанаваў яго, і ён, Мікалай, не ў сілах быў саўладаць з гэтым роем, з гэтым хаосам, што так нечакана наваліўся, агаломшыў. Калі ж нарэшце злосць на сына схлынула, улеглася, не ятрыла кроў — «можа, ён сказаў, не падумаўшы, так, без жадання пакрыўдзіць мяне, бацьку»,— Мікалай з усяго рою-хаосу выбраў самае галоўнае — яно, гэта галоўнае, як здалося Мікалаю, абагульняла, заключала
ў сабе адно, толькі адно слова — «паляны»,— і страсянуў галавою. быццам хацеў адагнаць ад сябе насланнё, думкічары.
«I праўда, колькі я за свой век раскарчаваў, адабраў у лесу етых самых палян, колькі нарабіў поля!..»
Успомнілася тая, ці не першая ў яго жыцці, паляна, на якую прывёў яго, яшчэ зусім малога хлапчука, неяк на вясне бацька,— паляна была далёка ў лесе, ля вялізнага штабеля дубовых і кляновых плах, круглякоў. «Ета такую гару лесу нарыхтавалі на вугаль,— сказаў тады яму, паказваючы на штабель дроў. бацька,— Яе абкладуць дзірваном, засыплюць зямлёю і падпаляць. А паляну, дзялянку етую. можам карчаваць, сеяць...» На паляне, зводдалі, крокаў за дваццаць, гарэў, дыміў, распластаны сухім голлем, вывернуты з каранямі, мабыць, бурай, тоўсты, дуплянаты, з аблупленай карою дуб, гарэў, дыміў, адганяючы камароў і не патухаючы ні ўдзень ні ўночы. I яны з бацькам у дыме тым, які дзёр горла, выядаў вочы, капалі, варочалі чорную, месцамі аж рыжую, сырую, глёўкую. а таму і цяжкую зямлю. Правільней, варочаў, капаў зямлю бацька, а ён, Міколка, больш важдаўся ля агню — пёк у прыску пячонікі, смажыў на ражончыку сала...
3 таго часу кожную вясну хадзіў ён, Мікалай, спачатку з бацькам, а потым і адзін, сам, асвойваць новыя і новыя паляны. Толькі два-тры гады дазваляў пан Халявін карыстацца раскарчаванай зямлёй, а тады, калі ўраблялася паляна, калі на ёй пачынала радзіць, забіраў сабе, далучаў да свайго поля...
Скінулі цара, заводы, фабрыкі аддалі рабочым, зямлю — сялянам. Думалася — цяпер кожная раскарчаваная паляна будзе вечна твая. Таму і шчыраваў, стараўся гэтак Мікалай, каб болей, болей зямлі захапіць. На асвоенай паляне ні пянька, ні карэяьчыка нідзе не пакідаў — усё выкапвалася, выдзіралася. палілася. Асабліва бязлітасна вынішчаўся маладняк. Бо і агледзецца не паспееш, а ён тут і там зноў падымаецца, шчоткаю бярэцца. To пні, карані атожылкі пусцяць, то семя, занесенае бог ведае калі і кім на паляну, прарасце. Высякалі, церабілі маладняк жалезнякамі і сякерамі, скідвалі ў лаўжы. Кожны ж хацеў, каб не лапінка поля лысела сярод лесу, а ладнаваты быў пляц, на якім можна было б з канём і плугам развярнуцца, узараць і пабаранаваць. Шмат, шмат у тыя гады людзі асвоілі поля. Капалі канавы, апляталі іх лазою, спускалі з балот у рэкі твань — ваду. Дзе толькі можна
было, карчавалі пні, высякалі лазняк, алешнік, бярэзнік, асіннік. Колькі было зглумлена лесу! Поля, толькі б больш поля! Пра лес ніхто тады не думаў. Хапала лесу, куды ні гюйдзеш — лес і лес, усюды лес. Неба і то праз яго не заўсёды ўбачыш.
I ён, Мікалай, у тыя гады, можа, больш чым хто стараўся, шчыраваў. Як толькі раставаў снег, ажывала, мякчэла зямля, можна было яе капаць — кіраваўся на расцяробы. 1 ншы раз нават зімою хадзіў. Ссякаў, церабіў маладняк, складваў, сцягваў яго ў лаўжы, паліў. А тады, як адтавала, выкопваў пні, карчаваў карэнне, дзе сахою, дзе капаніцаю, дзе жалезняком успорваў дзірван. Сеяў авёс, проса, садзіў бульбу... I не адзін на расцяробах жылле так ірваў, ірвала жылле сям’я ўся — Ганна, жонка, сын Піліп, дачка Параска, сястра Хора. На сутонні, да ўсходу сонца, з хаты выпраўляліся і вярталіся дадому, як змяркалася, на цямочку. Каб не калгас, не абагульванне гэтае самае,— які б багаты быў сёння ён, Мікалай Дарошка, колькі б поля ў яго было! А так... «Раскарчоўваў-раскарчоўваў паляны ўвесь век своіі — і дзе яны?» Дзе? Косцік хоць і смаркач, а як у сук уляпіў. He разбярэш цяпер, дзе поле маё, а дзе — чужое; не тое што паляны — межы заараны, меткі раскіданы. Было маё — стала калгаснае. Раней цягнула, вабіла да сябе поле. Хацелася яго ў пору і пераараць, і засеяць. і гною добра ўтаптаць... Кожная лапінка, кожнае каліўца, кожны каласочак, кожнае зярнятка берагліся... Яно ж — тваё, добра ўробіш, добра ўбярэш — напоўніш не чый-небудзь, а свой свіран. сваю клець... А цяпер... He вабіць цяпер, не цягне да сябе поле. Чужое яяо. Таму і арэцца не так, як трэба было б араць, і сеецца не тым насеннем і не так, як трэба было б сеяць, і ўбіраецца абы-як, абы хутчэй. Вязуць снапы з поля — сыплецца зерне, бо і не здагадаецца каторы дзяружку пад снапы паслаць, а мо і не ведае, што такое ў гаспадарлівых людзей рабілася спрадвеку. Ведама, абібокі, гультаі... He дае поле таго, што магло б даваць. Таму і працадзень куцы. 3 дзяржаваю разлічыся, дай усім тым, хто ў канторы сядзіць, за брыгадзіраў, начальства пастаўлены,— і... Машыны, трактары прыдумалі, бо інакш бы не сліравіліся, зусім без хлеба былі б. Are, былі б, як былі без хлеба ў першыя гады, калі калгас арганізавалі. Засуха, казалі, а тым часам... Хто ведае, як і што яно...»
Спыніўся, агледзеўся.
«Дзе я?»
3 лесу, аказваецца, выйшаў, быў у полі. He, не зусім у полі, а на паляне, што тупым клінам уразалася ў малады беластволы вясёлы бярэзнік.
«Ды ета ж... Мая палянка,— разгубіўшыся, запіаптаў не то ад радасці, не то ад сполаху Мікалай.— Тая, апошняя, якую карчаваў з жонкаю, Ганнаю...»
Яна, Ганна, не хацела карчаваць гэтай паляны, у цяжку хадзіла, на шостым ці сёмым месяцы. «Хай яны гараць, етыя твае палянкі! — плакала, агрызалася Ганна.— Жылле парвалі, рук не падняць, ног не пацягнуць».
Але ён, Мікалай, быў няўмольны, настояў на сваім — трэба, пакуль ніхто не захапіў, захапіць паляну.
...Тады, у той парны, па-вясноваму волкі, туманны дзень, ён, Мікалай, толькі ўдваіх з жонкаю, Ганнаю, прыйшлі сюды, на паляну. Піліпа паклікалі чагосьці ў Ельнікі, у ваенкамат, Хора асталася глядзець маленькага Косціка, дзесьці была занята і Параска. Павесіўшы на дубок, што рос зводдалі, торбу з харчамі, ён, Мікалай, надумаў з самай раніцы, пакуль яшчэ не стаміўся, узяцца карчаваць стары смаловы пень, што муляў вочы, па-багатырску сядзеў пасярод паляны. Пень быў невысокі, але шырокі, смольны. «Яго на лучыну можна будзе забраць»,— сказаў Мікалай. «Спярша выцягні, а тады ўжо будзеш меркаваць, што з ім рабіць»,—буркнула са злосцю жонка. «Ета ты, можа, і праўду кажаш»,— ані не пакрыўдзіўся на жонку Мікалай. He пакрыўдзіўся мо таму, бо жонка хоць і бурчала іншы раз, не згаджалася ў сім-тым, але не ўпарцілася, слухалася, заўсёды слухалася яго, Мікалая, рабіла тое, што ён загадваў.
Дастаў з-за пояса сякеру, даволі ўпраўна паабсякаў карані, што відаць былі зверху, падсунуў пад пень вагу. Падклаў пад вагу плашку, паклікаў жонку: «Ганна, хадзі пддсабі!» Ганна збірала з паляны галлё, зносіла ў лаўжы. Пачуўшы мужаў голас, падышла да пня. Удваіх яны сяктак падважылі пень. «Во, мы яго зараз і выцягнем!» — падахвоціў жонку Мікалай. «Глядзі, кеб ён нас на той свет не пацягнуў»,— адказала, але ўжо без злосці, лагодней, жонка. Ён, Мікалай, і гэтыя словы прапусціў міма вушэй, бо пень, сапраўды, хоць і хістаўся, ды не выцягваўся наверх — нешта яго трымала ў зямлі, няйнакш, корань. Прычым корань не бакавы, а старчматы. «Патрымай во так вагу,— папрасіў Мікалай жонку, — а я з сякераю яшчэ трохі пабегаю ля пянька». Жонка павісла на вазе, а ён, Мікалай, падскочыў да пня і раз, і два секануў з-за вуха. Вага,
сарваўшыся, слізганула па пні... I перш чым ён, Мікалай, здагадаўся, што і да чаго, убачыў, як паляцела потырч носам у зямлю жонка...
«Ой!» — крыкнула яна не сваім голасам і схапілася рукамі за жывот.
Ён, Мікалай, выпусціў з рук сякеру, кінуўся да жонкі — надта ж енчыла тая, качалася ў яшчэ неакрэплай, рэдкай траве.
«Што з табою?»
Ганна не адказала — сціснуўпіы зубы, толькі застаг нала.
Ён, Мікалай, быў раззлаваўся, крыкнуў:
«Ты што, без языка?»
Але жонка і пасля гэтых слоў нічога не адказала. Толькі, як заўважыў Мікалай, пабяжла раптам, закаціла вочы.
«Што з табою, Ганна? — спалохаўся, упаў на калені Мікалай,— Ганна, Ганначка!» — зашаптаў.
Ганна павяла вачыма, як бы ачынаючыся.
«Ой, ой! — застагнала яна.— Жывот... Хоць бы роды не пачаліся... Бяжы ў вёску, Тэклю пазаві...»
Гаварыць Ганне было цяжка, яна з вялікай натугай, перасільваючы, мабыць, боль, вымаўляла нязвыкла доўгія словы, ледзь-ледзь варушыла непаслухмянымі, пасінелымі губамі.
Ён, Мікалай, устрывожыўся — усхапіўся на ногі, пабег.
Паляна была не вельмі далёка ад Вялікага Лесу. Але пакуль Мікалай ускочыў у свой двор, пакуль запрог у воз коней, пакуль заехаў да Тэклі — яна заўсёды прымала ў Ганны роды,— пакуль тая памыла рукі, бо капалася ў гародзе, нешта садзіла на градах, пакуль, гонячы на ўвесь дых коней, дамчаў да паляны — мінула ці мала часу.
«Хоць бы паспець!» — шаптаў, стоячы на возе, Мікалай. (Быў ён, як потым расказвала ўсім Тэкля, у тую хвіліну страшны — вочы ўпераны ўдалячынь, не міргаюць, ашклела глядзяць проста наперад, рот скрыўлены,нібыта ад болю, грудзіна палатнянай кашулі расхрыстана, у руках лейцы, канцамі якіх ён, Мікалай, апантана, з дзікай лютасцю хвастае раз-пораз коней, якія і так ужо не бягуць, а імчаць ва ўвесь апор, нясуць фурманку па няроўнай, калдобістай дарозе, нясуць так, што здаецца: не вытрымае фурманка, вось-вось рассыплецца, растрасецца.)
He даязджаючы да паляны, на хаду, не спыніўшы
коней, саскочыў на зямлю, пабег да пня, дзе распластаная ў нейкай дзіўнай позе, небывала доўтая, выпрастаўшы ногі, ляжала Ганна, жонка. Згледзеў — з-пад жонкі сачылася кроў, збіралася ў след ад нейчага капыта — ямку,— там утварылася ўжо даволі ладная лужа.
«Ганна!» — крыкнуў у адчаі і прыпаў вуснамі да жончынага твару.
I тут жа адхіснуўся — твар быў закамянелы, нежывы, халодны.
«О-о!» — прастагнаў.
У роспачы, не разумеючы, што і дзеля чаго робіць, схапіў жонку на рукі, пачаў тармасіць, трасці, потым падняў, панёс да воза.
«Пачакай!» — закрычала Тэкля,— блытаючыся нагамі ў доўгім, па пяты, андараку, яна, спыніўшы коней, праставала цераз паляну да Мікалая. Мікалай на хвіліну як бы апа.мятаўся, апусціў, беражліва палажыў жонку на траву.
«Яна ахалодала ўжо! агледзеўшы Ганну, прашамкала бяззубым ротам Тэкля.— ІІамерла!»
I тады, толькі тады нарэшце дайшла да Мікалая ўся непапраўная жудасць таго, іпто здарылася, тады, толькі тады ўцяміў ён, што адбылося, які грэх узяў ён, лёг на душу праз гэтую праклятую паляну. «Кеб жа знаццё... Э-э!»
«Ганна, Ганначка!» — закрычаў і ўпаў, паваліўся, пачаў біцца галавою аб зямлю, нема выць:
«А-а-а-а-а-а!»
...Успомніў, згадаў тое, даўняе, і аж застагнаў, зубы сцяў — так яскрава, жыва паўстала яно перад вачыма, быццам было ўчора ці пазаўчора. Адчуў — плача, слёзы самі міжвольна яабеглі, пацяклі з вачэй.
«Ганна, Ганначка, даруй, даруй мне! — зашаптаў.— Ета я ва ўсім вінаваты, я. He трэба было браць цябе з сабою, не трэба было, кеб ты памагала карчаваць пень... Хай бы дзічэла етая палянка, хай бы скрозь зямлю яна правалілася. Бачыш — усё адно не на лад, не на дабро...»
VIII
Да размовы з братам, Косцікам, Іван доўга рыхтаваўся. I так, і гэтак меркаваў, прыкідваў, як і пра што гаварыць. Некалькі разоў раіўся з жонкаю. гутарыў з дырэктарам школы Андрэем Макаравічам Сушчэнем. I сам сабе Іван наказваў, і іншыя разумныя людзі тое ж паўтаралі, перасцерагаючы:
— He гарачыся толькі, спакойна, вельмі спакойна выслухай хлопца, можа, табе як брату ён скажа, што на душы, што мучыць яго. Ёсць, нештачка ж ёсць, не можа быць, каб так, без дай прычыны ліха ведае кім стаў. Быў хлопец як хлопец, і раптам... He, тут лепш недасаліць, чым перасаліць...
Думаў Іван і пра тое, дзе б лепш сустрэцца з Косцікам. У сельсавеце — залішне казённа, афіцыйна; дома, у сваёй хаце,— занадта па-сямейнаму. А хацелася ж, каб хлопец зразумеў, адчуў: хоць ён, Іван, і брат, але нічым памагчы не зможа, калі справа дойдзе да суда. А яна амаль ужо да суда і дайшла. Вера Сымонаўна наўрад ці даруе Косціку, што ён выбіў ноччу акно. Ды і... Калі ўчора выбіў ён акно Веры Сымонаўне, заўтра ён можа і яшчэ каму-небудзь выбіць, a то і зрабіць такое, за што ўжо абавязкова давя дзецца падаваць у суд. He хацелася Івану, каб брат трапляў на лаву падсудных. 3 аднаго боку, яму, старшыні сельсавета, мінус, пепрыемнасць, а з другога... Дадуць хлопцу год-два... Падпадзе пад уплыў якога-небудзь прайдзісвета ці абэлтуса... I тады... Нічым ужо не паможаш, каб і хацеў. He, лепш цяпер, калі нічога яшчэ асаблівага не здарылася, пагаварыць з хлопцам, хай зразумее, усвядоміць: не па той дарожцы пайшоў, дарожка гэтая крывая і можа далёка завесці.
Круціў галавою Іван, разважаў сам з сабою і прыходзіў да аднаго яснага вываду: трэба ўсё зрабіць, каб вярнуць хлопца да нармальнага жыцця, каб хлопец рос чалавекам. Карысным, неабходным усім людзям і грамадству чалавекам!
Пасля доўгага роздуму намысліў Іван паклікаць Косціка ўсё ж у сельсавет. («Каб адчуваў хлопец: ён мае справу з Савецкай уладай!») Але гаварыць з ім у сваёй старшынёўскай баковачцы не стаў. («Усё ж браты, ды і гутарка павінна быць інтымная».) Выйшаў з Косцікам у сад, што быў за сельсаветам (сельсавет размяшчаўся ў доме былога, раскулачанага вясковага багацея Яўмена Гіры). У садзе цяпер нічога не сеялі, расла, буяла трава. Укапалі там і некалькі лавачак, каб было дзе людзям пасядзець, пагаманіць. Іван выбраў для размовы далёкую лавачку, тую, што стаяла ля самай агароджы — невысокага дашчанага плоціка, пафарбаванага ў светла-блакітны колер, — пад старою раскідзістаю яблыняй. На яблыні завязаліся ўжо яблыкі, маленькія, але ядраныя, і было іх многа, усё адно што вяхі.
— Бачыш. яблыкаў колькі,— паказваючы на яблыню, сказаў Іван, калі яны падышлі з Косцікам да лавачкі і селі,— Урадлівы сёлета будзе год. I на полі ўсё расце, аж зямлю дзярэ, і ў садах...
— Людзі кажуць — не на дабро ета,— уздыхнуў неяк па-старэчы Косцік і склаў на грудзях худыя, па локці закасаныя рукі, нібыта зрабілася яму холадна.
— I ты таксама верыш плёткам? — паглядзеў проста ў вочы брату Іван.
— Я не веру. Але людзі кажуць. А тут яшчэ Пецка еты з прароцтва.мі сваімі...
— Бацька, канешне, Пецку паверыў. Думае, калгас распадзецца, зноў ён аднаасобна жыць будзе.
— He ведаю я, што бацька думае. Маўчыць больш. I са мною рэдка гаворыць. Як толькі што — лаецца, крычыць. «Цыц, смаркач!» — во і ўсе яго словы. Наогул, бацька ў нас...
Косцік сцяў нітачкай і без таго тонкія вусны, пакруціў белаю, кужэльнаю галавою: відаць было, незадаволены ён бацькам.
— Бацькоў не выбіраюць. Якія ёсць, такія ёсць. I асуджаць, абгаворваць...— Іван памаўчаў, падумаў.— Быццам і няёмка. I разам з тым... Бацька вырас пры іншым ладзе, ён чалавек старарэжымны, па-свойму на ўсё глядзіць. Жыццё для яго — гэта свая лапіна поля, сваё гумно, свой конь, свая карова. Усё, словам, сваё. Падзяліцца чым-небудзь з суседа.м... Гм... Людской грамадзе не верыць, не верыць у сілу і магчымасці калектыву. Бядняк для яго— гультай, абібок. I толькі. Што ж, я спрабаваў яго пераконваць, з гэтага нічога не выйшла. Толькі пасварыліся. Жывём, бы чужыя. Нядобра гэта, не па-людску, не пасваяцку...
— Памірыцца вам трэба было б,— прашаптаў ціха, быццам сам сабе, Косцік.
— Трэба было б,— уздыхнуў цяжка, на ўсе грудзі, Іван.— Спрабаваў я, разоў колькі спрабаваў. Ды зацяўся бацька. Чужы я яму. Лічы — з пятнаццаці гадоў я не дома. Адвык і ён ад мяне, і я ад яго. Ды і жыву не так, як ён хацеў, каб я жыў. Я зусім інакш уяўляю ўсё, веру ў калектыў, ведаю, што толькі разам людзі могуць справіцца з галечаю, з любым горам, якое б ні навалілася. Адзін жа чалавек, які б ён дужы і разумны ні быў,— нішто ў параўнанні нават з маленькім калектывам. Вядома, калектыву таксама патрэбны дужыя, галавастыя людзі, калектыву па-
трэбны кіраўнікі. 1 вось задача — спалучыць адно з другім. Тады нам ніхто, нішто не будзе страшна. Мы будзем непераможныя. А бацька наш: «Калі я не за сябе, то хто ж за мяне...», «Мне ніхто нічога яшчэ ніколі проста так, дарма, не даваў, калі свайго не было», «Дзе многа гаспадароў — там мала парадку», «Калгас выдумалі етакія, як ты сам,— рабіць не хочаце, а смачна есці вам давай...». Э-э, ды што гаварыць...— махнуў рукою Іван.— Лепш раскажы, як вы там жывяце...
— Ды жывом,— мрукнуў быццам абыякава Косцік і адвёў ад брата вочы, паглядзеў некуды ўгору, на неба — па ім, высокім, шырокім, атласна-блакітным, плылі, кудзеліліся, беглі і беглі лёгкія, бы ўсё адно з ваты, воблакі, хмаркі.
— Чуў, са школы цябе выключылі,— сказаў Іван, хоць, перш чым выключыць Косціка са школы, прыходзіў да яго, Івана, дырэктар Андрэй Макаравіч, раіўся, што рабіць, маўляў, цярпець распусту больш нельга, бо і сам хлопец ані не вучыцца, і іншым вучыцца не дае, урок за ўрокам зрывае, і разам з тым выключаць... не зусім быццам і ёмка, канец навучальнага года, ды і Косцік — родны ж брат старшыні сельсавета. Ён, Іван, помніцца, узлаваўся: «Пры чым тут я і мая пасада? I ставіць у залежнасць... Гм...» I гэтыя словы, мабыць, вырашылі ўсё — дырэктар падпісаў загад, асмеліўся выключыць Косціка са школы.
— Ага, выключылі,— кіўнуў лабастаю, даўно непадстрыганаю галавою Косцік, і не зразумець было, ці то ён перажывае, шкадуе, што яго выключылі, ці то радуецца.
— I што ты думаеш рабіць далей?
— Пабачу, не было яшчэ калі вельмі думаць.
Іван глядзеў на брата, і яму шкада было яго, да слёз шкада. Рос, лічы, без маці, тая памерла, калі Косціку не было і пяці гадоў. Бацька, браты, сястра — у вечных сваіх клопатах, згрызотах. He да Косціка ім усім! Вельмі можа быць, што ніхто ні разу па-добраму і не пагаварыў з ім, не выслухаў, што ў хлопца на душы, што ў яго ў думках. I апрануты... Чорныя, абы-як палапленыя на каленях, мабыць, Хорай, картовыя штаны, нямытая, нейкая выгаралая, аж жоўтая — калісь была зялёная,— плямістая кашуля. «I ў школу, пэўна ж, у гэтай апратцы хадзіў! А хлопец жа ладнаваты ўжо! Э-э, я ж мог яму памагчы, купіць што-небудзь з адзежы. He падумаў пра гэта!» — пранеслася, мільганула ў галаве ў Івана.
— У калгас пойдзеш?
— Я ж кажу: не думаў яшчэ, куды мне ісці. Можа. у калгас, а можа...
Памаўчаў, праглынуў даўкі камяк, піто .засеў у горле і не даваў гаварыць, і дадаў праз хвіліну:
— ...можа, у Гудоў, на завод.
— А ў школу?
— Дык мяне ж выключылі са школы.
— А каб ты папрасіўся, паабяцаў, што не будзеш урокі зрываць, не будзеш іншым замінаць і сам будзеш добра вучыцца? Уразоніш сябе, распусту тварыць спыніш, га? A то ж... Сорамна слухаць, што ты вырабляеш. Ты ж вялікі хлопец ужо, не дзіця.
Косцік зноў сцяў нітачкаю губы, думаў — толькі варухаліся, блыталіся на галаве лёгкія, амаль белыя, кужэльныя валасы — аднекуль. з балота, падзімаў ветрык. Ласкавы, цёплы летні ветрык, які нёс з сабою густы, мядовы пах красак і травы.
— He, прасіцца я ні ў кога не буду,— сказаў нарэшце рашуча, як вынашанае, даўно раз і назаўсёды вырашанае, Косцік.
— Гонар не дазваляе?
— He, не гонар.
— А што?
Косцік нейкі час уважліва, заўзята, нібыта бачыў іх упершыню, разглядаў свае ногі, абутыя ў паношаныя, старыя, даўно не мазаныя гуталінам, з белымі, выцертымі наскамі, зашнураваныя чорнымі ніткамі чаравікі. Потым раптам сказаў, бы ўсё адно адрэзаў:
— He, прасіцца назад у школу не буду.
— Значыцца, сорамна... Настаўнікаў, вучняў табе сорамна, на вочы ім боязна паказацца.
Косцік нічога не адказаў. Унурыў худую, жылістую, з вострым кадыком шыю ў плечы і маўчаў.
— Дык што, і зусім думаеш у школу ўжо не хадзіць? — спытаў, трохі счакаўшы, Іван.
— Пагляджу. Лета во пройдзе, тады ясней усё стане.
— Можа, ты і праўду кажаш. Бо нават калі ты папросішся... Могуць не прыняць. Асабліва пасля таго...не казаў, марудзіў Іван.
— Чаго? — падняў галаву, паглядзеў на брата — навастрыўся, насцярожыўся Косцік.
— Ды пасля таго, як... Ты ж Веры Сымонаўне камень у акно запусціў...
Косцік аж сцехануўся, падскочыў, нібы яго ўкусіў хто.
— Адкуль ты ета ўзяў? — спытаў.
— Вера Сымонаўна ў сельсавет прыходзіла. У суд хоча на цябе падаваць...
— За што ў суд? — у вачах у Косціка Іван убачыў страх. Сапраўдны, непадробны страх.
— Уночы вокны б’еш, помсціш...
— За што я помшчу? — зніякавеў, разгубіўся Косцік.
— Ды, кажа, піто са школы цябе выключылі. Хаця яна... Супраць была, каб цябе выключалі.
— Супраць? — падаўся ўсім целам, прыўстаў, прыпадняўся з лавачкі Косцік.
— Кажа, супраць. Ды не ў гэтым справа. Калі ты пачнеш біць вокны ўсім настаўнікам, хто быў за тое, каб цябе выключыць са школы, ты...— Іван спасцярожліва пакруціў галавою.— Далёка зойдзеш.
— Я не помсціў Веры Сымонаўне,— сказаў цвёрда, рашуча Косцік.
— He помсціў? Тады... Чаму ж ты ёй акно пабіў? Ды яшчэ ўночы?..
— Знячэўку.
— Як гэта — знячэўку? Камень такі... Во такенны,— паказаў Іван рукамі, які той камень, што кідаў Косцік у акно настаўніцы, вядома, значна перабольшыўшы.— Вера Сымонаўна ў сумачцы ў сельсавет прыносіла, паказвала. I ты такі камень... У акно? Ды каб камень той трапіў каму ў галаву, хана была б. Разумееш, што ты робіш, чым скончыцца тое магло?
Косцік зноў сцяў нітачкай губы — задумаўся. Сядзеў, апуодіўшы галаву, глядзеў зноў на свае ногі, яотым раптам перавёў вочы на траву, што густа буяла, сакаўна зелянела ля лаўкі.
«Цікава, пра што ён думае? — цюкнула ў галаву Іва ну.— I чаму ён кінуў у акно Веры Сымонаўне камень? Кажа, не помсціў... He верыцьяму... Гм... Здаецца, ён шчыра пра ўсё гаворыць. Калі ў чым не хоча прызнавацца — не прызнаецца. У Дарошкаў, значыцца, удаўся, не хітрыць. Але ж тады... Чаму ёя кінуў у акно Веры Сымонаўне той камень?»
Косцік жа думаў пра іншае. Ад гутаркі з братам, Іванам, ён нічога добрага не чакаў. Ведаў: ушчуваць будзе той яго, вучыць, а можа, нават і лаяць — як, са школы выключылі, бандзюга! Але Іван не лаяў, не ўшчуваў. Гаварыў, як з дарослым, прызнаваўся ў тым, у чым ніколі раней не прызнаваўся. У сварцы з бацькам ні сябе не вы-
гараджваў, ні бацьку не вінаваціў: што ж, як ужо здарылася, так здарылася. Была дзесьці хвіліна, калі і Косціку хацелася тчыра ва ўсім прызнацца брату, маўляў, на душы цяпер у яго т а к о е, ш т о... ён іншы раз і сам сябе не разумее, хоча рабіць адно, а робіць зусім не тое. Але хвіліна тая ярайшла — узнікла такое жаданне і знікла. Як мышка з норкі — паказала мордачку і схавала. I Косцік сядзеў, мучыўся, што не можа ён ва ўсім адкрыцца брату, бо не ведае, што той скажа, як паступіць. Прызнанне Іваяа, што на яго, Косціка, прыходзіла скардзіцца Вера Сымонаўна, што Вера Сымонаўна думае падаваць у суд, і зусім збіла з панталыку хлопца. У вушах гучалі і гучалі словы: «Ды каб камень той трапіў каму ў галаву, хана была б». «А камень жа мог трапіць у галаву. I каму... Ёй, Тасі! Што тады б я рабіў?» Косцік сядзеў як аглушаны, толькі білася, пульсавала ў скронях кроў.
— Ну што ж, не хочаш — не кажы, не прызнавайся,— гаварыў тым часам Іван, і голас яго далятаў да Косціка глуха і невыразна, як праз тоўшчу вады, калі летам, бывае, ныраеш у сажалку, а табе хтосьці з равеснікаў наўздагон з берага нешта крычыць, раіць. «Пра што ета ён? Што хоча ад мяне?» — напружваў, сіліў памяць, пакутліва думаў Косцік. «А-а, мусіць, усё пра той камень...» — здагадаўся нарэшце ён.
Іван жа не змаўкаў — гаварыў, гаварыў:
— На сёння хопіць. Будзем лічыць, пагутарылі. Па fly­max пагутарылі. He чакай другі раз, калі я цябе паклічу. Сам да мяне заходзь. I ў сельсавет, і дадому. Дадому нават лепей. I куды падацца табе цяпер — падумай, добранька падумай. He байбусуй. Гультайства да дабра не даводзіць. Як надумаеш — мне скажы. У калгас дык у калгас. А на завод захочаш, я дырэктару магу пазваніць. Ён залічыць цябе. Пазваню — і залічыць...
Іван знарок пра завод яшчэ раз напомніў. Лічыў: рабочая загартоўка — самая лепшая школа. Па сабе гэта ведаў. На заводзе працаваць — норму выконваць трэба, там дысцыпліна, ды і калектыў. Калі што — памогуць, падкажуць, навучаць...
IX
3 тае начы, як пастукаліся на кватэру невядомыя людзі і забралі, павялі з сабою бацьку — дзе ён і што з ім? — у Тасі ўвайшло ў звычку кожны дзень нібыта спавядацца
яму, расказваць, што з ёй здарылася, што яна перажыла. Спярша перад сном шапталася, паведамляла, што сказала б бацьку, калі б ён быў дома, побач. Потым праз некаторы час свае думкі і перажыванні яна пачала запісваць у тоўсты агульны сшытак, вясці як бы своеасаблівы дзённік. Паспавядаецца, выкажа, напіша, што яе трывожыла і хвалявала, і на дуіпы спакайней, палягчэе. Быццам зваліла са сваіх плячэй цяжар, аддала яго камусьці іншаму, каб нёс.
У той вечар, як Косцік Дарошка знянацку дагнаў на грэблі, схапіў за руку і хацеў затрымаць, а Тася вырвалася і пабегла, уцякла дадому, і ён, нахаба, кінуў у акно камень, яна запісала ў дзённік літаральна вось што:
«Тата, татачка!
I сёння паслухай мяне, як заўсёды, кожны вечар слухаў і слухаеш. Ты ж ведаеш, якая я адзінокая. Асабліва тут, у вёсцы. Новых сябровак заводзіць баюся, а ранейшыя... Ах, не будзем таго ўспамінаць! А сёння ўвечары забеглі раптам да нас у хату дзяўчаты-аднакласніцы і ледзь не сілаю выцягнулі пагуляць. «Пойдзем, Тася, a то засохнеш над етымі (тут, у Вялікім Лесе, усе гавораць не «гэты», а «еты») кніжкамі». Ісці нікуды мне не хацелася, наогул, я пасля таго, як забралі цябе, усіх старанюся, не толькі аднакласніц. I проста дзіўна, як асмеліліся яны прыйсці да нас у хату. Упершыню. Але разам з тым і крыўдзіць іх... Словам, пайшла я. Якраз праехалі па вёсцы цыганы, спыніліся ў бярэзніку на лузе, расклалі вогнішчы. Многія людзі кіраваліся да цыганскага табара, пайшлі туды і мы. Дзіўны народ гэтыя цыганы! Дваццаты век, цывілізацыя, новыя адносіны і зносіны між людзьмі, гарадамі і вёскамі, краінамі і народамі, а яны валацужнічаюць ііа свеце, зусім гэтак жа, як валацужнічалі сто, а можа, і тысячу гадоў таму назад — на конях і калёсах. У мяне цікавасць да цыганоў з таго часу, як ты, татка, паэму Пушкіна «Цыганы» чытаў. Помніш:
Цыганы шумною толпой По Бессарабші кочуют. Онн сегодня над рекой В шатрах нзодранных ночуют...
Ага, дык пайшлі мы да цыганскіх вогнішчаў разам з дзяўчатамі-аднакласніцамі, пастаялі трохі зводдалі, бо падыходзіць бліжэй і баяліся, і неяк сорамна было — людзі есці сабе вараць, вячэраюць, потым спаць укладвацца будуць, а нам назіраць за ўсім гэтым... Няёмка ж! Словам, пастаялі збоку, паглядзелі ды дахаты. Дзяўчаты, з якімі
я хадзіла за вёску на луг, бліжэй за мяне жывуць, я з усімі імі развіталася, а сама за грэблю, на Замосце, да той хаты, дзе мы з мамаю цяпер жывём, пайшла. Заўсёды, калі я па грэблі іду, нават удзень, дык боязна, вусцішна. Так і здаецца: нехта над самым вухам дыхае і вось-вось дагоніць, за плечы схопіць. Уяві: алеппіік паабапал, дрыгва, самая што ні ёсць дрыгва, кажуць, нават уюны там плодзяцца, а ўжо да жаб! Ты б паслухаў, што яны, тыя жабы, па вечарах вытвараюць. Канцэрты, сапраўдныя канцэрты! I кумкаюць, і вохкаюць, і квакаюць, і бог ведае што яшчэ робяць. Пра гэтую грэблю чаго толькі не наслухалася я. Быццам і ваўкі часта ля яе шныпараць, падпільноўваюць: раптам парсюк які будзе бегчы, дык паласавацца можна; і лісы курэй, качак ды гусей тут падсцерагаюць. A то... і чэрці, кажуць, на гэтай грэблі водзяцца. Дзед Кулеш сур’ёзна ў гэта верыць, апавядае, як ён у маладыя гады з пагулянкі вяртаўся — бачыць, на грэблі чорны баран ляжыць. «Чый бы ета мог быць?» — падумаў дзед Кулеш (тады, вядома, ён яшчэ не дзед быў). Падышоў бліжэй, нагою барана варсануў. А той сабе ляжыць, хоць бы што. Дзед палку ўзяў ды як апяража барана. Баран на ногі падхапіўся ды, кажа, як зарагоча. Валасы ў дзеда на галаве дыбка ўсталі — уцякаць з усіх ног ад таго барана кінуўся. Толькі потым ужо, адбегшы, здагадаўся: ніякі то не баран быў, а чорт. Самы звычайны чорт. Чэрці, кажа, умеюць у каго хочаш перакідвацца, і ў барана таксама... Я, татка, вядома, не веру ні ў якіх чарцей, не веру, што ёсць яны наогул на свеце. Але, прызнаюся, калі іду па грэблі адна, ды яшчэ ўночы,— баюся, ой як баюся. I вось уяві сабе — вяртаюся я па грэблі ад цыганскіх вогнііпчаў і раптам крокі чыесьці за сабою чую. Я, вядома, пабегла. I той за мною таксама пабег. Я хутчэй, і ён — хутчэй. Думала, сэрца разарв'ецца, з грудзей выскачыць. Азірнулася — Косцік Дарошка, аднакласнік мой, яго са школы нядаўна выключылі. He даваў нікому вучыцца, урокі зрываў. Кажуць, да нашага прыезду сюды, у вёску, ён не такі быў. Але я не веру ў гэта — па ім відаць: разбойная ў яго морда. Ага. Дык азірнулася гэта я, убачыла, што Косцік Дарошка за мною гоніцца,— і расплакалася, разраўлася. Страх, мусіць, слязамі з мяне выходзіў. «Не пабліжайся да мяне»,— крычу. А Косцік за руку мяне ўхапіў, шэпча нешта. Але я вырвала руку, уцякаць зноў з грэблі з усіх ног пусцілася. У двор, задыхаўшыся, ускочыла, весніцы за сабою на зашчапку зачыніла. Стаю і чакаю, што далей будзе. А ён, мусіць, са
злосці камень падняў ды ў акно нам. На друзачкі шыбіну пабіў, маці напалохаў да смерці. Што ён ад нас хоча, чаго чэпіцца? I раней я заўважала, на мяне ўсё глядзіць. Уставіцца сваімі бізюкамі і глядзіць, глядзіць. А цяпер, як са школы яго выключылі... Маці кажа, помсціць ён нам, бо думае: гэта яна настояла, каб яго са школы выключылі. Я не прызналася маці, што да мяне на грэблі Косцік прыставаў, даганяў, калі я ўцякала. А так бы!.. У сельсавет. кажа, пойдзе, у суд на Косціка падасць. А я адгаворваю, маці — не рабі гэтага. У Косціка ў сельсавеце за старшыню родны брат, Іван, а мы ж... Ты ж ведаеш, хто мы... У вёску з горада ўцяклі, каб... Э-э, ды пра тое не толькі пісаць, а і гаварыць, успамінаць не хочацца. Тут, у Вялікім Лесе, маці нікому не прызнаецца, што яна выкладала матэматыку ва універсітэце. I пра цябе, татка, мы таксама нікому нічога не расказваем. Быў ты ў нас — і няма. Ці мала што магло здарыцца? Успамінаем толькі кожны дзень, чакаем, калі ты зноў з намі будзеш. Дзе ты, татка, што з табою, хоць бы абазваўся? Але як ты абзавешся — мы ж нікому не сказалі, куды паехалі, дзе мы цяпер. За кватэрай знаёмых папрасілі глядзець, а самі паехалі. Кажу ініпы раз я маці давай хоць адрас пашлём знаёмым нашым, раптам татка дадому вернецца, хоць ведаць будзе, дзе шукаць. Але маці не хоча адрас нікому пасылаць. Кажа, калі бацька на волю выйдзе, ён нас знойдзе. А не — мы яго знойдзем самі. А вось калі адрас трапіць непажаданым людзям, дык... Ой, страшна яават падумаць, што можа здарыцца, быць. Можа, маці і праўду кажа. Толькі, татка, нядобра тое, што мы зрабілі. Кінулі цябе аднаго. У бядзе. А самі збеглі, уцяклі. Таму, мабыць, і сумна-сумна нам. Інпіы раз аж плакаць хочацца. Я і плачу. I маці плача. Паціхеньку, хаваючыся адна ад адной. Ой, татка, пра многае хацелася б расказаць табе, а галоўнае — што на душы ў мяне. Але на сёння хопіць, мабыць, і таго, што я ўжо расказала. Бывай, татка! Хай табе добрыя сны сняцца!..»
X
Надвячоркам, калі Іван збіраўся ўжо кіравацца з сельсавета дадому, у яго баковачку не ўвайшоў, а ўбег Апанас Харчэня.
Да тэлефона вас,— сказаў ён неяк насцярожана, амаль таямніча.— Нехта з начальства, з Ельнікаў.
Іван падхапіўся з крэсла, заспяшаўся да тэлефона —
тэлефон вісеў на сцяне ў агульным пакоі, паблізу стала сакратара. Узяў трубку, паднёс да вуха, крыкнуў:
— Алё-ё! Старшьіня Велікалесаўскага сельсавета Дарошка слухае.
У трубцы суха кашлянулі, і па гэтым кашлі Іван пазнаў — звоніць першы сакратар райкома партыі Раман Платонавіч Багавік, Сам, як звалі яго ўсе ў раёне.
— Ну як ты? — пачуўся з трубкі знаёмы голас.
— Ды звычайна. Жывём, працуем,— бадзёра адказаў Іван.
— Зазнаўся, не звоніш, нічога мне не кажаш, таіцца пачаў,— зноў кашлянуў, прачысціў горла Раман Платонавіч.
— Хацеў бы што ўтаіць, дык няма чаго.
— Няма, кажаш? А соль? Што там у цябе ля магазіна было?
Іван прыкусіў губу — сапраўды, чаму б не пазваніць Раману Платонавічу, не расказаць пра ўсё, не параіцца... «Проста не падумаў!»
— Што маўчыш? Ты ўявіў, як не скажаш, то мы тут, у Ельніках, і ведаць нічога не будзем? Э-э, не, брат, чуткамі зямля поўніцца. I да нас, да райкома, бачыш, дайшло. Што-о, аціхла, не стаяць з мяшкамі ля магазіна людзі?
— He, не стаяць. Цыганы, можна сказаць, свінню падсунулі.
— Якія цыганы?
— Ды прыязджйлі тут, вайну прарочылі.
— Яшчэ адзін мінус табе як кіраўніку, што не пазваніў. Калі цыганы вам вайну, як ты кажаш, прарочылі, дык і ў іншым месцы маглі таксама тое ж прарочыць. А гэта ўжо агітацыя. Разумееш, а г і т а ц ы я? — ледзь не па складах паўтарыў апошняе слова Раман Платонавіч.
— He падумаў пра гэта,— прызнаўся Іван.
— He падумаў, кажаш? А галава нашто? Ты ж кіраўнік! He пазнаю я цябе, Іван Мікалаевіч. Кульгаць нешта ты пачаў. I не на адну нагу, а адразу на дзве.
— Чаму на дзве? — не мог, каб не запытаць Іван Дарошка: як-ніяк, а з Раманам Платонавічам яны працавалі разам і даволі доўга ў Гудове, на заводзе, былі амаль сябрамі.
— Чаму на дзве? He здагадваешся?
— He, Раман Платонавіч.
— А на працу да сябе ў сельсавет за сакратара каго ты ўзяў?..
Думку Рамана Платонавіча Іван Дарошка, як яму здалося, улавіў. А таму адказаў даволі спакойна, нават нібыта са смяшком:
— Разумею, Раман Платонавіч. Так, ён пакуль што не член партыі. Але мы прымем яго ў бліжэйшы час у кандыдаты,— гледзячы на Харчэню, упэўнена гаварыў Іван Дарошка.
— Што-о?.. А дзядзька, дзядзька ў яго?.. Хіба забыў, га?
Толькі цяпер да Івана дайшло, на што намякае Раман Платонавіч — дзядзька Апанаса Харчэні... Гм, дзе дзядзька Апанаса Харчэні, ніхто ні ў раёне, ні ў вёсцы сказаць не можа. Быў і няма...
— Дык то ж дзядзька,— ціха, глуха, зусім ужо іншым голасам дыхнуў у трубку Іван Дарошка, адчуваючы, як прыліла раптам да твару гарачыня, забілася, затахкала ў грудзях сэрца.— Ды вы... Вы ж, Раман Платонавіч, ведаеце ўсю тую гісторыю... Ён жа, той дзядзька, ні ў чым не вінаваты...
— He будзем па тэлефоне высвятляць, хто вінаваты, а хто не вінаваты,— спыніў, лагодна абарваў Івана Раман Платонавіч.— Слухай, што начальства табе кажа. I выконвай. I перш чым што-небудзь рабіць, думай больш. I райся, звані, калі што якое ўзнікае. Ты ж не на неабжытым востраве, можа. Гэта адно. I другое — заўтра ў твой сельсавет лектар прыедзе. Міжнароднік. 3 Мінска, са сталіцы, кандыдат навук. Збяры людзей, хай паслухаюць, дзе што на свеце дзеецца. A то дажыліся... Цыга’ны нейкія ездзяць, чуткі розныя распускаюць. А мы... Маўчым, нават сакратару райкома не дакладваем.
— Вінаваты,— папярхнуўся Іван.
Раман Платонавіч сапраўды быў сёння не ў гуморы. Злаваць, гнявіць яго... He, не варта было.
— Ты, брат, не крыўдуй. Сяброўства — сяброўствам, а служба — службай. He забывай, які цяпер ч ас... Ч ас ды і сітуацыя... Разумееш?
— Разумею, Раман Платонавіч.
— А калі разумееш, не дапускай, каб скаргі пісалі...
— Якія скаргі? На каго?
— Ды-ы...— цягнуў, мусіць, не хацеў гаварыць сакратар райкома.
— Калі нельга, не гаварыце.
— Няхай, пачаў ужо, дык скажу. На бацьку твайго, што лес нішчыць, паляны нейкія карчуе. Ды і... што Харчэ-
ню за сакратара ў сельсавет узяў. Мы, вядома, не надаём асаблівага значэння ананімцы гэтай, ведаем, даўно цябе ведаем. Але будзь на вышыні — новаду для скаргаў не давай. Разумееш?
— Разумею.
— Ну, то поспехаў табе! I не забывай званіць. A то і прыязджай. He чакай, калі цябе паклічуць!
...Ішоў, вяртаўся з сельсавета Іван Дарошка дадому, і думкі яго віліся, віліся вакол аднаго і таго ж — размовы з Раманам Платонавічам. Успамінаў, перабіраў кожнае, сказанае сакратаром райкома, слова, так і гэтак паварочваў яго, спрабаваў, быццам арэх, раскусіць, каб здагадацца, уявіць увесь таемны і нетаемны сэнс пачутага. He, не ўсё разумеў ён, Іван, з таго, што казаў яму Раман Платонавіч. Толькі падтакваў, рабіў выгляд, што разумее. Дый... He прывык ён, Іван, каб з ім так размаўлялі. I хто... Багавік, Раман Платонавіч, можа быць, самы блізкі яму чалавек, сябар. Адчуваў: папрокі недарэмныя, справядлівыя. Гэта праўда, мог, не толькі мог, а абавязаны быў ён, Іван, пазваніць у раён, сказаць пра паніку з соллю. «Не падумаў пра гэта» — не апраўданне. Павінен, абавязаны быў падумаць! Потым... Гэтая скарга. Зноў, зноў я вінаваты! Трэба было пагаварыць, даўно пагаварыць з бацькам, наладзіць адносіны... Хоць бацька... He новае гэта. Бацькам яго, Івана, і раней неаднойчы ўпікалі. Як толькі што — так і калолі вочы. «А бацька твой...» Гм, што і казаць, бацька ў яго, Івана, не такі, як у некаторых кіраўнікоў. He рэвалюцыянер. He перадавік. У калгас і то не хацеў уступаць, ледзь не сілаю яго туды, як быка на бойню, упіхнулі. He шчыруе, не стараецца і цяпер асабліва ён на калгаснай ніве. Так, целюхаецца, абы з ранку да вечара дзень прайшоў, абы не плявузгалі, што адлыньвае, не хоча ў калектыве рабіць. Гэта праўда, усё, усё праўда. Але ж бацькоў не выбіраюць, якія яны ёсць, такія ёсць. I ён бы, Іван Дарошка, хіба ж не радаваўся б, каб у яго іншы быў бацька, такі, якіх маюць некаторыя кіраўнікі. Але ж такога бацькі ў яго няма. Няма! «Трэба было перавыхаваць!» Гм, у тым і штука ўся — не паддаецца перавыхаванню. He перавыхоўваецца, трымаецца за даўняе, старое, усё адно як п’яны за плот, што хочаш з ім рабі. Бацька жыве зусім іншым жыццём, ён верыць не ў тое, не таму, у што я сам веру. ПІто ж, з такім бацькам астаецца толькі парваць усякія адносіны. Ды ён, Іван, і парваў іх, і гэта ведаюць у райкоме, у райвыканкоме. Так піто за бацьку ён не адказвае, бацька
хай адказвае сам за сябе. Дзялянкі гэтыя ў пячонкі ўжо ўеліся. Даўно калгасы навокал, а ён, бацька, усё адно кожную вясну як хадзіў карчаваць дзялянкі, так і ходзіць. Нічога з ім не зробіш, прывык за свой век. Як вясна пачынаецца, так ён і ў лес, на расцяробы. Быццам своеасаблівы інстынкт выпрацаваўся ў яго. Як у птушкі да выраю ўвос.ень. 3 лясніцтва неаднойчы ўжо званілі яму, Івану. «Штрафаваць будзем!» — «Ну і штрафуйце, чаго вы мне пра гэта дакладваеце?» Але так ні разу і не апітрафавалі, баяцца: сын жа старшыня сельсавета... Але ж і не мне, сыну, штрафаваць роднага бацьку, тым больш што я з ім гадоў дзесяць і не размаўляю нават... «А дарэмна, дарэмна, — падказала, падкралася нейкая свавольная, упартая думка.— Трэба было і размаўляць, і адносіны наладзіць даўно. Тады б ты ўплываў на бацьку. A то... Надта ж лёгкі шлях гэта — парваў адносіны, не размаўляю — і ўсё».— «Можа, можа, і праўда. Але бацька — гэта старое, пра гэта гаварылі не на адным пасяджэнні, дзе ананімкі, скаргі розныя разбіралі».— «А новае? ПІто новае?» — «Харчэня»,— вынырнула аднекуль, апякло, як агнём. «Харчэня новае».— «Не забывай, які цяпер час. Час ды і сітуацыя». Што меў на ўвазе, гаворачы гэтыя словы, Раман ІІлатонавіч?.. Ага, час... Час цяпер, вядома, неспакойны, напружаны, пра вайну чуткі паўзуць, ворагаў вунь усюды колькі выкрылі. I ў калгасах, на заводах, і ва ўстановах розных, і ў войску. ІІрытаіліся былі, сядзелі ціхенька, бы мыш пад венікам, а потым галовы пападымалі. Значыцца, пачулі нешта... Праўда, няма разгарнення ў нас ворагам, бачаць іх людзі, усюды бачаць, дзе б ворагі ні акапаліся. I выкрываюць, ловяць. Інакш і быць не можа. Вялікай крывёю заплацілі мы за ўсе заваёвы Кастрычніка, іх трэба абараняць ад ворагаў. Так што, чаму Раман Платонавіч гаварыў пра час, можна зразумець. А скарга, ананімка гэтая, Харчэня... Добра, піто здагадаўся Апанас выйсці, калі пачуў, што размова ідзе пра яго. А так бы... He зусім ёмка абодва сябе адчувалі б. I Апанас Харчэня, і ён, Іван Дарошка. Камусьці, мўсіць, вочы муляе, спакою не дае, што ён, Іван Дароіпка, за сакратара ў сельсавет Апанаса Харчэню ўзяў. Бачыш, у райком напісалі!.. Дзядзьку ўспомнілі!.. Але ж... Пры чым Апанас да таго дзядзькі... Ды і дзядзька той, калі разабрацца, таксама... Проста збег акалічнасцей, сітуацыя...
...Дзядзька Апанаса Харчэні — Нупрэй, па мянушцы Завадзіла (надта ж лёгка ён паддаваўся розным уплы-
вам, заводзіўся, і калі такое здаралася — нічым, нічым нельга было астудзіць, пераканаць Нупрэя; што б і хто б яму ні гаварыў, ён усё адно цвердзіў сваё!), у гады калектывізацыі таксама не спяшаўся ўступаць у калгас.
— Я газеты чытаю, палітыку ведаю,— казаў ён кожнаму, хто прыходзіў агітаваць яго падаваць заяву ў калгас,— He пішуць такога газеты, кеб зямлю ў небагатага чалавека забіраць. Зямлю можна забіраць толькі ў кулакоў, падкулачнікаў. А ў бедняка нельга нічога браць. Ета ж лухта палучаёцца — Савецкая ўласць давала бедняку зямлю, а потым забірае? He можа такога быць! Пакажыце мне, дзе пра ета напісана?
Прыехаў з Ельнікаў упаўнаважаны, які захацеў пераканаць Нупрэя Харчэню, маўляў, ёсць указанне ліквідаваць межы — зямлю ўсіх аднаасобнікаў-сялян злучыць у адзін вялікі калгасны клін. I ўказанне тое самога таварыша Сталіна.
— He можа етага быць, не веру! — стаяў на сваім Нупрэй.— Пакажы мне, дзе пра тое напісана...
— Я табе... Ды калі ты не верыш...— упаўнаважаны таксама быў з людзей гарачных, неспакойных.— Прыходзь у Ельнікі. Проста да мяне. 3 самім таварышам Сталіным пагаворыш...
— Як ета? — не паверыў, вырачыў ад нечаканасці і здзіўлення вочы Нупрэй.
— А так. Я цябе па тэлефоне з Масквою, з Крамлём злучу.
— А хіба ета можна? — усё яшчэ сумняваўся Нупрэй.
— Можна.
I Нупрэй, назаўтра ж, абуўшы на ногі новыя лутовыя лапці, накінуўшы на плечы лепшую сваю світку, падаўся ў Ельнікі. Знайшоў таго ўпаўнаважанага, зайшоў да яго ў кабінет.
— Ідзі, дзядзька, на пошту, да самога начальніка таварыша Гітовіча. Скажаш, хто ты і чаго прыйшоў. Гітовіч пра ўсё ведае, я з ім гаварыў ужо. Калі ты такі недаверак, злучыць ён цябе з Масквою, пагаворыш з таварышам Сталіным...
Вядома, і пасля гэтых слоў Нупрэй ані не паверыў упаўнаважанаму: «Маніць, за нос водзіць!» Але і адступаць не было як — і цікавасць брала, ды і завёўся ўжо Нупрэй. Таму, падзякаваўшы, пакланіўшыся ледзь не ў ногі, паскрыпеў сваімі новымі лутовымі лапцямі Нупрэй
на пошту. Пастукаўся ў дзверы да начальніка — ім аказаўся зусім малады хлопец.
— А-а, з таварыпіам Сталіным пагаварыць хочаш? — з усмешкаю на ўвесь твар сустрэў дзядзьку начальнік пошты.— Ідзі ў кабіну. Вунь тую, што ля сцяны. Трубку з тэлефона здымі, скажы, што хочаш пагаварыць з таварышам Сталіным...
Нупрэй чалавек быў рашучы — с.мела пакіраваўся ў кабіну, зняў з рычажка тэлефоннага апарата трубку.
— Мне б з Масквою, з таварышам Сталіным пагаварыць...— сказаў і аж пахаладнеў не то ад страху, не то ад радасці.
— Калі ласка,— адказаў яму бадзёры голас тэлефаністкі.
«Глядзі ты, як усё проста!» — паспеў падумаць яшчэ Нупрэй, і ў наступную хвіліну ў трубцы пачуўся раптам голас Сталіна. He чыста па-руску, з грузінскім акцэнтам, таварыш Сталін вельмі спакойна сказаў, што ўпаўнаважаныя праўду кажуць, трэба беднякам уступаць у калгасы, свае кліночкі зямлі злучыць у адзін вялізны калгасны чалетак... Таварыш Сталін і яшчэ нешта гаварыў, але Нупрэй ужо не чуў, што менавіта — яго захліснула, перапоўніла радасць. Вн кінуў тэлефонную трубку, выскачыў з кабіны.
— Я з таварышам Сталіным гаварыў! Я з таварышам Сталіным гаварыў! — закрычаў ён апантана і выбег на вуліцу.
I ўжо не заходзіў у кабінет да таго ўпаўнаважанага — ляцеў, імчаў, не чуючы пад сабою ног, у Вялікі Лес. I, каго ні сустракаў, расказваў, як ён «гаварыў па тэлефоне з самім таварышам Сталіным»...
He ведаў Нупрэй (адкуль яму тое ведаць было!), што з яго кпліва, жорстка пажартавалі — начальнік пошты, па папярэдняй, вядома, дамоўленасці, злучыў па тэлефоне «самаўпэўненага вясковага дурня», не з таварышам Сталіным, а з тым упаўнаважаным, які прыязджаў у Вялікі Лес і да якога наведаўся дзядзька, і той упаўнаважаны, як умеў, пагаварыў з Нупрэем...
Чутка, што велікалесавец Нупрэй Харчэня размаўляў па тэлефоне з самім таварышам Сталіным, хутка разнеслася па раёне. Ахвотнікаў пагаварыць з кіраўніком партыі і краіны, выказаць яму ўсё, што сабралася на душы, было нямала, яны рынулі на пошту, пачалі патрабаваць ад начальніка, каб той злучыў іх з Масквою, з Крамлём...
Начальнік пошты разгубіўся, каму дазваляў пагаварыць з таварышам Сталіным, каму не дазваляў.
— Ідзіце адсюль, таварыш Сталін заняты, яму дзяржавай кіраваць трэба, а не з вамі, лапцюжнікамі, цэлымі днямі языкбм мянціць...— праганяў ён асабліва настырііых.
Пасыпаліся скаргі...
Скончылася гэтая гісторыя сумна, вельмі сумна. Таго ўпаўнаважанага, начальніка пошты, Нупрэя Харчэню, ды і некаторых іншых, хто гаварыў і нават не гаварыў, a хацеў, дамагаўся пагаварыць з таварышам Сталіным, арыштавалі, некуды звезлі. Вызвалілі ад пасад тады і першага сакратара райкома партыі, старшыню райвыканкома... Амаль усё раённае начальства за дзень-два памянялі...
...«С і т у а ц ы я, — думаў, згадваў тое, што не так даўно здарылася, кіруючыся дахаты, Іван Дарошка.— I калі шукаць вінаватага, дык, вядома, найболып вінаваты ва ўсёй гэтай прыкрай гісторыі ўпаўнаважаны. Вінаватыя і начальнік пошты, тэлефаністка. А дзядзька Нупрэй... He паверыў упаўнаважанаму, хацеў сам, сваімі вачыма прачытаць, дзе, у якім дакуменце напісана, што трэба ўсім беднякам у калгас аб’ядноўвацца, свае кліночкі зямлі злучыць у агульны калгасны палетак. Дык... трэба было растлумачыць дзядзьку, паказаць тыя дакументы. А ўпаўнаважаны... Ашуканствам заняўся, пад каго, пад каго падрабляцца пачаў! I начальнік пошты Гітовіч, тэлефаністка... Замест таго каб спыніць гульню, яны і самі ў яе ўключыліся. Хто вінаваты, няхай той і адказвае. А Нупрэй... Хоць, калі добранька падумаць, можа, і Нупрэй у сім-тым вінаваты. Сумнявацца ні ў чым не трэба было, верыць таму, што гавораць, не настырняцца, не патрабаваць ад упаўнаважанага нейкіх дакументаў, не лезці сляпіцаю. А ён... Ды і гісторыя ўся гэта пачалася ж не з каго-небудзь, а з Нупрэя. He было б яго, дык бы... Але ж... Нават калі так, то пры чым Апанас Харчэня? Ну сваяк, пляменнік ён Нупрэю. Дык і што? Караць яго. упікаць, не давяраць? I каб хоць хлопец быў ён гэтакі ж, як усе... A то ж... Бацьку ў лесе хвояй задавіла — павісла хвоя на дубе, калі з сынам, Апанасам, яе валіў. Палез бацька на дуб, каб сук той, на якім хвоя павісла, ссячы. А сук — хрась! — ададраўся. Хвоя віхлянулася і... Пахавалі бацьку, а ў сына, Апанаса, рука левая аднялася, сохнуць чагосьці пачала. He валодае ёю ані. Маці старалася, каб вывучыць хлопца — не работнік ён у гаспадарцы з адной рукою. Вывучыла, хлопец дзесяцігодку
скончыў. Вучыцца далей... Сродкаў у маці няма. Пашкадаваў хлопца, у сельсавет за сакратара ўзяў, вылучыўшы таго, ранейшага, Вас.іля Кулагу, па больш адказную і самастойную пасаду — старшыні калгаса. Лпанас старанны, сумленны... Ды-ы... Бачыш жа, некаму не падабаецца, за жывое кранае... У райком напісалі, паведамілі, дзядзьку ўспомнілі... Гм, сітуацыя...»
XI
Пенавідзеў, багата каго ненавідзеў Яўхім Бабай, але, мабыць, люцей за ўсіх — Дарошкаў. Сам не ведаў, не мог сказаць, адкуль, чаму ў яго такая нянавісць менавіта да гэтай сям’і. Можа, хіба з «зялёных» яшчэ, калі разам з Піліпам у лесе хаваліся — баяліся, што заграбастаюць іх у войска і пагоняць ваяваць. Піліпу тады з дому прыносілі торбы з хлебам і салам, той ні дня не галадаў, заўсёдызаўсёды быў сыты. А ён, Яўхім, галадаў. He было яму каму насіць, дый пхаць, ладаваць у торбы не было асабліва чаго — дома, у вёсцы, жыла адна маці, жыла бедна, ледзь канцы з канцамі зводзіла. I ён, Яўхім, то прасіў, каб хоць дух прабавіць, у такіх жа, як сам, вясковых, але багацейшых, хлопцаў, у тым ліку і ў Піліпа, то прылаўчыўся быў патроху красці, абіраць людскія каморы і кубельцы, наведваючыся па начах у суседнія вёскі. Разы тры яго лавілі, ды Яўхім быў малы і вёрткі, выкручваўся, уцякаў. Нянавісць да тых, хто спакойна жыў дома, у вёсцы, а заадно і да тых, хто хаваўся разам з ім у лесе, але пе галадаў так, як ён сам, аж раз’ядала, бы ржа жалеза, ятрыла Яўхіма. Скончылася вайна, чырвоныя перамаглі белых. Вярнуліся ў вёску, у свае хаты і тыя, хто адседжваўся ў лесе, быў у «зялёных». I ён, Яўхім, таксама вярнуўся. Але нянавісць да тых, у каго ёсць што есці, ёсць у што апрануцца, абуцца, хто ніколі ні ў чым не меў і не мае патрэбы, у Яўхіма не знікла. Наадварот, яна расла, займала думкі, вярэдзіла душу, пераварочвала ўсё Яўхімава нутро. Людзі кінуліся церабіць, раскарчоўваць дзялянкі — хацелі мець больш поля. Кінуўся быў і ён, Яўхім. Але што ты адзін вельмі зробіш! Пакуль сотку якую раскарчуеш, некаторыя сем’ямі па гектару за гэты час управяцца раскарчаваць. Асабліва шчыравалі Дарошкі, усе леппіыя палянкі захапілі. 1 зноў нянавісць да Дарошкаў, як учыненае ў дзяжы цеста, аж перапаўняла Яўхіма. Бо Дарошкі гэтыя — быццам мурашкі — куды ні паткніся, яны ўжо там. Нагледзіш кавалачак
ніштаваты, думаеш, ну вось заўтра ранічкаю сюды прыйду, церабіць вазьмуся. Прыйдзеш, а там ужо варушацца Дарошкі, ні свет ні зара на ногі паўсхопліваліся, прыбеглі. He сам Мікалай, дык жояка яго, Ганна, ці Піліп, ці Параска, ці Хора. Іван жа таксама ў шапку не спаў — вучыўся, у начальства выбіваўся. Піліп хутар сабе аблюбаваў, хату ставіў. Параска замуж выйшла, таксама ўдала, не за бедняка. Дарошкі як пырнік, разрасталіся, захоплівалі ўсё новыя і новыя абсягі. Ён жа, Яўхім, пераканаўся неўзабаве: багацеем не стане. Адзін! Куды ні падайся, за што ні вазьміся — адзін! Усё зрабіць, усюды ўправіцца, паспець, хоць разарвіся, не ўдасца. Ажаніўся, узяў сабе жонку рабую, але рабацяіпчую, Соньку. Сонька была ўпраўная ў гаспадарцы, у яе ў руках усё гарэла, калі яна бралася рабіць. Гэта і прывабіла Яўхіма. He ведаў толькі ён, Яўхім, што Сонька да таго ж яшчэ і пладавітая, як трусіха. Агледзецца не паспеў — поўную хату дзяцей нараджала. Як год, так і дзіця. Пракарміць такую плойму... Кінуў Яўхім гас.падарку, пайшоў у леснікі. Хоць жылле рваць не трэба. Цэлы дзень па лесе ходзіш, птушак слухаеш, на дрэвы глядзіш! Гэта не тое, зусім не тое, што на полі з ранку да вечара рачкуеш, пыл глытаеш. I яшчэ' выгада адна лесніком быць — дома не стыкаешся, не чуеш, як дзеці плачуць, есці просяць, не бачыш, як Сонька то б’е каторага, то ўлагоджвае. Бяльмом на воку быў Яўхіму Піліпаў зруб. Ідзе ў лес Яўхім — стаіць, красуецца зруб, ідзе з лесу Яўхім — стаіць зруб, красуецца. Падкраўся ўночы, чырвонага пеўня пад страху пусціў. Піліп за лета адбудаваў зруб, яшчэ прыгажэйшы, прастарнейшы. Яўхім і яго падпаліў. I паліў столькі разоў, колькі разоў Піліп адбудоўваўся... «Гэ, ты так, а я етак...» — аж захлынаўся ад злосці Яўхім.
Пілін ажаніўся, жыў гадоў колькі з жонкаю, Клаўдзяю, а дзяцей тая так і не нараджала. Зноў Яўхім зайздросціў — бачыш, жыве і хоць бы што! A то ледзь прытуліся да жонкі — запузацее! Адно дзіця на ногі не паспееш паставіць — новае ў калысцы ляжыць, кугакае: кармі, адзявай, даглядай! Навучыўся Яўхім патроху прадаваць ціхачом то хвойку, то дубка, то бярозку, асабліва тым, хто ў палявых сёлах жыў, лесу свайго блізка не меў. А што рабіць было? Жыць жа з нечага трэба, трэба ж карміць сям’ю. Хто грошы даваў, хто жыта мяшок прывозіў ці ячменю, а хто і япручка. Купіў Яўхім стрэльбу, паляваць пачаў. Падстрэліць дзіка, зайца, a то і казу — не трапляй, дурная, на вочы,
не ўводзь у грэх. He бяда, што забаранялася коз страляць: лес — бес, хто будзе бачыць, хто будзе ведаць. Праўда, калі-нікалі одум браў: а раптам? Быў бы на месцы Івана Дарошкі іншы чалавек, згаварыцца можна было б. А гэты... He пашкадуе. Нікога не пашкадуе. Бацькі роднага не пашкадуе. Гэта законнік, лепш яму не пападайся. Бо калі пападзешся... I разам з тым карцела, карцела, аж спаць не мог, што б такое зрабіць гэтым Дарошкам, каб са свету зжыць, каб не было іх у Вялікім Лесе, карэнне нават павырываць. За Мікалаем, бацькам Іванавым і Піліпавым, доўга цікаваў, сачыў, каб злавіць на нечым. «Тады хай бы паскакаў Іван! Хай бы паспрабаваў бацьку ратаваць! Яго б тады... Заадно з бацькам і сын загрымеў бы!» — аж скрыгатаў зубамі Яўхім. Хацеў, намагаўся лавіць на нечым Мікалая Дарошку і разам з тым... баяўся. «Добра ж, як мой бок возьме, я перамагу. А калі раптам... Зжывуць мяне са свету тады Дарошкі! Іх многа, а я — адзін!»
I ўсё ж не ўцярпеў — асмеліўся. Надта ж багата злосці на Даропікаў сабралася, аж бурліла, распірала нутро. Ды і Мікалай, бацька Піліпаў і Іванаў, вечна пад нагамі блытаўся. Як толькі высекуць дзе лес, ён ужо там: пні карчуе, маладняк цярэбіць. Ляснічы прыедзе, дзялянку перакапаную, бы ўсё адно свіным лычом успораную, убачыць: «Хто гэта тут калупаўся?» — «Бацька старшыні сельсавета, Мікалай Дарошка!» — «Акт складай, аштрафуем!» — «А Іван Дарошка тады мяне...» Пагавораць, пагавораць з ляснічым вось так, а акт і не складуць, не напішуць. I ён, Яўхім, баіцца, і ляснічы, мусіць, таксама не з тых, хто на ражон лезе, хто за праўду-матку гатовы хоць на той свет пайсці. Раней Мікалай Дарошка дзялянкі не агароджваў. А цяпер, калі па лесе пастухі кароў пачалі пасвіць, Дарошка абнахабеў — маладняк без літасці на жэрдкі ды слупы глуміць. Каб проса ад патравы ўратаваць, нічога не шкадуе. Колькі трэба, столькі і спусціць з пня сасонак ці бярозак. Дваццаць дык дваццаць, сорак дык сорак. I не падумае, што дрэўца тое гадамі расло, увысь, да сонца, святла, цягнулася. I каб жа проса ўжо там бог ведае якое было. А то ж на метр каліва ад каліва. Ды і пакуль паспее яно ў гусцяжы, птушкі яго вымалацяць. Коршунам наляцеў на Мікалая Дарошку Яўхім, калі ўбачыў, што натварыў у яго абходзе гэты... Ёлупень-зламыснік. Сапраўды надумаў акт скласці. «Што будзе, тое будзе, а правучу...» Толькі ж Дарошкаў... Голаю рукою не возьмеш. He, не возьмеш... «Ета праўду Мікалай сказаў». Бачыш, што за-
пеў: «Чыя б кароўка мычала, а твая маўчала б. Давай яаспрабуем пісаць — ты на мяне, я на цябе. Пабачым, піто з етага будзе?» Ах ты паршывец, гадзіна падкалодная! Дык ты за мною сочыш, віжуеш!
I ў той жа вечар, вярнуўшыся з лесу, Яўхім доўга пісаў на Дарошкаў, на самага старога, Мікалая, на яго сыноў — Піліпа і Івана ўсё, што ведаў. Успомніў заадно і Апанаса Харчэню, дзядзьку Апанасавага Нупрэя. «Калі не адно, дык другое не даруецца. A то, бачыш, памочнікаў якіх сабе падбірае Іван, асмялеў... Выгадна Дарошку мець такога памочніка — як толькі што: хто ты, дзе дзядзька твой Нупрэй? А-а, маўчаць будзе і не пісне, не пікне нідзе!»
Куды пасылаць ліст, каму яго адрасаваць — і дзень, і два Яўхім думаў. Думаў і пра тое, ці падпісвацца пад лістом. Ставіць пад лістом сваё прозвішча... He, не прывык Яўхім напралом на каго б там ні было лезці. Ціхачом куды спрытней. Ты ваюеш з чалавекам, а ён не ведае, хто ваюе, адкуль ліха чакаць, з якога боку на яго нападаюць. Хто нападае, не ведае. У тым і сіла тых, хто ціхачом нападае... Няма дурных сябе не шанаваць, вось так узяць ды і сказаць: «Во я!» Не-е!
I Яўхім не падпісаў ліста. Проста так, без подпісу, у канверт усунуў і адаслаў у райком, першаму сакратару таварышу Багавіку. Таму, мабыць, менавіта першаму сакратару таварышу Багавіку, бо нікога іншага з начальства ў раёне Яўхім Бабай не ведаў. А Багавіка трохі ведаў. 3 Гудова, калі той на заводзе яшчэ працаваў. «Хай Багавік прачытае, пазнаёміцца, хто такія Дарошкі. Хай...» — думаў Яўхім Бабай.
XII
Клуба ў Вялікім Лесе пабудаваць яшчэ не паспелі. Часова пад клуб абсталявалі былую царкву. Знялі з яе верх, пабурылі страху. Па-новаму перакрылі, уставілі вокны. I ўсярэдзіне ачысцілі ад розных абразоў, выкінулі амбон. Зрабілі сцэну, нацягнулі заслону. Нава.зілі са стальмашні шырокіх дубовых лавак. Расставілі іх усцяж сцен і ўпоперак па ўсёй зале. Набожныя людзі доўга не маглі змірыцца з такім багахульствам, насміханнем з святога храма, не хадзілі ні на сходы, ні на канцэрты і спектаклі, якія наладжвалі камсамольцы. «Не пайду глядзець, як у святым месцы распусту твораць». I не ішлі на першым часе. Але паступова розум браў сваё, і ўжо сёй-той утры-
мацца не мог, каб не зазірнуць у клуб — надта ж цікавае, расказвалі тыя, хто глядзеў, паказвалі там кіно, ды і як моладзь гуляе, таксама многім спакою не давала, асабліва жанчынам — ім жа пляткарыць проста не было пра іпто, калі, бывала, сыходзіліся ля калодзежа ці на прызбе пасядзець вечарамі, языкамі паляскаць. Сабраліся людзі ў клуб і сёння — не было дзе ні сесці, ні прайсці. Тоўпіліся ў дзвярах, залазілі ледзь не на сцэну. Дзіва што — выступаць жа з лекцыяй будзе не абы-хто, а чалавек з Мінска, са сталіцы. Хто-хто, а ён-то напэўна ведае, скажа: будзе вайна, пра якую ўс.е вунь трубяць, ці не будзе. Пакуль таго невядомага «чалавека з Мінска, Лапіцкага П. II.», як было напісана ў аб’яве, не было на сцэне, людзі тупацелі нагамі, смяяліся, жартавалі:
— Дуся, галаву схавай, не відно нічога! — крычаў у спіну паштарцы Дусі, якая навіла валасы, зачасала іх угору стаўбуном, вясковы зубаскал Юлік Бязмен.
— Ты лепш язык свой схавай, a то мне праз яго не чутно нічога,— агрызалася Дуся.
He курыце, задыхнуцца можна,— прасіў нечы пісклявы дзявочы голас, ці не Ніны Вараксы, сельсавецкага справавода.
— А ты не задыхайся, на двор ідзі,— раіў дзявочаму голасу мужчынскі.
Мая мілка, як кабылка, Толькі не брыкаецца,—
дудзеў, зацягваў п’янаваты мужчынскі бас з сярэдзіны залы.
— Сціхні, дурыла,— таўхалі з розных бакоў кулакамі ў спіну мужчыну, вядомага абібока і п’яніцу Дзям’яна Сучка, жанчыны.— Знайшоў чым хваліцца! I не сорамна табе? Вечна вочы гарэлкай залітыя!
Але вось гамана і крыкі паступова пачалі сціхаць на сцэну за стол, які быў пастаўлены загадзя і засланы чырвоным, з чарнільнымі плямамі абрусам, выйшаў Іван Дарошка, а за ім і той «чалавек з Мінска, Лапіцкі П. П.». Івана Дарошку добра ведалі, таму на яго ніхто асабліва не глядзеў — вочы вяскоўцаў былі прыкуты да «чалавека з Мінска, Лапіцкага П. П.». Усіх прыемна супакоіла, іпто «чалавек з Мінска» немалады векам («Што той малады ведае, можа, ветрагон які!»), у акулярах («Чытае, значыцца, шмат, таму і вочы не бачаць»), амаль лысы («Усе вучаныя людзі лысыя, як пакруціць мазгаўнёю штодзень, які волас
на галаве расці будзе!»). Апрануты «чалавек з Мінска» быў амаль як і Іван Дарошка — у чорную, з вялікімі кішэнямі на грудзях, доўгую суконную кашулю, падпяразаную шырокаю папругаю, яшчэ на ім было цёмна-сіняе дыяганалевае галіфэ, на нагах — хромавыя боты з халявамі-дудачкамі. Абодва — і Іван Дарошка, і «чалавек з Мінска» — селі. Іван пастукаў алоўкам па графіне, што стаяў на стале і ў які была наліта не вельмі празрыстая, мутнаватая, рыжаватая іхняя велікалесаўская вада, потым, счакаўшы трохі, падняўся і аб’явіў:
— Дарагія таварышы, сёння ў нашым клубе выступіць лектар з Мінска, кандыдат гістарычных навук Пятро Пятровіч Лапіцкі. Тэму лекцыі вы ўсе ведаеце, таму, каб не марнаваць дарэмна час, дамо слова паважанаму нашаму госцю Пятру Пятровічу Лапіцкаму. Просім...
Іван Дарошка запляскаў у далоні, зала падтрымала даволі дружна свайго старшыню.
Калі апладысменты змоўклі, з-за стала паволі, нібыта нехаця, выйшаў на памост сцэны і паважна стаў трохі збоку Пятро Пятровіч Лапіцкі. Перш чым вымавіць слова, ён кашлянуў нямоцна ў кулак. Абапёрся рукою аб стол і пачаў спакойным, вельмі нават спакойным голасам не чытаць напісанае загадзя, як гэта рабілі ранейіпыя лектары, а проста гаварыць, расказваць тое, што ён ведаў, быццам перад чалавекам сядзела не мноства людзей, быццам выступаў ён не ў клубе, а быў на пасядзелках у якойнебудзь вясковай хаце. Людзі пападымалі галовы, насцярожыліся, баяліся прапусціць хоць што з таго, што гаварыў лектар. А гаварыў ён, як хутка заўважыў Іван Дарошка, ды і ўсе тыя, хто больш-менш рэгулярна чытаў газеты, сачыў за падзеямі ў сваёй краіне і ў свеце, самае звычайнае, вядомае ўсім. Праўда, гаварыў умеючы, прыводзіў цікавыя прыклады, аналізаваў, супастаўляў, дзесьці іншы раз быццам у сім-тым су.мняваўся, каб потым нечаканым паваротам думкі ці фактам разбіць свае сумненні, пераканаць і сябе, і іншых, а найперш тых, хто ў зале, што справы ў нашай краіне ідуць добра, нават выдатна, што ў нас улада ў надзейных руках, моцная, як ніколі, эканоміка, што з Краінай Саветаў сёння лічацца літаральна ўсе, не могуць не лічыцца, бо мы будуем сацыялізм — светлую будучыню ўсяго чалавецтва. He дзіва, працоўныя капіталістычных краін падтрымліваюць нашы пачынанні, яны таксама хочуць, каб у іх быў такі ж, як і ў нас, лад, быў пабудаваны сацыялізм.
He спяшаючыся, не заглядваючы ні ў якія паперкі — іх і не было ў руках у лектара,— ён расказаў, што робіцца цяпер у Англіі, Францыі, ЗША, Італіі, доўга і падрабязна гаварыў пра Германію, пра яе захопніцкія планы і тыя войны, якія яна вядзе, ачмураная гітлераўскай прапагандай і фашызмам.
— Вядома, усіх цікавіць цяпер адно — будзе ў бліжэйшы час вайна з Германіяй ці не будзе? — задаў пытанне быццам сам сабе, а заадно і тым, хто сядзеў у клубе, у зале, Пятро Пятровіч Лапіцкі. I тут жа адказаў: — Працуйце спакойна, вайны не будзе. Вырошчвайце ўраджаі, касіце, жніце, малаціце. I не думайце пра вайну. У нас магутная Чырвоная Армія, моц яе зведалі імперыялісты. Таму нават такая агрэсіўная дзяржава, як Германія, прапанавала нам дагавор аб ненападзе і міры — і мы яго падпісалі...
Лектар — Пятро Пятровіч Лапіцкі — скончыў гаварыць, пацёр, нібы ад холаду, рукі і сеў.
Іван Дарошка, падняўшыся з-за стала, спытаў, ці будуць якія-небудзь пытанні. Пытанняў ніякіх ні ў кога не было — усім зрабілася ясна як божы дзень, што дарэмна хваляваліся, дарэмна верылі розным плёткам — вайны не будзе і не можа быць.
Калі пакідалі клуб, выходзілі на свежае паветра, нехта — ці не Юлік Бязмен — нават жартаваў:
— Цётка Аўдуля, здымай з гарышча соль! A то соль праломіць столь!
Пачуўся дружны рогат, і лектар усміхнуўся: таго, пра што прасілі яго ў райкоме, ён, здаецца, дамогся — супакоіў, абнадзеіў людзей...
...3 клуба Іван Дарошка з лектарам Пятром Пятровічам Лапіцкім выйшлі разам, спакваля. Спяшацца асабліва не было куды — да адыходу цягніка, на якім меўся вяртацца назад у Ельнікі лектар, было яшчэ гадзіны чатыры.
— Можа, да мяне ў хату зойдзем, павячэраем? — прапанаваў Іван Дарошка.
— Чаму ж, можна,— згадзіўся лёгка і адразу лектар, быццам толькі і чакаў гэтага запрашэння.
Жыў Іван Дарошка на пасёлку, зусім блізка ад Гудова. Жыў не ў сваёй хаце, а ў хаце велікалесаўскага хутаранінакулака Язэпа Мядзведзя, якога ў гады калектывізацыі раскулачылі і некуды выслалі. Як на адну сям’ю, то хата была аж занадта вялікая. Таму яе перагарадзілі на дзве хаты, зрабілі двое дзвярэй, два ўваходы. У адной, большай, што ад вуліцы, пасяліўся ён, Іван Дарошка,— старшыня сель-
савета, у другой, меншай, што ад хлява,— Андрэй Макаравіч Сушчэня — дырэктар школы.
Весці лектара па вёсцы, каб ён мясіў нагамі пясок, Іван не хацеў, таму прапанаваў пайсці сцежачкай.
— Бліжэй, дый дарога лепшая,— сказаў Іван лектару.
— Вядзі, як знаеш,— махнуў рукою лектар.
Удвух — Іван паперадзе, лектар услед за ім — яны перамералі нагамі напрасцяк каляіністую, пясчаную вуліцу, выкіраваліся на сцежачку, што вілася па сакаўной зеляніне людскіх гародаў. Па сцежачцы ісці поруч было нязручна, таму Іван як гаспадар зноў пайшоў першы, а за ім паволі, цяжка сапучы, гупаў ботамі, раз-пораз спатыкаючыся, лектар. Ішлі моўчкі, быццам і гаварыць не было пра што — усё было ясна без слоў.
— Ну як — пераканаў я вашых людзей? — спытаў раптам у Івана Лапіцкі.
Думаю, так, пераканалі,— адказаў, не спыняючыся, Дарошка.
— А вас? — перайшоў на «вы» і Лапіцкі.
— Мяне...— Іван пакруціў галавою, задумаўся: «Казаць праўду ці не казаць?» Усё ж прызнаўся шчыра: — Мяне не вельмі...
— Чаму?
— Таму, што я трошкі больш за іншых нашых людзей ведаю. Я шмат чытаў і Маркса, і Энгельса, і Леніна, і Сталіна. Сутыкнёмся мы з фашызмам. He можам не сутыкнуцца,— прашаптаў ціха, быццам скрозь зубы, ледзь не ў самы твар Лапіцкаму, знянацку спыніўшыся, Дарошка.
— Вы так лічыце? — быццам не паверыў, сцехануўся, таксама спыняючыся, Лапіцкі.
— Так, я так лічу, так думаю — вайна непазбежна,— цвёрда, упэўнена прамовіў Дарошка.
— Небяспечна так лічыць і думаць.— блізарука паглядзеў праз акуляры на Дарошку Лапіцкі.— Вы хоць ведаеце пра гэта? А тым больш — гаварыць амаль незнаёмаму чалавеку...
— Мы гаворым удвух. Да таго ж...— Дарошка памаўчаў.
— Што «да таго ж»?
— Да таго ж я адчуваю, вы таксама так лічыце, так думаеце. Адзінае, чаго ні я, ні вы, мабыць, не ведаем, гэта — калі тое сутыкненне будзе, калі тая вайна з фашызмам пачнецца. Апетыт прыходзіць у часе яды — Гітлер
не задаволіцца тым, што ён захапіў ужо, ён павядзе сваіх галаварэзаў на нас, на Савецкі Саюз.
— Хм,— ухмыльнуўся, аж круглы твар расплыўся ва ўсмешцы, Лапіцкі.— У мяне сябра адзін быў, Тодар Пракопавіч Несцяровіч. Па прафесіі ўрач. Дык вось — у тую бальніцу, дзе ён працаваў, немца параненага прывезлі. Перабежчыка. 1 той немец-перабежчык прасіў, патрабаваў, каб яму дазволілі як мага хутчэй сустрэцца з кім-небудзь з камандавання нашай арміі, маўляў, ён мае звесткі вялікай сакрэтнасці і дзяржаўнай важнасці. He ведаю, як і што там далей было, але той немец прызнаўся ўрачу, Тодару Пракопавічу, дзеля чаго ён пакінуў фашысцкую армію, перабег да нас — ён хацеў папярэдзіць, што Гітлер рыхтуецца нападаць на Савецкі Саюз. Нават месяц і дзень назваў, калі тое будзе...
I верыць можна таму немцу? — спытаў насцярожана Дарошка.
— Хм,— зноў ухмыльнуўся, але цяпер ужо без усмешкі, сурова, Лапіцкі. — ІІажывём — пабачым. Але да вайны трэба рыхтавацца.
— А хіба мы не падрыхтаваны? Армія наша, ва ўсякім выпадку?
— Хм, чым далей у лес, тым болей дроў. Вам не здаецца, што мы гаворым не пра тое, пра што трэба было б гаварыць. На вашым месцы я спытаў бы: «Чаму вы пра свайго сябра, урача, гаворыце ў мінулым часе: «быў»?»
— А сапраўды,— усміхнуўся цяпер ужо Дарошка.— Чаму?
— Таму што сябра таго... Скажам мякка — ізалявалі.
— Што значыць — «ізалявалі»? — не зусім зразумеў Лапіцкага Дарошка,— Пасадзілі?
— Я ж вам сказаў: «Скажам мякка — ізалявалі».
— За што «ізалявалі»?
— Бачыце, я не магу з пэўнасцю сказаць — «за што»... У бальніцы, дзе працаваў мой сябар, здарылася непрыемнасць. Знікла, як усё адно ў ваду канула, некалькі бутляў спірту, нейкія вельмі дарагія лекі. Ці вінаваты ў тым Тодар Пракопавіч?.. Наўрад. Але выпадак зручны «ізаляваць» Тодара Пракопавіча, каб ён не хадзіў па розных установах, не расказваў, што ён чуў ад таго перабежчыканемца. Цяпер вам, я думаю, зразумела, чым пахне тое, пра што мы гаворым.
— Я спадзяюся на вашу прыстойнасць,— няёмка пацепнуў плячыма, аж мароз у яго па скуры прабег, Дарошка. о.
— I я спадзяюся таксама на вашу прыстойнасць... Памаўчалі. Чамусьці і Іван Дарошка, і Лапіцкі амаль адначасова паднялі галовы і ўставіліся вачыма на захад неба — мо таму, што там, здаецца, зусім нізка — качаргою можна дастаць — вісеў вялізны вогненна-чырвоны дыск сонца, нібыта, перад тым як упасці, схавацца за лес, нешта выглядаў, развітваўся не на ноч, а назаўсёды з такой мілаю, добраю, ласкаваю зямлёю. А мо... таму ўставіліся вачыма на захад неба, бо там, у тым баку, была тая, ачмураная гітлерызмам, Германія, была граніца, праз якую пранік перабежчык-немец...
— He расказваў бы вам пра свайго сябра Несцяровіча,— парушыў першы маўчанне Лапіцкі,— каб сёння не ўбачыў яго жонкі.
— Дзе вы яе ўбачылі? — як ад электрычнага току, раптам здрыгануўся Дарошка.
— У вашай вёсцы.
— У нашай вёсцы? — здзівіўся, не паверыў Дарошка,— Наколькі я ведаю, у нас няма такой, не жыве.
— Вера Сымонаўна Ручанка,— ледзь варушачы губамі, прашаптаў Лапіцкі.— Яна не мяняла свайго дзявочага прозвішча.
— Вера Сымонаўна Ручанка?..— глядзеў проста ў вочы Лапіцкаму Іван Дарошка, як бы не разумеючы яшчэ ўсяго таго, што чуў.
— Так, Вера Сымонаўна Ручанка. Скажыце, кім яна працуе?
— Настаўніцай, выкладае матэматыку.
— У сельсавет вам паведамлялі пра яе што-небудзь?
— Пакуль не.
— Прашу вас, нават калі што-небудзь паведамяць,— абыдзіцеся з жанчынай па-чалавечы. Паверце мне, старому партыйцу, ні яе муж, ні тым больш яна ні ў чым не вінаватыя. Проста збег акалічнасцей. Кража гэтая... I той немец-перабежчык... А яна, Вера Сымонаўна, надта ж палахлівая. Хваравіта палахлівая. Я так і не асмеліўся да яе падысці, загаварыць. Яшчэ падумае невядома што! Пры выпадку перадайце ёй — Тодар Пракопавіч у Мінску... Ідзе следства... Робіцца ўсё магчымае, каб Тодар Пракопавіч быў зноў на волі, вярнуўся да сям’і, зноў па-ранейшаму працаваў у больніцы...
Пастаялі яшчэ трохі, памаўчалі.
— Ну што, хіба пойдзем? — сказаў, нібыта запытаў, Лапіцкі.
— Ага, пойдзем,— спахапліва згадзіўся Дарошка і першы зрабіў крок, рушыў наперад па сцежачцы, што чарнела сярод зеляніны гародаў.
...Вячэралі моўчкі, кожны думаючы сваё. Елі з сыраквашай сопкую, разварыстую бульбу, пілі грушавы ўзвар. Іванава жонка, Кацярына Антонаўна, звыклая, што ў іх часта абедаюць і вячэраюць незнаёмыя людзі, паставіўшы на стол яду, схавалася ў бакавы пакойчык — укладвала дзяцей спаць, правярала сшыткі.
Потым, пасля вячэры, Іван гэтак жа моўчкі праводзіў Пятра Пятровіча Лапіцкага аж да лесу.
Як развіталіся, Пятро Пятровіч паціснуў Івану Дарошку руку, сказаў:
— Спадзяюся на вас. Мы гаварылі пра тое, пра што не з кожным гаварыць можна. Вы, я думаю, разумееце мяне. I раю вам... Другі раз быць больш асцярожным, не давярацца першаму сустрэчнаму. Людзі... Яны розныя бываюць.
— Будзем верыць у добрае, у добрых людзей,— паківаў па звычцы галавою Дарошка.— Як у нас тут кажуць: вол не стопча, свіння не з’есць.
— Векавы народны аптымізм. Ён нас іншы раз губіць. Але і ратуе. Так-так, ратуе...
Яшчэ раз паціснулі адзін аднаму рукі — і рассталіся. Пятро Пятровіч Лапіцкі пакіраваўся да цягніка, у Гудоў, а Іван Дарошка павярнуўся і паволі пабрыў дахаты, у сваю вёску.
XIII
— Ты ета куды? — спыніў бацька Косціка, калі той, паснедаўшы, аднойчы нейк надта ж хутка — відаць было, спяшаўся — вылез з-за стала і ўзяўся за клямку дзвярэй, каб пайсці з хаты.
— У Гудоў,— азірнуўся палахліва на бацьку Косцік.
— Чаго ета ты ў Гудоў? Што табе там трэба?
— На завод пайду.
— На завод? — не зразумеў, набычыўся бацька.
— Are, на завод. Наймацца на работу.
— Што, Іванам захацеў стаць?
— He Іванам, а самім сабою.
Бацька паплямкаў губамі, думаў нешта яшчэ сказаць, але так і не сказаў — узяў з-пад лавы сякеру і, адштурхнуўшы ад дзвярэй сына, першы рушыў на падворак — ці не на дрывотнік дровы калоць...
За ім паволі, як бы баючыся, з асцярогаю, выйшаў і Косцік. Пастаяў ля сенцаў, пачакаў, мо спытае, скажа яшчэ што-небудзь бацька, потым хутка-хутка выпуліўся, вылецеў на вуліцу...
...I вось тры дні ўжо, як Косцік працуе ў Гудове, на заводзе. Два дні вазіў на тачцы тырсу ў тую кучу, што была за дашчанаю агароджаю завода, а сёння паставілі яго падкочваць да піларамы бярвенне. 3 непрывычкі баляць рукі, ломіць у паясніцы і лапатках, але Косцік шчыруе. I на ярус узлезе, падчэпіць дручком бервяно, спусціць яго на легары, і пабяжыць, спыніць у час, калі яно, разагнаўшыся, коціцца не туды, куды трэба, і падняць на станок, дзе з бервяна будуць рэзаць дошкі, паможа. Словам, шчыруе хлопец. Рукі ў яго, як і ва ўсіх рабочых, у рукавіцах, хоць і лета на дварэ,— абадраць можна рукі да крыві аб шурпатае дрэва ці кару, калі зняць рукавіцы. А так Косцік апрануты як і звычайна — штаны тыя ж картовыя, у якіх і ў школу хадзіў, кашуля тая самая, аблезлая, выцвілая, і чаравікі на нагах тыя ж — старыя, зашнураваныя чорнымі ніткамі.
Увечары, калі пратрубіў гудок («Значыцца, пара дадому, дахаты!»), да Косціка падышлі хлопцы, з якімі ён вазіў два папярэднія дні на тачках тырсу: нагала пастрыжаны пад машынку-нулёўку вушасты Эдзік, са йірамам на шчацэ, рослы, танклявы і чорны, бы цыган, Ігар і Кузя — гэты прысадзісты плячысты, старэйшы бадай што за ўсіх — з нейкімі быццам заспанымі вачыма, з пухам-вусамі пад носам.
— Гэй, новенькі,— крыкнуў да Косціка Кузя,— можа, у карты згуляем?
— У дурня? — паглядзеў на хлопцаў з недаверам, спадылба Косцік.
— У дурня толькі дурні гуляюць. Ды яшчэ велікалесаўцы некаторыя, га-га,— рагатнуў Кузя.— У ачко.
I гэтая Кузева насмешачка, рагаток, яго словы: «У дурня гуляюць толькі дурні. Ды яшчэ некаторыя велікалесаўцы, га-га!» — балюча ўкалолі Косціка. У кішэні ў яго якраз былі грошы, даў бацька, каб ён, Косцік, ідучы з работы, зайшоў у магазін, купіў сабе шапку: «Не будзеш жа ты без шапкі ўсё лета хадзіць».
— А дзе вы гуляеце ў ачко? — спытаў Косцік.
— Дзе захочам. Можам проста ў лесе...
I Кузя дастаў з кішэні штаноў калоду карт, правёў пальцам па іх бакавіне, ды так, што кожная карта, пера-
гнуўіпыся, звабліва бліснула то чорнай, то чырвонай фарбай. Карты былі хоць і старыя, але не самаробныя, а фабрычныя, куплёныя.
— Ну-у, дык як? — не зводзіў з Косціка сваіх заспаных, шэрых, бы ў ката, вачэй Кузя.
Косцік завагаўся.
— Што, баішся?
— Ды не.
— Грошай няма?
— Ыум,— пакруціў галавою Косцік.
— Дык чаго ж ты? Мы табе не падабаемся?
Косцік не адказаў. Падумаў толькі: «Можа, праўда паспрабаваць? Эт, было не было!»
— Пайшлі, шкадаваць не будзеш,— падміргнуў Косціку, як даўняму добраму сябру, Эдзік.
А цыганісты Ігар падхіхікнуў, падкузьміў:
— Слабачок ты... Кролік, зайчык...
I гэтага было даволі, гэта была тая апошняя кропля, якая вырашыла ўсё.
Ад завода адышліся недалёка. У хвойнік. Селі проста на траву, пад старою карыстаю, з вузламі-нарастамі смалыжывіцы на камлі сасною. Кузя зняў са свае галавы пацёртую, запэцканую ў мазут кепачку, абыякава шпурнуў на зямлю.
— Па колькі гуляем? — спытаў.
— Па пятаку, — адказаў цыганісты Ігар.
— Па пятаку дык па пятаку, спрачацца не будам,— адказаў Кузя.
— Мусіць... I па траяку хопіць,— паглядзеў спадылба на Косціка Эдзік.
— Мне ўсё адно,— кіўнуў галавою Косцік.
— Дык па колькі ўсё ж гуляем? — не разумеў Кузя.
— Па пятаку,— стаяў на сваім Ігар.
Кузя кінуў у шапку пятак, узяўся раздаваць карты. Першаму, як і сядзелі, Ігару, другому — Эдзіку, трэцяму — яму, Косціку. Палажыў на калашыну штаноў і сабе карту.
Косціку трапілася дзесятка. Замусоленая пальцамі, з ададраным зверху рогам і чарнільнаю плямаю на адвароце.
«Няйнакш, нехта пазначыў»,— падумаў Косцік.
I Ігар, і Эдзік адразу ж прайгралі.
— На пятачок? — спытаў у Косціка, калі дайшла да яго чарга, Кузя.
Спытаў быццам з насмешачкай, з падкусам. I гэта ўзлавала Косціка.
— На ўсе,— адказаў Косцік.
— Люблю смелых,— засмяяўся, рагатнуў Кузя.
Даў карту Косціку, узяў сабе. Перавярнулі — Косціку трапіў туз.
— Ачко! — ускрыкнулі ўсе ў адзін голас — і Косцік, і Эдзік, і Ігар.
Кузя паморшчыўся, аддаў калоду карт банкаваць Ігару. Косцік жа выграб з Кузевай шапкі тры пятакі.
I другі, і трэці раз узапар выйграў Косцік.
— Ды калі ты так... Ты нас усіх абгуляеш,— сказаў, нібы нервуючыся, Кузя. А Косцік падумаў сам сабе: «А не смейся, не кпі з велікалесаўцаў! A то такі вумны знайшоўся: «У дурня гуляюць толькі дурні!» Сам ты яшчэ дурань!»
Банк Косцік прайграў. Сабраў капеек трыццаць, хацеў зрабіць «стук», але не выйшла — улесціў картаю Кузю, і той забраў і грошы, і банк.
Зноў Кузя раздаў усім па чарзе карты. Гэты раз выйграў пяць капеек Эдзік, прайграў пяць капеек Ігар, а ён, Косцік, прайграў дзесяць. Прайграў, ужо трыццаць капеек, Косцік і ў наступны раз. «Нешта карта мне не ідзе!» — падумаў, але не збавіў у грашах, зноў, калі Кузя даў яму карту, рызыкнуў пайсці на трыццаць капеек.
1 зноў прайграў.
«Гэтак, чаго добрага, і абгуляць мяне могуць. Грошы ж не мае, бацькавы. На шапку!»
Але калі прыйшла тая самая, што і першы раз, замусоленая пальцамі, з ададраным зверху рогам і чарнільнаю плямаю на адвароце дзесятка, не вытрымаў Косцік — асмеліўся «стукнуць» аж на шэсцьдзесят капеек — каб вярнуць прайгранае. «Вярну, і ну іх к чорту з іх картамі, з іх ачком,— падумаў з адчужанасцю пра сваіх знаёмых.— Устану і пайду. Скажу, мне дадому пара!»
На дзесятку прыйшла дама, потым валет. Давялося браць чацвёртую карту. Прыйшла сямёрка. Перабор.
Халадок прабег між лапатак. «Прайграю, абгуляюць мяне»,— падумаў. Але спыніцца ўжо не мог — хацелася вярнуць свае грошы. «Вярну — і ўсё. Hi хвіліны больш не буду гуляць».
На «стуку», калі банкаваў Ігар, выйграў. Выграб з
шапкі жоўтыя і белыя манеты, пералічыў. Рубель і дзевяноста пяць капеек. Якраз вярнуў усе свае прайгралыя грошы. Нават капеек дваццаць выйграў.
«На етыя дваццаць яшчэ пагуляю. А да тых, што бацька даў на шапку... He, нават не дакрануся».
На выйграныя дваццаць капеек выйграў яшчэ рубель.
«Карта зноў пайшла. Пагуляю!»
Кузя пераміргваўся ўжо са сваімі напарнікамі, нешта ім паказваў на пальцах, шаптаў. Але Косцік не зважаў на гэта — ён увайшоў у азарт, адчуў смак гулыіі. 1 нават калі прайграў выйграныя грошы і зноў палез у кішэню, пачаў выцягваць па рублю з тых грошай, што бацька даў на шапку, не кідаў гуляць, не падымаўся з травы, не казаў, што яму пара дадому, дахаты.
...Гуляць кончылі тады, калі Косцік прайграў усе, да капеечкі, грошы.
— Хлопцы,— ледзь не плакаў Косцік.— Але ж грошы былі... бацькавы!
— А нам якое дзела, чые грошы? — зрэзаў яго, нацягваючы зноў на галаву кепачку, Кузя.— He твае грошы, не садзіся гуляць.
— Я ж не ведаў, што прайграю.
— А мы не ведалі, што выйграем,— рагатнуў Кузя.
Паўставалі, ляніва, неахвотна падняліся з зямлі і trap, Эдзік. Яны хоць таксама прайгралі, але трымаліся малайцамі і быццам ані не перажывалі.
— Нічога,— супакойвалі яны Косціка.— Ета гулыія. Сёння ён выйграў, заўтра выйграем мы... Тут як каму пашанцуе...
Заходзіла, садзілася за лес чырвонае, што агонь, сонца, калі Косцік вяртаўся з Гудова дадому, у вёску. Доўгія худыя цені рэдкіх пагоністых сосен слаліся на пясчаную, каляіністую дарогу, пярэсцілі, як бы лінеілі яе. Вячэрні халадок хапаў за плечы, за шыю. 3 балот і алешніку цягнула, патыхала сырасцю. Сырасцю і волкасцю. Пішчала дзесьці збоку, у густым маладняку, мабыць, укладваючыся на ноч у гняздо, сойка. I адзінокі, самотны піск яе аж раздзіраў Косціку душу.
«Што я скажу бацьку, калі спытае, чаму не купіў шапкі?» — мучыла думка.
XIV
Вера Сымонаўна, вядома, пазнала Лапіцкага. Ды і як было яго не пазнаць! Бываў жа — і неаднойчы — Лапіцкі са сваёю жонкаю Юляй Змітраўнай у іх дома, у гасцях. Бывала і яна, Вера Сымонаўна, са сваім мужам, Тодарам Пракопавічам, неаднойчы дома, у гасцях у Лапіцкіх. I святы разам адзначалі, і так, на вуліцы, калі дзе выпадкова сустракаліся, не праходзілі міма, спыняліся, гаварылі. Яна не сумнявалася, ані не сумнявалася, што і ён, Лапіцкі, пазнаў яе, Веру, хоць, калі шчыра прызнацца, ёй і не хацелася, каб хоць хто-небудзь са знаёмых ведаў, дзе яна. Баялася: а раптам скажа каму, той яшчэ каму скажа, і гэтак можа дайсці да тых, да каго б не варта, каб даходзіла. I на лекцыі Вера Сымонаўна сядзела ўсё адно што на патэльні. Ледзь канца дачакалася. А тады кінулася як не бегма да дзвярэй. Выскачыла на двор і тут... Спынілася раптам, не пайшла разам з усімі ад клуба. Чаму, што яе затрымала — і сама не ведала.
На вуліцу выйшлі Іван Дарошка і Пятро Пятровіч Лапіцкі. Паграбліся па пяску некуды міма сельсавета. На яе, Веру, ні Іван Дарошка, ні Пятро Пятровіч не звярнулі ніякай увагі. Гэта спачатку яе ўзрадавала: «Можа, я дарэмна турбавалася, Лапіцкі не пазнаў мяне». Але, трохі спагадзя, гэта і насцярожыла, усклапаціла. «Значыцца, баіцца падыходзіць. За рэпутацыю сваю баіцца»,— падумала з нядобрасцю пра Лапіцкага Вера Сымонаўна. 3 таго дня, як забралі мужа, звольнілася з працы ва універсітэце, такое здаралася ўжо. Ідзе па вуліцы, бачыць знаёмага чалавека, з якім і сустракаліся, a то і працавалі, а ён унурыць вочы ў тратуар, зробіць выгляд — не пазнае цябе. «Што ж, і Лапіцкі такі самы. Ані не лепшы, ані не горшы»,—думала Вера Сымонаўна, вяртаючыся з клуба дадому, дахаты. Вядома, на душы было прыкра. I крыўднакрыўдна. Усё ж Лапіцкія былі даволі блізкія. Сам Пятро Пятровіч з Тодарам Пракопавічам з адной вёскі, вучыліся разам у школе. I ў Мінску таксама ўвесь час сябравалі. Тодар медыцыну асвойваў, Пятро Пятровіч — гісторыю...
Некалькі дзён і начэй думала, разважала, так і гэтак меркавала Вера Сымонаўна, перабірала ў памяці стасункі сям’і Лапіцкіх з іхняй, Несцяровічавай, сям’ёй і намысліла аднойчы зноў схадзіць у сельсавет да Івана Дарошкі. Быццам і прычына была, каб зайсці. Той, першы, раз як была, судом брату, Косціку, пагражала. Цяпер можна сказаць:
перадумала, не будзе на Косціка ў суд падаваць. Ці мала што здараецца, ну пагарачыўся хлопец, зрабіў глупства. I яна таксама пагарачылася, зрабіла глупства — паскардзілася яму, старшыні сельсавета Івану Дарошку, на брата, Косціка... Канфлікт, не варты выедзенага яйка... А... тым часам... Раптам пачуе што-якое... Ці Іван Дарошка выпадкова прагаворыцца, ведае ён хоць што-кольвечы пра яе мужа, Тодара Пракопавіча, больш, чым яна, Вера Сымонаўна, сказала, ці не ведае... Калі ведае, то... Паперы прыйшлі ў сельсавет з Мінска. Ці... Пятро Пятровіч расказаў...
«А калі знарок Пятро Пятровіч прыязджаў сюды? Можа, мяне даўно шукаюць там, у горадзе, у Мінску? — цюкнула Веры Сымонаўне ў галаву.— I Пятра Пятровіча папрасілі... Таму і не падышоў ён да мяне, зрабіў выгляд, што не пазнаў. Каб не спалохаць мяне, каб я ў іншае месца куды не ўцякла. Прыедуць — а мяне з дачкою і тут няма... Шукай зноў тады...»
«Але Пятро Пятровіч... Ён жа прыстойны чалавек быў...» — не згаджалася з Верай Сымонаўнай нейкая думка.
«Вось іменна — быў... А цяпер... Хто ён цяпер? За сябе не заўсёды ручайся, а за іншых — і пагатоў...»
Словам, думкі, што прыходзілі Веры Сымонаўне ў галаву, пераконвалі, настрайвалі, каб не марудзіць, зайсці ў сельсавет, пагаварыць з Іванам Дарошкам.
«Ён жа... Што ён мне зробіць? А ведаць... Раптам сёетое ўсё ж і пачую. Хоць у здагадках розных не буду мучыцца».
I, прыняўшы чарговы экзамен у дзевяцікласнікаў, Вера Сымонаўна не пайшла па звыклай дарозе за грэблю да той хаты, дзе жыла разам з дачкой у старога Куляша, a збочыла на сцежачку, пакіравалася ў сельсавет.
«Пагавару з Іванам Дарошкам»,— вырашыла цвёрда яна.
У сельсавеце ў агульным, даволі прасторным і светлым пакоі не было нікога.
«Дзе гэта ўсе? — падумала Вера Сымонаўна.— I дзверы не зачынены?»
На ўсякі выпадак пастукалася ў баковачку да Івана Дарошкі. Узрадавалася, калі пачула з-за перагародкі Іванаў голас:
— Калі ласка, заходзьце...
Яна адчыніла дзверы ў баковачку, зайшла. Здзівілася, убачыўшы на чыста паголеным Іванавым твары пахмурнасць і нейкую як бы зацятасць, незадаволенасць сабой — не прывыкла яна, Вера Сымонаўна, бачыць Івана не ў настроі. Як помніла — заўсёды ён быў сабраны, спакойны, ні адна рыска не выдавала яго нейкіх унутраных сумненняў, душэўных пакут.
— Я, можа, не ў час зайшла? — спытала насцярожана Вера Сымонаўна.
— He, чаму ж, у час. Сядайце...
Вера Сымонаўна села на той цяжкі самаробны табурэт, на якім сядзела і той, першы раз, калі прыходзіла скардзіцца на Іванавага брата, Косціка.
Іван маўчаў, хмурыў бровы — нешта, мусіць, перабіраў у памяці, пра нешта думаў.
Але вось ён падняў ад стала вочы, паглядзеў на Веру Сымонаўну. Сказаў, як бы са шкадаваннем:
— Адна нялёгкая размова ў мяне была.
— Я гляджу, што вы...
— Што я?..— не даў дагаварыць, перапыніў Веру Сымонаўну, як бы спалохаўся Іван Дарошка.
— Ды нейкі... He зусім такі, як прывыкла я вас бачыць...
— А-а,— і Іван Дарошка змоўк раптам, на хвіліну засяродзіўся ў сабе, потым сказаў: — А вы... Назіральная...
— Я ж педагог.
Вера Сымонаўна ўсміхнулася. Усміхнуўся — неяк роблена, ненатуральна — і Іван.
— Яшчэ што-небудзь Косцік утварыў?
— He, прыйшла сказаць: пагарачылася я. He трэба было мне вас турбаваць.
— Чаму ж? — не згадзіўся з Верай Сымонаўнай Іван.— Я лічу, вы добра зрабілі, што тады прыйшлі. Вы напомнілі мне: у мяне ёсць малодшы брат, у мяне ёсць пэўныя абавязкі перад гэтым братам. Я пагаварыў з ім, цяпер Косцік працуе ў Гудове, на заводзе. Дый...— Іван памаўчаў.— Каб не было таго прыкрага выпадку, мы б з вамі не ведаю як бы і пазнаёміліся. А так...
Пахмурнасць з твару ў Івана сышла, на вуснах з’явілася ўсмешка. Цяпер сапраўдная лагодная Іванава ўсмешка.
— Вы лічыце, што мы з вамі пазнаёміліся?
— Ara. А вы што, хіба так не лічыце?
— He, чаму ж... Але вы мяне... Вельмі мала ведаеце.
— Ну-у,— цягнуў, не спяшаўся гаварыць Іван,— Усяго пра чалавека ніколі ведаць не будзеш...
«Пра мужа і нас з дачкою пачуў ён што-небудзь ці не? — глядзела проста Івану ў вочы Вера Сымонаўна, намагаючыся здагадацца. — Мабыць, усё ж не пачуў. А калі і пачуў, то не скажа. He прызнаецца».
Вера Сымонаўна паднялася з табурэта.
— To я пайду,— сказала яна, папраўляючы, абцягваючы рукою прымятае ад сядзення на табурэце лёгкае, у гарошынку, паркалёвае плацце.
— Вы толькі дзеля таго і прыходзілі, каб сказаць, што ў суд не будзеце падаваць на майго брата? — таксама падняўся з-за стала Іван.
— Ум-гу,— кіўнула галавою Вера Сымонаўна.
— To дзякую вам.
Памаўчаў, потым усё ж дадаў:
— Хоць, прызнацца, я і тады ведаў, што не будзеце падаваць на Косціка ў суд.
— Па чым вы ведалі?
— Я хоць і не педагог, але таксама людзей бачу. Вы былі тады злосная. Я вас разумеў і разумею. Вы ўспомнілі свайго мужа...
Вера Сымонаўна насцярожылася. «Што, што яшчэ?»
— He палохайцеся, я не скажу вам нічога непрыемнага. Жывучы на свеце, што я заўважыў?.. Ёсць розныя людзі. У аднаго чалавека гора, ён хоча, каб усе, свет увесь мучыўся, пакутаваў. У другога тое самае гора — ён аберагае людзей, каб, не дай бог, і ў іх чаго-небудзь нядобрага не здарылася, хай хоць яны шчасліва жывуць... Вы — з такіх, добрых. I гэта ведаеце, калі я зразумеў?
— Калі? — глядзела, не зводзіла вачэй з Івана Вера Сымонаўна.
— Калі вы сказалі, што былі супраць, каб Косціка выключаць са школы.
Іван уздыхнуў, выйшаў з-за стала, наблізіўся да Веры Сымонаўны.
— Вера Сымонаўна,— сказаў як мага цішэй.— He буду таіцца — мне сёе-тое сказаў пра вас Пятро Пятровіч Лапіцкі. Пра вас і вашага мужа, Тодара Пракопавіча. Калі верыць Пятру Пятровічу, ваш муж ні ў чым не вінаваты.
Вера Сымонаўна не вытрымала — уздрыгнула ўсім целам, слёзы пакаціліся ў яе з вачэй.
— Супакойцеся,— сказаў ужо зусім шэптам Іван.—
Давайце даверымся часу. Ён, час, паставіць усё на месца...
Вера Сымонаўна дастала з сумачкі хусцінку, выцерла слёзы. Падняла свае блакітныя вочы зноў на Івана.
— Але ж, — ціха, амаль шэптам, прамовіла яна,— калі б толькі было добра, з ім было ўсё добра...
— Лапіцкі прасіў перадаць: з вашым мужам пакуль што... Ідзе следства,. ён у Мінску. Будзем спадзявацца, верыць — разумныя людзі ў нас усюды ёсць. Разбіраліся не ў такіх справах. Разбяруцца і ў справе вашага мужа...
— Больш ён нічога не казаў?
He.
У вялікім сельсавецкім пакоі пачуліся крокі — нехта туды зайшоў.
I гэта неяк адразу зноў як бы ўсклапаціла, устрывожыла Івана Дарошку.
— Словам, калі вам што-небудзь трэба, не саромейцеся, прыходзьце,— сказаў ён.— Раптам я змагу памагчы...
— Дзякую. шчыра дзякую, за ўсё-ўсё дзякую, — прашаптала Вера Сымонаўна і, апусціўшы ў падлогу вочы, нібыта змоўшчыца, пайшла са старшынёвай баковачкі.
XV
Ён, Апанас Харчэня, можна сказаць, сам напрасіўся на гэтую размову. Пачуўшы, што сакратар райкома Багавік нешта гаворыць з Іванам Мікалаевічам Дарошкам пра яго, Харчэню, ён, каб не замінаць, пакінуў сельсавет, пайшоў дадому. Але тое, што пра яго гаварылі, і не абыхто, а сам таварыш Багавік, не давала Апанасу спакою. «Пра што яны там? А-а, пра што?» — стрэмкай засела ў галаве ў Апанаса.
I, прыйшоўшы назаўтра на працу, Апанас усё чакаў, лавіў і лавіў момант, каб зайсці ў баковачку да старшыні, пагаварыць. Але, як на тое, Іван Мікалаевіч быў увесь час заняты — то ў Гудоў, на завод, ездзіў, то з лектарам навотным важдаўся.
I яшчэ, яшчэ некалькі дзён не ўдавалася, ніяк не ўдавалася Апанасу пагаварыць са старшынёй сельсавета. Толькі ў суботу выпадак такі надарыўся. I Апанас скарыстаў яго — зайшоў у баковачку да старшыні, дзверы за сабою шчыльна зачыніў.
— Іван Мікалаевіч,— сказаў, няёмка пацепваючы плячыма,— усё спытаць у вас хачу, пра што гэта вы з Раманам Платонавічам гаварылі? Мяне ўспаміналі...
І.ван Мікалаевіч, па ўсім відаць было, чакаў гэтай размовы, рыхтаваўся да яе, бо галаву падняў і доўга, засяроджана глядзеў... He, не на яго, Апанаса, а некуды міма, у кут...
— Вось што,— нарэшце сказаў, уздыхнуўшы, Іван Мікалаевіч,— Разашлі ўсіх з сельсавета па розных справах. Каб нікога не было. Тады і пагаворым... 3 вока на вока...
Апанас хутка знайшоў, куды каго паслаць. 3 ваенкамата якраз атрымалі цэлы стос позваў, і ён загадаў разнесці позвы, мабілізаваўшы на гэту справу ўсіх, хто на той час быў у сельсавеце.
Вярнуўся зноў у баковачку, сказаў Івану Дарошку:
— Ну, гаварыце...
Іван марудзіў, не спяшаўся гаварыць. Перабіраў, перакладваў на стале нейкія паперы, круціў у руках аловак (аловак быў надта ж тонка завостраны, на што звярнуў сваю ўвагу Апанас) і ўпарта хаваў і хаваў свае вочы, не глядзеў на свайго маладога сакратара.
Трывога ахапляла Апанаса. «Нешта, мусіць, непрыемнае?..— падумаў ён.— Інакш не марудзіў бы!» He дачакаўшыся, калі пачне гаварыць старшыня, прамовіў:
— Што, нешта зрабіў я не так?
— He, Апанас.
I зноў змоўк.
«Чаму ён цягне, не гаворыць?»
— Кажыце ўжо, што там,— траціў усякую цярплівасць Апанас.
— Гм, у райком напісалі...
— Што напісалі?
— Скаргу. Ананімку.
— Скаргу? Ананімку? I што там?
— Там... На мяне... Ну, і цябе ўспомнілі...
— Як успомнілі?
— Гм,— цягнуў, усё думаў і думаў — «Казаць ці не казаць?» — Іван. He вытрымаў — сказаў: — Што ў сельсавет цябе на працу ўзялі...
— А хіба... Нельга было мяне браць? — нічога ані не разумеў яшчэ Апанас.
— Дзядзька ў цябе, Нупрэй... А праца ў сельсавеце...
— Аа-а...
I Апанас неяк раптам разгубіўся, звяў. Спытаў са спалохам:
— Дык што, звальняць... Звальняць цяпер з сакратара мяне будзеце?..
...Бачылі людзі як ішоў Апанас Харчэня ў той дзень чамусьці рана, нязвыкла рана з сельсавета дадому. Ішоў, быццам п'яны, ані не зважаючы на каго б там ні было, ні з кім не вітаючыся. «Што б магло здарыцца з хлопцам? Няўжо выпіў? Але ж... Ніколі, здаецца, Апанас не піў?» — думалі, дзіваваліся некаторыя.
XVI
«...Дык што, звальняць... Звальняць цяпер з сакратара мяне будзеце?..» — вярцелася і вярцелася ў галаве ў Івана Дарошкі, гучала зноў і зноў у вушах як папрок, пякучы, недаравальны папрок. I ўчора, калі рассталіся з Апанасам, і сёння, калі, хоць і нядзеля была, не сядзелася дома,і ён, Іван, прыйшоў у сельсавет і, паглядзеўшы на сакратарскі стол, не ўбачыў за ім Апанаса Харчэні.
«Гм, вядома, куды б лепш было і не залічаць. А залічыўшы, праз які тыдзень звальняць... Паспяшаўся я, трэба было папярэдне ўзгадніць,— думаў цяпер Іван, ходзячы сюд-туд па баковачцы і ўспамінаючы, перабіраючы ўчарашнюю размову з Апанасам Харчэнем,— Але ж... Хто мог ведаць?.. Дзядзька гэты... Нупрэй... Апанас... Надта ж усё гэта... Далёка... Ды і пры чым адно да аднаго?..»
Уваччу стаяў Апанас Харчэня, рослы, худы, з нерухомай, прыціснутай да грудзей нежывой рукой, бледным, амаль дзяціным тварам, з зачасанымі ііабок, чорнымі як смоль валасамі, спалоханай, няпэўнай, але ветлівай усмешкай.
«Хоць бы ён... A то ж... Гм»,— згадвалася тое, пра што быў падумаў ён, Іван, перш чым адказаць Апанасу на яго не зусім дарэчнае пытанне: «Дык што, звальняць... Звальняць цяпер з сакратара мяне будзеце?..»
« — А можа... Падумаем, як лепш зрабіць... Каб і табе, і мне, і ўсім...»
Хацеў сказаць: «Каб і табе, і мне, і ўсім добра было». I не сказаў, бо ўлавіў у словах гэтых фальш. «Добра не будзе. Як ні зрабі, усё адно добра ўсім не будзе»,— успомніў пра тое, пра што думаў усе гэтыя дні, адкладаючы з дня на дзень размову з Апанасам.
«— Яно... Можа, і так,— ніякавата пераступіў з нагі на нагу, апусціў долу вочы Апанас.— Але ж... Калі пачалі пісаць... Дык свайго дамогуцца...»
«— Гм...»
« — I мне...— губы ў яго задрыжалі, на вачах з’явіліся слёзы.— Мусіць, лепш самому пайсці з сакратара, чым... Звольняць мяне, прагоняць...»
He слухаў ужо, што гаварыў яму ён, Іван. Угнуў, унурыў у плечы галаву і пайшоў. Пайшоў паволі, спатыкаючыся, быццам сляпы...
«Л з хлопца толк мог быць,— думаў і думаў пра тое, учарашняе, Іван.— 1 адукаваны, і выхаваны, і тактоўны. I працу сельсавецкую любіць, з людзьмі ладзіць. Дый... Калека ж... Дзе ён дзенецца, куды працаваць пойдзе? Цяжка, нязручна якую-небудзь работу, тую, што іншыя робяць, яму рабіць. Маці вучыла, старалася...» — пякло, мучыла Івана.
He вытрымаў, выйшаў з баковачкі, пакіраваўся на падворак, на свежае паветра. Узрадаваўся, убачыўшы па другі бок вуліцы ля калгаснай канторы, новай,яшчэ жоўтай, смалістай, нядаўна пабудаванай, ранейшага свайго сакратара, цяпер старшыню калгаса, Васіля Кулагу,— ён стаяў у гурце жанчын і мужчын, махаў рукамі, нешта даказваў, гаварыў. Крыкнуў:
— Васіль Цімафеевіч, ты б зазірнуў на хвілінку, можа, да мяне?
Васіль Кулага павярпуўся тварам да Івапа і адразу ж рашуча выбраўся з людскога гурту, пакрочыў да сельсавета.
Пра што вы там? — паказваючы галавою на гурт людзей, спытаў Іван, калі наблізіўся Кулага, ашчарэпіў, сціснуў сваёй пудовай магутнай ручышчаю яго, Іванаву, руку.
— Ды ўсё пра тое ж... Пра вайну...— адказаў з прыкметнай занепакоенасцю Васіль.
— Што, зноў цыганы праязджалі? — знарок весела глядзеў Васілю ў вочы знізу ўверх Іван — Васіль быў на цэлую галаву вышэй за Івана, непаваротлівы, тоўсты, крутаплечы, што гара.
— Ды не. Кажуць, нешта надта ж гупала сёння ўночы. I пажар быў. Во, у тым баку...— махнуў рукою на захад, на лес, Васіль,— Сам бачыў, як на двор выходзіў... Быццам гарэла нешта, далё-ёка, далё-ёка...
— Кінь ты, відаць, манёўры,— супакоіў Васіля Іван, хоць і падумаў сабе: «Ліха ведае што там можа быць!» — Я вось пра што хацеў з табою пагаварыць...
Ну?
— Ды...— не ведаў, як і пачаць Іван,— Ты б не мог да сябе ў кантору Апанаса Харчэню ўзяць?
— Чаму да сябе ў кантору? — здзівіўся Васіль,— Апанас жа ў сельсавеце працуе. Што, хіба не спраўляецца?
Давялося, хоць не так падрабязна, расказаць Васілю і пра гутарку з Багавіком, і пра сваю ўчарашнюю размову з Апанасам Харчэнем.
— Шкада хлопца, разумееш. Толк з яго мог быць,— такімі словамі скончыў сваё паведамленне Іван.
— Калі я залічу яго ў калгасную кантору, што Багавік на гэта скажа? — задумаўся Васіль Кулага.
— А мы давай яму пазвонім,— прапанаваў Іван.
— Нядзеля ж сёння.
— Багавік часта і ў выхадныя дні ў райкоме сядзіць, працуе.
Зайшлі ў сельсавет. Іван зняў трубку, пакруціў ручку тэлефоннага апарата.
— Алё, алё! — закрычаў.— Дарошка гаворыць, злучыце мяне з райкомам партыі, Багавіком...
У трубцы чуваць было, як тэлефаністка нешта таксама круціла, некаму крычала: «Алё, алё!» Праз хвіліну паведаміла:
— Занята!
— Як толькі вызваліцца, скажаце мне. Я ля тэлефона, чакаю...
Мінула хвілін пяць, а тэлефаністка ніяк не магла дазваніцца да райкома, звязацца з Багавіком.
— Ты тут звані,— сказаў, не вытрымаўшы, Васіль Кулага.— А я пайду. Нарады брыгадзірам трэба раздаць...
— Ідзі. Я сам перагавару з Багавіком.
— Добра, перагавары.
Васіль Кулага пагрукаў сваімі амаль паўметровымі ботамі з сельсавета — неўзабаве Іван праз шыбы акна бачыў ужо, як былы яго падначалены валюхаўся, перасякаючы вуліцу і кіруючыся па пяску да калгаснай канторы.
Злучылі з райкомам партыі Івана Дарошку толькі праз паўгадзіны.
Пачуўшы знаёмы голас у трубцы, Іван закрычаў з радасцю:
— Раман Платонавіч! Дарошка гаворыць, добры дзень!
— А-а, ты, Іван,— пачуўся на другім канцы провада
прыглушаны адлегласцю голас.— Толькі дзень сёння якраз нядобры.
— Чаму нядобры?
I сэрца ў Івана ёкнула.
— Вайна!
— Што? Якая вайна? — закрычаў у трубку Іван.
— Ты не чуў хіба? Немцы на нас напалі. Сёння бамбілі Кіеў, Мінск, Брэст...
Хтосьці перапыніў, перарваў размову, у трубцы пачуўся трэск, потым і зусім гудок — прапала сувязь.
Іван больш не прасіў злучыць яго з райкомам. Стаяў, нібы аглушаны, ля тэлефоннага апарата, сціскаў у руцэ трубку, а ў скроні біла, аж лямантавала, адно, толькі адно кароткае і страшнае, як крык адчаю, як сама смерць, слова:
— Вайна-а!
Частка другая
Вайна...
У жыцці Вялікага Лесу быццам нічога не змянілася — усё было, рабілася, ішло па заведзеным невядома калі і кім парадку, так, як і тыдзень, як і месяц, як і год таму назад. Ледзь сплывала ноч, світала, вёску будзіла берасцяная труба: гэта кульгавы пастух Хомка, перакінуўшы цераз плячо пугу-смалянку, кіраваўся на калгасную ферму займаць гавяду. Даілі і выганялі на пашу кароў, палілі ў хатах печы — мірны, яшчэ нічым не азмрочаны дым камкаста клубіўся над камінамі, падымаўся ў неба, паволі раставаў, бясследна знікаў у паветры. Людзі, занятыя спрадвечнымі будзённымі клопатамі, сем’ямі снедалі за звыклым, па-сялянску ўтульным сталом, і кожны выпульваўся з дамоўкі — хто ў лес, хто ў поле. Палолі, капанічылі грады, абганялі бульбу. Аглядалі, рамантавалі вілы і граблі, кляпалі, мянташылі косы — пачынаўся сенакос. Працаваў на поўную загрузку і завод у Гудове — рэзалі дошкі, гнулі абады, майстравалі калёсы; тры разы на дзень — уранні, у абед і ўвечары — наваколле па-ранейшаму аглушаў густы, басавіты гудок, абвяшчаючы, што час не стаіць — спяшаецца, ляціць.
У жыцці Вялікага Лесу быццам нічога не змянілася...
I разам з тым змянілася, як, як усё змянілася!..
Бо вайна хоць была і далёка, але ўжо дыхала зубастай ашчэранай пашчай, вісела страхотліваю нябачнаю хмарай, глюгастым чорным груганом над усім, што б дзе ні рабілася, пра што б ні думалася, гаварылася...
Вось ехала на веласіпедзе з Гудова паштарка Дуся. I кожны насцярожваўся, ніякавеў — што вязе яна ў скураной торбе? Позву ў войска? А мо... Цьфу-цьфу, крый божа! — каб не самае горшае...
Сабраліся, стоўпіліся ля калгаснай канторы людзі. Нешта чытаюць, нешта наўзахапкі абмяркоўваюць. I ўсе бягуць туды: «А раптам навіна, можа, пра вайну тое, чаго я не ведаю?»
Па вечарах доўга ніхто не кладзецца спаць. Сядзяць
на лавачках, на прызбах, ходзяць, сноўдаюцца, бы непрыкаяныя, па вуліцы, узіраюцца на захад, на неба — прысмеркне, ацямнее і палыхае яно крывавымі водбліскамі. Чуваць — стогне, ходзіць ходырам пад нагамі зямля. I ў кожнага на языку: «Што там, за лесам?..»
Вайна!
Багата, ой як багата іх, войнаў, прагрукатала, пранеслася вогненным смерчам міма Вялікага Лесу і па Вялікім Лесе...
I вось — яшчэ адна...
«Што прынясе яна?..»
Кожны пра гэта думаў. Думаў удзень і ўночы, уранні і ўвечары, думаў, што б ні рабіў, дзе б ні быў. I кожны адчуваў — тыя, ранейшыя, войны нічога добрага нікому не прынеслі, значыцца, і гэтая, новая, таксама нічога добрага не-е, не прынясе: ні яму самому, ні сям’і, ні вёсцы.
I гэта неяк непрыкметна мяняла людзей, рабіла іх стражэйшымі, сталейшымі ва ўсім. У клопатах, працы, каханні...
I
«Выметываясь нз русла, разбявается жнзнь на множество рукавов. Трудно предопределнть, по какому устремнт она свой вероломный я лукавый ход».
Словы гэтыя, чытаныя калісьці — дзе, у якой кнізе, Іван Дарошка не мог нават сказаць,— усплылі раптам у памяці і ўжо не выходзілі з галавы з той самай хвіліны, калі пачуў ад Багавіка, што гітлераўская Германія напала на Савецкі Саюз, пачалася вайна. Зноў і зноў паўтараў Іван сам сабе гэтыя, як яму пачало ўяўляцца, поўныя таямнічасці і сэнсу словы і думаў: «I праўда — паспрабуй адгадаць, як, куды, па якім з рукавоў накіруе цяпер жыццё «свой вероломный н лукавый ход»? Вядома, Іван ані не сумняваўся: вораг атрымае належны адпор, Чырвоная Армія спыніць нашэсце фашыстаў, спыніць на самай граніцы, не даўшы ступіць на нашу зямлю і кроку. Hi пядзі, ні пядзі роднай зямлі не аддадзім мы нікому. Пра гэта спяваецца ў песні, гэтак яно і будзе. He можа, не можа быць інакш!
I ўсё ж... Нейкая няўцямная, падспудная, як боль, трывога, глыбокі нутраны неспакой не пакідалі Івана, увесь час былі з ім — так звініць і звініць туга нацягнутая струна, нават калі яе ніхто не кратае рукою. Тое, чым жыў,
што хвалявала і клапаціла дні, месяцы і гады, неяк незаўважна аддалялася, здавалася дробным, мізэрным, не вартым увагі ў параўнанні з тым вялікім і страшньіім, што абрынулася і на Краіну Саветаў, і на яго, Івана, і на ўсіх, усіх людзей. «Як, куды, па якім з рукавоў накіруе жыццё «свой вероломный н лукавый ход»? Невядомасць, няпэўнасць таго, што здарылася, што мелася быць і заўтра, і паслязаўтра, і ў неаглядным будучым, турбавала, палохала Івана. Любую справу пачынаць лягчэй, чым канчаць. I вайну ж таксаіМа трэба будзе канчаць. Гітлер, перш чым напасці на Савецкі Саюз, заваяваў амаль усю Еўропу. Армія ў яго вопытная, абстраляная, добра ўзброеная. Да таго ж гэта фашысты. Мараль іхняя звярыная. Яны толькі саміх сябе лічаць за людзей, астатніх жа... Тапчы, знішчай. Справіцца з імі... Нават такой краіне, такой арміі, як нашая... Гм... На гэта і час трэба, і людзі, ды і шмат, вельмі шмат чаго...
Хацелася Івану пагаварыць з кім-небудзь, паразважаць, абмяняцца думкамі, супаставіць тое, што ведае ён, з тым, што, можа, ведае нехта іншы. «Разагнаць бы хоць трохі трывогу, абнадзеіцца, упэўненасць, грунт бы пад нагамі цвёрды зноў адчуць...»
Але такіх людзей, з якімі можна было б пра ўсё гаварыць шчыра, у Вялікім Лесе ў Івана не было. He меў асаблівай патрэбы ў іх Іван, зусім блізка быў Гудоў, і Івана цягнула туды — там прайшла маладосць, там жылі сябры. I Багавік таксама там жыў... А Багавік... Умеў сабраць, згрупаваць вакол сябе цікавых, разумных людзей. Як толькі выхадны — маёўка ці проста сустрэча-гутарка ў лесе, a то і ў чыёй-небудзь хаце. Праўда, з ад’ездам Багавіка ў Ельнікі кампанія іхняя патроху сама сабой распадалася, не было іншага такога чалавека, які замяніў бы Багавіка, аб’яднаў бы вакол сябе людзей. «Мусіць, на нікога не трэба было спадзявацца, на самога сябе ўзяць гэты клопат. Каб жыў у Гудове, можа б, і ўзяў. A то... Закапаўся ў сваім — жонка, дзеці, сельсавет... А нельга, нельга было так... Тут, у Вялікім Лесе, таксама людзі разумныя і цікавыя ёсць... Васіль Кулага, напрыклад. Той жа сусед па кватэры, дырэктар школы' Андрэй Макаравіч Сушчэня... 3 імі можна было б бліжэй сысціся, яны і чытаюць ш.мат, і думаюць... Ды і ў іншых вёсках таксама сяго-таго знайсці можна было б...»
Кінуўся Іван да радыёпрыёмніка, хацеў паслухаць, што перадаюць і Мінск, і Масква. Але, уключыўшы і па-
чуўшы слабы шум і трэск, успомніў: селі батарэі. Новых жа... набыць не ўдалося. У магазіне ў Вялікім Лесе іх ніколі няма, няма і ў Ельніках. Ехаць жа ў Мазыр ці ў Гомель... Знарок дзеля таго, каб купіць батарэі, не паедзеш, а выпадак, каб сам ці хто-небудзь са знаёмых туды ехаў, не надараўся...
«А што, калі... у Ельнікі, да Багавіка, падскочыць? — прыйшло ў галаву Івану,— Казаў жа надоечы Багавік: не чакай, калі паклічуць — сам прыязджай...»
Знайшоў конюха Кузьму, папрасіў, каб той добра накарміў і напаіў каня. 1 ў панядзелак, яшчэ нацямочку, запрог каня ў калёсы, укінуў у аглабцы свежанакошанай травы, заслаў яе пасцілкай, сеў у перадок і пакіраваў у Ельнікі.
3 Вялікага Лесу выехаў рана. Пакуль узышло, заіскрылася ў небе сонца, мінуў Рудню і Паташню — дзве невялікія, хат па пятнаццаць — дваццаць, вёсачкі, што туліліся на берагах нешырокіх, але паўнаводных рачулак: Рудня — ля Старчанкі, Паташня — ля Балацянкі. Дарога ўвесь час ішла лесам, толькі зрэдку выбягала на поле, віхляла па пяску. I зноў шылася ў непралазь, у гушчар — колы весела ляскаталі ў засені магутных стогадовых дубоў, ясеняў, клёнаў. Кіраваць канём не трэба было — гэтую дарогу конь ведаў, даводзілася мераць яе сваімі нагамі туды і назад часта, па разу, а то і па два на тыдзень: вёскі ж Рудня і Паташня ўваходзілі ў Велікалесаўскі сельсавет, ды і ў Ельнікі карацейшай дарогі не было. Таму Іван, прылёгшы на пасцілку, глядзеў, як набягаюць, чаргуюцца карыстыя, з бародамі сівога моху камлі дрэў, адны аддаляюцца, астаюцца ззаду, губляюцца ў зеляніне кустоў, другія зноў і зноў набліжаюцца, і думаў, што яму надта ж міла і добра ехаць тут, па сваім, знаёмым змалку, лесе, што ён любіць і гэтую цесную, глухую дарогу, і змрочныя гаманкія дрэвы, кусты, што тут і там раскашуюцца паабапал, і неба — тое вялікае, неабсяжнае неба, што вісіць, блакітнее заўсёды-заўсёды над галавою, любіць усё-ўсё, што расце, жыве ў гэтым краі на небагатай, але да болю блізкай, роднай зямлі. «Чаму б гэта ў мяне сёння такая чуллівасць? — лавіў сябе Іван.— Дзесяткі, сотні разоў праязджаў і не думаў пра гэта. I раптам... Гм, аж усярэдзіне ўсё млее, ные, слёзы, здаецца, нагортваюцца на вочы, плакаць хочацца... Чаму б, чаму б гэта?..»
Конь выцягнуў падводу на поле — шырокае, пагорыстае. Зялёнаю сцяною да самай дарогі падступала густое, высокае жыта — яно рвала ўжо трубкі, выкідвала колас, а месцамі красавала, налівалася. Падзімаў, дыхаў лёгкі летні ветрык — жыта льснілася, лагодна шумела, гнулася, па ім перакатамі адна за адной беглі хвалі. Удалечы замаячыў млын-вятрак — стаяў у баку ад дарогі, на гары, нерухома, як падстрэленая птушка, апусціўшы лсдзь не да самай зямлі крылы. Той вятрак, які ўсю восень і зіму круціў і круціў цяжкія камяні, малоў муку, драў крупы і куды ўсе велікалесаўцы, і ён, Іван, таксама, вазілі малоць збажыну, што вырастала на іхніх пясчаных і тарфяністых глебах.
Тым часам ужо ладнавата паднялося, слала святло, цяпло ўсяму жывому сонца. Заіскрылася, заблішчала раса на траве і лісці, ачнуліся ад начнога здранцвення камары, сляпні. А птушкі! Што выраблялі птушкі! Пырхалі, скакалі, пералятвалі з месца на месца. I, вядома ж, спявалі, кожная на свой лад, як умела, славіла новы дзень. У паветры, здавалася, навечна павіс шматгалосы згэлк — усё і ўсюды ценькала, гухала, бухала, вуркатала, свістала...
I да Івана нарэшце дайшло, чаму агарнула, спавіла яго такая чуллівасць. «Ды гэта ж... Вайна пачалася. I я... He сёння, дык заўтра расстануся з усім гэтым... I калі зноў тўт буду?.. А можа, ніколі ўжо і не пабачу ўсяго гэтага... Бо вайна — гэта перш за ўсё слёзы і смерць... Слёзы і смерць блізкіх і знаёмых, слёзы і смерць соцень, тысяч людзей...»
Варухнулася нешта трывожна-шчымлівае, непамыснае ўсярэдзіне, укалола ў самае сэрца. Вастрэй, як ніколі яшчэ, адчулася радасць ад жыцця, ад таго, што ёсць вось гэтая цёплая летняя раніца, ёсць гэтая знаёмая змалку дарога, блакітнае чыстае неба над галавою; ёсць, урэшце, свае, хай сабе, можа, часам і дробязныя, але так патрэбныя чалавеку турботы і клопаты, ёсць тое, з чым кожны дзень сустракаўся, пра што думаў, дбаў, чым жыў. I самае галоўнае неяк не цаніў усяго таго, не ўяўляў нават, што яго можа і не быць, лічыў, што тое, што ёсць, будзе заўсёды, вечна.
«Аж яно вунь як раптоўна павярнулася! Я во жывы, здаровы, еду па дарозе, любуюся небам, лесам, полем, слухаю птушыны згэлк, думаю пра ўсё, што прыходзіць у галаву, а гэтакія ж, як я, некаторыя ўжо і загінулі, няма іх на свеце... Безумоўна, загінулі, бо вайны без смярцей не
бывае... А-я-яй! Гэта аж не ўкладваецца ў галаве — цэлыя суткі ідзе вайна!»
На хвіліну Іван паспрабаваў уявіць, што робіцца цяпер, вось у гэтую самую хвіліну, там, на вайне...
I не змог — уяўлялася нешта агідна-пачварнае, неверагодна страшнае, жудаснае.
«А можа, няма нідзе ніякай вайны, можа, памыліўся Багавік, паспяшаўся сказаць, не праверыўшы тое, што сам ад некага пачуў?» — кальнула, як іголкай, нясмелая думка.
Тузануў за лейцы каня — паехаў шпарчэй.
Да райкома — ён разам з райвыканкомам мясціўся ў двухпавярховым цагляным былым панскім асабняку, што бялеў у вялікім старым, таксама былым панскім парку, — Іван пад’ехаў, калі не было яшчэ і васьмі гадзін. Прывязаў да канавязі каня, падкінуў яму пад пысу ахапак яшчэ не завялай, мокрай ад расы травы.
— Жуй, жуй,— сказаў ласкава і палэпаў даланёю, пагладзіў потную шыю.
Размяў закляклыя ад доўгага сядзення на падводзе ногі, прайшоўся сюд-туд па парку, дзівячыся той цішыні, таму спакою, што папавалі тут. У парку, гэтак жа як і ў лесе, спявалі, высвіствалі на ўсе лады птушкі, вусцішна шумелі дрэвы, капала, гучна падала з ліста на ліст — шпокшпок, шпок-шпок-шпок — раса.
«Відаць, выдумка, няма нідзе ніякай вайны,— закрадвалася, набывала радасную пэўнасць думка.— Вунь жа і ў Ельніках, калі праязджаў, нідзе нічога ў вочы не кінулася... Ціхата, спакой».
Вярнуўся назад да каня — конь перабіраў губамі травінкі, шукаў смачнейшыя: падымаючы час ад часу галаву, касіў то левае, то правае вока і пырхаў, адганяў ад сябе заедзь — камароў і мошак, што віліся, віселі хмараю.
— Ранавата мы з табой прыехалі сёння,— сказаў Іван даверліва каню, як добраму даўняму сябру,— У райкоме нікога яшчэ, мусіць, няма...
Але чакаць дзевяці гадзін не стаў — падняўся па скрыпучай драўлянай лесвіцы на другі паверх асабняка, спыніўся ля дзвярэй таго пакоя, дзе быў адразу ж за прыёмнай кабінет Багавіка.
«А раптам Багавік у сябе? — падумаў Іван.— Ці мала
што... Ён наогул у райкоме заўсёды позна заседжваецца... I рана прыходзіць. А цяпер жа...»
Хацеў сказаць: «Цяпер жа вайна...» I не сказаў, не вымавіў нават у думках гэтае слова, схамянуўся, адагнаў, як недарэчны прывід, яго ад сябе.
Сакратаркі ў прыёмнай не было.
«Няма, напэўна, і Багавіка. Давядзецца пачакаць...»
Усё ж не вытрымаў — на ўсякі выпадак таўхануў рукою дзверы ў кабінет да першага сакратара. Дзверы лёгенька, без скрыпу адчыніліся, і Іван убачыў: Багавік на месцы, за сваім сталом. Толькі... Што ж гэта ён?.. Аблакаціўшыся на стол і схіліўшы, паклаўшы на рукі без пары пасівелую галаву, ён... няйнакш... ды ці не спіць?
— Раман Платонавіч...
Багавік адарваў ад стала галаву, непаразумела паглядзеў на таго, хто парушыў спакой, перапыніў сон — на яго, Івана.
— А-а, гэта ты, Дарошка,— сказаў Багавік і, усміхаючыся, падняўся з-за стала, размашыстым крокам пайшоў насустрач Івану.— Даруй, заснуў я... У райкоме цэлую ноч...
— Чаму? — спытаў, трохі зніякавеўшы, Іван.
— Ці мала каму я магу спатрэбіцца? Вайна ж... Трэба прывыкаць, да ўсяго прывыкаць.
— Дык такі праўда — вайна пачалася? — аж пахаладзеў увесь з галавы да ног Іван.
— Ты яшчэ не верыш? — уставіўся вачыма, як на дзівака, сакратар райкома. (У вялікіх карых вачах добрага свайго сябра Іван убачыў не толькі стому, але і нейкую небывалую задуменнасць, заклапочанасць, якіх ніколі paHeft не бачыў.)
— He веру, Раман Платонавіч. He, не тое што не веру,— паправіўся праз хвіліну Іван,— а не хачу верыць... Неяк надта ж усё гэта... Нават не нечакана, а як бы нязвычна. Гэта ж цалкам усё трэба на іншыя рэйкі ставіць. I прамысловасць, і сельскую гаспадарку. Ды і нам... Таксама трэба цалкам перабудоўвацца, перастрайвацца.
— Каб жа толькі гэта! A то ж... Ваяваць нам трэба, ворага спыніць...
— А хіба ён не спынены?
— Шчаслівы ты чалавек, Іван, нічога не ведаеш,— і Раман Платонавіч раптам перайшоў на шэпт,— He для пераказу табе гавару — прарваўся вораг праз граніцу. Слухаў я і сваё, і нямецкае радыё. Немцы, вядома, брэ-
шуць, яны называлі гарады, якія ўзялі. I ўкраінскія, і беларускія, і літоўскія... Гэта няпраўда, я не веру! Але што прарваліся яны, не спынілі нашы войскі на граніцы... Гэта, мусіць, праўда.
— Няўжо? — верыў і не верыў таму, што чуў, Іван.— А Масква? Што перадае Масква?
— 3 Масквы Молатаў выступаў.
— I што ён гаварыў?
— Немцы парушылі пагадненне, напалі на Савецкі Саюз. Напалі вераломна, разбойна, без аб’яўлення вайны...
— М-га-а,— выдыхнуў, пакруціў галавою Іван.— Я, прызнацца, ніколі не верыў ніякім пагадненням з немцамі, ведаў: вайна з Гітлерам непазбежна...
— Мы пра гэта з табою гаварылі,— задумаўся на хвіліну, спыніўшыся і трымаючы ў сваіх руках Іванаву руку, Багавік.— I неаднойчы. Нам трэба было выйграць час. Але цяпер тое ўсё... Іншыя задачы паўсталі. Трэба мабілізаваць людзей на адпор ворагу, спыніць яго, выгнаць з нашай зямлі.
— Былі якія-небудзь указанні? — спытаў, гледзячы ў вочы Багавіку, Іван.
— Пакуль што... Ніякіх. Нядзеля ж была, выхадны. Але я і без указанняў ведаю — усё для вайны, усё для фронту...
...Іван быў у райкоме амаль увесь дзень, чакаў: можа, пазвоняць адкуль-небудзь і ён пачуе што-кольвечы пра вайну, пра тое, дзе нашы, што там, на фронце. Але нічога новага пачуць так і не ўдалося. Ніхто асабліва язык не распускаў. Ды, мабыць, і мала хто што ведаў. I Іван, пабываўшы ў райвыканкоме, ваенкамаце, пагаварыўшы яшчэ з Багавіком, выправіўся дадому, у Вялікі Лес. Ясна Івану пакуль што было адно — Германія напала на Савецкі Саюз, пачалася вайна. Вайна з фашызмам. Тое, чым дагэтуль жыў, чым жылі ўсе людзі, адыходзіла беззваротна ў мінулае. Насоўвалася нешта новае, невядомае. I пра яго, тое новае, невядомае, і думаў Іван, вяртаючыся з Ельнікаў.
Яно, тое новае, невядомае, насцярожвала і палохала.
II
Вестку, што пачалася вайна, Дарошкам прынесла ў хату суседка, Тхорыха. Яна прыйшла пазычыць падсітак, каб прасеяць муку, і, убачыўшы, як, не спяшаючыся,
мірна, самавіта абедаюць за сталом Мікалай з сынам Косцікам, яшчэ з парога крыкнула:
— Ай не чулі хіба — немец жа, кажуць, напаў на нас...
— Хто ета кажа? — паволі павярнуў свой валасаты, з акуратна расчасанаю барадою твар, паглядзеў на Тхорыху Мікалай.
— Ды Муцік мой,— Муцікам Тхорыха звала мужа, Мацея.— Ля калгаснай канторы быў, то гаварылі там...
— А не брахня? — паклаў лыжку, перастаў есці Мікалай.
— Ой, Мікалайка, я сама б хацела, каб ета брахня была. Але не брахня ета, не-е, не брахня,— круціла галавою, стоячы ў парозе, Тхорыха.— Ета ж я і поцітак прыйшла прасіць, хлеб учыняць трэба. Мусіць жа, на хронт Муціка забяруць...
I Тхорыха пімарганула носам, усхліпнула...
Мікалай, сцяўшы губы, падняўся з-за стала. Пачакаў, калі Хора падасць Тхорысе падсітак і тая пойдзе з хаты, а тады павярнуўся да Косціка, які ўсё яшчэ сядзеў за сталом, хоць і не еў ужо нічога, толькі насцярожана, быццам чагосьці чакаючы, глядзеў то на бацьку, то на Хору, пэўна, не ведаючы, як далей быць, што рабіць, і сказаў:
— Во што,сын... Збегай да Піліпа, скажы, кеб сюды, да нас, мігам ішоў...
Сам Мікалай — Косцік гэта ведаў — з таго дня, як пасварыліся Піліп з бацькам, у хату да Піліпа і носа не паказваў.
Косцік вярнуўся хутка, усяго праз якую хвіліну, з Піліпам — той быў увесь абчапляны стружкамі, стругаў, хоць і нядзеля была, святы дзень, грабільны.
— Што, тата? — спытаў палахліва Піліп, ледзь толькі пераступіў парог.
— Тхорыха вунь кажа — вайна пачалася,— сказаў, паведаміў тое, што сам толькі што пачуў, Мікалай.
— Ва-айна-а? — аж злякнуўся, не паверыў Піліп.
— Так, сынок, вайна. Етага чакаць трэба было — Пецка ж казаў. А Пецка не памыляецца. Не-е, ніколі не памыляецца!..
Нейкі час у хаце панавала маўчанне. Нават Хора прыціхла, перастала соўгаць, перастаўляць у печы чыгуны: стаяла, падняўшыся на адну моцную, некульгавую нагу, нязвыкла тонкая і рослая, і, выцягнуўшы трубачкай губы,
уважліва, баючыся прапусціць хоць слова, слухала, гіра што гаварылі мужчыны.
— To я во чаму цябе пазваў,— не спускаючы вачэй з Піліпа, паволі паварушыў губамі Мікалай.— Гропіы, канешне, у цябе е?
Е.
— Багата?
— He вельмі кеб, але е. А навошта вы пытаеце пра ета?
— На тое, што расходаваць грошы трэба, пакуль не позна, пакуль не прапалі.
— Чаму ета будзе позна, чаму яны прападуць? — не разумеў бацькі Піліп.
— А таму, што заўсягды так. Як вайна пачынаецца, так грошы ў цане падаюць. Ды і не прадаюць за іх нідзе нічога. He вераць людзі грашам. Трэба, пакуль не апомніўся ніхто, у магазін бегчы.
— Чаго ў магазін?
— Грошы расходаваць, купіць — што можна.
— Што ты там вельмі купіш?
— Што е, тое і купляць трэба. Бо заўтра... I таго не купіш,— казаў, вучыў бацька сына.— Крам, газа, соль... Дзе ты ў вайну ўсё ета купіш? Hi за якія грошы ніхто не прадасць...
— А можа...— Піліп памаўчаў,— Можа, выдумаў хто, можа, нідзе ніякай вайны няма. Было ўжо — паверыў Пецку, па соль у магазін пайшоў. А Іван, брат, убачыў мяне з мяшком — ад сораму падзецца не ведаў дзе...
— Іван твой вельмі начальнік, вельмі знае багата чаго. Вато набраў бы солі, анігадкі быў бы!
— Калі праўда, што вайна пачалася, мне, тата, соль не трэба.
— Чаму ета табе соль не трэба?
— Таму, што бясплатная соль мне будзе.
— Бясплатная? — вырачыў вочы, не зразумеў сына Мікалай.
— Бясплатная. Are ж. Ваяваць мяне забяруць.
— Дурны, дык дурное і пляце. Вато не марудзь, ідзі грошы бяры, ды — у магазін, пакуль яшчэ не ўсе пра вайну ведаюць, пакуль не апомніліся, не кінуліся хапаць хто што... Бо тады... He ўхопіш!
Піліп, хоць і без асаблівай ахвоты, усё ж схадзіў у сваю хату, узяў грошы. Назад, да бацькі, вярнуўся з мяшком пад пахай. Тым часам і бацька злазіў некуды на печ, пад бэльку, дастаў свае, загорнутыя ў хусцінку чырвонцы. Доў-
га храбусцеў імі, пералічваючы і штохвіліны збіваючыся з ліку. Урэшце, чартыхнуўшыся, засунуў хусцінку з грашыма за пазуху, злез з печы.
— Пайшлі,— сказаў, нібыта загадаў, ён Косціку, які моўчкі, быццам чужы, стаяў, не ведаючы, дзе прыткнуцца, пасярод хаты і назіраў за бацькам і старэйшым братам, Піліпам.
— Дык, можа, і мы які мяшок возьмем? — асмеліўся спытаць у бацькі Косцік.
— А ты хіба шчэ не ўзяў? — рэзка павярнуў да меншага сына свой валасаты твар, аж крыкнуў бацька.— Дык чаго ж ты, як ёлуп, стаіш?..
Хора кінулася ратаваць Косціка — выбегла з хаты, прынесла з сенцаў пук мяшкоў. Пыльных, лапленых, падраных.
— Цалейшыя выбірай. Два, — распараджаўся, загадваў Мікалай не то Хоры, не то Косціку.
Ліда Шавейка не разумела, што здарылася — з кожнай хвілінай людзей у магазіне большала і большала. I не таўкліся, як бывала, гадзінамі ля прылаўка, не прыкідвалі, не абмяркоўвалі, варта тое купляць ці не варта, а бралі, рашуча бралі, граблі ўсё, што бачылі, што ляжала на паліцах.
«Зноў нехта чутку пра вайну пусціў»,— думала яна.
Зачыняць магазін, бегчы ў сельсавет прасіць рады ў Івана Мікалаевіча Дарожкі сёння не выпадала — была нядзеля і Івана Мікалаевіча магло ў сельсавеце не быць.
«Дацягну, можа, да абеду. А тады... Відаць будзе, што далей рабіць»,— вырашыла Ліда і, не вельмі рупячыся, прадавала людзям, што тыя прасілі. А людзі, быццам ашалелі, бралі, проста мялі ўсё — мыла, цукеркі, рыбу, соль, гарэлку, віно, куплялі польта, хусткі, абутак, словам, усё-ўсё прытном, што ляжала, пылілася ў магазіне месяцамі і ніхто на яго нават не глядзеў, не тое што квапіўся. Прычым бралі, хапалі, сварачыся, падганяючы Ліду, бо яна, як некаторым здавалася, не спяшалася, марудна адпускала тавары.
— Ды варушыся ты хоць трохі барзджэй! — нерваваліся адны.
— Без чаргі, без чаргі не давай! — гарлапанілі другія.
— He прадавай па столькі, іншым жа таксама, можа, узяць трэба! — перасцерагалі трэція.
У Ліды хапала вытрымкі — яна не ўстравала ніколі ў спрэчкі з пакупнікамі, старалася асабліва ні на кога не крыўдаваць. «Свайго не дакажаш, а адносіны з чалавекам сапсуеш» — было яе залатое правіла. I цяпер яна спакойна, не зважаючы на крыкі, важыла, мерала, потым брала грошы, лічыла, пералічвала, давала рэшту. Марудлівасць Ліды ўсё больш і больш злавала людзей. Разгарачаныя, злосныя ад думкі, што ім можа не хапіць таго, што некаторыя не бяруць, а проста грабуць, яны парушалі чаргу, ціснуліся бліжэй да прылаўка, бурчалі, сварыліся.
— Што такое, чаму сёння такая таўкатня? — не вытрымала, урэшце спытала Ліда.
— А ты не чула хіба — вайна ж! — адказаў, крыкнуў ёй нехта з чаргі.
Ліда не паверыла, заўсміхалася:
— Такая, мабыць, вайна, як была ўжо... Калі Пецка напрарочыў.
— He, дзеўка, еты раз не такая. Вайна, самая сапраўдная вайна...
Ліда падняла галаву, паглядзела на чалавека, што не сказаў, а панура, быццам праз слёзы, выціснуў з сябе тыя словы. He верыць... He, не магла Ліда не верыць Пархвіру Рыкулю. He брахлівы, надта паважаны чалавек быў Пархвір Рыкуль, сто разоў падумае, перш чым што-небудзь скажа. Ды і... Пархвір Рыкуль — бацька Міхася. Таго Міхася, з якім яна...
«Ах, што ж цяпер будзе?..»
Рукі апусціліся ў Ліды.
«Накаркалі... Усё ж накаркалі...»
Лічыла Ліда грошы, падавала людзям тое, што ў яе прасілі, патрабавалі, і не разумела, што яна робіць.
«Гэта ж... Калі і праўда — вайна, то мужчын усіх на фронт забяруць. I Міхася...»
У вачах у Ліды пацямнела — з Міхасём жа яны ўмовіліся пажаніцца. Нават дзень выбралі, калі ў сельсавет пойдуць заявы на шлюб пададуць... Пятніца той дзень. Міхась хацеў у чацвер у сельсавет пайсці, а яна настояла на пятніцу. У пятніцу ж яна нарадзілася... I замуж каб... Таксама ў пятніцу...
«А цяпер... Што цяпер?» — ліхаманкава мільгала, праносілася ў галаве ў Ліды.
Зноў падняла вочы, акінула пагляда,м людзей. Здзівілася: поўны магазін! Hi стаць, ні павярнуцца. I лезуць, лезуць яшчэ. Кожны імкнецца дарвацца, прабрацца
хутчэй да прылаўка, бліжэй да яе, Ліды, узяць, схапіць хоць што-небудзь...
«Можа. выдумаў хто?.. Няўжо праўда — вайна?»
Твары ў людзей былі заклапочаныя, сур’ёзныя, вочы гарэлі хіжай, хцівай апантанасцю, прагавітасцю, ніхто не прытрымліваўся ўжо піякай чаргі. распіхваў аднавяскоўцаў рукамі, сунуўся, прабіраўся наперад.
— Га-га-а! крычаў жаночы голас — чый, не разабраць.— Куды ты лезеш, каб з цябе духі вылезлі.
Нагу, нагу-у! — плакала, ля.мантавала дзіця.
— Стой, падла, не таўхай!
— Ліда, Ліда-а! — нема роў нечы бас. — He давай яму, ён па галовах людскіх пёр!
Га-а!
Го-о!
Гу-у!
Ліда ўжо не чула, што ёй і хто крычаў, што ў яе прасілі, патрабавалі. Хапала з паліцы тое, што там яшчэ стаяла ці ляжала, несла, кідала на прылавак, вырывала з рук грошы, наспех іх лічыла, давала рэшту і зноў бегла да паліц.
Апомнілася, схамянулася Ліда толькі тады, калі не было чаго прадаваць паліцы былі пустыя, нібы іх падмялі.
— Са складу, са складу нясі!
— Are, са кладу! Нясі, што е!
Ліда была памкнулася пайсці на склад — ён быў пры магазіне, за сцяною. Але ў час спахапілася, адумалася.
«Паспею прадаць тое, што на складзе. 1 так яшчэ... Што скажа старшыня сельсавета, Іван Мікалаевіч Дарошка, як даведаецца яра сённяшняе, што было ў магазіне».
— Няма нічога на складзе’ — сказала яна.
— He можа быць! — не верылі ёй.— Нясі!
Але Ліда ўпарта цвердзіла сваё:
— Няма! Няма чаго несці!
— Тады...
— Га-азу давай!
Гэта Ліду і выратавала. Газа была на дварэ, у знарок збітай з дошак будцы. I Ліда пачала прасіць усіх пакінуць магазін: ёй, маўляў, трэба газу, газу прадаваць. Людзі не хацелі выходзіць, патрабавалі, каб Ліда адчыніла склад, паказала, што там сапраўды нічога каштоўнага няма. Але сяк-так, з дапамогай тых, хто хацеў узяць газы і хто прадбачліва захапіў з сабою пасудзіну, яна павыганяла з магазіна людзей, замкнула яго на замок.
Газу ра.забралі хутка, за якое паўгадзіны. Ды і было яе пебагата дзве няпоўныя бочкі. Людзі самі налівалі, самі мсралі, колькі ў якой пасудзіне,— Лідзе аставалася толькі лічыць грошы...
Мікалай Дарошка з двума сынамі паспеў траніць у магазін, калі там былі ўжо людзі, але не столькі, колькі дотым іх натаўхалася. Таму і сам ён, ды і Піліп, які надта ж пеяк неахвотна і марудна ўсё рабіў, нават у магазіне быў непаваротлівы, як мядзведзь, яшчэ захапілі сёе-тое, набралі і солі, і крамніны, і капсерваў розных, і нават самі добра не помнілі чаго. Але грошы растрацілі, усе да капеечкі растрацілі. I з магазіна ішлі, вярталіся дадому з пакупкамі.
— Ну, што я табе казаў? — гаварыў Мікалай Піліпу, калі сустракалі людзей, якія беглі, спяшаліся ў магазін,— Кеб не я, і ты б вачамі цыўкаў...
— Лт, тата, мне ўсё ета не трэба,— абыякава махаў адною рукою — другою трымаў за плячыма мяшок — Піліп.
— Пачакай, ніхто не ведае, ка.му што трэба, а каму не трэба,— лагодзіў сына бацька.— Во прынясеш, дык будзе...
I Мікалай з любасцю падміргваў Косціку, хваліў — хітры, халера, і ўпраўны. I не заўважыў ніхто, як апынуўся ён ля прылаўка, прапусціў наперад сябе бацьку, a потым і Піліпа. Праўда, на Косціка накрычалі, таўханулі пават кулаком пад бок. Але тое ўсё лухта, забудзецца хутка. А восі. што ўзялі, што купілі, нясуць у мяшках тое іхняе, тое будзе, нідзе не падзенецца.
Пасудзіны ніякай на газу не здагадаліся захапіць, — шкадаваў, журыў Косціка Мікалай.— A то б... Як мае быць атаварыліся... Are, як мае быць...
I ўсміхаўся — быў задаволены.
Ill
I раней, да размовы з Іванам Дарошкам, Вера Сымонаўна не зусім упэўнена была, што зрабіла правільна, падаўшы заяву на звальненне з працы ва універсітэце і кінуўшы-рынуўшы ўсё, як было, у Мінску, паехала, уцякла ў глушэчу, на Палессе. Надта ж баялася яна і за сябе, і за дачку. «Забяруць гэтак жа, як і мужа, паспрабуй тады даказаць, што ні ў чым не вінаватыя». Аж калацілася, рабілася сама не свая, калі ўспамінала позні, вельмі
позні начны стук у дзверы, візіт незнаёмых, грозных людзей. Тодар Пракопавіч якраз не дзяжурыў, дома быў. «Хто?» — спытаў, прахапіўшыся, ён. «Свае, з бальніцы». Адчынілі, а там... Тры мужчыны... «Збірайцеся, пойдзем з намі»,— «Куды?» — «Мы скажам».
Яна, Вера Сымонаўна, не паехала з горада адразу ж, назаўтра, паспрабавала высветліць, у чым вінавацяць мужа. Але нічога пэўнага ёй нідзе не сказалі. Суседзі ж па кватэры, знаёмыя, спачуваючы, перасцерагалі, раілі: «Не абівай дарэмна парогаў, не шукай праўды. Пра сябе, дачку думай, а не пра мужа».
«Нікога не трэба было слухаць,— думала цяпер, пасля размовы з Іванам Дарошкам, Вера Сымонаўна.— Хто б нас чапаў, навошта мы каму?.. Што мы зрабілі такое, каб баяцца, уцякаць? Ды і муж, Тодар Пракопавіч, што зрабіў? Ён жа ні ў чым не вінаваты, а мы... I пагатоў. Пагарачылася я, глупства нарабіла...»
Нараджалася, спела жаданне — ні дня, ні гадзіны не быць больш тут, у Вялікім Лесе, ехаць, вяртацца назад, у Мінск.
«Раптам выпусцяць Тодара? Дзе ён шукаць нас з Тасяю будзе? Добра ж, як здагадаецца да Лапіцкіх зайсці і Пятро Пятровіч скажа, што нас бачыў. А як не здагадаецца?..»
Расказала Тасі пра сваю новую размову з Іванам Дарошкам, падзялілася тымі сумненнямі, што яе мучылі. Упершыню гаварыла з дачкою, як з дарослаю. Тася доўга не думала.
— Трэба вяртацца дадому, у Мінск,— сказала як даўно вядомае, вынашанае, вырашанае.
— А калі і нас заарыштуюць, забяруць гэтак жа, як забралі і бацьку? — глядзела, не зводзіла вачэй з дачкі Вера Сымонаўна.
— Усё адно трэба ехаць,— стаяла на сваім Тася.
— Чаму ты лічыш, што трэба ехаць? — пытала ў дачкі Вера Сымонаўна.
— Каб да бацькі бліжэй быць. Хоць перадачу яму занясём, запіску. A то... Пакінулі, быццам чужога, аднаго... Дый... He вечна ж трымаць яго будуць, разбяруцца, выпусцяць...
Тасі надта ж шкада было бацькі — яна прыкрыла рукамі вочы, заплакала.
Шчыра кажучы, у Вялікім Лесе ні Веру Сымонаўну, ні Тасю нішто не трымала. Вера Сымонаўна прыняла экза-
мены, а Тася апошні экзамен здасць у панядзелак... I можна ехаць. Куды хочаш, туды можна і ехаць.
— Дык што — рызыкнём, паедзем?
— Паедзем, мамачка, паедзем!
— А з пажыткамі як жа? — узнікла ў Веры Сымонаўны праблема.— Забіраць з сабою?
— 3 пажыткамі?..
Падумаўшы, парашылі так: у Мінск паедуць без пажыткаў, быццам на розведкі. Паходзяць па горадзе, наведаюцца на сваю кватэру, паглядзяць, пачуюць, што і як... А тады, калі будзе ўсё добра, нішто не пагражацьме, вернуцца ў Вялікі Лес, забяруць тое, што трэба забраць.
— Гэта ж не так і цяжка прыехаць сюды яшчэ раз,— гаварыла, як бы пытала ў дачкі рады, Вера Сымонаўна.
— Вядома, не цяжка,— згаджалася з маці Тася,— Купіў білет, сеў на цягнік — і тут. Ноч, дзень — і ўсе турботы.
— Што ж, будзем лічыць — ты мяне пераканала,— усміхнулася, хоць і не зусім весела, Вера Сымонаўна.
3 думкамі, што не будуць жыць больш у няпэўнасці, паедуць у Мінск, маці і дачка ляглі ў суботу спаць, з гэтымі думкамі яны і прачнуліся ў нядзелю. Тася з самай раніцы засела паўтараць «Гісторыю» — апошні экзамен быў па гісторыі,— а Вера Сымонаўна пачала рыхтавацца ў дарогу. Перамыла тое, што меркавала ўзяць з сабою ў Мінск, павесіла на дварэ сушыцца. 3 яды таксама трэба было нешта захапіць, і Вера Сымонаўна задумалася — ці не схадзіць ёй у Ельнікі, на рынак. Там, у Ельніках, можна было б сёе-тое купіць. Сказала пра гэта Тасі.
— He трэба, мама,— быў адказ дачкі.— Што ёсць, з тым і паедзем...
— Дык у нас жа нічога няма,— прызналася шчыра маці.
Сапраўды — у Веры Сымонаўны нічога свайго не было, не паспелі абзавесціся гаспадаркай так, як астатнія настаўнікі, якія жылі і працавалі ў Вялікім Лесе даўно, гадамі.
— Купім, давай купім чаго-небудзь...
Пайшла Вера Сымонаўна да гаспадара хаты Ахрэма Куляша пытацца: можа, ведае, параіць, у каго што можна купіць з харчоў.
Ахрэм Кулеш хоць і лета было, але большую палову дня і ноч праводзіў на печы. На печы ён і спаў, на печы і еў. Стары зусім Ахрэм быў ужо. Летась пахаваў жонку. Дзя-
цей жа — дзве дачкі і сына — даўно пааддаваў замуж, па^ жаніў. Але са сваёй хаты нікуды не выбіраўся.
— Эт, тут я хадзяін,— казаў ён,— А ў чужых... Hi ступі, ні кашляні. Нашто мне такая жытка на старасць...
Ён, Ахрэм Кулеш, і цяпер ляжаў, падклаўшы пад галаву нейкія лахманы, на чаране — грэў бок.
— Ахрэм Патапавіч, га, Ахрэм Патапавіч! — падышоўшы да печы, як мага гучней сказала Вера Сымонаўна (стары Кулеш недачуваў).— Скажыце, у каго купіць можна што-небудзь з яды?
Ахрэм павярнуў галаву — ён, няйнакш, драмаў,— залыпаў вачыма.
— Ась? — прыставіў да вуха ён далонь.
— Можа, вы ведаеце, што хто прадае?
— Хто што дае?
— Ды не, прадае... Можа, хто з яды што прадае?
— Аа-а,— нарэшце здагадаўся Ахрэм,— Купіць штонебудзь хочаце?
— Ага.
Ахрэм узняў галаву, потым і сам, крэкчучы, прыпадняўся, сеў, звесіў ногі, абутыя ў падшытыя лямцам, палапленыя, старыя валёнкі.
— Да дачкі мае, Анюты, хіба схадзі,— сказаў Ахрэм, пачухаўшы патыліцу.— Певень у яе е, казала, прадала б, кеб пакупец знайшоўся. I масла ў яе таксама е. А яйкі ў мяне можаце браць, хвала богу, нанеслі куры...
Анюта-«брыгадзірыха», як усе звалі яе ў Вялікім Лесе (муж, Грышка Сапун, за брыгадзіра ў калгасе быў), меншая Ахрэмава дачка, жыла — гэта Вера Сымонаўна ведала — па другі бок грэблі, у вёсцы, ля пагону.
«Нешта, мабыць, купіць хоча, калі пеўня прадае»,— падумала Вера Сымонаўна.
Выпаліўшы ў печы і паснедаўшы, узяла грошы, кошык, пайшла да Анюты. Але да хаты яе не дайшла — сустрэла на грэблі самую Анюту. Анюта кудысьці надта ж спяшалася, аж бегла. I была ўсхваляваная — з-пад белай паркалёвай хусткі выбіліся пасмы русых валасоў, яны закрывалі вочы, шчокі, але Анюта, мусіць, гэтага не заўважала.
— Вы гэта куды? — спыніла Анюту, калі яны параўняліся, Вера Сымонаўна.
— Да бацькі,— задыхаўшыся, адказала Анюта.— Ета ж... Вайна пачалася... Дык бягу сказаць...
— Вайна пачалася? — перапытала, не паверыла Вера Сымонаўна.
— Are, немец, кажуць, напаў...
— Хто кажа? — усё яшчэ не верыла Вера Сымонаўна.
— Усе кажуць. Грышка мой ля канцылярыі ў калгасе быў, дык чуў. А вы і не зналі?
Разгубілася Вера Сымонаўна — верыць Анюце ці не верыць?
— А вы куды ета з кошыкам?
— Да вас ішла.
— Да мяне? — здзівілася, аж плячыма пацепнула, Анюта.— Чаго ета вы да мяне?
— Ахрэм Патапавіч кажа, купіць у вас сёе-тое можна. 3 яды.
— Are, а што?
— Ну, што лішняе...
— Гы-ы, ды лішняга быццам нічога няма,— усміхнулася Анюта.— Хіба... Певень... Масла... I то не таму, што лішняе, а грошы трэба... Хадземце, я вярнуся...
Збянтэжаная, агаломшаная страшнай навіною, уся нейкая абвялая, сама не свая, хутчэй па інерцыі, чым па жаданню, Вера Сымонаўна пайшла з Анютай да яе сядзібы, усё яшчэ не верачы ў тое, што пачула. «Можа, няпраўда гэта? Колькі разоў пра вайну гаварылі... I там, у Мінску, і тут, у вёсцы... I немец-перабежчык той, і Тодар вунь... Няўжо такі пачалася?»
Ля абгароджанага густа сухім альховым штакетнікам двара, што быў за грэбляю па правы бок і за якім стаяла крытая новаю гонтаю хата, збочылі на сцежачку, пакіраваліся да адчыненых нахлашч весніц.
Певень гробся разам з курамі на прызбе, на падворку. I Анюта, не заходзячы ў хату, злавіла яго, звязала аборкаю ногі і крылы, укінула Веры Сымонаўне ў кошык.
— Надта ж галасісты, спаць нікому не дае. Як закрычыць, залапоча ўночы — усе прачынаюцца,— расказвала Анюта.— Ды я яго і астаўляла да лета, пакуль курэй на яйкі не пасаджу. Зараз павыводзяцца, хопіць пеўняў... Нарастуць.
Вынесла Анюта з каморы і грудку масла, загорнутую ў зялёнае прывялае лісце хрэну.
— Тут хунты два,— паважыла яна на руцэ.— Бярыце.
Вера Сымонаўна адлічыла грошы, падала Анюце.
— Колькі ж тут? — спытала Анюта.
Вера Сымонаўна сказала.
— Ці не многа?
— Ат, бярыце... Дзякуй вам.
Цанавацца Вера Сымонаўна не любіла і не ўмела. Нават тут, у вёсцы, пераплачвала заўсёды, калі што-небудзь купляла. Гэта не падабалася яе калегам-настаўнікам, некалькі разоў яны не то ўшчувалі, не то папракалі за гэта Веру Сымонаўну, словам, вучылі.
— Дзякуй і вам,— у сваю чаргу падзякавала Анюта Веры Сымонаўне. Пастаяла, падумала,— Are, дык я і не пабягу да бацькі, вы ўжо яму пра вайну скажаце. А я тым часам у магазін адскочу, можа, куплю якую дробязь... Бо потым не купіш.
Выйшла з Анюцінага двара Вера Сымонаўна, зноў на грэблю, на Замосце падалася. Паволі-паволі, трымаючы ў адной руцэ кошык з пеўнем, а ў другой — грудку масла, загорнутую ў зялёнае лісце хрэну.
«Калі праўда, што пачалася вайна,— мільгалі ў галаве ў Веры Сымонаўны думкі,— дык... Выходзіць жа, не памыляўся той перабежчык-немец, якога лячыў Тодар. Ведаў ён планы Гітлера. На які тыдзень толькі і памыліўся. Але Гітлер вайну мог пачаць і раней, чым меркаваў, планаваў. Значыцца, недарэмна Тодар па начальству хадзіў, пераказваў тое, што ад немца-перабежчыка пачуў. Папярэдзіць хацеў...»
Сказала Вера Сымонаўна пра вайну і дачцэ, Тасі, і Ахрэму-гаспадару.
Ахрэм адразу паверыў Веры Сымонаўне.
— Даўно гаварылі, будзе вайна,— сказаў, трасучы галавою, ён,— Яшчэ нябожчыца жонка мая крыж крывавы на небе бачыла. У поўнач. Выйшла паглядзець, ці карова не ацялілася, і бачыла. А крыж крывавы на небе — ета на вайну...
А Тася занепакоілася, устрывожылася:
— Мамка, што ж цяпер з таткам нашым будзе? — імкліва падхапілася яна з-за стала, за якім рыхтавалася да экзаменаў, забегала, замітусілася па хаце.
— 3 таткам?.. He ведаю, не ведаю,— задумліва прамовіла Вера Сымонаўна.
— Можа, выпусцяць яго?
— Павінны выпусціць!
— Вось каб выпусцілі! Уяўляеш — мы былі б зноў з ім, такія, як усе!..
Глядзела Вера Сымонаўна на дачку, слухала, пра што тая, усхваляваная, шчабятала, і... расла, расла, большала і большала ў душы трывога. «Гэта ж... Вайна! Вай-на-а! Што прынясе яна? Ды і будзе што — са мною, мужам,
Тодарам Пракопавічам, дачкою, Тасяю? Усім-усім, чым жылі, да чаго прывыклі, без чаго ўжо не ўяўлялі нават свайго жыцця?»
«А можа... He марудзіць — узяць ды сёння ж паехаць у Мінск? — закралася ў галаву думка.— Кінуць усё як ёсць і паехаць?»
«Экзамен жа ў Тасі»,— успомнілася раптам.
«Ну і што, як экзамен? Восенню здасць. Важнасць вялікая — экзамен».
«На суткі раней, на суткі пазней. Што за суткі зменіцца? А вісець экзамен лета над Тасяю не будзе. Здасць, ды адпачываць, як усе дзеці, будзе, нішто не будзе хваляваць на канікулах».
«I то праўда. Бо хто можа сказаць, як і куды ўсё павернецца, выкіруецца. Гэта ж не жартачкі — вайна».
Вайну Вера Сымонаўна помніла тую, ранейшую,— адступала ў выгнанне разам з бацькам з-пад Гродна. I пагаладаць давялося, і па чужых кутках патуляцца, і страху, пакут нацярпелася...
«Не, няхай Тася заўтра здае экзамен. Здасць — тады і паедзем!»
Пра свае думкі-сумненні не сказала Тасі. Узяла ў рукі кошык, пагладзіла рукою па пер’і агніста-рыжага пеўня, які, ваяўніча падымаючы шыю, круціў раз-пораз сюдытуды галавою, і пайшла прасіць Ахрэма-гаспадара, каб ён асвежаваў веселуна — сама Вера Сымонаўна яшчэ нічога жывога не забівала, баялася гэта рабіць.
«Вось асвяжуе Ахрэм пеўня, аскубу, выпатрашу ды ў печ пастаўлю, няхай варыцца. А сама тым часам збірацца ў дарогу буду. Заўтра ж, як Тася здасць экзамен, і паедзем. Што будзе, тое будзе, а паедзем»,— цвёрда вырашыла яна.
Яшчэ раз паглядзела на пеўня, які, нічога не ведаючы, нават, мабыць, не прадчуваючы, што чакае яго, круціў і круціў галавою, касіў і касіў то левае, то правае вока, быццам наважваўся, прымерваўся, каго б дзеўбануць, каму б нанесці свой сталёвы ўдар, уздыхнула:
«Ён не ведае... Нічога не ведае... А мы? Хіба ведаем, сказаць можам, што нас чакае наперадзе?»
IV
3 той самай хвіліны, як пачулі, дакацілася да Вялікага Лесу, што Германія напала на Савецкі Саюз — пачалася вайна, кожны ведаў, не забываў — будзе, прыйдзе гэты Дзень.
I кожны яго чакаў, па-свойму рыхтаваўся. Мужчыны ўважлівей, пільней прыглядаліся да жонак, дзяцей, сваякоў — імкнуліся запомніць, увабраць у сябе іх пагляды і рухі, тыя словы, што гаварыліся быццам звычайна, як і заўсёды, і разам з тым ужо незвычайна, з пэўным сэнсам. Жанчыны, абліваючыся слязьмі, дарылі каханым апошнюю сваю ласку, мылі апратку, прышывалі адарваныя гузікі — неўпрыкмет збіралі мужа ў дарогу. Дзеці, хто быў меншы і не ўсё яшчэ разумеў, паводзілі сябе, нібыта нічога і не змянілася, не здарылася, як і раней: гойсалі, весяліліся, смяяліся; большыя ж, хто пра сёе-тое здагадваўся, не знаходзілі нідзе сабе занятку, моўчкі сланяліся сюд-туд, але так, каб быць бліжэй да бацькі.
I вось настаў, прыйшоў той дзень — дзень мабіліза цы і...
Вялікі Лес абудзіўся рана. Абудзіўся плачам. Плакалі і старыя, і малыя, мужчыны і жанчыны. Тыя, каму трэба было пакідаць вёску, і тыя, хто тут аставаўся. Расставаліся ж не толькі з бацькамі, маткамі, жонкамі, дзецьмі — расставаліся з тым, да чаго кожны прывык, прырос душою, без чаго не ўяўляў свайго жыцця.
Павыганялі на пашу кароў, узышло, паказалася ў небе сонца — і пацягнуліся з усіх канцоў сем’ямі да сельсавета велікалесаўцы. Падыходзілі да Івана Дарошкі, які, вынесшы стол, засланы чырвоным абрусам, проста на вуліцу, сядзеў на табурэціку і адзначаў у спісе ўсіх, хто гатовы быў выканаць свой мужчынскі і грамадзянскі абавязак. Паказаўшыся на вочы Івану, адны адыходзілі ціхенька ўбок, стаялі купкамі пры сваёй радні; другія хаваліся за сельсавет, у сад, рассаджваліся на траве, аддавалі апошнія распараджэнні і парады; трэція, нягледзячы на ўсю важнасць і трагічнасць моманту, гыгыкалі, спрабавалі нават спяваць:
Паследні нонешні дзянёча-ак Гуляю з вамі я, друззя...
Але галасістая радасць была не сапраўдная, а п’яная, горкая, са слязамі. Нават Дзям’ян Сучок і то расчуліўся, быццам і да яго залітай гарэлкаю памяці таксама нешта дайшло — сноўдаўся па натоўпе ад купкі да купкі, развітваўся з кожным, мармытаў:
— Давай, сусед, пацалуемся, можа, і не пабачымся ўжо ніколі...
— А ці ж ты калі хоць каго-небудзь праз гарэлку ба-
чыў? — адпускаў свае, не заўсёды, вядома, да месца, жарты Юлік Бязмен.
— Я... Я...— гарачыўся Дзям’ян Сучок.— Я сёння выпіў, дык прычына была. Гітлера ж, можа, іду біць...
— Ох і дасі ты Гітлеру. Адразу пабяжыць. Як толькі ўбачыць, так і пабяжыць... Праўда, убачыць цябе... Хіба, можа, у бінокль,— жартаваў Юлік Бязмен, намякаючы на надта ж малы рост Дзям’яна Сучка, бо быў ён хоць і немалады ўжо векам мужчына, а з выгляду — усё адно што хлапчук.— Цябе ж і таракан не збаіцца, не тое што Гітлер...
— Дылда, дылда ты!..— крычаў Дзям’ян Сучок на Юліка Бязмена,— Што ты разумееш? Якраз такія, як я, самыя салдаты. Схаваюся, дык куля нізашто не пацэліць. А ў цябе... Хоць з гарматы можна біць... Каланча!
Як і прызначалася, да дзесяці гадзін сабраліся да сельсавета ўсе, хто атрымаў позву, каму трэба было ісці ў войска. He было, не з’явіўся толькі хіба адзін чалавек — Яўхім Бабай. Іван Дарошка паслаў да Бабая справавода Ніну Вараксу. Тая вярнулася хутка, сказала — Яўхіма Бабая няма дома.
— А дзе ж ён? — спытаў, занепакоіўшыся, Іван.
— Жонка кажа, торбу харчамі наладаваў ды ні свет ні зара некуды падаўся.
— Дэзерціраваў, няйнакш,— сціснуў зубы Іван.
— А можа, не зразумеў, што ў сельсавет з’явіцца трэба, у Ельнікі сваім ходам махануў? — падказаў Васіль Кулага — ён таксама ўвесь час быў ля Івана Дарошкі, памагаў яму чым мог.
— I то праўда,— кіўнуў галавою Іван, хоць у душы не згадзіўся з Васілём — «дэзерціраваў, падлюга...».
— Што рабіць будзем? — звярнуўся Іван да грамады.— Рушым хіба...
Ля клуба стаялі запрэжаныя ў фурманкі коні, і Іван сказаў, што торбы можна пагрузіць на вазы, падвязуць торбы да Ельнікаў. А самім мужчынам... Трэба ісці...
I адразу ж, быццам па камандзе, загаласілі, залямантавалі жанчыны. Загаласілі, залямантавалі, як па нябожчыках. Натоўп заварушыўся — зарыпелі, пацягнуліся па дарозе на Ельнікі падводы, пайшлі купкамі, кожны са сваёю раднёю, і людзі...
Дзень між тым разгараўся, уваходзіў у сілу. Паднялося ладнавата над лесам сонца і пякло, слала і слала зыркае сухое цяпло. На сонца набягалі лёгкія бездажджавыя
воблакі — іх звалі ў Вялікім Лесе сухмаркамі,— і тады яно хавалася, блыталася ў космах. Па вёсцы, па тварах людзей мільгаў цень. Але мінала хвіліна-другая, і сонца зноў паказвалася, смяялася, зноў слала на зямлю іскрыстыя промні, зноў грэла, пякло.
Нібыта яно, сонца, хацела высушыць тыя слёзы, якіх было не стрымаць, што ліліся і ліліся ў людзей з вачэй.
Цягнуліся, перамолвалі і перамолвалі коламі пясок падводы...
Ішлі, валюхаліся ўслед за падводамі, купкамі, суцэльным шэрым натоўпам жанчыны, мужчыны, дзеці...
За вёскаю, там, дзе стаяў невядома кім укапаны дубовы крыж, падводы і людзі спыніліся.
Пачалося развітанне — адны ішлі далей, у невядомасць, у свет як у капейку, другія аставаліся дома, у сваёй вёсцы. Што каго чакала? Ці сустрэнуцца, ці пабачацца яшчэ хоць калі?..
Жанчыны рвалі на сабе валасы, падалі ў пясок, заходзіліся страшным, няўцешным плачам. Мужчыны адварочваліся, махалі шапкамі, беглі, спяшаліся даганяць тых, хто паспеў ужо развітацца, хто кіраваўся далей, у Ельнікі...
Разам з усімі праводзіў на вайну двух сваіх сыноў і Мікалай Дарошка. Ад Піліпа ён не адставаў ні на крок з самай раніцы, памагаў збіраць, пакаваць торбу, не прамінаў выпадку, каб нешта не падказаць, не параіць.
— Ды пад кулю ета... Галавы надта не падстаўляй,— шаптаў Мікалай сыну.— Там розныя агіцірнікі будуць. Ты іх слухай, а свой розум май, сябе беражы. Бо героем... Добра быць, а жывым... Лепш...
Цягнула Мікалая, хацелася падысці і да Івана, сказаць яму хоць некалькі бацькоўскіх парад. I тады, як Піліп стаяў ля стала чырвонага, адзначаўся, што ён тут, ля сельсавета, і потым, калі Іван разам з жонкаю і дзецьмі ішоў па вёсцы, спыняўся, развітваўся з роднымі, з усімі, хто яго ведаў. I кожны раз нешта стрымлівала Мікалая. He мог, не мог дараваць сыну, што ўпарты такі ўрадзіўся, не слухае, ані не слухае бацькі, робіць, што можна і што няможна рабіць.
Піліп жа тым часам, пацалаваўшыся з жонкаю, з Хораю і Косцікам, якія таксама разам з усімі выйшлі за вёску, наблізіўся да бацькі, абняў яго, прытуліўся шчакою да яго барады.
— Тата, не памінай ліхам, даруй, калі што не так...
I не змог далей гаварыць — слёзы пырснулі ў яго з вачэй.
Пырснулі слёзы з вачэй і ў бацькі, у яго, Мікалая.
— Ты, сынок, таксама даруй, калі што не так,— зашаптаў Мікалай,— I беражы сябе, шануйся...
Як быццам жывое што адарвалі ад Мікалая, калі Піліп, расшчапіўшы абдымкі, адвярнуўся, бежкам пабег даганяць падводы, што, прыпыніўшыся на хвіліну, зноў зарыпелі, рушылі ў дарогу. Раскволіўся, расчуліўся зусім Мікалай. I да Івана крок зрабіў сам, першы. Можа б, і Іван таксама да бацькі падышоў, бо, развітаўшыся з жонкаю, з дзецьмі, да Косціка, а потым і да Хоры спяшаўся. Але так ужо атрымалася — ён, Мікалай, першы да сына падышоў.
— Што ўжо было, тое было,— сказаў прымірэнча Мікалай Івану, гледзячы не на яго, а сабе пад ногі, у зямлю. — А развітаемся давай як людзі...
— Бацька,— сказаў, абдымаючы Мікалая, Іван,— здараецца так — і не хацеў бы пакрыўдзіць, а пакрыўдзіш. Зразумей — я рабіў усё дзеля дабра, каб і вам, і ўсім у Вялікім Лесе добра было.
— Няхай, сын, не будам пра тое...— шаптаў Мікалай, прыціскаючыся барадою да сынавай шчакі.— Гора людзей мірыць. I мы, бачыш, памірыліся. Беражы сябе, шануйся. Дзеці вунь малыя, ім бацька трэба...
— Ведаю. Але ж, хочаш не хочаш, ваяваць трэба...
— Ну ваюй, ваюй... Але і пра дзяцей думай!..
— Буду думаць. Пра ўсё, усё буду думаць...
— Думай, думай, сынок. Ой як думай! Бо на вайне, ета не тое што ў мірны час. У кожнага ж зброя. Стрэліць — і ўсё, капец...
Хацеў і Івана перахрысціць на дарогу, як перахрысціў, ахінуў божым крыжам Піліпа, але не асмеліўся: камуніст жа Іван, раззлуецца, сварыцца пачне. А гэтага... He хацеў Мікалай. Тым больш сёння, у такі дзень, пры расстанні...
Пуста, сіратліва зрабілася на сэрцы ў Мікалая, калі і Іван адарваўся ад бацькі, пабег даганяць падводы. Стаяў Мікалай, махаў шапкаю — каму, і сам не ведаў. А ў думках нібы застыла: «Сыны ж... Ці ўбачу яшчэ іх хоць калі?.. I ці мяне яны ўбачаць?..» Пякло, аж разрывала сэрца тое, што не па-людску з Іванам жыў, не адпускаўся, мала што калі было, трэба было дараваць, усё даўно дараваць і жыць як родны з родным. A то... Вось пайшоў, можа, і не Bep-
нецца. А цяпла бацькавага з сабою не панёс... He панёс... He будзе бацькава цяпло грэць яго там, на вайне, у чужым, далёкім краі.
Доўга яшчэ не разыходзіліся, стаялі ў канцы вёскі людзі. Нават калі і падводы ў лес уехалі, схаваліся, людзі ўсё стаялі і стаялі. Махалі шапкамі, хусткамі, рукамі. Каму — і самі не ведалі, не бачылі ад слёз...
I ён, Мікалай, разам з усімі таксама стаяў... Стаяў нават тады, калі некаторыя заўздыхалі, павярнуліся, пайшлі дадому. Стаяў, бо не хацелася, не было сілы нікуды ісці.
Болем сціскалася сэрца, звінела, гуло ў скронях...
«Выгадаваў... Двух сыноў выгадаваў. I няма іх. Пайшлі. Куды пайшлі? Што чакае іх у невядомай дарозе, там, на в а й н е?..»
«Дадому б, толькі б дадому зноў вярнуліся! Жывыя, здаровыя кеб былі!» — нячутна шаптаў сам сабе Мікалай.
I хрысціўся, маліўся, гледзячы мокрымі ад слёз вачыма на ўкапаны ў канцы вёскі крыж, прасіў бога, каб злітаваўся, не даў сынам загінуць...
V
Ціха, няўтульна стала ў Вялікім Лесе пасля провадаў на вайну мужчын. Вёска нібыта асірацела...
Сустракаючыся на вуліцы, жанчыны пыталі адна ў адной:
— Ну, мо чула, дзе цяпер нашы?
— Што ты цяпер пачуеш? Кажуць, вунь Тхорык ліст прыслаў.
— Няўжо? I адкуль?
— Во іду даведацца. Хоць знаць буду, куды іх, бедных, пагналі...
— To і я з табою пайду...
Ішлі жанчыны разам да Тхорыкавай жонкі Мальвіны, пыталі, ці праўда, што муж яе, Мацей, прыслаў з дарогі ліст. Тхорыха плакала — ніякага ліста ёй ніхто не прысылаў.
— Ета выдумаў хтось,— аднеквалася, бажылася Мальвіна,— Праўда, чула я, Анюта-брыгадзірыха ліст ад Грышкі свайго атрымала.
Хоць і не верылі жанчыны, што Грышка Сапун можа так паспяшацца, прыслаць ліст Анюце (такі атлёт, калі і ўспомніў бы каго ў дарозе, дык, пэўна, не Анюту!), але
ішлі, ужо ўтраіх, да Куляшовай Анюты. Ліста, як і трэба было чакаць, Анюце Грышка, вядома, не прысылаў.
— Калі і прыслаў хто ліст, дык ета Мішка Рыкуль,— казала Анюта.
— Каму? Бацьку? — дапытваліся жанчыны.
— He, Лідзе Шавейкавай.
— А пры чым тут Ліда?
— Як пры чым? У іх жа любоў. Хіба не бачылі, як цалаваліся на провадах? Пры ўсіх. Быццам муж і жонка.
— Цю, а я і не ведала. Цяперашні маладзеж такі — стыда-сарама не мае...
Верылі — не верылі жанчыны Анюце, але ішлі, кіраваліся да Ліды Шавейкі — яна па-ранейшаму, нібыта нічога нідзе не змянілася, штодзень адчыняла магазін і выседжвала свае гадзіны за прылаўкам, хоць гандляваць і не было чым.
На пытанне жанчын, ці праўда, што прыслаў ёй ліст Мішка Рыкуль, Ліда чырванела і адмоўна хітала галавою:
— Няма. Ніякага ліста няма...
Вярталіся, разбрыдаліся жанчыны зноў па сваіх хатах, і на языку, у думках у кожнай былі, вярцеліся, не давалі спакойна жыць і працаваць тыя самыя словы:
— Дзе, дзе цяпер нашы?
3 гэтымі словамі жанчыны клаліся позна ўвечары спаць, з гэтымі словамі падымаліся раным-рана з пасцелі (нязвыкла мулкая і халодная была тая без пары ўдовая пасцель!)...
А «нашы» тым часам шчасліва, без усякіх прыгод, дабраліся да Ельнікаў. Ля ваенкамата — новай, накрытай белай бляхай, драўлянай будыніны, што стаяла на ціхай бакавой вулачцы, абсаджанай па абодва бакі высачэннымі вастраверхімі таполямі,— тоўпіліся ўжо мужчыны з іншых бліжэйшых — палявых — вёсак. (Наогул, увесь Ельніцкі раён дзяліўся на палявы і лясны. Людзей з палявых вёсак звалі палевікамі, з лясных — лесавікамі.) 3 мабілізаваных тэрмінова групавалі аддзяленні, узводы, назначалі камандзіраў і пеша накіроўвалі па дарозе на Лоеў. Тр адсюль, то адтуль чуліся мужчынскія галасы:
— А лазня, лазня калі будзе?
— Хоць бы ў вайсковае апранулі, вінтоўку ў рукі далі. A то калі што якое...
— Адзенуць, абуюць і вінтоўку дадуць... Пачакайце,— адказвалі работнікі ваенкамата.
— А ісці доўга трэба будзе? Чаму на поездзе не адпраўляюць?
— Дзе, у якім баку фронт? Чаму мы не на захад ісці павінны, а на ўсход?
— Дык, перш чым на фронт, страляць жа навучыцца трэба!
— Таварыш начальнік, а на колькі сутак харчамі запасацца?
— Немец, дзе немец цяпер?
— Ці праўда, што Гітлер наступае, а мы адступаем?
— О-ё-ёй, кеб хоць сюды ён не прыпёрся. Тут жа жонкі, дзеці...
— А нас з табою дзеля чаго ж у войска бяруць? Захочам мы — то не прыпрэцца.
— Ета не ад адных нас з табою залежыць.
— Кажуць, сіла ў немца вялікая.
— А ў нас хіба малая?
— Размовы! Спыніць размовы! Вы дзе — на базары?
— У арміі нічога не пытаюць. Скажуць, усё, што трэба, скажуць.
Велікалесаўцы трымаліся ля ваенкамата сваім гуртам. Тоўпіліся ля падвод з торбамі, зацята курылі. Але вось Іван Дарошка, які перад гэтым адлучаўся, падымаўся на прыступкі таго драўлянага дома, дзе мясціўся ваенкамат, выйшаў адтуль з чалавекам у вайсковым.
— Хто з Вялікага Лесу, сюды! — аб’явіў Іван выразна, каб яго чулі.
Велікалесаўцы ўсім сваім гуртам падаліся наперад, бліжэй да ваенкамата. Калі натоўп, захваляваўшыся, зноў супакоіўся, Іван крыкнуў:
— Увага! — і збег з прыступак.
I тады загаварыў вайсковец, нізкарослы, плячысты і ўжо немалады, загаварыў сурова, гучна вымаўляючы, быццам аддаваў каманду, кожнае слова:
— Таварышы, вы ўжо ведаеце, што фашысцкая Германія вераломна, без аб’яўлення вайны, напала на Савецкі Саюз... Нашы войскі вядуць кровапралітныя баі, абараняюць кожны рубеж, кожную пядзь нашай свяшчэннай зямлі. Неўзабаве вы таксама ўступіце ў бой. Таму вядзіце сябе па-ваеннму, як і належыць чырвонаармейцу. Слухацца толькі загадаў камандзіраў. Ніякай самадзейнасці! Вораг каварны, у любы час у любым месцы могуць быць бамбёжкі і дэсант! Таму дысцыпліна, дысцыпліна і яшчэ раз дысцыпліна! Напамінаю — усякае адставанне ад
сваёй каманды будзе расцэньвацца як дэзерцірства і карацца паводле законаў ваеннага часу...
Перадыхнуў, разгарнуў чырвоную папачку, якую дагэтуль трымаў пад пахай левай рукі, пачаў рабіць пераклічку, пры гэтым называючы, хто назначаецца ў якую каманду і дзе, у якім месцы яе збор.
Калі пераклічка была закончана, вайсковец спытаў:
— Усіх я назваў, нікога не прапусціў?
— Мяне не назвалі,— першы адгукнуўся Васіль Кулага.
— I мяне,— сказаў ціха, бо стаяў зусім блізка ад вайскоўца, Іван Дарошка.
Вайсковец зазірнуў у свой спіс, яшчэ раз прабег па ім вачыма зверху ўніз.
— Кулага Васіль і Дарошка Іван паступаюць у распараджэнне райкома партыі. Ясна?
Васілю Кулагу, ды і Івану Дарошку, не ўсё было ясна. Але пытаць пра што б там ні было ў вайскоўца не сталі: высветліцца, усё неўзабаве высветліцца.
— Калі ясна, прашу разабрацца па камандах...
Велікалесаўцы пачалі развітвацца адзін з адным, шукаць тых, хто трапіў у «яго» каманду, каб быць ужо разам, не адставаць. Тут і там чулася:
— Бывай, Мацей!
— Шчасліва, Грышка!
— Дай бог яшчэ сустрэцца!
— Жывым бы вярнуцца дадому!
— Менш пі, Дзям’ян!
— А ты, Юлік, зубы хавай, a то выб’юць. Ета табе не ў Вялікім Лесе з усіх падхіхікваць.
— Даруй, калі што не так...
— Кінь, вайна спіша...
Іва» Дарошка ды і Васіль Кулага таксама пашыліся ў людскі гурт. Таму падавалі руку, з тым абдымаліся, з тым цалаваліся. Знаёмыя ўсе былі не толькі твары, знаёмыя былі самі людзі. Колькі чаго разам было перажыта, зведана, перароблена! He заўсёды клікалі адзін аднаго ў госці, не заўсёды бывалі адзін у аднаго ў хатах, але блізкасць, прысутнасць суседа адчувалі. Кожны адчуваў гэтую блізкасць, хоць услых пра гэта, можа, і не гаварыў.
Болып, чым ля каго, Іван затрымаўся ля брата, Піліпа. I рукі ціснулі адзін аднаму, і абдымаліся, і цалаваліся. Расставаліся ж,хто мог сказаць на колькі, мо і назаўсёды...
— Ты, Іван, хоць трохі хітрэйшы будзь,— наказваў
Піліп Івану.— A то ты ўвесь навідавоку. Такіх не ўсе любяць, кеб ты ета ведаў.
— Прывык я, інакшым быць не магу,— прызнаваўся Іван. I ў сваю чаргу таксама вучыў брата:— He падвядзі, не схіб. Чэсна ваюй, каб потым не сорамна было нікому. Вораг страшны, але мы яму рогі скруцім. He забывай, у самую цяжкую хвіліну не забывай пра гэта!..
Быццам не былі асабліва дружныя, жывучы ў вёсцы, Іван з Піліпам, кожны быў заняты больш самім сабою, сваімі клопатамі, аднак любілі адзін аднаго браты.
— Бывай, Піліп!
— Бывай, Іван!
I адвярнуліся, кожны ўгнуў галаву, пашыўся ў людскі натоўп, бо баяліся паказаць слязу-здрадніцу, што ўсё ж не выцерпела, выбегла на шчаку.
Ужо сонца ладне зрушыла з паўдня, а спякота не спадала — была ўсё тая ж задушлівая, сухая, зморная. Нават ветрык ніадкуль не павяваў. Млелі высачэнныя таполі ля ваенкамата, млелі, глытаючы ад смагі сліну і абліваючыся потам, і людзі. Мужчыны парасшпільвалі каўнерыкі сарочак, паскідвалі з сябе пінжакі, ватоўкі — хто што захапіў з сабою ў дарогу, адчуваючы, што нялёгкая яна будзе, будуць наперадзе і ядраныя ночы, і зацяжныя абложныя дажджы, і пранізлівыя, дубелыя вятры, халады. 3 торбамі, закінутымі за плечы, з насунутымі на самыя вочы казыркамі кепак, хадзілі, сноўдаліся сюд-туд, гаварылі адзін з адным, жартавалі, смяяліся, а больш — плакалі. Хто адкрыта, як бабёр, хто бясслёзна, нутрана, па-мужчынску глыбока і нявідна.
Вірыла, не магло супакоіцца людское мора ля ваенкамата ў Ельніках. Ды хіба ля ваенкамата толькі ў адных Ельніках!
Сакратар райкома партыі Раман Платонавіч Багавік прыняў Івана Дарошку і Васіля Кулагу толькі пад самы вечар.
— Выбачайце, таварышы,— папрасіў Раман Платонавіч прабачэння ў Івана Дарошкі і Васіля Кулагі, як толькі зайшлі яны да яго ў кабінет,— Ведаю, чакаеце мяне, але прыняць раней не мог.
Раман Платонавіч быццам яшчэ больш пасівеў, пад вачыма ў яго чарнелі цёмныя кругі. Мусіць, амаль не спаў Багавік начамі. Як і заўсёды, калі да яго заходзілі ў кабі-
нет, ён і цяпер шпарка выйшаў з-за стала насустрач, падаў і Івану Дарошку, і Васілю Кулагу цёплую, шырокую, што лапата, руку.
— Прысаджвайцеся,— паказаў ён на крэслы, што стаялі па абодва бакі вялікага, засланага чырвоным абрусам стала.
Доўгі, здавалася, бясконцы чэрвеньскі дзень канаў. Садзілася, хавалася за небакрай спякотнае летняе сонца, залоцячы пышныя вяршаліны дрэў у парку. Некалькі промняў, прабіўшыся праз густую лістоту, падалі ў акно — залацістая палоска паслалася праз увесь стол; у слупе святла плавалі, мітусіліся серабрыстыя пылінкі.
— Вы, вядома, недавольныя,— гледзячы сваімі карымі, як згусткі мёду, вачыма то на Івана Дарошку, то на Васіля Кулагу, пачаў Раман Платонавіч,— Толькі гаварыце шчыра.
Іван Дарошка і Васіль Кулага паапускалі, як усё адно па камандзе, галовы.
— Чым, Раман Платонавіч, нам быць недавольнымі? — сказаў, як бы ўздыхнуў, Іван Дарошка.
— Ну-у,— не спяшаўся гаварыць Раман Платонавіч,— што райком умяшаўся, не пусціў вас ісці разам з усімі мужчынамі на фронт.
— А чаму нас пакінулі ў распараджэнні райкома? Што гэта значыць, што мы рабіць далей будзем? — Васіль Кулага соп, як кавальскі мех — не прывык ён яшчэ бываць у райкоме, гаварыць з начальствам.
— Чаму вас пакінулі? Э-э, па-першае, не адных вас, a ўсё начальства. Сельсавецкае, калгаснае і раённае. Вайна, на фронце трэба людзі, але і тут, у тыле, таксама ж...
— Дык мы што, на фронт не пойдзем? — насцеражыўся Васіль Кулага.
— Пакуль што не.
— А дзе ж, дзе ж мы будзем?
— Дадому пойдзеце.
— Дадому? Дык нас жа... Што людзі пра нас скажуць?
— Скажуць тое, чаго варты, што заслужылі. Разумныя — зразумеюць, а дурныя... На кожны раток, як кажуць, не накінеш платок. I ты, Іван Мікалаевіч, гэтак думаеш, як таварыш Кулага?
Раман Платонавіч уважліва і доўга глядзеў, не зводзіў сваіх вачэй з Івана Дарошкі, быццам хацеў працяць навылёт сваім позіркам, здагадацца, што той думае, чым жыве.
— Я, Раман Платонавіч, салдат... Салдат партыі... Дзе
мне скажуць быць, там і буду... Што скажуць рабіць, тое і рабіць буду.
— Іншага я ад цябе і не чакаў,— відаць было, Раман Платонавіч узрадаваўся, бо сапраўды хацеў пачуць менавіта такі адказ ад свайго даўняга сябра.
— Вось што, хлопцы,— звярнуўся зусім па-свойску да Івана Дарошкі і Васіля Кулагі Раман Платонавіч, перайшоўшы амаль на шэпт:— Пакуль што... Словам, вайна складваецца не на нашу карысць. Вораг узяў Брэст, Баранавічы, рвецца ў Мінск...
— He можа быць! — аж прыўзняўся, усклікнуў Іван Дарошка.
— Я сам не верыў. Але...
Раман Платонавіч цяжка ўздыхнуў.
— Нашы войскі вядуць жорсткія баі. Без бою не аддаюць ворагу ні аднаго горада, ні адной вёскі. Але вораг моцны, да вайны, адчуваецца, падрыхтаваўся. Мы ж... Бачыце, праводзім толькі мабілізацыю... Перад намі вельмі шмат самых розных задач. He хацелася б вас насцярожваць, палохаць цяжкасцямі, але... Трэба глядзець праўдзе ў вочы. Пакуль жа нашы войскі, як ні горка ў гэтым прызнавацца, адступаюць. He выключана, што вораг прыйдзе і сюды, у наш раён...
— Панікуеце, Раман Платонавіч? — не вытрымаў, зноў перапыніў Багавіка Іван Дарошка.
— Я яшчэ раз паўтараю — трэба глядзець праўдзе ў вочы. Добра б, каб не здарылася таго, пра што я гавару. Але ж... Гэта можа здарыцца. I я кажу вам пра гэта, каб вы былі гатовы... Да ўсяго гатовы. I адчувалі сябе ўсюды, куды б вас ні паслалі салдатамі. На фронце цяпер цяжка. Але цяжка цяпер усюды. I ў тыле таксама. Гэта вы адчуеце хутка. Вось Васіль тут,— Раман Платонавіч перавёў свае вочы на Васіля Кулагу,— правільна кажа: «ПІто людзі пра нас скажуць?» Сапраўды, іншых правялі, на фронт адправілі, а самі асталіся? Значыцца, справамі вам давядзецца даказваць, справамі, дзеля чаго мы тут асталіся. Каб бачылі ўсе, што мы неабходны, наша месца тут, тут...
Раман Платонавіч памаўчаў, падумаў.
— Я не буду далёка наперад заглядваць, гаварыць, што мы будзем і як рабіць... Ну, скажам, праз месяц-два... Пра гэта сёння і гаварыць цяжка, ды і ці трэба. Сітуацыя падкажа сама, што і як рабіць... Спынюся на тым, што мы будзем рабіць заўтра, паслязаўтра...
Раман Платонавіч падняўся, падышоў да Івана Дарошкі
і Васіля Кулагі,стаў ззаду, за спінамі, абняў за плечы, як сяброў, аднаго леваю рукою, другога — праваю. Сказаў:
— Вяртайцеся ў Вялікі Лес, таварышы, дадому. Але не на тую «дому», дзе вы жылі. Правільней, на тую самую «дому», але жыць цяпер будзеце па-новаму. Давядзецца суткамі і не спаць, і не есці. Гэта не лягчэй, чым тым, хто пайшоў на фронт. Вы гэта ўбачыце, адчуеце. Бліжэйшая задача — заўтра-паслязаўтра знайдзіце людзей, падрыхтуйцеся, каб, як толькі мы скажам, вы гатовы былі да эвакуацыі жывёлы — коней, кароў, валоў, авечак... Перш за ўсё калгасных. Далей — складзіце з тых мужчын, што асталіся, падлеткаў і жанчын каманды, якія на выпадак чаго маглі б абяззбройваць варожых дыверсантаў... Скідвае вораг на парашутах такіх. I шмат... He забудзьцеся — часам пераапранутых у форму чырвонаармейцаў. Ёсць задачы і яшчэ, але пра іх мы пагаворым іншым разам, лепшым часам... Пытанні да мяне будуць?
Былі пытанні ў Івана Дарошкі да сакратара райкома. Але, павярнуўшыся да Рамана Платонавіча і ўбачыўшы, які ён змораны, стомлены, не стаў Іван мучыць добрага сябра сваімі «чаму», «як», «калі» і «што». «Пагавару з Раманам Платонавічам. Можа, адзін на адзін...» — вырашыў Іван. А Васіль Кулага ўсё ж спытаў:
— Раман Платонавіч, а далей, далей з намі што будзе? Ну-у, скажам, як вы гаварылі, тады, як вораг сюды раптам прыйдзе?
— Тады?.. Сітуацыя падкажа, што рабіць. Можа, каго на фронт пашлём, сваіх даганяць... А каго...
Раман Платонавіч — і гэта відаць было — завагаўся: «Казаць ці не казаць?» Усё ж не сказаў, звёў на жарт:
— А каго і далей з жонкай спаць пакінем. Гэта будзе залежаць, хто на што здатны, хто і як пакажа сябе ў гэтыя нялёгкія і для краіны, і для кожнага з нас дні...
Іван Дарошка і Васіль Кулага, адчуваючы, што размова скончана, падняліся з-за стала.
— Поспехаў вам, таварышы! — і Раман Платонавіч, зноў абняўшы за плечы, дайшоў разам з мужчынамі да дзвярэй свайго кабінета і там, паціснуўшы абодвум рукі, развітаўся.
Аставацца начаваць у Ельніках ні Івану Дарошку, ні Васілю Кулагу было і не з рукі, ды і не хацелася. I, паблукаўшы трохі па мястэчку, памеркаваўшы і так, і гэтак, вырашылі яны вяртацца дадому, у сваю вёску.
— Нават лепш цёмначы дахаты прыйсці, чым повідну,— казаў, як бы падсумоўваючы ранейшую гаворку, прыціхлым голасам Васіль Кулага, калі пакінулі павілястыя, крывыя ельніцкія вуліцы, выбраліся на тую шырокую і роўную дарогу, што вяла ў Вялікі Лес.
— Чаму ты так думаеш? — спытаў, спыняючыся, Іван Дарошка.
— Ды бачыць ніхто не будзе, не будзе пытаць, чаму назад вяртаемся.
— Заўтра ўбачаць. I ад пытанняў нідзе не дзенешся...
— Яно-то так,— не то згадзіўся, не то не згадзіўся Васіль і таксама прыпыніўся.— I што ты думаеш казаць людзям?
— Я?.. Я салдат партыі. Дзе партыя лічыць, каб я быў, там і буду...
— А жонцы?
— Жонцы тое самае.
— Э-э,— Васіль нібы папярхнуўся,— I жонка зразумее, нічога не трэба будзе ёй тлумачыць?
— He ведаю, ці зразумее, але... Калі я так кажу ці раблю — значыцца, так і трэба. Гэта яна засвоіла.
— Добрая, значыцца, жонка.
— А ў цябе хіба не такая?
Васілёву жонку, Полю, Іван ведаў малавата, хоць была яна і свая, велікалесаўская. Дзічылася яна кампаній, рэдка бывала на людзях, у клуб амаль не хадзіла. I была... Прыгожая, станістая, не ў прыклад астатнім вясковым жанчынам.
— У мяне...— Васіль уважліва паглядзеў сваімі шэрымі задуменнымі вачыма на Івана, быццам абмацаў, хацеў пераканацца, ці можна яму ўсё шчыра даверыць, ва ўсім прызнацца, і сказаў:— I ў мяне дапытвацца ні пра што не будзе. Што скажу — таго ёй і даволі. Але...
— Пачаў, дык гавары,— ціха, амаль па-сяброўску не папрасіў, а параіў Іван.
I зацікаўлена паглядзеў — вочы ў вочы — на Васіля. Быў Васіль заклапочаны, нейкі не такі, як прывык Іван яго бачыць штодня.
— А табе... Няўжо ўсё ясна, нічога не хвалюе?
— Хвалюе, чаму ж, хвалюе. Ты ж чуў — нашы не ўтрымаліся на граніцы, адступаюць. Як магло здарыцца? А я ж... Верыў, што сапраўды ні пядзі роднай зямлі нікому не аддадзім!
— I не аддадзім, Іван!
— Дык жа аддалі!
— Вернем. Аддадзенае вернем,— спакойна, вельмі спакойна, як бы і не было нідзе ніякай вайны, як бы і не адступалі нашы, сказаў, стоячы насупраць, нібы ўрос у зямлю, Васіль.— Гэта толькі цябе хвалюе?
— А цябе, што яшчэ цябе хвалюе? — убачыўшы ў вачах у Васіля не то разгубленасць, не то страх, спытаў Іван.
— Мяне?.. Іншае хвалюе.
Што?
— Ды хоць бы тое, што... У нехарошую гісторыю мы з табою патрапляем...
Іван Дарошка не зразумеў Васіля.
— Выбачай, але я... He разумею цябе.
— He разумееш — зразумееш. Вось пажывём яшчэ — і зразумееш,— гаварыў і далей неяк разважліва, загадкава Васіль.— Усё зразумееш. Трывога ў мяне недарэмная... Я іншы раз словамі сказаць усяго не ўмею, а адчуваць... Адчуваю.
Хоць і жылі Іван з Васілём у адной вёсцы, працавалі разам у сельсавеце, бывалі і неаднойчы адзін на адзін, але неяк не здаралася, каб гаварыць па душах. Івана заўсёды не тое што злавала, а быццам раздражняла марудлівасць у разважаннях Васіля; Васіль занадта доўга як бы перажоўваў тое, што трэба і не трэба, і толькі потым засвойваў, глытаў.
— Ну дык не трымай сваё адчуванне, выкажы,падахвоціў Іван Васіля.— Раману Платонавічу не хацеў выказаць, дык мне выкажы...
— Яно, маё адчуванне, само сабою выкажацца... Дый... Хіба сам ты не адчуваеш... Вось прыйдзем у Вялікі Лес, але мы ўжо не тыя, кім былі...
— Чаму не тыя?
— Ды таму, што мы ўсім казалі, у галовы ўбівалі: «Вайны не будзе». А яна, вайна, ёсць. Гэта адно.
— А другое?
— Другое... Самі мы... Усе мужчыны нашага веку пайшлі на фронт, ваяваць. А мы... Адседжваемся, хаваемся ад фронту...
«А ён не такі прасцяк, як мне здавалася!» — падумаў пра Васіля Іван.
— Яшчэ што цябе хвалюе?
— Ды хоць бы... He толькі людзі, а мы самі на сябе пачнём глядзець не так, як глядзелі. Іншыя ваююць, а мы...
Ва ўсіх мужыкі на фронце, некаторыя ўжо і загінулі...
«Глыбока плужыць, чорт! Глыбей, чым я... А маруда ж здаваўся, прасцячок»,— зноў варухнулася ў галаве ў Івана.
— Ну, усё? — ужо не падганяў, а ўважлівей і ўважлівей слухаў Васіля Іван.
— He, не ўсё... Далей яшчэ непрыемнейшае. Калі нем~ цы сюды, скажам, прыйдуць... Сям’я ў цябе і ў мяне ёсць. Мы — начальства, камуністы. Што немцы зробяць з нашымі сем’ямі, га? Ты думаў пра гэта?
— He думаў,— прызнаўся Іван.
— I я не думаў да таго, як не пачуў сёння ад Рамана Платонавіча пра адступленне наша. А цяпер вось задумаўся. He ўсе ў вёсцы намі з табой давольны, тым, што мы рабілі. I на кім злосць яны спагоняць?.. He трэба быць прарокам, каб сказаць: на нас, на сем’ях нашых.
— Але ж немцы сюды могуць і не прыйсці?
— Могуць... А могуць і прыйсці.
— Калі прыйдуць, тады тое і будзе, тады будзем і думаць.
— Тады позна будзе думаць, Іван. Позна...
Васіль памаўчаў, прыжмурыў вочы, патупаў на адным месцы, дадаў:
— Дый калі не прыйдуць немцы сюды, усё адно нясоладка нам будзе.
— А дзе, каму цяпер соладка?
— На фронце ведаў бы хоць, хто ты і што ад цябе каму трэба. Салдат, як усе... А тут... 3 аднаго боку — з сям’ёю, жонкаю, быццам — дома... А з другога... Раздзіраць нутро будзе ўвесь час думка: не так, не так жывеіп, як усе, не тое, не тое робіш...
— Але ж, Васіль, некаму ж і тое рабіць трэба, дзеля чаго пакінулі нас з табою.
— Разумею, Іван, таму і не супраціўляўся, не прасіўся ў Рамана Платонавіча, каб вызваліў мяне, не пакідаў у вёсцы. Я таксама, як і ты, што скажуць, загадаюць, тое і зраблю. Але думаць, думаць буду. I перад тым, як рабіць, і пасля, яшчэ больш, як зраблю. Я сам разумею — іншы раз не трэба пра сёе-тое думаць, трэба проста рабіць. А не магу, усё адно думаю. Чуў некалі фразу адну я, нельга пра ўсё ду,маць — мазгі згараць. Але ж і не думаць...
— Думаць, вядома, трэба,— згадзіўся з Васілём Іван.— I недзе ў нечым ты... Правільна, мабыць, разважаеш, перасцярогі твае недарэмныя... Але... Давай пакуль
што ў тое, далёкае, не заглядваць. Падумаем лепш пра бліжэйшае...
— Пра ўсё, пра ўсё, Іван, трэба думаць. I пра бліжэйшае, і пра больш далёкае.
«А ён не прасцяк. He, не прасцяк,— зноў і зноў думаў пра Васіля Іван.— Шкада, я лічыў яго прасцяком і мала з ім сустракаўся адзін на адзін, мала гаварыў...»
Васілю ж сказаў:
— Будзе ў нас яшчэ час пра ўсё падумаць. 1 пра бліжэйшае, і пра больш далёкае. Падумаць і пагаварыць.
— Ды ўжо ж,— уздыхнуў, набраў поўныя грудзі паветра Васіль,— Варушыць мазгаўнёю давядзецца. На веру прымаць... Я і раней не вель.мі прымаў, а цяпер... Буду яшчэ больш думаць, як думаў...
I першы зрушыўся з месца, пайшоў, павалюхаўся па дарозе. Шэрай шырокай пясчанай дарозе, што праставала, шылася ў асмужаную вячэрнім змрокам, ужо не зялёную, а нейкую няпэўную, амаль сінюю сцяну лесу — над ім яшчэ барвовела, быццам пазяхала, неба: там, дзесьці зусім блізка, толькі што села, схавалася ў касмыль хмары сонца.
Услед за Васілём падаўся і Іван, думаючы, «перажоўваючы» тое, што пачуў ад свайго напарніка, старшыні калгаса. «Дарэмна я мала гаварыў з ім раней, дарэмна. Карысць ад размоў была б. I мне, і яму, і справе, якую мы абавязаны былі рабіць і якую рабілі і, мусіць, будзем рабіць і далей»,— беглі, роіліся ў галаве ў Івана думкі.
VI
3 таго дня, як Сонька, жонка, прынесла ў хату навіну, нібыта пачалася вайна, Гітлер напаў на Савецкі Саюз, не меў спакою Яўхім Бабай. I ўдзень, сноўдаючыся па лесе, і ўночы, прачнуўшыся, думаў і думаў, што і як яму рабіць, каб у дурнях не астацца, галаву на плячах і далей насіць. Ведаў, добра ведаў Яўхім: раней нешта магло зрабіцца і без яго, маглі і забыць, што недзе ёсць, жыве такі чалавек — Яўхім Бабай. А ў вайну ўспомняць, не забудуць. Знойдуць, адшукаюць. Паклічуць, забяруць. He, не абыдуцца без яго, Яўхіма Бабая, у вайну. I што рабіць будзеш? Давядзецца ісці. А пойдзеш у войска — дык ці вернешся? Добра ж, як толькі скалечаць, знявечаць. Але ж... I забіць могуць. За што, за што забіць? Што ён вельмі меў, каб абараняць, галаву сваю пад кулю падстаўляць? Ніколі нічога асаблівага не з’еў, не знасіў. Жыў, можна сказаць, як даводзіла-
ся. Вечныя клопаты, нястачы. Біўся бы рыба аб лёд. Дрэва якое каму прадасі, дык і то калоцішся: а раптам даведаецца хто ў лясніцтве, рэвізія наскочыць?.. Выкручвайся тады, брашы, што дрэва бура зламала ці ўкраў яго хто, а ты не ўпільнаваў, не ўгледзеў... Абход, маўляў, вялікі, дзе ты за ўсім усочыш. Ты тут, а ў другім баку што хочаш, тое рабі. I красці навучыліся ж: спляжаць дрэва, парэжуць яго, у мох схаваюць. Голле спаляць ці гіа гусцяжы расцягаюць, па галінцы адной, а пень так замаскіруюць, што міма пройдзеш і не ўбачыш, хіба, можа, толькі спаткнешся... Верыла яму начальства ці не верыла, але на працы трымала. Ды і ніхто не квапіўся на яго, Бабаева, месца. Дзень пры дні на нагах трэба быць, хадзіць і хадзіць. 3 людзьмі настырняцца, бо кожнаму і палена дроў трэба, і бервяно ў сцяну на хлеў ці хату... А не прывыклі ж людзі купляць, у лесе жывучы. Зловіш — сварыся з чалавекам, акт складай... I хоць бы плата людзячая была. A то... За тыя грошы, што плацяць за леснікоўства, сям’ю не пракорміш. Ды яшчэ такую сям’ю, як у яго, Яўхіма Бабая. He жыў бы, a кеўляў, каб не прылаўчыўся красці лес, прадаваць яго сяму-таму з палявых вёсак. Але гэта ж заўсёды рызыка — прадаваць дзяржаўнае, як сваё. Ніколі не ўпэўнены да канца ў чалавеку. Ты яму ласку робіш, а ён — змяя падкалодная. Раптам заявіць, паскардзіцца, пісьмо каму напіша? Паспрабуй выкруціся тады!.. Таму ён, Яўхім, і не згаджаўся так з першага слова незнаёмаму чалавеку даваць, што той прасіў, упарціўся доўга, прымушаў сябе ўпрошваць. I не браў адразу ў яго нічога, ніякай платы. Браў, пачакаўшы трохі, калі бервяно клалася ў сцяну, а дровы рэзаліся, калоліся. I то, як ні асцярожнічаў, разы два ці тры «гарэў»... Праўда, гарэў «без дыму» — крычалі на яго, пагражалі з працы прагнаць, але... He прагналі. Няйнакш, чалавека ініпага на прымеце на яго, Яўхімава, месца не было. Дык за што, за што галаву сваю пад кулю падстаўляць? He, няма дурных! Хай вунь Іван Дарошка ды Васіль Кулага ваяваць ідуць, ім ёсць за што... Яны — партыйныя, ім улада ўсё, усё дала. Што хацелі, тое і маюць. А ён, Яўхім Бабай... Ён ваяваць не пойдзе...
Вопыт хавання ад прызыву ў войска, ад вайны ў Яўхіма Бабая быў. Амаль два гады ж прасядзеў у лесе, у «зялёных»... «Дык то ж малады быў... А цяпер...»
I калі Яўхіму Бабаю прынеслі позву ісці ў войска, ён сказаў жонцы:
— Сонька, торбу ладуй!
— А божа ж мой! — успляснула рукамі без пары разбабелая, мусіць, ад частьіх родаў, Сонька.— На вайну пойдзеш?
Яўхім не прывык з жонкай раіцца, не прывык і казаць, куды ён і чаго ідзе. Таму буркнуў:
— Куды трэба, туды і пайду!
— А я... Як жа з дзецьмі астануся? — загаласіла на ўсю хату гарластая Сонька.
— Як іншыя. Што ты — лепшая хіба?
— У іншых дзяцей меней.
Пастаяўшы ж, падумаўшы, дадала:
— Папрасіўся б, можа б, і не ўзялі цябе на хронт?
— Чаму б ета мяне не ўзялі? — спытаў, зацікавіўшыся, Яўхім.
— Дзяцей у нас багата. Можа б, пашкадавалі іх...
— Чакай, пашкадуюць!.. Малых ніхто не бачыць. А падкармі, вырасці — усім трэба! I мяне не бачылі... А вайна — ідзі, ваюй!
Сонька, абліваючыся слязьмі, сабрала Яўхіму торбу. Палажыла пару споднікаў, кашулю чыстую, лыжку, конаўку, некалькі боханаў хлеба. Знайшла нават штыглік сала. На сенакос ашчаджала, хаваючы і ад дзяцей, і ад яго, Яўхіма, і ад самой сябе.
— Солі, солі болей сып,— раіў Яўхім жонцы, седзячы на лаве і паглядаючы, як жонка ладуе торбу, збірае яго ў дарогу.
— Нашто ж ета табе соль тая? Хіба несалёным карміць у войску будуць? — пытала непаразумела жонка.
— He тваё дзела, дурная. Знаць вельмі багата ўсяго хочаш. I запалак паболей кладзі... A то, можа... I крэсіва пашукай ды ў торбу ўкінь...
— Ты ж не курыш, нашто табе тое крэсіва?
— Рабі, што кажуць...
Знайшла Сонька даўняе Яўхімава крэсіва. I губу, нарыхтаваную гадоў колькі таму назад, таксама знайшла. Укінула ў торбу і мяшочак з порахам і набоямі для стрэльбы. Усё, усё зрабіла, што казаў, загадваў зрабіць нешматслоўны, буркатлівы муж.
Ноч усю-ўсенькую, як, мабыць, і ўсе жонкі, прарумзала, праплакала Сонька на грудзях у Яўхіма. Хоць і быў ён скупы на добрае слова і ласку, а ўсё ж муж... За яго спіною зацішней, спакайней жанчыне. Калі што якое, ёсць ён, муж. Дый то капейку заробіць, у хату прынясе, то яшчэ чаго... А адной? Як адной дзяцей пракарміць, як жыць?..
Яўхім жа маўчаў, нічога не гаварыў жонцы — думаў нешта адвечнае, сваё. Ды зацята-зацята con. А ледзь толькі пасвятлела, ноч на золак хіліць пачала, падняўся Яўхім з пасцелі, торбу, стрэльбу на плечы закінуў.
— Ну, я пайшоў,— сказаў змрочна.
— Куды, на хронт? — загаласіла, залямантавала Сонька.
Ад яе крыку папрачыналіся дзеці. Папрыбягалі да бацькі, акружылі яго, таксама пачалі плакаць. На розныя галасы. Адно пішчыць, другое верашчыць, трэцяе румзае.
— Во дурная,— пакруціў галавою Яўхім,— Пярэпалаху толькі нарабіла. He на хронт я...
Сонька перастала плакаць.
— А куды ж?
— У лес.
— У лес? Што ты рабіць будзеш, у лесе тым?
— Ты не знаеш, а я знаю,— узлаваўся Яўхім: не хацеў нікому казаць, куды ён сабраўся, куды ідзе, а сказаў, прагаварыўся. Няйнакш, плач разжалобіў яго.— Дурная, дык дурное і пытаеш...
I не развітваючыся ні з кім, ні з дзецьмі, ні з жонкаю, нацягнуў на самыя вочы казырок кепкі-шасціклінкі і шмыгануў, бы ўсё адно злодзей, за дзверы.
Жонка, выйшаўшы з дзецьмі з хаты, згледзела неўзабаве, як яе муж Яўхім спрытна перамахнуў ля хлява цераз пералаз у гарод і там, узбіўшыся на сцежку, паволі, як і зазвычай гэта рабіў, пасунуўся, згорбіўшыся, не то ад цяжару торбы і стрэльбы, не то ад думак, сугнеем у лес.
VII
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка, вось я і дзевяць класаў скончыла. Можаш мяне павіншаваць, скончыла на «выдатна». He ўяўляеш, як я рада! I не толькі таму, што здала апошні экзамен, што я выдатніца... Але, татачка, і таму, што сёння мы з мамай едзем дадому, у Мінск, вяртаемся туды, дзе мы жылі і дзе — як нам перадалі — і ты. Дзеля цябе, татачка, мы пакідаем вёску. Бо як жа гэта так — ты там, мы тут. Мама кажа, пагарачылася яна, паспяшалася і з працы звольніцца, і з Мінска, куды вочы глядзяць, уцячы. Баялася, каб нам горш не было. He ведаю я. I, можа, добра, што не ўсё ведаю. I мама, і я спадзяёмся, верым нават — ты ні ў чым не вінаваты, выпусцяць цябе. Во каб гэта было, во каб ты зноў быў з
намі, каб мы жылі разам, адною сям’ёю, як жылі некалі!
Мама пакуе ў чамадан розныя рэчы, гатуе яду, а я вось села на хвілінку да стала, думаю, хоць з табою пагавару.
Навіна ж якая,— вайна пачалася... 3 немцамі. Усё ж напаў Гітлер на Савецкі Саюз. У нас тут, у вёсцы, толькі гавораць пра вайну, а так яна зусім не відна. Ціха, мірна, як і раней было. Тое самае, мусіць, і ў Мінску. Калі вайна дзе-небудзь і ідзе, дык на граніцы. Чырвоная Армія — ты гэта ведаеш — моцная, яе ніхто не пераможа.
Татачка, бывай. Мама падганяе мяне, каб я збіралася таксама ў дарогу. А што мне збірацца? Вазьму сумачку, кніжку якую, каб было што чытаць у вагоне,— і ўсё...
Татачка, развіталася я сёння ўжо з табою, думала, і гаварыць больш не буду. А села з маці ў вагон — і сшытак свой дастала.
Людзей у вагоне мала. Маці, калі зайшла, нават не стрывала, сказала: «Мусіць, выдумалі вайну. Можа, яе і няма нідзе. Бо калі б была — у вагон бы не ўбіліся».— «Чаму?» — запытала я. «Ды таму, што людзі ехалі б»,— «Куды яны могуць ехаць?» — «Ва ўсе канцы. Хто на фронт, а хто ў бежанцы». Мама жыве старым, яна забыла, што гэта іншая вайна, што ў нас ёсць Чырвоная Армія, яна надзейна абараняе нашы граніцы. I ўцякаць у бежанцы... Навошта? Немцы ж сюды не прыйдуць, каб ад іх уцякаць...
Маці ўкладваецца спаць, кажа, каб і я вачэй не сляпіла, таксама спаць лажылася. А мне ані не хочацца спаць. Усё, здаецца б, сядзела і сядзела, гаварыла б і гаварыла з табою. Занудзілася я па табе, татачка! Можа, таму, што ты ўвесь час быў са мною. Ты мяне і ў школу праводзіў, ты і сустракаў — усё баяўся, каб я пад трамвай ці пад машыну не трапіла. Разам з табою мы і на лыжах каталіся, і на каньках. Мама ж наша... Усё над дысертацыяй карпела, вечна ёй часу не хапала! А помніш, татка, як мы Гогаля, Пушкіна, Лермантава разам з табою чыталі! To ты чытаеш, я слухаю, то я чытаю, ты слухаеш... I нашу, беларускую, паэзію ты надта ж хораша чытаў! Помніш, я казала табе: «Ты б, татка, у настаўнікі пайшоў. Цябе б слухаліся, любілі дзеці».— «Чаму ты так думаеш?» — «А таму, што ты зацікавіць можаш, прывіць любоў да таго, што сам любіш». А ты мне: «А чым кепска доктарам быць? Баліць чалавеку нешта, жыць не дае. А прыйдзе да доктара, той
палечыць — і лёгка, добра, нішто не баліць». Успамінаю часта я твае словы гэтыя. Знайсці б і нам з мамаю доктара такога, каб нас палячыў, каб мы не перажывалі за цябе так, як перажываем. Адчуваю — гэтым доктарам будзеш у нас ты... Вось прыедзем у Мінск, выпусцяць цябе — і нам палягчэе, не будзем мы так хвалявацца, як цяпер хвалюемся...
Аднак жа, мусіць, хопіць. Маці проста сварыцца ўжо на мяне — кладзіся, маўляў, спаць, невядома, што чакае нас... А што можа нас чакаць? Дарога. Высплюся я яшчэ. Ну, ды няхай, не буду злаваць маму...
Татачка, а мама праўду казала мне ўчора: спі, адпачывай. I дарэмна я не слухала яе. Бо... Татачка, о-ё-ёй, вайна ж! Я яе сёння бачыла ўжо. Упершыню бачыла на свае вочы. У-у, страхоцце якое!.. Але раскажу ўсё табе па парадку. Легла я ўчора спаць, пра цябе яшчэ доўга думала. Успомнілася мне чамусьці, як у лес з табою па грыбы мы хадзілі і ты на неруш баравікоў натрапіў і не браў сам, a мяне паклікаў, каб я паглядзела, колькі іх і як прыгожа растуць... А потым яшчэ штосьці прыемнае згадалася, і не помню ўжо што, пакуль не заснула, не закалыхаў мяне вагон. А прачнулася — маці нада мною стаіць. I цёмнацёмна ў вагоне. Грукат нейкі, аж трасецца, калоціцца ўсё. «Што гэта, мама? — спытала я.— Навальніца?» А яна мне: «Бамбёжка, дачушка». Сказала гэта мама, я тут жа на ногі ўсхапілася. «Дзе бамбёжка?» — і да акна. Зарыва вялікае над лесам убачыла, на паўнеба. А маці, напалоханая, прыхінулася да мяне, шэпча: «Гэта, мабыць, Гомель бамбяць...»
Доўга стаялі мы, нікуды не ехалі, на тым не вядомым нікому прыпынку і глядзелі, як палыхае за лесам зарыва, слухалі, як ірвуцца, выбухаюць бомбы, калоціцца, стугніць зямля. Развіднела, цягнік даў сігнал, рушыў. Але да Гомеля не даехаў. Правадніца прабегла па вагоне, аб’явіла, што далей цягнік'не пойдзе — немцы разбамбілі пуці. Мы з маці, ды і іншыя людзі, вохкаючы, плачучы, лаючы фашыстаў, павылазілі з вагонаў, пайшлі ў горад пешкі...
Ой, што бачыла я па дарозе, калі мы з мамаю ішлі спачатку па прыгарадзе, потым па самім Гомелі! Полымем шугалі дамы, па вуліцах імчалі тушыць пажары пажарныя каманды і проста беглі з вёдрамі, рыдлёўкамі людзі. Карэты «хуткай дапамогі», сігналячы, імчаліся туды, дзе гарэ-
ла. Я таксама памкнулася туды, дзе гарэла, але маці схапіла мяне за руку. «Дачушка, нам трэба спяшацца на вакзал. Паехаць адсюль хутчэй! Інакш... Самалёты могуць вярнуцца, пачаць бамбіць».
Толькі, як потым выявілася, найбольш і бамбілі немцы вакзал, чыгуначныя пуці. Дым выядаў вочы, усюды мітусіліся людзі. Беглі хто на вакзал, хто з вакзала. Там, на вакзале, нешта гарэла, хтосьці крычаў, дзесьці галасілі, плакалі...
Маці спыніла нейкага дзядзьку, які знянацку наляцеў на нас, ледзь не збіў мяне з ног, спытала, дзе можна купіць на Мінск білеты.
«Якія цяпер білеты? — зароў немым голасам дзядзька.— На перон бегам прабірайцеся, адтуль якраз цягнік на Мінск адыходзіць...»
Мы з маці сяк-так прабраліся на перон. Але сесці на цягнік... Божа, што рабілася на пероне! Столькі людзей, што не прабіцца да вагонаў. I ўсе з дзецьмі, з клункамі, чамаданамі, мяшкамі...
«Дзе поезд на Мінск?» — пытала ў кожнага маці. Але ніхто толкам нічога не ведаў, ніхто пэўна нічога не мог нам сказаць. Цётка, праўда, адна параіла: «Садзіся, маладзічка, у любы, абы павёз, абы тут не быць. Бо калі наляцяць самалёты...»
Самалёты сапраўды наляцелі. Пачуўся гул, потым роў матораў. Мы з маці цераз пуці кінуліся ратавацца. Адбегліся ў чыйсьці гарод, пападалі ў разору. Я хацела паглядзець, што робіцца там, на вакзале, але маці крыкнула: «Галаву хавай!» I ўпала на мяне, прыкрыла сабою...
Самалёты доўга не бамбілі, хутка зніклі. I мы з мамаю пабеглі да цягніка, які меўся адыходзіць. Людзей на пероне многа цяпер не было. He было амаль людзей і ў вагоне, у які мы ўскочылі.
«Хутчэй бы ён паехаў адсюль!» — шаптала маці.
I машыніст быццам пачуў нас — даў сігнал, цягнік скрануўся з месца. Да вагонаў беглі людзі, хапаліся за поручні. Але машыніст нікога не чакаў, рушыў, набіраючы хуткасць, са станцыі.
I добра, што ён гэта зрабіў, бо з акон вагонаў мы ўбачылі, як зноў, дзесьці развярнуўшыся, ляцелі на вакзал самалёты. Тры. Пачуліся выбухі, вагоны страсянула, ды цягнік не спыніўся.
Калі мы выехалі з Гомеля і трохі супакоіліся, пачалі пытаць людзі адзін у аднаго, куды ідзе гэты цягнік. Адны
хацелі, каб цягнік ішоў на Маскву, другія — на Кіеў, трэція — на Брэст. А мы з маці хацелі, каб ён ішоў на Мінск. I наша перамагло — цягнік сапраўды ідзе на Мінск.
VIII
Піліп трапіў у тую самую каманду, што і Мацей Тхорык. Больш нікога са знаёмых у камандзе не было. Астатнія мужчыны былі з саміх Ельнікаў, з іншых навакольных вёсак — Драздоў, Гудова, Рудні, Замошак, Паташні. Таму, калі загадалі разабрацца па двух і пастроіцца, Піліп стаў поплеч з Мацеем — усё ж свой чалавек, сусед. Праўда, калі шчыра прызнацца, не ляжала асабліва душа да Мацея ніколі ў Піліпа Дарошкі. Надта ж Мацей быў, як у Вялікім Лесе казалі, ніцы і заўсёды хацеў здавацца набагата разумнейшым і хітрэйшым, чым быў на самай справе. Нават хадзіў з апушчанай галавою, быццам яна цяжкая ад думак і хітрасці была, аж шыю гнула. Ды і да жонкі Піліпавай, Клаўдзі, Мацей... Вельмі можа быць, што і да жонкі клінні падбіваў. Ці меў які поспех — Піліп з пэўнасцю сказаць не мог, хоць разоў колькі бачыў ля свайго хлява Мацея — той неіпта не то вывіжоўваў, не то кагосьці чакаў. Неяк Піліп нават быў спытаў, што робіць ля іхняга хлява Мацей.
— Ды, панімаеш, кура згубілася. Дабрэнная кура, можна сказаць,самая лепшая, то я во шукаю,— адказаў як бы нехаця Мацей. Нічога не сказаў Мацею Піліп, зрабіў выгляд, што паверыў. Ды і што ты скажаш — не злавіў за руку, не заві злодзеем...
Словам, не ляжала асабліва душа ў Піліпа да Мацея. Але выбіраць не даводзілася. Хто са сваёй вёскі, з тым Піліп і стаў у строй.
За начальніка ў іхняй камандзе быў ельніцкі настаўнік Капуцкі, маленькі і рухавы, бы ртуць. Пастроіўшы мабілізаваных, ён аб’явіў: давядзецца ў сваім апранні і па сваёй ядзе пеша дабірацца на другі бераг Дняпра. Там, за Дняпром, іх пераапрануць у вайсковае, дадуць зброю, пачнуць карміць.
— I ў бой? — спытаў са страхам Тхорык.
— Можа, і ў бой,— адказаў настаўнік,— Усё ад абставін будзе залежаць...
— Дык мы ж страляць не ўмеем...
— Прыпрэ, то хутка навучышся. Ці немец цябе, ці ты яго,— адказаў за Капуцкага нехта з мужчын Тхорыку.
3 Ельнікаў выйшлі ў той жа дзень. Адмахалі кіламетраў пятнаццаць, робячы праз кожную гадзіну невялікія прывалы-перакуры. У Піліпа нешта надта ж цёр, аж рэзаў пятку, на левай назе бот. I пераабуваўся разоў колькі, на кожным прывале, і анучу з правай нагі пераматаў на левую, а палепшыць так нічога і не ўдалося — бот па-ранейшаму цёр і цёр пятку. Увечары, калі спыніліся ў нейкай незнаёмай прыдарожнай вёсцы начаваць і Піліп разуўся, убачыў трошкі вышэй пяты крывавы падцёк — мазоль.
— Ум,— застагнаў Піліп,— Як жа мне заўтра рушыць у дарогу з такім мазалём?
Тхорык, з якім яны разам і на начлег у адну хату папрасіліся, пакруціў галавою, гледзячы на Піліпаву нагу:
— О-ё-ёй! 3 такім мазалём ты, Піліпе, далёка не зойдзеш...
Піліп і сам разумеў: ісці яму далей будзе нялёгка. Аднак духам не падаў.
— Разуюся і пайду. Босы.
— Хіба што босы,— і Тхорык загадкава, быццам з намёкам нейкім, засмяяўся.
— Чаму ты смяешся? — аж узлаваўся Піліп.
— Гы-гы,— гыгыкаў Тхорык.— Ваяваць — босы. Ты Капуцкаму мазоль пакажы, можа, не пагоніць цябе далей, дадому пусціць... Гы-гы!
Толькі зубы сцяў Піліп — не хацелася яму сварыцца, псаваць адносіны з суседам, Тхорыкам.
А назаўтра, калі прачнуліся, сапраўды не абуў на ногі Піліп боты, пайшоў на пастраенне босы. Капуцкі, убачыўшы Піліпа босага, сказаў:
— Трэба было ўчора вам, таварыш Дарошка, разуцца.
— He здагадаўся,— адказаў, хаваючы боты, Піліп.
У гаворку камандзіра з падначаленым умяшаўся Мацей Тхорык.
— Вы б адпусцілі. Хай бы да жонкі вяртаўся. Гы-гы,— не то параіў Капуцкаму, не то пакпіў з Піліпа ён.
Капуцкі злосна зыркнуў вачыма на Мацея Тхорыка і, так нічога не адказаўшы, пайшоў наперад каманды, a Піліп зноў сцяў зубы: зразумеў — з Тхорыкам рана ці позна, а пасварыцца давядзецца.
Ісці босаму, ды яшчэ ў страі, было нязручна. He відаць, куды ставіць нагу, ды і боязна, каб ззаду хто-небудзь ботам не наступіў на балючы мазоль, не садраў яго. Да таго ж гэты Тхорык... Гыгыкае ўвесь час, на нешта намякае, робіць выгляд, быццам нешта ведае такое, што ведае і
сам Піліп... I Піліп на першым жа прывале папрасіўся ў Капуцкага, каб яму ісці ззаду ўсёй каманды.
— Калі ласка, таварыш Дарошка, калі ласка...— дазволіў Капуцкі.
Наогул, як камандзір Капуцкі быў вельмі абыходлівы, клапатлівы. He адмаўляў і вады папіць ля калодзежа, міма якога праходзілі, і перакурыць у цяні пад дрэвам, калі тое трапляла блізка ля дарогі. He дзіва ж — настаўнік, прывык з дзецьмі лагодненька ды добранька ўсё рабіць. Але вольніцы асаблівай не дапускаў, напамінаў часта:
— Таварышы, не забывайце, дзе вы. Парадак павінен быць! Армія трымаецца на дысцыпліне. Дысцыпліне і парадку!
I ў паходзе, і на перакурах мужчыны гаварылі між сабою мала. Мо таму, што былі амаль незнаёмыя, дый кожны толькі што пакінуў дамоўку. He гаварыць людзям хацелася, а маўчаць — думаць, успамінаць — жонку, дзяцей, вёску, тое, з чым нядаўна раптоўна рассталіся...
I Піліп, ківаючыся поплеч з Тхорыкам, толькі зрэдку перакідваўся з ім словам. Пасля ж таго, як Капуцкі дазволіў яму прыстроіцца ў самы канец каманды і Піліп апынуўся поплеч з высокім і худым, што жэрдка, насатым чалавекам (чалавек гэты нечым нагадваў знешне Юліка Бязмена), ён і зусім цалкам аддаўся развагам пра дамоўку — паплыў, паплыў, быццам па рацэ, на хвалях успамінаў у сваю вёску.
«Што цяпер там?»
Бацька, канечне, куёўшыцца, як курыца на сметніку, на гаспадарцы. To плот папраўляе, то дровы сячэ і складвае ў паленніцу ля хлява, то разам з Хораю ў гародзе бульбу акапвае, грады поле. Гэты работу сабе заўсёды знойдзе... Знойдзе, чым яму заняцца, і Косцік. А Клаўдзя? Што тая робіць? Будзе, вядома, хадзіць, як і хадзіла раней, на працу ў калгас. А вечары, ночы? Пры ім, Піліпу, яна злыгвалася з іншымі мужчынамі. А цяпер, калі яго, Піліпа, дома няма? Воля бабе, куды хочаш, туды і ідзі...
Аж скрыгатнуў зубамі Піліп, ды так, што вісус, які ішоў, ківаўся збоку, прамовіў са спачуваннем:
— Што, нагу ўразіў — баліць?
Піліп не адказаў, толькі яшчэ больш унурыў галаву ў плечы. Падумаў сабе:
«Хай з кім хоча, з тым і злыгваецца, ліха з ёю. Вочы мае нічога не будуць бачыць, вушы нічога не будуць 156
чуць... Дый... Вельмі не паблудзіць... Няма з кім. Пазабіралі ж мужчын у войска...»
Але праз хвіліну засумняваўся, не пагадзіўся з апошнімі сваімі думкамі.
«Такая знойдзе. Другая, можа б, не знайшла, а Клаўдзя... Ого, каб такая ды не знайшла. 3-пад зямлі выкапае, дастане...»
Паліла, аж апякала вушы, сонца, пыліла, пыліла палявая дарога. Пыл лез у вочы, скрыпеў на зубах, асядаў на шыі, руках, твары. 3-пад шапкі ручаямі цёк, ліўся пот. Даймала, мучыла смага. Але ісці ўсё адно трэба было. I мужчыны, пасядзеўшы на ўзбочыне пад дрэвам ці проста на траве, зноў падымаліся на ногі, зноў ішлі і ішлі. Ішлі міма пасаджанай роўнымі радамі і ўжо абагнанай па другому разу бульбы, міма зялёнай, рослай, месцамі паклычанай ветрам і палёглай збажыны — жыта, ячменю, аўса. Ішлі, добра не ўяўляючы, куды і чаго, не ведаючы, што чакае іх наперадзе, там, куды яны ідуць...
IX
Пасля таго прыкрага вечара, калі ён, Косцік, пабіў акно ў хаце старога Куляша, калі трымаў ужо быццам за рукі Тасю, калі мог сказаць ёй усё, што хацеў, і не сказаў нічога, ён зненавідзеў сябе. Размова з братам Іванам, пагроза Веры Сымонаўны перадаць яго, Косціка, у суд трохі... не тое што напалохалі, а неяк быццам насцярожылі, астудзілі хлопца.
«Ліха яго ведае, так і да турмы недалёка»,— падумаў пра сябе Косцік.
Праца на заводзе ў Гудове яму не падабалася. Мо таму, што была яна аднастайная, не патрабавала ніякай развагі, выдумкі. Качай і качай бярвенне. Адно парэжуць, падавай другое. «Дзеля чаго я ў школе столькі гадоў вучыўся? Каб калоды качаць?» — думаў іншы раз, ідучы з Гудова ці ў Гудоў, Косцік. Але... Іншага нічога не аставалася, як качаць і качаць бярвенне. Бо байбусаваць, проста так без дай прычыны блукаць па вуліцы, лайдачыць... He, ні бацька, ні Іван не дазволілі б...
Кузя, Ігар і Эдзік не забывалі на Косціка. I ў абед, і ўвечары падыходзілі да яго, даставалі з кішэні карты.
— Ну як, згуляем сёння? — пыталі яны.
Косцік патупліваў у зямлю вочы, нічога не адказваў. Хацелася, ой як хацелася яму згуляць хоць раз, яшчэ
хоць раз у ачко. I не проста згуляць, а выйграць. Каб не яны, збрады, з яго смяяліся, а ён, Косцік, з іх... Але... У кішэнях у яго гуляў вецер, не было ні капейкі. Прасіць у бацькі... He, не будзе ён, Косцік, прасіць болей грошай у бацькі. I так лёгка яшчэ выкруціўся за тыя, што на шапку бацька даваў, а ён, Косцік, у карты прайграў. Сказаў, што згубіў, і бацька... Паверыў. А мо... Выгляд зрабіў, што паверыў...
— Баязлівец,— кпілі і разам з тым падзадорвалі Косціка новыя сябры,— Зайчык... Кролік...
«Пачакайце, я пакажу вам, хто я!» — марыў-пагражаў у думках Косцік.
А аднавясковец Саўка Лапаць, які таксама працаваў на пілараме, неяк узлаваўся.
— Кыш адсюль, абармоты,— прыкрыкнуў ён на прыставал.— Прычапіліся ўжо! Хлопец, можа, чалавекам стаць хоча, а вы... Куды яго цягнеце? У яму?!
Запісак Тасі Косцік больш не пісаў. Перастаў ён і ля акна стаяць штораніцы, каб убачыць, як Тася будзе ў школу ісці. Пачаліся ж экзамены, і Тася хадзіла ў школу ўжо не кожны дзень. I яму, Косціку, трэба было снедаць ды спяшацца ў Гудоў, каб не спазніцца, у час заступіць на змену. Дый... Неяк не па сабе, непамысна было на душы пасля ўсяго, што адбылося.
«Дурань, абэлтух я,— упікаў сябе Косцік.— He ўмею нават з дзяўчынаю пагаварыць...»
Неаднойчы шчымела ў Косціка ў грудзях, неаднойчы хацелася забыцца на ўсё і пабегчы да хаты старога Куляша. Хоць бы, здаецца, здаля паглядзець на Тасю, адным краёчкам вока... А раптам і яна ўбачыць яго, Косціка, раптам даруе ўсё, загаворыць... 0, якое б гэта было шчасце, якая радасць!
Але ён, Косцік, пераадольваў у сабе гэтае жаданне, не ішоў за грэблю, на Замосце. Чаму — ён і сам не мог сказаць. Ці то не дазваляў яму гонар, ці то іншае што кожны раз стрымлівала яго. «Дый, урэшце,— думаў ён,— хай і Тася надта не задаецца. Дачка настаўніцы, дык і заважнічала, нос задрала...»
Пачалася вайна, і ён, Косцік, нібы абнавіўся, ажыў, скінуў з сябе той цяжар, што давіў, гнёў яго, стаў зноў тым Косцікам, якім быў і да таго, як выключылі са школы. Сіла, спрыт так і пёрлі з яго. На заводзе, у Гудове, ён рабіў усё, што яму ні загадвалі. Памагаў у гаспадарцы і дома, бацьку. Ахвотна памагаў, без прынукі. I ў магазін з
бацькам і Піліпам у першы дзень вайны Косцік з радасцю хадзіў. I быў там надта ўзбуджаны, паказаў бацьку і брату Піліпу, на што ён здатны. Вырваць у кагось што, схапіць ці пралезці туды, куды не кожны пралезе,— гэта, як здалося Косціку, яго стыхія. Бацькава пахвала натхніла Косціка. «Пачакай, тата, я яшчэ і не тое магу»,— думаў Косцік. Адзінае, пра што Косцік шкадаваў, дык гэта — што яго спрыту, яго ўмення пралазіць туды, куды, здавалася б, ніхто не пралезе, не бачыць Тася. «Калі б яна ў магазіне была, калі б мяне бачыла! Можа б, і яна падабрэла, гнеў змяніла на літасць...»
Так, у працы, роздумах-развагах, і ішлі, міналі за днём дзень, за днём дзень...
Пра тое, што Вера Сымонаўна забрала Тасю і кудысьці паехала з Вялікага Лесу — ці не назад у Мінск,— Косцік даведаўся пазней за іншых. Даведаўся выпадкова. Ен, Косцік, правёўшы разам з усімі на фронт мабілізаваных, развітаўся з братамі Піліпам і Іванам і сумны, маркотны, як і ўсе ў той дзень былі, вяртаўся ў вёску. I напаткаў зусім выпадкова свайго аднакласніка Юрку Раманюка — у Юркі ніхто на фронт не ішоў, бацька яго быў белабілетнік, але ён, гэтак як і большасць падлеткаў, быў таксама на провадах, за вёскаю.
— Ну, як ты? — спытаў у Косціка Юрка, спытаў, як падалося Косціку, не таму, што яго гэта надта цікавіла, a каб не маўчаць, нешта сказаць.
— Я?..— спахапліва адказаў Косцік.— Нічога, на заводзе ў Гудове працую. А ты?
— Я экзамены толькі што паздаваў.
— I як? На пяцёркі?
— Цяжкія сёлета экзамены,— заківаў стрыжанаю галавою Юрка.— Ніхто з нашых на пяцёркі не паздаваў. Адна Тася Несцяровіч... Ды яе нашай і не назавеш. Прыехала і паехала.
— Куды паехала? — аж рот разявіў ад нечаканасці Косцік.
— Ф’ю-ю,— свіснуў Юрка.— А ты і не ведаў? У Мінск паджгала. Вайна пачалася, дык і паджгала.
— He можа быць, брэшаш! — не паверыў Косцік.
— Што я, сабака, каб брахаць,— пакрыўдзіўся Юрка.
I не стаў больш ні пра што расказваць, гаварыць з Косцікам. Завярнуўся і пайшоў адзін дадому. А Косцік, пастаяўшы і падумаўшы, усё ж не паверыў Юрку.
«Пакпіць, няйнакш, з мяне захацеў. Аднекуль, мабыць, пачуў, што неабыякавы я да Тасі. I цвеліцца...»
Дайшоў да Куляшовай хаты, сеў насупраць на лавачку. Доўга глядзеў на выбітае, прыкрытае кавалкам фанеры акно — верыў і не верыў, што Тасі няма ў Вялікім Лесе, паехала яна.
«Няўжо Юрка не зманіў, праўду сказаў?»
Куляшоў двор быў абгароджаны невысокім, рэдкім, месцамі падгнілым і паламаным штакетнікам. 3 вуліцы двор праглядаўся ўвесь, аж да самага поплава. У двары раскашоўвалася бульба, плёўся гарбузнік, лапушылася некалькі каліўяў сланечніку. Пад старою галлістаю яблыняй — з дрэў яна адна расла ў гародзе — у пяску капашыліся, кешкаліся куры. Ад яблыні да хлява была працягнута вяроўка — на ёй, мабыць, вешалі сушыць на сонцы памытую сваю апратку Вера Сымонаўна і Тася. Бліжэй да хлява, на трасочніку, зелянеў тытунь — стары Кулеш курыў яшчэ, таму садзіў штогод тытунь. I не проста тытунь, а мультан — курцы казалі: такога духмянага і моцнага тытуню, як у Куляша, ні ў кога ў Вялікім Лесе няма. «Бо вяліць, сушыць умее!»
3 гадзіну праседзеў Косцік на лавачцы насупраць Куляшовай хаты — старой ужо, з’едзенай шашалем, пакрытай парослым зялёным мохам чаротам. Ды ўпэўніцца, праўду казаў яму Юрка ці маніў, так і не змог.
«Мусіць, такі праўду. Бо выйшаў бы хоць хто з хаты на падворак. A то... Ніхто не выходзіць, не паказваецца нават».
Паволі пабрыў дадому, адчуваючы, як траціцца цікавасць да ўсяго, чым дагэтуль жыў, што яго радавала, мучыла, хвалявала. Быццам забраў, украў у яго хтосьці нябачны гэтую цікавасць, панёс невядома куды.
«Чаму б гэта? Няўжо, што Тася паехала?.. А мо што Піліп, Іван на фронт пайшлі?..»
Бацька быў дома — чакаў Косціка, каб абедаць...
— Дзе ета ты валочышся? — спытаў ён у сына, калі той пераступіў парог хаты. Спытаў не строга, не злосна.
— А што, хіба я трэба? — падняў вочы, паглядзеў спадылба на бацьку Косцік.
— He, не таму пытаю... Проста сказаць хачу — адзін ты ў мяне астаўся. Адзін. Было трое, а цяпер ты адзін...
— Ну дык і што? — не зразумеў бацькі Косцік.
— Нічога...
Бацька, мусіць, пра нешта сваё думаў, хацеў паведаміць Косціку важнае, тое, што яго клапаціла, хвалявала. Але да Косціка тое важнае, бацькава, што той хацеў сказаць, не дайшло.
Хора дастала з печы чыгун, наліла ў міску шчаўе. Бацька з сынам моўчкі селі за стол абедаць.
X
Васіль Кулага быў не з тых людзей, якія прымаюць усё, што б ім ні сказалі, на веру. Пачуўшы пра што-небудзь, ён гадзінамі, a то і суткамі думаў і думаў, пакуль не пераконваўся, дзе праўда, а дзе мана, так, толькі так трэба было тое рабіць ці... Ці можна было б паспрабаваць зрабіць інакш. Дзіваваўся іншы раз з Івана Дарошкі, як той лёгка і хутка, ані не сумняваючыся, пагаджаецца ці не пагаджаецца з кім-небудзь, бярэцца рабіць адно і адкідвае як непатрэбнае, няслушнае другое. Яму, Васілю, перш чым прыняць нейкае пэўнае рашэнне, патрэбен быў час. Час на роздум. Працуючы ў сельсавеце сакратаром, ён нікому ніякай паперкі вось так, з ходу, з першага разу не даў на рукі, не падпісаў. «Добра, добра,— бывала, скажа ён таму, хто ў яго нешта просіць.— Прыйдзіце заўтра, я сам падумаю і з начальствам параюся...» I думаў сам, раіўся з начальствам — хадзіў да Івана Дарошкі. Таго на пачатку іх сумеснай працы злавала непаспешлівасць, a то і марудлівасць, залішняя перасцярога сакратара. «Мог бы мне пра гэта і не дакладваць»,— казаў ён Васілю. Але паступова Іван Дарошка прывык да Васіля, убачыў, мусіць, нават карысць у такіх радах-узгадненнях — ён як старшыня сельсавета заўсёды ў курсе ўсіх падзей, ведае, што каму з людзей трэба, што каго хвалюе. Ды пасмейвацца, нязлосна кпіць з Васіля не пакінуў. Гэта і аддаліла іх, не давала сысціся бліжэй, пасябраваць. I разам з тым... Доўгае жыццё ў адной вёсцы, праца ў сельсавеце з’ядналі іх, яны ўжо не маглі абысціся адзін без аднаго. Асабліва Васіль прывык да Івана. Нават калі старшынёй калгаса выбралі, не мог прыняць ні аднаго рашэння, не параіўшыся з Дарошкам. Мо таму, што ведаў: Іван Дарошка сябруе з сакратаром райкома партыі Багавіком і ўзгодненае рашэнне з Іванам Дарошкам набывала як бы ўзгадненне і з сакратаром райкома. Дый цяжка было яму, Васілю Кулагу, былому сельсавецкаму работніку, кіраваць калгасам. Ён і не хацеў,
не згаджаўся нізашто ісці старшынёй. Але райкому патрэбен быў чалавек. Калгас не мог быць без старшыні. Той жа. што быў дагэтуль, Рыгор Бяда, папрасіўся вызваліць яго ад пасады, граматы малавата ў чалавека, ды і стары, гады бралі сваё. I Васіля не тое што ўгаварылі, а проста паставілі, і ўсё. He, дэмакратыя была захавана — правялі сход, рэкамендавалі калгаснікам, калгаснікі за Васіля прагаласавалі, нават паапладзіравалі даволі дружна — маўляў, як жа, ведаем яго, свой чалавек. Але Васіль Кулага нібыта і крыўду затаіў на Івана Дарошку: «Выжыў з сельсавета, быццам я яму замінаў».— «Людзі павінны расці. A то што ж палучаецца — усё жыццё праседзіш у маіх падначаленых. Ідзі на самастойную работу. А раптам талент кіраўнічы ў цябе прарэжацца. Калгасу выгада, а табе слава»,— казаў Іван, угаворваючы Васіля ісці на павышэнне. Васіль жа лічыў, што ён сваёй марудлівай непаспешлівасцю надакучыў Івану і той папросту захацеў ад яго пазбавіцца. I крыўдаваў на Івана Дарошку ў глыбіні душы, хоць выгляду і не падаваў. Вайна, размова з сакратаром райкома Багавіком, тое, што ўсіх мужчын з Вялікага Лесу мабілізавалі, а іх з Іванам Дарошкам пакінулі дома,— усё гэта не тое што зблізіла, а нават здружыла Васіля з Іванам. He праходзіла і дня, каб яны не сустрэліся, не пагаварылі, не абмяняліся навінамі. Цяпер ужо не толькі Васіль Кулага заходзіў да Івана Дарошкі ў сельсавет, а Іван часцяком наведваўся ў кантору да старшыні калгаса.
— Ну як ты? — звычайна пытаў Іван у Васіля.— Прывыкаеш?
— А дзе ты дзенешся,— адказваў той.— Да чаго толькі чалавек не прывыкне! I да старшынства я прывык, і да таго, што вайна ідзе... Можа, чуў, што там, на фронце?
Газеты ў Вялікі Лес ужо не прыходзілі. He прыходзілі і пісьмы. Радыёпрыёмнік так і не працаваў — ніхто нідзе не мог дастаць батарэй. Добра, што была яшчэ сувязь з Ельнікамі і Іван зрэдку пазваньваў у райком, каб даведацца, дзе што робіцца, пачуць хоць якое слова пра тое, што там, на вайне, на фронце. Раман Платонавіч Багавік нічым усцешыць свайго даўняга сябра не мог — немцы наступалі, нашы войскі стры.млівалі іх, вялі цяжкія, кровапралітныя баі. I Іван Дарошка пераказваў Васілю Кулагу, што чуў ад сакратара райкома.
— Павінен жа ў вайне пералом быць! — упэўнена казаў Васіль Кулага.— He можа такога быць, каб Гітлер нас пабіў!
— I я так думаю,— ківаў галавою Іван Дарошка,— Аднак жа, бачыш... Адступаюць пакуль нашы...
Васіль пахудзеў за гэтыя дні. Твар яго завастрыўся, і без таго вялікі нос быццам яшчэ пабольшаў; на лобе ляглі складкі-барозны, якіх Іван раней не заўважаў у Васіля. I вочы гарэлі ўвесь час нейкім незразумелым агнём. Хапала, хапала Васілю работы ў гэтыя дні. Трэба было арганізаваць нарыхтоўку сена, скасіць і застагаваць лугі. У калгасе была толькі адна конная касілка, ды і не пусціш яе касіць у куп’істае балота. Усіх, хто толькі ўмеў касіць — падлеткаў, дзядоў, жанчын,— паставіў на ногі Васіль. Ды справіцца з сенаваннем, з той работай, з якой ледзь спраўлялася вёска ў тыя гады, калі дома былі ўсе мужчыны, не мог калгас. I Іван Дарошка з’ездзіў у Гудоў, арганізаваў нядзельнік — усе рабочыя завода і чыгуначнай станцыі, якіх не забралі на фронт, прыйшлі на балота. 1 касілі, і граблі, і копы зносілі, і стагі кідалі. Якраз і з надвор’ем пашанцавала — сухі, цёплы, сонечны выдаўся дзянёк. Так што дзякаваў, вельмі ж дзякаваў Васіль Кулага гудоўцам, а заадно — і Івану Дарошку.
— Што б я без цябе рабіў? — гаварыў, прызнаваўся Васіль Кулага Івану.— А так... Калі што якое — іду да цябе...
— Кінь,— аднекваўся Іван Дарошка.— Адну ж справу робім, дзеля таго нас і пакінулі тут, каб працавалі...
— Але ж калгас у цябе не адзін. I ўсюды ўвага твая трэба.
— I астатнім калгасам я памагаю чым магу. У «Сейбіце» сход агульны днямі правялі.
— Сур’ёзнае што?
— Ды не, сенаванне раней за іншыя калгасы скончылі. Упершыню за ўсю гісторыю. Хацелася павіншаваць лк>дзей, падахвоціць...
— 3 сенам і мы так-сяк справіліся,— радаваўся Васіль.— Але ж і жніво не за гарамі...
— I с.а жнівом управімся,— упэўнена гаварыў Дарошка.— Людзі, як шчыруюць людзі! Што ні скажы — зробяць.
— Ага,— згаджаўся з Іванам Васіль Кулага.— Проста аж дзіву даешся. Усе такія панятлівыя, разумеюць з паўслова... He тое, што было. Па падваконню бегаць не трэба.
— А ты ж баяўся. Помніш, як з Ельнікаў дадому вярталіся... Гора людзей яднае...
— I раз’ядноўвае,— сумна ківаў галавою Васіль, намякаючы на тое, чаго Іван не разумеў.
— Пра што ты? — пытаўся Іван Дарошка.
— Ды ўсё пра тое ж. Як ты, а я сваіх людзей добра ведаю. Надта ж легкаверныя ёсць сярод іх. I недавольныя...
— Чым недавольныя?
— Ці мала чым?.. Калгасам. Намі з табой. Крутавата мы абыходзіліся з некаторымі. Чуць што не па-нашаму — пагражалі, a то і раскулачвалі, высылалі.
— А што было рабіць? — Іван аж злаваўся.— Ім як лепей хочаш. А яны... Нібы тыя валы — занатурацца, і хоць што з імі... Іх у рай вядзеш, а яны думаюць — у пекла...
— Яны сяляне. Цёмныя, непісьменныя. Іх не прымушаць, а пераконваць трэба.
— Дык жа пераконвалі! Сходаў колькі правялі!
— He сходамі іх трэба пераконваць.
— А чым жа?
— Іншым. Калі калгас выгада, то каб кожны бачыў, што гэта выгада. I сам папрасіўся. А мы спяшаліся, нам абы хутчэй... Беднякі пайшлі, дык мы серадняка падганяць узяліся. «Давай стопрацэнтную калектывізацыю!» — і конча. Далі. I што?..
Іван Дарошка ўсміхаўся.
— Паслухаеш цябе, Васіль. дык ва ўсім усумнішся, нават у тым, у што верыў і верыш. Рэвізіяніст ты!
— А ведаеш, што і Маркс у сім-тым сумняваўся. I Ленін. Дзякуючы таму, што сумняваліся яны ў тым, што створана было да іх, і нарадзілася тое — а ці нельга зрабіць нешта інакш, ці нельга жыць па-другому?
— Бывае, думаць няма калі — рабіць трэба.
— I я таксама раблю іншы раз гэтак жа, як і ты, добра не падумаўшы. На жаль. А потым падумаю і бачу: можна было зрабіць інакш, паспяшаўся...
— Так, Васіль, было і будзе. Усяго ніколі не прадбачыпі і не ўлічыш. Робячы нешта, здараецца, і не так зробіш. He памыляецца той, хто нічога не робіць.
— А калі памылка на памылцы? Дый... Ці на дабро ўсё тое, што мы рабілі?..
— Пра што ты?
— Ды і пра калгасы гэтыя... I пра ўсё астатняе... Жылі людзі стагоддзямі, няхай бы і жылі... Дык мы перарабіць усё захацелі... На свой лад... Цара скінулі, разбурылі
царкву, веру ў бога знішчылі... А ўзамен... Што далі ўзамен?..
— Гм, насупліваўся Іван.— Што было, тое было — не пераробіш. Ды і пра іншае сёння думаць трэба. Вораг жа, акупант на нашай зямлі, Радзіма, народ у небяспецы...
Гутаркі-спрэчкі між Васілём Кулагам і Іванам Дарошкам канчаліся заўсёды мірна. Ад агульных разважанняў звычайна пераходзілі да больш канкрэтных, надзённых спраў.
— Ну, падабраў ты людзей гавяду гнаць?
— Думаеш, усё ж давядзецца яе гнаць? — пытаў у сваю чаргу ў Івана Васіль Кулага.
— Казаў жа Раман Платонавіч, каб гатовы былі.
— Дык мы і гатовы. Хомка, думаю, не адмовіцца...
— Аднаго Хомкі мала.
— Жанчын падбяром.
— У жанчын — дзеці.
— А мы бяздзетных. Клаўдзю, скажам, тваю братавую, яшчэ сяго-таго пашукаем. Камсамольцаў, моладзь...
— Ты гаварыў з кім-небудзь пра гэта?
— He, навошта ж паніку сеяць. I так прайдзіся па вёсцы — чаго толькі не пачуеш. Радыё працуе.
— Якое радыё? — насцярожваўся, цікавіўся Іван Дарошка.
— Бабскае. I ведаеш, мы вінаваты, што далі прастор гэтаму радыё. Трэба было ўсё ў свае рукі ўзяць.
— Як ты што возьмеш у свае рукі, калі мы самі нічога не ведаем. Дый тое, што на франтах робіцца, не суцешыць нікога. Наадварот.
— Усё адно ад людзей праўды не схаваеш. Так бы яна ішла ў нашым вытлумачэнні, савецкім. А так яна ідзе... Сам ведаеш... Іншы раз нават у варожым. Хто што хоча, тое і плявузгае.
— Сход хіба сабраць?
— Можна і без сходаў... Зводкі з фронту хоць бы дзе вывешваць. Хай бы чыталі людзі, ведалі...
«А ён, Кулага, з галавой! — адкрываў новае і новае для сябе ў Васілю Іван Дарошка.— Толькі чаму ён цяпер так язык развязаў, гаворыць са мной, раіць. А тады, як працавалі разам у сельсавеце, маўчаў. Дакладзе, што трэба, паслухае маю думку — і ўсё».
Неяк, калі былі ўдвух, Іван спытаў у Васіля:
— Слухай, а чаму ты раней нічога мне не раіў, маўчаў?
— Калі — раней?
— Ды як працавалі разам. У сельсавеце.
Васіль скрывіў губы ў мілай дабрадушнай усмешцы. — Шчыра сказаць табе?
— Вядома, шчыра.
— Баяўся раскрывацца, баяўся гаварыць, што я думаю.
— Чаму баяўся? He верыў? Мне не верыў?
— Табе-то я верыў. Але...
Васіль памаўчаў.
— Ну-ну, што ў цябе там за «але»?..
— Былі хвіліны такія, калі і сам сабе іншы раз не верыў. Асабліва, як раскулачванне ішло... Ды і потым... Ворагаў жа ўсюды шукалі. Як толькі зрабіў што не тое ці сказаў, так і вораг.
— А цяпер хіба змянілася што?
— Яшчэ і пытаеш, быццам не ведаепі, трос і трос кудлатаю вялікаю галавою Васіль Кулага.— Мы з табою, можна сказаць, удвух асталіся. I што нас чакае наперадзе — адзін бог ведае. I таму не маем права памыляцца. Бо памылка — смерць!..
XI
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка!
Мы ў адчаі. Маці кажа: ці не вярнуцца нам назад, у Вялікі Лес? Я не згаджаюся, цверджу сваё — нам трэба дабірацца ў Мінск, бо там — наша дамоўка, там — ты...
Мы ўжо даўно не едзем, а ідзём. Той цягнік, на якім мы ўцяклі з Гомеля, некалькі разоў бамбілі, абстрэльвалі нямецкія самалёты. Амаль у кожным вагоне забітыя, параненыя. У нашым — загінула правадніца. Куля трапіла ёй у галаву. I правадніца ляжала ў тамбуры на праходзе, пакуль яе, акрыўшы белым прасцірадлам, не вынеслі на нейкай станцыі. Правадніца была маладая, светлавалосая, з яснымі блакітнымі вачыма. Перад гэтым яна бегала па вагоне, жартавала, смяялася, супакойвала тых, хто ўпаў у паняверку, спалохаўся вайны. I раптам... Яе няма, мёртвая. Страшна! Ды тады, калі ў нашым вагоне забіла правадніцу, мы ўсё ж, нягледзячы на бамбёжку, абстрэлы з самалётаў, ехалі. He так, як раней,— гадзінамі стаялі на станцыях і нават у полі, але ехалі. I калі спыніўся цягнік зноў — каля лесу, пры выгінастай, пятлястай рэчачцы, мы пачалі выглядваць з акон — што здарылася, чаму цягнік спыніўся? Некаторыя павыходзілі з вагонаў. Выявілася — наперадзе
разбураны мост. Машыніст, чыгуначнікі, сабраўшыся разам, пачалі раіцца, што далей рабіць. I тут... 3 лесу, што быў насупраць мастка, па наіпым эшалоне застрачылі з кулямётаў і аўтаматаў. Усе, хто быў у вагонах і ля вагонаў, кінуліся ўцякаць. I мы з маці таксама пабеглі. He ў той бок, дзе быў лес, а ў другі, дзе была пасаджана радамі бульба, было поле і куды беглі ўсе людзі. Натранілі на дарогу, па ёй дабрылі да шашы. Да цягніка ніхто ўжо не вяртаўся. I мы з маці таксама не вярталіся. Па шашы бясконцым патокам ііплі людзі. 3 клункамі, дзецьмі. Сёй-той ехаў на падводзе, гнаў паперадзе сябе карову. Мы з маці таксама ўліліся ў гэты паток. Калі звечарэла, пачало цямнець, мы хацелі спыніцца, дзе-небудзь пераначаваць. Але тыя людзі, з якімі мы ішлі, не параілі рабіць гэта. Бо, як нам сказалі, удзень шашу абстрэльваюць і бамбяць самалёты. Да таго ж па людзях адкрываюць агонь парашутысты і дыверсанты, якіх наскідвалі ўсюды з самалётаў немцы. Так што вельмі можа быць, што і цягнік наш затрымалі тыя ж парашутысты-дыверсанты. Вось як, татачка! Таму ўсю ноч мы ішлі і ішлі. Пастамляліся — ледзь ногі валаклі. I згаладаліся-згаладаліся. Мы ж, калі ўцякалі з вагона, сумачку з ядою з пярэпалаху забыліся захапіць. Уранні, як толькі пачало днець, і сапраўды наляцелі на нас самалёты. 3-за лесу. Нізка-нізка апусціліся над шашою: я нават лётчыка ўбачыла ў адным. Праляцелі далей, мы думалі, нас не зачэпяць. Але праз якую хвіліну самалёты вярнуліся. I пачалося такое, што і расказаць не ведаю як табе. Апусціўшыся ледзь не на самую шашу, сама,лёты касанулі па нас з кулямётаў. Мы кінуліся хто куды, урассыпную. Маці пабегла ў адзін бок, я ў другі. Упала ў нейкі раўчук, закрыла вочы рукамі і ўнурылася, ушылася ў зямлю. Пачулася некалькі выбухаў, як пасля казалі — самалёты скінулі на шашу не то невялікія бомбы, не то гранаты...
Праўда, самалёты доўга не віселі над шашою, неўзабаве паляцелі. Я ўсхапілася на ногі, пабегла шукаць маці. I ўбачыла распластаных на шашы і паўз шашу людзей. Мужчын, жанчын, дзяцей... Яны былі параненыя ці забітыя. Тыя, хто быў паранены, крычаў, енчыў, плакаў... Асабліва жанчына адна, міма якой я бегла і якой куля пацэліла ў нагу. «Памажэце, людцы добрыя, памажэце...» Падбегла я да жанчыны, а там, сярод іншых людзей, і мама. Мы плакалі абедзве, радыя, што нас не зачапілі кулі, што мы жывыя. Схіліліся над жанчынай параненай, узя-
ліся перавязаць ёй нагу. Маці падрала сваю кашулю, бінтавала рану. Але кроў не спынялася, аж свістала... Мы не ведалі, што рабіць. Да нас падышлі яшчэ людзі, адзін дзядзька нагнуўся над параненай, вяроўкай пераціснуў нагу. He ведаю, удалося спыніць кроў ці не, бо ў гэты час з-за лесу зноў вынырнулі самалёты. Штук шэсць. Татачка, каб ты бачыў, што яны выраблялі. Мо разоў з дзесяць пралятвалі нізка-нізка над шашою сюды-туды і кожны раз страчылі з кулямётаў, кідалі бомбы. Дзіву даёмся, як мы і жывыя яшчэ ўцяклі з таго пекла — шашы...
Цяпер прыбіліся ў лясок, сядзім пад старым галлістым дубам. Вяртацца назад на шашу баімся. Баімся ісці і па звычайнай прасёлкавай дарозе. Мусіць, будзем ночы чакаць, каб далей прабірацца. Спаць не хочацца ані, хоць і не спалі ўночы. Маці плача, а я ўзяла з сумачкі сшытак свой і, схаваўшыся за карысты камель, размаўляю вось, татачка, з табою, расказваю, у які нерат мы трапілі. Можа, маці і праўду кажа: не трэба было нам нікуды ехаць з Вялікага Лесу. Але ж хто мог ведаць наперад, што здарыцца такое. Гэта ж ні праехаць ні прайсці — усюды на дарогах лютуюць фашысты. Вяртацца назад? Але і там, там што? У Гомелі бамбілі, тут бамбяць...
Словам, татачка, не ведаю, як і дабяромся мы да Мінска. I ці дабяромся наогул, ці не заб’юць нас у дарозе? Ды і ў Мінску што? Можа, і там бамбяць і абстрэльваюць з самалётаў немцы? Баімся, каб ты хоць не загінуў. A то прыйдзем у Мінск, а ты... He, не, татачка! Без цябе ж і жыць нам з маці не захочацца. I жывём толькі, бо надзея ў душы цепліцца — ты ў Мінску, мы з табою ўбачымся, пагаворым, як гаварылі заўсёды. А то я вось гавару, гавару, а голасу твайго не чую. Уяўляю толькі, як глядзіш на мяне, ціхенька так, быццам нават трошачкі хітраваценька ўсміхаешся... I ўсё. А калі цябе... I надзеі ніякай... Слёзы не даюць мне далей пісаць, таму на сёння... Бывай, татачка! I жыві, жыві, чакай нас! Можа, мы ўсё ж да цябе як-небудзь дабяромся. Быць таго не можа, каб не дабраліся!..
XII
Каманда, у якой разам з іншымі мабілізаванымі ішоў Піліп Дарошка, на трэція суткі ў поўдзень дасягнула Дняпра. Магла каманда і раней дабрацца да ракі, калі б не спёка, калі б мабілізаваныя былі больш вопытныя хадакі, не панамульвалі, не пазбівалі ног. А то ж амаль кожны
другі ці кульгаў, ці ішоў зусім босы, несучы чаравікі альбо боты, перакінуўшы цераз плячо. Ды і не здагадаўся Капуцкі ўзяць з сабою падводу, якая б везла торбы. А мог жа ўзяць, як гэта зрабілі іншыя.
Пераправіцца на той, другі бераг Дняпра, таксама, як выявілася неўзабаве, было не проста. Ледзь прычальваў паром. на яго апантана кідаліся з усіх бакоў людзі. 3 дзецьмі, клункамі, мужчыны і жанчыны. Адкуль толькі і назбіралася тут столькі людзей! Вокам не ахапіць. I ўсе кудысьці спяшаюцца, ніхто і хвіліны чакаць не хоча. На паром налазіла так, што ён плыць не мог. Ніхто сам па сваёй ахвоце не хацеў сыходзіць, таму падоўгу ўпрошвалі адзін аднаго, каб хоць хто пакінуў паром. Але людзі, знявераныя, не згаджаліся — сварыліся, крычалі, плакалі, гнулі мацюкі. Крык стаяў — як у гамарні. Неразбярыха расла з кожнай гадзінай, бо людзей на пераправе большала і большала, яны прыбывалі, як, бывае, прыбывае ў разводдзе ці ў зліву вада. Прычым прыбывалі не толькі мабілізаваныя, а і вяскоўцы — з каровамі, з хатнім скарбам за плячыма ў вузлах — клятчастых посцілках, абрусах...
Капуцкі, высветліўшы, што на пераправе няма ніякай чаргі, паспрабаваў сам яе навесці. Але яму гэта не ўдалося — людзі, напалоханыя, знерваваныя, нікога не слухаліся. I ён, накрычаўшыся, намахаўшыся рукамі, вярнуўся ні з чым да свае каманды. Правёў мужчын да самай ракі, даў ім спачыць — пасядзець, паляжаць на траве,— ад вады надта ж прыемна павявала халадком, свежасцю. Потым пастроіў зноў каманду, спытаў, хто з мабілізаваных умее плаваць. 3 сарака двух чалавек умелі плаваць толькі дваццаць сем...
— Эге,— пачухаў патыліцу Капуцкі.— А я, грэшным дзелам, палічыў, што мы і без парома абыдземся. Ажно...
Аддаўшы загад «вольна», ён зноў кінуўся да парома, зноў паспрабаваў навесці на пераправе парадак. Ды з гэтага зноў нічога не выйшла.
— Што ж, братва,— сказаў Капуцкі, вярнуўшыся да каманды,— Навесці тут парадак наўрад ці зможа хто. Ды і задача ў нас іншая — нам трэба пераправіцца на другі бераг. Бачыце вунь там,— паказаў ён рукою за раку,— дрэва. Злева, дзе поле...
Усе як адзін паглядзелі туды, куды паказваў Капуцкі: сапраўды, там, непадалёку ад акуратных загончыкаў бульбы, зелянела раскідзістае, галлістае дрэва — грушадзічка, а можа, нават малады шатрысты дубок.
— Ля таго дрэва — збор.
I павёў каманду да парома, які акурат прычальваў да берага.
Піліп не хацеў адставаць, пайшоў разам з усёй камандай да парома. Але як толькі ўлез у людскі натоўп, яму нехта наступіў ботам на нагу. Ад болю Піліп войкнуў.
— Пачакай, сусед,— пачуў ён над самым вухам голас Мацея Тхорыка.— He рвіся паперад бацькі ў пекла...
I ледзь не сілаю, схапіўшы за плячо, пацягнуў Піліпа з людской сумятні.
Калі, задыханыя, успацелыя, апынуліся зноў на вольным ад людзей месцы, хвілін колькі моўчкі стаялі і глядзелі, як прабіраліся да парома людзі, кожны імкнучыся трапіць туды першы, адзін аднаму перашкаджаючы — з крыкам і нейкай не то ашалелай радасцю, не то злосцю. Мацей Тхорык плюнуў сабе пад ногі.
— Цьфу, і куды так рвацца?..
— Вядома — на той бераг,— адказаў Піліп: яму, бедаку, не да таго было, каб разважаць,— нехта здзёр, раздавіў мазоль, і жывая рана балела так, што хоць на сцену лезь.
— А я думаў...— зноў нешта нібыта недагаворваў, цадзіў скрозь зубы Мацей Тхорык.
— Што ты думаў? — перавёў свае вочы на непаголены, аброслы чорнай шчэццю твар суседа Піліп.
— Ды... Што знарок ты нагу нацёр...
— Як ета — знарок?
— Ну-у...— не казаў, марудзіў Мацей,— Кеб на хронт не пагналі, дадому пусцілі... А ты... У героі лезеш...
— У якія героі?
— Ды ў тыя, што і ваш Іван... Хадзем, пакуль не позна, адсюль, падарожніку да раны прыкладзі... A то нарваць можа, нагу зусім разнясе. 1 не ступіш...
У апошніх словах Мацея Тхорыка была праўда. Перш чым перапраўляцца на другі бераг ракі, трзба было нагу ратаваць.
Адышліся ад пераправы, знайшлі ядранага, лапушыстага падарожніку, прылеглі на траву. Прамыўшы слінаю лісток, Піліп прылажыў да нагі, на месца сцёртага мазаля. Але боль не сунімаўся, рана аж тузала. I Піліп, і Мацей Тхорык маўчалі, не адрывалі вачэй ад ракі — была яна тут, на пераправе, шырокая, паўнаводная. Кусты ніцай лазы копнамі падыходзілі да самай вады. Але дзе-нідзе берагі былі і голыя. парослыя толькі асакой, шылегам, аерам,
блёкатам, чаротам, a то і зусім жоўтыя, пясчаныя, зрывістыя. На самую рачную роўнядзь аж няможна было глядзець — ад яе люстравалася, адбівалася сонца, сляпіла вочы.
Паром між тым, нагрузіўшыся, паволі, цяжка адчаліў ад берага. Паспакайнела трохі, крык і галас пацішэў. Людзі хто аставаўся стаяць ля ракі, хто адыходзіўся, каб прысесці ці прылегчы. Праляцелі, пранесліся нізка, ледзь не кранаючыся крыламі вады, дзве, адна пры адной, дзікія качкічыркі.
— Піліп,— адарваў першы свае вочы ад ракі Мацей Тхорык,— ты і праўда думаеш перапраўляцца на той бераг?
— А як жа? — паглядзеў непаразумела на Мацея Піліп.
За тры дні ў дарозе Мацей Тхорык пахудзеў, стаў падобны з твару на вераб’я — нос ды вочы.
— А я...— не казаў, цягнуў Мацей,— Думаю, варта ета рабіць ці не варта?
— Дык жа ніхто не пытае. Трэба!
— Каму трэба?
— I табе, і мне... Усім нам.
— Усім, кажаш. Умгу,— ныдзвеў, як надакучлівы камар над вухам, Мацей. Уздыхнуў, акінуў вачыма раку, нібыта змераў яе шырыню, і сказаў: — На той бераг цяжка перапраўляцца. А з таго — на еты... Хіба лягчэй?
— Чаго ета табе з таго берага перапраўляцца зноў на еты? — ніяк не здагадваўся, куды хіліць Мацей, Піліп.
— Як ета чаго? Хаты ж нашы, сем’і — на етым беразе...
I змоўк — не сказаў больш ні слова, толькі неяк хітравата, шматзначна падціснуў свае тоўстыя губы, усміхнуўся сам сабе. Можа б, сказаў што-небудзь і яшчэ, але ў гэты час загуў, праляцеў над пераправаю самалёт. Пазадзіралі галовы, глядзелі, не міргаючы, хочучы здагадацца, чый гэта самалёт — наш, а можа, нямецкі? Самалёт жа праляцеў над ракою, вярнуўся, зноў праляцеў, зрабіў і адзін, і другі круг над пераправаю. I знік. Знік гэтак жа нечакана, як і з’явіўся. Ніхто асаблівай увагі не надаў гэтаму самалёту, мо таму, што не прывыклі яшчэ, не ведалі, чаму ў вайну лятаюць самалёты, дый не навучыліся распазнаваць, каторы наш, савецкі, а каторы чужы, нямецкі.
Мінула, можа, з паўгадзіны, паром за гэты час паспеў даплысці да таго, другога берага, разгрузіцца, з таго берага даплыў да гэтага берага. Зноў да парома кінуліся з усіх
бакоў людзі, абляпілі яго, зноў ён доўга стаяў, чакаючы, калі сёй-той злезе і можна будзе рушыць. Урэшце ён адплыў, людзі адхлынулі ад прычала.
— I нам, мусіць, пара да парома кіравацца? — сказаў Піліп.
— Хто за што, a non за малітву,— скрывіў ва ўсмешцы губы Мацей.
— Дык жа загадана.
— Загадана... А калі табе ў агонь, у пекла загадаюць ісці? Дык ты што — і пойдзеш?
Задумаўся, задумаўся Піліп. Загадваць, вядома, ахвотнікаў заўсёды хапае. А вось выконваць, рабіць... Дый загадваць лягчэй, лягчэй...
Да ракі, прычала падыходзілі і падыходзілі людзі — камандамі, відаць, мабілізаваныя, і проста так, па адным, па два, па тры, купкамі і купамі. 3 клункамі, дзецьмі, жанчыны і мужчыны. Хто адразу ж шыўся ў людскі натоўп, прабіраўся бліжэй да ракі, да таго месца, куды прычальваў паром, хто, пастаяўшы, паглядзеўшы, як кожны імкнецца прабіцца да ракі першы, наслухаўшыся ўволю людскога галасу і лаянкі, адыходзіўся ўбок, рассаджваўся на траве, стомлена выпростваў ногі, даставаў з торбы захоплены з дому сякі-такі правіянт, браўся спакваля перакусваць. Калі б не крыкі, не мітусня людзей на пераправе, магло б здацца, што нідзе ніякай вайны і няма — мірна, ціха, як і было ўсюды на зямлі.
I раптам... У першую хвіліну не толькі Піліп, а, мабыць, ніхто не зразумеў, што адбылося. Адкуль, з якога боку наляцелі самалёты, знізіліся над пераправаю і... пачалося рабіцца на берагах ракі, на самой рацэ такое, што... людзі і не ведалі, дзе падзецца, куды кінуцца. Стрэлы, выбухі заглушылі людскія крыкі. Беглі, імчалі хто куды. Некаторыя падалі, бо былі параненыя, забітыя; некаторыя проста спатыкаліся ці не маглі ад страху рухацца — адымаліся ногі. Вакол парома забулькала, быццам закіпела, мусіць, ад куль, вада. Некалькі слупоў, кустоў пырскаў вырасла тут і там. I апамятацца ніхто не паспеў, а самалёты вярнуліся, зноў закружылі каршунамі над пераправай, не перастаючы страляць, кідаць бомбы, гранаты...
Піліп, седзячы на траве, нібы зачараваны, глядзеў на тое, што рабілася навокал. Нешта незразумелае тварылася ў яго на душы, не пускала, трымала, бы магнітам, на зямлі, не давала падняцца, пабегчы.
Мацей, усхапіўшыся на ногі, страсянуў Піліпа за плечы.
— Уцякайма-а! — закрычаў, нема зароў ён не сваім голасам.
— Куды? — лыпаў непаразумела вачыма, быццам адарваўся ад сну ці глыбокага одуму, Піліп.
— Куды папала, абы не быць тут...
Піліп ачуўся, да яго раптам дайшло, пра што гаварыў яму Мацей.
— А-а-а... Перапраўляцца? — выдыхнуў нарэшце ён.
— Пра якую пераправу ты гаворыш? Забудзь...
Што?
— Забудзь, кажу. На ўсё забудзь.
— А ваяваць?
— Ваяваць? 3 голымі рукамі... Калі ў немца самалёты... Во, паваюй!..
I паказаў галавою на раку, туды, дзе быў паром. Толькі цяпер Піліп убачыў, што там рабілася. Людзі бултыхаліся ў вадзе, хто плыў да таго, дальняга берага, хто імкнуўся да гэтага, бліжэйшага. Тыя ж, хто аставаўся на пароме, махалі рукамі, крычалі, лямантавалі. Піліп паволі-паволі падняўся на ногі, хацеў сказаць Мацею, што перапраўляцца праз Дняпро і ваяваць усё ж давядзецца, жадае ён таго ці не жадае, але не паспеў — у гэты час невядомая сіла падхапіла яго і кінула, шпурнула вобземлю. Ды так моцна, што... У вушах зазвінела-зазвінела, сціснула, схлупіла грудзі — не прадыхнуць...
Нехта падбег, тармаснуў Піліпа за плечы. Але не было ні сіл, ні волі падняць галаву, расплюшчыць вочы. Дзесьці зусім блізка зноў вухнула, страсянула, калатнула зямлю, пачуўся роў самалёта, свіст куль, тупат чыіхсьці ног — хтосьці імчаў, уцякаў далей, далей адсюль, ад гэтага жахлівага месца, дзе кружаць і кружаць самалёты, ірвуцца бомбы, гінуць людзі...
Здалося на хвіліну: гэта не хто-небудзь, а ён, Піліп, бяжыць, імчыць. Дзіка неяк: і быццам ляжыць і ў той жа час бяжыць, імчыць. He, нават не бяжыць, не імчыць, a ляціць. Ляціць у чорную, як сажа, ноч, прорву, апраметную...
XIII
Дзіўны сон прысніўся Мікалаю Дарошку. Быццам ішлі яны з Піліпам у Качай-балота на канаву лавіць уюноў. Комляю-таптухаю, як і заўсёды ў іхняй вёсцы ўлетку ла-
вілі. Моцна парыла, аж варыла — збіралася на дождж. Былі яны абодва, і ён, Мікалай, і Піліп, у заброджаных у ржу нагавіцах-палатняніках, на нагах — лапці. Цераз плечы ў кожнага, усё адно што ў жабракоў ці ў пастухоў,— торбы.
— Як ты мяркуеш,— пытаў у Піліпа ён, Мікалай,— ці наловім мы сёння чаго?
Піліп ківаўся трохі збоку, нейкі пануры, быццам недаспаў. I што яму казаў бацька — не пачуў.
Ён, Мікалай, змушаны быў яшчэ раз паўтарыць сыну сваё пытанне.
— Вы штосьці кажаце? — адарваўся ад сваіх думак, паглядзеў на бацьку ўрэшце неяк асалавела сын.
— Пытаю, ці наловім мы чаго-небудзь сёння?
— Можа, наловім, а можа, і не,— абыякава адказаў Піліп.
— А мне здаецца, наловім. Добра наловім,— ані не пакрыўдзіўся Мікалай.
Ля канавы, той, што вужакай звіваецца сярод карчэўя па Качай-балоце, яны з Піліпам не распраналіся, не разуваліся — як ішлі, так і палезлі ў ваду. Вада была цёплая, густая, дно багністае, глейкае. Піліп трымаў комлю рукамі злева, ён, Мікалай,— справа. Асцярожна апусціўшы яе ў ваду, ціха наблізіліся да зарослага шылегам берага, таптанулі, заплёхалі нагамі. Амаль адначасова падышлі да комлі, паднялі яе над канаваю. Калі сцякла вада, убачылі ў комлі вялізную чарапаху.
— Цьфу, трэба ж,— ледзь не вылаяўся.Мікалай.
Выкінулі на бераг комлю, перавярнулі. Чарапаха, каўзануўшы па лазовых прутках, спаўзла ў траву, упала на панцыр. Замахала чорнымі, з пазногцямі, амаль як у чалавека рука, нагамі, выцягнула на доўгай шыі галаву, паглядзела на яго, Мікалая.
— Цьфу,— плюнуў ён, Мікалай, і, каб не глядзець на чарапаху, адвярнуўся.
Але нейкая невядомая сіла прымусіла яго зноў паглядзець на чарапаху. Проста немагчыма было, каб не паглядзець. I ён, Мікалай, не маючы змогі стрымаць сябе, паглядзеў. I ад нечаканасці ледзь не ўскрыкнуў — гэта ж зусім не чарапаха ляжыць на траве і дрыгае нагамі, а Піліп, яго сын.
Ад неспадзяванасці і жаху ён, Мікалай, заплюшчыў вочы, страсянуў галавою. Зноў са страхам зірнуў на чара-
паху — не, і праўда не чарапаха ляжыць на траве — на траве ляжыць сын, Піліп.
— Што за ліха? — закруціў Мікалай галавою.
— Ніякага ліха няма,— адказала чалавечым, Піліпавым, голасам чарапаха,— Ета я, тата...
— Ты? — яшчэ больш здзівіўся Мікалай.
— Я. Але ты не бойся, я не буду вечна чарапахаю. Стану зноў тым, кім і быў. Толькі ты...
Мікалай прахапіўся, мусіць, ад жудасці, так і не пачуўшы, што сказаў яму напаследак сын. Перавярнуўся на другі бок, але заснуць ужо не мог — мучыла тое, што казаў яму, Мікалаю, Піліп, а ён так і не пачуў — прачнуўся. «Толькі ты...» — «Што я павінен зрабіць, каб перавернутая, бездапаможная чарапаха стала зноў маім сынам, Піліпам?» — цвіком сядзела ў галаве.
Варочаўся Мікалай у пасцелі, ахкаў, уздыхаў — расла і расла ў душы трывога. «Што з Піліпам? Няўжо нядобрае здарылася, можа, параніла дзе? Але ж Пілін толькі некалькі сутак як з дому выправіўся. Мабыць жа, не паспелі яшчэ ні адзець, ні страляць навучыць. 1 да хронту, пэўна ж, не дайшоў».
Успамінаў, што значаць уюны, перавернутая ўверх нагамі чарапаха, калі яны прысняцца. Нічога путнага не мог успомніць. «Трэба будзе ў людзей папытаць, можа, ведаюць»,— думаў і думаў Мікалай.
Урэшце не стрываў — вылез з-пад посцілкі, намацаў нагамі пад ложкам шламакі-апоркі, пашлэмаў на двор. Доўга стаяў спачатку на ганку, потым, адышоўшыся, ля хлява. Слухаў, як роўна і мерна жавалі жвачку каровы, як спявалі па ўсёй вёсцы пеўні — мабыць, толькі другія, бо неба на ўсходзе нідзе яшчэ не ружовела, не святлела. «Ку-ка-рэ-ку!» — хрыпата рваў горла, лопаў крыллем, галас.іста адгукаўся на крык іншых пеўняў з курасадні і яго, Мікалаеў, певень. Дзесьці далёка-далёка на захадзе за лесам вухнула, потым загрукатала, быццам сыпалі са скрыні на дол бульбу. Пад нагамі дробна і часта задры жала, закалацілася зямля. Мікалай паглядзеў у той бок, дзе стугнела, але нічога ніякага не ўбачыў — удалечы чарнеў лес, чарнела ўсеянае густа зоркамі неба. Hi водбліскаў пажару, ні так нічога іншага не зіхала. «Бамбяць нешта, мусіць, немцы. А мо навальніца?» — падумаў. Сцялася сэрца — успомніў зноў сон, Піліпа. «Што з ім, чаму прысніўся, ды яшчэ так?» Ад сына думкі незаўважна пераскочылі да сябе. «Га, а мне, мне як жыць далей? Добра ж,
як не прыйдзе сюды немец. А як прыйдзе? Піліпа няма дома. Іван вярнуўся, зноў тут, у начальстве. Калі што — і мяне не пашкадуюць. ІІІто мы сварыліся з Іванам, не ладзілі — ведаюць у вёсцы. Але ж Іван усё адно сын, камуніст. Немцы такіх... Are, не шкадуюць немцы такіх, страляюць. I Косцік нейкі шалапутлівы, кеб не скруціў галавы сабе. У вайну ай як лёгка скруціць галаву! He, лепей бы ўжо як было, так было, а не пачыналася вайна. Прывыклася б як-небудзь да ўсяго таго, што не падабалася, і жылося б. He так, як магло быць і як хацелася б, але жылося б. А так во... Думай — іцто да чаго і як... Дык кеб жа толькі думаннем і абышлося! A то ж... I дзеці ці жывыя астануцца, і сам... Ліхім часам... 0, як лёгка ліхім часам без пары ў зямлю легчы, косці парыць...»
Клямкнулі дзверы сенцаў — і Мікалай схамянуўся, падняў галаву, паглядзеў на сваю хату — хто з яе выйшаў? Убачыў мужчынскую постаць, аж прыгнуўся:
«Косцік?»
Але мужчына ішоў не да хлява, а кіраваўся да весніц. «Хто ета? I чаго поначы тут, у мяне ў двары, шляецца?»
Пайшоў услед за мужчынам, кашлянуў. Мужчына азірнуўся і, мусіць, спалохаўшыся, што яго ўбачылі, подбегам кінуўся да весніц. Адшчапіў зашчапку — і вопрамеццю выскачыў з двара.
«Злодзей?»
Прыадчыніў весніцы, высунуўся з-за шула — мужчына, беручыся бліжэй да платоў, пакіраваўся на сяло.
«Не павінна б, кеб злодзей. Здаецца, нічога не панёс. Тады...»
I ў наступную хвіліну нібы маланкай яго апаліла — здагадаўся пра ўсё.
«Ета... Ад Клаўдзі хтось...»
Забурліла, закіпела ў грудзях злосць.
«Піліп на вайне, можа, паранены ці забіты, а яна, хлюндра, вунь што... Асмялела! Па начах дадому мужыкоў водзіць. Ды ўжо ж, мабыць, так, бо хто ж іншы тут яшчэ хадзіў бы...»
Зірнуў на вокны Піліпавай хаты, убачыў белую постаць у акне. Стаіўшыся, постаць стаяла некаторы час, потым, мітнуўшыся, схавалася.
«Яна, яна, хлюндра,— падумаў з нянавісцю. — Ета ж трэба, мала таго, што абы з кім блыталася дзе папала, дык цяпер дадому хабалі пачалі хадзіць... На яго, Мікалаева,
селішча. Збаёдае, усё нажытае ім і Піліпам гадамі працы збаёдае. Трэба будзе пагаварыць. Харашэнька пагаварыць! I адвадзіць. Hi стыда, ні сарама. Добрую жоначку ўзяў сабе Піліп, до-обрую. Нічога не скажаш...»
Зачыніў весніцы, прымкнуў іх на зашчапку. Паволі, спыняючыся ледзь не на кожным кроку, падаўся назад у хату. У сенцах пастаяў, падумаў:
«А мо не адкладваць, зараз во і зайсці, накрычаць, кеб ведала надалей, што рабіць, а што не рабіць».
Усё ж не асмеліўся заходзіць.
«Няхай, дзень на тое будзе».
Рашуча рвануў на сябе дзверы свае палавіны хаты, пашлэмаў звыклай хадою да свайго ложка. Скінуў з ног шламакі-апоркі, лёг на пасцель, акрыўся посцілкай.
«Во шкура,— думаў, аж калаціўся ад злосці Мікалай,— Піліп з хаты, дык яна ў хату хабалёў... Асмялела, абнахабіла...»
Так больш і не заснуў, не звёў да самай раніцы вачэй Мікалай у тую ноч...
XIV
I раней, калі не было вайны, Іван Дарошка меў звычку позна заседжвацца на рабоце. Ці мала што магло здарыцца, ці мала хто мог пазваніць? А справы розныя бываюць. Адну можна адкласці на заўтра, а другую не адкладзеш, трэба тэрмінова рабіць. Дый клопату рознага хапала. Якніяк у сельсавеце — чатыры вёскі, чатыры калгасы ды яшчэ і завод з цэлым рабочым пасёлкам, чыгуначная станцыя. Вялікі Лес і Гудоў — пад бокам, заўсёды навідавоку. А астатнія ж вёскі — Рудня, Паташня і Дразды — далёкія, глухія. Паедзеш у каторую з раніцы — толькі к вечару вернешся. Пакуль з заявамі разбярэшся, пакуль паперы розныя прачытаеш і падпішаш — глядзіш, і рабочы дзень даўно скончыўся. Цяпер жа, з пачаткам вайны, Іван і наогул не пакідаў сельсавета да самага змяркання. I то, ідучы дадому, папярэджваў дзяжурную:
— Калі што — кліч мяне...
У той ліпеньскі дзень Іван Дарошка таксама вяртаўся дадому позна. Толькі што над вёскай прашугала навальніца, бурная, з громам і бліскавіцамі, спорным, абломным ліўнем. На сцежачцы, па якой Іван прывык хадзіць, тут
і там блішчалі лужы вады. Іван абыходзіў іх, некаторыя, меншыя, пераступаў, пераскокваў. Да хаты дабраўся амаль што цемнатою. Здзівіўся, убачыўшы ля весніц у свой двор дырэктара школы Андрэя Макаравіча Сушчэню. Хоць і жылі яны з дырэктарам у адной хаце, нраз сцяну, але сустракаліся рэдка — Іван заняты быў сваімі справамі, дырэктар — сваімі. Пасля ж таго як дырэктар аддаў загад выключыць са школы брата — Косціка, яны і зусім амаль не сустракаліся. Дырэктар, мусіць, адчуваў перад Іванам Дарошкам віну, таму стараўся не трапляць на вочы, не гаварыць пра тое, што хвалявала яго і, пэўна ж, Івана. Іван здагадваўся пра тыя думкі, якія не давалі спакою Андрэю Макаравічу, і таксама стараўся не трапляць яму на вочы. Пераконваць Андрэя Макаравіча ў тым, што ён, Іван, не пакрыўдзіўся, не хацелася, бо мог жа і не праявіць Андрэй Макаравіч сваёй прынцыповасці — пакінуць Косціка ў школе, не выключаць. Тым болей у канцы навучальнага года, у дзевятым класе...
Іван павітаўся з Андрэем Макаравічам, суха, афіцыйна, не падаючы рукі.
— Вы, мусіць, кагосьці чакаеце? — спытаў, каб хоць яшчэ нешта сказаць, не прайсці моўчкі міма, Іван Дарошка.
— Вас,— адказаў проста, хаваючы ў зямлю вочы. Андрэй Макаравіч.
— Што такое?
— Ды-ы... Пагаварыць з вамі, Іван Мікалаевіч, хачу. Даўно, даўно хачу...
Андрэй Макаравіч адчуваў нейкую няёмкасць, глядзеў не на Івана, а сабе над ногі, у зямлю. Адчуваў не тое што няёмкасць, а як бы адчужанасць да Андрэя Макаравіча і ён, Іван.
— Пра што вы хочаце са мною пагаварыць? — стрымана, не выдаючы таго, што ў яго на душы, прамовіў Іван.
— Ды-ы... Пра многае...
— Напрыклад?
— Ведаеце, нешта скрабе на сэрцы, спакою не дае. Мусіць, усё ж пакрыўдзіліся вы на мяне.
— За што?
— За Косціка.
— Гм,— гмыкнуў Іван. Чаму вы так лічыце?
— Бачу. Па вас бачу.— Андрэй Макаравіч не ведаў, дзе падзець не толькі вочы, але і рукі (яны былі ў яго як бы лішнія, непатрэбныя, ён то апускаў іх, быццам вучань
перад настаўнікам, то хапаўся за гузікі пінжака, які быў накінуты на плечы наапашкі, то зноў апускаў)Але прашу мяне зразумець — па-другому зрабіць я не мог. Ды і вы, помніце, калі я прыйпюў раіцца да вас, далі мне поўную волю. Я вас правільна тады зразумеў?
— Правільна.
— Дык чаго ж вы тады крыўдуеце?
— Адкуль вы ўзялі, што я крыўдую?
— Бачу, адчуваю. А я... Словам, я не хацеў бы, каб на мяне хтосьці крыўдаваў. Тым болып вы, Іван Мікалаевіч...
— Ды я і не крыўдую. Хоць...— Іван памаўчаў, падумаў, як бы сказаць так, каб і душой не пакрывіць, і не ўзлаваць Андрэя Макаравіча.— Уявіце сябе на маім месцы. Дырэктар школы прыходзіць раіцца, што рабіць з меншым братам, да старэйшага, які да таго ж старшыня сельсавета... Што я мог... Што б вы маглі, будучы на маім месцы, сказаць?
— Тое самае, што і вы...
— I не пакрыўдзіліся б ані на таго, хто зрабіў бы тое, што вы сказалі б? Толькі шчыра гаварыце — не пакрыўдзіліся б?
— Пакрыўдзіўся б,— прызнаўся Андрэй Макаравіч.
— I я пакрыўдзіўся. Але не на вас. На сябе. Што забыў у сваіх штодзённых турботах на брата, не памагаў яму...
— I трошачкі, хоць чуць-чуць, а пакрыўдзіліся і на мяне.
Андрэй Макаравіч падняў на Івана Дарошку свае вочы, паглядзеў з-пад калматых броваў ва ўпор. I Іван не змог больш таіцца, прызнаўся:
— I трошачкі пакрыўдзіўся на вас...
— Вось гэта я і хацеў пачуць. Паверце мне, я выключаў Косціка толькі дзеля таго, каб апомніўся ён, чалавекам стаў. Дый... He назусім. Увосень мы прымем у яго экзамены, і няхай канчае яіколу...
Андрэй Макаравіч патаптаўся на месцы, неяк абыякава махнуў рукою.
— Як ужо зрабілася, так зрабілася. Давайце не будзем гаварыць больш на гэтую тэму...
— Давайце.
— Ну вось і добра, што канфлікт уладжаны,— аж перамінуўся з нагі на нагу Андрэй Макаравіч.— Пра іншае зможам спакойна пагаварыць.
— Пра што — іншае?
— Ды пра тое,— зноў патаптаўся на месцы Андрэй Макаравіч,— што ўсіх людзей цяпер хвалюе.
— А што ўсіх людзей цяпер хвалюе? — дапытваўся, рабіў выгляд, што нічога не ведае, Іван.
— Ды-ы,— цягнуў, не спяшаўся гаварыць Андрэй Макаравіч.— Вайна гэтая...
— А-а, вайна...
— Так-так, вайна...
Быў Андрэй Макаравіч худы, рослы і прыгорблены, сутулы, гаварыў як бы з вышыні з нейкай не то нясмеласцю, не то баязлівасцю. Апошняга раней за ім не заўважалася — заўсёды Андрэй Макаравіч быў упэўнены ў сабе, умеў пераканаць у тым, што ён гаварыў, і іншых. «Няўжо ён са мною такі, бо Косціка выключыў са школы? А можа... Разгубіўся чалавек...» — падумаў Іван Дарошка. Андрэю ж Макаравічу сказаў:
— Ну-ну, гаварыце...
— Ведаеце... У бежанцы мы з жонкаю сабраліся...
— У бежанцы? — здзівіўся Іван Дарошка.— Чаму гэта вы раптам?
— Як чаму? Немцы ідуць сюды. Быць пад імі... Не-е! — рашуча круціў галавою Андрэй Макаравіч.
— Адкуль вы ўзялі, што немцы сюды ідуць?
— Дык яны ўжо, можна сказаць, тут. Мінск у іхніх руках, іншыя гарады Беларусі — таксама.
— Хто вам гэта сказаў?
— У Ельніках я быў, там усе пра гэта гавораць. Пад Гомелем, кажуць, немцы. Значыцца, праз дзень-два будуць і тут.
— Гэтага не можа быць! — не верыў Андрэю Макаравічу Іван.
— Іван Мікалаевіч, я сам не верыў... Але ж...— нарэшце звалодаў са сваімі рукамі Андрэй Макаравіч, шырока, як толькі мог, развёў іх, бы ўсё адно крыламі, махнуў крыссем і рукавамі пінжака.— Сам на свае вочы бачыў, як з Ельнікаў некаторыя ўцякаюць. Аж няёмка глядзець...
— Гэтага не можа быць,— паўтарыў, ужо больш рашуча, Іван.
— Іван Мікалаевіч, і я хацеў бы, каб не было. Але яно... Ёсць, на жаль...
Абодва памаўчалі, аддаўшыся кожны плыні сваіх думак.
— Дык мы...— загаварыў зноў Андрэй Макаравіч.—
3 жонкай параіліся і таксама ў дарогу сабраліся... He аставацца ж нам тут, пад немцамі, не сустракаць жа іх, нелюдзяў, хлебам-соллю.
— I куды ж вы сабраліся, куды ж пойдзеце, калі, як вам верыць, немцы ўсюды ўжо?
— Ну, не, не ўсюды,— засмяяўся ціхенька Андрэй Макаравіч.— Кішка ў іх тонкая, каб усюды быць...
— Дык, можа, і сюды яны не дойдуць?
— He, Іван Мікалаевіч, мусіць, дойдуць... А не дойдуць — на лепшае. Вернемся і мы.
— Адкуль вы вернецеся?
— 3 дарогі. А пакуль што мы сабраліся ісці. На Лоеў. На пераправу.
— А адтуль — куды?
— Адтуль? На Кіеў ці на Стары Дуб. Паглядзім, куды можна будзе ісці... А можа...— Андрэй Макаравіч памаўчаў, перадыхнуў.— I ісці нікуды не трэба будзе. Нашы з сілаю збяруцца ды разаб’юць немцаў. Дык мы... Назад вернемся. А пакуль што... Вы ж, мабыць, тут астанецеся. To, можа б... За хатаю нашаю паглядзелі...
Цяпер усміхнуўся Іван Дарошка.
— Вы думаеце, калі немцы сюды прыйдуць, то я... Астануся, тут буду, як вы кажаце, хлебам-соллю іх сустракаць?
— He, я так не думаю,— збянтэжыўся Андрэй Макаравіч.— Калі не вы, то сям’я ваша... Пэўна ж, астанецца...
Дзе астанецца яго сям’я — Іван Дарошка не ведаў. Мо таму не ведаў, што не ўяўляў, не дапускаў нават думкі, што сюды, у Вялікі Лес, прыйдуць немцы. Багавік, а потым і Васіль Кулага першыя загаварылі з Іванам пра тое, што сюды могуць прыйсці немцы, што трэба думаць пра сям’ю — што з ёю зробяць немцы, калі яна тут астанецца? I не толькі немцы, а і тыя, хто быў незадаволены ім, Іванам, пакрыўджаны — сваякі розных кулакоў, падкулачнікаў, ненавіснікі Савецкай улады.
— Гм... He ведаю, дзе застанецца мая сям’я... Я пра гэта не думаў яшчэ,— адказаў Андрэю Макаравічу Іван Дарошка.— I раіў бы вам... Лепшае ўсё забраць з сабою. Бо быць вартаўніком вашай хаты... Гм-м, мяркую, у мяне і ў мае сям’і будзе хапаць іншага клопату...
Сказаў гэтак і падумаў у тую ж хвіліну: «Ці не жарсткавата?» I тут жа супакоіў сябе: «Не, не жарсткавата. Іначай з такімі людзьмі і гаварыць нельга. Бо яны... Думаюць не пра тое, як ворага спыніць, прагнаць з нашай зямлі, a
пра тое, як самім уратавацца, жыць астацца, ды яшчэ і дабро сваё зберагчы. He людзі, а анучнікі. Абываталі».
Хацеў пайсці ўжо, зрабіў нават крок убок, але Андрэй Макаравіч спыніў яго, сказаўшы:
— Ды ў мяне... Можна сказаць, нічога такога і няма... Правільней, нічога таго, што астаецца, не шкада... Шкада толькі кніжак...
— Ах, кніжак...
Іван застыў у нерашучасці. Сапраўды, хіба ж ён мог забыцца, што ў Андрэя Макаравіча была як для іхняй вёскі, то вялікая бібліятэка. Па кніжачцы збіраў яе Андрэй Макаравіч, збіраў гадамі. Дзе б ні быў, куды б ні паехаў — вёз дадому кніжкі. I не проста кніжкі, а тыя, якія яго цікавілі. Сам Андрэй Макаравіч выкладаў у школе гісторыю. Але гісторык ён, казалі, быў не толькі па адукацыі, а па натуры. У школе ён арганізаваў краязнаўчы гурток, вывучаў родны край. Жонка, Кацярына Антонаўна, неаднойчы казала Івану: «Ты б пагаварыў калі з Андрэем Макаравічам. Ён столькі ведае ўсяго, што ты... Рот разявіш. У яго ёсць кніжкі, дзе Вялікі Лес апісаны, якім ён быў і сто, і дзвесце гадоў назад...» Дзяцей у Андрэя Макаравіча не было, таму ён усе свае грошы траціў на кнігі. Многія з вёскі хадзілі да Андрэя Макаравіча браць пачытаць штонебудзь, бо сельсавецкая бібліятэка была небагатая, але ён, Іван, хоць і жыў па суседству, да Андрэя Макаравіча не заходзіў. Мо таму, што да вёскі так і не прывык — калі што, ішоў у Гудоў, да Багавіка ці яшчэ да каго-небудзь з даўніх сваіх сяброў.
— А вы іх не пакідайце проста так у хаце,— параіў Андрэю Макаравічу Іван.— Закапайце...
— Баюся, пагніюць... Замокнуць і... А ў мяне... Вельмі рэдкія, каштоўныя выданні ёсць... Іх потым нідзе не знойдзеш...
— Але ж і ў хаце не надта надзейная схованка. 3 хаты кнігі могуць парасцягваць, вынесці. Дый... Могуць яны згарэць разам з хатаю...
Андрэй Макаравіч апусціў галаву. Падумаў.
— Так,—уздыхнуў ён.—А вы... Праўду кажаце... Нельга кнігі пакідаць у хаце. Трэба іх сапраўды схаваць...
I, машынальна падаўшы на развітанне Івану Дарошку сваю старэчую халодную руку, пашыбаваў у двор.
XV
Размова з Андрэем Макаравічам вывела з раўнавагі Івана Дарошку, устрывожыла, занепакоіла. Ноч амаль усю ён прагаварыў з жонкаю Кацярынай Антонаўнай — Кацяю, як прывык зваць яе Іван. Ісці ў бежанцы, эвакуіравацца Каця не хацела.
— Дзе будзеш ты, там і я,— упарта паўтарала і паўтарала яна сваё.
— А як мяне на фронт забяруць?
— Тады... Я сама прыдумаю, што рабіць. Ды... Можна сказаць, і прыдумала ўжо. Паеду ў сваю вёску, да бацькоў, у Будзілавічы. Вазьму дзяцей і паеду...
— А тут, у Вялікім Лесе, не астанешся?
— He, не астануся.
— Чаму?
Жоііка доўга маўчала, потым усё ж сказала:
— Бачыш, Іван, добра, як яно добра... А калі раптам саяраўды немцы сюды прыйдуць, га?.. He думай, што ўсім падабаешся ты. Ды і... Я ж... Чужая тут. прышлая. He хачу, каб сваю злосць, сваю нянавісць спаганяў нехта на мне, на нашых дзецях... Калі мы можам спакойна перачакаць навалу ў Будзілавічах.
— Ты лічыш, там вам лягчэй будзе, там не ведаюць, што я старшыня сельсавета, камуніст?
— Можа, хто і ведае. А тут... Усе ведаюць... Кожны чалавек.
Іван нічога не адказаў Каці. А сам сабе падумаў: «А што, можа, Каця і праўду кажа? Аставацца тут, у Вялікім Лесе, ды яшчэ калі ёй не хочацца — і не трэба. Што якое — сапраўды няхай едуць у Будзілавічы. Можа, там будзе і не лепей, але зацішней, спакайней — то гэта пэўна...»
Уранні, паснедаўшы, пайшоў у сельсавет і адразу ж пачаў званіць у Ельнікі — хацелася пагаварыць з кім-небудзь з начальства. даведацца, што дзе чуваць. Але, колькі ні круціў ручку тэлефона, колькі ні крычаў у трубку, ніхто не адгукаўся. Спытаў у дзяжурнай па сельсавеце, ці званіў хто-небудзь з учарашняга. Выявілася — ніхто не званіў.
— Можа, гэта тэлефон не працуе? — сказаў Іван уголас.
Падняў трубку, уважліва паслухаў — сапраўды, тэлефон не працаваў, не падаваў ніякіх адзнак жыцця.
«А што, калі Андрэй Макаравіч казаў праўду — немцы пад Гомелем? I за ноч... Прыйшлі ў Ельнікі?»
Мароз прабег па скуры, пахаладзела ўсярэдзіне.
«Не можа быць... Багавік бы мяне папярэдзіў. He пакінуў бы вось так, у няведанні...»
«А можа, не мог папярэдзіць? Тэлефон жа не працуе».
«Знайшоў бы як і без тэлефона. Прыслаў бы каго».
Выйшаў з сельсавета, запрог каня. Пад’ехаў да калгаснай канторы, пугаўём пастукаў у акно.
— Васіль, га, Васіль?
Васіль Кулага быў на месцы. Убачыўшы пад акном на падводзе Івана Дарошку, выйшаў.
— Ты гэта куды? — спытаў насцярожана.
— У Ельнікі хачу пад’ехаць.
— Выклікаюць?
— He, тэлефон нешта не працуе... Паеду, даведаюся, што і як там... Андрэй Макаравіч учора ў Ельніках быў...
— I што ён кажа?
— Нічога такога,— вырашыў лішне не страшыць Васіля Іван.— Вось паеду, сам усё ўбачу і пачую...
Васіль улавіў няшчырасць, скрытнасць у адказе Івана.
— А ўсё ж...
— Добрага мала... Кажа, немцы пад Гомелем, з Ельнікаў сёй-той выязджае...— як мага спакойна, нават быццам абыякава, сказаў Іван.
— Значыцца, і ў Вялікім Лесе хутка будуць немцы! — зрабіў вывад Васіль Кулага.
— Можа, будуць, а можа, і не,— ухіліўся ад прамога адказу Іван.— У страха, бачыш, вочы вялікія.
— He, Іван, ты мяне не суцяшай,— трос галавою Васіль Кулага.— Па ўсім адчуваецца, прыйдуць сюды немцы. I нам з табою трэба добранька падумаць...
— Пра што?
— Пра ўсё. I што з калгасам рабіць, і самім, і з сем’ямі нашымі...
— Вось з’езджу ў Ельнікі, даведаюся, што там, тады і падумаем. Разам з табою падумаем,— улавіўшы непадробны страх у словах Васіля Кулагі, сказаў Іван.
Васіль Кулага засяроджана пастаяў, пасоп у нос.
— Добра. Едзь, а потым усё раскажаш мне...
I пайшоў, заклапочаны, назад у кантору.
Васемнаццаць кіламетраў праехаў хутка, нават не заўважыў калі. Прыпыніў каня, сцішыў яго бег толькі ў саміх
Ельніках. Уважлівей, чым раней, пачаў прыглядацца да таго, што рабілася ў мястэчку. Ніякіх асаблівых змен, здаецца, не было, не кідалася ў вочы і паняверка, паніка. Звычайна, як і заўсёды, на вуліцах былі людзі, кожны спяшаўся, кудысь ішоў па сваіх справах. Адчынены былі магазіны, бойка гандлявалі і на рынку. Праўда, гэта заўважалася адразу, — паменшала яўрэяў. Раней у Ельніках яны трапляліся на кожным кроку, цяпер толькі дзе-нідзе, зрэдку. Але — і гэта ні для каго не было сакрэтам — яўрэі з першага дня вайны падаваліся паціху ў эвакуацыю.
У парку, ля дома, у якім размяшчаліся райком і райвыканком, стаяла некалькі фурманак і паўтаратонка. На фурманкі і паўтаратонку грузіліся нейкія паперы. Сярод тых, хто выносіў паперы, Іван убачыў некаторых і райко маўскіх, райвыканкомаўскіх супрацоўнікаў.
«Што б гэта магло значыць? — падумаў Іван.— Проста выгружаюць непатрэбныя паперы ці... Усё ж рыхтуюцца да эвакуацыі?»
Прывязаўшы каня да канавязі, падышоў да фурманак. Павітаўся са знаёмымі супрацоўнікамі, папытаўся, ці ў сябе Багавік.
— У сябе, у сябе,— адказалі хуценька на хаду яму.
Іван падаўся ў дзверы, але — чаго раней ніколі не было — дарогу яму загарадзіў міліцыянер.
— Дакументы? — спытаў строга.
Іван Дарошка дастаў з нагруднай кішэні партбілет, падаў міліцыянеру. Той доўга ўважліва гартаў яго, паглядзеў, ці заплачаны за апошнія месяцы ўзносы.
— Ідзіце,— дазволіў міліцыянер, саступіўшы ўбок з праходу.
Іван падняўся на другі паверх, дзівячыся, што дзверы ўсіх кабінетаў парасчыняны, на падлозе тут і там валяюцца пад нагамі рознакаляровыя лісткі папер. Зайшоў у дзверы прыёмнай першага сакратара. Сакратарка, убачыўшы Івана, узрадавалася.
— Раман Платонавіч з учарашняга шукае, як бы з вамі звязацца,— заспявала яна сваім пявучым галаском,— Хацеў ужо чалавека пасылаць, каб вас паклікаць. Пачакайце, у Рамана Платонавіча людзі. Я далажу...
Яна падхапілася з-за стала, жвава затупала да дзвярэй сакратара. Праз хвіліну выбегла з кабінета, сказала:
— Раман Платонавіч зараз вас прыме... Пачакайце... Сапраўды, не мінула і пяці хвілін, як з кабінета сакратара выйшаў, накульгваючы на левую нагу, незнаёмы
барадаты мужчына. За ім з кабінета выглянуў і сам Раман Платонавіч Багавік.
— Заходзь, Іван Мікалаевіч...
Іван Дарошка падняўся з табурэта, на які быў прысеў, пайшоў да Багавіка. Сустрэўшы працягнутую для вітання руку, моўчкі моцна паціснуў. Раман Платонавіч прапусціў Дарошку наперад, зачыніў за сабою дзверы, папярэдзіўшы сакратарку нікога да яго не пускаць.
Сваім упэўненым размашыстым крокам Раман Платонавіч падаўся да свайго стала, цяжка апусціўся ў крэсла.
— Садзіся і ты, Іван Мікалаевіч, бліжэй да мяне,— паказаў ён рукою на крэсла, што стаяла збоку стала,— Ёсць у мяне да цябе справа. I не адна...
Раман Платонавіч падняў вочы на Івана, і Іван убачыў у вачах страшэнную стому. Чорныя кругі былі пад вачыма, шчокі неяк абвіслі, твар увесь пацямнеў, азыз.
— Ці хоцьспіце вы? — спытаў Іван у Багавіка.
— Па дзве-тры гадзіны ў суткі. I то — не выходзячы з кабінета...
Раман Платонавіч уздыхнуў, пакруціў галавою.
— Справы нашы дрэнь,— сказаў ён, трохі пачакаўшы.He спынілі немцаў, немцы наступаюць.
— А радыё, піто па радыё перадаюць?
— Па радыё? «Нашы войскі з баямі адышлі на новыя абарончыя рубяжы...» — вось сэнс усіх зводак. У руках у ворага Смаленск...
— Ды вы што? — не паверыў, бліснуў вачыма на Багавіка Іван Дарошка.
— Так, Іван, так... I я не хацеў бы верыць, але...
Раман Платонавіч зноў уздыхнуў.
— Днямі немцы занялі Гомель. Так што... У бліжэйшы час яны будуць у Мазыры, а потым і ў Ельніках. Я атрымаў загад рыхтаваць раён да эвакуацыі. Чыгунка ўжо... Нас не ратуе. Што можам — на пераправу цераз Дняпро. Але і там немцы бамбяць. Так што...— Багавік падняў на Івана Дарошку зноў свае стомленыя вочы,— Але паспрабаваць трэба. Падабралі вы там людзей гнаць жывёлу?
— Падабралі,— кіўнуў галавою Іван.
— To заўтра і ганіце.
— Усё гнаць?
— Кароў і коней.
— А авечкі, свінні?
— Пакуль няхай астануцца. Калі сапраўды немцы
будуць блізка — раздайце, што можна, надзейным людзям. I хлеб, які зжалі, таксама малаціце і раздавайце. Астатняе — спаліць.
— Як спаліць? — прыўзняўся, не паверыў таму, што чуў, Іван.
— Так, спаліць. Ты што — не чытаў прамовы таварыша Сталіна?
— He, не чытаў.
— Я дам табе, прачытаеш. 1 дырэктывы ЦК КП(б)Б таксама пакажу... Але каб ты ў курсе быў, коратка. Нічога не пакідаць ворагу. Зразумеў? Усё знішчаць, паліць... Немцам пакідаць голую зямлю.
— Але ж... Тут астаюцца нашы людзі! — вырачыў вочы на сакратара райкома Іван.— Ім жа жыць трэба!
— Дырэктыва такая — нічога не пакідаць. Гэта я ўжо адступленне раблю ад дырэктывы, кажу: сёе-тое раздайце надзейным людзям. У любы час яно можа спатрэбіцца нам. Астатняе — спаліць. Hi зерня не павінна трапіць ворагу. Ясна?
— Ясна.
— Далей, слухай мяне. Райком, усе савецкія органы пераходзяць на падпольную работу. Будзем змагацца з ворагам у тыле. I людзей арганізоўваць таксама для барацьбы, ствараць партызанскія атрады. Каб вораг адчуваў сябе не на пакоранай зямлі, а на савецкай. Дзе толькі можна — чыніць яму перашкоды, знішчаць тое, што вораг будзе спрабаваць стварыць. Райком падбірае па ўсіх сельсаветах і вёсках надзейных людзей. Ты трапіў таксама ў лік такіх людзей...
— Дзякую,— кіўнуў галавою Іван.
— Іншага ад цябе я і не чакаў пачуць. Будзем змагацца!
— Будзем! — Іван падняўся, лічачы, што размова скончана.
Але Раман Платонавіч не падымаўся.
— Сядай, Іван, яшчэ не ўсё я табе сказаў...
I, нагнуўшыся, як не на самае вуха, Раман Нлатонавіч зашаптаў:
— Райком па ўсім раёне стварае базы. Ёсць просьба ці загад — як хочаш, так і разумей — і да цябе. Знайдзі патаемнае месца, пажадана ў лесе. Завязі туды жыта, ячменю, пшаніцы. Словам, чаго можна. Схавай. Аддай трохі збожжа і людзям, у якіх мы можам у любы час узяць. Гэта — раз! Другое... Складзі баявую групу, з якой ты мог
бы на выпадак прыходу немцаў пайсці ў лес. Хто там у цябе надзейны з людзей? Зразумей — ні аднаго чалавека не ўключай, у кім хоць трохі сумняраешся. Ён можа загубіць усю групу. I не толькі групу.
— Я падумаю, Раман Платонавіч.
— Падумай.
А са зброяй як жа?
— Зброі ў нас трохі ёсць, мы яе... Хаваем. Падзелімся потым, калі не раздабудзеш сам..
— Як жа я яе раздабуду, Раман Платонавіч?
— Раздабудзеш, патрэба прымусіць. Дзе падбярэш тую, што нашы салдаты, адступаючы, згубілі, дзе ў немцаў украдзеш ці адваюеш.
— Ясна, Раман Платонавіч.
— I яшчэ. Завод у Гудове...
Ну?
— Наш, можна сказаць, з табою завод. Я даў заданне ўсё каштоўнае, што там ёсць, дэманціраваць. Астатняе, што астанецца, трэба будзе спаліць.
— Як — спаліць? Ды Раман Платонавіч...— Голас у Івана Дарошкі сарваўся ледзь не на крык.— Хіба можна?..
— Усё можна,— сцяўшы зубы, жорстка, вельмі жорстка адказаў Раман Платонавіч.
— Рукі не падымуцца. Ды там жа... Амаль кожны шрубок, кожная гаечка намі абмацана, абгледжана... Можа, немцы ненадоўга? Можа, яны праз дзень-два назад адступяць?
— Самі немцы не адступяць. Іх прагнаць трэба. I колькі немцам быць тут... I ад нас залежыць. Хачу, каб ты зразумеў гэта.
Раман Платонавіч падняўся з-за стала, задумліва прайшоўся па кабінеце. Вярнуўся да стала. пастаяў, паглядзеў у акно. Сказаў цвёрда, быццам пераконваў не толькі Івана Дарошку, але і самога сябе:
— Багата чаго давядзецца рабіць такога, на што рукі падымацца не будуць. Ды нідзе не дзенемся — загады выконваць трэба. Інакш... Мы не салдаты. Зразумей — мы ворагу не павінны нічога пакінуць, што б ён мог спажыць ці скарыстаць супраць нас...
— Але ж... Каб сваімі рукамі... Завод... Хлеб...
Ра.ман Платонавіч нагнуўся, высунуў са стала шуфляду, дастаў кіпу газет:
— На,— падсунуў газеты Івану Раман Платонавіч,—
Пачытай. Тут і выступленне Молатава, тут і прамова таварыша Сталіна... А потым я дырэктывы ЦК КП(б)Б пакажу... I табе многае стане зразумела...
3 Ельнікаў у Вялікі Лес Іван Дарошка вяртаўся надвячоркам. Вяртаўся зусім іншым чалавекам. На падводзе ў яго, пад сенам, загорнутыя ў прамасленую мешкавіну, ляжалі дзесяць вінтовак, дзве скрынкі патронаў; кішэню пінжака адцягваў новенькі, зараджаны і пастаўлены на засцерагальнік наган...
XVI
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка!
Мы з мамай усё яшчэ ў дарозе. Здаецца, мінула цэлая вечнасць, як пакінулі Вялікі Лес, выправіліся дадому, у Мінск, да цябе. I бачыш — дабрацца не можам. Ты даруй, татачка, што я даўно з табою не размаўляла. Ведай — я пра цябе не забывала і не забываю ўсе гэтыя дні. Проста не было дзе прысесці і расказаць пра тое, што бачыла і перажыла. А бачыла і перажыла я такое, пра што і ўспамінаць не хочацца. Гэта — быццам неверагодны, страшны сон. Нас па некалькі разоў на дзень бамбілі і абстрэльвалі нямецкія самалёты. I не толькі на шашы, а ўсюды, куды б мы ні памкнуліся, нават на звычайнай вясковай дарозе. Аж не верыцца, што мы з мамаю яшчэ жывыя. Асабліва калі паглядзелі, колькі жанчын, дзяцей, мужчын ляжыць скрозь паўз дарогі забітых. I ніхто іх не хавае — няма калі, кожны ўцякае, ратуецца, як можа, сам ад смерці. Раней хоць па начах можна было смела ісці. Цяпер жа і гэта нельга — па дарогах усюды нямецкія парашутысты. I яны, гады, без усякага папярэджання страляюць з аўтаматаў і кулямётаў па кожным, хто адступае. I па нас з маці некалькі разоў стралялі. Добра, што мы ніколі не ідзём першыя, стараемся трымацца ў сярэдзіне людскога натоўпу. Як толькі што — падаем і адпаўзаем убок, хаваемся за дрэвы, пні, купіны ці ў разоры... Собіла ж нам у такую разваруху выбрацца ў дарогу. I назад, у Вялікі Лес, ужо не вернешся, і наперад ісці, калі ўсюды, куды ні паткнешся, немцы... Словам, мы спыніліся. He ведаю, ці надоўга, але спыніліся. Натрапілі на пустую хату — нам сказалі:
жыхары гэтай хаты падаліся ў бежанцы — і вырашылі далей не ісці, чакаць. Чаго чакаць — мы і самі не ведаем. У вёсцы гэтай — вёска называецца Запясочча — гавораць, што немцы ўжо ўзялі Мінск, баі ідуць пад Смаленскам. Але мы з маці не верым гэтаму.
Як ты там, татачка? Мы ж пра цябе не маем ніякіх звестак. Думаем толькі, гаворым іншы раз з маці — а калі і праўда немцы ўзялі Мінск? Што тады з табою яны зробяць? Ды і дзе ты? Што жывы — мы не сумняваемся. He можаіп ты загінуць, не пабачыўшыся з намі. He можаш! Ты павінен гэта ведаць і жыць, жыць, жыць! Як і мы жывём, жывём дзеля цябе. Бо маглі сто, тысячу разоў ужо загінуць. А бачыш жа — не загінулі, жывём, хоць і згаладаліся надта ж, падбіліся ў дарозе. Ног не чуем — ад стомы адымаюцца яны ў нас. Валімся, дзе стаім, і засынаем.
He ведаю, колькі мы прабудзем у Запясоччы. Мама кажа, пачакаем, можа, трохі схлынуць немцы. Ды і адпачнём. А я... He хачу чакаць, ісці хачу ў Мінск...
Людзі ў Запясоччы добрыя, душэўныя. Ніколі не думала раней, што ў нас усюды такія харошыя людзі. I ў Вялікім Лесе, і ў дарозе, і ў Запясоччы. Кожны спачувае, памагае чым можа, дзеліцца апошнім. I тут вось людзі і малака нам прынеслі, і хлеба. I ніхто платы ніякай не патрабуе. Ды ў нас... I плаціць няма чым. Усё, што захапілі ў дарогу, ці пакідалі, ці пагублялі.
He развітваюся, можа, сёння ўдасца з табою яшчэ пагаварыць. Мы ж, як-ніяк, у хаце. Ёсць дзе і ад дажджу схавацца, і паспаць. Маці дык вунь на ложак упала і сцішылася, мусіць, спіць. Стамілася яна вельмі ж за дарогу. А я... Вось адпачыла трохі і зноў магла б ісці. Але, татачка, пакуль пачакаем. Можа, і сапраўды трохі схлынуць немцы. He магу глядзець я на іх — паўзуць, як вусені, і паўзуць. На машынах, танках, матацыклах і проста пехатою... Самазадаволеныя, упэўненыя...
Толькі цяпер я ацаніла, што значыць мір, быць у хаце, нічога не баяцца. Якое гэта вялікае шчасце! Нават калі хата тая і чужая... Вось выцягнула я на лаве ногі, схілілася над сталом — і адчуваю, як падбіраецца да мяне, ахоплівае ўсю, спавівае дрымота, сон. Вывай, татка, бо я ўжо амаль сплю... Усё ж і я стамі...
XVII
Размова з Іванам Дарошкам толькі на першы погляд быццам ставіла ўсё на сваё месца. На самай жа справе яснасці яна ні ў што не ўносіла, наадварот, уносіла разлад, буру ў думкі і ў душу Апанаса Харчэні, пераварочвала з ног на галаву тое, што адклалася, усталявалася за гады і ўжо нават здавалася, што будзе вечна такім, як яно было і ёсць. Дзён колькі Апанас Харчэня не выходзіў са свайго двара. Калупаўся ў гародзе, памагаў маці акопваць і палоць грады, папраўляў плот, ставіў падпоры пад яблыні ў садзе. I думаў, думаў пра ўсё, што здарылася, так нечакана яго напаткала. He, ён не рваўся да пасады сакратара, не імкнуўся, чаго б гэта ні каштавала, утрымацца,— яму незразумелы быў яшчэ смак улады, ён не адчуваў ад свае пасады вялікай радасці. Кранала за жывое іншае — ён, аказваецца, не такі, як усе, у яго ёсць тое, чаго ў большасці людзей няма і што не толькі сёння замінае яму, a будзе замінаць і ў будучым, можа, нават усё жыццё. А ён жа, Апанас, марыў, папрацаваўшы некаторы час у сельсавеце, паступіць вучыцца. Нават факультэт выбраў сабе — гісторыка-філалагічны. Гісторыя вабіла Апанаса, каб яе вывучаць і ведаць, бо надта ж яна цікавая. Проста аж не верыцца, што на зямлі да нас жыло столькі людзей, было гэтулькі самых розных дзяржаў, улад і ўладароў. I ўсяго таго няма. Дзяржавы распаліся, узніклі новыя. Тыя народы, якія ўладарылі, самі падпалі пад прыгнёт. Што ўжо казаць пра розных каралёў, цароў — былі яны жывыя, перад імі ўсе падалі на калені; памерлі ж — і забыліся, што яны былі... Гэта — калі браць наогул гісторыю, даўніну. А калі звярнуцца да больш блізкага, Беларусі, напрыклад, ці нават свайго палескага краю, той вёскі, дзе жыў і жывеш. Колькі чаго тут адбывалася да нас? I як мала гэта вывучана, як мала мы пра тое, што было нават сто, пяцьдзесят гадоў таму назад, ведаем. Андрэй Макаравіч, дырэктар школы, пасеяў у душу яго, Апанаса, зерне любові да гісторыі, і ён, Апанас, бачыў, адчуваў: не можа ўжо жыць, каб не вывучаць мінулага. Бо толькі супастаўляючы з мінулым, можна па-належнаму ацаніць сучаснае, без мінулага нельга ведаць, уяўляць будучыні. Дый... Па зямлі ж, па якой мы ходзім, хадзілі да нас людзі. Што яны думалі, адчувалі, куды, да чаго імкнуліся?..
Было і яшчэ адно жаданне ў Апанаса, што гнала яго менавіта на гісторыка-філалагічны факультэт. Апанас даў-
но, хаваючыся ад сваіх равеснікаў, складаў вершы. Вершы тыя былі не зусім яшчэ дасканалыя, гэта Апанас і сам ведаў, а ўсё ж... Гэта былі вершы. Яны нараджаліся неяк неспадзявана і клаліся, здаецца, самі на паперу. Узнікала невядома адкуль музыка, потым тая музыка сама сабой вылівалася ў словы. Словы нізаліся ў радкі, узнікаў малюнак, малюнак набываў закончанасць і сэнс. Аднекуль раптоўна ўспыхвала думка, пранізвала наскрозь толькі што народжаную музыку. Лішняе адпадала, як усё адно гліна, калі што-небудзь лепіш. I... верш гатовы. Ахапляла радасць — глядзі, я напісаў верш... Вядома, не такі, як у Пушкіна ці Купалы, а ўсё ж... верш. «Каб паехаць, падвучыцца трохі... Тады б... Можа б, і ў мяне лепшыя вершы склаліся...» — думаў Апанас. Думаў і чытаў, упарта чытаў то гісторыю, то падручнікі па літаратуры і мове — рыхтаваўся паступаць у інстытут ці ва універсітэт. I раптам... Ананімка гэтая, дзядзька... «Ды калі... У райком напісалі, дык і ў іншае месца напісаць могуць. I знайшлі ж чым папракаць... Дзядзькам... А дзядзька той, як загінуў у лесе бацька, і носа ў хату іхнюю не паказаў. Быццам і не родны бацькаў брат быў. быццам і не пляменнік яму ён, Апанас... Чужыя людзі памагалі, а дзядзька... Ніколі і на сваім полі надта не шчыраваў. Хлебам яго не кармі, дай паразважаць, паказаць асабліва перад новым, прыезджым чалавекам, які ён разумны, начытаны, як многа ўсяго ведае. Вось язык і нарабіў ліха. I не толькі дзядзьку самому, а і іншым. Ды калі нельга мне за сакратара ў сельсавеце быць, то... Ці дазволяць вучыцца ў інстытуце, універсітэце?»
Думкі, што ўзнікалі ў галаве, клапацілі, трывожылі Апанаса; не разагнала, не развеяла іх нават вайна. Бо вайна — гэта для Апанаса было нешта далёкае, яго, усю іхнюю сям’ю яна мінала. Ісці ў войска з іхняй хаты не было каму, а што да немцаў... Дык Апанас упэўнены быў, перакананы — Чырвоная Армія разаб’е немцаў. I тыдня не пройдзе — вайна скончыцца. I пераможа не хто-небудзь, а мы, савецкія людзі, Савецкая дзяржава.
У Апанаса было сваё гора, і яно, тое гора, засланяла гора іншых...
Ішлі дні, і боль у Апанаса то ўлягаўся, то зноў выбухаў з новай сілай. Часамі здавалася: ніякай трагедыі не адбылося. «Нельга працаваць у сельсавеце? Ну дык і што... Хіба іншай працы няма?.. А ў інстытут... Раптам прымуць? Адкуль я ўзяў, што не прымуць?.. Тым больш паступаць я збіраюся на завочнае... На дзённае матэрыяльна
не выцягну, бо памагаць няма каму... А не паступлю — жыць і без інстытута можна. I гісторыю можна вывучаць, і вершы пісаць...»
— Нічога, мама, як-небудзь пражывём,— суцяшаў, супакойваў Апанас у такія хвіліны не так сваю маці, якая ўсё глядзела і глядзела на сына журботнымі, поўнымі слёз вачыма, як сябе.— He прападзём!..
Але хвіліны спакою змяняліся хвілінамі роспачы. Узнікала жаданне ні дня не быць больш у вёсцы, з’ехаць адсюль. Куды з’ехаць — Апанас не ведаў, толькі адчуваў — трэба з’ехаць. «Там, куды я паеду, ніхто пра дзядзьку ведаць не будзе, ніхто дзядзькам не папракне...»
Няўдачы Чырвонай Арміі, наступленне немцаў устрывожылі, занепакоілі Апанаса. «Так, чаго добрага, немцы і сюды, у Вялікі Лес, прыйдуць. А што — Мінск вунь, кажуць, ужо ўзялі, баі ідуць недзе пад Смаленскам. А прыйдуць немцы сюды, у вёску, што, што тады рабіць мне? Камсамолец жа я і ў сельсавеце працаваў. Што мяне прымусілі пайсці з пасады — гэта... Гэтым не апраўдаешся...»
I Апанас, нічога не гаворачы маці, пачаў рыхтавацца да таго, каб пакінуць Вялікі Лес. «Па-першае, не буду пад немцамі. Па-другое... I выпадак быццам зручны — пайсці ў бежанцы, а там... Відаць будзе, як быць і што рабіць? Шкада, вядома, пакідаць маці, вёску. Але ж... He аставацца ж вечна тут, у занядбанні, ды яшчэ калі немцы...»
Жаданне пакінуць вёску, пайсці ў бежанцы спела з кожным днём, набывала акрэсленасць і накіраванасць. «Там ніхто мяне ведаць не будзе. Я буду такі ж, як і ўсе...» I аднойчы Апанас асмеліўся, сказаў маці:
— Мама, збірай мяне ў дарогу.
— У якую дарогу? — са страхам паглядзела на сына маці.
— Пайду я...
— Куды ты пойдзеш, сынок?
— Куды людзі ідуць.
Адчуваючы, што не пераканаў дастаткова маці, дадаў:
— У бежанцы.
Маці як стаяла пасярод хаты, так і загаласіла:
— Сыночак, у якія бежанцы? 3 дому, у такі неспакойны час?..
Апанасу і самому не вельмі хацелася пакідаць вёску, родны кут. Але ж і аставацца... I ён сказаў маці:
— Сюды немцы хутка прыпруцца.
— Адкуль ты ета ўзяў? — вырачыла на сына заплаканыя вочы маці,— А раптам іх не будзе?
— Будуць,— упэўнена адказаў Апанас.
— А хоць і будуць — што ты немцам тым зрабіў, каб цябе страляць ці вешаць? — са слабаю надзеяю ў голасе спытала ў сына маці.
— Я ж, мама, камсамолец. Дый у сельсавеце працаваў...
— Цябе ж з сельсавета,— маці хацела сказаць: «прагналі», але не сказала,— 3 сельсавета цябе ж... Цябе ж...
I не знайшла слова, каб і праўду сказаць, і сына не пакрыўдзіць.
— Гэта, мама, нічога не значыць. Немцы — чужакі, лепш не знацца з імі. А гаварыць, даказваць...
— Чаму ж? Калі трэба, дык трэба і гаварыць. I людзі пацвердзяць...
— He, мама,— стаяў на сваім сын.— Я пайду. I мне лепш будзе, і табе...
Вечар цэлы прагаварылі сын з маці. Адзін адно даказваў, другі — другое. I не пераканалі: сын — маці, маці — сына. Кожны астаўся пры сваіх думках.
— Нельга мне, мама, быць у Вялікім Лесе. Я гэта адчуваю, ведаю...
Маці таксама ўсведамляла, разумела, што сыну лепш, вядома, не быць тут, пад немцамі, лепш сысці куды-небудзь. Але і адпускаць аднаго сына з дому, ды яшчэ ў такі час... He хацелася, ой як не хацелася ёй!
— Куды ты пойдзеш? — плакала і плакала яна.— Што было б ужо, тое было б, нават калі немцы прыйдуць... А так... Дзе ты будзеш? Сэрца ж маё крывёю будзе кожны дзень аблівацца, я ж не спацьму, не есціму, усё думацьму, дзе ты, што з табою...
I ўсё ж, пагаварыўшы яшчэ і дзень, і вечар, даказаў, як падалося, Апанас маці, што нельга яму чакаць немцаў, трэба рушыць у дарогу.
— А калі немцы і туды дапнуць, куды ты ісці сабраўся? — пытала, не трацячы надзеі, што пераканае сына, не пойдзе ён з дому, маці.
— Далей пайду. Савецкі Саюз вялікі, хопіць месца...— упэўнена цвердзіў сваё Апанас.
— А раптам і туды дойдуць?
— He, мама, у немцаў не так багата людзей, каб хапіла іх на ўсю нашу зямлю. Дый ніхто ж самахоць фашысц-
кае ярмо на шыю не надзявацьме, змагацца з навалаччу будуць...
Пашыла, абліваючыся слязьмі, маці Апанасу з новага палатна торбу, наладавала яе рознай ядой. I аднаго дня, досвіткам, правяла сына з хаты за вёску. Доўга глядзела, стоячы на дарозе, як аддаляецца і аддаляецца сын, доўга і сын адварочваўся, азіраўся, глядзеў і глядзеў на маці — тая таксама аддалялася і аддалялася з кожным новым яго крокам. Наперадзе ў Апанаса была невядомасць, яна насцярожвала і разам з тым вабіла. Тое ж, што аставалася тут, у Вялікім Лесе, палохала.
XVIII
Кароў і коней выганялі з вёскі раненька, яшчэ да ўсходу сонца. Здаецца ж, і не казалі вельмі каму, што пагоняць у тыл, дзе немцаў няма і куды чужынцы, пэўна ж, не дойдуць, каб потым, калі скончыцца вайна, вярнуць іх назад у свой калгас, а вёска аднекуль пра ўсё пачула, даведалася. I дарослыя, і дзеці павыходзілі з хат. Стаялі сем’ямі ля сваіх варот, глядзелі, як брыдуць, капыцяць вясковую вуліцу спярша каровы, потым коні, і кожны адчуваў: не будзе больш бачыць ні гэтых кароў, ні гэтых коней. Апошні, апошні раз іх бачыць. I каровы, коні таксама, мабыць, адчувалі тое самае. Бо раз-пораз каровы рыкалі, выцягваючы далёка наперад і прыпадымаючы галовы; коні ж білі капытамі зямлю, няўцешна і сумна-сумна ржалі. Сёйтой з велікалесаўцаў не вытрымліваў, пытаў у пастуха Хомкі, які гэтак жа, як і заўсёды, ішоў з даўжэзнаю пугаю-смалянкаю ў канцы чарады:
— Ці ж хоць ведаеш, куды гоніш, га?
— Куды скажуць, туды і паганю,— адказваў няпэўна нешматслоўны Хомка.
Услед за калгаснай чарадой ехала падвода, на якой важна сядзела, быццам выправілася на кірмаш, Клаўдзя, Піліпа Дарошкі жонка, і дачка Мацея Тхорыка — Надзя. Кіравала канём Клаўдзя, неяк нібыта звысоку паглядаючы на тых людзей, што павыходзілі са сваіх двароў і праводзілі вачыма калгасных кароў і коней — апошніх гналі табуном услед за каровамі,— седзячы самі верхі на конях, аднавокі конюх Базыль Раманюк і яго памочнік маларослы хваравіты Хведзька.
А яшчэ праз некаторы час стала вядома, што некуды падаліся — ці не ў бежанцы? — і дырэктар школы Ан-
дрэй Макаравіч Сушчэня са сваёй жонкай — настаўніцай Алінай Сяргееўнай. Падаліся, мабыць, уночы, бо ўдзень іх ніхто не бачыў і не мог сказаць, пайшлі яны пешкі ці на чым-небудзь паехалі. Пранеслася па вёсцы чутка, што не відаць, недзе знік з Вялікага Лесу і Апанас Харчэня...
— Уцякаюць. Усё адно як прусы перад халадамі, уцякаюць,— гаварыла, беручы ваду, ля калодзежа Бабаева Сонька жанчынам, і ўсе жанчыны ведалі: не свае словы паўтарае Сонька, а чые — думалі: ці не Яўхімавы?
А жыццё не спынялася — ішло. Штораніцы ўзыходзіла з-за лесу сонца, спявалі, апантана высвіствалі, як і заўсёды ў летнюю пару, птушкі, плылі, мірна беглі па небе воблакі, хмаркі. Людзі палілі ў печах, гатавалі яду, снедалі, абедалі — здавалася, жылі сваімі звычайнымі будзённымі клопатамі. Услед за касавіцай неяк незаўважна падкаціла на бухматым залацістым возе жніво. I людзі, прывыкшы за гады калгасаў працаваць разам, гуртам, хадзілі і цяпер на палеткі ўсёй вёскаю з сярпамі, жалі рослае жыта і каласісты ячмень, скручвалі перавяслы, вязалі тугія, ёмкія снапы, ставілі іх у бабкі, каб падсыхалі. На ні навошта не вартых, нядошлых конях — тых, што не пагналі, пакінулі ў калгасе,— звозілі снапы да гумнаў і адразу ж малацілі — такі быў загад старшыні калгаса Васіля Кулагі.
Па вечарах жа, павыходзіўшы на вуліцу, збіраліся ў купкі, абмяркоўвалі навіны, тое, што ўдавалася каму-небудзь пачуць ці выдумаць; найбольш жа, вядома, гаварылі пра мужчын, каго мабілізавалі і ад каго ніхто пакуль што не меў ніякіх пэўных звестак. Жанчыны, чаго ніколі раней не было ў Вялікім Лесе, прылаўчыліся нават варажыць. Асаблівага поспеху дамаглася Тхорыха, бо варажыла і на картах, і на «дыму». Платы за сваю варажбу яна не брала, таму вечарамі ў яе хаце не зачыняліся дзверы — ішлі і ішлі людзі.
He вытрымала, пакіравалася аднаго дня да Тхорыхі і Параска, дачка Мікалая Дарошкі. Надта ж дакучалі думкі, хацелася хоць што-небудзь даведацца і пра мужа, Хведара, і пра брата, Піліпа: «Дзе яны?»
Да Тхорыхі Параска выбралася пазнавата, падаіўшы карову і паўкладаўшы дзяцей спаць. Балазе — жылі адна ад адной недалёчка, якія дзесяць хвілін хады. Перабегла Параска вуліцу, весніцы, а потым і дзверы ў хату да Тхорыкаў адчыніла — і адступілася, закашлялася:
— Кахі-кахі-ках!..
Усё ж, прыкрываючы нос і рот рукамі, пераступіла парог, сяк-так — у хаце было зусім цёмна — дабралася да лавы, села. Калі вочы трохі прывыклі да цемры, убачыла: хата поўная дыму. Дым вісеў хмараю пад столлю, плаваў ад акна да акна, валам валіў у дзверы, калі тыя то адчыняліся, то зачыняліся — заходзілі і выходзілі людзі. Асвойтаўшыся, Параска ўбачыла і жанчын, што сядзелі на лаве, а хто і стаяў, проста не ведаючы, дзе прыткнуцца. Пазнаць нельга было нікога, бо жанчыны былі быццам у вадзе, плавалі, мільгалі кавалачкі — то рука, то твар. У хаце чырванеў, гарэў на комінку корчык лучыны, і то нясмольнай.
— Ціха, бабы, — камандаваў аднекуль з печы голас Тхорыхі, хоць у хаце і так было зусім ціха.— Загадвайце, хто на каго хоча...
— А як ета — кахі-ках! — загадваць? — спытала, усё ніяк не могучы адкашляцца, Параска.
— Вочы заплюшчы і загадвай на таго, каго хочаш убачыць. А як лямпу я запалю — расплюшчыш вочы. Дым плыве — значыцца, жывы той, на каго ты загадала. He плыве — значыцца, няма яго, мёртвы...— тлумачыла Тхорыха.
— А глядзець куды, дзе дым той павінен стаяць ці плаваць? — не магла зразумець, як гэта варажыць на «дыму», Параска.
— А во, выберы сабе месца. Можаш у кут глядзець, можаш на акно, можаш на дзверы...
Загадала Параска першы раз на Хведара, мужа.
— Усе загадалі? — пачуўся голас Тхорыхі.
— Усе, — нядружна адказалі жанчыны.
— Палю лямпу! — камандавала Тхорыха.
Расплюшчыла вочы Параска, глянула на тое месца, на якое загадала — на акно! — рухаўся, плыў дым.
— Жыве мой Хведар,— узрадавалася ўголас Параска.
— А майго няма-а,— загаласіла побач з ёю Дзям’яніха, Аўдуля, жонка Дзям’яна Сучка.
— He плач, Аўдулечка,— супакойвала Аўдулю Тхорыха.— Ты на што загадвала?
— На кут,— адказала Аўдуля.
— А ты... На акно загадай... На акно куды лаўчэй, ды і выпадае заўсягды лепей...
Загадала Аўдуля на акно — выйшла, жыве яе Дзям’ян. А Параска на дзверы загадала другі раз, на Піліпа, бо на
адно месца двойчы, выявілася. загадваць нельга было. I выпала — не рухаўся дым...
Праветрыўшы хату, папрасілі жанчыны на карты паваражыць Тхорыху. Тхорыха ахвотна згадзілася. Запаліла лямпу, на стол паставіла. Калоду карт з куфра дастала, сапраўдных, куплёных, хоць і старых, замурзаных, пачала варажыць. Карты паказалі — Хведар у дарозе, жывы, здаровы. А Піліпу ўсё чорная карта падала... Тры разы Тхорыха раскідвала карты — і кожны раз чорная масць...
3 нялёгкім сэрцам выйшла з хаты ад Тхорыхі Параска. Пастаяла на дварэ, удыхаючы свежае, настоенае на пахах травы і бульбоўніку паветра, і ўсё ж не прамінула бацькаву хату — зайшла.
У хаце былі бацька, Мікалай, і Хора. Бацька плёў лапці, а Хора нешта мыла, сагнуўшыся над цэбрам,— ага, посуд пасля яды. Косціка дома не было.
Павітаўшыся, Параска прысела на лаву, спытала ў бацькі, дзе Косцік.
— А ліха яго ведае,— адказаў бацька.— Шастае дзесь.
— А так іпто чутно ў вас? — загаварыла, трымаючы на сэрцы нялёгкі цяжар і не могучы з ім саўладаць, Параска.
— А дзе што пачуеш? А калі і пачуеш — верыць таму? — глядзеў на дачку бацька.— А ты дзе ета была? — спытаў.
— У Тхорыхі.
— Чаго ета ты да яе?
— Паваражыць хадзіла,— прызналася Параска.
— Ну, і піто ты вываражыла? — з цікавасцю падняў вочы на дачку бацька.
— Пра Хведара добрае.
— А пра Піліпа? He варажыла?
— Варажыла.
— Ну і што?
— Чорная карта падае на Піліпа,— прызналася Параска.
— Чорная? — аж зжахнуўся, перастаў плясці лапаць Мікалай. Пачакаў, падумаў,— Сон днямі сніў,— сказаў сумна, быццам глытаючы нешта.— Таксама нядобры...
— А што ты сніў?
— Па ўюны з Піліпам хадзілі...
— Дак па ўюны ета ж добра!
— Хто табе казаў, што добра?
-гУсе кажуць. Ета калі сняцца ўюны, значыцца, на добрае,— павесялела, узрадавалася Параска.
Хора выпрасталася, мабыць, скончыла мыць, падышла да Параскі.
— 3 Піліпам усё добра,— сказала яна,— Было нядобра, а цяпер добра.
— Адкуль ты ета ўзяла? — спытаў, як бы спалохана, Мікалай.
— Узяла. Сны не толькі вам сняцца, а і мне...
I пайшла, быццам пакрыўджаная, з хаты...
Пайшла, трохі пасядзеўшы і пагаманіўшы пра тое-сёе, звыклае, будзённае, дадому і Параска. Ноч ужо была на дварэ. Ды такая цёмная, што дарогі пад нагамі не відаць. Hi зоркі нідзе, ні месяца.
Ішла Параска, беручыся бліжэй да платоў, дзе цубчэй было, не так пяску шмат, а думкі яе віліся вакол аднаго і таго ж — дзе цяпер Хведар, што з Піліпам? Ці жывыя яны хоць? Варажба ані не супакоіла Параску, наадварот, пасеяла ў душы яшчэ большую няпэўнасць, трывогу.
«Не пайду больш да Тхорыхі варажыць. I ні да каго не пайду,— вырашыла Параска.— Такая там варажба... Што тая Тхорыха ведае, знахарка знайшлася... От, тлуміць людзям галовы. I мне, бач, затлуміла...»
XIX
Надышлі часы, калі і Івану Дарошку давялося ўзваліць на плечы двайную ношу. Удзень ён, як і звычайна, бываў у сельсавеце, займаўся будзённымі справамі, да якіх прывык за гады старшынёўства, а ўночы... Падрамаўшы трохі, правільней, пачакаўшы, калі засне вёска, запрагаў коніка і ехаў на калгасны ток. Грузіў там мяшкі са збожжам, якія пакідаў у саломе Васіль Кулага, і кіраваўся то ў Гудоў — там жыло некалькі сем’яў, якім Іван давяраў, — то ў лес. У Гудове збожжа Іван згружаў у хлеўчукі ці хаты, прасіў людзей захаваць да таго дня, калі ён, Іван, не скажа аддаць. А ў лесе... У лесе Іван браў рыдлёўку, капаў, найчасцей на былых паташнях, ямы, абкладваў іх бяростаю, саломаю і ссыпаў туды зерне. Ямы тыя потым, калі яны запаўняліся збожжам, зноў абкладаў бяростаю і саломаю, засыпаў зямлёю, закідваў зверху ламаччам.
Васіль Кулага памагаў Івану. Ён і ямкі хадзіў капаць сам у лес, і, запрогшы калгасных коней, вазіў разам з Іванам па начах збожжа. He ўсё, не ўсё ведаў Васіль Кулага,
дзеля чаго спатрэбілася раптам хаваць збожжа, але загад райкома партыі выконваў. Дый, мусіць, здагадваўся, адчуваў — значыцца, ёсць такая неабходнасць — хаваць збожжа.
3 Іванам Дарошкам Васіль хоць і бачыліся штодзень, але гаварылі мала. А калі і гаварылі, дык не ўвогуле пра ўсё, а пра канкрэтнае, тое. што трэба было зрабіць неадкладна, сёння ж. Толькі неяк, калі вярталіся з чарговай начной паездкі ў лес, Васіль, прывязаўшы сваіх коней лейцамі да біла Іванавага воза, каб ішлі яны ўслед па дарозе, сам перасеў да Івана і загаварыў пра тое, што яго хвалявала:
— Іван, па ўсім адчуваецца — немцы хутка прыйдуць сюды. да нас. Што з сем’ямі рабіць, га?
Іван некаторы час маўчаў, не ведаючы, прызнавацца ва ўсім шчыра Васілю ці... Лепш усё ж пра сёе-тое не гаварыць.
— Сам пра тое ж думаю,— сказаў нарэшце Іван.— Які ўжо дзень думаю...
— I да чаго схіляеіпся?
— Ведаеш, у мяне прасцей.
— Чаму?
— Бачыш, у мяне жонка не тутэйшая. He хоча яна ў Вялікім Лесе аставацца. Пакуль я тут — і яна тут. А калі я пайду...
— Выбачай, а куды ты можаш пайсці? — перапыніў Івана Васіль.
— Некуды ж трэба ісці. He сядзець жа дома склаўшы рукі, не чакаць жа, калі прыйдуць немцы і застрэляць.
— He таіся, Іван, хоць ад мяне,— нейкім плаксівым голасам зусім апанурана папрасіў Васіль.— Абодвум нам цяжка цяпер. А мне... У мяне жонка яшчэ... Як толькі што, дык і пачынае: «Трэба было табе тое начальства... Трывогі ніякай не мелі б. I ты, і мы... А так...»
— He таюся я, Васіль. He, не таюся. А што кажу табе не ўсё, дык ты мяне зразумей. Ёсць рэчы, пра якія не павінен ніхто пакуль што ведаць. He толькі ты. Ваенная тайна. Разумееш?
Васіль доўга маўчаў.
— Ну калі ты мне не хочаш адкрывацца, дык я табе скажу,— загаварыў зноў таямніча і сцішана Васіль.— Да фронту цяпер далёка... Каб і хацеў, не дабярэшся. Таму, як я разумею, мы будзем аставацца ў вёсцы да апошняга...
— А тады?
— He ведаю, якое заданне атрымаў ты, а я... У лес пайду.
— I што ты ў лесе будзеш рабіць?
— Напачатку хавацца. А потым... Можа, і паваяваць давядзецца. Многае будзе залежаць ад таго, як доўга немцы ў нас будуць. А ты?
— Я... Тое самае, што і ты, буду рабіць. Толькі хавацца не збіраюся. 3 першага дня ваяваць буду. I заданне такое атрымаў ад райкома — гуртаваць людзей і ваяваць. Каб немцы не адчувалі сябе тут гаспадарамі, каб ім тут горш было, як на фронце...
— Бачыш, заданне атрымаў гуртаваць людзей,— упікнуў Васіль Івана,— і не гуртуеш. Ад мяне нават хаваешся.
— He хаваюся, Васіль, а прыглядаюся.
— Да мяне, да мяне прыглядаешся? Эх...
Было цёмна, але і ў цемнаце Іван убачыў, як злосна махнуў Васіль рукою — пакрыўдзіўся.
— He крыўдуй. 3 табою я пагаварыць збіраўся. Але не цяпер — пазней.
— Дык цягнуць жа няма ўжо куды! Немцы вось-вось тут аб’явяцца.
— Ельнікі ж яшчэ нашы.
— Ельнікі могуць пазней узяць, чым Вялікі Лес. У нас жа... Чыгунка недалёка...
Іван і забыўся — немцы сапраўды маглі ў Вялікі Лес прыйсці і з Гудова, прыехаць па чыгунцы. Васілю ж сказаў:
— He панікуй.
— Я не панікую. Але ж... Адчуваю — блізка ад нас ужо немцы. I ведаеш, па чым адчуваю?
Ну?
— Мужчыны дадому вяртаюцца.
— Якія мужчыны?
— Тыя, што фронт кінулі, дадому паўцякалі.
Іван аж прысвіснуў — не паверыў.
— Хіба ёсць такія?
— Есць!
— Хто, напрыклад?
— Яўхім Бабай. Хіба ты забыўся? I Тхорыка надоечы бачыў я.
— Тхорыка?
— Ага. Раненька неяк на ферму я па вёсцы ішоў. Бачу — па гародах да лесу нехта крадзецца. «Хто?» Прьь
гледзеўся — Тхорык. Мусіць, на ноч дадому ў хату сваю наведваўся. Аставацца ж у вёсцы на дзень — баіцца. Во па чым і мяркую — немцы блізка.
— Няўжо, што ты гаворыш,— праўда?
— А то я маніў бы,— зноў пакрыўдзіўся Васіль.
— А я ж... Прызнаюся табе, ніколі не думаў, што знойдуцца сярод нашых такія. Лічыў — контраў мы ўсіх каго павысылалі, каго пазнішчалі...
— Гэ-э,— заўсміхаўся па-дзяцінаму дабрадушна Ва сіль.— Можа, гэта і не контры, як ты іх называеш, а звычайныя баязліўцы. Загінуць не хочуць, вайны спалохаліся.
— I такіх да пазногця трэба!
— Пачакай, не спяшайся. I так вунь колькі ўжо ворагаў былі нарабілі. Разабрацца трэба...
— А што тут разбірацца? He на фронце, значыцца, ворап
— Дык і мы ж з табою не на фронце?
— У нас другое дзела,— і, вяртаючыся да ранейшай гутаркі, сказаў: — А што да таго, як ты гаворыш, быццам немцы блізка, дык... Блізка — гэта яшчэ не тут. А таму — падрыхтавацца нам тр.эба і сустрэць па-належнаму немцаў. Каб нясоладка ім было тут...
— Дык мы ж, на-мойму, і рыхтуемся.
— Пра людзей трэба падумаць, каго б можна было ў лес з сабою забраць. I пра зброю.
— Пра зброю варта падумаць. А вось пра людзей...— Васіль уздыхнуў.— Цяжка нам будзе пакуль што з людзьмі. Бачыш, мае здагадкі пацвярджаюцца — будуць, мабыць, тыя, хто не супраць і пры немцах пажыць, нямецкага, сабачага, хлеба паесці.
— Няўжо і такія будуць?
— Будуць, Іван, будуць. Таму ты тут недзе правільна асцярожнічаеш. Бо ўпэўнены.м да канца нават у сабе... Нельга быць. А ў людзях... Пачакаем давай, хто як павядзе сябе пры немцах. Тады і падбяром.
— Я асцярожнічаю, а ты яшчэ больш.
— Тое, ілто мы збіраемся рабіць, патрабуе асцярогі.
— Правільна ты кажаш. I пра сем’і, між іншым, таксама правільна, што клапоцішся. Я сваю сям’ю днямі думаю адправіць...
— Куды? — зацікавіўся Васіль.
Іван зноў задумаўся — казаць Васілю праўду ці... умоўчаць? «Пакрыўдзіцца ж, калі не скажу...» Сказаў:
— Яна родам з Камарынскага раёна. Туды, у вёску, відаць, і накірую разам з дзецьмі...
— Сапраўды — табе прасцей... А мне што рабіць?
— Можа, у эвакуацыю падаліся б?..
— He хочуць. Казаў і жонцы, і дзецям — не хочуць. Ды і позна. Немцы далекавата ўжо зайшлі. I пруць далей так хутка...
— Дык хоць бы ў сяло іншае перабраліся?
— Трэба будзе паталкаваць з жонкаю...
Блізка была вёска, і Васіль саскочыў з Іванавай падводы, адвязаў лейцы, перасеў на свой воз.
Ехалі далей кожны на сваім возе, думаючы кожны пра сваё...
XX
3 таго дня, як пачуў Іван Дарошка, што пачалася вайна, адступае Чырвоная Армія і ў Вялікі Лес могуць прыйсці немцы, не-не дый вярталіся яго думкі да сям’і — жонкі, сыноў. Што рабіць з імі? Пакідаць у Вялікім Лесе ці... Куды-небудзь накіраваць у больш бяспечнае месца? Асабліва думкі гэтыя пачалі займаць Івана, калі не паслалі яго на фронт, пакінулі дома ў Вялікім Лесе. Неаднойчы і сам ён, Іван, і жонка, Каця, закраналі ў размовах гэтае балючае для іх абаіх, неаднойчы то горача, часам са злосцю, то спакойна, мірна абмяркоўвалі, седзячы за сталом ці лежачы побач у ложку. Ясна было і яму, Івану, і жонцы, Каці: нельга, на выпадак акупацыі, аставацца ў Вялікім Лесе, трэба некуды адсюль падавацца. Ісці ў бежанцы? Куды? Хто можа сказаць, што туды, куды яны пойдуць, не прыйдуць таксама немцы. А дарога ж... Хіба ж лёгка быць у дарозе ды яшчэ з дваімі малымі дзецьмі? I Каці першай прыйшла ў галаву думка — падацца да бацькоў, у Камарынскі раён. I дабірацца не так далёка, і бацька, маці там, калі што якое — і памогуць, і дзяцей дагледзяць. Лепшага нічога за бацькоўскае кубло, здаецца, няма і не можа быць. I паколькі ён, Іван, згадзіўся з Кацяю, нічога іншага не мог прапанаваць, Каця патроху збіралася ў дарогу. Перабрала небагатыя свае пажыткі, што перамыла, што палатала, і ўсё, без чаго не маглі ні сама, ні дзеці абысціся, спакавала ў клункі; астатняе, не вельмі каштоўнае, груваст кае, што не панясеш, не пацягнеш у дарогу, адлажыла, і аднаго вечара ўдваіх з мужам закапалі ў двары пад яблыняй. Асобна схаваў усё, што магло яму спатрэбіцца з адзе-
жы і абыходку, Іван — ускінуў мяшок, наладаваны жонкаю, на воз і завёз у лес.
Цяпер у хаце было гола і няўтульна. Жылі, быццам дачасна, ведаючы: не сёння-заўтра давядзецца рушыць у дарогу, расстацца з тым, да чаго прывыклі, з чым зжыліся. Сыны — трохгадовы Петрык і Андрэйка, які толькітолькі пачынаў хадзіць,— неяк прымоўклі, насцярожыліся і ўсё быццам чагосьці чакалі — няйнакш, адчувалі, што ім давядзецца неўзабаве разлучыцца з хатаю, бацькам. А Каця зрабілася ласкавая і гарачная па начах, быццам хацела аддаць і ўзяць тое, што не паспела аддаць і ўзяць за гады сумеснага жыцця з мужам, нават захапіць нешта і з будучага, чаго, пэўна ж, потым не будзеш мець. Яна то раптам абдымала Івана, цалавала шыю, губы, то, упаўшы яму на грудзі, плакала, калацілася ў слязах. Іван, які прывык стрымліваць свае пачуцці, бо лічыў. што чалавек павінен жыць іншым, больш важным і патрэбным, таксама быў расслабіўся, даў сабе волю. Вярнуўшыся з начное паездкі, лез у нагрэтую жонкай пасцель і ў ласках, абдымках забываў пра ўсё да самай раніцы. I хоць адчуваў ён, што пара, пара яму расставацца з жонкаю і дзецьмі, але не расставаўся — трымаў і трымаў іх у Вялікім Лесе. Усё ж кахаў ён сваю Кацю, і Каця таксама кахала яго, Івана. I гэта з асаблівай сілай адчуў ён, Іван, у гэтыя трывожныя, развітальныя дні і ночы.
— Іванка, не змагу без цябе жыць,— шаптала Каця, калі яны аставаліся адны,— Беражы сябе! Беражы, бо... He будзе цябе — і мне не жыць...
Іван закусваў да крыві губы, яму таксама было не па сабе, калі ўяўляў, як ён будзе жыць, калі не будзе побач Каці, такіх шчабятлівых, заўсёды нечым захопленых дзяцей, потым, каб не заплакаць самому, пачынаў цалаваць Кацю. Ніколі раней не цалаваў ён так часта, да самазабыцця, Кацю, ніколі не аддаваўся так пачуццёвасці і ласцы, як у тыя дні і ночы...
Разважлівасць брала сваё. Быць ім разам з кожнай пражытай хвілінай рабілася ўсё больш і больш небяспечна.
— Трэба ехаць вам! — сказаў аднаго дня Іван Каці,— Цягнуць нельга.
Каця і сама гэта ведала. Аднак сказала:
— Яшчэ адну ноч пераначуем у гэтай хаце.
Іван згадзіўся.
Пераначавалі ноч. Раніцою тая самая размова:
— Ехаць вам трэба! Сёння ж...
I тая самая просьба:
— Яшчэ адну ноч. Адну, толькі адну!..
He хацелася і Івану расставацца з Кацяю. Тым болей — выявілася: не сабрана, не спакавана яшчэ ўсё.
Пераднявалі, пераначавалі яшчэ адну ноч. А ўранні тое самае:
— Іванка, мы яшчэ адну ночку разам пабудзем. Можа, апошнюю... He давядзецца ўжо начаваць нам у гэтай хаце...
— Чаму гэта не давядзецца? — спытаў Іван. I адчуў: сэрца ў яго скаланулася.
— Быццам не ведаеш... Немцы ж ідуць.
— Ну і што, як ідуць? Прыйдуць і пойдуць.
— А што пасля сябе пакінуць? Попел. А хата гэтая... Хоць і кулацкая, а сыноў нам двух дала. Ды і жылі мы тут непагана.
— Можна было б, мусіць, і лепш жыць.
— He хачу лепш. Каб да канца жыцця так — я шчаслівая была б.
Але ён, Іван, не паддаўся на ўгаворы жонкі:
— Збірайся, Каця. Ночку мы разам пабудзем. Але не ў хаце, а ў дарозе. Паедзем. Як змеркнецца, дык і паедзем...
I зрабіў так, як сказаў — на змярканні пад’ехаў да двара, пагрузіў на воз хатні скарб, вузлякі з адзежай. Разаслалі посцілкі, падушкі, улажылі на возе дзяцей спаць. I паехалі. Паехалі не праз Ельнікі, а карацейшай дарогаю — праз лясы, балоты і іншыя, далёкія ад чыгункі і шашы, вёскі... Хату ж, якая столькі гадоў давала ім прытулак і ў якой столькі перажылі рознага, і добрага і трывожнага, нават не замыкалі на замок...
У той жа дзень, калі Іван Дарошка не прыйшоў, як заўсёды прыходзіў, у сельсавет на працу, нехта прынёс у Вялікі Лес навіну, быццам немцы занялі Ельнікі. Занялі без адзінага стрэлу — тыя нашы вайсковыя часці, што адступалі праз райцэнтр, не затрымліваліся там, спяшаліся хутчэй паспець да Дняпра, на пераправу...
Частка трэцяя
Спяшаліся хутчэй паспець да Дняпра, на пераправу, не толькі нашы вайсковыя часці, што адступалі пад націскам намнога болыпы.х сіл ворага. Спяшаліся хутчэй паспець да Дняпра, на пераправу і іншыя людзі — тыя, хто не хацеў ці не мог аставацца дома і, каб не трапіць у няволю, на здзек і глум акупантам, выбраўся добраахвотна сам у эвакуацыю, хто па абавязку службы ці па загаду вёз у тыл розныя дакументы, дэманціраванае абсталяванне заводаў і фабрык, гнаў калгасных коней і кароў...
Дарогі ў тыя дні нагадвалі рэкі, калі яны выліваюцца з берагоў у бурнае вясновае разводдзе. Здавалася — усё, што толькі магло хадзіць і рухацца, было тады на дарогах. I дарогі, не змяшчаючы ўсіх, хто кудысьці спяшаўся і бег, раптоўна пашырэлі, прыхапілі ладныя палосы поля, лесу і лугу. Патокі, рэкі людзей, жывёлы, машын, падвод з усіх бакоў спачатку паволі, спакваля, потым усё імклівей і імклівей сцякаліся ў адно месца — да Дняпра, на пераправу...
...сцякаліся, не ведаючы ці не верачы таму, што чулі, што было сапраўднасцю — немцы даўно ўжо разбамбілі паром, даўно ўжо цераз Дняпро няма нідзе ніякай пераправы...
I
«Ну вось, хвала богу, самае страшнае, што мучыла і хвалявала, здаецца, мінула,— падумаў Апанас Харчэня, калі, перш чым увайсці ў лес, схавацца ў гусцяжы кустоў і дрэў, азірнуўся, паглядзеў апошні раз здаля на знаёмую змалку вёску і маці — яна ўсё яшчэ стаяла і стаяла адзінока ля крыжа на дарозе, маленькая, прыгорбленая, і не зводзіла, ні на хвіліну не зводзіла вачэй з яго, сына.— Нічога, нідзе не дзенецца, паплача дый супакоіцца. I я трохі таксама ачомаюся. A то... Слёзы ды слёзы, угаворы, папрокі... А так — і маці будзе лягчэй, і мне...»
Ён, Апанас, надта ж баяўся гэтага расстання. «Раптам
не вытрымаю, заплачу... Ці — што яшчэ горш — разжалюся і наогул нікуды не пайду, астануся ў вёсцы...»
Цяпер, умінаючы абутымі ў чаравік'і нагамі сухі, зляжалы дарожны пясок, Апанас быў ледзь не на сёмым небе. Усё ж вытрымаў, не заплакаў, не паддаўся шкадобе, не астаўся ў вёсцы. Быццам крылы выраслі ў Апанаса за плячыма. Ён не ішоў, а нібыта ляцеў. Аж, здаецца, вецер свістаў у вушах. Хацелася быць далей, як мага далей ад дамоўкі, ад усяго таго, да чаго прывык, прырос душою, без чаго не ўяўляў свайго жыцця і што, куды ні паглядзіш, на што ні ўпадзе вока, быццам рукамі яго трымала, прасіла — не пакідай, не ідзі нікуды, будзь, аставайся тут, з намі. I як Апанас ні храбрыўся, як ні харахорыўся, ні цешыў сябе, што рады, а ўсё ж... На сподзе душы, недзе глыбока-глыбока, ляжаў нібыта цяжар, нібыта халадок нейкі ці стрэмка шкадавання, болю — пакідае ж не штонебудзь, а маці, родны кут, ідзе ў невядомасць, у чужы далёкі свет.
«Куды? Што чакае мяне там, на няходжаных дарогах, у невядомых краях?» — не-не дый узнікала, мільгала ў галаве.
Гэты халадок, гэты боль паступова авалодвалі душою і сэрцам, будзілі, апаноўваючы, думкі, сеялі трывогу, перарасталі ў няпэўнасць, страх. У поўдзень, калі Апанас падыходзіў, набліжаўся да Ельнікаў, нарадзіліся, выніклі словы:
«Добра ж, калі будзе добра! А калі...»
Апанас і сам не ведаў, нават уявіць не мог, што можа быць за гэтым «А калі...». I таму... Палохаўся, баяўся Ta­ro, іпто можа здарыцца, быць.
«Гэта ж не дома, у сваёй вёсцы, дзе і мяне ўсе ведаюць, і бацьку майго, і маці, ды і я ўсіх ведаю. А там... Нікога свайго няма... Куды ні кінься — усюды чужое, чужыя. Калі што якое... Хто мяне выратуе, хто паможа?..»
У абед, прысеўшы на абочыне дарогі ў цень пад стары шатрысты дуб — дуб гэты стаяў горда адзін пасярод поля, вабячы ў засень свайго густога зялёнага голля кожнага, хто праходзіў міма,— Апанас і зусім апанураў. Радасць, узнёслы настрой, што былі напачатку, дзе і падзеліся — быццам выпарыліся, выветрыліся.
«Што, што чакае мяне там, куды я выправіўся, іду?» — ужо не напамінала час ад часу, а мучыла, катавала пытанне.
Скінуў з плячэй торбу, развязаў аборку, якой была
акуратна завязана зашмаргам торба, дастаў хлеб, вараныя яйкі, сала, соль — вырашыў падсілкавацца, паабедаць.
I зноў ахапілі, наваліліся думкі пра дамоўку.
«Як там, у вёсцы, што маці, астаўшыся адна, робіць? Яна ж ніколі без мяне не снедала, не абедала, не вячэрала. Няўжо і цяпер нічога не есць, чакае — я вось-вось прыйду, вярнуся...»
Зажмурыў вочы. I ў вачах... Маці. Яна ў квятастай крамной кофце, цяжкім ваўняным андараку — завіхаецца ля печы, дастае чорны, задымлены чыгун, налівае ў гліняную міску добра ўпрэлую капусту з грыбамі, нясе на стол — капуста смачна-смачна пахне, аж пацягвае жывот...
«Мга-а,— плямкнуў губамі, глытнуў сліну Апанас і, расплюшчыўшы вочы, сумна-сумна паглядзеў на хлеб, яйкі, сала, соль, што падаставаў з торбы, разлажыў на траве.— Хіба не ісці нікуды, вярнуцца назад, дадому?»
Адразу ж рашуча адагнаў ад сябе прывід-уяву, здраду-думку.
«Не, не! Нельга мне вяртацца, нельга быць дома, у сваёй вёсцы. Трэба ісці. Ісці туды, дзе няма і не будзе немцаў, дзе ніхто, ніхто мяне не ведае. Інакш мне... Кепска, вельмі кепска будзе. Немцы прыйдуць — сакратаром сельсавета быў я, камсамолец. He прыйдуць немцы — дзядзька... Блытацца пад нагамі зноў будзе дзядзька. Ці пнём па саве, ці савою аб пень... Эх!»
Са злосцю адламаў ад спечанага на паду печы бохана хлеба акраец, паднёс да рота, адкусіў, пачаў паволі, не чуючы смаку, жаваць...
II
Яшчэ калі Васіль Кулага, новы калгасны старшыня, адклікаўшы ўбок, каб ніхто не чуў, неяк надвячоркам сказаў таямнічым голасам амаль на самае вуха Хомку, што давядзецца, мусіць, яму гнаць у тыл кароў — «больш няма каму, з мужчын бадай што ты адзін астаўся!» — так і сказаў: «больш няма каму, з мужчын бадай што ты адзін астаўся!»,— Хомка падумаў быў: нялёгкая выпадае на яго долю работка. He. не тое каб Хомка ведаў, што гэта такое — гнаць у тыл кароў, але... Здагадваўся. Дзіва што — якніяк, увесь век жа свой, лічы, пратупаў з пугаю за каровамі, то за аднаасобніцкімі, потым калгаснымі і, дзякаваць богу, трохі ведаў, што такое каровы. Ды не ўяўляў Хомка, думаць нават не мог, як цяжка будзе з каровамі ў дарозе,
дзе ўсё чужое, не ведаеш, дзе луг, а дзе вадапой. Ды што луг, што вадапой — не ведаеш, што за тры крокі ад цябе наперадзе. А трэба ж, каб каровы і панапасвіліся, і панапіваліся, і жвачку пажавалі, і паляжалі. Ды і падаіць кожную ў час трэба. Інакш... малако перагарыць, каровы пазапускаюцца. I хоць, здаецца, усё, усё прадугледзеў Хомка, калі выпраўляліся з чарадою з дому, нават жанчын захапіў, каб было каму тры разы на дзень здойваць каровам вымя, але выявілася неўзабаве, усяго ніколі, як бы ні імкнуўся, не прадугледзіш. У першы ж дзень некалькі кароў пазбівалі ці то аб каменне, ці то аб карэнне капыты, паздзіралі да крыві ногі. А мазі ж, мазі Хомка ніякай з сабой не захапіў. Дзве самыя лепшыя каровы — больш за іх малака ў калгасе ні адна карова не давала! — зусім закульгалі, не маглі ісці. Ледзь да вёскі прыдарожнай — звалася тая вёска Манькі — дагналі. I там... Давялося гэтых кароў пакінуць. I як пакінуць! Даведкі і то ніхто ніякай не даў, нават так, без даведкі, кароў не хацелі браць, ледзь угаварылі калгаснае начальства.
«А калі яшчэ каторая закульгае? — думаў Хомка,— Як так, без усякага-якага, пакідаць, то лепш прырэзаць. Што якое, дык хоць шкура будзе на апраўданне. Але ж што рабіць з мясам? Яно ж, непасоленае, адразу ж загніецца, засмярдзіць...»
Былі і іншыя непрадбачаныя нечаканасці, як, скажам, куды дзяваць малако, што надайвалі Піліпава Клаўдзя і Тхорыкава Надзя. Старшыня, Васіль Кулага, калі выпраўляў Хомку гнаць кароў, наказваў, каб не транжырылі, дзяржаве здавалі на прыёмных пунктах. Але ўжо на другі дзень выявілася: малако можна было здаць не ў кожнай вёсцы. Там жа, дзе былі малачарні, ці зусім не прымалі, ці прымалі вельмі ж неахвотна — і з тым, што раней набралі, не ведалі, што рабіць. Давялося раздаваць яго выпадковым людзям, a то і... выліваць проста на дарогу. Клаўдзя дык тая хутка скеміла, прапанавала — як насіць вёдрамі малако ў бітоны, потым выліваць абы-куды, a бітоны і вёдры мыць, дык лепш ужо адразу здойваць у пясок. Хомка абурыўся: «I ета ты мне кажаш такое? He ведаеш хіба, што такое малако?!» — «Я-то ведаю,— адказала Хомку Клаўдзя,— Але ж ты, мабуць, не ведаеш, як цягаць поўныя вёдры да бітонаў, а потым выварочваць тыя ж бітоны ў пясок, мыць іх».
Наогул, з першага дня ў Хомкі з Клаўдзяй наперакос пайшло. He кароў глядзець Клаўдзя ў дарогу выправіла-
ся, а, як выявілася неўзабаве, хабаля сабе шукаць. Седзячы на возе, усё зыркала па баках, каб мужчыну дзе якога ўбачыць ды завабіць. Сустрэнецца які нездаляка — Клаўдзя вочкі свае бессаромныя наставіць, слова-другое кіне, быццам вяроўку, каб заарканіць чалавека, да сябе прыцягнуць. Цьфу, аж брыдка глядзець. Бессаромніца, дый годзе. Нічога не скажаш, юрлівая баба. Нават да яго, Хомкі, паспрабавала клінні падбіць. У першы ж вечар, калі не так далёка і ад дому яшчэ адышліся. Спыніліся тады на ноч у ляску, пры лузе. Агонь разлажылі, есці наварылі. Павячэраўшы, адразу ж і спаць укладвацца пачалі. Клаўдзя з Надзяй на возе, а ён, Хомка, трохі зводдаль, ля вогнішча, пасцель сабе намасціў. 3 голля і лапак сасновых. Наверх, каб мякчэй было, у бакі не муляла, сена са стажка, што на лузе стаяў, наскуб. Акрыўся світкаю, якую так, на ўсякі выпадак, захапіў, калі з дому ў дарогу збіраўся, лёг, глядзеў нейкі час на зоры, ад якіх аж неба белае было, гэтулькі іх навысыпала, ужо і драмаць быў пачаў, як да яго, з воза злезшы, Клаўдзя прыйшла. «Не спіцца нешта»,~ прашаптала яна ціха і села на край яго самаробнай пасцелі. «Чаму ета табе не спіцца?» — здзівіўся Хомка. «I сама не ведаю».— «Хіба не стамілася?» — «Э-э,засмяялася неяк дробненька-дробненька Клаўдзя.— Куме не тое наўме». I глядзіць, глядзіць на Хомку, бы ўсё адно кошка збродлівая. I вочы ў яе гараць, гараць. Аж адсунуўся ад Клаўдзі далей, далей Хомка — успомніў раптам, што гаварылі ў вёсцы людзі пра Клаўдзю: надта ж паваблівая яна да чужых мужыкоў. А Клаўдзя бліжэй, бліжэй да Хомкі хінецца. Ён адсоўваецца, а яна падсоўваецца. «Здурэла ты, ці што? — не вытрымаў Хомка.— Етак я хутка з пасцелі на зямлю спаўзу».— «А ты ляжы, не спаўзай»,— «Як жа я ляжаць буду, калі ты... Сунешся ды сунешся».— «Дык я ж, можа, цябе не з’ем»,— «З’ясі — не з’ясі, а ў грэх увядзеш».— «Грэх у мех, а спасенне ў торбу». I рукі выставіла, каб абхапіць, абняць яго, Хомку. Але ён, Хомка, на ногі борзда ўскочыў, сказаў: «Ідзі адсюль, усё адно нічога ў цябе не выйдзе. Я не такі, кеб да чужых баб ахвоту мець. У мяне свая е».— «Дурны, дык дурное і пляцеш. Свая, чужая... Хіба чужая не можа стаць сваёй, а свая — чужой?.. Некалі ж і твая Порка, можа, была табе чужая...» — «Ты Поркі мае не чапай. Мала што была яна чужая. Цяпер — свая! I не прыставай, не хілі на грэх не схіліш!» — «Я і не прыстаю. Але думала...» — «Што ты думала?» — «Што мужчына ты».— «Не
табе правяраць маю мужчынскую сілу». Пасядзела-пасядзела Клаўдзя на яго, Хомкавай, пасцелі, ды так ні з чым і пайшла. А ён, Хомка, астаўшыся зноў адзін, спаць не мог — так і не звёў да самага світання ні на волас вачэй. А тады, як золакам неба заўсміхалася на ўвесь усход, падхапіўся на ногі, Клаўдзю і Надзю пабудзіў, загадаў кароў даіць — ды ў дарогу.
3 таго вечара ці, можа, правільней, ночы і зацялася Клаўдзя на Хомку, амаль не гаварыла. А калі слова якое і скажа, дык не проста так, а з падкусам. «А я верыла, што і праўда крывое дрэва ў сук расце»,— скажа і засмяецца. Абыходзіў Хомка Клаўдзю, стараўся блізка не быць ля яе. Калі што трэба — Надзі загадваў, Надзю прасіў. Толькі ж і Надзя, хоць і дзяўчо зусім, а таксама з мухамі. Як заладзіла была з першага дня — навошта кароў етых гнаць, хай бы дома, у вёсцы, аставаліся,— так і цвердзіць сваё. Спрабаваў Хомка і даказваць, што трэба адагнаць кароў у тыл, каб ворагу не дасталіся, спрабаваў і ўшчуваць, што нельга разважаць так, як разважае Надзя, ды дзе там! Упартае дзяўчо! I сама з дому нікуды ехаць не хоча і не хоча, каб кароў куды-небудзь далёка гналі. I лянівая-лянівая. Дзень цэлы на возе будзе ляжаць, не скажаш, дык і не злезе. Яно, вядома, каб Клаўдзя інакш з ім, Хомкам, сябе паводзіла, дык і Надзя, можа быць, зусім бы не такая была. A то ж... Насміханні, кпіны, ды і не слухаецца ані. Што ні загадаеш — пацвеліцца, перакрывіць. А зрабіць... Як заманецца ёй. Захоча — зробіць, захоча — не. I прымусіць... Як ты яе прымусіш? Упрошваць, сарамаціць... Але каго і перад кім?.. Прыстрашваць... Але чым, чым такую прыстрашыш?..
...Ішоў, кульгікаў услед за чарадою Хомка, і невясёлыя, сумныя думкі апаноўвалі яго. I каб хоць ведаў ён, Хомка, калі нарэшце пакутам яго канец будзе, калі дзень той надыдзе, што не трэба кароў гнаць далей, здасць ён іх пад распіску і можна будзе рушыць на ўсе чатыры бакі, хочаш дадому, у сваю вёску, а хочаш... Хоць чорту на рогі. Ды... Ніхто, нават сам госпад бог, пэўна не скажа, колькі дзён і начэй яшчэ давядзецца так пакутаваць.
Тады, як у дарогу выпраўлялі,Васіль Кулага гаварыў: «Гані. А дзе спыніцца, каму кароў здаць — скажуць».
«Хто скажа?» — думаў, біўся ў здагадках цяпер Хомка.
Ill
Нялёгка было Андрэю Макаравічу Сушчэню пакінуць усё, з чым зжыўся, да чаго прывык, і пайсці ў бежанцы. I сам думаў, ночы не спаў, і з жонкай Алінай Сяргееўнай раіўся, можа, сто ці дзвесце разоў, як ім быць, што рабіць. I нічога лепшага, як кіравацца ў бежанцы, не прыходзіла ў галаву. I Андрэй Макаравіч сказаў аднойчы ўголас: «Ну і няхай!» Жонка, Аліна Сяргееўна,ведала, што гэта значыць — прынята Андрэем Макаравічам пэўнае і канчатковае рашэнне. Якое рашэнне — Аліна Сяргееўна не ведала, хоць і здагадвалася. Здагадвалася і чакала, чакала, калі Андрэй Макаравіч скажа, аб’явіць. Магла, вядома, і не чакаць — спытаць. Але не прывыкла Аліна Сяргееўна нешта прыспешваць, залазіць у мужавы думкі. «Скажа, усё скажа». I Андрэй Макаравіч неяк пад вечар сапраўды сказаў:
— Вось што, Аліна Сяргееўна. Давайма патроху хіба ў дарогу збірацца.
— Усё ж збірацца? — са спалохам паглядзела на мужа Аліна Сяргееўна.
— Так, збірацца. Бо чакаць, калі прыйдуць сюды прыблуды, быць пад імі...— і Андрэй Макаравіч рашуча пакруціў галавою.— Не-е!
Аліна Сяргееўна прывыкла ва ўсім слухацца мужа, ніколі ні ў чым яму не пярэчыла. Быццам віну перад ім заўсёды адчувала. I за тое, што дзяцей не нарадзіла, хоць і не правяраліся яны, не ведалі, хто з іх сапраўды вінаваты ў гэтым. I за тое, што шмат непрыемнасцей прынесла Андрэю Макаравічу — ён быў з небагатай, амаль пралетарскай сям’і, і пры новай уладзе такім, як ён, усюды былі адчынены дзверы, ён мог далёка пайсці; у тым жа, што ён астаўся жыць у вёсцы, працаваў у школе, вінаватай зноў жа Аліна Сяргееўна лічыла сябе. Бо яна... Была папоўская дачка. Бацька яе меў прыход, не выракаўся бога, а яна, Аліна Сяргееўна, не выракалася, не цуралася бацькі, як рабілі некаторыя ў тыя гады. I гэта не-не дый усплывала. I тады воляй-няволяй ім з Андрэем Макаравічам даводзілася мяняць месца працы, пераязджаць з вёскі ў вёску, пакуль нарэшце не прыбіліся яны на Палессе — у самую глушэчу — Вялікі Лес. К таму часу якраз у Аліны Сяргееўны памёр бацька, а праз які год — і маці.
У Вялікім Лесе Аліна Сяргееўна з Андрэем Макаравічам нават абжыліся. Займелі сякую-такую гаспадарку,
накуплялі кніг. Думалі — нікуды і пераязджаць ужо не будуць, тым больш што Андрэіі Макаравіч павышэнне атрымаў — стаў дырэктарам піколы. I раптам, як снег на галаву,— гэтая вайна, немцы...
Звыклая да частых пераездаў, Аліна Сяргееўна і цяпер упраўна і даволі хутка сабралася ў дарогу. Узяла сёетое з адзежы, каб было ў што пераапрануцца, напакавала яды. Астатняе ўсё... Няхай астаецца. He назаўсёды ж, не навечна пакідаюць яны гэтую вёску, гэтую хату. Вернуцца сюды. Вось прагоняць немцаў, дык адразу ж і вернуцца. За сцяною сям’я старшыні сельсавета Даропікі жыць будзе. Прыгледзіць і за хатаю, і за рэчамі, што тут астаюцца.
Перад тым як пакінуць дамоўку, прыселі па старому звычаю на лаву, ля сабраных у дарогу клункаў.
— Нічога не шкада пакідаць,— загаварыў раптам Андрэй Макаравіч.— А вось кнігі... Я ж іх па адной збіраў, дзе быў сам, адтуль і прывозіў. Баюся, каб не расцягалі...
I так паглядзеў на самаробныя, без шкла, паліцы, на якіх акуратна, адна пры адной, стаялі рознага фармату і афарбоўкі кнігі, што ў Аліны Сяргееўны аж сэрца сцялася.
— А ты з Іванам Мікалаевічам дамоўся,— не вытрымала, параіла Аліна Сяргееўна,— Можа, ён прыгледзіць.
Ды гутарка з ім ані не заспакоіла Андрэя Макаравіча, наадварот — навяла на цяжкі роздум. Па-першае, выявілася: Іван Мікалаевіч не вельмі задаволены ім, Андрэем Макаравічам, па ўсім адчуваецца, пакрыўдзіўся, бо ён, Андрэй Макаравіч, выключыў са школы яго брата, Косціка. Па-другое, сам Іван Мікалаевіч таксама не збіраўся аставацца ў Вялікім Лесе. Нават жонку, Кацярыну Антонаўну, з дзецьмі не намерваўся пакідаць тут. «Значыцца, ум-га... Ён ведае нешта такое, чаго я не ведаю. I з хатаю, кнігамі... Ён, бадай што, правільна раіць».
Аж на цэлы тыдзень затрымаўся Андрэй Макаравіч у Вялікім Лесе. Днём яны з Алінай Сяргееўнай адпачывалі, спалі, а ўночы капалі ў гародзе ямы, абкладвалі іх, чым толькі можна было — саломай, сенам,— і загружалі кнігамі. Заўважыў тады Андрэй Макаравіч, што і Іван Мікалаевіч Дарошка не спіць — па начах некуды ездзіць на падводзе, нешта некуды возіць, няйнакш, хавае. «Таксама да прыходу немцаў, мусіць, рыхтуецца».
Без кніг, без усяго таго, што было куплена і нажыта гадамі працы і да чаго прывыклі і вочы, і рукі, і ногі і што
складала частку жыцця і ўтульнасці, хата зрабілася голаю і чужою. Hi дня, ні хвіліны больш не хацелася аставацца ў ёй ні Аліне Сяргееўне, ні Андрэю Макаравічу. I як толькі вынеслі апошнія кіпы кніг, засыпалі зямлёю ямы, тады ж вырашылі рушыць у дарогу.
— Добра, што ноч яшчэ,— сказаў Андрэй Макаравіч.— Ніхто бачыць нас не будзе, ніхто ні пра што не спытае.
Аліна Сяргееўна прамаўчала, падумала: «Ліха ведае, што яно добра, а што — дрэнна. Аднак жа... Затрымлівацца не варта — трэба ісці. I так вунь аж на цэлы тыдзень затрымаліся. Ужо дзе былі б, на колькі б кіламетраў адышліся ад Вялікага Лесу!»
Але па добрай даўняй завядзёнцы вярнуліся разам з Андрэем Макаравічам у хату, пасядзелі ля тых клункаў і торбачак, што сабрала яна, Аліна Сяргееўна, у дарогу. Нават лямпу былі запалілі, каб на хату паглядзець, развітацца з тым, што тут яшчэ аставалася. I, узяўшы клункі і торбы — што за плечы, што ў рукі, — пастаялі моўчкі ля парога — і пайшлі.
Hi ў Андрэя Макаравіча, ні тым болып у Аліны Сяргееўны не было пэўнага плана, не было пэўнай задумы, куды ісці, куды падавацца. Ведалі толькі, адчувалі — трэба ісці, нельга аставацца ім у Вялікім Лесе. А куды — відаць будзе, сітуацыя падкажа. Ды і... Калі не ўсё, дык, ва ўсякім выпадку, многае залежыць ад таго, як доўга немцы тут затрымаюцца, куды дойдуць. А раптам і да Вялікага Лесу не дабяруцца — спыняць іх нашы войскі. Тады... I ісці далёка нікуды не давядзецца, можна будзе праз тыдзень-другі і назад, у Вялікі Лес, вярнуцца.
Да чыгункі яшчэ раней надумалі не ісці — і ў Ельніках Андрэю Макаравічу не раілі гэта рабіць, ды і сам ён добра ведаў: чыгунку немцы часта бамбяць. Куды надзейней будзе дабірацца да пераправы. Калі што якое — схавацца можна, з дарогі сысці, сцежкамі глухімі пятляць. I ногі свае яшчэ нікога не падводзілі.
— Бывай, хата,— сказала ціха ўголас Аліна Сяргееўна, вешаючы на дзверы замок.
— Ну і няхай! — прашаптаў у такт нейкім сваім думкам Андрэй Макаравіч.
I, выйшаўшы з двара, пабрылі паволі ўпобачкі па дарозе на Ельнікі.
IV
Іван Дарошка, выпраўляючыся з жонкаю і дзецьмі па глухіх дарогах у суседні, Камарынскі, раён, меў на мэце і яшчэ адно, пра што ўголас нікому не гаварыў, але пра што ні на хвіліну не забываў, не выпускаў з галавы — хоць збольшага паглядзець, разведаць лясныя абшары. Бо ці мала што магло здарыцца? Раптам нельга будзе атабарыцца ў сваіх лясах, раптам давядзецца шукаць прыстанішча ў нейкім іншым, чужым месцы? Ды і для манеўру лішняя сховань ці патаемны кут не зашкодзяць.
Свае, велікалесаўскія, ды і гудоўскія, драздоўскія, руднянскія і паташанскія лясы Іван Дарошка ведаў. Калісьці разам з бацькам і паташ рабіць хадзіў, і дзялянкі карчаваць, і па арэхі, грыбы забрыдаў іншы раз далёка ад дому. Знаёмыя дарогі, знаёмыя сцежкі. Уночы — і то не заблудзіш. А вось калі выехалі за Дразды, павярнулі на Дубровіцу (якраз і развідняць тады пачало) — залюбаваўся Іван Дарошка, загледзеўся: нішто сабе пушча, усюды, куды ні кінь вокам, аж гамоняць з небам дубы, ясені, клёны. I гусцеж такі скрозь паўз дарогу — не прадрацца: кусты арэшніку пераплятаюцца з маладым арабіннікам, бярэзнікам, асіннікам, грабняком. Зелянее скрозь і ажыннік, маліннік, папаратнік. I галоўнае — пушча нідзе не перапыняецца полем, чыстым балотам. Значыцца, калі нявыкрутка будзе, можна, асабліва не -рызыкуючы, адступіць і сюды. Ды і да жонкі наведацца захочацца, то во і шыбуй сюдою!
Лес даўно ўжо гаманіў, поўніўся птушынымі галасамі. Гугаў, як у парожнюю бочку, голуб, чэкаў дзяцел, заўзята рассыпаў галасісты пошчак клёст-кляновік. Якраз і сонца паказалася, узышло. У імхах, лагчынах і на ўзбалотках закурыўся рэдкі, палахлівы туман — нібыта дым ад начных начлежных вогнішчаў. Прачнулася — ды яна амаль і не спала, толькі драмала — жонка, Кацярына Антонаўна. Гэтак жа, як і ён, Іван, сядзела моўчкі на возе і глядзела, глядзела на лес, нешта думаючы сваё.
— Вось і без хаты мы асталіся. Без усяго-ўсяго,— прашаптала яна раптам нібыта сама сабе, са скрухай.
Іван павярнуўся да жонкі, паглядзеў на яе бледны недаспаны твар. Сказаў:
— Каб толькі жывы былі. А што да астатняга — не шкадуй.
Зноў некаторы час ехалі, трасліся на падводзе моўчкі.
Мінулі зарослую купчастым лазняком балацявіну, павярнулі на чарналессе — дарога, тарфяністая, спавітая густа каранямі, запятляла між тоўстых, у два-тры абхваты, камлёў ясеняў, клёнаў. Наперадзе загусцелі грабняк, алешнік.
— Ці хоць правільна мы едзем? — спытала раптам Кацярына Антонаўна.
— Правільна. За Дубровіцай будзе Карчэўе, за Карчэўем — Паляны. А там ужо і да тваіх Будзілавіч рукой падаць.
— Гэтай дарогай я ніколі не ездзіла, — прызналася Кацярына Антонаўна.
— I я не ездзіў.
— А хто ездзіў?
— Людзі ездзілі. Вёска ж з вёскай звязаны. Заўсёды звязаны. He можа адна вёска сама па сабе жыць. I чалавек таксама не можа адзін без іншых людзей жыць. Ведаеш, як рассяліліся людзі на зямлі?
— Ну-у? — падрыхтавалася слухаць Кацярына Антонаўна.
— Нічога асаблівага, проста расказаць табе хачу, што сам ведаю. Я нідзе не чытаў пра гэта, але ўяўляю, здаецца мне, было ўсё вось як. Жыла, скажам, сям’я. Бацька, маці, дзеці. Прыходзіў час, дзеці вырасталі. Знаходзілі сабе спадарожнікаў ці спадарожніц, жаніліся. I, паколькі кожны да самастойнасці імкнецца — такая ўжо натура ў чалавека! — не аставаліся жыць у бацькоў — ставілі сваю хату. Іншы раз там жа, дзе бацькі жылі, іншы раз на новым, свежым месцы. Але ж жыць зусім адны яны не маглі — хадзілі ці ездзілі да бацькоў, братоў, сясцёр. I пратаптвалі, пракладвалі дарогі. Вось чаму вёскі, нават хутары звязаны між сабою дарогамі, сцежкамі. Уся зямля, быццам стары нядошлы гаршчок дротам, аплецена дарогамі. Ідзі па любой з іх — і ты абавязкова натрапіш на людское паселішча, на чалавека.
He вытрымаў — усміхнуўся Іван. Усміхнулася і Кацярына Антонаўна. Ды так ветла, шчыра, што аж на душы ў Івана пасвятлела.
— Наіўна ўсё гэта. Але доля праўды, мусіць, у тваіх разважаннях ёсць,— сказала Кацярына Антонаўна не то жартам, не то ўсур’ёз.
— Вядома, ёсць,— ужо зусім засмяяўся Іван. I, можа, не доля праўды, а ўсё, да слова, праўда.
I нібы цень прабег у Івана раптам па твары, спахмурнеў Іван. Сказаў, сумна хітаючы галавою:
— Пратаптвалі, пракладвалі дарогі, і...
— Пра што ты? — спытала Кацярына Антонаўна.
— Усё пра тое самае, вайну. Ведаеш, што я падумаў? У вайну ж чалавек будзе цурацца дарог.
— Чаму?
— Ды таму, што па іх будуць хадзіць тыя, з кім лепш не бачыцца, не сустракацца. Са зброяй. Яны з чалавекам што захочуць, тое і зробяць. Вось немцаў яшчэ няма, a мы з табою ўжо, бачыіп, кудою едзем. He па бітай люднай дарозе, а нацянькі. А неўзабаве ж і па гэтай дарозе не паедзеш. Давядзецца шукаць звярыных сцежак. I гэта будуць самыя надзейныя дарогі. Чалавек пратаптваў, пракладваў дарогі, каб не адчуваць сябе адзінокім, каб лёгка і зручна было адшукаць другога чалавека. А што з таго?
— Людзі ніколі не будуць баяцца людзей, будуць заўсёды шукаць адзін аднаго. А калі чалавек баіцца чалавека, то не чалавек ужо, каго ён баіцца. To звер. Горш нават за звера. Бо звер розуму ад прыроды не мае. А гэты мае. I накіроўвае яго... Супраць такога ж, як сам,— чалавека... Гэта і агідна, і страшна,— аж сцялася ўся, быццам ад холаду, Кацярына Антонаўна.
— Бачыш, Каця, як я разумею, чалавек па сваёй натуры вельмі багатая і складаная істота. Ёсць у ім дабрыня, закаханасць, жаданне памагчы іншаму такому ж, як сам. Калі бачыць каго ў бядзе — выручае. Але ёсць, на жаль, у чалавеку і злосць, нянавісць, жаданне ўладарыць, бачыць у іншым не сябра, а саперніка. Людзі — як тыя планеты ў небе: між імі існуе і сіла, якая іх прыцягвае, і сіла, якая адштурхоўвае. I жыць адзін без аднаго не могуць, і доўга разам жыць... таксама мірна не могуць. Адны сваю філасофію будуюць якраз на добрым у чалавеку, клічуць людзей да святла. Іншыя, у прыватнасці фашысты, бачаць у чалавеку звярынае. Мы за тое, каб памагаць адзін аднаму, сябраваць, жыць у міры, у згодзе; фашысты — каб забіваць адзін аднаго, варагаваць, ваяваць. Сваю, германскую, нацыю аб’явілі вышэйшай, яны, маўляў, самыя разумныя, яны павінны быць панамі, а ўсе іншыя — рабамі. I вайна, якая пачалася, гэта вайна не толькі краін, гэта вайна ідэалогій, нават больш — вайна чалавека з самім сабою. Але я веру, цвёрда веру — пераможам мы, пераможа лепшае, а не горшае. Як, дарэчы, і заўсёды перамагала. He можа, не можа быць інакш, бо
чалавек па сваёй натуры яшчэ і летуценнік. Ён верыць у лепшае, заўсёды, у самыя змрочныя часы ён верыў у леп шае. 1 лепшае перамагала. Бо калі ў чалавеку пераможа горшае... Тады чалавеку канец. I не толькі чалавеку, а чалавецтву, жыццю. А такога не можа быць. Усё, нарадзіўшыся, умацоўваецца, развіваецца, удасканальваецца. I чалавек, чалавецтва таксама. Так што, бачыш, і ты і я сыходзімся ў нашых поглядах,— абняў рукою, абхапіў жонку за плечы Іван Дарошка. — I не мы, дык іншыя дажывуць да таго, калі дарогі зноў будуць тымі дарогамі, якімі яны і былі,— іх будуць не баяцца людзі, а шукаць, яны будуць не палохаць людзей, а радаваць, збліжаць, злучаць. Бо з усяго таго добрага, што чалавек прыдумаў і вынайшаў,— дарогі самае, бадай, выдатнае. Яны служылі і служаць чалавеку і чалавецтву, яны, калі трэба, і ратуюць нас, яны і прыводзяць туды, куды мы імкнёмся...
Ніколі, здаецца, так доўга не гаварыў Іван Дарошка з жонкай, ды яшчэ на такую тэму. I галоўнае — не заўважыў сам, што гаворыць доўга. Сядзеў, засяроджана глядзеў, не спускаючы вачэй з дарогі, якая выпаўзала вужакай не то на чыстае, кімсьці скошанае і нарослае ўжо ладнаватай кволай атавай, балотца, не то на лужок, і гаварыў, гаварыў. А жонка гэта заўважыла. Заўважыла і сказала:
— Што гэта на цябе найшло! Зусім філосафам стаў! Разважаеш і разважаеш...
— А што? — як бы схамянуўся, прыняў з цёплай жончынай спіны руку Іван.— Нельга не разважаць. Чалавеку на тое і дадзена галава, каб ён думаў, разважаў... Хіба няправільна я думаю, хіба ты са мною не згодна?
— Можа быць, і правільна ты думаеш, правільна разважаеш. Але ж...
Кацярына Антонаўна ўздыхнула, памаўчала.
— Хто выжыве ў гэтай бойні, у гэтай калатэчы?
— Хтосьці выжыве. Быць такога не можа, каб хто-небудзь не выжыў.
— Ва ўсякім выпадку, мабыць, не той, хто змагацца будзе. А ты ж... Збіраешся змагацца, ваяваць, біць навалач...
Іван Дарошка зноў павярнуўся тварам да жонкі, сжазаў:
— Нельга з навалаччу не змагацца. Дый... Думаеш, будуць такія, хто змагацца не будзе, будзе ўбаку стаяць?
— Мусіць, будуць.
— А я думаю, такіх не будзе. Вайна гэтая ўсіх зачэпіць, нікога не абміне. I пастаяць камусьці ўбаку, засу-
нуўшы рукі ў кішэні... He, не ўдасца! Спачатку, можа, хто і пастаіць. А потым... I сам у бойку кінецца. He можа не кінуцца. Хоча ён таго ці не хоча, а змагацца таксама будзе. Што ж да таго, хто астанецца жыць, а хто загіне... Тут як каму пашанцуе. Сама ведаеш — рознае бывае. I не ў вайну часам людзі гінуць, і ў вайну, з самага пекла, жывыя дадому вяртаюцца.
— Але мне... Хацелася б, вельмі-вельмі хацелася б, каб ты жыў. Помні, помні пра гэта!..
I Кацярына Антонаўна прыкрыла ражком хусткі вочы, усхліпнула.
Іван Дарошка маўчаў, не супакойваў, не суцяіпаў, нічым не абнадзейваў жонку. Толькі спагадзя, калі мінулі вялікі гнілы брод, зноў уехалі ў цёмны, густы лес, сказаў:
— I мне хацелася б, каб ты жыла... Каб і пасля вайны мы былі з табою разам...
I не вытрымаў, зноў абхапіў рукою жонку, прыцягнуў да сябе, пачаў цалаваць у губы, у салёныя ад слёз шчокі, вочы...
Папрачыналіся дзеці — першы Андрэйка, потым неўзабаве і Петрык: трэба было думаць, як іх накарміць. Ды і конь за ноч здарожыўся і прагаладаўся.
I Іван Дарошка пачаў прыглядацца, дзе б спыніцца, каб і каня напасвіць, і агонь раскласці — зварыць дзецям чагонебудзь на снеданне паесці.
V
He ведаў, не думаў Іван Дарошка, што за ім, за ўсім тым, што рабіў ён па начах у лесе, цікавалі вочы. Хцівыя, нядобрыя вочы.
...Тое зусім выпадкова выйшла — Яўхім Бабай, блукаючы без усякай мэты па ласіных і воўчых сцежках, натрапіў на даволі прасторную яму, якую, як яму здалося, нехта выкапаў не дзеля ж забавы на высокім пагорку ў бары паблізу Патапавага стойла. «Хто б ета мог тут етую яму выкапаць? I нашто?» — падумаў Яўхім. Спыніўся, пастаяў, патупаў наўкруг, але, так ні пра што і не здагадаўшыся, пайшоў далей.
Назаўтра, кіруючыся зноў міма Патапавага стойла, знарок збочыў на бор, каб паглядзець на яму, якую бачыў надоечы. I не знайшоў яе — на месцы ямы ляжаў лоўж сухога галля, ламачча.
«Што б ета магло значыць?»
Ссунуў галлё і ламачча ўбок, капануў наском бота яшчэ не зляжалую, мяккую зямлю. Лле капаць зямлю нагою было нязручна, і Яўхім Бабай, адышоўшыся, выламаў з сухой старадрэвіны даволі ёмкую патарчаку. Аж угрэўся, узмакрэў, пакуль патарчакай і рукамі разграбаў зямлю.
«Салома? Га?»
Яшчэ больш здзівіўся Яўхім, калі, адгарнуўшы салому, убачыў у ямцы зерне — жыта.
«Хто яго сюды нацягаў? He сваё ж, вядома, а крадзенае, калгаснае».
Успомніў, як вяртаўся неяк вясною з лесу — яшчэ тады, калі вайны не было, — і ледзь не забурыўся носам, спаткнуўшыся аб мяшок у алешніку. Вылаяўся, памацаў, што ў мяшку — у мяшку было зерне — ячмень.
«Ячмень? Але ж хто яго сюды прывалок?»
Узваліў мяііюк на плечы, аднёс мо на цэлы кіламетр далей у лес. Разгроб мурашнік, палажыў туды мяшок. Акрыў, прысыпаў яго мурахавіннем, выйшаў зноў на дарогу. Абабіўся, абтросся ад мурахавіння і мурашак, якія ачыналіся ўжо ад зімняй спячкі, але былі яшчэ сонныя, вялыя. I як ні ў чым не бывала пакіраваўся дадому.
Ужо на выхадзе з лесу сустрэў Мацея Тхорыка — ён кудысьці спяшаўся, аж бег у лес. Без пілы, без сякеры. Павіталіся.
— Ты ета куды, на ноч гледзячы? — спытаў так, на ўсякі выпадак, Яўхім Бабай у Тхорыка.
— Ды, панімаеш, бочку на бярозавік у лес завёз... To во іду, пагляджу, што там...
Яўхім Бабай ведаў: ніякай бочкі на бярозавік у лес Мацей Тхорык не вазіў. Іншыя вазілі, а Мацей Тхорык... He, ніколі не вазіў... Ды і бярозавік той... Даўно ўжо не цячэ.
«Хоць бы збрахаў, ды гладка»,— падумаў Бабай.
Развіталіся — кожны пайшоў сваёю дарогай: Мацей Тхорык у лес, Яўхім Бабай з лесу.
Але цікавасць, чаму Мацей Тхорык так позна падаўся кудысьці з дамоўкі, брала Яўхіма. Ды і мяшок з ячменем не даваў спакою... «Яшчэ, чаго добрага, напорацца на мурашнік, у які я...»
Незаўважна шуснуў у кусты. I здаля, крадучыся ад дрэва да дрэва, пачаў цікаваць за Тхорыкам — куды ён пойдзе, што будзе рабіць?
А Тхорык, адышоўшыся ў глыб лесу, збочыў да таго
алеішііку, дзе Яўхім Бабай спаткнуўся на мяшок яч.меню.
«Няўжо ета Мацей мяшок у бераг лесу завалок?»
I не зводзіў, не зводзіў вачэй з Мацея. Мацей жа, патаптаўшыся ў алешніку і не знайшоўшы таго, што схаваў, кінуўся быў на поле, потым праз якую хвіліну зноў вярнуўся ў алешнік. Тупаў, хадзіў то сюды, то туды, але таго, што шукаў, не знаходзіў.
Змерклася, змрок даволі густа спавіў кусты, камлі дрэў, наваколле. А Мацей Тхорык, не даючы, мабыць, сабе веры, тупаў і тупаў па алешніку, усё шукаў і шукаў тое, што схаваў. Аж смешна Яўхіму Бабаю зрабілася.
«Лоўка ж я яго нагрэў, га?»
Дадому тады Яўхім Бабай вяртаўся позна. Чакаў, пакуль з лесу не пойдзе Мацей Тхорык. Месяц — які там месяц, схадок-змылачак выплыў. Але і ад яго пасвятлела. Ды так, што, калі ён, Яўхім, апынуўся на полі, стала відаць: яно свежаўзаранае і забаранаванае. «Мусіць, Мацей Тхорык ячмень тут сёння сеяў, — здагадаўся Бабай.— I мяшок з насеннем калгасным украў, у алешнік завалок. Думаў, няйнакш, пажывіцца...»
Тады ж, вярнуўшыся дадому і павячэраўшы, Яўхім Бабай узяў з сабою жонку і павёў яе да мурашніку. Адкапаў мяшок, адсыпаў з яго трохі ячменю ў торбу жонцы, і ўдваіх сяк-так прывалаклі зерне ў хату. I ўсю вясну анігадкі былі — таўклі ячмень у ступе, малолі на жорнах і елі як не штодзень то гушчу, то аладкі...
...«Няўжо і цяпер нехта накраў калгаснага жыта, схаваў у яме? — падумаў Яўхім.— Але ж далёка ад вёскі надта? Можна ж было і бліжэй схаваць».
Загарнуў жыта саломаю, прысыпаў зямлёю. I голле, ламачча зноў паўзверх ямы наваліў. Зрабіў усё так, як і было.
«Згодзіцца жытцо. Во, толькі каб перахаваць».
I на другую ноч Яўхім патупаў у вёску, да свайго двара,— трэба было ўзяць рыдлёўку, каб было чым выкапаць новую ямку.
Вёска спала. Ціхата ўсюды была такая, што аж у вушах звінела. Нідзе нішто не стукне, не грукне. Нават брэху сабак і то не чуваць. А цёмна, цёмна як! Ледзь на сцежку ў свой гарод узбіўся.
Па сцежцы, чуйна прыслухоўваючыся, наблізіўся да хлява. Карова пачула яго, завалтузілася, мусіць, падымаючыся на ногі. Рохнуў у свінушніку парсюк. I Яўхім прырос
да паркана — раптам у хаце міліцыя, чакае, калі гаспадар дадому вернецца, і заарыштуе?
Усё ж, пераадольваючы страх, перамахнуў цераз пералаз у двор. Заглянуў у прыгрэбку, узяў рыдлёўку. I кашэль — лёгкі, сплецены з сасновых дранак,— таксама захапіў з сабою. Хацеў, вельмі хацеў зайсці і ў хату, папытаць, даведацца, дзе што робіцца, ці шукаюць яго, Яўхіма, ды і немцы дзе цяпер? Але боязь, што могуць арыштаваць, гнала і гнала Яўхіма з двара. I ён ціхачом, як злодзей, зноў перамахнуў цераз пералаз, адшукаў сцежку і пабраўся, пабрыў па ёй у лес.
Ужо ў полі вуха ўлавіла: недзе зусім блізка ляскочуць колы фурманкі. Аж прысеў ад нечаканасці — хто ў такую пару куды едзе? 1 каб, не дай бог, хоць яго, Яўхіма, не заўважыў?
Поле было зжатае, скрозь стаялі бабкі. I Яўхім захінуўся, а потым і зусім сеў, пашыўся ў снапы. I добра, што здагадаўся гэта зрабіць. Бо мінула вельмі мала часу — і зусім блізка ад яго па дарозе ў лес праехала падвода.
Высунуў галаву са снапоў, пачаў прыглядацца, хто паехаў. Здзівіўся, убачыўіпы на возе мужчыну.
«Хто б ета мог быць? Здаецца ж, мужчын у войска забралі. I што ён павёз на возе?»
Доўга сядзеў у снапах Яўхім Бабай, не асмельваючыся падняцца і пайсці далей — у лес. Самыя розныя думкі стрымлівалі яго, не давалі быць самім сабою.
«Няхай ад’едзецца. Тады пайду... I хто ета? Чаму не на хронце, а тут? Я ўсяго баюся. У двары сваім быў, а ў хату не зайшоў. А ён... бачыш, на падводзе не баіцца ездзіць. Мусіць, з начальства хтось. Етым усё дазволена, усё можна».
Закіпела ўсярэдзіне, пачала падымацца, як гэта здаралася ўжо неаднойчы, быццам учыненае ў дзяжы цеста, злосць. Злосць на ўладу, якая давала ўсё адным і стрымлівала, замінала жыць так, як хацеў, яму, Яўхіму Бабаю, на самога сябе, што быў заўсёды ў загоне, вечна ўсяго баяўся, ад усяго хаваўся, уцякаў, на жонку, якая напладзіла поўную хату дзяцей — колькі чаго ні зарабі, ні прынясі — з’ядуць і не наядуцца...
«Няўжо і да канца жыцця давядзецца так мучыцца, гібець? Апрача лесу ды вечна ненаедных, галодных дзяцей, якія гатовы не толькі мяне, а і саміх сябе паесці,— нічога не бачу. Удзень — лес, увечары і ўранні — дзеці. Ды яшчэ крыклівая, мітуслівая Сонька з дурнымі сваімі
папрокамі, быццам на адной ёй увесь свет трымаецца, адна яна сям’ю глядзіць, адна ўсіх корміць...»
Падвода ад’ехалася ўжо далёка з поля. Можа, нават кацілася па лесе. 3-за хмар прарэзаўся востры сярпок месяца — павіднела раптам. Але сярпок месяца гэтак жа нечакана, як і выплыў, нырнуў, схаваўся ў хмару. Зноў пацямнела. Заспявалі ў вёсцы, пачалі пераклікацца, драць горлы пеўні. Можна было ісці, даўно, даўно ісці Яўхіму Бабаю. А ён, ахоплены паняверкай і одумам, усё сядзеў і сядзеў у снапах, не маючы ні сіл, ні жадання куды б там ні было ісці, рухацца.
Падняўся ён, зноў пашыбаваў, паплёўся ў лес недзе перад самым ужо світаннем. 3 кашалём на плячы, з рыдлёўкаю ў руцэ, на якую апіраўся, быццам на кій. Ішоў, і ісці не хацелася — збрыдзела яму за той час, як пакінуў дамоўку, усяго і ўсюды баяцца, ад усяго, што дзе ні згледзіш, хавацца. Ды і паесці... Забыўся ўжо, калі і еў па-людску. Усухамя, абы-дзе і абы-як. I спаў жа таксама абы-дзе і абы-як, на адно вока, бы заяц, бо зрабіць сабе курэнь і жыць так, як жыў некалі з іншымі хлопцамі ў «зялёных»,— не асмельваўся: а раптам знойдзе хто-небудзь курэнь, заявіць і яго, Яўхіма, асочаць. I таму дзе начаваў адну ноч, там ніколі не аставаўся спаць на другую.
На падводу, якая паехала чагосьці ў лес, Яўхім Бабай зусім забыўся. Хапала, хапала пра што думаць. Аж галава трашчала, кругам ішла. Свайго, будзённага клопату было хоць каму пазычай, дзе там пра нейкую падводу помніць. Бо... Уцячы-то ўцёк ён ад войска. А адказваць жа за гэта... Адказваць давядзецца. Добра ж, як адступяць нашы, немцы сюды, у Вялікі Лес, прыйдуць. А як прагоняць немцаў, не дадуць ім сюды прыйсці, увесь час нашы тут будуць? Што тады рабіць?.. Гэты дый іншы клопат займаў усё часцей і часцей думкі і ўвагу Яўхіма Бабая.
Увайшоў, усунуўся ў лес, і... У першую хвіліну разгубіўся, умярцвеў — пачуў раптам наперадзе тупат капытоў і ляскат колаў.
«Падвода? Адкуль, хто?»
Пад шатамі дрэў яшчэ цемнавата было. 1 Яўхім Бабай шмыгануў, захінуўся як бач за камель дуба, прырос да кары. А вочы... Вочы пільна сачылі за дарогай. «Ета тая падвода, што ў лес ехала. Are, are, тая. Але хто, хто на падводзе?»
Падвода тым часам мінула густыя кусты арэшніку, выкацілася на прагалу, параўнялася з дубам, за якім стаяў,
стаіўшыся, ён, Яўхім. Конь павярнуў галаву, мусіць, пачуўшы чалавека, пырхнуў. I Яўхім Бабай пазнаў таго, хто, звесіўшы галаву, драмаў на возе.
«Іван Дарошка! — аж не паверыў Яўхім,— Чаму ета ён не на хронце! Такі актывісты, і глядзі... Іншых гнаў ваяваць, а сам, бачыш, дома. Дома яно лепей, канешне, чым на хронце. I жонка побач, і ніхто нідзе не страляе...»
Зноў, як учыненае ў дзяжы цеста, пачала падымацца, расці, аж распіраць грудзі, злосць.
«Яму, бачыш, усё можна. I тады, як вайяы не было, і цяпер, як вайна. Вайна яму хоць бы што. Вайна для ўсіх астатніх гора, а яму... Заўсёды добра. Добра, бо ён... начальнік. Начальству заўсёды добра,— адкрыў для сябе раптам ісціну Яўхім.— Ум-гу, з лапатнікаў, з мужыкоў таксама ж... Уладкаваліся, нішто сабе ўладкаваліся! Лепш, каб і хацеў, не прыдумаеш. А мне... I тады было... I цяпер...»
Калі злосць трохі схлынула, уступіла месца цвярозасці і развазе, падумаў быў:
«Аднак жа... Куды Дарошка ездзіў? Што рабіў у лесе?»
Пачакаў, калі зусім развіднее, пайшоў па свежых, пакінутых канём і коламі, слядах. I... натрапіў зноў на такі самы лоўжык галля і ламачча, гэты раз не ў бары, а ў арэшніку, ля вывернутай старадрэвіны. Адсунуў галлё і ламачча, капануў рыдлёўкаю рыхлую зямлю. Амаль не здзівіўся, бо ўжо здагадваўся пра ўсё, убачыўшы салому, а пад ёй — буйныя зярняты жыта.
«Во табе і старшыня сельсавета... На сходах выступае, усіх агітуе быць сумленнымі, а сам... Злодзей! Самы звычайны злодзей! Крадзе ў калгасе, у людзей, і хавае ў лесе. А потым дадому перавязе! I так, мабыць, заўсёды рабіў. Дзіва што — етак і жыць можна, і ўладу славіць».
Адышоўшыся ў хвойнік, малады, густы, выкапаў паўзбоч, дзе гнёзды чарапашыя былі, яму. Заслаў яе бяростаю, сенам і перанёс кашалём туды жыта. Акуратна абтаптаў нагамі, заслаў ігліцаю. А каб не згубіць, дзе яма, метку на бліжэйшай сасонцы зрабіў — кару абадраў лязом рыдлёўкі. Тую ж яму, у якую хаваў жыта Іван Дарошка, засыпаў зямлёю, зноў лоўжык галля і ламачча наверх узваліў.
«Няхай думае, што ніхто не знайшоў жыта. Няхай думае, што яно тут, пад галлём, ляжыць. Хе-хе,— аж смяяўся ад свае хітрасці Яўхім.— Зміцер-хіцер, але і Саўка не дурань...»
Ад гэтай ямы Яўхім Бабай падаўся да той, якую знайшоў учора, у бары. I зноў прарабіў усё тое самае, што і на 224
чарналессі,— выкапаў новую яму і ў яе перанёс жыта з той ямы, у якую быў схаваў яго Іван Дарошка.
«Хоць адзін год, адну зіму пагаладай, хе-хе... A то... Вядома, накраўшы, нахаваўшы жыта, і жыць можна. I хлеб есці, і самагонку піць. А я... Пажыву так, як ты жыў. Памяняемся. Ты будзеш Яўхім, а я — Іван...»
...Больш Яўхім Бабай не спаў па начах — як толькі змяркалася, выходзіў у поле і прыслухоўваўся, чуйна прыслухоўваўся, дзе ляскочуць колы, у які бок едзе па дарозе ў лес падвода. Іншы раз краўся назіркам, каб запомніць, куды Іван Дарошка вязе хаваць збожжа, іншы раз чакаў раніцы і тады шыбаваў па свежых слядах, шукаў сховань, дзівячыся, які вялікі злодзей старшыня Велікалесаўскага сельсавета, як багата крадзе ён у калгасе збожжа.
«I, мабуць, кожны год па столькі краў! I ніхто ж яго не злавіў! Скажы, прызнайся каму — не паверыць!»
VI
От жа часам бывае як — усю ноч нешта сніцца, мучыць чалавека, ды так, што аж крычма крычыш, а прачнешся — і не помніш, што снілася, што мучыла, толькі адчуваеш: не адпачыў ані і на душы пагана-пагана, быццам пасля перапою вялідага ці непрыемнай, брыдкай сваркі. I сэрца ў грудзях тахкае-тахкае, здаецца, вось-вось выскачыць ці разарвецца, і кроў у скронях пульсуе, у вушах звініць, і цела быццам пабітае, баліць усё, за што ні вазьміся, што ні павярні. А сказаць, што ж здарылася, чаму ўсё гэтак у цябе — як ні сілішся,— не можаш.
Якраз такое адчуванне было ў Мікалая Дарошкі, калі ён прахапіўся, ачуўся ад сну неяк аднае начы. Зноў і зноў напружваў ён памяць, сіліўся згадаць, што ж такое паганае яму вярзлося, блюзнілася — і нічога пэўнага згадаць не мог. He то за ім хтосьці гнаўся і ён уцякаў, не то ён за некім сам гнаўся, а дагнаць таго так і не дагнаў...
«Цьфу, і прыпляцецца ж такое! Цяпер дзень цэлы будзеш думаць, галаву ламаць. I чакаць, чакаць, калі ж тое, нядобрае, брыдкае, нарэшце напаткае цябе...»
Павярнуўся на другі бок, вочы заплюшчыў. Сцішыўся, хацеў заснуць. Але сон не ішоў. Лезла ў галаву чортведама што, быццам ніткі з кудзелі, праліся і праліся думкі, адна за адну змрачней.
«Няўжо з Піліпам што? — аж халадзела ўсярэдзіне.— Казаў жа, каб пільнаваўся, бярог сябе. А ён...»
«Што ён?.. Можа, і не вінаваты, не ад яго залежала. Вайна ж! — не папракаць, а апраўдваць пачаў Мікалай сына.— Калі самалёты наляцяць, бонбы кінуць... Дзе схаваешся, куды ўцячэш? У зямлю закапайся, і то дастануць...»
Ад Піліпа думкі пераскочылі на Івана. Хоць і нялюбы, а ўсё ж сын. На хронт не ўзялі. Думалася, і будзе ён ужо дома, у вёсцы. Увесь час будзе. Аж не — паехаў. Жонку, дзяцей забраў і, кажуць, паехаў. Куды? Хоць бы слова каму сказаў. Нават яму, бацьку, і то... А здаецца ж, і памірыліся. На праводзінах падышоў ён, Мікалай, да Івана, і потым разоў колькі, калі сустракаліся на вуліцы, спыняліся, гаварылі. Думалася — і чужасці, варожасці ўжо не будзе. А бачыш — паехаў і не сказаў, не прызнаўся, што гіаедзе. Такі ж ніцы, скрытны, як і быў. А хіба ж ён, бацька, не дабра яму, сыну, жадае? Хіба ж бы выдаў, хіба ж бы сказаў каму, куды і чаго паехаў Іван? He верыць, значыцца, мне... Быццам я яму не бацька, а ён мне — не сын...»
«Можа, з ім, з Іванам, што? Ці з яго жонкаю, Кацяю, дзецьмі? А можа... 3 Парасчыным чалавекам, Хведарам? Таксама на хронце... А хронт той... Хто і сказаць можа, дзе цяпер хронт? Кажуць, далёка, далёка зайшоў ужо немец. I Гомель узяў, і Мазыр. He сёння-заўтра, няйнакш, сюды, у Вялікі Лес, прыпрэцца. To можа... Сон еты якраз на немцаў — прывалакуцца яны, чужынцы, сюды, у вёску?»
Аж перасмыкнула ўсяго Мікалая. Помніў, яшчэ з той, ранейшай вайны, немцаў. Прыехалі верхі на конях — гладкіх, пародзістых. Самі ў цяжкіх дабрэнных ботах, у шынялях, з рагатымі каскамі на галовах. Як усё адно чэрці. I першае, што зрабілі,— людзей з хат на вуліцу павыганялі, акружылі. А самі... Шастаць у куфрах, скрынях пачалі, у куратнікі, у свінушнікі, у хлявы палезлі. I пазабіралі ўсё, што на вочы трапілася. У яго, Мікалая, кабана забралі. Якога кабана! Пудоў, можа, на сем ці восем! Ды і курэй, качак, гусей палавілі... I бараніць сваё, нажытае мазалём, ніхто не пасмеў. Глядзелі людзі, як іх рабуюць, і маўчалі. Бо... Бачылі, чым абарона тая свайго скончыцца можа — на іх вачах шабляю засеклі Сахвею — маці Мацея Тхорыка, калі тая кінулася была ратаваць карову, якую выводзілі з хлява чужынцы-рабаўнікі... Па руках спярша секанулі Сахвею, а потым па шыі — галава так і пакацілася пад ногі, як качан капусты.
«А цяпер... Што чакае мяне, усю вёску цяпер? Погалас
жа ідзе — не толькі рабуюць, але і вынішчаюць немцы людзей. Вешаюць, страляюць, паляць. To камуністаў, то яўрэяў, то... і не ведаеш каго. Як разня пачнецца, ого, не, не спыніш яе. I разабрацца, каму і за што галаву адцялі — не разбярэшся. He, разбярэшся, кеб і хацеў...»
Ведаў, добра ведаў гэта Мікалай, не раз тое бывала ўжо і на яго, яго памяці і вачах — возьмуцца вынішчаць, расстрэльваюць адных, а кончаць зусім іншымі, часам ані не вінаватымі. Багатыя ды хітрыя адкупяцца, паўцякаюць, a то... на іншы.х пакажуць, маўляў, во, во тыя, каго трэба вынішчыць...
«Охо-о! — уздыхаў, варочаўся і варочаўся з боку на бок Мікалай.— Ну і часы ж насталі! Чакаеш — і сам не ведаеш чаго. Толькі адчуваеш — добрае ніадкуль не прыйдзе, не, не прыйдзе! Калі і прыйдзе што, напаткае цябе, дык толькі ліхое. Бо немцы тыя... Кеб жа яны прыйшлі і пайшлі. A то ж... I спыніцца на ноч, а то і на дзень могуць. Па хатах расселяцца... Кармі іх. Ды і не толькі кармі, а ўсё, што запатрабуюць, давай. I воўкам не глядзі, усміхайся, рабі выгляд — радуешся, што яны тут. Інакш галавы не зносіш. А паміраць... Каму хочацца паміраць? Жыць, жыць яшчэ трэба! Паглядзець цікава, чым жа ўсё ета скончыцца, да чаго прывядзе вайна... Ды і з калгасамі етымі што будзе? Заварыць кашу заварылі, а расхлёбваць...»
Усё, здаецца, усё перабраў у памяці Мікалай Дарошка, сілячыся даўмецца, чаму на душы ў яго так пагана, неспакойна, што, што можа напаткаць яго ў блізкія дні, а здагадацца, пэўна сказаць што — так і не змог. Бо бяда, гора маглі адусюль прыйсці, з любога боку, з любой дарогі. Нават адтуль, адкуль і чакаць іх быццам не было як. «Дзьмуць вятры з мора. Дзьмуць вятры на мора. А гора дзьме на чалавека з усіх бакоў»,— згадаліся словы са святога пісьма, якое і ён, Мікалай, перапісаў і хаваў у хаце, за абразом.
«Божа, абміні, абміні сваёй карай мяне! — зашаптаў Мікалай у адчаі,— Я ж ніколі цябе, нават у самыя радасныя дні, не выракаўся. I не выракуся. Ніколі, ніколі не выракуся!»
Падняўся з пасцелі, намацаў у цемры пад ложкам шламакі-апоркі, усунуў у іх ногі. I раптам яго нібы працяло ўсяго, скаланула, бы локцем хто штурхануў — Косцік, дзе Косцік?
Ліхаманкава павярнуў галаву да ложка, на якім заўсёды ляжаў, спаў уночы Косцік, — Косціка на ложку не было.
«Во ён, сон! Як у руку!»
Прайшоўся, прабег сюд-туд па хаце, вярнуўся да Косцікавай пасцелі — пасцель як заслала ўранні Хора, так да яе ніхто і не дакрануўся, не рассцілаў.
«I не клаўся, дадому не прыходзіў...»
Зазірнуў на палок — Хора, як і заўсёды, уткнуўшыся носам у падушку, скруціўшыся ў абаранак, мерна пасапвала, спала на сваім месцы.
«Хіба яе пабудзіць, спытаць, можа, яна што ведае?» Падумаўшы, не стаў будзіць Хоры.
«Што яна ведае, адкуль? I мне Косцік нічога асабліва не кажа. А ёй і пагатоў...»
Ціхенька, нібыта баяўся патрывожыць нечы сон, адчыніў дзверы, пакраўся, патупаў на падворак.
«Дзе, дзе Косцік?» — засела ў галаве думка. Нават не думка, а трывога, страх.
VII
Пасля таго як паехала з Вялікага Лесу Тася (Косцік хоць і са спазненнем, але ўсё ж даведаўся пра гэта), свет для яго перавярнуўся, перастаў існаваць. Нідзе Косцік не знаходзіў сабе месца, ні ў чым не бачыў радасці. Блукаў, сноўдаўся як непрыкаяны па вёсцы, хадзіў у Гудоў. Завод ужо амаль не працаваў — збіраліся туды толькі такія, як Косцік, хто не ведаў, дзе прыткнуцца, за што зачапіць свае рукі. Ды і тыя, хто прыходзіў на завод, больш сядзелі на бярвенні і прастарэкавалі, чым працавалі. Усіх трывожыла адно: немцы наступаюць, нашы адступаюць. Агрызаючыся, з баямі, але адступаюць. Што будзе далей? Спыняць, затрымаюць нашы немцаў ці яны ўсё ж прарвуцца, прыйдуць аж сюды, на Палессе? Калі прыйдуць, што рабіць? А Косціка не займала, не палохала нават гэта. Ён жыў у нейкім уяўным, сваім свеце — хоць хадзіў ён па звыклых вясковых сцежках і дарогах, дзе на кожным кроку былі гразь ці пясок, у думках ён быў увесь час далёкадалёка — там, дзе была Тася. Тася ж, ва ўявах Косціка, была даўно ўжо ў Мінску — тым невядомым горадзе, дзе ўсё-ўсё не такое, як тут, у іхнім Вялікім Лесе ці ў Гудове. Дамы там высозныя, цагляныя, вуліцы выбрукаваныя каменнем; людзі амаль не ходзяць пешкі, а ездзяць на веласіпедах, аўтобусах, трамваях. У магазінах усяго-ўсяго навалам, аж паліцы гнуцца, што хочаш, тое і купляй. Цэлы дзень льецца адусюль музыка, чуюцца песні — іграе
радыё. I ўсюды, на кожным кроку,— людзі. Добра апранутыя, вясёлыя, усмешлівыя, ветлівыя. I сярод гэтых людзей — Тася. Яна, вядома, прыгажэйшая за ўсіх, і ля яе, за ёю — куды паверне яна, туды і яны — цугам хлопцы. Ды якія хлопцы! Маракі, лётчыкі, студэнты... А яна, горда падняўшы галаву, ідзе і на нікога не глядзіць. Каб жа не глядзела! A то ж... Глядзіць! Глядзіць амаль непрыкметна, адным краёчкам вачэй, як гэта ўмее толькі адна яна. Глядзіць на марачка, круглатварага і надта ж стройнага, падцягнутага. У марачка развяваюцца стужкі ад бесказыркі, ён увесь у чаканні, не зводзіць вачэй з Тасі. I Тася... Паварочваецца і пасылае марачку ўсмешку. Усмешку, якая быццам нічога і не значыць, але дае падставы спадзявацца. Спадзявацца і верыць...
«Ум-м,— аж стогне Косцік.— Мяне там няма. A то б... Паказаў бы я марачку».
I рукі ў Косціка міжвольна сціскаюцца ў кулакі.
«Паеду! I я паеду! Паеду туды, у Мінск!» — шэпча сам сабе Косцік.
A то... Уяўляецца Косціку яшчэ і такое.
...Светлы, сонечны дзень. Парк. Алея, спярэшчаная ценямі ад камлёў бярозак, што пасаджаны паабапал. Па ёй, гэтай алеі, ідуць подручкі двое. 'Ён, той круглатвары марачок, і... Вядома ж хто — Тася! Яна амаль ужо дарослая, станістая, з тугою, закінутай на плячо касою. У касу ўплецена блакітная стужка. Нібыта вялізны, казачны матылёк сеў. Тася і марачок ідуць, пра нешта шчасліва размаўляючы. А ён, Косцік, стаіць, стаіўшыся, пад дрэвам, глядзіць ім услед і...
I стогне, зноў стогне...
«...Як упусціў я Тасю? Трэба было ўсё, усё зрабіць, каб яна... пакахала мяне, каб нікуды не ехала, жыла тут, у Вялікім Лесе».
«Але ж я... Здаецца, і, рабіў усё!» — апраўдваўся, быццам перад некім на судзе, Косцік.
«Што рабіў?» — дапытваў Косціка хтосьці.
«Усё, усё рабіў!»
«Ну назаві, што ты рабіў? Га?»
«У школе з пеўнем... Ды і тады, на грэблі...»
«Хе-е,— смяяўся хтосьці нябачны.— I гэта ты называеш рабіў? Гэтым думаў прывабіць да сябе дзяўчыну? Дзівак! He з таго трэба было пачынаць!»
«А з чаго?»
«3 чаго? Вучыцца трэба было добра. Лепш, чым яна.
Каб ніхто ў класе не рашыў задачы, а ты рашыў. Каб ніхто не мог адказаць на пытанне настаўніка, а ты адказаў. Ды і паводзіны былі леппіыя, чым ва ўсіх. Тады б і Тася ўвагу на цябе звярнула, пачала б зайздросціць, бачыць у табе нешта больш значнае. Каб захацеў, ты ж мог вучыцца лепш за Тасю. У цябе ж галава... Кацялок, словам, варыць».
«Мой кацялок варыў, пакуль я Тасю не ўбачыў. А ўбачыў Тасю — і кацялок перастаў варыць. Я проста жыць не магу, каб не бачыць яе. Думаю ўвесь час пра яе, толькі пра яе...»
«Трэба было раней думаць. А цяпер... Позна. He вернеш...»
Аднойчы, калі Косцік прыйшоў у Гудоў на завод і блукаў паблізу ярусаў бярвення, не ведаючы, куды падзець рукі, што ўзяцца рабіць, яго таўхануў пад бок Ігар.
— Здароў!
— Здароў,— адказаў ваўкавата, насцярожана Косцік.
Павіталіся — і паапускалі ў зямлю вочы, быццам былі адзін перад адным у нечым вінаватыя.
— А хлопцы, сябры твае, дзе? — спытаў Косцік, бо не прывык бачыць аднаго Ігара. Заўсёды, калі б ні сустракаліся, Ігар у кампаніі быў, з сябрамі — Эдзікам і Кузем.
— Эт,— махнуў абыякава рукою Ігар і зноў апусціў долу вочы.
Быў Ігар сёння невясёлы, сумны. I валасы на галаве, караткаватыя, жорсткія, тапырыліся, тырчалі ва ўсе бакі, усё адно бы іголкі на вожыку, хоць Ігар і хацеў мець чубок, зачэсваў іх угору, каб яны ляжалі.
— Здарылася што?
— Прайграўся я. У пух,— прызнаўся Ігар.
— У ачко?
— Ага.
— I багата прайграў?
— Ды яно не так і багата. Рублёў трыццаць. Але грошы не мае. Разумееш? Цётка дала, каб я цукру купіў.
— Дзе ты таго цукру знойдзеш цяпер?
— Ета я знарок цётцы сказаў пра цукар, каб грошы дала. Маўляў, ведаю, дзе цукар прадаецца, дзе ўзяць яго ■можна. Яна і дала грошы. А я... 3 грашыма тымі ў карты сеў гуляць. Думаў, выйграю. Ажно прайграў. I сваіх рублёў пяць, і ўсе, да капеечкі, цётчыны грошы.
Ігар пагладзіў чубок на галаве і раптам як бы ажывіўся, пажвавеў.
— Слухай,— падняў ён на Косціка вочы, перасмыкнуў губамі, аж шрам на шчацэ пачырванеў.— А ты б не пазычыў мне?..
У Косціка акурат былі ў кішэні грошы. Даў бацька яму дзве чырвоненькія дзесяткі. Так, на ўсякі выпадак. Раптам убачыць Косцік дзе што-небудзь цікавае ў магазіне і купіць. Пазычыць гэтыя грошы Эдзіку?
— У мяне столькі няма,— сказаў Косцік сумленна.— Усяго дваццаць рублёў.
— Ну дык дай дваццаць.
Косцік разгубіўся.
— Грошы... не мае. Бацькавы.
— Я ж не назусім. Аддам. Можа, нават сёння. Вось пойдзем, дзе гуляюць, я карту зноў вазьму. Выйграю і аддам.
Косцік задумаўся.
— А як прайграеш?
— Ну дык і што? Калі ж небудзь мне і пашанцуе, не вечна ж я прайграваць буду. Ды калі ты... Баішся... He давай дваццаць рублёў, дай дзесяць...
Косцік муляўся.
— He бойся, дай колькі можаш. Я выйграю, вось пабачыш. Ета мяне аднавокі падсадзіў. А цяпер я ведаю, як гуляць з ім.
— Які аднавокі?
— Я і сам яго першы раз бачу. Прыблудны нейкі. Амаль усіх у Гудове абгуляў. Поўная торба грошай. 3 раніцы самай як сеў, дык і не ўстае. Гуляе і гуляе. I ва ўсіх выйграе. Хадзем, паглядзіш. Толькі дай, дай хоць трохі мне грошай.
Пазычаць грошы... Ды яшчэ бацькавы... He хацелася, ані не хацелася Косціку. I за тыя, што тады, першы раз, прайграў, ледзь адкруціўся. А цяпер? Што я скажу цяпер, калі раптам спытае бацька, дзе грошы? Але ж... I тое, што прапаноўваў Ігар,— вабіла. Вельмі вабіла. Паглядзець на таго аднавокага, у якога поўная торба грошай і які ўсіх абгуляў у Гудове. Ды і... Раптам сапраўды Ігар выйграе, верне, аддасць грошы. Ён жа так упэўнены, што выйграе. Быццам ведае, прыгледзеўся да аднавокага, як трэба з ім гуляць, каб не прайграць, а выйграць...
— Я дам табе,— сказаў, глытаючы ад хвалявання перасохлым горлам сліну, Косцік.— Чырвонец. Толькі... I я пайду з табою. Выйграеш — аддасі грошы. Бо яны... He мае.
— Ну дык мы ж дамовіліся!
Косцік дастаў з кішэні дзве дзесяткі. Навейшую, храбусткую, пакінуў сабе, засунуў назад у кішэню, болын скамечаную аддаў Ігару.
— Ну дзякуй! Дзякуй табе! — горача пачаў дзякаваць Ігар.— I пайшлі са мной,— заспяшаўся ён.
Ішлі, як заўважыў Косцік, у бок ад станцыі, туды, дзе былі дрывяныя склады. Ля хаткі, што стаяла адзінока наводшыбе і была абгароджана шчыльна высокім старым штыкетнікам, спыніліся, зайшлі ў двор. Пераступілі абгрызены свіннямі парог, увайшлі ў цёмныя сенцы, а адтуль — праз невысокія дубовыя дзверы — і ў хату.
Першае, што кінулася ў вочы Косціку,— гэта, іпто хата поўная людзей. Адны тоўпіліся, стаялі ў парозе, другія сядзелі — хто на лаве ля стала, хто на ўслонах, хто проста на самаробным драўляным ложку, што, засланы клятчатай посцілкай, туліўся да печы. Усюды было брудна, не прыбрана і не падмецена, і вельмі ж накурана — хоць тапор вешай.
Асвойтаўшыся і прыгледзеўшыся, Косцік пазнаў сярод незнаёмых людзей і некаторых з тых, з кім працавалі на заводзе, між іх і Эдзіка. Кузю. Эдзік, заклапочаны, расчырванелы, сядзеў, аблакаціўшыся на падаконнік, ля акна — у расхрыстанай, з дзвюма кішэнькамі на грудзях чорнай вельветавай куртачцы, змятых картовых штанах — і пільна сачыў вачыма за тымі, хто быў за сталом і гуляў у карты. Па ўсім адчувалася, Эдзік прайграўся і цяпер, дакараючы сябе, мусіць, засяроджана абдумваў, дзе ён памыляўся — трэба было ставіць на большую ці меншую суму, а ён зрабіў наадварот. Кузя ж, смокчучы папяросу, якая даўно патухла ўжо, а ён, у зацятасці гульні, гэтага не заўважаў, браў карты, час ад часу моўчкі выграбаў рукою з той купы грошай, што ляжала пасярод стала, і цягнуў да сябе — гэта калі выйграваў, ці адлічваў пэўную суму і сунуў у агульную кучу, калі прайграваў. Там жа, за тым сталом, у самым куце, сядзеў той і аднавокі, пра якога гаварыў Косціку Ігар. Аднавокі быў плячысты, але худы, непаголены, з чорнаю павязкаю цераз галаву. Па абодва бакі каля аднавокага сядзелі і яшчэ нейкія два дзядзькі — адзін стары, з барадою, другі значна маладзейшы, вастраносы, у салдацкім шынялі.
Ігар, увайшоўшы ў хату, ні з кім не вітаючыся, не спыняючыся, папраставаў да стала. Папрасіў пасунуцца Кузю, сеў побач з ім.
— Карту мне! — ледзь не закамандаваў ён.
Банкаваў якраз аднавокі.
— Грошы на стол! — сказаў ён сіпата грубаватым басам.
— Ёсць грошы! — адказаў нібыта з выклікам Ігар і, засунуўшы руку ў кішэню штаноў, дастаў пазычаную ў Косціка скамечаную дзесятку.
— Адразу на чырвонец?
— На чырвонец!
Аднавокі даў Ігару карту. Адну, потым, счакаўшы трохі, другую. Відаць, карты Ігару трапіліся не вельмі каб, неважнецкія, бо, падумаўшы, ён моўчкі працягнуў руку да аднавокага зноў — папрасіў яшчэ адну карту. Узяўшы яе, доўга не пераварочваў, трымаў, накрыўшы рукою.
— He марудзь, хутчэй! — нецярпліва падагнаў Ігара аднавокі.
Ігар нібы чакаў гэтых слоў — перавярнуў карту. I, загнуўшы на ўсю хату мацюка, пляснуў на стол і астатнія дзве карты — быў перабор. Кузя накрыў сваёю здаравеннаю лапаю пазычаную ў Косціка дзесятку, пасунуў яе ў агульную кучу, а Ігар, падняўшыся з-за стала, шуснуў за дзверы — нават не паглядзеў на Косціка.
«А казаў жа, выйграю, грошы аддам. Сёння ж! — міль ганула ў Косціка ў галаве.— Што бацьку я скажу, калі спытае пра грошы, загадае вярнуць іх!»
Косціка нібы токам электрычным іірацяла. He, не таму, што баяўся ён бацькі. Але... Косцік і сам не ведаў, не мог у тую хвіліну сказаць чаму.
«А што, калі мне паспрабаваць? Раптам выйграю. Бо ўсё адно... Аддаваць бацьку няма чаго...» — падказала яму нейкая думка.
«А калі прайграю?..»
— Давай сюды,— павярнуўшыся тварам на хату, Кузя шырокім жэстам рукі запрасіў сядаць на Ігарава месца Косціка.
Думка адставала ад таго, што рабілі ногі. Косцік, таго не заўважаючы і сам, пакіраваўся да лавы, сеў побач з Кузем на месца, дзе зусім нядаўна сядзеў Ігар.
— Хлопец, га, пасунься трохі, ета нешчаслівае месца, бачыш — дзірка,— шаптаў, падказваў Косціку нехта збоку.
— Сапраўды,— пасмялеў і Косцік.— Пасунься...
I таўхануў рукою ў плячо Кузю.
Кузя пасунуўся. He надта, а акурат, каб Косцік не
сядзеў на дзірцы. (У дзірку, мусіць, устаўлялі прасніцу, калі пралі кудзелю.)
— Ну, а ты як гуляеш? — спытаў, не зводзячы вока з Косціка, нібы працінаючы яго навылёт, аднавокі.
— Я?.. На рубель,— як не крыкнуў, не могучы саўладаць з сабою і сваім голасам, Косцік.
— Х-хум, на рубель дык на рубель,— прастагнаў, нібыта незадаволены, аднавокі. 1 даў карту Косціку.
Косцік, не гледзячы на яе, папрасіў яшчэ адну. Перавярнуў дзве карты адначасова — прыйшлі туз і дзесятка.
— Ачко!
Калоцячыся ад хвалявання, амаль ліхаманкава пацягнуўся рукою да купы, узяў сабе рубель.
«Дарэмна на ўсю дзесятку не стукнуў! — пашкадаваў.— Адразу б вылез з-за стала, больш не гуляў бы!»
Другі раз Косцік таксама выйграў — зноў рубля, бо ставіць на больш не асмеліўся. I зноў папракнуў сябе: «Дурань, трэба было на болып ставіць!»
Трэці раз Косцік паставіў на пяцёрку — і выйграў.
«Хлопец, табе карта ідзе! — зашаптаў нечы голас збоку. — He гарачыся, гуляй спакойна».
Косцік азірнуўся — збоку, на ўслоне, сядзеў з папяросаю ў зубах пажылы дзядзька, мусіць, з мясцовых, гудоўскіх.
— Стаў на дзесятку! — шаптаў дзядзька.
Косцік паставіў на дзесятку — і выйграў.
«Во!» — як не ўсхапіўся з месца дзядзька.
Косцік дзесятку палажыў у кішэню.
«Няхай ляжыць. Бацьку дваццаць рублёў. А на астатнія... Пагуляю...»
Зноў узяў у аднавокага карту — і зноў выйграў. Прычым банк.
Цяпер Косцік сам раздаваў карты, сам пытаўся, на колькі хто ставіць. Усе, за выключэннем аднавокага, гулялі асцярожна, ставілі хто на рубля, хто на два. А аднавокі кожны раз біў па ўсім банку. I не выйграваў. Так што, калі Косцік скончыў банкаваць, у яго сабралася даволі ладная сума грошай — рублёў, мусіць, сто.
На Косціка, якому шанцавала, ішла карта, была скіравана ўся ўвага. Той дзядзька, што сядзеў збоку і падказваў, аж прыўстаў.
— Ты сачы за аднавокім. Ён махляр,— шаптаў дзядзька.— А лепш кідай гуляць. Выйграў — і даволі.
Косцік сачыў, пільна сачыў за аднавокім. Асабліва за
яго рукамі. Калі бачыў, як соваў той непатрэбную, лішнюю карту ў рукаво ці ў кішэню, крычаў:
— Э, дзядзька! I не сорамна вам?
Аднавокі злаваўся, пырскаў слінаю, адмаўляўся ад карты, казаў, што яна не яго. Але, па ўсім адчувалася, аднавокага ў гэтай кампаніі не любілі, спачувалі ўсе Косціку і рады былі, што не аднавокі, а ён, Косцік, выйграе. Таму на аднавокага мацюкаліся, прымушалі, каб ён дастаў карту з рукава ці кішэні, далучыў да раней узятых, сваіх.
Дачакаўшыся, калі аднавокі зробіць «стук», Косцік «стукнуў» па ўсіх — і выйграў банк.
Збанкаваў рублёў сто, зрабіў сам «стук». I зноў выйграў — гэты раз рублёў трыста.
— Хлопец, уцякай! — шаптаў і шаптаў дзядзька збоку. — Бо ета... Прахвост! Ён з нагі падэшву на хаду адпора. I прайграваць не прывык. He даруе табе. Забіць можа за грошы, га!
Апошнія словы спалохалі Косціка. Ён падняўся з лавы, сказаў:
— Хопіць! Мне пара дадому...
Ужо змяркалася, і Косціку сапраўды пара было ісці дадому. Ён гэта адчуваў, ды і выйграў ладнавата.
— He! — стукнуў кулаком па стале аднавокі.— Ніякіх дамоў няма. Гуляем, пакуль ёсць грошы!
Запалілі святло — прынеслі аднекуль лямпу і паставілі яе на тое месца, куды ссоўвалі прайграныя грошы.
Косцік зноў сеў на лаву. Той дзядзька, што падказваў і быццам спачуваў, прашаптаў: «Папаўся ты, хлопец. Выкручвайся, як знаеш. Я — дадому. А ты глядзі, каб еты аднавокі нож у спіну табе не ўсадзіў!»
Гульня пачалася з новай сілай і новым азартам.
VIII
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка, зноў мы з мамаю ў дарозе. Ідзём у свой горад, у Мінск. Можна было пажыць яшчэ ў той вёсцы, дзе мы былі спыніліся,— у Запясоччы. Але я настояла, упрасіла маму — трэба ісці. Бо сядзець у вёсцы, чакаць... Чаго чакаць? Калі схлынуць на дарогах немцы? Але ж яны, мабыць, ніколі не схлынуць — паўзуць і паўзуць на ўсход. I ўсе такія самазадаволеныя, самаўпэўненыя, ваяўнічыя, што хоць ты... морды паганыя фашыстоўскія ім панабівай. Ідуць пеша, едуць на матацыклах, машынах, тан-
ках. Пазакасвалі рукі па локаць, гарлапаняць песні — словам, адчуваюць сябе зусім як дома.
Можа б, маці і не згадзілася ісці, можа б, мы і аставаліся яшчэ ў Запясоччы, але вярнуліся з уцякацтва гаспадары хаты, у якой мы спыніліся. Эайшлі яны, кажуць, далёка, але ўсюды ўжо немцы. I ў Мінску таксама. Няўжо гэта праўда, тата? Калі немцы занялі Мінск, то дзе ты? На волі ці ўсё яшчэ... Ой, татка, нарабілася, бачыш, у нашым жыцці такое, што як і разблытаць усё. Тут і гэты твой арышт, і нашы ўцёкі на Палессе, і гэтая зусім недарэчная вайна. Адно за адным. Жылі-жылі як людзі, і... Раптам усё закруцілася, завярцелася...
Ага, дык вярнуліся гаспадары хаты, і нам... Нас, вядома, ніхто не выганяў, мы маглі і далей жыць у той хаце, у гаспадароў жа дзяцей ужо дома няма. Есць толькі ўнучка, сынава дочка. Сын служыў у войску недзе пад Мінскам, ён — камандзір. Як пачалася вайна, старыя, узяўшы ўнучку, кінуліся былі ў той вайсковы гарадок. Але ні сына, ні маці ўнучкі, свае нявесткі, там ужо не засталі. Таму і вярнуліся назад, дахаты. «Тут хоць страха над галавою ёсць і яда. А што рабіць, як жыць, і гэтага не маючы, недзе сярод усяго чужога?» — гаварылі яны нам з маці.
I мы, наладаваўшы ядой дзве сумкі — адну нясе мама, другую я,— рушылі з Запясочча. Людзей цяпер на дарогах не так шмат. He тое, што было некалькі тыдняў таму назад. Тыя ж, што сустракаюцца, рэдка ідуць на ўсход. Часцей вяртаюцца ў свае гарады і вёскі, назад, дадому. Бо ўцякаць ад немцаў, кажуць, няма сэнсу — немцы на машынах і наступаюць надта імкліва. Адны гавораць — дайшлі да Масквы. Раней мы з мамай не верылі таму, што чулі. А цяпер і мы пачынаем верыць. Даўмецца толькі ніяк не можам — што ж здарылася, чаму наша Чырвоная Армія не стрымала немцаў на граніцы, чаму яна адступіла?
Ідзём мы, татка, і ўдзень, і ўночы. Як калі і дзе. I выбіраем не бітыя шляхі, а маленькія, глухія, прасёлкавыя дарогі. На бітых шляхах — фашысты, сустракацца з імі, бачыць... Ой, татка, гэта не тое што непрыемна, а страшна, жахліва. Яны ж, гадаўё, што хочаш могуць з намі зрабіць. I пастраляць, і... На што мы нагледзеліся, чаго наслухаліся! Пісаць пра тое і то... Жудасна! А бачыць, чуць... Ніколі б раней не паверыла, што на такое здатны, такое могуць рабіць... Хто б мог падумаць — людзі!
Мама надта ж баіцца за мяне, а я баюся за маму. Бо калі, не дай бог, не будзе побач са мною мамы, куды я падамся адна, што буду рабіць? Я ж нават да Мінска ці дабяруся. А ў Мінску што? Дзе шукаць цябе. Я ж нічога зусім не ведаю. Нават куды пайсці, дзе, у каго спытаць?
На глухіх, прасёлкавых дарогах немцаў мала. Часцей яны там, дзе вялікія, бітыя шляхі. I калі мы з маці набліжаемся да вялікіх шляхоў, то ўдзень не пераходзім, чакаем ночы. Уночы рух па шляхах амаль спыняецца і мы без асаблівай рызыкі мінаем небяспеку. Але небяспека падсцерагае нас усюды, на кожным кроку. Бо не толькі немцы нападаюць на людзей, але і свае, такія ж, як і мы з маці, людзі. Можа, яны і не такія, як мы, можа, іншыя, але свае, нашы. Маці кажа, што гэта турэмнікі. Турмы разбамбілі, і турэмнікі паўцякалі, паразбягаліся. Такім таксама забіць чалавека ці абрабаваць — раз плюнуць. Некалькі разоў нас з маці перапынялі. Але што ў нас возьмеш? Пакапаюцца ў нашых сумках — і пайшлі. А мы з маці пасля гэтага... Чалавека ўбачым, што ідзе насустрач, і з дарогі зварочваем, каб не сустракацца, каб далей ад ліха быць...
Цяпер і я згадзілася з маці, што не трэба было нам выбірацца з Вялікага Лесу, кіравацца ў Мінск. Трэба было сядзець там, у вёсцы, і ўсё. Але ж надта хацелася цябе, татка, пабачыць. Ды і... Хто ж мог ведаць, што такое здарыцца, такое будзе, напаткае нас у дарозе?
Але, нягледзячы на нішто, мы ўсё ж ідзём. Ідзём не так хутка, як нам бы таго хацелася, але ідзём. За дзень, бывае, і па трыццаць, і па сорак кіламетраў мінаем. Здараецца, нас і падвозяць, як вось сёння. Едзе нейкі дзядзька на конях, запрэжаных у воз. Мы хацелі з дарогі сысці, схавацца ад яго. Але спуск з дарогі быў абрывісты, круты, пясчаны, а лес, кусты — далекавата. Мы ж пастамляліся, ледзь ногі валаклі. I дзядзька дагнаў нас, распытваць пачаў, хто мы і куды ідзём. Мы з маці і сказалі яму, маўляў, вайна ў дарозе нас захапіла і мы дадому, у Мінск, кіруемся. Аказваецца, дзядзька едзе таксама ў той бок. I пашкадаваў нас — прапанаваў падвезці. Мы з маці з радасцю селі ў воз на сена... I паверыш — кіламетраў з пяцьдзесят праехалі. Хто той дзядзька? He ведаем і самі, але нехта, мусіць, з начальства. Бо і гаварыў з намі надта ж добра, а потым, калі расставаліся, і дзякаваў нам. За што дзякаваў? Ды за тое, што мы ратавалі яго. Калі нас затрымлівалі немцы, то дзядзька, паказваючы галавою на нас з маці, тлумачыў: ён, маўляў, з сям’ёю едзе, вяртаецца ў сваю вёску.
А аднаго яго, дужага, здаровага, можа б, немцы і затрымалі, не пусцілі б далей ехаць...
Шкада, што дзядзьку таму трэба было, як ён сказаў нам, «у адно месца заехаць», і ён збочыў з дарогі. А то б да самага Мінска даехалі б... Цяпер вось у ляску ляжым. Надвячорак якраз, сонца заходзіць. I неба такое прыгожае за полем, малінавае, з палосамі хмар. I ціха-ціха навокал, толькі птушка нейкая ценькае. Цень-цень, цень-цень... Радавацца б, а настрой у мяне, бачыш, паганы. Бывай, татка, можа, апошні раз я гэтак з табою размаўляю, можа, ужо наступны раз пагаворым па-сапраўднаму, уголас, як мы і гаварылі з табою калісьці. Чаму я так думаю? Ды таму, што не заўсёды хвіліна бывае, калі можна затуліцца за камель дрэва і пісаць. Ды і... Мінск, кажуць, не так і далёка ўжо...
Так што, татка, бывай, да сустрэчы!
IX
Усё часцей і часцей, астаўшыся адзін, Васіль Кулага думаў пра свю жонку, дзяцей — што чакае іх, што можа напаткаць у недалёкім будучым? Лёс жонкі і дзяцей трывожыў, хваляваў Васіля больш, чым усё астатняе, што рабілася ў Вялікім Лесе, і наогул навокал у свеце. Можа, таму так хваляваў і трывожыў лёс сям’і Васіля, бо ён, будучы чалавекам разважлівым, разумеў: тое, што рабілася ў Вялікім Лесе, і наогул навокал, мала, a то і зусім не залежала ад яго, Васіля, там былі свая логіка і свае законы; лёс жа жонкі, дзяцей залежаў, вельмі нават залежаў. I быў быццам яшчэ час, каб уратаваць ся.м’ю, зрабіць нешта такое, каб потым не шкадаваць: можна было, а не зрабіў... He трэба было мець вялікага розуму, каб, зазіраючы ў будучыню, не бачыць, як будзе замінаць,вісець кайданамі на нагах сям’я, калі ён, Васіль, скажам, не пойдзе на фронт, астанецца недзе паблізу, тут, у Вялікім Лесе. 3 аднаго боку, яно і добра, што сям’я побач — заўсёды можна зайсці дадому, у сваю хату, паглядзець, што і як, ведаць усё пра жонку і пра дзяцей. 3 другога ж боку... увесь час думаць будзеш не пра нешта іншае, важнае, а пра сям’ю — як яны там, што ў іх? Дык гэта ж, як немцы сюды не прыйдуць. А як прыйдуць? Што тады будзе? Аднаму лацвей — сабе ён знойдзе, усё знойдзе — і дзе пераначаваць, і што з’есці. А сям’я як? Пакінуць яе ў вёсцы? А немцы, што зробяць з жонкаю, дзецьмі немцы? Ён жа, Васіль, як-ніяк,
а начальства, сакратар сельсавета, а потым і старшыня калгаса, камуніст. Немцы такіх... He шкадуюць. I забраць сям’ю з сабою... Куды забраць? Аднаго яго кожны кусцік пераначаваць пусціць. А сям’ю? 3 сям’ёю ўсё будзе куды складаней, цяжэй...
Некалькі разоў Васіль і так, і гэтак спрабаваў загаварыць з жонкаю, Поляю, пра тое, што яго хвалявала, клапаціла. Але жонка, упартая і валявая, не хацела, не згаджалася нікуды з Вялікага Лесу ехаць.
— Я дома буду. Нікуды са свайго селішча не паеду,— цвердзіла, паўтарала яна сваё.
Усе спробы Васіля пераканаць жонку, даказаць ёй, што аставацца ў вёсцы нельга, небяспечна, разбіваліся, быццам хвалі аб камень.
— I не думай мяне нікуды адпраўляць — не паеду! Чаму ты не паедзеш?
— He паеду, і ўсё.
Васіля гэта злавала, выводзіла з сябе.
— Ва ўсім павінна быць логіка, разумнасць. Але ў гэтым... У тым, што ты збіраешся рабіць, ні логікі, ні разумнасці няма,— гаварыў ён жонцы.
Хопіць і таго, што ты надта разумны. У партыю ўпісаўся, старшынёй калгаса стаў...
— Ды не мог я інакш,— апраўдваўся Васіль.
— Мог. Каб хацеў, пра сям’ю больш думаў, усё, усё мог бы.
— Што значыць — мог бы? — дапытваўся, яшчэ больш нервуючыся, злуючыся, Васіль.
— Тое і значыць, што працаваць, як іншыя, на полі ты не хацеў. Лёгкага хлеба шукаў. А хлеб той... Бокам вылезе.
— Нерастань, як ты можаш гаварыць такое? Знайшла лёгкі хлеб! Хіба не бачыш, як даецца той хлеб — ні ўдзень ні ўночы спакою не маю.
— Спакою, можа, і не маеш, але і пуп, жылле не рвеш, як некаторыя. У канторах цёплых усе зімы праседзеў, на марозах не калеў, у дождж не мок...
— I гэта кажаш мне ты, жонка?
— Бо ніхто іншы табе таго не скажа. А я скажу. Даўно, заўсёды табе гаварыла — не лезь у начальства, хлеб зарабляй мазалём. I тады... He баяўся б нічога, нішто б ні табе, ні сям’і не пагражала. Убачыш на свае вочы, што нарабіў ты, якую пятлю на шыю мне і дзецям накінуў... А цяпер хочаш, каб пятля тая не заціснулася на шыях
нашых? Заціснецца яна, нікуды не дзенемся, нікуды ад яе не ўцячом...
Жонка пачынала плакаць. Пачыналі ўслед за маці румзаць і дзеці — васьмігадовая Аленка і трохгадовы Якуб.
Каб не расстройваць яшчэ больш жонку і дзяцей, Васіль выходзіў з хаты, падоўгу сядзеў у двары на дрывотніку ці кіраваўся куды-небудзь у поле, у лес. Думкі пра жонку, дзяцей не пакідалі ні на хвіліну, з новай і новай сілай апаноўвалі яго. Ніяк не мог змірыцца Васіль з тым, што жонка, самы, здавалася б блізкі чалавек, не разумее яго, папракае тым, чым нельга папракаць, асабліва ў гэты, такі неспакойны, няпэўны і трывожны час. А здаецца ж, і згода між імі была, і жылі душа ў душу, дзялілі і хлеб, і пасцель, ночы і дні. Праўда, і раней, здаралася,— жонка не разумела яго, Васіля, не хацела і каб ён у партыю паступаў, і ў начальства сельсавецкае — а тым больш у калгаснае — ішоў. Але ён, Васіль, не надаваў гэтаму асаблівага значэння. Ці мала што здасца ці захочацца жонцы? Дык і слухаць яе, паддавацца? А дзе ж мужчынская цвёрдасць, дзе характар? Дый... Неяк так ці то сталася, ці то зрабілася, што назад яму, Васілю, дарогі няма. Падхапіў яго вецер часу і нясе, нясе на крылах сваіх. Яшчэ калі вучыўся ў царкоўнапрыходскай школе, сарваў са сцяны партрэт цара. Сарваў, бо гэта не хто іншы, а цар забраў у яго бацьку, пагнаў у салдаты, на фронт, дзе той і злажыў «смерцю храбрых» галаву. Так гаварылі ўсе ў вёсцы, і так яно, як потым пераканаўся Васіль, і было на самай справе. Потым, калі перамаглі чырвоныя, перамагла рэвалюцыя, ён, Васіль, быў пісарам пры сельсавецкім начальстве. Дзялілі панскую зямлю, то ён, Васіль, хадзіў услед за начальствам і запісваў, колькі каму той зямлі і дзе адмерана. Уступіў адным з першых у камсамол, а потым і ў партыю. Памагаў Івану Дарошку праводзіць калектывізацыю, раскулачваў кулакоў і іх падпявал. I ў сельсавеце за сакратара таксама працаваў. He з усім, праўда, што рабілася, Васіль пагаджаўся, не ўсё, што трэба было, рабіў ахвотна, з душой. Было і такое, чаго яму рабіць не хацелася. Але адкрыта сказаць пра тое... He, не хапала ў Васіля смеласці. «А раптам я чагосьці не разумею? Дзе мне, з маёй граматай, дайсці адразу вось да таго, што разумныя людзі прыдумалі? У іх жа — галовы... He мая». I сваёй галавою, сваім розумам намагаўся Васіль разабрацца ва ўсім, дайсці да сутнасці той ці іншай пастановы, таго ці іншага рашэння. Таму ніколі асабліва Васіль не вылазіў наперад, мала калі выступаў з трыбуны,
а больш ціхенька, моўчкі працаваў, рабіў тое, што яму загадвалі ці патрабавалі ад яго рабіць. I з жонкаю, Поляю, сышоўся таксама неяк быццам нават выпадкова. Прывёў у хату да Полі — яна адна жыла, тыф усю Поліну сям’ю — і маці, і дзвюх сясцёр — выкаціў — упаўнаважанага, што калгасы прыязджаў арганізоўваць, пераначаваць. А Поля, тады ўжо дзяўчына на выданні, не пусціла ўпаўнаважанага да сябе ў хату, сказала:
— Кеб ты сам, Васіль, папрасіўся пераначаваць, то я... Можа б, і пусціла. А яго,— паказала яна вачыма на ўпаўнаважанага, хілага, перахлябістага, з акулярамі на носе,— не, не пушчу...
I зачыніла за сабою дзверы...
Давялося весці начаваць упаўнаважанага ў іншую хату, да іншых людзей.
Некалькі дзён думаў Васіль над тымі словамі, што сказала Поля. А потым, сустрэўшы неяк Полю на вуліцы, сказаў не то жартам, не то ўсур’ёз:
— Дык я помню, Поля, твае словы. I калі-небудзь папрашуся пераначаваць.
— А ты не прасіся, ты прыходзь,— смела сказала Поля і пачырванела ўся, успыхнула, бы макаў квет.
Зноў некалькі дзён хадзіў Васіль як сам не свой. Ведаў ён: некаторыя хлопцы начуюць у дзяўчат. Спачатку ў пуні, на сенавале, каб ніхто асабліва не ведаў, а потым і ў хаце. Праўда, гэта калі ўжо да жаніцьбы блізка...
«А што замінае мне жаніцца з Поляю? Дзяўчына яна... Хоць куды. I з твару, і гаспадарлівая, і так... Словам, калі да жаніцьбы дойдзе, дык і жаніцца можна».
I аднаго вечара, калі свята нейкае было і ён трохі быў выпіў самагонкі, ідучы міма Полінай хаты, збочыў Васіль у двор да Полі. Доўга таптаўся ля дзвярэй, не асмельваючыся пастукаць. Але ўсё ж не вытрымаў — пастукаў.
— Хто? — спытала з-за дзвярэй Поля — яна, мусіць, чула, як нехта зайшоў у двор, і стоена чакала, калі яе паклічуць, абзавуцца.
— He пазнаеш? Гэта я, Васіль.
Поля адчыніла сенцы, правяла яго ў хату.
— Што, і праўда пераначаваць хочаш? — сказала, не запальваючы святла, з радасцю, як здалося Васілю, Поля.
— Хачу,— прызнаўся Васіль.
— Дык распранайся, кладзіся ў ложак.
Васіль не верыў таму, што чуў. Думаў, Поля жартавала... Аж... Адступаць не было куды і як.
Васіль распрануўся, лёг у нязвыкла мяккую, яшчэ цёплую Поліну пасцель.
Што, хочаш, каб і я да цябе легла? — спытала, быццам са смяпіком. Поля.
— Хачу.— адказаў Васіль.
— Тады хвіліну пачакай...
Поля выйшла ў сенцы. Чаго — Васіль здагадаўся потым, калі Поля легла да яго ў пасцель. Во, як толькі Поля легла, Васіль палез яе абдымаць, лапаць рукамі. I здзівіўся — Поля была ў портках, мусіць, бацькавых, прычым надзетых задам наперад...
Амаль усю ноч правалтузіўся Васіль з Поляю ў ложку. Але таго, ла чаго імкнуўся, так і не дамогся. Поля дазваляла і абдымаць, і цалаваць сябе, сама цалавала яго, Васіля, а калі Васіль, узбуджаны, хацеў болыпага, астуджала:
— Жаніся — і тады што хочаш рабі са мною.
Можа б, каб Васіль нё выпіўшы быў у той вечар, усё інакш бы ў іх з Поляю было і працягу піякага далейшага не мела б. A то ж...
Мусіў Васіль, каб неяк усю справу да канца давесці — а ён не любіў, штосьці пачаўшы, не даводзіць да канца,— жаніцца. Толькі ж... Поля новую ўмову паставіла. Жаніцца не паводле савецкіх законаў, а як бацькі жаніліся. па-старому звычаю, праз царкву.
Васіль, як пачуў гэта, і зусім быў апанураў. Ісці да папа ў царкву вянчацца... He, не мог Васіль. 1 разам з тым... расставацца з Поляю... Прывык да Полі ўжо. Дый Поля таксама прывыкла да Васіля.
He адзін вечар, не адну ноч спрачаўся Васіль з Поляю, пераконваў, даказваў, што папы — цемрашалы, што рэлігія — опіум для народа, што царкву і бога выдумалі багацеі, каб трымаць людзей у вечнай пакоры, зручней каб было абіраць і прыгнятаць. Але Поля не паддавалася на ўгаворы Васіля. Макам перад ёю рассыпся, яна — сваё:
— Без вянчання — то не жаніцьба!
Праўда, змаганне з тымі порткамі закончылася нарэшце перамогай, і Васіль падраў тыя порткі на дробныя шматкі і ўкінуў у печ. Ноля зацяжарала, але афармляць шлюб паводле новых савецкіх законаў усё адно не хацела.
I Васіль, будучы ўжо сам сакратаром сельсавета, не гаворачы нічога жонцы, аформіў жаніцьбу...
«Можа, Поля думае, што і жыве яна з ім, Васілём, не распісаная? Дык калі што — скажа: з Васілём нічога агуль-
нага ў іх не было, ён толькі ў яе спаў? На гэта, мабыць, яна і спадзяецца?»
Вяртаўся дадому, клаўся ў пасцель. I зноў пачыналася размова з жонкаю. Але на ўсе просьбы і доказы ў Полі адказ быў адзін:
— Нікуды з дому я не паеду.
Аднойчы Васіль загаварыў пра тое, да чаго быў дадумаўся, пра што здагадваўся сам — ці не спадзяецца яна, Поля, што не зачэпяць яе акупанты, бо яна, маўляў, замуж быццам і не выходзіла — і ў царкве не вянчалася, і ў сельсавеце не распісвалася.
— Так, і на ета я спадзяюся,— прызналася шчыра Поля.
Хацеў Васіль сказаць, што ён сам, без яе, Полі, аформіў іхнюю жаніцьбу, даўно аформіў, калі яшчэ Поля хадзіла першым дзіцем, але, падумаўшы,— не сказаў. «Няхай хоць нейкая надзея ў яе будзе. A то... Дый не даруе яна, што я, не паведаміўшы, сам, на сваю волю аформіў жаніцьбу? He хапала і гэтыя, можа быць, апошнія дні пражыць з сям’ёю ў сварцы, у мітрэнзе. Няхай думае, што ў нас усё так, як і было, нічога ані не змянілася».
А дні, тыя дні, калі можна было яшчэ ўратаваць сям’ю, нешта зрабіць — схавацца, адступіць ці з’ехаць куды-небудзь,— між тым беглі, імкліва, вельмі імкліва беглі, нават не беглі — ляцелі...
X
Мінуў ужо цэлы тыдзень, як Апанас Харчэня быў не дома — у дарозе. За гэты час давялося яму спаць проста на зямлі пад адкрытым небам, мокнуць на дажджы, смягнуць пад спякотным паўдзённым сонцам, галадаць і есці тое, чаго б раней ніколі, нізашто не еў. Тры разы ён трапляў пад бамбёжку нямецкіх самалётаў, разоў пяць па ім і іншых такіх жа, як ён, выгнаных вайною з дамоўкі гарот ніках,стралялі з кулямётаў і аўтаматаў з кустоў. Хто страляў,чаму — Апанас не ведаў. Ды ўсё б гэта было яшчэ нічога, калі б не разбурана была пераправа, калі б хоць нейкая іскра надзеі аставалася на тое, што ўсё ж удасца пера правіцца, будзеш на другім, украінскім, беразе Дняпра. Але надзеі такой... He, яна яшчэ была, але з кожным повым днём адыходзіла, аддалялася, затухала... Паром немцы разбамбілі, цяпер абстрэльвалі, закідвалі бомбамі з самалётаў тыя месцы, дзе збіраліся каля ракі людзі. Нават не міналі,
ганяліся за плытамі і лодкамі, у якіх сёй-той спрабаваў ііаспытаць свайго шчасця. У тых, хто хацеў, каму абавязкова трэба было пераправіцца на другі бераг Дняпра, аставаліся яшчэ ночы. Па начах немцы не ляталі над ракою, а хоць бы і ляталі — нічога не бачылі б. I людзі, пахаваўшыся на дзень у кусты і пад дрэвы, вязалі плыты, латалі, канапацілі старыя і прастрэленыя лодкі — рыхтаваліся да ночы. А ледзь толькі змяркалася, цемра ахінала зямлю, рушалі да ракі. Пераправіўшыся на другі, украін скі, бераг Дняпра, не ўсе думалі пра тых, хто таксама пра гнуў уцячы ад фашысцкае навалы,— спяшаліся хутчэй быць далей ад ракі: лодку ж, плыт кідалі, забываючы, як трэба яны тым, хто яшчэ аставаўся там, не беларускім беразе шырокага і паўнаводнага Дняпра.
Раніцою, калі сплывала ноч, узыходзіла сонца і зноў прыляталі бамбіць і абстрэльваць пераправу нямецкія самалёты, Апанас Харчэня разам з іншымі, такімі ж, як сам, уцекачамі-няўдачнікамі з зайздрасцю і надзеяй глядзеў на той, украінскі, бераг ракі, які аж чарнеў ад плытоў і лодак. Потым, счакаўшы трохі, адыходзіўся ў лес. Думка, што ўцячы ад фашысцкае навалы наўрад ці ўдасца, усё часцей і часцей наведвала яго.
I разам з тым вяртацца дадому, у сваю вёску... He, не тое што не хацелася. Проста было неяк быццам няёмка, сорамна — выправіўся ў дарогу і так, ні з чым вярнуўся.
Успаміналася балючае, крыўднае. Там, у вёсцы, ведаюць, усё-ўсё ведаюць пра яго, Апанаса, і, якая б ні была ўлада, савецкая ці нямецкая, яму ходу няма: Саветы не даруюць дзядзьку, немцы — што быў камсамольцам, працаваў у сельсавеце.
I таму, лежачы ў кустах, у лесе,— пакутаваў, мучыўся, не бачачы, не знаходзячы выйсця з той пасткі, з таго нерату, у які так неспадзявана трапіў.
«Усё было так добра... Я скончыў школу, мяне ўзялі на працу ў сельсавет... Марыў паступіць у інстытут, вывучаць гісторыю, пісаць вершы... I раптам... Гэты дзядзька... Вайна...»
Да Апанаса падыходзілі людзі, спрабавалі загаварыць. Але ён быў не ў тым стане, каб быць разам з людзьмі, размаўляць з імі, расказваць, што ў яго на сэрцы, на душы, чуць і ўспрымаць чужое гора, чужую бяду. Ён увесь быў засяроджаны ў сабе, перапоўнены сваімі думкамі-развагамі. I стараніўся людзей, імкнуўся быць не з імі, а далей ад іх.
Апанас думаў:
«Ну, пакінуў я Вялікі Лес, падаўся ў бежанцы. Але ж... Што, што чакае мяне наперадзе, там, куды я іду?.. Уцяку ад немцаў — то праца нейкая знойдзецца, з голаду не памру. Нават, можа, паступлю ў інстытут вучыцца. Ага. Але ж... Зноў рана ці позна ўсплыве дзядзька. I тады... Утаіў, не прызнаўся, пралез... Перажыць усё тое... Добра ж, як даруюць. А як не даруюць?.. Гэта як уцяку ад немцаў? А не ўцяку, тут, пад імі астануся?.. Што немцы зробяць са мною? Расстраляюць як камсамольца, сельсаветчыка? А можа... Мяне ж з сельсавета... Ды і не працаваў я надта доўга ў сельсавеце. Зла ніякага людзям, здаецца, не зрабіў... I ўсё ж... I ў камсамоле быў, і ў сельсавеце працаваў... Значыцца, адказваць давядзецца... I ніхто за мяне не заступіцца, кожны пра сябе будзе дбаць, сябе ратаваць. Як і тут, на пераправе...»
I выходзіла: куды ні кінь — усюды клін. Наперадзе, там, куды імкнуўся, куды ўцякаў Апанас, — не было ў яго нічога асабліва радаснага, светлага; і там, адкуль уцякаў,— таксама нічога светлага, радаснага не было і не магло быць.
«Там, куды я імкнуся, куды іду,— свае ходу не дадуць. Тут, дома, калі пад акупацыяй астануся,— немцы... Гэтыя не даруюць, не толькі ходу, але і жыць не дадуць».
Думаў, разважаў Апанас — і не бачыў, не ведаў, дзе яму лепей быць, а дзе — горш.
XI
Чым далей адыходзіўся з чарадою кароў ад дому Хомка, тым большала ў яго клопатаў. I самі каровы пападбіваліся ў дарозе, кульгалі, каторая на пярэднюю, каторая на заднюю нагу, ды і паганятыя таксама пастамляліся. Дзіва што — увесь час, і ўдзень, і ўночы, пад адкрытым небам, у дарозе. Сонца свеціць, пячэ — ідзеш. Вецер, дождж сячэ — ідзеш. I каб жа хоць ведаў — куды, дзе канец дарогі той будзе? Дык жа не ведаеш. I ніхто не ведае, сказаць нічога пэўнага не можа.
«Не трэба было мне ўстраваць у етае дзела,— думаў Хомка.— Хай бы іншых пагоншчыкаў пашукалі».
«Іншых? Каго іншых?»
«Ну, каго-небудзь здаравейшага. А ў мяне нага...»
«Дык жа здаравейшыя на хронце, мабілізаваліся!» «Але і мне... He трэба было ў пагоншчыкі ісці. Дома,
у сваёй вёсцы, можа, я і пастух, можа, чаго і варты... Л тут, у дарозе, ды яшчэ з етымі бабамі...»
He было ў Хомкі ладу з «бабамі». Даіць кароў па тры разы на дзень не хацелі. Шукаць, дзе б можна было малако здаць,— не хацелі. 3 воза злезці, карову якую, што ад чарады адстала, заняць — і то не хацелі. Цэлымі днямі ляжалі на возе. To спалі, то песні нейкія надта ж нудныя самі сабе пад нос спявалі. На што ўжо — паесці чаго-небудзь зварыць ленаваліся.
— Яно калі вельмі не робіш, то і есці не цягне,— казалі яны Хомку, калі той спрабаваў сарамаціць, прасіў згатаваць што-небудзь на абед ці вячэру.
Хто не рабіў, а Хомку работы хапала. I не прысядаў цалюткі дзень — кульгікаў і кульгікаў за чарадою. Бо каровы неахвотна ішлі па пыльнай дарозе, кожная так і наравіла ў шкоду залезці. Асабліва як не напасвіш, вадою не напоіш. Рыкаюць тады каровы, быццам рэзаць іх хто збіраецца, не ідуць, нікуды не ідуць. I Хомка разматваў даўжэзную сваю пугу-смалянку, ляскаў, бы пярун, над галовамі беднай жывёлы, a то і апяразваў каторую, што аж пісяг на поўсці аставаўся. I гнаў, гнаў, сам не ведаючы куды і чаго.
На чацвёртыя суткі, недзе пад поўдзень, сяк-так і да Дняпра, на пераправу дабраліся. I тут Хомка зусім разгубіўся, не ведаў, што і прыдумаць. Бо кароў тут і коней было столькі, што каб і хацеў злічыць — не злічыш. I ніхто не збіраўся іх прымаць ад пагоншчыкаў ці перапраўляць на другі бераг. Самі людзі пераправіцца не маглі, па беразе, як непрытульныя, сноўдаліся. А нехта яшчэ пра кароў думаць будзе? Паразбрыдаліся яны, дзе толькі не было іх — і ў лесе, і ў кустах, і на полі ў бульбе, і каля ракі, на лузе. Рыкалі, быццам чалавечымі галасамі прасілі,каб ім хоць хто сказаў, чаго іх сюды прыгналі, чаму трымаюць, не дазваляюць назад, дадому, вяртацца, дзе іхнія хлявы, цяляты, пашы. Аж слёзы нагарнуліся на вачах у Хомкі, калі ўсё гэта ён убачыў і пачуў.
Кінуўся быў Хомка начальніка хоць якога шукаць на пераправе, каб не адказваць больш за кароў, даведку ўзяць, што, маўляў, прыгнаў ён іх на пераправу, здаў таму, каму і трэба было здаць. Але начальніка таго нідзе не было. Спрабаваў Хомка ў людзей пытацца, але людзі нічога не ведалі — паціскалі плячыма, a то і смяяліся:
— Уцякай, пакуль не позна, дахаты... A то... Наляцяць вось самалёты, дык будзе табе начальнік...
Самалёты наляцелі. Колькі — Хомка і злічыць не паспеў. Бо раптам недзе, здалося, зусім блізка, здрыганулася зямля і так вухнула, што Хомка як бач паваліўся, упаў на зямлю. I каб зямля была не такая цвёрдая, утрамбаваная людскімі нагамі, то пашыўся б, палез бы ў яе, абы толькі не чуць, як гудуць, аж, здаецца, звіняць самалёты над вухам, абы не чуць выбухаў бомб, крыку, ляманту людзей.
Самалёты як нечакана наляцелі, так нечакана і схлынулі.
Падняўся Хомка з зямлі, шаяку сваю пашукаў — дзе і калі згубіў яе — не заўважыў. 1 так, не знайшоўшы шапкі, пайпюў з пераправы-, пайшоў туды, дзе непадалёку ў ляску пакінуў кароў, даручыўшы наглядаць за імі Клаўдзі і Надзі.
Але і адышоўшыся ад пераправы, радасці і спакою Хомка не займеў. Немцы, выявілася, бамбілі не толькі пераправу, а ўсё, што і перад пераправай было. I не глядзелі — а можа, з самалётаў і не відаць было,— куды бомбы сыплюць. Яміны ад бомбаў, забітыя і параненыя і людзі, і каровы былі ўсюды, куды ні патыкаўся, куды ні спрабаваў ісці Хомка.
«Собіла ж мне якраз у еты час начальніка таго шукаць. Ета ж і мяне маглі б забіць...» — аж уставалі дыбка валасы на галаве ў Хомкі, калі бачыў акрываўленых, бледных людзей, што курчыліся ад болю ці ціха, упруцянела ляжалі тут і там на траве, у пяску.
Япічэ ў той дзень наляталі бамбіць пераправу нямецкія самалёты. I кожны раз знянацку, нечакана, як толькі зноў пачыналі варушыцца на пераправе людзі. I сыпалі, сыпалі, не шкадуючы, бомбы.
Ледзь цемры, ночы Хомка дачакаўся. Думаў — не дажыве. Калі не ад бомбы ці асколка загіне, дык ад страху. Бо самалёты нізка-нізка над полем і лесам ляталі, і не толькі бомбы кідалі, але і з кулямётаў страчылі. I на той лясок, дзе Хомка з сваімі каровамі быў атабарыўся, натрапілі. Сем кароў насмерць забілі і восем паранілі. Ды так, што рэзаць кароў трэба было — не выжывуць. А зарэзаўшы іх, дзе мяса дзяваць?
Пахадзіў Хомка па чарадзе ды так, не павячэраўшы нават, прысеў пад сасонкаю, каб падумаць. і з каровамі тымі параненымі што рабіць, і наогул куды яму кінуцца, куды падавацца далей. I не заўважыў, як вочы стуліў — задрамаў. Блюзніцца пачало нешта такое мілае і добрае, што на ўсё, на ўсё Хомка забыўся. Быццам за пастуха
наняўся ён. I прыйшоў у першую хату, каб накармілі яго — заўтра ж раненька кароў гнаць трэба. А ўмова такая была — па чарзе начаваць у кожнай хаце, чыю карову пасвіць будзе. I карміцца таксама па чарзе. Гаспадыня, маладая, вясёлая, наліла яму поўную міску капусты ўпрэлай, аж пар з яе валіць. Хлеба добры воберцень адкроіла і сама да стала прысела. Хомка хацеў нагнуцца над міскаю, каб есці... I дзіва, дый годзе — вачэй ад гаспадыні адарваць не можа. Надта ж яна ладная, вясёлая і ўсмешлівая. «Ну, еш, еш,— кажа гаспадыня ласкава.— A то капуста астыне, нясмачная будзе». А ён не можа есці. Рукой паварушыць не можа, каб лыжку нават узяць. Зусім зачаравала яго гаспадыня...
— Хомка, дзядзька Хомка,— кажа гаспадыня.
— Які я табе дзядзька,— смяецца Хомка.— Я ж... Ты што, забылася, хто я... Ах, Порка, Порка...
— Ды не Порка я. Я — Надзя.
— Хто-о?
I Хомка расплюшчвае вочы, ачынаецца ад сну.
Ля яго і сапраўды — Надзя. Тхорыкава Надзя.
— А-а,— палохаецца Хомка і ўскоквае на ногі, становіцца поруч з Надзяю.
— Клаўдзя... Нейкага рыжага прывяла, — як не плача Надзя.
— Куды прывяла, якога рыжага? — пытаецца Хомка. — Ды... На воз...
— На воз? Што яна, здурнела хіба?
У лесе ўжо цёмна. Але ён, Хомка, хутка асвойтваецца. Кульгаючы, мінае кусты, дрэвы, ідзе туды, дзе, ведае, стаіць іхняя падвода, пасвяцца, прывязаныя за аглоблю, коні. Услед за ім ідзе, крадзецца мышкаю і Надзя.
— Дзядзька... Дзядзька Хомка? — шэпча наўздагон Надзя.
— Што табе? — адгукаецца Хомка.
— А можа... He трэба ісці цяпер туды?
— Чаму ета не трэба? — не разумее, злуецца Хомка.
— Ды яны... там яны...— не рашаецца, не асмельваецца, а можа, не ведае, як і сказаць, Надзя.
I ў гэты час і Хомка, і Надзя — ды, мабыць, і не толькі яны — чуюць як бы ўздых, глыбокі, адчайны ўздых. I голас:
-<• О-о! Так! Так! Яшчэ-э!
Хомка пазнае голас. I спыняецца ў нерашучасці, здагадваецца пра ўсё.
— На-зад! — як не раве, крычыць Хомка на Надзю.— Заўтра, заўтра я з ёю пагавару...
I першы паварочваецца, ідзе ў той бок, дзе толькі што сядзеў пад сасонкаю, бачыў такі неспадзяваны, малады і смачны сон.
XII
Здаецца ж, і быў Іван Дарошка падрыхтаваны да гэтага расстання, даўно, даўно падрыхтаваны, а ўсё адно млела, сціскалася сэрца, калі думаў, уяўляў, як абдыме, апошні раз абдыме жонку, пацалуе дзяцей і пойдзе назад, у Вялікі Лес, а яны... Яны астануцца без яго, адны. I чым далей ехалі, чым бліжэй пад’язджалі да Будзілавіч, тым часцей млела, аж халанула сэрца. Трэба было прывыкаць не бачыць штодня мілых дзіцячых тварыкаў, не чуць любых галаскоў, не ведаць, што каго сёння турбавала, чаго хацелася і што замінала быць радаснымі, шчаслівымі. Дый.;. ГІра яду, самую звычайную яду, самому ж давядзецца дбаць, думаць пра чыстую кашулю, начлег. Раней, дзе б ні быў, што б ні рабіў,— вяртаўся дадому, у сваю хату. Яда была зварана, кашуля памыта, пасцель паслана. А цяпер пра ўсё, усё давядзецца дбаць самому.
— Ты хоць не забывай, хоць зрэдку наведвайся да нас,— шаптала, мусіць, думаючы пра тое самае, што і ён, Іван, жонка Каця.
— Буду старацца. Але ж... He заўсёды, мусіць, і можна будзе...
— Я ведаю. I ўсё ж... He адрывайся ад сям’і, прыходзь.
I жонка прыціскалася бліжэй да Івана, лажыла сваю галаву яму на плячо. I глядзела, глядзела, не зводзіла вачэй з Івана.
— Запомніць... Кожную рыску на твары тваім хачу запомніць,— шаптала яна.— Бо калі.., Калі мы зноў убачымся?..
I з вачэй у яе здрадліва паказваліся, беглі, каціліся на шчокі слёзы.
Іван, гледзячы на жонку, думаў:
«Дзіўная істота — чалавек! Вось жылі-жылі, адно адна го не ведалі — і абаім добра было. I раптам сустрэліся, пазнаёміліся, пажаніліся. I сталі радней роднага. Што прычынай таму? Супадзенне поглядаў, душэўная блізкасць ці, можа... Нроста добра быць абаім разам. Але ж... Маглі і не сустрэцца, маглі не пазнаёміцца і не пажаніц-
ца. Вельмі звычайна нават — Каця паехала б нрацаваць у іншую вёску і там выйшла б замуж за іншага. Няўжо і з тым, іншым, яна была б такая шчаслівая? I ён, Іван, быў бы шчаслівы таксама, жаніўшыся з іншай? I што гэта — заканамернасць ці выпадковасць, што яны ўсё ж сустрэліся з Кацяй, пазнаёміліся і пажаніліся?»
Ведаеш, Каця, а мы ж маглі і не сустрэцца, не пазнаёміцца, не пажаніцца,— сказаў Іван тое, пра што думаў.
— Маглі,— згадзілася з ім адразу ж Каця.— А можа, і не маглі,— паправілася праз хвіліну яна, дапоўніла сябе.— Можа, тое, што мы разам, усё ж не выпадковасць, а заканамернасць?
— Я вось думаю над гэтым,— прызнаўся Іван.
— I я пра гэта неаднойчы думала.
— 1 да якога вываду прыйшла?
Каця адказала не адразу — некаторы час маўчала, глядзела не на Івана, а кудысьці ўбок, на той лес, тыя дрэвы, міма якіх ехалі. Потым падняла галаву з плячэй Івана, прамовіла з роздумам:
Вывад у мяне адзін, хоць, можа, і няправільны. Там, дзе ў сям’і лад і парадак,— людзі знайшлі адзін аднаго, ім добра. Там жа, дзе няма ні ладу, ні парадку,— выпадкова сышліся. I ён мучыцца, і яна, бо паспяшаліся, выпадковае прынялі за санраўднае. He пашанцавала, можна сказаць, людзям, шчасця і радасці мець яны не будуць. ІПто, ты хіба не згодзен са мною? — убачыўшы, мабыць, што Іван сціскае губы, быццам запярэчыць хоча, насцярожылася Каця.
— He, не тое што не згодзен, а проста дзіўна ўсё гэта. Зусім чужыя людзі — і раптам... Сустрэліся, пазнаёміліся... I радней роднага...
— У прыродзе сапраўды іпмат чаго загадкавага. Правільней, неспазнанага, таму і загадкавага,— уздыхнула Каця.— Але ў чалавечых адносінах... Тут нічога нібыта загадкавага няма. Сыходзяцца ж людзі не на дзень-два, а на ўвесь век свой. I перш чым сысціся, доўга прыглядаюцца адно да аднаго, прывыкаюць. I то, бывае, памыляюцца.
— А ты лічыш, што мы з табою, пажаніўшыся, не памыліліся?
— He, не памыліліся...
I Каця зноў падсунулася бліжэй да Івана, палажыла сваю галаву яму на плячо.
— А ты, ты хіба так не лічыш? — глядзела і глядзела Івану ў вочы Каця.
— Я?.. Я таксама так лічу... Прынамсі, да сённяга лічыў,— неяк паспешна, хутка адказаў Іван.
— Чаму лічыў? Чаму да сённяга? — устрывожылася Каця.
Іван не адказваў, маўчаў.
Каця паўтарыла сваё пытанне:
— Чаму ты маўчыш, чаму не адказваеш?
— Бо падумаў быў — добра нам так разважаць, калі мы ўвесь час разам. Як пажаніліс.я, дык і разам. Адно без аднаго і тыдня не жылі. А вось расстанемся...
— Сціхні,— аж пакрыўдзілася Каця,— Хіба расстанне аддаліць нас, хіба мы перастанем кахаць? Наадварот, расстанне ўзмацніць наіпу блізкасць, цягу адно да аднаго, наша каханне.
— Можа, і так. Правільней — я хацеў бы, каб было так, а не інакш.
— Так і будзе!
— Добра б, каб так было.
— Ты сабе не верыш?
— Сабе-то я веру.
— Што, ва мне сумняваешся?
— I ў табе не сумняваюся.
— Тады... Я цябе не разумею.
— Зразумееіп... Потым зразумееш.
— ?!.
— Лепіп не гаварыць, не думаць пра тое, іпто можа быць...
I зноў змоўк, задумаўся. Задумалася нра нешта сваё, таемнае, і Каця. Так, моўчкі, не кажучы адно аднаму ні слова, ехалі доўга, вельмі доўга. Першая маўчанне парушыла Каця.
— Вядома, яно сама лепш было б, каб мы не расставаліся, каб усё жыццё, увесь век былі разам,— сказала яна нібыта сама сабе.
— I я таксама гэтак жа думаю. Але нічога не зробіш — расставацца давядзецца. Як бы таго мы не хацелі,— дадаў праз хвіліну Іван і абняў жонку, прыхінуў мацней да сябе, пачаў сваімі вуснамі шукаць яе вуснаў...
На выездзе з лесу, дзе за невялікім абсягам засаджанага бульбай поля відаць былі ў лагчыне стрэхі і каміны
хат родных Каціных Будзілавіч, Іван звярнуў з дарогі, спыніўся пад высозным старым клёнам.
— Ну вось, здаецца, мы і прыехалі,— сказаў нібыта сабе, нібыта жонцы.
— Дык што, далей ты не паедзеш? — спытала са страхам Каця.
— He паеду.
— А можа, усё ж паехалі б? Пабылі б яшчэ разам, пераначавалі б, — як не папрасіла Каця.
— He, Каця. Хай ніхто не ведае ў тваёй вёсцы, што я астаюся тут, у лесе. Хай думаюць, што я на фронце. Дзе і ўсе мужчыны. Так і бацькам тваім, і табе будзе лепей.
Відаць было: у думках Каця згаджалася з мужам. Сапраўды. так будзе лепей. А ў душы... He згаджалася. He магла, не магла пагадзіцца. He хацелася, ой як не хацелася ёй расставацца з Іванам!
— Давай ночы пачакаем. Як змеркнецца, тады ў вёску ўедзем? — са слабай надзеяй прапанавала яна.
— 1 ўночы не ўсе спяць. Навошта рызыкаваць? Кажуць, не наеўся, дык і не наліжашся.
— Яно-то так. I ўсё ж...
Іван саскочыў з падводы, падышоў да каня. I Каця не адставала, ні на крок не адставала ад Івана — таксама саскочыла з падводы, пайшла разам з Іванам да каня.
— Змарыўся за дарогу,— сказаў Іван, паглядаючы на ўпалыя бакі каня.— I прагаладаўся.
— Во, і конь за ноч адпачне,— як за саломінку, ухапілася Каця.— А развідняць пачне— і паедзеш.
— He, не, Каця, не ўгаворвай. I так вунь колькі мы яшчэ разам з табою пабылі. Іншыя даўно ўжо на фронце. I я мог бы з імі быць, ты ж гэта ведаеш... А конь? He трэба ён мне. Няхай у вас дома будзе. Бацьку скажаш, каб даглядаў. Спатрэбіцца, прыйду, забяру.
— А як жа ты?
— Я? Прывыкаць хадзіць пешкі буду.
— На кані хутчэй бы да Вялікага Лесу дабраўся.
— Ведаю. Але далей што мне з ім рабіць? Я ж нават начаваць не ведаю, дзе буду. Можа, у стагах...
— Чаму ў стагах? Хіба хат мала?
— Хат хапае. Толькі месца не ў кожнай хаце цяпер такім, як я, будзе.
— Гаворыіп ты неяк...
— Рад бы весялейшае гаварыць, але яго пакуль няма. Хоць веру — будзе! Вось толькі калі — сказаць не магу...
Вярнуўся да падводы, спыніўся, доўга-доўга, не зводзячы вачэй, глядзеў на дзяцей — яны моўчкі сядзелі на вузлах, ціха, насцярожана зіркалі то на бацьку, то на маці, не разумеючы нічога, але, мусіць, здагадваючыся, што адбываецца зараз нешта надзвычай важнае ў іхнім дасюль такім спакойным, бесклапотным жыцці.
— Ну што ж, будзем хіба развітвацца,— сказаў Іван і, адчуваючы, як набрынялі слязамі вочы, сціснулася, аж захаланула, сэрца, пайшоў, не бачачы перад сабою нічога ад слёз, да воза, да дзяцей...
XII!
Да самай раніцы, не кладучыся ў пасцель, прачакаў Мікалай Косціка. Чаго толькі не перадумаў, чаго не ўявіў, тупаючы, снуючы сюд-туд па хаце.
«Можа, дзе пад бонбу якую трапіў? Ці на немцаў напароўся — кажуць жа, дэсантаў паскідвалі ўсюды? A то... Мо нож хто ў спіну ўсадзіў? Цяперашнім светам...»
Трывога мянялася злосцю на сына. «Разбайбусаваўся, разбалаваўся. Трэба будзе дзягай па спіне пахадзіць, як вернецца. Ыч ты яго, смаркач! Hi перад кім адказу не мае, куды хоча, туды і ідзе. Думай цяпер пра яго, шукай, дзе хочаш. Няма таго, кеб сказаць, спытаць у бацькі, можна туды ісці, куды сабраўся, ці не можна. He, з распустай трэба канчаць. Інакш... Да дабра яна не давядзе!»
1 зноў злосць пераходзіла ў трывогу.
«Дзе Косцік? Мусіць жа, нешта здарылася, калі дадому начаваць не прыйшоў? Раней дзе б ні быў, а начаваць усё адно дадому, у бацькаву хату, вяртаўся. А ета не вярнуўся. Няйнакш, не пусціла яго нешта. А што? Што магло не пусціць?»
Усё-ўсё перабраў у галаве Мікалай, што Косціка магло затрымаць, не пусціць дадому, у бацькаву хату, начаваць, a каб сказаць пэўна што — не мог, не здагадваўся, не ўяўляў. I прыходзіў Мікалай да аднаго вываду, сумнага, але пэўнага, чым толькі мог растлумачыць, што няма дома сына — нечаканая хвароба альбо смерць.
«Аге. Бо інакш... Дома быў бы Косцік. He асмеліўся б дзесьці ў чужых заначаваць. Are, не асмеліўся б...»
Косціка Мікалай любіў. Мо з усіх сыноў найбольш любіў менавіта меншага. На яго ўскладаў свае надзеі. Мусіць, таму, што два старэйшыя сыны аддаліліся ад бацькі, не слухаліся, сталі ледзь не чужыя. А гэты, меншы,
быў увесь час навідавоку, каму ж, як не яму, Косціку, выказваў ён свае бацькоўскія крыўды на старэйшых, непаслухмяных сыноў. Ды і рос Косцік без маці, без належнага догляду і ласкі. Рос не так, як тыя, большыя... 1 яго, Косціка, было шкада цяпер больш за ўсіх, да слёз шкада.
«Вярніся, толькі дадому вярніся! — шаптаў у адчаі Мікалай.— I я... Усё, усё дарую, дзе б ты ні быў, што б ні рабіў... Пальцам не крану. Толькі вярніся. Вярніся жывы і здаровы».
Упаў перад абразамі на калені, пачаў маліцца.
«Божа, аддай. аддай мне сына! Аддай маю ўцеху і радасць. Бачыш жа сам, як пакутую я, як мучаюся, што яго дома няма. Малы ён яшчэ і неразумны. Ветрагон, можна сказаць. 1 калі ён напаскудзіў дзе табе, нарабіў таго, што нельга было рабіць, даруй, даруй яму, неразумнай галаве яго. Выправіцца ён яшчэ, налюдняе. Бо без яго... Горка, цяжка мне будзе без Косціка. I без Піліпа вунь як цяжка, не ведаючы, што з ім. А без Косціка...»
Прачнулася, спаўзла з палка Хора. Дзікавата павяла вачыма па хаце, не ўбачыла на пасцелі Косціка.
А Косцік дзе? — са страхам спытала яна ў Мікалая.
Мікалай падняўся з падлогі, сказаў апанурана:
Я ў цябе хацеў спытаць. Ён што, не казаў, куды ісці збіраўся?
— He, не казаў,— пахітала галавою Хора.
— Га-а,— ледзь не зароў Мікалай.
Хора заслала пасцель, спярша сваю, на палку, потым яго, Мікалаеву. Выйшла на падворак, прынесла бярэма дроў. Гупнула іх ля печы, адчыніла засланку. Улажыла ўсе, па рубанцу, у печ, дастала з шыйкі лучыну-падпалу, пашукала ў загнетцы чырвонага вугалю, доўга дзьмула на яго, пакуль не загарэлася лучына. Падпаленую лучыну асцярожна панесла ў печ, пад дровы.
— Ты б кароў ішла даіць, — прыкрыкнуў на Хору Мікалай. А з печчу... Управілася б.
— I з каровамі ўпраўлюся, не падганяй...
Хора адышлася ад печы, пачала наліваць вадою чыгуны, мыць бульбу — спяшалася, пакуль не разгарэліся дровы, паставіць у печ варыцца свінням.
Выйшаў — не мог больш трываць у хаце — на падворак Мікалай. Прыпаў да шыбы акна Піліпавай палавіны хаты, паглядзеў — ці не вярнулася Клаўдзя? Клаўдзі дома яшчэ не было, і Мікалай, акінуўшы вачыма падворак — усё на
месцы, ніхто нічога не пачапаў, — пайшоў, пакіраваўся да хлява.
Вароты ў хляве былі не на зашчапцы, хоць шчыльна і прычыненыя.
«Няўжо я ўчора не зашчапіў? — падумаў Мікалай,— А мо Хора? He, здаецца ж, не маленькая, ведае».
Прыпадняў вароты — нешта апаў бягун, трэба, мусіць, паладзіць,— адчыніў. Каровы — і іхняя, рыжая Манька, і Піліпава, чорна-белая, плямістая Дунька,— былі на месцы. Нават паўставалі ўжо, чакалі, калі Хора прыйдзе даіць іх.
«Аге, хто ж вароты не зачыніў?»
Зайшоў у хлеў, зазірнуў у сяннік — там ляжала вазы два сена, якое нанасіў Мікалай з поплава вязкаю. «На восень, пакуль падмёрзне і можна будзе ў балота ўлезці, на санях прывезці сена». I... у першую хвіліну аж вачам сваім не паверыў: на сене ў сянніку сядзеў Косцік.
— Ты што ета тут? — спытаў не то са страхам, не то з радасцю Мікалай.
Косцік нічога не адказаў, толькі неяк палахліва зіркнуў на бацьку і схаваў, патупіў у сена вочы.
Ану злазь, моду дзіўную ўзяў, нікому нічога не гаварыць. Дзе ты ноч быў, што рабіў?
Мікалай наступаў на сына, напускаў і выгляду, і голасу строгасці, хоць у дупіы радаваўся — хвала богу, сын жывы і здаровы. I дома, вярнуўся.
— Каму я кажу!
Косцік ссунуўся з сена, стаў, хаваючы за спіну рукі, ля загародкі.
— Дзе ты ноч усю быў?
— У Гудове.
Сказаў Косцік — і зноў ніякавата патупіў долу вочы, не глядзеў на бацьку — няйнакш, баяўся.
— I што ты там рабіў? — наступаў і наступаў бацька.
Я... Я...
I толькі цяпер Мікалай згледзеў: кашуля на Косціку тапырыцца, нешта напхана за пазуху. I кішэні штаноў таксама адтапыраны, поўныя.
— Што ета ў цябе там? — паказаў вачыма на пазуху і кішэні.
— Грошы.
— Што-о?
— Грошы.
— Грошы? Якія грошы? Дзе ты іх набраў? Абрабаваў каго, украў? — не даваў Косціку апамятацца, засыпаў пытаннямі Мікалай.
— He, я выйграў.
— Выйграў? Як выйграў?
— У карты, у ачко...
Зноў Мікалай не паверыў таму, што чуў. Сын, яго сын Косцік, аказваецца, карцёжнік, гуляе ў ачко... Божа, што ж ета робіцца!.. I дзе, у каго ён мог выйграць столькі грошай?
— 3 кім ета ты гуляў у ачко?
— He ведаю,— не падымаў вачэй, не глядзеў на бацьку Косцік.
— Як ета — не ведаючы з кім, садзішся ў карты гуляць?
— Мяне... Ігар завёў.
— Які Ігар?
— Мы з ім тырсу на заводзе ў Гудове вазілі.
— Куды, да каго той Ігар цябе завёў?
— У хату, ля станцыі, што за штабелямі дроў...
— I хто ў хаце быў?
— Багата людзей. Незнаёмыя. I аднавокі нейкі. Ён усіх абгуляў. А я... Яго. Тысяч, мусіць, з восем выйграў.
— Восем тысяч!
— Ета не ўсе. Тысячы тры я на стале пакінуў.
— Як ета — пакінуў? — хацеў ведаць, нічога не прапусціць міма вушэй Мікалай.
— Аднавокі той... Баяўся, каб я не ўцёк.
— Чаму ета ён баяўся?
— Ну, як выйграў я багата, то гуляць хацеў кінуць. А мне аднавокі і сказаў: «Пакуль е грошы, датуль і гуляем...» I я... спалохаўся, каб мяне з-за етых грошай не забілі. I на двор, за хлеў, папрасіўся. А каб не падумалі, што я ўцячы магу, грошай на стале трохі пакінуў. Чорт з імі, тымі грашыма. Добра, што ўцёк. За хлеў выйшаў — і драла, лататы...
— I за табою гналіся?
— He ведаю. Я не азіраўся...
— Ай-я-я-яй! — круціў галавою, не мог прыйсці ў сябе ад таго, што пачуў, Мікалай.— А я думаю, чаму мне сон такі сасніўся?.. Аж яно вунь што!
Рыпнулі вароты — у хлеў з даёнкаю ў руцэ зайшла
даіць кароў Хора. Убачыўшы ў хляве Мікалая і Косціка, усміхнулася.
— Ой, а я ўжо бог ведае што падумала,— выказала ўголас яна сваю радасць.
— Пайшлі адсюль,— загадаў Косціку Мікалай і сам першы рушыў з хлява.
Косцік, не падымаючы вачэй, вінавата падаўся ўслед за бацькам.
На падворку спыніліся.
— Кеб нікому нідзе ні слова. Hi шэп! — змераў з ног да галавы бацька сына.— Бо грошы тыя могуць быць крадзеныя. Зразумеў?
Косцік нічога не адказаў, толькі моўчкі кіўнуў галавою.
XIV
He так і далёка ад Вялікага Лесу Ельнікі, усяго якіх васемнаццаць кіламетраў, а з непрывычкі хадзіць на вялікія адлегласці, ды яшчэ з цяжарам, з клункамі на сабе, пастамляліся і Андрэй Макаравіч, і Аліна Сяргееўна, ледзь ногі перастаўлялі. А не прайшлі ж яшчэ і паловы дарогі.
— Можа, прысядзем, адпачнём,— прапанавала Аліна Сяргееўна, калі мінулі Рудню, увайшлі ў чысты, парослы невысокаю сакаўною травою дубняк.
— Умгы, прысядзем,— згадзіўся з Алінаю Сяргееўнай Андрэй Макаравіч і першы збочыў з дарогі, пакіраваўся да тоўстага пня, што чарнеў, узвышаўся над травою.
Скінулі з сябе клункі, прыселі на пень. Кожны з краю, спінамі адно да аднаго.
Якраз развідняла — бледнае, не зусім яшчэ пэўнае святло цадзілася аднекуль зверху, разганяючы суцінкі, агаляючы дрэвы, кусты. Заценькала сініца, ёй адгукнуўся — зарагатаў — удод. Затрашчала дзесьці ў кустах сарока. Падзьмуў ветрык, і з лісця дрэў, нібыта са жмені, сыпанула, рассеялася paca. I было навокал ціха-ціха, нават чуваць было, як выпроствалася, цягнулася ўгору прымятая іхнімі нагамі трава.
He гаворачы адно аднаму ні слова, доўга моўчкі сядзелі на пні, думаючы кожны сваё.
Андрэй Макаравіч успамінаў, як такімі досвіткамі, калі быў яшчэ маладзейшы, хадзіў па грыбы. У лес прыбягаў іншы раз так рана, што цёмна было, і сядзеў вось
так, як і цяпер, на пяньку, чакаў, калі развіднее і можна будзе, не баючыся патаптаць, шукаць грыбоў. Уявілася — ён, Андрэй Макаравіч, ру.хавы і дужы, зноў, як тады ў лесе, зноў чакае світання. Хвіліна, яшчэ хвіліна — і ён сарвецца з пня, пабяжыць, запятляе між камлёў дрэў і кустоў, выглядаючы кожны натапыраны лісцік, кожны бугарок — ці не баравік гэта там галаву падняў?..
Аліна ж Сяргееўна думала:
«Пастарэла я... Колькі прайшла — і стамілася ўжо, прыстала. Ледзь ногі валаку. А гэта ж трэба ісці ды ісці. Можа, некалькі сутак, а можа, і некалькі тыдняў, месяцаў. Дый... Куды ісці? Лёгка сказаць — ісці туды, дзе немцаў няма, куды тыя не дойдуць. А дзе немцаў няма, куды яны не дойдуць? Калі сюды дабраліся, дык хіба не дабяруцца і туды, куды мы з Андрэем Макаравічам выправіліся?..»
I яшчэ:
«Чаму жыццё такое? Ледзь абжывешся, абсталюешся, пазнаёмішся з усімі, да цябе прывыкнуць людзі — трэба кідаць абжытае, некуды перабірацца, ісці. Ох, як абрыдла, як надакучыла гэта! He адно;дык другое, а гоніць і гоніць з дому... Думалі ўжо — хоць тут, у глушэчы, у Вялікім Лесе, да старасці дажывуць. Аж не!.. Вайна гэтая, немцы... Зноў з дому выбірайся, зноў ідзі. Куды? Чаго? Няўжо да самай смерці давядзецца вось так з месца на месца з клункамі валачыцца, прыстанішча сабе шукаць?..»
Узышло, паказалася над лесам сонца — яркія промні прабіліся праз густыя шаты дрэў, заблішчалі тысячамі агнёў у pace. 3 зямлі дыхнула парнасцю, запахла прэллю, гнілым, зляжалым лісцем. Заспявала, заіграла, абуджаючы наваколле — мусіць, у Рудні,— берасцяная пастухова труба.
— Можа, пойдзем? — прапанаваў, ачуўшыся ад сваіх успамінаў-уяў, Андрэй Макаравіч.
— Ды ўжо ж...
Паўставалі з пня, узвалілі на сябе клункі, узялі ў рукі торбы, торбачкі.
Моўчкі, не кажучы адно аднаму ні слова, выкіраваліся зноў на дарогу, пайшлі далей.
У поўдзень, калі дабраліся да поля, за якім відаць былі Ельнікі — бязладна чарнелі, чырванелі ўдалечы стрэхамі і камінамі хат,— і спыніліся на ўзлеску, каб адпачыць, уба-
чылі: па дарозе з мястэчка нехта імкліва набліжаецца да іх — не то бяжыць, не то едзе на веласіпедзе.
Хвілін колькі і Андрэй Макаравіч, і Аліна Сяргееўна не зводзілі вачэй з дарогі.
Ага, на веласіпедзе едзе, — парушыў насцярожанасць і маўчанне Андрэй Макаравіч.— I ведаеш хто? Кухта Сцяпан Радзівонавіч...
— Кухта? — здзівілася Аліна Сяргееўна.— А хіба ён не ў войску?
— Бачыў яго, як у Елыіікі хадзіў. Кажа, белабілетнік...
Сапраўды, яздок на веласіпедзе быў Сцяпан Радзівонавіч Кухта, настаўнік з Паташні. I Андрэй Макаравіч, і Аліна Сяргееўна яго ведалі, сустракаліся неаднойчы на раённых канферэнцыях ды і дадому разам з Ельнікаў разоў колькі хадзілі — балазе, акурат па дарозе было. Сам Кухта асаблівым аўтарытэтам сярод мясцовых ушынскіх не карыстаўся, хоць, казалі, і пісаў вершы, апавяданні, п’есы і нават раман. Вершаў і апавяданняў тых нідзе не друкавалі, п’ус не ставілі, тым не менш Кухта лічыў сябе пісьменнікам і часта скардзіўся на сваіх мінскіх сяброў, якія самі павыбіваліся ў людзі, а яго, раённіка, не пускаюць на старонкі газет і часопісаў. I скаргі свае заўсёды канчаў словамі: «Нічога, мы ім усім нос яшчэ ўтром!»
Кухта, наблізіўшыся і згледзеўшы знаёмых людзей, ды яшчэ тут, ля Ельнікаў, спыніўся, злез з веласіпеда. Перацягнуў, перанёс амаль на руках веласіпед праз раўчук, які аддзяляў лес ад дарогі, падышоў да Андрэя Макаравіча і Аліны Сяргееўны. Уба^іўшы ля іх ног клункі, торбы і торбачкі, здзівіўся:
— Куды гэтта вы сабраліся? — сказаў ён, як і заўсёды, знарок падкрэслена вымаўляючы «гэтта», якое ў тутэйшай мясцовасці людзі вымаўлялі па-свойму: «ета».
— Ды... У бежанцы надумалі ісці,— прызнаўся Андрэй Макаравіч.
— У бежанцы? — яшчэ больш здзівіўся іхні калега, аж вочы, вялікія, навыкаце, як у рыбіны, вырачыў.— Чаго гэтта раптам?
— Ды не раптам. Даўно збіраліся, але ўсё неяк... Словам, не рашаліся,— з роздумам выдавіў з сябе Андрэй Макаравіч.
— I куды ж вы, калі не сакрэт? — дапытваўся Кухта.
— Куды людзі, туды і мы.
— Дык людзям, можа, трэба. А вам?
Андрэй Макаравіч паціснуў плячыма.
— Разбярыся, каму трэба, каму не, — сказаў няпэўна.
— А што тут разбірацца? — не выпускаючы з рук руль веласіпеда, гаварыў Сцяпан Радзівонавіч.— Быў у начальстве пры бальшавіках, камуніст , ці сельсаветчык — уцякай. А калі не быў... To чаго ж баяцца? Немцы не дурні, ім таксама працаўнікі трэба...
— Дык ён жа, павярнула . галаву ў бок мужа Аліна Сяргееўна,— таксама быццам у начальстве быў.
— У якім начальстве? — вырачыў зноў вялікія, навыкаце, вочы Сцяпан Радзівонавіч.
— Ну-у, дырэктарам школы быў...
— Якое гэтта начальства — дырэктар школы... I я настаўнікам быў. Дык і што? Дзяцей заўсёды вучыць трэба было і трэба будзе. Усё залежыць ад таго, як далей сябе чалавек паводзіць будзе. Бо што хлеб зарабляў... А душа, душа да чаго ў чалавека ляжала? Во, во што галоўнае! Ды і калі шчыра гаварыць... Я ж пра вас усё ведаю. Вы,— глядзеў проста ў вочы Аліне Сяргееўне Сцяпан Радзівонавіч, аж непрыемна было,— папоўскага роду, наколькі я асвядомлены. Ды і Андрэй Макаравіч усё жыццё з месца на месца пераязджаў... Гэтта нядаўна да яго такая міласць, дырэктарам паставілі... А раней...
Сцяпан Радзівонавіч быццам нешта яшчэ ведаў, але не казаў.
— Так што... Як хочаце, так і рабіце... Але я... He, не раіў бы вам нікуды з Вялікага Лесу ісці. Ды, калі шчыра прызнацца, і няма ўжо вельмі куды ісці. Немцы ўсюды.
— Як — усюды?
— Так, усюды. Куды ні паткніся — там і немцы.
— I ў Ельніках? — насцярожана дапытваўся Андрэй Макаравіч.
— Цю-ю, і не ведалі? — зрабіў выгляд, што не верыць, Сцяпан Радзівонавіч. — Два дні ўжо...
— Два дні? — аж жахнулася Аліна Сяргееўна.
— Ну, але, два дні,— гаварыў, як пра самае звычайнае, усім вядомае, Сцяпан Радзівонавіч,— Так што... Куды вы пойдзеце? На пераправу, у Лоеў? Але ж і там таксама ўжо, мусіць, немцы... Кіеў у іх руках, Мінск і Смаленск даўно... Словам, самі рашайце... He мне вас угавор-
ваць, што вам рабіць, а што не... Людзі вы вопытныя, пры розных уладах пажылі...
I Сцяпан Радзівонавіч, не развітваючыся, пакаціў веласіпед зноў на дарогу. Як толькі мінуў канаву, стаў адной нагою на педаль, другую борзда перакінуў праз раму, сеў, умасціўся сваім тоўстым азадкам на сядло і пачаў круціць педалі, аддаляючыся.
Андрэй жа Макаравіч і Аліна Сяргееўна, збітыя з панталыку разважаннямі і паведамленнямі іхняга былога калегі Кухты, асталіся сядзець на ўзлеску, не ведаючы, што ім далей рабіць, куды падавацца — ісці ў Ельнікі, дзе ўжо два дні гаспадараць немцы, а мо... Пакуль не позна, вярнуцца назад, у Вялікі Лес?
XV
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка!
Думала, не пісаць больш. I не ўтрымалася, бачыш, зноў пішу. Ведаеш, радасць вялікая ў нас з мамаю — мы ўжо ля самай дамоўкі, нават бачым горад наш. Уяўляеш? Праўда, мама не падзяляе маёй радасці, паказвае на дым, што стаіць над Мінскам,— нешта, мабыць, гарыць. «Можа, і дом наш?» — кажа маці. Можа, татка, і дом наш, я не ведаю, а ўсё адно... радасна. Усё ж прайшлі мы сотні кіламетраў, усё ж дабраліся да дамоўкі. Хоць і перажылі — не раскажаш.
Змардаваліся — не пазнаеш ты нас, татка. Маці схуднела, толькі вочы блішчаць... Самая звычайная вясковая кабета. I адзенне на ёй... Таксама вясковае. I я павясковаму апранутая. Наша, гарадское, што былі захапілі з сабою, даўно падралася. I чаравікі падраліся. Так што пляцемся, ідзём босыя. Ногі крывавяць — пазбівалі аб каменне, аб карані дрэў. I брудныя-брудныя мы. Цела — аж брыдзіць, ірваць яго проста пазногцямі хочацца. He мы вінаватыя, вінавата вайна, немцы. Дзе толькі мы не хаваліся ад бомбаў і куль, дзе толькі нас не было! А некалькі сутак вось ужо ідзём паўз дарогу, па абочыне, і міма нас едуць, спяшаюцца кудысьці па ўсход немцы. На машынах, матацыклах. Вязуць гарматы, сваім ходам ідуць танкі, танкеткі. I немцы ўсе чысценькія, вясёлыя. He тое, што нашы людзі, мы з мамаю...
На нас, правільней, такіх, як мы з мамаю, немцы нават не глядзяць. Нагледзеліся, мусіць, за гэтыя некалькі
месяцаў вайны. Бо такіх, як мы... Сотні, тысячы. I ўсе некуды ідуць, паўзуць і паўзуць. Скранула людзей з абжытага месца вайна, і кожны некуды імкне, некуды спяшаецца. Мы дадому, у горад, іншыя — з горада, у вёску. У кожнага свой клопат, свае турботы. Каго ні спыніш, у каго ні спытаеш, ёсць чалавеку куды ісці, куды спяшацца. Мы прывыклі за дарогу бачыць розных людзей. Да аднаго прывыкнуць не можам — гэта калі дзеці адны без дарослых некуды ідуць. Раней маці іх спыняла, пытала, чаму дзеці адны. Л цяпер і пытаць перастала. Бо ведаеш, што дзеці тыя адказваюць? «Мамку бонбаю забіла...» — «А куды ж ідзяце?» — «I самі не ведаем. Куды ўсе, туды і мы».
Страшная, татка, вайна! Страшней, мабыць, нічога на свеце не бывае. Вось учора мы з маці сведкамі выпадку такога былі. Ішоў поплеч з намі мужчына. Мабыць, салдат, бо на ім галіфэ чырвонаармейскае было. А можа, і не салдат, а надзеў чалавек тое галіфэ. Рука ў яго забінтаваная. Немцы з піашы, мабыць, згледзелі чалавека, спыніліся, хоць і на машыне ехалі. Падбеглі да яго, пачалі пытаць, хто ён і адкуль. А чалавек той ні слова па-нямецку не разумее. I яны, немцы, чалавека таго... Там жа, на абочыне, і застрэлілі... Селі зноў у машыну і паехалі... А сёння... Спынілася машына крытая. 3 кузава два немцы вылезлі... Стаялі на шашы, глядзелі на тых, хто міма ііпоў, быццам вачыма кагось шукалі. Жанчына маладая, з дзіцем на руках, ішла. Дык яны... Ох, татачка, аж паверыць цяжка. Яны дзіцятка ў жанчыны адабралі, проста на абочыну, як нешта нежывое, кінулі. А жанчыну самую... За рукі, за ногі — ды ў кузаў. Жанчына вырываецца, крычыць, галосіць, а яны, гады, рагочуць: «Гут, гут, русішэ фрау». А дзяўчат колькі вось гэтак пералавілі ды ў кузаў пазацягвалі!.. Маці за мяне баіцца, да жывата мне падушку падвязала, маўляў, хай думаюць, што цяжарная я... I я, татка, іду так, з падушкаю на жываце...
Хутчэй бы ўжо дома, у Мінску, быць! Адпачыць бы! I цябе, татка, убачыць. Бо дзе ты, што з табою — мы нічога ані не ведаем.
XVI
Праўду людзі кажуць: ніхто не чуе, дзе бяда начуе. I Мікалай Дарошка таксама не чуў. Сядзеў дома на лаве, глядзеў на тыя грошы, што сын, Косцік, прынёс, з-за па-
зухі і кішэняў падаставаў, не ведаючы, што рабіць з грашыма тымі, дый заадно і з Косцікам, сынам, караць ці дараваць, і гадаць не гадаў, што ўжо пра іншае, іншае яму трэба думаць. У хату, падаіўшы кароў, з поўнаю даёнкаю малака Хора зайшла.
— Тхорык вярнуўся,— кінула яна з парога навіну.
— Тхорык? — паволі адвёў валасаты свой твар ад грошай Мікалай, яшчэ добра не цямячы, пры чым тут Тхорык.
— Are,— кіўнула галавою Хора.— Сама бачыла, з хлява ў хату бег...
Толькі цяпер нарэшце дайшло да Мікалая, чаму пра Тхорыка Хора гаворыць — Тхорык жа разам з усімі мужчынамі з іхняга Вялікага Лесу ў войска ішоў. I ў каго ж, як не ў Тхорыка, спытаць, даведацца хоць што-кольвечы пра ГІіліпа?
Пачухаў кулаком патыліцу Мікалай, сказаў да Косціка грозна:
— Схавай... Грошы етыя схавай... Ды...
I змоўк — не ведаў, што яшчэ сказаць свайму самаму меншаму: надта ж сэрца нешта закалацілася, аж забалела, быццам цесна яму ў грудзях стала.
«Чаму б ета?»
Падняўся з лавы, пастаяў. Потым, падумаўшы, падаўся моўчкі на падворак.
«Хіба... Да Мацея схадзіць, распытаць, як там і што?..»
Патупаў да весніц. Ад весніц вярнуўся назад да свае хаты. Спыніўся, зноў патупаў.да весніц. Паглядзеў на вуліцу і, нікога там не ўбачыўшы, спакваля пакіраваўся да Тхорыкаў. Ішоў, а ногі ані не хацелі ісці.
«Ча.му б ета? — дзіваваўся Мікалай.— Няўжо, што я Тхорыкаў не любіў і не люблю? А мо... Мо...»
Дзверы адны, другія адчыніў, у сенцы, а потым і ў хату зайшоў. Перш чым павітацца, на кут, дзе стол стаяў, вачыма кінуў. Сапраўды. Тхорык быў дома — сядзеў за сталом, снедаў. Чорны, што грак, непаголены, аброслы шчацінаю. Там жа, за сталом, сядзела і Тхорыха, Мальвіна, і дачка іхняя меншая, Люда. Ля стала, трохі збоку, сядзела і Куляшова Анюта — Грышкі-брыгадзіра жонка. «Мусіць, таксама прыбегла, каб нешта пра чалавека свайго пачуць»,— падумаў пра Анюту Мікалай і, выцершы аб анучу, што паслана была ў парозе, ногі, папраставаў да стала, да Мацея.
— Го, рады суседа дома зноў бачыць!
Мацей падняўся, працягнуў — гэта Мікалай адразу ж
заўважыў — неяк насцярожана, быццам баязліва, Мікалаю руку.
— Да стала просім,— прашамкала бяззубым ротам Тхорыха — неіпта балелі ў яе з маладых гадоў зубы, тытунь з рота не вымала кабета. Вось зубы, мусіць, ад тытуню і пакрыіпыліся, павыпадалі.
— Дзякую, суседка. Няхай іншым разам, лепшым часам. Цяперака ж дай на Мацея паглядзець, пачуць, дзе быў ён, што бачыў. Ды, можа, заадно і пра Піліпа майго ўспомніць, слова скажа. Як-ніяк, а разам жа з сяла выходзілі, разам у войска ііплі...
Гаварыў, сыпаў словы — адкуль толькі яны і браліся — Мікалай і адчуваў, здагадваўся — добрага нічога пра Піліпа Мацей яму не скажа. He, не скажа. Па вачах Мацеевых здагадваўся. Нешта надта ж хутка схаваў іх Мацей, у стол утаропіў.
— Ты прысядзь, дзядзька,— сказала Тхорыха глухім, нейкім несамавітым голасам.— Тутака во і Анюта прыйшла, таксама пра чалавека хоча пачуць...
Мікалай, не спускаючы вачэй з Мацея: («А не пахудзеў ані на хронце, толькі шчацінай зарос!») — прысеў на лаву.
— Во, то ён, можа, і пра Піліпа столькі ведае, колькі пра Грышку майго, — прамовіла Анюта, паварочваючыся тварам да Мікалая.
— А што пра Грышку твайго? — паглядзеў на Анюту, пацікавіўся Мікалай.
— Кажа, як завялі іх у Ельнікі, дык і рассталіся... Мой у адну каманду, Мацей — у другую...
Мацей між тым саўладаў з сабою, узяў сябе ў рукі. Палажыў лыжку, з-за стала вылез.
— Ты б, Мацей, снедаў,— сказаў Мікалай да Тхорыка.— А я... Пачакаю. Во, з Анютаю пагаманю...— адцягваў, не хацеў верыць таму, што прадчуваў ужо, што павінен быў вось-вось даведацца, Мікалай.
— Дык я... Можна сказаць, і наснедаўся ўжо...
Тхорыкава жонка, Мальвіна, і дачка Люда таксама паўставалі з-за стала. Адна на адну не гледзячы, не падымаючы вачэй, моўчкі пачалі збіраць лыжкі, міскі...
«Нешта і яны ведаюць,— насцярожваўся ўсё болып і больш Мікалай,— Бач, і снедаць раней часу скончылі, маўклівыя ўсе, неразгаворлівыя».
А Мацей, галаву сваю чорную, як дзягцярны квач,
нізка апусціўшы, уздыхнуў раптам цяжка-цяжка. I гэта яшчэ больш насцярожыла Мікалая.
— Кажы ўжо, што ведаеш, не муч,— наструніўся, выдавіў з сябе Мікалай.
— Скажу, усё чыста скажу, нічога не ўтаю, — не глядзеў на Мікалая, а ў падлогу Мацей.— Няма, дзядзька, Піліпа... Бонба яго... Бонбай забіла...
Загайдалася пад Мікалаем лаўка. Уваччу цёмна, як уночы, зрабілася. Але сабраўся з сілаю Мікалай, выдыхнуў:
— Як тое было?..
Мацей яшчэ раз, шырока, нібыта рыба тая, якую на бераг пясчаны з ракі выкінулі, пазяхнуў.
— Дзядзька, мы з Піліпам у адну каманду трапілі. I ішлі аж да пераправы, да Дняпра. Ён ногі вельмі намуляў, боты на плячах нёс... Ну, а там...
Мацею нешта замінала гаварыць, перасядала ў горле.
— Там ля ракі мы з Піліпам сядзелі. Меркавалі, як на той, другі, бераг пераправіцца. А самалёты наляцелі, бонбы кідаць пачалі... To я падхапіўся, пабег... А Піліп... Ат, бонба ў яго, небараку, проста і пацэліла... Ямка... Ямка там, дзе Піліп сядзеў... Нічога, можна сказаць, ад чалавека не асталося...
У той жа вечар сабраў Мікалай стол жалобны. Усю радню сваю склікаў. Доўга стаяў перад абразамі, маліўся. Потым наліў чарку гарэлкі, паставіў на кут — Піліпу. I закусіць таксама палажыў — скібку хлеба, агурка кіслага і сала скрылік. I сабе чарку наліў. Сказаў да радні ўсёй, што за сталом сядзела:
— Памянём раба божага Піліпа... Кеб яму на тым свеце лёгка было...
I выпіў, перакуліў да самага дна чарку.
Сеў, апусціўся на лаву, аберуч галаву ашчаперыў.
«Быў Піліп — і няма».
На вочы набеглі, засланілі свет слёзы, у грудзях схлупіла — не прадыхнуць. Параска першая не вытрымала — усхліпнула, загаласіла. I Хора ціхенька — ых-ых, ых-ых, — румзаць пачала. Яшчэ цяжэй ад плачу іхняга Мікалаю стала. Падняўся з-за стала ён, на паветра, на падворак выйшаў. На плот грудзямі наваліўся, павіс. Зашаптаў, як і заўсёды, калі цяжка было:
«I за што ты, божа, мяне караеш? Чым я правінава-
ціўся перад табою? Скажы, скажы мне, божа,— чым?» Застагнаў, заскрыгітаў зубамі. 3 гора, ад болю, адчаю...
XVH
Вечарэла. Нізкае чырвонае, як жар, сонца паволі хавалася за хмару, што вісела за вёскаю на даляглядзе. «На дождж»,— падумаў Іван Дарошка, седзячы на ўзлеску.
Даўно ад’ехала, знікла за пагоркам падвода з жонкаю і з дзецьмі, а ён, Іван, нікуды так і не ішоў. Нібыта прывязала яго штосьці тут, пад галлістым кашлатым дубком, які быццам выбег аднойчы на поле ды так і застыў, астаўся стаяць, заварожаны наваколлем.
«А мо Каця праўду казала — трэба было заехаць у вёску, пераначаваць? — мільганула ў галаве.— Усё ж яшчэ ноч пабыў бы з сям’ёю. ІІаглядзеў бы, як уладкаваліся, даведаўся б, што новага ў Будзілавічах, як жывуць Каціны бацькі...»
Рашуча адагнаў ад сябе гэтыя думкі.
«Ці мала што? А так — ніхто мяне не бачыў, ніхто не ведае, дзе я. «Як і ўсе мужчыны, у войску». I ўсё. Жонцы, дзецям лягчэй, мне — спакайней. Потым як-небудзь зазірну. Уночы».
Каб больш не спакушаць сябе, падняўся. пабрыў у лес.
«Ёсць мне пра што думаць. А сям’я... Пажыве пакуль адна. Там відаць будзе. Час пакажа... I мне што рабіць, і ім. Аставацца тут, у Будзілавічах, ці забраць, завезці іх у нейкае іншае месца...»
У лесе быў зусім ужо вечар. Суцінкі, морак краліся з-пад кожнага куста, дрэва. Паныла і нудна звінелі, цягнулі і цягнулі сваю адвечную, сумную песню камары — ім ніколі няма нідзе ні ўтомы. ні спачынку. Плаксіва ценькала сініца, трывожна крычала дзесьці збоку сойка.
Іван Дарошка выкіраваўся на дарогу, пайшоў па ёй у глыб лесу.
«Вось і адзін я,— думаў ён.— Без дому, без сям’і. Іду і сам не ведаю куды. А ўсё ж быццам ладзілася. I блізкая сэрцу работа, і жонка, дзеці... Што ж здарылася?»
«Вайна»,— быццам падказаў, аглушыў нехта.
«Вайна... Але ж яе чакалі. Людзі вунь калі пра вайну гаварылі! I я адчуваў, можна сказаць, нават верыў — будзе вайна. I лектар, што з Мінску прыязджаў, Лапіцкі,
таксама ўпэўнены быў: вайна немінуча. Ды і доктар, муж Веры Сымонаўны... Ага, прозвішча яго Несцяровіч... Тодар Пракопавіч Несцяровіч... Таксама пра вайну гаварыў. I немец, што праз мяжу перабег... Значыцца, ведалі, што вайна будзе. А калі ведалі, то, напэўна ж, і рыхтаваліся, чым немцаў-фашыстаў спаткаць...»
«У Гітлера сіла вялікая».
«А ў нас... Хіба не сіла?»
«Не паспелі, мусіць, сабраць сваю сілу ў кулак, у адзін моцны, надзейны кулак».
«Гэта можа быць. Краіна вялікая, дзе ты за некалькі месяцаў сабярэш усю сілу ў адзін кулак. Адмабілізавацца — і то час трэба. А ўзброіцца? Кожнаму ж вінтоўку ў рукі даць... Ды і зрабіць вінтоўку тую... Страляць навучыць... А і пра танкі, гарматы, самалёты падбаць жа варта... Ды і дагавор жа з Гітлерам аб ненападзе быў. Верыў, мусіць, сёй-той Гітлеру. А ён не спаў у шапку, рыхтаваўся. Адмабілізаваўся, узброіўся, планы распрацаваў... I скарыстаў сваю перавагу. Цалкам, напоўніцу скарыстаў».
«Але мы таксама з сілаю збярэмся. I спынім ворага, назад пагонім. Ды так, што без аглядкі аж да самага Берліна пабяжыць».
«Калі тое будзе?»
« Будзе!»
«Лёгка гаварыць. А рабіць... Прывыкнуць, што вайна ідзе, і то ніяк не можам. Тры месяцы хутка, а... Так і не прывыклі. I я не прывык, і іншыя, мабыць, не прывыклі. Ва ўсякім разе, пэўна сказаць можна, што не ўсе прывыклі. А да вайны не толькі прывыкяуць трэба, але і рабіць усё дзеля перамогі. Ваяваць навучыцца трэба. Біць ворага там, дзе ён не чакае, што яго паб’юць. I ўсюды, усюды, дзе ён ёсць, біць. Фронт павінен быць на ўсёй савецкай зямлі, дзе толькі ёсць савецкія людзі. Усё дзеля вайны, дзеля перамогі. Тады толькі мы пераможам!»
«Разважаеш, гаворыш... А сам, што ты сам зрабіў дзеля перамогі? 3 сям’ёй — і то сутак колькі расставаўся».
«Ніякіх жа ўказанняў, рэкамендацый з райкома не было. Тыя, што былі, выконвалі».
«Указанняў і рэкамендацый з райкома можа і не быць. I самога райкома можа не быць! Ён — у падполлі. I яго ў любы час могуць выкрыць, арыштаваць, знішчыць... I ты не чакаць павінен якіх бы там ні было ўказанняў, а ведаць, што рабіць. I сёння, і заўтра, і праз месяц. Пра-
мову таварыша Сталіна чытаў, чытаў пастановы ЦК КП(б)Б. I вывады... Сам рабі».
«У нас ворага яшчэ не было».
«Гэта не апраўданне. Рыхтавацца, як, чым сустрэць ворага,— трэба. Людзей гуртаваць. Сустракацца з імі, гаварыць. Каб ведаць, хто што думае, чым дыхае, чаго чакае... 3 моладдзю, камсамольцамі... 3 тым жа Апанасам Харчэнем...»
Укалола, балюча ўкалола ў самае сэрца, калі Іван успомніў Апанаса Харчэню.
«Сапраўды... Я ж ні разу пасля таго так і не сустрэўся, не пагаварыў з ім»,— упікнуў самога сябе Іван.
«Во, бачыш! А то — «ворага не было тут, рабіць не ведаў што». А з людзьмі пагаварыць хіба не работа? 3 тым жа Апанасам Харчэнем? 3 Лідай Шавейка? 3 Нінай Варакса? Дый... Са старшынямі сваіх жа сельсавецкіх калгасаў — Максімам Варывончыкам, Петрусём Хамёнкам... Колькі разоў ты з імі сустракаўся?..»
«Ды сустракаўся з некаторымі быццам і часта... А вось гаварыць па душах... Так, як з Кулагам... He гаварыў...»
«А трэба было. Абавязкова трэба было гаварыць. I не толькі з імі, а і з іншымі людзьмі. Каб ведаць, адчуваць, пра што яны думаюць, куды глядзяць і чаго чакаюць. Дзейнічаць трэба! Так дзейнічаць, каб і людзі гарнуліся да цябе, памагалі...»
...Даўно ўжо змерклася, ацямнела зусім. Неба зацягнулася густым полагам хмар, нават зор нідзе відаць не было. Дробна і вусцішна шапацела лісце дрэў — непрыкметна і ціха пачаў сеяцца цёплы летні дождж.
А Іван Дарошка, ахоплены роздумам, ішоў і ішоў, не заўважаючы, што насунулася цемра, ноч. церусіць, сеецца дождж.
XVIII
Ледзь світання, раніцы дачакаўся ў тую ноч Хомка. Hi на хвіліну, ні на волас вачэй сваіх так і не звёў. To і паспаў, што звечара. Аж калаціўся, кіпеў ад злосці.
«Ета ж трэба... У такі час... Ды такое... I дзе, дзе!.. Тут не ведаеш, што і думаць, рабіць... Жыць не ведаеш, як далей... Галава сівее... А яна, сучка... Вунь што!.. Упамкі ж, не забылася...»
Надзя сядзела таксама пры Хомку. Прыхінулася да камля дрэва і то драмала, a то, прахапіўшыся, слухала ў
цішы ночы бессаромныя, дурныя ўздыхі і крыкі Клаўдзі, якая быццам ніколі ў жыцці і мужчыны дасюль не мела, якая быццам і забылася, што навокал людзі і могуць чуць яе, — смяялася, уздыхала, аж выла, нібыта са сваім каханкам яны адны на ўсім свеце былі, на нейкім неабжытым далёкім востраве.
«Пачакай жа, я табе пакажу...— мармытаў Хомка.— Дарвалася...»
А світанне, дзень, як на тое, марудзілі, павольна ішлі. Ведама, яно ўсё надта ж павольна не ідзе, а паўзе, калі чакаеш. Вось як не чакаеш, дык і не заўважыш, калі час праляціць. Неба зацягнулася хмарамі, дождж сеяцца пачаў. Хоць і летні, цёплы, усё ж дождж. Капае і капае на галаву, мочыць сарочку, штаны, ногі. I не пойдзеш да падводы, каб акрыцца што-небудзь узяць: на падводзе ж...
«Век бы пражыў, а і не ведаў бы, што так некаторыя ета робяць»,— круціць і круціць галавою Хомка.
3 цемры ж, адтуль, дзе падвода, дзе ёсць і ватоўкі, і посцілкі, чуецца раз-пораз:
— Іх-ха! Іх ха!
«А кеб табе горла зарвала,— лаецца Хомка.— Кеб на вас бонба якая ўпала!..»
Сціхла на возе толькі пад раніцу, калі пачало на ўсходзе святлець, усміхацца барваю неба.
«Здаволіліся, змагліся... Ну і сучка, ну і сучка!.. I ён жа!.. Ноч усю!.. Трэба ж вытрымаць! I адкуль толькі бяруцца такія? Сораму ані не маюць...»
I зноў на Хомку навальваецца злосць.
«Яны там... А ты мокні на дажджы!»
Падняўся на ногі.
«Вы мне спаць не далі, то і я вам... не дам».
Раз.матаў скручаную пугу-смалянку, адышоўся на прагалу, ляснуў. I раз, і другі. Ды так гучна, быццам са стрэльбы пекануў. Аж засмяяўся ад радасці — усё ж недарэмна пастухоўскі хлеб еў, чаму-чаму, а ляскаць пугаю навучыўся.
Пастаяў, паглядзеў, як паволі падымаюцца на ногі каровы, пачуўшы знаёмы ляскат пугі, і пайшоў, пакульгікаў да воза.
«Я вас... Падыму! He хапала яшчэ, кеб удзень... А кароў даіць — не хацела!»
Надзя не адставала ад Хомкі, ішла за ім след у след. Нават не ішла, а як бы кралася, быццам баялася чагось.
— Ты смялей, смялей,— павярнуўся тварам да Надзі Хомка. Вядро бяры, кароў Дой! Пара!
Надзя нічога не адказала, бы і не пачула Хомкавых слоў.
— Кароў, кароў даіць! — ужо грамчэй, каб чула яго не толькі Надзя, а і Клаўдзя, закрычаў, загарлапаніў Хомка.
— Й-я цябе зараз падаю!..
Хомка і апамятацца не паспеў, як перад ім — адкуль ён і ўзяўся, быццам за дрэвам стаяў і чакаў, паўстаў рослы, разы ў два большы за Хомку, плечавень.
— Ты што ета спаць людзям не даеш, усхадзіўся ні свет ні зара! — ледзь варушыў губамі, роў, аж аглушаў густым басам Хомку плечавень. I ішоў, ішоў на яго, наступаў. Кінулася Хомку: галава ў здаравілы пудлатая, твар квадратны, вочы амаль без броваў і нейкія бялёсыя, усё адно што ў парсюка.
— Ой дай, дай яму, Змітро! — пачуўся з падводы, з воза раптам Клаўдзін голас.— Так ужо збрыдзеў за дарогу, так збрыдзеў, проста сілы няма!
Хомка разгубіўся, застыў на месцы.
«Во папаўся дык папаўся! — падумаў.— I назад... Як ты адступіш назад?»
— Чалавеча, я цябе не знаю, хто ты і адкуль,— сказаў, цяжка дыхаючы ад неспадзяванасці, Хомка.
— He знаеш, дык будзеш знаць! — грымеў над галавою ў Хомкі бас.
I перш чым Хомка зразумеў, як і што здарылася, апынуўся на зямлі. Лёг — і ўсё. Мякенька, лёгенька. Калі плечавень падставіў падножку, калі піхнуў? He заўважыў.
— Ой дай, дай яму, Змітро! — аж лямантавала ад радасці, прасіла Клаўдзя.— Кульгач, а такі ўжо ірад, такі ірад!
Але плечавень, паваліўшы Хомку на зямлю, не стаў яго біць ні рукамі, ні нагамі. Мо таму, што Хомка не абараняўся.
— He хочацца з самай раніцы рук паскудзіць,— не гаварыў, а дыхаў, пырскаў слінаю плечавень.— Але... Ты да мяне не падыходзь... Бо калі я да цябе дакрануся... Парахня пасыплецца... Душа — вон, кішкі — на тэлефон!..
— Дьік падвода ж... Мая! — як малы сабачка, не гаварыў, а цяўкаў з зямлі Хомка.
— Была твая, а цяпер мая. Зразумеў? I пра кароў забудзь. Яны ўжо не твае! I не калгасныя!
— А чые ж? — асмеліўся падняць вочы, паглядзець на незнаёмца Хомка. I разгубіўся. Перад ім стаяў не чалавек, а граміла. Ногі тоўстыя, доўгія, жывата амаль няма. Няма і лба. Там, дзе ў людзей лоб, у яго валасы. Валасы і на галаве — рыжыя, аж гараць. Твар рабы, паклёваны. Шчака адна крывая, быццам умятая. A hoc... Hoc з добры крук. I кадык тырчыць, выпірае, быццам скула.
«А нялюдскі ж які,— зарадаваўся, як немаведама чаму, Хомка.— Знайшла Клаўдзя, на каго Піліпа мяняць...»
Чые? — варушыліся тонкія, амаль сінія губы незнаёмца.— Нашыя! Тых, у каго іх пазабіралі балыпавікі, як раскулачвалі. Ясна?
— Ясна...
Хомку сапраўды цяпер усё было ясна, зразумела — ён больш ні пра што не пытаўся, нічога наогул не гаварыў.
Здараецца ж такое! Жыў Апанас Харчэня, школу закончыў, у інстытут ужо рыхтаваўся пастунаць, збіраўся вершы пісаць, гісторыю вывучаць і не ведаў, што ён не такі, як усе людзі. Выпадак падказаў яму гэта, вочы на ўсё адкрыў.
I разгубіўся Апанас. За што б ні ўзяўся, што б ні намысліў рабіць — няўпэўненасць адчуваў, боязь: а раптам... раптам...
Гэтая няўпэўненасць, боязь асабліва далі пра сябе знаць, калі пакінуў дамоўку, апынуўся на пераправе.
«Я не такі, як усе. Што можна іншым, мне не можна»,— засела ў галаве ў Апанаса.
I ён думаў, думаў. Ніколі япічэ столькі не думаў Апанас, як тады, там, на пераправе. I што самае дзіўнае — пэўнасці ні ў чым не адчуваў. Адзін раз яму здавалася: ён правільна зрабіў, іпто сышоў з вёскі, пакінуў дамоўку, дзе ведаюць усё-ўсё і пра са.мога, і пра радню яго.
«Во, толькі тут, ля Дняпра. сядзець не трэба, трэба як мага хутчэй перапраўляцца на другі бераг, ісці далей. I там, на новым месцы, мяне ніхто нічым не папракне, там я буду вольны. Жыць, як і жыў...»
I Апанас кіраваўся да ракі. Блукаў па беразе, прыглядаўся, інукаў, ці няма дзе якой лядашчай лодкі, плыта. Спрабаваў нават напрошвацца ў кампанію да тых, хто не сядзеў склаўшы рукі, а ладзіў з доіпак, бярвення і слупоў самаробную пераправу...
Другі раз усё па-іншаму ўяўлялася Апанасу:
«Глупства я зрабіў, што пакінуў дамоўку. Там мяне хоць ведаюць усе. Калі што — і абароняць, заступяцца, загінуць не дадуць. А на новым месцы, сярод чужых... Што я каму дакажу, хто мне і ў чым паверыць на слова? Дый маною, кажуць, свет пройдзеш, а назад не вернешся...»
I Апанас закідваў за плечы сваю ўжо амаль парожнюю і таму зусім лёгкую торбачку, парываўся вяртацца дадому, у сваю вёску.
«Усё адно на другі бераг Дняпра не пераправішся. А каб і'пераправіўся, што там рабіць?»
I кожны раз, падумаўшы, зноў апускаўся на зямлю — нікуды не ішоў.
Чакаў, усё чагосьці чакаў, сам не ведаючы — чаго...
Ды ўсяму на гэтым свеце, што б ні было, рана ці позна прыходзіць канец. Прыйшоў канец і Апанасавай нерашучасці, няпэўнасці. Неяк, на дасвецці, брыў ён берагам ракі — з торбачкай за плячыма, босы, падкасаўшы амаль да каленяў штаны, каб не замачыць — раса была надта шчодрая на траве, дый да Дняпра, да вады час ад часу даводзілася блізка падыходзіць: «А раптам лодка дзе ў кустах стаіць?» Птушкі, як апантаныя, усюды спявалі, горлы свае дралі. Туманок рэдзенькі дзе-нідзе над лагчынкамі кудзеліўся. I хоць сонца яшчэ і не думала з-за лесу паказвацца — хараство незвычайнае навокал было. Зачаравалі прыгажосць і птушыныя спевы Апанаса, ды так, што забыўся на хвіліну, дзе ён і чаму тут, па беразе ракі, блукае. А тут яшчэ і ручаёк-канаўка дарогу перабегла. Вада хоць і балотная, густая, рыжая, што чай, але імклівая-імклівая. Спыніўся Апанас, меркаваць пачаў, як бы гэты ручаёкканаўку пераадолець? Уброд перайсці? А мо пераскочыць? Пад кустом лазы кладачку ўбачыў. Ступіў на яе і ў вадзе лазовы кош-венцер згледзеў.
«Нехта, мусіць, на рыбу паставіў?»
Нагнуўся, падняў з вады венцер, выкінуў на бераг — у венцеры амаль як напалову было рыбы — уюны, плоткі, шчупакі і нават адзін вялікі — мо на кілаграм — лінь.
«Няўжо за ноч столькі налезла? А мо чалавек паставіў венцер даўно ды... Мала што з ім магло здарыцца...»
Міжвольна залюбаваўся, як &’ецца ў зялёнай роснай траве жывое срэбра рыбы.
«Забраць з сабою? Але што я зраблю з ёю?»
Рыба захліпалася на беразе, падскоквала, шукала вады.
Уюны ж усё адно што вужы, лезлі, шыліся ў траву.
Нага, здаецца, сама пачала зграбаць рыбу, ссоўваць яе ў ваду. I, як дзіця, радаваўся Апанас, калі рыбіна, трапіўшы ў ручай, раптам жвавела, міг — дзе і дзявалася, як бач нырала, знікала...
«Бо ў сваёй стыхіі... Дома!»
Абмыў нагу, пайшоў па беразе далей...
За лужком — чысценькім, акуратна скошаным — стаяў нават пасярэдзіне абвешаны апоўзінамі прысадзісты стог сена — пачуў плёскат вады і галасы людзей, ядраныя, зычныя.
«Вёска, мабыць, блізка. Ну, але, калі венцер стаіць, рыбу ловяць, то і вёска павінна быць недалёка»,— падумаў.
Завагаўся — ісці ў вёску ці лепш не паказвацца людзям на вочы? Усё ж найшоў... Праўда, нерашуча, павольна.
Сцежачка, звіваючыся па траве, вывела яго да купчастага куста лазы. Спыніўся, затуліўся за куст, паглядзеў на раку — у рацэ купаліся людзі.
«Адкуль яны ўзяліся? Вёскі ж не відно».
Зрабіў крок, яшчэ крок наперад — і паволі, паволі, задам, адступіў назад, за куст: купаліся, плёскаліся ў вадзе не проста людзі, а мужчыны.
«Можа, чырвонаармейцы?»
Дружны вясёлы рогат абарваў раптам думкі Апанаса, прымусіў застыць, урасці ў куст.
«Наўрад ці смяяліся б так бесклапотна чырвонаармейцы... Адступаюць жа... Тады...»
Пахаладзела ўсярэдзіне.
«Няўжо немцы?»
Ліхаманкава перавёў вочы на бераг: там, на пагорку, пад невысокім раскідзістым дрэвам, стаялі... Адзін... Два... Тры... Пяць... Пяць матацыклаў і тупарылае з рогам-гарматай страшыдла — танк. На вежы ў танка чарнеў фашысцкі знак — крыж...
Ад нечаканасці, ад страху Апанас прысеў.
«Глядзі, аж сюды ўжо дапялі... I я... Ледзь сам у рукі да іх не трапіў!»
У наступную хвіліну вопрамеццю кінуўся назад, туды, адкуль толькі што ішоў.
«Уцякаць адсюль трэба!» — мільгала ў галаве, білася ў скронях думка.
«Куды ўцякаць?»
«Як — куды? Дадому, у Вялікі Лес!»

— Ну і няхай,— не сказаў, а хутчэй выдавіў з сябе Андрэй Макаравіч і падняўся, паволі ўстаў на ногі.
Што, пойдзем? — са страхам паглядзела на мужа Аліна Сяргееўна.
Пойдзем! — рашуча сказаў Андрэй Макаравіч.
— А куды?
— Назад, у Вялікі Лес.
Сказаў гэта — і самому лягчэй стала. Аж уздыхнуў.
Уздыхнула, падымаючыся з травы, і Аліна Сяргееўна.
Сказала не то з роздумам. не то з радасцю:
— Пазнавата ў дарогу мы выправіліся. Ды і... He з нашымі, мусіць, сіламі ўжо хадзіць, з месца на месца перабірацца...
— Ну але,— згадзіўся з Алінай Сяргееўнай Андрэй Макаравіч.— Што ж, што міру, тое і бабінаму сыну...
Аліна Сяргееўна пачала супакойваць мужа:
— А што можа такое быць? Сцяпан Радзівонавіч, па-мойму, правільна разважае — нам баяцца ня.ма чаго. Ласкі вялікай ні ад каго мы ніколі не мелі. Няхай немцаў іншыя баяцца, а нам... Што нам трэба? Кавалак хлеба ды каб страха над галавой...
Андрэй Макаравіч не падтрымаў гэтай размовы — не падабалася яна яму. I Аліна Сяргееўна гэта адчула. Адчула і змоўкла. Пачала хуценька ладаваць свае клункі, торбы і торбачкі, браць іх каторыя на спіну, каторыя ў рукі, ас.абліва калі ўбачыла, што Андрэй Макаравіч ужо сабраны, нарыхтаваны ў дарогу — калі ён толькі і паспеў?
Выйшлі з лесу, пастаялі, паглядзелі здаля на Ельнікі — ужо чужыя, акупіраваныя немцамі,— завярнуліся і моўчкі падаліся назад, у Вялікі Лес.
Вяртацца дадому заўсёды лягчэй, чым ісці з дому. He заўважылі, як і лес мінулі, у Паташню ўвайшлі. Апомніліся толькі тады, калі знаёмую постаць настаўніка Сцяпана Радзівонавіча Кухты перад сабою зноў убачылі.
— Я рад, шчыра рад, — усміхаўся, расцягваў на ўвесь вялікі круглы твар свар тоўстыя губы Сцяпан Радзівонавіч,— Ініпага я ад вас і не чакаў. Ды не стойце пасярод вуліцы, у хату, у хату да мяне...
Андрэй Макаравіч паглядзеў на Аліну Сяргееўну, Аліна Сяргееўна — на Андрэя Макаравіча.
— Зойдзем, зойдзем, чаго ж,— надта ж ужо ласкава ўпрошваў Сцяпан Радзівонавіч.— Жывём, можна сказаць, па-суседску, а ніколі адзін у аднаго і ў гасцях не былі.
I Сцяпан Радзівонавіч, аблапіўшы сваімі вялікімі, сапраўды мужычымі ручышчамі за плечы і Андрэя Макаравіча, і Аліну Сяргееўну, як не сілаю павалок за сабою.
Ісці было недалёка. Адразу ж, за калодзежам, што быў як не на самай вуліцы, і збочылі ў весніцы.
— Хата гэтта,— паказваючы галавою на хату — звычайную вясковую хату, можа, хіба трошкі навейшую за іншыя ды крытую не чаротам, а дранкаю,— гаварыў Сцяпан Радзівонавіч,— не мая. Я на кватэры жыву. Халасцякую. Ды вы не бойцеся — акрамя мяне, нікога няма. Падаліся мае гаспадары ў бежанцы... Раней, як толькі пачулі, што вайна пачалася. Ну і абрусам дарога. Я цяпер тут адзін раскашоўваюся.
Хата была вялікая, прасторная. I даволі светлая — на чатыры акны. ГІадлога амаль новая, пагабляваная. Сцены абклеены фатаграфіямі і малюнкамі з газет і часопісаў.
Убачыўшы, што і Андрэй Макаравіч, і Аліна Сяргееўна, як толькі зайшлі ў хату і селі на лаву, што цягнулася з кута ў кут, узяліся разглядваць малюнкі і фатаграфіі, Сцяпан Радзівонавіч аж з твару змяніўся.
— Ой, добра, што вы звярнулі ўвагу на гэтую мазню,— закруціў галавою ён.— Гэтта ж... Як я і забыўся... Паздзіраць усё трэба было даўно.
— Навошта? — здзівілася Аліна Сяргееўна.— Гэта ж цікава!
— Цікава-то цікава, а калі немцы ў хату зойдуць?
— Ну дык і што? — не разумела яшчэ нічога Аліна Сяргееўна.
— Як што! Тут жа партрэты... Вось хоць бы гэтты...
I Сцяпан Радзівонавіч як не коршунам падляцеў да сцяны, пазногцямі ўчапіўся ў газеціну, ірвануў.
— Во папаўся б дык папаўся! Тлумач тады, што хата чужая, што не ты тут гаспадар, не ты клеіў...
Твар у Андрэя Макаравіча аж перасмыкнуўся. Няёмкасць адчувала і Аліна Сяргееўна.
«Вось госці дык госці»,— падумала.
А Сцяпан Радзівонавіч, апрытомнеўшы ад страху, палагоднеў раптам, стаў гасцінным гаспадаром. I гаспадыняю заадно — адкрыў засланку, узяў вілы, пачаў, адставіўшы тоўсты, як у жанчыны, азадак, вымаць з печы чорныя, што вугаль, абкуродымленыя чыгуны.
— Вы скідайце з сябе клункі, ды абедаць будзем. У мяне сёння на першае капуста, а на другое... Бабка. Любіце?
Завіхаўся Сцяпан Радзівонавіч хутка. I дзесяці хвілін, мабыць, не мінула, а на стале ўжо стаялі і капуста, налітая ў гліняныя міскі, і парэзаная кавалкамі бабка на сподачках. Быў там і хлеб, было і сала, і кіслыя агуркі. I запацелая наўлітэрка самагонкі таксама заняла сваё ганаровае месца.
— Я не надта люблю ўжываць гэттае зелле,— гаварыў, беручы ў правую руку наўлітэрку і наліваючы самагонку ў шклянкі (не вельмі чыста памытыя, што заўважыла адразу ж Аліна Сяргееўна)Але выпадак, такі выпадак!..
Андрэй Макаравіч і Аліна Сяргееўна ўзялі ў рукі шклянкі, прыгубілі. Сцяпан жа Радзівонавіч выпіў сваю гарэлку ўсю. I яшчэ шклянку перавярнуў, дно пацалаваў.
— Во так, во так! — сказаў.— Піць дык піць...
I, не зважаючы, як п’юць і закусваюць госці, падсунуў бліжэй да сябе міску з капустай, пачаў сёрбаць, есці.
— He ведаю, чаго людзі хочуць, чаго баяцца? — гаварыў ён, гучна плямкаючы губамі і чаўкаючы.— Па мне няхай Саветы, няхай немін.і, ■ яхай хоць сам чорт лысы. Абы толькі мяне не чапалі, мне жыць давалі...
Апаражніўшы міску капусты, зноў пацягнуўся рукою да паўлітэркі.
— 0, дык вы ж і не выпілі, можна сказаць, нічога! — убачыўшы шклянкі Андрэя Макаравіча і Аліны Сяргееўны, усклікнуў Сцяпан Радзівонавіч.— Чаму гэтта вы так?
— Я ніколі яе не піла,— прызналася Аліна Сяргееўна.— Ну а ён,— павяла вачыма яна на мужа.— Таксама не ахвотнік...
— To і я не вялікі ахвотнік, я ўжо вам пра гэтта казаў, — ікнуў Сцяпан Радзівонавіч,— Во, шклянку выпіў, дык і захмялеў, бачыце... Яно, я вам скажу, можна было б і выпіць, ды няма калі, нават, каб і хацеў. У школу
вучыць дзяцей пад чаркай не пойдзеш, на інспектара ці яшчэ на каго напароцца можаш. Дый часу няма. To сценгазету выпусці, то агітатарства гэттае... Бяжы і бяжы. А я ж... Акрамя ўсяго, яшчэ і пішу. Во, во колькі напісаў...
I Сцяпан Радзівонавіч жвава падхапіўся з-за стала, падбег да ложка, што стаяў, засланы клятчастай коўдрай, ля акна. I пачаў увішна выцягваць чамаданы, нейкія пакункі, папкі паперы. Усё запыленае, абчаплянае павуціннем.
— Гэтта і п’есы, і апавяданні, і аповесці, і нават раман... I вершы, вядома, ёсць. Але я не люблю вершаў пісаць! Словы гвалціць трэба, у рыфму ды ў рытм заганяць. А плацяць за вершы...— Сцяпан Радзівонавіч грэбліва скрывіўся. Во, проза, гэтта іншае. Тут разгон, і, калі надрукуюць... адразу багач!
Гэтак жа жвава, увішна, як і падаставаў, Сцяпан Радзівонавіч пазапіхваў нагамі чамаданы, папкі і пакункі парыжэлай ад часу паперы пад ложак. 1 ўжо зноў быў ля стала, выліваў сабе ў шклянку тое, што асталося яшчэ ў паўлітэрцы.
— Ну што ж, вып’ем, каб я ўсё надрукаваў, што панапісваў, седзячы тут, у глушэчы...
I сам першы, не чокаючыся ні з кім, зноў выпіў, перакуліў да дна шклянку.
Закусваў цяпер павольней ужо і неяк бязладна — браў проста рукою то бабку, то сала. то агурок, то хлеб. I, пхаючы ў рот, жуючы, не змаўкаў, гаварьп і гаварыў:
— Упэўнены я, уцяру багата каму нос сваёю прозаю. За пояс пазатыкаю! Бо ў мяне... У мяне... Лепшае, чым у вас,— быццам спрачаўся з некім, даводзіў сваё Сцяпан Радзівонавіч. Забраліся на сталічны Алімп, таленавітых пісьменнікаў пазнішчалі, у Сібір пассылалі, а сябе багамі аб’явілі... А на самай справе... Аднадзёнкі. Во, во што вы пісалі! Зад уладзе лізалі...
Аліна Сяргееўна, каб не адчуваць сябе зусім чужой, перапыніла Сцяпана Радзівонавіча, спытала:
— А вы... Пасылалі... Ну тое, што пісалі... У часопісы, у газеты?
— А як жа — пасылаў! Дык мне... Адказік на паўстароначкі. «Паважаны таварыш Кухта! Вашы творы друкаваць нельга — яны слабыя, маламастацкія. Чытайце Пушкіна, Коласа, Горкага, вучыцеся...» Во і ўсё. Але я стрэлены верабей, мяне мякінаю не падманіш! Ведаю, усё ведаю! Бо
калі б надрукавалі мае творы... Усе ўбачылі б, хто пісьменнік, а хто... Хе-хе! Я лепш за ўсіх пішу, таму мяне і трымаюць, не пускаюць. Пусці мяне, дык самім дзе дзецца?.. Але ўсё, скончылася іхняе, пачынаецца маё, маё!
I Сцяпан Радзівонавіч раптам грукнуў кулаком па стале.
— Вам, вам адным прызнаюся. Быў я ў немцаў сёння, у каменданта самога іхняга. Лагодны, культурны чалавек, хоць з выгляду і грозны. I ведаеце, што ён мне сказаў? Немцам трэба людзі, якія б іх падтрымлівалі, шчырыя працаўнікі трэба. Беларусаў яны любяць. Адразу пасады прапаноўваюць. Хочаш рэдактарам газеты ідзі, хочаш на ніве асветы, хочаш у паліцыю... Словам, выбірай! Але я... Падумаю! У Мінск, у Мінск мне трэба! Сыты я, па самае горла сыты глушэчай! Прастор мне патрэбен! Выдавецтвы, часопісы, тэатр! Я хачу такое месца, каб і я далёка бачыў, і мяне каб бачылі. Таму я і не прыняў ні адной камендантавай прапановы, сказаў: «Я падумаю. Падумаю, гер камендант!» Вось так! А вы, вы ўцякаць сабраліся? Ды жыццё ж, жыццё пачынаецца! У бібліі, у святым пісанні, сказана: «I прыйдзе дзень...» Вось ён, той дзень, і прыйшоў...
I арлом паглядзеў на Аядрэя Макаравіча і Аліну Сяргееўну, звысака акінуў іх вачыма.
— Пачуеце, яшчэ пачуеце, хто такі звычайны вясковы настаўнік — Сцяпан Радзівонавіч Кухта!
Андрэй Макаравіч, а за ім і Аліна Сяргееўна пападымаліся з-за стала, адчулі: пара пакінуць гэтую хату, выйсці на свежае паветра.
XXI
3 дзённіка Тасі Несцяровіч
Татачка, вось мы і ў Мінску. Але радасці ў нас няма. Дом, у якім жылі,— у руінах. Кажуць, у першыя дні вайны ў яго трапіла бомба. Нічога нам з маці не шкада з таго, што аставалася ў кватэры. Ліха з ім, з усім. Маці кажа: жылі б толькі мы самі, было б здароўе, а астатняе ўсё... Будзе, нажывём! Баімся толькі аднаго: а раптам ты, татка, быў у доме, у кватэры нашай, калі трапіла туды бомба? А магло ж такое быць. Цябе, скажам, выпусцілі напярэдадні вайны, і ты начаваць дадому, у сваю кватэру... Страшна нават падумаць!.. Ой! Што заўгодна, толькі не тое!..
ІІаогул мы з маці адчуваем сябе ў Мінску, як не ў род-
ным горадзе. Мо таму, што ўсюды, на кожным кроку, разбурэнні, цэгла, сляды агню і пажару. На месцы педінстытута — каробка з выбітымі, задььмленымі вокнамі. У р