Выбраныя творы ў трох тамах. T3

Барыс
САЧАНКА
3
й
Барыс
САЧАНКА
Выбраныя творы ў трох тамах
Барыс
САЧАНКА
Аповесці
Мінск «Мастацкая літаратура» 1995
ББК 84(4Бен)6 С 22
УДК 882.6-31
8820600000— 015
С 99—95
М 302(03) 95
ISBN 5-340-01433-9 (т. 3)
ISBN 5-340-01224-7
© Б. I. Сачанка, 1995
Аповесці
Баравое рэха
і
У той дзень, прыйшоўшы дадому абедаць, бацька сказаў мне, што яшчэ да майго прыезду на вакацыі, ён выбіў у Ласіным Лагу латку травы, і добра было б, каб я з’ездзіў і падвярнуў пракосы.
— Хай бы сохла сена,— разважаў ён уголас.— А заўтра, як Бог дасць ды стаяцьме на пагодзе, можна будзе і згрэбці яго, у стог скласці...
Рабіць дома мне ўсё роўна не было чаго, і я згадзіўся. Адразу ж з-за стала папраставаў у сенцы, выкаціў на падворак веласіпед, стары, даўні мой веласіпед,— яго купіў бацька, калі я вучыўся ў дзесятым класе,— прывязаў да рамы граблі.
— Ну, я паехаў! — не ведаю каму і навошта крыкнуў я і, паставіўшы нагу на педаль, лёгка ўскочыў на сядзенне.
Ласіны Лог — самая блізкая лясная сенажаць нашага калгаса. Звычайна яе штогод праўленне дзеліць між людзьмі, каб яны касілі там сваім каровам сена. Лугоў у калгасе і без гэтай сенажаці хапае, а сена на працадні — круці не круці — даваць трэба, бо чым жа, як не сенам, будзе зімою карміць чалавек худобу, і ў праўленні надумалі: хай лепей кожны сам накосіць сваёй карове, чым будзе браць з калгаса гатовае. Трава ў Ласіным Лагу расла добрая, ядкая, дастаўляць сена ў вёску таксама няцяжка, бо сенажаць роўная і нават у глыбокую восень сухая, і людзі не адмаўляліся, бралі тое, што ім давалі.
Ехаць у Ласіны Лог можна па розных дарогах. У вёсцы нават смяяліся, што па якой дарозе ні паедзь — патрапіш у Ласіны Лог. Сёння я хацеў быць на сенажаці як можна хутчэй, каб, пакуль схаваецца сонца, параскідаць пракосы, і яны хоць бы трохі абвянулі, прасохлі, а таму і выбраў дарогу самую кароткую і, мусіць, самую нецікавую. Поле, лес, дзялянкі, зноў поле, зноў лес і зноў дзялянкі... Сама дарога — шырокая, расцёртая, разбітая машынамі, з глыбокімі выбоінамі-ямінамі ледзь не на кожным кроку. Па такой дарозе нялёгка было б ехаць на веласіпедзе, даводзілася б яго бадай што больш весці рукамі, чым ехаць на ім,
каб узбоч вузенькім паскам не вілася добра вытаптаная людскімі нагамі і веласіпеднымі коламі сцяжынка. Уз’ехаўшы на яе, я падумаў, як добра, што нехта здагадаўся пракласці гэтую сцяжынку. A то ну кудою б, скажам, вось я дабіраўся да Ласінага Логу? Ды і не толькі я, а і ўсе, у каго ёсць веласіпеды. I тут жа згадаў, што тады, калі бацька купляў мне веласіпед, такіх сцяжынак узбоч дарог не было, бо не было гэтулькі і веласіпедаў — цяпер іх у вёсцы набагата больш, чым сабак, ёсць амаль у кожнага, хто можа нагамі дастаць педалі. Ужо нават не веласіпеды ў модзе, а матацыклы. Кожны падшыванец, што зарабляе капейку, толькі пра тое і марыць, як бы гэта на матацыкл свой сесці ды праехацца з канца ў канец па вёсцы, каб аж вецер увушшу свістаў. Нічога не скажаш, багацее вёска, жыць па-другому пачынае. He тое, зусім не тое, што было нават чатыры гады таму назад, калі я ад’язджаў у інстытут...
Далей думкі мае павярнулі трошкі ў іншы бок. Я падумаў, што вось я, сын селяніна-калгасніка, у наступным годзе закончу інстытут, атрымаю дыплом інжынера, і гэта анікога ўжо не дзівіць, бо стала звычайнасцю. Разам з тым мне было радасна, што я зноў вярнуўся на ўсё лета ў вёску і зноў, як бывала, еду ў Ласіны Лог варочаць сена, бы я і не вучыўся нідзе чатыры гады, бы я зусім і не выязджаў адсюль нікуды, а жыў і жыў сабе дома, у бацькавай хаце. Зноў я буду прывыкаць да вясковае яды, да грабляў, касы, плуга, зноў буду гэтак жа, як некалі, любавацца, калі ўбачу скіданы мною стог сена ці абагнаны загон бульбы. Зноў, калі мне бывае здасца, што звенавы няправільна перамераў зробленую мною работу і аблічыў, буду хапаць з яго рук драўляную стрыголку, бегаць па лузе ці па полі і мераць, а пасля на кавалачку паперы множыць, дзяліць, дзяліць і множыць, і да хрыпаты ў горле даказваць, што звенавы памыліўся, што ён не так, як трэба, мераў і аблічыў мяне, нібыта мне і папраўдзе гэта так важна і я цалкам залежу ад таго заробленага мною працадня... Зноў я аж цэлых два месяцы буду штодзень ад пуза есці бульбы і сыраквашы, зялёнай цыбулі і агуркоў, і зусім забудуся, што ў горадзе ёсць сталоўкі, кафэ і рэстараны... На два месяцы я стану тым звычайным вясковым хлопцам, якім я і быў да свае вучобы ў інстытуце...
На сенажаці я паставіў веласіпед да камля дуба, што рос навідавоку, на беразе лесу, а сам, перавярнуўшы ўверх зубамі граблі, вострым канцом грабільна пачаў варочаць
сена — яно было зялёнае, духмянае, як чай, і амаль сухое, бо пракосы былі нятоўстыя; толькі дзе-нідзе, пад купінамі ці за кустамі, трава ляжала вялая і спадыспаду, калі яе перавернеш, белая і сырая. I я хадзіў ад пракоса да пракоса і з кожнай хвілінай адчуваў усё больш і больш, як мае мускулы наліваюцца пругкай і нейкай асабліва прыемнай сілай, як пачынаюць зусім так, як і некалі, брыдзець далоні рук, як мне робіцца лёгка і добра ад таго, што я зноў узяўся рабіць тое, ад чаго патроху пачаў быў ужо адвыкаць. Сонца стаяла высока і пякло, смаліла па-паўдзённаму, палетняму, але я не зважаў на гарачыню — махаў і махаў граблямі, раскідваў і раскідваў грабільнам па пакошы сена. I толькі калі перавярнуў апошні пракос і выйшаў зноў на бераг лесу, да свайго веласіпеда, адчуў лёгкую стому ў плячах і што з непрывычкі я трошкі спацеў. Я расцягнуў замок тэніскі і паваліўся на траву ў цень, што падаў ад дуба,— дуб гэты быў тоўсты, стары і неяк цудам ацалеў тут, на беразе. Голле знізу было абсечана — церабілі дзядзькі, каб паслаць над стагі адзёнкі,— камель парэпаны, карысты, а вершаліна аблуплена, абсмалена перуном і ўсё адно густая, пышная.
3-пад дуба добра аглядалася сенажаць — шырокі хвалісты абсяг травы над лёгкімі павевамі ветру то чырванеў, то жаўцеў, то бялеў ад красак, што распукнуліся і сама цвілі. Дзе-нідзе, бліжэй да лесу, рыжэлі, бы лінейкі ў школьным сшытку, пракосы. Два стажкі амаль хаваліся ў траве далёка, аж з таго краю сенажаці. Кружыў высока ў паднябессі коршак, павольна, нібы нешта хацеў зрабіць, ды ўсё не асмельваўся. Свістаў на беразе лесу ў кустах касец, пішчаў крутагаловік. I ўсюды нылі камары. Нылі і надта ж балюча кусалі за голыя рукі. Каб адкараскацца ад надакучлівай заедзі, я прывязаў зноў да рамы веласіпеда граблі і, злёгку націскаючы на педалі, выехаў на дарогу.
Праўда, вельмі хутка я адумаўся, што рабіць дома мне няма чаго, і збочыў з дарогі направа, на вузкую лясную сцяжынку, што вяла да леснічоўкі,— у ёй, гэтай леснічоўцы, жыў са сваёй сям’ёй ляснік Тамаш Буда. Я і сам не ведаю, навошта я гэта зрабіў. Ці то мне рупіла палюбавацца старымі выносістымі соснамі, што стаялі адсюль скрозь аж да самай леснічоўкі, ці то захацелася паглядзець, ці паспелі на баравых прагалах суніцы, ці то цягнула, вабіла мяне тая старая і бадай што апошняя ў нашых мясцінах леснічоўка, якую я не бачыў вось ужо блізка тры гады... Аднак, як бы там ні было, я так рашуча крутнуў
руль веласіпеда направа, што пра тое, каб вяртацца дадому па той дарозе, па якой я ехаў на луг, нечага было і думаць.
Сцяжынка была цесная, месцамі яна ледзь прадзіралася праз зараслі крушыны, алешніку і лазы. Але гэта толькі напачатку, бо далей ішоў змрочны хвойнік, бор. Тут сцяжынка падымалася ўгору і з кожным кіламетрам прыкметна шырэла. Сонца, хаця і зрушыла з паўдня, усё яшчэ пякло нясцерпна, і нават у засені дрымучых дрэў адчувалася яго ўсемагутная сіла. Паветра, настоенае на пахах смалы-жывіцы і лясных красках, было густое, цяжкае. I я, патросшыся трохі па карэннях, што вытыркаліся, пляліся вузламі сіірэс па сцяжынцы, злез з веласіпеда і пакаціў яго ўзбоч па порсткім і гнуткім верасе.
За маладымі купчастымі хвойкамі, за якімі пачыналіся новыя, толькі што адведзеныя дзялянкі, я спыніўся: насустрач мне, проста па сцяжынцы, торкаючы сюд-туд пыскаю, бег вожык. Натапыраны, нашашэраны, іголкі так і тырчалі ва ўсе бакі; на іх, там дзе спіна, жаўцелі два сухія бярозавыя лісцікі — вожык, няйнакш, іх падабраў і некуды нёс.
Я стаіўся чакаў, калі вожык дабяжыць да мяне. Тады сцягнуў з галавы кепку і накінуў яе на вожыка. Вожык, спалоханы, спыніўся. Падкаціўшы да камля сасны веласіпед, я падняў шапку і рукою ўгарнуў у яе вожыка — ён быў тоўсты і надзіва рахманы, нават не скруціўся ў клубок, не схаваў у калючкі сваю востранькую сівую пыску — толькі злосна пырхнуў і чхнуў, бы ўсё адно малое дзіця, якому неспадзявана далі панюхаць табакі.
Выпускаць вожыка, каб ён бег і далей сваёй дарогай, мне не хацелася. «Завязу яго дадому, хай пажыве трохі ў нашай хаце, мышэй паловіць. A то развялося іх, хоць ты ката ў суседзяў прасі...» — надумаў я і паставіў шанку з вожыкам на багажнік. Але як толькі я ступіў крок наперад, вожык скаціўся ў ягаднік. Я зноў спыніўся, узяў з багажніка шапку і зноў угарнуў у яе вожыка. I ў гэты момант пачуў, што паблізу мяне зашуршэла лісце. Я выпрастаўся: па лесе, адтуль, дзе былі новыя леспрамгасаўскія дзялянкі і дзе ўсюды на соснах жаўцелі смалістыя лапы падсочкі, ішла дзяўчына; ішла павольна, раз-пораз прыгінаючыся, каб не зачапіцца галавою за голле,— у руках яна несла вядро, поўнае ўкоптур смалы-жывіцы. Сіняе, у белыя бубачкі плацце было паднята вышэй, чым звычайна носяць у вёсцы дзяўчаты, і з-пад яго нават у рослым ягадніку добра відаць былі аж вышэй калень стройныя
загарэлыя ногі. Дзяўчына павярнулася, каб перамяніць з рукі ў руку вядро, і ў ёй я пазнаў Марту; дачку лесніка Тамаша Буды. Сэрца маё трывожна забілася, зусім так, як білася яно некалі, калі я нрыязджаў да Марцінага брата Юзіка (разам з ім мы рыхтаваліся да экзаменаў у інстытут) і бачыў Марту. Тады яна вучылася яшчэ ў школе, толькі перайшла ў дзесяты клас і не была замужам...
Марта зірнула на мяне і, вядома, таксама мяне пазнала. — Змітрок! — ускрыкнула, нібы спалохаўшыся, яна. Паставіла вядро з жывіцай у ягаднік і ў наступную хвіліну была ўжо ля мяне, на сцяжынцы.— Даўно прыехаў?
— Ды не, толькі што...
Мы стаялі зусім побач і не зводзілі адно з аднаго вачэй. Апошні раз мы бачыліся гады тры таму назад. Гэта было таксама ўлетку, калі я прыехаў на канікулы, таксама ў лесе, нават на гэтай самай сцяжынцы, толькі трохі бліжэй да поля. Я ішоў тады па грыбы, а Марта бегла ў вёску, нечага трэба было ёй купіць у магазіне. Яна, гэтак жа вось, як цяпер, падала мне руку і, помніцца, сказала: «Змітрачок, павіншуй мяне, я выйшла замуж!» Каб толькі ведала яна, як балюча кальнулі мяне тыя яе словы! He, тое, што Марта выйшла замуж, было мне не навіна. Пра гэта я ведаў яшчэ ў горадзе. Ды адно чытаць пра такое ў пісьме, іншае чуць з вуснаў той, пра якую столькі мроіў, якую ў думках даўно ўжо інакш і не зваў, як сваёй. «Я ведаю,— сказаў тады я,— і, вядома, віншую...» У мяне, мусіць, быў вельмі разгублены выгляд і не той голас, якім я/таварыў звычайна, бо Марта раптам спыталася: «А чаму — вядома? — і паглядзела мне ў вочы. Ты што, не рады?..» «Не, чаму ж, я рады»,— сказаў я, але так, што Марта здагадалася, што ў мяне на душы. «Даруй мне, Змітрок,— сказала яна.— Я думала, што ў цябе ўсё прайшло. Помніш, ты ж пісаў мне ў апошнім сваім пісьме...» Так, я добра помніў тое пісьмо. Я паслаў яго Марце ў злосці ў той дзень, калі мне напісалі з вёскі, штй Марта вечар у вечар ходзіць у клуб і ля яе ўвіхаецца нейкі шафёр з геалагічнай партыі, якая шукала ў нашай мясцовасці вось ужо некалі.кі год запар нафту. У тым пісьме была праўдай адна толькі мая злосць, а ўсё астатняе — і дзяўчына, з якой я быццам дружу ў горадзе, і вечары, на якія я з ёю хаджу, і танцы, кіно — усё, усё ад пачатку да канца было выдумка, плён мае хваравітае рэўнасці. Як я шкадаваў „асля, што тое пісьмо не яарваў, а паслаў Марце!.. А Марта стаяла і гаварыла: «Не крыўдуй на мяне. Ты ж пісаў, што ў цябе ёсць
дзяўчына і не такая, як я, а гарадская...» Яна знарок зрабіла націск на слове «гарадская», нібы хацела мяне ў нечым абвінаваціць, папракнуць... «Чаму ты думаеш, што гарадская абавязкова лепшая за цябе, вясковую?» — спытаўся я. Але Марта мне нічога не адказала, толькі раптам успляснула рукамі, усномніла, што магазін у дванаццаць гадзін зачыняецца на абед і яна можа не паспець, і, хуценька развітаўшыся са мной, заспяшала ў вёску.
Я згадаў тую даўнюю нашу сустрэчу і ўсміхнуўся: тры гады прайшло, і вось мы стаім з Мартаю зноў на той самай сцяжынцы, дзе стаялі некалі, і зноў гаворым... Пра што? Ах, хіба не ўсё роўна цяпер пра што гаварыць, абы толькі гаварыць, абы не маўчаць...
Марта адразу ж заўважыла маю ўсмешку. Спыталася: — Ты чаго смяешся? Што, я змянілася, не такая, як была? — і абцягнуўшы на таліі плацце, вельмі прыдзірліва агледзела сябе.
He, яна не змянілася. Знешне была тою ж Мартаю, якую я некалі кахаў і якою яна асталася ў маёй памяці яшчэ са школы. Хіба можа трошкі папаўнела. Але паўната ёй была да твару, яна рабіла яе яшчэ больш прывабнай. I я сказаў пра гэта Марце.
— А ты змяніўся,— сказала яна, і ў вачах яе, глыбокіх, вялікіх, чорных, я ўбачыў, як успыхнула раптам радасць.— Памужнеў, у плячах раздаўся... I, здаецца, папрыгажэў...
Яна ўсміхнулася, адкрыта, прыгожа і разам з тым неяк сумна, усміхнулася так, як умела ўсміхацца адна толькі Марта, і больш ніхто на свеце. Божа, што б я аддаў за гэтую ўсмешку некалі! А цяпер стаяў і не ведаў, што мне рабіць — хваліць, як добра выглядае Марта, так, як хваліць яна мяне, ці лепей за ўсё маўчаць і толькі сарамліва ўсміхацца. Я выбраў апошняе.
А Марта не сціхала, гаварыла і гаварыла:
— Зусім не такі ты, як быў, чужы нейкі... Я цябе добра помню таго, і часта ўспамінаю...
У тым, што Марта на мяне не забылася і часта ўспамінае, яна прызнавалася ўпершыню, і я не знайшоў нічога лепшага, як таксама прызнацца:
— 1 я цябе ўспамінаю...
Я сказаў гэтыя словы, і тут мяне нібы прарвала — я міма сваёй волі загаварыў пра тое, у чым не прызнаваўся яшчэ нікому:
— Разы два нават сніў... Быццам я зноў вязу цябе
перад сабою на веласіпедзе, помніш, як вазіў у тое лета, калі ты скончыла дзесяцігодку, і я прыехаў на канікулы... Вакол ноч, цемра... I мы... Удваіх...
— Гіраўда? — усміхнулася зноў Марта, і зрэнкі ў яе вачах пашырэлі.— Ты б прыязджаў да нас калі ў леснічоўку, a то і табе, напэўна, сумна аднаму ў вёсцы...
Гэта было нешта новае, бо пасля таго як Марта выйшла замуж, яна ні разу не запрашала мяне прыязджаць у леснічоўку. 1 я адразу захацеў ведаць, што ж у Марты здарылася.
— А муж твой што на гэта скажа? — знарок гулліва, як бы са смехам, спытаў я.
— А ты хіба не ведаеш? Яго ж няма тут, ён паехаў...
I праўда, што ж гэта я абы-што пытаю? Хіба ж я дзён колькі назад не чуў сам на свае вушы, што Марцін муж завербаваўся і паехаў на лесараспрацоўкі ў Карэлію, каб зарабіць грошай і скончыць хату, якую пачаў стаўляць у вёсцы?..
— Тым горш, што яго няма дома. Яшчэ нехта напііна, што я да цябе ездзіў...— паспрабаваў я звесці ўсю сваю гаворку на жарт, бо адчуў, што с.казаў і так лішняе мне не трэба было прызнавацца, што я і цяпер яшчэ калі-нікалі ўспамінаю Марту, сню яе на начах...
Але Марта не зразумела майго жарту.
— Хай пішуць... Ваўкоў баяцца, у лес не хадзіць,— сказала яна зусім сур’ёзна. I толькі цяпер яна ўбачыла, што я нешта трымаю перад сабою ў шапцы.— Што гэта там у цябе?
— Вожык.
— Няўжо? — шчыра здзівілася Марта,— Дай мне яго, Змітрок,— напрасіла яна і ступіла крок да мяне, каб зазірнуць у шапку.
Цяпер мы стаялі зусім блізка адно ад аднаго і я ўсім сваім целам адчуваў гэтую блізкасць. Я бачыў, як то аііускаюцца, то падымаюцца яе яшчэ на-дзявочы поўныя, тугія грудзі, як зардзеліся лёгкім румянцам яе шчокі, чуў, як часта і цяжка пачала яна дыхаць. Няўжо і яна адчувала так маю блізкасць, як адчуваў яе я?..
— Вазьмі, — падаў я Марце шапку з вожыкам.
— Дзякуй,— сказала яна з дрыготкім хваляваннем у голасе.— А па шапку прыедзеш. I прычына нейкая будзе, калі ты ўжо стаў такі баязлівы...
Яна зноў усміхнулася і ўзяла шапку. На момант, толькі на адзін момант, як рука дакранулася мае рукі. 1 я адчуў
цеплыню і ўсю гарачную спакуслівую прывабнасць яе маладога, дужага цела. I ледзь стрымаўся, каб не абхапіць Марту за плечы, не прыцягнуць да сябе. Яшчэ б хвіліна, і я зрабіў бы гэта — сціскаў бы яе ў сваіх абдымках і цалаваў бы, цалаваў бы гэтак жа горача і хмельна, як цалаваў некалі, у тое лета, калі праводзіў Марту па вечарах да леснічоўкі...
Але нешта мяне ўсё ж стрымала. Што? Тое, што Марта здрадзіла майму каханню і стала жонкаю чужога, невядомага мне чалавека? Ці я ўспомніў другую дзяўчыну, Валю, з якой я пазнаёміўся летась, калі быў на іірактыцы?.. Толькі я раптам адступіў назад да свайго веласіпеда, борзда ўскочыў на сядзенне і нават не развітаўшыся памчаў прэч ад Марты...
Іі
Мо праз кіламетр я спыніўся, зноў павёў веласіпед узбоч сцяжынкі. Пашкадаваў — чаму я так не па-людску расстаўся з Мартай?.. Што яна падумае пра мяне?..
Але праз хвіліну супакоіўся. Хіба мне не ўсё роўна, што пра мяне падумае Марта? Яна першая парушыла нашу клятву, першая зрабіла такое, што не дае ёй права спадзявацца на што-небудзь лепшае ад мяне. Дурніца яна ўсё ж! He паступіла ў інстытут, не магла года пачакаць, бежкам выйшла замуж. 1 каб хоць кахала таго шафёра... A то, пэўна ж, не кахала. Бо каб кахала, хіба б гаварыла гэтак са мною, як сёння. «Хай пішуць. Ваўкоў баяцца, у лес не хадзіць». He, гэта быў ужо не жарт, а нешта большае. 1 ў вачах такі смутак, боль. Убачыла мяне, узрадавалася, бы дзіця, таго не ведаючы, што мне яна — мінулае, даўняе, напаўзабытае... Як рэха ў бары. Тут было, тут няма яго...
I адразу ж адчуў, што гавару сам сабе няпраўду. Гэта толькі так мне здавалася, пакуль я быў у горадзе, пакуль не прыехаў сюды, у вёску, і не ўбачыў Марту. А ўбачыў — ажыло тое, што было некалі між намі. Хіба ж не захацелася мне абхапіць Марту рукамі, прыцягнуць да сябе і цалаваць, цалаваць, як цалаваў некалі?.. Так захацелася, што каб не зрабіць гэта, я ўскочыў на веласіпед і ўцёк ад Map ты. А яна?.. Таксама, як і я, успомніла тое, што было між намі, ці, можа, жывучы адна ў лесе, .затужыла па мужу?.. Кажуць жа, што маладой жанчыне вельмі цяжка быць доўга без мужа... А яна ж не бачыла яго ўжо не адзін
месяц — муж яе наехаў з вёскі яшчэ зімою і з таго ні разу і не прыязджаў... He, мусіць, усё ж яна казала праўду — яна не забываецца на мяне і шкадуе, што выйшла замуж не за таго, каго кахала... Які ж і я быў дурань — напісалі мне, што яна ходзіць у клуб, што ля яе ўвіхаецца нейкі шафёр, я і даў волю сваёй злосці... Што ёй аставалася рабіць?.. Спадзявацца на мяне, чакаць? Чаго? Я ж чорным на белым нанісаў, што ў мяне ёсць другая дзяўчына, што я з ёю дружу і, напэўна, ажанюся. Напісаў, каб выклікаць рэўнасць, каб яна адчула і сама, як гэта балюча ведаць, што той чалавек, у якога ты верыў, якому давяраў усё, самае, здавалася б, патаемнае, рантам аказаўся зусім не тым... А выйшла вунь што...
I перад маімі вачыма праплыло тое апошняе лета перад самым інстытутам, з частымі ляснымі пажарамі, бо яно выдалася сухое, без навальніц і дажджоў, і ўсё сохла і гарэла не толькі ў лесе і на полі, але і ў балотах. Дым засцілаў наваколле, і нават у вёсцы ад дыму і смуроду не было чым дыхаць. I ўдзень і ўночы гарэлі тарфы. Пажары ў той год вялікай шкоды нарабілі не толькі лясам, а і калгасу, бо ў адну з начэй успыхнулі тыя балоты, што былі асушаны і на якіх было пасеяна проса і пасаджана бульба. Агонь непрыкметна падбіраўся да загонаў з просам і бульбай і пажыраў іх адзін за адным на вачах у людзей. I людзі глядзелі на гэта і нічым не маглі памагчы — пласт торфу быў тоўсты, на некалькі метраў углыбіню, і атушыць агонь было нельга...
Тамаш Буда ў тое лета не стыкаўся дома. He прыходзіў нават абедаць. Дзень пры дні быў у лесе — баяўся, каб не перакінуўся, не ўспыхнуў пажар у яго абходзе. 1 мы з Юзікам надумалі рыхтавацца да экзаменаў у інстытут разам у іхнім лясным селішчы. Балазе тут было ціха, і ніхто нам не замінаў. Як толькі ўзыходзіла сонца, я выкатваў з сенцаў веласіпед, прывязваў да багажніка кніжкі і мчаў у лес, да леснічоўкі.
Звычайна Юзік выносіў з хаты клятчастую палатняную посцілку, слаў яе пад маладой, кашлатай ліпкай, што расла на мяжы між полем і Тамашовым лугам і адкуль вельмі добра аглядалася ўся лясная сяліба. Палёгшы на жываты, мы па чарзе чыталі — Юзік чытаў — я слухаў, я чытаў — Юзік слухаў. А найбольш чытаў Юзік, бо я, лежачы на посцілцы, не зводзіў вачэй з лесніковай хаты. Я чакаў, калі выйдзе з леснічоўкі Марта, выцягне заткнуты ў вугал сенцаў серп, пойдзе жаць траву. Нажаўшы травы і за-
нёсіпы яе ў хлевушок цяляці, яна возьме кананіцу і пачне акопваць у гародзе бульбу ці палоць грады. Вось тады я і буду любавацца яе гнуткай, зваблівай паставай, загарэлымі, поўнымі ікрамі ног, голымі, такімі ўвішнымі рукамі, валасамі, што, заплеценыя ў адну доўгую, тоўстую касу, спадаюць на плечы... Калі сонца падымецца высока і ўжо нават у цяньку нашай кашлатай ліпкі ад духаты недзе будзе дзявацца, Марта прыйдзе да нас, моўчкі прысядзе на краёчак посцілкі, наслухае, што мы чытаем, і пакліча абедаць...
Пасля абеду мы з Юзікам з’ездзім яакупацца ў вяртлявую прахалодную Віць, зноў пачытаем, і на заходзе сонца, калі будуць з пашы гнаць кароў, я паеду дадому, каб заўтра зранку зноў быць тут, на гэтай ціхай лясной паляне. 0, з якой бы радасцю я пасадзіў бы тады Марту на раму свайго веласіпеда, вёз бы яе перад сабою цераз лес у вёску, а потым цэлы б вечар танцаваў, не адыходзіў бы ад яе ні на крок! А як добра ўмерклася б, мы непрыкметна зніклі б з клуба і ўжо назад пайшлі б удваіх пеша да леснічоўкі...
Я не раз і не два, а на дні мо па сотні разоў уяўляў, як бы добра было нам быць удваіх з Мартай уночы ў лесе, і сэрца маё замірала ад шчасця...
Але тым летам Марта яшчэ не хадзіла ў клуб на вясковыя пагулянкі, а занрасіць яе самому на танцы ў мяне так і не хапіла смеласці. Я баяўся тады наогул хоць адным якім-небудзь неасцярожным словам ці паглядам выдаць сябе і свае пачуцці, выдаць, што ў мяне на душы. Ух, як я ненавіджу ў сабе гэтую нерашучасць, нясмеласць у самую патрэбную хвіліну!
Усё гэта — і танцы па вечарах у клубе, і праводзіны Марты ноччу цераз лес да леснічоўкі, і хмельныя да самазабыцця пацалункі — прыйшло потым, праз год, калі я прыехаў на вакацыі з інстытута. Я нібы забыўся на ўсё, што нас акружала і што рабілася на свеце, і, як толькі змяркалася, бег у клуб, каб там зноў спаткацца з Мартай, каб згуляць з ёй дзеля прыклёпу пару танцаў і знікнуць да самае раніцы з вёскі... Я быў п’яны ад свайго кахання і ўсё лета жыў толькі адным ім. Старэйшы мой брат Кузьма, які ў той год вярнуўся з войска і таксама вечар у вечар хадзіў у клуб, другі раз жартаваў з мяне:
— Гэта ж ахвоту трэба мець, ноч у ноч бухаць туды і назад па восем кіламетраў!.. Як бы і дзяўчат табе няма ў вёсцы!..
Я чырванеў, але змоўчваў. Для мяне, папраўдзе, не тое што дзяўчат, нікога нідзе не было ў тое лета — быў толькі я ды Марта!..
Ill
Сцяжынка віляе, уецца між сосен, лезе ў хмызняк, звіваецца вакол імхоў і беляў, пакуль, нарэшце, не выводзіць мяне на бітую лясную дарогу, па якой ганяюць на пашу і з пашы кароў, ездзяць па дровы, ходзяць па ягады і па грыбы. Паварот — і вось я бачу: наперадзе ўжо свіціцца тая паляна, дзе стаіць Тамашова леснічоўка.
Расказваюць, што даўным-даўно, яшчэ да таго, як скінулі цара, на гэтай паляне жыў пан, які валодаў усімі тутэйшымі палямі і лясамі. Але за некалькі год да рэвалюцыі нехта падпаліў панскія харомы. Яны былі драўляныя, сухія і згарэлі хутка, як свечка. Пакуль сяляне з навакольных вёсак дабеглі да паляны, ад панскіх харомаў астаўся толькі чырвоны жар. Здарылася гэта ўлетку, і пакуль шукалі, хто спаліў пана, сам пан пераехаў жыць у горад, а на паляну, на ранейшае сваё селішча, прывёз аднекуль за вартаўніка інгуша, які ані слова не ўмеў гаварыць патутэйшаму, і той інгуш да восені паставіў сабе хату.
Інгуш быў вельмі паганы, у лес нікога не пускаў не тое што па дровы, а нават па грыбы і па ягады, і калі лавіў каго, не толькі люта біў, але адбіраў у людзей і сякеры, і кошыкі, а часам у якой-небудзь нездаляшчай бабы і хустку з галавы сарве. Нешта летаў са тры цярпелі людзі гэтага вартаўніка, а потым кануў ён, нібы ў ваду. Адны казалі, што яго забілі мужыкі і закапалі ў лесе, другія даводзілі, што інгуш сам не захацеў тут жыць і, выпрасіўшы ў пана гады на два наперад плату за сваю службу, некуды ўцёк... Потым пачалася рэвалюцыя, скінулі цара, і ў гэты глухі лясны край прыйшлі новыя парадкі. А леснічоўка так і асталася стаяць на паляне. Леснікі пачалі мяняцца як не штогод, бо жыць з людзьмі і пільнаваць лес — дужа цяжка. He дай нікому ссячы дрэва, будзеш добры лясніцтву і вельмі кепскі людзям. А людзі такога не сцерпяць, бо прывыклі да таго, што хто ў лесе не злодзей, той і дома не гаспадар...
На пасадзе лесніка бадай больш за ўсіх утрымаўся TaMam Буда. Пераехаў у леснічоўку ён нешта перад самай вайною і перажыў тут і вайну, ні немцы, ні партызаны яго так і не зачапілі. Астаўся за лесніка ён і пасля вайны.
Змалку ён засвоіў тую ісціну, што складалася вякамі: салодкі будзеш — праглынуць, горкі — вынлюнуць. I стараўся быць ні горкім, ні салодкім — жывучы ўвесь век свой на адным месцы, ён ведаў людзей і ведаў, каму трэба даць ссячы якое бервяно, каб той не насіў за пазухай камень і не глядзеў воўкам, а на каго, калі той ссячэ дрэва сам, можна накласці і штраф, і чалавек той не выкруціцца — заплаціць. Таму парубак у яго абходзе заўсёды было менш, чым у іншых леснікоў, былі нейкія і штрафы, і начальства Тамаша любіла.
3 гадамі былое панскае селішча запусцела, зарасло драбналессем, зрабілася тым, чым яно і было калісьці — звычайнай лясною палянай. 3 аднаго боку яе, як не ў самым лесе, стаяла абгароджаная густым штакетнікам леснічоўка, з другога — зелянеў лужок, яго Тамаш Буда штолета скошваў сваёй карове на сена. Дарога праходзіла гіа сярэдзіне паляны і як бы палавініла яе на дзве паляны. I тая палавіна, што бліжэй да вёскі, была не што іншае, як выбіты кароўімі нагамі выган.
Сама леснічоўка здалася мне цяпер яшчэ меншая, як была, і дужа старавінная. Тоўстыя, няроўна паабразаныя вуглы, маленькія, падслепаватыя вокны, чаратовая страха, аброслыя мохам сцены, складзеныя не па-тутэйшаму з круглых неачэсаных бярвенняў... Леснічоўка паменшала яшчэ і таму, што за той час, што я не быў тут, вырас садок, які некалі пасадзіў Тамаш па ўсім сваім гародзе. Тая ліпка, пад якою мы з Юзікам рыхтаваліся да экзаменаў у інстытут, цяпер вымахала ў добрую ліпу. Та.маш нават усцягнуў на яе калодны вулей. Стаяла ля плота і тая нешырокая, вышмараваная людскімі штанамі і спадніцамі, лавачка, на якой я праседжваў ночы з Мартай...
Забрахаў сабака. Але на яго брэх з хаты ніхто не выйшаў — ці то не было нікога дома, ці проста не прыслухаліся да сабачага брэху. Толькі пападымалі ўгору галовы і загегеталі гусі, што хадзілі па другі бок дарогі на выгане. Але і яны хутка супакоіліся, не пачуўшы ніякай небяспекі,— пачалі зноў шчыпаць траву.
Мінуўшы паляну, я сеў на веласіпед. Зноў успомніў Марту, ужо неяк больш спакойна, без замілавання і таго хвалявання, з якім успамінаў яе хвіліну назад. Вось тут, ля гэтага каржакаватага, прысадзістага дубка, мы з ёю стаялі, я браў яе на рукі і падсаджваў, каб яна дастала рукамі сук. Падцягнуўшыся, яна скакала на зямлю, а я лавіў яе рукамі... Тут, ля вялізнага густога куста лазы, ад-
нойчы, калі мы позна ўночы ішлі з клуба, нешта Перабегла нам дарогу, і мы спалохаліся, думалі, што гэта воўк... А ля гэтае старое, кашлатае сасны Марта мяне першы раз пацалавала сама: абхапіла шыю рукамі і пацалавала... А вось там, ля броду, мы ўпалі, калі я вёз Марту на веласіпедзе ў кіно... Давялося вяртацца назад, у леснічоўку, каб пераадзець запэцканае ў гразь плацце, і ў кіно мы спазніліся... Чакай, што ж мы тады рабілі? Ага, паехалі назад да леснічоўкі і ўсю ноч, аж пакуль не развіднела, сядзелі на лавачцы і слухалі салаўёў. А яны ў тую ноч нібыта пашалелі, аж заліваліся — шчоўкалі, цёхкалі, свісталі...
Я ехаў па дарозе, дзе мне было знаёма кожнае дрэва і кожны куст і дзе ўсё мне нанамінала аб маім каханні, і сэрца маё іюўнілася пякуча-шчымлівым болем. 3 Мартаю ў мяне ўсё скончана, думаў, нібы супакойваў я сам сябе, хай яна астанецца ў маёй памяці тым, што ёсць бадай у кожнага чалавека — маім першым нешчаслівым каханнем. I мне пара прывыкнуць ужо да думкі, што Марта не мая і ніколі не будзе маёй, і больш не вярэдзіць сабе душу ўспамінамі, глядзець на яе, як на нешта даўняе, мінулае, тое, што было і чаго не вернеш. Тым болей што я спаткаў другую дзяўчыну, гарадскую, як і прарочыла мне Марта, і тая дзяўчына, здаецца, шчыра пакахала мяне — з ёю я ўжо ніколі не расстануся...
«Добра, што ўспомніў, ёй трэба напісаць пісьмо, і расказаць, як ездзіў варочаць сена, як сустрэў Марту, і што я думаў, чаму хваляваўся... Хай ведае Валя, што яна мне не абы-хто, а самы блізкі і дарагі чалавек. I я не магу, проста не маю права далей хаваць ад яе тое, што было ў мяне некалі з Мартаю, калі я не ведаў яшчэ яе, Валі...»
IV
Дома не было нікога — бацька яшчэ не вярнуўся з калгаса, а маці некуды выйшла — ці не нарваць свінням травы.
Я дастаў ключ — яго хавалі пад старое карыта, што, перавернутае ўверх дном, валялася ў двары ля плота, і адамкнуў хату. I на нейкі момант застыў у парозе — стаяў, не рашаючыся праходзіць далей, і аглядаў усё такое знаёмае, звыклае, сваё, нібыта бачыў яго ўпершыню пасля доўгай ростані, нібыта я вярнуўся не з сенажаці, а толькі што прыехаў з горада, з цягніка... Ля дзвярэй стаіць шырокі, мокры ад вядра, з якога пілі ваду, услон, пад ім —
вялізны дубовы цэбар. На сцяне, трошкі далей,— завешаная марляй паліца. У куце, між акон,— стол, засланы палатняным, даматканым абрусам. Два старыя, самаробныя ложкі, канапка, табурэткі... Як і заўсёды, падлога чыста памыта, аж ззяе на сонцы, што слепіць вочы з акон. У адной маснічыне, ля печы,— круглы, карычневы ад смалы сук; у ім — невялічкая дзірачка — некалі, яшчэ хлапчуком, я націраў у гэтую дзірачку запалкавых галовак, потым біў па цвіку малатком і страляў, як з прапяканкі. Бацька аднойчы падлавіў мяне за гэтым заняткам і адсцёгаў дзягаю. Тая шырокая, раменная дзяга таксама вісіць на цвіку ля стрэльбы на глухой сцяне, як вісіць на бэльцы ў кутку ля печы і той стары крамны рукаў з рабой Кузьмовай кашулі, у які бацька гадамі збіраў квіткі аб здачы розных падаткаў — мяса, малака, яек, бульбы, скур, страхоўкі, самаабкладання... У агента, што неяк прыйшоў праверыць, ці разлічыліся мы з дзяржавай, аж выступіў на носе па гарошыне пот, пакуль ён шукаў у тым рукаве патрэбныя яму квіткі. Ён пляваўся, гнуў мацюкі, разоў колькі вылазіў з-за стала, каб пайсці з хаты. Калі ж нарэшце бацька падаў яму патрэбныя яаперкі, агент, нават не глянуўшы на іх, параіў бацьку ўсё лішняе спаліць. Бацька на гэта не адказаў нічога, толькі лыпнуў з-пад калматых брывоў вачыма. А як агент выйшаў з хаты, завязаў рукаў ніткаю і павесіў зноў на тое самае месца. дзе ён і вісеў дагэтуль.
— Ыш ты, разумнік знайшоўся! Спалі, дык ён назаўтра прыйдзе і будзе казаць, каб я паказаў яму квітанцыі за ўсе гады. А няма — пляшку стаў, ці вопіс гаспадаркі пачне рабіць... Ведаем такіх. He першы!..— доўга яшчэ бубнеў, не мог угаманіцца бацька.
Успомнілася гэта, і я ўсміхнуўся. Даўно мінуў той час, па вёсцы не ходзяць ужо агенты, а рукаў вісіць. I будзе вісець яшчэ доўга, бо бацьку не пераканаеш, што праз нейкі час не ўзбрыдзе некаму ў галаву праверыць старыя квітанцыі. Зняверыўся... Пасля вайны, калі ён вярнуўся з палону, патрабавалі ж нейкія ранейшыя дакументы. I каб іх не зберагла маці, закапаўшы ў шкляным слоіку ў гародзе, хто ведае, дзе быў бы бацька...
Хата старая ў нас. Такіх хат у вёсцы ўжо асталося мала — кожны стараецца паставіць новую і не такую, як была, не проста хату, а дом, дзе была б асобна і спальня, і кухня, і прыхожая. Пагаварваў пра новую хату год колькі назад, калі я вучыўся яшчэ ў школе, і мой бацька.
«Людзі стаўляюць, а мы што, хіба ўломкі!» — казаў ён.
Але новай хаты баціжа так пакуль што і не паставіў. Вярнуўся са службы ў войску Кузьма, жаніўся, і давялося памагаць стаўляць хату яму. А калі зрабілі хату Кузьму, бацька раптам загаварыў, што новая хата яму не трэба. «3 дошак зробяць! — пачаў жартаваць ён.— А да той, дашчанай, бадай што і ў гэтай дажыву...»
У такой крутой перамене бацькавага настрою я бачыў другое. Раней бацька думаў, што я не паступлю нікуды вучыцца, астануся дома, у вёсцы, тады б новая хата была вельмі дарэчы. Жаніўся б і жыў бы ў ёй па праву меншага сына. А цяпер і праўда, навошта нам тая новая хата. У Кузьмы свая ёсць, а мая хата — дзе я сам. Учора я жыў у горадзе, у студэнцкім інтэрнаце, сёння дома, у вёсцы. А заўтра?.. Заўтра я і сам не ведаю, дзе буду...
Дый, відаць, не так лёгка стаўляць новую хату. Пісаў мне тады Кузьма, у адзін толькі раён колькі разоў давялося яму з’ездзіць, каб лесу далі. А трэба ж было яго, той лес, і парэзаць, і пачасаць, і прывезці, потым зруб зрубіць, накрыць, падлогу паслаць, печ зляпіць... Каб усё гэта парабіць — і сіла трэба, і час, і грошы...
I бацька палічыў за лепшае дажываць век свой у старой хаце, чым брацца будаваць новую...
VI
Паставіўшы веласіпед у сенцы, я сеў пісаць Валі пісьмо. «Любая,— старанна выводзячы кожную літару, пачаў я.— Вось я і дома! Што я раблю, чым жыву, пра што думаю?.. Лепш за ўсё апішу падрабязна, як ёсць, адзін дзень свайго быцця ў вёсцы, і ты, калі ласка, уяві ўсё сама...
Прачынаюся я рана, на досвітку. Але не ўстаю, ляжу нейкі час на вышках у хляве (тут я і сплю, на сенавале) і слухаю вясковую раніцу. Чую, як суха рыпіць недзе аж у тым канцы вёскі журавель, як трубіць у берасцяны ражок пастух, як у кожным двары бразгаюць і дзынкаюць бляшаныя даёнкі — прачнуліся гаспадыні і спяшаюцца даіць кароў. Гучна ляскаюць весніцы, вішчаць свінні, парасяты, кудахчуць куры, то тут, то там крычаць, гамоняць людзі... Праз невялічкую шчыліну ў страсе ў хлеў залятае ластаўка — прыносіць сваім дзецям корм. Павольна робіць паўз страху круг, нешта весела шчабеча і лёгка ўпорхвае ў гняздо — яно ў самым вільчаку на ду-
бовай сасе, цёпленькае, сухенькае, звітае з гразі, сена і пер’я.
Малыя весела ціліўкаюць, і я бачу, як яны выцягваюць яшчэ зусім голыя шыйкі, разяўляюць кволыя жоўтыя дзюбкі і хапаюць корм. Устаю і я. Адзяваюся і па хісцкіх альховых драбінцах спускаюся ўніз, у хлеў. У хляве пахне гноем, прэлай саломай і малаком — маці, седзячы на табурэціку, доіць карову. Маці, вядома, пытаецца, як я спаў, просіць пачакаць хвіліну і выпіць сырадою, але я не чакаю — выкатваю з сенцаў веласіпед і еду па роснай сцяжынцы, што віецца па бульбяным полі, у лес, еду да нашай буркатухі Віці — кіламетраў за тры ад вёскі я заязіў яе і стаўлю там на ноч кашы. Яны амаль заўсёды парожнія, але затое калі трапіць уюн ці шчунак — як яны лапочуць, б’юцца аб сухое лазовае пруцце!
Пасля я блукаю па лесе, раблю што-кольвек у дварі.1 ці ў гародзе (сяку дровы ці памагаю маці палоць і акопваць грады) і сумую, сумую па табе, мая любая Валечка. Як не кожную хвіліну выбягаю на вуліцу, каб паглядзець, ці не ідзе паштальён, ці не нясе ад цябе пісьма. Іншы раз не вытрымліваю і іду сам на пошту. Дзяўчаты, што там працуюць, смяюцца з мяне. «Яшчэ пішуць»,— кажуць яны. I тады я раблюся сам не свой — як цень сноўдаюся па вёсцы і чаго толькі не думаю пра цябе. Мне здаецца тады, што ты неспадзявана захварэла, ці трапіла над машыну і ляжыш непрытомная ў бальніцы, ці — і гэтае самае страшнае! — сустрэла ў вёсцы якога-небудзь свайго даўняга знаёмага і зусім забылася на мяне...
Я кахаю цябе і буду кахаць вечна. I ў імя нашага кахання я не магу, каб не расказаць пра адну дзяўчыну, з якою я сёння выпадкова сустрэўся, калі вяртаўся з сенажаці — сястру былога майго аднакласніка Марту. Каб ты толькі бачыла, як узрадавалася яна гэтай сустрэчы!..»
Я напісаў гэтыя словы і тут жа схамянуўся, наважыўся іх закрэсліць. Але, падумаўшы, чамусьці не зрабіў гэта, а пісаў далей:
«Ты нічога благога не думай, Валечка. У яе ёсць муж, ён наехаў на заробкі ў Карэлію, і яна, відаць, засумавала па ім. Сустрэча з Мартаю мне напомніла, што ў сім-тым я павінен прызнацца табе: некалі, калі я закончыў першы курс інстытута і прыехаў на вакацыі дадому, я праводзіў Марту дахаты і нават цалаваў яе... Марта — дачка лесніка. Жыве яна ў лесе, робіць на падсочцы... I ты, калі ласка, не думай, што ў мяне з Мартаю можа быць цяііер хоць якая
блізкасць. Усё гэта я напісаў, каб ты ведала пра Марту і ніколі не папракала мяне...
Пішы мне.
Змітрок».
Паставіў дату, перачытаў пісьмо. I яно мне здалося надта ж пустое, няшчырае. Многага з таго, пра што я пісаў, не было зусім, а калі яно і было, дык было не так, як пра гэта я напісаў. За тыя дні, што быў я дома, я Валі так ні разу і не ўспомніў. Наадварот, сумаваў я па Марце. I на пошту хадзіў не таму, што мне не цярпелася хутчэй атрымаць пісьмо ад Валі, а таму, што спадзяваўся там сустрэць Марту — яна, я ведаў, хадзіла туды часта, каб забраць пісьмы ад мужа і Юзіка і ўкінуць у паштовую скрынку свае. Навошта ж мне пісаць Валі няпраўду? Хачу шчырасці, выклікаю на шчырасць Валю, а сам нават у пісьме няшчыры. Дый якая пустата думак, якое ўбоства душы! He, такога пісьма нельга пасылаць, яшчэ Валя падумае, што я не той, каго яна кахала, і расчаруецца ва мне...
I я парваў пісьмо на дробныя шматкі і ўкінуў у печ.
«Напішу лепей заўтра»,— падумаў я. ' тут жа ўкалоў сябе тым, што Марце я пасылаў пісьмы ніколі не перачытваючы і не баяўся, што яна падумае пра мяне не так, як таго можа б хацелася мне... Чаму б гэта?..
У сенцах загрукала секачом маці, і я выйшаў памагаць карміць ёй свіней.
VI
Дажджу назаўтра не было, стаяла зноў на пагодзе. I мы з бацькам схадзілі ў Ласіны Лог, зграблі сена, скідалі яго ў стог. Нішто сабе стажок, даволі ладнаваты — вазоў на тры. I скідалі мы яго хвацйа, прыгожа. Ад адзёнка вузкі, круглы, і чым вышэй, тым шырэйшы. Верх востранькі, шылаваценькі. He стог, а цацка!
Калі мы палажылі апошнія апоўзіны і выйшлі на бераг лесу да таго дуба, дзе я адпачываў учора і дзе стаяў і сёння мой веласіпед, было яшчэ рана, сонца толькі-толькі схіліла на вечар. Мы пасядзелі трохі пад дубам, пагаварылі аб сімтым, потым бацька падняўся, яшчэ раз адсюль, зводдалі, палюбаваўся стажком і сказаў, каб я памалу ехаў дадому, а ён па дарозе зойдзе яшчэ ў адно месцейка паглядзець, ці не скасіў там хто травы...
Я прывязаў да рамы вілы, свае і бацькавы граблі, сеў на веласіпед і лёгенька пачаў націскаць на педалі. Ехаў, ехаў,
і зноў не заўважыў, як збочыў на тую сцяжынку, што вяла да леснічоўкі. А калі заўважыў, вяртацца назад было позна, бо праехаў я добрых кіламетраў два. Дый, калі прызнацца шчыра, вяртацца назад мне не хацелася. Нейкая невядомая сіла, нібы наканаванне, вабіла мяне, цягнула ехаць менавіта па гэтай сцежцы. Мне пачало нават здавацца, што сёння павінна здарыцца нешта вельмі важнае, што пераверне маю душу і ўсё далейшае маё жыццё. Я чакаў гэтага нечага новага і незвычайнага, і сам не верыў, што яно можа быць. I папраўдзе — ну што магло здарыцца?.. Марта замужам, мужа яна не пакіне, дый я бадай што не захачу, каб яна пакідала яго. Хай жывуць ужо, як сышліся... «Эх, Марта, Марта!.. Куды ты спяшалася?.. Хіба не магла напісаць мне, запытацца, чаму я прыслаў табе тое пісьмо?.. Ці ты выйшла замуж наўмысна, назнарок, каб адпомсціць мне?.. Ці, можа, з гора,— калі не за таго, каго кахаю, дык за абы-каго. А тут акурат і падвярнуўся гэты шафёр... Дый я добры быў — напісаў такое пісьмо і хоць бы слова, паўслова... Анічагуткі, быццам і не пісаў дагэтуль штодзень, быццам і не меў патрэбы расказваць усё, што я думаў, што наогул рабіў. А каб ніхто дома не чытаў маіх пісьмаў, я пісаў іх нямецкімі літарамі, якіх у доме ні Тамаш, ні яго жонка Паўліна не ведалі... Пісаў так да таго апошняга майго пісьма. Тое пісьмо напісаў ужо як трэба, бо мне не было болей чаго хаваць ад Марціных бацькоў... Наадварот, я хацеў, каб яго прачыталі яны і насварыліся на Марту... Я не думаў, што Марта паверыць майму пісьму. Мне ўяўлялася зусім іншае — Марта пачне дапытвацца, чаму я стаў такі злосны і пішу пра тое, чаго няма і чаго ніяк не можа быць. I тады б... Я нанісаў, як я кахаю яе, як баюся, каб яна не выйшла замуж за другога. I папрасіў бы,— не хадзі, Марта, у клуб, не танцуй абы з кім, пачакай, калі прыеду я...»
Але Марта мне нават не адказала...
Я чакаў ад яе пісьма доўга, аж пакуль, нарэшце, не напісалі з вёскі, што Марта выходзіць замуж...
Два наступныя леты я не прыязджаў на вакацыі дадому. Адно лета ездзіў разам з усім курсам на цаліну — памагаць цаліннікам убіраць ураджай, другое пракарпеў на практыцы на вялікім заводзе, на Украіне. Шчыра кажучы, цаліна і практыка былі толькі адчэпкай, каб не ехаць у вёску, дадому. Я чамусьці пачаў баяцца паказвацца на вочы тым людзям, якія ведалі мяне змалку, баяўся пажыць сярод іх хоць бы дзень. Гэтая боязь узрасла, калі я неяк
у верасні прыехаў на тры дні дадому — вельмі ж крыўдзілася на мяне маці, што я на яе забыўся і не еду нават пераведацца,— пайшоў у лес па грыбы і спаткаў на гэтай вось сцежцы Марту...
«Трэба хоць цяпер прызнацца Марце, што тое пісьмо я напісаў у злосці, што ніякай дзяўчыны ў мяне не было, што з той, што сябрую, я пазнаёміўся толькі праз два гады, на практыцы,— падумаў цяпер я.— Хай ведае, што я бярог яе каханне, што я напісаў тое пісьмо з адным толькі жаданнем — выклікаць рэўнасць: адчуй, спазнай, маўляў, сама, як гэта балюча, што,калі цябе поблізу няма, я хаджу з другою...»
...Там, дзе я ўчора злавіў вожыка, я зноў спыніўся. Але як ні ўслухоўваўся, ці не шамаціць дзе сухое лісце, як ні ўглядаўся, ці не ходзіць між камлямі соснаў Марта — Марты не ўбачыў.
«Можа, яна сёння дзе далей збірае смалу?..»
Праехаў далей — дзялянкаю, па сцяжынцы,— Марты не было.
«А можа, яна дома?..»
Сеў на веласіпед, даехаў да леснічоўкі. Зноў забрахаў сабака, і зноў на яго брэх ніхто не выйшаў з хаты...
За палянай я падумаў, ці не вярнуцца мне назад, на дзялянку. Можа, Марта збірала смалу далёка дзе ад сцяжынкі і цяпер падышла бліжэй?..
Я ўжо быў крутнуў руль, каб завярнуцца, але ў той жа момант другая думка спалохала мяне: «А што,калі Марціна маці дома і глядзіць у акно? Учора бачыла, сёння таксама... Калі ўбачыць, што я вяртаюся назад, на дзялянкі, здагадаецца пра ўсё. I можа нават насварыцца на Марту...»
Як ні цяжка было мне прымусіць сябе ехаць дадому, але я ўсё ж прымусіў — не, мне ні ў якім разе нельга быць тут, каля леснічоўкі. Мне нельга быць нават у вёсцы. Трэба было і сёлета не ехаць, на вакацыі сюды, дадому, а купіць якую-небудзь турысцкую пуцёўку, а не — паехаць разам з Валяй да яе бабкі, у тую невядомую вёсачку пад Крычавам, што стаіць на беразе Сожа і пра якую так часта ўспамінала Валя. У гэтай вёсачцы Валя жыла ў вайну да таго, як немцы злавілі з лістоўкамі яе маці і расстралялі... Жыла і пасля, у бабкі, бацькавай маці, аж пакуль не скончылася вайна і яе не забраў у горад матчын брат... Сёлета ўсю вясну бабка пісала Валі, што яна вельмі аслабела, ледзьве соўгаецца па хаце і хацела б перад смерцю пабачыць сваю
ўнучку, пажыць з ёй хоць які месяц так, як жылі яны ўдваіх некалі... I Валя паехала да бабкі. «Калі табе будзе сумна, прыязджай да нас»,— прасіла Валя, калі я ііраводзіў яе пасля сесіі на цягнік...
VII
Увечары вярхом на кані прыехаў Кузьма. Ён прывязаў ля двара за штакеціну танканогага гнядога жарэбчыка і ўбег у хату — босы, у стары.м выцвілым салдацкім галіфэ і такой жа выцвілай, амаль што белай, салдацкай гімнасцёрцы.
— Здароў, студзент,— падаў ён мне руку і, убачыўшы, як я пільна аглядаю яго, засмяяўся.— Што, так у горадзе не ходзяць? — спытаўся ён не то жартам, не то ўсур’ёз.
— Чаму не ходзяць? — паціснуў я жорсткую, жылістую Кузьмову руку,— I ў горадзе ўсякія людзі жывуць. He адны ж там вучаныя...
— Го-го-го! — не даўшы мне дагаварыць, зарагатаў на ўсю хату Кузьма.— Дык і я ж, можа, не невук, а брыгадзір!
— Ну, а калі ты брыгадзір,— умяшалася ў нашу гаворку маці — яна стаяла з чапялою ля печы, варыла вячэру,— дык не хадзі, бы старац, адзявайся...
— Навошта яго добрае ў поле надзяваць? Запылішся, запэцкаешся... ІІраўда ж,— падміргнуў ён мне.— Дый часу на гэтыя пераадзяванні няма, сёння не абедаў нават...
— Бо дурны,— уставіла зноў сваё маці.— Колькі разоў казала табе, што работы ўсёй не пераробіш... Памрэш, а работа няробленая астанецца...
— I ўсё адно пакуль жывеш, рабіць трэба,— уздыхнуўшы, нібы між іншым, сказаў Кузьма.— Ды я не дзеля таго прыехаў. Я хацеў сказаць, што заўтра па абедзе мы едзем усім калгасам у Застожжа касіць. Можа б, і ты паехаў, га? — паглядзеў ён на мяне.— Табе дзень сюды, дзень туды, а нам — яшчэ адзін касец!
— Што? — накінулася на Кузьму маці.— Блізкі свет — Застожжа! Гэта ж і начаваць там трэба на камарэчы, і есці, а ён і так высах у горадзе, як таран... Хай хоць трохі апратаецца дома. Хутка ж зноў ехаць...
— He адгаворвай, маці,— заступіўся за Кузьму бацька -ён, прыйшоўшы з сенажаці, злазіў на гарышча, назбіраў там нейкага бадылля (за зіму скурыў увесь свой, да лісточка, мультан) і цяпер крышыў тое бадыллё на ўсло-
не.— Хай едзе, калі хоча. Хоць нраветрыцца, з людзьмі пабудзе...
— Ну дык як, студзент? — падняў зноў на мяне вочьі Кузьма,— Паедзем?
Мне было ўсё роўна, куды ехаць, абы толькі не сядзець дома, не ўспамінаць Марту, не думаць, як бы з ёю зноў сустрэцца, пагаварыць. Я адчуваў, што калі буду дома і заўтра, я не стрываю — сяду на веласіпед і паеду па той запаветнай сцяжынцы да дзялянак. А я гэтага не хацеў. I таму сказаў:
— А чаму б і не паехаць?.. Толькі ты мне касу добрую знайдзі,— папрасіў я Кузьму.— Такую, каб ніхто пятак не падрэзаў...
— Што-што, а касу знойдзем,— узрадаваўся Кузьма.— Абы ты толькі ў руках яе трымаў — сама касіць будзе!
— Ну вось,— заламала рукі маці.— He шукай работы, дык яна сама цябе знойдзе...
— Ціха, ціха, маці,— сказаў зноў сваё важкае слова бацька.— Hi там, ні тут ён яшчэ надта на пуп не браў. Хаця і трэба было, каб помніў, чый ён сын і з чаго есць хлеб яго бацька, каб не смяяўся, не цураўся, як некаторыя, усяго свайго, вясковага...
Кузьма прашлэпаў босымі нагамі па падлозе і аж пацёр далоні.
— Ну вось і яшчэ аднаго касца знайшоў! — і ўжо да ўсіх: — Ну, я паехаў! Яшчэ да сяго-таго забягу...
— Начакай,— з дакорам паглядзела на Кузьму маці.— Вячэра зараз зварыцца, хоць бы картоплю ў рот укінуў, рабацяга...
— He, мама, няма калі,— аднекнуўся Кузьма.— Дома і паабедаю і павячэраю ўжо заадно...
Нраз хвіліну ён быў ужо на кані. Нрыгнуўшы галаву да грывы, ён скакаў некуды ў другі канец вёскі — аж курэў услед за ім пыл.
VIII
Ад нашае вёскі да Застожжа — кіламетраў дзесяць. Гэта калі ехаць напрасцяк, праз брады. Лета сёлета было не надта сухое: не-не дый дажджыла. Асабліва з вясны. Таму дабірацца на далёкія сенажаці давялося кружным шляхам — летнікам, і не на машынах, а коньмі.
У дарогу збіралася ледзь не ўся вёска — кляпалі косы, ладавалі торбы, падмазвалі каламаззю восі, падганялі ха-
муты і вупраж. 3 самага ранку з каміноў смачна пахла смажаным мясам — гаспадыні круцілі маладых пеўняў, даставалі з кублаў прыхаваны з зімы скорам — на сенажаць кожны стараўся ўзяць лепшае, каб было аб чым пацягнуць касу. А як толькі спала паўдзённая спёка, рушылі. Цэлы абоз фурманак расцягнуўся па звілістай палявой дарозе. Зашуршаў пад коламі пясок, затарабанілі ў вазах граблі і косы, і на кволую, аксамітна-зялёную збажыну, што густа стаяла паабапал дарогі, паплыў шызы пыл.
Я сеў да Кузьмы на падводу, якая ішла ў канцы гэтага не зусім звычайнага абозу і як бы замыкала яго. 3 намі, на старых разбайданых калёсах, звесіўшы з драбінак ногі і дугою выгнуўшы шырокую спіну, ехаў і далёкі наш родзіч, мой цёзка Змітро Жолуд. Быў ён самы дужы чалавек у вёсцы, і праз гэта яго імя часта ўспаміналася ў людскіх гаворках. Расказвалі, да прыкладу, што ён, будучы ў партызанах, аднойчы ўзяў у палон жывога немца. Немец трапіўся надзіва ўпарты, ані не хацеў ісці сваімі нагамі да партызан. Сеў на дарозе і, чаго дзядзька Змітро ні рабіў — не зрушыўся з месца. Тады дзядзька раззлаваўся, злёгку аглушыў немца прыкладам па галаве, скруціў вяроўкаю яму рукі і ногі (каб не брыкаўся, зараза, і не лез пазногцямі да твару) і, закінуўшы за спіну, прывалок яго на сабе, бы ўсё роўна мех бульбы, у лагер...
У вёсцы не было ніколі завядзёнкі запрагаць валоў, калі, бывала, здаралася ў бездараж на грэблі, што была за нашаю хатай, засядаў у гразі старшынёў легкавічок (на ім старшыня штодзень ездзіў у райцэнтр да жонкі, якая ўсё ніяк не магла асмеліцца перабрацца ў вёску),— клікалі заўсёды Змітра Жолуда. Ён прыходзіў у ватоўцы, у гумавых ботах, і не паспяваў старшыня агледзецца, як дзядзька выкочваў легкавічок на сухое...
Болей за дзядзьку Змітра ў калгасе ніхто не зарабляў працадзён. I каб калгас быў багаты, перадавы, чалавек не раз бы за сваю працу атрымліваў бы і ўзнагароды, і прэміі, пра яго б ведалі бадай што ў самім Мінску. А паколькі калгас у нас быў так сабе, ні багаты, ні бедны, пра Змітра ніхто нідзе не гаварыў, не пісаў...
Дзядзька Змітро, як, можа, ніхто ў нашай вёсцы, любіў праўду, шчырасць і не цярпеў ніякай маны. I пры гэтым ані не ўмеў прытварацца — усім, каго спатыкаў, казаў у вочы тое, што думаў. За гэта яго паважалі людзі. Любіў ён і яшчэ адно — паразважаць, пагаманіць аб жыццібыцці.
— Я от, можа, таксама,— пачынаў ён,— пацягаўся па свеце, дарог колькі ўсякіх за вайну перамераў сваімі нагамі... I ўсяго пабачыў, на ўсё нагледзеўся — і на цагляныя дамы, і на рэкі розныя, і на людзей... I скажу табе, чалавеча, лепшага месца, як у нас, нідзе няма. Тут табе і лужок, тут табе і поле, і рэчачка, і лясок. Улетку — рыба, ягады, грыбы, еж, хоць расперажыся; узімку — дзічына, дровы, можна сказаць, на самой печы. I калі бот падраўся, лапаць сплясці можна — лазы ж наўкруг, хоць гаць гаці... He ўродзіць жыта, бульба ўродзіць. Вымачыць у балоце, на пяску нешта вырасце. Хата струхнела — лясок пад бокам... А яблыкі якія смачныя — ясі і есці яшчэ болей хочаш... Бывала, успомню перад боем куточак свой, грушу, што ў двары маім стаіць, ці як картаплянік пахне, калі яго з поля сцягваеш ды ў агонь кідаеш... I зашчыміць сэрца, нямілым усё на свеце робіцца... Падумаеш: няўжо болей не пабачу свайго дома, не пахаджу, дзе хадзіў?.. Можа, я прывык, кажуць жа, што кожны кулік сваё балота хваліць. Толькі скажу табе, чалавеча, што Бог нас не абдзяліў, зямельку такую зручную даўшы...
Цяпер дзядзька Змітро зацята смактаў тоўстую, як палец, самакрутку і моўчкі глядзеў на свае доўгія ногі, што, абутыя ў гумовікі, ледзьве не валакліся па зямлі.
— Што гэта вы, дзядзька, маўчыцё, не раўнуючы, як на хаўтурах? — не стрываў урэшце Кузьма і павярнуўся тварам да дзядзькі Змітра — Кузьма сядзеў уперадку і пра віў коньмі: у тым жа салдацкім галіфэ, у той жа выцвілай гімнасцёрцы, толькі на нагах гэты раз былі абуты таксама, як і ў дзядзькі Змітра, гумовікі.
— А што гаварыць? — не падымаючы галавы, адказаў дзядзька Змітро.— Усё роўна, гавары ці не гавары, ад гэтага нічога не зменіцца...
— Ну тут вы, дзядзька, нешта загнулі не тое,— пакруціў галавою Кузьма.— Так сказаць, песімізму...
Кузьма пасля службы ў войску заўсёды пры зручным выпадку любіў уставіць якое-небудзь «вучонае» слова. Грамата ў брата была невялікая, усяго якіх шэсць ці сем класаў, а ён дужа хацеў, каб пра яго гаварылі, што ён сёетое ведае і ў сім-тым разбіраецца.
— Што не тое,— са злосцю агрызнуўся дзядзька Змітро — ён быў сёння, як і ўсе дзецюкі, трошкі на падпітку.— Хіба не праўду я казаў і кажу: зямля не мае цяпер сілы над чалавекам. Кожны смаркач скончыць школу і — ф’юць!.. У вёсцы астаюцца толькі тыя, хто сам рабіць ужо нічога не
можа. А ўсе астатнія — на вучобу, вярбоўкі розныя, на цаліну, будоўлі...
Памаўчаў, надумаў.
— Ліха яго ведае, можа, і праўда, як некаторыя кажуць, я застарэў... Толькі я, бы дрэва тое, дзе ўрадзіўся, там і памерці хачу. I як бы дрэнна не было мне, усё роўна нікуды адсюль не паеду. I людзей тых ненавіджу, што ўвесь век свой толькі тое і робяць, што па свеце валочацца, усё лёгкага хлеба сабе шукаюць. Дзе начуе, там ужо не днюе... Там добра, дзе нас няма... А я скажу, дзе мы ёсць, там сама лепей... Вазьмі нават бусла, што на хляве ў мяне гняздо звіў... Свет абляціць, а на мой надворак вернецца. To, напэўна ж, і ён не дурны, ведае, што лепей, як у нас, нідзе няма... I нешта рабіць трэба, каб не ўцякалі людзі з дому, каб зямелькі свае не цураліся, а каб была яна даражэй чалавеку за жыццё... Тады мы і з хлебам, і з мясам, і з малаком будзем, і пастаноў розных не трэба будзе па гэтулькі прымаць...
— Во, гэта голас! — падтакнуў Кузьма.— Вунь і сёння з калгаса шэсць сем’яў едзе. I куды — аж на Сахалін! Кідаюць бацькаўшчыну, усё, з чым гадамі зжываліся, да чаго прывыкалі змалку, і едуць...
— Ага,— пажвавеў, заёрзаў на адным месцы дзядзька і нават на момант забыўся смактаць папяросу.— Тут ты падтакваеш мне. А ты на сходзе, на сходзе, дзе начальства, скажы пра гэта!..
— I скажу,— сцебануўшы пужкаю коней, кіўнуў галавою Кузьма.— Думаеце, пабаюся?..
— Ты не гразіся, ты скажы... A то пакуль ты збярэшся гаварыць, глядзі, каб не позна было...— Зноў памаўчаў, падумаў.— Дажыліся вунь да таго, што мая меншая ўжо крык падняла — завярбуюся і паеду. Хоць замуж там выйду... Ты чуў? Каб выйсці замуж, трэба ехаць на край белага свету...— Дзядзька пацягнуў папяросу, марудна выпусціў з рота колцамі дым.— А падумаеш, і праўду кажа. Мая Валя вунь колькі год у дзеўках сядзела. А паехала з вёскі, на трэці ж месяц замуж выйшла. I жыве. Ва ўсякім разе не горш, чым мы з табою — паробіць месяц, ведае, што нешта палучыць...
— Ездзіць кожны з нас умее. А ты паспрабуй так зрабіць, каб не адсюль, а сюды ўсе ехалі,— як бы заспрачаўся з дзядзькам Кузьма.
— Паспрабуй, паспрабуй...— падахвоціў Кузьму дзядзька.— Можа, у цябе што і выйдзе. Бо я колькі ні рабіў — Hi-
чога ў мяне не выйшла... Эт, ды што пераліваць з пустога ў парожняе... — Дзядзька абыякава махнуў рукою, яшчэ болей сагнуў спіну і апусціў галаву.
Кузьма болей не чапаў яго, бо ўехалі ў лес,— дарога тут завіляла між дрэў, і трэба было глядзець за коньмі, каб не ўз’ехаць на які-небудзь пень ці не зачапіцца воссю за камель і не паламаць калёсы.
Задумаўся, седзячы побач з ім, і я. ГІапраўдзе, здаецца ж, па-другому пачалі жыць цяпер людзі — у кожнай хаце ёсць электрычнасць, радыё, купляюць веласіпеды, матацыклы, тэлевізары. I ўсё роўна нечага людзям не стае — уцякаюць з вёскі. I едуць яны таксама ж не гуляць. Значыць, яны трэба і там, куды едуць. 1, мусіць, нельга прывязваць чалавека сілком да зямлі, калі ў яго няма ахвоты яе ўрабляць. Хай едзе, куды хоча, куды яго цягне. Вось і мяне таксама не вабіць вёска, бацькава селішча, зямля. I добра гэта ці дрэнна?.. Наогул, дзіўна неяк у мяне бывае: у горадзе я нуджуся па дамоўцы, па вёсцы; варта ж толькі пажыць хоць тыдзень дома, у вёсцы, ірвуся назад у горад... Цела тут — душа там^ цела там — душа тут...
Выехалі на вялізную лясную паляну, і Кузьма, акінуўшы вачыма фурманкі, што трэсліся, паволі паўзлі па дарозе, раптам выцягнуў загарэлую жылістую шыю і заспяваў высокім, амаль што дзявочым голасам:
Дзесь паехаў мой мілы ў дарогу, Кінуў дома ён жану нездарову...
I дзядзька Змітро проста на вачах перайначыўся, змяніўся — выпусціў з рук недакурак, выпрастаў плечы і, шырока разявіўшы рот, раўнуў, бы ў парожнюю бочку:
Прыязджае ён праз нядзелю-другую Ды знаходзіць дзяціну малую. Э-ха-хо!
Густыя мужчынскія галасы ўмомант падхапілі песню, перакінулі яе, бы вязку сена, з воза на воз. Хвіліна, і ўжо ўвесь абоз эхае, ахае, гарлапаніць на ўвесь лес:
— Ой, скажы мне, скажы, дарагая, Скуль ўзялася дай дзяціна малая?
Э-ха-хо!
IX
I вось першы вечар у маладым бярэзніку на грудку, ля самага балота. Кумкаюць як апантаныя жабы, кугакае, бы
малое дзіця, сава, дзьме ў доўгую дзюбу нешта сваё, буркатлівае,вадзяны бугай. Таўкуцца, ныюць, ні на хвіліну не змаўкаючы, мошкі, камары. За балотам, над лесам, далёкадалёка час ад часу ўспыхваюць начныя сполахі. Блісьблісь-блісь — і патухне. Месяца на небе яшчэ няма — ён толькі ўзыходзіць, працярэбліваецца сваімі вострымі рожкамі праз густыя, чорныя ў вечаровым змроку вершаліны дрэў — усё роўна як заблудзіўся і шукае дарогі. Парная цяплынь. Пахне завялым аерам — з яго мы паслалі сабе пасцелі, каб было нямулка, мякка спаць.
Я сяджу на пяньку каля берасцянага буданчыка, які мы зрабілі з Кузьмом яшчэ повідну, крыху ў баку ад усіх, на прагаліне, пад прысадзістым галлістым грабам, і ўспамінаю, як аднаго дня, пасля экзаменаў, удваіх з Валяю ездзілі за горад і заначавалі ў лесе. Я злавіў вудаю два шчупакі, некалькі лешчыкаў і плотак, і Валя, выпатрашыўшы іх, варыла юшку ў каструлі, што мы захапілі з сабою, едучы з горада. Якім таемна-прыгожым здаўся ў водсветах полымя мне Валін твар, асабліва тады, калі яна нагіналася, каб зняць лыжкаю нену і памяшаць варыва! Як пунцавелі яе круглыя, смуглявыя шчокі, з якой дабратой і пяшчотай глядзелі на мяне цёмныя-цёмныя, бы ноч, вочы!
Пасля, калі юшка зварылася, Валя разаслала на траве хустачку, парэзала на тонкія лустачкі хлеб, і мы проста з каструлі сёрбалі юшку — яна злёгку аддавала балотнай вадой і дымам і была такая смачная, якой я, здаецца, ніколі яшчэ не еў.
Тым часам добра ацямнела. Мы наламалі яловых лапак, зрабілі з іх нешта накшталт пасцелей. Але за ўсю ноч так і не звялі вачэй. Абняўшыся і прытуліўшыся адно да аднаго, мы ляжалі пад адкрытым небам і глядзелі, як загараюцца і паступова гаснуць зоры, як узыходзіць і паволі плыве нізка над лесам, час ад часу чапляючыся за голле і вершаліны дрэў, месяц, як кожную хвіліну ўсё навокал мяняе свае абрысы, бляск і колер...
«...Валя, дзе ты цяпер? Што ты робіш там, у свае бабкі?..»
У памяці паўстаў той ранак, калі я ўпершыню пазнаёміўся з Валяю. Гэта было на трэці ці чацвёрты дзень майі о прыезду на практыку. Прачнуўся тады я нешта вельмі рана і згадаў: учора, калі я вяртаўся з завода, дзяўчынка, што перабягала перада мною вуліцу, рассыпала чарніцы — яна некуды несла іх у плеценым цацачным кошыку. Дзяў-
чынка азірнулася, хацела, мабыць, сабраць ягады, але не паспела — якраз у гэты момант да тратуара пад’ехаў аўтобус і з яго адзін за адным пачалі выходзіць людзі. Дзяўчынка не стала чакаць, пакуль адыдзе аўтобус — набегла нодскакам, на адной назе, далей. А я доўга стаяў і не зводзіў вачэй з тых рассыпаных ягад — яны чарнелі ў няску і былі бы ўсё роўна жывыя...
«У лесе паспелі ўжо чарніцы,— з нейкай неасэнсаванай радасцю думаў я, лежачы ў той ранак у пасцелі,— На вёсцы цяпер ва ўсіх — і ў баб, і ў мужчын, і асабліва ў дзяцей — чорныя, як мазніцы, раты. А ў лесе цалюткі дзень не сціхаюць песні, крыкі...»
I мне так закарцела дадому, у сваю ціхую лясную вёску, што я падняўся з насцелі, памыўся над кранам халоднай — аж зводзіла рукі — вадою і выйшаў на двор. Перад самым змярканнем над горадам прашугала кароткая летняя навальніца, і ўсёды на асфальце яшчэ стылі лужы, і было сыра, нават прахладна. Я пастаяў трохі ля інтэрната, шэрай, без балконаў, каробкі, дзе мне далі ў агульным пакоі ложак, потым прайшоўся на тратуары, псрасек вуліцу і апынуўся ў невялікім, вельмі ўтульным скверыку. Ён, гэты скверык, быў у некалькіх кроках ад таго завода, дзе я практыкаваўся, і я вельмі ўпадабаў бываць у ім перад работай.
Я выбраў лаўку з краю, пры вялізнай круглай клумбе. Сеў. I адразу ж адчуў — у скверы пахне чарніцамі. Прынёс яго, гэты пах, сюды, у горад, учарашні дождж, ці,можа, пакінулі яго на лаўках тыя жанчыны, што прывозілі з вёскі паўнюткія кашолкі ягад і перш чым пайсці на базар іірадаваць, адпачывалі ў скверыку,— я не ведаў. Аднак чарніцамі пахла так свежа і моцна, што я аж пашукаў вачыма вакол сябе, ці не ляжаць ягады рассыпаныя дзе-небудзь поблізу ў траве...
Вось у гэты момант і падышла да мяне дзяўчына. Была яна невысокая, чарнявая. Жоўтая, пашытая па модзе, шарсцяная сукенка, шчыгульна аблягала яе цела, неяк паасабліваму адцяняючы высокія грудзі, вузкую — хоць вазьмі ды перашчыкні — талію, стройныя мускулістыя ногі. Дзяўчына неяк надта ж па-свойску, па-дамашняму, нібы мы з ёю былі ўжо даўно знаёмы, усміхнулася і спытала, ці не ведаю я, дзе ў гэтым горадзе вуліца Падвальная.
— А хіба ёсць такая? — паціснуў я плячыма.
— Некалі была... — зноў усміхнулася дзяўчына.
1 ў яе голасе, у тым, як яна глядзела на мяне, было
гэтулькі пяшчоты і дабраты, што я не мог, каб не пагаварыць з дзяўчынаю. Аказалася, што яна, як і я, упершыню ў гэтым горадзе, што яна, як і я, прыехала сюды на практыку і — што самае цікавае — яна вучыцца ў тым самым горадзе, што і я, толькі ў другім інстытуце. Мы пазнаёміліся. Дзяўчыну звалі Валя. Валя Букрэйчык.
Увечары мы сустрэліся зноў. I з таго дня пачалі сустракацца заўсёды пасля работы. Мы хадзілі ў кіно, блукалі разам па горадзе, аглядалі яго выдатныя мясціны. А мясцін гэтых было нямала — цэрквы і касцёлы з паколатымі ад часу сценамі і пазалочанымі макаўкамі і крыжамі, чырвоныя, складзеныя з адмысловай цэглы, якая вытрымала ўсе нягоды чалавечага жыцця і асталася бадай што такая ж, як і стагоддзі назад, вежы і байніцы. тэатры і дамы дзіўнай архітэктуры, кожнаму з якіх было па некалькі вякоў і кожны з якіх выглядаў, бы толькі ўчора з яго знялі рыштаванні...
— А ведаеш,— сказала аднойчы Валя,— у гэтым горадзе ёсць цудоўны парк. Кажуць, адзін з лепшых у Саюзе...
I ў бліжэйшую вольную нядзелю мы селі ў трамвай — ён быў маленькі, нейкай старой, не наскай канструкцыі, з дзвюма суцэльнымі бакавымі лаўкамі паўсцяж сцен, бы ўсё роўна ў старой вясковай хаце,— паехалі шукаць, дзе той парк. Кандуктарка, вельмі вясёлая, бойкая ўкраіначка, параіла нам, дзе лепш за ўсё выйсці, і мы выйшлі на нейкай вузенькай вулачцы і па ёй падняліся на горку, потым спусціліся ўніз — і тут мы ўбачылі высокую зялёную клумбу, а над ёю — белыя лёгкія арачныя вароты.
Парк і праўда быў незвычайны. Тут жа, пры ўваходзе — ставок, у якім надта грацыёзна плавалі белыя і чорныя лебедзі. I мы доўга стаялі ля гэтага стаўка і любаваліся тым амаль што казачным хараством, што ствараюць вада, перавернутыя ў ёй вяршынямі ўніз вербы, сонца і лебедзі...
Потым пайшлі далей па густых, цёмных алеях, скрэсленых удоўж і ўпоперак палосамі святла і ценямі...
Ходзячы па алеях ад дрэва да дрэва, мы так натаміліся, што калі паднялося высока ў неба сонца і пачало прыпякаць, мы не маглі перастаўляць ног. Урэшце натрапілі на лаўку, якая стаяла трохі ў баку ад алеі, і селі.
Вось тут мы ўпершыню і загаварылі, спачатку жартам, потым усё больш і больш сур’ёзна, ці маем мы каму пісаць адсюль пісьмы, ці думае пра нас нехта там, дома... Тут
я і даведаўся, што Валя — круглая сірата, што ні свайго бацькі, ні маці яна пе помніць, бо яны загінулі ў вайну, калі ёй не было і трох год. Бацька невядома дзе, бо быў ён на фронце, а потым скінулі яго на парашуце ў лес, да партызанаў, а маці ў вёсцы, ля Сожа. Жыла Валя ў бабкі, бацькавай маці, а як скончылася вайна — пераехала ў горад... Там яна скончыла дзесяцігодку, паступіла ў інстытут... Гэты ж украінскі горад яна выбрала, каб паехаць сюды на практыку, таму што тут, як расказвала ёй бабка, яе бацька, чырвоны камандзір, некалі спаткаўся з маці, тут яны пажаніліся, тут і нарадзілі першую і апошнюю сваю дачку... Тут яны і жылі ў доме № 17 па вуліцы Падвальнай, пакуль не пачалася вайна...
Валя расказвала ўсё гэта, неяк вінавата і сумна ўсміхаючыся, потым раптам расплакалася. Я пачаў яе суцяшаць і неспадзявана — чаму раптам мне захацелася гэта зрабіць, нават і цяпер не ўцямлю? — абняў яе за плечы і пацалаваў.
...Успомніў усё гэта, і мне зноў, як і тады, у тым парку, зрабілася шкада Валі. «А я нават пісьма ёй не паслаў,— упікнуў сябе.— А абяцаў жа напісаць, як толькі прыеду!..»
X
Касіць зачыналі рана, нацямку. Першы, перахрысціўшыся па старому звычаю на лес, пайшоў Змітро. За ім, увішна махаючы косамі, пачалі выстрайвацца адзін за адным і ўсе астатнія касцы.
Я спачатку стаў за Кузьмой. Але ўжо на другім заходзе прыкметна адстаў. Каса раптам пачала то ўразацца ў купіны, то пакідала за сабою траву, і даводзілася штохвіліны лішні раз махаць, каб яе зрэзаць.
Кузьма, убачыўшы гэта, уваткнуў кассё ў зямлю і пакошаю падышоў да мяне. Я не хацеў пасаваць перад братам і, хаця абліваўся ўвесь потам, аж прыгнуўся — стараўся захапіць як мага шырэйшы пракос.
— Ффіў! — спыніўшыся зводдалі, свіснуў Кузьма,— Ды ты не іначай хочаш увесь луг зараз выгаліць. Так доўга касы не пацягнеш — выдыхнешся і любы смаркач табе пяткі падрэжа...
Ён узяў з маіх рук касу, правёў па вастрыі пазногцем, правяраючы, ці добра яна намянташана. Потым расставіў шырока ногі і, узяўшы пракос як не напалавіну вузейшы,
пайшоў хутка і лёгка, бы забаўляючыся, і каса ў яго зазвінела, запела, тонка і весела:
— Жжык, жжык, жжык...
Спыніўся, дастаў з кішэні штаноў мянташку, зробленую з сітавага дубу, пасыпаў яе сухім пясочкам, павольна правёў ёю па касе. I зноў пачаў лёгка і спорна махаць касою. Трава, доўгая, густая, ляцела з-пад касы па цэламу бярэму, і за кожным узмахам Кузьма рабіў ледзь не крок наперад, пакідаючы за сабою на пакошы дзве роўныя глыбока ўмятыя палоскі слядоў.
Выраўняўшы пракос са сваім, ён пусціў мяне наперад, а сам пайшоў за мною, сказаўшы:
— Можа, з гэтага хлеба есці ты і не будзеш, але касіць усё адно трэба ўмець. Ды не хапай так шырока, трымай касу ў руках, не апускай, не лажы яе на зямлю!..— павучаў ён мяне, косячы ўслед.
Мо праз гадзіну я адчуў, што ў мяне агнём гараць далоні і пачынае тупавата пабальваць між лапатак. Але я не спыняўся — махаў і махаў касою. I чым болей я касіў, тым большая мяне брала ахвота: касіць яшчэ, касіць і ні за што не адстаць ад усіх, не выйсці з пракоса.
«Цікава ўсё ж гэта,— думаў я, махаючы касою,— Здаецца ж, і не касіў, а ўжо ўзяла мяне нейкая цікавасць, нават азарт. А каб пакасіў тыдзень, два? Відаць, на ўсё жыццё яалюбіў бы луг, палюбіў бы касьбу. А каб на полі нарабіў?.. Паараў, пасеяў, пабаранаваў, а пасля і пажаў, змалаціў?.. Мус.іць, палюбіў бы і поле, зямлю. Гм, дык выходзіць нешта дзіўнае: я не люблю зямлі, бо не рабіў на ёй, не ведаю яе?..»
Крокаў праз колькі гэтая думка здалася наіўнай — зямлю ж кідаюць цяпер не толькі маладыя, але і тыя, хто раней трымаўся за яе рукамі і нагамі, хто без зямлі не ўяўляў свайго жыцця. I гэта не так сабе — тут ёсць нейкая прычына. А якая?..
Узышло сонца, і адразу ж плоймай наляцелі авадні, сляпні. Яны як ачмурэлыя з пагрозлівым зыкам кружылі і кружылі вакол касцоў і надта ж балюча кусаліся. Але людзі не зважалі — роўна і расцяжна махалі і махалі косамі...
— Жжык-жжык, шах-шах!..— толькі і чулася адусюль.
Тым часам раса ўвачавідкі ападала, і касіць з кожным крокам рабілася ўсё цяжэй і цяжэй. Трава вынроствалася, станавілася жорсткая і непадатная. Добра, што аб’явілі снеданне, і пярэднія, дайшоўшы да канавы, пачалі па-
ласкаць у ёй свае косы і адзін за адным, як буслы, цыбалі на грудок — усе загарэлыя, у лёгкіх крамных кашулях, знарок надзетых дзеля касьбы,— там, ля буданоў, была кухня.
Зраўняўшы з усімі свае пракосы, пайшлі на грудок і мы з Кузьмой.
— Ну як? — пытаўся дарогаю Кузьма.— He шкадуеш, што паехаў са мною?
— Не-е!
— Ну, абы не шкадаваў,— засмяяўся брат,— Мы ўцёглыя, нам хоць бы што, а цябе папаломіць дзён колькі, пакуль прывыкнеш. Ды ты вельмі не бядуй. Калі мяне паставілі за брыгадзіра, я таксама думаў не вытрымаю і збягу...
— А цяпер?
— Цяпер нічога, пры-вык!..
XI
На грудку, забіўшы ў пянёк бабку, Кузьма сеў кляпаць косы, а я злазіў у будан, узяў міску і пайшоў да катла па снеданне — прыварак касцам даваў калгас. Людзей ля катла было небагата, і я яшчэ здалёк у дзяўчыне, што, падперазаўшы бялюткі фартушок, чарпаком накладала ў міскі крутую пшонную кашу, пазнаў Марту. I сэрца маё зноў трывожна забілася: «Чаму яна прыехала сюды, у Застожжа? 3 іх жа сям’і, здаецца, у калгасе ніхто ніколі не рабіў...»
1 як толькі падышоў бліжэй, спытаўся:
— I ты тут, Марта?
— А чаму б мне не быць тут? — неяк гулліва сцепануўшыся, адказала Марта,— Папрасілі, я і паехала...
— А ўсё ж? — спытаўся я яшчэ раз, ужо больш настойліва, бачачы, што сапраўдную прычыну, чаму прыехала ў Застожжа, Марта ад мяне хавае.
— А ўсё ж?.. Прыехала, вось табе і ўсё ж,— сказала яна і ўспыхнула ўся, шчокі яе так і зардзеліся, зайгралі румянцам. Яна адвярнулася, пачала набіраць у катле чарпаком кашу.
— А падсочка? — не адставаў ад свайго я, нібыта ведаць, чаму Марта прыехала на луг, мне было так ужо і важна.
— Падсочка не воўк, у лес не ўцячэ...— Марта крутнулася перада мною і палажыла ў міску поўны чарпак Ka-
шы,Скажы лепей, дзе будан твой? — перавяла яна гаворку на другое.— Нешта я цябе не бачыла на грудку... Сустрэла ўчора Кузьму, кажа, паедзеш... А сёння ўранні гляджу — нідзе цябе няма...
«Няўжо яна праз мяне прыехала сюды?» — мільганула ў маёй галаве, і мне зрабілася горача.
— Мы сабе асобна буданчык зрабілі... Вунь там,— паказаў я рукою на прагаліну, дзе было наша жытло.— Бачыш?
— Бачу,— паднялася на дыбачкі Марта.
I тут вочы нашы сустрэліся. I ў яе глыбокіх, сумных вачах я ўбачыў дакор: навошта, маўляў, пытаеш пра тое, што пэўна ж, добра ведаеш і сам... 1 мне стала сорамна — я не вытрымаў позірку, першы адвёў свае вочы ўбок.
— Мы з Кузьмой. Прыходзь у госці — адчуўшы сябе вінавата, не ведаю чаму, сказаў я.
— Прыйду,— паабяцала Марта.
XII
Апаўдні ў Застожжа прыехаў Раман Тарасавіч Кукса — мой калішні настаўнік, цяпер пенсіянер, за вочы — проста Лагарыфм. Убачыўшы на калгасным лузе мяне, былога свайго вучня, ён доўга трос мне руку і ўсё прымаўляў, відавочна падрабляючыся пад Тараса Бульбу:
— Ану павярніся, сынку, я пагляджу, чаму цябе навучылі ў тым бісаўскім горадзе!..
Касцы выходзілі якраз на грудок абедаць, і мы з Раманам Тарасавічам адышліся ў лес. Там, у баку ад дарогі, мы выбралі сярод старых вячыстых дубоў і разлапістых кустоў арэшніку чыстую паляначку, якая была заліта з усіх бакоў яркім ліпнёвым сонцам, і спыніліся, селі ў траву.
— Даўно хацеў цябе бачыць,— казаў, усё яшчэ прыдзірліва аглядаючы мяне, Раман Тарасавіч.— Ды ўсё не вынадала. To ты недзе ездзіў, то я хварэў... Ну расказвай, як жывеш, як вучышся... Дарэчы, я ж таксама некалі збіраўся стаць інжынерам...
— Праўда? — шчыра здзівіўся я.
— Было, было ў мяне такое памкненне!..
— I чаму не сталі?
— Чаму? — Раман Тарасавіч крыва ўсміхнуўся і, памаўчаўшы, вельмі ціха і неяк няпэўна дадаў: — На тое былі прычыны...
— Якія?
— Якія, пытаеш? — прымружыў вока, паглядзеў на мяне Раман Тарасавіч.— Ды ўсё тыя ж, пра якія ты, спадзяюся, чуў...
Ад нечаканасці я аж прыўзняўся.
— Хіба і вы былі... былі...— доўга не мог я падабраць патрэбнага слова.— Хіба і вас... бралі?..
— Цяпер хоць прызнацца можна. A то, думаў, так і памру, і ніхто не ўведае, хто такі Лагарыфм,— ён усміхнуўся.— Такую мянушку далі, нібы я ні пра што і гаварыць не ўмею, а толькі пра лагарыфмы. Горка, як горка было мне слухаць гэта! А зрабіць нічога не мог... Усіх, каго разам са мной пасля вайны вынусцілі, узялі зноў. А на мяне чамусьці забыліся... I я чакаў з дня на дзень, што возьмуць... Быў ніжэй травы, цішэй вады... Эх, Змітрок, зайздрошчу я табе, што ты малады, не ведаеш, што значыць чакаць, йіто цябе не сёння-заўтра зноў возьмуць. Спыніцца ля тваёй хаты машына, падыдзе да цябе незнаёмы чалавек — і табе здаецца: усё...— Раман Тарасавіч цяжка ўздыхнуў, зняў акуляры і, не спяшаючыся, спакваля працёр хусцінкаю шкельцы. Гэтак жа зусім, як на ўроку, калі рашаў на дошцы задачу,— Бачыш, замест таго каб распытваць, што і як у цябе, я спавядаюся перад табою сам. He думай, іято я хачу, каб ты ведаў яшчэ пра адну ахвяру... He, я адчуваю перад табою і перад усімі вамі, маімі вучнямі, віну. Вялікую віну. Я даў вам у школе не тое, што трэба было і мог даць. I гэта мяне мучыць...
— Часы былі такія,— уражаны тым, што пачуў, прамовіў я,— і вы не вінаваты...
— He, усё ж вінаваты,— не згадзіўся са мною настаўнік.— Нельга ва ўсім вінаваціць толькі час. Вінаваты ва многім і людзі. Ёсць яшчэ і цяпер такія, хто гатовы закапаць праўду ў магілу, калі яна горкая. Ім хоць мана, абы салодкая, прыгожая...— Рыгор Тарасавіч памаўчаў: — Мы кажам. за праўду тады садзілі. He тое! Каб усе мы гавары лі праўду, усіх бы не перасадзілі. Бяда не ў тым, што мы гаварылі, а ў тым, што большасць маўчала, сёй-той маніў, а астатнія, бачачы, як добра тым, хто маніць, пачалі маніць і самі... Ды я загаварыўся...— глянуўшы на гадзіннік, раптам спахапіўся Раман Тарасавіч,— Я ж агітатар. Нрыехаў, каб расказаць касцам, што робіцца на свеце. Ты на ўсё лета?
— На ўсё,— кіўнуў я галавою.
— Ну дык часу ў нас хопіць. Нагаворым яшчэ з табою. Толькі ты не саромейся, заходзь да мяне. Я ж цяпер адзін...
— Як адзін? — падняў я вочы на свайго настаўніка.— А Мар’я Хведараўна?
— Памерла... Яшчэ вясною,— сказаў Раман Тарасавіч і ў той жа момант павярнуўся, каб я не бачыў яго твару,— пайшоў напрасцяк праз гушчар у той бок, дзе былі буданы і адкуль чуўся дробны перастук малаткоў і мянташак. Маленькі, згорблены і, здалося мне, вельмі няшчасны...
Я ж яшчэ нейкі час сядзеў на паляне. Зверху праз густую сетку галля і лісця надалі мне на твар гарачыя, сляпучыя промні сонца. Чэкаў недзе зусім побач у верхавінні дзяцел, сціпіана перагукваліся ў кустах арэшніку сіваваронкі. Сычэлі нябачныя ў траве конікі. Некуды спяшаліся, беглі заклапочаныя мурашкі. А я сядзеў, іірыгнечаны, прыгаломшаны пачутым, і чамусьці ўспамінаў тое, што рабілася ў нашай вёсцы адразу ж пасля вайны. На працадні тады ў калгасе нічога не давалі. Рабіць жа задарма ніхто не хацеў, і ўсё стараліся ўладкавацца ў леснрамгас ці яшчэ куды, дзе плацілі грошы. Рэвізійная камісія штодзень не таму, дык другому абразала па самыя вуглы соткі — не ідзеш у калгас, няма табе і зямлі. Сымон Квасолька, што жыў у другім канцы вёскі, засеяў абагуленае поле — усё роўна калгас яго не сеяў, яно пуставала, як пуставалі і цэлыя абшары скрозь — да ўсяго ў людзей не даходзілі рукі. I Квасольку за «самаўпраўства і самавольны захоп калгаснай зямлі» ўпяклі аж на шэсць год у турму... А ў яго — сям’я, восем ратоў, і ўсе дзеці малыя, адно меншае за другое...
I вось тады на ўроку, калі Раман Тарасавіч схамянуўся, чаму другі тыдзень не ходзіць у школу Алік Квасолька (Сымонаў сын, ён вучыўся ў тым жа, што і я, класе), мы сказалі, што Алік ужо абсякае сучча на складзе, у леспрамгасе, і спыталіся, чаму Сымон Квасолька не дома, а ў турме...
Раман Тарасавіч пачырванеў, рукі ў яго дробна закалаціліся.
— Я прыйшоў на ўрок алгебры,— неяк асабліва гучна сказаў ён.— 1 я прашу не задаваць мне ніякіх пабочных пытанняў...
На тым уроку ў класе стаяла нязвыклая цішыня. Ніхто нікому не падказваў, ніхто нікому не памагаў рашаць задач — была акурат кантрольная — кожны рашаў за сябе. А Раман Тарасавіч сядзеў за сталом, гартаў журнал і чамусьці не глядзеў на клас...
Потым я ўспомніў Мар’ю Хведараўну... He, мы, вучні, не тое каб любілі сваю выкладчыцу нямецкай мовы, a хутчэй за ўсё паважалі. Пры ёй мы не маглі выкінуць якую-небуд.зь штуку, не маглі ісці да дошкі, калі не вывучылі ўрок. I не таму, што яе баяліся, а проста не маглі, і ўсё — такі была яна чалавек. 3 усяго, што я ведаў пра Мар’ю Хведараўну, усплыло, як у першыя гады пасля вайны мы хадзілі ўсім класам збіраць жалуды — тады садзілі ў стэпах ахоўныя палосы, і мы падрадзіліся назбіраць больш за сто пудоў насення дуба. У лесе мы запазніліся, і калі надвячоркам ішлі дадому, дагналі палонных немцаў. Немцы жылі ля нашай школы, у вялізным, без акон і дзвярэй, зрубе, абгароджаным наўкруг метраў на дзесяць калючым дротам, і штодзень хадзілі на дзялянкі рэзаць лес. У другі раз мы, можа б, прайшлі ля немцаў зусім непрыкметна, нават на іх не паглядзелі. Але перад гэтым здарылася адна прыгода, пра якую багата гаварылі ў нашай вёсцы — немцы, вяртаючыся з лесу, назбіралі грыбоў, якіх у той год усюды было проста процьма, і ўвечары наварылі. I пахварэлі, як адзін — у добрыя грыбы, мусіць, трапілі мухаморы ці паганкі...
Немцы і цяпер шукалі грыбоў — разбрыліся ўзбоч дарогі па лесе і перагукваліся, крычалі адзін аднаму, аж галасіў лес:
— Дзі пільцэн, вэльхэ ротэн мютцэ хабэн, золь ман ніхт нэ.мэн!*
Як ні прасілі мы Мар’ю Хведараўну сказаць нам, што крычаць адзін аднаму немцы, яна так і не сказала... Сцішылася неяк, задумалася і да самай школы не прамовіла ні слова.
«Чаму?.. He, немцаў яна не шкадавала, бо гэта не хто іншы, а яны забілі ўсіх яе дзяцей — двух сыноў на фронце, а шаснаццацігадовую дачку тут, у нашым лесе, калі тая прабіралася з мястэчка з нейкімі вельмі важнымі весткамі да партызан... Тады, чаму яна сціхла, чаму не захацела перакласці нам тыя нямецкія словы?.. Хіба палонныя немцы нагадалі ёй яе дзяцей? А мо той лагер за калючым дротам, дзе быў яе муж? — думаў цяпер я.— Хто можа сказаць, што было ў яе тады на душы, чаму яна змоўкла?.. Ніхто, бо Мар’і Хведараўны болей няма...»
* Грыбоў, якія маюць чырвоныя шапкі, не браць!
XIII
Праз дзень, вылезшы з балота на грудок, Кузьма сказаў мне:
— Ну, брат, аставайся тут адзін, без мяне. Я паеду ў вёску, пагляджу, што там у брыгадзе робіцца. Сам ведаеш наш калгас. He дагледзь — не зробяць. Можа, трэба што маці ці бацьку перадаць?
— А што ім перадаваць? — пацепнуў іілячыма я.— Бачыш, пакуль усё добра, кашу.
— Ну ладна, касі,— махнуў ён на развітанне рукою.— А я паеду. Калі шчыра сказаць табе, хвалююся я трохі. Магда ж мая радзіць маецца... Ды што табе да гэтага, халасцяку, табе ж невядомы яшчэ такі сямейны клопат,— усміхнуўся ён.— Жаніцца там у горадзе не надумаў?
— He,— ухіліўся я ад адказу.— Няма з кім.
— Ну ты мне гэта кінь — няма з кім... А мо па гэтай,— паказаў ён вачыма на грудок,— па Будавай усё сохнеш, га?
— Што ты,— аднекнуўся я — мне здалося, што Кузьма нешта ведае, і я не хацеў выдаваць сябе.
— А яна, брат, па табе сохне,— сказаў ён, смеючыся.— Бачыш, у Застожжа прыехала, як пачула, што і ты едзеш. Ну ладна, глядзі сам, не маленькі...
— Калі вернешся? — спытаўся я, калі Кузьма сабраўся адыходзіць.
— He ведаю. Пэўна, праз дзень ці праз два, калі дома ўсё добра. А што, можа, прывезці што з дому табе трэба?
— Ды нічога,— памуляўся — казаць ці не? — 1 я ўсё ж сказаў: — Можа, там пісьмо дома мне ёсць, дык захапі...
— Значыцца, нехтачка ёсць, калі пісьмаў чакаеш...— заўсміхаўся Кузьма.— Ладна, зраблю, што ты просіш. Толькі каб вяселля не скруціў, чарку добрую паставіў!..
— Ну тады тое будзе. Ідзі...
Кузьма выйшаў на дарогу і хутка схаваўся ў зеляніне дрэў. А я ўзяў міску і паволі паклыпаў да катла па абед...
XIV
Увечары, намахаўшыся касою так, што балела, бы пабітае, усё цела, а рук дык і зусім нельга было падняць — гэтак пакутліва яны нылі, я сядзеў ля свайго буданчыка, ніяк не рашаючыся класціся спаць. Мне рантам пачало здавацца, што вось-вось павінна нешта здарыцца надзвы-
чай важнае, тое, ад чаго будзе многае залежаць у маім жыцці. I я сядзеў, чакаў, сам не ведаючы чаго.
Моўкнуў, паволі агартаўся начною дрымотаю лес. Цемра зацягвала дрэвы, кусты, рабіла іх праз меру густымі і няпэўнымі. Але камары ўсё яшчэ не сціхалі — танютка звінелі і звінелі ў вечаровай шэрані. I было ўсюды ціхаціха. Нават не крумкалі жабы.
Але вось у гэтай цішы я ўлавіў асцярожныя крокі — нехта, расхінаючы галінкі кустоў, ішоў да майго будана. Я падняў галаву, прыслухаўся: хто б гэта мог быць?..
Амаль не здзівіўся, калі ўбачыў Марту. Я ведаў, што яна прыйдзе да мяне, чакаў гэтай сустрэчы і, прызнацца, трошкі яе баяўся. 3 таго дня, як наііаткаў Марту ў лесе і аддаў ёй вожыка, я многае перадумаў. I вырашыў ні за што не збліжацца зноў з Мартай, быць ад яе як можна далей, не даваць волі сваім пачуццям, не вярэдзіць ні свае, ні яе душы. У мяне ёсць дзяўчына, Валя, я буду сябраваць з ёй. У Марты ёсць муж, і хай яна жыве з ім, жыве і ні на што іншае не спадзяваецца. А тое, што было ў нас некалі, хай забудзецца, як бы яго і не было зусім. Так, і толькі так, іначай усё можа скончыцца вельмі кепска... I для яе, і для мяне... Так, прынамсі, думаў я, калі ўбачыў, што Марта прыехала таксама ў Застожжа...
Марта спынілася як бы ў нерашучасці крокаў за два ад мяне і неяк таямніча спыталася:
— Ты яшчэ не спіш?
— Як бачыш...— абыякава адказаў я: я надумаўся быць неразгаворлівым, не выдаваць таго, што ў мяне на душы, каб Марта адчула сама, што яна цяпер чужая мне, непатрэбная.
Яна села на пянёк поблізу будана, адламала з арэшка вага куста галінку і, выцягнуўшы перад сабою ногі, пачала абмахваць ёю камароў. Вусны яе былі сцяты, а вочы пазмоўніцку блішчэлі.
— Што гэта ты сёння нейкі кіслы...— паглядзеўшы на мяне, сказала Марта, і голас яе задрыжаў.— Ты што, недавольны, што я прыйшла?.. Дык я магу і чазад найсці.
Яна і папраўдзе ўстала і павярнулася, каб ісці. Я не ча каў, што яна так зробіць. 1 сказаў:
— Сядзь, пасядзі... Я трохі, мабыць, ператаміўся... Ведаеш, з непрывычкі...— I ўсміхнуўся.
Яна зноў села. Але блеск у яе вачаў патух. Вусны яшчэ больш сцяліся. Яна апусціла галаву, задумалася. Забылася нават на камароў, якія адразу ж абляпілі яе ногі.
— Пра што ты думаеш?..— спытаў я, каб неяк парушыць тую халоднасць, што ўзнікла між намі.
— Ат, нра ўсё,— сказала Марта, як бы ачнуўшыся.— Ты не зважай, раскажы лепей, як жывеш у горадзе...
— Што табе расказваць? Жыву, як і ўсе. Вучуся...
— А як скончыш, куды паедзеш?..
— He ведаю. Куды пашлюць...
I тут я здагадаўся, што Марту цікавіць не тое, што яна пытае, а нешта зусім іншае. I яна пытае нра маё жыццё ў горадзе, пра тое, куды я паеду, як закончу інстытут, каб выведаць тое, іншае. Дзеля таго, іншага, яна, можа, і прыйшла сюды да мяне ў гэты вечар. I я на момант забыўся, што думаў у першую хвіліну, калі прыйшла Марта. Спытаўся:
— А ты як жывеш?
— Што я,— паціснула плячыма Марта.— Я дома, замужам...
— Давольна мужам?
— Давольна не давольна, а выйшла замуж, то жыць трэба,— яна сумна ўсміхнулася.— А ты жаніцца не збіраешся?..
Гэтыя словы Марта сказала з такім хваляваннем у голасе, што я здагадаўся: гэта і ёсць тое нешта іншае, дзеля чаго яна і прыйшла да мяне.
— Пакуль што не. Няма з кім...— неяк само сабой сарвалася ў мяне з языка звыклае, і ў тую ж хвіліну я гіашкадаваў, што сказаў гэта. Бо Марта павярнула галаву да мяне і спытала:
— Як няма? Ты ж пісаў у тым апошнім сваім пісьме...
— To была няпраўда...— прызнаўся я.
— Як нянраўда? — аж падалася ўсім целам да мяне Марта.
— Бачыш,— няўмела пачаў бараніцца я.— Я атрымаў тады пісьмо, у якім мне пісалі, што ты ходзіш у клуб на пагулянкі, што ля цябе ўвіхаецца нейкі шафёр... Ну і раззлаваўся вельмі!.. Выдумаў тую дзяўчыну, каб неяк адпомсціць табе, выклікаць рэўнасць: маўляў, гуляеш ты, не думай, што не гуляю я...
— Дык ты ўсё гэта выдумаў! — не магла апамятацца Марта.— А я, я паверыла...
Яна прыкрыла рукамі вочы, але не заплакала.
— Я не думаў, што ты пасля майго пісьма так зробіш... Тут пісьмо, а тут праз нейкі час пішуць з дому, што ты выходзіш замуж.
— А што мне аставалася рабіць? — падняла на мяне вочы Марта,— Ты напісаў, што я табе болей не трэба. А без цябе мне — хоць куды, усё роўна... Сумна мне вельмі ў тую восень было, Змітрок,— прызналася яна.— У інстытут я не паступіла... Дый так... Можа, каб трошкі развесяліцца, я і ў клуб той пайшла, на танцы... Тыдня не прайшло, а тут пісьмо тое тваё... Далей і сама не помню, што рабіла... А калі падумала, успомніла — заплакала... I цяпер яшчэ плачу...
Яна папраўдзе ўсхліпнула. I ад яе слёз мне зрабілася не па сабе. У тую хвіліну я падумаў, што буду ўсё сваё жыццё шкадаваць, што напісаў тое вар’яцкае пісьмо,— яго, таго пісьма, я не дарую сабе ніколі. А Марце сказаў зусім іншае:
— Няўжо ён такі паганы? П’е?
— He, не п’е,— пахітала галавою Марта і выцерла хусцінкаю вочы.
— Дык чаго ж тады?
— I сама не ведаю... Вось не магу з ім жыць, і ўсё...
— Што, ён непрыгожы? Брыдкі?
— Даўно вельмі бачыла яго. Шосты месяц ужо... Нават забылася, які ён. Ведаю толькі, што каб была дзяўчынаю, ні за піто не пайшла б цяпер за яго замуж...
— Чаму?
Яна паціснула плячыма.
— А ўсё ж?
— 1 сказаць не магу... He выйшла б, і ўсё. Можа б, яшчэ і нічога, жыла б я з ім, каб да мяне не жыў ён з жанчынай адной, дзіця ёй не пакінуў...
— Адкуль ты пра гэта ўведала? Сам расказаў?
— He, жанчына тая да мяне прыязджала. Пачула, што са мною ажаніўся, і прыехала... Перажывала я гэта вельмі спярша, думала, не ўжывуся з ім, кіну. А пасля...
— Што пасля?..
— Насля махнула на ўсё рукою... Так і жывём, ён сабе, я сабе. Я тут, ён недзе ў Карэліі...
Яна памаўчала. Уздыхнула. Цяжка, са шкадаваннем.
— Змітрок? — раптам, нібы нешта ўспомніўшы, спыталася яна і зноў паглядзела на мяне,— а ты, ты вельмі перажываў, як пачуў, што я выйшла замуж?
Я не адказаў. Дый што я мог ёй адказаць? Помню, прачытаў я ў пісьме, што Марта выходзіць замуж, перад пачаткам заняткаў і не пайшоў на лекцыі. Нешта балюча заныла ў мяне ўсярэдзінеД дзён колькі не хацелася нічога
рабіць. На лекцыях я сядзеў, не могучы запісаць ні радка з таго, што гаварыў выкладчык. Прыходзіла нават у галаву думка — кінуць інстытут, паехаць дадому, у вёску, і не даць, каб гулялася тое вяселле. I я бадай што зрабіў бы гэта, каб ведаў, што Марта ўсё яшчэ кахае мяне, а не таго, за каго выходзіць замуж. Тады ж я думаў, што яна проста здрадзіла, і мне было да болю, да роспачы крыўдна. Ва ўсім я тады вінаваціў Марту. Аж, выходзіць,— ва ўсім вінаваты я сам...
— Я не чакаў, што ты так зробіш,— сказаў я.— Мне здавалася, што ты мяне ўсё ж кахаеш... Успомню, як хадзілі мы ўночы праз лес з табою да леснічоўкі, і...
— He трэба пра гэта, Змітрок,— папрасіла Марта.— Лепей раскажы, хто ў цябе цяпер ёсць там, у горадзе?.. Прыгожая?
Я павагаўся — расказаць Марце пра Валю ці лепей не трэба. Калі скажу, што нікога ў мяне няма, усё роўна не паверыць. Дый навошта мне так гаварыць, што гэта дасць?.. I я сказаў:
— Летась пазнаёміліся. На практыцы... Сірата яна — ні бацькі няма, ні маці.
— Ажэнішся з ёй?
— I сам не ведаю...
Марта памаўчала. Тое, што яе так цікавіла, яна выведала. А таму, можа, яна і ўстала, абцягнула на сабе плацце і, стараючыся не глядзець мне ў вочы, сказала:
— Пайду я... Заўтра ўставаць трэба рана...
I мне зрабілася шкада Марты. Шкада, як ніколі. Гэта ж не хто іншы, а я зрабіў яе такою нешчасліваю, я разбіў яе надзею. I каб хоць хацеў таго сам — а то ж выйшла ўсё міма маёй волі, неяк само сабой. Бо не напісаў бы я Марце таго пісьма,— не было б, не мучылася б яна замужам за нялюбым...
— Чакай, я нравяду цябе,— сказаў я, таксама ўстаючы.
— He, не трэба,— адмовілася Марта.— Тут недалёчка, зайду і адна. Спакойнай табе ночы.
Павярнулася, падняла галаву і пайшла ў цемру, пайшла павольна і ціха, бы здань.
XV
3 вёскі Кузьма вярнуўся назаўтра ж. Загадкава паглядзеўшы на мяне, дастаў з нагруднай кішэні гімнасцёркі тэлеграму і падаў мне. Нічога не ведаючы, я імгненна
разгарнуў блакітны тэлеграмны бланк і прачытаў: «БУДУ СЁННЯ СУСТРАКАЙЦЕ ВАЛЯ».
Хвілін колькі я стаяў, бы аслупянелы. Потым перачытаў яшчэ раз тое, што было напісана ў тэлеграме — не, здаецца, усё правільна, тэлеграма адрасавана мне.
— Нічога не разумею,— адчуваючы, як прылівае да твару чырвань, сказаў я.
— He прыкідвайся. Сам быў такі...— з’яхіднічаў Кузьма. I тут жа мяне паўшчуваў: — Толькі ты дарэмна не сказаў пра гэта нікому. Падрыхтаваліся б, сустрэлі б. Быў бы, адным словам, ажур. А так, выкручвайся, як хочаш, сам. Мая хата з краю, я нічога не знаю...— развёў ён рукамі.
— Я не ведаў, далібог, не ведаў,— кляўся я і бачыў, што брат не верыць ніводнаму майму слову.— Гэта нейкая недарэчнасць, памылка...
— Сварыцца я з табой не хачу, дый няма часу. Бяжы хутчэй дадому і гайда на станцыю! — уладна загадаў Кузьма.— Я прыйду заўтра, пагляджу, што там у цябе за краля... А заадно і жонку праведаю.
— He радзіла яшчэ?
He.
Я паслухмяна аддаў Кузьме касу, а сам, не заходзячы нават на грудок, пайшоў у вёску.
«Няўжо гэта праўда, што едзе Валя? — думаў, губляўся ў здагадках усю дарогу я,— Але ж чаму?.. Што ў яе здарылася? Мы ж не дамаўляліся, што яна прыедзе да мяне...»
XVI
Дома была сапраўдная паніка. Стол, ложкі, канапка, табурэты былі ссунуты са сваіх звычайных месцаў да парога, а пасярод хаты, падаткнуўшы падол спадніцы, стаяла з анучай у руках маці — мыла падлогу. Бацька сядзеў на ўколенках у качарэжніку і вышкрабаў на лапатку смецце.
— Падумаеш, пані вялікая прыедзе,— нязлосна бурчаў ён сабе пад нос, не чуючы, што адчыніліся дзверы і ў хату зайшоў я.
— Пані не пані, а ўсё ж чужы чалавек. Яшчэ немаведама што пра нас падумае,— гаварыла маці.
Убачыўшы мяне, абое сціхлі.
— Гэта нейкая недарэчнасць,— яшчэ з парога сказаў
я, каб тоькі нешта сказаць, не стаяць моўчкі.— Можа, нават памылка...
— Памылка! ...— ухмыльнуўся бацька.
— He, Змітрык, якая ж тут можа быць памылка,— разважыла па-свойму, па-жаночы маці.— Мусіць, сох, сох, ды нешта напісаў такое... А ведама ж, дзяўчына — усё магла падумаць. Але ты не крыўдуй, мы нічога не маем, хай едзе, вось толькі каб у хаце трохі прыбраць... Усё ж як ні кажы, а чужы чалавек...
— Ладна, мама,— хацеў супакоіць я маці.— I так добра будзе.
— Што ладна? — накінуўся ні з таго ні з сяго на мяне бацька.— Пакуль я тут гаспадар, і я не хачу, каб аба мне чортведама што думалі. Калі едзе, значыцца, трэба, каб палюдску ўсё было. Чым меў вучыць, дык лепей вядро якое вады прынёс бы!..
Мне нічога не аставалася, як схапіць парожнія вёдры і бягом бегчы да студні...
XVII
Цягнік прыходзіў а палове дзесятай, але ўжо ў дзевяць я быў на станцыі. Блукаў па бязлюдным пероне — звычайным, пасланым з негабляваных дошак уздоўж пуцей тратуары,— і з галавы ў мяне не выходзіла думка, што прымусіла Валю так раптоўна паехаць да мяне. Памерла бабка?.. Але тады Валя хутчэй бы паехала ў горад, да матчынага брата... Сумна стала?.. Але Валя не такая, каб паддацца настрою — жыццё навучыла яе цярплівасці, чаканню. Што ж тады ў яе?..
Я перабіраў у памяці ўсё, што толькі магло ў Валі здарыцца, і да нічога пэўнага не прыходзіў...
Урэшце я прымусіў сябе пакінуць строіць здагадкі — усё роўна, строй не строй, нічога з гэтага не выйдзе, дый балазе чакаць заставалася нядоўга, усяго якую паўгадзіну, а там усё стане і само сабой вядома,— сеў пры вакзале на лавачку і ад нечага рабіць пачаў аглядаць станцыю.
Станцыя была невялікая, адусюль заваленая штабелямі дроў і ярусамі бярвення. Толькі з аднаго боку, адкуль ішла дарога — пыльны, шырокі, спярэшчаны машыннымі каляінамі шлях — дроў і бярвення не было,— стаялі звычайныя драўляныя хаты, абшаляваныя на гарадскі манер дошкамі і пафарбаваныя знадворку ў жоўты ці цёмна-зялёны колер, з высокімі ганкамі і шклянымі верандамі. Трое хлапчукоў
ганялі па траве мяч і білі яго наскамі чаравікаў так, што ён аж выў немым стогнам.
Змяркалася. Мутны бледнаваты змрок павольна асядаў на хаты, набліжаў з кожнай хвілінай усё больш і больш і без таго чорную сцяну лесу, што цесна акружала з усіх бакоў станцыю. Але пахла яшчэ зусім як удзень, моцна і густа — насмоленымі гудронам шпаламі, дубовай карою, прэлымі трэскамі, пахла адтуль, дзе грувасцелі штабелі дроў і ляжалі ярусы бярвення. На запасным пуці, у тупіку, рабочыя грузілі вагон. Ля вагона гарэла вялізнае яркае вогнішча, і ў яго святле відны былі чорныя і плоскія, бы выразаныя з кардону, людзі: яны рукамі цягнулі вяроўкі і падбадзёрвалі адзін аднаго гучнымі выкрыкамі:
— Ну, раз-два — узялі! Яшчэ разок! Яшчэ!..
Пасажыры — дзве старэнькія бабкі, дзядзька ў вялізных, самаробных ботах, некалькі вясковых дзяўчат і хлопцаў з чамаданамі і клункамі, чакаючы цягніка, тоўпіліся на пероне і аб нечым ціха перамаўляліся. Маладая жанчына трымала на руках малое і забаўляла яго,— выпучвала шчокі, гучна цмокала языком і час ад часу шчасліва смяялася. 3 жэзлам у руцэ, у чырвонай шапцы і замасленым выцертым кіцелі шпацыраваў сюды-туды дзяжурны па вакзалу...
Але вось з лесу, асцярожна мацаючы адным вокам яшчэ не густую, вечаровую шэрань, выскачыў паравоз. Адчайна, гулка свіснуў і, мякка падсоўваючыся да станцыі, адразу ж суцішыў ход. Ляснулі буферы, скрыгатнулі колы, зашыпелі буксы — цягнік спыніўся.
Як не бягом я кінуўся да вагонаў. Прабег паўз іх у адзін канец, прабег у другі, зноў вярнуўся назад: Валі нідзе не было відаць. Дый пасажыраў, што тут, на гэтай станцыі, выходзілі, таксама было нямнога — усяго нейкіх чалавек сем-восем. Чамусьці мой позірк упаў на чалавека ў белым палітоне, што, стоячы ў тамбуры, падаваў з вагона чамаданы і наладаваныя сеткі тоўстай, расфуфыранай кабеце. Я падбег да вагона — можа, Валя стаіць за спіною гэтага чалавека? — і здагадаўся пра ўсё: у кабеце я пазнаў Валю, старэйшую Жолудаву дачку...
Вось яна, тая Валя, што пасылала тэлеграмму. He мне, а дзядзьку Змітру...
Канешне, каб я не хадзіў на пошту, каб не пытаўся пісьмаў, то...
Мне зрабілася сорамна і крыўдна. I я, не чакаючы, калі адыдзе цягнік, памалу пабраўся назад, у вёску...
XVIII
Мо цэлы тыдзень я быў проста сам не свой. Ад сораму і прыкрасці я не мог глядзець у вочы бацьку, маці, не мог паказацца на вуліцу,— баяўся, што мяне засмяюць нават дзеці. Гэта ж трэба, каб усё так супала! I прозвішча, і нават імя дзяўчыны. Ведама, у горадзе такое б не здарылася, там усюды, на кожным доме, стаіць нумар. А тут...
У Застожжа болей я не паехаў — траву там ужо дакашвалі, дый не хацелася сустракацца ні з Мартаю, ні з Змітром Жолудам, Валіным бацькам. I я не выходзіў з двара — папраўляў платы, якія сям-там збуцвелі і асунуліся, перакідаў ад сенцаў бліжэй да хлява свінушнік, паладзіў на хаце страху, бо ў раптоўныя навальнічныя дажджы, асабліва ў ліўні, яна працякала.
Потым, калі дома не стала чаго рабіць, сеў на веласіпед і паехаў у Качай-балота — яго асушылі, і мне чамусьці вельмі рупіла пабыць там, дзе яшчэ зусім нядаўна гібела спрадвечная багна.
Ехаць у Качай-балота трэба было лесам і міма паляны, дзе ў вайну ў зямлянках жылі партызаны. Паляна тая цяпер зарасла арэшнікам, папаратнікам, і, каб не ямы ад зямлянак, ніхто не сказаў бы, што некалі тут, у лесе, быў партызанскі лагер. А ён жа такі праўда быў — я нават сам начэй колькі начаваў тут, калі перад самым вызваленнем нехта пусціў пагалоску, што немцы намерваюцца ўсіх нас пагнаць у Нямеччыну...
Ходзячы па зарасніку ад ямы да ямы, я неспадзявана наткнуўся на ржавую нямецкую каску, што, перавернутая бокам, ляжала пад разложыстым кустом крушыны... Ці не ў гэтай касцы мы, дзеці, насілі з балота ваду, калі хаваліся ад немцаў?..
I тут я ўспомніў — непадалёку ад гэтай паляны, пад старымі дубамі, пахаваны парашутыст з Масквы... Яго скінулі ў наш лес неяк зімою, у першы год вайны. Немцы засяклі, дзе прызямліўся парашутыст, і паранілі яго. Але і наранены ён не здаўся — дапоўз да партызанскага лагера, перадаў нейкія надзвычай важныя звесткі і — сканаў...
I толькі цяпер я здагадаўся, чаму я ехаў у Качайбалота. Ды гэта ж мне хацелася пабыць ля той магілы. «А што, калі той невядомы парашутыст Валін бацька? — падумалася мне. Валя ж казала неяк, што яго таксама скідвалі ў лес да партызанаў. I там ён прапаў без вестак...»
Я выйшаў зноў на дарогу, праехаў да тых дубоў...
Дубы стаялі з краю, ля самага балота, магутныя, рачкаватыя, і пад імі падымаўся невысокі драўляны помнік, абгароджаны пафарбаванай у зялёны колер дашчанай агароджай... На магілцы цвілі касачы, бялела шаўковая трава...
Ходзячы ўзбоч Качай-балота, якое было парэзана ўздоўж і ўпоперак на роўныя квадраты вузенькімі канаўкамі,— у іх блішчэла, пералівалася вада,— я ўспамінаў Валю і тое, што не раз чуў ад яе — як яна, калі трохі падрасла, шукала свайго бацьку — пісала пісьмы ў MacK­ey, У Мінск, да ўсіх бацькавых знаёмых, якіх помнілі бабка і дзядзька... Аднойчы яна чытала газету і там патрапіла на подпіс «А. Букрэйчык». «Антон Букрэйчык»,— прачытала яна. «Тата,. яе тата жыве!»
У той жа дзень яна куіііла білет на цягнік і паехала ў горад, дзе выходзіла тая газета. У рэдакцыі ёй сказалі, што ніякага Букрэйчыка няма, што «А. Букрэйчык» — гэта псеўданім аднаго супрацоўніка газеты...
— To, можа, ён ведаў майго бацьку Антона Букрэйчыка? — спыталася, усё яшчэ на нешта спадзеючыся, Валя.
He, супрацоўнік той — вельмі малады хлапец, нядаўні выпускнік універсітэта, ніякага Букрэйчыка не ведаў, нават ніколі не чуў, што дзе-небудзь ёсць людзі з такімі прозвішчамі...
«Няшчасная дзяўчынка! Пражыць усё сваё жыццё і не ведаць ні бацькі, ні маці. Трэба напісаць ёй пра гэтую магілу. А раптам і праўда тут пахаваны яе бацька?..»
Я сеў на веласіпед і паехаў дадому з адною толькі думкаю — больш ніколі не ўспамінаць Марты, думаць толькі пра Валю...
XIX
Дома, у бацькавай хаце, я застаў Кузьму. Ён быў чыста паголены, паднядзелены — у белай, шаўковай саколцы, чорных напрасаваных штанах, на нагах — новыя паўчаравікі — і п’яны. Убачыўшы мяне, падхапіўся з-за стала. Віхляючыся з боку на бок, пайшоў насустрач. Твар яго аж ззяў да нейкага невядомага ўзрушэння і радасці.
— Віншуй мяне, Змітрок,— ускрыкнуў ён.— Сын у мяне нарадзіўся! — і, аблапіўшы рукамі за плечы, палез да мяне цалавацца.
Я ледзьве выкараскаўся з яго дужых і чэпкіх абдымкаў.
— Люблю я цябе, Змітрок! — крычаў як не ў самае маё вуха Кузьма.— I сына свайго назаву таксама Змітраком!
Вось тады будзе — у адным сяле — тры Змітракі і ўсе Жолуды... Сам чорт не разбярэ, той гэта ці не той, калі каторы з іх на нешта трэба будзе. Ха-ха-ха! — рагатаў Кузьма.— Ды гэта пасля... А цяпер давай да мяне, там усе ўжо нас чакаюць. Вып’ем за здароўе сына!..— і, не даўшы апамятацца, пацягнуў мяне з хаты...
Жыў Кузьма за грэбляю, на пасёлку, адразу ж з канца. I хвілін праз якіх дзесяць мы былі ўжо ў яго хаце. Хата ў Кузьмы была новая, нават яшчэ не натынкаваная, на тры пакоі. У самым вялікім, залі, стаялі ўздоўж сцен упрытык адзін да аднаго сталы, і за імі сядзелі госці — мой бацька, маці, маці Магды (бацькі ў яе не было, не вярнуўся з вайны), радня з нашага і жончынага боку. Усе паспелі ўжо ўзяць па добрай чарцы, а таму былі вясёлыя, гаманлівыя.
Як толькі мы ўвайшлі ў хату, застолле заварушылася, закрычала і ўмомант рассунулася, даючы нам сесці на самым пачэсным месцы. Але Кузьма як бы і не заўважыў гэтага — ганарыста, бы невень, прайшоў па хаце,— павёў мяне ў пакойчык збоку, у спальню, і паказаў сына — ён спаў, абкладзены падушкамі, каб не скаціўся, на пасцелі,— маленькі, чырвоненькі, нібыта толькі што з лазні. Побач з ім на другім ложку ляжала Магда — бледная, змораная. Мне яна слаба ўсміхнулася аднымі толькі куточкамі вуснаў, я павіншаваў яе з сынам, і мы вярнуліся ў залу.
За сталом было тлумна, гармідарна, я выпіў адну чарку, потым другую, вельмі хутка забыўся на свой сорам і сум, разам з усімі смяяўся, жартаваў з Кузьмы, бо той неўзабаве зусім сп’янеў і заснуў за сталом...
Потым я зноў піў, зноў смяяўся...
XX
Назаўтра я прачнуўся позна і доўга не мог успомніць, як я ўчора пакінуў бяседу, дабраўся дадому, залез на сенавал, распрануўся і нават — што мяне больш за ўсё здзівіла — акуратна склаў у куточак сваю адзежу. Галава балела, аж разламвалася, а ў роце — нібыта я сена еў — мулка і нясмачна. Я ўстаў, нацягнуў на сябе штаны, сарочку, і тут пачуў ля нашай хаты нейчы вельмі знаёмы голас і зычны раскацісты смех. «Дзе я чуў гэты голас?» — Потым здагадаўся: ды гэта ж прыехаў Юзік!
Момант — і я быў ужо на дварэ. Папраўдзе, ля нашай хаты, акружаны бацькам і маці, стаяў Юзік: у новенькай,
з іголачкі, афіцэрскай форме, падцягнуты, стройны і ад таго яшчэ болып высокі.
— Надоўга? — спытаўся я, ціснучы яму руку.
— У тым і справа, што ненадоўга. Праездам, сёння ўвечары еду...— адказаў Юзік.
— Чаму так мала?
— Служба,— усміхнуўся ён.— Гэта не тое, што ты. На сенажаць ездзіш, гарэлку п’еш, а пасля спіш да самага паўдня...
— Можа, у хату зойдзем? — падняў на Юзіка вочы бацька,— За стол сядзем.
— He, не трэба...— адмовіўся той,— Застолля ў мяне сёння і так будзе. А Змітрок бадай пасля ўчарашняга ачухацца не можа,— прыдзірліва аглядаючы мяне, зарагатаў Юзік.
— Нядобра ж неяк,— сказала маці.— Вы ж госці, ды яшчэ такія рэдкія...
— He крыўдуйце, цётка Гэля і дзядзька Пятро,— с,ка заў Юзік,— He трэба нам той стол, мы лепей пагаворым трохі са Змітраком. Чатыры ж гады не бачыліся!..
— Выпілі б па чарцы, то і гаворка пайшла б цікавей,— не адступалася ад свайго маці.
— I так пойдзе...— зноў засмяяўся Юзік.
I я адчуў, што ён нешта тоіць у сябе на душы. Ці не збіраецца ён пагаварыць са мною пра нешта такое, пра што не хоча, каб ведалі мае бацькі? Відаць, так. I маці з баць кам зразумелі гэта таксама. Пастаяўшы яшчэ трохі на двары, яны пайшлі ў хату.
А мы з Юзікам пералезлі праз плот у агарод, дзе пад галлістаю яблыняю стаяла шырокая дубовая лаўка — на ёй часта ўвосень начаваў бацька, каб суседскія дзеці не лазілі ў сад (не так абяруць, як паломяць) — і, седзячы там, адзін аднаго перабіваючы, пачалі распытваць і расказваць пра вучобу, пра сваё жыццё ў тыя гады, што мы не бачыліся.
Юзік акурат закончыў вайсковае вучылішча, прыняў узвод, і толькі тое і гаварыў што пра сваю службу — захапляўся сяржантамі і салдатамі, дысцыплінай у часці, тым, як добра сустрэлі і ўладкавалі маладых афіцэраў.
— He, я нават не чакаў, што ўсё так добра складзецца.„— усклікаў раз-пораз ён.
— He жаніўся яшчэ? — каб збіць гаворку з вайсковай тэмы, спытаўся я.
— Думаю вось... А ты?
— Халасцякую.
— А я жаніцца буду. Ведаеш, надакучыў інтэрнат, сталовыя. Дый што за афіцэр без жонкі?.. He, жаніцца трэба, інакш сап’ешся, абы чым займацца пачнеш... Дарэчы, жаніцца нам раіў і камандуючы, калі гутарыў з намі,— зноў перайшоў да вайсковага жыцця Юзік.
Я ўсміхнуўся. Дзе падзелася Юзікава неразгаворлівасць, ваўкаватасць, праз якія Юзіка ў школе інакш і не звалі, як Цюхця-маўчун. Перада мною сядзеў зусім іншы чалавек, не той, якога я некалі ведаў.
— Жаніцца, канешне, можна! — знарок разважліва сказаў я.— Толькі вось як будзеш жыць пасля... Памятаеш, нехта сказаў, усе дзяўчаты добрыя, невядома толькі, адкуль кепскія жонкі бяруцца...
— У тым і справа ўся...— згадзіўся са мною Юзік.— Пагляджу я вось на Марту, і душа баліць... Замуж-то выйшла, а што з таго...— Юзік памаўчаў.— Вечар цэлы ўчора мне пра сябе расказвала...— і раптам, ііадняўшы галаву, паглядзеў мне проста ў вочы.— Кахае яна цябе, Змітрок! Ды яшчэ як кахае! Ночы не спіць, у клуб ходзіць, каб цябе пабачыць... На сенажаць ездзіла...
Я баяўся, што Юзік пачне гаварыць пра гэта, і ўвесь час думаў, што яму адказаць, калі ён раптам неўзначай кранецца нашых адносін з Мартай. Але адказаў самае нечаканае, тое, піто першае нрыйшло ў галаву:
— Я і сам шкадую, што ў нас з ёю так выйшла.
Мне і праўда было шкада, што Марта выйшла замуж і ўсякая надзея сысціся зноў са мною — рушылася.
— Цяпер ужо нічога не зробіш.
— Яно-то так,— памаўчаўшы, з сумам сказаў Юзік.— Жыццё... Тут так — раз памыліўся, век не перакаешся... Скажу толькі, я рад быў бы, каб ты стаў мужам маёй сястры...
— Але, павер, гэта ўжо. мусіць, немагчыма, Юзік!
— На свеце няма нічога немагчымага,— уздыхнуўшы, адказаў Юзік. I гэтыя словы прагучалі не завучана, а неяк надта ж шчыра.— Асабліва калі абое кахаюць адно аднаго...
Я не хацеў больш спрачацца, даказваць нешта сваё Юзіку. Марта — яго сястра, і ён хацеў ёй шчасця. А я думаў не толькі пра Марту — я думаў пра яе мужа, Валю, сябе... Каб гэтая гаворка была яшчэ ў тое лета, калі я прыязджаў на некаькі дзён дадому і сустрэў у лесе Марту... Цяпер жа мінуў час, я ведаў ужо не толькі Марту, але
і Валю. Тую Валю, якая столькі ўсяго перажыла... He, я не хацеў, каб яна перажыла ў дадатак да ўсяго яшчэ і здраду дарагога ёй чалавека, у якога яна паверыла...
I таму я не адказаў нічога Юзіку — прамаўчаў.
Мы пагаварылі яшчэ трохі аб сім-тым, але размова неяк адразу ж страціла і для яго, і для мяне сваю цікавасць. Мы больш сядзелі і маўчалі, чым гаварылі. Я нават рады быў, што Юзік нарэшце падняўся з лаўкі і заспяшаўся дадому.
— Я ж еду сёння,— апраўдваўся ён.— I так ледзь выпрасіўся ў сваіх, каб з табой пабачыцца...
Я не затрымліваў яго. Праўда, прайшоўся з ім як не да самага лесу.
— Можа, да нас зойдзем? — запрасіў Юзік.
— Ці варта? — засумняваўся я.
— Ну, глядзі сам...
Мы абмяняліся адрасамі, паабяцалі пісаць адзін аднаму і на тым рассталіся...
XXI
I зноў пацягнуліся дні. Як і раней, я прачынаўся на досвітку, ездзіў на Віць правяраць свае кашы, памагаў дома маці, але рабіў гэта без ахвоты, абы зрабіць.
Бацька, бачачы, што я без прычыны нуджуся, неяк не стрымаў:
— Эх, сын мой, сын!..— пажурыў ён мяне.— Ад зямлі ты адарваўся і неба не дастаў. Нешта рабіць трэба, бо без работы і блыха дохне...
Я і сам ведаў, што трэба нешта рабіць, не сядзець дома склаўшы рукі, а быць з людзьмі — толькі там і адчуваеш сябе, што і ты такі ж чалавек, як і ўсе. Але мужчынскай работы ў калгасе асаблівай не было — час быў такі, што бульбу абагналі ўжо па трэцяму разу, лугі пакасілі, сена зграблі і склалі ў стагі,— памагла балазе пагода,— а збажына яшчэ не паспела. I я цэлымі днямі, бы непрыкаяны, сноўдаўся на вёсцы нідзе не знаходзячы сабе занятку.
Каб адвесці хоць чым душу, паспрабаваў быў зайсці да хлопцаў, з якімі некалі вучыўся ў школе і якія нікуды з вёскі не паехалі — асталіся жыць і працаваць тут, дома. Але іх мала цікавіла мая турбота і мой сум — у іх быў свой клопат: як аплацяць сёлета працадзень, ці не скруціць іх заробку старшыня, як той, леташні,— збожжа, што трэба было аддаць на працадні, ён прадаў у закуп. Старшыню за гэта знялі, але людзям ад гэтага не палепшала...
Аднойчы, таго не заўважыўшы і сам, я апынуўся ў двары Рамана Тарасавіча Куксы. Ён жыў наводшыбе, за вёскаю, ля калгаснага гарода. Пасяліўся ён там нешта гады праз два пасля вайны, калі пераехаў з мястэчка настаўнічаць у нашу школу — хата ўсё роўна пуставала, бо тую сям’ю, што жыла некалі ў ёй, расстралялі немцы.
Нейкі час я стаяў і азіраў сядзібу. Як тут усё было дагледжана, даведзена да ладу — агароджа, двор, невялічкі садок! Кожнае дрэўца пабелена, акапана, грады праполаны — нідзе ні травінкі. Двор чыста падмецены, дарожка выкладзена чырвонай цэглай.
— Усё, усё сам,— гаварыў Раман Тарасавіч, выходзя чы з сякерай у руках з дрывотніка — маленькага навесіка з дошак.— 3 таго дня, як памерла Мар’я Хведараўна, усё раблю сам... I вару, і мыю, і гарод урабляю...
Ён узяў мяне за плечы і, адчыніўшы фортку, правёў у сад. Тут таксама панавалі тая ж акуратнасць і парадак — кусты парэчак і агрэсту абгароджаны, галінкі яблынь і груш падпёрты. Грады адна ў адну, нешырокія, доўгія, і паўз разоркі пасаджаны кветкі — дробныя ружовыя маргарыткі, блакітныя і жоўтыя касачы, гладыёлусы, вяргіні, астры...
Селі на лавачку пад старою, напалову ўжо ўсохлай грушаю, і я толькі цяпер убачыў, як пастарэў мой колішні настаўнік — твар яго быў бледны, маршчакаваты, рукі бясконца сутаргава калаціліся, дый сам ён, здавалася, увесь калаціўся. Толькі што храбрыўся, усё яшчэ не здаваўся, хацеў жыць.
— Ну, як вы, Раман Тарасавіч? — спытаў я, трохі счакаўшы.
— Ды нішто пакуль...— суха кашлянуў у кулак Раман Тарасавіч,— Больш ляжу, чым хаджу...
— Што, хварэеце? — спытаў я зноў, і мне зрабілася ніякавата: пра што я нытаю ў старога чалавека?
— Хварэю,— трымаючыся адной рукою за грудзі, ціха адказаў Раман Тарасавіч,— Усё збіраюся схадзіць у бальніцу, ды не дабяру часу. To адно, то другое... Але я рад, што ёсць работа, што да мяне хоць на старасці ідуць людзі... Вось і нядаўна прыходзілі — старшыня і твой брат Кузьма. «Парайце,— кажуць,— што рабіць, ніхто не ідзе палоць лён, цвіце няполаны...» А што я магу раіць? Летась абяцалі даць надбаўку на тыя працадні, што зароблены на лёне. I не далі... Бачыш, з чаго ўсё пачынаецца: абяцаў і не даў...— заламаў на руцэ два пальцы Раман Апанаса-
віч. — Сёлета абяцай ужо залатыя горы — ніхто не паверыць... Абяцаць трэба тады, калі напэўна будзе. А так лепей маўчы... Вось так і адбілі патрошку ў чалавека ахвоту ўрабляць зямлю. Той старшыня трошкі, гэты трошкі... Старшыні мяняюцца, а людзі астаюцца адны і тыя ж...— ён адкінуў наском чаравіка каменьчык, што валяўся пад нагамі, і нібы спаханіўся: — Ды што гэта я зноў?.. Лепш ты раскажы што-небудзь ііра сябе. Як там, у горадзе? Жаніцца не думаеш?..
— Яшчэ не думаў,— нрызнаўся я, трошкі збянтэжаны.
— Жаніся, жаніся, Змітрок,— падахвоціў мяне Раман Тарасавіч.— I думаць тут няма чаго... Калі мне было столькі год, колькі цяпер табе, я, дурань, доўга муляўся, усё ніяк не мог на жаніцьбу рашыцца. I толькі як астаўся зноў адзін, па-санраўднаму ацаніў, кім была для мяне Мар’я Хведараўна...— на вачах у яго нагарнуліся слёзы.— Эх, Змітрок, зайздрошчу я табе. У цябе ўсё яшчэ наперадзе!..
— Ці варта?.. Хто ведае, што будзе...
— Што б ні было, а таго, што было, ужо не будзе. Гэта пэўна. I таму... Прашу цябе — будзь сумленным, ніколі не рабі таго, у што не верыш сам... Нават пад прымусам. I табе не страшна будзе тады нічога, што б ні здарылася. Сумленне тваё будзе чыстае...
— А вы рабілі? — падняў вочы на настаўніка я.
— Не,— памаўчаўшы, з болем выдыхнуў Раман Тарасавіч,— Памятаю, выклікалі мяне. «Таварыш Кухта,— пытаюць,— скажыце, вы ведаеце, хто такі Пракоп Цімчук?» «Як не ведаць,— кажу я,— трэці ж год жывем у адным пакоі, разам і ядзім, і спім, і на лекцыі ходзім». Паглядзелі на мяне і, нібы цэбар халоднай вады на галаву: «Пракоп Цімчук трацкіст, вораг народа». У мяне і вочы на лоб палезлі. «Падпішыце, што гэта так»,— і падсоўваюць мне паперку. Я, вядома, не падпісаў... Дык мяне... О, колькі мучылі! А іютым і самога пасадзілі... Там, ужо ў турме, сустрэў я чалавека, ён і расказаў мне, што Пракоп раскрытыкаваў на сходзе нейкага недацяну, той і махнуў данос... I Цімчука не стала. Вось як... Часам ад зайздрасці людзі ядзяць адзін аднаго, таму, што ты разумней, прыгажэй за іх... He будзе цябе, тады яны будуць выглядаць разумнейшыя. Асцерагайся недалёкіх людзей, зайздроснікаў, а калі ўжо тузаешся з імі, кладзі адразу на лапаткі, каб болей не ўсталі,— Раман Тарасавіч сцяў вусны, і ў вачах яго з’явілася жорсткасць — такога яго я бачыў упершыню.— Ты не
думай, што я перад табою... пахваляюся ці апраўдваюся. Я кажу табе тое, што павінен быў сказаць у школе. Як настаўнік... Як чалавек... Урэшце, як старэйшы таварыш, які больш перажыў усяго і пабачыў.
Ад Рамана Тарасавіча я найшоў позна. Ад усяго, што пачуў, кружылася галава...
XXII
Неспадзявана разнягодзілася, пайшлі дажджы. Дзён колькі ні на хвіліну не паказвалася сонца, на дварэ было змрочна і сыра. Зусім як увосень з раніцы да позняга вечара плылі і плылі нізкія, цягучыя хмары. I гэта яшчэ болей гняло, давіла мяне. Раней хоць быў лес, было поле, была Віць. Цяпер жа — чатыры цесныя сцяны хаты.
Дождж змыў з сахі ластаўчына гняздо, і, прачнуўшыся неяк уранні, я ўбачыў яго на сене ля сваёй пасцелі. Добра, што паблізу нідзе не шныпарыў кот, інакш бы ад чырвоных, яшчэ зусім голенькіх, у пушку, пісклятак не засталося б і следу. Перапалоханыя старыя ластаўкі, бацька і маці малых, неспакойна кружылі пад страхою хлява, не ведаючы, што ім рабіць. Я схадзіў у хату, узяў малаток, цвікі, кавалак дошкі і сяк-такі прыладзіў ластаўчына гняздо на ранейшае месца да сахі і яасадзіў у яго маленькіх ластавянятак. Як удзячны былі мне за гэта старыя ластаўкі! Яны мо з гадзіну яшчэ не выляталі з хлява і ўсё нешта шчабяталі, ціліўкалі...
Дома, у хаце, я доўга стаяў ля акна, глядзеў на мокрыя грушы і яблыні, з якіх капала, спадаючы па лісці, вада, і думаў пра Валю. Чаму яна мне не піша?.. За тры тыдні — ні аднаго пісьма... Што ў яе здарылася?.. Дамовіліся ж, што напіша, як толькі прыедзе...
Потым я ўспомніў Марту. Успомніў, як прыходзіла яна да мяне ў Застожжы, калі я заставаўся ў будане адзін, успомніў, што гаварыў мне неяк Кузьма: «Ну і ўлягае за табою, Змітрок, гэтая Вудава. На пакос ездзіла... У клуб вечар у вечар ходзіць, каб цябе пабачыць. Надоечы сустрэла мяне, пытае: «Што з вашым Змітраком? He відно нешта яго нідзе...» 1 мне стала не па сабе. Я ўявіў, як Марта, скінуўшы лодачкі, каб іх не замачыці. у pace, ідзе адна надвячоркам у клуб, як танцуе, не зводзячы вачэй з дзвярэй — ці не іду я? — і як пасля, так і не дачакаўшыся мяне, бяжыць ноччу адна цераз лес дадому... I каб хоць яна вінавата была ў тым, што мы не сышліся, а то ж віна-
ваты я. Вінаваты, можа, нават больш, чым сама яна... А што, калі Валя пазнаёмілася там, у бабкі, з якім хлопцам, ходзіць з ім на танцы, гуляе і зусім забылася на мяне? А я тут марнею і сохну, мучаю і сябе, і Марту... Каму гэта трэба? «Гуляй, пакуль гуляецца»,— прыйшлі мне ў галаву недзе чутыя словы,— ці не на радзінах у Кузьмы? I як толькі выбліснула сонца і неба ачысцілася ад хмар, я выкаціў з сенцаў веласіпед, крыкнуў маці, што я хутка вярнуся, і, ускочыўшы на сядзенне, паехаў у лес, да Марты...
XXIII
Марта была ў бары, на падсочцы: імкліва шмыгаючы між тоўстых і яшчэ мокрых ад дажджу камлёў, яна хутка і спрытна наразала на соснах стамескай вусікі, прыгнецца, наставіць у самы ніз смалістай лапіны стамеску, выпрастаецца — дж-жык! — і цэлая стружка з шорхатам падае долу.
Я схаваўся за маладую галлістую сасонку і нейкі час любаваўся Мартаю — яе тонкім і гнуткім станам, грудзьмі, што аж распіралі лёгкую жаўтаватую кофтачку, поўнымі загарэлымі рукамі. Потым, калі Марта падбегла зусім блізка, я выйшаў са свае схованкі.
— Аказваецца, ты здорава ўмееш працаваць,— сказаў я, усё яшчэ любуючыся Мартаю.
Ад нечаканасці Марта ўздрыгнула, з рук у яе ледзь не выпала стамеска.
— Ой! — ускрыкнула яна і павярнулася на голас. 1 ў тую ж хвіліну шчаслівая ўсмешка расплылася па яе тва ры.— А я ўжо была спалохалася, думала, можа, чужы хто,— сказала яна больш спакойна.
— Я кажу, здорава ты ўсё ж працуеш,— паўтарыў я, пачаўшы гаворку на смяшліва-вясёлы лад, я не хацеў ужо быць сур’ёзным, бо ведаў: развярэджу зноў і сабе і Марце душу, і мы зноў расстанемся, нездаволеныя адно адным.
Марце відавочна таксама падабалася, што я так з ёю размаўляю, бо яна расчырванелася, і ў вачах у яе ўспыхнулі тыя шалёныя агеньчыкі, якія я бачыў заўсёды ў той год, калі праводзіў яе з клуба да леснічоўкі.
— А няўжо ж так, як ты, лынды б’еш. Цэлымі днямі сядзіш дома. Нават увечары ў клуб лянуешся прыйсці...
— Адкуль ты гэта ведаеш? — як бы нічога і не казаў мне Кузьма, спытаўся я, радуючыся, што мы гаворым зноў так, як гаварылі некалі, нібы Марта і не выходзіла зусім
замуж, нібы мы з ёю толькі ўчора ўвечары рассталіся і сёння вось сустрэліся зноў.
— Я яшчэ і не тое ведаю,— падміргнула Марта мне вачыма.
— А менавіта?..
— Ды хаця б тое, што ты падараваў адной дзяўчыне вожыка і ні разу нават не спытаў, не прыйшоў паглядзець, як ён жыве. I нават больш: вожык той аказаўся зусім не вожыкам, а важыхаю... I важыха тая нарадзіла важачанят... Яны падраслі ўжо і бегаюць па хаце...
— Ну? — знарок весела ўскрыкнуў я, успомніўшы тую нашу першую сустрэчу вось тут, у бары, калі я ехаў з Ласінага Логу і падараваў Марце вожыка.
— Далібог, праўда. Прыязджай, паглядзіш,— зусім сур’ёзна сказала Марта.
— Калі?
— Ну, хаця б заўтра. Увечары... Я акурат адна дома буду...
— А куды ж бацька, маці пойдуць?
— Недзе ў вёску. На радзіны,— і пачырванела ўся, зарумянілася.
— I ты не баішся быць са мною адна? — жартам спытаў я і, не чакаючы, што яна адкажа, падышоў да яе, гулліва абхапіў за плечы. Гэта адбылося неяк нечакана, міма мае волі, і апамятаўся, прыйшоў у сябе я толькі тады, калі адчуў на сваёй шыі Марціны рукі,— уся закалаціўшыся, яна пачала нервова і прагна цалаваць мяне ў губы, у вочы...
Стрымаць сябе я ўжо не мог.
Цела маё ўмомант налілося пругкай, мускулістай сілай, і ў вушах зазвінела нейкая ціхая, дзіўная музыка. Шыю, твар абдало гарачынёю. Хвілін колькі я стаяў як аглушаны... Потым рукі мае пачалі хінуць Марту да сябе...
— He трэба...— ледзь выдыхнула яна і адвяла мае рукі ўбок.— Тут людзі ходзяць. Лепей прыйдзі заўтра ўвечары, як сцямнее... Добра?..
Яна, гэты раз ужо сама, прыхінулася да мяне, паднялася на насочкі і пацалавала ў вочы.
— Дык ты прыйдзеш? — па-змоўніцку ціха, шэптам спытала яна.
— Прыйду,— сказаў я і лёгенька адпіхнуў Марту. Потым, пастаяўшы хвіліну, як не подбегам сігануў да свайго веласіпеда — ён стаяў пад сасонкай непадалёку ад сцяжынкі...
XXIV
Увесь наступны дзень я жыў чаканнем сустрэчы з Мартай. Хадзіў з маці рваць свінням бабоўнік, сек дровы, памагаў бацьку падпіраць голле яблынь, каб яно не паламалася ад яблык, што віселі ўсюды рэпехам. Але што б я ні рабіў, я думаў толькі пра Марту...
У поўдзень я з’ездзіў на Віць, пакупаўся, назбіраў невялікі букецік лугавых кветак — смолак, зязюлек, талерачак, званочкаў, божых слёзак — і ўсё паглядваў на сонца — чакаў вечара, калі змеркнецца і можна будзе ехаць у лес да Марты. А яно, як на тое, вісела і вісела над галавою і быццам не збіралася сёння нават заходзіць. Мне пачало здавацца, што вось-вось нешта здарыцца такое, што перашкодзіць мне быць увечары ў леснічоўцы...
I яно такі здарылася. Вярнуўшыся з рэчкі дадому, я ўбачыў на стале пісьмо. Ад Валі. Нарэшце! Імгненна я разарваў канверт, выняў складзены ўдвая ліст і на момант забыўся на ўсё на свеце. Валя пісала, што яна хадзіла ў лес па ягады, трапіла пад дождж, намокла, прастудзілася і зусім неспадзявана злягла ў бальніцу... Цяпер ёй стала лепш, і яна рада, што можа хоць адпісаць на мае пісьмы. Страшэнна сумна, і яна аддала б, здаецца, усё, каб толькі пабачыць мяне...
«Яна хварэе, а я...»
Мне зрабілася як ніколі яшчэ сорамна перад самім сабою. I тады ж аднекуль, з глыбіні душы, вынікла думка — паехаць да Валі, паехаць сёння ж, не адкладаючы гэта ні на дзень пазней...
XXV
Увечары я быў ужо на станцыі. Зноў сядзеў на той самай лавачцы, на якой дзён колькі назад чакаў цягніка,— на ім прыехала Жолудава Валя,— зноў ад нечага рабіць аглядаў станцыю, і ў маёй памяці раптам усплылі словы Рамана Апанасавіча: «Жаніся, жаніся, Змітрок».
«А што, калі і праўда ажаніцца? — падумаў я,— Ажаніцца і на жніво прыехаць дадому, ужо ўдваіх, з Валяю...»
3 гэткімі думкамі я сеў і ў вагон, калі на станцыю прыйшоў цягнік.
1964 г.
Запіскі Занядбайлы
ШАНОЎНЫ ДЗЯМ'ЯН ПАРХВІРАВІЧ!
У першых радках свайго ліста хачу саабшчыць, што я жыў-здароў, чаго і вам жадаю. А яшчэ да Вас у мяне просьба ёсцека. Летась пажыць да нас у хату напрасіўся нехта Занядбайла, халасцяк. Хаты нам не шкада, жыві. Ён I жыў. Спаў на сенавале, еў тое, што варыла мая Параска. Тады, адпачыўшы, паехаў у свой Мінск. Мы з жонкаю пачалі ўжо і забываць патроху на таго Зачядбайлу, аж неяк па вясне, калі канчалася сена, я ўбачыў на сенавале заткнуты ў страху тоўсты сшытак. Вядома, сйіытак той я дастаў, узяўся разбіраць, што ў ім напісана. I не змог. Надта ж дробны почырк, чытаць яго — усё адно, што вошы лічыць. I цярпення ў мяне няма, і вочы нешта падводзяць, каб хоць, крый Божа, зусім не аслепнуць. Вы ўжо, Дзям'ян Пархвіравіч, не крыўдуйце, але нікога, акрамя Вас, у Мінску я не ведаю. Ваш жа адрас у мяне астаўся з таго лета, калі Вы мелі ласку жыць у нас. Помніце, Вы тады падарылі мне нават сваю кніжачку: «Дарагому П. I. Кабылкіну на памяць». А кіжэй трохі і адрасок напісалі — «Сёмая шостая лінія, 15а, кв. 17». Дык я параіўся з Параскай г намысліў паслаць Вам сшытак. Можа, убачыце Занядбайлу і аддасце яму, як я зразумеў, яго запіскі. Бо мне яны ні к чаму...
Занядбайлу гадоў, мусібыць, пад сорак, але галава ў яго сівая, як усё адно ў старога дзеда. Яшчэ ён казаў, што працуе ў музеі. Сумны такі чалавек, невясёлы, і ўсё нешта думае, думае, нібыта сіліцца ўспомніць штось, ды нешта замінае яму, не дае тое зрабіць.
Прабачайце, Дзям'ян Пархвіравіч, што так, ні з сяго ні з таго, патурбаваў Вас. А яшчэ кланяецца Вам і Вашай жонцы, Настасі Раманаўне, мая Параска і просіць, каб не забывалі і прыязджалі зноў у наш лясны край. Гэта і я таксама прашу, бо карова наша ацялілася і малака дае — цьфу, цьфу, каб не сурочыць! — літраў пятнасце ў дзень. I малачко тлусценькае, смачненькае. А дзяваць яго няма
дзе. Каб былі Вы ды дзеткі Вашы, Сеятланка і Петрык, то спажывалі б сабе на здароўечка.
Пятро Вабылкін, ляснік.
Адраса свайго не пішу, вы яго і так, пэўна, помніце. 6 травеня 1974 года.
Уступ
Вось жа казаў праўду паэт, Някрасаў:
Мужнк что бык: втемяшнтся В башку какая блажь — Колом ее оттудова He выбьешь...
I мне ў галаву «втемяшнлась» — калі, я нават успомніць ужо не магу — таксама «блажь»: быццам я нешта вельмі важнае, патрэбнае згубіў на сцяжынах свайго не такога і доўгага жыцця і што калі я не знайду таго «вельмі важнага, патрэбнага», то і жыць далей мне няма чаго. Сіліў, сіліў я памяць, так і гэтак думаў, што ж такое і дзе я мог згубіць — і... Словам, нічога путнага ў мяне з гэтага так і не выйшла. «А што, каб з горада, з мітусні, тлуму ўцячы куды-небудзь далёка, на прыроду,— цюкнула мне аднойчы.— Пажыць там аднаму ў цішы ды спакоі. Нагадаць сабе, што са мною здаралася, было. Так сказаць, прайсціся яшчэ раз па тых слядах, у якія ступалі ўжо калісь мае ногі. Га?.. Быць таго не можа, каб не знайшлося тое згубленае — «вельмі важнае, патрэбнае». Неяк сама сабою ўявілася раптам леснічоўка — тая старая, яшчэ даваенная, у якой я начаваў, будучы ў камандзіроўцы на Палессі. Уявілася, паўстала тая леснічоўка ў маіх вачах, згадаліся гаспадар — рухавы, лёгкі, як вецер, дзядзька Пятро Кабылкін і гаспадыня, сарамяжлівая, дабрадушная цётка Параска... I пацягнула мяне, нібыта магнітам, на Палессе. «Там, там я ўсё, што трэба, успомню. Супакоюся і ўспомню...» Ледзь цяпла, лета дачакаўся. А тады — заяву на адпачынак нашрайбаваў, грошы атрымаў — і ў дарогу. Сутак не прайшло — і я на Палессі, там, дзе хацеў, мроіў быць. Ціхата тут, аж у вушах глухне. Дрэвы, птушкі і я. Ды яшчэ вецер, што падзьме, прашапаціць зрэдку па вяршалінах, разгайдае іх. Гаспадары — ляснік Пятро Кабылкін і жонка яго цётка Параска — пусцілі ў сваю хату ахвотна. Людзі яны ненадакучлівыя, занятыя кожны сваім. Пятро Ігнатавіч дома амаль не стыкаецца, дзень пры
дні гойсае па абходзе, пільнуе лес. Цётка ж Параска то есці ў печы варыць, то ў хаце прыбірае, парсюка корміць, a то карове, якая папасваецца тут жа, у лесе, на паляне, вядро вады занясе. Ім, гаспадарам, не да мяне. Я адзін. Дзень і ноч адзін. Адзін са сваімі думкамі. Сілюся, хачу сабраць іх, звязаць у адно, а яны распаўзаюцца, тая сюды, тая туды, быццам уюны. To адно ўспомніцца, то другое. Апраўдаю сябе ці ўпікну, плюну са злосцю: «I гэта я, я...» Можа, каб хоць трохі накірунак думкам і ўспамінам даць, я і ўзяўся ў сшытак сёе-тое запісваць. Так сказаць, завязваць свайго роду вузельчыкі... Вузельчыкі сабе на памяць.
Хто я!..
Пра гэта не толькі людзі ў мяне неаднойчы пыталі, але і я сам у сябе. Бо і праўда ж: «Хто я?..» Нарадзіўся я зусім блізка адсюль, у Макранах. Але што беларус — не ўпэўнены. Хутчэй цыган. I не толькі знешне я падобны да цыгана, але нешта цыганскае ёсць у мяне і ў характары. He магу, як некаторыя, доўга працаваць на адным месцы. He магу доўга жыць у адной хаце. He магу доўга сябраваць з адным і тым жа чалавекам. He магу доўга кахаць адну і тую ж, няхай нават і прыгожую, мілую дзяўчыну... Наогул, нічога доўі'а не магу. Надакучае! Цягне мяне ўвесь час да новага, яшчэ не бачанага, не спазнанага. «А там, там што?..» I я імкнуся, імкнуся... I... расчароўваюся, зноў і зноў пачынаю шукаць. Чаго — я і сам іншы раз не ведаю. Па натуры сваёй я вандроўнік, валацуга. Здаецца мне: апошняе ў мяне якраз ці не таму, што ў жылах маіх б’ецца бацькава цыганская кроў. А маці мая... Маці беларуска. Жыла спрадвеку ў вёсцы, у Макранах. Там, у Макранах, яна нарадзілася, там і памерла, там і пахавана на вясковых могілках. Помню, памерла маці ўвосень. У глыбокую, халодную восень. Ужо снег пачынаў нават падаць. А я босы выправіўся на могілкі праводзіць яе — не было чаго на ногі абуць. Яшчэ як па дарозе, па храпе, ішоў, нічога, можна было цярпець. А спыніліся ў сасняку — зусім ногі зайшліся, хоць скачы. 1 жаданне ў мяне тады было, помню, адно — хутчэй бы дамавіну ў магілу апускалі, хутчэй бы жвір рыдлёўкамі сыпалі... Каб не стаяць на могілках, не мерзнуць. Пабегчы б, сагрэцца. А тут, як на тое, цёмная, нізкая хмара насунулася, дождж са снегам секануў. Да касцей холад прабіраў, калаціўся я, бы асінавы ліст. 1 не
плакаў — не да жалобы, не да слёз мне было, толькі ўздрыгваў, тросся, як у ліхаманцы...
3 тае восені і не быў я на могілках, Жыццё гоніць і гоніць мяне, проста як не ў спіну штурхае: «Давай, давай! Няма чаго назад азірацца — наперад, толькі наперад!» Але хто маці мая, дзе яна пахавана — я ўсё ж ведаю. А вось бацька... Пра бацьку, можна сказаць, нічога, амаль нічога не ведаю. Хто ён, дзе магіла яго? А можа, ён жыве яшчэ?.. Бацька пакінуў нас з маці перад самай вайною. Мне тады і года не было. Можа б, і вярнуўся да нас, каб не вайна. Закруцілася, завярцелася тады ўсё — дзе там было бацьку пра нас з маці думаць ці нам — пра бацьку! Ледзьве жывыя мы з маці асталіся. Ну, а пасля вайны... Маці памерла, а я... Я пакінуў вёску, не жыў там, дзе нарадзіўся. Так што, калі і прыязджаў бацька ў Макраны, знайсці мяне там не мог. А ў мяне... Праблема вечная, як анкеты розныя запаўняю — што пра бацьку свайго напісаць? Бязбацькавіч я ці ўсё ж маю бацьку? Зноў жа — селянін я ці гараджанін? Нарадзіўся я ў вёсцы... А жыў... Дзе толькі не жыў я!.. I ў лесе, і ў вёсцы, і ў мястэчку ў дзіцячым доме, і ў горадзе вось каторы ўжо год жыву... I не толькі на гэтыя пытанні я не ведаю, што адказаць, а амаль на кожнае, пра што б у мяне ні спыталі. Хто ў гэтым вінаваты? Маці? Бацька? Я? А можа... Вінавата ў сім-тым і вайна?
Вайна
Што я помню пра вайну?.. Ну, як стралялі ўдзень і ўночы ў вёсцы і за вёскаю ў лесе. Партызанаў Аомню, немцаў. Партызаны з лесу найчасцей па начах у вёску наведваліся, ад іх пахла дымам. «Мамаша, может, поку шать есть?» — прасілі лагодна яны. Немцы наязджалі ўдзень, на матацыклах ці на машынах. Бегалі па хатах — гергеталі, патрабавалі: «Матка, яйкі, масла, шпек!..» Помню добра паліцая Баўдзея, доўгага, што жэрдка. Яго забілі партызаны ўзімку ў алешніку, тым, што адразу за сажалкай. А калі снег растаў, знайшлі яго мёртвага. I везлі па вуліцы на санях, посцілкай клятчастай акрыўшы, а я стаяў ля свайго двара і глядзеў. Ручаі ўжо тады дзе-нідзе цурчалі, сонца прыгравала, і сані палоззямі аж зямлю чырылі, пакідаючы за сабою налосы яміны, у якія надта ж імкліва збягала, аж пенілася, вада... I з саней тых ногі Баўдзеевы праўцом тырчалі, валасатыя і сінія-сінія, з вялікімі жоўтымі пазногцямі... По.мню карнікаў — у адзежы
чорнай, з чарапамі на рукавах — перад тым як спапяліць Макраны, яны начавалі ў нашай хаце,— лысы адзін такі, галава круглая, што гарбуз, і голая-голая, ні валасінкі. Другі — доўгі, худы, перахлябісты. Ногі ды рукі, а болып, здаецца, нічога ў яго не было — ні жывата, ні галавы. Курыцу аднекуль прынеслі, загадалі, каб маці яе ў нечы асмаліла. А маці — ці то ад страху, ці то так ад чаго — не ўтрымала курыцы на вілах, тая ўпала ў агонь. I немцы загергеталі, замітусіліся — усё адно што шэршні. Але маці, на шчасце, падхапіла віламі курыцу, выграбла яе з печы... А потым, раніцою, чуць свет, карнікі тыя выганялі нас з хаты: «Шнэль! Шнэль!» Помню, як ішлі мы па пыльнай дарозе ў спякоту — аж губы смяглі, у галаве мутнела ад гарачыні — доўга-доўга на станцыю. I па баках нас, ззаду, спераду чорнай сцяною сунуліся тыя ж немцы-карнікі — у руках у іх былі аўтаматы, а ў некаторых — і сабаківаўкадавы на шворках... На станцыі, у хвойніку, мы начавалі. I там пачулі ад паліцаяў — вёску нашу спалілі. Нас жа, людзей, гоняць у Нямеччыну. I ўсе, дарослыя і дзеці, надта ж плакалі, галасілі, бо і хат сваіх шкада было, і да бра, дый на чужыну ехаць, вядома ж, нікому не хацелася. Маці мая, як змерклася, укінула мяне ў мяшок, усё адно што парася, і загадала, каб я маўчаў, не плакаў і не крычаў, нават калі і балець мне будзе, і папаўзла, пацягнула мяшок той са мною па лесе, мінаючы паліцэйскую варту,— так уцяклі мы ад Нямеччыны... I з тае ночы мы з маці жылі ў лесе — хаваліся за вываратнямі пнёў, у лаўжах, а найчасцей сядзелі ў лазняках, у балоце. 1 запомніліся найбольш, нават па начах часта сняцца цяпер, дні і ночы тыя, калі дождж ліў і ўсюды мокра вельмі было. Мо таму, што ў такія дні ў маці балелі ногі, і яна нікуды не хадзіла, кроку не магла ступіць, ляжала і толькі стагнала, плакала... Помню пограб той, у якім мы з маці зімавалі адразу ж пасля таго, як немцаў з вёскі прагналі, вызваленне прыйшло. Назбіралі на спаленых селішчах цэглы, зляпілі грубку і палілі тую грубку ўдзень і ўночы, бо холадна ж было і сыра. У грубцы той і есці сабе варылі — бульбу, крупеню нішчымную, капусту... Вясною, як снег растаў, назносілі на сваё селішча абгарэлых дзвярэй, дошак, жэрдак, змайстравалі з іх нешта накшталт будана, нават акенца вымуравалі невялічкае, аблажылі будан дзёрнам... I заходзіць лягчэй, чым у пограб лазіць, і святлей, сушэй. Бо маці ў пограбе сырым зусім абнемаглася, ногі ў яе паапухалі, парабіліся тоўстыя, як калоды. Людзі тады
пачалі з Нямеччыны адзін за адным, a то і сем’ямі прыязджаць. Заходзілі да нас у зямлянку, глядзелі са шкадаваннем на маці. «У бальніцу табе б трэба, Ганна»,— раілі. He ведалі людзі яшчэ, што да бліжэйшай бальніцы кіламетраў пяцьдзесят. Вёскі ж навокал былі ўсе папалены, пазнішчаны карнікамі. Сама маці не дайшла б да бальніцы, а завезці... На чым яе было везці?.. Hi машыны нідзе, ні каня, ні вала. Лета маці сяк-так прамучылася, а як заасянела, захаладала — зусім падымацца з пасцелі не змагла. «Сыночак, ты не глядзі мяне, глядзі сябе. Бо я ўсе адно не жыцьму, памру»,— казала яна, калі я леншае што з яды знаходзіў і ёй даваў. Людзі ўсё ж пастараліся, доктара ў вёску прывезлі. Той агледзеў маці, галавою паківаў. «Раней трэба было мяне прывезці. А так...» I хоць доктар парашкоў, таблетак цэлую жменю пакінуў, але лекі тыя не ўратавалі маці — неяк на досвітку паклікала яна мяне да сябе, рот разявіла, мусіць, сказаць нешта хацела, і не сказала ні слова, галаву набок раптоўна пахіліла і заціхла. Я думаў — заснула. Аж не — памерла...
Жыць, як далей жыць — аднаму?..
Пакуль жывая была маці, я мала нра што думаў. Куды іголка, туды і нітка — куды маці, туды і я. Удваіх яно і смялей, і ахватней, і весялей. Дый маці дарослы чалавек, яна шмат чаго ведала, шмат магла падказаць, шмат чаму навучыць. А аднаму? Як жыць, што рабіць аднаму?
3 могілак тады, маці сваю пахаваўшы, прыбег я ў зямлянку і нідзе месца не мог знайсці, супакоіцца ніяк не мог. Шкада мне было і маці, якая асталася начаваць у сырой, халоднай зямлі, шкада было і самога сябе. Я плакаў, ляжаў, сцяўшыся ў камочак на пасцелі, і хадзіў, бегаў на зямлянцы. А тут яшчэ дождж ліў і ліў не перасціхаючы, я ж узяў сабе чамусь у галаву, што вада зацячэ ў магілу, намочыць маці, і як яна там, бедная, ляжаць будзе ў вадзе?..
Змерклася, спаць бы. Дык не, не магу заснуць. To горача мне зробіцца, то холадна. Чую — маці стогне. Здаецца, ляжыць на пасцелі, варушыцца, просіць вады падаць. Надыду да пасцелі — нікога там няма. Зальюся слязьмі, адыдуся — зноў стогн чую. Ледзь раніцы дачакаўся. А тады, ведаючы, дзе мамка мая, галёшы старыя матчыны на ногі абуў і падаўся я дажджом — ён так і не перасціх, ліў і ліў — па гразі, па лужах на могілкі. 1 там, у змрочным
старым сасняку, прыпаў да свежай матчынай магілы, крыж дубовы рукамі абхапіў, быццам маці сваю абняў, слязьмі заліўся:
— Мамачка мая родная, а нашто ж ты памерла, на каго мяне пакінула-а?
Колькі я так плакаў, слёзы горкія ліў? Мусіць, доўга, бо аж галава разбалелася, уваччу цёмна стала. Апомніўся я неспадзявана, бо пачуў, як хтосьці ўзяў мяне рукою за плячо. Зірк — дзед Антонь, на кульбу абапёршыся, нада мною стаіць. Глядзіць на мяне вачамі маркотнымі, губамі сінімі чуць-чуць варушыць, кажа:
— Унучак, не трэба так, ты ж мужчына. Маці ўсё адно не вернеш. He, не вернеш...
Выцер я рукавом вочы, носам зашморгаў.
— Ведаю, ведаю я, што такое маці. Сам у твае гады сваю вахаваў. Ды неяк жа, бачыш, выкідаўся, да старасці во дажыў. I ты таксама не загінеш, будзеш жыць. Толькі... Навучыся цярпець, не давай ropy верх над сабою браць...
I яшчэ, яшчэ гаварыў засмяглым, сумным голасам дзед Антонь, суцяшаў мяне, абнадзейваў:
— Неяк усё ўладзіцца, перабудзецца. Добрыя людзі не дадуць прапасці... He, не дадуць!..
3 могілак я вярнуўся тады ў Макраны з дзедам Антонем. Ішлі, паапускаўшы галовы,— ён, стары, і я, малы. Дождж усё не аціхаў, ліў і ліў, дарога раскісла, расчвякла; тут і там расцякліся, маршчыніліся ад ветру лужы. Пакуль дабрылі да вёскі — вымаклі і я, і дзед да апошняга рубчыка. I пазамярзалі, пакалелі — не давядзі бог. У мяне дык зуб не трапляў на зуб, аж трэсла ўсяго, як у ліхаманцы. Дзед жа храбрыўся.
— Хе,— крактаў ён, мацаючы кульбай дарогу,— людзі жывуць, і мы жыць будзем. А гора... Дык яно, унучак, не ў аднаго цябе. Такая вайна... Абязвечана, спалена, знішчана... Але мы з табою жывыя во, значыцца, мы яіпчэ... Мы яшчэ...
I не мог слова падабраць, што «мы яшчэ...».
У вёсцы, каля зямлянкі сваёй,— яна была зводдалеку ад дарогі, у садзе,— дзед Антонь павярнуўся тварам да мяне, сказаў:
— А мо ў курэнь мой зойдзем, пагрэемся, бульбы наварым, га?
Мне тады было ўсё адно куды ісці, абы толькі ісці, не стаяць на дажджы і холадзе...
У дзеда Антоня
Зайшоўшы ў зямлянку да дзеда Антоня, здавалася, только на адну хвіліну, я так і астаўся там, у дзедавай зямлянцы, жыць. Бо, ледзь пераступіў парог, мне зрабілася блага, і я паваліўся на падлогу.
Цэлы тыдзень дзед паіў мяне рознымі ўзварамі, накрываў сваім кажухом, каб я «прапацеў трынаццаццю патамі». I я... Хоць і паволі, але папраўляўся. Аднойчы, лежачы ў дзедавай зямлянцы, успомніў дождж, могілкі, матчыну магілу і падумаў быў: «Чакай, чакай, а чаго ж гэта дзед Антонь на могілкі тады прыходзіў? Што яму трэба было там?» I, як толькі дзед прысеў на той палок, на якім я ляжаў, накрыты кажухом, я спытаўся:
— Дзед, а вы чаго на могілкі прыходзілі?
— Хэ, унучак, — крактануў дзед. I задумаўся. ІІотым, праз якую хвіліну, загаварыў, загаварыў наволі, неяк быццам нават трохі таямніча: — Я казаў ужо табе, што сам я ў твае гады маці сваю пахаваў. I не толькі маці, а і брата, сястру... Тыф пракляты, усю сям’ю нашу выкаціў... Адзін я астаўся. Успомнілася тое... Ну і... Пра цябе падумаў... I падаўся на могілкі — ведаў, дзе цябе шукаць трэба,— ты будзеш там, дзе матчына магіла...
— Адкуль вы гэта маглі ведаць? — здзівіўся я.— Бачылі, як ішоў на могілкі?
— Бачыць-то я не бачыў, а ведаць... Ведаць — ведаў. Я ж кажу, хапянуў я некалі гора. Ох хапянуў! I ў пастушках пахадзіць давялося, і ў парабках... Успомінаць — і то не хочацца таго, перажытага. Таму я і кажу табе: «Давай, унучак, хіба і жыві ў мяне. Я стары, ты малады. Весялей удвух. Бо сам падумай — што ты адзін у зямлянцы той сваёй рабіць будзеш, як зіму зімавацьмеш? А так — усё ж удвух. Адзін занядужае — другі на нагах... ІІасабляцьмем адзін аднаму...
Спадабалася мне тое, што гаварыў дзед, хоць і быў я не падрыхтаваны да таго.
— А з зямлянкаю, селішчам як жа будзе, калі буду я ў вас жыць? — спытаўся я з трывогаю ў дзеда.
— Якою зямлянкаю, якім селішчам?
— Ды нашым... маім,— не мог прывыкнуць, як і называць тое селішча, я.
— Го-о,— засмяяўся дзед, аж барада яго, доўгая, сівая, касмылямі, бо не расчэсвалася даўно, затраслася,— знайшоў пра што клапаціцца! Селішча хай другі хто займае,
хай там селіцца. А зямлянку... Калі яна нікому не трэба, на дровы разбяром. Во, зімою ў грубцы спалім, бо хто ж нам дроў прывязе, га?..
— А-а... — расчаравана выдыхнуў я.— А мне... Дзе я падзенуся, калі ад вас пайду?
— А навошта табе ад мяне куды хадзіць? Тут жыві. 1 зямлянка мая, і селішча, і сад твае. Бо я... Доўга не пражыву, унучак. Сваіх дачакаўся — і хвала Богу. Дый... Ці трэба табе ўсё тое? Ты ж не аседзішся на адным месцы, будзеш шукаць долі. I не ў Макранах, не. Паедзеш ты адсюль. Бо тут, на папялішчах, голадна, няўтульна і адзінока... Думай, як сёння нражыць. А заўтра... Відаць будзе, што рабіць... Дасць Бог дзень, дасць і клопат...
Дзед — веда.ма, стары чалавек! — глядзеў як у ваду. Бо і праўда ж — не набыўся доўга я ў сваёй вёсцы, у Макранах. Восень, зіму сяк-так перакідаліся з дзедам. А вясною... Зусім загаладалі.
— Хіба пайду я ў пастушкі,— сказаў я аднаго дня дзеду, калі зазелянела ўсё навокал, цёпла стала.— I вам лягчэй пракарміцца будзе, і я дармаедам на вашай шыі не сядзецьму.
Дзед доўга вохкаў, крактаў. 1 аднускаць мяне яму не хацелася, і трымаць ля сябе не было як... 1 ўсё ж, так і гэтак памеркаваўшы, дзед выправіў мяне ў дарогу. Нават праснак з апоінняй мукі спёк, у торбачку палажыў.
— Толькі, унучак, можа, на цягнік сядзь ды ад’едзься адсюль трохі. Бо блізка ў вёсках, хоць людзі і ёсцека, але кароў у іх няма. Што не спалілі, то паелі хрыцы. Калі ж табе не пашанцуе, не наймешся нідзе ці гаспадар нядобры трапіць, назад у Макраны вяртайся. Можа, якнебудзь выжывем, не памром. Шчаўе нарасце, а там — ягады, грыбы...
Дзед прытуліўся сваёю жорсткаю, што памяло, барадою да маёй шчакі, заплакаў...
He толькі дзеду мяне, але і мне дзеда таксама было шкада. Добры ён чалавек быў, чулы да людское бяды. Ды яму, як і многім у тыя гады, не пашанцавала. Ад Нямеччыны ён, гэтак жа як і мы с маці, уратаваўся — пайшоў быў чагось у мястэчка і там заначаваў. А вярнуўся назаўтра пад вечар у Макраны — папялішчы на месцы хат. Пабедаваў дзед ды ў лес, у партызаны. Там хамуты, вупраж правіў, а як вызваленне прыйшло — на селішча сваё вярнуўся, зямлянку ў садзе, які не ўвесь згарэў, зрабіў. He такую, як мы з маці, а амаль што хату — на два акны, са
столлю роўнаю і падлогай. У дзеда Антоня не было нікога з родных — жонку яго, Тэклю, спалілі немцы разам з іншымі старымі і калекамі, тымі, каго не хацелі ў Нямеччыну вывозіць. Дачкі ж дзве незамужнія, як дзед ні чакаў іх, так і не вярталіся з чужыны на сваё селішча...
Адзін, зноў я адзін...
3 Макранаў, роднай вёскі сваёй, пайшоў я ў суседнія Альшаны. 3 Альшанаў — у Слабаду. Са Слабады — у Рудню. 3 Рудні — у Забалоцце. Вёскі былі незнаёмыя, але яны мала чым розніліся, хіба толькі назвамі. А так ва ўсім астатнім былі падобныя — зямлянкі паабапал затравелых вуліц, сухія, абгарэлыя ствалы яблынь, ігруш, абваленыя каміны печаў, пазарастаныя палыном і бур’янам папялішчы на месцы колішніх хат. Людзі, нібы тыя мурашкі, капашыліся тут і там — перакопвалі рыдлёўкамі агароды, часалі бярвенне, снавалі зрубы. Пытаць у каго б там ні было, ці трэба пастушок, проста не паварочваўся язык, бо ніякай жыўнасці — ні кароў, ні свіней, ні нават курэй, нідзе паблізу не было відаць. Так, мінаючы вёску за вёскаю, дабраўся я да чыгункі. Пачакаў цягніка, які вёз кудысь гружаныя бярвеннем вагоны і які даволі доўга стаяў на станцыі, улучыў момант, калі нікога не было ля пуцей, залез на самы верх бярвенняў і лёг, стаіўся. Цягнік неўзабаве рушыў, і я паехаў насустрач пранізліваму ветру, які аж стругаў усяго мяне. Паехаў насустрач ветру і невядомасці. (Ух, аж цянер холадна, калоціць усяго, як згадаў тое!) А тут яшчэ навальніца надышла, сцябала цэлую гадзіну бізунамі ліўню. I маланкі раз-пораз вочы сляпілі, ляскаў, аж сэрца сціскалася ад жаху, гром. Вымак я і замёрз-замёрз. Да таго ж хацелася вельмі есці,— жывот да спіны падцягвала! — дзедаў праснак, ашчыпваючы на крошцы, я зжаваў яшчэ ў Слабадзе. I таму, як толькі на ней кай невядомай станцыі цягнік спыніўся, я ссунуўся з бя рвення, пайшоў шукаць, дзе б пагрэцца, абсушыцца. Трапіў я ў пачакальню вакзала. Пачакальня была невялікая, застаўленая драўлянымі канапамі. Ці то таму, што было яшчэ даволі рана, толькі-толькі пачынала світаць, ці то так чаго, але ў пачакальні не было людзей. Толькі спала, падклаўшы пад галаву абшарпаны гармонік, нейкая пажылая кабета. Спала на канапе, выцягнуўшы на ўсю даўжыню свае абутыя ў буркі ногі. Я пахадзіў па пачакальні, потым сеў у куточак на канапу. Mae крокі, мабыць, пачула
жанчына, бо раптам спыталася: «Гэта ты, Віця?» Я, памаўчаўшы, адказаў, што я не Віця, а Мііпа. «Міша? — здзівілася жанчына.— Хто ты такі, што яшчэ за Міша?» Давялося расказаць жанчыне, хто я, як і адкуль сюды трапіў. Жанчына ўзрадавалася. «А мяне Поляю зваць. Цётка Поля,— і жанчына паднялася з канапы, села, апусціўшы долу ногі.— Дык ты, кажаш, сірата. I, вядома ж, прагаладаўся, есці хочаш»,— не то сказала, не то спытала цётка. «Хачу»,— шчыра прызнаўся я. «То я цябе накармлю»,— і жанчына неяк няўпэўнена, вобмацкам дастала з-за гармоніка палатняную торбачку. «Вазьмі, пашукай, што тут ёсцека»,— сказала яна да мяне і адсунула ад сябе торбу. Толькі цяпер я здагадаўся, што за жанчына перада мною,— яна сляпая, ані нічога не бачыць; торба ж, якую дастала з-за гармоніка і падала мне,— жабрачая. Але, як кажуць, голад не цёгка. I я, счакаўшы хвіліну, падышоў бліжэй да цёткі, зазірнуў у торбу. У торбе былі кавалкі хлеба, вараная бульба і нават цененькія скрылікі сала. «Выбірай, што там лепшае, еш,— лагодна гаварыла між тым да мяне жанчына.— Я не скнара, сама па людзях кармлюся і з людзьмі ахвотна дзялюся тым, што маю».
Я выбраў у торбе акраец хлеба, скрылік сала, пачаў есці. Аж цяпло разлілося па ўсім маім целе, калі я пракаўтнуў жованы хлеб з салам. «Якая смаката! I ядуць жа людзі галоднаю вясноваю парою такое!» — падумаў. Я ж сала дый сапраўднага, заквашанага ў дзяжы і спечанага ў печы хлеба нават ужо і не помніў, калі еў. To з маці перабіваліся на выпадковай ядзе, то з дзедам Антонем зіму сядзелі на бульбе. Бульба ўранні, бульба ў абед, бульба ўвечары. To вараная, то печаная, то ўпрэлая. А потым і бульбы не стала...
«Цётка Поля, а тут, у вёсках, людзі добра жывуць?» — спытаў я, калі трохі пад’еў, прагнаў голад. «Розныя людзі, па-рознаму яны і жывуць. Адны добра, другія не вельмі. Як і ўсюды. А чаму ты пра гэта пытаеш?» — «Ды я хацеў бы за пастушка наняцца. Там, ля дамоўкі маёй, вёскі спалены ў вайну. Hi кароў, ні свіней ні ў кога няма. А тут як?» — «Тут таксама ёсцека спаленыя вёскі. А хоць вёскі і не спаленыя, то каровы не ў кожнай сям’і. Паліцаі, немцы пажэрлі. Ды пастушкі, вядома, людзям трэба. Толькі які з цябе пастушок? Ты ж і ростам, мабыць, не вельмі каб, і худы. А цяперашнім светам... Хто даверыць табе сваю карову? Навотнаму, чужому... А што, калі ты пагоніш карову не на пашу, а так куды ды збаёдаеш? А карова
ў вясковых людзей — вунь якое багацце. Ды яшчэ цяперашнім галодным часам...»
Я не думаў, што мне хтосьці можа не паверыць, пабаіцца даручыць пасвіць сваю карову. «Што вы гаворыце, цётка? Мяне абы кармілі... Дый куды я магу пагнаць тую карову, дзе магу яе збаёдаць?» — «Можа, ты нікуды яе і не пагоніш, не збаёдаеш. Але.ж чалавек так падумаць можа, як я кажу. Карова цяпер грошы вялікія каштуе, многія хацелі б мець сваю кароўку. Чула я — крадуць кароў. I з хлявоў выводзяць па начах, і з пашы таксама забіраюць. А ты ж дзіця. Прыйдуць мужчыны, скажуць: «Давай карову!» I што ты зробіш, абаронішся хіба? Дый навошта табе такая марока? Лепш са мною давай пойдзем. Я сляпая. To ты мяне вадзіцьмеш. Карміцьму я цябе, глядзецьму, як сына роднага. Чаравічкі табе куплю, штонікі, пінжачок... Трохі, праўда, сарамнавата па хатах людскіх жабракоў вадзіць, але ты на гэта не зважай. Я прывыкла — і сораму ніякага не ведаю. Бо ні ты, ні я не вінаватыя, што жыццё з намі так абышлося. Ты вось без бацькі, без маці астаўся. А я... Без вачэй. Жыць жа нам з чагось трэба? Я рада была б рабіць што-небудзь, зарабляць сабе на хлеб, як і ўсе людзі зарабляюць. А не магу, бо не бачу. I ты сілы ніякай яшчэ не маеш, каб жыць з працы рук сваіх. Доля спрагае нас разам с табою, і ты, Мішка, згаджайся, павер — ты са мною не прападзеш. Я за мамку табе буду. Калі, вядома, і ты да мяне добрым будзеш. A то ёсцека ў мяне хлопчык, ва ўдавы адной узяла, Віцька. Дзень-два паходзіць са мною — і ўцякае да маці. Тая адлупцуе яго, ён схаваецца. Прыйду я да ўдавы, зноў выправіць хлопца са мною. Дзень-два міне — хлопца няма. Абрыдла мне гэта, памяняла б павадыра. Сорамна, бачыце, яму жабрачку вадзіць. Ведаю — не вельмі добрая гэта работа, і мне самой іншы раз брыдка ў хату людскую заходзіць, прасіць чаго-небудзь. Але што мне рабіць, жыць з чаго? He прападаць жа з голаду?»
Што такое сорам — я мала тады думаў. Было б што есці, не галадаць бы... I не быць бы аднаму, жыць пры старэйшым. I клопату менш, і смялей, і весялей — «куды іголка, туды і нітка»...
3 цёткаю Поляю
Акрамя таго, што цётка Поля была сляпая, дык яшчэ і са сваімі гуморамі. Так, да прыкладу, яна не любіла
хадзіць з хаты ў хату па вёсках, бо, як прызнавалася, у вёсках давалі толькі хлеб, бульбу ды зрэдку скрылік сала.
— А мне грошы трэба... — казала яна.— Хатку сабе хачу агораць, каб пад старасць па чужых кутках не туляцца...
Таму цётка Поля трымалася бліжэй да вялікіх гарадоў. У святочныя і нядзельныя дні выбірала люднае месца, часцей за ўсё на базары, рассцілала хустку, сядала і спявала надрыўным голасам, падыгрываючы сама сабе на гармоніку, чуллівыя, як правіла, з трагічным канцом песні. Вядома, людзі, праходзячы міма, кідалі ў бляшаную конаўку няшчаснай манеты. У буднія ж дні мы з цёткаю Поляю дабіраліся да чыгуначнага вакзала, куплялі білет на пасажырскі поезд да бліжэйшай станцыі (без білета нельга было тады пранікнуць нават на перон), залазілі ў тамбур і, як толькі цягнік кранаўся, шнуравалі з вагона ў вагон: паперадзе з конаўкай у руках звычайна ішоў я, ззаду, за мною, спяваючы і падыгрываючы сама сабе на гармоніку, тупала цётка Поля.
Позабыт, позабройіен С молодых юных лет,—
пачынала цётка ІІоля.
Н остался снротою, Счастья-доля мне нет,— падхопліваў, цягнуў я сваім плаксівым, дзіцячым галаском. Людзей песня кранала, многія падымаліся са сваіх месцаў, кідалі ў конаўку хто дзве, хто тры, а хто і дзесяць, дваццаць капеек.
He абыходзілася і без прыкрасцей. Іншы раз нас затрымлівала міліцыя, ссаджвала з цягніка, вяла ў аддзяленне, запісвала, хто мы, адкуль і чаго раптам жабруем. Але тады, у пасляваенныя гады, такіх, як мы, было многа, займацца намі асабліва нікому не хацелася. I нас выпускалі.
Сабраныя грошы цётка Поля не траціла, берагла кожную капейку.
— Хатку мне трэба агораць,— паўтарала яна як не штодзень.— He вечна ж пабірацца. Жыць жа па-людску хочацца, хоць і сляпая я...
— А чаму вы, цётка, сляпая? — спытаў я аднойчы ў цёткі Полі.
— Гэ, хлопчык,— адказала неахвотна, з сумам цётка
ІІоля.— У вайну гэта... Ты бе.з маці, бацькі астаўся. А я... Без мужа свайго.. Без дзетак... I без вачэй...
I цётка расказала, як яна разам з іншымі людзьмі іхняе невялікае прылеснае вёсачкі хавалася ў лазняках і яе злавілі карнікі.
— 1 каб жа адну мяне. А то ж і мужа майго Лявона, і дзетак — Васілька і Клаву — палавілі. Немцам трэба было ехаць па дарозе, а дарога была замініравана. I каб не падарвацца самім на мінах, яны загадалі паперадзе іх ісці нашай сям’і. I не проста так ісці, а цягнуць за сабою бароны... Бароны з мяшкамі камення. Што было рабіць? Адмовіцца — настраляюць... А так надзея нейкая аставалася. А раптам няма на дарозе мін, раптам паможа Бог, не падарвёмся... Барон дзве было. У адну ўпрогся Лявон з Клаваю, у другую я з Васільком. I пайшлі мы па дарозе, пацягнулі бароны. Лявон з Клаваю трохі паперадзе, я з Васільком ззаду ад іх. Ведаеш, як у сне тое было, ідзеш — і нагу ставіць баішся, думаеш — вось, вось дзе яна, тая міна...
Міна была ля самай грэблі, там, дзе ніхто ўжо і не спадзяваўся, што яна можа быць. і зачапіла яе Лявонава барана — цёткі ІІолі мужа! Міна была, як пасля казалі, вялікая, сучрацьтанкавая... Што асталося ад мужа, дачкі і сына — яна, цётка Поля, не бачыла...
...Падабралі цётку ІІолю партызаны. Занеслі на насілках у лагер, выхадзілі, выгаілі. Але зрок вярнуць так і не ўдалося...
— 3 тых дзён я і пакутую... Адна... Без мужа... Без дзяцей... I без вачэй... — расказвала, скрухліва ківаючы галавою, цётка Поля.— Каб хоць хата была цэлая... A то ж і яе спанялілі прыблуды, каб ім, дай Бог, нікому дабра і на тым свеце не было. I хату не адну нашу спапялілі, а і вёску ўсю... ІІасля, як вызваленне прыйшло, людзі з лесу павярталіся. Хто ўзяўся селішча сваё да ладу да водзіць, а хто ў горад падаўся. Ну, а мне што было рабіць? Жыць жа з нечага трэба... От я на гармоніку граць навучы лася ды і валачуся па свеце... Сёння тут, заўтра... 1 сама не ведаю, дзе буду, куды яадамся заўтра. Як птушка тая без кубла свайго...
Іван Іванавіч
3 цёткаю Поляю я прахадзіў з базару на бараз, з вагона ў вагон усё лета. Галадаць не даводзілася — яды хапала. А вось што да адзежы, то цётка нічога мне так і не купі-
ла — ні чаравічак, ні штонікаў, ні пінжачка. У цёткі тут быў, як потым я даведаўся, свой разлік.
— Калі цябе апрануць добра, абуць на ногі чаравікі, то... Які ж ты жабрак? Выходзіць, не так бедна нам жывецца, калі мы апранаемся не горш ад людзей... — гаварыла цётка Поля, калі я напамінаў ёй пра абяцанае.
I не купляла мне нічога.
— Дык я ж, цётка, абнасіўся зусім,— казаў я іншы раз цётцы,— Шкада, што вы не бачыце. Ашмоцце на мне адно, сорамна на вочы людзям паказвацца...
— To гэта ж... Ты шкадобу ў людзей выклікаеш. Яны шчадрэйшыя робяцца, лепш нам даюць...
Але мне ад людской шчадроты ані не перападала. Усе грошы, да капеечкі, забірала цётка Ноля. Мяняла іх у магазінах на большыя, завязвала ў хустачку і хавала за пазуху. I гэтая, як спачатку здавалася мне, ашчаднасць была не чым іншым, а, як потым я здагадаўся, звычайнай прагавітасцю, сквапнасцю, бо ўзяць у цёткі Полі грошай, нават выпіць шклянку морсу было нельга.
— I звычайнай вады папіць можна,— казала яна, калі мы праходзілі міма ларка, дзе прадавалі розныя прысмакі, і я прасіў купіць мне шклянку морсу.— He салодкая, праўда, але ж і грошай плаціць не трэба, дармовая вада...
Ніколі цётка не вадзіла мяне і ў сталоўку, каб палюдску паесці. Еш тое, што даюць людзі. А людзі не ўсе давалі добрае, было, што давалі і нясвежае, пракіслае. I тады ў мяне балеў вельмі ж жывот, a то і брала на ваніты...
За лета я падрос, штонікі, якія пашыла мне з нямецкай плашчпалаткі яшчэ мая маці, даставалі толькі каленяў. 1, вядома ж, я паразумнеў, пачынаў цяпер здагадвацца, чаму ад цёткі Полі ўцякаў мой паііярэднік-правадыр Віця. He любіла цётка Ноля нікога, асабліва тых, каго абышла бокам вайна, хто быў дужы, мог усё рабіць і бачыць.
— Гэта мяне адну не пашкадаваў Бог, усё ад мяне забраў. Хату, сям’ю, вочы... А другіх... Другія жывуць у дастатку, у іх усё ёсцека! Для іх і вайна не вайна...— казала яна з нейкай як бы злосцю,— асабліва калі трапляла ў забягалаўку, напівалася так, што хоць ты яе пасярод вуліцы кідай. Тады яна лаяла ўсіх і за ўсё, за што толькі можна лаяць. I была непаслухмяная, брыдкая — мацюкалася, зусім як мужчына, не ішла туды, куды я яе вёў, плакала, успамінала свайго мужа Лявона, дзетак — Клаву і Васілька...
Неяк, калі мы пасля чарговай цётчынай п’янкі ішлі, брудныя, недаспаныя, па вёсцы (звалася тая вёска Баронькі), нас запыніў вельмі інтэлігентны, апрануты ў цёмнасіні фабрычны касцюм дзядзька.
— Шаноўная... He ведаю, як вас і назваць,— звярнуўся ён да цёткі ІІолі,— скажыце, гэта ваш сын з вамі хо дзіць? — і ўважліва паглядзеў сваімі добрымі карымі вачыма на мяне.
— А што? — насцярожылася цётка Поля.
— А тое, што дзіцяці догляд трэба... Нават калі яно і чужое, няроднае вам. Ссох хлопец зусім, што таран, і амаль голы...
— To вы б памаглі і накарміць яго, і адзець,— сказала, як звычайна ў такіх выпадках казала, цётка Поля.
— Каб жа я ведаў, што тое, што я дам, нападзе хлопцу... Але я не ўпэўнены ў гэтым.
I чалавек, падышоўшы да мяне бліжэй, падміргнуў, сказаў:
— Верасень хутка, заняткі ў школе пачынаюцца. Ты хочаш вучыцца?
Вучыцца ў школе я, вядома, хацеў. Але як, як было гэта зрабіць?
Цётка ІІоля непрыкметна таўханула мяне рукою, маўляў, не стой, ідзі, не траць дарэмна часу. Але я не зрушыўся з месца, стаяў, не зводзіў вачэй з незнаёмага і, як мне падалося, добрага чалавека, думаў, што яму адказаць.
— Дык я ж... — урэшце з цяжкасцю вымавіў я.— Я ж увесь час... To тут, то там...
— Я таму і кажу,— вёў сваё чалавек,— каб ты жыў на адным месцы, у школу хадзіў. У нас, у вёсцы, ёсць дом для сірот. Калі хочаш — аставайся, прымем...
Цяпер цётка Поля не вытрымала — балюча таўханула мне кулаком у бок.
— Ідзі, ідзі... Хопіць глупства слухаць. Нехта цябе от так ні за што ні пра што прыме ў гэты дом, нехта цябе карміцьме, дармаеда, садзявацьме, вучыцьме.— I ўжо да таго чалавека: — He збівай хлопца з тропу, у цябе сваё жыццё, у нас — сваё...
— А ты, кабета, глядзі, бо да адказнасці прыцягнуць можам, што хлопца пры сабе трымаеш, жабраваць яго вучыш. Да слова, і табе ў інтэрнат трэба ўладкоўвацца...
— Сама ведаю, што мне трэба, а чаго не трэба,— агрызнулася цётка.
Мы пайшлі далей па вуліцы сваёй дарогай, а чалавек,
пастаяўшы, найшоў таксама сваёй дарогай. Толькі наўздагон крыкнуў мне:
— Калі вучыцца хочаш, прыходзь у наш дзетдом, пашукай Івана Іванавіча. Гэта буду я, дырэктар...
Больш у той вёсцы мы не заходзілі ні да каго ў хату. Цётка Поля раптам успомніла, што заўтра нядзеля і трэба сядаць на цягнік, ехаць на базар, і заспяшалася на станцыю. Дарогаю ж яна бубнела, бубнела:
— Дабрадзей, знайшоўся. Ведаю я гэтых дабрадзеяў. I што такое дзіцячы дом, інтэрнат, таксама ведаю. Hi табе паесці ўволю, ні табе паспаць... Кожны камандуе: «Ідзі туды, рабі тое!» Ведаю я гэта... А так... Мы вольныя, як птушкі. Хочам — адпачываем, хочам — на хатах ходзім, хочам — па вагонах. Над намі начальніка няма, што заманецца, тое і робім. Вось дабяромся да базару, пастарцуем — і я куплю табе штонікі, пінжачок, чаравічкі. He слухай толькі ты нікога, лепш, як са мною, табе нідзе і ні з кім не будзе.
Вядома, ніякіх штонікаў, пінжачка і чаравічкаў цётка Поля мне на базары не купіла. I не думала нават купляць. Дый каб купіла, наўрад ці астаўся б я з ёю ў павадырах пасля ўсяго таго, што пачуў ад добрага чалавека — Івана Іванавіча. Тыя словы, што сказаў ён пра дзіцячы дом, пра школу, не выходзілі ў мяне з галавы. I, праблукаўшы з цёткаю Поляю яшчэ з тыдзень, я неяк аднаго дня сказаў ёй:
— А ўсё ж, цётка Ноля, я пакіну вас, паеду ў тую вёску, дзе дзіцячы дом.
— Во дурное дзіця,— ускіпела цётка Поля.— Наслухаўся казак і паверыў. Каму? Выпадковаму чалавеку. Ды на якое ліха ты яму здаўся, будзе цябе нехта так ні за што ні пра што карміць, садзяваць, вучыць?
— Усе адно вы, цётка, мяне не адгаворыце,— гэты раз я быў рашучы.— Я паеду. I сказаў вам пра гэта, каб вы ведалі, не клялі мяне. Давяду вас да станцыі— і паеду. Адзінае, што я прашу,— купіце мне білет.
— Білета ён захацеў? А дулі не хочаш? — аж запырскала слінаю ад злосці цётка Поля.
Да станцыі мы дайшлі разам. А там... Там я пакінуў цётку Нолю, развітаўся з ёю назаўсёды!
1 хоць кляла яна мяне з апошніх слоў і не дала нават рубля на білет, я не крыўдаваў,— чалавека ж не пераробіш, не зменіш, які ён урадзіўся, такі, мабыць, і будзе.
У той жа дзень я сяк-так пранік разам з іншымі людзь-
мі на перон, папрасіўся ў правадніка, каб ён пусціў мяне ў вагон. Расказаў яму шчыра, хто я і куды хачу ехаць, і ён наверыў мне, дазволіў сесці ў сваю службоўку...
Дзіцячы дом
Аднак жа, што я каторы ўжо дзень пішу? Успаміны? He, не ўспаміны. Проста мне хочацца нагадаць сваё мінулае, зрабіць для сябе сякія-такія высновы, прааналізаваць, калі можна так сказаць, тое, што мною бачылася, перажылося, перадумалася. А што я пакуль больш успамінаю, чым аналізую, дык гэта, мабыць, і правільна, бо ў тым узросце я на свет глядзеў шырока адкрытымі вачыма, бачыў усё, што траплялася, запамінаў і менш за ўсё абдумваў убачанае, рабіў вывады. Мне даводзілася жыць як набяжыць. I я так жыў. Дый якія вывады я мог тады зрабіць? Дзед Антонь сказаў: «Жыві ў мяне». I я жыў, пакуль можна было жыць. Цётка Поля прапанавала: «Хадзем са мною старцаваць». I я... Найшоў. Быць самім сабою, самастойна нешта рабіць я тады не мог. Мне трэба было слухацца чужое волі, рабіць тое, што загадвалі рабіць, словам, быць ніткаю — «куды іголка, туды і нітка»... Як можна жыць па-другому, я нават не ўяўляў, не мог і думаць, што можна жыць па-другому, інакш. I калі сустрэўся на маёй дарозе Іван Іванавіч і сказаў, што можна жыць не так, як жыву, я... паверыў Івану Іванавічу, пакінуў цётку Полю. Гэта было вялікае шчасце, як цяпер я разумею, стрэцца з такім чалавекам, якім быў Іван Іванавіч. Як ён любіў дзяцей! Меў жонку, меў сваіх двух сыноў, але з намі, дзетдомаўцамі, не расставаўся — мы былі таксама яго дзеці. Ён, ведаючы, што мы — сіроты, стараўся замяніць нам і бацьку і маці, і яму, трэба сказаць, гэта ўдавалася. Іван Іванавіч не пакідаў нас, пакуль мы не клаліся ў пасцелі і не засыналі. ІІрыходзіў жа ў інтэрнат ён раненька, калі мы яшчэ спалі. Ён і снедаў разам з намі, абедаў і вячэраў. Што ядзім мы, тое есць і ён. I калі хто з нас не мог падняцца з ложка — захварэў, ён быў за няньку, ён выклікаў доктара, ён даваў лекі, ён сачыў за хворым, кожным яго крокам, аж пакуль хворы не ачуньваў, не станавіўся зноў на ногі. Наш дзіцячы дом быў невялікі, мы не мелі сваёй школы, вучыліся разам з тымі дзецьмі, у якіх жывыя былі бацькі. 1 Івана Іванавіча гэта турбавала, ён часта заходзіў у школу, гаварыў з дырэктарам, настаўнікамі, прасіў, каб яны, як любіў паўтараць Іван Іванавіч, адносіліся да нас, сірот, «добра і яшчэ крышачку лепш».
— Разумееце, гэта дзеці вайны,— казаў ён, па звычцы ківаючы вялікім указальным пальцам.— I вашы, і мае дзеці маглі астацца такімі ж сіротамі. Нам пашанцавала. Але ж магло і не пашанцаваць. Таму і прашу вас — помніце гэта і адносцеся да гэтых дзяцей добра і яшчэ крышачку лепш. Хай не адчуваюць яны сябе сіротамі, хай растуць такія ж жыццярадасныя, вясёлыя, як і ўсе дзеці. Яны, дзеці — наша будучыня! Ад таго, як мы выхаваем іх, залежыць наша заўтра.
I настаўнікі слухаліся Івана Іванавіча. Нават калі хто з нас парушаў дысцыпліну ці не вывучваў урока, не спяшаліся караць, ставіць двойкі. I гэтая дабрыня, клопат падбадзёрвалі нас, мы імкнуліся адказваць на ўвагу — увагай, на дабрыню — дабрынёю.
Акрамя таго, што мы вучыліся ў школе, мы яшчэ шмат і працавалі — самі прыбіралі ў тых пакоях, дзе жылі, памагалі кухарцы на кухні, рэзалі і калолі дровы. Было ў нас і сваё поле, дзе мы сеялі бульбу, агуркі, садзілі капусту, моркву, іншую гародніну. Вясною, летам і ўвосень мы шчыравалі на полі — палолі, акопвалі, збіралі ўраджай. Час ад часу Іван Іванавіч вазіў нас на экскурсіі — то ў Мінск, то ў Маскву, то ў Ленінград. I рабіў гэта не так, як робяць некаторыя, дзелячы дзяцей на лепшых і на горшых. Лепшым — усё, горшым — нічога. Для Івана Іванавіча ўсе дзеці былі роўныя. Вучыцца хтосьці лепей? Дык у яго, можа, задаткі на гэта большыя. А другі вучыцца горш, але затое лепш паказвае сябе ў працы, у спорце. Кожнаму сваё, у кожнага свае здольнасці і магчымасці. I важна выявіць гэтыя здольнасці, знайсці тое, у чым сябе кожны можа найлепш паказаць. Адзін — на полі, другі — на кухні, трэці — у вучобе, чацвёрты — у самадзейнасці, пяты — яшчэ ў чым. Словам, у нас у дзіцячым доме кожны ў нечым перамагаў другіх, а ў нечым адставаў, даваў магчымасць быць наперадзе іншым. У Івана Іванавіча не было любімчыкаў, для яго мы ўсе былі дзеці, адна сям’я. Калі ў нас чаго не хапала, ён прыносіў тое нам з дому. Іншы раз нават сваю зарплату выдаткоўваў на нас — купляў то каму кашулю, то каму касцюмчык, чаравікі, бо гады тыя былі цяжкія, такіх, як мы, хапала, і не заўсёды ўсё можна было выпісаць, прывезці. Іван Іванавіч ездзіў у раён, абіваў парогі сельсавецкага і калгаснага начальства — трэба было дбаць не толькі пра тое, каб мы не мерзлі ўзімку, але і чым нас накарміць, у што апрануць. Як цяпер я разумею, нялёгка давалася Івану Іванавічу ўсё тое, што
мы мелі. Неаднойчы, вярнуўшыся з раёна ці сельсавета, ён падоўгу трымаўся рукамі за грудзі, дзе было сэрца. I хоць знешне заўсёды Іван Іванавіч быў спакойны, не выяўляў сваёй узбуджанасці ці незадаволенасці, бачылі мы, адчувалі: настрой у Івана Іванавіча не той, не той, што быў гадзіну ці дзве назад.
Неяк напрадвесні — я тады хадзіў ужо ў шосты клас — Іван Іванавіч паехаў у раён і не вяртаўся, мусіць, сутак трое. Калі ж ён паявіўся зноў у нашым інтэрнаце, мы не пазналі яго — такі ён зрабіўся худы, нейкі белы. Сабраўшы ўсіх нас у сталоўку — сталоўка ў нас была і за клуб, і за хату-чатыльню, у ёй мы праводзілі свае сходы і абмеркаванні,— ён аб’явіў, што наш дзіцячы дом будзе днямі ліквідаваны.
— Я хадзіў па начальству, стараўся даказаць, што ліквідоўваць наш дом не трэба. Мяне не паслухаліся. Можа быць, і правільна, што не паслухаліся. Ёсць дамы лепшыя, з добрай базай, з выхавацелямі, сваёй школай. Так што...
Ён не дагаварыў, схапіўся рукамі за грудзі, млява асунуўся на падлогу...
Старэйшыя з нас кінуліся да Івана Іванавіча, далі яму вады, вывелі на свежае паветра. Прыбег наш дзетдомаўскі доктар, запрог каня, павёз Івана Іванавіча ў бальніцу.
Ноч тую ніхто ў нашым інтэрнаце не спаў. Усіх клапаціла і нечаканая хвароба Івана Іванавіча, і тая навіна, што прывёз ён з раёна. «Што значыць ліквідаваць наш дом? А дзе падзенемся мы, куды нас накіруюць? Усіх разам ці пашлюць таго туды, а таго зусім у іншае месца?..»
Уранні наш дом наведала сумная вестка — памёр Іван Іванавіч...
Праз дзень мы хавалі Івана Іванавіча, ішлі ўсім дзетдомам за дамавінай, якую вёз наш дзетдомаўскі конь Гарвась на вясковыя могілкі. Ішлі і плакалі. Плакалі, бо расставаліся, расставаліся навечна з родным, дарагім нам чалавекам...
А яшчэ праз нейкі тыдзень у самае вясновае разводдзе мы развітваліся і адзін з адным, і з нашым утульным драўляным домам, што стаяў наводшыбе вёскі,— мы, выхаванцы Івана Іванавіча, раз’язджаліся ў розныя гарады, па розных дзіцячых дамах...
Новы дзіцячы дом
Можа, каму з былых маіх аднакашнікаў і пашанцавала. Толькі не мне. Да новага дзіцячага дома я так і не прывык. He прывык, мусіць, таму, што новы дзіцячы дом быў у горадзе, у камяніцы, а я дагэтуль рос у вёсцы, на волі і прасторы. Дый дысцыпліна ў новым дзіцячым доме была даволі суровая. За розныя парушэнні каралі — нрымушалі мыць калідоры, пакідалі на ноч без яды, нават садзілі ў цёмны клас. Выхаванцы дзяліліся на здольных і няздольных, любімых і нелюбімых; адным дазвалялася маляваць, чытаць, спяваць і танцаваць у розных самадзейных гуртках, другіх пасылалі толькі падсабляць на кухню, рэзаць дровы, падмятаць двор, зграбаць снег. Дырэктар, выхавацелі былі не такія, як у Бароньках, а нейкія нервовыя, няласкавыя. Як толькі што зробіш не па-іхняму — крычаць, сварацца.
— Эй, ты што гэта! Цябе, дармаеда, кормяць, даглядаюць, а ты...
I пайшло, пайшло... Стой, толькі слухай!
Аднойчы ўвечары ў нашым доме пагасла святло. Я выбег на калідор і трэба ж — патрапіў на вочы дырэктару, ІІятру Раманавічу.
— Эй! — крыкнуў да мяне дырэктар. (Як каго зваць з выхаванцаў, ён не запамінаў, не стараўся нават запамінаць.) — Злазь у каробку, паглядзі, можа, пробкі перагарэлі.
Я тады надта ж баяўся электрычнага току. Дакрануцца да лямпачкі ці да разеткі, нават калі быў выключаны ток, для меня было вышэй маіх сіл. А тут лезці ў каробку, правяраць пробкі... Ды яшчэ калі — на вуліцы ж шугала навальніца, бухаў раз-пораз гром, аж сляпілі вочы галлістыя пісягі маланак. I я сказаў, прызнаўся дырэктару:
— Я баюся.
— Чаго ты баішся! — абурыўся, аж затупаў ботамі — ён заўсёды хадзіў у фрэнчы, галіфэ і ботах — дырэктар.— Загінуць? Ну дык калі і загінеш, страта невялікая. Плакаць па табе няма каму...
Я, вядома, выканаў загад дырэктара, палез у каробку, выкруціў перагарэлыя пробкі, на іх месца паставіў новыя. Але дырэктаравы словы ўрэзаліся на ўсё жыццё ў памяць. «Значыцца, я не такі, як усе дзеці. Шкадаваць мяне, аплакваць няма каму. Я адзін. Mary жыць, магу загінуць, болі ці радасці гэтым я нікому не прынясу...»
Дырэктаравы словы я ўзяў вельмі ж блізка да сэрца.
Яны не выходзілі ў мяне з галавы. I сам дырэктар, і выха вацелі, і настаўнікі, і ўсе людзі, што акружалі мяне, неяк набляклі ў вачах, парабіліся чужымі, нямілымі мне. Дзе б я ні быў, ніколі не хацелася вяртацца назад у новы мой дзіцячы дом. 1 калі здаў экзамены за сем класаў, я наважыўся як найхутчэй паехаць з гарадка. Выбіраць, куды ехаць, не даводзілася — абы паехаць, абы не быць у нялюбым дзіцячым доме. Ад таго гарадка, дзе амаль у самым цэнтры ўзвышаўся будынак нашага новага дзіцячага дома, зусім непадалёку — кіламетраў, мусіць, за дваццаць — быў абласны горад. У ім, тым горадзе, сярод іншых навучальных устаноў працавала і ііедвучылішча. Туды, у педвучылішча, я і паслаў заяву і дакументы — а раптам паступлю?
У педвучылішчы
Мне пашанцавала — я добра здаў уступныя экзамены, мяне залічылі на першы курс педвучылішча. Давялося прывыкаць да самастойнага жыцця. А гэта не так і лёгка. Стыпендыі, якую мне давалі, не хапала і на паўмесяца. А трэба ж было дбаць і пра адзенне, хацелася хоць зрэдку схадзіць у кіно. Добра, што не адзін я такі быў. Разам са мною ў недвучылішчы навучаліся і іншыя дзетдомаўцы, а таксама і хлопцы з вёсак, каму не хапала за што жыць. 1 вось, каб неяк зводзіць канцы з канцамі, прылаўчыліся мы хадзіць на чыгуначную станцыю разгружаці. вагоны. He наспіш ноч — глядзіш, дзесятка, a то і дзве ў кішэні. Праўда, пасля начной працы не сядзелася на лекцыях, цягнула, нібы магнітам, схіліць галаву, заснуць.
Клапаціла, не давала спакойна жыць і яшчэ адно. Недзе ці не на трэцім курсе я зразумеў: педагога, пры ўсім маім жаданні, з мяне не выйдзе. Каб быць педагогам, трэба цярплівасць, вытрымка. Да таго ж дзень у дзень, год у год паўтараць амаль адно і тое ж, хай сабе кожны раз і новым вучням. Гэта было не на мне. Я не мог доўга быць на адным месцы, прагнуў адкрываць кожны дзень, кожную гадзіну нешта новае і новае. Прачнулася, загаварыла ў мяня няйнакш бацькава цыганская кроў. Яшчэ я заўважыў, што не магу доўга з кім бы там ні было быць, сябраваць. Я надта хутка расчароўваўся ў людзях, бачыў у іх не толькі добрае, але і дрэннае, тое, што некаторыя настойліва хавалі. Прычым дрэннае, тое, што мне не падабалася, засланяла добрае. Дзіўна, але я не мог проста ў вочы
сказаць чалавеку, што мне ў ім не падабаецца. 1 хоць да мяне гарнуліся аднакурснікі і аднакурсніцы, але я... Усяляк пазбягаў іх шумных кампаній і зборышчаў, шукаў адзіноты. Выйду, бывала, у парк — ён быў каля саменькага Сожа, вялізны, стары, яшчэ графскі, з дрэвамі ў некалькі абхватаў, птушыным граем і думнай цішынёй, сяду дзенебудзь і праседжу цэлы дзень. A то яшчэ — пайду ў бібліятэку, вазьму кнігу — не па праграме, а так, для душы — і чытаю, чытаю... У кнігах я знаходзіў шмат самых розных, часам вельмі супярэчлівых думак, сачыў за жыццём людзей, мне невядомых, хваляваўся, радаваўся і злаваўся. Mae ж равеснікі тым часам хадзілі ў кіно, хлопцы падлабуньваліся да дзяўчат. Усё часцей і часцей я сустракаў на калідорах у інтэрнаце ці на вуліцы знаёмыя мне парачкі. I толькі я жыў не зразумелым нікому, сваім жыццём. Я ўсё больш і больш аддаляўся нават ад тых сваіх аднакурснікаў, з якімі быў нядаўна блізкі. Раней на канікулы я ездзіў у дзіцячы дом, разоў колькі наведваў сваіх аднакурснікаў у вёсках. Цяпер і гэтага я не рабіў. На канікулах я аставаўся ў горадзе, хадзіў у бібліятэку, у парк ці ўладкоўваўся куды-небудзь на працу. Я бачыў — навокал ішло жыццё, адно нараджалася, другое памірала, знікала. Зямля залечвала раны вайны, на месцы спаленых вёсак і разбураных дамоў узнікалі новыя вёскі, новыя дамы. Людзі шукалі і знаходзілі тых, хто згубіўся ў ліхалецце, у вайну. Паспрабаваў і я пашукаць свайго бацьку. Напісаў некалькі пісем у Маскву, Мінск, нотым аднаго лета паехаў у тую вёску, дзе я нарадзіўся, жыў,— у Макраны. Вёскі сваёй я, вядома, не пазнаў — так яна змянілася, разбудавалася. Зніклі абгарэлыя платы, дрэвы, не было нідзе відаць і зямлянак. Усюды, куды ні паглядзіш, смалістыя, на пяць-сем акон дамы, маладыя, зялёныя сады. Там, дзе некалі, адразу пасля вайны, пасяліліся былі мы з маці, таксама стаяў дом — вялікі, прасторны, крыты залацістаю гонтаю. Я паспрабаваў быў папытацца, дзе цяпер дзед Антонь. I пачуў ад людзей, што дзеда Антоня даўно няма ўжо на гэтым свеце, ён памёр не то ў сорак сёмым, не то ў сорак восьмым годзе. Мяне ж самога ніхто не помніў, а калі я казаў, чый сын, вяскоўцы здзіўляліся: «Глядзі ты, які вымахаў!» Пра бацьку майго ў вёсцы нічога не чулі. Ва ўсякім выпадку, сам ён не абзываўся, не пісаў нікому пісем. I не прыязджаў. 1 я, паблукаўшы па вёсцы, пагаманіўшы з людзьмі, адчуў сябе і тут, у сваёй вёсцы, надта ж адзінока і сумна. Нават паабедаць, пераначаваць і то
мне не было ў каго. Адвячоркам, калі гналі з пашы кароў, я пакінуў Макраны, пабраўся назад на станцыю. I з таго часу больш туды так ні разу і не наведваўся. Хоць, адчуваю, трэба было наведвацца. Калі не часта, дык хоць зрэдку.
Тады, у тыя гады, трапілася мне на вочы кніжачка адна. Называлася яна «Афарызмы жыццёвае мудрасці». Гэта потым я даведаўся, хто аўтар кніжачкі. Тады ж прозвішча аўтара мне мала што гаварыла. Дый цяпер не зусім дасведчаным людзям гэтае прозвішча мала што скажа — Артур Шапенгаўэр. Кніжачку я прачытаў і раз, і два, і тры. Спадабалася яна мне. Мо таму, што адпавядала майму настрою, маім думкам. I яшчэ — кніжачка вучыла чалавека, як яму жыць, каб быць шчаслівым. У кніжачцы было вельмі шмат парад, а найгалоўнейшая з іх — не прыслухацца да таго, што гавораць пра цябе людзі, уцякаць ад іх, старацца як мага больш быць аднаму, сам-насам са сваімі думкамі, настроем. I не хацець многага, абмяжоўвацца тым, што маеш. Берагчы ж трэба толькі адно — здароўе. Якраз ад здароўя і залежыць шчасце чалавека. Ды яшчэ ад таго, што носіш ты ў галаве сваёй, сэрцы. Даведаўшыся, што кніжачку гэтую напісаў філосаф, я загарэўся: «Буду і я філосафам!»
На апошніх курсах педвучылішча я стараўся з усіх сіл, каб вучыцца на «выдатна», трапіць у тыя пяць працэнтаў, што мелі права не ехаць працаваць у школу, а адразу ж падавацца вучыцца далей — у вышэйшыя навучальныя ўстановы. I я такі дамогся свайго — педвучылішча закончыў на «выдатна». I, вядома ж, падаўся ў філосафы, ва універсітэт.
Я — студэнт-філосаф
Вучыцца ва універсітэце куды лягчэй, чым у педвучылішчы. Паўгода ніхто ў цябе не пытае, што ты робіш,— хочаш зубры што-небудзь, чытай, хочаш спі, гуляй. Пасядзеў на лекцыях гадзін шэсць-восем — і ты вольны. Да таго ж і стыпендыя ніштаватая. Праўда, без ніякай дапамогі і на яе не вельмі раскашуешся. А трэба ж і адзенне самому сабе купіць, і абутак. Дый жыць у Мінску значна цяжэй, чым у меншых гарадах. На праезд і то ўга колькі грошай трэба. Праедзь з Нямігі да універсітэта, з універсітэта да бібліятэкі, з бібліятэкі да сталоўкі, са сталоўкі зноў ва універсітэт ці ў бібліятэку... Хадзіць жа разгружаць
вагоны на чыгуначную станцыю таксама было няёмка. Якніяк, а студэнт вышэйшай навучальнай установы, філосаф. I галадаць таксама не хацелася. Каб мець капейку, налаўчыўся я патроху прыгандлёўваць. Іду па горадзе, бачу каля магазіна ці ў магазіне — чарга выстрайваецца. Я таксама ў чаргу стану. Куплю, што прадаюць. А тады, як разбяруць тое, што прадавалі, дастану купленае і перапрадам. Маўляў, купіў вось, ды не падышло. А каб выгада нейкая была — цану большую назаву. Глядзіш — і паабедаць можна. Неяк, валэндаючыся без дай прычыны па горадзе, зазірнуў я ў букіністычны магазін. Выпадкова. Дзесяткі, сотні разоў праходзіў міма, a то ўзяў ды шуснуў у дзверы. I аж рот разявіў — ад кніжак гнуліся паліцы. I якіх — не толькі новых, але і старых, у скураных пераплётах, з залатым абрэзам і цісненнем. Пагартаў я некаторыя з гэтых кніг, дзве ці тры купіў. У яакоі ў інтэрнаце пачытаў іх. Але трымаць пры сабе не захацеў. Дый трэба былі грошы. Панёс я тыя кнігі назад у букіністычны магазін. Кнігі прынялі, але заплацілі за іх менш, чым я плаціў, купляючы.
— Гэта чаму ж так? — разгубіўся я.
— А мы бяром дваццаць працэнтаў камісійных,— адказалі мне.
— Дык я ж нічога з кнігамі не рабіў. Толькі прачытаў. Дык за гэта ўтрымліваць дваццаць працэнтаў?
Але вярнуць свае грошы, як я ні намагаўся, мне не ўдалося.
Маю спрэчку з тавараведам-прыёмшчыцай чуў барадаты дзяцюк, які тоўкся немаведама чаго ля прыёмнага акна. Калі я, узяўшы квітанцыю, накіраваўся да касы, ён аклікнуў мяне.
— Галава! — сказаў ён і пакруціў ля скроні пальцам.— Навошта сварыцца? Хацелі вярнуць грошы, то трэба было цану сцерці... I вам бы... Далі, колькі б запрасілі. План жа. I па продажу і па скупцы. He толькі б свае грошы вярнулі, а яшчэ навар мелі б...
Словы невядомага дзецюка ўпалі не на камень. Атрымаўшы стыпендыю, я зайшоў у букіністычны магазін, набраў цэлую сумку кніжак. Каторыя прачытаў, а каторыя нават не пагартаў. Цэны ж, пастаўленыя на апошніх старонках кніг, акуратненька павыціраў. Дзён праз колькі некаторыя з купленых кагадзе кніг я занёс зноў у букіністычны магазін. Жульніцтва маё адразу ж выкрылі, я пачырванеў, але тым не менш меў «навар». I гэта мяне
натхніла. Я ўсё часцей і часцей начаў заходзіць у букіністычны магазін, купляў старыя кнігі, а потым, выцершы цану, праз тыдзень-другі нёс іх зноў здаваць. Потым ужо, думаючы пра тое, чаму таваравед-нрыёмшчыца мяне не адвадзіла такое рабіць, а нібыта натхняла, я зразумеў пра... Але не, не трэба забягаць наперад. Лепш выкладаць усё па парадку. Словам, хутка таваравед-прыёмшчыца ведала мяне, я — яе. Яна іншы раз прасіла, каб я вынес з яе баковачкі кнігі на прылавак, прапаноўвала мне, што купіць. A то — і давала адрас уладальніка бібліятэкі, які хацеў сеё-тое прадаць са сваіх кніг. Я ехаў, купляў кнігі. Тавараведу-прыёмшчыцы за гэта прыносіў то карабок цукерак, то духі, a то і... грошы. Я перазнаёміўся з кнігалюбамі, якія збіраліся па вечарах у букіністычны магазін, даведаўся, што каму з іх трэба, хто што шукае. Бо кнігалюбы ёсць розныя — адзін збірае паэзію, другі — прозу, трэці — філасофію ці што-небудзь яшчэ. Я пакідаў тавараведу-прыёмшчыцы спіс кніг, якія яна павінна была пакінуць, заходзіў штодзень у магазін, забіраў пакінутыя кнігі. A то, бывала, перш чым выносіць кнігі ў залу на продаж, я іх праглядваў і самае, на маю думку, цікавае забіраў сабе. Лацвей мне было гэта рабіць, бо я сам штодзень выносіў кнігі з тавараведавай баковачкі. Як толькі закончацца лекцыі, я і бягу ў букіністычны магазін. Само сабою зразумела, я добра вывучыў за гэты час цэннік, ведаў, якая кніга колькі каштуе. Праўда, у цэнніку не было цэн на многія кнігі, і гэта, як я зразумеў, надта ж добра. Бо як ні ацэніш тую кнігу, цана якой не пазначана ў цэнніку, так і няхай. Што людзі не купяць, можна потым будзе спісаць ці аддаць у нейкую бібліятэку. Але калі я пазнаёміўся з кнігалюбамі, то здаваў ужо купленыя кнігі назад у магазін рэдка. Часцей жа я браў у магазіне кнігі сам і перапрадаваў кнігалюбам. Я не жмінда, таму цэны назначаў памяркоўныя, і кнігалюбы ахвотна ў мяне куплялі. Нават выгаду нэўную бачылі, бо не трэба было ім цэлымі днямі тырчаць у магазіне, чакаць, калі з’явіцца на прылаўку патрэбная кніга. Кнігалюбы пачалі даваць мне тэлефоны, адрасы, запрашалі заходзіць на кватэру. Гэтак я пазнаёміўся праз некаторы час з усімі ўладальнікамі больш-менш значных прыватных бібліятэк. Грошы я пачаў браць толькі зрэдку, часцей жа прасіў даць што-небудзь з кніг узамен. Бо, як я заўважыў, у кожнай бібліятэцы былі тыя кнігі, з якімі гаспадар надта ж ахвотна расставаўся. А гэта... Гэта былі акурат тыя кнігі, якія шукаў нейкі другі кніга-
люб. У таго, другога, я зноў забіраў непатрэбныя яму кнігі і нёс іх трэцяму... Вядома, у кішэнях у мяне завяліся грошы, прычым немалыя. Бо я любіў не проста памяняць кнігу на кнігу, а ўзяць яшчэ пры гэтым і прыдачу грашыма. Нібыта цыган той на базары — каб з канём на базар прыйсці і з канём з базару пайсці. I выгаду — «навар» яшчэ мець. Інакш, калі з базару цыган без каня пойдзе, яму ў наступны базарны дзень не будзе чаго мяняць, што прадаваць. М-г... Зноў пра сваю цыганскую кроў успомніў!..
Аднак жа, захапіўшыся ўспамінамі пра свой гандаль, я забыўся зусім, што я быў тады студэнт універсітэта, філосаф. Між іншым, і тады таксама я на гэта забыўся. Праўда, што граху таіць, экзамены сяк-так здаваў. Памагала тое, што сярод выкладчыкаў таксама былі людзі, якія любілі кнігі. 1 я... час ад часу падсоўваў ім то адну, то другую патрэбныя «па тэме» кнігі. Выкладчыкі мяне за гэта любілі, ставілі адзнакі ў заліковую кніжку. Тым не менш, я хутка зразумеў, што мне не трэба было паступаць на філасофскі факультэт. Думаць глыбока пра што б там ні было я не мог, не ўмеў. А які ж з таго чалавека філосаф, хто не можа засяродзіцца глыбока над чым-небудзь, не можа пабыць сам-насам са сваімі думкамі і дзень, і два, і калі трэба, то і тыдзень, месяц, год. Мяне ж цягнула на прастор — ездзіць, хадзіць, глядзець на ўсё, любавацца. I прафесіяй, якая б адпавядала маёй натуры, была, як пачало мне здавацца, журналістыка. Журналісты ніколі не заседжваюцца на месцы, увесь час у дарозе, увесь час нешта цікавае, новае бачаць. I я пагаварыў з адным, з другім, з трэцім выкладчыкамі, папрасіў іх, каб памаглі неравесціся на факультэт журналістыкі. «А што, давай!..» — падахвоцілі некаторыя мяне. 1 недзе на трэцім курсе я быў ужо студэнтам факультэта журналістыкі.
Я — журналіст
Гэта толькі здавалася, што маёй натуры найбольш адпавядае журналісцкая праца. Але, як хутка я пераканаўся, журналісты не так і часта ездзяць у камандзіроўкі. У рэдакцыі заўсёды шмат самага розйага неадкладнага клопату — трэба правіць матэрыялы, вычытваць палосы, рэгістраваць, перачытваць тое, што дасылаюць рабкоры, селькоры. Дый, акрамя таго, з камандзіроўкі трэба прывезці нейкі матэрыял — нарыс, артыкул ці фельетон. Ці
хоць бы сабраць факты, а потым сесці ды напісаць. Сабраць факты я яшчэ сяк-так мог, а што да пісання... Ох, нялёгка, нялёгка даваўся мне кожны радок! А газета чакаць не можа, яна не выходзіць з белымі, незанятымі палосамі. Ды і дзяжурствы гэтыя, прычым па начах... «Не быць мне журналістам»,— падумаў я, будучы яшчэ на практыцы.
I не памыліўся. Закончыўшы універсітэт, я атрымаў накіраванне ў раённую газету. На Палессе, на самы поўдзень Беларусі. Што ж, развітаўся я са сваімі знаёмымі кнігалюбамі, букіністамі, паехаў, куды мяне пасылалі. У мястэчку, якое нагадвала хутчэй вёску,— тыя ж драўляныя хаты, тыя ж гародзікі, садкі ў кожным двары, тыя ж пыльныя, зарослыя па баках муравою і лопухамі, вуліцы,— я наняў пакойчык у адзінокай, глухаватай бабкі Маланні, пачаў штодзень хадзіць на працу. Сядзеў у рэдакцыі, ездзіў па калгасах. Вядома, пісаў нейкія матэрыялы. Але яны не радавалі ні самога мяне, ні рэдактара, ні чытачоў. «I чаму толькі вас там вучаць пяць гадоў,— казаў неаднойчы мне рэдактар, мажны, з разбабелым жыватом і вялікай — на ўсю галаву — лысінай. (Сам рэдактар нідзе не вучыўся на журналіста, у газету прыйшоў з прафсаюзнай работы.) — Hi жыцця не ведаеце, ні людзей. Нават пра тое, што бачыце, чуеце, напісаць не можаце». Чытаючы мае матэрыялы, моршчыўся і сакратар, чалавек худы і надта ж вёрткі. «Хлопча, калі ты хочаш працаваць у газеце, вывучай мову. Як жа можна пісаць, выказваць свае думкі, маючы ў запасе два-тры дзесяткі слоў?» У sa­nace ў мяне, вядома, было не два-тры дзесяткі слоў, але са мною, як, мабыць, і з многімі, адбывалася дзіўнае: як толькі я садзіўся пісаць, дзе і дзяваліся словы, звычайныя чалавечыя словы, лезла ў галаву чортведама што. Так я, калі размаўляю, быццам і бойкі, па слова ў кішэню ніколі не лезу. Ёсць, як кажуць, і лад і склад. А сяду пісаць — ну хоць ты забі мяне, парахня, а не словы. Да таго ж па натуры сваёй я непаседлівы. Мне б хадзіць, бегаць, а тут да стала трэба быць прыкутым, над паперамі карпець. I каб хоць было за што! А то ж атрымліваць зарплату пара надыдзе ці ганарар — і лічыць няма чаго. А трэба ж і за пакойчык заплаціць, і ў сталоўку абедаць хадзіць. Дый у абы-што не апранешся. Як-ніяк — журналісті Трэба, каб і выгляд адпаведны быў. Бо гэта толькі кажуць так — «па адзёжцы сустрэнуць, а па розуму правядуць». На самай жа справе адзёжка — гэта... Добра ты апрануты — зна-
чыцца, і чалавек прыстойны. Табе і чарку паставяць, і скварку, і старшыня да сябе ў хату пераначаваць пакліча. А прыедзеш ва ўсім звычайным — звычайна і прымуць. Нават паабедаць ніхто не дасць. Галодны цэлы дзень будзеш. А розум... Каму якая справа да твайго розуму — ёсць ён у цябе ці няма?.. Вось адзежа... Яна кожнаму відна, кожны яе ацэніць... Гэта нават цётка Поля ведала.
Словам, апынуўшыся сярод людзей, я пачаў пазнаваць сэнс многіх рэчаў. Скажам, працаваў у нашай рэдакцыі загадчыкам сельгасаддзела хтосьці Бычкоўскі Сільвестр Платонавіч (псеўданім С. Бычок). Марудлівы ва ўсім чалавек, да таго ж рослы, мажны. За плугам такому б хадзіць, касою махаць, а ён у рэдакцыі абжыўся. Ды яшчэ як! ГІрышлюць скаргу на старшыню ці брыгадзіра. Сільвестр ІІлатонавіч чытае яе, гмыкае, смяецца сам сабе. I не рэгіструе с.каргі, не пасылае на рэагаванне — сам едзе ііравяраць. Ідзе да старшыні калгаса, да брыгадзіра, словам, да таго, на каго скарга напісана, пакажа скаргу... I... за чаркай падзяруць тую скаргу. Старшыня ж ці брыгадзір за гэта бульбачкі адборнай увосень Бычкоўскаму колькі мяшкоў прывязе ці яшчэ чаго-небудзь падкіне. Шыта-крыта. Ці, скажам, той жа ганарар. Па-рознаму яго можна падзяліць. Можна за матэрыял выпісаць і два рублі, можна і пяць. Усё залежыць, якія адносіны ў цябе з рэдактарам, сакратаром. ІІаклічаш іх пасля ганарару ў рэстаран, паставіш чарку — будзеш мець і адпаведны ганарар. ГІаклікаць у рэстаран рэдактара і сакратара і я быў не супраць. Але з імі трэба было піць. Прычым піць гэтулькі, колькі і яны. Інакш і рэдактар і сакратар крыўдзіліся: «Ты што, анёлак? Ці ты нас спаіць хочаш, а сам... Ведаем мы такіх! Калі піць, дык піць пароўну!» Паспрабаваў я піць з імі чарка ў чарку, ледзь Богу душу не аддаў. Тыдзень у ложку праваляўся, ратавала мяне бабка Малання, чым толькі магла. А рэдактар і сакратар пасля любой папойкі ў рэдакцыю прыходзілі назаўтра свежанькія, што агурочкі. Толькі піва бегалі піць праз кожнае паўгадзіны...
Вядома, не ўсе супрацоўнікі ў рэдакцыі былі такія, пра якіх я тут успомніў. Былі і сумленныя, прыстойныя людзі. Карэктарка Ніна, якая хацела вельмі ж замуж выйсці, пра жаніхоў толькі і гаварыла, літработнік Хвастунок — ён надта ж ірваўся вучыцца ва універсітэт, ды паступіць ніяк не мог, загадчык прамысловага аддзела Пятрунін, намеснік рэдактара Захарэвіч — гэтыя ўсё намерваліся вывесці на чыстую ваду С. Бычка, ды чамусьці не асмельва-
ліся — ці не таму, што ў С. Бычка «рука» недзе была...
Словам, я ў раённай газеце не прыжыўся, «прыйшоўся не да двара», адчуваў сябе не «ў сваёй талерцы». (Хм, успомніў газету і адразу ж штампамі загаварыў!) Таму, панрацаваўшы нешта ці не з год, падаў заяву на імя рэдактара і звольніўся па ўласным жаданні. Пра тое, куды ехаць з мястэчка, дзе працаваць, неяк не думалася. Я са браў свае небагатыя пажыткі і вярнуўся ў Мінск.
Зноў па хатах
У Мінску чакалі мяне непрыемныя навіны: у букіністычным магазіне знялі з працы знаёмую мне тавараведа-прыёмшчыцу. Нехта напісаў, што яна карыстаецца недазволенымі метадамі прыёму кніг — на адны і тыя ж кнігі некаторым завышае цэны, другім — заніжае. Стварылі камісію, камісія некалькі дзён правярала букіністычны магазін. Нічога асаблівага не выявілі, але тавараведа-прыёмшчыцу знялі. На яе месца прыслалі новую. Я паспрабаваў увайсці з ёю ў кантакт, ды з гэтага нічога не выйшла. Пакідаць мне кнігі новая таваравед-нрыёмшчыца адмовілася, не дазваляла яна мне і выносіць іх у залу з прыёмнага пункта. Што было рабіць? У мяне былі адрасы, былі знаёмыя кнігалюбы. I я па вечарах пачаў зноў наведваць то аднаго, то другога. Удзень жа блукаў па кніжных магазінах, скупліваў тое, што карысталася попытам. Што мяняў, іііто прадаваў, а сеё-тое, асабліва старыя кнігі, набытыя абменам,— здаваў у букіністычны магазін. 3 гэтага і жыў, пакуль не ўладкаваўся на працу ў музей.
He магу, каб тут, на адзіноце, не ўспомніць некаторых сваіх знаёмых, у якіх я бываў, якія куплялі ў мяне кнігі. Кожны з іх, гэтых людзей, як я здагадваўся, чалавек з параграфам, мякка кажучы, дзівак. Жыве, жыве і рантам... Нібыта з чалавекам што здарыцца — захопіцца чым-небудзь. Адзін пачынае збіраць маркі, другі — манеты, а трэці... Кнігі. Прычым так збіраць, што забывае на сваю работу, дзяцей, жонку. Уся ўвага — кнігам. Капаецца ў розных даведніках, складае спісы, што яму хацелася б мець, цэлымі днямі ходзіць з аднаго кніжнага магазіна ў другі. А ця пер пачалі выпускаць гэтыя серыі — прыдумалі ж выдаўцы на згубу людзям! Прычым адна кніга серыі выдаецца тыражом у сто тысяч, другая ў дзесяткі разоў меншым. Адна ідзе ў адкрыты продаж, другая ў магазіны не паступае — ідзе па бібліятэчным калектары. ІІаспрабуй, зда-
будзь яе. А чалавек ні спаць, ні есці не можа, у яго няма адной ці дзвюх кніг той ці іншай ссрыі. У кагосьці ёсць, а ў яго няма. I справа ўжо не ў самой кнізе, справа ў прэстыжы. Што, хіба горшы за таго, хто мае поўную серыю? Гатовы што заўгодна аддаць, абы не адстаць. А серый гэтых... I не пералічыш усе серыі, што ў нас выдаюцца! Іх каля сотні. I ўсе прыгожа аформленыя, а калі паставіш за шкло... Хараство, прыгажосць невыказная! Вачэй не адарвеш. I сам любуешся, і тыя, каго ў госці запросіш, таксама глядзяць. Дэфіцыт жа кніга! Пытанні так і сыплюцца: «Дзе бярэш? Можа б, і мне памог?..» А ты... На сёмым небе ад шчасця. He так і важна, будзеш ты ці твае сямейнікі чытаць гэтыя кнігі. Нават лепш, што іх не чытаюць, бо калі пачні кнігі чытаць, яны не будуць удаваць такімі навюткімі, а значыцца — прыгажосць не тая. I ўсе серыйнікі збіраюць кнігі новенькія, нячытаныя. He новую ніхто з іх не возьме нават дарма. За новую ж, тую, якой ніхто і не гартаў, штаны прадасць, а возьме, купіць. Кажуць, раней людзі захапляліся мэбляю, скуплівалі посуд, розныя рэчы з крышталю і золата. Цяпер уся ўвага абывацеляў засяроджана на кнігах, модна стала мець на кватэры бібліятэку. Нічога не зробіш, такі покліч часу. I вінаваты ва ўсім гэтым, як казаў мне адзін мой знаёмы, таксама кнігалюб, мэблёўшчыкі. Гэта яны ва ўсе мэблевыя гарнітуры ўключылі абавязкова кніжныя паліцы. А калі чалавек купіць гарнітур, паставіць у кватэру кніжную паліцу, то трэба ж тую паліцу запоўніць кнігамі... Прычым не проста запоўніць абы-чым, а запоўніць чым-небудзь прыгожым. I пачынаецца бегатня па кніжных магазінах, падбіраюцца кнігі. Кнігі, якія б прыгожа глядзеліся з-за шкла. Найлепш, вядома, падпісачка, серыйка...
Праўда, сярод маіх знаёмых — мала такіх «збіральнікаў». У мяне збіральнікі адмысловыя, такія, якія нічога не пашкадуюць дзеля кнігі і ў якіх кніг... Ну, як зойдзеш у калідор, дык з калідора кнігі і пачынаюцца. Нідзе незанятага кавалачка сцяны няма, куды вокам ні кінь, усюды кнігі, кнігі, кнігі. Новыя, толькі што выдадзеныя, і старыя, яшчэ даваенныя, дарэвалюцыйныя. 1 кожнага аўтара чалавек хоча мець не толькі поўны збор твораў, а ўсе выданні — і прыжыццёвыя і пасмяротныя. Акрамя таго — мець усё, што толькі і дзе б ні пісаў хто пра гэтага аўтара. Ну, скажам, калі чалавек вывучае жыццё і творчасць гэтага аўтара, хоча нешта сваё сказаць, то тут быццам усё ў парадку, так і трэба. Дык не ж! Проста задача-фікс, ідэя-
фікс! I калі яна народзіцца ў галаве, чалавек не будзе мець спакою, пакуль задачы гэтай не развяжа. I для такіх, як я, такія людзі знаходка. Любую цану назначай за тую кнігу, якая табе выпадкова трапіла ў рукі, чалавек дасць. Важна толькі ведаць такога чалавека, ведаць, што ён збірае...
Занятак мой не такі і бяспечны. I пра гэта я даведаўся ад аднаго знаёмага кнігалюба-юрыста. Аказваецца, за перапрадажу кніг можна чалавека і судзіць. Спекуляцыя! Я, калі даведаўся пра гэта, пачаў мінаць кватэру юрыста. Але ён не мог жыць без кніг. Лавіў мяне на вуліцы і напрамілы бог прасіў заходзіць: «Дык вы ж парушаць законаў не будзеце... Ды і мне з вамі мець справу... Небяспечна»,— казаў я. «Не бойся, заяўляць на цябе я не буду. А каб нехта не прычапіўся, з жонкай маёй гандлюй. Ты ў хату, я з хаты. На выпадак чаго — я нічога не ведаў. Добра?» Патрымаў я свайго законніка на галодным пайку гэтак месяцы два — услед за мною, як сабачка, бегаў, пакуль я зноў не пачаў на кватэру да яго наведвацца. Я ў хату, юрыст з хаты. Пацеха! 3 жонкай, праўда, гаварыць пра кнігі... Кніг яна не ведала, не ведала сапраўднай цаны рэдкасцям. Кожны раз гандаль з ёю ў мяне зацягваўся, я пачаў дакранацца да яе ручак... Ну, а потым... Даводзілася юрысту падоўгу бегаць па вуліцы, на марозе, пакуль канчаўся наш «гандаль». М-г... Ладная, прывабная была кабета. I цяпер як успомню... Ды не будзем пра тое.
Любіў я заходзіць і да доктара аднаго. He таго доктара, што лечыць, а доктара навук. Сам ён — матэматык, а збіраў мастацкую літаратуру. Грошай у яго — куры не клююць. Сям’я ж — жонка, таксама вучоная, кандыдат, ды дачушка. Дачушка якраз інстытут канчала. Але кнігамі ніхто так не цікавіўся, як сам доктар. Зайду да яго, ён усё кідае, бяжыць да мяне. «Міхасёк, што прынёс?» Зыркае вачыма з-пад акуляраў, сам лезе ў маю сумку, дастае кнігі. I плаціць... Колькі скажаш, столькі і плаціць. I сядзіць пасля, кожную кніжачку гартае, гладзіць, быццам жывое што. «У-ум, кніга! 3 усіх цудаў самае вялікае цуда — кніга!» А жонка доктарава паглядзіць так ласкава на мяне, скажа другі раз: «Ты б, Міхасёк, можа, што цікавейшае пашукаў... Скажам, пярсцёнак, японскі парасон ці вазу... Я заплаціла б!» — «Не мая парафія, Яўгенія Парамонаўна. Я кніжнік. I толькі».— «Усе вы кніжнікі, а мне вазу з чэшскага шкла вунь як хочацца мець!» I пойдзе. А дачушка ні тым, ні другім не цікавілася. Яна вечна ля тэлефона сядзела, дзяўчатам, хлопцам званіла. Вядома,
можна было б і мне паспрабаваць закінуць вуды. Дача, машына, кватэра, бібліятэка, цесцеў і цешчын аклады... Словам, сыценька, утульненька жылося б. Нлаваў бы як сыр у масле. Але... Думкі ў мяне наконт жаніцьбы ёсць. Таму глядзеў я на доктараву дачушку, не раўнуючы як кот на сала, а каб асмеліцца на іпто... He, так і не асмеліўся.
Сярод маіх знаёмых і пісьменнік адзін ёсць. Ён вершы найбольш піша ды п’есы. П’есы яго ідуць у многіх тэатрах, грошай ён таксама мае, дай Бог мне столькі мець. Ды і не толькі мне, а і кожнаму. I задумаў гэты паэтдраматург сабраць нанова сабе тую бібліятэку, якую да вайны ён меў і якая загінула ў акунаваным Мінску. Нават у парадку тым самым, што да вайны ў яго быў, кнігі расстаўляў. А бібліятэка ў яго была — ого-го-о! Каталог, інакш спіс той бібліятэкі ў яго захаваўся, паказваў ён мне яго. Усе кнігі Гумілёва, Белага, Ахматавай, Гіпіус, Пільняка, Розанава, Айхенвальда... Паспрабуй сёння знайдзі тыя кнігі! Ездзіў гэты паэт-драматург у Маскву, Ленінград, хадзіў па букіністычных магазінах, бываў на чорных рынках. Сёе-тое прывозіў. Але тырчаць на чорным рынку яму, сівавалосаму, непрыемна было — як-ніяк, фігура прыкметная, вядомая. To ён надумаў мяне ў Маскву і Ленінград пасылаць. Дарожныя выдаткі на сябе браў. Плаціў і за гасцініцу. Даваў і два шэсцьдзесят сутачных. Зусім як дзяржаўная камандзіроўка. I абавязак мой адзін — пабываць у букіністычных магазінах, пастаяць на чорным рынку. Тое, што патрэбнае паэту-драматургу трапіць на вочы,— забраць. Растрачу грошы, званю ў Мінск. «Так, маўляў, і так, падмацунак трэба. Сёе-тое можна набыць». Іду назаўтра на паіптамт, нераводзік ляжыць — тэлеграфны. Зноў хаджу па букіністычных магазінах, зноў сустракаюся з чарнакніжнікамі. I, вядома ж, бяру кнігі не толькі для паэта-драматурга, а і для іншых знаёмых сваіх. Прыеду ў Мінск з Масквы ці Ленінграда — рукі ў мяне адрываюць. Толькі ж і я паразумнеў. He адразу нясу чалавеку ўсе патрэбныя яму кнігі, якія ў мяне ёсць, а на кніжачцы цыркаю. Маўляў, вазьміце вось гэтую... «А яшчэ я бачыў такую — і называю кнігу, якая ў мяне ўжо ёсць.— Колькі б за яе вы далі?» Чалавек, вядома, хоча мець і гэтую, і тую кнігу... Таму плаціць, не вельмі скупячыся. Ніколі ў мяне асаблівай цягі да грошай не было, а тут і я смак у грашах адчуў.
Ага, дык, значыцца, я вяду думку пра кнігі і кнігалю-
баў. Што найбольш мяне здзіўляе, дык гэта тое, што мала хто з маіх знаёмых кнігі тыя, што я яму насіў, чытаў. Купіць, паставіць на паліцу — і ўсё. He, не ўсё. Яшчэ са свайго спісачка выкрасліць — такой кнігі яму шукаць не трэба. Дзеля гэтага выкрэслівання, бадай што, і шукаецца кніга. Іншы раз нават крадзецца з дзяржаўнай бібліятэкі, дзе кніга гэтая вунь як патрэбна! I вучоным, і студэнтам. I вось, ходзячы гэтак з кватэры ў кватэру, сустракаўся я з рознымі людзьмі. Як правіла — цікавымі, арыгінальнымі. I нарэшце натрапіў на такога кнігалюба, які ўсё ж чытае кнігі. Ды яшчэ як чытае! Ноч спаць не будзе, калі трапіць у рукі цікавая кніга. Праўда, купляць гэты чалавек кнігу не можа — няма за што. Чалавек хворы, прыкуты да ложка. Яму плацяць пенсію, невялікую, на яе ён сяктак і жыве. Даглядае чалавека сястра. Сястра замужам, мае дзяцей. Прыбяжыць да брата, накорміць яго, у кватэры прыбярэ — і пабегла. I кніга для Рыгора Апанасавіча — так завуць таго чалавека — не проста кніга, яна адкрывае яму акно ў свет, памагае жыць, цярпець боль. I я пачаў часцей і часцей заходзіць да Рыгора Апанасавіча. Як што цікавае, рэдкае дастану, нясу яму. Ён прачытае, тады я забяру кнігу, прадам. I сустрэчы з гэтым чалавекам, размовы з ім адкрылі мне вочы на многае ў жыцці. «Браце ты мой, няўжо табе варта было вучыцца, заканчваць універсітэт, каб стаць самым звычайным спекулянтам, дзялком? Добра, каб хоць кнігу ты насіў тым людзям, каму яна трэба. А то ж мяшчанам... Паставіць мешчанін кнігу за шкло, схавае яе ад людзей на дваццаць — трыццаць гадоў. Словам, пакуль не памрэ. Падумай — ці дзеля таго пісаў аўтар, ці дзеля таго сляпілі вочы наборшчыкі, ці дзеля таго выдавецтва выдавала кнігу, каб нейкі ідыёт паставіў яе сабе на паліцу, за шкло, і любаваўся ёю? Калі чалавек здымае з абароту грошы, хавае іх тысячамі дома, яго за гэта караюць. А кнігі? Кнігі, аказваецца, можна здымаць з абароту тысячамі — і за гэта нічога чалавеку, гэта можна. Вядома, ёсць людзі, якія працуюць з кнігай, якім кніга трэба, як паветра. Такому мець бібліятэку ў хаце, патрэбную бібліятэку не грэх. Але колькі такіх? Астатнія ж... проста бяруць кнігу, бо модна мець яе ў хаце. Цяпер людзі пачалі добра жыць, маюць асобныя, прычым вялікія кватэры. Вось і застаўляюць, хто чым... Хто посудам, хто — кнігамі...» Але пра мае сустрэчы і размовы з Рыгорам Апанасавічам потым, пазней, не сёння. Сёння нешта пацягнула мяне ўспомніць дзяўчат, з якімі я быў... Ну, не
толькі знаёмы, a і... Мог з каторай і жаніцца. Бо я ж яшчэ і цяпер нежанаты, халасцяк. Ага, халасцяк. I жаніцца пакуль што... He, не збіраюся.
Чаму я халасцяк!
Калі б хто раней спытаў у мяне пра гэта, я ведаў, што адказаць: «Адчапіся, мне не да таго. Пражыць бы якнебудзь, звесці канцы з канцамі». Аднак жа я закончыў універсітэт, маю спецыяльнасць, працаваў у газеце. Ды і гадоў мне... Словам, не такі ўжо я малады, як быў некалі. Не-не дый чую я: «Ты чаму не жэнішся?» Скрыўлюся, няпэўна махну рукою, ат, маўляў, што тут казаць,— і ўсё. Але гэта... He адказ. Ва ўсякім разе хоць для сябе, а павінна ж быць яснасць, павінен жа я ведаць, чаму не жанюся. Ну, рос я без бацькі, без маці, словам, не ў сям’і, не адчуваю нават, што такое сям’я. Але ж ці мала хто рос без бацькі, без маці, і большасць потым жэняцца, заводзяць свае сем’і. А я... Як быў адзін, так адзін і застаюся. Значыцца, справа не ў тым, што я сірата, рос не ў сям’і, без бацькі, без маці. Справа ў нечым іншым. А ў чым? У педвучылішчы, універсітэце я бяднячыў, не было ў што добрае апрануцца, не было за што білет у кіно купіць. Нястачы аддалялі мяне ад тых, хто быў багацейшы, хто меў у што лепшае апрануцца, у каго ў галаве, здавалася, іншых думак не было, апрача хіба — як пазбыцца адзіноты, куды б пайсці, дзе б весялей правесці час. Помню, на адным вечары пазнаёміўся я з дзяўчынаю, Міраю,— яна стаяла ля акна і пазяхала. Я падышоў да яе, загаварыў: «Чаго гэта вы так? He выспаліся?» — «Не, ад суму. Такая маркота гэтыя танцы. Учора танцы, сёння танцы, заўтра танцы».— «Можна і без танцаў весяліцца»,— сказаў я. I дзяўчына пажвавела, крутнула крутымі клубамі. «Вядома, якая будзе прапанова?» Я збянтэжыўся — ніякай прапановы ў мяне не было. Дый што я мог прапанаваць дзяўчыне? Кватэру, рэстаран ці паехаць на сваёй машыне за горад?.. A то яшчэ — падабалася мне ва універсітэце хімічка, Валя. Сустрэну яе — ніякавеў увесь, у роце перасыхала, слова не мог вымавіць. А яна, бялявая, заўсёды прыгожа, з густам апранутая, праходзіла міма, бы пава. Колькі разоў я заварожана глядзеў на яе, вачэй не адрываў. А каб падысці, загаварыць — так і не асмеліўся. Хто быў я? Так, чарвяк не чарвяк, але... і не чалавек, не такі, як усе, ва ўсякім выпадку. Хлопцы аднакурснікі, калі мы аставаліся адны,
хваліліся сваімі перамогамі. Расказвалі, як яны выпівалі з дзяўчатамі, танцавалі, а потым ішлі з імі ў парк ці ехалі за горад. I сам бачыў я — вопытныя некаторыя хлопцы былі. «Апрастаць дзяўчыну? Трошкі смеласці, трошкі на хабства, ды туману слоўнага пусціць, ачмурыць дзяўчыну прызнаннямі ў каханні... — хваліліся хлопцы.— Да любой падыдзі, пазнаёмся — і вядзі куды хочаш. Пойдзе, як авечка за ваўком». Я маўчаў, не было мне чым хваліцца. I пер шая жанчына, якая адкрывала мне свае чары, была жонка юрыста. Але там... 3 маёй нявопытнасцю, неспрактыкаванасцю, каб не праявіла яна знаходлівасці, наўрад ці асмеліўся б я на што-небудзь, наўрад ці было б што ў нас з ёю... Ну, ды пра тое... Словам, маўчок.
У мястэчку, дзе працаваў я ў газеце, пазнаёміўся быў з Тамараю. Ладная была дзяўчына, закончыла медыцынскае вучылішча. Там, у мястэчку, і бацькі яе жылі. Можна было б і прыжаніцца. Але ж одум мяне ўзяў — жаніцца ў мястэчку, гэта значыцца і жыць тут, нікуды не ехаць, завязаць сабе на ўсё жыццё вочы. А ехаць аднаму, пакідаць жонку? Таксама нядобра. Працаваць жа ў раённай газеце... He, не мог я. I я... Расстаўся з Тамараю, паехаў назад у Мінск. [ нават пісьма ні разу Тамары не паслаў. He хацелася, правільней, патрэбы такой не было — пасылаць. А тут яшчэ жонка юрыста гэтая, з якою зноў я спаткаўся, вярнуўшыся ў Мінск... «Не жаніся, Міша. У цябе вельмі мяккі характар. Вяроўкі з такога жонка будзе віць. А са ма... Палюбоўніка сабе знойдзе. Як я вось знайшла. Навошта жаніцца, калі можна і без жаніцьбы жыць...»
Равеснікі мае тым часам займелі сем’і, павыходзілі замуж і равесніцы. А тыя, каго ніхто не ўзяў замуж, і мне не трэба — няма на што глядзець. Людскае забралі, а... Пачаў я да маладзейшых за сябе прыглядацца, спрабаваў то да адной, то да другой заляцацца. Пагаворыш з ёю — і больш сустракацца не цягне. У галаве яшчэ — вецер, зусім уяўлення ніякага пра жыццё, нічога наогул не ведае. Іншае пакаленне, пакаленне, якое не бачыла вайны, голаду, нястач. Такой усё падавай, як кажуць часам, на талерачцы і толькі лепшых гатункаў. Падавай ты, а яна будзе браць, спажываць. Жаніцьба на такой — гэта аддаць апошняе, што ты маеш. Табе ж... Нічога ўзамен... Ад маладзейшых перамітнуўся я зноў да старэйшых. Аказалася, шчаслівых сем’яў мала. I з якой бы жанчынаю я ні пазнаёміўся, хутка выяўлялася: развадная альбо такая, якая жыве з мужам толькі таму, што трэба жыць, няма дзе падзецца.
А каб было... Хоць сёння пакінула б мужа, пайшла б жыць да другога. I ўсякая ахвота прапала ў мяне да жаніцьбы. Вольны вечар, пойдзеш да якой — і... пераначуеш у яе. Уранні кавы вып’еш — і бывай. А заўтра... Да другой. А там зноў успомніш ранейшую, зойдзеш... Што дзіўна — жанчыны рады: не забываеш, успамінаеш, заходзіш. Хоць і не так часта, як мог бы, а ўсё ж... Лепш хоць што мець, чым зусім нічога. Іх таксама адзінота даймае. У каторай дзіця ёсць. А ў каторай жа... I замужам быццам была, і нічога ад замужжа не асталося. Толькі хіба расчараванне, сум... Словам, стаў я нейкім сучасным донжуанам... Ква тэрку мне далі, то надта і хадзіць нікуды цяпер не даводзіцца. Самі прыходзяць да мяне. Напіша запісачку — прыйду, маўляў, укіне ў паштовую скрынку. I прыйдзе.
Есць ва ўсім гэтым нядобрае штось. Адчуваю я гэта. Але і інакшым ужо стаць... Проста цяжка мне цяпер. Жаніцца, жыць з адной? А з якой? Жанчыны ж вельмі розныя, кожная з сваім характарам, сваімі патрабаваннямі. Адна прыйдзе — пастаў ёй на стол віно, цыгарэты падай, музыку ўключы. I ў ложак... Больш яе нішто не цікавіць. Другая нрыйдзе — пакой памые, яду згатуе. Пасядзіць, паплача... I найшла, нават начаваць не астанецца. А хоць і астанецца, то толькі так, каб душу сваю выліць, расказаць, як пакрыўдзіў яе нехта, як цяжка ёй жыць... Думаю іншы раз — людзям сказалі, што Бога няма, выгналі тых, каму спавядаліся. А ў чалавека бываюць хвіліны, калі хочацца душу сваю раскрыць, наспавядацца. Паспавядаецца чалавек — яму і лягчэй. Памогуць яму ці не — не так і важна. Важна, што ён выказаў тое, што яму балела, што з ім здарылася. I таго — даволі. Асабліва спавядацца хочацца людзям адзінокім, каму і пагаварыць часам няма з кім. Ага, дык паслухаеш-паслухаеш жанчын, вечар, ноч разам нравядзеш — і сумна, не па сабе стане, одум возьме. 1 ў іх радасці, шчасця няма. Хоць і замужам некаторыя, сем’і маюць. А мо... шчаслівыя да мяне не ходзяць? Чаго ім, радасным ды шчаслівым, хадзіць да мяне?.. Не-не дый наваляцца, апануюць думкі: «Не маладзён ужо я... Так і не заўважыш, як жыццё пройдзе, міма пройдзе, паўз мяне, а я... Hi радасці нікому не прынёс, ні ўцехі, ні карысці. Нешта ж рабіць трэба, жыць пачынаць па-новаму. А з чаго пачынаць, як, як жыць?..»
Рыгор Апанасавіч
Змалку, са школьнай парты, запомніў я: у здаровым целе — здаровы дух. Але гэта не зусім так. Я быццам не хворы, нішто ў мяне не баліць, а дух... нездаровы. А ў Рыгора Ананасавіча дух, дай бог кожнаму, хоць цела... He пашанцавала яму са здароўем. Закончыў школу, паступіў ва універсітэт. 1 трэба ж... На другім курсе разбіў яго параліч. Ляжы цяпер, думай, чытай. Каб са мною такое здарылася, здаецца, даўно б не жыў. А ён... Жыве. Раней чытаў, думаў шмат, а цяпер і пісаць узяўся. He паказвае таго, што піша, пакуль што нікому. «Хай адляжыцца, тады дурнота мая лепей мне самому відна будзе. А там... Набачым, што рабіць. He спадабаецца — падзяром. Спадабаецца — яшчэ каго-небудзь папросім пачытаць». Захацеў быў і я здзівіць Рыгора Апанасавіча, прызнаўся неяк яму, што ў аснірантуру надумаў падацца, вучоным стаць. «А што? Другія не лепей за мяне вучыліся, а кандыдаты даўно. Атрымліваюць па дзвесце — трыста рублёў у месяц — і анігадкі. Жывуць прыпяваючы ва ўсякім разе».— «Ну, у навуцы нашай усё ўжо ёсць, толькі цябе і не хапае там,— засмяяўся Рыгор Апанасавіч.— Канешне, чыёсь месца і ты там зоймеш, нейкага сапраўднага вучонага. Ёсці. жа недзе такі, але паколькі будзеш ты, то яму... проста месца не знойдзецца. Ён чортведама чым займацца будзе, а ты тым часам будзеш атрымліваць па дзвесце — трыста рублёў і, як ты кажаш, жыць прыпя ваючы. А карысць, карысць якая навуцы будзе з цябе? Колькі такіх ужо, як ты, там? Месца вучонага займае, зарплату палучае, а робіць што... Нраядае, прапівае дзяржаўныя гроіпы. Карысьці ж... Як з казла малака». Наслухаў, паслухаў я Рыгора Апанасавіча — і нікуды, ні ў якую аспірантуру не падаваўся. Сапраўды, які з мяне вучоны, калі сам я не ведаю нават, на якую кафедру паступаць. Усе навукі здаюцца мне аднолькавымі, ні да якой асаблівай цягі ў мяне няма. Тысячы кніг праз рукі мае прайшло — і па філасофіі, і па эканоміцы, і па гісторыі, і гіа фальклоры, і па краязнаўству... А каб захацелася якую-небудзь сабе пакінуць? Нагартаеш, старонкудругую прачытаеш, і... цікавасці няма, думаеш пра тое, каму гэтую кнігу занесці, каму яна патрэбна, хто больш за яе заплаціць. Значыцца, па натуры сваёй я ніякі не вучоны, а збіральнік. Ездзіць, хадзіць, сустракацца з рознымі людзьмі, нешта ў іх выпрошваць, вытаргоўваць — гэта мне заўсёды цікава, гэта мне не надакучае, гэта мая стыхія.
Прызнаўся аднойчы ў гэтым я Рыгору Апанасавічу. А ён: «Дык і займайся тым. Толькі прыватны сектар, вядома, ліквідоўвай, інакш... Атрымаеш пазбаўленне волі, а там, брат, жыццё цябе закруціць. Надабаецца табе ездзіць, хадзіць, шукаць нейкія рэдкасці — то ў музей паступай які. Карысць там з цябе будзе». ІІадумаў я, падумаў — праўду Рыгор Апанасавіч кажа. Можа, і дрэмле ва мне недзе на сподзе душы музейшчык, няўрымслівы такі шукальнік, Шэрлак Холмс. Пахадзіў я па мінскіх музеях, папытаў, ці нельга дзе-небудзь уладкавацца. Месца, на шчасце, знайшлося. IІраўда, зарплата ў музейных работнікаў... Ды што зробіш, абяцаюць, кажуць, павялічыць. IІа даў я заяву з просьбай залічыць мяне на нрацу, спыніў свае вандроўкі па кніжных магазінах, па хатах. Праўда, наначатку вельмі ж мутарна было. Нрывык я — як вечар, думаеш, да каго б завітаць. Зойдзеш у хату, пагаворыш з чалавекам, кнігу накажаш. Глядзіш, вечар і пройдзе. Дый грошы ў кішэню пакладзеш. А дома астанешся, сумна аднаму. хоць вый. А ў галаве... У галаве думкі — дзе б я сёння мог быць, якая размова мяне займала б, колькі рублёў у кішэню палажыў бы. А тут жанчыны яшчэ гэтыя. Прыходзяць, звоняць. Яны адзінокія, а я — халасцяк. I думкі ў некаторых, мусіць,— можа б, як-небудзь нрыжаніць мяне. Н не н’яніца, кватэру маю, заўсёды быццам пры грашах... Чым не муж? Церпіш-церпіш, не адчыняеш дзвярэй, дый не стрымаешся, адчыніш. Вечар, ноч пройдзе, а каб карыснае што зрабіў, дык... I Іаскардзіўся я неяк Рыгору Апанасавічу, расказаў, як жыву. «Нешта ты, хло пец, згубіў. Нітачку нейкую, узяўшыся за якую, мог бы ісці і ісці наперад. Кідаешся ты то туды, то сюды, блудзіш, не бачыш, куды табе трэба далей і што рабіць. Баюся казаць табе, што ты згубіў, дый не ведаю сам жыцця твай го. Адзіная рада — ніхто табе ў гэтым не ііаможа, памагчы можаш толькі сам сабе. Раю — падумай над многім, многае ўспомні. Прайдзіся па сваіх сцежках-дарожках, па якіх ты хадзіў ужо, падумай, успомні, дзе і што ты згубіў. ІІакуль таго згубленага не знойдзеш, жыць табе цяжка будзе. Бо жыццё цябе гоніць па свеце, і ты не сам выбіраеш, куды ісці, а куды цябе штурхае жыццё, туды ты і ідзеш. А так нельга. Трэба мець сваю дарогу. ведаць, што ты робіш і куды ідзеш. I не толькі такі план на сёння мець, а на некалькі гадоў наперад. Інакш... I жыць няма чаго. He жыццё гэта, а нейкае... непаразуменне. На хлеб ты зарабляеш у музеі, астатняе ўсё забудзь. I на баб таксама на
час забудзь. Збярыся з думкамі, засяродзься ў сабе, перадумай, добранька перадумай тое, што з табою ўжо здаралася, было ў жыцці. Паедзь куды-небудзь. Вырвіся са звыклага, знаёмага, схавайся ў цішыню, у лес». Паслухаўся я Рыгора Апанасавіча, паехаў вось. Хадзіў па лесе, думаў пра сябе, успамінаў многае з перажытага. А потым і запісваць пачаў успаміны свае. Шкадую, што Рыгора Ананасавіча пазнавата я сустрэў. Можа б, ён і памог мне, быў бы тою рукою, якая б вяла мяне па жыцці, наказала б, што рабіць, а чаго не рабіць. Бо аднаму мне... Адчуваю, не выбрацца з тых цянётаў, у якіх я апынуўся. Канешне, жыць так, як я жыў, далей... Але і інакш жыць?..
Трэба, мусіць, перачытаць тое, што пра сябе напісаў, яшчэ і яшчэ раз абдумаць кожны свой крок. Быць таго не можа, каб я не знайшоў сваіх памылак, не знайшоў хоць тых абрыўкаў нітачкі, за якую мне трэба было трымацца, не звязаў тых абрыўкаў зноў у адну нітку, не пайшоў далей роўна, самастойна, добра ведаючы куды я і чаго іду. Выпадковасцей не павінна быць, выііадковасці не павінны збіваць мяне з дарогі. А дарога, тая... Мусіць быць роўная і светлая. Як прамень сонца. Як біты, тораны шлях...
ВЕЛЬМІ ПАВАЖАНЫ, ПІАНОЎНЫ
ПЯТРО ІГНАТАВІЧ!
Дзякуй Вам, што не забыліся, помніце і мяне, і маю жонку, і дзетак — Святланку і Петрыка. Калі нішто не перашкодзіць, не затрымае ў Мінску, дык сёлета ўлетку мы прыедзем у ваш лясны край, адпачнём у гаючай цішы хвой, уволю пап’ём сырадойчыку. Жонка мая, Настася Раманаўна, і дзеткі нізка кланяюцца Вам і Вашай клапатлівай гаспадыні Параскеі Сымонаўне.
Што ж да сшытка, які Вы даслалі мне, то я прачытаў усё, што ў ім напісана. Гэта запіскі чалавека, які згубіў галоўнае ў жыцці і хоча знайсці тое, што згубіў. Я паспрабаваў навесці сякія-такія даведкі пра аўтара запісак, Занядбайлу, але... Чалавека з такім прозвішчам няма ў Мінску, не працуе ён ні ў адным з нашых музеяў. Можа быць, што ніякага Занядбайлы і наогул няма і не было. He, чалавек сам напэўна быў і ёсць, але прозвішча... Прозвішча ў яго іншае.
Я даў пачытаць сшытак некагорым сваім сябрам, літаратарам, і яны... Нараілі здаць «Запіскі Занядбайлы», як мы ахрысцілі сшытак, у друк, бо тое, пра што ў сшытку напісана, не пазбаўлена цікавасці. Так што калі раптам аб'явіц.ца ў вашым краі той чалавек, які назваў сябе Занядбайлам, дайце яму мой адрас і папрасіце, каб завітаў да мяне.
На тым бывайце, да хуткай сустрэчы!
Ваш Дзям'ян Пархвіравіч Капач.
Мінск, май, 1974 г.
He на той вуліцы
Ёсць людзі, якія вельмі лёгка могуць адмовіць каму б там ні было, хто б і чаго б у іх ні папрасіў, прычым ветліва, з усмешкаю і так, што, нават каб і хацеў — не пакрыўдзішся. Я заўсёды зайздросціў і зайздрошчу гэткім людзям. У мяне’самога такога ўмення няма. Адмовіць чалавеку ў тым, што ён просіць, ды яшчэ калі можна тое зрабіць,— не ў маім характары. Гэта ведаюць, і, мусіць, таму маёй слабасцю карыстаюцца, бессаромна навязваюць даволі часта розныя непрыемныя клопаты, даручэнні. I я, замест таго каб карпець над нечым сваім, увесь час толькі тым і займаюся, што хаджу, уладкоўваю чужыя жаданні і просьбы. Здаецца: ну вось, зраблю гэта — і буду ўжо вольны, нікому болын нічога не вазьмуся памагаць. Але мінае дзень-два, знаходзіцца такі чалавек, якому я ніяк не магу адмовіць, і ён зноў узвальвае мне на плечы ношку сваіх клопатаў. 3-за гэтага ў мяне з жонкай не-не дый успыхваюць спрэчкі; жыву я бедна, без лішняга рубля ў кішэні. Варта толькі дзе-небудзь атрымаць грошы — я ніколі не данясу іх да хаты — тут жа распазычу. Спаганяць даўгі ў мяне не хапае смеласці. 11ра другіх людзей я мяркую па сабе: каб у чалавека было з чаго аддаваць, ён бы аддаў, сам прынёс пазычанае. Калі не аддае,— то, пэўна, няма з чаго аддаваць.
Ды што грошы! Пісьменніку — а я пісьменнік — трэба вольны час,. Будзе ў пісьменніка час — будуць у яго творы, а значыцца, будуць і грошы. Калі, вядома, пісьменнік не гультай, не п’яніца. Пісаць, хвала Богу, у нас ёсць пра што. Пісьменнікаў паважаюць, і калі што-небудзь напішаш вартае, часопісы дый газеты ахвотна друкуюць. Так што быў бы толькі вольны час, а ўсё астатняе будзе, абавязкова будзе. У мяне ж праз розныя чужыя просьбы і клопаты якраз і бракуе, ніколі не стае вольнага часу.
Каб у сямейным бюджэце, як кажа мая жонка, было ўсё як мае быць, я змуіяаны працаваць у рэдакцыі аднаго з нашых літаратурных часоііісаў — вяду там аддзел прозы. ІІраца ў рэдакцыі таксама забірае шмат часу. Трэба чы-
таць чужыя рукапісы, рыхтаваць іх да набору, гутарыць са старымі і маладымі аўтарамі, бываць на рэдакцыйных пасяджэннях, ездзіць у камандзіроўкі. А розныя абмеркаванні, вечары, сустрэчы з чытачамі! Ды яшчэ калі прызнацца, што чалавек я кампанейскі, маю многа сяброў і люблю таго наведаць дома, на кватэры, з тым іірайсціся па парку ці па вуліцы і пагаманіць, з тым выпіць кубачак кавы ці чарачку каньяку, дык чаго-чаго, а часу ў мяне заўсёды вобмаль, іншы дзень і не прысяду за свой рабочы стол. А што да розных просьбаў, заданняў, то лепш і не ўспамінаць — іх з кожным днём не меншае, а большае.
Вось і сёння, ледзь толькі прыйшоў я ў рэдакцыю, сеў за стол, як да мяне, нясмела пастукаўшыся ў дзверы, не зайшла, а хутчэй, бы мыіпка, ушмыгнула невысокая ростам, сівенькая жанчынка, у якой я адразу ж пазнаў удаву пісьменніка Язэпа Тарасюка Вольгу Ігнатаўну.
Я вылез з-за стала, намог жанчыне зняць не вельмі новае, пашытае гадоў колькі таму назад яшчэ па той, даўнейшай модзе, з багатым чарнабуркавым каўняром і гузічкамі на рукавах занафталіненае паліто, запрасіў прысесці. Умасціўшыся зноў у сваё старое, рыпучае крэсла, асцярожна, ветліва спытаўся, які клопат змусіў жанчыну пакінуць дамоўку, зайсці да нас, у рэдакцыю.
— Ведаеце,— неяк ураз разгубілася, сумнавата ўсміхнулася тонкімі, сухімі вуснамі Вольга Ігнатаўна,— я даўно... Збіралася да вас...
— Праўда? To чаму ж не заходзілі?
— Ды ведаеце... Ніяк не асмельвалася. Словам, я асабіста да вас, Адам Іванавіч.
— Да мяне? — здзівіўся яшчэ больш, аж пацепнуў недаўменна плячыма я: што яшчэ за клопат мог быць у гэтай жанчыны, удавы асабіста да мяне?
— Ага, ага, да вас. I вось чаму. Пасля смерці майго мужа...— Вольга Ігнатаўна дастала з сумачкі хустачку, прыклала яе спярша да аднаго, потым да другога вока,— асталося шмат рукапісаў, лістоў, фатаграфій дый рознага іншага... Ёсць нават некалькі нідзе не надрукаваных твораў. I я... Хацела б, каб вы, Адам Іванавіч, зайшлі да мяне на кватэру, паглядзелі, што там ёсць, і далі хоць якую раду, што мне рабіць...
Я насцярожыўся: увага! зноў новы клопат! Вользе ж Ігнатаўне сказаў:
— А чаму менавіта да мяне вы надумалі звярнуцца з такою нросьбаю?
— Е>ачыце,— пачала Вольга Ігнатаўна, зноў вельмі хвалюючыся, аж зніякавела, з твару змянілася, бедная,— па-першае, я вас ведаю. Дый, як мне здалося, Язэп Апанасавіч з усіх знаёмых пісьменнікаў таксама чамусьці вылу чаў вас... Часта ўспамінаў, любіў, можа, больш, чым каго. 3 вамі яму заўсёды было лёгка, у вас з ім быў лад. Я не хацела б, каб у святое святых — яго кабінеце, рукапісах капаўся хто-небудзь чужы, той, хто не разумеў Язэпа Апанасавіча, не цаніў яго. Вы ўжо, калі ласка, Адам Іванавіч, не палічыцеся з часам, не адмоўце мне. Размова ідзе пра памяць чалавека, якім усе мы навінны ганарыцца...
Іншы на маім месцы, відаць, адразу закруціў бы галавою, адмовіўся б, сказаў бы Вользе Ігнатаўне, што разбіраць рукапісы нябожчыка пісьменніка, які б ён ні быў вялікі ці малы,— не клопат аднаго чалавека, а клопат цэлай камісіі, якую стварае і зацвярджае кіраўніцтва Саюза пісьменнікаў. Аднаму чалавеку, маўляў, рабіць такое нельга; спаслаўся б, урэшце, на сваю занятасць, нейкую выдуманую хваробу, тым болей што сімпатыі да пісьменніка Язэпа Тарас.юка і яго твораў я ніколі не меў, і толькі мая слабахарактарнасць, няўменне гаварыць шчыра ў вочы нра тое, што я думаю, давала яму, мабыць, нейкія падставы меркаваць, быццам я люблю яго, цаню. Памуляўшыся трохі, я, як і заўсёды ў такіх выпадках, калі ў мяне нра нешта прасілі, згадзіўся — згадзіўся прыйсці на кватэру да Тарасюкоў.
-Будзьце ласкавы, скажыце толькі, у які дзень і час лепей гэта зрабіць? — спытаў як мага далікатней у Вольгі 1 гнатаўны.
— У любы дзень, у любы час,— адказала, іірыкметна павесялеўшы, аж вочы на мяне падняла, Вольга Ігна таўна.— Я дома, амаль нікуды не хаджу. Можаце папярэдне пазваніць. Вядома, лепш будзе, калі прыйдзеце зранку, бо паказаць у мяне ёсць што, на гэта трэба час. I добра было б, каб вы... He адкладвалі, прыйшлі хутчэй. Сама я таксама нешта пахворваць пачала. Дзяцей у нас няма, таму хацела б даць лад спадчыне. Ці мала што можа здарыцца са мною. Хто тады разбярэцца ў паперах Язэпа Апанасавіча?
— Што вы! — кінуўся суцяшаць я Вольгу Ігнатаўну,— He панікуйце. Усё будзе добра. Вось пабачыце — будзе добра.
— Каб жа вашы словы ды Вогу ў вушка.
I Вольга Ігнатаўна ўстала, паглядзела на ііавешанае на вешалку сваё паліто, потым на мяне.
— Ну, то вялікае вам дзякуй, не буду забіраць у вас час,— сказала яна і нізка-нізка, неяк быццам нават трохі тэатральна, манерна пакланілася.
Правёўшы Вольг^ Ігнатаўну аж на вуліцу, я вярнуўся ў свой кабінет, зноў сеў за стол, дастаў з шуфляды руканіс аднаго рамана, з якім даўно меў намер назнаёміцца, прачытаў сказ, другі, і — адвёў вочы ўбок,— мне раптам успомніўся, паўстаў, як жывы, сам п і с ь м е н н і к Язэп Тара сюк — каржакаваты, нлячысты, нібыта груба высечаны тапаром з дрэва, акуратна адпрасаваны, зашпілены на ўсе гузікі. 3 ім, Язэпам Апанасавічам, я пазнаёміўся ўпершыню ў доме адпачынку, што стаіць у лесе кіламетраў за трыццаць ад сталіцы — у Камарышчавічах. Я паехаў туды ўлетку, пасля таго, як прынялі мяне ў члены Саюза пі сьменнікаў. Паехаў, каб у цішы і снакоі закончыць аповесць, над якою маракаваў некалькі гадоў і на якую ўскладаў вялікія надзеі. Здавалася, што калі я на такім жа ўздыме, гэтак жа ўдала, як і пачаў, закончу аповесць, то яна прынясе мне імя і павагу. 3 пісьменнікаў тады я мала каго ведаў, мала хто ведаў і мяне. На знаёмствы са славутасцямі я і цяпер не надта падкі, а тады, у маладыя гады, і зусім іх пазбягаў. Знаёмствы з масцітымі, уплывовымі людзьмі можа памагчы напачатку, каб цябе заўважылі, прачыталі твае творы. Але яно ані не паможа табе ўвайсці ў літаратуру, асабліва калі ў цябе няма нічога за душой, калі ты не ўмееш ці не можаш нічога цікавага, патрэбнага сказаць людзям. Тваіх твораў ніхто за цябе не напіша, ты павінен напісаць іх сам, с а м. I запозненая слава заўсёды болып надзейная, трывалая, даўгавечная, чым ранняя. Ранняя слава звычайна вельмі хутка праходзіць, выпараецца, як вынараецца, скажам, эфір, адэкалон. Творца, які нічога фактычна яшчэ не зрабіў, атрымаўшы славу, як правіла, перастае сур’ёзна працаваць, дбаць нра сваё майстэрства, шукаць. I наадварот — той, да каго слава ніяк не горнецца, працуе, «акі вол», бо спадзяецца, заўсёды спадзяецца: калі не гэтая спроба, дык наступная — наступная! — нарэшце будзе чагось ды вартая. Сам я не мог скардзіцца на лёс. Mae самыя першыя апавяданні былі заўважаны і даволі высока ацэнены. Але тыя анавяданні былі нішто ў параўнанні з аповесцю, якая вынасілася ў мяне ў галаве і якая амаль напалову была ўжо наііісана. Гэтая аповесць павінна была — я ў гэтым быў упэўнены —
паказаць усім, які спадзейны талент у маёй асобе прыйшоў у літаратуру, чаго ад яго, гэтага таленту — дакладней, мяне, можна ў бліжэйшыя гады чакаць.
У дом адпачынку я прыехаў перад абедам. Адпусціўшы таксі, стаяў нейкі час на абочыне асфальтаванай дарогі, з цікаўнасцю глядзеў на двухпавярховы драўляны дом, які ўвесь, нават некаторыя вокны, быў густа аплецены плюшчом. Вакол дома, пры самых сценах, раслі хвоі, елкі, дубы, бярозы, асіны. Цяпер, у паўдзённую спёку, яны паволі, ляніва гайдаліся сваімі пышнымі зялёнымі вяршалінамі і ціха, вусцішна шумелі, гулі. Пахла нейкімі не вядомымі мне кветкамі, сухім, нагрэтым дрэвам, прэллю, смалою.
«Нічога сабе мясцінку выбралі пісьменнікі,— падумаў я.— Працаваць тут, відаць, можна».
I спрытна, лёгка ўзбег на скрыпучыя драўляныя прыступкі ганка, адшукаў сястру-гаспадыню — маладую і аж занадта ветлівую,— і тая завяла мяне ў светлы, сонечны і даволі прасторны пакой, які быў на другім паверсе, папя рэдзіўшы, каб я не бавіўся вельмі, а спяшаўся ў сталоўку абедаць.
— Гэта далёка? — спытаў я.
— Ды не, недалёчка. Хадземце, калі ласачка, я пакажу.
I я, паставіўшы на нядаўна памытую, дзе-нідзе яшчэ нават мокрую падлогу сумку-чамадан, прымкнуў дзверы і, як кажуць, з карабля на баль, заспяшаўся разам з сястройгаспадыняй у сталоўку.
Сталоўка і праўда была «недалёчка», праз лясок, на невялікай паляне. Сеўшы за той стол, на які мне паказалі, я даволі хутка снравіўся з ядою, бо і першае — шчаўе, і другое — шырокая, што лапаць, адбіўная, былі смачныя, у меру пасоленыя. Выпіўшы шклянку халоднага, аж зубы нямелі, кампоту, я падзякаваў афіцыянтцы, якая падавала мне абед, і накінуў сталоўку — звычайную сялянскую хату, толькі хіба што з прасторнай зашклёнай верандай. I спыніўся на ганку, пачаў глядзець, як нісьменніцкія дзеці кормяць сабак, што невядома адкуль — потым я даведаўся, сабакі прыблудныя, проста жывуць пры доме адпачынку — збегліся да сталоўкі. Сабакі былі гладкія, лянівыя, хлеба і бульбы не елі, нават не нюхалі, чакалі, калі ім вынесуць смажаную альбо вараную курыцу, катлетку, біфштэкс. I дзеці выносілі. Мяне, сына вёскі, які неражыў вайну і голад, гэткая распуста злавала. «Ыч ты,— думаў я,— выходзіць, можна спесціць не толькі чалавека, але і сабаку...»
Дзверы сталоўкі адчыніліся, выпусціўшы каржакаватага, плячыстага чалавека, апранутага ў белы — дарэчы, тады яшчэ трохі модны — палатняны гарнітур. У руках у чалавека быў сукаваты яловы кій.
— Што, малады чалавек, на сабачак любуецеся? — сказаў да мяне глухаватым, нейкім, як мне здалося, нутраным голасам чалавек.
— Ды не,— адмоўна хітнуў я галавою,— Проста гляджу, як дармаедаў кормяць...
— А-а! — зарагатаў чалавек.— Гэта праўда, хоць і жорстка. Вельмі жорсткая. Сабака і чалавек — вечныя сябры.
— Я не супраць, каб чалавек і сабака былі сябрамі. Але калі некаторыя песцяць жывёліну, калі гэтая жывёліна... Згадзіцеся — чалавеку такое... Ну, мякка кажучы, гонару не робіць...
— Ваша праўда. Але ж... Мы самі былі дзецьмі... А гэта не проста дзеці, а гарадскія. Што з іх возьмеш? Яны рады, бо бачаць жывых сабак, бо сабакі не кідаюцца на іх, не гаўкаюць, не гырчаць, а ляніва ядуць тое, што нехта не даеў. Вядома, нам гэта бачыць дзіўна, бо і ў вас, мусіць, і ў мяне было не такое маленства. Я некалі сам хадзіў з торбачкаю па хатах, нрасіў у людзей хлеба... Ды што тое ўспамінаць! Хвала Богу, яно мінулася і ўжо не паўторыцца. Ніколі не паўторыцца! А вы... Хто самі будзеце? — спытаў мяне, гэты раз больш уважліва, зацікаўлена чалавек.— Пішаце?
— Ды быццам пішу...
— 1 друкаваліся?
— Кніжка апавяданняў выйшла.
— Ьыбачайце, прозвішча ваша?
— Калінка. Адам Калінка.
— А-а, вельмі прыемна,— падаў мне руку — мяккую, вялую, зусім не мужчынскую, а нейкую нібыта жаночую — чалавек.— Гэта вас нядаўна ў Саюз прынялі? Як жа, ведаю, кніжку вашу чытаў. Нават заўвагу хацеў бы вам зрабіць. У адным апавяданні вы пішаце, як ваш герой збірае баравікі, вырывае іх з коранем і толі.кі тады абразае. Трэба, каб герой не вырываў баравікоў, бо парушаецца грыбніца. Лепш зрэзаць грыб на корані...
Праўда, было ў мяне такі е ў апавяданні.
— Бачыце,— пачаў я, адчуваючы, што чырванею, ачраўдвацца.— У нас, на Палессі, адкуль я родам, у лесе вельмі багата грыбоў. I ніхто не задумваецца над тым, як
іх браць — вырываць грыбы з коранем ці лепш зразаць не вырываючы. Я ішоў эа фактам, за жыццём...
— А нехта прачытае ваша апавяданне і таксама тое ж будзе рабіць. Кніжка выдадзена ў тысячах экземпляраў, яе будуць чытаць тысячы людзей. I гэта варта номніць. Трэба пісаць, каб людзі вучыліся. Вучыліся не благому, а добраму. Ды гэта я так, у парадку сяброўскай крытыкі. А наогул кніжка ваша мне... Гм-гм... 3 вас можа вырасці пісьменнік. Калі, вядома, будзеце менш увагі звяртаць на дробязі, так званыя дэталі, якія чамусьці надта ж падабаюцца крытыкам, а будзеце з жыцця браць значнае, вялікае. А мяне... Вы ведаеце? — паглядзеў, неяк часта плюскаючы вачыма, быццам ад сонца, мне ў твар чалавек.
Я паціснуў плячыма.
— He, на жаль, не ведаю.
— Яно і не дзіўна,— сказаў, самаздаволена ўсміхаючыся, чалавек.— Апошнія два гады я праседзеў у Крыме. Нешта з горлам не зусім у парадку. Дый раман канчаў. Я — Язэп Тарасюк.
Што ёсць, жыве такі пісьменнік — Язэп Тарасюк,— я ведаў. Чытаў нават дзве ці тры яго кніжкі. Праўда, уражання на мяне ні адна з іх не зрабіла. Напісаны кнігі былі суха, нецікава, без усякага артыстызму, смеласці, чым я тады вельмі ж захапляўся. Адна кніжка была, помніцца, пра вайну, правільней, партызанскі атрад, другая — пра калгас, пра тое, як брыгадзір вывеў брыгаду з адсталай у перадавыя, потым зазнаўся, зблытаўся з удавою, пачаў піць... У Язэпа Тарасюка былі і п’есы, якія чамусьці не ставіў ні адзін тэатр, пісаў ён і вершы. Вершаў Тарасюковых я таксама не чытаў, толькі чуў, як маладыя паэты іншы раз пацяшаліся, кпілі адзін з аднаго: «Ну, брат, зусім, як у Тарасюка!» — што значыла: горш, каб і хацеў, не напішаш...
— Можа, пройдземся,— прапанаваў раптам Тарасюк, паказваючы кіем на дарожку, што ад сталоўкі вяла ў цёмны стары ельнік.
— Можна,— згадзіўся я.
Была самая гарачыня, сухі, бязветраны жнівеньскі поўдзень. Сонца стаяла проста над галавою і пякло, пякло — аж смаліла. Але ў засені хвой і елак, пад навіссю густога зялёнага голля спякота не так адчувалася, дыхалася лёгка. Прысыпаная спрэс рыжай шчаціністай ігліцай дарожка, на якой то тут, то там выпірала вузламі абабітае, абадранае і ўжо засмоленае карэнне, бегла паволі ў глыб
ляснога абіпару, спярэшчанага ўсюды лапінамі святла, ценямі дрэваў. I мы спакваля ішлі па гэтай дарожцы і, помніцца, гаварылі пра жыццё, літаратуру. Гаварыў, вядома, больш Язэп Апанасавіч, я ж слухаў, устаўляючы па слову-два.
— Дык вы, значыцца, захацелі стаць пісьменнікам! Што ж, гэта таксама іірафесія. Хоць, праўда, і не такая прывабная, як некаторым уяўляецца. Прэміі, званні, ордэны, кнігі, слава! Гэта адзін бок, як кажуць, медаля. На другім жа — праца, барацьба. Адзін твор прызнаецца за шэдэўр, другі адразу ж, ледзь толькі надрукуеш, адрасуюць у Лету, пішуць на яго эпіграмы, пародыі. Потым, праз нейкі час, усе бачаць, што той твор, які аб’яўлялі шэдэўрам,— зусім не шэдэўр, а звычайная аднадзёнка. I наадварот, адрасаваны ў Лету твор раптам пачынаюць падымаць, раптам пачынаюць бачыць, што ў ім многа цікавых думак, што ён адлюстроўвае час і па форме таксама наватарскі. Наогул, сучаснікі ніколі правільна не ацэньвалі той ці іншай літаратурнай з’явы, таго ці іншага пісьменніка. Успомніце Пушкіна, таго ж Гогаля, Ляскова, Чэхава... Таму наша снрава, снрава сапраўдных пісьменнікаў — не ўнікаць у ацэнкі, не спрачацца з крытыкай, а пісаць. Пісаць штодзень, да змогі. He прызнаюць, не ацэняць пры жыцці, ацэняць зробленае табою насля смерці. Гэта як бы наказ вам, маладому...
Я не зусім згодзен быў з Язэпам Тарасюком.
— He ўсіх пісьменнікаў крытыка недаацаніла пры жыцці. Многіх пераацаніла, а сяго-таго ацаніла і на-належнаму. Скажам, і пры жыцці Льва Талстога было вядома, што ён — геній, гэтак жа, як і пры жыцці Дастаеўскага, Тургенева, нашых Купалы і Коласа было вядома, што гэта — вялікія пісьменнікі.
— He адмаўляю. Было, што крытыкі памыляліся, было, што і не памыляліся. Я кажу пра крытыкаў у тым сэнсе, што нам, пісьменнікам, трэба не зважаць на іх, на тое, што яны гавораць пра нашы кнігі, а працаваць, пісаць творы. Чым больш мы напішам, тым лепш. I нам, пісьменнікам, і чытачам.
Я пакруціў галавою, усміхнуўся.
— Што, вы не згодны?
— Піто нам трэба пісаць болын — можа, і нраўда. Але, як мне здаецца, трэба не забываць і яшчэ нра адно пісаць як мага лепш. Добра напісаная адна кніга Грыбаедава, Гаршына і нашага Максіма Багдановіча асталіся
ў літаратуры, у той час, як дрэнна напісаныя дзесяткі раманаў Вярбіцкай, Патапенкі ды і іншых ім падобных памерлі раней за іх аўтараў.
— 1 тут я з вамі згодзен. Але назавіце мне пісьменніка, які можа пісаць добра, а піша знарок дрэнна? Кожны працуе ў меру свайго таленту, кожны хоча пісаць як найлепей. Зусім іншае — не заўсёды аднолькава ва ўсіх выходзіць. Добра напісанае адным другому здаецца не зусім добрым. Наогул, літаратура — вельмі складаная штука. Я ў ёй больш за трыццаць гадоў, а так і не разабраўся, чаму адны творы прызнаны класічнымі, чаму адных пісьменнікаў вывучаюць у школах, у інстытутах, а другіх лаюць ва ўсіх крытычных аглядах і рэцэнзіях. Асабістыя сімпатыі крытыкаў? Пасада, якую займае сам пісьменнік? Уменне таго ці іншага паставіць сябе, як кажуць, прадаць даражэй? Другі раз задумаюся над усім гэтым, і сумненне возьме — а мо не трэба было мне ісці ў літаратуру? Я ж быў некалі нядрэнны дырэктар рэстарана... Жыў — дай Бог усім так жыць. Качаўся, як сыр у масле. Любіў, канечне, кнігі. У рэстаран заходзілі часта пісьменнікі, чыталі свае вершы, крычалі аднаму: «Бездар!», другому: «Геній!» Я падсеў неяк да пісьменніцкай кампаніі, прачытаў ім свае вершы. Іх пахвалілі. I гэта вырашыла ўсё. Я перастаў займацца рэстараннай гаспадаркай — сядзеў цэлымі днямі і начамі і пісаў. Вершы, п’есы, апавяданні, раманы... Кі лаграмы, пуды паперы спісаў... I ўсё ж выбіўся ў пісьменнікі. Некалькі маіх кніжак перакладзена на рускую мову, выдадзены тысячнымі тыражамі. Я сам пабываў у многіх бібліятэках, паглядзеў чытацкія фармуляры. Бяруць мае кнігі, чытаюць. Праўда, калі я аднойчы пра гэта сказаў з трыбуны пісьменніцкага сходу, адзін крытык кінуў рэпліку: «На жаль, у бібліятэчных фармулярах не пазначаюць, колькі чытачоў, беручы кнігі, вяртае іх, не дачытаўшы да канца». Але гэта ад злосці. Наогул, крытыка, хвалячы тэмы, якія я падымаю ў сваіх творах, рэдка піша пра майстэрства, пра мой талент. Але я ведаю: і майстэрства, і талент у мяне ёсць. Кнігі мае па належнаму не ацэнены, іх ацэняць яшчэ. Я ў гэта веру. А таму, нягледзячы ні на што, пішу. Пішу штодзень. Дзесяць — дванаццаць гадзін сядзець за сталом — гэта мая норма. Іншыя сядзяць за сталом па менш. Але яны рана пачалі пісаць. Я пісаць начаў пазнавата, калі мне было за трыццаць. Трэба наганяць страчанае. Асабліва цяпер, калі рука ходзіць цвёрда, ёсць яснасць думкі. Адчуваю: пайшла сапраўдная проза,
сапраўдная літаратура. Трэба падналегчы, каб заткнуць сяму-таму рот, каб кожны пераканаўся, што ў адносінах да мяне крытыка была несправядлівая, намылялася. Але па гэтулькі гадзін працаваць — трэба мець не абы-якое здароўе. Запомніце гэта і беражыце яго. Раніцою абавязкова гімнастыка. Прагулкі пасля снедання, абеду і вячэры. He працаваць па начах. Кампаніі, гарэлка, каньяк — бывайце. He злоўжываць і жанчынамі. Памятаць заўсёды трэба, што энергіі ў чалавеку не так і многа, яе можна растраціць на што заўгодна, а лепш — на што-небудзь карыснае, патрэбнае людзям. У нас адна ніва, дзе мы можам працаваць не шкадуючы сіл — гэта літаратура. Так, так, літаратура!
— Але ж, акрамя літаратуры, ёсць яшчэ і жыццё,— сказаў я, ніякавата пасміхаючыся, бо, прызнацца, не з ус.ім мог пагадзіцца з Тарасюком; чуць яго думкі мне было хоць і цікава, але і прыкра, асабліва калі Тарасюк хваліў сябе, свае творы, спадзяваўся на пасмяротную славу, вінаваціў ледзь не ва ўсіх грахах зямных крытыкаў.— Жыццё! Яно ж, як хтосьці справядліва заўважыў, даецца чалавеку адзін, толькі адзін раз. Хочацца многа чаго і зведаць, і спазнаць, і ўбачыць. Інакш... I пісаць не будзе пра што, калі не акунешся з галавою ў жыццё, ведаць яго не будзеш. Дый, як пісаў Някрасаў — «поэтом можешь ты не быть, а гражданяном быть обязан...».
— Вядома, жыццё трэба ведаць, вывучаць. Але гэта ўжо вам, маладым. Нам, старым, хопіць і таго, што мы ведаем. Назапашана столькі розных назіранняў, хопіць іх да канца дзён нашых! Мы жылі ў даволі скЛаданы час. Рэвалюцыя, грамадзянская вайна, нэп, калектывізацыя, трыццаць сёмы, вайна... Каб апісаць усё гэта — жыцця мала.
— Яно, можа, і так,— быццам згадзіўся і разам з тым не згадзіўся я.— Але каб гаварыць, пісаць пра мінулае, не лішне ведаць і сённяшняе.
—А хто ж яго не ведае? Газеты чытаем, радыё слухаем...
— Газеты і радыё — гэта адно. Але калі я пабываю ў вёсцы, пахаджу па полі, па лузе, па лесе — гэта зусім іншае. Неяк па-новаму адчуеш тады і зямлю, і людзей, што ходзяць па ёй, кожны са сваёй радасцю і адметным асаблівым клопатам.
— Гэта праўда, і ў калгасах, на заводах трэба бываць. Неяк. гады тры таму назад, быў я на адной чытацкай
канферэнцыі ў рабочым інтэрнаце. Прызнаюся вам: я здзівіўся. Якая адукаваная, таленавітая вырасла ў нас моладзь! I патрабавальная-патрабавальная! Нікому нічога дараваць не хоча. Рад, шчыра рад быў з ёю пазнаёміцца. I з вамі, як прадстаўніком гэтай моладзі, таксама,— спыніўшыся, нечакана працягнуў мне руку Тарасюк.Вельмі было прыемна з вамі пагаварыць. Аднак жа прашу прабачыць — у мяне рэжым. Трэба абдумаць яшчэ адну сцэну. 1 — за стол. Так што... Бывайце...
Мы развіталіся з Тарасюком: ён пашыбаваў, размахва ючы сукаватым кіем, некуды далей па дарозе, а я... Я павярнуўся і спакваля пакіраваўся назад, у дом адпачынку.
Там жа, у Камарышчавічах, у мяне было яшчэ некалькі прагулянак з Язэпам Тарасюком. I заўсёды, калі б мы ні сустракаліся, ён гаварыў пра літаратуру, нра тыя цяжкасці, якія чакаюць кожнага, хто ступае на пісьменніцкую дарогу, пра тую несправядлівасць у ацэнцы твораў, што пануе ў нашай крытыцы. Мусіць, непрызнанне яго як пісьменніка мучыла Тарасюка, не давала яму спакою, займала яго думкі. Я ўважліва, цярпліва слухаў, як тады мне здавалася, вопытнага літаратара, які дажываў свой век і многа чаго ведаў, помніў. Толькі зрэдку я па сваёй звычцы ўстаўляў у размовах па некалькі слоў, згаджаўся ці не згаджаўся з тым, што гаварыў гэты чалавек. Зноў жа, рабіў гэта я асцярожна, тактоўна, каб не пакрыўдзіць, не ўзлаваць Тарасюка. Нашым размовам пра літаратуру ніхто не замінаў, бо пісьменнікаў у доме адпачынку было мала. Кожны, хто мог, ехаў адпачываць на мора, бліжэй да вады, дзе можна не толькі папрацаваць, але і пакупацца, загарэць. У Камарышчавічы ж на лета ехалі ў асноўным сем’і пісьменнікаў — жонкі, дзеці, цешчы. Ды яшчэ такія пісьменнікі, як мы з Тарасюком. Тарасюку нельга было — не раілі дактары — ехаць за свет, на паўднёвую спёку, а я не ведаў, што можна без папярэдняга заказу набыць пуцёўку куды-небудзь у лепшае месца, чым Камарышчаві чы. ІІомніцца, аднойчы Язэп Тарасюк настойліва пераконваў мяне, што пісаць апавяданні і наогул выступаць у малым жанры не салідна сталаму пісьменніку. 3 апавяданняў звычайна пачынаюць, але рэдка хто іх піша пад старасць. Раман — вось мара кожнага пісьменніка, вось стыхія сапраўднага мастака, гэтак жа, як мора — стыхія сапраўднага плыўца. У рамане можна многае сказаць, паказаць ва ўсёй паўнаце і велічы падзеі і герояў; раман любяць чытаць, раман ахвотна выдаюць і перавыдаюць.
Нават калі раман і не вельмі ўдаецца пісьменніку, ён не залежваецца ў магазінах і ў бібліятэках на кніжных паліцах. Таму Язэп Тарасюк раіў мне пісаць раманы і толькі раманы.
— А я за аповесць узяўся,— прызнаўся я.
— Аповесць, вядома, лепш за апавяданні, але вы расцягніце яе трохі, і — будзе ў вас раман. Адразу прымусіце паверыць усіх у сябе. Дый не ведаю я добрага пісьменніка, у якога б не было рамана.
— А Чэхаў?
— Чэхаў, вядома, пісьменнік, але паверце — і яму не шкодзіла б мець добры раман. A то ўсе гавораць — Чэхаў, Чэхаў... А што напісаў Чэхаў, не кожны і ведае. Зусім іншае — Дастаеўскі, Талстой, Чорны. Ды гэта класіка. А колькі пісьменнікаў, што не сталі, дакладней, крытыка не залічыла іх пакуль што ў ранг класікаў! I ў кожнага з іх ёсць раманы. Скажам, у мяне — іх ужо ажно тры. Пішу яшчэ. ІІрызнаюся вам, хачу злучыць свае апошнія раманы ў эпапею, якая будзе складацца з некалькіх тамоў і якая ахопіць увесь перажыты, пройдзены краінаю і мною час — ад рэвалюцыі да сённяшніх дзён. Задача нялёгкая, зойме шмат часу. Але затое і рэч будзе! Можаце падобнае нешта назваць у нашай літаратуры? То-та ж! Серыя раманаў — не адзін раман! Напішу — а тады хай крытыкі што хочуць, тое і гавораць. Я сваё, буду лічыць, зрабіў. Зноў жа — выдаваць эпапею... Спярша адзін раман выдасі, напішаш другі — заадно і першы перавыдасі. Разам з трэцім — зноў і першы і другі ў друк пойдзе. А што гэта значыць? Гэта значыць — залаты дождж, грошы. За апавяданне ці аповесць атрымаеш... Хіба на яраезд на гарадскім транспарце ды на чай...— Тарасюк грэбліва зморшчыўся, засмяяўся,— неяк дробненька, хітранька — і хіжа.
— Але ж,— каб перавесці размову з грошай (страшэнна не люблю я, калі пісьменнік гаворыць не пра творы, не пра іх значэнне і якасць, а надлічвае, колькі яму за іх заплацяць) на што-небудзь іншае, пачаў я,— стварыць эпапею, ахапіць такі адрэзак часу — ад рэвалюцыі да на шых дзён,— ці над сілу аднаму пісьменніку? Вунь некаторыя пра адзін дзень, адну ноч у жыцці чалавека пішуць раманы. А гэта ж — паўсотня гадоў!
— To не пісьменнікі, хто піша раман пра адну ноч ці адзін дзень. To сысуны, яны высмоктваюць раман з пальца. Псіхалагізацыя, унутраны свет, думкі... У маіх раманах на першым плане падзеі, жыццё. Жыццё не аднаго чалавека.
а ўсёй краіны. Пабачыце вось. Хваліцца не буду, але тое, што ўжо я напісаў,— скажу вам... Падабаецца яно мне. Адчуваецца ўплыў вялікай літаратуры!
— Я чытаў у нейкага крытыка, што кожны пісьменнік усё жыццё піша адзін раман. I толькі разбівае яго на некалькі — раманаў, аповесцей і часам апавяданняў.
— He чытайце вы крытыкаў! Во! — I ён падняў сукаваты яловы кій, пагрозліва патрос ім у паветры.Ведаеце, чаму я з кіем ніколі не расстаюся? Ды каб сабак і крытыкаў ад сябе адганяць...— I засмяяўся.— Гэта дзеля жарту, вядома. А калі па шчырасці гаварыць, дык апошні выдатны крытык жыў у мінулым стагоддзі. Помніце яго? Пісараў. Больш крытыкаў не было, былі балбатуны, людзі, якія жылі з літаратуры і не адчувалі, што такое літаратура. О, гэта вы малады, не ведаеце яшчэ, што такое нашы крытыкі! Пажывяце — убачыце! Яны з мухі могуць зрабіць сла на, і са слана — муху. Словам, выпусцілі джына з бутэлькі, а загнаць назад у бутэльку няма як — бутэльку здалі п’яніцы ў магазін. Ха-ха-ха! — рагатаў Язэп Тарасюк,— Ад нісьменніка, калі ён памірае, хоць нешта, ды астаецца. А што астаецца ад крытыка? Неяк хацелі мы аднаго перавыдаць, нават камісію былі стварылі. Сабралі яго крытычныя працы, перачыталі — і рукамі развялі. Лухта. Устарэла ўсё. А некалі ж ледзь не першы крытык быў, да яго слова прыслухоўваліся. I не адзін прагноз крытыка не спраўдзіўся, ні адна думка не пацвердзілася. Вось так, малады чалавек. А вы гаворыце — крытыкі, крытыкі... Той, хто здатны сам пісаць прозу альбо паэзію, не пойдзе ў крытыкі. У крытыкі ідуць, як правіла, літаратурныя няўдачнікі. Папытайце ў кожнага крытыка: з чаго ён пачынаў? I выявіцца: той — з прозы, той — з вершаў, той — з драматургіі. Яму не ўдалося стаць ні паэтам, ні празаікам, ні драматургам, то ён гатовы любога, хто піша, у лыжцы вады ўтапіць. He крытык, а зайздроснік, як правіла...
He шкадаваў у сваіх размовах Язэп Тарасюк не толькі крытыкаў, але і тых, хто працаваў у рэдакцыях і па абавязку службы павінен быў выбіраць да друку лепшае, прымушаць ііісьменнікаў дапрацоўваць свае творы, а часам — і зусім бракаваць.
— Іншы маладзён, матчына малако на губах, адкуль яму што ведаць, а патрабуе, патрабуе ад цябе, каб ты і тое, і тое паправіў. Герой, маўляў, не нераканаўчы, сцэна расцягнута, мова газетная, сухая. Дзіўныя, скажу вам,
гэта людзі! Яны чытаюць твор не каб асалоду мець, а каб нешта знайсці, да нечага прычапіцца. 1 тады, калі знойдуць, радуюцца, як дзеці. Я ж, прызнаюся вам, прымаю твор такім, як ён напісаны аўтарам, недахопаў даўно ўжо не шукаю. А хоць і бачу недахопы, рэдка каму пра гэта цяпер кажу. Навошта? Твор надрукаваны, а адносіны з чалавекам сапсуеш... A то і няма недахопаў, а іх знаходзяць, пальцам паказваюць — быццам знарок робяць, каб цябе зганьбіць, абразіць. Раней я слухаў трохі заўвагі, а цяпер... Маўчу і не бяру на дапрацоўку свае творы. Прынёс у рэдакцыю,— што хочаце, тое і рабіце. Усё адно прыйдзе час, адновяць тое, што скарачалі, надрукуюць мой твор так, як я яго напісаў. Я ў гэта веру! У рэдакцыі працуе, як правіла, па некалькі чалавек. Паснрабуй кожнаму дагадзі. А твор — гэта ж не касцюм. Дый я — пісьменнік, а не кравец, каб падганяць твор пад густ кожнаму. Мілае дзела некалі, у добрыя даўнія часы было — прынёс выдаўцу кнігу, ён купіў яе ў цябе і друкуе без усякіх дапрацовак, так, як яна напісана... А цяпер... Іншы раз так апануюць, так надакучаць, што і жыццю не рад...
Неяк, наслухаўшыся Язэпа Тарасюка, я не ўмоўчаў, сказаў:
— Няўжо пісьменніцкая праца толькі адны непрыемнасці прі.іносіць?
— Што вы! I радаснь, вядома, ёсць. Многа-многа радасці! I калі творыш, пішаш гэтую самую кнігу, і калі бгчыш яе выдадзеную, і калі ліст атрымаеш ад чытача, дзе ён цябе хваліьь, дзякуе. Адчуваеш тады — недарэмна час змарнаваў, нешта ка дыснае, патрэбнае людзям зрабіў. Але, шверце мне, радасць была б у пісьменніка куды болыпая, к; б не гэтыя шукалыькі недахопаў — рэдактары, крыгыкі. Як авадні, уюцца яны вакол пісьменні :а, ныдзьвяць і нндзьвяць над вухам, a то і кусаюцца, бг іюча кусаюіца. Выступіць нейкі н^дацёпа ў друку, папракне ў нечмм цябе, на недахопы ўкажа — глядзіш, кнігу тваю не спяшаюцца ў план у выдавецтве ставіяь, і ганарар ужо не той, і тыраж... Словам, не было б гэть.х шукальнікаў недахопаў намнога шчаслівей, лягчэй жылося б нашаму брату-лісьменніку...
Успаміны пра Язэпа Тарасюка, пра той першы мой прыезд у дом адпачынку ў Камарышчавічы выбілі мчне са звыклай каляіны быцця і думак. Пасядзеўшы япічэ трохі за
сталом і адчуўшы, што праца сёння ў мяне «не пойдзе», я схаваў назад у шуфляду рукапіс рамана, які пачаў быў чытаць,— паляжыць, пачакае! — зазірнуў у кабінет да галоўнага рэдактара, спытаў, ці трэба каму-небудзь я сёння. He, пільна нікому я не быў патрэбен. I я, вярнуўшыся назад у свой аддзел, апрануўся і выйшаў на вуліцу. Была зіма, але не такая, якія звычайна бываюць у нас зімы,— з марозам, гурбамі снегу на кожным кроку, а мокрая, хлюпаткая, з нізкім густым туманам, гразёю на тратуарах бы ўсё адно восень. Тралейбусы і аўтобусы, як і звычайна ў такія дні, ішлі перапоўненыя,— ніхто не хацеў шлёпаць па гразі, мачыць абутак і адзенне. На тратуарах скрозь стылі брудныя лужы. Ды я і ў такое надвор’е на працу і з працы хадзіў пешкі. Наседзішся дома і ў рэдакцыі за сталом, хоць спіну, ногі разамнеш у хадзе. Ды і паветрам свежым падыхаеш. Таму і цяпер, выкіраваўшыся на цішэйшую, менш людную вулічку, я паволі, апусціўшы галаву, як рабіў гэта зазвычай, пабрыў да свайго дома — ён на Камароўцы, у новым, яшчэ не дабудаваным раёне. Абуджаная ўспамінамі памяць вяртала мяне ў тьіЯ гады, калі я ўпершыню сустракаўся, знаёміўся не толькі з Язэпам Тарасюком, але і з іншымі пісьменнікамі. Быў я тады малады, толькі што закончыў універсітэт. Рэдакцыя рэспубліканскай газеты прапанавала мне, каб я ўзначаліў аддзел культуры. Я з радаспю згадзіўся. Наняў на ўскраіне горада ў драўляным доме пакойчык, перабраўся са студэнцкага інтэрната туды жыць. Будучая мая жонка, Ліна, скончыла ун.версітэт на год раней за мяче і прапавала ў адным з раёнаў ва Віцебшчыне. Я сумаваў, нудзіўся па ёй, амаль штодзень пісаў доўгія-доўгія лісты, у як’х прызнаваўся ў каханні, і вазіў іх на паштамт — укінутыя на паштамце лісты даі'.одзілі на сутчі рааей. Там, на паштамце, я і сустрэў аднаго вечара пісьменніка Пятра Шчарбачэню. Ён, мажны, разы ў дза большы за мяне, стаяў у чарзе — пасылаў нейкі пачунак — ці не карэктуру новай сваёй кнігі ў Маскву. Пятра Шчарбачэню я трохі ведаў, сустракаўся разоў колзкі з ім у рэдакцыях і на рознь.х абмеркаваннях у Саюзе пісьменнікаў. Бь,ў ён чалавек пажылы, з нялёгкім жыццёвым лёсам. Амаль дваццаць гадоў правёў у Сібіры — у сталінскіх лагерах, потым працаваў бухгалтарам, геолагам і яшчэ Бог ведае кім. Цяпер ён вярнуўся ў Мінск, загадваў аддзелам прозы ў нашым тоўстілм літаратулным часопісе. Мы парукаліся са Шчарбачэнем, і ён, тут жа, з ходу, даведаўшыся, дзе я і як жыву,
нрапанаваў мне нерайсці на працу да яго ў аддзел. Зарплата ў нас невялікая,— гаварыў да мяне даверліва, амаль па-сяброўску, бы роўны з роўным, як і заўсёды, дзіўна расцягваючы асобныя словы — «невяліка-а-я!» — густым басам Пятро Шчарбачэня.— Але затое будзеце мець час сваё пісаць. Ды і школу добрую пройдзеце. У нас у рэдакцыі працуюць і выдатныя людзі, і пісьменнікі, і вам, маладому, карысна паварыцца ў такім калектыве. Кожны дзень — універсітэт! Да нас заходзяць розныя аўтары, прыносяць вершы, артыкулы, апавяданні, аповесці, раманы, дзеляцца думкамі пра надрукаванае, расказваюць, хто куды ездзіў, што бачыў, перажыў. Словам, у нас цікава. Што ні кажы — кухня, дзе робіцца літаратура...
— А ці спраўлюся? — нясмела папытаў я.
— А чаму ж — справіцеся! Я чытаў вашы апавяданні, вы любіце жывое, гаваркое слова, вока ў вас таксама ёсць, ёсць, пэўна, і разуменне, што такое літаратура. А калі ў чым і памыліцеся,— я ж побач. Заўсёды можна параіцца, узгадніць. Бо праца ў газеце маладому нісьменніку з аднаго боку памагае, а з другога і шкодзіць. Гэта добра, калі малады пісьменнік многа ездзіць, многа дзе бывае, многа чаго бачыць. Але пісьменніку трэба яшчэ і прывучаць сябе глыбока на ўсё глядзець, абдумваць тое, што бачыш, пісаць з павагаю да людзей, з клопатам пра кожнае слова. На жаль, жыццё газетчыка падганяе, трэба спяшацца здаць матэрыял у нумар, папрацаваць над ім як след не хапае часу. Зусім іншае — часопіс. Тут над словам можна і дзень, і два, і тры падумаць. I знайсці якраз тое, якое трэба. Так што вам карысна будзе папрацаваць у нашым калектыве. Падумайце над маёй прапановай і пазваніце мне. А лепш за ўсё зайдзіце ў рэдакцыю. He адкладаючы на вельмі, можа, нават заўтра ж. Месца ў нас толькі што вызвалілася, я не хацеў бы наладжваць конкурс...
— Дзякую вам, Пятро Пятровіч,— збіты зусім з панталыку такой нечаканай прапановай, сказаў я.— Я ііадумаю.
— Падумайце. I з розных, як кажуць, бакоў. Пісьменнік павінен пісаць. Лацвей нам, у каго за нлячыма жыццё. Папера ёсць, чарніла таксама. Быў бы вольны час! У нас у часопісе вольны час выбраць можна, пачынаем нрацаваць мы з дванаццатай. Да дванаццаці можна напісацца, аж уваччу цёмна стане. А вы малады, вам не шкодзіла б і ў жыццё трохі акунуцца.
Дык жыццё мяне, Пятро ІІятровіч, быццам само
акунула. Я нарадзіўся на Палессі, перажыў акупацыю. У сорак трэцім годзе тую лясную вёску, дзе я жыў, спагія лілі фашысты. Мяне разам з бацькамі пагналі на чужыну. ІІабываў я ў лагерах за калючым дротам, зведаў шмат гора. А потым, пасля вайны,— голад, пасвіў кароў у заходніх абласцях Беларусі...
Пятро Шчарбачэня ажно хіснуўся, прысвіснуў.
— А я думаў, адкуль у вашых творах спачуванне да простага люду, такое, я сказаў бы, нават старэчае разуменне чалавечага гора, псіхалогіі. Баяўся, што гэта ўзята з чужых кніжак напракат... Ажно вуні, яно што! Тады вам ёсць пра што пісаць! Падвучыцца толькі трэба — як! А ў нашай рэдакцыі гэта зрабіць вы зможаце. Дый надрукавацца будзе лягчэй. Маючы сад, яблык лягчэй з’есці, чым таму, хто гэтага саду не мае. Так што не думайце вельмі, пераходзьце на працу да нас. Мы з вамі пасябруем... Чалавек вы па натуры — гэта адчуваецца — лагодны, памяркоўны, а я... 3 рознымі людзьмі жыў і працаваў, і не было яшчэ, каб я з чалавекам, вядома, не свіннёй, не паладзіў.
Праз які тыдзень я працаваў ужо ў аддзеле прозы ў часопісе. I першы рукапіс, які трэба было мне прачытаць і ацаніць, варта яго друкаваць ці не варта, быў раман — трэцяя кніга эпапеі — Язэпа Тарасюка. Кладучы мне на стол даволі ёмкую папку, Пятро Пятровіч жартаваў, смяяўся:
— Чаго толькі не бывае! Як казаў Казьма Пруткоў: глядзі і здзіўляйся! Хто мог думаць, што з дырэктара рэстарана, у якім мы калісь у маладосці любілі бражнічаць, Тарасюка, вырасце раманіст. Бывала, калі хлопцы напіваліся да чорцікаў, клікалі да сябе дырэктара, нера конвалі яго, каб ён кідаў сваю работу, браўся пісаць,— маўляў, гэта не так і цяжка, варта толькі захацець стаць пісьменнікам — і станеш. Зерне ўпала не на камень! Мінуў час — і былы дырэктар рэстарана піша не апавяданні, не аповесці, a — падумаць толькі! — э п а п е ю! — ІІятро Пятровіч зарагатаў, зарагатаў гучна, аж пасыпаліся з вачэй слёзы.— Як тут не наверыць, іпто зайца можна навучыць заііальваць сернікі, а любога пісара — пісаць раманы...
— Нехта з пісьменнікаў заўважыў, што напісаць добрае апавяданне цяжэй, чым дрэнны раман,— сказаў я.
Ліха яго ведае, што напісаць цяжэй, што лягчэй. Усё аднолькава цяжка, калі пісаць па-сапраўднаму. I ноч не
адну не паспіш, і з сябрам многія размовы недагаворыш, і лета, вясны іншы раз не ўбачыш. Бо пісанне — гэта работа, страшэнная, катаржная работа. Выціскаеш з сябе ўсё, што можна. Устанеш з-за стала — у бакі водзіць, бы п’янага. Нічога ні есці не хочаш, ні піць; сон не ідзе, гуляць таксама не цягне. Сам не ведаеш, за што ўзяцца. I ў галаве — пустата, туман. Потым хтось адзначыць, што «аўтару ўдаліся» тая ці іншая сцэна, той ці іншы вобраз. А ці зразумеюць, чаго тое каштавала? Паказваць што-небудзь, каб адчуў кожны, хто чытаць цябе будзе,— трэба самому перш за ўсё адчуць, перажыць тое. Гэта зусім не значыць, што трэба спазнаць яго ў жыцці. Пісьменнік — гэта чала век, які здольны да... За гэтым «да» можна ставіць — кахання, забойства, крадзяжу і гэтак далей. He тое што на самай справе пісьменнік можа гэта зрабіць, а адчуць тое ж, што адчувае закаханы, забойца, злодзей... Адчуць і паказаць гэта, перадаць словамі. А калі гэтага ў пісьменніка няма, то ён можа і не брацца пісаць. Усё адно нічога ў яго не выйдзе. Талент — гэта не проста прыгожае слоўка. He, ой не! Талент, казаў Шолам-Алейхем,— як грошы: калі ёсць — дык ёсць, калі няма — дык няма. 1 нічым, нічым талент замяніць няможна. Працуй, хоць лопні, сотні тамоў напішы, а ўсё адно ў літаратуры цябе як не было, так і не будзе. Як пазнаць талент? У таленавітай кніжцы — гэта як на той пласцінцы, дзе запісана музыка ці песня. ІІастаў на прайгральнік —і палілася музыка. Так і таленавіты твор. Быццам прабягаеш вачыма па словах — а ў душы адразу ж ажывае ўсё: бачыш тое, што пісьменнік апісвае, адчуваеш, што адчувае і герой, думаеш так, як думае аўтар. Ты ў палоне, пісьменнік цябе захапіў і вядзе. Далей, далей што?.. Нраўда, не кожны чалавек можа адрозніваць таленавітае ад неталенавітага. Ёсць людзі і глухія да літаратуры. Як глухія і да музыкі. Нават выхаванне тут не заўсёды памагае. Быў у рускай літаратуры вядомы графаман граф Хвастоў. Друкуючы свае творы, ён плаціў выдаўцам, а не яны яму. Разарыўся чалавек, так хацеў астацца ў літаратуры. Пушкін адкрыта смяяўся з Хвастова, а той нават не разумеў, што з яго смяюцца. Графаманы і цяпер, вядома, ёсць у нас. Выпуск кніг — вытворчасць. Тысячы друкарскіх машын, ля іх — мільёны рабочых. Нлануюцца пры быткі. Патрэбен рукапіс, каб яго размножыць. Машынам, людзям патрэбна работа. I рукапіс знаходзіцца. Яго напісаў аўтар. Аўтар бывае таленавіты і неталенавіты. Папершае, не кожны адрознівае таленавітае ад неталенавіта-
га. Па-другое, рукапіс бывае ў нейкай ступені патрэбным, карысным грамадству. I ён ідзе ў вытворчасць... Так нараджаюцца неталенавітыя кнігі, пісьменнікі... Дзе ты іх дзенеш! 3 тым, што яны ёсць, трэба лічыцца. 1 тут задача вялікая крытыкаў: адрозніваць таленавітае ад неталенавітага, адно залічаць у літаратуру, другое не залічаць. На жаль, крытыка таксама не заўсёды аказваецца на ўзроўні. Глухія да таленавітага бываюць не толькі чытачы, але часам і крытыкі. Тут адукацыя не памагае, сляпога, як бы ты ні хацеў, не зробіш відушчым. Наша задача, задача рэдактараў,— адрозніваць таленавітае ад неталенавітага, ведаць, што мы друкуем. На тое мы тут і пастаўлены, за гэта нам плацяць грошы. Мы, як тыя дэгустатары, павінны адрозніваць маркі він... Праўда, і гэта я ведаю са свайго вопыту, іншы раз не варта паддавацца настрою, трэба не спяшацца з канчатковымі вывадамі. Перш чым нешта гаварыць аўтару, не шкодзіць добра самому надумаць. Аўтар працаваў над сваім творам гадамі, а мы чытаем яго ўсяго некалькі дзён. 1, вядома ж, аўтар больш над творам думаў, чым мы. Вось так, Адаме, Вы можаце цяпер сказаць: сарвалі мяне з газеты, а цяпер палохаеце работай у часопісе... He, я не палохаю, я проста хачу прывучыць глядзець на ўсё глыбака, шырака. I каб у нас не было нейкай асабістай да каго б там ні было прыдзірлівасці, сімпатый і антыпатый. Паверце мне: я буду ад душы рады, калі Язэп Тарасюк напісаў што-небудзь сапраўднае, вартае. Хоць прымірыцца з гэтым мне будзе цяжка, бо давядзецца паверыць: і неталенавіты чалавек можа напісаць добра. А такога я яшчэ не сустракаў. Ды што я гавару, зусім Вас замучыў. Чытайце раман, здыміце, як кажуць кухары, першую пробу...
«Зняць першую пробу? Адрозніць таленавітае ад неталенавітага?» Правільна ацаніць, чаго варты твор, разабрацца, што за раман напісаў Язэп Тарасюк, калі сам я не напісаў яшчэ ні аднаго рамана?»
У тыя першыя дні маёй працы ў часопісе я вёў дзённік. Занатоўваў у агульны сшытак свае і чужыя думкі, тое, чым я жыў, што мяне асабліва тады хвалявала.
I каб узнавіць хоць у нейкай ступені перажыванні, настрой тых не такіх ужо і блізкіх дзён, я, вярнуўшыся з рэдакцыі дадому, у сваю кватэру, дастаў даўні агульны сшытак у чорных дэрмацінавых вокладках, пачаў чытаць. Вось што было запісана там пра раман Язэпа Тарасюка...
...Другі дзень чытаю раман Язэпа Тарасюка з цыкла «Век». I другі дзень не знаходжу сабе месца. Мяне аж калоціць усяго. Як можна так пісаць? Мова газетная, мёртвая, сухая — не праглынуць, перасядае комам у горле. Нехта вучыў — каб праверыць, якая ііроза, трэба пачытаць яе ўголас. Дрэнную прозу ўголас чытаць нельга. Дзе там уголас, моўчкі чытаць нельга. Герояў няма. Усе людзі — схемы, прычым на адзін капыл, гавораць — не разбярэш, дзе хто. Героі толькі названы, але ні адзін з іх не паказаны, не раскрыты. Яны не запамінаюцца, бо не маюць адметных рыс, уласцівых таму ці іншаму чалавеку. Што ўжо ўспамінаць пра абагульненні нейкія, тыпы! Аўтар нічога нікому не даводзіць, ііроста піша. Кампазіцыі ў пэўным разуменні гэтага слова няма — сабраліся людзі ў адно месца, пагаварылі; сабраліся ў другое — таксама пагаварылі. Нішто не падпарадкавана задуме, логіцы развіцця вобразаў. Проста набор выпадковых сцэн, фактаў, эпізодаў. Аўтарскі тэкст — з газет, энцыклапедый, розных даведнікаў, успамінаў. Тэма адказная — калектывізацыя. Пра гэта напісаны творы Шолахава, Твардоўскага, Чорнага, Зарэцкага, Стэльмаха, Залыгіна, Мележа. Навошта нісаць яшчэ, калі не можаш сказаць новага, таго, чаго да цябе ніхто не бачыў і не гаварыў? У рамане — 459 старонак! Але іх магло быць і 100 і 1000! Матэрыял жа нескампанаваны, сюжэтных ліній ніякіх няма. Няма і падзей. Адны хочуць ісці ў калгас (беднякі), другія не хочуць (кулакі), трэція вагаюцца (сераднякі). Героі — не творцы часу, а нрыдаткі. Яны не маюць свайго ўнутранага жыцця, думаюць толькі пра калгас і больш ні пра што. He разабраць — дзе той ці іншы герой: у хаце, на дварэ ці ў полі. Усё, як у тумане. Мільгаюць прозвішчы, але ні аднаго героя я не ўяўляю, не бачу. Што мне сказаць загадчыку аддзела і самому аўтару? Раман друкаваць у такім вырлядзе ніяк нельга. Вось мая думка.
...Каб не памыліцца ў ацэнцы трэцяй кнігі эпапеі, я прачытаў першую і другую. I — уга! — разгубіўся яшчэ больш. Во тыя кнігі не лепшыя. Аднак жа надрукаваны! Надрукаваны ў нашым часонісе, выдадзены кожная асобна ў выдавецтве. Вось як! А я збіраюся бракаваць. Трэба сказаць пра ўсё Пятру Пятровічу, параіцца з ім. Наогул, лепш бы я не пераходзіў у часоніс. Ламай цяпер галаву, думай, як быць. Свайго, вядома, не пішу. Як пісаць, калі
думкі заняты зусім іншым. Каб хоць я багаж літаратурны меў, было б, можа, лягчэй. А то — хто я? Хіба той жа Язэн Тарасюк паверыць мне, хіба ведае, што я маю нейкі густ, разумею, што такое літаратура. «Маладзён, што ты мяне вучыш! Якое ты маеш маральнае права?» Гм, гм, ускочыў я, не раўнуючы як тая рыба ў нерат: ні назад, ні наперад.
...Сёння гаварыў пра раман Язэпа Тарасюка з загадчы кам аддзела Пятром ІІятровічам Шчарбачэням. Шчыра, не тоячыся выказаў яму свае меркаванні.
— Хе-хе! — дабрадушна засмяяўся Пятро ГІятровіч.— 1 што ты думаеш далей рабіць?
— He ведаю,— прызнаўся я.
— На добры лад, табе трэба было б усе свае заўвагі выказаць аўтару.
— Ці паслухае ён мяне?
— А гэта ўжо яго клопат. He паслухае — мне давялося б умяшацца.
— Дый... Раман бракаваць трэба. Я не бачу, што там і як можна паправіць.
— Тэ-экс! — грузна, задуменна, без ранейшай весялосці паёрзаў на сваім загадчыцкім крэсле Пятро Пятровіч.— Выпадак не з лёгкіх! Няхай, дзе маё не пранадала, ярачытаю. Давай сюды рукапіс.
Нукапіс, вядома, я з радасцю аддаў...
...Я — ні жывы ні мёртвы. А што, калі памыліўся, не зразумеў, няправільна ацаніў раман Язэпа Тарасюка? Што, калі мая думка не супадзе з думкай Пятра Пятровіча? Даказваць яму сваё, пераконваць? Ці выслухаць загад чыка, згадзіцца з ім? Але ж тады трэба будзе рукапіс рыхтаваць да друку! А як я магу яго рыхтаваць? Гэта ж... Дый... Тыя, хто выпісвае наш часопіс, вераць: абы-чаго мы не надрукуем. Надрукаваць слабы твор — гэта падмануць чытача. Колькі людзей схопяцца яго чытаць і будуць расчараваны, будуць шкадаваць патрачанага часу. Насля та го, як надрукуеш слабы твор, чытачы не будуць чытаць наступных, хоць яны будуць і лепшыя, нават выдатныя,— будуць баяцца зноў памыліцца, марна патраціць час. Час! Час! Яго таксама трэба берагчы, бо вольнага часу ў людзей мала. Ад нас, супрацоўнікаў часопіса, патрабуюць, каб мы правільна ацэньвалі творы, каб не падсоўвалі чытачам замест літаратуры халтуру. Аднак жа пакуль што не трэба
спяшацца з вывадамі. Трэба чакаць. Можа, якраз у Пятра Пятровіча будзе такая самая думка пра раман Язэпа Тарасюка, як і ў мяне.
...Ура! Я не памыліўся, магу адрозніць добрае ад дрэннага. Сёння Пятро Пятровіч — мой загадчык, прыйшоўшы ў аддзел, са злосцю шпурнуў на стол папку з «раманамаЯзэпа Тарасюка.
— Такога г... я даўно не чытаў,— сказаў ён, грэбліва моршчачыся.
— Што, раман не спадабаўся і вам? — падбадзёраны словамі загадчыка, асцярожна запытаў я.
— Які раман? Гэта г... Самае звычайнае г... Пцьфу!
I ўжо да самага канца работы пляваўся, лаяў і лаяў Язэпа Тарасюка, яго, з дазволу сказаць, раман.
— Хапае ў людзей нахабства прыносіць такое ў рэдакцыю! Сказа напісаць не можа, а бярэцца за раман, эпапею! ГІадумаць толькі — э п а п е ю! Гігантаманія карлікаў! Бярэшся за такую тэму, дык ты хоць пачытай, што і як да цябе ііісалі. A то... Вылупіць вочы — і піша, піша...
Загадчык хадзіў да Галоўнага, каб выказаць яму свае думкі пра «раман» Язэпа Тарасюка, атрымаць, як ён кажа, «ліцэнзію на адстрэл», інакш — дазвол забракаваць... На жаль, Галоўнага не было ў рэдакцыі — пайшоў на нейкае насяджэнне ў Саюз пісьменнікаў.
...Сёння Галоўны быў на працы. I мы з Пятром ІІятровічам гаварылі з ім гадзіны дзве пра «раман» Язэпа Тарасюка. Больш, вядома, гаварыў мой загадчык. Я ж, як чалавек новы і малады, слухаў і падтакваў. Пятро Пятровіч даволі падрабязна расказаў, пра што раман, як напісаны, што ён, загадчык аддзела, надумаў далей рабіць. Галоўны — чалавек ужо ў гадах, адзін з лепшых нашых паэтаў, чые творы перакладзены на многія мовы і ў нас, у Савецкім Саюзе, і за мяжою,— тактоўна, уважліва выслухаў ІІятра Пятровіча, ні разу нават не перапыніў яго.
— Дык што, твая думка бракаваць? — падняў ён нарэшце на загадчыка аддзела вочы — блакітныя, ціхія — як у дзіцяці.
— Ды ўжо ж, давядзецца... Друкаваць такое нельга...
— Ну, што ж, бракуй... Язэп Тарасюк пісаць ніколі не ўмеў і не будзе ўмець. Шкада, але ніхто не сказаў яму пра гэта раней. I нам, людзям маладзейшым, вучыць цяпер яго
пісаць?.. Дык жа не навучыш... Адвучваць? Таксама, мусіць пазнавата... Урэшце, дзяржава дае яму пенсію, жыві... Хочацца пісаць пішы. Але не насі абы-чаго ў рэдакцыі. He адрывай людзей сваёй пісанінай ад работы, не займай іхняга дарагога часу. Ну дык так, дамовіліся, значыцца. Выклікай яго ў рэдакцыю і...
Галоўны падміргнуў сваімі нышнымі, як пераспелы жытні колас, брывамі чамусьці мне. Усміхнуўся лагодна.
— У вас таксама такая думка?
— Ага, такая,— за мяне адказаў Пятро Нятровіч,— Хлопец...— загадчык аддзела не паскупіўся на словы, пахваліў мяне.
— Ну што ж, гэта прыемна,— падняўся з-за стала рэдактар,— ІІрацуйце... Да слова, што ў вас там добрае, што рыхтуеце ў наступныя нумары?
ІІятро ІІятровіч таксама падняўся, развёў рукамі.
— Пакуль што хваліцца няма чым. Толькі два апавяданні зусім невядомага аўтара, студэнта...
— Гм...
Рэдактар стомлена апусціўся ў сваё рэдактарскае крэсла. Уздыхнуў, загаварыў хутка, горача:
— Здаецца, і Саюз пісьменнікаў вялікі, а запоўніць старонкі часопіса няма чым. Што мы толькі робім, на што марнуем час? Дзе нашыя Бальзакі, Дастаеўскія, Талстыя? Каторы ўжо год быццам жабракі, сядзім на галодным пайку. 3 рук у кожнага вырываем, давай, давай... Дзе там пра якасць дбаць! He да жыру, быць бы жыву! Запоўніць бы старонкі!..
— Але,— згадзіўся з Галоўным мой загадчык.— Амаль усе нашы пісьменнікі на пасадах, вольных няма. Вольныя толькі пенсіянеры, такія, як Тарасюк. Нішам урыўкамі, па вечарах... Эх, каб мне вольны хоць год... Быў бы раман... А так чытаю вось, рэдагую такія эпапеі!
— Ды каб было што друкаваць, чаго ж тут сядзець у рэдакцыі? Здаў нумар — і працуй дома, пішы сваё! Дык жа бачыце...— Рэдактар разгублена абвёў і Пятра Пятровіча і мяне сваімі блакітнымі, задуменнымі вачыма.
Можа, перакласці што?
Дык перакладалі ўжо! Адзін нумар пераклад, другі — пераклад. He, на перакладных далёка не заедзеш! Чытачу хочацца што-небудзь і арыгінальнае, сваё пачытаць. Можа, пазвоніце сяму-таму? Раптам у каго-небудзь ляжыць гатовы раман ці аповесць?
Галоўны зноў падміргнуў брывамі. I зноў чамусьці мне.
Я, здаецца, разумеў Галоўнага, а таму — усміхнуўся. — У вас, можа, у самога што ёсць? — спытаў Галоўны. — Аповесць канчаю.
— Канчаеце ці закончылі ўжо?
— He, не закончыў. Мову трэба правіць, асобныя эпізоды...
— А мы за вас гэта не зробім?
He.
— Баіцёся, што сапсуем?
— He, але я не люблю, калі за мяне хто-небудзь робіць тое, што магу сам зрабіць. Дый... Я ведаю, што трэба і як папраўляць. А вы...
— Мы, вядома, людзі збоку,засмяяўся весела Галоўны,Правільна, між іншым, думаеце. Пішыце, працуйце. I не паддавайцеся ніколі ні на якія ўгаворы, не спяшайцеся несці ў рэдакцыю, калі самі адчуваеце, што твор не гатовы, што ў ім можна яшчэ сёе-тое скараціць ці паправіць. Хай вылежыцца, прачытайце яго вачыма старонняга чытача, не як свой, а як чужы... Гэта вельмі карысна, па вопыту ведаю. I пакуль малады, сілы маеце, на пасяджэнні розныя час не траціце — пішыце. Пішыце як найбольш. I, вядома, як найлепш. He адкладвайце на заўтра тое, што можна зрабіць сёння. Ведайце: больш вольнага часу, як вы цяпер маеце, мець не будзеце.— I ўжо да нас двух — загадчыка і мяне: — Словам, хлопцы, пашукайце, каб было чым запоўніць часопіс, было што здаць у друк... А тады выклікайце Тарасюка, скажыце яму ўсё, што думаеце пра яго раман... Хоць раз, а трэба ж чалавеку праўду ў вочы сказаць...
...Трэці дзень Пятро Пятровіч «сядзіць на тэлефоне». Звоніць празаікам, пытае, можа, у каго што-небудзь ёсць гатовае, што можна было б здаць у друк. Суцяшальнага нічога няма. Сёй-той прынясе праз месяц, сёй-той абяцае закончыць сваю рэч праз два месяцы, тры... А часопіс чакаць не можа — першага мы павінны здаць у набор нумар.
...Зноў гаварылі з Галоўным. Галоўны не траціць пачуцця гумару.
— Шанцуе ж Тарасюкам,— смяецца ён.— I хацеў бы забракаваць, ды не забракуеш. Можа, паглядзіце, хлопцы,
яшчэ раз той опус? Ну назавём яго не раман, а, скажам, хроніка. Скароцім лухту, га?
— Што ты,— схапіўся за галаву Пятро Пятровіч,— такое друкаваць?
— А што тады друкаваць?
У голасе Галоўнага чуўся неспакой.
— He мы вучылі пісаць Тарасюка, не нам яго адвучваць. Новых бы Тарасюкоў не напладзіць. А гэты... Я вам, хлопцы, яшчэ вось што скажу. Калі б мы і забракавалі Тарасюка, то набраліся б турбот. Тарасюк не з тых, хто свайго не дамагаецца. Гэта з выгляду ён такі... Ціхенькі, мякенькі, хоць да раны прыкладай. А як толькі што не па ім — пачне заявы пісаць. I куды? Ого! ІІотым ужо не ён, а зверху, тыя, што над намі, будуць натрабаваць склікаць рэдкалегію. Размовы розныя пойдуць... А я... Што тут хаваць... Хапаліся мы з ім... Ды хіба адзін я хапаўся з Тарасюком! Ён на многае прэтэндаваў, пакуль пыху не збілі. Асабліва як смак улады пачуў, у выдавецтве працаваў. А час... Час тады нялёгкі быў. Словам, трыццатыя гады. I Тарасюк спрабаваў скарыстаць яго. Такую дзейнасць разгарнуў, іпто хоць куды. Усіх, хто яго не лічыў за пісьменніка, не лічыў за пісьменнікаў і ён. Кнігі ў набор здаваў свае і толькі тыя, якія былі не лепшыя за яго пісаніну. Астатнія марынаваў, затрымліваў, даказваў, што іх нельга выдаваць. Чаму нельга? Ды з самых розных меркаванняў, найчасцей, вядома, палітычных. А калі хто не згаджаўся, супраціўляўся, апынаўся... Ды што казаць... А пра крытыку, дык і ўспамінаць не хочацца. За бытнасць Тарасюка ў выдавецтве так ні адна сапраўдная крытычная праца і не пабачыла свету. To крытык разбірае не тыя творы і не тых аўтараў, то дае няправільныя ацэнкі літаратурнаму працэсу... Ну, пацярпелі, пацярпелі такога выдаўца, а як час трохі змяніўся, вызвалілі яго ад пасады. 3 таго часу Тарасюк і вольны мастак. Пацішэў, палагаднеў, не такі ваяўнічы цяпер, вядома, як быў некалі. Але паспрабуй затрымаць яго твор,— адразу заяву настрочыць, маўляў, помсцяць яму, зводзяць рахункі... Зачапі толькі яго — чаго-чаго, а звягі не абярэшся. Дый задача наша — добрага, таленавітага не трымаць. А Тарасюковы опусы... Было б што друкаваць, няхай, паспрабавалі б зрабіць такое — правучылі б хоць раз Тарасюка. А так... Ну ў крайнім выпадку папракнуць нас, што, маўляў, сыры твор надрукавалі, не папрацавалі як след з аўтарам. Ці скажуць, як аднойчы адзін сказаў мне — маглі лепш адрэдагаваць, ды, мусіць,
паленаваліся. Нічога, хлопцы, не такое перажывалі, перажывём і гэта...
Чуць гэта ад Галоўнага мне было прыкра, хоць, прызнаюся, і цікава — што здарылася, хто паўплываў, чаму раптам ён памяняў сваю думку?..
— Дык жа калі гэты опус надрукуем, Тарасюк праз год прынясе працяг сваёй эпапеі! — усклікнуў Пятро Пятровіч.
— Праз год будзем бачыць, што рабіць. Як кажуць, дасць Бог дзень, дасць і хлеб. А гэты раз... Паклічце Тарасюка ў рэдакцыю, відаць, сёе-тое ён сам паправіць. Астатняе возьмем на сябе. Прапусцім праз свае алоўкі — можа, што-небудзь прыстойнае і будзе.
— Ды нельга, нельга нічога прыстойнага з непрыстойнага зрабіць! — узмаліўся Пятро Пятровіч — аж пабялеў, бедны.
— Сам ведаю, што нельга. Але скажы, што рабіць?
I зноў, цяпер ужо сумна, зніякавела падміргнуў мне.
— Цікавы выііадак. Рэдактар, які разумее, што такое літаратура, замест таго каб змагацца за якасць, іірымушае загадчыка аддзела рыхтаваць у набор Бог ведае што, га?
I змоўк, падпёр вялікім, сялянскім кулаком шчаку, засяродзіўся ў сабе.
...Сёння гаварылі з Язэпам Тарасюком. Ніякіх заўваг ён не прымае. Ён напісаў твор і хоча яго надрукаваць без якіх бы там ні было паправак. Недахопаў у сваім творы ён не бачыць.
— Дык мы бачым, — не выцерпеў, раздражнёна выгукнуў ГІятро Пятровіч.
— Вы недахопы ў сваіх творах шукайце, а не ў маіх. За свае недахопы я сам і адкажу,— парыраваў Тарасюк.— А потым... Я ж не Леў Талстой, хоць і ў таго таксама некаторыя знаходзяць недахопы... Я пішу — гэта неаднойчы я заяўляў — не для літаратурных снобаў, а для народа. I таму знарок іншы раз апрашчаю сёе-тое, каб мяне разумелі простыя людзі. Я пісьменнік-рэаліст, не цярплю ніякіх мадэрнісцкіх выкрунтасаў. 1 ясных налітычных поглядаў — падтрымліваю ўсё, што рабіла і робіць савецкая ўлада і партыя. ,Гэта пара зразумець. 1 прашу прымаць мяне такім, які я ёсць. Лепшым быць я не магу, дый не хачу. А што да стылю, дык ён у кожнага свой. У вас —
такі, у мяне — такі. Той жа Леў Талстой не прызнаваў Шэкспіра. Дык што, Шэкспіра на сметнік?
Словам, усе нашы довады, што раман сыры, яго трэба правіць, адляталі, як ад сцяны rapox. Hi з адной нашай заўвагай Язэп Тарасюк не згадзіўся, ні адну з іх не прыняў. Правіць, дапрацоўваць раман наадрэз адмовіўся.
Я не маладзён, падганяць свае творы пад нейчы густ не збіраюся. Заўвагі вашы лічу не прынцыповымі, а гурманскімі, гастранамічнымі...
Пайшлі мы з Пятром Пятровічам зноў да Галоўнага. Той смяецца:
— А вы ж збіраліся бракаваць! Ого, паспрабуй забракаваць такога!..
I, паклікаўшы нас бліжэй, сказаў даверліва, ціха, каб нас ніхто не чуў:
— Як толькі вы пабылі ў мяне, сказалі некалькі слоў пра твор Тарасюка, спакою не маю. Звоняць і звоняць па тэлефоне... I так пры сустрэчах атакуюць. I хто? Каб назваў, прызнаўся вам — не паверылі б... Дык гэта ж толькі збіраліся забракаваць? А каб забракавалі!..
...He маю часу нават занатаваць што-кольвечы. Сяджу, праўлю «раман» Язэпа Тарасюка. Божа мой, якая катарга! Пасля кожнай папраўленай старонкі ўскокваю з-за стала, аж калачуся ад злосці і гневу. Мала таго што ніякіх адносін не мае «раман» да літаратуры, дык месцамі не хапае самай звычайнай пісьменнасці. Скарачаю, дапісваю, перарабляю, перастаўляю словы, сказы і сцэны. Пятро Пятровіч даў мне поўную волю — што палічыш патрэбным, тое і рабі...
...Хвала Богу, даправіў апошнюю старонку. Дзіўна, але не звар’яцеў. Моцныя пакуль што ў мяне нервы! Папку з рукапісам аддаў сёння свайму загадчыку. Той узяў яе моўчкі, не падымаючы на мяне вачэй.
...Пятро Пятровіч ходзіць на працу пануры, амаль не размаўляе. Я не пытаю — чаму: ведаю — чытае, правіць «раман» Язэпа Тарасюка. Штодзень прыносіць па некалькі старонак на перадрук машыністцы...
5-995 ч
...3 машынкі перадрукаваны тэкст чытае стыліст, за ім — сакратар. I ўсе правяць, правяць...
...3 459 старонак стала 216! Але і 216 старонак не Тарасюковы, а мае, Шчарбачэневы, стыліставы, сакратаровы...
...Перад тым як аддаць «раман» Галоўнаму, паклікалі Язэпа Тарасюка ў рэдакцыю, паказалі, што мы агульнымі сіламі зрабілі з яго твора. I Язэп Тарасюк, надзеўшы на вочы акуляры, доўга, уважліва гартаў старонку за старонкай, чытаў, моршчачы лоб, асобныя абзацы. Урэшце, падняўся з-за стала, самавіта сказаў:
— Што ж, як да часопіснай публікацыі можна згадзіцца. Праўда, тэкстолагам потым будзе работы. Давядзецца ўсё аднаўляць!
Божа мой, ён яшчэ спадзяваецца, што над яго «раманамі» будуць працаваць тэкстолагі, будуць нешта аднаўляць!
Язэп Тарасюк згадзіўся, каб твор — мы назвалі яго ўсё ж не раман, а хроніка — здавалі ў набор. Папрасіў толькі дапісаць — «друкуецца са скарачэннямі».
— А то ў выдавецтве цэлая марока потым будзе. Учэпіцца які хлюст за часопісны варыянт і не дасць ні на старонку пашырыць.
Мы не пярэчылі, дапісалі: «друкуецца са скарачэннямі».
...Клікаў Галоўны. Ен прачытаў «хроніку» Язэпа Тарасюка. Хваліў нас за мужнасць, самаахвярнасць, лаяў з апошніх слоў усіх паслядоўнікаў і вучняў графа Хвастова.
— Хроніку давядзецца развярстаць на два нумары,— вось якое яго рэзюме. Бо калі надрукуем у адным — ні адзін чытач такі ком не праглыне. I наогул,— вёў сваю думку Галоўны,— з вопыту я ведаю: раманы з працягам не ўсе чытаюць. Атрымаўшы пачатак, большасць чакае канца. Прыходзіць канец — то часу няма чытаць пачатак, то часопіс, дзе надрукаваны пачатак, згубіўся... Будзем спадзявацца, што Язэпа Тарасюка помняць і чытаць яго чарговы опус ніхто вельмі не кінецца.
...Трэцяя кніга эпапеі Язэпа Тарасюка надрукавана. Сакратар выпісаў ганарар. Кругленькую, між іншым, су-
му. А яшчэ ж атрымае такую, a то і большую, з выдавецтва. I за што?..
...Сустрэў выпадкова ў парку Язэпа Тарасюка, павітаўся. Ён не хавае незадаволенасці, злосці на рэдакцыю.
— Мы ж стараліся, каб твор быў лепшы. Ночы не спалі, правілі,— апраўдваўся я.
— Можна было і не правіць. Я не малады, якога трэба вучыць. Я напісаў твор, і ён, нягледзячы ні на што, дойдзе да народа. He адразу. вядома. Усе выдатныя творы не адразу да народа даходзілі. Я шкадую вас, вашага часу. Навошта вам было скарачаць, правіць? Усё адно ж тэкстолагі потым адновяць, што вы павыкідалі. Толькі работу лішнюю сабе і ім задалі...
Я так і не зразумеў — сур’ёзна ўсё гэта Язэп Тарасюк гаворыць ці жартуе. Мусіць, усё ж жартуе...
...Чакаю з нецярплівасцю, што скажа крытыка пра «хроніку» Язэпа Тарасюка. Ідзе час, а водгукаў пакуль што няма ніякіх...
...Знаёмы крытык, з якім мы разгаварыліся, лаяў пісаніну Язэпа Тарасюка, абураўся, як маглі такое нрапусціць, надрукаваць у паважаным часопісе. Я спытаў у таго крытыка:
— Чаму вы не выкажаце сваіх думак у друку?
— Гэта ніжэй мяне,— грэбліва паморшчыўся крытык.— Я пішу толькі пра літаратуру. А паколькі Язэп Тарасюк не пісьменнік, то...
Крытык скрывіўся.
— Гэта вы ведаеце, што Язэп Тарасюк не пісьменнік. Чытач гэтага не ведае. He кожны, ва ўсякім выпадку, гэта ведае. Чаму б не падказаць чытачу, не насцярожыць яго: стоп, не чытай! Гэта халтура!
— Хай гэта робяць іншыя,— махнуў абыякава рукою крытык,— Мне гэтым займацца... He салідна. Дый... маё маўчанне — таксама пазіцыя, крытыка...
Ну і ну!
...У нашай літаратурнай газеце надрукавана інтэрв’ю з Язэпам Тарасюком. Па просьбе нейкага чытача Язэп
Тарасюк дзеліцца сваімі планамі, расказвае пра эпапею, над якой працуе. Маецца напісаць яшчэ некалькі кніг. Оёёй! Дурань усё ж я, што пайшоў на працу з газеты ў часопіс. Навошта гэта я зрабіў? Каб памагаць тарасюкам, з іх пісаніны рабіць нешта прыстойнае, прымальнае да друку? Словам, наводзіць глянц. He рэдактар, а чысцільшчык. 0хо-хо!
У дзвярах забразгацеў ключ, шчоўкнуў замок — гэта вярталася з працы жонка, Ліна. Яна — настаўніца, выкладае матэматыку ў сярэдняй школе. He здымаючы з сябе паліто, не разуваючыся, падышла да стала, за якім сядзеў я, чытаў дзённік, запусціла пальцы мне ў чупрыну, засмяялася.
— Кінь ты пра вечнасць думаць. Жыві як усе людзі. Высах ужо за гэтымі рукапісамі, свету божага не бачыш...
Я загарнуў сшытак, сунуў яго ў шуфляду стала.
— Каб жа я хоць пра вечнасць думаў. A то ж...
I вінавата, нібыта вучань, апусціў вочы.
— Што, зноў за некага штосьці трэба рабіць? Ану раскажы...
Ліна, вясёлая, усмешлівая, з ямачкамі на круглых, пунцовых шчоках і кропелькамі срэбра-дажджынак на брывах і на варсінках паліто, села на канапку, блазнуючы, роблена падрыхтавалася слухаць.
— Ты хоць бы распранулася, разулася,— аглядаючы з галавы да ног прывабную постаць Ліны, ціха, лагодна сказаў я.
— Дык ты ж збіраўся са мною ў кіно схадзіць!
— А-а,— толькі цяпер я ўспомніў, што і праўда ўчора ўвечары, калі мы прагульваліся з Лінай перад сном, я паабяцаў сёння схадзіць з ёю ў кіно, паглядзець фільм, пра які шмат гаварылі, пісалі ў газетах.
— Што, зноў нешта тэрміновае? — I ў блакітных Лініных вачах успыхнула незадаволенасць.
— Ды не, Ліна. Тэрміновага нічога няма. Сёння ў рэдакцыю зайшла жонка Язэпа Тарасюка. Папрасіла, каб я неяк наведаўся да яе на кватэру. Хоча паказаць рукапісы, фатаграфіі, словам, усё, што асталося ад нябожчыка мужа...
— А навошта тое табе?
— Ну, калі просяць, дык як не схадзіць.
— Дурняў работа любіць. Ты ж заракаўся, што больш не будзеш згаджацца каму б там ні было памагаць.
— Бачыш, тут...
— Што тут?.. Наколькі я ведаю, ты Язэпа Тарасюка нават за пісьменніка не лічыў.
— Усё быццам так. Але... Пра гэта я нідзе не пісаў, не гаварыў. Пра гэта ведаеш ты ды некалькі маіх блізкіх сяброў. He ведаў пра гэта і сам Язэп Тарасюк, не ведае і яго жонка. I калі яна звярнулася да мяне...
— Сказаў бы, хай звернецца да каго-небудзь іншага!
У словах Ліны была логіка. Недзе падсвядома, унутрана я быў згодзен з Лінаю, думаю тое самае, што і яна. Аднак і адмовіцца, не пайсці да Тарасюкоў таксама ўжо не мог. Паабяцаў Вользе Ігнатаўне — і не прыйсці? He, гэта было не па мне. А таму, каб хоць трохі апраўдацца і перад Лінаю, і перад самім сабою, узяўся даказваць ёй:
— У цябе, Ліна, усё вельмі проста. Сказаў — і з плеч далоў. А я інакш падумаў. Усё ж жанчына, удава. Дый цікавасць нейкая, шчыра табе кажу, мяне бярэ. Што Язэп Тарасюк не талент — гэта ясна. Але як ён жыў? Як працаваў? Якія адносіны ў яго былі з жонкай, блізкімі? А галоўнае — што ён сам думаў пра сваю работу, пісаніну? Няўжо яго ніколі не мучыла ніякае сумненне? Язэп Тарасюк — гэта ж тып! Тып, народжаны пэўным часам. Чаму б, скажы, не пазнаёміцца з ім глыбей? А раптам калі-небудзь прыдасца? Заўваж — такія выпадковыя людзі былі і ёсць не толькі ў літаратуры, але і сярод мастакоў, музыкантаў, артыстаў, кіношнікаў, вучоных... На вёсцы я бываю не часта, на заводах таксама... А жыццё ж вывучаць дзесьці трэба...
— Знайшоў жыццё! Ты б да нас у школу прыйшоў, на педсавеце пасядзеў, пабываў бы на ўроках, на бацькоўскіх сходах. A то... Ты жартуеш, ці што? Колькі жыву з табою, ніяк зразумець не магу, калі ты з сур’ёзнага пераходзіш на жарт, а з жарту — на сур’ёзнае...
— He, Ліна, я не жартую, я праўду кажу. Язэп Тарасюк — гэта... Таксама жыццё. I я... Хачу паспрабаваць паглядзець на Тарасюка з розных, як кажуць, бакоў, зазірнуць у яго душу, псіхалогію, думкі, разабрацца, чаму Тарасюкі ёсць, як яны і пры якіх умовах нараджаюцца, дзе тая глеба, якая іх жывіць, на якой яны растуць. Жывуць іншы раз не горш за таленавітых. Гэта ж цікава.
— Ну, калі табе цікава, то займайся, я не забараняю.— Ліна траціла цярплівасць, пачынала злавацца.— Толькі
скажы, пойдзем сёння мы ў кіно? Калі не пойдзем, то я буду распранацца, разувацца, гатаваць вячэру, мыць твае кашулі, прасаваць штаны...
— He злуйся, Ліна. У кіно мы сходзім. Калі, вядома, возьмем білеты...
— Добрыя кавалеры загадзя бяруць білеты.
— Ну, я добрым кавалерам ніколі не быў. Ты гэта ведаеш, Ліна.
— He, усё ж быў.
— Глядзі ты, гэта нешта новае. Цікава, калі ж тое было?
— Калі ты студэнтам быў. Пра літаратуру яшчэ не Думаў.
— Няўжо такое было, калі я пра літаратуру не думаў? Як помню сябе, заўсёды думаў пра літаратуру. Кнігі чытаў, вершы складаў, ні аднаго літаратурнага вечара не прапускаў. Прыслухоўваўся, прыглядаўся да ўсяго: ч<А раптам спатрэбіцца?..»
— Пагаворыш з табою, дык аж дзіўна — як ты і ажаніўся? Жыў бы са сваёй літаратурай.
— Ліна, але ж ты мне ніколі не замінала займацца літаратурай. Наадварот, памагала.
— Дзякуй і за гэта. Толькі ж і ты не пра аднаго сябе, свае творы, рэдакцыю, але іншы раз і пра мяне думай.
— Ды кінь ты! У суботу мы хадзілі ў тэатр, у нядзелю — у філармонію. Нотым былі на вечары ў Саюзе пісьменнікаў...
— Загаворваеш мне зубы. Я спацела ўжо. Скажы, пойдзем мы сёння ў кіно?
— Вядома, пойдзем. Толькі не цяпер, а на апошні сеанс. I білеты будуць, і прагуляемся заадно перад сном.
— Дык мне што — распранацца? — ужо цішэй, мірна сказала Ліна.
— Распраніся. Падрыхтуй сёе-тое на вячэру, а я трохі пасяджу яшчэ за сталом.
— Ды яно і мне не шкодзіла б пасядзець, у мяне сшыткі.
— Ну вось, бачыш,— разваліўся ў крэсле, блазнавата ўсміхнуўся я.— А то — кіно, кіно...
— Дык жа ж і кіно глядзець трэба, і сшыткі правяраць. Нельга жыць адной толькі працай!..
— He будзем зноў пачынаць. Здаецца, мы дамовіліся пра ўсё.
— Ну, калі дамовіліся, то няхай!
Ліна падхапілася з канаіікі, зняла паліто, павесіла яго ў шафу і, зачыніўшы за сабою ціхенька дзверы, пайшла на кухню...
...Ад Ліны я не хаваў, не таіў нічога, гаварыў, што ведаў сам, дзяліўся ўсімі сваімі думкамі і сакрэтамі. Гаварыў неаднойчы я ёй і пра Язэпа Тарасюка, яго творы, асабліва ў той год, калі мы з Лінай пажаніліся і ўнершыню ііаехалі адпачываць на Чорнае мора. Я надрукаваў тады, нарэшце, сваю аповесць і асмеліўся дазволіць сабе такое вясельнае падарожжа, тым больш, што ні я, ні Ліна дагэтуль на поўдні ні разу не былі, не бачылі зусім мора. I Ліне і мне хацелася трапіць у Ялту. Можа, таму, што пра гэты гарадок мы многа чыталі — там у свой час жылі і Чэхаў, і Горкі, і Бунін, і наш Максім Багдановіч. Але пуцёвак у Ялту не было, былі пуцёўкі у Кактэбель. I мы з Лінай паехалі ў Кактэбель.
Мы не былі расчараваны сваёй паездкай, бо, як хутка выявілася, Кактэбель — гэта вельмі ціхае, утульнае, аслоненае з поўначы гарамі невялікае курортнае паселішча ля самага мора, што яго, гэтае паселіпіча, таксама наведвалі тыя ж пісьменнікі, што і Ялту, нават больш — тут жыў і працаваў мастак і паэт Максіміліян Валошын, і ў яго доме-дачы перабывалі амаль усе, хто так ці інакш быў звязаны з літаратурай і мастацтвам. Выявілася і яшчэ адно, чаму мы з Лінай былі вельмі ж рады — па моры хадзілі розныя экскурсійныя параходы, так што мы з Лінай змаглі пабываць не толі.кі ў Ялце, але аб’ездзілі і ўсё Чарнаморскае ўзбярэжжа — пабывалі ў Гурзуфе, Алупцы, Севастопалі, Еўпаторыі...
Мы былі маладыя, прывыкалі адно да аднаго, многа купаліся, загаралі, а па вечарах, калі нейк надта ж хутка і густа цямнела,— хадзілі на танцы, што наладжваліся на адкрытай пляцоўцы ў суседнім з нашым домам адпачынку пансіянаце. Ліна мне падабалася з кожным днём усё больш і больш, я раўнаваў яе да ўсіх і да кожнага, але яна не крыўдавала, толькі смяялася з мяне, кпіла, пацяшалася:
— Ой-ёй! Каб ведала, што ты такі Атэла, замуж за цябе б не выходзіла. Гэта ж як я жыць буду? Ты ж мяне ніколі нікуды адну не пусціш!
— I правільна, між іншым, зраблю! — гаварыў зусім сур’ёзна я.
— Але ж гэтым нельга чалавека ля сябе ўтрымаць!
— А мы па рознаму будзем трымацца. I так, і не так.
— Ой, баюся, ты мяне не ўпільнуеш. Як разлюблю — нішто не паможа...
— А я пастараюся, каб не разлюбіла!
Тады мы, у тое лета, там, на Чорным моры, шмат жартавалі, шмат смяяліся. Раніцою, ледзь толькі паказвалася сонца, белае, зіхатлівае, іскрыстае і яшчэ не вельмі спякотнае, беглі на пляж — купаліся ў колкай, халаднаватай, аж перасмыкала ўсё цела, салёнай вадзе. ІІотым, падставіўшы ўсяго сябе ласкавым промням сонца, ляжалі на беразе — загаралі. Загаралі і зноў купаліся... Разоў колькі, калі неба зацягвалася хмарамі, а мора раптам мутнела, білася злосна аб бераг пеністымі хвалямі, мы з Лінай бралі з сабою што паесці і кіраваліся ў горы — цікава было нам, дзецям зусім другога краю, паглядзець і на зрывістыя стромы скал, і на дрэвы, кусты, траву, што раслі ў падножжы, і на многае многае іншае, чаго мы не бачылі і не маглі ўбачыць у сябе дома, у Беларусі. 3 намі ў тое лета якраз адпачывалі ў Кактэбелі Язэп Тарасюк і яго жонка Вольга Ігнатаўна, і мы з Лінай зрэдку, асабліва надвячоркамі, на захадзе сонца, калі на мора апускаліся спакой і ціхата, нрагульваліся разам па ўзбярэжжы — «дыхалі ёдам». Дзіўна, але Язэп Тарасюк пра літаратуру тады гаварыў мала. Больш гаварыў пра тое, як цяжка быць жонкай пісьменніка, як яна павінна разумець мужа, не гневацца на яго, быць заўсёды ласкавай, словам, паводзіць сябе з мужам, як з малым дзіцем.
— Пісьменнік — вельмі далікатная, адчувальная натура. Гэта згустак нерваў, аголеных нерваў. Параніць яго вельмі лёгка. Іншы на нейкую дробязь не звярнуў бы нават увагі. А пісьменнік зверне, запомніць. Фантазія галавы яго — бязмежная, ён можа дадумацца Бог ведае да чаго, дамаляваць ці ўявіць любую сцэну. Улічыце — з-за нейкай дробязі! А калі дадаць, што пісьменнік — натура яшчэ і глыбокая, то можаце падумаць, як лёгка і надоўга параніць пісьменніка! Потым гэты самы быт... «Схадзі ў магазін». «Падмяці хату». «Памый посуд». Пісьменнік павінен тварыць, павінен пісаць. Ён жыве ў сваім, выдуманым ім свеце, размаўляе часам з выдуманымі ім жа самім героямі, кахае, ненавідзіць... Ён — увесь ва ўяўным свеце. А тут прыходзяць і кажуць: «Схадзі ў магазін». Вы, Ліначка, гэта павінны разумець. Пісьменнік — ваш муж — належыць не тэлькі вам, ён належыць усім людзям, народу. Кожную яго хвіліну вы павінны берагчы. Ад таго, якая
ў пісьменніка жонка, залежыць не толькі, колькі пісьменнік напіша твораў, а наогул усё пісьменніцкае жыццё. Ведайце: у тым, што Пушкін загінуў на дуэлі, ёсць віна і яго жонкі, Ганчаровай. I ў тым, што Леў Талстой так многа жыў і так многа напісаў, таксама вялікая заслуга яго жонкі — Софіі... 0, жонка для пісьменніка — гэта калі не ўсё, дык многае, вельмі многае! Вядома, пісьменнік і сам павінен разумець сваю жонку. Жонка, як правіла, жыве сённяшнім днём, пра вечнае яна думае мала. У яе — свой клопат, свае погляды на ўсё. Але іншы раз яна павінна ахвяраваць сабой дзеля яго, пісьменніка, дзеля таго, каб узбагацілася чалавецтва, каб на паліцах чытачоў з’явіўся яшчэ адзін твор, яшчэ адна кніга... Талент — рэдкасць, яго трэба ўсяляк аберагаць. I ад чаркі, і ад сваркі, і нават ад тых жа несправядлівых папрокаў крытыкаў. Пісьменнік павінен працаваць, заўсёды, у любых умовах працаваць. Калі ён працуе, ён жыве. I задача жонкі стварыць якраз такія ўмовы, каб пісьменнік, яе муж, працаваў... Вы, Адам Іванавіч, тут хоць трохі пішаце? — звярнуўся аднойчы да мяне Язэп Тарасюк.
— Што вы! — засмяяўся я.— Я ж прыехаў адпачываць...
— Дарэмна, дарэмна вы так,— пажурыў мяне Язэп Тарасюк.— Час вельмі хутка ляціць. Вам цяпер уяўляецца, што вечна будзеце малады і дужы. А гэта не так, далёка не так. Глядзіце, потым шкадаваць будзеце, што марна дні трацілі, не працавалі.
— А вы што, і тут працуеце? — спытаў, зацікаўлены, я.
— А як жа! — аж пакрыўдзіўся Язэп Апанасавіч.— Я ў любых умовах працую. Штодзень, што б ні здарылася, дзе б ні быў. Бо выбіцца з нормы вельмі лёгка, а ўваходзіць зноў у норму надта ж цяжка. Тыдзень, два сядзіш, пакуль пачнеш нешта пісаць. Здаецца, і словы не тыя, і логікі няма... У натуры ж кожнага з нас сядзіць гультай. Дасі яму волю — і ўсё. Загнаць гультая на сваё месца, ой, як іншы раз цяжка! А вы ж малады, вам трэба працаваць і працаваць. I імя каб было, і грошы. А тут такое прыдатнае месца для працы! Зразумейце мяне — загар ваш, дзеля якога вы пячэцеся на сонцы, праз два-тры месяцы сыдзе, ад яго і знаку не астанецца. А тыя дваццаць — трыццаць старонак, што вы напісалі б, асталіся б! Я пазнавата ўзяўся за творчасць, таму эканомлю кожную хвіліну. Задум багата, не ведаю, ці паспею іх усе здзейсніць...
Неяк, калі мы з Лінай кіраваліся на пляж, убачылі Язэпа Тарасюка ён стаяў пад раскідзістай шаўкавіцай адзін і доўга, уважліва і, як мне здалося, з глыбокім сумам глядзеў на мора. Мы падышлі да Язэпа Апанасавіча, павіталіся.
— А ведаеце, я зайздрошчу вам,— прызнаўся Язэп Апанасавіч.-— Такія маладыя, прыгожыя! У вас усё наперадзе! А калі будзе ў сям’і поўнае разуменне, злагада...
Язэп Апанасавіч прыцмокнуў языком.
— Ну наконт злагады вам зайздросціць быццам няма чаго,— сказала Ліна.— У вас з Вольгай Ігнатаўнай, памойму, заўсёды ва ўсім поўная згода.
— Гэта праўда, з Вольгай Ігнатаўнай у нас заўсёды поўная згода. Яна ва ўсім са мною згаджаецца, ніколі ні ў чым не пярэчыць.
— А дзе гэта яна сёння, чаму вы адзін? — палічыў патрэбным запытаць я.
— У Феадосію на рынак паехала. Там, кажуць, вяленая рыба прадаецца. А яна да такой рыбы вялікая ахвотні ца. Чаму ж не захапіць кілаграмаў колькі? Яна, Вольга Ігнатаўна, наогул у мяне запаслівая, клапатлівая. I добрая. Я шкадую, што пазнавата сустрэў яе на сваім жыццёвым шляху.
— Вы што, хіба позна ажаніліся?
— 3 Вольгай Ігнатаўнай я ажаніўся пасля вайны...
— А да вайны жылі адзін?
— Усяк было. I адзін жыў, і з жанчынай... Толькі не з Вольгай Ігнатаўнай, з іншай...
Гэта было для мяне новае — Язэп Тарасюк, і раптам дзве жонкі!
— Што, характарамі не сышліся? Ці мо ў вайну?..
Язэп Апанасавіч пахітаў галавою.
— Мы былі нроста розныя людзі. Першая жонка мне трапілася якраз з тых жанчын, якія ані не разумеюць, дакладней, не могуць зразумець, што такое пісьменнік, творца, як важна яго кахаць, аберагаць ад розных жыццёвых напасцяў і нягод. Яна сама прагнула жыць, нечым паскупіцца дзеля літаратуры не хацела, не магла. I мы развяліся з ёю. — Ён памаўчаў.— Яна была... Эх, ды што казаць? Я ўспамінаю яе часта. Калі б ёй хоць трошкі тых якасцяў, якія мае Вольга Ігнатаўна, я нічога б іншага не жадаў, я быў бы шчаслівы.
Язэп Апанасавіч шумна, са скрухай уздыхнуў. Потым дадаў:
— Нічога не паробіш, жыццё. Яго трэба прымаць такім, якое яно ёсць. Асабліва калі хочаш нешта стварыць, зрабіць, каб помнілі цябе, не забывалі людзі... Дзеля гэтага ахвяруеш іншы раз самым дарагім...
I Тарасюк неяк спешна і зусім недарэчы падаў мне і Ліне сваю кароткапалую, мяккую, усё адно што ў жанчыны, руку і, павярнуўшыся, паволі пабрыў да таго двухпавярховага, белага, як драбок рафінаду, корпуса, дзе быў яго пакой з акном на мора. Пабрыў нейкі надта ж адзінокі, сумны...
Як паспеў я пераканацца, многія людзі, нават часам даволі адукаваныя, не маюць ніякага ўяўлення пра жыццё і працу тых, хто валодае здольнасцю тварыць. Чаго толькі не пачуеш пра таго ці іншага вынаходніка, мастака, вучонага, пісьменніка за бяседным сталом, у аўтобусе ці ў купэ вагона! Як правіла, увага засяроджваецца перш за ўсё на розных дзівацтвах, прычым сёй-той забывае зусім, што творцы — гэта таксама людзі і нішто чалавечае ім, як кажуць, не чужое. I ўсё ж, будучы людзьмі звычайнымі, яны, творцы, разам з тым і незвычайныя — умеюць рабіць тое, што не кожны ўмее і чаму навучыцца не кожны можа. Гэта творцаў і вылучае, гэтым яны непадобныя на астатніх людзей. Што ж да дзівацтваў, дык яны абумоўлены таксама. Заняты чым-небудзь — разгадкай ці развязкай таго, што ніяк не разгадваецца ці не развязваецца,— творца іншы раз не помніць, дзе ён і што ў такіх выпадках павінен рабіць — ён увесь там, дзе яго думкі. Адсюль — і анармальнасці, дзівацтвы, на якія зважаюць усе, хто знаходзіцца ў тую хвіліну з творцам побач, бо і праўда ўсякі іншы чалавек на месцы тым і ў тых умовах паводзіў бы сябе інакіп. Творца, як правіла, гэта чалавек, якому наканавана ніколі не быць вольным ад думак, думаць і думаць, думаць вечна і ўсюды, дзе б ні апынуўся, куды б ні закінуў яго лёс. 1 нават калі нешта адно быццам скончана, творцу не перастае хваляваць яго праца, бо яна — яго дзіця, народжанае ў пакутах. 1 яна, гэтая праца, цікавіць, хвалюе заўсёды, як цікавяць, хвалююць свае дзеці кожнага бацьку. Дый рэдка бывае так, каб думкі творцы заняты былі толькі адным, над нечым адным ён думаў. Звычайна творца заўсёды заняты некалькімі разгадкамі, і разгадка, вырашэнне аднаго не вызваляе яго ад астатняга. Добра, калі ў творцы ўладкава ны быт, калі ў яго чулая жонка, усё ў парадку ў сям’і.
Тады ён можа ў нейкай ступені кантраляваць сябе, працаваць не «запоямі», часам па начах, а раўнамерна, штодзень. Але ў большасці выпадкаў такое здараецца рэдка. Бо творца, як я і гаварыў ужо, таксама чалавек. Ён есць той самы, што і ўсе, хлеб, дыхае тым самым, што і ўсе, паветрам, яго клапоцяць і тыя самыя праблемы, што і ўсіх людзей. Але клапоцяць куды глыбей, мацней! На тую ці іншую праяву звычайны чалавек не зверне ніякай увагі, а творца зверне, яго тое ўсхвалюе, узрадуе ці ўзлуе. Мала таго, ён захоча адклікнуцца на ўбачанае ці пачутае, а то — і прапанаваць нешта сваё, што, на яго думку, лепшае. Апошняе асабліва ўласціва паэтам, пісьменнікам, тым, хто мае здольнасць ствараць с в о й свет, насяляць яго с в а і м і героямі. Але як бы пісьменнік ні ствараў с в о й свет, с в а і х герояў, ён усё ж часцей за ўсё ідзе ад жыцця, людзей, толькі бярэ ў жыцці, у людзях нешта характэрнае; астатняе прыглушае ці замоўчвае. Жыццё, як вядома, заўсёды багацейшае, цікавейшае, чым паказваецца яно ў кнігах. Чаму? Ды таму, што ўвагнаць жыццё ў нейкія рамкі надзвычай цяжка, бадай што немагчыма. А пісьменніку даводзіцца гэта рабіць, даводзіцца выбіраць з жыцця тое, што перадае сутнасць. Сутнасць жыцця, часу, пэўнай падзеі, характару, вобраза. I не проста перадае, але яшчэ чамусьці і вучыць, на штось кліча. 3 праўды жыцця пісьменніку трэба зрабіць мастацкую праўду. А гэта зноў жа нялёгка, як казаў паэт, «нзводншь едмного слова радя тысячя тонн словесной руды». Пошукі дакладнага, таго адзінага-адзінюсенькага слова — цяжкія, пакутлівыя. У слове ж не толькі сэнс, у ім — і колер, і гук; слова жывапісуе, нясе думку і музыку; слова — расхалоджвае і кліча, натхняе; яно — забаўка і зброя...
У творцы, як і ў кожнага чалавека, бываюць удачы і няўдачы. Удачы і няўдачы не толькі ў працы, але і ў жыцці. I хоць творца жыве як бы двайным жыццём — адно жыццё — яго творчасць, другое — гэта звычайнае, будзённае, тое, якім жывуць і ўсе людзі,— здараюцца часіны, калі творцу цалкам захапляе, бярэ ў палон жыццё будзённае. На творчасць ён калі можа і не зусім забывае, дык ва ўсякім разе працуе не на ўсю сваю сілу, талент — думкі яго, пачуцці заняты іншым. Якія прычыны гэтага? Ды розныя, вельмі часта не аб’ектыўныя, а суб’ектыўныя...
Каб яскравей уявіць тое, пра што я спрабую «філасофстваваць», раскажу трохі пра сябе, як складвалася маё жыццё, мая творчасць. Вярнуўшыся з Чорнага мора, я
амаль два месяцы хадзіў з Лінай па вуліцах Мінска — пытаў, хто б пусціў на кватэру, шукаў пакойчык, дзе можна было б жыць і працаваць. Пакойчыкі былі, гаспадары згаджаліся, вядома, за добрую плату, пусціць кватарантаў, але не сямейных.
— Вы муж і жонка? — пыталіся ў нас з Лінай.
— Ага,— ківалі мы згодна галовамі.
— Жыла ў нас адна сям’я... Дзіця, пялёнкі... Потым вараць есці сабе, вараць дзіцяці... He, выгады ніякай няма трымаць сям’ю на кватэры. Клопат толькі...
— Мы добра заплацім!
— Што мне ваша плата! Пушчу ў пакойчык трычатыры студэнты — і тыя ж грошы! Затое спакой у хаце, нервы заўсёды ў парадку...
Як ні кахаў я Ліну, як ні жадаў быць з ёю разам, заўсёды, заўсёды разам, давялося ўсё ж нам некаторы час жыць паасобку...
Ліна паехала зноў у тую вёску, дзе яна настаўнічала і да замужжа,— у далёкія, ціхія Падазерцы...
Кватэра для пісьменніка — гэта не толькі месца, дзе ён жыве сам, жыве яго сям’я. Кватэра для пісьменніка — гэта яго і рабочае месца. Цэх, майстэрня — як хочаце, так і называйце. У мяне ў тыя гады не было свайго рабочага месца. На кватэры, якую я з вялікай цяжкасцю наняў, працаваць я не мог — гаспадыніна дачка займалася музыкай. Штораніцы на дом прыходзіла настаўніца і па дзве гадзіны, то разам з дзяўчынкай, то кожная паасобку спявалі, выводзілі гамы на піяніна. Я не вытрымліваў, пакідаў свой пакойчык, ішоў альбо на працу ў рэдакцыю, альбо проста гуляць на вуліцу. Па вечарах роў, аж, здаецца, калаціліся сцены, тэлевізар. He тое што пісаць, чытаць, спаць было нельга. А ў выхадныя, як толькі яны надараліся, я спяшаўся на цягнік — ехаў да Ліны, у Падазерцы. Божа, і цяпер, як згадаю, аж млосна робіцца. Для ўсіх людзей свята як свята, а для мяне — пакута. Таўчыся ў чарзе, каб узяць білет, трасіся, пацей у перапоўненым аўтобусе ці ў вагоне цягніка, потым кіламетраў дванаццаць ад гарадка дабірайся як хочаш — на спадарожнай фурманцы, пеша. Пераначуеш у Ліны ноч, пабудзеш дзень — зноў збірайся ў дарогу. На вачах у Ліны слёзы, на сэрцы ў мяне — камень...
— Можа б, ты што-небудзь расстараўся, пашукаў?
Няўжо нельга ніяк знайсці пакойчык? — напамінала скрозь слёзы кожны раз Ліна.
I зноў, вярнуўшыся ў Мінск, я хадзіў па ўскраінах горада, зноў пытаў — можа, пусціць хто на кватэру нашу маленькую, ды ўсё ж сям’ю.
Праз два гады, нарэшце, Саюз пісьменнікаў выдзеліў мне аднапакаёвую кватэру. Якая то была радасць! Я адбіў тэлеграму Ліне, і яна, не дачакаўшыся канца навучальнага года, уцякла са сваіх Падазерцаў, пераехала ў Мінск. Месца настаўніцы ў школах сталіцы можна было, вядома, знайсці, ды мы не шукалі. Ліна была цяжарная, мы чакалі сына...
I сын у нас нарадзіўся. Дужанькі, круглашчоканькі, прыгожанькі, з вялікімі блакітнымі вачыма, белымі кучаравымі валасамі. «Увесь у маму».
Сына мы назвалі Вадзікам.
I хоць Ліна нідзе не працавала, не мог працаваць — пісаць — і я. To Ліне трэба схадзіць у магазін, купіць штокольвечы і сабе і сыну, то трэба памыць пялёнкі, то сын захварэе. 1 Ліна, і я носім яго на руках, гушкаем, забаўляем, выклікаем урачоў, бегаем з рэцэптамі па аптэках... Прачнецца сын уночы — ніхто — ні Ліна, ні я — не спім. Адзін пакой, як жа будзеш спаць, калі побач крычыць дзіця? Роднае дзіця! Вадзік!
А не выспішся ўночы, якая ж можа быць праца ўдзень. Каб нешта тварыць, трэба мець заўсёды ясную галаву, свежы, праніклівы розум...
Сын падрос, стаў на свае ножкі, навучыўся гаварыць. Прачнецца, бывала, раненька, вочкі свае расплюшчыць, а мы з Лінай ужо ля пасцелькі яго стаім.
— Сыночак, Вадзік?! Чаго сыночак хоча?
— Сіночак-Вацік хоця ам-ам! — праляпеча Вадзік.
1 мы з Лінай самі дзяцінеем. Хапаем сына на рукі, бяжым на кухню — там, смеючыся, забаўляючыся, ядзім самі, кормім і Вадзіка з лыжачкі і зноў радуемся не нарадуемся, што ў нас расце не чыё-небудзь, а н а ш а, маё і Лініна, такое кемлівае, пацешнае дзіця...
На летні адпачынак мы паехалі ўсёю сваёю невялікаю сям’ёю ў вёску, да Лінінай маці.
У вёсцы Вадзіку спадабалася, ён вельмі хутка прывык
да бабы. Асабліва палюбіў ён бегаць па траве на лужку, што быў ля саменькага Нёмана, ганяўся за курамі, качкамі, лавіў конікаў, матылькоў.
— А што, калі мы пакінем тут сына? — аднойчы сказала мне Ліна.— Маці глядзела б яго, усё адно работы ніякай у яе няма. А мы б... Я пайшла б у школу нрацаваць. Дый ты быў бы вальнейшы...
— А маці як — згодзіцца?
— Што ты! Яна штодзень мяне просіць, каб мы пакінулі ёй Вадзіка...
Я падумаў, падумаў і згадзіўся пакінуць сына ў бабы, у вёсцы. He толькі таму, што нам з Лінай вальней будзе жыць у горадзе, але яшчэ і таму, што самому сыну лепш, вядома, расці на свежым паветры, волі. Ды і не на магазінных, а вясковых харчах — чыстых, свежых, на якіх і мы з Лінай раслі.
Больш года наш Вадзік жыў у бабы. Мы ездзілі да яго штомесяц, пасылалі пасылачкі з рознымі прысмакамі і цацкамі; іншы раз баба сама прыязджала да нас, прывозіла на тыдзень-два ў горад Вадзіка. Але горад Вадзіку не падабаўся — не было таго прастору, волі, што былі там, у вёсцы.
— Баба, паехалі дадому,— напамінаў Вадзік бабе штодзень.
I баба зноў ехала з Вадзікам у сваю вёску, жыла з ім там.
Ліна ўладкавалася настаўніцай у школе, працаваў у рэдакцыі і я. Жыццё наша быццам наладжвалася, можна было пісаць. Я выношваў у галаве план першага свайго рамана. Рамана, у якім хацеў паказаць тое, што перажыў я, пабачыла маё пакаленне. Пакаленне, дзяцінства якога апаліла вайна, якому выпала зведаць і што такое голад, несправядлівасць, і якое, усё ж, нягледзячы ні на што, асталося верным высокім, чалавечым ідэалам, верным перамозе праўды над няпраўдай, справядлівасці над несправядлівасцю. I тут...
Сэрца маё абліваецца крывёю, калі я ўспамінаю, што было далей...
...Мы з Лінаю сядзелі дома, глядзелі па тэлевізары нейкую перадачу. У дзверы да нас раптам пазванілі. Я падняўся, выйшаў на пляцоўку. Ля нашай кватэры стаяла незнаёмая жанчына з тэлеграмай у руках.
— Распішыцеся,— патрабавальна сказала яна, тыцнуўшы мне квітанцыю.
Я распісаўся, жанчына адразу ж, быццам спалохаўшыся, пабегла па сходках уніз, а я не спяшаючыся, думаючы, што гэта нейкі чарговы заказ з газеты, разгарнуў тэлеграму.
«ПРЫЯЗДЖАЙЦЕ ВАДЗІК УТАПІЎСЯ».
Прачытаў раз, два, тры,— і толькі тады да мяне дайшла ўся жудасць напісаных на тэлеграмным бланку слоў...
Раніцою мы з Лінай былі ў вёсцы, там, дзе жыла Лініна мама, жыў наш Вадзік. I пачулі тое, у што доўга ніхто з нас не хацеў, не мог паверыць...
...Лініна мама — баба — выбралася з хаты карміць свіней. 3 Вадзікам, як і заўсёды. Пакуль яна выганяла з свінушніка свіней, пакуль вылівала з вядра яду, пакуль пільнавала, каб свінні не абярнулі карыта, Вадзік выбег за хлеў. I па неглыбокім пульхным сняжку, які толькі што выпаў уночы, памчаў да Нёмана.
He ўбачыўшы ў двары Вадзіка, баба кінулася яго шукаць... Згледзела на снезе слядкі. Яны вялі за хлеў, на лужок. Слядкі добра відаць былі на свежым снезе, але не было відаць нідзе самога Вадзіка.
Баба пайшла па Вадзікавых слядах...
I дайшла да Нёмана, да той палонкі, што высеклі ў лёдзе, каб паласкаць бялізну, вяскоўцы...
Ля палонкі сляды прападалі, на вадзе плавала толькі Вадзікава шапачка...
Больш тыдня ўся вёска шукала Вадзіка,— узломвалі лёд, паролі дно бусакамі. Але нашага сына так і не знайшлі.
He знайшлі Вадзіка і вясною, калі ўскрылася рака. Відаць, плынню занесла яго кудысь далёка...
Мы з Лінаю асталіся зноў адны. Вядома, пра тое, каб нешта пісаць, «ствараць», хіба мог я тады думаць! Думкі мае ды і Лініны былі заняты Вадзікам. Па вечарах, сабраўшыся дома, мы не глядзелі тэлевізар, не чыталі газет, кніг. Мы плакалі, упікалі сябе тым, што былі неабачлівыя, даверылі сына бабе... Хай бы гінула ўсё, хай бы ні Ліна, ні я не працавалі, але рос бы ў нас сын, жыў бы Вадзік!
Мучыла, не давала спакою і тое, што сына мы не знайшлі, не пахавалі на могілках. А тут яшчэ — дзе коратка, там заўсёды рвецца,— новая бяда — памерла Лініна маці. He перанесла, старая, смерці ўнука, надта ж блізка да сэрца ўзяла яна ягоную смерць — даверылі глядзець дзіця, а яна, нядошлая... Словам, у смерці Вадзіка Лініна маці вінаваціла сябе, толькі адну сябе...
А жыццё між тым ішло.
Неяк, быццам без усякіх намаганняў, хутка і лёгка некаторыя мае равеснікі сталі ледзь не класікамі — выдавалі кнігі ў Маскве і за мяжою, пра іх пісалі ў газетах і часопісах вялізныя артыкулы, спрабавалі падсумоўваць, што новага ўнеслі яны ў літаратуру. А я... Ці даводзілася каму-небудзь з вас бачыць табун коней, які імчыць, здаецца, на злом галавы, аддаляецца і аддаляецца ў клубах пылу? I недзе за гэтымі коньмі бяжыць, гоніцца, спрабуе з аношніх сіл дагнаць табун конік. Ён увесь у мыле, змакрэў, яму не хочацца адставаць, але... ПІто зробіш — ён не набліжаецца да табуна, а ўсё адстае, адстае...
Ды што шукаць якіх бы там ні было параўнанняў, што гаварыць...
Першая мая кніжка апавяданняў і аповесць, якую я надрукаваў у часопісе,— былі заяўкаю, візітоўкаю ў літаратуру, але яны патрабавалі працягу, пацверджання. Гэта я адчуваў, ведаў. Ды...
Мабыць, хопіць пра сябе. Вернемся да Язэпа Тарасюка. Ён, выдаўшы трэцюю кнігу сваёй эпапеі, прынёс аднаго дня — пад восень — нам у рэдакцыю чацвёртую кнігу. Пятра Пятровіча Шчарбачэні ў аддзеле ўжо не было. Ён, дачакаўшыся шасцідзесяці гадоў, пайшоў на пенсію.
— Хоць выпішуся,— казаў ён усім у рэдакцыі.— A то жыццё канчаецца, можа, апошні дзесятак гадоў жыву, а планы мае так і астаюцца планамі. Мітушуся, бегаю, раблю чортведама што і за каго. Стаміўся я чытаць, бракаваць, прымушаць перапрацоўваць, рэдагаваць чужыя ру
капісы. Хопіць, до! 3 сённяшняга дня раблю толькі сваё. Настойліва, цягавіта, як вол.
На месца загадчыка аддзела Пятро ГІятровіч раіў узяць мяне.
— He бойцеся, што малады, справіцца...
I мяне прызначылі загадчыкам аддзела. Я ўзяў сабе памочніка — спакойнага, працавітага, трохі маладзейшага за сябе хлопца. I над новым рукапісам рамана Язэпа Тарасюка надта не мудравалі. Бракаваць? Але, як сказаў Галоўны, калі яму паведаміў пра новы рукапіс Язэпа Тарасюка, як жа бракаваць апошнюю кнігу, калі рэдакцыя надрукавала тры першыя? Пачалі ўжо, дык трэба канчаць. Тым больш пагоршаў час: вялася барацьба з «ачарніцелямі», «дысідэнтамі», і такія, як Язэп Тарасюк, зноў былі на кані. I я, не вельмі задумваючыся што раблю (было тады пра што мне думаць, Вадзік, сын, не выходзіў з галавы), аднаго дня занёс рукапіс Язэпа Тарасюка дадому,— і, ат, дзе наша не прападала! — закасаў рукавы і што выкінуў, што перапісаў... Пасля мяне рукапіс чыталі па чарзе ўсе, пачынаючы ад стыліста і канчаючы Галоўным, і тое, што пасля іх правак асталося, моўчкі, ні слова адзін аднаму не кажучы, здалі ў набор...
Язэп Тарасюк злаваўся на рэдакцыю, асабліва што твор яго зноў скарацілі, прычым значна, гэты раз болып як напалавіну.
— Дайце мне хоць аднойчы быць самім сабою, не крэмзайце гэтак, я ж не маладзён, вопыт сякі-такі маю! Дый тэмы ж, тэмы падымаю ў сваіх творах якія! Рэвалюцыя, калектывізацыя, індустрыялізацыя, найна! — гаварыў ён у рэдакцыі.
— За мяжою часопісы наогул вялікіх твораў цалкам не друкуюць. Толькі фрагменты, урыўкі. Так што крыўдаваць вельмі на нас вам няма чаго,— апраўдваліся па чарзе то Галоўны, то сакратар, то я.
Але ж раманы іншых аўтараў вы друкуеце цалкам, без скарачэнняў?
— Гледзячы каго. Каго і зусім не друкуем. Залежыць гэта ад многіх нрычын. Тэма новая. Напісаны твор выдатна. У рэдакцыі ёсць што друкаваць ці няма. Ведаеце, на ўсё свае прычыны. Нясіце ў выдавецтва раман, у іх магчымасці болыпыя...
Дык жа і ў выдавецтве просяць ваш, часопісны, варыянт. Кажуць: «Вы працавалі, палепшылі. Навошта ж нам яшчэ раз займацца тым жа самым?»
— А вы настойвайце, вы ж аўтар!
— Дык і настойваю! Эге, каб я не настойваў! Асталіся б рожкі ды ножкі. Рэдактары цяпер пайшлі: я вам скажу...
I Язэп Апанасавіч крывіўся, як ад зубнога болю.
Галоўны неяк не вытрымаў, сказаў з задзёрам:
— Што, хіба раней іншыя рэдактары былі?
— Раней... Вы ж ведаеце, я сам некаторы час працаваў у выдавецтве. Прыносіць раман Кузьма Чорны. Я чытаю, падкрэсліваю, што мне не падабаецца. Паказваю Кузьму Чорнаму. Ён моршчыцца, кажа: «Ведаеш, Язэп, пакідай так. Усё адно я лепш не напішу». I я... Пакідаў так, як напісаў Кузьма Чорны...
— Ну-у, гэтыя казкі расказвай каму-небудзь іншаму, не мне... Я-то добра помню тваё рэдактарства,— не без іроніі, з падкусам гаварыў Галоўны,— Скажы ў такім разе, будзь ласкавы, Цукар Цукаравіч, Мёд Мядовіч, чаму кнігі некаторых аўтараў марынаваліся ў выдавецтве па некалькі гадоў, ніяк дарогі да чытача знайсці не маглі?
— Бо...— Язэп Апанасавіч ніякавеў, мяняўся ў твары.— Час тады такі быў... Дый... Аўтары некаторыя пісалі абы-што... Абы толькі не пра нашу савецкую рэчаіснасць, не пра поступ часу наперад... A то... Слова не тое, сказ не зусім пісьменны, газетная мова, герой у такіх абставінах так не скажа... Прыдзірачкі! I я кажу словамі Кузьмы Чорнага: «Пакідайце так, усё адно я лепш не напішу».
— Га-га-га,— рагатаў Галоўны,— Задача ж рэдактара не толькі заўважаць недахопы, але і памагаць аўтару паправіць іх.
— Дык правіце ж, правіце ж вы мяне. Ды так, што іншы раз не пазнаю сябе,— бараніўся Тарасюк.
— Думаеш, нам вельмі цікава правіць? Мілае дзела, любата — прачытаў рукапіс і ў набор. Аўтару добра, а рэдактару яшчэ лепш.
— Дык чаго ж вы так не робіце? Лезеце ўсюды са сваімі алоўкамі, усё мяне пісаць навучыць хочаце. Тое не так, гэтае не так. Сваё пісалі б, сваё правілі б...
— А мы і сваё пішам, і іншых правім. Праўда, не так, як некалі ты ў выдавецтве...
— Што тое ўспамінаць...
I Язэп Апанасавіч, замахаўшы рукамі, маўляў, досыцьдосыць, пераканалі, пакідаў нашу рэдакцыю. Але, паўтараю, асаблівай злосці і крыўды на нікога з нас быццам не таіў. А мо рабіў выгляд? Бо жыццё мянялася, не наспееш да аднаго прывыкнуць, як пачыналася новае. I ён цярпеў,
як церпім усе мы часам, не могучы настояць, зрабіць штосьці па-свойму.
Аднойчы мне выпала разам з Язэпам Тарасюком ісці ў Саюз пісьменнікаў. Мяне выклікалі на пасяджэнне секцыі прозы, трэба было чагосьці ў Саюз пісьменнікаў і яму. Была, помніцца, вясна, над Свіслаччу распускаліся вербы і былі яшчэ не зялёныя, а жаўтаватыя — здалёку здавалася, што над дрэвамі павіслі лёгкія аблачынкі. Прыпякала, грэла нязвыклае, нейкае нечакана зыркае пасля зімы веснавое сонца. 1 над усім блакітнела, аж, здаецца, ззяла, шырокае, светлае, быццам толькі што памытае, неба. I ці то пад уплывам цяпла, сонца, вясны, ці то так ад чаго, але Язэп Апанасавіч раптам расчырванеўся, загаварыў пра тое, што яго, мусіць, мучыла, хвалявала.
— Нешта адчуваю сябе апошнім часам блага. Амаль не сплю па начах.
— Да дактароў трэба схадзіць, праверыцца,— параіў я.
— Да гэтых эскулапаў як трапіш, то абавязкова нешта знойдуць. У бальніцу пакладуць, пачнуць таблеткамі карміць, уколы калоць...
— Нічога не паробіш, калі трэба, то трэба і ў бальніцы паляжаць, і ўколаў пакалоць, і таблетак паглытаць.
— He хочацца. Дый эпапея мая незакончаная. Каб якнебудзь дацягнуць яе да канца, то тады ўжо нічога не страшна.
— Вы што, яшчэ працяг будзеце пісаць? — аж спалохаўся я.
— Трэба. I лёсы герояў варта неяк закругліць, дый пафіласофстваваць трохі хочацца. За жыццё накапілася і думак розных, і назіранняў. Падзялюся імі з чытачамі. Можа, не ўсе і згодзяцця са мною, але выказаць свае думкі хачу. Як выказаў іх у апошнім томе сваёй эпапеі Леў Талстой, як выказвалі іх іншыя пісьменнікі. Хто ў мастацкіх творах, хто ў крытычных артыкулах, хто ў мемуарах.
— Як я разумею, ваша эпапея будзе з пяці кніжак?
— Так, можа, з пяці, а можа, і з шасці. Усё будзе залежыць ад таго, колькі я пражыву. Дарэчы, над пятай кнігай я працую ўжо. Месяцы два, як пачаў...
Але закончыць пятую кнігу энапеі Язэпу Тарасюку так і не ўдалося. Нешта тыдні праз два пасля той апошняй нашай размовы я пазваніў да яго на кватэру — прыйшла
карэктура рамана, і трэба было, каб ён яе вычытаў. Вольга Ігнатаўна са слязамі ў голасе паведаміла, што Язэпа Апанасавіча яна не можа паклікаць да тэлефона,— ён у бальніцы.
— Што з ім?
— Падазрэнне на самае горшае. Дактары раяць неадкладна рабіць аперацыю.
Я выказаў упэўненасць, што будзе ўсё добра, хай вельмі не хвалююцца, дактары, маўляў, у нас цяпер выдатныя, папрасіў перадаць Язэпу Апанасавічу прывітанне, паабяцаў нават наведацца да яго ў бальніцу і, развітаўшыся, паклаў трубку...
А яшчэ дзён праз колькі я даведаўся, што Язэп Тарасюк не перанёс аперацыі, памёр. Гэтая сумная вестка дагнала мяне на Палессі, куды я паехаў у камандзіроўку. Купіў у раённым цэнтры свежую газету і ўбачыў прозвішча Язэпа Тарасюка ў чорнай рамцы...
На пахаванні Язэпа Тарасюка я не мог быць, але расказвалі, што Язэп Апанасавіч і ў труне ляжаў як жывы — строгі, сабраны, зашпілены на ўсе гузікі. Такі, які звычайна ён быў заўсёды і ў жыцці.
Вядома, труна з яго целам стаяла ў доме Саюза пісьменнікаў. Грала жалобная музыка, гаварыліся добрыя, прачулыя словы. Адзін з прамоўцаў, разжалобіўшыся, назваў Язэпа Тарасюка нават «вялікім»...
Вось бадай што і ўсё, што было мне вядома пра чалавека і пісьменніка Язэпа Тарасюка...
Цяпер, калі я расказаў усё, што ведаў пра Язэпа Та расюка, кожны мае права спытаць, чаму не да каго-небудзь іншага, а да мяне звярнулася яго жонка Вольга Ігнатаўна, менавіта мяне запрасіла да сябе на кватэру. Прызнаццца, я шмат над гэтым думаў і сам. I ў той дзень, калі Вольга Ігнатаўна наведалася ў рэдакцыю, і потым, калі пабываў у Тарасюкоў. I вось да якога вываду я прыйшоў. Вельмі можа быць, што Вольга Ігнатаўна мала каго з пісьменнікаў ведала. А тыя, каго ведала, не ўсялялі даверу. Я ж з Тарасюкамі адпачываў разоў колькі ў розных дамах творчасці, і Вольга Ігнатаўна, мусіць, пераканалася, што чалавек я па сваёй натуры мяккі, лагодны. Мой
апошні, перад самай смерцю Язэпа Тарасюка, званок на кватэру, заклапочаная, спачувальная гутарка маглі лішні раз пераканаць Вольгу Ігнатаўну, што яе мужа я цаніў і як чалавека і як пісьменніка, што ў нас з ім ледзь не сяброўскія адносіны. Можа, і сам Язэп Тарасюк добра адгукаўся аба мне, бо я так і не сказаў яму, што думаю пра яго творы. А можа... Можа, у Вольгі Ігнатаўны былі нейкія свае меркаванні, пра якія я нічога не ведаў і не ведаю. Дапускаю — Вольга Ігнатаўна не аднаго мяне запрашала да сябе на кватэру, каб паказаць тое, што асталося там пасля смерці мужа — Язэпа Апанасавіча Тарасюка...
Усе, хто не быў у нашым горадзе гадоў дзесяць — пятнаццаць, прыязджаючы зноў у Мінск, не могуць стрымацца, каб не ўсклікнуць, не сказаць: сталіцы Беларусі проста не пазнаць. Мы, мінчане, ведаем, бачым: горад наш мяняецца, расце, прыгажэе з кожным новым днём. Ці даўно па галоўнай магістралі — шырокім праспекце — грукатаў трамвай? А некаторыя, няйнакш, і забыліся, не помняць нават, што было такое. Ці тая ж плошча Якуба Коласа, дзе цяпер філармонія, Цэнтральны універмаг, Інстытут фізкультуры, паліграфічны камбінат, помнік таму, чыім імем названа сама плошча?.. Сёння плошча Якуба Коласа — адна з цікавейшых мясцін горада. А яшчэ ж на нашай памяці тут туліліся драўляныя хібаркі; замест сённяшніх шырокіх асфальтаваных вуліц былі вузенькія крывыя завулачкі, з граззю, вечнымі лужамі на кожным кроку. Вядомая, апісаная Кузьмой Чорным Камароўка... 1 вось няма ўжо старой Камароўкі, ёсць вялізная, як ахапіць вокам, плошча, пабудаваны па апошняму слову тэхнікі гожы архітэктурны ансамбль. Кажуць: нішто не стаіць на месцы, усё цячэ, мяняецца. Але, мабыць, нішто так імкліва не мяняецца, як наша беларуская сталіца. Новыя і новыя жылыя раёны, насаджаныя клапатлівымі рукамі старанных мінчан скверы і паркі, праспекты і вуліцы, якіх зусім нядаўна не было і, здавалася, не магло нават быць. Свіслач апранулася ў камень; над ёю ў спякотныя летнія дні лётаюць белакрылыя чайкі. Вуліцы — хай то шырокія праспекты ці вузенькія вулачкі — абсаджаны па абодва бакі купчастымі ліпамі, каштанамі, клёнамі. Вясною, калі распукнуцца, зазелянеюць дрэвы, адыдзіся надвячоркам па Свіслачы да Камсамольскага возера і хоць усю ноч слухай салаўёў. Аж не верыцца — бачыш агні вялікага горада,
а адчуваеш сябе быццам у глухім-глухім лесе, на беразе безыменнай рачулкі ці невялікага, зарослага алешнікам, лазняком, чаротам і асакой возера. А пайдзі ў той жа наш Мінскі батанічны сад. Зусім, здаецца, побач людны праспект з усім яго бясконцым шумным патокам тралейбусаў, аўтобусаў, грузавікоў, легкавушак. А ў батанічным садзе — ціхата, бы ўсё адно дзе-небудзь на Палессі. Пяюць, аж заліваюцца, на розныя галасы нтушкі, ныдзьвяць кама ры, бзыкаюць авадні, нчолы, чмялі. А кветак, кветак колькі ў батанічным садзе! 1 якіх! Нашых — лугавых, палявых, балотных, і зусім невядомых — крымскіх, каўказскіх, амерыканскіх і яшчэ Бог ведае якіх! Як зацвітуць вясною — вочы разбягаюцца, п’янееш ад водару... У азярцы плаваюць белыя і чорныя лебедзі, плаваюць грацыёзна, велічна,— стой, любуйся. Аж вада бурліць,— ходзіць касякамі рыба. Укінь кавалак абаранка ці батона — наляціць клубком на яго рыба, уміг расшматае. Збоку азярца — бярэзнічак, саснячок, дубняк. Збочыш іншы раз на сцежку, зробіш крокаў колькі, спынішся, вачам сваім не наверыш: ля самай сцежачкі сядзіць, заламаўшы набакір шапку, глядзіць з-пад ліста на цябе баравік, дзівуецца, маўляў, адкуль ты ўзяўся тут, чалавеча... У засені, пад шатамі дрэў, наліваюцца, спеюць арэхі, а ў гнёздах, у дуплах вылунліваюцца з яек, набіраюцца сіл і моцы птушаняты...
Вёска і горад. Горад і вёска. Мне здаецца, у Мінску спалучаны вёска з горадам і горад з вёскаю. Мо таму тысячы жыхароў, што перабраліся ў пасляваенны час з вёсак жыць у наш горад, і адчуваюць сябе тут, як у сваёй вёсцы. Пяць дзён кожны працуе на фабрыцы, заводзе ці ў якой небудзь установе, а ў суботу і ў нядзелю — выязджае з горада. Хто на дачу, хто проста ў лес. Лясы каля Мінска вялікія і вельмі ж багатыя на ягады, грыбы і дзічыну. Хапае і транспарту. Едзь, куды захочаш, куды толькі душа твая пажадае... I тысячы мінчан едуць, вяртаючыся назад у горад — рыбакі з добрым уловам, грыбнікі — з грыбамі, ягаднікі — з ягадамі; і ўсе — з цудоўным на строем, адпачыўшы, памаладзеўшы.
Я таксама часта ў суботнія і ў нядзельныя дні выязджаю, як кажа мая Ліна, «на прыроду». Але не менш люблю аставацца і ў горадзе, блукаць проста так, без усялякай прычыны па вуліцах, скверах і парках. Выйдзеш з дому — і пайшоў, пайшоў, куды вядуць цябе твае ногі і вочы. Сядзеш на аўтобус ці трамвай, выедзеш на ўскраіну. Драўляныя домікі, агароджаныя штыкетнікам ці дашчанымі
плоцікамі сады, гароды. Вясною — аж белыя ад квецені вішні, яблыні, грушы. Улетку — зусім як у вёсцы, пахне гуркамі, бульбаю, кропам. Увосень — гразь на вуліцах, лужы. Узімку — гурбы снегу на кожным кроку, не пералезці. Гэта — даўні Мінск, той Мінск, які знікае, знікае імкліва, проста на вачах. Вось пракапана канава — яна перагарадзіла дарогу, ісці далей нельга. Значыцца, будаўнікі дабраліся ўжо і сюды. Пройдзе трохі часу — і знікнуць драўляныя домікі. Бульдозеры расчысцяць пляцоўку, экскаватары выкапаюць яму на падмурак, машыны падвязуць цэглу, цэмент — і вырасце яшчэ адзін гмах-прыгажун, можа, на пяць, а можа, на дзевяць ці дванаццаць паверхаў...
A то возьмеш сумку ці сетку і — на рынак. Той, што за плошчаю Якуба Коласа, на Камароўцы. Божа мой, чаго тут толькі няма, што не прадаецца! Бульба, агуркі, капуста... Яблыкі, грушы, ягады... Малако, тварог, масла... Яйкі, мяса, мёд... Кветкі, зеляніва, гарбузікі. I ўсё гэта і ўлетку, і ўвосень, і ўзімку — круглы год... Ходзіш між людзей, пытаеш, колькі што каштуе, і па тым, як табе адказваюць, здагадваешся, хто адкуль прыехаў — з Грузіі, з Малдавіі, з Украіны, ці аднекуль зблізку — з-пад Слуцка, з-пад Баранавіч ці з Ашмян... Па тым, што на рынку, па якой цане купляецца і прадаецца, можна меркаваць пра многае — пра ўраджаі, пра тое, як — бедна ці багата — жывуць людзі. I не толькі ў горадзе, але і ў вёсцы...
Цягне, вабіць заўсёды да сябе і стары Мінск — раён Нямігі. Можа, таму, што гэта быў першы раён, дзе мне давялося адразу ж па прыездзе ў сталіцу жыць. На вуліцы Няміга некалі стаяў чырвоны цагляны двухпавярховы дом, у якім размяшчаўся універсітэцкі інтэрнат. Інтэрнат, не лепшы — без паравога ацяплення, да таго ж нейкі сыры, змрочны. Сялілі ў гэтым інтэрнаце, як правіла, першакурснікаў. Гэта быў свайго роду санпрапускнік у студэнты — пажыві на Нямізе з год, тады адчуеш, зведаеш, што значыцца быць студэнтам. Жылі ў гэтым інтэрнаце многія, жыў і я. Падымаўся гадзін у сем з пасцелі, абдаваў у агульным — мужчынскім і жаночым — умывальніку ледзяною вадою твар і бег ва універсітэт на заняткі. Менавіта бег, бо сесці на трамвай было проста нельга — вагоны хадзілі заўсёды перапоўненыя, людзі чапляліся за поручні, ехалі на падножках. Назад, у інтэрнат, я вяртаўся ўвечары, калі добра змяркалася, пасля лекцый адседзеўшы астатак дня ў бібліятэцы. Галава кружыцца, хочацца есці, а ты
ідзеш па вузенькім тратуары міма былых яўрэйскіх крамак, і на душы ў цябе светла, радасна — збылася твая мара, ты ў сталіцы, стаў студэнтам, студэнтам таго факультэта, куды так ірвалася, так імкнулася твая душа... I кожны дзень у цябе — свята: слухаеш лекцыі, у якіх выкладчыкі паведамляюць столькі цікавага, патрэбнага, карыснага, што, вядома ж, згодзіцца некалі табе ў жыцці; у бібліятэцы ты бярэш, чытаеш кнігі, якія выдадзены ў розных краінах і гарадах, часам год, часам два, a то і пяцьдзесят, сто гадоў таму назад... I зноў жа — даведваешся пра тое, чаго ты не ведаў і не думаў, што такое было і нават магло быць...
Мінулі гады, а адчуванне радасці, святочнасці, нейкай як бы ўрачыстасці зноў і зноў агартае, перапаўняе мяне, калі я кіруюся на Нямігу. Праўда, і Няміга сёння ўжо змянілася, не тая, зусім не тая, што была. Знесены старыя, пабудаваныя яшчэ далёка да рэвалюцыі, домікі; замест шматлікіх вузенькіх, выбрукаваных дзікім каменем крывых завулачкаў і вуліц — просты, як струна, заліты асфальтам шырачэзны праспект. Няма ўжо і таго цаглянага двухпавярховага асабняка, дзе некалі мясціўся студэнцкі інтэрнат і дзе давялося жыць мне амаль год. Тая спрэчка, што вялася — трэба перабудоўваць стары раён Нямігі ці не трэба,— скончылася. Перамаглі ў спрэчцы людзі рашучыя. I ўсё ж, хай на мяне гэтыя людзі не крыўдуюць, сталіца наша са знікненнем старой Нямігі нешта страціла. Страціла дарагое, непаўторнае, тое што дасталося ад сівой мінуўшчыны, што давала права быць гораду новым і разам з тым — старым... Зноў жа — я не прыхільнік нешта кансерваваць, штучна затрымліваць. Час заўсёды дыктуе свае законы. I калі хочаш ісці ў нагу з часам — трэба яго слухацца. I цяпер ужо многія прыхільнікі старое Нямігі бачаць, што сталіца наша са знікненнем, перабудовай Нямігі не толькі нешта страціла, але і набыла. Набыла новую, так патрэбную Мінску магістраль, набыла новы, вельмі своеасаблівы раён. Відаць, будучае ўсё ж не за кансервацыяй старога ў гарадах, а ва ўмелым спалучэнні старога з новым, новага са старым. Сярэдневяковыя вулачкі і завулкі зусім непрыгодныя для сучаснага транспарту, а пабудаваныя колькі сот гадоў таму назад дамы таксама не тое, дзе хацеў бы жыць сучасны чалавек. А ўпарадкаваць, «абсучасіць» старыя дамы нялёгка. Вядома, прыехаўшы ў такія гарады, як, скажам, Львоў, Вільнюс, Рыга, Талін, бывае, прыемна пахадзіць па старым горадзе,
па тых завулачках і вуліцах, дзе ездзілі калісьці ў сярэднявеччы верхі на конях рыцары, паглядзець на пабудовы, якім па некалькі сотняў гадоў. Але тым, хто жыве цяпер у тых пабудовах, прыемнасці, шчыра скажам, мала...
Час! Час няўмольна дыктуе ўсяму свае законы. Дыктуе свае законы час і Мінску, гораду, у якога вялікае сённяшняе і будучае і не менш слаўнае мінулае. Будучае — у планах, мінулае — у помніках, сённяшняе — у новабудоўлях...
Суботнім ранкам, пазваніўшы Вользе Ігнатаўне, што маюся завітаць сёння да яе на кватэру, і атрымаўшы прыветнае «калі ласка», я апрануўся і выйшаў з дому. Надвор’е трохі перамянілася, — падшэрхла, падмарозіла; нават пачаў падаць снег. He вокідзь—па лапцю, ці, як часам кажуць, «шапкамі», а з ветрам, дробненькі, рэдзенькі, усё адно што мука-пытляванка. Снег не затрымліваўся на слізкім абледзянелым асфальце вуліц і тратуараў, яго несла, гнала ветрам,— быццам курэла, слаўся насмамі дым. Адкуль, з якога боку дзьмуў вецер, як і заўсёды ў горадзе, было не разабраць. Але адчувалася: усчынаецца завея. Завея, па якой — не ведаю, як хто, а я такі засу маваў. Наогул, я чамусьці вельмі люблю ў прыродзе ўсё незвычайнае — буры, навальніцы, ліўні, завеі. Неяк аж перараджаешся ўвесь, святлееш душою, пазбываешся непрыемных думак, якія гнялі, мучылі не адзін дзень, не адну ноч, калі здараецца нешта незвычайнае, стыхійнае ў прыродзе. I сёння, убачыўшы, што пачынаецца завея, я не пайшоў садзіцца на тралейбус, а накіраваўся да Тарасю коў пеша. Жылі Тарасюкі — я гэта ведаў і раней, хоць дома бываць у іх і не даводзілася — на галоўным праспекце, побач з ГУМам. Дарога была недалёкая, звыклая. Некалькі хвілін — і вось ужо плошча Якуба Коласа — вялікая, прасторная, засаджаная маладымі бярозкамі, якія гнуліся ад ветру і вусцішна шумелі. Адлітыя навечна ў бронзе Дзед Талаш і яго сын Панас, сам народны пясняр, народжаныя яго геніем Сымон і Ганна... Здаецца, зусім нядаўна адкрывалі гэты помнік, а ўжо і не ўяўляецца наша сталіца без яго. 3 плошчы Якуба Коласа нават у такі, як сёння, снежны, завейны дзень відаць другі номнік — помнік-абеліск, што стаіць на плошчы ІІерамогі. 1 па меры таго як ідзеш, набліжаешся да гэтага помніка-абеліска, ён паступова вырастае ва ўсёй сваёй ненаўторнай велічы. I колькі чаго нагадае табе і пра непакорны горад-герой Мінск у гады вайны, і пра змагарку-партызанку Беларусь,
і тое, што выпала перажыць у тыя жудасныя дні ўсім нашым людзям. Іншы раз, пакуль пройдзеш гэты кавалак праснекта, у памяці паўстануць і Трасцянец, і Азарычы, і Хатынь, і неаднойчы бачаная ў кіно разбураная, уся ў руінах наша сталіца, папялішчы вёсак, расстраляныя, павешаныя людзі... Успомнішся і сам сабе — тады, у вайну, зусім дзіця, якое гоняць босае па пыльнай дарозе; ззаду ж, за табою, дымна гарыць, падгіаленая фашыстамі, родная вёска... Вайна! Каго толькі не апаліла яна, на чыім сэрцы не пакінула шрамаў, крывавага болю. Колькі гадоў прайшло з тых дзён, як яна скончылася, а ўсё яшчэ не забываецца, ніяк не забываецца. Дый ці забудзецца хоць калі?
Ад плошчы Перамогі — усяго некалькі крокаў да таго драўлянага дамка па-над Свіслаччу, дзе некалі у першы дзень вясны ў далёкі 1898 год сабралася дзевяць пасланцоў рабочых арганізацый Расіі, каб на ўвесь свет абвясціць, што нарадзілася, пачала свой шлях новая партыя, партыя, якая бярэ на сябе абавязак вызваліць з-над прыгнёту ўсіх працоўных, пабудаваць новае, без эксплуатацыі чалавека чалавекам грамадства...
Пяройдзеш Свіслач, апусцішся па цэментовых прыступках у сквер — і апынешся ля помніка другому нашаму песняру — Янку Купалу. Апіраючыся на сукаватую палку, паэт ідзе, быццам з прагулянкі,— спакойны, мудры, задаволены тым, што ўбачыў, пачуў ад людзей, тых людзей, у якіх добрае сёння і яшчэ лепшае заўтра. Міжволі схіліш галаву, пастаіш — ты ж таксама быццам пісьменнік, а робіш ты што, думаеш над чым, як пішаш і ці пра тое, пра што трэба было б пісаць? I пойдзеш, ахоплены новым роздумам, новым неспакоем...
Сёння я ішоў па тратуары праспекта, глядзеў на звілістыя пасмы снегу, што гнала ветрам па асфальце, і думкі мае былі заняты... Ага, думалася чамусьці пра недаўгавечнасць чалавечага жыцця, яго хуткаплыннасць. Пабываць бы ўсюды, дзе толькі можна, аб’ездзіць бы свет, паглядзець, дзе і як жывуць людзі, засвоіць бы тое, што зроб лена да цябе іншымі — і тады б... Сказаць сваё слова, сказаць тое, што думаеш. Дый паназіраць бы над усім не некалькі дзесяткаў гадоў, а хоць бы некалькі вякоў. A то... Тут народзішся, толькі пачнеш разбірацца ў сім-тым і адразу ж збірайся ўжо на той свет, рыхтуйся паміраць. I тая ісціна, да якой часам дойдзеш, якую з такой цяжкасцю, пакутамі адкрыеш і якой падзелішся з людзьмі, як выявіцца, зусім не ісціна, а падобна толькі на ісціну, а калі
і ісціна, дык ужо даўно вядомая, адкрытая тымі, хто жыў да цябе. I не ты яе адкрыў, ты толькі паўтарыў... Дый... Добра было б самому зведаць і адчуць многае, каб потым расказаць пра зведанае людзям. Бо адна справа — уявіць, што перажывае і адчувае чалавек у пэўнай сітуацыі, і зусім іншае — намаляваць перажытае, зведанае, адчутае, фантазія, уява таксама бывае цікавая, але ж... Хіба можа быць што-небудзь цікавей за праўду, за жыццё! Яны, толькі яны крыніца натхнення творцы, толькі яны жывяць мастака. I нават фантазія — і тая нараджаецца жыццём; у фантазіі мастак выкладае тыя думкі і пачуцці, якія абудзіла ў яго душы і ў галаве тое, чым ён жыве. Жыццё! Дзіўна, але некаторыя людзі часам уяўляюць, быццам жыццё — гэта не тое, як ён жыве, а нешта зусім іншае. Адзін уяўляе, што сапраўднае жыццё — гэта жыццё ў калгасе ці на заводзе, жыццё брыгадзіра, дырэктара завода. Другі пад жыццём разумее жыццё матроса, які аб’ездзіў свет, шмат чаго пабачыў і зведаў. Трэці яшчэ нешта... «Цікавае жыццё пражыў...» А жыццё ў кожнага сваё і пасвойму ў кожнага цікавае. Цікавае яно і ў дырэктара завода, і ў старшыні калгаса; цікавае яно і ў звычайнага калгасніка, рабочага... Нават у таго ж Язэпа Тарасюка, у той жа Вольгі Ігнатаўны... I бяда саміх людзей, што яны не бачаць цікавага самі ў сваім жыцці, не могуць адрозніць цікавае ад нецікавага. «Я шчаслівы!..» «Я — нешчаслівы...» Зноў жа над гэтымі словамі трэба думаць. Што разумее чалавек над шчасцем ці няшчасцем? Бо, як я ўпэўніўся, у кожнага сваё разуменне, сваё паняцце, уяўленне пра шчасце і няшчасце. I наогул, калі добра падумаць, у жыцці чалавека шмат яшчэ неспазнанага, неразгаданага, таго, што не паддаецца аналізу, логіцы. Узяць хоць бы тое, дзеля чаго, скажам, ты ці я нарадзіліся на свет, што мы павінны тут зрабіць, які пакінуць след на зямлі? Ці — чаму нарадзіліся мы ў гэтым стагоддзі, а не на некалькі стагоддзяў раней ці пазней? У гэтай краіне, у гэтых бацькоў, а не ў іншай краіне, у іншых бацькоў? Чаму выбралі тую ці іншую прафесію, таго ці іншага спадарожніка ці спадарожніцу?.. Адказаць на ўсе нашы «чаму» ніхто не можа. А яны ж узнікаюць, патрабуюць адказу. Хацець — і не магчы... A то яшчэ — жыць, ведаючы, што памрэш, і нешта рабіць, думаць пра вечнае, тое, што не канчаецца тваёй смерцю, імкнуцца ўнесці сваё ў гэтае вечнае, быццам табе не ўсё адно, што будзе на зямлі пасля тваёй смерці. Больш таго — не жыць сваім жыццём
так, як жывуць усе людзі, не спаць іншы раз па начах, не гуляць, а карпець над рукапісам, пісаць. Дзеля чаго ўсё гэта? Каб помнілі цябе пасля смерці, згадвалі добрым словам? Але ж што табе да таго — цябе ж не будзе, ты ж будзеш мёртвы. Дый добра, калі яшчэ зробіш ты нешта вечнае, тое што не памрэ. А калі... Калі табе будзе здавацца, што робіш ты вечнае, а на справе выявіцца, што да вечнасці яно не мае ніякіх адносін. Як, скажам, тыя ж творы Язэпа Тарасюка... Што ён думаў, калі іх пісаў? Няўжо ніколі не сумняваўся ў сабе, у сваіх здольнасцях, у тым, што рабіў? Няўжо не верыў ніколі тым, хто спрабаваў гаварыць яму праўду? Ці ўсё ж іншы раз задумваўся і над сваім жыццём, і над тым, што і дзеля чаго робіць, піша? Але і сярод творцаў бываюць геніі і графаманы, людзі апантаныя, якія забываюць на ўсё, толькі твораць, твораць... Што твораць, дзеля чаго — часам не ведаюць самі. Тварыць — іх нармальны стан душы. Што гэта, адкуль такая апантанасць? 1 чаму аднаму чалавеку дадзены нейкі талент, а другому — не? А можа, талент дадзены кожнаму, ды не кожны яго адкрывае, знаходзіць у сабе? I хто, хто «дае» гэты талент? I не толькі талент, але і прыгажосць, мудрасць? У жыцці шмат самых розных выпадковасцей. Я нарадзіўся на гэты свет, але мог і не нарадзіцца, мог тысячу разоў памерці — і не памёр, жыву. Мог паступіць ва універсітэт, астацца жыць у горадзе, а мог і не паступіць, мог не астацца. Мог сустрэцца з Язэпам Тарасюком — мог і не сустрэцца. Вольга Ігнатаўна магла прыйсці да мяне, паклікаць да сябе на кватэру, а магла і не прыйсці, магла і не паклікаць. Выпадкова ўсё гэта ці не выпадкова? I чаму менавіта сёння я думаю пра ўсё гэта, а не думаў учора, пазаўчора, тыдзень ці месяц назад?..
Вецер парывамі дзьмуў мне ў твар, расхінаў, шкуматаў крыссе паліто, сек, быццам шротам, снегам, а я ішоў па праспекце, ахоплены нечаканым роздумам пра жыццё, пра дзіўную, амаль непазнаную істоту — чалавека, які нараджаецца, прыходзіць на зямлю, жыве на ёй, не ведаючы дзеля чаго і навошта, што яму трэба рабіць, а чаго не трэба, колькі ён будзе жыць, з кім сустракацца, піто гаварыць, рабіць і калі, дзе і як суцішыцца, памрэ...
Ля патрэбнага мне дома я спыніўся, абтрос з паліто і шапкі снег. I, патаптаўшыся на цэментаванай пляцоўцы, збочыў у пад’езд, пачаў паволі, з адчуваннем нейкай не то
сарамлівасці, не то няёмкасці падымацца па прыступках угору — на чацвёрты паверх,— там была кватэра Тарасюкоў.
Ля абабітых чорнай цыратай дзвярэй, на якіх значыўся нумар 43, я спыніўся, націснуў кнопку званка. У тую ж хвіліну мне адчынілі. Адчувалася: мяне даўно, нецярпліва чакалі.
— Няўжо такім надвор’ем пешкі ішлі? — клапатліва спытала Вольга Ігнатаўна, як толькі пераступіў я парог і зачыніў за сабою дзверы.
— Ведаеце, калі можна прайсціся, нішто асабліва не падганяе, я не езджу, а хаджу,— нрызнаўся я.
— Гэтак і Язэп Апанасавіч рабіў. Як толькі была якая магчымасць — хадзіў. Ходзячы, ён абдумваў сцэны, новыя раздзелы. ІІрыбяжыць дадому, скажа, бывала: «Вольгачка, не чакай мяне, я абдумаў сёе-тое, хачу запісаць». Садзіцца за стол і гадзіну-другую піша...
Слухаючы мілае шчабятанне Вольгі Ігнатаўны, я зняў паліто, павесіў яго на вешалку, што была прыбіта пры ўваходзе да сцяны, разуў чаравікі, усунуў свае ногі ў шырокія, растаптаныя — відаць, Тарасюковы — пантоплі. I, дастаўшы з кішэні грабянец, каб расчасацца, застыў ад здзіўлення — увесь, даволі доўгі, прасторны, як і ва ўсіх старых кватэрах, калідор быў застаўлены зашклёнымі стэлажамі з кнігамі. Прычым кнігі былі не новыя, тыя, што выпускаюць нашы выдавецтвы цяпер, а ранейшых гадоў выдання — даваенныя, дарэвалюцыйныя. Што да кніг, дык гэта мая слабінка — я сам збіраю іх пакрысе, дзе толькі можна. Нават некалькі разоў дзеля таго, каб нешта купіць рэдкае, ездзіў у Ленінград, Маскву, абіваў парогі букіністычных магазінаў. Прага да кнігі ў мяне, мабыць, з таго, што мне ніколі ў жыцці не ўдавалася ўволю чытаць. Вайна разбурыла гарады, папаліла вёскі. ІІазнішчала яна і кнігі. Ды так, што ў сваёй вёсцы, куды мы вярнуліся неўзабаве пасля перамогі з Нямеччыны, наогул не асталося ніякіх кніг. Каб нешта знайсці пачытаць, трэба было ехаць у раённы цэнтр. Але і там, у раённай бібліятэцы, цікавых кніг было мала — бібліятэка ў вайну была разрабавана. Ва універсітэце я не вылазіў з бібліятэкі, а як толькі займеў сякія-такія грошы, пачаў купляць кнігі сам. I не толькі новыя, але і старыя, тыя, што па розных прычынах не перавыдаюцца. I прага да кніг з гадамі ў мяне не праходзіць. Капацца ў кнігах, асабліва ў чужой бібліятэцы — у сваёй бібліятэцы ўсе кнігі перамацаны, перагледжаны,
перачытаны, некаторыя нават па некалькі разоў,— любімы мой занятак. I ўбачыўшы кнігі ў Тарасюковай бібліятэцы, я не мог, каб не папрасіць дазволу іх паглядзець.
— Калі ласка, калі ласка,— заўсміхалася Вольга Ігнатаўна.— Язэп Апанасавіч таксама любіў кнігі. IІраўда, ён больш пісаў, чытаць не выстачала часу. Але кнігі любіў... I калі здымак прасілі ў газету ці часопіс, імкнуўся фатаграфавацца на фоне кніг, сваёй бібліятэкі...
Я прайшоўся ля стэлажоў, любуючыся і зайздросця чы — бо, як хутка я заўважыў, нават зборы твораў класікаў у Тарасюковай бібліятэцы былі не абы-якія, а найлепшыя, самыя поўныя. Прычым зборы твораў не толькі тых пісьменнікаў, што перавыдаюцца, але і тых, якія выходзілі толькі да рэвалюцыі — Сельмы Лагерлёф, Станіслава Іішыбышэўскага, Леаніда Андрэева, Канстанціна Бальмонта, Фёдара Салагуба, Дзмітрыя Меражкоўскага, Міхаіла Арцыбашава... Былі тут і зборы твораў, што выдаваліся ў дваццатых — трыццатых гадах,— Барыса Пільняка, Велеміра Хлебнікава, Андрэ Жыда, Анры дэ Рэнье, Шарля Луі Філіпа... Былі і зборнікі прозы, паэзіі, на цяперашні час, унікальныя — «Нвернн» М. Валошына, «Камень» О. Мандэльштама, кніжкі А. Белага, А. Рэмізава... Я адсоўваў шкло, браў з паліц то тую, то іншую кнігу, гартаў яе пажоўклыя ад часу старонкі, чытаў, разглядаў — гэта было багацце, якога я не бачыў, нават не ўяўляў, што яно можа быць у Мінску — горадзе, які быў разбураны, амаль дашчэнту знішчаны ў гады вайны. Як, як магла ацалець, захавацца такая бібліятэка? Дый... Неяк не ўкладвалася ў галаве: Язэп Тарасюк — і раптам такія кнігі — мадэрністы, акмеісты, сімвалісты, футурысты і наогул Бог ведае хто...
— Вы і сюды, сюды зазірніце,— паслужліва адчыніла адну з дзверцаў стэлажа Вольга Ігнатаўна.— Паглядзіце, што за кнігі стаяць тут. Я сама ў іх не вельмі разбіраюся, а Язэп Апанасавіч тыя кнігі хаваў ад людскіх вачэй...
Сапраўды — кнігі, што там стаялі, былі такія, якія не кожны мог бачыць, а тым больш — трымаць у сваіх руках. Надшыўкі часопісаў «Аполлон», «Запнскм мечтателей», «Красная новь»... В. Розанаў, Ул. Салаўёў, М. Бердзяеў... Крапоткін, Ніцшэ, Шапенгаўэр... Трэба ж, я не ведаў пра гэтую бібліятэку раней! Мог жа сёе-тое калі не выпрасіць сабе, дык хоць узяць ды пачытаць... Тым болей — гэта кідалася ў вочы — ні гаспадар, ні гаспадыня толку ў кнігах добра не ведалі, бо кнігі стаялі ў стэлажах без усяля-
кай сістэмы, парадку. Сярод кніг рускіх пісьменнікаў сустракаліся кнігі замежных аўтараў, сярод паэзіі — проза, філасофія, крытыка.
— Скажыце, калі ласка, Вольга Ігнатаўна,— не выцерпеў урэшце я,— сабраць такую бібліятэку трэба час. Дый захаваць яе...
Вольга Ігнатаўна зноў усміхнулася. Міла, са шчырай дабрынёй.
— Язэпу Апанасавічу займацца гэтым, можаце паверыць, не было калі. Ён пісаў. Пісаў увесь вольны час. А кнігі... Гэтыя кнігі мы забралі.
— Як забралі?
— Звычайна. Чалавек адзін такі быў — кнігі надта любіў і збіраў. Ен памёр. А нашчадкаў у яго нікога не асталося. To тая гаспадыня, дзе ён жыў, паклікала неяк да сябе мяне — мы з ёю некалі разам працавалі — і Язэпа Апанасавіча і прапанавала нам забраць гэтыя кнігі, аслабаніць ёй кватэру. Так забіраць кнігі было няёмка, то мы ёй і грошай трохі далі... Ведаеце, Язэп Апанасавіч — пісьменнік і жыць у кватэры без кніг... 3 кнігамі яно, самі разумееце, неяк спрытней, салідней... А што, кнігі гэтыя цікавыя?
— Вельмі, вельмі цікавыя.
— Праўда? — шчыра падзівілася Вольга Ігнатаўна.— Гэта ж мы бібліятэку Пастушонка забралі. Дзівак чалавек! Хадзіў у рыззі, не еў, не піў — да капейкі аддаваў на кнігі...
Пра кніжніка Пастушонка я сёе-тое чуў. Мінскія кнігалюбы ведалі яго. Вядома, не маладыя, а пажылыя, тыя хто пачынаў збіраць свае бібліятэкі яшчэ да вайны. Быў, казалі яны, такі ў Мінску чалавек, які даражэй за ўсё цаніў кнігу. Любіў яе, ведаў, як мала хто. Працаваў ён у адным з музеяў, зарплату атрымліваў невялікую і амаль усю, да капейкі, заганяў на кнігі. У Пастушонка была жонка, нарадзілася нават дзіця. Але жонка не вытрымала мужавага захаплення кнігамі — уцякла ад яго. Ды Пастушонак не вельмі і шкадаваў, што так здарылася,— больш ён не жаніўся, увесь вольны ад працы час аддаваў пошукам кніг. На адпачынак ён ездзіў не на мора, не ў вёску — а ў Маскву, Ленінград. I цэлы месяц хадзіў з аднаго букіністычнага магазіна ў другі. Букіністы пакідалі Пастушонку тое, што ён прасіў. Калі ў Пастушонка не хапала грошай, ён адкладваў кнігі, прасіў прыслаць іх пасылкай у пэўны месяц, калі, ён адчуваў, будзе ў яго лішні рубель.
He спаў y шапку Пастушонак і ў самім Мінску — як толькі чуў, што ў кагосьці ёсць у хаце кнігі, імкнуўся ўсімі сіламі завесці знаёмства, пабываць у чалавека на кватэры — і пабачыць на свае вочы, што там за кнігі. I калі здаралася, што ў бібліятэцы таго чалавека была хоць адна кніга, якой не было ў Пастушонка і якую яму хацелася мець, бедны быў той чалавек! Пастушонак не адставаў ад яго — ездзіў, званіў па тэлефоне, «выпадкова» спатыкаў на вуліцы — і прасіў, маліў аддаць, прадаць, абмяняць тую кнігу. I рэдка хто вытрымліваў асаду Пастушонка, не аддаваў яму тое, што ён хацеў.
Калі пачалася вайна, Пастушонка на фронт не ўзялі — ён быў блізарукі. Баючыся, што немцы могуць яго збор рэквізаваць ці кнігі могуць згарэць разам з тым драўляным домам, дзе ён жыў, Пастушонак пазапакоўваў іх у мяшкі, скрынкі і пазакапваў проста ў двары. 1 кнігі перажылі вайну, асталіся цэлыя, некранутыя...
— Вольга Ігнатаўна, скажыце, калі ласка, а сам Язэп Апанасавіч быў знаёмы з Пастушонкам?
— Чаму ж не, быў. Нават разоў колькі выручаў яго — пазычаў грошы. Але Пастушонак быў чалавек вельмі акуратны — заўсёды аддаваў усё да капеечкі. Гэта не некаторыя пісьменнікі. Возьме сотню-другую і забудзе, што браў. Ды вы не стойце ў калідоры, праходзьце, калі ласка...
I Вольга Ігнатаўна — цяпер толькі я заўважыў, што яна не ў хатнім халаце, а ў новай, прыгожа пашытай светла-крэмавай сукні,— адчыніла шкляныя дзверы, прапусціла мяне ў пакой. У ім падлога была заслана тоўстым, з узорамі кілімам; на кіліме стаяў стол, ля яго — крэслы. А сцены... He, я спачатку разгубіўся — куды трапіў? На сценах вывешаны былі здымкі. Здымкі, кнігі, лісткі нейкіх рукапісаў, ручкі, алоўкі ляжалі за шклом на знарок зробленых падстаўках... У куце, у зашклёнай шафцы,— пінжак, штаны, кашуля, туфлі... Гэта была не кватэра, а музей. Я акінуў вачыма ўсё гэта — і не ведаў, што мне рабіць: стаяць сярод пакоя ці праходзіць далей.
— Вы не чакалі ўбачыць на кватэры такое? — усміхалася, па ўсім відаць, радая, што змагла агаломшыць, здзівіць мяне, нейкая асабліва ўрачыстая, святочная Вольга Ігнатаўна.— Але я некалькі разоў хадзіла знарок у музеі Янкі Купалы і Якуба Коласа, каб паглядзець, як там. Ездзіла нават у Кіеў, у музей Тараса Шаўчэнкі. Скажу шчыра — тыя музеі, што бачыла я, бяднейшыя ў сім-тым. Людзі, што акружалі тых пісьменнікаў, не вельмі клапаці-
ліся, каб захаваць нашчадкам усё, што звязана з вялікімі імёнамі. А збіраць потым кожную дробязь цяжка. Я, як толькі стала жонкаю Язэпа Апанасавіча, пачала адразу ж думаць, каб зберагчы ўсё, што толькі можна. Напіша Язэп Апанасавіч які-небудзь твор, я куплю яму новую ручку, а тую, якою ён пісаў, хаваю. He дазваляла я яму знішчаць — рваць ці паліць — ні аднаго рукапісу. Усе паперкі, дзе толькі нешта напісана рукою Язэпа Апанасавіча, у мяне ў чамаданах... Інакш нельга. Вялікія людзі самі не думаюць пра сябе, пра тое, што знішчыць, а што пакінуць нашчадкам. Яны пішуць, твораць. Захаваць усё, што іх акружала, гэта задача жонак, дзяцей... Як вы, згодны са мною?
— Вядома,— кіўнуў я галавою хутчэй механічна, чым асэнсавана, уражаны, збянтэжаны ўбачаным і пачутым. (Зноў, зноў гэтая мая згодлівасць, няўменне сказаць у вочы ўсё, што думаю, боязь абразіць, пакрыўдзіць чалавека!)
— I калі Язэп Апанасавіч памёр, я сама вырашыла паклапаціцца пра яго памяць. Перабралася ў адзін пакойчык, дзе была калісь наша спальня, а ў двух астатніх зрабіла музей. У гэтым пакоі, дзе мы з вамі, я сабрала ўсё, што звязана з жыццём Язэпа Апанасавіча. Бачыце, гэта хата, дзе нарадзіўся Язэп Апанасавіч,— падвяла мяне бліжэй да здымкаў Вольга Ігнатаўна,— гэта школа, у якой ён вучыўся, першая фатаграфія яго самога...
Я глядзеў то на адзін, то на другі здымак, і, прызнаюся шчыра, мне было цікава. Цікава бачыць хлапчука Язэпку Тарасюка — у лапцях, у штанах з лапінамі на каленях і ў палатнянай кашульцы, з кніжкамі пад пахай; бачыць яго ў салдацкім абмундзіраванні той, яшчэ царскай арміі, потым байца-чырвонаармейца, загадчыка нейкага склада, дырэктара рэстарана... На ўсіх здымках Язэп Тарасюк быў сур’ёзны, нідзе не ўсміхаўся, глядзеў упарта, проста на таго, хто фатаграфаваў. Нельга было не запомніць яго валявы падбародак, шырокі пакаты лоб, бровы, што зрасліся на пераноссі. На некалькіх здымках Язэп Тарасюк стаяў поплеч з мілавіднай, стройнай, я сказаў бы, нават прыгожай дзяўчынай — дзяўчына ўсміхалася, глядзела какетліва, з нейкім як бы падкусам. Я спытаўся ў Вольгі Ігнатаўны, што гэта <за жанчына — ці не сястра Язэпа Апанасавіча?
— He, не сястра,— адмоўна хітнула галавою Вольга Ігнатаўна і неяк ураз сцялася, пасуравела.— У Язэпа Апанасавіча не было сясцёр. Былі два браты, але адзін з іх
загінуў у імперыялістычную вайну, другі — у грамадзянскую. А жанчына гэтая... Так, з песні слова не выкінеш... Язэп Апанасавіч жыў з ёю нейкі час як з жонкаю... Жанчына легкадумная, яна не разумела Язэпа Апанасавіча, яго захаплення літаратурай... Давялося ім разысціся... Я доўга думала, выстаўляць гэтыя здымкі ці не. I ўсё ж выставіла — хай людзі бачаць маю аб’ектыўнасць, калі справа ідзе пра такога чалавека, як Язэп Апанасавіч... Была ў яго такая жанчына, хай яна будзе і на здымках. Што было, тое было...
Страшная гэта штука — цікаўнасць! He ведаю, як у Ka­ro, а ў мяне яна... Словам, калі нехта пацягне нейкую нітку, я не магу стрымаць сябе, каб пры мне не разматалі да канца ўвесь клубок. А можа, і ва ўсіх пісьменнікаў такая цікаўнасць? I, пачуўшы тое, што расказала мне Вольга Ігнатаўна, я ўжо не мог, каб не спытаць:
— Выбачайце, Вольга Ігнатаўна, але я так мала ведаю і нра жыццё самога Язэпа Апанасавіча, і пра вас, і пра тую невядомую жанчыну...
— Язэп Апанасавіч быў чалавек сціплы. Ён мала калі гаварыў пра сябе, мала пра сябе пісаў. Гэта некаторыя пісьменнікі толькі тое і робяць, што трубяць пра сябе — дзе ён быў, што бачыў, што рабіў. 3 мухі часам слана робяць. А Язэп Апанасавіч пра сябе ўспамінаў рэдка. Яго больш цікавіў час, эпоха, тыя змены, што пранесла ў жыццё людзей савецкая ўлада. Таму не дзіўна, што не толькі вы, але і ўсе астатнія людзі мала яго ведаюць. Калі мы з ім пазнаёміліся... 0, я не магу, каб не расказаць пра гэта больш падрабязна. Гэта былі такія светлыя, незабыўныя дні. Ды вы не стойце, прысядзьце, калі ласка...
I Вольга Ігнатаўна, распагоджаная, неяк амаль што летуценна паказала мне на крэсла — глыбокае, абцягнутае карычневым дэрмацінам (такія крэслы выпускалі нашы мэблевыя фабрыкі яшчэ гадоў дзесяць — пятнаццаць таму назад). Я сеў. Села насупраць да стала і Вольга Ігнатаўна.
— Бачыце,— загаварыла яна, як мне падалося, трохі нібыта саромеючыся,— Язэп Апанасавіч заўсёды быў культурны, вельмі тактоўны і, я сказала б, надта ціхі чалавек. Нікуды асабліва не лез, не вырываў сабе нічога. Таму, можа, адразу ж пасля перамогі пра яго і забыліся, не далі яму кватэры. I ён, тады ўжо даволі вядомы чалавек, змушаны быў хадзіць па горадзе, шукаць сабе жыллё. I аднаго дня натрапіў да мяне ў хату. Я жыла адна. Мой муж, з якім мы сышліся перад самай вайною, загінуў на
фронце. Скажу вам шчыра — пускаць да сябе ў хату адзінокага мужчыну я баялася. Але Язэп Апанасавіч быў такі чалавек... Мы з ім хутка пасябравалі, пачалі дзяліць і хлеб, і соль... Я працавала санітаркай у бальніцы, умела абыходзіцца з людзьмі. А Язэп Апанасавіч — чалавек быў ані не прыстасаваны, ён цэлымі днямі карпеў над рукапісамі, забываўся нават часам схадзіць у сталоўку, каб паабедаць. А можа, у яго тады не заўсёды і грошы былі на абед? Мужчыны неарганізаваныя ў быту. А Язэп Апанасавіч асабліва быў неарганізаваны... Вось я і ўзялася за ім даглядаць. Мыла яго кашулі, варыла яму есці. Аддзяжуру свае гадзіны ў бальніцы і — дадому, шукаю, што б яшчэ зрабіць у хаце, каб кватаранту было лепш. I гэтай клапатлівасцю спадабалася Язэпу Апанасавічу. Калі яму давалі кватэру — не гэтую, а спачатку маленькую, аднапакаёвую, ён прапанаваў і мне пераехаць туды таксама. «Будзем разам жыць»,— сказаў ён. Я падумала, падумала... і не згадзілася. Па-першае, адзін пакойчык... Потым... Раптам не спадабаюся я яму, знойдзе сабе лепшую. Я ж амаль без адукацыі, а ён — пісьменнік... Дзе я тады дзенуся? А так у мяне заўсёды свая хата, як хачу, так і жыву. Язэп Апанасавіч не пакрыўдзіўся на мяне. ІІераехаў у свой пакойчык. Але жыць там адзін і працаваць не мог. Яму патрэбна была я. I ён хадзіў да мяне штодзень, пакуль, урэшце, я не згадзілася выйсці за яго замуж. Мы распісаліся, але хату тую на ўскраіне горада не спяшаліся збываць. Язэпу Апанасавічу там вельмі ж добра працавалася. Пакапаецца сабе ў гародзе, садзе — і за стол. Там, у той хаце, ён напісаў свае вядомыя творы — раман «Перад світаннем», аповесць «Рыштаванні». Калі гэтыя творы былі надрукаваны, Язэпу Апанасавічу прапанавалі пасаду ў адной з рэдакцый і новую кватэру. Ад пасады ён адмовіўся — не надта высокая яна была, а Язэп Апанасавіч... Словам, перарос ён даўно тую пасаду... А што да кватэры, то кватэру мы ўзялі. Яна нам спадабалася, у ёй можна было жыць і працаваць. Сваю хату мы прадалі, пераехалі вось сюды жыць. Я некаторы час яшчэ дзяжурыла ў бальніцы, потым пакінула працу. Ведаеце, хапала розных клопатаў дома. Трэба было і прыбраць у кватэры, і згатаваць што-небудзь паесці, і схадзіць у магазін, з’ездзіць на рынак... A то гэтыя перапісванні, перадрукоўванні... Язэп Апанасавіч бегаў то да адной, то да другой машыністкі, прасіў перадрукаваць. А за перадрук трэба плаціць грошы. Дый не заўсёды машыністку можна лёгка знайсці, машыністкі занятыя. А ад-
дасі нявопытнай — абы-што надрукуе. Почырк у Язэпа Апанасавіча не надта каб, не кожны яго разбярэ. Дый... Ім прыгодніцкія раманы давай перадрукоўваць, каб цікава было... А проза Язэпа Апанасавіча... He, гэта не дэтэктыў... Ага, дык мы купілі сваю машынку, я пахадзіла на курсы машыністак, навучылася сама друкаваць. Хоць дзесяць, хоць дваццаць разоў магла, адну і тую ж старонку перадрукоўваць. I грошы не трэба плаціць, і машыністак шукаць. А вы,— звярнулася раптам да мяне, паглядзела проста ў вочы, Вольга Ігнатаўна,— самі сабе друкуеце?
— Ды не, машыністкам аддаю.
— Дарэмна. Купіце машынку, самі падвучыцеся ці хай жонка на курсы паходзіць. Гэта ж клопату ніколі потым мець не будзеце з машыністкамі. Трэба — дзень пасядзеў, два — і гатова, куды хочаш рукапіс нясі. I вычытваць не заўсёды абавязкова, бо гэта ж робіш не дзеля грошай, не каб зарабіць, а... Вы ж самі павінны ўсё разумець... Язэп Апанасавіч — працаўнік асаблівы, ніколі хвіліны без спра вы не сядзеў. У яго распарадак свой быў. Паднімаецца раненька — і ў парк. Прагулянка на гадзіну, потым філіжанка кавы — і за стол, гадзіны дзве працуе. За гэты час я схаджу ў магазін, згатую снеданне. Ен паесць і зноў — за стол, зноў за працу. He рабіў нічога ён толькі гадзіны тры пасля абеду ды перад самым сном. На ўсё іншае часу ў яго ніколі не хапала. Ён думаў пра свае творы, нават калі мы гулялі разам дзе-небудзь у парку. Я прывыкла да яго маўклівасці, сама стала маўклівая. Неяк прачытала ў аднаго пісьменніка, што ўсе пісьменніцкія жонкі — невыносныя балаболкі. Можа, ёсць і такія. 3 мужам нагаварыцца ніколі не можа, бо ён маўчыць, думае і думае пра сваіх герояў. To хоць з чужым чалавекам душу адвядзе. Але я і з чужымі людзьмі надта не давала волі свайму языку. Дый пра што мне з кім гаварыць? Свайго жыцця ў мяне асабліва не было. Я ўсё рабіла толькі дзеля Язэпа Апанасавіча, каб ён ні ў чым не адчуваў патрэбы, каб ён працаваў... Пісьменнікам не заўсёды шанцавала на жонак, многія загінулі раней часу, не напісалі таго, што маглі б напісаць. Жанчыны не хацелі марнець, яны хацелі жыць. У чым-небудзь сябе ўшчаміць, абдзяліць — не кожная на такое здатна. А я сябе ўсю аддавала Язэпу Апанасавічу, глядзела толькі аднаго яго. I тое, што ён так многа напісаў, што працаваў штодзень — у гэтым ёсць,— Вольга Ігнатаўна з гонарам падняла галаву,— і мая заслуга... Пра гэта неаднойчы казаў і сам Язэп Апанасавіч: «Вольгачка (ён
мяне заўсёды Вольгачкай зваў), без цябе я даўно б загінуў...»
— Адчуваецца, жылі вы душа ў душу, у згодзе поўнай, ніколі, мусіць, і не пасварыліся?
— Ой, што вы,— аж сумелася, сарамліва апусціла вочы долу Вольга Ігнатаўна.— За што ж нам было сварыцца? Язэп Апанасавіч не курыў, не піў гарэлкі, да чужых жанчын таксама не быў падкі. Ен бярог сілы, каб працаваць. Усё для твораў, толькі для твораў, нічога сабе. Нават дзетак не асмельваўся завесці, хоць я і прасіла яго. «Дзеці патрабуюць клопатаў. Хай дзяцей гадуюць тыя, хто іншага нічога не можа рабіць» — вось яго словы. Прызнаюся вам, я плакала, пачуўшы такое. Мне, як, відаць, і кожнай жанчыне, хацелася мець дзіцятка. Але потым я змірылася. Сапраўды, займацца дзецьмі Язэпу Апанасавічу не было калі. Ну, а мне... Вядома, каб я нарадзіла дзіцятка, было б весялей. Ды што зробіш — не кідаць жа з-за гэтага Язэпа Апанасавіча. Жывуць жа людзі без дзяцей, пражыву і я... Падумала так,і... Хацела, каб ён ні ў чым не меў патрэбы, каб думаў толькі пра творьг і болып ні пра што... Яго спакой — гэта было для мяне святое. Калі ён адчыняў вось гэтыя дзверы,— паказала вачыма на пафарбаваныя белаю фарбаю глухія дзвері.і ў сцяне Вольга Ігнатаўна,— заходзіў у свой кабінет, я сядзела, як мышка, старалася, каб не скрыпнула, не грукнула. Нават да тэлефона, калі хто званіў, не клікала. «Яго няма дома»,— адказвала я кожнаму. I цяпер вось гаманю з вамі, а здаецца мне, што за дзвярыма сядзіць Язэп Апанасавіч, іірацуе...
Толькі цяпер я здагадаўся, чаму Вольга Ігнатаўна гаворыць са мною ціхенька, амаль пошапкам — прывыкла за жыццё, баіцца ў хаце гучна слова прамовіць.
— А ці можна было б зірнуць мне на кабінет Язэпа Апанасавіча, паглядзець, дзе ён пісаў свае творы? спытаў я ў Вольгі Ігнатаўны.
— Вядома, можна,— паднялася лёгка, амаль па-дзявочы, хаця была яна даволі пажылая ўжо кабета, Вольга Ігнатаўна.— Я там нічога не мяняла, пакінула ўсё так, як было і пры жыцці Язэпа Апанасавіча. Хадземце, я вам пакажу...
Вольга Ігнатаўна падышла да тых дзвярэй, што глуха бялелі ў сцяне, адчыніла іх... I я ўбачыў зеленаватыя, без усялякіх узораў сцены, зацягнутае палатнянымі шторамі акно, а пры ім — масіўны, даўнейшай работы канцылярскі стол, які і цяпер яшчэ дзе-нідзе можна сустрэць у на-
шых рэдакцыях — з дзвюма тумбачкамі па баках, з шуфлядай, зверху абцягнуты чорным дэрмацінам. На стале стаяла звычайная шкляная чарніліца, ляжала драўляная, з пяром, ручка, стосік белай паперы. Ля стала, павернутае трохі ўбок, мясцілася вялікае, мяккае, абшытае скурай крэсла. Больш у пакоі не было нічога. Нават падлога не была нічым заслана.
Я, крыху расчараваны, паглядзеў на Вольгу Ігнатаўну:я чакаў убачыць усё, што хочаш, толькі не гэта.
— Сціпла, вельмі сціпла,— сказаў я, каб не маўчаць, штонебудзь сказаць.
— Язэп Апанасавіч не любіў, каб у яго кабінеце было што-небудзь лішняе. Яно замінала яму думаць, працаваць, адцягвала ўвагу. I мы павыносілі з пакоя ўсё, што’толькі можна вынесці. Язэп Апанасавіч быў чалавек ледзь не прымхлівы. Ён не дапускаў у сваім быту ніякіх перамен. Неяк зайшоў да нас адзін пісьменнік, прозвішча яго я вам называць не буду, і пасмяяўся з Язэпа Апанасавіча, ска заў: «Ты хоць бы стол памяняў на больш сучасны. A то і ў гэтым старамодны...» Тыдняў колькі мы абмяркоўвалі з Язэпам Апанасавічам — варта мяняць стол на болып сучасны ці не варта. Абмяркоўвалі, абмяркоўвалі і пакінулі ўсё ж гэты. «За гэтым сталом я столькі напісаў, столькі перадумаў... I выкінуць? Каб хоць падарыць якому-небудзь маладому пісьменніку... A то выкінуць? He! Дый ці за новым, мадэрновым сталом будзе так працавацца, як працавалася за гэтым? Я прывык да стала, і ён прывык да мяне. Як толькі саджуся за яго — адразу ж уключаюся ў працу. Бы электрачайнік у ток. У галаве ўзнікаюць думкі, словы кладуцца на паперу...» Так стол мы і не памянялі. Гэтак і з чарніліцай, ручкай... Пайшлі гэтыя самыя самапіскі, потым шарыкавыя. Спрабаваў і Язэп Апанасавіч прывыкнуць да іх — нічога ў яго так і не атрымалася. «Пушкін гусіным пяром пісаў, і то ў літаратуры астаўся,— жартаваў часам Язэп Апанасавіч,— А я як небудзь свае творы напішу чарнілам, як і ў школе мяне вучылі пісаць». Адзінае, да чаго з цяжкасцю ўдалося яму ўсё ж прывыкнуць,— гэта папера. Раней ён пісаў толькі ў сшытках у клетачку. Але ў сшытку няма разгону, старонкі трэба прамакаць, перагортваць. I Язэп Апанасавіч паступова прывык да звычайнай машынапіснай паперы... I ў ядзе ён гэтакі ж быў, і ў адзенні. Прывык, каб есці суп са свежай капусты ў абед — то і зімою і вясною вары. Дзе хочаш дастань капусты, а суп капусны падай на стол.
А з касцюмамі таксама цэлая бяда была! Прывык, каб пінжак быў двухбортны, каб ніякага разрэзу ззаду не было. А тут мода памянялася, пачалі шыць пінжакі аднабартовыя, то з двума, то з трыма гузікамі, з разрэзамі ззаду, то пакарочаныя, то падоўжаныя... Ходзіш, ходзіш па магазінах, не купіш нічога, толькі раззлуешся. Давялося заказваць касцюмы ў атэлье. А там — чэргі, прымеркі. А ў Язэпа Апанасавіча распарадак свой — не можа ён, як некаторыя, праседжваць гадзінамі ў чарзе, чакаць, пакуль яго прыме нейкі кравец...
— Каб вам напісаць успаміны пра Язэпа Апанасавіча, кажаце, было б пра што,— не выцерпеў, пажартаваў я.
— Вядома! — не зразумела майго жарту Вольга Ігнатаўна.— Пра ўспаміны я якраз думаю. Абавязкова трэба іх напісаць, каб людзі ведалі, які гэта быў цудоўны чалавек — Язэп Апанасавіч Тарасюк. Але з мяне які ж пісар? Я да вайны закончыла нейкіх класаў пяць. Думкі, назіранні ў мяне ёсць, а вось як іх аформіць?
— Пішыце ўсё, што ведаеце, помніце,— параіў я.
— Дык жа спрабавала... Здаецца, і помню ўсё добра, а вазьму ў рукі ручку, напішу слова — і з галавы ўсё вылятае. Тут было, і тут нічога няма. Таму і паклікала я да сябе вас. Можа б, параілі, як гэта лепш зрабіць?
— Што тут асабліва раіць. Калі самі не можаце, папрасіце, каб нехта за вас напісаў. Вы будзеце расказваць, а ён запісваць. Слова ў слова, а потым рэдактары адрэдагуюць.
— А хіба можна так?
— Чаму ж не, усяк можна. Такое часта робяць. Ёсць людзі, якія з гэтага ядзяць хлеб. Заключаюць дамову — і працуюць.
— Ага,— узрадавалася Вольга Ігнатаўна,— значыцца, такое можна будзе зрабіць. Мусіць, варта папрасіць і яшчэ сяго-таго, каб напісалі ўспаміны пра Язэпа Апанасавіча. 3 тым, каб выдаць кніжку... Але,— падумала яна.— Адных успамінаў мала. Язэп Апанасавіч быў такі чалавек! Дый матэрыялаў у мяне розных колькі! He толькі фатаграфій, але і рукапісаў, рознага адзення, абутку Язэпа Апанасавіча. Што з усім гэтым рабіць? Можа, ставіць пытанне, каб стварылі музей, га, як вы думаеце?
— Музей?! Гм...
Я, чалавек вельмі спакойны, пачынаў траціць цярплівасць і, як звычайна ў такія хвіліны, злавацца.
— А што,— матэрыялаў на музей у мяне хопіць. А сёетое і сабраць яшчэ можна.
— Бачыце-е...
He, тут ужо нельга было далей слухаць, падтакаваць і натхняць... Трэба было, я гэта адчуваў, неяк астудзіць Вольгу Ігнатаўну, стрымаць яе ініцыятыву. Але як, як?
— Бачыце,— на ўсякі выпадак сказаў я як мага разважліва, з роздумам.— Музей даецца не кожнаму пісьменніку. Патрэбны штаты, грошы, памяшканне... Гэта робіцца не само па сабе, а паводле рашэнняў адпаведных органаў.
— Дык я вас таму і паклікала, каб параіцца, куды звяртацца, якія патрэбны паперы і як іх аформіць. Я ўжо з сім-тым раілйся, была ў Саюзе пісьменнікаў. Там скептычна аднесліся да маёй задумы, раяць, можа, напачатку спыніцца на кватэры-музеі. Але я нязгодна з тымі таварышамі, з якімі гаварыла. Язэп Апанасавіч быў вялікі чалавек, ён шмат працаваў, напісаў больш дзесятка кніг. I такому не арганізаваць музея?
— Усё гэта праўда,— зноў ухіліўся я ад прамога адказу.— Але ж што б вы ні рабілі дзеля памяці Язэпа Апанасавіча, вам не мінуць Саюза пісьменнікаў. Адна справа — прыватная асоба, зусім іншае — арганізацыя, ды яшчэ такая ўплывовая, як Саюз пісьменнікаў. Таму я параіў бы са свайго боку перш за ўсё стварыць камісію па літаратурнай спадчыне. Камісія агледзіць тое, што асталося пасля смерці Язэпа Апанасавіча, выкажа свае меркаванні. Пісьмова альбо вусна. Камісію заслухае Прэзідыум, Лрэзідыум прыме рашэнне, пашле яго ў адпаведныя органы...
— Гэта зацягнецца,— расчаравана ўздыхнула Вольга Ігнатаўна.
— Што зробіш,— развёў я рукамі,— такі парадак. Ён заведзены не намі, не нам яго і парушаць.
Вольга Ігнатаўна задумалася.
— Яно можна было б і праз Саюз,— сказала яна праз некаторы час.— Але ж у Саюзе і пры жыцці Язэпа Апанасавіча было шмат... Ну, можа, не ворагаў, але людзей, якія непрыхільна ставіліся да яго творчасці. Язэп Апанасавіч неаднойчы мне пра гэта гаварыў. Розныя літаратурныя снобы, крытыкі, мадэрністы... Ім не зусім па нутры была творчасць Язэпа Апанасавіча. Як цяпер яны аднясуцца да маіх прапаноў?
— Як аднясуцца, так аднясуцца, але мінуць Саюз усё адно вам не ўдасца. Куды вы ні звернецеся, куды ні пойдзеце, першае, што ў вас спытаюць, ці абмяркоўваў гэтае пытанне Саюз, якая там думка. Таму пачынаць усю справу трэба, вядома, з Саюза...
Я пачынаў злавацца яшч^ больш. Замест таго каб сказаць Вользе Ігнатаўне проста ў вочы праўду, адкрыць ёй, што за пісьменнік быў той чалавек, з якім яна жыла, дзеля якога нічога не шкадавала, нават асталася без самага дарагога — дзяцей, я... звальваў гэты клопат на Саюз. Саюз я трохі ведаў. Там створаць камісію, камісія будзе тры гады збірацца і так і не збярэцца. А калі і збярэцца, рашэння ніякага яна не прыме, толькі падрыхтуе нейкія свае прапановы, падасць іх на прэзідыум... А можа... Можа, я раблю і правільна, што не кажу жанчыне вось так адразу, проста ў вочы ўсёй ііраўды пра яе мужа? Лепш зрабіць гэта паступова, падрыхтаваць... Бо так, адразу... Ды, прызнацца, мне шкада было, вельмі шкада і самой Вольгі Ігнатаўны, і той сізіфавай працы, якую яна паклала, каб сабраць усё, што толькі можна сабраць пра Язэпа Апанасавіча. «Сапраўды, такую б жонку, якому-небудзь таленту! Што б ён зрабіў, як бы збераглася для нашчадкаў уся яго спадчына! Хаця... Хто можа сказаць, як было б, каб ля класіка жыла такая жонка? Можа б, ён не стварыў і таго, іпто стварыў? Кажуць жа: кожны мае тое, што ён заслугоўвае.
Цікавасць да мяне як да дарадцы, чалавека, які ва ўсім паможа, у Вольгі Ігнатаўны — гэта я адчуваў — падала. I каб зусім не расчараваць Вольгу Ігнатаўну, я сказаў ёй:
— Якраз усё можа добра вырашыцца. Толькі вы не спяшайцеся, не падганяйце падзеі.
— He спяшацца я не магу. Мне не дваццаць гадоў. У любы дзень са мною можа здарыцца тое ж, што здарылася з Язэпам Апанасавічам. Каму тады ўсё гэта астанецца, хто ўсяму гэтаму дасць лад? Я трохі ведала жонку Купалы, Уладзіславу Францаўну. Скажу вам — каб не яна, не яе энергія — ці быў бы такі Купалаўскі музей? Таму і я стараюся таксама. Я клікала вас, чалавека, які добра ведаў Язэпа Апанасавіча, каб вы памаглі мне, параілі, да каго звярнуцца.
— Я ёсць я, прыватная асоба. Гэтак жа, як і вы. I мая вам парада — зайдзіце да старшыні Саюза, пагаварыце з ім. Скажа ён падаць заяву вам на Прэзідыум — напішыце яе. А можа, ён і без заявы ўсё зробіць. Клопаты пра спадчыну — агульныя клопаты ўсіх пісьменнікаў, усёй пісьменніцкай арганізацыі. Што ж да мяне, дык я такая ж прыватная асоба, як і вы...
Я падняўся з крэсла, думаючы, што размова скончана,
мне пара дадому. Але Вольга Ігнатаўна затрымала мяне, не дала раней часу пайсці.
— Пачакайце,— папрасіла яна.— Пасля смерці Язэпа Апанасавіча, я казала ўжо вам, засталося шмат рукапісаў, нідзе не надрукаваных твораў. Язэп Апанасавіч думаў вярнуцца да іх, дапрацаваць. Але, на жаль, гэта яму зрабіць не ўдалося.-— Яна дастала хусцінку, выцерла вочы.— У мяне ўсё ў чамаданах. Вось паглядзіце?
Адступаць, адмаўляцца не было як.
Вольга Ігнатаўна, а за ёю і я, выйшлі на калідор. У калідоры, у самым яго канцы, была ў сцяне шафа. Вольга Ігнатаўна адчыніла яе. На паліцах я ўбачыў — адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць! — шэсць вялізных чамаданаў, дзесяткаў колькі акуратна абматаных, перавязаных шнагатам тоўстых папак.
— Гэта і ёсць рукапісы Язэпа Апанасавіча,— сказала Вольга Ігнатаўна.— У папках — творы, у чамаданах — лісты, запіскі, чарнавікі. Я хацела б, каб вы дапамаглі мне іх разабраць і, вядома ж, надрукаваць...
— Гм...
Я зноў разгубіўся.
— Каб разабраць усё гэта,— паказваў я вачыма на чамаданы і папкі,— трэба час. I не малы. Дый аднаму чалавеку гэта... Словам, дамагайцеся, каб стварылі камісію.
— Я згодна і на камісію. Абы рух нейкі быў, абы дбалі людзі пра памяць Язэпа Апанасавіча.
He, больш я не вытрымліваў. Трэба было альбо адкрываць на ўсё вочы Вользе Ігнатаўне, альбо...
— На сёння, мабыць, хопіць,— сказаў я, урэшце, адчуваючы, як раптам мне стала душна, аж дыхаць няма чым.
— Добра, добра,— згодная была на ўсё Вольга Ігнатаўна.— Але ж, Адам Іванавіч, я хацела б, каб вы не былі ў баку ад усёй гэтай справы. Можа б, выбралі што-небудзь для свайго часопіса, надрукавалі б...
Гм, зноў клопат, зноў абавязак...
— Давайце... Заўтра пра ўсё пагаворым... Бо сёння...
— Сёння, я адчуваю, у вас няма часу,— выручыла мяне, здагадалася Вольга Ігнатаўна.— Што ж, я згодна.
— Ну вось і добра,— узрадаваўся я.— Толькі вы... Вы берыце з усіх рукапісаў тыя, што нідзе не друкаваліся... А я прыйду і пачытаю. Бо браць рукапіс, несці ў рэдакцыю...
— He, не,— рашуча замахала рукамі Вольга Ігнатаў-
на,— выносіць з хаты рукапісы... Усё можа здарыцца. He, я лепш перадрукую.
Апранаючыся, абуваючы на ногі чаравікі, я не зводзіў вачэй з кніг, што звабліва стаялі на паліцах за шклом у калідоры: аддаць бы іх тым, каму яны трэба, хто іх шукае, вызваліць бы з гэтай зашклёнай турмы...
Калі я, вярнуўшыся дадому, расказаў Ліне, што ўбачыў і пачуў у Тарасюкоў, яна доўга смяялася.
— Цікава, а што ты спадзяваўся там убачыць і пачуць? — спытала, нібыта з падкусам, яна.
— Ну-у, усё, толькі не тое, што ўбачыў, пачуў...
— А мне здаецца, здзіўляцца асабліва не было чаму. Якія самі — такія і сані...
— Як гэта? Па-першае, бібліятэка. Ды яшчэ такая бібліятэка! Гэта адно. Другое — сама Вольга Ігнатаўна. Мне яе проста шкада. Карлік, якому здалося, што жыве з веліканам. Падумаць толькі: сабрала ўсё, што можна было сабраць пра мужа. Марыць пра кніжку ўспамінаў, музей!
— Між іншым, усе вы быццам павар’яцелі на вялікасці,— кпіла і кпіла з мяне Ліна.— 3 кім ні загаворыш — геній! Гэты не прызнае таго, той не прызнае гэтага, крытыкуеце Пушкіна, Талстога, Чэхава... Той мараліст, той не мастак, той газетчык. Паслухаеш вас — міжволі чортведама што здацца можа!
— He, Ліна, не пра гэта размова. Можна кагось не нрызнаваць, можна кагось крытыкаваць. Але каб збіраць кожны шматок паперы, на якім нешта накрамзоліў твой муж, хаваць ад яго ручку, якою напісаны той ці іншы опус?.. Абмяжоўваць сябе ва ўсім, толькі б жыў, тварыў Ён... Уяўляеш? — не пераставаў я здзіўляцца.
— Дык вам жа менавіта такія жонкі і падабаюцца. Нічога дзеля сябе, усё дзеля вас, творцаў. «Я сёння працую, пішу». Гэта значыць — не чапай, мяне сёння для цябе няма, не існуе...
— Бачыш, Ліна, ты павінна гэта таксама разумець. Калі жанчыне прыходзіць пара радзіць, яна кідае ўсё. Нешта накшталт родаў бывае і ў нас, тых, хто творыць. Калі «пайшло» — кідай усё, лаві момант. Інакш потым прасядзіш тыдзень, a то і месяц — і нічога не зробіш. He «ідзе» — хоць лопні, хоць трэсні...
— Мы вас разумець павінны. А вы нас?
— I мы вас таксама, вядома.
Але Ліна не слухала ўжо мяне — гарачылася, як і заўсёды, калі закраналі балючае.
— У вас у галаве вечнае, у вас галоўнае — літаратура. А мы... Мызвычайныя людзі і жывём звычайным жыццём. Пра вечнасць не думаем. Вось Вольга Ігнатаўна адмовілася ад усяго «свайго», падначаліла сябе «яму», толькі «яму», жыла дзеля яго. I што з таго? Ты, той, хто павінен быў яе зразумець, ацаніць, маліцца на яе — з яе ж кпіш, смяешся.
— Ды нельга з яе не смяяцца, хоць, як я казаў ужо, яна вартая жалю.
— А каб яна была іншая? He ўпэўнена, што не вінавацілі б менавіта яе. «Яна ва ўсім вінавата...», «Яна не дала разгарнуцца таленту...», «Праз яе наша літаратура збяднела...» Што, не вінавацяць гэтак некаторыя крытыкі жонак пісьменнікаў?
— Я не люблю, калі нападаюць на крытыкаў, хоць некаторыя з іх таго і заслугоўваюць. Гэта раз. А па-другое, жонак, каханак пісьменнікаў не толькі крытыкуюць, лаюць, але і хваляць. Такая натхніла пісьменніка на верш, такой ён прысвяціў лепшую сваю паэму. Дарэчы, дзякуючы гэтаму вершу ці паэме мы і ведаем, што такая асоба жыла некалі на свеце.
— Як я заўважыла, вы занадта многа думаеце пра сябе, жывяце толькі сваім, сабой. Жыццё ж куды багацейшае! Людзі сеюць хлеб, будуюць дамы, электрастанцыі, асушаюць балоты, робяць трактары, машыны. I ведаць трэба не толькі сябе, а і іх, гэтых людзей. I не толькі ведаць, але і паказваць — як яны жывуць, пра што думаюць, у што вераць. A то... Я-Я-Я... Нельга на ўсё глядзець толькі праз «я»...
— Ты, Ліначка,— абняў я Ліну за плечы, прыгарнуў да сябе (мы сядзелі з ёю побач на канапе),— правільна разважаеш. Вельмі нават правільна! Але дазволь у сім-тым і не згадзіцца з табой. Язэп Тарасюк і Вольга Ігнатаўна — таксама ж людзі. Чаму нас, пісьменнікаў, павінны цікавіць толькі калгаснікі, рабочыя, інжынеры, настаўнікі? Нас павінна цікавіць усё і ўсе. «Ці не ўсё роўна пра каго гаварыць? Заслугоўвае таго кожны, хто жыў ці жыве на зямлі». Гэта сказаў Бунін. I Язэп Тарасюк таго заслугоўвае, і Вольга Ігнатаўна, і ты, і я... I яшчэ вось пра што я падумаў, калі вяртаўся ад Вольгі Ігнатаўны: Язэп Тарасюк не проста чалавек, а, калі хочаш, нават — тып. Як нараджа-
юцца такія, дзе тая глеба, якая іх жывіць, на якой яны растуць? Дый... Цікава, чым Тарасюк жыў, што было ў яго на душы, што хвалявала, якія думкі не давалі яму спакою? Ці не хацелася часам кінуць тое, чым ён займаўся столькі гадоў, кінуць і пачаць нейкае новае жыццё? Ці ён гэтак быў апантаны пісаннем, што нічога не бачыў, ні пра што іншае не думаў?
— Але ж Язэп Тарасюк мёртвы, у яго ты пра гэта не спытаеш?
— Бачыш, ён мёртвы. Але асталіся жыць падобныя на яго. У наш час, калі людзі ўсе пісьменныя, калі кожны можа пісаць, ёсць пэўная небяспека тарасюкоўшчыны. He толькі ў літаратуры, але і ў навуцы, ва ўсім мастацтве. Вось размаўляю з табою пра яго і, адчуваю, ён усё больш і больш мяне цікавіць... Асталіся ж яго творы... Надрукава ныя і ненадрукаваныя. Цэлая шафа рукапісаў!
— Дык ты што, разбіраць будзеш тыя рукапісы, нешта сярод іх шукаць? — паглядзела на мяне як на дзівака Ліна.
— А чаму б і не! Ахвота ж горш няволі. Іншы пісьменнік ідзе на завод вывучаць жыццё ці едзе ў калгас. А я... Пайду на кватэру да Тарасюкоў...
— Дык ты ж быў ужо там!
— Мала што быў. I яшчэ пайду.
— Каб ведала, якія ненармальныя людзі вы, пісьменнікі, не выходзіла б за цябе замуж!
— Іншая б знайшлася. А не знайшлася б — адзін бы жыў! Бо ў сапраўднага пісьменніка ёсць жонка ўжо ад самага нараджэння — літаратура. Жанчына ж, з якою ён жыве,— гэта другая яго жонка.
— Ты заўсёды, калі многа гаворыш, дагаворваешся да глупства.
— Бо калі пісьменнік многа гаворыць, гэта тое самае, што многа піша. Ён п’янее ад слоў. Ды яшчэ калі... Скажам, «загарэўся», натрапіў на тэму, як вось я зараз. Гэта ўсё адно што дэтэктыў натрапіў на след. На след, які вядзе да адкрыцця таямніцы... I такой, што калі ён не адкрые яе, то яму не жыць. Тое самае адчуваю цяпер я. Я павінен разгадаць таямніцу Язэпа Тарасюка, уявіць не толькі яго жыццё, але і яго характар, яго думкі... Я павінен бачыць яго як вобраз, тып! Бо тарасюкоўшчына — не такая бяскрыўдная з’ява, як некаторым можа здацца. Колькі людзей, замест таго каб быць добрым сем’янінам, добрым работнікам, прыносіць карысць блізкім і дзяржаве, займаюцца чортведама чым. Пакутуюць самі і прымушаюць
пакутаваць іншых. Пасылаюць сваю пісаніну ў рэдакцыі. У рэдакцыях чытаюць тую пісаніну, маракуюць над адказамі. Аўтар, як правіла, адказам незадаволены (дзіва што! — твор жа не друкуюць, а бракуюць!), скардзіцца ў розныя ўстановы. Траціцца час, папера, грошы! Добра, як «твор» такога аўтара сапраўды нікуды, ні на што не прыдатны. А калі ў ім быццам штосьці ёсць? Калі ў аповесці ці ў рамане важная палітычная тэма? Ды і аўтар не абы-хто? Той жа, хто ацэньвае «творы», не заўсёды таксама разбярэцца, a то часамі і... пабаіцца забракаваць ці... такі ж самы... Тарасюк. Рукапіс рэдагуюць, рукапіс здаюць у набор, выходзіць кніжка. Людзі купляюць, чытаюць. I думаюць, што гэта сапраўдная літаратура. He кожны чалавек можа ўспрымаць музыку. He кожны чалавек можа ўспрымаць жывапіс. Але чамусьці лічыцца, што мастацкую літаратуру можа разумець і ўспрымаць кожны. I графаманскую пісаніну чытаюць, яе перавыдаюць. Чалавек, які піша, лічыць сябе творцам, пісьменнікам. Яму незразумела, чаму яго крытыкуюць, чаму некаторыя не лічаць яго за пісьменніка. Ён піша скаргі, ходзіць па розных установах, яго ўсюды прымаюць.... Так, так, як пісьменніка... А ён ніякі не пісьменнік, ён вынадковы ў літаратуры чалавек... Замест таго каб прыносіць карысць, ён прыносіць шкоду... Тарасюкі — гэта як караеды ў дрэве. I калі з імі не змагацца, то... Можа наступіць такі час, калі нават не будзе каму адрозніць, дзе графаманская пісаніна, а дзе — літаратура, мастацтва...
— He гіпербалізуй! Такога яшчэ не было, трэба спадзявацца, і не будзе.
— He было толькі таму, што сапраўдныя мастакі вялі і вядуць з тарасюкамі барацьбу. Барацьбу жорсткую, бязлітасную...
— Ну паваюй і ты!
— Трэба ваяваць. А то,чаго добрага — тарасюкі будуць ваяваць з літаратурай, выдаваць поўныя зборы сваіх «твораў», ім будуць адкрываць музеі!
I не вытрымаў — сам засмяяўся.
— Ты ўсё гэта ўсур’ёз? — паглядзела здзіўлена на мяне, аж зрэнкі расшырыліся, Ліна.
— Вядома!
— Цікава! ІІагляджу, што ў цябе выйдзе!
— Нешта ж выйдзе. Тарасюкоўшчына — зло. I я не адступлюся ад свайго. Разбяру паперы Язэпа Тарасюка, сустрэнуся і пагавару з тымі людзьмі, хто яго блізка ведаў.
Словам, буду разгадваць тайну нашчадкаў графа Хвастова.
— Поспехаў табе! Толькі...
— Што толькі?
— ...не забывайся, што ў цябе ёсць жонка, хай сабе, як ты кажаш, і не першая — другая. На роль Вольгі Ігнатаўны я не згодна. Думаю, можна жыць па-чалавечы і тварыць, як, дарэчы, многія вядомыя людзі жылі і тварылі. I яшчэ адно — у сваёй кнізе ты не забудзься навучыць людзей адрозніваць, дзе сапраўдная літаратура, а дзе, як ты кажаш, графаманская пісаніна.
— Гэта не мая задача — вучыць адрозніваць сапраўдную літаратуру ад графаманства. На гэта ёсць школы, настаўнікі. I кніг многа самых розных... Дый... He кожнага гэтаму, на жаль, можна навучыць. Ёсць людзі з прыроджаным густам, разуменнем, а ёсць... Словам, колькі яго ні вучы — не навучыш. Да таго ж, ад літаратуры кожны патрабуе свайго. Аднаму даволі вострага сюжэта, другому каб каханне ў кнізе было, трэцяму — каб кніга была пра вайну... Думка, вобраз, слова, як яно, гэтае слова, стаіць у сказе, адсвечвае, зіхаціць, не кожнага цікавіць, не кожны гэта бачыць. Помню, як мяне ўразіў сказ аднаго пісьменні ка. «Стол быў чорны і доўгі, як дамавіна». Звычайны чалавек скажа што хочаш пра стол, але не нараўнае яго з дамавінай. 3 дамавінай стол можа параўнаць толькі мастак. 1 чалавек, які прачытае гэты сказ, не толькі ўбачыць стол, але і адчуе яго, уявіць. У гэтым і мастацтва, у гэтым і майстэрства. Сказаць не толькі незвычайна пра звычайнае, але і так, каб убачылі, адчулі тое, пра што гаворыцца... А што да таго, што ты просіш не забываць пра цябе, пра тое, што ты ёсць, дык я, па-мойму, і не забываю...
Я зноў, гэты раз горача, парывіста абняў Ліну. Яна павярнулася да мяне тварам, паглядзела блакітнымі, нейкімі нечаканымі, гуллівымі вачыма. I я... Прыгарнуў яе яшчэ бліжэй да сябе, пачаў цалаваць...
Недарэмна ж кажуць: ахвота горш няволі. Менавіта ў такую паласу зусім нечакана для сябе я і трапіў, пабываўшы на кватэры ў Вольгі Ігнатаўны...
...I пацягнуліся, як тоўстая патрэнчатая нітка з верацяна, нецікавыя, сумныя дні. Раніцою, падняўшыся з пасцелі, я піў каву і... кіраваўся на кватэру да Тарасюкоў. Заўважыў, што зіма, так і не разгуляўшыся, не даўшы сабе
волі, мінаецца, праходзіць,— усё часцей і часцей агалялася ад хмар, празрыста блакітнела неба, паказвалася, грэла зусім па-вясноваму сонца. Са стрэх то там, то тут капала, перамаўляліся капяжы. Замёрзлыя за ноч сусолкі ад цяпла раставалі, падалі на тратуар, пагражальна барабанілі па трубах. Снег, і так брудны, зусім пачарнеў, пускаў усюды ручаі пацёкаў. Хаваўся ён, крупяністы, зледзянелы, хіба толькі дзе-нідзе ў цяні дамоў і дрэваў. Дворнікі дзяўблі яго ламамі, раскідвалі на прыгрэў сонца па тратуарах — каб хутчэй раставаў, сцякаў вадою. Але да таго, што ідзе, набліжаецца вясна, мне быццам не было клопату — я падазрона, з нянавісцю глядзеў на тыя чамаданы і папкі рукапісаў Язэпа Тарасюка, якія трэба было мне яшчэ перабраць, перагледзець. Цікавага, таго, што спадзяваўся я сярод гэтых рукапісаў знайсці, не было, правільней, пакуль што не трапляла на вочы. Былі забракаваныя ў рэдакцыях і нікуды ні на што не вартыя аповесці, апавяданні, п’есы, вершы, былі варыянты асобных эпізодаў, былі пачаткі нейкіх задуманых, але так і незакончаных твораў, былі проста розныя накіды, планы... Праўда, чым болей я капаўся ў рукапісах, тым часцей спатыкаўся на адно і тое ж імя, якое чамусьці акуратненька, літара да літары, не-не дый выводзіў дзе-небудзь у ражку ці збоку старонкі Язэп Тарасюк — «Сабіна». «Значыцца, гэтая самая Сабіна яго цікавіла, не давала на сябе забыцца. Але хто, хто яна?» Наколькі я помніў творы Язэпа Тарасюка, сярод яго гераінь не сустракалася такое імя. Я, адклаўшы некалькі старонак рукапісу, дзе значылася гэта імя, паказаў Вользе Ігнатаўне.
— Што вы пра гэта скажаце? — спытаў я.
— Вы пра што? — у сваю чаргу спытала ў мяне Вольга Ігнатаўна — яна не адыходзіла ад мяне ўсе дні ні на крок, баялася, мусіць, каб я не згубіў ці, можа, нават не забраў сабе нейкі рукапіс.
— Ды пра гэтую самую «Сабіну»... Хто яна такая? Вольга Ігнатаўна разгубілася, хвілін колькі маўчала. — Бачыце,— сказала яна ціха, вельмі нават ціха.— Я гаварыла вам, што Язэп Апанасавіч жыў да вайны з адной жанчынай. Звалі яе Сабіна...
— А-а! — усклікнуў я.— Тады ўсё зразумела...
Пытаць што-небудзь яшчэ пра Сабіну было б жорстка, нетактоўна. Таму я схаваў лісткі рукапісу, дзе было выведзена імя першай жонкі Язэпа Тарасюка, як бы асабліва і не звярнуўшы, не засяродзіўшы на гэта ўвагі, хоць думкі
мае і замітусіліся, узвіліся роем. «Язэп Тарасюк не забываў, успамінаў сваю першую жонку, думаў пра яе. Зна чыцца, кахаў. Цікава, ці жыве яна цяпер? I чаму яны развяліся? Хто вінаваты ў гэтым — ён, сам Тарасюк, ці яна, Сабіна?.. I ў каго, у каго пра ўсё гэта можна распытаць? Вядома, Вольга Ігнатаўна сёе-тое ведае, не можа быць, каб не ведала. Але пытаць у яе... He, не, хопіць і таго, што я і так даволі бестактоўна папытаў ужо — хто такая Сабіна. Дык то ж я не ведаў, можна і дараваць. А ведаючы... He, не, трэба быць мужчынам, разумець жаночую псіхалогію...»
I не засяроджваў больш увагі Вольгі Ігнатаўны на Сабіне, нічога не гаварыў, не распытваў пра першую жонку Язэпа Тарасюка. Моўчкі, паглыбіўшыся ў сябе, гартаў рукапісы, сёе-тое прачытваў, але... Друкаваць тое, што так беражліва збірала, хавала Вольга Ігнатаўна, было нельга. Дый, калі шчыра прызнацца, не творы, не рукапісы мяне ўжо цікавілі, а сам Язэп Тарасюк, яго думкі, жыццё. I ўсё ж, каб не ўгнявіць Вольгу Ігнатаўну, я некалькі папак з творамі Язэпа Тарасюка адклаў убок — меркаваў вярнуцца, прачытаць больш уважліва, бо адно, калі з рукапісам толькі знаёмішся, і другое, калі яго рыхтуеш у набор. У першым выпадку цікавіць агульнае ўражанне, у другім — цікавіць усё — кожная літара, кожная коска і кропка: дзе, ці на месцы яны стаяць. Рыхтаваць у набор рукапісы Язэпа Тарасюка было для мяне не новым. Работа была нялёгкая, ды пры жывым аўтары кожную сваю праўку, кожнае скарачэнне можна паказаць яму, узгадніць — гэта значыць узаконіць, А цяпер, як быць цяпер, калі нават нешта вартае друку выявіцца?
Пра свае турботы я сказаў Вользе Ігнатаўне.
— Друкуйце, як напісана,— без ценю сумнення параіла яна.
— Э-э, каб жа гэта можна было! A то ж... Нельга,— сказаў я.
— Чаму нельга?
— Таму што... Есць зацягнутыя мясціны... Ёсць неверагоднасці... Есць проста непісьменнасць. Без праўкі мы і раней ні адзін твор Язэпа Апанасавіча не друкавалі...
— Між іншым, ён заўсёды крыўдаваў, што яго правяць. «Хоць бы раз мне дазволілі выйсці ў людзі так, як хачу»,— казаў ён. Праўда, пад канец ці то ён змірыўся, ці то проста не зважаў асабліва на праўку, неяк спакайней да яе адносіўся.
— Я таксама неаднойчы гаварыў з Язэпам Апанасавічам. У рэдактару не трэба бачыць дыктатара, які знарок хоча нешта навязаць аўтару. Можа, і бываюць такія рэдактары, але я хацеў бы быць не дыктатарам, а дарадчыкам. Калі рукапіс якасны, усё ў ім на месцы, радасна і рэдактару. Прачытаў і аддаў у набор. Дарэчы, некалі рэдактараў не было, рукапіс здаваўся ў набор так, як быў напісаны пісьменнікам. Чыталі яго толькі карэктары...
— Во, бачыце...— пажвавела Вольга Ігнатаўна, пачуўшы такое...— I кнігі ж выходзілі.
— Кнігі, вядома, выходзілі. Але перад тым як здаваць гэтыя кнігі ў набор, іх чытаў выдавец. Падабалася яму кніга — у набор. He падабалася — ён не купляў яе ў аўтара, бракаваў. Ну, а калі ўвялі штат рэдактараў, аўтарам пачалі памагаць, выкрэсліваць, дапісваць, паляпшаць, пагаршаць... Вядома, лішняе вока нікому не пашкодзіць, нават вопытнаму пісьменніку. Але рэдактары прывучылі некаторых аўтараў да неахайнасці, безадказнасці. «Не выправіў усё я, выправіць рэдактар». I нават — рэдактары пачалі пісаць за некаторых...
— Што, хіба бывае і такое? — шчыра здзівілася Вольга Ігнатаўна.
— Усякае бывае,— не змог, каб не ўсміхнуцца, я.— Скажам, бываламу чалавеку, які многа чаго бачыў, які многа чаго ведае, але не можа сам пра ўсё напісаць, і памагчы можна. Але пісаць за пісьменнікаў...
— Вядома, калі ён пісьменнік, то хай сам за сябе піша.
Я засмяяўся.
— Піша кожны быццам сам... Толькі... Тое, што некаторыя пішуць, нельга здаваць у друк... Ну, ніяк, ніяк нельга.
— Вось гэтага я ніколі не разумела і, мабыць, так і не зразумею. Паказваў мне некаторыя рэдактарскія праўкі Язэп Апанасавіч... Правільней, я сама іх глядзела, калі перадрукоўвала рукапіс. Ну, адно слова заменена іншым... Ну адзін эііізод скарочаны... Але можна ж было і не скарачаць таго эпізоду, не мяняць таго слова. Сам Язэп Апанасавіч часта здзіўляўся, не разумеў, чаму папраўлена гэтак, а не пакінулі так, як ён напісаў.
— Бачыце,— хацеў я растлумачыць Вользе Ігнатаўне,— каб зразумець некаторыя праўкі, трэба мець мастацкае чуццё, густ. Адчуваць, дзе што лішняе, дзе можна без чаго абысціся, дзе слова не зусім дакладна перадае сэнс, дзе яшчэ нешта не зусім тое і яго трэба закасаваць. Pa-
дактар, як справядліва называў яго адзін пісьменнік, гэта тое, ж, што цырульнік. Ён павінен ведаць, што пакідаць, а што трэба бязлітасна абрэзаць. Дарэчы, калі маеце час, паглядзіце, як працавалі над творамі, правілі самі сябе многія вядомыя майстры, скажам, той жа Пушкін, Гогаль, Дастаеўскі, Леў Талстой, Бунін... Выкідвалі цэлыя раздзелы, эпізоды, старонкі... I якія часам старонкі! Бяда наша ў тым, што мы мала працуем над сваімі творамі, мала самі сябе рэдагуем. Цікава, Язэп Апанасавіч часта перачытваў класікаў?
— Ён кнігі наогул любіў. Але чытаць іх не меў часу. Ён пісаў. Праўда, у аіюшнія гады я часта бачыла яго ля стэлажоў. Ён нешта падлічваў, гартаў то адну, то другую кнігу. Як потым я даведалася, яго хвалявала вось што — сваю творчасць, сваё жыццё ён параўноўваў з творчасцю, жыццём іншых пісьменнікаў. Падводзіў сякія такія вынікі. Нават пачаў быў пісаць нешта накшталт дзённіка.
— Праўда? — узрадаваўся як немаведама чаму я — усё ж не памыліўся: не мог, не мог такі чалавек памерці і не адкрыцца, нічога нікому пра сябе не сказаць!
— Ага, амаль цэлы сшытак спісаў... Хаваючыся ад мяне. Я нават не ведала, што ёсць у яго той сшытак. Знайшла ў стале пасля ўжо яго смерці...
— Цікава, што ён там пісаў?
Вольга Ігнатаўна ніякавата апусціла ў падлогу вочы, потым сказала:
— Цікавага якраз там мала... Замест таго каб гаварыць пра сваю веліч, ён месцамі знішчае сябе як пісьменніка. Чалавек ён быў моцны і целам і духам. Але хвароба, мусіць, падкасіла яго здароўе, бо ён пачаў у многім сумнявацца... Сумняваўся нават у тым, ці трэба было яму быць пісьменнікам... Гэта хваравітае, і я не хацела б, каб тое друкавалі. Асабліва цяпер, калі я надумала ставіць пытанне пра музей, збор твораў, кнігу ўспамінаў.
— Можа, не так усё страшна? Пісьменнікі заўсёды былі незадаволеныя тым, што яны стварылі, бязлітасна крытыкавалі сябе. Гэта ў крыві кожнага — сказаць сваё слова пра тое, што ён рабіў, чаму аддаў сваё жыццё.
— He, не. Я дам вам пачытаць той сшытак, і вы пераканаецеся самі, што Язэп Апанасавіч быў несправядлівы да сябе, да тых кніг, што ён напісаў...
— Калі гэта можна... To, вядома, я хацеў бы пачытаць...
— Нікому іншаму я не паказала б дзённік Язэпа Апанасавіча... А вам... Вы прачытайце...
1 Вольга Ігнатаўна нагнулася, адамкнула шуфляду стала, дастала адтуль звычайны, якія прадаюцца ў кожным кіёску, агульны сшытак у мяккіх чорных вокладках, падала мне. Я з цікавасцю і, як заўважыў, не без хвалявання адгарнуў першую старонку, пачаў чытаць...
...Сёння аўторак, мне споўнілася 68 гадоў. Каму-каму, а мне, здаецца, наракаць на лёс няма чаго. Многія мае равеснікі даўно ляжаць у зямлі, а я жывы, здаровы, нават яшчэ працую — пішу апошнюю, пятую кнігу сваёй эпапеі. Прызнацца, я не думаў раней пісаць пятай кнігі, хацеў абмежавацца чатырма, як гэта зрабілі і Л. Талстой і М. Шолахаў. Але крытыкі эпапеі мае не заўважаюць ці робяць выгляд, што не заўважаюць. Нават не вылучыў яе ніхто на атрыманне рэспубліканскай прэміі. Таму я вырашыў напісаць яшчэ адну кнігу... Занятак хоць будзе, бо інакш... Што ж яшчэ мне рабіць? Пакуль жыву — пісаць. Hi дня без радка.
Наогул, пісанне кніг надзвычай цікавая штука. Адзін выдасць адну кнігу за жыццё і астаецца ў літаратуры, пра яго пішуць манаграфіі, успамінаюць ва ўсіх артыкулах, называюць таленавітым, выдатным. нават геніяльным... Другі напіша дзесяткі кніг, а крытыкі пра яго маўчаць, а калі ўспамінаюць, то моршчачыся, з нянавісцю, быццам чалавек адабраў нешта ў кагосьці, не даваў камусьці жыць. Што гэта — зайздрасць, няўвага ці жаданне знарок прынізіць чалавека, маўляў, колькі ты ні старайся, колькі ні пішы, усё адно ты ніхто?..
Калі гэтыя людзі хочуць раззлаваць мяне, то не дачакаюцца таго. He разабраліся ў маёй творчасці нры жыцці, разбяруцца пасля смерці. He могуць не разабрацца, бо факты, як кажуць, упартая рэч. Я і мае творы ёсць. Днямі я падлічыў, што напісаў не менш за Гогаля, Чорнага і іншых вядомых празаікаў. Па ахопу падзей ні ў кога няма такой эпапеі, як у мяне. Таму я і горды сабой, радуюся, што мне наканована было і пажыць і сказаць пра час і сябе слова...
...Пісаў я для чытача. I не пра сябе, а пра іншых людзей. I вось пацягнула раптам напісаць сёе-тое і пра сябе.
Зноў жа — гэты раз не для чытача, а для сябе. Быццам пагаварыць з сабою. Правільней, думкі тыя, якія ўзнікалі і ўзнікаюць у мяне ў галаве, выкласці на паперу. Дзеля чаго? Сам не магу пакуль што сказаць. Адклаў пятую кнігу эпапеі ўбок і пішу вось гэта — не то дзённік, не то мемуары, не то запіскі. Купіў сшытак і пішу. Наогул — жаданне пісаць у мяне змалку. Як убачу, бывала, белую паперу, аж закалачуся, месца сабе не знаходжу, пакуль на ёй чаго-небудзь не напішу. У школе я спісваў палі кніжак, вокладкі, тытулы і г. д., за што мяне заўсёды лаялі настаўнікі. Потым прылаўчыўся пісаць вершы, п’есы, прозу. Спярша — у вольны час, пасля працы, урыўкамі, а як прынялі ў Саюз пісьменнікаў — узаконена, не хаваючыся ні ад каго. Я пісьменнік, і я павінен пісаць. Выдаў пятнаццаць кніжак. Ёсць вершы, нарысы, п’есы, апавяданні, аповесці, раманы, нават эпапея. Словам, авалодаў усімі жанрамі, у кожным жанры пакінуў свой след. Працую, як кажуць, «в поте лнца», сяджу за рабочым сталом па дзесяць — дванаццаць гадзін штодзень. Іншы раз не бачу ні вясны, ні лета, ні восені. Пра тое, што прыйшла тая ці іншая нара года, часцей за ўсё даведваюся па тых таполях, што стаяць у мяне пад акном. Зазелянелі — вясна на fleapa; голыя — восень. Працую, бо што ж яшчэ мне астаецца рабіць. Быць без работы я не прывык. А так слова да слова — сказ. Сказ да сказа — абзац. Абзац да абзаца — раздзел. Раздзел да раздзела — раман. Раман да рамана — эпапея. 3 маленькага складаецца вялікае. «Цікава-а!» — як любіць паўтараць адзін мой знаёмы.
...Нешта сёння не зусім здаровіцца мне. Баліць галава, ламота ў руках і нагах, слабасць. Пра горла і гаварыць не хачу — яно баліць даўно! I думкі нейкія змрочныя, невясёлыя. А што, калі крытыкі казалі праўду пра мае творы, не памыляліся? Пішу-пішу, нічым другім не займаюся які ўжо год, не бачу ні вясны, ні лета, не адпачываю нават, і ўсё гэта дарэмна, нікому мая пісаніна не патрэбна. Яна памрэ з маёй смерцю, а можа, як гаварыў неяк адзін з іх на сходзе, памерла раней за аўтара. Тады — дзеля чаго я жыў, дзеля чаго патраціў столькі часу? Ды хіба толькі часу? Астаўся адзін, без дзяцей. Нават без жонкі, без Сабіны. А я ж кахаў яе, я хацеў з ёй жыць. I жыў бы, мабыць, каб не гэтая пісаніна. 3 дырэктара рэстарана мог вырасці, займець больш адказную ііасаду, як гэта зрабілі
многія мае былыя сябры. Мог хадзіць на службу, сядзець у кіраўнічым крэсле, адпачываць штолета... I жыццё б ішло, як у добрых людзей, і галава заўсёды была б свабодная ад розных думак. А то — ніколі не вазьмі чаркі, інакш назаўтра прападзе дзень, пісаць нічога не зможаш. Ніколі не кладзіся позна спаць — інакш, зноў жа, не зможаш працаваць. Беражы сябе, беражы свой час. I ўсё дзеля таго ж — пісання. На дварэ — цудоўны сонечны дзень, людзі спаважна шпацыруюць па скверыках,едуць на прыроду — на возера, у лес... А ты сядзіш, абліваючыся потам, за сталом, ты пішаш, творыш. Творыш у будзень і ў свята, творыш і ўдзень і ўвечары. Нават калі ў пасцелі ляжыш, думаеш пра сваіх герояў, пра тое, як бы хітрэй падмануць чытача, каб ён паверыў табе. Сказаць, што робіш гэта толькі з-за грошай, дык быццам бы не. Грошы ў мяне ёсць, да таго ж і пенсія... Дзеля славы? Ліха яго ведае. Проста хочацца пісаць. Аж рукі свярбяць, як не пішаш. I няўжо ўся гэтая пісаніна кату пад хвост, сапраўды нікому не патрэбна?
He, на сёння кончу. Думкі не тыя, не буду сам сабе расхалоджваць, знішчаць...
...Чытаю Гогаля. Смяюся, аж Вольгачка не выцерпела, зазірнула ў мой кабінет. Зрабіў ёй вымову — пакуль я ў кабінеце, мяне няма дома, ні для каго, нават для яе. Я — твару. А гэта свяшчэнна. Дык вось пра Гогаля. Напісаў ён, канечне, мала. Мог напісаць, ва ўсякім выпадку, больш. Падабаюцца мне некаторыя яго сцэнкі. Скажам, хоць бы тая, пра гараднічага ў «Аповесці пра тое, як пасварыўся Іван Іванавіч з іванам Нічыпаравічам». Дзевятая «пуговнца», што «как оторвалась во время процессня прм освеіценнн храма назад тому два года, так до снх пор десятскне не могут отыскать, хотя городннчнй прн ежедневных рапортах, которые отдают ему квартальные надзнрателн, всегда спрашнвает, нашлась лн пуговнца». Ці тая ж «левая нога», якая была «у него прострелена в последней кампаннн, н потому он, прнхрамывая, закндывал ею так далеко в сторону, что разрушал этнм почтн весь труд правой ногн...» У мяне такіх сцэнак няма. Я не звяртаў увагі на такія вось дробязі. Я заўсёды пісаў пра вялікае, значнае. Дый Гогаль гумарыст, сатырык. Ен — адзін. Такіх, як Гогаль, больш не было. I не будзе. Цяпер інакшае жыццё, інакшае і разуменне літаратуры. Тады, пры Гогалі,
у літаратуры былі свае задачы, цяпер — свае. Шкада, што гэтага не разумеюць некаторыя нашы крытыкі. Дый іято, калі сур’ёзна падысці, напісаў Гогаль? П’еска, аповесць, раман... А эпапея ёсць у яго? Ага, то-та ж! Эпапея ёсць у Л. Талстога, М. Шолахава і ў... мяне!
...У жыцці, мабыць, кожнага чалавека бываюць моманты, якія ён успамінае асабліва часта. У мяне таксама ёсць такія моманты. Адзін з іх — гэта калі Сабіна сказала: «Я — ці твая пісаніна, выбірай!» Я выбраў літаратуру. I Сабіна пайшла ад мяне. Далейшае маё жыццё — гэта спроба даказаць Сабіне, што яна памылілася, дарэмна не верыла ў мае здольнасці. «Ты звычайны графаман, няўжо ты не разумееш?» Гэтыя яе крыўдныя словы я пранасіў у сваёй галаве ўсе гады і, мусіць, з імі памру. I калі мне намякалі і потым некаторыя, што я не пісьменнік, ніхто не ведаў, як мне было балюча. Я ўспамінаў тады Сабіну, думаў, а мо дарэмна я паверыў у свае сілы, дарэмна выбраў літаратуру, а не Сабіну. 3 Сабінаю я жыў бы, быў бы шчаслівы. 3 літаратураю ж... Пішаш, пішаш, пакутуеш, пакутуеш у адзіноце, а скончыш працу — пачынаюцца новыя турботы. Твой твор перарабляе на свой капыл кожны рэдактар, калечыць, сячэ яго. Надрукуеш — зля таюцца, як на якую падлу, груганы-крытыкі, дзяўбуць, ірвуць на кавалкі. Міжволі прыгадваецца анекдот-прытча. Адзін мастак пасля таго, як была выстаўлена на ўсеагульны агляд яго карціна, перакваліфікаваўся ў дактары. Калі ў яго спыталі, чаму ён гэтак зрабіў, ён адказаў: «Калі я на новай сваёй рабоце зраблю памылку, яе схавае зямля. А калі я памыліўся, будучы мастаком, мне на маю памылку ўсе паказвалі, тыцкалі пальцам, ды яшчэ і пасмейваліся, пацяшаліся». Сапраўды, у нашай рабоце памылкі кожнаму відаць. Чуць-чуць нешта недагледзіш — і ўсё, цябе абавязкова зловяць, скажуць, што ты памыліўся. Словам, я ў літаратуры колькі гадоў, а смаку ад яе... He, не трэба гнявіць Бога. I радасць была, і смак быў. Каб не было радасці і смаку, наўрад ці хапіла б вытрымкі, сілы гэтак да самазабыцця працаваць. A то ж... Твор, напісаны табою, друкуюць у тысячах экземпляраў, яго купляюць, чытаюць... Пра цябе гавораць: «Пісьменнік!» Ты чуеш пах фіміяму, чакаеш прызнання, славы, прэмій... Салодкае, салодкае гэта чаканне, аж сэрца іншы раз млее... 1 надзея, надзея на лепшае заўсёды астаецца, нават у самыя змроч-
ныя дні. I калі я цяпер кажу сабе, што Сабіна вінавата ў тым, што я стаў пісьменнікам, то... можа, і не зусім гэта праўда. Сабіна сваімі крыўднымі словамі дала штуршок, правільней, словы яе былі імпульсам... Пабыўшы ж, пажыўшы ж у літаратуры, я — ды і кожны, мусіць, на маім месцы — ужо не магу без літаратуры. Надта ж прыцягальная гэта штука — літаратура, і быць, астацца ў ёй... Ой, ой як хочацца! Усё б, здаецца, аддаў...
Колькі гадоў мінула, а я так і не ведаю, зрабіў я што ў літаратуры ці не, даказаў Сабіне, што яна памылялася, дарэмна не верыла ў мае здольнасці, ці так і не даказаў. Спытаць у Сабіны пра гэта не асмельваюся, хоць іншы раз і сустракаю яе, перакідваюся словам-другім. Па тым, як яна трымаецца, не відаць, каб яна шкадавала, што рассталася са мной. А можа, яна проста навучылася хаваць свае пачуцці, не гаварыць, што ў яе на душы? Трэба ж было мне сысціся некалі з ёю, спазнаць радасць, каб потым праз усё жыццё думаць, шкадаваць і мучыцца. Лепш бы мне ажаніцца з кім-небудзь іншым. Хаця... Можа, і не так доўга, як мне таго хацелася, але я меў таксама радасць, шчасце... Сабіна! Каб толькі ведала, кім была ты для мяне! I цяпер, як сустрэнуся, аж голас прападае, перасыхае ў горле, думкі блытаюцца — слова не магу сказаць. Хвалююся, як падлетак... Я па-ранейшаму кахаю цябе, Сабіна! I пра гэта ты так і не пачуеш ужо, ніколі не даведаешся. А шкада... Бо думаю — і я пакінуў таксама нейкі след у тваім сэрцы, і ты мяне таксама ўспамінаеш. Добрым ці дрэнным словам, але ўспамінаеш...
...Сёння з самага ранку неба зацягнулася хмарамі, цёмна, ідзе дождж. Дробны, надакучлівы. Зноў мне ані не працуецца. I я — які ўжо раз! — зноў дастаў свой сшытак, зноў вось нішу. Што пішу, дзеля каго і навошта? Сам пакуль што не магу сказаць. Проста запісваю ўсё, што прыходзіць у галаву. He сядзець жа мне склаўшы рукі. А пісаць раманы абрыдзела. Нецікава і самому іх чытаць. Раней падганялі грошы — пішаш, каб было за што жыць. Цяпер ёсць пенсія, дый на ашчаднай кніжцы сёе-тое завялося. Іншым бы чым-небудзь заняцца. А чым? Хадзіць, швэндацца па вуліцах без дай прычыны, як гэта робяць усе пенсіянеры? Гэта не па мне, дый стамляюся я хутка, ногі пачынаюць балець... А тут яшчэ і надвор’е такое.
Наогул, нешта расклеіўся я. Ніколі раней са мною
такога не здаралася. Заўсёды я быў упэўнены ў сабе, у тым, што рабіў. I тады, як пачынаў пісаць, і тады, як працаваў у выдавецтве, бракаваў, не пускаў у друк кнігі некаторых «таленавітых» аўтараў і крытыкаў. I раптам... Абыякавасць нейкая да ўсіх і ўсяго, а галоўнае — ніякага жадання працаваць. Прачнешся — і з пасцелі падымацца не хочацца, не хочацца нават штаноў на сябе надзяваць. Успамінаецца чамусьці вёска, у якой я жыў, тыя старыя клёны, што стаялі паблізу нашае хаты, бацька... Вось у каго зайздроснае было жыццё! Увесь век свой араў поле, сеяў хлеб. I памёр на полі — лёг адпачыць у разору, заснуў і не прачнуўся... Мне б так памерці! Дзіўна, чаму гэта я пачаў думаць пра смерць? Хаця... Гады ўжо! Дый жыццё маё хіба было такое спакоййае, як у бацькі! ІІакінула жонка, якую я кахаў... 3 пасады ў выдавецтве знялі, не даўшы разгарнуцца... Потым вайна, хаванне ад фронту ў нейкай задрыпанай камендатуры... Галодны, халодны пасляваенны час... Смерць Сталіна, рэабілітацыя тых, да лёсу каго быў і я прыклаў у свой час руку... Дый так... Адзін адно даказвае, другі другое... I ў якасці прыкладу бяруць не каго-небудзь, а мяне. Адны — каб паказаць, як не трэба пісаць, другія — каб паказаць адваротнае: як трэба пісаць. Ратавала тое, што пазіцыя мая была акрэсленая, ясная, партыйная, чысты сацрэалізм. Гэта і памагло мне выжыць, нават пасаду ў выдавецтве займець. Пацішэлі некаторыя «таленавітыя», а сёй-той і пахвальваць начаў у рэцэнзіях, аглядах... I каб патрымаўся больш на пасадзе, маглі б і мае творы залічыць у «дасягненні», «здабыткі»... Што ж, дзякуй і за тое. А магло ж, магло... Дваццаць гадоў некаторыя былі адарваны ад літаратуры, згнілі даўно ў зямлі. I не без маёй дапамогі. Таму, можа, і злосць на мяне, гэтае непрызнанне. Каб прымелі, дык, здаецца б, з’елі. I, мусіць, з’елі б, каб не абаранялі мяне. Тыя, што зверху, каму, уласна, я і служыў усё сваё жыццё... Пайду, аднак, паляжу хіба трохі, нешта галава разбалелася...
Надвор’е тое самае, пахмурна, дажджліва. I настрой у мяне той самы, учарашні. Лежачы ў пасцелі, думаў пра крытыкаў. Што ні гаварылі яны пра мяне, як ні пацяшаліся! А за што? Няўжо помсцілі? Але ж... I ім трэба жыць, і мне: яны зарабляюць грошы, і я зарабляю. Я са свае галавы ўсё бяру, а яны... Каб не было мяне, пра каго б пісалі? Мы, пісьменнікі, кармілі і кормім крытыкаў. Крыты-
кі — паразіты: каб не было нас, пісьменнікаў, не было б і іх. Яны нічога не ствараюць, жывуць за кошт некім створанага. Бялінскі, Дабралюбаў, Пісараў — выключэнне, хаця і яны жылі за кошт створанага Пушкіным, Лермантавым, Тургеневым, Астроўскім, Дастаеўскім, Талстым... Што крытыка залежыць ад літаратуры, гаворыць хоці. бы вось які факт. Няма сёння такіх вялікіх пісьменнікаў, як былі некалі, няма такіх і крытыкаў. Мне кажуць: ты не пісьменнік. А ты што, хіба крытык? Ты таксама не крытык. Кануць у Лету мае раманы. Але такі ж лёс чакае і цябе — твае рэцэнзійкі, твае артыкульчыкі таксама кануць у Лету. Раней нават за мае творы. Вось так! Ты і я — роўныя, хоць ты і прытвараешся, робіш выгляд, што разумнейшы за мяне, усяляк кожны раз мяне павучаеш. Нехта сказаў, што апошняя гэта справа — спрачацца з крытыкамі. Я і не спрачаўся ніколі з імі публічна, у друку. А ў душы... Вяду з імі спрэчку ўсё сваё жыццё. Нават з тымі, якія мяне хвалілі. Іншыя пісьменнікі, на думку крытыкаў, таленавітыя, самабытныя, майстры... А я... Я раблю «ўклад у тэму», папаўняю літаратуру «яшчэ адным творам...» і г. д. А чаму б не напісаць тое самае і пра мяне, йіто пра іншых? Быццам з яго кішэні, быццам збяднее, як напіша. Прынцыповасць, непадкупнасць! Зноў жа лухта ўсё гэта. He пашанцавала мне — патрымаўся б той сталінскі час, не прыехаў бы сюды, у Беларусь, Панамарэнка, не вызвалілі б мяне ад пасады ў выдавецтве, пачалі б ставіць да майго прозвішча і тыя эпітэты, што ставяць да іншых. ІІадхалімаж? Хай сабе. Але ж чытач не ведае, чаму крытык напісаў тое пра пісьменніка ці гэтае. Ён верыць крытыку, нават калі той неаб’ектыўны. Праўда, я заўважыў дзіўную акалічнасць. Найбольш мае кнігі купляліся не тады, калі крытыка мяне хваліла, а тады, калі знішчала. Значыцца, не заўсёды чытачы вераць і крытыкам, думаюць: калі гэтую кнігу крытыкуюць, значыцца, нешта там ёсць... I самае страшнае, калі крытыка замоўчвае цябе, ні слова не гаворыць. Напішаш кнігу, чакаеш, чакаепі, каб нехта адгукнуўся, аж цярпенне лопне. А водкугу як не было, так і няма... Ды я прывык ужо да ўсяго. Мяне і хвалілі, і лаялі, і замоўчвалі. Колькі гадоў пішу, а сумненне як мучыла, так і мучыць — трэба было ісці мне ў пісьменнікі ці не трэба было. Некалі Сабіна раіла мне: «Не займайся, дурань, глупствам, не смяшы людзей...» I яе словы я ўспамінаю часта. «А што, калі і праўда я займаўся глупствам, смяшыў людзей?..»
He, з такімі думкамі працаваць над раманам нельга. Пісаць нешта можна толькі тады, калі ўпэўнены ў тым, што робіш. Пайду лепш прагуляюся. 1 надвор’е, здаецца, мяняецца, распагоджваецца, святлее пакрысе...
...А між тым я хворы. I хворы сур’ёзна. Баліць горла, баліць у грудзях. I не ангіна гэта, а нешта іншае. Змераў сёння тэмпературу — 37,8. Трэба да дактароў схадзіць. У горле пабальвае ў мяне даўнавата, з зімы. А я ўсё маўчу, не іду да дактароў. 3-за хваробы ў мяне, мусіць, і настрой такі, не працуецца. Капаюся ў сваіх думках, душы, перабіраю ўбачанае, перажытае. Здаецца, я жыў апошнія гады ціха, непрыкметна, асабліва нікуды не вылазіў, стараўся рабіць так, каб усім было добра, нікога не пакрыўдзіць. I ўсё адно сяброў у мяне няма, я адзін. Нават параіцца, душу адвесці і то... Сяброўства ўзнікае, як я заўважыў, сярод нашага брата-пісьменніка альбо за чаркай, альбо калі ёсць нейкая мэта — нешта трэба захапіць і ўтрымаць. Гарэлачнага сяброўства я не прызнаю, а што нешта захопліваць ці ўтрымліваць, дык гэта... He ў мае ўжо гады. Пенсіянер я... Мне ўлада ніякая не трэба. Дый, як хтосьці казаў, для пісьменніка няма болыпае пасады за тую, якую ён займае. Пішы, заваёўвай любоў і павагу. Пасада толькі на нейкі час можа табе памагчы, але калі ты нічога вартага не створыш, пасада не паможа заняць месца на Парнасе. Наадварот, забярэ ў цябе час, спакой... I я пасад пасля выдавецтва не займаў, пісаў... «Не разбяруцца ў маіх творах цяпер, разбяруцца пасля маёй смерці». Гэтым я сябе цешыў, супакойваў. I пісаў, пісаў... Адгарадзіўся ад усіх і ўсяго. Нават да чытачоў перастаў выязджаць на заводы і ў калгасы. Час, час — я эканоміў час. Бо што значыцца пайсці да чытачоў? Гэта трэба перахвалявацца перад выступленнем, трэба перахвалявацца і пасля. Дня, a то і двух як і не было. I не зрабіў нічога, і дзён няма. Атрымаеш за гэта букет кветак. Цешся, радуйся, гледзячы на гэты букет... Ліха ведае, а мо і хадзіць хоць зрэдку да чытачоў трэба было? Усё ж жывое слова, хоць ведаеш, як цябе разумеюць, успрымаюць тыя, дзеля каго ты творыш. Некаторыя знарок арганізоўваюць сустрэчы, розныя абмеркаванні. Паведамляюць, распісва^юць пра гэта ў газетах, ствараюць шуміху: глядзіце, маўляў, як мяне чытаюць, што пра мяне гавораць, які я патрэбны народу. I калі твор свой канчаюць, адразу ж нясуць урыўкі ва ўсе газеты —
я закончыў твор, чакайце, каб яго набыць і прачытаць. Есць у нас майстры з нічога рабіць штось!.. Ды я ім ніколі не зайздросціў! Творы, творы — гэта аснова. Усе званні, пасады, якія ты займаў пры жыцці, забудуцца з часам, астануцца напісаныя табою кнігі. I зайздрошчу я тым, хто напісаў іх многа і добра. Добра? А што такое ў літаратуры добра?.. Шкада, але пра гэта я пачаў думаць зусім нядаўна, праўдзівей, я думаў пра гэта і раней, але не так упарта, як цяпер. Мо таму, што раней і крытыка на гэта не асабліва звяртала ўвагу. He было кніг, бралі кожную, якую выпускала выдавецтва — людзям трэба было нешта чытаць. Дый у турмах, лагерах былі многія аўтары. А цяпер... Давай шэдэўры! I тыя, хто на мастацкі бок звяртаў больш увагі, апынуліся ў выйгрышы. Іх кнігі перавыдаюць, іх хваліць крытыка. А я пралічыўся. Напісаў бы менш, ды лепш. Хаця... Кожную кнігу пішаш у меру сваіх сіл, хочаш, каб была добрая. А якая яна выходзіць з-пад твайго пяра — вінаваты зноў жа сам ты. Таленавіты — таленавітая і твая кніга. Графаман — графаманскі і раман створыш... Гм! Нешта я разважаць пачаў, як тыя ж крытыкі. Думаў, нічаму яны не навучылі, аж, аказваецца, навучылі сяму-таму... Ці мо гэта хвароба вінавата? Скрабе і скрабе нешта ў горле, быццам забраўся туды жук які. Дыхаць цяжка, балюча. I жаданне такое — вырваць з нутра таго жука, адкінуць ад сябе прэч...
...Усё часцей і часцей пачынаю думаць пра Вольгу Ігнатаўну. I радуюся і шкадую. Радуюся, што яна ўзваліла на сябе ўвесь цяжар быту, дала мне магчымасць нічым іншым не займацца, а працаваць — пісаць. Шкадую, што я ёй радасці даў мала. У мяне хоць забаўка свая была — я пісаў, жыў сваімі творамі. А яна? Чым жыла ўсе гэтыя гады яна? Няшчасная кабета, нават пазбавіў яе радасці, якую не пазбаўляюць жанчын — мець дзяцей. Чаму я быў такі жорсткі? Баяўся, што дзіця адбярэ ў мяне Вольгачку, будзе патрабаваць клопату. I мне замест таго каб пісаць, давядзецца займацца чортведама чым — хадзіць па магазінах, катаць у калясачцы малое, вадзіць яго за ручку ў садзік, у школу... Каб я сапраўды напісаў што значнае, тое, што не памрэ пасля маёй смерці, можа б, і апраўданы былі мае паводзіны. А калі я нічога такога не стварыў, не напісаў? Тады... Дзеля чаго я адабраў радасць у Вольгі Ігнатаўны, ды і ў сябе? Я думаў пра сваю бессмяротнасць, а на
самай справе не зрабіў у жыцці таго, што робяць усе звычайныя людзі — не пакідаю пасля сябе нават дзяцей. Вось чаму я апошні час так многа думаю пра сваю творчасць. Было ў мяне такое жаданне — пад канец жыцця выдаць збор твораў. Дзеля чаго гэта мне? Каб прачытаць усё, што напісаў, сёе-тое паправіць, паглядзець больш уважліва, чаго яно варта. Падаў заяву на Прэзідыум. На жаль, мяне не падтрымалі... Што ж, «Бог не роўна дзеле»,— як пісаў Францішак Багушэвіч. Збор твораў адзін выдае ў сорак гадоў, а другі... ніколі. Калі быў маладзейшы, я верыў: пры жыцці не ацанілі, ацэняць пасля смерці. Цяпер і ў гэта я перастаю верыць. Звычайна, каго прызнавалі сучаснікі, прызнавалі і нашчадкі. Былі, праўда, адхіленні — не ўсімі тымі, кім захапляліся сучаснікі, захапляліся і нашчадкі. Аднымі захапляліся і захапляюцца, другімі... Другіх проста забылі. I рэдка, рэдка здаралася тое, што некага не прызнавалі пры жыцці і захапляліся яго творамі пасля смерці. Прыкладаў такіх не ведае ні беларуская, ні руская літаратуры. Гэта я нечакана для сябе ўстанавіў, калі чытаў нядаўна гісторыі літаратур — рускай і беларускай. Так што цешыць сябе тым, што прызнаюць мяне пасля смерці, мусіць, не варта...
Вось што значыцца хвароба! Думкі ідуць зусім у іншым кірунку. Міжволі згодзішся з тым, што пісаў Гогаль у сваім артыкульчыку «Значэнне хвароб»... «О! Как нужны нам недугн! Нз множества польз, которые я уже нзвлек нз ннх, скажу вам только одну: ныне каков я нн есть, но я все же стал лучше, нежелн был прежде...»
...Уночы сніў я дзіўны сон. Быццам ішоў я разам з іншымі людзьмі не то на суботнік, не то на дэманстрацыю. Па праспекце. 1 вось калі дайшлі мы да таго моста, што праз Свіслач, мост раптам падняўся перад самым маім носам. Зірнуў я— аж усе людзі па той бок моста, пайшлі з песнямі, вясёлыя, радасныя, а я... застаўся. Застаўся адзін. Мне зрабілася страшна. Я закрычаў... I прачнуўся...
Звычайна я ніколі не запамінаю сны. He звяртаю на іх ніякай увагі. Ці мала што можа саоніцца? А гэты сённяшні сон не забываецца, не выходзіць у мяне з галавы. Што значыць гэта — застацца аднаму, не перайсці ракі?
Hi пра што іншае думаць не магу, думаю толькі пра сон...
...Ноч амаль не спаў. Некалькі разоў падымаўся з пасцелі, хадзіў па кватэры. He памагае. Адчуваю,— у мяне пал, тэмпература. Працаваць і не хачу і не магу. Мусіць, падамся ў бальніцу. Вось так — жывеш-жывеш, думаеш пра ўсё, толькі не пра хваробу. А як схопіць яна — ні пра што тады думаць не можаш, толькі пра яе. Добра, калі хвароба не страшная. А калі...
Сумна, горка на душы, хочацца плакаць...
Я дачытаў дзённік Язэпа Тарасюка. На ўсякі выпадак перагарнуў япічэ адзін лісток — запісаў болей не было.
— Ну, што вы скажаце? — спытала ў мяне Вольга Ігнатаўна — яна, пакуль я чытаў, увесь час моўчкі сядзела збоку на крэсле, якое знарок унесла ў кабінет, пра нешта думала.— Язэп Апанасавіч быў несправядлівы да сябе, дакараў, упікаў, у многім сумняваўся. Словам, хвароба паклала адбітак на ўсё, нават на яго думкі. Hi ён, ні я не ведалі тады, што ў яго такая страшная хвароба. 3 паліклінікі ён трапіў адразу ж у лечкамісію, потым...
Вольга Ігнатаўна ўсхліпнула.
— Што зробіш,— пачаў я супакойваць жанчыну.— Страшна, мабыць, памірацв маладому, нічога не зрабіўшы... Вядома, кожнаму хочацца жыць. Аднак жа... Будзем удзячны лёсу і за тое, што гэтулькі пражылі...
— Урачы толькі гавораць пра бессмяротнасць. А яна вунь як трэба! Асабліва такім людзям, якім быў Язэп Апанасавіч. Акрамя як працаваць — пісаць кнігі, ён не меў іншае радасці. I задавольваўся заўсёды самым малым — было б што есці, было б дзе спаць, было б у што апрануцца. Яго многія не разумелі, асабліва крытыкі. He разумеюць і цяпер. Нрайшло ўжо столькі часу пасля яго смерці, а ніхто пакуль не напісаў пра Язэпа Апанасавіча добрага артыкула. Быццам і не жыў, не было на свеце такога пісьменніка. Ніхто не клапоціцца ні пра збор твораў, ні пра музей. Я, адна пакуль што я...
— Адразу ўсё не робіцца,— каб хоць трохі суцешыць Вольгу Ігнатаўну, сказаў я.— Як кажуць, будзем спадзявацца...
— Нічога не астаецца, як спадзявацца. Спадзявацца і верыць.
Мы яшчэ пагаварылі з Вольгай Ігнатаўнай пра сёе-тое, і я развітаўся, пабраўся дадому. I дзіўна — ці то я вельмі стаміўся, ці то мне надакучыла гаварыць і думаць пра
Язэпа Апанасавіча, я не ўспамінаў яго больш, ідучы па горадзе, а думаў зусім пра іншае — пра вясну, якая так імкліва наступае, пра тое, што неяк надта ж хутка бяжыць час і я ўжо не такі і малады, пара ўзяцца за штосьці сур’ёзнае, узяцца па-сталаму, з улікам вопыту і ўбачанага, перажытага.
«А што,— думаў я,— хто скажа, колькі адмерана мне яшчэ жыць? Кожны дзень можа здарыцца нечаканасць, а не — схопіць якаясь хвароба. I ўсе мае планы рухнуць, панясу іх разам з сабою ў магілу. I ніхто ведаць не будзе, хто я такі, чаго жыў на гэтым свеце. He такі я юны, каб усё адкладваць на будучае, суцяшаць сябе тым, што, маўляў, паспею яшчэ і нешта нрачытаць, і нешта напісаць, і нешта зрабіць. I трэба дбаць больш пра сваё, менш займацца рознымі пабочнымі справамі. Можа, нават парадак нейкі завесці — дзве-тры гадзіны, скажам, абавязкова сядзець за рабочым сталом. Нават калі пісацца не будзе — усё адно сядзець. Прывучыць сябе да гэтага. Інакш... Пісьменніка з мяне не будзе...»
Ліна была дома. Сядзела, маркотна схіліўшыся, за сваім столікам, правярала сшыткі. I пакуль я распранаўся, мне, як ніколі яшчэ, зрабілася раптам шкада яе. «Я заўсёды заняты сваім, а яна адна і адна... Школа, сшыткі, магазін, кухня... Што яна думае, чым жыве?.. Успамінае Вадзіка, дакарае сябе, што паслухалася маці, пакінула ў вёсцы сына?.. Ах, жыццё, жыццё!»
— Ну? — адарвала вочы ад сшыткаў, паглядзела на мяне стомлена, з сумам Ліна, калі я зайшоў у пакой і ціха, зморана сеў на канапу.— Хутка ты разгадаеш таямніцу Тарасюка?
— А ведаеш, я яе амаль ужо разгадаў,— абыякава сказаў я.
— Чаму ж радасці няма на тваім твары?
— Мусіць, таму, што стаміўся. Дый...
— Што дый?..
— Пра сябе, ідучы дадому, многа думаў. Пра цябе. Словам, пра нас. Трэба неяк арганізавацца, па-другому нам жыць...
— Як — па-другому? — насцярожылася, са спалохам зірнула на мяне Ліна.
— Ды так. Шмат часу трачу я попусту, займаюся ліха ведае чым. А гады ідуць. Нельга так далей. Ну, быў у нас Вадзік... Але... Яго няма...
Пачуўшы пра Вадзіка, Ліна паднялася з-за стала, прайшлася па пакоі.
— Маці мая вінавата... I я...— сказала яна маркотна, з роспаччу.
— 1 я вінаваты... Ды... He будзем, не будзем... Хто больш, хто менш вінаваты... He пра тое, не пра тое...
Я таксама падняўся, падышоў да Ліны, прыгарнуў яе да сябе. Яна не супраціўлялася, пакорна паддалася маёй волі, і я, адчуўшы гэта, узяў яе, як малое дзіця, на рукі, панёс на канапу. Сеў, пакінуўшы Ліну на сваіх каленях.
— Нра дзіцятка нам пара падумаць. He магу я больш так, адна,— прашаптала ледзь чутна Ліна.— A то... Гады ідуць, а мы... Ты сабе, я сабе. Ты ў рэдакцыі, я у школе...
1 не вытрымала — усхліпнула.
— Перастань,— я абняў Ліну за плечы, прытуліў да сябе.— I школьнымі, і рэдакцыйнымі справамі трэба, вядома, займацца. Але ж мы, па-мойму, займаемся імі аж занадта. Я ў нейкіх ці не ў сямі камісіях ў Саюзе, на цябе ў школе розныя нагрузкі валяць. Гэта я заўважыў — хто цягне, таму і падкладаюць.
— Нарэшце! Добра, што ты хоць гэта зразумеў...
Ліна перастала плакаць, са слязамі на вачах сказала задуменна як не на самае мне вуха:
— Жыццё ж ідзе! Іншы раз стаю на трамвайным прыпынку — і ўявіцца: жыццё-— гэта той жа трамвай. Адзін сеў, паехаў. Другі не ўціснуўся ў трамвай — адстаў. Трэці думае: сядаць яму, ехаць, ці кіравацца на іншы транс парт — аўтобус, таксі, тралейбус...
— He будзем многа разважаць,— пацалаваў я Ліну ў адно, потым у другое вока.— Павячэраем ды пойдзем паблукаем па горадзе. Тады і пагаворым... Нра ўсё пагаворым.
— У мяне сшыткі неправераныя,— уздыхнула Ліна.
— Давай я памагу табе.
— Вучні адразу ж пазнаюць, што почырк не мой.
— Ну і што?
Ліна паціснула плячыма.
— Нроста нязвыкла гэта. Але і праўда — што каму да таго? Абы правільна праверыў.
— Вось іменна...
Я завастрыў чырвоны аловак, сеў за свой стол, і мы з Лінай, перамаўляючыся, узяліся канчаць нравяраць вучнёўскія сшыткі...
Вясна між тым уваходзіла, убіралася ў сілу. Неяк непрыкметна растаў, зусім знік з вуліц і тратуараў снег. Яны не макрэлі ўжо болын, калі паказвалася ў небе, пачынала прыграваць сонца, як гэта было, здаецца, нядаўна, дзень-два таму назад, а падсыхалі — над імі курэла, клубілася шызая пара. Нратупацеў, прашумеў надвячоркам ціхі, цёплы дожджык, і ўжо назаўтра ж то тут, то там з-пад платоў, на газонах і клумбах прабілася порсткая, нязвыкла зялёная насля зімы трава. Пупышкі на дрэвах набухлі — запахла першай клейкай лістотай. I хоць не чуваць было спеваў вестуна вясны жаўранка, вясна ўсё ж развіналася, смялела. Людзі мылі вокны, высаджвалі на балконах квет кі. I на твары ў кожнага блукала радасць.
Кіруючыся неяк на працу ў рэдакцыю,— без шапкі, у расшпіленым на ўсе гузікі паліто (вельмі ж прыгравала сонца, аж парыла!), я дагнаў Пятра Пятровіча Шчарбачэню, майго былога начальніка, загадчыка аддзела. Ён такса ма ішоў без капелюша, у расшпіленым, як і я, на ўсе гузікі, яшчэ цёплым зімовым паліто.
— Ну, як жывецца, пішацца? — спытаў я ў Пятра Пятровіча, як толькі мы параўняліся, падалі, націснулі адзін аднаму рукі.
— Помніш, што адказаў дзядзька Антось у «Новай зямлі» дзецям, калі ў яго спыталі пра клёцкі? — прыжмурыў хітра вочы Шчарбачэня.
— «Наскудства, брат, і не пытайся!» — прыгадаў я ўголас коласаўскія радкі.
Пятро Пятровіч зарагатаў — гучна, раскаціста, як умеў рагатаць толькі адзін ён.
— Дзе ты бачыў — пісаць у такія гады! Як кажуць, не наеўся, то і не наліжашся. Стамляюся хутка, няма той свежасці ўспрымання... Напішу старонку, перачытаю і падзяру. Суха, па-газетнаму, нецікава, усё адно што ў нябожчыка Тарасюка... Ха-ха-ха! — рагатаў Шчарбачэня.
— Ды ну вас! — не мог утрымацца, каб не ўсміхнуцца і я.
— He, дальбог. Нешта накуль што...
— He пішацца?
— Пісацца-то нішацца. Але каб сказаць, што задаволены сабой... Дык не. Творчасцю займацца ўсё ж у маладыя гады трэба, калі і суткі, і двое з-за стала можаш не вылазіць. А ты як — гіішаш?
— Таксама рэдка, — прызнаўся я.— Клопаты розныя... — Канчай ты з гэтымі клопатамі. Усё кідай — пішы.
— Як скончыш, калі ў нумар кожны месяц здаваць трэба. A то з Тарасюком зноў звязаўся...
— Як гэта — «з Тарасюком зноў звязаўся»? — зацікавіўся, навастрыўся Пятро Пятровіч.
— Ды так... Удава прыйшла, папрасіла, каб зайшоў да яе.
— Што яна хоча?
— Ды яна многа чаго хоча... Кнігу ўспамінаў, збор твораў. I нават музей...
— Ха-ха-ха! — зарагатаў на ўвесь праспект Пятро Пя тровіч.— Раскажы, раскажы, па парадку мне ўсё раскажы...
Я паглядзеў на гадзіннік.
— Што, у рэдакцыю рвешся? Кінь, пачакае, калі каму ты вельмі трэба. Хадзем па яарку лепш пройдземся. Такі дзень! Дый, як казаў Ясенін, усё можа паўтарыцца, акрамя добрай кампаніі. Я табе сёе-тое таксама пра Язэпа Тарасюка раскажу. Гэта ж, лічы... Ды што казаць, і я... Грэшны. Па маладосці глупства зрабілі, збілі з тропу чалавека.
— Вы трохі неяк расказвалі. Дырэктар рэстарана, там збіраліся, замачвалі кніжкі, ганарары...
— Гэта раней было. А я табе пазнейшае раскажу. Калі Язэп Тарасюк ужо друкаваўся, у выдавецтве працаваў, быў, як тады казалі, ударнік у літаратуры. Ён жа не толькі вершы, апавяданні, аповесці, раманы пісаў, а і...
— Што, даносы?
— Пачакай, не падганяй, слухай...
3 праспекта мы збочылі на набярэжную Свіслачы, прайшліся ў парк. Тут на залітых асфальтам дарожках было ўжо суха, снег параставаў, дзе-нідзе зелянела на абочынах трава. Але дрэвы стаялі яшчэ голыя, хоць і адчувалася — вось-вось лопнуць пупышкі, выкінуць зялёнае полымя.
— Дык вось,— гаварыў, як заўсёды, на ўвесь голас Пятро Пятровіч.— Неяк па пошце я атрымліваю запрашэнне на вечар да Язэпа Тарасюка. У запрашэнні, як цяпер помню, было напісана, што на вечары будзе прачытаны твор (чытае сам аўтар!) і будзе невялікая сяброўская вячэра. Твор Язэпа Тарасюка ні мяне, ні каго б там іншага, думаю, не цікавіў, а што да астатняга... Час тады быў не вельмі каб, а Язэп Тарасюк — ну, калі не бог, дык усё ж бажок у выдавецтве. Паспрабуй не пайдзі... А я... Эх, ды што казаць... Можа, хто і мог не пайсці, толькі не я. Адчу-
ваў жа — абкладаюць мяне, як ваўка таго на паляванні... А мне... У турму ці на той свет не хацелася, ой як не хацелася. Словам, у назначаны дзень, у назначаныя гадзіны я стаяў ля таго драўлянага доміка, дзе жыў Тарасюк. Мне адчыніў сам гаспадар, правёў у залу. Першае, што я ўбачыў,— стол, вялізны доўгі стол, сервіраваны, як кажуць, бы ў лепшых дамах Філадэльфіі. Ен аж гнуўся ад бутэлек каньяку, гарэлкі, віна, місак, талерак з рознымі салатамі, чорнай і чырвонай ікрой, балыкамі, заліўнымі языкамі, асятрынкай... За сталом ужо сядзелі некаторыя мне знаёмыя пісьменнікі, супрацоўнікі газет, радыё, рэжысёры, артысты з тэатраў і кіно. Я прывітаўся з гасцямі, сеў на вольнае крэсла. Зайшло яшчэ некалькі чалавек, таксама селі за стол. Сярод апошніх быў вядомы ў тыя гады перакладчык з беларускае мовы на рускую. I я падумаў: ці не прыехаў ён знарок дзеля гэтага вечара з Масквы? (Так яно і было, як потым выявілася.) Месцы, здавалася, былі ўсе занятыя, а вечар не пачыналі — чакалі Кузьму Чорнага. Але ён не прыходзіў. Урэшце прыбег нейкі хлапчук і сказаў, што Чорны не зусім добра сябе пачувае, яго не будзе. Язэп Тарасюк — у белай накрухмаленай кашулі, пад гальштукам — яўна незадаволены, скрывіўся, заняў месца гаспадара за сталом, пачаў чытаць рукапіс. Рукапіс быў даволі ёмкі, вядома, цікавасці ніякай ні ў каго да таго, што чытаў Тарасюк, не было. Дый... Стаяла, зваблівала вы піўка, закуска... ГІакуты Тантала ў параўнанні з пакутамі кожнага, хто сядзеў за тым сталом, былі нішто. А Язэп не спяшаўся, чытаў і чытаў... Старонку за старонкай, «с чув ством, с толком, с расстановкой». Калі ён скончыў чытаць, усе аж уздыхнулі. Абмеркаванне пайшло жвавей, шпарчэй. Бо, калі Тарасюк скончыў чытаць, налілі, нарэшце, чаркі, паднялі тост за аўтара і яго твор. А далей... Пайшло ўсё як па масле. Адзін параўноўваў Язэпа Тарасюка з Львом Талстым, другі з Дастаеўскім, трэці называў яго «чыстым Чэхавым»... Перакладчык з беларускае мовы сказаў, што ён не ведае ў Расіі чалавека, які б здолеў перадаць усю прывабнасць і непаўторнасць твора Тарасюка на рускую мову. Хіба Лявонаў ці Шолахаў? Але як іх упрасіць? Рэжысёры глыбакадумна разважалі, як бы тая ці іншая сцэна глядзелася ў асвятленні рампы ці ў кіно, артысты марылі, каб ім выпала шчасце іграць тую ці іншую ролю... Словам, ці то настрой такі ва ўсіх быў, ці то ліха ведае што напала на людзей, але... Лгалі і не чырванелі нават, толькі пілі ды закусвалі, закусвалі ды пілі. I дага-
варыліся былі да таго, што беларуская літаратура дагэтуль не мела такога дасканалага ва ўсіх адносінах твора... I можаш паверыць, я таксама нейкае глупства там сказаў, ну, не ўтрымаўся, пахваліў Тарасюкоў твор. He так, як іншыя, а ўсё ж... Усе хвалілі, а мне... Маўчаць? Пакідаць вячэру? Ну, не асмеліўся... Ды і тост жа далі... Каб ведаў ты, як праклінаў я той вечар, сябе і ўсіх тых, хто быў у гасцях у Язэпа Тарасюка, калі Язэп прынёс у рэдакцыю, дзе я тады загадваў прозаю, свой твор. Што было рабіць? Друкаваць? Ды я перастаў бы паважаць літаратуру, сябе... Уяві — я пратрымаў у рэдакцыі твор Язэпа Тарасюка з паўгода, а потым падшукаў сабе месца кансультанта ў газеце і пакінуў працу ў часопісе...
— 1 той твор быў надрукаваны? — спытаў я.
— Нават не ведаю. Мусіць, быў... Бо Язэп Тарасюк умеў уладкоўваць свае справы. 1 тады, калі загадваў рэстаранам, і пасля, як у выдавецтве працаваў. Пазнаёміцца, бывала, з патрэбным яму чалавекам, кліча да сябе ў хату. Чарка, скварка, ну і... Што і казаць, умеў Тарасюк спадабацца чалавеку, лізнуць акурат там, дзе свярбела. Нічога не шкадаваў, лістам слаўся. Дый жоначка ў яго была...
Шчарбачэня гмыкнуў, пакруціў галавою.
— Гэта каторая ж?
— Ды тая... Першая... Сабінка...
I Пятро Пятровіч аблізаўся, як памаўзлівы кот.
— Я не люблю расказваць нешта непрыстойнае пра жанчын, асабліва калі і сам грэшны... Але гэтая жанчы на... Нават рэстаран тады маладых так не вабіў да сябе, як яна. Але, але, Сабіна была не толькі прыгожая, а яшчэ і такая, на якую ніхто не мог крыўдаваць. Каханне — гэта была яе стыхія. I вось што галоўнае — кахаючы ўсіх, хто да яе гарнуўся, яна ўмела кахаць у патрэбную хвіліну таго, хто быў у той момант побач. Ды так, што ты забываў на ўсё на свеце. Язэп Тарасюк ведаў, мусіць, пра Сабіну тое, што ведалі ў горадзе бадай што ўсе. Але зноў жа — крыўдаваць на яе яму не было як, бо калі аставалася яна наадзіне з кім-небудзь, нельга было не паверыць, што з усімі ў яе было проста так, не сапраўднае, а сапраўднае каханне з табою, толькі з табою. Гэта, відаць, і трымала Язэпа Тарасюка ля Сабіны. Чаму Сабіна жыла з Тарасюком, нас таксама нямала тады здзіўляла. Што праўда, то праўда — ён быў дырэктар рэстарана, мог у любы час дастаць усё, што душа пажадае. Дый сам Тарасюк быў
чалавек ціхі, цярплівы да выхадак жонкі. Ніхто, бадай, не згадзіўся б жыць з Сабінаю. А Тарасюк... жыў. Жыў, прынамсі, да таго дня, пакуль... He знайшоўся чалавек, які забраў у яго Сабіну.
— 1 хто гэта зрабіў?
— Быў такі адзін смяльчак...
— Цікава, і таму таксама яна ставіла рожкі? — не мог, каб не спытаць я.
— Гэтага я не ведаю. Было мне не да таго... Жыццё ўкруціла так, што... Аж у Сібіры я апынуўся. Дзе мне было тады думаць пра нейкую Сабіну! — махаў рукою, усміхаўся Пятро ІІятровіч.— Да слова, я нядаўна яе сустрэў...
— ГІраўда? — аж не паверыў я.— Яна жыве ў нашым горадзе?
— Але. Пастарэла, нраўда, не тая ўжо. Разгаварыліся мы з ёю, успомнілі тыя гады, некаторых агульных знаёмых... Пра сябе яна расказала. Аказваецца, той чалавек, за якога яна выйшла другі раз замуж. заняў потым вельмі ўплывовую пасаду, стаў ледзь не міністрам... Пражыла яна з ім душа ў душу, нарадзіла і вырасціла трое дзяцей. Адзін сын інжынер, другі — кандыдат навук. Дачка замужам таксама за вядомым на ўсю краіну чалавекам...
— Пра Язэпа Тарасюка з ёю не гаварылі?
— А што пра яго гаварыць? Няшчасны чалавек! Трэба была яму тая літаратура, як...— Нятро Пятровіч ужыў такое параўнанне, якое я, паважаючы чытачоў, прывесці тут не магу.— 3 дырэктара рэстарана ён мог вырасці не ў абы-якога кіраўніка. А ў літаратуры... Памёр — і як бы не было яго.
Я пахітаў галавою.
— Тут я з вамі не згодзен. Усё ж Язэп Тарасюк быў. Калі не ў самой літаратуры, дык каля яе. Нравільней, жыў у літаратуры. Я думаю, гісторыя такіх людзей у нечым павучальная для іншых. Бачыш, што з цябе нічога не выйдзе, не ацірайся там, дзе без цябе абыходзяцца, не замінай, займіся больш карыснай справай.
— Дык каб жа ён адчуваў, што непатрэбен! У тым і бяда дурня, што яму здаецца, не ён замінае разумным, а разумныя яму. А потым... Нрывыкае чалавек да ўсяго. I графаман прывыкае, што яму трэба пісаць. Іншыя пішуць і друкуюцца, то чаму б і яму не пісаць і не друкавацца?
— Я прачытаў дзённік Язэпа Тарасюка. Цікава, Тарасюк упершыню — заўважце, упершыню! — не канструя-
ваў сюжэта, нічога ані не выдумваў, а пісаў пра тое, што яго хвалявала, што было на душы, што думаў, чым жыў. I ведаеце... Мог жа, мусіць, і ён пры жаданні... Ну, калі не класічнае, дык прыстойнае пісаць. Бо, вы гэта ведаеце лепш за мяне, заўсёды былі і ёсць пісьменнікі вялікія і звычайныя, сярэднія. I самае важнае — каб кожны пісьменнік гаварыў сваім голасам. Гаварыў пра тое, што ён ведае. А Тарасюк... Выбачайце за параўнанне, але Тарасюк — гэта балонка, якая хацела выглядаць ваўкадавам... Ну, пісаў бы ён што-небудзь у газеты... He, дык эпапею стварыць захацелася!.. Уразіла мяне ў тым дзённіку і яшчэ адно — пад канец жыцця Тарасюк усумніўся ва многім.
— Нанрыклад?
— Ну, што не выбраў сябе іншай прафесіі. Што творы яго пасля смерці ніхто пераацэньваць не будзе. Што ён не такі вялікі, як некалі думаў...
— А ён усё ж думаў, што вялікі! Ай-я-яй! — як малое дзіця айкаў Пятро Пятровіч,— He магу сабе дараваць, што і я прычыніўся да лёсу Тарасюка. Хай бы жыў, як жывуць сотні, тысячы людзей. А так... Сапсавалі чалавеку жыццё. Думаць, як думаць трэба пра кожнае слова, перш чым яго сказаць! I не трэба крывіць душою, не трэба баяцца пакрыўдзіць чалавека. Гаварыць праўду, толькі праўду. I не за вочы, а ў вочы. Нішто так не лечыць, не ставіць людзей на сваё месца, як праўда. Шчырая, хай сабе і гордая, але праўда. Дазволь, я нагадаю табе словы пісьменніка, якога я, нягледзячы ні на што, усё ж люблю. Ды і ты любіш таго пісьменніка — Максіма Горкага. У адной сваёй кнізе Горкі пісаў, што «...гаварыць праўду — гэта мастацтва, цяжэйшае з усіх мастацтваў, бо ў сваім «чыстым» выглядзе ...праўда амаль зусім «неудобна»,— але, але, Горкі так і піша — «неудобна» для карыстання абывацелю і непрымальна для яго». А Тарасюк і яму падобныя — абывацелі. Скажы ім, што ты пра іх думаеш, ведаеш, як усходзяцца! Бы вужы ці ўюны, калі на іх сыпанеш солі... Але ж... I не гаварыць праўды... Куды, куды мы дойдзем?..— Нятро Нятровіч развёў рукамі.— Гэта ж добра, што Тарасюка пагналі з выдавецтва. А каб не пагналі, каб ён заняў яшчэ большую пасаду? Колькі б бяды мог натварыць! А што да здольнасцей... Дык хіба мала хто ў наш час піша? Любы пісьменны чалавек можа напісаць тое, што пісаў Тарасюк. Адкрыццяў ніякіх ён не рабіў ні ў чым. Ведаеш, Адаме, чым можна зацікавіць чытача? Любым цікавым паведамленнем. Але каб зачараваць, захапіць, як кажуць, узяць за
жывое, трэба раска.заць цікава і не пра цікавае, вядомае даўно ўсім. Hi першага, ні другога не было ў Тарасюка. Значыцца, і таленту не было.
— Калі я чытаў дзённік, здзіўляла мяне адно — чалавек нібыта жыў і не жыў, быў як у вакууме. Сярод людзей — і без людзей. Нідзе нават думкі ні адной, як і чым памагчы свайму бліжняму, грамадству, што зрабіць, каб быць карысным, патрэбным сённяшняму і заўтрашняму дню. Я, крытыкі, грошы, слава... Ды яшчэ жонкі — першая, другая...
— Тыповая філасофія абывацеля! Хіба ж абывацель глядзеў калі далей свайго носа, хіба ж думаў, каб было не толькі яму аднаму добра?
— Бадай што...— згадзіўся я з Пятром Пятровічам.— Сутнасць Тарасюка і тарасюкоўшчыны відаць не толькі ў гэтым... 1х нарадзіў час. Патрэбны былі Тарасюкі...
— Так, сапраўдных пісьменнікаў знішчалі, а на іх месцы з’яўляліся Тарасюкі. Гэтак званыя ўдарнікі ад літаратуры, іншая, звязаная з ахоўнымі органамі пошасць...
— Вам не здаецца, што, можа, каб жыла з ім Сабіна... — перапыніў я Пятра Пятровіча, хацеў выказаць тое, што я думаў.
— He, Сабіна тут ні пры чым,— сказаў як адрэзаў Пятро Нятровіч,— Усё адно рана ці позна яны развяліся б. Ён бы не пакінуў пісаць... Не!.. Надта ж вялікая спакуса — быць літаратарам, пісьменнікам. А Тарасюк ужо і славы быў пакаштаваў... Дый... He ён, дык іншы Тарасюк знайшоўся б. Помніце, здаецца ў Маркса сказана: «Эпоха патрабавала тытанаў, тытанаў яна і нарадзіла». А наша эпоха натрабавала пігмеяў, такіх вось Тарасюкоў. Яна іх і нарадзіла. Што ж да Сабіны... Вельмі ж яна была жывая, вольная ва ўсім. Што захочацца, тое і надавай.
— Але ж вы кажаце, выйшла другі раз замуж, дзяцей нарадзіла... Нэўна ж, і супакоілася.
— Яна мне пра гэта так сказала: «Муж хітры трапіўся. Адно дзіця я нарадзіла, а ён адразу ж — давай і другое. Я другое нарадзіла, а ён — радзі трэцяе...» А трое дзяцей нарадзіўшы, што ад жанчыны астаецца, нават калі яна самая прыгожая была? Дый дзяцей жа глядзець трэба. He да любошчаў... Словам, знайшоўся чалавек, які змог і Сабіну прыручыць.
— Цікава было б пагаварыць з Сабінаю. A то я, між намі кажучы, сабраўся адну рэч напісаць,— прызнаўся я ІІятру Пятровічу,— Сустрэцца б з Сабінаю...
— Што за рэч? — паглядзеў як бы з недаверам на мяне Пятро Нятровіч,— Артыкул?
— He, хутчэй аповесць. Пра літаратараў, літаратуру... I Язэп Тарасюк раптам спатрэбіцца... Самі разумееце, дзеля паўнаты вобраза, сустрэцца з Сабінаю не пашкодзіла б.
— Калі трэба, дык зробім. Я пазваню ёй, выберам дзень... Да яе на кватэру сходзім ці ў кафэ дзе-небудзь пасядзім. А мо табе аднаму з ёю сустрэцца хочацца?
— He, можам і разам. Нават з вамі будзе лепш. Вы ведаеце той час, самога Тарасюка.
— Што цябе цікавіць?
— Ды, можна сказаць, усё. Чым болей яна раскажа...
— Усё будзе ў ажуры! — I вочы ў Пятра Пятровіча загарэліся.— Бачыш, а ты не хацеў прайсціся са мною, пагаварыць...
— Чаму ж... 3 вамі заўсёды прыемна сустрэцца і пагаварыць. Вы пражылі жыццё, многа чаго бачылі, ведаеце.
— У кожнага чалавека сваё жыццё. I ў кожнага яно па-свойму цікавае. Вось ты заняўся Тарасюком... Яй-богу, не думаў, што чыё-чыё жыццё, а жыццё Тарасюка, ну... Цікавага ў ім быццам і няма нічога. А калі ты хочаш пра яго нісаць, то нешта ж убачыў...
— Калі напішу, будзеце маім першым чытачом. Згодны?
— Вядома!
Мы зрабілі яшчэ некалькі кругоў па асфальтаваных дарожках парку і развіталіся. Нятро Пятровіч надаўся ў Саюз — трэба было даведацца ці ёсць у Літфондзе пуцёўкі куды-небудзь у дом адпачынку, а я... Я накіраваўся ў рэдакцыю.
У канцы мая неяк увечары пазваніў мне Пятро Пятровіч Шчарбачэня.
— Адаме,— пачуў я ў тэлефоннай трубцы знаёмы голас.— Ці маеш заўтра час?
Заўтра была нядзеля, і мы з Лінай збіраліся выехаць куды-небудзь «на прыроду» — адпачыць.
— Гледзячы на што,— сказаў я.— Калі па нейкай пільнай патрэбе, то час заўсёды знайсці можна.
Помніш, ты прасіў як-небудзь арганізаваць сустрэчу з першай Тарасюковай жонкай, Сабінай?
— Ага, было такое.
— Дык усё дамоўлена. Заўтра можам пад’ехаць да Сабіны.
— Яна ў Мінску?
— He, на дачы, у Ждановічах. Да слова, дачу яна прадае, дык мы і пад’едзем, як на агледзіны. Між іншым, калі мне спадабаецца дача, паспрабую купіць. Горад горадам, а хочацца на прыродзе пажыць, у зямельцы пакапацца. Я сын земляроба, і пад старасць прачнулася ва мне нешта бацькава, дзедава. Так што, гаворачы нра дачу, мы можам і пра Тарасюка што-кольвек пачуць. Кабета яна разгаворлівая... Што цябе цікавіць — пытай. Ну, дык як, едзем?
Я заклапочана паглядзеў на Ліну — яна слала пасцель, збіралася класціся спаць — і сказаў:
— А калі я жонку з сабою вазьму — можна?
— А чаму ж не? Пабудзем на дачы ў Сабіны, а потым і пагуляем там па лесе. Можам і да мора схадзіць.
Ліна насцярожылася: «Што такое?»
— Хвіліначку,— сказаў я і, закрыўшы даланёю трубку, у двух-трох словах расказаў Ліне, куды мы заўтра паедзем. Ліна не пярэчыла — згадзілася.— Пятро Пятровіч, а як мы ііаедзем? — адняўшы руку, сказаў я зноў у трубку.
— Хочаш на аўтобусе, хочаш на таксі.
— Давайце на таксі. Я выклічу таксі да сябе, потым заеду да вас. А якой гадзіне леііш за ўсё гэта зрабіць?
— Мы не дамаўляліся з Сабінаю дакладна. Давай так,— ІІятро Нятровіч памаўчаў.— Так гадзін у адзінаццаць і заязджай да мяне. Я выйду на вуліцу, буду чакаці, ля свайго дома.
— Добра, дамовіліся...
Роўна ў адзінаццаць гадзін мы з Лінай пад’ехалі на таксі да таго дома, дзе жыў ІІятро Нятровіч Шчарбачэня. Ён, у светла-жоўтай кашулі, з пінжаком, закінутым на руку, абапёршыся на кульбу, стаяў ля пад’езда, чакаў нас. Я адчыніў дзверцы таксі, запрасіў сядаць. Пятро Нятровіч жвава, умомант падбег да таксі, сеў побач з шафёрам. Адразу ж, апынуўшыся ў машыне, павярнуўся да нас — мы з Лінай сядзелі на заднім сядзенні,— пачаў знаёміцца.
— Мяне вы ведаеце,— сказаў ён да Ліны. Я таксама ведаю, што вы такая ёсць. Але бачымся мы ўпершыню, таму дазвольце вашу ручку...
Ліна працягнула Пятру ІІятровічу сваю белую прыгожую руку, і Пятро Пятровіч прыпаў да яе, пацалаваў — зусім як галантны кавалер.
Ліна ііачырванела — не прывыкла яна, каб цалавалі ёй руку, нрычым — людзі намнога старэйшыя за яе.
— Ведаю, завуць вас Ліна,— сказаў, усміхаючыся, Пятро Пятровіч,— А вось па-бацьку...
— Можаце зваць Лінаю,— усміхнулася і Ліна.
— He, усё ж скажыце...
— ІІятроўна.
— Выходзіць, мой бацька і ваш... Ды і я — цёзкі. Дзе ён?
— Я яго амаль не помню. 3 фронту не вярнуўся,— сумна сказала Ліна.
— А-а,— задумліва паківаў галавою Пятро Нятровіч.— А ў мяне ў вайну жонка загінула,— прызнаўся ён у тым, чаго і я не ведаў.
Дзе?
— Ды тут, у Мінску. Бомба трапіла ў дом. Вазам з жонкаю загінулі і дзеці — сынок і дачушка. 1 нра гэта пачуў я няскора, пасля вайны ўжо. Вярнуўся ў Мінск, то і цянер не магу надысці да таго месца, дзе дом некалі стаяў, жылі мы... Ногі падкошваюцца, сэрца сціскаецца...
— Што зробіш, вайна,— уздыхнуўшы, сказаў я.— Кожнага яна апаліла, усюды пакінула раны.
Мы ўсе трое памаўчалі.
— He разумею іншы раз тых людзей,— першы парушыў маўчанне Нятро Нятровіч,— якія адмахваюцца ад твораў пра вайну, патрабуюць, каб усе пісьменнікі пісалі толькі пра сённяшні дзень. Вядома, трэба пісаць, чым жыве чалавек сёння. Але нельга гэта рабіць, калі душа не баліць, калі хочацца пісаць пра нешта іншае. Нісаць трэба толькі пра тое і тады, калі не можаш не нісаць. I пра людзей, чалавека!
— Каго-каго, а гаваруноў у нас напладзілася!
А ты, Адаме, менш іх слухай. Кожны ганчар хваліць с.вае гаршкі. I хоча даражэй іх прадаць. Калі нехта сам ніша пра сённяшні дзень, дык набівае цану свайму твору. Нра што ён піша — сам ведае, а таму перш чым выносіць на суд іншым, трубіць, робіць нейкія «філасофскія абгрунтаванні». Ведаю я такіх. Начне пісаць сам пра жанчын — трубіць, што ў літаратуры даўно ніхто не ствараў вобразаў жанчын. Начне пісаць пра рабочых — трубіць, што ў нас няма твораў пра рабочы клас... А ў літаратуры
ўсё было і ўсё ёсць. Хочаш пра сялян прачытаць — бяры Рэйманта, бяры Шолахава, бяры нашага Чорнага, Мележа... Ёсць і пра рабочы клас шмаі выдатных твораў. Ёсць і нра інтэлігенцыю. I сунуцца з сваімі паробкамі ў літаратуру нечага. Пакрычыць, пакрычыць такі з трыбун, потым выдасць на-гара сваю аднадзёнку — і ўсё. Таму, Адаме, не слухай гэткіх, а слухай сваё сэрца. He хочацца табе пра што пісаць — не пішы, хочацца — пішы. Але мы зноў пра літаратуру. Ліне ж сумна. Вы, Ліначка, што выкладаеце ў школе?
— Матэматыку.
— I за ііісьменніка выйшлі замуж? зрабіў кіслы, здзіўлены выраз на твары Нятро Пятровіч.— Няўжо ніхто другі замуж не браў?
— Можа б, і ўзялі, каб Адам не ўзяў,— зрэагавала на жарт Нятра Пятровіча Ліна.— Але я не вельмі перажываю, што замуж выйшла за пісьменніка. Наадварот, ра дуюся. Я заўсёды ў курсе ўсіх літаратурных падзей, новых твораў.
— Дык вам не сумна, калі мы пра літаратуру гаворым?
— Вядома, не. Я слухаю ўвесь час мужа, і мнс здаецца, што ён не заўсёды правільна разважае. Таму паслухаць цікава і вас.
— А ў літаратуры — што галава, то і свой розум. I гэта, між іншым, добра. Уявіце сабе — калі б усе разважалі і пісалі так, як, скажам... Ну Маякоўскі? Маякоўскі — выдатны паэт. Але настрой у нас штодзень, кожную хвіліну мяняецца. To хочацца пачытаць Маякоўскага, то Ясеніна, то Пушкіна, то Блока... У тым і багацце літаратуры, што яна розная, кожны пісьменнік гаворыць, піша пра сваё і так, як ён лічыць патрэбным гаварыць і пісаць. А патрабаваць, каб усе пісалі пра адно і аднолькава... Смешна! Мне, напрыклад, пасля добрага твора пра наш сённяшні дзень хочацца пачытаць нешта і пра ўчарашняе, даўно мінулае. Куды важней, здаецца, было б часцей гаварыць пра якасць. Чаму творы класікаў мы чытаем і перачытваем? Ды таму, што яны напісаны выдатна, таму што ў іх шмат хвалявання і думак. Дзесяць разоў чытай і кожны раз будзеш знаходзіць нешта патрэбнае, цікавае для сябе, тое, чаго раней не заўважаў. Іншы раз няважна нават, пра што кніга, важна тое, што ў кнізе, як яна напісана. Майстэрства, само майетзрства важна! I яшчэ адно: пра што б ні пісаў пісьменнік — пра сённяшні дзень ці пра даўно мінулае,— усё адно ён нікуды не ўцячэ ад сучаснас-
ці, ён — хоча таго ці не хоча — будзе пісьменнікам сённяшняга дня. Ад часу, ад таго, што бачыш і адчуваеш, ад думак і праблем дня, таго дня, у якім жывеш, нідзе не дзенешся.
— Ухітраюцца ж неяк пісьменнікі, пішучы нават пра сучаснасць, быць старамоднымі, не сучаснымі,— усміхнуўся я.
— Гэта не пісьменнікі, гэта прыжывалы каля літаратуры, прыліпалы. Іх, на жаль, нямала, многіх парадзіў наш час. Але ёсць, заўсёды ёсць — на шчасце! — і сапраўдныя пісьменнікі, сапраўдная літаратура. He ўсё друкуецца, што пішацца. I якраз таму, што яно сучаснае, кранае тое, што хвалюе людзей, баліць. Як — гэта ўжо іншае. Адзін піша творы пра сённяшні дзень, другі — пра мінулае, укладваючы ў мінулае свае сённяшція погляды і думкі, трэці фантазіруе, стварае розныя ўтопіі, светы, якіх няма, насяляючы іх героямі, зноў жа, з думкамі і праблемамі, якія характэрны таму часу, у які ён жыў. Так што, Адаме, менш за ўсё слухай розных гаваруноў, пішы пра тое, пра што хочацца табе пісаць, што ты ведаеш, пра што — калі не напішаш — ніхто за цябе не напіша...
Машына наша выехала з горада, і мы замоўклі раптам, заварожаныя вабнасцю краявіда, што адкрыўся вачам: абсаджаная зялёнымі, яшчэ не запыленымі дрэвамі шаша, што бегла, паблісжваючы асфальтам, удалеч, зялёныя абпушаныя ўжо маладымі ўсходамі палі, роўныя, белыя ад кураслепу пералескі на адхоне. Свяціла сонца, неба было высокае, блакітнае, без аніводнай хмурынкі.
— Які сёння прыгожы дзень! — сказала, ледзь не ўсклікнула Ліна.
— Дзянёк што трэба,— падтакнуў Пятро Пятровіч.— 1 наогул, тут, пад Мінскам, прыгожа! Я сам з-пад Слуцка, там таксама мясціны нрыгожыя. Але і тут ёсць на што паглядзець. Поле, лес, пагоркі... Жыву ў горадзе колькі год і ніяк не прывыкну да яго. Куды ні пайдзі — пыл, шум, цесната... Таму і пра дачу пачаў думаць. Можна было б хатку дзе-небудзь на Случчыне купіць. Але далекавата. Лепш, канечне, мець пад Мінскам што-небудзь. Гэта ж выдатна — у зямельцы пакапаўся трохі, потым за стол сеў, папісаў. Што яшчэ трэба пенсіянеру? Вы пра дачу не думалі? — звярнуўся да абаіх нас — Ліны і мяне — Пятро ІІятровіч.
Мы паглядзелі — Ліна на мяне, а я — на яе. Усміхнуліся.
— Хто ў нас ёю будзе займацца? — сказаў я.— Ліна ў школе, а мне і пісаць часу няма. Усё розныя грамадскія даручэнні, праца ў рэдакцыі...
— Канечне, калі мець дачу, трэба быць вольным хоць трохі. I пасеяць жа нешта трэба, і дагледзець, каб расло... А што да часу, дык яго ніколі не ханала і хапаць не будзе. Я во колькі жыву, а вольнага часу так і не меў. Цяпер на пенсіі — і то часу няма. To ў бальніцы ў чарзе сядзіш, то ў магазіне ў чарзе стаіш, то яшчэ што-небудзь... Пазвоняць з Саюза, пазвоняць з рэдакцыі, выступіць дзе-небудзь папросяць... Радыё, тэлебачанне... Іншы адмовіцца можа, а я...
Ліна ўсміхнулася.
— У гэтым вы, мусіць, на Адама майго падобны,— сказала яна IІятру Пятровічу.— Ён толькі тое і робіць, што ўсім дагаджае. Усё баіцца: нехта пакрыўдзіцца, нехта не зразумее яго ці не так, як трэба, падумае. Свайго нічога не робіць, а толькі чужымі клопатамі заняты.
— Пісьменніку трэба мець характар. Калі працуецца — гэта святая справа. Нішто не навінна тады яго цікавіць. Пра гэта я чытаў шмат, номню заўсёды... А пазвоняць, скажуць... Адчуваеш, трэба... Кідаеш усё — і займеяіся тым, чым мог з поспехам займацца нехта іншы. Кнут Гамсун, калі пісаў, то хаваўся ад усіх, нават есці ў сталоўку не хадзіў. Наймаў чалавека, той прыносіў яму яду. Заканчваў твор — тады гуляў, піў, сустракаўся з сябрамі.
— Я так не магу,— прызнаўся я.— У мяне нехта нешта просіць,— я ўсё кідаю, бягу. Калі чалавек просіць — значыцца, трэба яму...
— О не! — рашуча пакруціў галавою Нятро ІІятровіч.— Розныя людзі ёсць. У мяне адзін усё грошы пазычаў. Пазвоніць — не хапае яму то дваццаць, то трыццаць рублёў. Адмовіцца, сказаць — ня.ма ў мяне такой сумы — не паверыць. Бяру сваю ашчадную кніжку, бягу ў касу, стаю ў чарзе, трачу час. Пазычаю яму дваццаць — трыццаць рублёў. Потым аднойчы высвятляецца, што ў таго майго знаёмага таксама ляжаць на ашчаднай кніжцы грошы, толькі ён іх не бярэ, бо, як ён мне прызнаўся, дваццаць — трыццаць рублёў тых ён узяць з кніжкі возьме, але не пакладзе ўжо назад. Дый ехаць у касу, стаяць у чарзе. Куды прасцей прыйсці да мяне і ўзяць грошы... А мне можна і час траціць, і ў чарзе стаяць...— Пятро ІІятровіч засмяяўся.— Аб людзях мы мяркуем па сабе. Ты не хочаш
звальваць свой клопат на чужую галаву — думаеш, і іншы гэтак жа робіць. Аж не! Я за жыццё шмат у чым расчараваўся. I ў многіх людзях таксама...
Шафёр, зусім малады, амаль хлапчук — ён увесь час маўчаў, не зводзіў вачэй з дарогі — раптам павярнуўся да нас, спытаў, дзе спыніцца. Аказваецца, мы і не заўважылі, як прыехалі ў Ждановічы.
— А вось тут і спыняйцеся,— сказаў, зірнуўшы па баках, Пятро Пятровіч.— Далей мы пойдзем. Бо ездзіць і шукаць, дзе Сабініна дача... Пешкі зручней... Так хоць папытаць у кожнага сустрэчнага можна. А седзячы ў машыне...
Мы расплаціліся, вылезлі з таксі.
У поўдзень мы, стомленыя, трохі п’яныя ад маладога, свежага паветра і цішыні, дабраліся нарэшце да Сабінінай дачы. Адчынілі ржавыя жалезныя варотцы, зайшлі ў двор, з цікавасцю аглядаючы пафарбаваны ў зялёны колер даволі вялікі двухпавярховы драўляны дом. прасторную, зашклёную веранду пры ім, пасаджаныя па ўсім двары купчастыя яблынькі, грушы, слівы, вішні, кусцікі агрэсту, парэчак, маліны...
Сама Сабіна была ў агародзе, нешта аконвала. Убачыўшы нас, адразу ж падалася насустрач. Што гэта не хто іншы, а Сабіна, я здагадаўся па Пятру Пятровічу, па тым, як раптам ён заўсміхаўся, зусім забыў, што побач ідзём мы, пабег насустрач жанчыне.
— Добры дзянёк табе, Сабіна,— сказаў Пятро Пятровіч, і калі тая працягнула сваю даволі ўжо загарэлую руку, прыпаў да яе, пацалаваў.
Сабіна — рослая, не па гадах стройная, з падрэзанымі коратка сівымі валасамі — усміхнулася.
— Глядзі, які кавалер,— сказала яна.— I дзе ты ўсяму гэтаму навучыўся?
— Жанчыны нас, мужчын, і не таму навучаць,— засмяяўся Пятро Пятровіч,— Дзеля прыемнасці жанчыне мужчына на ўсё ідзе. Дазволь, Сабінка, пазнаёміць цябе з маладым нашым пісьменнікам Адамам Калінкам і яго жонкай Лінай Пятроўнай...
Сабіна падышла да нас, падала Ліне, а потым і мне сваю халодную, мяккую руку.
— Што, прагуляцца надумалі? — спытала яна ў нас.
— Ara,— адказаў я.— Пятро Пятровіч агледзець хоча вашу дачу, дык і мы з ім за кампанію...
Сабіна зірнула на Пятра Пятровіча, зноў усміхнулася.
— Агледзець дачу можна. Але прадаваць яе я перадумала...
— Чаму? — насцярожыўся Пятро Пятровіч.
— Бачыш, Пеця,— звярнулася да яго неяк зусім пахатняму Сабіна.— Дача, акрамя ўсяго іншага, патрабуе догляду. Дзеці ў мяне павырасталі, Ленка жыве ў Маскве, Хведзька ў Хабараўску, Іван — аж на Сахаліне... Ім не толькі да дачы, але і да мяне няма клопату. У кожнага сваё, кожны заняты... Я адна. Падумала, падумала, навошта мне гэтая дача, і дала аб’яву. I вось учора прыехаў сюды пакупец. He стары яшчэ, яму гадоў пяцьдзесят пяць. Разгаварыліся, ён адзінокі... Грошы ў яго ёсць, машына свая... Ен мне спадабаўся. I калі развітваліся, я зразумела, што дачы мне прадаваць не варта. А яму купляць таксама яе не варта...
— Што, у цане не сышліся?
— He, і дача яму спадабалася, і я... Дамовіліся яшчэ спаткацца і... Будзем жыць разам...
— Хе-хе-хе! — зарагатаў Пятро Пятровіч.— А ты астаешся сама сабою.
— А што рабіць? Мне таксама абрыдла жыць адной. Сумна.
— Дык твой жа, здаецца, зусім нядаўна памёр?
— Як нядаўна? Два гады ўжо... Пара і мне пра сябе паклапаціцца. Час ідзе, мы ў такім узросце, калі жыццё наша вымяраецца не гадамі, а днямі. Чалавек хоча дачу — будзе ў яго дача. Мне трэба грошы — будуць у мяне грошы. Так мы дамовіліся. Хай ён жыве тут, і я буду жыць тут.
— А дзеці як на гэта паглядзяць?
— А што дзеці? У іх сваё жыццё, у нас — сваё.
— He губляешся ты, Сабіна. А я ўжо марыў пра дачу...
— Дьік прадаюцца тут дачы... Калі ты хочаш...
—Каб жа я сам ведаў, чаго я хачу,— сказаў, смеючыся, Пятро Пятровіч.— Думаў, пад старасць нічога ўжо хацецца не будзе. Аж не, хочацца. Усяго на свеце хочацца. Як і ў маладыя гады!
— Глядзі ты! — заўсміхалася і Сабіна.— А мне іншы раз ужо нічога не хочацца. Спакою толькі хіба.
— Бо жыццё ў цябе было трошкі іншае. У мяне колькі гадоў ні за што ні пра што прапала.
— Прапала і ў мяне трохі гадоў...
— Гэта ж калі?
— Ды ў самую лепшую пару, лічы. Калі замуж выйшла за Тарасюка...
— Вось чаго я ўжо ніколі не сказаў бы. Чалавек ён быў ціхі, памяркоўны, ніколі не аблаяў цябе, ніколі грубага слова не сказаў...
— Хіба жанчыне страшна грубае слова ці лаянка? Жанчыне трэба іншае, зусім іншае. Ды не стойце вы тут, давайце зойдзем у хату...
У хаце — дакладней, на верандзе, сеўшы за круглы стол на плеценыя крэслы, Пятро Пятровіч і Сабіна доўга гаварылі, успаміналі свае маладыя гады, як і ў што тады апраналіся, што елі, дзе гулялі... Не-не, дый скіроўвалася гаворка на Язэпа Тарасюка — мо таму, што я прасіў Нятра Пятровіча, каб ён сёе-тое выпытаў пра яго ў Сабіны. Сабіна не саромелася расказваць пра свайго першага мужа, жартавала, смяялася.
— Які ж гэта быў муж? — гаварыла яна.— Смех адзін, як успомню. Усё эканоміў сілы, каб тварыць. Кроку лішняга не зробіць. Я ўжо не кажу пра іншае. Цярпела я цярпела, ды хіба свет клінам сышоўся?..
I не шкадуеш, што ўцякла ад яго? — дапытваўся ІІятро Пятровіч.
— Чаго шкадаваць? ІІрамарнела б за ім... А так я пражыла жыццё, як хацела. Мой муж мяне кахаў, даваў мне ўсё, што мог. Я яму ўдзячная. A то, бывала, пра дзяцей пачну гаварыць, а Язэн: «Замінаць будуць дзеці пісаць мне». Я яму: «Што пісаць? Ты ж графаман. Няўжо ты гэтага не разумееш?» Пакрыўдзіцца, тыдзень са мной не размаўляе...
— Але ён кахаў вас,— палічыў патрэбным сказаць я Сабіне.— Я чытаў яго дзённік, дык часта яра гэта гаворыць, вас успамінае...
— Можа, і кахаў. Але ж кахаць — гэта мала. Трэба, каб і я кахала, каб не толькі яму са мною, але і мне з ім было добра. Ён гэтага не разумеў.
— Як не разумеў і таго,— умяшаўся ГІятро ІІятровіч,— што яму не трэба было брацца за пяро, пісаць.
— Ліха ведае, можа, і так... Хаця потым я чытала некаторыя яго кнігі і мне здавалася, што я памылялася: у Язэпа нешта было ад пісьменніка...
— Ты, Сабінка, чытала яго кнігі пасля таго, як яны праходзілі праз рэдактараў... А ты б пачытала хоць раз тое, што ён пісаў, так сказаць, у натуры.
— Дык жа ж чытала... Чытала! Чытала тады, калі ніхто з вас яшчэ не чытаў. Таму і гаварыла: «Дзеля такой лухты сілы эканоміць?»
Сабіна засмяялася.
— Аднак жа ты выйшла неяк за яго замуж?
— ІІеця, усе ў маладосці робяць памылкі. Зрабіла і я. Ен быў дырэктарам рэстарана, узяў мяне на працу. У мяне было трое сястрычак, маці памерла. Трэба было іх карміць. А Язэп чалавек быў не брыдкі з твару, культурны. Праііанаваў ён мне выйсці за яго замуж, я і пайшла. Хіба ведала тады я, што такое каханне?..
— Колькі ж ты з ім пражыла?
— Ды гадоў, мусіць, з пяць.
— А потым ні разу і не сустракаліся?
— Чаму ж, сустракаліся. Нават гаварылі. Але толькі так, не сур’ёзна... He было пра што. Ён аставаўся пры сваіх думках, я — пры сваіх.
— Усё жыццё,— зноў сказаў я,— ён намагаўся даказаць вам, што вы памыліліся, недаацанілі яго. I толькі пад канец пачаў думаць зноў, што, можа, дарэмна ён вам тады не наверыў, можа, і сапраўды ў яго не было таленту...
— Ну, пад старасць многія разумнеюць. Можа, паразумнеў трохі і ён...
Сабіна зноў засмяялася.
Дзіўна, але чым болей Сабіна ўспамінала Язэпа Тарасюка, чым болей гаварыў нра яго Пятро Пятровіч, тым мне рабілася ўсё менш і менш цікава слухаць. Чалавек усё ж мёртвы, а гаварыць пра нябожчыкаў... Дый хто, урэшце, той Язэн Тарасюк? Ну быў такі чалавек, ну хацеў стаць пісьменнікам, нічога дзеля гэтага не шкадаваў, на ўсё ішоў. 1 ці мала такіх было і ёсць!
Гаворка траціла цікавасць, і гэта адчувалі ўсе. I калі Нятро Пятровіч раптам падняўся, пачаў дзякаваць Сабіне, я ды і Ліна з палёгкай уздыхнулі, ііадняліся таксама...
Потым мы — Ліна, Пятро ІІятровіч і я — хадзілі па дачным пасёлку, глядзелі, як жывуць тут людзі; незаўважна выкіраваліся да мора — не бяскрайняга, сапраўднага, а штучна зробленага людзьмі, аблямаванага кустамі
і лесам, нейкага ненатуральнага, маршчыністага ад хваль, прагуляліся па яго амаль бязлюдным — яшчэ не купаліся — беразе. Убачыўшы веранду кафэ, зайшлі туды, заказалі сабе абед. I пакуль нам яго падавалі, Пятро Пятровіч гаварыў:
— А ведаеце, перадумаў я купляць дачу. I так сядзіш у горадзе адгароджаны ад усяго на свеце. А яшчэ гэтая дача... Людзі сеюць хлеб, жнуць, малоцяць, робяць трактары, самалёты, турбіны... А мы...
— Гэта даўно я свайму Адаму казала,— не ўтрымалася, узрадавалася Ліна.
— Малайчына тады Вы! — пахваліў Ліну Пятро Пятровіч.— 1 ведаеце, што я надумаў зрабіць? — неяк загадкава паглядзеў на нас Пятро Пятровіч.— Кіну ўсё і паеду ў вёску. На лета ўсё паеду... Хоць пагляджу, як сонца ўзыходзіць, раса на траве блішчыць... Як кароў на нашу і з пашы гоняць... Пагляджу, як людзі жывуць, паслухаю, пра што яны гавораць, што думаюць... Навошта мне тая дача? I чаму думкі пра яе маглі прыйсці мне ў галаву? Замест таго каб бачыць свет, я яго раптам завязваю сабе, адгароджваюся дачным плотам... He, дача для пісьменніка — гэта яго смерць. На дачы ён закопвае ў зямлю свае творы. ІІісьменніку трэба ездзіць, бачыць, як жывуць людзі... А тады... Толькі тады пісаць!
Я ўсміхнуўся — рады быў, што такія думкі прыйшлі ў галаву Пятру Пятровічу. ІІрызнацца, такія думкі былі і ў мяне таксама ў галаве. Даўно былі. Я толькі не асмельваўся выказваць іх уголас, не хацеў расчароўваць Пятра ІІятровіча, разбураць яго мару. Аж...
Падалі на стол гарачую капусту з сасіскамі, і мы пачалі ёсці...
«Ліначка!
Я нібыта нарадзіўся нанова на свет. Вёска, у якой я пасяліўся, глухая, кіламетраў дваццаць ад райцэнтра. 1 многае захавалася ад ранейшых, яшчэ тых, аднаасобных, часоў. А людзі, якія тут людзі! He, я не буду апісваць іх табе, не буду нічога гаварыць. Прыедзь, паглядзі на ўсё сама. Дый карысна табе пажыць на свежым паветры. I табе, і нашаму... He, не, не трэба рабіць прагнозаў ніякіх, пачакаем.
Цэлымі днямі я ў полі, то са старшынёй калгаса, то з брыгадзірамі, то з калгаснікамі. Загарэў, абветрыўся, не пазнаеш нават. Па вечарах трохі пішу. Пішу пра Язэпа
Тарасюка. Тут, сярод людзей працы, жыццё яго асабліва здаецца смешным, недарэчным. He тым, не тым жыве часта наш брат-пісьменнік. Хаця... Які Язэн Тарасюк пісьменнік? Выпадковы чалавек, чалавек, які пражыў не там, дзе яму трэба было жыць, як кажуць часам, не на той вул і ц ы, і займаўся не тым, чым яму трэба было займацца. Кнігу гэтую я ўсё ж хачу скончыць, хай чытаюць яе людзі, хай думаюць, каму і кім трэба быць. I калі хто памыліўся, пасяліўся не на той вуліцы, хай не саромеецца, не баіцца перасяляцца на с в а ю вуліцу, і пачынае жыць падругому. Такое, мне здаецца, рабіць хоць, можа, і непрьь емна, але... Варта!
Як там Пятро ІІятровіч? Ен паехаў на Случчыну, у перадавы калгас. Можа, ён мае рацыю. У перадавым ёсць на што паглядзець, а галоўнае зазірнуць можна, якою вёска наша будзе ў будучым, як, у якім кірунку будзе яна развівацца, якія адносіны будуць у бліжэйшы час між людзьмі. Але я не шкадую таксама. Я бачу, сустракаюся з тым, што, можа, мала хто ўжо бачыць, мала хто сустракае. I будучае вёскі якраз, мусіць, менавіта за гэтым — спалучэннем сучаснага з тым, што было і што яшчэ дзенідзе, дзякуй Богу, не загінула, жыве, ёсць...
Так што, Ліна, прыязджай, я чакаю цябе.
Твой Адам».
1974 г.
Дарога ў Хатынь
Антон Шатуневіч звычайна працаваў з раніцы. 3 раніцы працуюць і ўсе тыя, хто ніколі не разумеў і так, мусіць, і не зразумее, што значыць для пісьменніка гэты цудадзейны час,— і пачыналі званіць, надакучаць бясконцымі тэлефоннымі размовамі. I таму Антон пасля кожнай такой размовы казаў сабе: «Не, больш нізашто не падыму тэлефоннай трубкі, годзе!» I кожны раз, калі раздаваўся новы званок, Антон не вытрымліваў — ці мала што, можа, і праўда я камусьці вельмі нільна трэба? — і рука, здаецца, сама міжвольна цягнулася да тэлефона, несла да вуха трубку. Так было і ў гэты ясны жнівеньскі дзень. Ледзь толькі Антон скончыў амаль паўгадзінную размову з адным настырным графаманам, які чамусьці захацеў сёння як мага раней падзяліцца менавіта з ім, Антонам Шатуне вічам, сваімі няўдачамі ў жыцці і творчасці, і сеў за стол, схіліўся над рукапісам, як пачуўся новы тэлефонны званок.
Хвіліну-другую Антон яшчэ раздумваў: падымаць ці не падымаць тэлефонную трубку? 1 ўсё ж, вылаяўшыся — усё адно дзень пачаўся не так, як павінен быў пачацца,— падняў.
— Алё-ё! — амаль крыкнуў злосна, раздражнёна.
— Антоне, вітаю! — пачуў ён знаёмы ласкавы голас добрага свайго сябра, паэта Юрася Сокала — аднаго з кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў.— Выбачай, што вырваў цябе з абдымкаў музы. Што зробіш, справы...
-Я думаў сёння хоць гадзінку папрацаваць...
— Хо-о! — засмяяўся Юрась.— Я думаю — дзе там думаю,— мару пра гэта каторы ўжо год. I нічога не выходзіць. Адно на адно набягае, хоць разарвіся. Мітусня нейкая, ліха ведае як і ратавацца. Вось і табе званю — выручай!..
— Што такое?
— Ды нічога быццам незвычайнага. Прыехала група пісьменнікаў... 3 Заходняй Германіі... Трэба звазіць іх у калгас і ў Хатынь...
— Хіба няма каму?
— Пачакай, не сііяшайся, выслухай. Немцы трапіліся, сжажу табе, яшчэ тыя... Да нас зваліліся бы снег на галаву пасля Ленінграда. Там яны адмовіліся ад прананаванай ім праграмы. Учора была з імі гутарка. Пра што ні скажапі прапаганда... IІапрасілі, каб ім паказалі адзін з калгасаў... I Хатынь... Адмовіць? He, трэба задаволіць іхнія жаданні. Калі прыехалі да нас як ворагі, то мы павінны зрабіць усё, каб паехалі ад нас... Ну, калі не сябрамі, дык хоць... Няхай адчуюць, іпто мы людзі, што мы нацярііеліся ў вайну, але... Людзьмі былі, людзьмі і асталіся. Мы не хочам, каб была новая вайна, было тое, што перажылі ўсе мы, увесь наш народ... На свае вочы няхай убачаць, якія раны нам пакінулі фашысты... Праўда, колькі ваўка ні кармі, ён усё адно ў лес глядзіць. Але ж... Словам, я сам згадзіўся паехаць з імі і ў калгас, і ў Хатынь. А тут званок — неадкладна быць у адным высокім доме, вырашаецца вельмі важная для ўсяго нашага пісьменніцкага племя снрава. Таму і зва ню — выручы.
— Гм-м.
— Ведаю, што не хочацца. Але... I Іавер — трэба, я рэдка цябе прашу. А тут... Яны — пісьменнікі, паедуць у сваю краіну... Кожнае іхняе слова пра нас... He хацелася б, каб там, дзе мы можам выбіць казыры... Разумееш? А ты ж... Сам у вайну... У Нямеччыне быў... Табе, як кажуць, і карты ў рукі... Каго ж яшчэ, як не цябе, і прасіць?
— Колькі іх, тых немцаў?
— Трое. Два мужчыны, адна жанчына. Жанчына маладая, паэтэса. Ну, а што да мужчын... Адзін празаік, у гадах, па ўсім відаць, ваяваў... Другі — маладзейшы, трохі, можа, старэй за цябе і мяне, піша для дзяцей... Знешне прыстойныя людзі, трымаюцца падкрэслена ветліва, культурна. А думаюць?.. Мяркуючы па ўчарашняй гаворцы ў Саюзе пісьменнікаў, думаюць не так, як мы. ІІытанні задавалі такія, што не ведаеш, як і адказваць. ІІраўда, і нашы некаторыя лішне гарачыліся, занадта хваліліся, і часам тым, чым не трэба хваліцца. Інфармаваны пра наша жыццё яны... Ды яшчэ з пэўным ухілам, пад пэўным соусам... Словам, іірыязджай у «Планету», я чакаю цябе...
— Дык я ж... У мяне на сёння свае планы былі...
— Касуй. Думаю, табе цікава будзе пазнаёміцца з гэтымі немцамі... Параўнаеш з тымі, якіх ужо сустракаў, бачыў, пагаворыш, паспрачаешся... IІавер — гэта няблага, што да нас прыязджаюць. Кантакты нейкія, дый ведаць
будуць, як мы жывём... A то... Нават гэтыя, інфармаваныя, пісьменнікі некалькі разоў... Зададуць пытанне, а мы смяёмся... Адсталі... Жыццё наша наперад ірванула. Ды што я агітую? Машына да цябе пайшла, так што апранайся і выходзь...
— Дык я ж яшчэ згоды не даў. Навучыўся ты, кіруючы ў Саюзе...
— Антоне, не кпі. На наступным з’ездзе цябе выберам на маё месца. Паглядзім, як ты ўпраўляцца будзеш... А за тое, што выручаеш — дзякуй!
Пачуліся гудкі — Юрась Сокал, палічыўшы, што размова скончана, паклаў трубку. Антон жа Шатуневіч нейкую хвіліну яшчэ стаяў, разгублена слухаючы гэтыя недарэчныя гудкі, потым і сам паклаў на тэлефонны апарат трубку. «Ну вось, напрацаваўся,— паглядзеў ён са скрухай на рукапіс.— Казаў жа, не падыходзь да тэлефона, не бяры трубкі, не адклікайся на званкі. 1...»
Бездапаможна ўздыхнуўшы, пачаў расшпільваць піжаму — трэба было галіцца, пераапранацца, выходзіць з дому...
Пе, адрывацца ад рукапісу, пакідаць раней часу дамоўку ў Антона Шатуневіча ніякай ахвоты не было. Тым болып сустракацца з нейкімі незнаёмымі чужымі нісьменнікамі, суправаджаць іх... I каб званіў хто-небудзь іншы з кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў, а не Юрась Сокал, якога Антон паважаў і як чалавека, і як паэта, ён, вядома, адмовіўся б. Шкада было часу — ні за што ні пра што дзень прападзе... Колькі іх прапала ўжо. Вось і яшчэ адзін кане ў вечнасць! А ён жа, Антон, не малады ўжо чалавек, пара думаць сур’ёзна пра творчасць. I сур’ёзна працаваць. Няхай раней ён усё запашваў матэрыял, не асмельваўся брацца за некаторыя тэмы. Дый тады асабліва не было як — праца ў газеце ганяла як Марку па пекле з калгаса ў калгас, з раёна ў раён... Для творчасці — сапраўднай, якой Антон лічыў мастацкую літаратуру! — аставаліся выхадныя дні ды ночы. Цяпер хутка ўжо два гады, як Антон перайшоў на працу ў выдавецтва. Вольнага часу пабольшала, і Антон імкнуўся яго скарыстаць, што называецца, напоўніцу — выпіўшы філіжанку кавы, сядаў адразу ж з раніцы за рабочы стол. Напісаў некалькі анавяданняў, аповесць і ўзяўся... Ух, аж прызнацца боязна! — за раман... I раман хоць і паволі, не так, як таго хацелася
Антону, а ўсё ж пісаўся, рухаўся, як некаторыя кажуць, наперад. I, магчыма, калі не ў гэтым годзе, дык у наступным Антон і скончыў бы яго, каб не бясконцыя тэлефонныя званкі, нечаканыя выклікі ды ро.зныя грамадскія абавязкі, даручэнні. На ўсё не ханала часу, а яго, час, якраз і пачынаў цаніць і ашчаджаць усё больш і болып Антон Шатуневіч. Асабліва ранішні час, калі галава свежая, калі яна яшчэ нічым не затлумленая, калі пісалася лёгка і — гэта Антон адчуваў! — з настроем. Таму і падумваў, каб зусім не падыходзіць да тэлефона. Хай звоняць, хай шукаюць тыя, каму ён трэба, а ён у гэты час... Будзе пісаць! Ды адно — намерыцца так рабіць, і зусім іншае — зрабіць. He хапала нейкай ці то рашучасці, ці то нахабства, каб не падысці да тэлефона, калі звоніць. «Нядобра ўсё ж гэта,— мучыла, ела сумленне.— Ты некаму трэба, хтосьці цябе шукае, а ты... Бы маленькі хлапчук, схаваўся, не адклікаешся на чалавечы голас... А калі табе нехта спатрэбіцца і ты будзеш каго шукаць, а ён... Схаваецца... Не-е! Дый, па шчырасці, размовы тыя, нават самыя нікчэмныя, пустыя, нешта даюць. Бясследна, ва ўсякім выпадку, не праходзяць. Менш напісана на паперы, затое больш астанецца ў душы». I Антон прадчуваў — і гэтая паездка з пісьменнікамі з Заходняй Германіі таксама пакіне нейкі след. Цікава ж — і пра што яны, тыя пісьменнікі, будуць пытаць, на чым засяроджваць сваю ўвагу і як будуць паводзіць сябе і ў калгасе, і ў Хатыні... Давядзецца ж увесь час разам быць, можна і паназіраць, і словам перакінуцца... А што нічога не напішацца сёння... Што ж, можа, варта ахвяраваць старонкай-другой дзеля жывой, патрэбнай справы — паездкі, сустрэч і размоў...
Так думаў, супакойваў сябе Антон Шатуневіч, голячыся, пераапранаючыся і збіраючыся ў дарогу. Вядома, з гэтымі заходненямецкімі пісьменнікамі не толькі можна будзе, але, відаць, і варта пра многае пагаварыць. Юрась невыпадкова ж успомніў, што ён, Антон, быў у Германіі, сёетое ведае і пра гэтую краіну, і пра тых, хто там жыў і жыве. Гэта ж, лічы, аж два гады прамучыўся на чужыне. I калі — у вайну. Дый мову нямецкую ведае, гаварыць можна з вока на вока, не баяцца, што цябе не зразумеюць ці няправільна перакладуць. Інстытут жа замежных моў скончыў...
Апрануўшы свой дарожны вельветавы касцюм, Антон лёгка збег з чацвёртага паверха, дзе была яго аднапакаёвая халасцяцкая кватэра, выйшаў з пад’езда. Ля дома стаяла
ўжо чорная «Волга». Шафёр быў знаёмы, і Антон, павітаўшыся, не марудзячы, кінуўся на пярэдняе сядзенне.
— Што, будзем вазіць сёння немцаў? — сказаў да шафёра па-прыяцельску.
— А мне ўсё адно, каго вазіць,— махнуў рукою шафёр, шыракатвары, густабровы, намнога старэйшы за Антона, у былым — партызан, потым франтавік, і ў наступную хвіліну націснуў на стартэр, падаў машыну назад, вырульваючы на вуліцу.
— He скажы, Сцянан Кандратавіч. Адно, калі са сваімі людзьмі едзеш, і зусім іншае, калі з чужымі. Свой чалавек нават калі маўчыць, можна здагадацца, што ён думае. А чужы... Нават калі гаворыць, не бярыся казаць, што ён думае так, як гаворыць. А тут жа... I раснісаць могуць... Ды так, што аж чытаць будзе брыдка...
— Пляваць я хацеў на тое, як яны там і што пра нас напішуць. Мне падабаецца наша зямля, нашы парадкі... За ўсё гэта я ваяваў. А што ім нешта ў нас здасца не так, не тым... Мне ад гэтага ні холадна ні горача...
Шафёр казаў праўду, Антон не мог не згадзіцца з ім. Мы жывём, як можам, будуем грамадства, якое самі хочам, і так, як хочам, і што нам да таго, што нра нас, хто і дзе напіша, як аббрэша... Хай піша, хай аббрэхвае... Калі што — і ў іх пра сёе-тое можна спытаць. Тым больш што быў я там, у іх, ведаю трохі, як яны жылі. «Цікава, як адносяцца яны да Гітлера, да вайны, да таго, што прынёс усім народам, усім краінам фашызм? Ды і самі тыя пісь меннікі хто? За што і супраць чаго выступаюць, каму спачуваюць, пра што пішуць? A то, бачыш, «пытанні задавалі такія, што не ведаеш, як і адказваць»,— згадаў словы Юрася Сокала Антон. I, павярнуўшыся да шафёра, сжазаў, як толькі выехалі на шырокую вуліцу, памчалі да гасцініцы:
— Сцяпан Кандратавіч, а як яны, гэтыя немцы, на тваё спрактыкаванае вока, га?
— Ведаеш, і сказаць цяжка,— памаўчаўшы, звёў на пераноссі густыя бровы шафёр.— Шмат пра што пытаюць, шмат запісваюць. Зойдуць у магазін, цэны запішуць на хлеб, крупы розныя, мяса... Потым папытаюць, колькі звычайны чалавек, рабочы, атрымлівае зарплаты. Пасядзяць, палічаць... Нямецкая дакладнасць, бухгалтэрыя,— усміхнуўся шафёр.— A то павезлі іх у рэстаран карміць. «Стандарт». I пытаюць, дзе б незвычайнае штосьці, нестандартнае паесці. Павезлі іх у нашу «Мядуху». Спадаба-
лася... Вядома, яны ўжо не тыя немцы, што ў вайну тут былі. Тых да нас ніхто не біў па-належнаму. Давялося нам павучыць, каб на чужое не ласы былі, рот не разяўлялі вельмі. Тыя на сілу сваю спадзяваліся, фанабэрыліся... А гэтыя... Пабітыя ўжо. Да таго ж пісьменнікі, культурныя людзі...
— А лад наш як ім, нашы парадкі?
— Хто іх ведае, я ў размовы асабліва не ўдаюся. Пытаюць што — адказваю, не пытаюць — маўчу. Ды і розныя яне.1 людзі. Паэтэса ўсміхаецца, стары маўчыць, сваё нешта думае. Самаўпэўнена, ганарыста паводзіць сябе хіба барадаты, Генрых Штоль. Але і то не так, каб хацелася даць па мордзе,— рагатнуў шафёр.
Яны, нарыхтаваныя ў дарогу, ужо стаялі пры ўваходзе ў гасцініцу, чакалі, па ўсім відаць, яго, Антона: Юрась Сокал — у светлым, амаль што майскім, касцюме — нешта гаварыў, па звычцы шырока размахваючы рукамі, яго паўкругам абступалі госці — пісьменнікі з Заходняй Германіі: рослы, у замшавым пінжачку і джынсах, з рыжаватай мефістофельскай бародкай здаравяк; прысадзісты, апрануты зусім па-іншаму — белая кашуля, гальштук і лёгкая дарожная куртачка — амаль дзядок; дзве жанчыны прыкладна аднаго ўзросту — адна ў вішнёвай сукні, другая ў белых штоніках і жоўтай вязанай кофтачцы. Тая, што ў штоніках, была светлавалосая, стройная, у сукні — чарнявая і грудастая. Каторая з іх перакладчыца, а като рая паэтэса, Антон пазнаць па знешнасці не змог, таму, калі пад’ехалі да гасцініцы і спыніліся, не спяшаўся адчыняць дзверцы машыны і выходзіць, а сііытаўся ў шафёра:
— Сцяпан Кандратавіч, каторая з іх паэтэса — брунетка ці бландзінка?
— Бландзінка. Яна ў штоніках,— адказаў шафёр.
Антон вылез з машыны, наблізіўся да кампаніі, якая яго чакала.
— Добры дзень,— сказаў ён і стрымана кіўнуў галавою.
— Дзень добры,— адказаў за ўсіх Юрась Сокал і падаў яму руку.— Маша, неракладзі нашым гасцям,— звярнуўся ён у наступную хвіліну да чарнявай, грудастай, зблізку вельмі мілавіднай, сімпатычнай.— Гэта наш таленавіты празаік Антон Змітравіч Шатуневіч. Ён будзе суправаджаць вас у калгас і ў Хатынь.
Немцы паглядзелі на Антона і, заўсміхаўшыся, пачалі падыходзіць да яго, падаваць свае рукі: шорсткую, але нейкую вялікую — старэйшы, чыста паголены, падкрэслена ветлівы; дужую, жылістую, як у спартсмена,— барадаты; маленькую, халаднаватую — паэтэса. Кожны пры гэтым называў сваё імя і прозвішча:
— Паўль Загс...
— Генрых Штоль...
— Элізабет Айх...
— Ну, а мяне завіце Маша,— падала апошняя руку, знаёмячыся і ўсміхаючыся, паказваючы роўныя белыя зубы, перакладчыца.— А наогул я Марыя Іванаўна Літвінка, жыву ў Маскве. Дагэтуль жыла ў Мазыры, так што ваша зямлячка...
— Вядома, вы не першы раз ездзіце з замежнымі гасцямі па нашай краіне,— паглядзеў — вочы ў вочы — Антон.— Так што, калі што якое... Вы самі разумееце...
— Што вы, Антон Змітравіч,— усміхнулася, паказала зноў свае белыя прыгожыя зубы Марыя Іванаўна,— Я... Мая праца такая...
I тут жа пераклала тое, пра што прасіў яе Антон Шатуневіч. I зычна, гарэзліва засмяялася.
Антон збянтэжыўся. Але ўсё выратаваў Юрась Сокал.
— Паважаныя госці,— замахаў ён зноў рукамі.— Я думаю, вы зразумелі, што Антон Змітравіч жартуе. Ён гэта ўмее...
I таксама засмяяўся. Засмяяліся ўслед за ім і немцы.
— А калі гаварыць сур’ёзна,— прадаўжаў, як ні ў чым не бывала, Юрась Сокал,— дык пытайце ў Антона Змітравіча ўсё, што вас цікавіць. Я, вядома, вельмі шкадую, што не магу быць з вамі. Але, спадзяюся, мяне з поспехам заменіць мой сябра, Антон. Дарэчы, ён пэўны час жыў у Германіі...
— 0! — усклікнуў, падняў вышэй вялікую, амаль лысую галаву, барадач,— I дзе ж вы жылі там?
— Горад Хальберштат,— перайшоў на нямецкую мову і Антон.— Але не ў самім горадзе, а непадалёку ад яго.
— А больш дакладна?
— Больш дакладна,— памяўся, ніяк не мог падабраць належнага тону Антон.— Там, дзе перакрыжоўваюцца дзве дарогі — ад Хальберштата і Ашарслебена,— ёсць ферма пана Хандке... Там я і жыў.
— Дык гэта ж... Можна сказаць, радзіма мая! — Ki-
нуўся ледзь не абдымацца да Антона барадач — Генрых Штоль.— Я нарадзіўся і жыў у Ашарслебене.
— Праўда?
— Ну, вядома ж! — I вочы, вялікія, шэрыя, здаецца, пацяплелі, засвяціліся,— Скажыце, як апынуліся вы ў Германіі? I калі?
— Пра гэта доўга расказваць...
— А ўсё ж? — настойваў Генрых Штоль.
— Усё ж,— прыйшоў зноў на выручку Антону Юрась.— Сядайце ў машыны, дарогай і пагаворыце.
— Калі можна, дык я сеў бы з Антонам... Антонам Змітравічам, папрасіўся Генрых Штоль.
— Калі ласка,— адчыніў дзверцы «Волгі» Юрась Сокал.— А вы, Марыя Іванаўна,— звярнуўся ён да перакладчыцы,— сядайце ў другую машыну. Займайце нашых гасцей, адказвайце на іх пытанні. Калі вы наша зямлячка, то, пэўна ж, ведаеце Беларусь...
— Mae бацькі і цяпер жывуць тут. Я ў іх бываю часта. Так што...
— Ну, то лепш, каб і хацеў, не прыдумаеш.— I ўжо да йіафёра: — Сцяпан Кандратавіч, вы едзьце першы, вы да рогу ведаеце.
— А куды ехаць? — спытаў дзелавіта шафёр.
— Едзьце ў вёску Панажы. Там вас сустрэнуць, я сазваніўся. Ну, а адтуль — у Хатынь...
Шафёр уключыў матор. I Антон, паглядзеўшы на Юрася,— маўляў, якія будуць яшчэ ўказанні? — таксама памкнуўся быў сесці ў машыну. Але Юрась запыніў яго. Шапнуў ціха, так, каб толькі ён адзін чуў:
— Галава, думай, што гаворыш. Сярод іх можа быць чалавек, які ведае рускую мову. Ва ўсякім разе, ёсць такія меркаванні ў перакладчыцы, Марыі Іванаўны...— I ўжо так, каб яго ўсе чулі: — Ну, бывайце, шчаслівага вам падарожжа!..
Ужо ў машыне, седзячы каля барадача — Генрыха Штоля — і бачачы, як аддаляюцца, астаюцца стаяць на адным месцы Юрась Сокал, гасцініца, маладыя, кучаравыя ліпкі, Антон Шатуневіч яшчэ раз пашкадаваў, што падняў тэлефонную трубку, згадзіўся суправаджаць пісьменнікаў з Заходняй Германіі. «Мала таго што дзень ні за што ні пра што прападзе, дык янічэ і ў «гісторыю» трапіш. Бач, як апраставалосіўся... Трэба было мне казаць тое перакладчыцы... Ды і яна ж... Зямлячка, называецца...» Аж злосць
пачала разбіраць. I на сябе, што змарозіў глупства, ды і на пісьменнікаў гэтых — калі сапраўды хто-небудзь ведае рускую мову, дык навошта ўтойваць? Мы шчыра да вас, з усёй душой, а вы... Што, шпіёніць прыехалі?
ІІавярнуўся тварам да суседа свайго, Генрыха Штоля,— хто ён усё ж, можна верыць яму ці... Штоль, аказваецца, таксама глядзеў, не зводзіў з яго, Антона, вачэй, быццам вывучаў, хацеў здагадацца, ведаць, што за чалавек сядзіць побач з ім.
— Выбачайце,— урэшце прамовіў ён.— Нас перапынілі на самым, як мне здаецца, цікавым. Як вы апынуліся ў Германіі?
— Як? — заплюшчыў вочы, нібы ад стомы, Антон.— Я жыў у вёсцы. На Палессі. У вайну тое было. Ну, а нем цы... фашысты,— паправіўся ён праз хвіліну.— Знішчылі яе... Нас жа, тых, хто жыў у вёсцы, каго не спалілі, не павесілі, не застрэлілі,— пагналі ў Германію. Каб там працавалі...
— А-а, разумею,— адвёў свае вочы ад Антона, наківаў галавою Генрых Штоль.— Колькі вам было тады гадоў? — Восем.
— А мне ў вайну было трынаццаць. Вось, паглядзіце, які я быў...
I Генрых Штоль дастаў з кішэні пінжака некалькі здымкаў, пачаў паказваць іх, тлумачыць:
— Гэта Ашарслебен... Мяне толькі піто прынялі ў «гітлерюгенд». 1 я, радасны, узнёслы, маршырую...
Антон паглядзеў на здымак, і ў вачах... Божа, што гэта? Быццам і не прайшло, не мінула сорак гадоў...
...Шырокая гарадс.кая вуліца, паабанал якой стаяць дамы — нязвыкла вялікія і высокія — на чатыры, пяць, шэсць, сем і нават дзесяць, дванаццаць паверхаў! Па вуліцы туды-сюды снуюць машыны-легкавушкі, рознакаляровыя аўтобусы, імчаць, пазвоньваючы, трамваі, бягуць людзі — усе гожа апранутыя, мужчыны і жанчыны, хто з сумкаю, хто з папкаю, хто з партфелем. У гэтым стракатым, рухомым гарадскім натоўпе і ён, Антон,— маленькі васьмігадовы хлапчук, чужы ўсім, да таго ж босы, у палапленай палатнянай кашульцы і такіх жа палапленых на каленях палатняных штоніках... Вось ён, стомлены, аглушаны шумам і гамам гарадской вуліцы, стаіць, прыпёршыся плечуком
да камля нейкага дрэва, і глядзіць, не зводзіць вачэй з плошчы — там, пад фашысцкімі знакамі, сцягамі, рознымі наднісамі, роўнымі, стройнымі радамі застылі ў чаканні каманды,апранутыя ў навюткую уніформу — пілоткі, карычневыя рубашкі, чорныя — па калені — бархатныя штонікі, спаднічкі,— хлапчукі і дзяўчынкі. Раздаецца дробны пошчак барабанаў, гучны гарласты крык — і стройныя рады зрушваюцца з месца, ідуць прама, потым паварочваюцца налева, направа, кругом... Ен, Антон, як і многія, хто прыпыніўся, глядзіць на маршыроўку, міжвольна любуецца — гэта ж так прыгожа! 1 хоць бы хто збіўся з нагі, павярнуўся не так, як трэба — не дзеці, не жывыя людзі, а натрэніраваная, добра адладжаная машына...
...— Гэта я ў акопе,— кажа Генрых Штоль, падаючы чарговы здымак.— Чакаю наступлення амерыканцаў...
«Няўжо ён?..»
...Яго, Антона, паслалі ў той ранак на ферму як бы ў разведку — другі тыдзень ніхто з нявольнікаў не жыў там, хаваліся, хто дзе і як мог, бо стала вядома — Гітлер аддаў загад: ні адзін вывезены з Усходу чалавек не павінен дачакацца вызвалення, усіх трэба пастраляць, умярцвіць. Выбег ён, Антон, на шашу і аж скалануўся, аглушаны ўладным вокрыкам:
— Цурык!
He зразумеў спярша, хто і адкуль крычыць. Потым, спагадзя, убачыў ля дарогі пад яблыняй акоп («Калі і хто яго тут выкапаў?»), а ў ім — зусім дзіцячы твар у касцы.
— Прэч адсюль, руская свіння! — закрычаў у наступную хвіліну гэты хлапчук-салдат і наставіў на яго, Антона, аўтамат...
...— А гэта я ў разбураным Ашарслебене... Пасля вайны ўжо... Як Гітлера не стала...
...Разбураны Ашарслебен... У яго Антон трапіў у першы ж дзень пасля вызвалення — хадзіў з бацькам шукаць доктара. Той хлапчук-салдат усё ж не стрымаўся, даў па ім, Антону, чаргу з аўтама-
та, прастрэліў руку. Рана загнаілася, трэба было лячыць. He паверыў тады ён, Антон, увайшоўшы ў Ашарслебен, што гэта той прыгажун горад, які ён бачыў, у якім, здаецца, аж кіпела зусім нядаўна жыццё. Нідзе ж ні вуліц, ні дамоў. Усюды, куды ні паглядзі,— груды цэглы, пакарабачанае, пагнутае жалязячча, бітае шкло. I людзі — хто з перавязанаю рукою, хто кульгаючы — сноўдаюцца, як непрыкаяныя, сюды-туды, штосьці адкапваюць, шукаюць, кагосьці кудысьці нясуць...
Я помню разбураны Ашарслебен...— прамовіў, быццам у задуменні, Антон.— I помню, як яго бамбілі...
...Самалёты прыляталі звычайна ў другой палове дня. Спярша некалькі, два-тры, кружылі, робячы дымавую завесу — цэлую хмару над горадам. I тады туды, за тую хмару, хвілін праз колькі, чарада за чарадой, заляталі бамбавозы. I сыпалі, сыпалі бомбы — яны з жудасным свістам падалі, разразаючы паветра, і калі датыкаліся зямлі ці дамоў,— бліскаў агонь, уздымаліся аж у самае неба чорныя слупы, і толькі потым ужо чуліся выбухі: адзін за адным, аж трасло, калаціла, дзе б ні быў, дзе б ні хаваўся...
...— Бамбёжкі тыя таксама добра помню. Жах, аж цяпер трасе ўсяго,— пацепнуўся, увабраў галаву ў плечы, быццам ад холаду, Генрых Штоль,— Асабліва апошнія дні, перад самым прыходам амерыканцаў...
...Тыя дні запомніліся і яму, Антону. Якраз тады і ўзяліся былі эсэсаўцы выконваць той страшны загад Гітлера — ні адзін чалавек, вывезены з Усходу, не павінен дачакацца вызвалення, усіх трэба пазабіваць, умярцвіць. I нявольнікаў сотнямі, тысячамі выганялі з канцлагераў, шахтаў, каменяломняў — і проста на полі расстрэльвалі. Ставілі кулямёты і страчылі, страчылі цэлымі днямі з ранку да позняга вечара. Поле аж паласацела ад трупаў. I каб астацца жыць, іхняя сям’я — бацька, маці і дзеці — сышла з фермы. Хаваліся ў сціртах леташняй саломы, у пералесках і лазняках, што былі каля азёр, у надвалах разбураных дамоў...
Пра яду, сон ніхто не думаў — астацца б толькі жыць...
Мы, хоць і дзеці былі, але заядла абараняліся,— усміхаўся сам сабе, сваім думкам, успамінаў Генрых Штоль.— Мы да канца верылі Гітлеру, у непераможнасць нашай арміі і рэйха...
...He, тыя, каго бачыў ён, Антон, заядла не абараняліся. і нікому, ні ў што ўжо не верылі. Хто са зброяй, хто без зброі, яны паўцякалі з акопаў і хаваліся гэтак жа, як і яны, тыя, хто хацеў выжыць,— у сціртах саломы, у пералесках і лазня ках, у падвалах дамоў і каналізацыйных трубах. I на першым часе надта ж баяліся, палохаліся: немцы — каб іх не выдалі, яны — не немцы,— каб іх не пазабівалі. Здаралася, што і памагалі — яны немцам, а немцы ім — дзяліліся ядою ці падказвалі, куды не ісці, дзе жандармерыя і эсэсаўцы...
...— Як вы апынуліся ў Заходняй Германіі? — спытаў Антон, аддаючы Генрыху Штолю здымкі.— Ашарслебен жа ў ГДР...
— 0, гэта звычайная гісторыя. Я трапіў у налон да амерыканцаў...
...Так, гэта сапраўды звычайная гісторыя, бо здавацца савецкім многія баяліся. I яшчэ задоўга да вызвалення ішлі, ехалі, цягнучы за сабою — у калясачках, каламажках, чамаданах, клунках — няхітры хатні скарб. Ды і салдаты-дэзерціры, што пакідалі фронт, таксама краліся на начах, каб здацца ў палон амерыканцам. Калі ж тыя прыйшлі, усё адно што пацукі, выходзілі, выпаўзалі адусюль і з паднятымі ўгору рукамі валакліся цэлымі шайкамі здавацца. Амерыканцы заганялі іх у кузавы грузавікоў і некуды вязлі, вязлі, машына за машынай...
...— Давялося і мне за калючым дротам пабыць, баланды паесці. Нотым... Ашарслебен увайшоў у англійскую зону...
...I гэта так, праўда. Амерыканцы вызвалілі тую мясцовасць, дзе была ферма пана Хандке, пятага мая, пад вечар. Цэлы дзень было ціха-ціха, нават не гналі па дарогах, не стралялі на полі канцлагернікаў. I раптам у небе з’явіўся самалёт. Ён нізка-нізка праляцеў над шашою, потым вярнуўся. I тады праехала невялікая, крытая брызентам, машына. За ёю — танкетка, потым танк. Вядома, на першым часе ніхто нават не звярнуў увагі на белую пяцікутную зорку, што была нама лявана і на машыне, і на танкетцы, і на танку, падумалі, што гэта адступаюць гітлераўцы. Аж не — гэта прыйшло вызваленне.
...Англічане з’явіліся нечакана. Ніхто нават не ведаў, што яны з’явяцца. Ляглі спаць пры амерыканцах, а раніцою раптам убачылі: тых салдат, што былі, ужо няма, ёсць новыя, рослыя, апранутыя ў адзежу нейкага тытунёвага колеру, абут,ыя не то ў боты, не то ў чаравікі. I ўсе, як адзін, гарластыя, крыклівыя і злосныя-злосныя. Зноў пазаганялі нявольнікаў у казармы, пачалі прымушаць працаваць на панскай ферме, як і пры Гітлеру... Нехта быў не паслухаўся, дык яго ў турму забралі...
...— Ну, а пасля, як вам вядома, там стала савецкая зона. Але я таго не чакаў...
...Ён, Антон, таксама не дачакаў тых дзён, калі прыйдуць савецкія. Ніхто з іх, нявольнікаў з Усходу, не супакоіўся, пакуль не пераправілі на другі бок Эльбы, у савецкую зону. Нават былі, калі пачалі ўгаворваць, каб не вярталіся на Радзіму — там, маўляў, усіх чакае Сібір і турма,— паслалі кагось за Эльбу, каб расказваў пра ўсё сваім, савецкім,— і як зноў прымушаюць працаваць на пана, і што ўгаворваюць не вяртацца, не ехаць на Радзіму...
...— Чаму вы не чакалі? Баяліся савецкіх? — спытаў Антон.
— Так, і гэта было. Я ж, няхай вам будзе вядома, вырас пры Гітлеру, іншай улады не ведаў. I рускіх... Шчыра скажу вам, за людзей не лічыў. Рускіх трэба знішчаць — і толькі. Я гэта ведаў, мяне гэтаму вучылі...
...Тыя, хто паліў вёскі, разбураў гарады, таксама, мабыць, гэта ведалі, іх гэтаму вучылі. Прыязджалі на світанні, каб заспець людзей дома, акружалі вёску і ўсіх, хто спрабаваў ратавацца, уцякаць, стралялі. А потым адных гналі на катаржныя работы на чужыну, а другіх — у свіран ці ў школу і палілі. Так карнікі рабілі ў многіх вёсках, тое зрабілі і ў роднай Антонавай вёсцы — Заброддзі...
У вачах паўстаў той сонечны чэрвеньскі ранак, калі яго, Антона, паднялі з пасцелі, выгналі на вуліцу, як ішоў, цягнуўся разам з іншымі, акружаны нямецкімі салдатамі, якія вялі за шворкі ваўкадаваў-аўчарак, на грэблю, а з грэблі — невядома куды, у свет...
...Добра ведалі, што «рускіх» трэба знішчаць, і тыя, хто працаваў у розных камендатурах, тур мах, лагерах смерці... На сабе гэта Антон "спазнаў — там, у лагеры, калі быў адзін, без бацькі і маці... Стаяў крокаў за колькі ад калючага дроту і глядзеў, прагна глядзеў у поле, усё чакаў, што вось-вось прыйдзе па яго, каб забраць, маці ці бацька. Набліжацца ж да дроту баяўся — бачыў сам на свае вочы, як стралялі ў тых, хто не слухаўся, падыходзіў, як падалі яны забітыя, ссечаныя кулямі... Ведалі, напэўна ж, добра, што «рускіх» трэба знішчаць, і тыя, хто заганяў іх у печы Дахау, Бухенвальда, Трасцянца... Такіх, хто выпадкова ацалеў, астаўся жыць, Антон таксама бачыў — як прыйшло вызваленне, беглі, не верачы шчасцю, хто адкуль, вырваўшыся з-за калючага дроту. Адзін нават з крука сарваўся, на які яго вешалі, і бег так, заціскаючы крывавую рану на шыі...
...— I вы, мусіць, баяліся помсты, баяліся, што нашы савецкія салдаты з вамі будуць рабіць тое самае, што і вы, вашы нямецкія салдаты рабілі? У Расіі... Беларусі... Польшчы...
— Так, і гэта было. Гітлер і яго памагатыя папрацавалі над намі як трэба. Вы ўявіць сабе не можаце, што расказвалі, пісалі пра рускіх, пра тое, што яны робяць, прыйшоўшы ў нашы гарады і вёскі...
...Уявіць... Усё, вядома, уявіць нельга. Але сёетое можна — сам неяк чытаў тую газету, што выходзіла ў гады вайны ў Мінску. Чаго толькі ні выдумлялі тыя, хто баяўся расплаты за свае злачынствы, хто хацеў пераламаць ход барацьбы на сваю карысць. Знаходзілі рознага роду адшчапенцаў — здраднікаў, правакатараў, якія быццам перабягалі да немцаў і «выдавалі» планы Сталіна... На якія падманы, пагрозы не ішоў Гітлер!
Мы баяліся рускіх і ўцякалі, хто як мог і куды мог. Цэлымі вёскамі, цэлымі гарадамі...
— Я гэта бачыў. Нават вёскі і гарады, дзе ні аднаго жыхара не аставалася. Як вайна скончылася, дадому, на радзіму, вяртаўся...
...ІІершы такі горад трапіўся адразу ж за Эль бай. ІІустыя вуліцы, пустыя дамы... Нідзе нікога, нават катоў, сабак і то няма. I на дамах, на платах, здаецца, усюды, куды ні паглядзі,— толькі напісаныя белай фарбай словы: «Отравлено! He трогать!»...
Але,— прадаўжаў Антон,— Гітлер і яго памагатыя маўчалі, што рабілі самі ў нашых гарадах.і вёсках. I ў тых лагерах смерці, што набудавалі па ўсёй Еўропе...
— Я пачуў пра гэта толькі пасля вайны.
— Паверылі хоць, што гэта — праўда?
— Так, але не адразу. Вядома, і цяпер мне здаецца, што многае пераболыпана.
— У якім сэнсе?
— Ну, ваша прапаганда таксама не дрэмле, працуе. Каб сёе-тое ўражвала, яго нерабольшваюць...
— Што-о? — аж прыўзняўся, паглядзеў на Генрыха Штоля, як на дзівака, Антон.— Мы перабольшваем? Ды мы... мы,— пачаў ён гарачыцца.— Мы не расказалі пра злачынствы, зверствы фашыстаў і маленькай частачкі таго, што было. Каб я сам не бачыў. A то ж... Вы, вы не ўяўляеце, што рабілі вашы салдаты ў нас...
— He толькі нашы салдаты, а і вы самі.
— Як гэта?
— Ну, вашы паліцаі, старасты... «Здраднікі», як вы называеце іх. Прадаўжалася ж, фактычна, грамадзянская вайна...
— Усё рабілася пад кіраўніцтвам Гітлера і яго спадручных. Каб Гітлер і яго армія не прыйшлі сюды, да нас, не было б усяго таго, што было. I спісаць свае грахі... He, не думайце, што я апраўдваю розную погань — здраднікаў. Але галоўны натхняльнік і злачынца — Гітлер і фашысты. Ён, яны прынеслі гора на нашу зямлю. У той вёсцы, дзе я жыў, забілі больш за дзвесце чалавек! Уяўляеце — у адной вёсцы больш за дзвесце чалавек! I ніякія не здраднікі гэта зрабілі! Самі вашы сародзічы — немцы! Паехалі ў лес, злавілі адну сям’ю. Хавалася маці з чатырма дзецьмі, жонка старшыні калгаса. Дык яны... Нажамі, цесакамі парэзалі дзяцей і іх маці... 1 як, як!..
Антон аж вочы закрыў, ухапіўся рукамі за галаву — успомнілася, уявілася тое...
...Спякотны, нават быццам трохі парны летні поўдзень. Іх, усіх жыхароў вёскі, і старых і малых, павыганялі з хат. I яны стаяць, кожны ля свайго двара, і глядзяць, як міма іх па вуліцы едзе падвода, запрэжаная ў парку коней, і на ёй, той падводзе, вязуць парэзаных нажамі і цесакамі Гаварушак... Рукі, ногі, галовы... Усё асобна, складзена, як пасечаныя дровы. I кроў... Кроў капае, сцякае на колы, і тыя, абціраючыся аб пясок, пакідаюць за сабой мокрыя чырвоныя палосы...
A то... Сто шэсцьдзесят тры чалавекі загналі ў іііколу і падпалілі. Жывых! Мяне ж... Ды што мяне — усіх астатніх, лічы, вёску ўсю, спякотаю аж трыццаць кіламетраў пеша...
Зноў закрыў вочы — уявілася тая пыльная, бясконца доўгая дарога — са сляпучым, спякотным сонцам над галавою, што, здаецца, аж папяліла ўсё наўкруг, натоўп вяскоўцаў — жанчыны, мужчыны, дзеці,— акружаны карнікамі — яны з закасанымі па локаць рукавамі, з аўтаматамі, ваўкадавамі-аўчаркамі ззаду, па баках...
— А потым, без вады і яды, у таварных вагонах... Лагер у полі за калючым дротам... Ды што вам! Вы ўсё адно скажаце — перабольшваем! — махнуў рукою Антон.
— He будзем гарачыцца! — спакойна, нават, як падалося, з насмешкай паглядзеў на Антона Генрых Штоль.— Вы былі ў Германіі, бачылі, што прынесла і нам вайна...
...Так, ён, Антон, хоць і малы быў, але многае бачыў. Ва ўсякім разе, сам перажыў тыя жудасныя бамбёжкі, што былі ўдзень і ўночы, хадзіў і праязджаў па многіх гарадах, што зруйнаваны былі гэтымі бамбёжкамі. Ды і забітых бачыў — жанчын, дзяцей... Іх адкопвалі, выцягвалі з падвалаў, з-пад цэглы і арматуры... Яшчэ цёплых і пачарнелых ужо, амаль гнілых...
...— Але ж вайну не мы пачыналі, не мы на вас напада лі, а вы!
— I не мы, не я, а Гітлер, фашысты!
— Для нас тады, у вайну, усе вы, немцы, былі гітлераўцы, фашысты. Гэта потым пачалі ўжо адрозніваць, што ёсць немцы і ёсць гітлераўцы, фашысты, што адных трэба баяцца, а з другімі... Можна смялейшымі быць...
— Так, не адразу і да мяне многае дайшло. Я верыў, як тысячы, мільёны, таксама Гітлеру, фашыстам...
— Чаму вы кажаце — верыў?.. А цяпер...
— Цяпер я нікому не веру. Толькі сабе. Хачу сам ва ўсім разабрацца. Таму і прыехаў у вашу краіну. Вы — камуніст?
— А што?
— Нічога. Толькі... Я баюся людзей, якія належаць да пэўных партый. Яны робяць многае, калі не ўсё, не па сваім перакананні, а таму, што рабіць так патрабуе іх партыя. Я не ўступаю ні ў якую партыю. Наогул партыйнасць шкодзіць усяму. Мы, пісьменнікі, павінны думаць пра агульначалавечае. He пра рускіх ці немцаў, а быць вышэй, падняцца і над партыйнасцю, і над нацыянальнасцю, і нават над рэлігіяй, над усім тым, што нас раздзя ляе, і шукаць таго, што нас аб’ядноўвае. Урэшце, усе мы людзі... 1 гэта патрэбна асабліва цяпер, калі новая вайна пагражае ўсім нам, усяму чалавецтву. Прычым атамная, вадародная. Вы згодны са мной?
— He зусім,— пакруціў галавою Антон,— Няма нічога такога, што было б агульначалавечае без канкрэтнай прая вы. Звышчалавек, якога выдумаў Ніцшэ і ў якога паверыў Гітлер,— не існаваў і існаваць не можа. Усюды, і ў Германіі, і ў нас, у Савецкім Саюзе, і ва ўсііч свеце, жывуць вельмі канкрэтныя людзі, са сваімі радасцямі, турботамі і праблемамі. Вы ў адным не памыляецеся — усе яны, гэтыя людзі, хочуць міру, каб не было вайны. Асабліва ў нас, дзе вайна прайшла вогненным смерчам, пакінула
балючыя, незагойныя раны. I мы — тут я згодзен з вамі! — павінны зрабіць усё, каб не было больш вайны. Асабліва тыя, хто перажыў яе, бачыў на свае вочы, бо да нашага слова прыслухоўваюцца, нам вераць. Гаварыць людзям трэба праўду.
— Я згодзен з вамі — «гаварыць людзям трэба праўду». А самі вы... Вы... Гаворыце людзям праўду?.. Ну хоць бы пра тую самую вайну?
— Усю праўду нельга аднаму расказаць. Я расказваю тую праўду, якую ведаю.
— Цікава было б пачытаць — што вы пра нас, немцаў, пішаце?
— Пішу тое, што бачыў. Бо сярод немцаў... Розныя нават у вайну былі... Такія, што рэзалі дзяцей нажамі, цесакамі... А былі... Першы раз я аж не паверыў... Уявіце сабе — нас гоняць невядома куды, я падбіўся так у дарозе, на спякоце, што з ног зваліўся, упаў...
...Здаецца, закружылася, як і тады, галава і паехала, паехала кудысьці з-пад ног дарога — з людзьмі, абчаплянымі клункамі, жоўтым жаўтком сонца над галавою, небам...
...— I можаце паверыць — ачуўся я на руках у немца! Ён, як потым я даведаўся, падняў мяне з зямлі, даў вады і панёс, усё адно як сваё дзіця... Ну, а потым, ужо ў Германіі...
...Ферма, дзе жылі яны, вывезеныя з родных мясцін нявольнікі, была невялікая. Акрамя казармы — стадолы, дзе іх пасялілі, стаяла і некалькі крытых чарапіцаю цагляных домікаў — там гаравалі немцы, што таксама працавалі ў пана: стары Карл з тоўстаю Мартаю; хваравіты Фрыдрых з такою ж худою, як і сам, Эльзаю і дзвюма маленькімі дочкамі; маладая, рухавая Гертруда і яе сын Ганс... 3 Гансам ён, Антон, гуляў у «класы», «караглі» ды і іншыя гульні, у якія гулялі і ў сваёй вёсцы. Гансава маці, фраў Гертруда, калі выносіла сыну што-небудзь смачнае — лустачку хлеба, памазанага шмальцам, кухан ці яблыкі,— то і на яго, Антона, ніколі не забывала, пораўну ўсё дзяліла... I адзежу Гансаву старую аддавала, значыцца, спачувала...
...— Цікава было б пачытаць вашы кнігі.
— Я магу вам іх падарыць.
— На жаль, я не чытаю на той мове, на якой вы пішаце.
— Тады падарыце вы мне свае кнігі. Таксама цікава было б ведаць, што пішаце вы.
— Я вельмі люблю дзяцей.
I Генрых Штоль засунуў руку ў кішэню свайго замша вага пінжака, зноў дастаў здымкі.
— Паглядзіце вось, колькі іх у мяне. Ужо шасцёра. I яшчэ, спадзяюся, будуць. А ў вас?
Антон узяў у рукі здымак, паглядзеў на шчаслівых дачок і сыноў, што сядзелі на каленях, на плячах і нават на шыі ў шчаслівага бацькі — Генрыха Штоля,— і ўздыхнуў.
— Што, у вас няма дзяцей?
— Няма,— праглынуў Антон даўкі камяк, што раптам здавіў горла, не даваў гаварыць.
— Як гэта? Чаму?
— Так, таму... Думаеце, тое, што мы перажылі... Перажыў я... У канцлагеры ж вопыты розныя над намі, дзецьмі, праводзіліся... Бясследна тое ўсё не прайшло...
...Белая бальнічная палата, ложак, на якім ляжыць ён, Антон, і доктар — з сівою, кліночкам бародкаю, такімі ж сівымі, чысценькімі вусамі,— ён сядзіць на табурэціку і чамусьці баіцца падняць на яго, Антона, вочы, хавае іх у падлогу.
— Мы зрабілі ўсё, што маглі,— як прысуд, гаворыць доктар.— На жаль, мы не багі.
— Вы лічыце, ва ўсім вінавата ўсё ж вайна?
— Так. Голад у дзяцінстве, тыя жахі, што перажылі і ўбачылі... I вопыты, вопыты ў гітлераўскім канцлагеры...
...— Разумею,— перастаў усміхацца, забраў у Антона здымак, схаваў разам з іншымі ў кішэню Генрых Штоль,— I для нас, немцаў, вайна таксама бясследна не прайшла. Мы паразумнелі, мы не хочам, каб паўтарылася тое, што было. Рускія і немцы, наогул усе людзі павінны жыць у міры.
— I мы таго самага хочам. I хацелі... Ага, дык вы не адказалі на маё пытанне — што і пра што вы пішаце? — у.зяў зноў сябе ў рукі Антон Шатуневіч.
— Я пішу казкі.
— Казкі?
— Так, казкі. Гэта самы любімы мой жанр. I ведаеце — чаму? Тая рэальнасць, тое жыццё, што бачыў я — страшныя. ІІісаць пра іх... He хочацца. А галоўнае, у казцы заўсёды можна зрабіць вясёлы і шчаслівы канец. У жыцці так бывае рэдка.
— Але ж жыццё... Яно вучыць!
— I казка таксама. Толькі ў казкі свае сродкі, яны вельмі ж дапамагаюць мне быць агульначалавечым, падняцца над тымі праблемамі, якія існуюць часова, быць наднацыянальным, надпартыйным, над усім тым, што нас раздзяляе...
— Але ж, я казаў ужо вам, мы жывём у рэальны час, у рэальных краінах, нас мучаць і хвалююць вельмі ж рэальныя праблемы. I адна з найгалоўнейшых — праблема вайны і міру. I гэтая ііраблема, калі мы яе не вырашым... ІІавернецца для чалавецтва ведаеце чым? Нават не тымі праблемамі, што нарадзіла папярэдняя вайна. Чытаць ва шы казачкі не будзе каму, разумееце? А вы ж любіце дзяцей, пішаце для іх, маеце сваіх.
— Таму я і прыехаў да вас. Немцы павінны ведаць усю праўду пра мінулую вайну. Быць новай вайне ці не быць, у многім залежыць і ад нас.
— Добра, што вы гэта разумееце.
— He можам не разумець. Мы, немцы, вінаваты ў дзвюх самых вялікіх войнах, што былі ў Еўропе. He хацелася б, каб нас вінавацілі і ў трэцяй. Груз, што пакінулі нам нашы бацькі, дзяды і прадзеды, давіць на нас. Вядома, не на ўсіх. Ёсць у нас і такія, каго тыя, ранейшыя, войны нічаму не навучылі. Усе ж астатнія... Аб’ядноўваюцца, робяць усё магчымае, каб быў мір, не было вайны.
— Што ж, гэта пахвальна. Але,— спахапіўся раптам, паглядзеў у акно Антон,— мы так загаварыліся, што і не заўважылі, як прыехалі ў калгас. Ці не так, Сцяпан Кандратавіч? — сказаў па-свойму ўжо, па-беларуску, да шафёра Антон.
— Ды ўжо ж,— прабурчаў, быццам трохі незадаволены Антонам, шафёр.— Лапочаце і лапочаце сабе па-нямецку... Як усё адно цецерукі... Хоць бы палі, лясы, вёскі нашы паказалі... A то...
— Нічога, пакажам яшчэ,— супакоіў шафёра Антон.— Пагаварыць, высветліць сёе-тое таксама трэба.
— Куды вас везці?
— Да канторы, там нас павінны чакаць...
У калгаснай канторы — вялікім, цагляным двухпавярховым будынку, што стаяў пасярэдзіне вёскі крыху ў баку ад галоўнай вуліцы,— іх і праўда чакалі: пажылы, аднарукі, са слядамі воспы на твары старшыня калгаса Іван Лявонавіч Каберац, сакратар партыйнай арганізацыі, зусім малады зухаваты хлопец з прыгожым, амаль дзявочым тварам Васіль Харытонавіч Адамейка і брыгадзір паляводчай брыгады, прысадзісты, з пышнымі вусамі і вельмі ж дабрадушнай — аж да вушэй — усмешкай Патап Патапавіч Ларывончык. Як толькі павіталіся і пазнаёміліся, старшыня запрасіў усіх у свой кабінет, які быў на другім паверсе.
У кабінеце, калі расселіся вакол доўгага паліраванага стала, падняўся, першы ўзяў слова старшыня.
— Пакуль вы будзеце думаць, пра што пытаць і што паглядзець у нашым калгасе,— пачаў ён глухаватым голасам,— я хацеў бы караценька ўсіх вас пазнаёміць з нашай гаспадаркай. Калгас наш не перадавы, але і не адсталы. Словам, ёсць у раёне і горшыя, і лепшыя, не гаворачы ўжо пра вобласць ці рэспубліку. Але сяго-таго і мы дамагліся. Ва ўсякім разе, людзі зараз маюць добры заробак, добрае жыллё, свае прысядзібныя ўчасткі і свае прыхатнія гаспадаркі. Жывуць не горш, як у горадзе. Што ж да лічбаў... Я іх магу назваць, калі яны каго цікавяць. Ураджай збожжавых сёлета ў нас каля трыццаці цэнтнераў, бульбы мяркуем накапаць больш за дзвесце з гектара. Але гэты год ■не паказальны, бо былі гады, калі ўраджай збожжавых у нас падымаўся да трыццаці пяці цэнтнераў. Вельмі добра родзіць і лён. Лён — асноўная крыніца нашых грашовых прыбыткаў. Маем сякія-такія поспехі і ў жывёлагадоўлі. Ганарымся, што некалькі гадоў будуем самі, калгасам, жыллё, перабудоўваем вёску на новы лад. Як вы заўважылі, у нас пракладзены асфальт, ёсць водаправод, каналізацыя, тэлефоны ў кожнай кватэры, газ. Маем мы і свой дзіцячы сад, школу, клуб, два магазіны... I гэта не толькі ў Панажах, цэнтральнай вёсцы, а ва ўсіх вёсках калгаса. А іх у нас — шэсць...
— А можна будзе нам усё гэта паглядзець? — перапыніў старшыню калгаса, спытаў Генрых Штоль.
— А чаму ж не! — здзівіўся старшыня, як толькі пераклалі яму пытанне.— Вы ж дзеля гэтага, я думаю, і прыехалі. Дарэчы, адкуль вы і хто будзеце?
— Гэта пісьменнікі, з Федэратыўнай Рэспублікі Германіі,— не ўстаючы з месца, сказаў Антон Шатуневіч.
— 3 ФРГ? — вырачыў вочы парторг.— А чаму нас не папярэдзілі?
— Нічога,— супакоіў парторга больш вопытны старшыня калгаса.— Сярод немцаў таксама ёсць розныя людзі. Бачылі мы іх, сустракаліся, калі я партызаніў...
— Вы ў партызанах былі? — зноў не вытрымаў, запытаў Генрых Штоль.
— Быў. А што? — падняў вочы, паглядзеў на Генрыха Штоля старшыня.
— Ды нічога. Проста ўпершыню так блізка бачу партызана.
— I што, не страшна? — не спускаў вачэй з Генрыха Штоля, як бы вывучаў яго старшыня.
— He,—-адмоўна захітаў галавою, усміхнуўся Генрых Штоль.
— А мяне баяліся ў вайну. За маю галаву — мёртвага ці жывога — дзвесце тысяч марак абяцалі.
— I — цікава — дзе вы партызанілі?
— Цяпер гэта не ваенная тайна, лічыце, што тут. А калі быць зусім дакладным, дык у тутэйшых лясах.
— А пасля вайны дзе вы жылі і што рабілі?
— I да вайны, і ў вайну, і пасля вайны... Увесь час тут, у Панажах. Выбралі мяне людзі за старшыню, даверылі кіраваць гаспадаркай. I вось кірую...
— Цяжка гэта?
— Як вам сказаць... I цяжка, і лёгка. Лёгка, бо людзі ў нас слухмяныя, працавітыя, падганяць нікога не трэба, самі шукаюць работы. А цяжка... Цяжка было з нічога ўсё пачынаць. Прагналі мы немцаў, а ў нас — ні адной каровы, ні аднаго каня, вёсак наогул не было. Адступаючы, карнікі іх папалілі...
— 3 людзьмі? — аж пачырванела ўся, веямі заклепала Элізабет Айх.
— He, не ўсе вёскі з людзьмі палілі. Было, што і без людзей. Адных на работы ў Германію выганялі, другіх яшчэ куды. Панажы, напрыклад, спалілі, як я казаў ужо, перад самым вызваленнем. I каго захапілі дома — пагналі па дарозе на захад. Куды — ніхто не ведаў. Савецкія войскі тады наступалі імкліва, вызвалілі панажоўцаў... Ну, а рэшта таксама павярталіся — хто з партызанаў, хто, скалечаны, паранены, з фронту. He ўсе, вядома, некаторыя,— апусціў у стол вочы старшыня,— так і не вярнуліся. Больш за сотню чалавек загінула, словам, кожны чацвёрты...
«А ў нашай вёсцы — кожны трэці!» — чамусьці падумаў, ледзь уголас не сказаў Антон.
— Ну, значыцца, выбралі мяне за старшыню,— прадаўжаў расказваць Іван Лявонавіч Каберац.— Пачалі мы гуртам, што называецца, на папялішчах абжывацца, абзаводзіцца ўсім неабходным, будавацца, поле да жыцця вяртаць, словам, усё з нуля пачынаць...
«Усё тое ж, што і ў Заброддзі, у іншых нашых бела рускіх вёсках,— падумаў Антон.— Нідзе ж нічога немцы не пакінулі, ні кала ні двара... Папялішчы ды поле. Як з чужыны ў вёску сваю вярнуліся — не пазнаць было Заброддзя. Толькі абгарэлыя платы, ссохлыя грушы, яблыні... Ды яшчэ бур’ян — высокі, бучны ён парос на месцы былых хат, асабліва печышчах...»
— Ну, а цяпер нічога, паглядзіце, што нам далі мір, праца без вайны, як мы жывём і што маем,— гаварыў старшыня.
«I там, у Заброддзі, таксама ёсць на што паглядзець,— думаў Антон.— Балоты асушылі, замест калгаса — саўгас. Дамы цагляныя, асфальт, тратуары... Але не рвуцца вельмі ісці ў новыя цагляныя дамы жыць, вясковая хата, выяўляецца, лепшая. «Чаму?» — пытаў, будучы ў вёсцы, ён, Антон, у людзей. «Бо печы няма».— «А навошта вам тая печ?» — «0, без печы цяжка жыць. Гэта ж прапаліў уранні — і сабе, і свінням зварыцца. Выграб жар, заставіў зноў жа на абед, і сабе, і свінням. Прыйшоў з работы — усё зварана, цёплае, аж гарачае. А ўвечары, калі змерзнеш ці намокнеш... I адзежу прасушыш, і сам пагрэешся. He, без печы як нам жыць. Бо газавая пліта тая... Ніякага развароту, удобства ніякага».
— Скажыце толькі, што вы хочаце паглядзець, што вас цікавіць? — пытаў тым часам старшыня.
Падняўся Генрых Штоль.
— Выбачайце, мы начыталіся шмат пра вашы калгасы. I рознага. Некаторыя параўноўваюць іх... He буду нават казаць з чым... Таму мы ўсё б, усё б хацелі пабачыць, на ўсё паглядзець. Мы ж упершыню ў Савецкім Саюзе, упер шыню ў калгасе...
— Прыязджайце да нас пажыць,— запрасіў Генрыха Штоля старшыня.— Хочаце на месяц, хочаце на два, a то і на ўсё жыццё...
Калі Марыя Іванаўна пераклала запрашэнне старшыні, усе, нават самы маўклівы і старэйшы Паўль Закс, засмяяліся.
— Я праўду кажу, сур’ёзна,— паўтарыў старшыня.— Прыязджайце, не пашкадуеце. Дарэчы, можаце і тых захапіць, хто параўноўвае нашы калгасы з чым папала... Вядома, не ўсё ў нас ідэальна, ідзе так, як хацелася б. Ёсць нявырашаныя праблемы і пытанні...
— Напрыклад? — быццам устрапянуўся, пажвавеў Паўль Закс.— Хоць адно з іх, адну з праблем назавіце.
He адно і не адну, а магу назваць добры дзесятак. Скажам, рэкамендацыі нашых вучоных, што дзе сеяць ці разводзіць. Яны надта ж агульныя, да адной мясцовасці правільныя, а да другой ніяк не падыходзяць. Ці тыя ж нашы адносіны з іншымі арганізацыямі, што завозяць угнаенні, дапамагаюць апрацоўваць зямлю. Ім аддай заробленае, заплаці — і ўсё, як кажуць, з плеч далоў. А будзе які толк, вынік ад дапамогі — іх не цікавіць. Ды і цэны, па якіх мы здаём ці прадаём дзяржаве прадукты. He заўсёды яны яшчэ адпавядаюць затратам. Ды і ў калектыве не ўсе хочуць працаваць. Ім бы аднаасобна... A то яшчэ — п’янства...
«А старшыня з галавой,— падумаў Антон.— Ведае, усё ведае. Ды каб не ведаў, ніхто б столькі год не трымаў яго за старшыню. I ў Заброддзі, калі сустракаўся і гаварыў з дырэктарам саўгаса, той таксама не прамінуў сказаць пра п’янства. Гонімся за рублём, за тым прыбыткам, што дае алкаголь, забываючы: выводзім жа са строю рабочую сілу. Ды не толькі сілу — няшчаснымі робім сем’і, дзяцей, саміх тых, хто п’е. Прымаем розныя грозныя пастановы — і самі ж іх не выконваем, парушаем. Хітранькую ідэйку хтось падкінуў — не забараняць трэба, а вучыць піць. Хе-хе...»
— Ды і дзяцей у апошні час мала раджаем, хоць ты план на кожную сям’ю даводзь...
«I ў Заброддзі тое самае. Школу збіраюцца зачыняць — вучняў ва ўсіх класах не хапае».
— Так што,— прадаўжаў, пасміхаючыся, старшыня,— калі б прыехалі да нас пажыць, многае б убачылі, пачулі. Свежаму чалавеку яно куды відней. I нам бы іпто-кольвечы падказалі. A то мы прывыклі, так, здаецца, ужо і трэба. нічога новага не прыдумаеш. ІІрыехаў быў нядаўна адзін у нас з Аргенціны, у магазін гандляваць пайшоў. Праз тыдзень-другі, паглядзеўшы, што купляюць, а што не, цэны па-свойму, на свой лад перакроіў. «Навошта ж,— кажа,— каб адно залежвалася, а другога не хапала?» Толькі ў нас дэнамі дзяржава кіруе, у нас гэта не пры-
ватная ўласнасць: як хачу, так і раблю. У нас сацыялізм. Вось на гэта і вас прашу не забываць. У нас бясплатная медыцына, бясплатная адукацыя і гэтак далей, і гэтак далей, як кажуць некаторыя.
Парторг, які ўвесь час не спускаў вачэй з гадзінніка, раптам падняў чупрыністую, акуратна надстрыжаную галаву, паглядзеў на старшыню.
— Аднак я загаварыўся, прашу прабачыць. Дык што ўсё ж вы хацелі б паглядзець у нашым калгасе?
— Можа, так зробім,— кінуўся на выручку і гасцям, і старшыні Антон ПІатуневіч.— Праедземся па палях, вёсках, што нашым гасцям захочацца паглядзець, тое і пакажам.
3 гэтым усе дружна згадзіліся, заківалі галовамі, пачалі падымацца з наседжаных месцаў. Але старшыня зноў узяў рэй у свае рукі.
— Вось што,— сказаў ён.— Нас з парторгам выклікаюць у раён, так што на гэтым мы развітаемся, пакінем вас. Што ж да правадніка і тлумачэнняў... Гэта зробіць наш паважаны Патап Патапавіч Ларывончык,— і старшыня паказаў на брыгадзіра паляводчай брыгады, які сядзеў увесь час моўчкі.— Ён чалавек тутэйшы, нарадзіўся тут, тут і жыве, усё ведае... Ну што ж, бывайце,— памахаў на адвітанне старшыня рукою.
I хуценька пайшоў, ледзь не пабег са свайго кабінета ўслед за намнога маладзейшым, прытчэйшым парторгам.
Панажы, ды і іншыя вёскі, палі, лугі гасцям — пісьменнікам з Заходняй Германіі — спадабаліся, спадабаўся наогул увесь калгас. Д?е б ні спыняліся, што б ні наказвалі, чулася ўхвальнае: «Гут, гут». Адчувалася, спадабаўся і Патап Патапавіч Ларывончык. Ды і не мог ён не спадабацца, бо быў, акрамя ўсяго іншага, надзелены яшчэ здаровым народным гумарам, любіў у сваю гаворку ўставіць ёмкае жывое слоўца.
— Дзе вы ў вайну былі? — улучыўшы момант, спытаў у яго Генрых Штоль.
— Я? — пакруціў кончык левага, потым правага вуса Патап Патапавіч.— У нямецкіх паслугачах... Старастам быў.
— Старастам? — аж шыю выцягнуў, не паверыў Генрых Штоль,— I вас не пасадзілі ў турму, у Сібір не выслалі?
— He,— смяяўся Патап Патапавіч.— Бо старастам я быў быццам нямецкім, а служыў сваім. Разумееце, фарштэйн?
— Я, я,— ківалі галовамі немцы.
— Па сакрэту цяпер вам скажу,— перайшоў амаль на шэпт Патам Патапавіч.— Падпольшчык я быў.
— I вас ніхто не выкрыў? — здзіўляўся Генрых Штоль.
— Што ж за падполыпчык, якога выкрываюць? Сваю работу, тое, што табе даручаюць, трэба ўмець рабіць. I ў мірны, а тым больш у ваенны час. Вядома, не ўсё гладка і ў мяне ішло. Давялося аднаму майму месцу не раз разплачвацца за памылкі галавы. I шомпалаў перападала, і Ў турме пасядзець давялося. Ды, як у нас кажуць, усё добра, што добра канчаецца. Я жывы, здаровы, працую быццам нічога таго ўсяго і не было. Зноў па сваёй зямлі хаджу... Айн, цвай, драй...
Калі пабывалі ў клубе, дзіцячым садзе, школе, магазінах, на фермах, заехалі на ток — там якраз самая гарачая пара была, сушылі, ачышчалі зерне,— захацелася пісьменнікам хоць на хвілінку зазірнуць у якую-небудзь хату, паглядзець, як уладкаваны быт, як наогул жывуць калгаснікі.
— Дзела гэта такое,— паціснуў плячыма Патап Патапавіч.— Інтымнае, сямейнае. Могуць і чапялою па спіне агрэць, калі не ў час дзверы ў хату адчыніш. He просяць, дык не хадзі... Але раз вам так хочацца... У якую хату вас павесці — цагляную ці драўляную?
Выявілася — і тую, і другую госці не супраць каб паглядзець.
— Што ж,— развёў рукамі Патап Патапавіч.— Ахвота горш за няволю. Хадземце. Людзі ў нас добрыя, намяркоўныя, але калі хто ў хату не пусціць — не крыўдуйце. Дзела гэта, як я казаў, інтымнае, сямейнае. У нас нават у Канстытуцыі запісана, маўляў, ніхто не мае права без законнае падставы на тое ўвайсці ў жыллё супраць волі асоб, якія там пражываюць.
Гэта было новае, раней не чутае для пісьменнікаў з Заходняй Германіі. Яны пачалі ўспамінаць, ці ёсць такое права, ці гарантавана гэта іхняй канстытуцыяй.
— Лягчэй любое права запісаць, чым забяспечыць,— выказаў сваё меркаванне Паўль Закс.
— О не,— закруціў галавою, не згадзіўся Патап Патапавіч.— Можа, дзе і так, толькі не ў нас. У нас калі ўжо запісана што, то паспрабуй не забяспеч. Людзі граматныя,
чытаць і пісаць умеюць. Да Масквы дойдуць, а свайго дамогуцца. Было такое ў нас аднойчы — пад час уборкі ўраджаю, каб зрываў ніякіх у рабоце не было, парашылі мы на праўленні ў магазін гарэлкі і віна не завозіць. Ну-у, каб менш гэтае самае... трынкен... пілі. I вы ведаеце — аказваецца, мы парушэнне зрабілі, ледзь па вымове нам не закацілі. Хоць і кажуць: закон, што дышла, як павернеш, так і выйшла, але ж... Тая прымаўка ад старых часоў. Цяпер лепш закон не парушаць. Я таго ўсё жыццё прытрымліваюся і іншым тое самае рабіць раю... Ну, паказвайце, у якую хату вы хацелі б зайсці? — спытаў ён, вывеўшы пісьменнікаў на заасфальтаваную, крываватую вуліцу Панажоў.
Выбралі пісьменнікі хату з выгляду не лепшую, а калі сказаць шчыра, дык самую горшую — старую, крытую саломай, да таго ж скасабочаную, з вывернутай сцяной, ды і дашчаны плот, якім абгароджаны быў двор, месцамі аб’ехаў, ледзь не наваліўся.
— Пры ўсім вашым жаданні, усміхнуўся хітравата ў свае пышныя вусы Патап Патапавіч,— сюды, у гэтую хату, зайсці мы не можам.
— Чаму? — насцярожыўся, аж кепачку-венгерку з галавы зняў, агаліўшы сівы вожык валасоў, Паўль Закс.
— Таму што ў ёй ніхто не жыве. Да леташняга года жыла тут адна ўдава наша, Ганна. Муж яе з вайны не вярнуўся. А дзеці... Двое... На міне падарваліся. Ужо ў мірны час. Пайшлі па ягады — і не вярнуліся... Ведаеце, на партызан немцы міны ставілі... А сама Ганна перабірацца нікуды не хацела, век дажывала ў гэтай развалюсе. Памерла, небарака, увосень... Што з хатаю рабіць — не ведаем, усё чакаем, можа, родзіч які аб’явіцца, на дровы забярэ. А так бы знеслі даўно, каб вачэй не муляла, выгляд вёскі не псавала... Дый чаго вы з усіх хат гэтую выбралі? — паглядзеў нават быццам трохі здзіўлена Патап Патапавіч.— Калі ў вайну да нас, бывала, немцы прыязджалі, дык выбіралі заўсёды хату самую лепшую, вядзі, маўляў, туды. Людзей з хаты «вэк» — і самі пасяляліся. А вы... Чым, скажам, не падабаецца вам тая хата, што стаіць на супраць? Ці вунь — злева, справа?
Павярнуліся, паглядзелі пісьменнікі на тыя хаты, на якія паказваў Патап Патапавіч. Усе яны вялікія, на некалькі вокан, з пафарбаванымі аканіцамі, зрубленыя з добрага, смалістага дрэва. Ды і накрыта адна бляхаю, а дзве іншыя — шыферам.
— Ну, дык у каторую з іх зойдзем? — пытаў Патап Патапавіч.
— Вядзіце ў любую,— махнуў кепачкою-венгеркаю Паўль Закс.
— Што ж вы так,— пажурыў пісьменніка Патап Патапавіч.— Як у горшую, дык вы з ахвотаю ішлі. А як у лепшую, дык і ахвота ўсякая прапала.
— He, не,— заклепала вейкамі, пачырванела Элізабет Айх,— Мне, наадварот, лепшае паглядзець хочацца. Бо горшага... I ў нас, у Германіі, хапае.
— Я, я,— пацвердзіў думку Элізабет Айх Генрых Штоль.— Мне ў любую хату зайсці хочацца. Я проста ніколі ні ў якой вашай хаце не быў. I як там што — не ведаю. А што лепшая хата ці горшая... Мне ўсё адно.
— I нам таксама,— павесялеў, зноў заўсміхаўся на ўвесь свой рот Патап Патапавіч.— Мы гэна... Жывём, як дазваляюць нашы сродкі, як нам падабаецца. Урэшце, мы жывём не для паказу, не для другіх, а для сябе. Адны горш, другія лепш. Усё залежыць, колькі хто зарабляе, у каго якая сям’я, хто як умее траціць капейку. Скажам, вось у гэным доме,— паказаў ён на дом, што стаяў, красаваўся ў зеляніне саду насупраць праз вуліцу,— жыве адна з перадавых нашых даярак. Мужа ў яе няма, таксама з фронту не вярнуўся, дзеці дарослыя, пажаніліся, павыходзілі замуж, жывуць у горадзе. Але да маці наведваюцца, не цураюцца вёскі. Ды і маці яшчэ ў добрым здароўі, на ферме кароў доіць, зарабляе нядрэнна. А вось у гэнай хаце,— паказаў ён на хату, што стаяла злева ад Ганнінай хаты — пад дзвюма высознымі, кучаравымі ліпамі,— жыве наш калгасны каваль. У яго трое малых дзетак, жонка часта хварэе, ды і чарачку ён куляе, выпіць і па прычыне, і без прычыны любіць. To ён жыве, хоць і зарабляе быццам добра, але ўжо не так. А ў той хаце, што справа,— стаяў на вуліцы, паказваў Патап Патапавіч,— і муж, і жонка маладыя, і ён, і яна ў полі працуюць. Дома гаспадарку глядзіць мужава маці, Параска. Яна якраз дома, можам і зайсці да яе...
Параска сапраўды была дома, падмятала хату, калі Патап Патанавіч адчыніў дзверы, спытаў, ці можна зайсці.
— Заходзь, заходзь, Патапка,— кінула мясці хату, узяла венік пад паху Параска.
— Я не адзін, цётка Параска. Тут са мною пісьменнікі. I не нашы, а з Германіі.
— Во-ёй! — выпусціла венік, схапілася рукамі за гала-
ву, ледзь не загаласіла Параска.— А ў хаце ж яшчэ не падмецена, дый чым частаваць вас...
— He трэба, цётка Параска, нам ніякага пачастунку. Тут людзі здалёку прыехалі. У нашых хатах ніколі не бывалі, не ведаюць, як мы жывём...
— Ды жывём мы, хвала Богу, добра,— пачала спахапліва папраўляць на галаве хустачку, абцягваць на сабе шытую, крамную кофтачку, чорную, у зборкі, спадніцу цётка ііараска.— Зусім не так, як даўней жылі. Во каб толькі мір быў, вайны не было!
— I мы тое самае нашым гасцям кажам — каб толькі мір быў, вайны не было! — згадзіўся з Параскаю, праход зячы сам і праводзячы пісьменнікаў на хату, Патап Патапавіч,— Глядзіце, пытайце, што вас цікавіць.
Уважліва, амаль прыдзірліва агледзелі заходненямецкія пісьменнікі і стол, на якім ляжаў, накрыты вышываным палатняным ручніком, бохан хлеба, і шафу, поўную ўсякага дабра, якую, як гэта прынята ў вёсках, паказала, гасцінна адчыніла Параска, ложкі, што, аж, здаецца, гнуліся ад падушак, тэлевізар, халадзільнік, магнітафон, пральную машыну. Усеагульнае захапленне выклікала печ. Генрых Штоль аж нават злазіў на яе.
— Глядзеце, глядзеце,— паказвала, дазваляла Параска.— Толькі выбачайце, што не ўсюды чыста, не падмецена нават. Са свіннямі я забавілася, дый дзеці ў грыбы захацелі, то пакуль гэна я сабрала...
— Нічога, нічога,— супакоіў цётку Параску, а заадно і Патапа Патапавіча Антон Шатуневіч.— 1 так дзякуй за ўсё вам. Нарабілі столькі клопату.
— Ды які тут клопат? — падхапіла Антонавы словы цётка Параска.— Каб папярэдзілі, дык мы б падрыхтаваліся. I паўлітра на стале стаяла б, і закуска...
— О не-не,— весела засмяяўся Генрых Штоль, калі пераклала Марыя Іванаўна тое, што сказала цётка Параска.— Мы не ў госці прыйшлі, мы паглядзець. Хоць... Вельмі хочацца пабачыць, як гэта ў вас сустракаюць хлебам-соллю. Чулі мы пра гэта, чыталі, а каб бачыць...
— Хлебам-соллю ў нас сустракаюць толькі шаноўных гасцей,— патлумачыў Генрыху Штолю Патап Патапавіч.— А не ўсіх, хто да нас прыязджае. У вайну было — патрабавалі, каб акупантаў хлебам-соллю сустракалі. Айн, цвай, драй... Але людзі... На смерць ішлі, а звычаю не парушалі...
— Разумеем,— паківаў бародкаю Генрых Штоль.
— Калі хочаце, каб вас хлебам-соллю сустракалі... Прыязджайце наступны раз, прыязджайце, як нашы сябры. Мы рады будзем вас сустрэць хлебам-соллю. I не толькі вас, а ўсіх, хто камень за пазухай не трымае, хто з чыстай душой, шчыра... Фарштэйн?
— Я, я,— разумеў Патапа Патапавіча, згодліва ківаў бародкаю Генрых Штоль.
Пабывалі, зайшлі ўсім гуртам і ў цагляную — «гарадскую» — кватэру. I хоць яна размяшчалася на двух паверхах (ніжні прыхожая, кухня, пакой для рознай хатняй неабходнасці, другі — спальні, дзіцячая, зала) і ўсё ў гэтай кватэры аж зіхацела, прыбрана было, заслана дарожкамі і дыванамі,— яна не зрабіла асаблівага ўражання на пісьменнікаў, мо таму, што калі не такія кватэры, дык па добныя яны ўжо бачылі.
— Гэта трэба паказваць нашым людзям. Тым, хто яшчэ такога жылля не мае і не будуе,— сказаў Патапу Патапавічу Антон Шатуневіч.
— Чаго ж? — не згадзіўся з Антонам Патап Патапавіч.— I яны, нашы госці, няхай паглядзяць. Што маем, тое маем. Каб не задаваліся надта, быццам у іх усё лепшае. Сёе-тое і ў нас ёсць, не зломкі мы. I будавацца навучыліся, і жыць па-людску. Вядома, у нас усё куды б яшчэ лепей было, каб не вайна. 3 папялішчаў жа пачыналі. I не толькі калгас наш, а край цэлы. Усё ж было стоптана, знішчана... Успомніш — жудасць бярэ... Як не стараўся я сёе-тое ўратаваць, як ні юліў перад начальствам фашысцкім — нічога не выйшла. Немцы — людзі акуратныя, загады начальства не парушалі, выконвалі. Дый, калі шчыра казаць, не шанавалі яны нас, глядзелі як на «унтэрменшаў», нешта ніжэйшае. Менш нас — лепш ім. Нават, як потым мы даведаліся, зусім зжыць са свету нас, беларусаў, збіраліся, загад такі ў Гітлера быў — частку знішчыць, частку анямечыць, у рабоў сваіх, значыцца, ператварыць. Ды вы гэта ведаеце, «генуг»...
Выявілася — гэтага госці якраз і не ведалі.
— Як? — здзівіўся, аж кончыкі вусоў рукамі пакратаў Патап Патапавіч,— У нас усё гэта надрукавана. А ў вас чаму пра гэта маўчаць? Увесь свет ведаць павінен, хто такі быў Гітлер і фашысты, каб не паўтарылася ніколі больш тое. А праўду ад людзей хаваць... Гэта ж... Злачынства.
— Нявыгадна некаторым у нас ведаць усю праўду пра Гітлера і фашызм,— сказала ціха, быццам баючыся, Элізабет Айх і неяк дзіўна паглядзела на Паўля Закса.
— Выгадна ці нявыгадна, а знаць праўду ўсё адно трэба. Як у нас кажуць, хлеб, мякіну еш, а праўду ў вочы рэж...
3 Панажоў выехалі ў добрага паўдня, паабедаўшы, праўда, насуха, без гарэлкі, у калгаснай сталовай, якая таксама вельмі ж спадабалася пісьменнікам з Заходняй Германіі: усё так чыста, танна і, галоўнае, ніякога ні ў чым стандарту — і ў афармленні залы, і асабліва ў самой ядзе, бо падалі надта ж смачны, наварысты чырвоны боршч з буракоў, кручэнікі з дранае бульбы з мясам і сырадой. I ехалі не так, як у калгас, а расселіся па-іншаму: Генрых Штоль сеў у тую машыну, дзе дагэтуль сядзелі Паўль Закс і Элізабет Айх, а Паўль Закс і Элізабет Айх пераселі ў машыну да Антона Шатуневіча. Каб Генрыху Штолю не было зусім сумна, пакінулі яму перакладчыцу Марыю Іванаўну Літвінка, якая, як выявілася, нядаўна вярнулася з Германіі — з ГДР, дзе служыў яе муж, і надта ж цікава расказала нра тыя змены, што адбыліся за апошнія гады там. Зрабіць так, перасесці настояла Элізабет Айх, калі даведалася, што Антон Шатуневіч ведае нямецкую мову.
— Мне пагаварыць з вамі трэба,— сказала шчыра, даверліва Элізабет.— Дзеля гэтага, можна сказаць, я і прыехала сюды, акрамя таго, што Савецкі Саюз паглядзець хочацца.
I калі рушылі з Панажоў, выехалі на шырокую асфальтавую дарогу, што вяла ў Хатынь, Антон Шатуневіч, павярнуўшыся тварам да Элізабет Айх — ён сядзеў побач з шафёрам, Сцяпанам Кандратавічам,— спытаў:
— Пра што вы хацелі са мною пагаварыць?
— Ды пра рознае,— ажывілася Элізабет, нагнулася бліжэй да Антона.— Я хацела сказаць вам, каб ведалі, што ў нас, у Заходняй Германіі, ідзе вялікая пераацэнка каштоўнасцей. I не толькі ў тых людзей, што ваявалі, перажылі ліхалецце, але і ў тых, хто нарадзіўся потым, у моладзі. Асабліва калі ўзнікла рэальная пагроза новай вайны, атамнай. Паміраць ніхто не хоча. Таму такі моцны ў нас цяпер антываенны рух. Мне здаецца: вы сёе-тое выдаеце пра яго.
— Так, чуў,— кіўнуў галавою Антон.— Розныя антываенныя арганізацыі, дэманстрацыі, партыя «зялёных»... Мяне, прызнацца, дзівіць, што гэта за партыя, мэта якой — захаванне прыроды і жыцця?
— Гэта не партыя,— горача загаварыла Элі.забет.— Гэта рух, які аб’ядноўвае ўсіх людзей, незалежна ад іх прыналежнасці да партый. I не толькі ў Заходняй Германіі — рух гэты пашыраецца па ўсім свеце. Зялёны колер — колер жыцця. А ў наш час, калі не толькі над жыццём людзей, а наогул над жыццём, над планетай узнікла пагроза знішчэння... Мы, людзі, павінны забыць, што нас раздзяляе, і аб’яднацца ў імя захавання жыцця, у імя захавання планеты. Толькі аб’яднаўшыся, мы зможам спыніць гонку ўзбраенняў, спыніць вайну.
— Вядома. Але,— не зусім надзяляў погляды Элізабет Айх Антон Шатуненіч. Як на мой розум, трэба сядаць за стол перагавораў, дамаўляцца знішчыць атамную і вадародную зброю.
— Мы таксама за гэта. Ды,— заўсміхалася Элізабет,— рашаюць усе пытанні, у тым ліку і пытанні вайны, міру і раззбраення, урады. Наіпа задача — прымусіць урады сесці за стол перагавораў, прымусіць не шукаць розных прычын, каб перапыняць перагаворы, а каб дамаўляцца, прымаць патрэбныя ўсяму чалавецтву рашэнні. Мы выбралі сваіх людзей у дэпутаты, а калі ўдасца, увойдзем і ва ўрад, каб яшчэ болып уплываць...
— Гэта ваша справа.
— I ваша. Вы таксама павінны ўплываць на свой урад, каб ён быў больш згаворлівы. Рух «зялёных» павінен узнікнуць і ў вас, у вашай краіне. Бо сам гэты рух значна шырэйшы, чым толькі супраць вайны. Мы супраць знішчэння лясоў, забруджвання рэк, адстрэлаў розных дзікіх звяроў і птушак. Hi для каго не сакрэт — кладоўкі прыроды надта ж пабяднелі, асабліва за апошні час. Дый паветра забруджваецца, забруджваюцца грунтовыя і паверхневыя воды, забруджваецца заогул уся зямля. Розныя хімічныя ўгнаенні, адыходы ад прамысловасці і будаўніцтва... Мы павінны думаць, каб не толькі самім прыжыць на зямлі, але каб пакінуць яе прыгоднай для жыцця і іншым пакаленням людзей, што прыйдуць потым.
— Усё, пра што вы гаворыце, сапраўды вельмі важна,— згадзіўся з Элізабет Антон Шатуневіч.— Гэтыя пытанні — вы, мусіць, ведаеце, чулі — па прапанове савецкай дэлегацыі вынесены на абмеркаванне нават Арганізацыі Аб’яднаных Нацый... Наш друк таксама нямала піша і пра забруджванне рэк, азёр, пра не зусім разумнае асушэнне балот, пра розныя іншыя экалагічныя парушэнні. Там, дзе гаспадарнікі бяруцца за справу, не думаючы ні
пра што, а толькі пра выгаду, прычым тымчасовую, і ў нас і ў вас — бяда...
— Вось-вось, добра што вы гэта разумееце. «Зялёным» і ў вас хапіла б чым заняцца,— павесялела Элізабет.— Кажу гэта вам не як вораг. Я сама з працоўнай сям’і, у вайну і дзед мой, і баба ды і бацька спачувалі вашаму народу, вашай краіне, ненавідзелі фашыстаў і Гітлера, за што жорстка паплаціліся. Дзед і баба не вярнуліся, загінулі ў канцлагерах... А бацька... Камуніст...
— Чаму ж вы, дачка, не пайшлі дарогай бацькі? — паглядзеў больш уважліва на Элізабет Антон.— Збаяліся?
— He, зусім не,— адмоўна пахітала галавою Элізабет.— Праграма «зялёных» мне адпавядае больш. Я жанчына, я каб усё жывое жыло. Жыло так, як хоча.
— 1 фашысты, неафашысты ці як яны там у вас называюцца?
— На іх трэба ўплываць, уздзейнічаць. Самі сабой яны не знікнуць. У іх цяпер няма той падтрымкі, якая была некалі. Рэванш, пра які яны мараць, узяць ім ужо ніколі не ўдасца. Ну, а што яны ў нас ёсць... У нас свабода для ўтварэння і дзейнасці любых арганізацый і партый...
— Я нічога не маю супраць вашых свабод. Няхай карыстаецца імі як хто можа і ўмее. А вось што да фашысцкіх, неафашысцкіх і розных іншых рэваншысцкіх арганізацый... Іх забараніць трэба, паставіць па-за законам. Тыя, хто прынёс іншым народам і свайму столькі гора, па чыёй віне загінулі мільёны людзей, не маюць права на існаванне, якую б там ні было дзейнасць. Нраўду я кажу? — звярнуўся Антон да ІІаўля Закса, які сядзеў увесь час моўчкі, не ўмешваўся ў размову, быццам не чуў яе, толькі глядзеў, прагна глядзеў на дарогу, на палі, пералескі, лясы, што мільгалі паўзбоч.
Але Паўль Закс не адказаў, нават не павярнуў твару да Антона — усё гэтак жа пільна, уважліва глядзеў то наперад, то ў бакавое шкло і штосьці засяроджана думаў.
Змоўкла, адкінуўшыся на сядзенне, задумалася пра нешта сваё, нават вочы заплюшчыла, і Элізабет Айх.
«Змарылася, мусіць. А можа, да дарог нашых не прывыкла — закалыхала яе,— падумаў Антон і яшчэ раз паглядзеў асцярожна, бачком на Паўля Закса.— Хто ён? I чаму маўчыць — не ўдаецца ў размовы? Калі меркаваць па гадах, дык... Цікава, дзе, кім ён быў у вайну? Ну, мог быць?.. Ага, ага, кім ён мог быць? Салдатам?..»
Заплюшчыў вочы, успомнілася...
...Калючы дрот у полі. Там, за калючым дротам,— рослае, амаль ужо спелае жыта; яшчэ далей — лес. Зубчасты, зялёны і ў летнім затуманеным марыве ўдае нават быццам сіняваты. Воля! А тут, дзе ён, Антон, дзе іншыя дзеці — хто босы, у падраных, палапленых кашульках і штоніках, хто абуты — у чаравікі, туфлі, боцікі, апрануты ў крамную кашульку і нават касцюмчык,— плач, крык, галас. «Мама! М-мама! Мамачка!» — толькі і чуваць адусюль — здаецца, аж вісіць у паветры.
Паўз агароджу — у некалькі столак нацягнуты калючы дрот — ходзяць, шпацыруюць нямецкія салдаты. 3 аўтаматамі, сабакамі-ваўкадавамі на шворках. Гэта ахова. Набліжацца да дроту нельга, нельга ўступаць ні ў якія размовы з аховай. Пра гэта іх, дзяцей, папярэдзілі. Але хто хоча быць за калючым дротам, хто не імкнецца вырвацца зноў на волю, быць са сваёй мамай!
He праходзіць і некалькі хвілін, каб нехта з хлапчукоў ці дзяўчынак не паспрабаваў свайго шчасця, не наблізіўся да агароджы. I тады чуецца кулямётная ці аўтаматная чарга. Дррр... 1 дзіця падае. Каторае адразу, каторае ж прабяжыць яшчэ некалькі крокаў і тады ўпадзе. Акрываўленых нежывых дзяцей не зносяць — яны, распластаныя, раскінуўшы ногі і рукі ці скурчыўшыся, ляжаць там, дзе дагнала смерць... Хто бліжэй да агароджы, хто далей... Ля іх, над імі — рояцца мухі...
У нецярплівым, аднастайным чаканні ён, Антон, не адразу здагадваецца, што адбылося нешта незвычайнае, бо ўсе раптам ііаварочваюцца, глядзяць кудысьці ў адзін бок, быццам пазастывалі, нават на сваіх «мам» забыліся. Ён, Антон, таксама павярнуўся, паглядзеў у той бок, куды ўсе глядзелі. I вачам сваім не паверыў — крадучыся між нежывых дзяцей, паўзком, то застываючы, быццам і сам нежывы, то зноў крадучыся, набліжаецца да агароджы яго равеснік. Ен босы, да пояса голы, без кашулькі, у палатняных штоніках, белагаловы, даўно не стрыжаны. Вось ён дабраўся да калючага дроту, падлез пад яго, пачаў хутка-хутка грэбацца... I... На волі!
Аж дых перахапіла Антону: «Няўжо так лёгка! А ён...»
...Toe, што адбылося далей,— вечная незагойная рана, балючы ўспамін...
...Немец-ахоўнік спускае са шворкі сабаку. Сабака кідаецца ззаду на хлапчука, валіць яго. Хвіліна-другая — і ад жывога белагаловага хлапчука астаецца на полі крывавая пляма...
...«Няўжо той салдат і быў Паўль Закс?»
Павярнуў галаву, зноў паглядзеў на спадарожніка, нават прымераў быў, уявіў, як бы сядзела на ім каска, як глядзеўся б з тым сабакам-ваўкадавам, што разарваў уцекача-хлапчука...
«Не, відаць больш да твару яму была б круглая, выгнутая шапка з какардаю. Шапка афіцэра...»
...Яны — і дзеці, і дарослыя,— акружаныя з усіх бакоў немцамі-карнікамі, стаяць у сваёй вёсцы, каля сельсавета, які з прыходам немцаў стаў называцца воласцю. Чакаюць. Чаго — ніхто не ведае. Божкаюць, уздыхаюць, хрысцяцца... Дзеці, як заўсёды,— румзаюць, плачуць... Раптам на ганак сельсавета-воласці выходзіць нямецкі афіцэр, за ім — цэлая світа немцаў. Афіцэр, ружовашчокі, паўнаваты, каверкаючы рускія словы, блытаючы іх з нямецкімі, аб’яўляе, што вёска Заброддзе, будзе спалена...
— А як жа мы? — не вытрымлівае нехта, выдыхае з сябе, пытае.
I тады афіцэр тлумачыць, што яны, немцы,— гуманныя людзі, што людзей яны выведуць з вёскі ў бяспечнае месца. Тыя, хто можа ісці,— пойдуць самі. Тыя ж, хто хворы, стары ці ў каго малыя дзеці — могуць астацца, сабрацца ля школы, іх забяруць, падвязуць на машынах...
Чамусьці яго, Антонавай, маці здаецца, што будзе лепш, калі яны ўсёй сваёй сям’ёй паедуць на машынах.
— А то куды ж мы з малымі дзецьмі дойдзем? Ніхто ж не ведае, колькі кіламетраў давядзецца ісці. Можа, дзесяць, а можа, і ўсе сто? — кажа яна бацьку, пераконвае яго, бо і сам ён ледзь на нагах стаіць — вярнуўся толькі што згаладалы і стомлены з палону — уцёк.
Бацька не верыць немцам, ён спазнаў, добра спазнаў іх дабрыню. Але, хоць і неахвотна, слухаецца маці — бярэ самых меншых дваіх на рукі і ідзе, кіруецца да школы. Антон з маці спяшаюцца ўслед за ім.
Ля школы ўжо сабраліся старыя, дзяды і бабы, хто з малымі дзецьмі — унукамі і ўнучкамі, хто з рознымі вузламі — пасцелямі, падушкамі, торбамі. Там і аднаногі Тадэвуш, там і амаль сляпая Сахвейка, там і Кандрат, што зваліўся з дуба, калі лазіў браць слепет, і разбіўся, іншыя бацькавы, матчыны знаёмыя...
Афіцэр — той, што стаяў на ганку сельсаветаволасці, прыдзірліва ўсіх аглядае, правярае, каго можна пакідаць ехаць на машынах, а каго — не. Чарга даходзіць і да іхняй сям’і.
— А ты куды? — пытае афіцэр у бацькі.
Бацька нешта спрабуе тлумачыць.
Афіцэр слухае бацьку, потым раптам ні з таго ні з сяго падымае арапнік-бізун і пачынае ім хвастаць бацьку. Па чым папала — плячах, галаве, руках...
— А пешкі, а пешкі! — крычыць ён, і з рота ў яго скача пена.
— А мне з дзецьмі, можна-а? — пытае скрозь плач, галашэнне маці.
— Дзяцей як хочаце, а самі пешкі, пешкі! — крычыць маці немец у чорным, што чагосьці стаіць разам з іншымі тут жа, ля школы.
Але ні маці, ні бацька адных дзяцей пакідаць на машыны не хочуць. Ды і дзеці аставацца таксама без бацькоў... Нізашто!..
I хоць бацьку давялося яшчэ атрымаць з дзесятак лішніх арапнікаў-бізуноў, ён усё ж забірае дзяцей, кідаецца даганяць тых аднавяскоўцаў, Ka­ro пагналі ўжо немцы на грэблю...
...Многа-многа разоў бачыў Антон бацьку, і добрага, ласкавага, і змрочнага, разгневанага, але таго, якога бачыў там, ля школы,— ніколі не забудзе... Бо быў бацька тады ўзбуджаны, злосны, як, можа, ніколі, і на маці, якая збіла яго з панталыку, паверыла немцам, і на немца-афіцэра, што хвастаў яго арапнікам-бізуном. Вочы ў бацькі гарэлі, а твар... Твар быў у крывавых падцёках і сіняках, пасеча-
ны ўвесь, толькі вочы цэлыя,— іх закрываў бацька рукамі, калі немец-афіцэр хвастаў арапнікам-бізуном...
...Усё жыццё ўспамінаў бацька немца-афіцэра...
Людзі ж, што паверылі карнікам, асталіся чакаць ма шын,— згарэлі ў школе. Іх, як потым даведаліся, упіхнулі ў дзверы і жывых падпалілі...
«А можа, і не афіцэрам у вайну Паўль Закс быў, а... паліцэйскім? — вёў свае думкі-здагадкі Антон Шатуневіч.— I служыў ён не ў арміі, а ў паліцыі? Каска паліцэйскага яму б...— паглядваў на Паўля Закса Антон непрыкметна, крадком, як бы прымяраў,— да твару была б, падышла б, мабыць, куды лепш, чым кепачка-венгерка. У ёй ён быў бы, бадай што, рыхтык той бамбіза-паліцэйскі, што неяк прыязджаў нечага шукаць на панскую ферму, капаўся ў матрацах і падушках... Здаецца, тое ў нядзелю было, бо чамусьці мама дома была, не на рабоце. А можа, яна хварэла?..»
...Прыехаў паліцэйскі на веласіпедзе. У касцыстаўбуне, абцягнуты, пераплецены ўвесь рознымі папругамі і рамянямі, з пісталетам у блішчастай чорнай кабуры, у высокіх, з абцасамі, ботах. Веласіпед прыткнуў да сцяны, а сам, нешта мармычучы, напяваючы сабе пад нос, паволі пайшоў, па даўся ў барак.
Яны, дзеці, усе, хто гуляў тады ў двары, насцярожаныя, напалоханыя прыездам паліцэйскага, таксама падаліся ўслед за ім у барак. Стаялі збоку і глядзелі, як ён дужы, рослы, усё гэтак жа мармычучы, напяваючы нешта сабе пад нос, шукаў нечага, пераварочваючы матрацы і падушкі, вытрасаючы ўсё, што толькі было ў чамаданах і тумбачках, на падлогу. Вось ён дайшоў да таго ложка, дзе ляжала, мусіць, спала маці, і гаркнуў так, што тая ўсхапілася з пасцелі, стала босая на падлогу, з жахам паглядзела на незнаёмага мужчыну-паліцэйскага. I, быццам пра нешта здагадаўшыся, успомніўшы, выхапіла з-пад падушкі палатняны мяшэчак. Немец-паліцэйскі працягнуў руку, хацеў забраць, вырваць мяшэчак з рук, але маці не давала. Немец, раззлаваўшыся, піхнуў маці. Яна ўпала
і, ударыўшыся аб ножку ложка, разбіла сабе лоб. Лінула кроў...
Але маці не разгубілася — падхапіўшыся на ногі, кінулася, не выпускаючы з рук мяшэчка, уцякаць. За ёю кінуліся ўцякаць, бегчы і яны, дзеці. Хто куды, хто ў сад, хто ў хлявы...
...У мяшэчку, як потым Антон даведаўся, было некалькі прыгаршчаў пшаніцы, якія маці ўкрала, іірынесла, каб падкарміць іх, дзяцей, калі працавала ў полі, на малацьбе.
...Крадком, адным краёчкам вачэй Антон яшчэ раз паглядзеў на Паўля Закса — ён гэта тады быў ці не ён?
«Відаць, усё ж не ён... У таго нос быў з гарбінкай і вочы нейкія як у жабы — навыкаце. I ростам той быў куды большы. Дый чаму я ўвесь час так дрэнна думаю пра IІаў ля Закса? Ён жа пісьменнік. А пісьменнікі... Хіба б бываюць пісьменнікі дрэнныя людзі?»
«Пісьменнікам ён і потым мог стаць. ІІасля вайны ўжо... Дый... Сярод пісьменнікаў таксама розныя людзі ёсць. Былі ж і такія, хто з Гітлерам, фашыстамі супрацоўнічаў... Цікава было б пачытаць ці хоць бы даведацца, што ён, гэты Паўль Закс, і пра каго ніша? Хіба, можа... Спытаць?»
«У каго спытаць?»
«У яго самога. А не — у Элізабет Айх ці... у Генрыха ІІІтоля. Бо сам ён... Можа, не сказаць. Ды і неразгаворлівы ён нейкі. Маўчыць і маўчыць. А можа, і перакладчыца, Марыя Іванаўна, што-кольвечы пра яго ведае? Як-ніяк, яна ж разам з усімі імі правяла ўжо некалькі дзён. I ў Ленінградзе была, і тут у нас, у Беларусі, другі ўжо дзень. Трэба будзе спытаць у яе. Бо як жа гэта... Быць з чалавекам і не ведаць, хто ён. Вось як спынімся дзе-небудзь, выйдзем, дык і спытаю. He прывык быць я побач з людзьмі, якія нічога не гавораць, маўчаць. Маўчальнікі — не лепшыя людзі, асабліва ў дарозе. Хоць, бывае, калі і балбатун трапіцца...»
ІІавярнуўся да шафёра, сказаў:
— Сцяпан Кандратавіч, можа б, спыніцца нам дзе? A то едзем і едзем? Ногі хоць разамнём...
— Давайце спынімся,— лёгка згадзіўся Сцяпан Кандратавіч.— Але, як на маю галаву, дык найлепей спыніцца ля «Партызанскага бору». Можа, хто што вып’е ці перакусіць. Да «Нартызанскага бору» асталося якіх пяць-сем хвілін язды...
— А што такое «Партызанскі бор»? — адарваўся ад акна, спытыў раптам' Паўль Закс.
— Гэта рэстаран,— сказаў, патлумачыў яму Антон Шатуневіч, нямала здзівіўшыся: «Не перакладаў жа ніхто нашай размовы з Сцяпанам Кандратавічам. Адкуль ён, немец, даведаўся, пра што мы гаварылі? Няўжо мову нашу ведае?»
— Наогул, не люблю я, калі ў такіх месцах, як Хатынь, ставяць нешта падобнае на кафэ ці рэстараны,— сказаў Антон Шатуневіч па-нямецку.
— I я не люблю,— расплюшчыла вочы, ачуўшыся ад думак ці дрымоты, згадзілася з Антонам Элізабет Айх.
— Але гаспадарнікі глядзяць на ўсё па-свойму. Дый перакусіць чалавеку ці што-небудзь выпіць.
— Тут можна выпіць? — ажывіўся, спытаў зноў Паўль Закс.
— Вядома. А вы што б хацелі? Калі вады...— пачаў дапытвацца Антон, бо вада была ў іх у машыне — мінеральная «Мінская» і баржом.
— He, я хацеў бы выпіць пяцьдзесят грам рускай гарэлкі,— сказаў, адчаканіў Паўль Закс.
— To гэта можна,— рады, што нарэшце загаварыў маўчальнік-спадарожнік, сказаў Антон.
I калі наперадзе мільганула памяшканне рэстарана, загадаў шафёру спыніцца.
— Хто яшчэ хоча чаго-небудзь выпіць ці перакусіць? — спытаў Антон у Генрыха Штоля і ў Марыі Іванаўны, калі спынілася іх машына і яны выйшлі на абочыну дарогі, далучыліся да кампаніі.
Але ні Генрых Штоль, ні Марыя Іванаўна не хацелі ісці ў рэстаран, адмовіліся.
— Тады хіба я вас правяду,— паглядзеў на Паўля Закса Антон Шатуневіч.
— He, не трэба. Я сам,— сказаў Паўль Закс і паволі пайшоў да «Партызанскага бору», быццам нават трохі накульгваючы, на што толькі цяпер звярнуў увагу Антон.
— Ен што, кульгае? — спытаў Антон, гледзячы, як ідзе, прыпадае на левую нагу, падымаючыся па сходках, кіруецца да ўвахода ў рэстаран Паўль Закс.
— Так,— кіўнуў Генрых Штоль.— У яго пратэз.
— Пратэз? — здзівіўся Антон.— Дык ён што, ваяваў?
— Ваяваў,— пацвердзіў Генрых Штоль.
— I дзе — вы не ведаеце? На Усходнім ці Заходнім фронце?
— Ён кажа, на Заходнім. Але мне думаецца, што не, не на Заходнім. Дапускаю, што прыехаў ён сюды нагу сваю шукаць...— хіхікнуў Генрых Штоль.
— Чакайце! — апомніўся нарэшце Антон і паглядзеў на Марыю Іванаўну.— Як жа мы яго аднаго пусцілі?..
— А што? — ускінула непаразумела свае чорныя бровы на Антона Марыя Іванаўна.
— Ён...— быццам толькі цяпер успомніўшы размову з шафёрам, якую без перакладу зразумеў Паўль Закс, аж запнуўся Антон Шатуневіч.— Рускую мову хіба ведае?
— Ведае,— заўсміхалася, паказала свае надзіва белыя і роўныя зубы Марыя Іванаўна.
— Чаму ж ён маўчыць, не прызнаецца?
— ? — паціснула плячыма Марыя Іванаўна.— Калі ён так робіць, значыцца, ведае чаму. Яму відней.
— Што такое? — паглядзеў разгублена на Антона і Марыю Іванаўну Генрых Штоль.
— Нічога,— супакоіла яго Марыя Іванаўна.— Проста мы высвятляем з Антонам Змітравічам некаторыя дэталі.
— А-а,— кіўнуў бародкаю Генрых Штоль.— Бывае. А што да Паўля Закса... Учора, пасля сустрэчы ў Саюзе пісьменнікаў, у мяне з ім не вельмі прыемная размова была. Нельга так, як ён, навязваць усім свае погляды. Але не звяртайце на яго ўвагі. Ён старэйшы, ён ваяваў. Мы таксама былі падпалі пад яго ўплыў. 1 ў Ленінградзе, і спярша тут... Але паглядзелі — людзі да нас усюды ставяцца шчыра, вы такія ж, як і мы. I вы, і мы хочам міру, хочам ведаць лепш адзін аднаго. I няхай не з усім мы можам згаджацца, няхай розныя ў нас погляды на некаторыя рэчы і падзеі, у адным мы сходзімся цалкам — вайна ні вам, ні нам не трэба. I давайце рабіць усё, каб яе не было.
— I я так думаю,— зноў заклепала вейкамі, пачырванела, заўсміхалася Элізабет Айх.— У нас у Германіі не кожны падзяляе нашы погляды. У кожнага чалавека свая галава і свой розум. Нават з бацькам, з маці і то бываюць непаразуменні, разыходжанні. А мы ж... Жывём у краінах з рознай палітычнай сістэмай, кожны з нас рознае бачыў і ведае. Ды мы ж яшчэ і пісьменнікі...
— Дарэчы, што піша Паўль Закс, наогул, што за пісьменнік ён? — спытаў Антон Шатуневіч.
— Адносны,— паморшчыўся, скрывіўся Генрых Штоль,— Ён мае сваю ферму, ну і... піша. У нас можна выдаваць усё, што хочаш. Добрым, цікавым пісьменнікам
выдаўцы плацяць грошы, астатнія выдаюць свае творы самі за свае грошы. Паўль Закс з апошніх. А піша... Пра рознае ён ніша. Але, відаць, не пра тое, чым жыве, што ў яго на душы. Хутчэй за ўсё — каб схаваць, што яго мучыць.
— А як ён — да пагрозы новай вайны?
— Мне здаецца, што яго гэтае пытанне хвалюе. Нешта ў яго было такое, што не дае яму спакою. Баюся гаварыць, бо і сам ён нічога не гаворыць, не прызнаецца.
А Элізабет Айх дадала:
— Мяркуючы па яго паводзінах, ён сёе-тое зразумеў, прыехаўшы сюды. Во ўсякім разе, ён не навязвае сёння нікому сваіх поглядаў. Маўчыць... Хоць... Хто ведае, што ў яго ў галаве...
3 «Партызанскага бору» выйшаў сам Паўль Закс, і размова пра яго сціхла. Моўчкі, здаецца, яшчэ болып засяроджаны, як быў дагэтуль, ён, насунуўшы на самыя вочы казырок кепачкі-венгеркі, папраставаў да машыны, адчыніў дзверцы і зноў сеў на сваё месца.
— Ну, што ж, і мы будзем сядаць... Паедзем,— сказаў да сваіх спадарожнікаў Антон Шатуневіч і таксама пайшоў да машыны.
Ад «Партызанскага бору» да Хатыні — пяць кіламетраў. I заўсёды, калі б ні праязджаў іх Антон Шатуневіч, ён думаў пра вёскі і людзей, што былі знішчаны, спалены ў вайну. А іх, тых вёсак, тых людзей... Хто лічыў, дый нават каб хацеў, ці злічыў бы, ці злічыш... Толькі ў адной Беларусі іх...
Звычайна Антон Шатувевіч гэтыя лічбы паўтараў у памяці сам сабе, моўчкі. Але сёння, можа, таму, што разам з ім у машыне былі госці, пісьменнікі, чамусьці захацелася назваць гэтыя лічбы ўголас.
«Няхай ведаюць!» — падумаў Антон.
Павярнуўшыся тварам да Элізабет Айх, ён сказаў, але так, каб кожнае яго слова чуў і Паўль Закс:
— Усяго за гады вайны ў Беларусі было разбурана і спалена больш за дзевяць тысяч вёсак...
— 3 людзьмі? — спытала з жахам у голасе Элізабет Айх.
— Цалкам з людзьмі было спалена шэсцьсот дваццаць сем. 3 часткай насельніцтва — чатыры тысячы дзвесце пяцьдзесят восем. Некаторыя вёскі так і не адноўлены, не вернуты да жыцця і сёння...
— А людзей колькі? Колькі людзей загінула?
— Людзей... У Беларусі загінуў кожны чацвёрты яе жыхар. У лічбах — гэта два мільёны дзвесце трыццаць тысяч чалавек. 3 іх мірнага, ні ў чым не вінаватага насельніцтва —каля паўтара мільёна. ІІрыкладна чатырыста тысяч чалавек было вывезена з родных мясцін у фашысцкае рабства, у Германію. I Хатынь у нас не проста вёска, якую спалілі разам з яе жыхарамі карнікі, а помнік усім спаленым, знішчаным у Беларусі вёскам і жыхарам. Для нас гэта — сімвал, жывая памяць, напамінак пра тое, што рабілі фашысты, акупіраваўшы нашу рэспубліку...
Антон Шатуневіч памаўчаў, як бы перадыхнуў:
— Я магу назваць вам і іншыя лічбы,— сказаў ён праз хвіліну.— Напрыклад, было разбурана, спалена болып за адзін мільён дзвесце тысяч пабудоў, дзвесце дзевяць гарадоў і раённых цэнтраў, дзесяць тысяч прамысловых прадпрыемстваў, разбураны і абрабаваны ўсе навуковыя ўстановы, бібліятэкі, музеі... Была амаль сцёрта з зямлі сталіца нашай рэспублікі — горад Мінск... Ды і ўсе абласныя цэнтры... Так што... Што такое вайна, Гітлер, фашызм — мы ведаем! Добра ведаем! I не забудзем. Ніколі не забудзем!
Апусціў галаву, і ў вачах зноў тая грэбля, па якой гналі яго, хлапчука, у фашысцкае рабства карнікі, чорны слуп дыму і агню, што падняўся, зашугаў над роднаю вёскаю, закрыў неба і сонца... He, не, перш чым слуп дыму і агню, былі насцярожаныя, нясмелыя крыкі, уздыхі:
— Азірніся, глянь!..
Ах!
— Сяло наша гарыць!
1 спыніліся ўсе, застыў натоўп. Пачуліся божканне, галашэнне. Аж падалі, валіліся некаторыя з ног, раўлі, прычыталі, як па нябожчыку, быццам хавалі каго, не ўяўлялі, як жыць далей...
Карнікі наляцелі знянацку, пачалі хвастаць, біць людзей бізунамі, прыкладамі, страляць... Але гэта не памагло — людзі як ураслі ў зямлю: не зрушваліся з месца. I тады карнікі спусцілі са шворак сабак...
...Падняў галаву, страсянуў ёю, каб прагнаць страшны прывід, той успамін, уяву. Сказаў, паглядаючы наперад, на надпіс, што раптам вынырнуў з-за павароту:
— Вось і Хатынь. Мы прыехалі, куды цяпер прыязджаюць і прыходзяць тысячы, мільёны людзей...
Хатынь... Звоняць і звоняць, быццам перамаўляюцца між сабою, званы, што пастаўлены на месцы былых селішчаў. Ідуць і ідуць бясконцым суцэльным патокам людзі. Старыя, маладыя, дзеці — тыя, хто бачыў, перажыў вайну, і тыя, хто пра яе ведае толькі з кінафільмаў, кніг, успамінаў бацькоў, дзядоў і бабуль. Хто з кветкамі ў руках, хто проста так, схіліўшы ў паклоне журботную, сумную гала ву. I ў кожнага ажывае сваё, тое, што бачыў, перажыў ці пачуў, што ведае пра вайну.
Ажыло тое ўсё зноў — каторы ўжо раз! — і ў памяці Антона Шатуневіча. Ды так, што спярша і не заўважыў, хто ідзе поплеч з ім пакланіцца светлай памяці тых, хто ніколі ўжо не падымецца, не ўбачыць ні высокага, светлага неба, ні зеляніны лесу, якую дзе-нідзе прыхапіла ўжо жаўталістая восень, ні свайго поля, ні сваёй вёскі — згарэў у пякельным полымі вайны. А калі апомніўся — убачыў: ідуць, не адстаюць ні на крок, уважліва да ўсяго прыгля даючыся, чытаючы і перакладаючы надпісы. Марыя Літвінка, Генрых Штоль, Элізабет Айх.
— А дзе Паўль Закс? — як бы спахапіўся Антон Шатуневіч.
— Ен там, астаўся ў машыне,— кіўнуў, паказаў галавою на стаянку, дзе асталіся стаяць машыны, Генрых Штоль.
— Як? — здзівіўся Антон.— Яму не захацелася пабыць тут разам з усімі намі?
— Што вы! Ён намагаўся, каб не ехаць зусім сюды. Ды мы настоялі. Я думаю, ці не наліў ён сам у вайну людзей. I, можа, іх крыкі, іх боль ажылі ў яго памяці... Бачыце, гарэлкі выпіў, няйнакш меркаваў — лягчэй будзе. Аж яно, відаць, наадварот,— выказала сваё меркаванне Элізабет Айх.
— Гэта, урэшце, яго справа,— сказаў, зноў узяўшы сябе, наколькі мог, у рукі, Антон Шатуневіч і, апусціўшы яшчэ ніжэй галаву, пайшоў і пайшоў далей па свяшчэннай зямлі Хатыні. I ўяўлялася яму: гэта ідзе ён не па Хатыні, а па сваім Заброддзі, па ўсёй сваёй шматпакутнай беларускай зямлі,— як вярталіся з чужыны на Радзіму, то ўсюды, куды ні кінь вокам, куды ні паглядзі — гэтак жа на месцы вёсак, людскіх селішчаў і хат тырчалі каміны напаўразбураных печышчаў...
Марыя Літвінка, Генрых Штоль і Элі.забет Айх не адставалі ад Антона ПІатуневіча, ішлі і ішлі, толькі прыпыняючыся зрэдку, каб прачытаць тыя надпісы, што, здаецца, аж білі ў вочы, гаварылі больш, чым можа сказаць звычайная чалавечая мова.
Званілі і званілі, аддаючыся болем у сэрцы, званы Хатыні, напаміналі ўсім жывым пра тую жахлівую трагедыю, што адбывалася ў гады фашызму і не толькі тут, а па ўсёй беларускай зямлі, па ўсёй Еўропе...
Вяртацца з Хатыні назад у Мінск разам з нісьменнікамі з Заходняй Германіі Антон Шатуневіч не захацеў. Надта ж развярэдзіў былыя раны, рупіла пабыць аднаму, многае згадаць, яшчэ і яшчэ перабраць у памяці. Таму, пасадзіўшы гасцей у адну машыну, ён, нават не паглядзеўшы на Паўля Закса, каб не падаваць, не ціснуць рук, сказаў усім агульнае: «Аўфвідэрзэен» — і пайшоў, сеў у сваю машыну.
— Ну, як яны, немцы? — спытаў у Антона Шатуневіча шафёр, Сцяпан Кандратавіч.— Ці не казалі, што Хатынь — гэта таксама прапаганда?
— He,— адмоўна пакруціў галавою Антон.— Ды што нам яны, гэтыя немцы... У нас свае рахункі з вайною, у кожнага сваё гора, свае раны... Ды і Хатынь мы пакінулі... Для сябе, для ўсіх сумленных людзей свету — помніце пра фашызм, не рабіце таго, што тыя рабілі...
— Тут, са мной, немчык гэты, Паўль Закс, аставаўся. Аказваецца, ён мову нашу ведае. Разгаварыўся, прызнаўся, што ваяваў у нас. Я спытаў: ці не паліў і ён людзей, як гэта рабілі яго сародзічы? Ну, не тут, у Хатыні, дык, скажам, у іншым месцы? «Не,— кажа,— людзей не паліў, а вось у лес на партызан хадзіў». I ведаеш, лепш бы ён маўчаў, не гаварыў пра тое. Бо ўспомніў я,як на нас наііалі аднойчы... Вясною, снег ужо раставаў. Кажушок мой намок, дык я, каб лягчэй было ўцякаць, кінуў яго. А яны з гармат, мінамётаў па нас... Лёньку Хадасейчыка, лепшага сябра майго, забіла. Ды як — галаву адарвала. I я поўз, цягнучы нежывога Лёньку... У адной руцэ ён сам, вінтоўка. А ў другой — галава...
I, сціснуўшы кулак, Сцяпан Кандратавіч затрос раптам ім у паветры:
— Дзе ім, прыблудам, зразумець нас, нашы раны, боль!
I паваліўся грудзьмі на руль. Заплакаў, зарыдаў...
1983 г.
Забытыя селішчы
Яны, гэтыя забытыя, пакінутыя людзьмі селішчы, пэўна, ёсць у кожнай вёсцы. Ёсць яны і там, дзе я нарадзіўся, жыў. Адно — у лесе, яно зарасло ўжо кустамі, дрэвамі; другое — на астраўку балота (балота тое даўно асушана, разворана, на ім буяюць бульба, каноплі, авёс); астатнія — ля невялікай рачулкі па дарозе ў вёску і ў самой вёсцы — там яшчэ і цяпер дзе-нідзе знаць сляды колішняга людскога жытла: рачкаватая груша-дзічка, касабокая, хілая сліва, камень, які, можа быць, вельмі ж патрэбны быў чалавеку, бо служыў гаспадару і гаспадыні, памагаў ім жыць, кавалак бітае цэглы, пачарнелы трухлявы аскабалак бервяна... I я, калі б і з якіх бы — блізкіх ці далёкіх — дарог ні вяртаўся дадому, у сваю вёску, не магу, каб не спыніцца, не пастаяць ля гэтых забытых, пакінутых людзьмі селішчаў, не ўспомніць, не згадаць таго, што чуў, бачыў сам у маленстве...
Япрукі
3 Рудзенькай — калісьці невялікай, хат на дваццаць, вёсачкай — надта ж многае мяне звязвае. Пачну хоць бы з таго, што ў Рудзеньцы прайшлі дзяцінства і юнацтва маёй маці. Вунь там, дзе зелянее, чупрыніцца расахатая, абсмаленая з камля прысадзістая груша-дзічка, не так, здаецца, і даўно, яшчэ на маёй памяці, стаяла, прыпадаючы нізкаю чаратоваю страхою ледзь не да самай зямлі, хата, у якую прывёз жыць маю маці разам з яе мамаю — новаю сваёй жонкай удавец Міхей Кудрыцкі. У Міхея Кудрыцкага было шэсцера дзяцей, ён доўга шукаў жанчыну, якая б згадзілася іх дагледзець. I знайшоў аж у Бабчыне — далёкай палявой вёсцы — маці маёй маці, якая перад гэтым нечакана аўдавела і не ведала, да каго прыхінуць галаву. Тады тут, у Рудзеньцы, камандаваў усім і ўсімі Антон Япрук. Яму належалі лепшае поле, лепшыя лугі і пашы, вадзяны млын і вялізная, на некалькі сот вуллёў, пасека. Пра кароў, коней, авечак, свіней, гусей, качак,
курэй і цяпер мая маці як згадае — жахаецца: навошта адной сям’і ўсяго столькі — чароды, поўныя хлявы, кашары!.. Многія рвалі жылле на Япрука, гнуў на яго спіну, хоць лічыўся лесніком, і Міхей Кудрыцкі. Працавала на яго падлеткам — танканогай былінкаю-дзяўчынкаю — і мая маці. Праўда, нядоўга, бо новае, савецкае жыццё ішло, наступала і ў гэты глухі балотны край. Калі навокал усюды ў вёсках пачалі ўтварацца калгасы, пра калектывізацыю загаварылі і ў Рудзеньцы. Вядома, загаварылі беднякі, тыя, хто гадамі гнуў спіну, ірваў жылле на Антона Япрука, а найперш Міхей Кудрыцкі. Болып таго — Міхей Кудрыцкі неўзабаве стаў як бы завадатарам, адным з арганізатараў беднаты. Склікалі сход... Выступілі тыя, хто хацеў калгаса, выступілі і тыя, хто калгаса не хацеў. Сярод апошніх быў Антон Япрук і яшчэ два-тры чалавекі, якіх ён, няйнакш, нечым падкупіў ці нешта ім паабяцаў. Прадсгаўнік з раёна, які быў на сходзе, патлумачыў, што такое калектывізацыя і што значыць жыць і працаваць калектыўна, напомніў пра раскулачванне і што робіць Савецкая ўлада з такімі, хто супраціўляецца, спрабуе пагражаць... Пайшоўшы назаўтра, як заўсёды, на агляд абходу, не вярнуўся дадому, у сваю хату, ляснік Міхей Кудрыцкі. Яго знайшлі дні праз тры мёртвага. Знайшлі ў лесе мёртвымі і яшчэ двух мужчын, якія надта ж рашуча выступалі за калектывізацыю... Прыехала міліцыя, пачалося следства, допыты. Ііадазрэнне падала на аднаго чалавека — Антона Япрука. Пайшлі да яго ў хату. Але, як ні шукалі, не знайшлі. Прыязджала міліцыя і назаўтра, і паслязаўтра, і яшчэ некалькі разоў, каб заарыштаваць, забраць з сабою Антона Япрука. Але кожны раз ён паспяваў схавацца, знікнуць, усё адно як скрозь зямлю праваліцца. Быў, хадзіў па вёсцы, па сваім двары, распараджаўся, а як толькі з’яўлялася міліцыя, дзе і дзяваўся. Пра калгас ніхто ўжо не заводзіў і размовы, ведалі, што будзе з тымі, хто асмеліцца ўступіць у яго.
Бачачы, што так проста Антона Япрука заарыштаваць не ўдасца, міліцыя пачала хітраваць. Прыедзе ў вёску, зойдзе на падворак, у хату да Антона і, не знайшоўшы таго, хто ёй трэба, паедзе. I праз гадзіну вернецца. A то разоў колькі аблаву ноччу наладжвалі. Дзіўна проста было — пасцель паслана, спаў дома Антон. Ці за сталом сядзеў — вячэраў. А ўрываліся ў двор, у хату — не было Антона. I на гарышча лазілі, і ў склеп, і пад печ — нідзе яго не знаходзілі...
Гады ці не тры лавіла міліцыя Антона Япрука. Але так і не злавіла. Праўда, і ён «ласку» міліцыі нарэшце зрабіў — сышоў недзе з тутэйшых мясцін, пакінуўшы дома жонку з сынам...
З’явіўся Антон зноў у вёсцы ўжо ў вайну, а дакладней, ён нікуда і не сыходзіў, проста хаваўся, перастаў на вочы людзям паказвацца. Прыйшлі ў вёску немцы — ён і вылез са сваёй схованкі, зноў зажыў так, як хацеў. Ну і паплакалі ж, папамучыліся тыя, хто хадзіў раскулачваць Япрукоў, хто хоць што-небудзь забіраў з яго двара! Ды і не толькі яны, бо Антон Япрук стаў начальнікам паліцыі, у якую ўцягнуў і сына свайго Пятра. Ускінуўшы на плечы вінтоўкі, шныпарылі яны ўдвух з ранку да вечара па вёсцы, у каго чагосьці шукалі, у каго штосьці забіралі, з кім за штосьці зводзілі рахункі — здзекаваліся: білі шампаламі, паролі штыкамі...
Разбой Япрукоў стаў вядомы тым, хто быў у лесе. Некалькі разоў рабілі яны напады ўночы на добраахвотных памагатых акупантаў, але зноў жа — злавіць іх ніяк не маглі...
Недзе ў сорак трэцім годзе, пад восень, немцы спапялілі вёску, дзе я нарадзіўся і жыў; снапялілі яны і многія іншыя вёскі, сярод іх і самую блізкую ад нас Рудзеньку. 3 усіх пабудоў, як пасля стала вядома, у Рудзеньцы ацалела хіба толькі сядзіба верных служак фашыстаў Япрукоў...
Калі мы вярнуліся з выгнання — з Нямеччыны, не пазнаць было ні нашай, ні іншых вёсак. Помню, прыйшоў я ў Рудзеньку і не паверыў, што тут калісьці вёска была, людзі жылі. Нідзе ж нічога! Няма той каланчы, што падымалася на пагорку каля дарогі і з якой назіралі, ці не здарыўся, не ўкінуўся дзе-небудзь пажар; няма таго драўлянага, пасланага з тонкіх бярвенцаў моста, з якога заўсёды, калі праязджала падвода, чуўся вясёлы, дробны перастук колаў — быццам бульбу ссыпалі на памост; не было і затравелай, парослай муравой вуліцы, усцяж якой стаялі, настаўленыя ўгору, жураўлі калодзежаў, платы, хаты, не было і саміх калодзежаў, платоў, хат... Сіратліва тырчалі толькі дзе-нідзе абкуродымленыя, напаўразваленыя, з разбуранымі камінамі печы ды зелянелі абгарэлыя, здзічэлыя рэшткі калісьці раскошных, багатых садоў. Гэтыя рэшткі былога людскога дастатку і прыцягнулі ў Рудзеньку мяне ды і іншых людзей. Мы рвалі і насілі дадому яблыкі, слівы, грушы, а потым, калі заасянела, пачалі і выкопваць маладзейшыя дрэўцы, перасаджваць іх у свае сады, бо ў Ру-
дзеньцы ніхто не сяліўся, ніхто не снаваў новых хат. Быццам змовіліся людзі між сабою, адцураліся гэтай вёскі... Стаяла далёка ад дарогі, ля самага лесу, толькі хата Япрукоў. Абгароджаная па-старадаўняму шчыльным высокім парканам, яна нагадвала непрыступную крэпасць. Жыла ў той хаце адна-адзінюсенькая Хвядора — жонка Антона і маці Пятра. На людзі яна не паказвалася, ды і людзі да яе таксама не заходзілі, ні пра што ў яе не пыталі... Жыве старая, ну і няхай жыве... Дзе ж падзеліся самі Япрукі, што з імі здарылася, калі прагналі з нашых мясцін немцаў, ніхто не ведаў. Адны казалі, што яны адступілі разам з акупантамі, другія нешта яшчэ спрабавалі дадаваць, быццам пры адступленні іх дагналі і расстралялі нашы, але дакладна ніхто нічога, можна сказаць, не ведаў. А шкада, бо мінула трохі часу — і ў нашым раёне пачалі спярша пошапкам, як бы баючыся, потым і ўголас гаварыць пра банду, што раптам аб’явілася ў наваколлі. Дзесьці абрабавалі ўночы магазін, забіўшы пры гэтым вартаўніка, дзесьці быў учынены налёт на кашару і былі забраны каровы, а ў Навасёлках, дзе жыў былы камандзір тутэйшага партызанскага атрада, які ў вайну не даваў спакою ні аднаму прыслужніку фашысцкага парадку, быў зроблены напад на яго хату, праўда, самога партызанскага камандзіра дома ў тую ноч не аказалася, начаваў, як потым выявілася, у гасцініцы — быў на нейкай раённай двухдзённай нарадзе...
Міліцыя збілася з ног, імкнучыся вылавіць і абясшкодзіць парушальнікаў людскога спакою. Мабілізавалі грамадскасць — леснікоў, былых партызан і салдат, школьнікаў... На ўсякі выпадак сяму-таму выдалі вінтоўкі, бо бандыты былі ўзброены, і не абы-як. Але, як ні шчыравала міліцыя, вынікі былі не суцяшальныя, каб не сказаць, што іх зусім не было. Удзень бандыты дзесьці спалі, адпачывалі, працу сваю пачыналі, як правіла, уночы. А што ўночы ўбачыш? Ды і не ведаеш жа, дзе бандыты будуць, які новы аб’ект выбралі яны для свайго чарговага разбою? У самыя дзікія, таемныя нетры лесу прабіраліся тыя, хто высочваў бандытаў, намагаючыся знайсці іх стаянку, абшарылі балоты, лазнякі — нідзе нічога ніякага. Выказвалася думка — банда не свая, мясцовая, а прыблудная. Забрыдала аднекуль, рабіла што хацела, і знікала. Звязваліся з абласным начальствам, пыталі, дзе яшчэ пакідала банда хоць якія сляды. Выяўлялася: нідзе, акрамя як у нашым раёне. Значыцца, банда была свая, мясцовая... Тады нехта і
ўспомніў пра Япрукоў — ці не яны гэта «ажылі» раптам?
Зрабілі на ўсякі выпадак налёт у Рудзеньку, на хату Япрукоў. Удзень, калі бандыты, набадзяўшыся за ноч,— перад гэтым быў абрабаваны яшчэ адзін магазін, гэты раз у самім раённым цэнтры, пад бокам у міліцыі,— і... Доўга потым рукамі разводзілі, спрачаліся, хто вінаваты, бо маглі забраць парушальнікаў людскога спакою, што называецца, цёпленькіх... Спалі яны проста ў хаце... I ў тым, што іх не арыштавалі, вінавата была Хвядора — убачыўшы ля двара міліцыю, яна закрычала як рэзаная і кінулася не весніцы адчыняць, а ў сенцы...
Калі міліцыянеры, хто праз паркан, хто, выламаўшы засоў, праз весніцы ўварваліся ў хату, на стале стаялі бутэлькі з-пад выпітай гарэлкі, ляжала недаедзеная закуска, паслана была на падлозе і салома, у якой няйнакш валяліся, спалі бандыты... Усё чысценька агледзелі ў хаце міліцыянеры, пабывалі ў склепе і на гарышчы, але бандытаў не знайшлі. Дапыталі Хвядору — хто быў у хаце, дзе пахаваліся?
Хвядора маўчала, толькі спалохана,злосна зыркала на тых, хто нечакана ўварваўся ў жытло, парушыў звыклы лад жыцця...
Потым, праз некалькі гадоў, калі працаваў у раённай газеце, я сустрэўся з начальнікам міліцыі, які тады кіраваў гэтай ды і іншымі падобнымі аперацыямі па лоўлі бандытаў...
РАСКАЗ НАЧАЛЬНІКА МІЛІЦЫІ
— Так, гэта праўда, я кіраваў аперацыяй па лоўлі бандытаў, на мне ляжалі абавязкі прымаць розныя рашэнні. I вось, уяўляеце, калі мы ўварваліся ў хату і ўбачылі нядаўнія, можна сказаць, свежыя сляды банды, розныя былі думкі, асабліва калі Хвядора адмовілася адказваць на пытанні, наогул гаварыць з намі. Прымяніць сілу, зрабіць усё, каб Хвядора загаварыла? Забраць Хвядору ў рай цэнтр, трымаць яе як заложніцу, а тым часам па-належнаму і дапытаць? Я прыняў іншае, нечаканае для многіх, рашэнне. «Ну што ж,— сказаў я Хвядоры,— не хочаце нам нічога гаварыць, не гаварыце! I без вас абыдземся!» I загадаў міліцыянерам пакінуць хату, пакінуць Япрукоў падворак. Вы снытаецеся — чаму? Ды таму, што баяўся — калі забяром старую, банда яшчэ больш жорстка пачне помсціцца, забіваць то аднаго, то другога. Дый Хвядора
быццам прыманка была для банды. А так, без яе, банда і сысці магла куды-небудзь у іншае месца... А гэта... Было непажадана.
Пакінуўшы для нагляду за Рудзенькай некалькі чалавек, я паехаў у раённы цэнтр, звязаўся з вобласцю, папрасіў падмогі. У вобласці мяне зразумелі, відаць, таксама адчувалі, колькі бяды могуць натварыць бандыты, калі іх. своечасова не высачыць і не абясшкодзіць. Асаду сядзібы Янрукоў мы трымалі з месяц, з месяц вартавалі ўсе падыходы і адыходы да яе. Чаго мы дамагаліся? Нічога. Больш таго — банда за гэты час зрабіла некалькі нападаў на магазіны. Давялося зняць асаду, зноў паспрабаваць лавіць бандытаў па ўсім раёне. Толькі на гэты раз бандыты аказаліся разумнейшыя за нас — яны не абмежаваліся граніцамі нашага раёна, але пачалі забрыдаць і ў іншыя, суседнія з нашым, словам, поле іх дзейнасці пашырылася. Захвалявалася ўжо і абласное начальства — трэба было прымаць нейкія больш рашучыя захады. Але і бандыты ведалі, што рабіць. Як толькі мы пачыналі варушыцца, падымаць на ногі грамадскасць, яны знікалі, усё адно як у ваду. Было ясна — у бандытаў ёсць надзейная база, ёсць схованка, дзе яны, не баючыся нікога і нічога, адлежваюцца. Няўжо гэтае месца, гэтая схованка Рудзенька, сядзіба Япрукоў?
Зноў і зноў і я сам, ды і іншыя, больш вопытныя за мяне таварышы з вобласці наведваліся ў Рудзеньку. To быццам выпадкова, то заходзілі папіць вады ў хату да Хвядоры, то, аблюбаваўшы патайное месца і замаскіраваўшыся, назіралі за гэтай небяспечнай сядзібай. Некалькі разоў падсылалі пад выглядам выпадковых прахожых сваіх надзейных людзей — жанчын, дзяцей. Хвядора, мабыць, здагадваючыся, чаму раптам да яе пачалі заходзіць людзі — раней жа яе ніхто не турбаваў, ніхто не заходзіў! — паводзіла сябе не зусім ветліва, каго пускала ў двор, каго проста выганяла, асабліва дзяцей, жанчын. Было ясна — банда калі не ў хаце, дык недзе зусім блізка і павінна восьвось наведацца. Акружыўшы з усіх бакоў непрыкметна сядзібу, мы рабілі налёты. I аднойчы зноў ледзь не захапілі банду ў хаце — нават бульбу са стала, лыжкі, міскі не паспела схаваць Хвядора. «Ну, а цяпер што вы нам скажаце?» — запытаў я ў Хвядоры і так паглядзеў ёй у вочы, што яна зніякавела. «Дзе бандыты, куды яны ўцяклі? — дастаў я пісталет.— Ну?»
Але з мае пагрозы зноў жа нічога не выйшла. He сказала, ні слова не сказала Хвядора.
Хоць і не хацелася мне гэтага рабіць, а ўсё ж давялося забраць Хвядору ў міліцыю. Нават прыстрашыць — маўляў, калі яна не прызнаецца, дзе хаваюцца муж і сын, то і яна будзе прыцягнута да адказнасці як саўдзельніца. Толькі Хвядора, як выявілася, была не жанчына, а крэмень. Нішто на яе не дзейнічала — ні пагрозы, ні добрыя, ласкавыя ўгаворы, ні ўсё іншае, што мы спрабавалі ўжыць. Слова, ні аднаго слова не прамовіла! Толькі злосна, як затраўлены звер, вачыма зыркала, няйнакш гатова была на кожнага, хто з ёю спрабаваў хоць які кантакт навесці, каршуном накінуцца, душыць яго, рукамі, зубамі рваць. Прызнаюся, такіх злосных, дзікіх і апантаных людзей я не бачыў, не сустракаў. Hi да яе, ні пасля. Нават паесці з на шых рук нічога не брала, галадала. Што было рабіць? Параіўшыся з начальствам, мы накіравалі яе ў Мазыр — цэнтр Палескай вобласці, у якую тады ўваходзіў наш раён. «Як жа банда?» Дзіўна, але знікла, і след яе прапаў. Праўда, даходзілі чуткі, што не ўсюды, не ва ўсіх раёнах спакойна, што то ў адной вёсцы, то ў другой рабіліся напады на магазіны і фермы, учыняўся рабунак. Але сказаць з упэўненасцю, што арудуе там тая банда, што дагэтуль арудавала ў нас, у нашым раёне, ніхто не мог. Час быў пасляваенны, неспакойны. Ці мала хто мог раба ваць? Дый паліцаяў не ўсіх тады яшчэ вылавілі, розных прыслужнікаў фашыстаў. Дэзерціры, тыя, хто баяўся фронту, бадзяліся па лясах... Словам, нас не вельмі трывожыла, што недзе за сотню ці дзве кіламетраў ад нашых мясцін абрабавалі магазін ці ферму. Гэта быў клопат тых таварышаў, што працавалі там.
Аднак, як неўзабаве мы пераканаліся, дарэмна мы сябе заспакойвалі. He мінула і двух месяцаў, як банда зноў аб’явілася ў нашай мясцовасці. I першы, хто мог пацярпець, быў я. Неяк уночы ў акно кватэры, дзе я жыў, пастукалі. Я, прачнуўшыся, выхапіў з-пад падушкі пісталет — а я яго трымаў заўсёды там, калі клаўся спаць! — ціхенька, на пальчыках пакраўся да акна. Было не цёмна, свяціў месяц, якраз поўня, і ў яго святле я ўбачыў трох чалавек, што стаялі ля плота. За плячыма ў іх былі вінтоўкі. Прызнацца, я трохі здзівіўся, не падумаў, што гэта бандыты. Але, на ўсякі выпадак, захінуўся за вушак. I гэта мяне выратавала. Бо, як толькі я спытаў, крыкнуў у акно: «Што трэба?» — грымнуў стрэл. Я не разгубіўся, таксама стрэліў у адказ. Прычым не ў таго чалавека, што хаваўся за сцяною і страляў у мяне, а ў тых траіх, што былі ля плота.
Пасыпалася шкло, у хаце пачаўся пярэпалах. Падхапіліся з пасцелі жонка, дзеці. Закрычалі, заплакалі...
«На падлогу, падайце на падлогу!» — закамандаваў я і ў наступную хвіліну кінуўся ў сенцы. Не-не, не ўцякаць. Наадварот, гнацца, даганяць нечаканых начных прышэльцаў. Бо, хоць было іх чалавек чатыры-пяць, яны, выявілася, былі палахліўцы і пасля майго стрэлу пусціліся наўцёкі. Прычым урассыпную, хто куды. Няйнакш нікому з іх не хацелася атрымаць кулю.
Жыў тады я непадалёку ад міліцыі, у звычайнай драўлянай хаце, абнесенай ад вуліцы дашчанай агароджай. I, выскачыўшы на ганак, я даў яшчэ два-тры стрэлы. I каб напалохаць, паддаць больш пуду тым, хто так нечакана завітаў уночы на падворак, і каб мяне пачуў дзяжурны. Сам жа, збегшы з ганка, кінуўся ў незачыненыя весніцы, на вуліцу.
He, на вуліцы нікога не было. He ўбачыў нікога я, вярнуўшыся, і на падворку. Начных гасцей як ветрам здзьмула — разбегліся, уцяклі...
Хвілін праз колькі ў двор ускочыла некалькі міліцыянераў, паднятых па трывозе дзяжурным. Убачыўшы мяне з пісталетам у руках і пабітае ў хаце акно, яны здагадаліся, што здарылася. Запалілі ліхтар, пачалі шукаць слядоў. Але я спыніў гэтую актыўнасць, загадаў спяшацца ўсім у міліцыю. Прызнаюся вам — у мяне ў галаве ўзнікла ідэя, якую я захацеў здзейсніць: сесці на машыну і памчаць у Рудзеньку; і там, зрабіўшы засаду, сустрэць бандытаў.
Зборы ў дарогу занялі менш як ііаўгадзіны. Дарога таксама не заняла шмат часу, хоць ехалі мы і не запальваючы святла, каб не выдаваць, хто і куды едзе. Ва ўсякім выпадку, мы былі ў Рудзеньцы яшчэ далёка да світання. Залёгшы вакол сядзібы Япрукоў, пачалі чакаць, што будзе далей.
He буду расказваць вам, як насцярожана, напружваючы слых і зрок, мы там ляжалі і гадзіну, і другую. Раптам у хаце ўспыхнула святло. Мы спярша не паверылі, аж спалохаліся. «Як? Няўжо там хто жыве? А мо... Бандыты там? Але як, кудою яны трапілі ў хату? Мы ж, міліцыя, тут?»
Загадаўшы акружыць з усіх бакоў хату, я, трохі пачакаўшы, рынуўся ў дзверы. Яны былі на замку.
«Эй, хто там! — крыкнуў я.— Адчыняй!»
У хаце пачулася мітусня, святло пагасла.
Да мяне падбеглі яшчэ два міліцыянеры, мы падналеглі
на дзверы, узламалі прабой. Але, калі мы ўварваліся ў хату, там не было ўжо нікога. Хаця сляды прысутнасці людзей былі відаць — на стале стаяла адкаркаваная бутэлька гарэлкі, ляжалі ўспоратыя нажом бляшанкі кансерваў, нарэзаны тоўстымі скібкамі хлеб. Запаліўшы ліхтар, мы пачалі шукаць, як, кудою ўцяклі з хаты людзі. Значыцца, у хату ёсць нейкі патаемны ход. Вось чаму Япрукоў і нельга было злавіць. Hi цяпер, ні ў вайну, ні тады, як праходзіла калектывізацыя. Але дзе, дзе ён, той ход?
I самі мы, і потым вопытныя следчыя не адзін дзень правялі ў Япруковай хаце, шукаючы той патаемны ход. Поўзалі, лазілі пад печ, узрывалі падлогу, выстуквалі, аглядалі сцены. I — проста аж сорамна прызнацца! — нідзе нічога не знаходзілі. Некаторыя з маіх падначаленых тады і пачалі прапаноўваць — спаліць сядзібу Япрукоў і тым самым, маўляў, пакончыць з прысутнасцю банды ў нашым раёне. Быццам логіка і была ў гэтых прапановах. He будзе ў Япрукоў хаты, не будзе і базы. Сыдзе з раёна банда. Але... Падумаўшы, параіўшыся з сім-тым, мы вырашылі не паліць пакуль што сядзібы. Дый не ў сядзібе справа. Справа ў бандзе. I яе трэба было зліквідаваць — вось галоўная задача.
I мы пачалі шукаць розныя шляхі, як гэта зрабіць. Прапаноў было шмат. Але прынялі адну, самую, як нам здалося, пэўную — заслаць у банду свайго чалавека, які і выдаў бы банду, дапамог бы яе злавіць. Але каго?
Зноў мы пачалі раіцца, шукаць, перабіраць асабовыя справы. I, ведаеце, знайшлі. Быў адзін такі чалавек, які ведаў Япрукоў і якога яны таксама трохі ведалі. Служыў ён у час нямецкай акупацыі ў паліцыі. Вядома, не па сваёй волі, а, калі шчыра прызнацца, па нашым заданні. Яго не судзілі, не арыштоўвалі, як іншых паліцаяў, калі прыйшло вызваленне. Але людзі ёсць людзі. He маглі многія дараваць яму, што ён быў у паліцыі. Пачалі пісаць у вобласць, у Мінск, Маскву, пагражаць, што заб’юць. Вось і вырашана было — арыштаваць яго. Нават судзіць. А потым ужо зрабіць так, каб з-пад варты ён уцёк... I, вядома ж, трапіў у банду. He буду ўсяго, як там і што было, расказваць, няхай сам той чалавек раскажа. Ён, той чалавек, цяпер мой намеснік, вядомы вам Іван Архіпавіч Канапелька. Зайдзіце да яго, ён вам лепш за мяне ўсё, што было далей, раскажа...
РАСКАЗ ІВАНА АРХІПАВІЧА КАНАПЕЛЬКІ
— 0, што вы ўспомнілі! Даўно тое было, але не, не забылася. Ды і не забудзецца, мусіць. Дзіва што — такое не забываецца, помніцца, ды яшчэ як помніцца! Іншы раз... Э, што казаць... Здаецца ж, нямала ўсяго ўсякага здаралася, перажылося, і раней, калі ў паліцыі я быў, служыў быццам немцам, а на самай справе сваім, тым, хто ў лесе, але тое, апошняе, можна сказаць, урэзалася ў памяць асабліва. Можа, таму, што вайна ўжо скончылася, расслабіўся я, радаваўся, жыць жа астаўся, будучы аж два гады ў пашчы звера. А тут зноў рызыкаваць, ды яшчэ як, як рызыкаваць! Яны ж, гады, ні аднаму майму слову не верылі, сачылі за мною, каб я нікуды без іх не ішоў, нават кроку не зрабіў. А перадаць жа трэба было, што я разведаў, як можна банду захапіць і абяззброіць, прычым каб ніхто з нашых не загінуў. Дый, калі шчыра прызнацца, не хацелася, ой як не хацелася мне трапляць у тую банду... Адмаўляўся, як мог. Але... Разумеў, што калі не пералавіць бандытаў, шмат шкоды нарабіць могуць. Бо ім усё адно ўжо было, ведалі, што іх чакае. Дык вось, паклікалі мяне, сказалі, што'і як я павінен зрабіць. I я... Хоць і не хацелася вельмі ж, хоць і адмаўляўся, але... Усё ж згадзіўся. Ноччу, адразу ж пасля суда, як было і ўмоўлена, выдраў акно з рашоткаю і кінуўся ўцякаць. Міліцыя пярэпалаху на ўсё мястэчка нарабіла — страляла, бегала па вуліцах, на машыне, уключыўшы фары, гойсала сюды-туды, мусіць, усіх на ногі падняла, пабудзіла, быццам шукаючы мяне, былога паліцая, што з турмы, з-пад варты, уцёк. Разлік быў такі — каб чутка пра мае ўцёкі па раёне пашыралася і да бандытаў дайшла, каб, калі я да іх траплю, паверылі мне. Без кавалка хлеба, рубля ў кішэні, у адной, можна сказаць, кашулі, ды і той падранай — рабілася ўсё, каб праўдападобна было,— апынуўся я ўночы адзін у лесе. А ўжо жнівень месяц быў, па начах зябка, росна, халаднавата. Куды ісці, дзе тыя сцежкі-дарожкі, па якіх блукаюць бандыты? Ды і хавацца, туляцца дзе, каб людзі не ўбачылі, не ўзяліся добраахвотна памагаць міліцыі злавіць мяне? А я ж казаў вам — жнівень месяц быў, самая што ні ёсць грыбная пара. I лес у гэты час аж кішыць ад людзей. Куды толькі ні забрыдаюць, каб баравіка, апеньку ці абабка знайсці, у кош забраць. Ды ўсё неяк абышлося. I ў першы дзень, і ў другі, і ў трэці... А на чацвёрты дзень, згаладалы, ледзь, можна сказаць, жывы — прастудзіўся быў я да таго 266
ж, пал у мяне пачаўся, ды такі, што дрыжыкі білі,— трапіў я на след банды. Надвячоркам, калі ляжаў непадалёку ад Рудзенькі, за старым, аброслым мохам вываратнем, пачуў раптам сцішаную мужчынскую гаману. А праз нейкі час убачыў, як з-пад вываратня пачалі вылазіць адзін за адным людзі. Амаль на карачках, з вінтоўкамі, торбамі ў руках. Стары, з чорнаю, пабітаю ўжо сівізной, барадою, Антон Япрук. Такі самы, каратканогі і плячысты, толькі без барады і значна маладзейшы яго сын Пятро. I тры рослыя, у армейскага крою адзенні, быццам салдаты — адзін са шрамам на шчацэ, другі васпаваты, а трэці... Я аж не паверыў — Сцёпка Хапун, з якім я служыў у паліцыі. Жыў Сцёпка ў суседняй з маёй вёсцы, адзіны быў у мамкі сынок. I я заўсёды дзіваваўся, чаму ён паступіў у паліцыю. Неяк нават размову пра гэта з ім пачаў. Але Сцёпка не адказаў тады мне на маё пытанне, буркнуў толькі: «Многа знаць будзеш, састарышся хутка». Падазраваць быў пасля таго пачаў, ці не з партызанамі ён, як і я, звязаны. Аж, выходзіць, не, калі ў бандзе цяпер... Бандыты мяне не бачылі, я ляжаў з другога боку, акрыты мохам, бо мяне калаціла ўсяго, то ў холад, то ў гарачыню кідала, і я меркаваў тут пралежаць ноч, можна сказаць, ужо і ўладкаваўся. Аж... Нейкі час я думаў, што мне рабіць. Аклікнуць Сцёпку, папрасіць, каб ён мне памог? А можа... Змоўчаць, пачакаць, калі бандыты адыдуць, ды махнуць у мястэчка. I хворы я, дый... Нару, па якой лазяць у хату, я разведаў. Але ж... Hop можа быць і некалькі. Ды і паспрабуй улезь у нару... А што, калі там астаўся хто-небудзь вартаваць? Прыстрэліць жа... Ды і... Колькі іх, бандытаў, у бандзе? Дзе іх база? I куды яны ідуць, куды сабраліся? На разбой чарговы? А можа, сыдуць адсюль? На час ці назусім? I колькі ляжаць тут давядзецца, чакаць іх? Словам, думкі праносіліся ў галаве ў мяне маланкава. Здаецца, адну, адну толькі хвіліну я глядзеў на бандытаў, якія атрахаліся ад пяску, закладвалі мохам сваю нару, а колькі думак у галаве прабегла. I ўсё ж не ведаю, што мне падказала гэта, азваўся я, папрасіў: «Памажыце!»
Маё слова, якое нагадвала хутчэй стогн, спалохала бандытаў. He чакалі яны, што іх нехта бачыць. Пахапаліся за вінтоўкі, што было пазакідралі ўжо на плечы, усе як адзін наставілі іх на мяне. Я аж вочы заплюшчыў — страх ёсць страх, ён міжволі ахапляе чалавека. А тут быў не проста страх. Тут магло што хочаш адбыцца. I, відаць, адбылося б, каб не Сцёпка Хапун.
«Не страляйце,— раптам закамандаваў ён.— Здаецца, я гэтага чалавека ведаю».
I падышоў да мяне, паглядзеў у твар.
«Так і ёсць, Канапелька, я не памыліўся...— хутчэй выдыхнуў, чым сказаў ён. 1 ўжо да мяне: — Як ты тут апынуўся?»
«3 турмы ўцёк»,— прастагнаў я.
Выявілася, чулі бандыты пра чалавека, які ўночы з турмы ўцёк, дайшло гэта да іх.
«А адкуль ты даведаўся, што мы ў Рудзеньцы, нара дзе, па якой мы лазім?» — спытаў раптам Антон Япрук.
«Нічога я ніадкуль не даведаўся. Выпадкова прыбіўся сюды. У мяне пал. Вось я і залёг у мох, каб сагрэцца»,— адказаў я як можна абыякава.
Доўга стаялі, шапталіся між сабою, не ведаючы, што рабіць са мною, бандыты. Калі хто мяне і выратаваў, дык Сцёпка.
«Не бойцеся, я ручаюся, свой у дошку чалавек... Ды і ў паліцыі, як і ўсе мы, служыў...»
Як потым выявілася, бандытам надта ж хацелася ведаць, як я з-пад варты ўцёк, з турмы,— няйнакш кожны думаў пра сябе: раптам трапіць у рукі міліцыі і можна будзе скарыстаць мой вопыт для ўцёкаў. Словам, бандыты мяне не застрэлілі там, ля вываратня. Наадварот, дапамаглі залезці ў нару. А нара, як выявілася, вяла ў даволі прасторнае падзямелле, дзе зроблены былі з дошак нары, стол, табурэты. Ды і само падзямелле было абкладзена з бакоў плашкамі. Плашкамі была абкладзена і столь, наслана падлога. He падзямелле, а зямлянка, хата.
Пакінуўшы мяне аднаго, бандыты пайшлі, куды і збіраліся ісці. Хоць у мяне быў і пал, трасло і калаціла, я ўсё ж, счакаўшы нейкі час і пераканаўшыся, што я сапраўды адзін, ніхто за мною не сочыць, узяў ліхтар, які стаяў на стале і які запалілі бандыты, калі ўцягнулі мяне ў падзямелле, пачаў аглядаць падлогу і сцены. «Калі зловяць за гэтым заняткам,— прыкінуў для сябе апраўданне,— скажу, што туалет шукаў» I ўбачыў я, што сцены, падлога ў многіх месцах як бы сточаны. Калі я піхаў рукою сточкі, у сценах і падлозе ўтвараліся чорныя дзіркі нор. Сточкі, як выявілася, былі на завесах. Болып таго — на сточках пры роблены зашчапкі, і калі іх замкнуць з нары, дык адчыніць з падзямелля ўжо немагчыма. Ды і пазнаць, што сточка ёсць, таксама нялёгка, бо плашкі падагнаны надта ж шчыльна...
«Дык вось чаму нельга ніяк злавіць бандытаў,— падумаў я.— Вядома ж, і ў хаце тое самае зроблена. Там і падлога, і сцены таксама, мусіць, з «сакрэтам».
Лазіць па норах, аглядаць іх я не асмеліўся. Падумаў — яшчэ заблуджуся. Дый бандыты маглі вярнуцца і заспець мяне, што называецца, на месцы злачынства.
Патушыўшы ліхтар, я лёг на нары — як бы тапчан — і пачаў думаць, прыкідваць, як і што мне рабіць. Было ясна адно — будзе нялёгка. Забягаючы наперад, скажу, што тады я нават не ўяўляў, куды я трапіў. ГІа-першае, бандыцкае логава было так хітра змайстравана, што, не ведаючы яго ўсіх ходаў, арыштаваць бандытаў было немагчыма. Іх, гэтых нор-ходаў, было больш за дзесяць, і кожная са сваімі сакрэтамі — своеасаблівымі «кішэнямі», у якія можна было лёгка схавацца і з якіх можна было, не вельмі рызыкуючы сваім жыццём, адстрэльвацца ці нажом, тапаром забіць таго, хто будзе паўзці па нары. Па-другое, перадаць тое, што ты ведаеш, адлучыцца ад банды было нельга нават на пяць хвілін. Няйнакш мне не давяралі. Дый не толькі мне — адзін аднаму не давяралі бандыты, адзін за адным сачылі.
У бандзе мне давялося пражыць амаль паўгода, кожны дзень рызыкуючы жыццём. He буду вам пра ўсё апавядаць падрабязна, бо гэта заняло б шмат часу. Але заданне я выканаў — банда была арыштавана. Прычым без адзінага стрэлу. I арыштавана тады, калі ў бандытаў выспеў план — кіравацца да мяжы і адтуль паспрабаваць вырвацца ў якую-небудзь капіталістычную краіну. На апошнім асабліва настойвалі два чалавекі — васпаваты Петрачэнка і Цяжкаступ. Гэта, як потым, калі банда была ўжо арыштавана, выявілася, былі прафесійныя рэцыдывісты, яны ў вайну ўцяклі з турмы і прымкнулі, як і многія, да паліцыі, служылі не так немцам, як самім сабе. Што ж да астатніх... Дзесьці мне нават трохі шкада было Сцёпку Хапуна — ён ніякі нікому не вораг быў, проста любіў лёгка, бесклапотна жыць. I ў паліцыю пайшоў, каб нідзе не працаваць. Ды і ў бандзе апынуўся выпадкова — баяўся, што не даруюць яму таго, што ён у паліцыі служыў. А Япрукі... Такіх злосных ворагаў нашай улады я сустрэў упершыню. Мала таго, што яны не прынялі яе, не маглі дараваць, што Савецкая ўлада разгарнуцца ім не дала, забрала тое, што яны нажылі, дык яшчэ і помсціць уладзе, усім тым, хто праводзіў яе лінію ў жыццё, спрабавалі. Жывучы ўвесь час у падзямеллі, Антон і з сына свайго, Пятра, ворага зрабіў,
збіў яго, можна сказаць, з малалецтва з тропу, да падзямелля, нялюдскасці прывучыў і тым самым загубіў яму жыццё...
РАСКАЗ МАЦІ
— Чаму ж не, ведала, добра ведала я Япрукоў... I Антона, і сына яго Пятра. Антона менш, бо старэйшы ён быў за мяне, а Пятра... Пятра болып. Нехарошыя гэта былі людзі, ніцыя. Сквапнасць, прагавітасць іх і загубіла. Здавалася б, навошта столькі ўсяго мець, усё адно ж з сабою на той свет нічога не забярэш. He, са скуры вылузваецца, іншых з торбамі па свеце пусціць, каб толькі завалодаць чужым. I з выгляду ён, Антон, як каршун быў. Hoc сагнуты, дзюбаю, як у драпежніка, губы тонкія, а зубы... Вострыя, моцныя, як у ваўка. Бровы пазрасталіся на пераноссі, вочкі маленькія, тхарыныя і злосныя-злосныя. Рукі заграбастыя і доўгія, ніжэй каленяў, ногі ж кароткія — нібы не чалавек, а абрубак які. Сынок, Пятро, таксама ў бацьку ўдаўся, і крошачкі пабраў. Ад маці хіба толькі колер валасоў дастаўся — быў не чорны, а нейкі руды. А так ва ўсім — выліты бацька. I паганенны-паганенны быў. Сабакі ні аднаго не праітусціць, каб камень ці палку не запусціць. Малы гнёзды ўсё птушыныя пароў, яйкі, птушанят забіраў. Падросшы ж, дзяцей крыўдзіў: то паб’е нізашто, то гразёю абкідае, пяску ў валасы насыпле. Білі яго. Зловіць дзе хто на паскудстве, то ўжо не шкадавалі. Нраўда, калі немцы прыйшлі, і ён нікога ані на шкадаваў. Я не жыла ўжо тады ў Рудзеньцы, але ад людзей чула, як ён жорстка, не па-чалавечы помсціўся. Дня таго не было, каб не плакалі людзі. Дзіўна, як і вырастаюць такія, як іх зямля носіць. Бывала — у лес ідзеш і баішся Япрукам на вочы трапіць. Яшчэ блізка ля вёскі, то хоць закрычыш, людзі, калі што, збягуцца, уратуюць. А далёка ў лесе... Што там рабіць?
Помню, узяла неяк маці мяне з сабою, калі ішла свіней да Япрукоў карміць. А Япрукі тады сабак-ваўкадаваў трымалі на прывязі. Трох ці чатырох. Вялізных, з добрае цяля. I вось, калі мы з маці ў двор увайшлі, сарваўся адзін з ланцуга. I проста на нас кінуўся. Я — у крык, да маці. А сабака, ашчэрыўшы пашчу, аж вочы крывёю наліліся, сліна з рота — на мяне. Я ад страху вочы заплюшчыла, думала капут, разарве сабака на мэтлахі. I, мусіць, разарваў бы, каб не маці. Схапіла яна вілы, што, прыткнутыя да плота, стаялі, і... «Што ты робіш, сабаку скалечыш!» —
раптам пачуўся страшны крык. Крычаў гаспадар, Антон Япрук,— ён, выявілася, стаяў за вуглом хаты, назіраў за сабакам і намі і голасу не падаваў, пакуль маці вілы не схапіла, абараняцца не пачала. Але маці мая была з норавам. «I яго, і цябе віламі прапару, калі з дзіцем ці са мною што здарыцца! — закрычала яна.— Гад, ірад ты! Бачыш і не бароніш!»
I не выпусціла з рук вілаў, пакуль не выйшла з двара, не вывела мяне на вуліцу.
Больш і нагі нашай не было ў двары ў Япрукоў, хоць Антон і Хвядора некалькі разоў і прыбягалі, каб памагла маці тое ці іншае ім у пару зрабіць, заплаціць добра абяцалі...
A то яшчэ, значна пазней ужо, было. 3 лесу я ішла, з чарніц. Помню, каробку поўную набрала. А ўжо надвячорак быў — пазнавата ў лес я ў той дзень выбралася, нешта дома мяне затрымала. Іду я паўз мох, каб на дарогу патра піць, а насустрач Антон Япрук. Спыніўся, паглядзеў неяк дзіўна і раптам, бы звер, як рынецца на мяне. Я спярша нічога не разумела, чаго ён хоча, што ад мяне яму трэба, а калі зразумела, закрычала на ўвесь лес, каробку з ягадамі кінула, пабегла...
I іютым яшчэ некалькі разоў у самых розных месцах чакаў, пільнаваў Антон Япрук, як цень, след у след сноўдаўся, жыцця проста не даваў, аж пакуль замуж не выйшла, з Рудзенькі не паехала. Я неяк уратавалася, а іншыя дзяўчаты і жанчыны... Скардзіліся, плакалі...
Сынок, Пятро, як вырас, яшчэ больш за бацьку памаўзлівы стаў. Праходу проста дзяўчатам і жанчынам не даваў. Асабліва ў вайну, калі вінтоўку займеў, калі мог не толькі паздзекавацца, але і прыстрэліць. Баяліся людзі не толькі жыць у Рудзеньцы, але і хадзіць праз яе. Гуртам збіраліся, чалавек па пяць — дзесяць. А каб адзін хто пайшоў — ні-ні. 3-за Япрукоў, можна сказаць, з’ехала адтуль і маці мая, зноў жыць у свой Бабчын перабралася, забраўшы, вядома, з сабою і дзяцей Міхея Кудрыцкага — баялася, каб і з ёю, і з імі таго ж не зрабіў помслівы Антон, што зрабіў у гады калектывізацыі з Міхеем Кудрыцкім... Хвядора таксама цаца добрая. Ніколі ні за каго не заступілася, ніколі не абурылася паводзінамі ні мужа, ні сына. Што б яны ні рабілі, маўчала, згаджалася. За ўсё гэта і пакараў Бог — і мужа, і сына да смерці прысудзілі, а яе выслалі з нашых мясцін. Там, дзесьці далёка ў чужых краях, яна, кажуць, неўзабаве і памерла...
...Стаю ля зарослай алешнікам і вербалозам старыцы — былой рачулкі — побач з ёю выкапана роўная, як струна, канава, і вада збягае з балот па ёй ужо, а не па рачулцы,— гляджу на тое, што асталося ад вёскі Рудзенькі: старыя, каржакаватыя грушы-дзічкі, голае, парослае травой дзе густа, а дзе і зусім рэдка поле, кавалкі бітай цэглы, трухлявыя, абгарэлыя ашкабалкі дрэва, што вытыркаюцца то тут, то там з зямлі... Восень, і глухая скрухлівая цішыня навяваюць сумоту — я думаю пра недаўгавечнасць чалавечага жыцця, пра тое, як сёй-той не шануе яго, замест шчасця, радасці прыносіць прыкрасць, гора...
3 аўтабіяграфіі
аднаго майго земляка
...Мой бацька, каб не ісці ў калгас, калі пачалася ка лектывізацыя, узяў сабе ў жонкі маладую, прыгожую цыганку і паехаў з табарам...
Усяго таго я не памятаю, бо тады мяне і на свеце яшчэ не было. Пра гэта я даведаўся пасля. I не ад бацькі — ад маці. Маці... Вось заплюшчу вочы і бачу яе — ціхую, маркотную, вечна заплаканую, сумную. Задумаўшыся, яна сядзіць са мною, трымае мяне на цёплых каленях і спявае нейкую даўнюю, як, мусіць, само цыганскае жыццё, песню. Слоў песні я амаль не разбіраю, але мне ўсё адно добра, і, каб можна было, я слухаў бы, слухаў бы бясконца ласкавы, чысты матчын голас, што так непрымушана, быццам ручаёк, льецца, бруіцца з яе грудзей. 1 я, утаропіўшыся ў далёкае зорнае неба, якое плыве і плыве нада мною, пад мернае пакалыхванне воза і нягучны перастук колаў — яны коцяцца, бягуць па мяккай палявой дарозе — слухаю і слухаю яго, убіраю ў сябе, імкнуся нічога ані не прапусціць, нібыта ведаю, што ніколі больш ужо яго не пачую. На хвіліну мне нават здаецца — мы нікуды не едзем, а стаім, едзе ж, плыве насустрач нам увесь свет — з ня лізным — не ахапіць паглядам — небам, палямі, лясамі, вёскамі, што дзіўна, як у карагодзе, мяняюцца, узнікаюць зноў і зноў...
Спыняемся, як і заўсёды, на лузе ў маладым беластволым бярэзніку. Бацька выпрагае коней, путае іх і вядзе кудысьці ў туман, дзе чуваць, як іржуць, тупацяць капытамі коні тых цыганоў, што прыехалі, атабарыліся раней. Тут і там ужо гараць, успыхваюць агні, і маці, пасадзіўшы
мяне на мяккую пярыну, злазіць з воза, лупіць бульбу, што выпрасіла, зарабіла варажбой у вёсках. Неўзабаве вяртаецца, прыходзіць бацька. Ён змрочны і злосны. Бярэ сякеру, і чуваць, як гучна сапе, валячы і збіраючы сушняк, а потым, пазносіўшы яго ў адно месца, раскладваючы вогнішча. Калі сушняк угараецца, бацька кіруецца да воза, моўчкі, ні слова не кажучы, ссаджвае мяне на зямлю. Сам жа, паўбіваўшы колікі, проста на траве расстаўляе палатку-будан. Гэтак жа моўчкі, ні слова нікому не кажучы, носіць туды, у будан, пярыны, коўдры, абмацвае, аглядае вупраж, колы, атосы...
Тым часам маці налупіла бульбы, памыла яе, паставіла на агонь у чорным, задымленым сагане. Бульба закіпае хутка. Дзіва што — такі агонь! Маці здымае саган з сошак, на якіх варылася бульба, адцэджвае і высыпае на разасланы на траве абрус. Рэжа тоўстымі лустамі хлеб, што такса ма запрацавала варажбой у людскіх хатах, аднекуль прыносіць некалькі чырвоных памідораў, зялёныя гуркі, слоік малака.
— Адам,— кліча яна бацьку,— ідзі вячэраць!
Бацька не прымушае сябе доўга чакаць — моўчкі, падагнуўшы пад сябе ногі, прысаджваецца да яды.
Мы з маці таксама апускаемся на траву...
Я не памятаю таго дня, каб хоць раз мы навячэралі ціха, без сваркі. Сварка, я гэта ведаю пэўна, будзе і сёння, вось толькі калі яна пачнецца. Адразу ж ці трохі спагадзя. 1 таму не зводжу, ні на хвіліну не зводжу з бацькі вачэй. Ён бярэ ў рукі бульбіну, гурок, кусае то адно, то другое, іютым паволі і цяжка варушыць сківіцамі, жуе. Але вось раптам ён паварочваецца да маці, і ў вачах яго бліскае шалёны агонь. Ніжняя губа дрыжыць, калоціцца. Маці падхопліваецца на ногі — няйнакш нарыхтавалася ўцякаць. Я шморгаю носам, пачынаю румзаць.
— Змоўкні, не плач,— цэдзіць скрозь зубы ў мой бок бацька.— Ты мужчына і некалі ўведаеш, што значыць мець за жонку такую маці, як у цябе.
— He вярзі глупства дзіцяці,— як не просіць маці.— Г рэх.
— А гуляць, быць нявернай мужу — не грэх! — крычыць бацька і таксама ўстае, падхопліваецца на ногі.
— Набойся Бога. Сядзь ды еш, a то бульба астыне.
Але бацьку ўжо нічым, нічым не ўняць. Ён бегае, мітусіцца, скача каля вогнішча, хоча злавіць маці, якая ад яго ўцякае, не дае яму наблізіцца да сябе. Нарэшце ён, злаў-
чыўшыся, хапае маці за косы, цягне ў будан, прымаўляючы:
— Я шкадую, што не забіў цябе, калі першы раз злавіў з Мікалаем! I я не мучыўся б, і ты...
Я ўжо не плачу, а крычу, галашу...
На мой крык, маё галашэнне збягаюцца цыганы, цыганкі. Сярод іх я пазнаю матчынага бацьку Марфея, яе брата Ларывона, іншых цыганоў і цыганак. Яны горача, наўзахапкі нешта гавораць адно аднаму, перамаўляюцца на сваёй, не зусім зразумелай мне мове, потым ідуць у будан, адцягваюць ад маці бацьку і пачынаюць біць. Б’юць не шкадуючы, зацята, злосна — рукамі, нагамі. Бацька ўсё ж вырываецца, крычыць:
— Я ведаю, што вы ненавідзіце мяне, бо я не такі, як вы, не цыган. Але ж я таксама чалавек!..
Бацьку ніхто нічога не адказвае. I ён ці то ад слабасці, ці то так ад чаго падае на зямлю і, уткнуўшыся тварам у траву, пачынае плакаць. Плача горка і крыўдна.
Мне робіцца шкада бацькі. Але чым, чым я магу яму памагчы?
Цыганы, пастаяўшы яшчэ трохі, забіраюць з сабою маю маці, некуды ідуць, знікаюць у цемры.
Я некаторы час гляджу на бацьку, на яго ўскудлачаную галаву, на яго рукі, ногі, з якіх звісаюць ашмоццем падраныя сарочка і штаны, і, шморгаючы носам, плачучы, іду, іду далей ад вогнішча, іду туды, куды вядуць мяне мае ногі.
Слёзы засцілаюць мне вочы, крыўда і злосць — на каго і за што? — душаць, давяць горла, не даюць ні пра што думаць. Адно мне ясна: я ніколі больш не �