Астраномія
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 224с.
Мінск 2003
Для ніжніх планет адрозніваюць злучэнні і элангацыі (рыс. 6.5). У ніжнім злучэнні планета знаходзіцца найбліжэй да Зямлі, а ў верхнім злучэнні — надалей ад яе. Пры элангацыях вугал паміж напрамкамі з Зямлі на Сонца і на ніжнюю планету не перавышае пэўнай велічыні і застаецца вострым. 3-за эліптычнасці планет-ных арбіт найбольшыя элангацыі не маюць пастаяннага значэння. У Венеры яны знаходзяцца ў межах ад 45 да 48°, а ў Меркурыя — ад 18 да 28°. Абедзве планеты не адыходзяць далёка ад Сонца і таму ноччу не бачныя. Працягласць іх ранішняй ці вячэрняй бачнасці не перавышае чатырох гадзін для Венеры і паўтары гадзіны для Мер-курыя. Меркурый часам зусім не бачны, таму што ўзыходзіць і за-
ходзіць у светлую пару сутак.
40
III
РУХ НЯБЕСНЫХ ЦЕЛ
Рыс. 6.6. Схема канфігурацый знешніх планет: 1 — злучэнне; 2 — заходняя квадратура; 3 — процістаянне; 4 — ус-ходняя квадратура
Для верхніх планет (рыс. 6.6) характэрныя іншыя канфігурацыі.
Калі Зямля знаходзіцца паміж планетай і Сонцам, то такая кан-фігурацыя называецца процістаян-нем. Гэта канфігурацыя найбольш зручная для назіранняў планеты, таму што ў гэты час планета зна-ходзіцца найбліжэй да Зямлі, па-вернута да яе сваім асветленым паўшар’ем, знаходзіцца на небе ў процілеглым Сонцу месцы, і бы-вае ў верхняй кульмінацыі каля поўначы. Трэба адзначыць, што ў верхніх планет ніжняга злучэн-ня не бывае, і таму не мае сэнсу адзінае злучэнне называць верхнім.
Калі вугал паміж напрамкамі з Зямлі на верхнюю планету і на Сонца роўны 90°, то гавораць, што планета знаходзіцца ў квадра-туры. Адрозніваюць заходнюю і ўсходнюю квадратуры. У канфігу-рацыі заходняй квадратуры планета ўзыходзіць каля поўначы, а ва ўсходняй — заходзіць каля поўначы. Моманты канфігурацый пла-нет і ўмовы іх бачнасці штогод друкуюцца ў астранамічных давед-ніках і календарах.
5. Сінадычныя і сідэрычныя перыяды абарачэння планет. Пра-межак часу, на працягу якога планета здзяйсняе поўны абарот ва-кол Сонца па арбіце адносна зорак, называецца зорным ці сідэрыч-ным перыядам абарачэння планеты.
Аднайменныя канфігурацыі планет адбываюцца ў розных пунк-тах іх арбіт. Прамежак часу паміж дзвюма паслядоўнымі аднолька-вымі канфігурацыямі планет называецца сінадычным перыядам аба-рачэння планеты. Ён адрозніваецца ад зорнага перыяду. Слова «сінадычны» паходзіць ад грэчаскага слова «сінадас» — злучэнне, г. зн., сінадычны перыяд — гэта перыяд паміж двума паслядоўнымі злучэннямі (процістаяннямі).
Скорасць руху планет тым большая, чым яны бліжэй да Сонца. Таму сінадычны перыяд верхняй планеты — гэта прамежак часу, па заканчэнні якога Зямля абганяе планету на 360° пры іх супольным руху вакол Сонца. Для ніжніх планет, якія абарачаюцца хутчэй, Зямля будзе адставаць на 360°.
Тэорыя Каперніка дазваляе ўстанавіць узаемасувязь сінадычнага і сідэрычнага перыядаў абарачэння планет.
Няхай Т — сідэрычны (зорны) перыяд абарачэння планеты, а То — сідэрычны перыяд абарачэння Зямлі (зорны год); S — сінадычны перыяд абарачэння планеты. Сярэдняе зна-чэнне дугі, якую праходзіць планета за адны суткі, называецца сярэднім
РУХ НЯБЕСНЫХ ЦЕЛ
360° рухам («) і будзе роунае п = ——,
а СЯрЭДНІ РУХ ЗЯМЛІ — Wg————. Рыс. 6.7. Сінадычны перыяд пасля-
Для НІЖНІХ планет Т < То І п > по. ніжняй планеты
Аднайменныя злучэнні такіх планет (напрыклад, ніжнія злучэнні — рыс. 6.7) адбываюцца праз сінадыч-ны перыяд абарачэння S, за які Зямля праходзіць дугу
Lo -n0S - S, 'о
(6.1)
а планета, якая забягае наперад, здзяйсняе адзін абарот вакол Сонца і да-ганяе Зямлю, пры гэтым праходзіць вуглавы шлях L = 360° + Lo, роўны
(6.2)
Пры адыманні роўнасці (6.1) ад (6.2) атрымаем ураўненне сіна-дычнага руху для ніжніх планет:
У верхніх планет ураўненне сінадычнага руху набывае выгляд:
з-за таго, што Т > То і п < п0.
Ураўненні (6.3) і (6.4) даюць сярэднія значэнні сінадычных пе-рыядаў абарачэння планет. 3 дапамогай гэтых ураўненняў па назіра-емым сінадычным перыядзе абарачэння планеты лёгка вылічыць сідэрычны перыяд яе абарачэння вакол Сонца.
Пытанні і практыкаванні
1. Чым адрозніваюцца прамы і адваротны рухі планет? 2. Ці назіраец-ца ў Месяца адваротны рух? 3. Чаму сістэмы свету старажытных грэкаў
РУХ НЯБЕСНЫХ ЦЕЛ
і Пталамея былі беспадстаўнымі, хаця часткова давалі тлумачэнне ня-бесным з’явам? 4. У чым заключаецца рэвалюцыйнасць навуковых по-глядаў Каперніка? 5. Як на аснове геліяцэнтрычнай сістэмы свету тлу-мачыцца петлепадобны рух планет? 6. Якім чынам Галілей пацвердзіў вучэнне Каперніка? 7. Што разумеюць пад канфігурацыямі планет? Якія канфігурацыі адрозніваюць? Апішыце іх. 8. Дайце вызначэнні сінадыч-наму і сідэрычнаму перыядам абарачэння планеты. У чым іх адрознен-не? 9. Зорны перыяд абарачэння Юпітэра роўны 12 гадам. Праз які пра-межак часу паўтараюцца яго процістаянні? 10. Якой павінна быць пра-цягласць зорнага і сінадычнага перыядаў абарачэння планеты ў выпадку іх роўнасйі?
III
7.
БАЧНЫ РУХ СОНЦА I МЕСЯЦА
1. Бачны гадавы рух Сонца. На аснове каардынат Сонца 5 і а, якія бесперапынна змяняюцца, на нябеснай сферы можна адзна-чыць вялікі круг, які ўяўляе сабой бачны шлях цэнтра сонечнага дыска на працягу года. Гэты круг старажытныя грэкі назвалі экліп-тыкай. 3-за таго што гадавы рух Сонца адлюстроўвае рэальнае аба-рачэнне Зямлі па арбіце, экліптыка з’яўляецца следам ад сячэння нябеснай сферы плоскасцю, паралельнай плоскасці зямной арбіты. Гэтая плоскасць называецца плоскасцю экліптыкі.
Акрамя двух пунктаў раўнадзенства, аб якіх мы ўжо гаварылі ў § 2, на экліптыцы вылучаюць два прамежкавыя паміж імі і про-цілеглыя адзін аднаму пункты, у якіх схіленне Сонца бывае най-большым па абсалютным значэнні. У пункце летняга сонцастаяння. які пазначаецца знакам S3, Сонца мае найбольшае схіленне 5 = = +23°27' (каля 22 чэрвеня). У пункце зімовага сонцастаяння, які па-значаецца знакам 5>, Сонца мае найменшае схіленне 8 = —23°27' (каля 22 снежня).
Сузор’і, праз якія праходзіць экліптыка, называюцца экліптыч-нымі сузор’ямі. Такіх сузор’яў 13. 3 іх 12 (табл. 7.1) супадаюць па назвах з задыякальнымі знакамі (ад грэчаскага слова «зоан» — жы-вёла). Сузор’е Змеяносца з’яўляецца экліптычным, аднак не ўва-ходзіць у лік знакаў задыяка. Гэта адбылося з-за таго, што ўяўлен-не аб знаках задыяка склалася некалькі тысячагоддзяў таму, калі экліптыка яшчэ не праходзіла па гэтым сузор’і.
У Старажытным Міжрэччы ўзніюіа раздзяленне пояса задыяка на 12 частак, якое перанялі грэкі. Жыхары Міжрэчча падзялялі год на дванаццаць сонечных месяцаў аднолькавай працягласці, а задыя-кальны круг — на чатыры часткі, якія адпавядалі чатыром сезонам
Та бліца 7.1
ЗАДЫЯКАЛЬНЫЯ СУЗОР'І, IX АБАЗНАЧЭННІ I ЧАС ЗНАХОДЖАННЯ СОНЦА Ў ЗНАКАХ ЗАДЫЯКА
У — Авен (21 сакавіка—19 красавіка) — — Шалі (23 верасня — 23 кастрычніка)
ft — Цялец (20 красавіка — 20 мая) ІГ[ — Скарпіён (24 кастрычніка — 21 лістапада)
П — Блізняты (21 мая — 21 чэрвеня) / — Стралец (22 лістапада — 21 снежня)
S — Рак (22 чэрвеня — 22 ліпеня) 'У — Казярог (22 снежня — 19 студзеня)
66,5°, сутачны шлях Сонца практычна паралельны гарызонту. На полюсе Сонца на працягу паў-года не заходзіць і апісвае кругі над гарызонтам. Гэта палярны дзень. Пасля гэтага Сонца заходзіць на паўгода, і настае палярная ноч. свяцілы, узыходзіць і заходзіць пер-
пендыкулярна плоскасці сапраўднага гарызонта і бачнае на праця-
гу паўсутак.
3. Змена сутачнага шляху Сонца на працягу года. Змены су-тачнага шляху Сонца над гарызонтам на працягу года для сярэдніх геаграфічных шырот Паўночнага паўшар’я паказаны на рыс. 7.1. Калі вызначаць вышыню Сонца ў поўдзень на працягу года, то
можна заўважыць, што двойчы ў годзе яно бывае на нябесным экватары. Гэта адбываецца ў дні вясенняга (каля 21 сакавіка) і асенняга (каля 23 верасня) раўнадзенстваў. Плоскасць гарызонта падзяляе нябесны экватар папалам. Таму шляхі Сонца ў дні раў-надзенстваў над і пад гарызонтам роўныя, г. зн. працягласць дня і ночы аднолькавыя. Самы кароткі дзень прыпадае на 22 снеж-
КНІГІ ОНЛАЙН
