КНІГІ ОНЛАЙН
...У валатоўках паснула Лютва... Ціха, сэрца! — Гэта-ж зараз — Вільня. Гэта-ж голас зялезнага воўка. Голас, чутны даўно. Сон, што мучыць даўно... Няўжо — дасца ўгледзець явай? Угледзець і ўчуць? Пакуль — такою, як ёсьць. Крыху такой, як была. I некалі — такой, як будзе? — Бу-у-у-дзе! — гудзе стагалоса з глыбі вякоў голас зялезнага воўка. ВІЛЬНЯ Нарэшце — Вільня. Горад зялезнага воўка. Горад Гедыміна, Альгерда, Вітаўта Вялікага. Горад Францішка Скарыны з Полацку. Горад Лявона Сапегі. Горад, дзе на шыбеніцы маскоўскай павіс наш Кастусь... Горад Францішка Багушэвіча — хоць: Ня люблю я места (па-расейску горад). Надта там цяснота і вялікі сморад... Сказаў-бы й цяпер? Сказаў-бы! Яшчэ й як сказаў-бы! Усё тое самае, да канца... ...Горад „Нашае Долі“ й „Нашае Нівы“... Горад Луцкевічаў... Горад, які сьніўся, лятуціўся, трызьніўся кажнаму, у каго „трывожнае сэрца“ — крывічанскае сэрца. Атабе, Уладзік, і перад сьмерцяй удалёкай чужыне: ...На могілках зацішных Росы хачу спачыць ад каламут. Сачыцьмуць мой спакой найпільней Муры старой, каханай Вільні. Ты спачыў на чужацкім цьвінтары халоднага Уржуму. Твой тэстамэнт — у грудзёх У нас. Кавалкамі, бо кавалкамі ў іх і само сэрца... ...Як загаралася вока тваё, калі ўспамінаў яе — назаўсёды страчаную для цябе — Вільню. Бо — Калі сябры нас гудзяць згубаю, I ворагі прарочаць скон, — Тады к Табе, о Вільня любая, Прыводзяць думкі у палон. А думкі нечакана прывялі ў палон — ад Вільні. Ты ўжо ўгледзеў гэта, ды — як і ўсе мы — запозна. Ды вернешся сюды, хоць і нябожчыкам. Астанкі твае з далёкае Вяччыны спакояць душапавернікі на могілках зацішных Росы. Спачынеш тады, любы, кволы, сьветла-сьпеўны, векапомны -• Уладзімер Жылка! Першым эўрапейскім чалавекам быў ты ўсім нам. I першым эўрапейскім горадам цяпер паўстае на шляху яна — твая Вільня. Рыхтавацца! Блёкноту — адстаўка. Вільня прыймае гасьцей. Вострая Брама Дык барджэй-жа туды, куды здаўна вядуць шляхі думкі: Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах — Успомню Вострую Браму сьвятую I ваякаў на грозных канях... I вось яна — успамінаная, а нябачаная ніколі, ніколі наяву — заціснутая мурамі вузкіх віленскіх вулак, вось яна — Вострая Брама! I — самым першым, самым дарагім — ён, адвечны сьфінкс старадаўнай Пагоні. Хто ён? Волат на Юр’евым кані? Крыжацкі рыцар? Ці проста стражнік мястовы на загнаным на бруку Пэгасе — пільнуе ўваход у Гедымінаў горад? I чый? Якое Літвы? I — „дзе шляхі вашы йдуць і куды?“ Ён таксама калісьці гадаў тут над гэтай загадкаю. I пасьля, праз гады, калі цела гарэла сьмяротнай хваробай, а так лёгка на верхніх нотах сьпевам дрыжэла душа — ад сэрца да сэрца — выснуў: Хай пачуюць, як сэрца начамі Аб радзімай старонцы баліць... Сэрца баліць і начамі, і днямі, і тут, сяньня тут. Баліць, што нельга мячом тым, над галавою ўзьнятым — нельга мячом сілы расьсячы ўсе вузлы і старых, і новых загадак... Ці не таму — кленчаць людзі, тут-жа на ходзішчах, на бруку кленчаць. Бо там, вузкімі сходамі ўверх, у капліцы — разгадка ўсіх загадак — Адвечная Маці. У капліцы ...I каб ты быўтут, нашУладзік, напэўна, сказаў-бы ізноў, яктады: ...Мне здаецца, гэта вечны помнік Хараству тутэйшае жанчыны. Я ня ведаю, зь якога яна стану: Ня чытаў засьведчанай анкеты. Але добра знаю: вось паўстала Хараство над хараством сусьвету. Я ня ведаю, зьякіхяна прастораў, Ці чакала любага ля весьніц... Але знаю: бачыў яе ўчора, Босая хадзіла ў прадмесьці, Па ваду сыіяшалася да студні, Васільковасьцю вачэй зарэла. Дзень яе, заўсёды мабыць будні, Навучыў упэўненасьці сынелай... Гэта-ж Яна — гэны вечны помнік. I гэта яна — „босая хадзіла ў прадмесьці" — можа нават тут, у Вільні. Гэта яна калісь„хацела быць зярнём пшаніцы" і аддала сябе ўсю на вялікую сяўбу. Гэта яна недзе туг, недалёка, гімназісткай „у клясе шумнай і нуднай“, слухала, як дыхае сьвежасьцяй сад пажаўцелы ў залі „Адвеку мы спалі“ пяюць... — а цяпер, разам з намі „зьвяз сталёвы з блакітнай Бацькаўшчынай вяжа“. Гэта яна ўжо стала сяньня на варту плеч-поплеч: Ты пойдзеш у бой, а я плуг пакірую, Каня накармлю, напаю, I так абаронім, засеем, збудуем Беларусь дарагую сваю. Гэта Яна — вялікая крывічанская Маці, сястра, сяброўка. Гэта яна тут застаецца на варце, як у прочках блукае Пагоня. ...А ўспомні — на стале выгнанца стаяў калісь абразок — матка прывезла і — словы: „хоць ня верыш, а няхай абароніць і ўратуе“. Абаронены, уратаваны цяпер — верыш — ня верыш? Хіба-ж — гарэтык заўсёды... ...Ў народ і край свой толькі веру. I веру ў самаго сябе... ...Аўсё-ткі — успомні, успомні! Каб з гарэзіі выдыбаць, ці мо ў новую, большую ўпасьці — Ізноў дазваляецца даўжэйшы лірычны адыход на ўспаміны Вячорнай суцеменьню кволай Выройваюцца прад ачыма, Гатыцкія вежы касьцёлаў Далёкай мае Айчыны. 3 імглы прыразаюцца шпілі, Імглу бласлаўляюць крыжамі: In потіпае Patris et Filis Et Spiritis Sanctis. Amen6. Далёкага Рыму пасланцы, Пасланцы стагодзьдзяў мінулых, Каменнымі столкамі мантый Узрыд галіты апранулі. Выносістай готыкай стромай Успаветрылі духу узьнёсласьць. А ў пушчы лясун па-старому Трымаў сваю варту між соснаў... Ды рынулі раптам навалы, Усходавых барбараў горды. Дарэмна ня гнуцца вы звалі, Дарэмна датрымвалі гордасьць. Цяпер — дык адно засталося: Дзівіцца праз вокнаў балоны, Як дні, быццам старцы, галосяць На цьвінтары часу былога I толькі адно — несканчоным Напевам цягнуць, як бывала: Et ne inducas nos in tentationem? Sed libera nos a malo...7 I нікнуць з суцемені кволай Прад струджанымі вачыма Гатыцкія вежы касьцёлаў Далёкай мае Айчыны... 6 У імя Айца і Сыны і Сьвятога Духа. Аман. 71 ня ўводзь нас у спакусу, але збаў нас ад злога... Кароткае апраўданьне Гэта не таму, што куды-небудзь упаў: у гарэзію ці ў цноту. Але-ж іх тут процьма — як пойдзеш за Вострую Браму. Проста„сорак саракоў", як у Маскве тых бізантыцкіх цыбулін, — касьцёл пры касьцеле. Каб-жа засьцерагчыся шчэ й з трэйцяга боку — калі ласка, цытатку — дый шчэ „на обіцепонятном“: Had русской Вйльной стародавной Родные теплятся кресты Н звоном медй православной Все огласйлйсь высоты Мйнулй векй йскушенья, Забыты страшные дела Н даже мерзость запустенья Здесьрайскйм крйном расцвела Преданье ожйло святое Первоначальных лучшйх дней Н только позднее былое Здесь в царство отошло теней. Оттуда смутным сновйденьем Еіце дано ему порой Перед всеобіцнм пробужденьем Жйвых тревожйть здесь покой. В тот час, как с неба месяц сходйт В холодной, ранней полумгле, Eufe какой-то прйзрак бродйт По ожйваюіцей земле. Ф. Н. Тютчев. Ці падобна да сяньняшняй Вільні? Ці хоць да калішняй? Толькі хіба да іхных жаданьняў... Але праўда адно: здань бродзіць. Як брадзіла, так бродзіць. Здань крывічанскае душы Вільні. На жорсткім вулак дне „Кіпіць натоўп на жорсткім вулак дне...“ Кіпіць і сяньня ён, зусім ужо эўрапейскі натоўп. Ты ў ім зразу — белай варонай, ужо тут — „савецкі чалавек". Ёсьць і тае пабелы, — больш, як дзе дасюль. Вулічны падмятайла, чалавек старэйшы, кіруе нам дарогу: — Ото, паночку, закрэньціць за тамтэн вэнгел, і там — велькі дом... Зрэшты, кажуць — тут нават сталіца гэтага жаргону, і нейкая цётка Альбінова — законадаўцам. ...Эх, „над русской Вйльной стародавной"... Каб-жа хоць гэтай „Русьсю“ пахла! He, ужо Эўропа, Эўропа зусім... Вузкавулачная сярэднявечная, арганічна ўрослая ў сяньняшнюю камянічную, жывую, рухавую Эўропу — ужо як далёка ад савецкага Менску... I сяньня, вайною, — жыве. Магазынамі, кафэ, кіно — усё, як нармальна. Зайздросна табе, мянчуку? He, крыўдна: і цяпер на шляху Вільня — толькі праездам. Разьвітаньне Ужо і пара... Родная! Каб гэта магчы называць цябе так з поўным правам. Кабжа так, як адзін із сыноў тваіх колісь, сказаць: Ты, Вільня, мяне ўзгадавала, Тут сьніў я дзіцячыя сны... Многапакутны і многашчасьлівы доляю — ці не тваім багаславеньнем, Вільня? — сын твой... ...Хоць мачыхай мне была ты... ...Ты, бедная родная маці, У сэрцы тваім боль-туга... Мачыхай і маці разам — утледзеў ён праўду тваю. Ці-ж праўду? Сяньня — так. Сяньня нааіул Вільня — толькі праездам. Праз узьмежкі Узгоркі і ўзгоркі, і цэлыя горы, ізноў бягуць за вакном. Хвоі — не, ужо не ўзьбягаюць натоўпам на горы і ўзгоркі, не сьпяшаюцца ўжо. Толькі прыстроілі, можа, зыходзячы зь іх — прыстоілі на разьвітаньне — „апошняе даруй“? Бо і сонца за ўзгоркі, за хвоі таксама, чырвонае ад дзённай утомы — сонца дае „дабранач“. Так, па болей і болей шэрых узьмежках дня й начы — праз апошнія ўзьмежкі Беларусі адносіць наперад цягнік. Нейдзе зараз, нейдзе тут пройдзець яна, тая мяжа, за якой — хоць і цікавае, але не сваё... чужына! Ды ня ўгледзіш яе, тае мяжы, хоць бы й не насядаў так морак начы. Ня ўгледзіш, бо другі — шчэ страшнейшы морак, морак злое Марвы — нават і ўдзень не даець ёй прабліснуць сталёвай і зыркай істужкай. Ня ўгледзіш, ды вычуе сэрца, стукне каротка — „тут“ — і будзе ўжо біцца ізноў раўней, перайшоўіпы мяжу-сярэдзінку паляшуцкае мудрасьці: „агонь у сэрцы, а розум у галаве“. I „розум у галаве“ скажа зацяць вусны на ўсякіх межах, і на гэтай, непрамежанай шчэ ніколі, а самай справядлівай, самай сьвятой мяжы Беларусі... Дабранач, радзіма! Спадарожнікі Цёмны празь цемню асьцярожна стукоча-цярэбіць дарогу цягнік. Цёмна і ў вагоне. А прывычныя падарожнікі ведаюць добра: цёмна ў вагоне — самы час на знаёмствы. Дык можа — дазволіце? Тым балей, што як сьветла было — не было часу знаёміць. Прашупрабачэньня, што сталасятак: мае спадарожнікі. Ад самога пачатку. Да самага канца. Бо — даражэнькія, я-ж не адзін! Нас цэлых сямёра. Як тых зяцёўу чачотачкі. Або — лепш — як дзён у тыдні. Бо адзін — дык і прозьвішча з дня сабе ўзяў. Вось ён — якраз паляшук удаўся! Кароткі, каржакаваты, няхай будзе: дзядзька Чэцьвер. Дый іншых лёгка па днёх разагнаць. Двох — дык якраз як Серада на Пятніцу: паснаватыя абое ўдаліся — ці жывот, ці што іншае. I — як мімоза: не чапай мяне! Чацьверты, ізноў, ушчэрць да краёў поўны сьвятасьці, як сама жыдоўская Сыбота. А вусы-ж, вусы! Уся Эўропа дзівавала пасьля8. Ну, а мы ўдвох — кажуць, яшчэ „малакасосьГ, — спарыліся, якПанядзелак з Аўторкам. Трэба-ж было некаму й пачынаць тыдзень.