Пра Вяллю, рыбу і рыбалку: нататкі вандроўніка з Вілейкі
Міхась Міхалевіч
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 188с.
Мінск 2017
всплывая; его спецмально долго поджндалм на отмелях метров за 300 ннже по теченню.
Сейчас самым варварскмм методом браконьерства на Вмлнм является лов с помоіцью электроудочек, прм котором пропсходнт массовая гмбель мальков рыбы, отложенной мкры, а также множества разлнчных червей, моллюсков, рачков м прочнх водных обнтателей вплоть до простейшмх, без которых невозможна жмзнь водоёма.
Распространенню этого варварского внда добычн рыбы невольно способствовало введенне в эксплуатацню Внлейского водохранплшца, после чего вода в Вмлмн перестала быть прозрачной; тогда в Шведах прм лученнн вместо смоляков на накру сталм ставнть электрофару от автомобнля, которую пнтал аккумулятор, ну а от аккумулятора до электроудочкм полшага... Этот метод лова повсеместно осуждают все прмбрежные жмтелм Внлкн, но сотрудннчать с рыбнадзором отказываются. «Не закладн» — это одмннадцатая заповедь не только любого рыболова, но м просто деревенского жнтеля всего Внленского края.
Вацлав Блажевнч, бывшмй рыбак, уроженец н жтель д. Тартак, много делаюіцнй вместе с добровольцамн для охраны от браконьеров н улучшення условнй нереста лосося нар. Тартачке н нных прнтоках н ручьях Вялмм, создал в своём доме музей браконьерства, где средн экспонатов нмеются остн, две электроудочкн.
О язах на Внлнн
После нсчезновення язов сетн разного внда нх в рыболовстве заменмлн.
Константнн Тышкевйч.
«Вйлйя й её бере?а», 1871 год
В монографннК. Тышкевнч отмечает: «Кажется, что устройство на реках язов (запруд) было самым употребйтельным способом в лйтовском рыболовстве; потому что нам нзвестно, что все рекй, a в том чнсле гі Вйлйя, былн переполнены как королевскймгі княжескнмн, так й частнымй язамй. К какому точно временй относнтся устройство язов — этого с точностью определйть невозможно. Способ этот, без сомненйя, представляет прйнадлежность к древнему временй, когда край наш не управлялся нйкакймй пнсьменнымй законалт, а только патрйархальным образом, волею первых князей нлй верховных жрецов. Статут Лйтовскйй e 1 разделе, 29 артйкуле, говоря о постройках новых язов, без указанйя времены йх основанйя, уже называет йх древнкмй. Устройство нарекахязов не требовало, как вндно, ннкакнх особенных на то прав йлй прйвйлегйй, пото.му что в лйтовском законодательстве нйгде не упомйнается нй о праве, нй о согласйй, данном кому-лйбо на
такйе постройкй. Очевыдно, что каждый владелец берегамог ставнть столько язов й в тсікйх местах, где ему казалось удобным йлй выгодным. В XIVстолетййрека Вйлйя была переполненаязамй; многйе йз нйх прйчйнялй препятствйя в торговле, на что й последовало несколько жалоб королю». Інтарэсы рыбакоў якія перагароджвалі раку язамі (езамі), ці заколамі, перашкаджалі сплаву струг і плытоў гандлёвых людзей. «Со времён Вйтовта кут/ы н плотогоны нйкогда не платйлй за проход через eopoma no грошу от плота, но грош этот добровольно даеалй людям, которые помогалй йм проводгть плоты черезяз. Король Александр постановйл в 1502 году, чтобы с этйх пор намеспгнйкй нйкогда не смелй собнрать no грошу за пропуск через eopoma плотов...
Злоупотребленйя, осуіцествлявшйеся на этйх язах, еырослй до такнх разчеров, что e XVI столетйй онй обратйлй на себя внйманйе праейтельстеа, й 1563 году на Варшавском сейме было йздано постановленйе об унйчтоженйй всех язое на всех сплаеныхреках. Затем еіцё трйжды (1565, 1567, 1576) йздавачйсь аналогйчные постановленйя, й вскоре всеязы былйутічтожены. В 1631 году на сейме постановлено было: на реках судоходпых й торговых запретйть постройкй плотйн, шлюзов, мельнйц й всего, что могло бы препятствовать навйгацйй; вместе с тем назначено й наказанйе за нарушенйе этого постановлення. В XVII столетйй запруды на судоходных реках в Лнтве уже не моглй суіцествовать в сйлу указов об йх ушічтожетш, й с этого временй о нпх не упомйнается нп в одной прйвйлегйй».
Апошнія плыты па Вяллі прайшлі ў 50-я гг. XX ст. Самае дзіўнае. што хаця з часам усё прападае, але нічога не мяняецца на Вяллі. У пачатку XXI ст. язы нарадзіліся і ўзніклі ізноў рэшткі язаў захаваліся, і іх нават хоць сёння можна пабачыць ля Соргаўцаў (рапа Зыбуха за Лапавойняй); ля в. Буякі і ля в. Рымшыненты, крыху ніжэй дачы дачкі ранейшага першага віцэ-прэм’ера Беларусі Сямашка. На прытоке Віліі р. Нарачанка таксама штогод да канца XX ст. мясцовымі рыбакамі чуць вышэй в. Слабада рабіліся язы, на якіх лавілі вугра. Жыхары прыбярэжных вёсак Асшавічы, Мамаі, Швяды да пачатку масавага ўзнікнення калхозаў будавалі да 50-х гг. XX ст. язы на праходах у старыцах, калі старыца ўваходзіла ва ўласны зямельны надзел (участак).
Вось што распавядалі праязы мясцовыя жыхары:
Станіслаў Пазлевіч з в. Маркуні (зап. 2007 г, В.В., Л.С., Ю.У Расш. Ю.У Зах. LTR 7685/495):
... А па рацэ забівалі язы — гэта браканьеры. I тады такімі каробкамі выкладывалі каменняўсюды. Атады ставілітакія бучы... Падоймеёнтабе ваду на метар вышыні. Шэсць, сем бучоў ставілі. У Жойдзішках такога няма. Во ў Рымшанентах ставілі зтыя бучы. Тутака ў Соргаўцах над самой рапай (Зыбуха — рапа ў Соргаўцах).
Іван Сідарэвіч, 1940 г. н., з в. Буякі (зап. 2007 г, В.В., Л.С., Ю.У Расш Ю.У Зах. LTR 7685/441):
...Набівалі калкоў, «ціпа загарадкі», бралі лазу ці бярозку і запляталі так. Як кошык плятуць, так запляталі. А тады накідвалі туды каменняў. А тут стаўлялі варотцы, так называецца. I ставілі буч. Рыба ідзець. Чэраз каменне яна не палезець. Вада чэраз варотцы цячэць. Усё, рыба залазіць, у буч залазіць, а вылезці — не, ня можыць.
— Вада ж быстра ідзе. Як забіць гэтыя калкі?
— Ну як? Забівалі, бродзіш там. Дзе глыбака, з лодкі забівалі калкі, а дзе мелка, у ваду залазілі.
— Калі я зрабіў то гэта маё?
— Да ваша лічнае. Цяпер жа нельзя. А раней памногу было. Відзелі. Як плылі, відзелі? Тут перакаты, перакаты. Хто хацеў гарадзіў. Хочаш рыбіны — значыць, гарадзі. Хочаш — лаві. Ставілі заязкі.
— А ці доўга такі заязак рабілі? За дзень?
— За дзень неяк зробіш. I камянёў навазіць, і заплясці ўсё. Дні трычатыры рабілі. Як ён ужо зроблены, заязак гзты, —легчэ, тады на следуюшчы год яго падрамантаваў троху. Дзе падплёў, дзе які калок паламала, дзе згніў. А як нанава гарадзіць, то доўга.
— А як зімой даставалі?
— Прасячэш дзюрку, каб буч выцягнуць. Ды ўсё. Над бучом дзірка. Зімой у вялікія маразы рыба ня лезіць, ніхто іх не ставіў.
— А калі іх ідзеш глядзець?
— Часы чэраз два трэба ісці патрасці бучы. Патрасці буч, выбраць рыбу. Падняў — няма, ёсць — бярэш і паставіў на места.
— А ён там пастаянна стаіць?
— Да пастаянна стаіць, гэты буч.
Мар’ян Іванавіч Рогач, 1938 г. н.. з в. Буякі (зап. 2007 г. В.В., Л.С., Ю.У. Расш. Ю.У Зах. LTR 7686/379):
— А вот тут бучы каля вёскі стаяць?
— А, гэта даўно.
— Давно тут построено?
— Даўно, не за маей памяці. Я не знаю, хто тут цягаў гэтыя камні.
— А как называете это место, где камнй?
— А як даўней звалі... Перавал нейкі. I далей камні ёсь. А як рыбу лавілі? Мярэжы ставілі. Мярожы такія. 3 ветак плеценыя. I вудачкамі лавілі. А ў гэта врэмя, як пайшла ўжо дземакрація, ператравілі ўсю.
Марыя Ігнацьеўна Вайцяховіч, 1940 г. р., з в. Рымшыненты (зап. 2012 г„ M.M.):
...Даўней тут мост быў. Калі точна, тры маста былі. Першы — нямецкі — пабудавалі ў мікалаеўскую вайну 1914 года. Спалілі палякі, як гнаў Тухачэўскі. Другі быў мост польскі. Спалілі партызаны ў 44-м, як гнаў немцаўЖукаў. I пасля вайны з немцамі, пры Саветах, зноў пабудавалі — бальшавіцкі мост. Сам разваліўся, знёс крыгаход, пры Хрушчове. Месца, дзе перакат, звалася «Рапа-Поле». Таму шта на тым баку было поле. Людзі, каб рыбу лавіць, яз рабілі ніжэй колішняга маста, перагаражвалі раку яшчэ гадоў пяць назад. Цяпер няма каму займацца. Назва гэтай зямлі ля Вяллі — Рагені.
Гэлена Іванаўна Шыманель (Бублевіч), 1931 г. н., з в Нестанішкі (зап. 2007 г., В.В., Л.С., Ю.У Расш. Ю.У. Зах. LTR 7685):
— А даўней як лавілі?
— Знаеця, чым: ставяць бучы, заезкі такія.
— А там, в реке, есть такйе каменйстые места. Там этй бучы?
— Там ставяцца бучы.
— Ac какйх годов онй тут стоят?
— Даўным-даўно. у нас ужо гэтыя мужчыны памёршы, каторыя мелі гэтыя... бучы ставілі. Там з каменяў павымярыны палосы.
— А сейчас ймй не пользуются?
— Маладыя ўсё раўно, хаваючыся, але ставяць усё раўно.
Вальдэмар Пятровіч Федаровіч, 1940 г. н., з в. Нестанішкі (зап. 2007 г,
В.В., Л.С., Ю.У Расш. Ю.У Зах. LTR 7685):
— А где бучы стаяць у рацэ?
— Дзяды нашы яшчэ строілі.
— А вы ймй пользуетесь?
— Ногі баляць.
Часть IV
ПОЧЁМ РЫБКА, РЫБАЧОК?
..нн однн нз владельцев берегов не препятствует рыбакам, потому что рыболовство в этой частн Вялнн не составляет прнбылн.
Константйн Тышкевйч.
«Вйлйя й её берега», 1871 год
Згодна з даследаваннямі Канстанціна Тышкевіча, у першай палове XIX ст. у верхняй частцы Віліі не сустракалася ані прафесійных рыбакоў ані рыбалавецкіх кааператываў (талок), якія жылі з ловаў рыбы. Граф Канстанцін Тышкевіч так апісвае свае адносіны да рыбалкі:
«В долгам путешествйй no реке что могло быть нашйм главным развлеченнем, еслй нерыбалка? Всё необходймое для этого безобндного развлеченйя, как то: небольшйе сетй, удочкй, острогй— былй у нас с собой».
Здаўна лавіла рыбу па-аматарску, для сваіх патрэбаў, амаль усё дзіцячае насельніцтва прыбярэжных населеных месцаў. Калі ж дзеці падрасталі, то ім даводзілася займайца цяжкай сялянскай працай, і на рыбалку проста не маглі знайсці час, акрамя самых заядлых рыбаловаў і браканьераў. I тое, дарослыя лавілі рыбу толыа раз натыдзень, звычайна вудай раніцай у нядзелю («у нядзельку»), да таго часу, калі трэба было ісці на службу ў касцёл ці царкву. Таксама было многа і тых, хто верыў без фанатызму, асабліва пры бальшавіках — яны бралі трайчак і замест храма, калі не было гадавых свят, пасля таго як прагравалася вада, ішлі талакой на раку. Асобную касту ўтваралі дзяды — заўзятыя рыбаловы, такія меліся ў кожнай прыбярэжнай вёсцы. Гэтак жа рыбалоўствам да 1939 г. захапляліся забяспечаныя людзі: лідар даўпнаўскага дваранства Акушка, ксёндз з Данюшава і іншыя.
Аб гэтым у манаграфіі «Внлня н её берега» даследчык напісаў наступнае: «5 начальной частй Вйлййрыболовство не носйт промышленного характера; йз береговых её жйтелей каждый ловнт, где кому й как
КНІГІ ОНЛАЙН
