Зьмена граматыкі беларускага языка ў БСРР
Ян Станкевіч
Выдавец: Адраджэнне
Памер: 9с.
Мінск 1991
Др. Я. СТЯНКЕВІЧ.
ЗЬМЕНА ГРАМАТЫКІ БЕЛАРУСКАГА ЯЗЫНА ў БСРР.
= Цапа 15 грашоў. =
ВЫДЯНЬНЕ ЯЎТЯРЯ.
В I Л Ь Н Я
19 3 6
БЕЛАРУСКАЕ КООПЭРАЦЫЙНА ВЫДАВЕЦКАЕ ТАВАРЫСТВА "АДРАДЖЭНЬНЕ " МЕНСК 1991 г
•Ы4«к»не 2t мкаа 9 нлчмл 1000
Зьмека грамашыкі ёшрускага языка у JCf|,
Як толькі Беларусь лучыла (трапіла, папала) пад Маскоўшчыну, дык Маскалі заўсёды Беларусаў перасьледавалі. Перасьледаваў paHen царскі ўрад, а з 1918 году перасьлядуюць Беларусаў маскоўскія комуністыя. У 19231928 г. г. у БСРР (Беларускай Соцыялістычнай Надавам Рэспубліццы) была беларускаму жыцьцю некаторая палёгка. Пле пачьінаючы з ка_нца_ 1928 г. ў БСРР і РСФСР (Расейскай Соцыялістычнай Фэдэрацыйнай Савецкай Рэспубліццы, да каторай прылучана ўсходняя траціна Беларусі) настае ўзноў надта вялікае перасьледаваньне Беларусаў Маскалямі. Зьмена дэкрэтам 28.VII1.1933 г. практычнай граматьікі ды правапісу беларускага языка ў БСРР ёсьць бяссумлеву кульмінацыйным пунктам у гэтым перасьледаваньні. Дык трэба да гэтае зьмены прыгледзіцца.
Друк. 1. Бавўскага. ВІльня, Татарская вуліца 13*
Дагэтулешняя граматыка практычная ды правапіс языка беларускага, укладзеныя ў 1918 г. Б. Тарашкевічам, як ведама, не дасканальныя і патрабуюць ладных зьменаў ').
Дзеля таго пытаньням рэформы правапісу і практычнай граматыкі беларускага языка занялася Беларуская Навукозая Конфэрэнца, iuto была ў Менску ў 1926 г. Працы гэнае Конфэрэнцы, нягледзячы нанямала заганаў у яе складзе, былі добрыя 2) Можна сьмела сказаць, што падобныя працы, ведзеныя далей, прывяліб да рэзультатаў зусім здаваляючых. Яле з Конфэрэнцы ня былі здаволены дзейнікі маскоўскія. Я цяперака гэныя дзейнікі завуць Навуковую Конфэрэнцу ў Менску 1926 г. .зьлётам беларускае контрэволюцьГ, што быццам .выпаўняла 1*^34Ь' Ф^ЬІС)ЫХ” (Ялександровіч у .Jlimapamypa а Йастацтла'
28.VI.1933 г. быў неўспадзеўкі абешчаны (абвешчаны) ў менскім аргане КПБ .Зьвячьдзе* .Проект рэформы беларускага правапісу*, апрацаваны Языкаведным Інстытутам Беларускае Акадэміі Навукаў у Менску.
Ведама, што ад 1928 г. ажно дагэтуль вядзецца ў БСРР перасьледаваньне сьвядомых Беларусаў, каторых або садзяць у турмы, або ссылаюць на Салоўкі, на Паўночны Край, на Ўзволжа. на Урал, на
6 Загавы гавае граматыкі й аравааіву былі драбвавв разглвджавы ў радагававым мыою J 1930—31 г. г. мееячвікр .Родвав Мава*.
Ь Працы Ковфараацы я раэгледаіў ва бадовках часапісу .Родвыв Гові*
3
Сібір. Дзеля таго ў установах БСРР э выдатных Беларусаў нямашака цяпер блізу нікагусенькі. Асталіся на становішчах адно тыя, у вадно* сінах да каторых можна быць пэўным, што не патрапяць бараніцна нввет ад найбалей антыбеларускіх загадаў маскоўскае экспозытуры ў Менску.
У Беларускай Акадэміі Навукаў з пасярод філёлёгаў і людзёў балей меней працуючых у галіне беларускага языка нікога па 1928 г. не асталося. П. Бузук (Украінец) апынуўся ў турме, Н. Дурнаво (Маскаль) пасьпяшыўся выехаць у Маскву; належачы да Акадэміі адзіны філёлёг Беларус, С. Некрашэвіч, быў адзін із першых арыштаваны й засланы. Гэткаяж доля стрэла Яз. Лёсіка і іншых. 3 беларускіх філёлёгаў, што аставаліся на волі, жыў у Маскве П. Растаргуеў, але яго да ўчасьця ў вапрацаваньню проекту рэформы беларускае граматыкі не папрасілі...
Як давёдуемся з выданьня „Беларуская Акадз.чія Навук яа парпзе другое пяцімдкі* (Менск 1933) Інстытут меў свой проект рэформы ўжо ў 1932 г. Дзеля разгляду гэтага проекту мела быць на пачатку 1933 г. ў Менску ўсебеларуская конфэрэнца. Але гэты плян адкінулі відавочна з прычыны спраціўленьня маскоўскае ўлады. У гэтым пе* ракананьню ўмацовуе нас і тое, што, абяшчаючы (абвяшчаючы) свой проект рэформы, Языкаведны Інстытут не паклікаўся на пярэднія свае працы прыгатавальныя. Дык напэўна апошні проект Інстытуту быў проектам зусім новым, укладзеным пад завойстраным націскам маскоўскіх дэейнікаў.
У канцы свайго проекту Інстытут зьвярнуўся да асобаў, што цікавяцца рэформаю беларускае граматыкі, з пропозыцай прыслаць .свае пагляды, зацемкі і да г. п.*. Напэўна ня мала ахвотнікаў адгукнулася на гэтую пропозыцу, але з іх паглядаў і пад. нічагусенькі дагэтуль не надрукавалі.
28.V1II. 33 г. быў надрукаваны, так сама ў менскай .■'квязь&л’*, дэкрэт Рады Народных Камісароў БСРР, уводзячы зьмену практычнае граматыкі ды правапісу беларускага языка. Дэкрэт гэны балей як у */3 розьніцца ад проекту Языкаведнага Інстытуту з 28.VI. 33 г , уводзячы прыблізна на гэтулькі балей шкодных зьменаў у беларускую граматыку практычную ды правапіс. Дзеля такіх вялікіх розьніцаў паміж проектам Інстытуту і дэкрэтам РНК, проект Інстытуту можна ўважаць за прыпадкавае выступленьне проці таго, што за 2 месяцы просьле яго зрабіў дэкрэт.
Дзеля менаванага аўтары дэкрэту тым балей павінны былі парупіцца, каб паведаміць беларускае грамадзянства аб рэформе, каторую яны маніліся правесьці. Але сталася наадварот: насяленьню Радавае Беларусі рэформа была неспадзеўкаю. Проект рэформы быў прыгатаваны патайно ад Беларусаў.
Якіяж офіцыяльныя мотывы зьменаў у граматыццы беларускага языка, праведзеных дэкрэтам 28.VIII. 1933 г.? Подле тэксту дэкрэту ды надрукаваных у сувязі з ім артыкулаў і прамоваў мотывы гэныя гэткія:
1. — дагэтулешні правапіс беларускага языка, устаноўлены беларускімі „нацдэмамі" (.нацыянальнымі дэмократамі*, гэтак ахрысьцілі маскоўскія бальшавікі ўсіх сьвядомых і балей меней дзейных Беларусаў), .стварыў штучны бар’ер паміж беларускім і расейскім языкамі*.
2. — рэформа аддаляе польскія ўплывы, каторымі беларускі язык быццам быў запсаваны дзеля лягчэйшай абароны яго ад уплыву языка расейскага.
3. — рэформа аддаляе з беларускага языка врхаізмы, нэолёгізмы, й вульгарызмы, каторыя быццам у яго ўвялі тыяж ,нацыяналістыя“.
4. _ рэформа мае .станаўко палягчыць масам навучэньне бепа рускага пісьменства".
Апрача мотыву апошняга, дыдактычнага, усе іншыя можна зьвесьці да агульнага значэньніка: мэтаю рэформы ёсьць а ддаленьне „штучнага" бар’еру паміж беларускім і расейскім языкамі.
Разгляд мотыву першага й чацьвертага робіцца ніжэй пры разбору рэформы з гледзішча граматычнага. Гэтта адкажу на мотыў другі й трэйці.
Закід полёнізацы беларускага языка „нацдэмамі* не панешчаны ў самым дэкрэце, але яго вельмі падчыркавала прэса ў часе абароны й пропаганды рэформы ў БСРР. Відавочна тут ёсьць жаданьне выкарыстаць мамэнт пачуцьцёвы.
Якжа запраўды прадстаўляецца справа гэтага закіду?
Беларускі язык знае некаторыя ўплывы польскія, большыя або меншыя ў залежнасьці ад мясцовасьці. Ёсьць мясцовасьці на прастору Беларусі, у каторых беларускі язык ані ня мае ўплыву польскага. Невялічкі ё ўплыў .юльскага языка на беларускі язык літаратурны, значыцца на язык супольны ўсім Беларусам. Агранічаецца ён вылучна да словаў. Дык не магла рэформа граматыкі й правапісу аддаліць таго, чаго ў іх ня было. Я ня было дзеля таго, што адно ў мала якіх мясцовасьцех беларускіх адбіваецца на граматыццы беларускага языка ўплыў граматыкі польскай. Дый аўтар першай практычнай граматыкі беларускай ды правапісу, Б. Тарашкевіч. як гадунец пецярбурскага ўнівэрсытэту, быў далёкі ад уплываў польскіх.
Таксама ня выдзержуе крытыкі закід архаізацы беларускага языка. Паміж даўнейшым беларускім языком літаратурным і цяперашнім была вялікая прорва ў XVIII в., каторая прычыніла, што цяперашні беларускі язык літаратурны паўстаў вылучна з беларускага языка народнага. Нястачаж інтэлігенцы з навукаю філёлёгічнаю зрабіла немагчымым пазнаваньне старога беларускага языка літаратурнага і сіляньне (чэрпаньне) з гэтага багатага жарала. Дзеля таго цяперашні беларускі язык літаратурны, як ніякі іншы, ня мае ніякіх архаізмаў.
Няма жаднага языка літаратурнага без нэолёгізмаў. Ёсьць яны такжа ў колькасьці невялічкай у беларускім языццэ літаратурным. Як усюды, так сама ў Беларусаў, лучаюцца новаўтвароныя словы, каторыя немагчыма лрыняць, але об'ектывізм вымагае сконстатаваць, што гэткія словы й не прыняліся. Ды што новаўтвароныя словы маюць супольнага із зьменаю граматыкі й правапісу?
Што да .вульгарызмаў", дык аб іх магліб штось сказаць адзіне людзі з языковым пачуцьцём беларускім. Дый вульгарызмы ў кажным
6
языццэ магчымы толькі ў слоўніку. Яле маскоўскія .рэформатары* гатовы ўвесь беларускі язык лічыць вульгарызмам (прыкл. лічаць вульгарызмвм х, хв замест чужога ф у словах як хунш, хваріл).
Дзеля таго што разгляданая рэформа не знаходзіць апраўданьня ў граматычнай запраўднасьці беларускага языка, дык ейныя абароньнікі зусім не ўспамінаюць аб граматычных асэблівасьцех ягоных. Добра яшчэ, калі кажуць аб полёнізацы, архаіэмах і нэолёгізмах, бо гэта лрынамся адносіцца да мовы. Яле найчасьцей пры абароне рэформы кажацца аб рэволюцыйных асягненьнех, індустрыялізацы, калгасах, інтэрнацыяналізьме і інш. Гэта выразнае жаданьне ськіраваць дыскусію на іншую дарогу.
Ініцыятарам разгляданай .рэформы* трудна было знайсьці прыхільнікаў яе сярод беларускіх дзейнікаў навет просьле рупатлівай і непераборлівай у спосабах прыгатовы грунту. Мы бачым, што, нягледзячы на усё, навет Языкаведны Інстытут БЯН у сваім проекце станаўко выказаўся проці гатаванай рэ* формы. Па выданьню дэкрэту абурылася ім усё грамадзянства радавае Беларусі. Яб адносінах гэтага грамадзянства да рэформы даведуемся з офіцыяльнай прэсы БСРР. Ведама, што офіцыяльныя дзейнікі не зацікаўлены ў інформованьню аб ходаньню проці дэкрэтаваных імі граматычных зьменаў. Кажуць аб гэтым адно толькі, колькі канечне трэба дзеля ходаньня з праціўнікамі рэформы. Яле й гэтага даволі, каб добра даведацца як беларускае грамадзянства БСРР бароніцца ад накіненай яму „рэформьГ.
Наўперад выступаюць проці рэформы беларускія комуністыя як маючыя мінімум свабоды, калі наагул можа быць мова аб грамадзянскай свабодзе ў варунках комуністычнага ладу.
Дэкрэт аб рэформе абавязуе з 16.IX.33 г. Гэнагаж дня маўчачая дагэнуль у гэтай справе радавая прэса выступіла із шалёнымі нападамі на праціўнікаў рэформы. Гэтак пр. .Ззвязда’ гэнага дня ў варт. „Нозы беларускі правапіс" піша:
,Гэта ня прыпадак, што сямтам чуваць галасы проці гэтае гістарычнае пастановы. Скуль, з якога табару яны йдуць? 3 табару дагэтуль яшчэ нявыкрытых астачаў нацдэмаўскіх, што схавалі сваё запраўднае аблічча. 3 табару варагоў партыі, варагоў нацыянальнае політыкі Леніна. 3 табару элемэнтаў, захопленых жаданьням рэваншу, што ўзноў прабуе ўзьняць прадажны сьцяг нацыянальнага дэмократызму беларускага, сьцяг чыста скомпромітаваны й зганьбены плямаю зрады .
КНІГІ ОНЛАЙН
