Зьмена граматыкі беларускага языка ў БСРР
Ян Станкевіч
Выдавец: Адраджэнне
Памер: 9с.
Мінск 1991
Дык рэфсрма захапіла 25 языковых асаблівасьцеў, з каторых у 24 прыпадках маем дзела адначасна з граматыкаю й правапісам, а толькі адна зьмена датычыць вылучна правапісу.
Прыступім да разгляданьня асобных зьменаў.
Зьмены фонэтычныя.
У вадзьдзеле, паданым у дэкрэце пад назовам .Правапіс самагукаў* запраўды адно першыя два пункты датычаць самагукаў. У першым із іх уводзіцца правіла ўжываньня я на месцу этымолёгічнага ненацісьненага е толькі ў першым складзе перад націскам, а ў другім кажацца, што частка ня і прыймя бяз, калі яны ня прыстаўкі, трэба перадаваць пераз е. Ведама, што характар ня й бяз не мяняецца ад таго, ці яны зрасьліся з наступным словам ці не. Рэформа ўводзіць тут зусім штучнае, нічым не апраўданае адрозьневаньне. Чалавеку, недаволі азнаёмленаму з беларускім языком, зьмены, памешчаныя ў гэтых двух пунктах, могуць здавацца невялічкімі. Запраўды ёсьць
•) Запраўды морфолігічвых вьмеваў < 7, бо ў пумвпе 10ым алучавы амеаы двьвюх всабіівасьцвў: аддалаецца кавчатав дшаьвага еыову ма. & — ом (адаа зьмена) і ванчатах меемага скл. нв. а. — ох (другаа зьмана).
накш. Беларускі язык ня знае ненацісьненага е, замест каторага мае « ці нявыразны самагук рэдукаваны, напару навет *. Подле дагэтуль абавязуючых правілаў граматычных, гзтыя тры самагукі на месцу ненацісьненага этымолёгічнага в перадавалі на пісьме часткааа пераз в, часткава пераз г, каторае трэ' было вымаўляць як а або нявыразны самагук рэдукаваны, або як », a « націсьненае вымаўлялі як е, пісаліж пераз •; трэба, праўда, прызнаць, што апошнюю літару з прычынаў тэхнічнадрукарскіх не заўсёды гэтак абазначалі ў друку. Уводзячы няіснуючы ў беларускім языццэ самагук — ненацісьненае е, рэформа нарушае прыроду беларускага вокалізму, адначасна ў вельмі вялікай ступені збліжаючы яго да вокалізму расей* скага (літаратурнага). Гэткая рэформа не палягчыць беларускім масам .навучэньня беларускага пісьменства’, што ё адным із яе офіцыяльных мотываў.
Пункт трэйці гэткі: .Псрад пачатным націсьненым о, у заўсёды трэба пісаць в з выняткам назоваў географічных (аоеена, вучань, але Орша, Ула). Перад ненашсьненым у пісаць в трэба тады, калі гэтае I/ ня прыстаўка і не паўстала з в (вучыцца. але: урад, улада, учаетая)*.
Тут трэба зацеміць, што перад ненацісьненым у ўжываецца ў некаторых прыпадках прыстаўное « і тады, калі у прыстаўка, прыкл.: вувя.іь, прыведзенае вучостак; таксама ё прыпадкі, калі ненацісьненае у карэннае ня мае прыстаўнога в, прыкладам: яаўчоны. Прыпадкаў гэтых немагчыма абняць якім колечы правілам. Дзеля таго яны цяжкія чужніком, каторым рэформа робіць палёгку, выкідаючы гэтыя прыпадкі з беларускага языка. Яле Беларус не патрабуе вучыцца гэтых прыпадкаў, знае іх з бязьлецтва разам із практычным уменьням роднае мовы. Наадварот, Беларусу спабыць гэтыя прыпадкі з прыстаўным в або без яго, ня маючых жаднага правіла, будзе надта цяжка. Разгляданая часьць гэтага пункту рэформы не палягчыць, але зробіць труднейшым беларускім дзяцём навучэньне гэтае штучна выкраенае асаблівасьці роднае мовы. Дык коштам вылучэньня з беларускага языка прыродных асаблівасьцеў ягоных здабыты толькі дыдактычныя перашкоды.
Рэформныя зьмены першае часьці 3га пункту датычаць толькі гесграфічных назоваў, бо астача гэтае часьці 3га пункту (в перад націсьненым о, у) асталася подле дагэтулешняга ўжываньня. Асаблівасьці кажнага языка адбіваюцца такжа ў географічных назовах. Яле дэкрэт аддаляе адбіцьцё беларускае вымовы ў географічных назовах беларускіх, пайменна ня можна ўжываць у іх прыстаўнога в (замест, прыкладам, Ворша. Войстрава, Вула дэкрэт загадавае ўжываць Орша, Ойетрева, Ула) Гэта так якбы Палякі, вымаўляючы dab, dabrowa, czcsto, badzie, былі прынучаны зваць свае месты — Dubrowa, Czastocbowa, Budzin i да г. п. У п. 17 „рэформы* чытаем: .Чужыя ймёны ды чужыя назовы географічныя трэба пісаць із захаваньням асаблівасьці таго языка, з каторага яны паходзяць*. Восьжа гэтае права адняла рэформа ў Беларусаў у вадносінах да іх роднага языка. Тут Беларус ня мае права прыймаць пад увагу асаблівасьці беларускага языка, але мусіць ужываць хвормы расейскія. Якая мэта таковай .рэформы*? Магчымыя адно дзьве мэты: 1) адняць ад географічных назоваў беларускіх іх беларускі характар; 2) палягчыць ураднікам.
11
10
прыехалым_у Беларусь із Расеі, прывыклым да хвормы расейскай гэтых назоваў, пазнаваць іх у бел’.ускім пісьме й вымове.
Пункт трэйці гаворыць аб прыстаўным а (о й у даюць толькі варунак да яго паўстаньня). Дзеля тзго трэ было гэты пункт памясь* ціць у вадзьдзеле сугукаў (калі не ў вадзьдзеле міжыслоўнае фонэтыкі). Аднак аўтары рэформы памясьцілі яго ў вадзьдзеле самагукаў, прыймаючы за пункт выхаду граматыку расейскую. Гэта характзрна.
У вадзьдзеле еугукаў пункт 4ть; рэформы аддаляе абазначаньне на пісьме мякчыні сугуку перад сугукам мяккім (свет, jeep замест ctteiu. jeeep), пакідаючы абазначэньне мякчыні сугуку ў тых прыпадках, калі мякчыня ягоная ё такжа перад сугукам цьвярдым (яа піеьме — пісьмо}. Гэты пункт рэфо рм ы ўведзень: зусім ч ы с т a подле вымаганьнеў правапісу расейскага.
Пункт 5 дэкрэту адно часткава ўводзіць зьмены граматычныя, пайменна ў вадносінах да такіх хвормаў, як льлю, льле і да г п., каторыя замяняе хвормамі расейскімі л»ю, лве ідаг. п У бальшыні гэтыпункт адносіцца толькі да правапісу. Ён аддаляе мяккі знак 6 у падвойных сугуках мяккіх (замест наееньне, калосьее ўводзіць касенне, калоссе) ды загадуе падвойнае дзьдэ перадаваць на пісьме пераз ЭЭз (суддзя замест еудзьдзя). Зьвярнёма ўвагу, што вялізарная бальшыня беларускае інтэлігенцы не праходзіла беларускае школы, але — прынамся ў БСРР і РСФСР— школы расейскія, што й цяперака ў БСРР школаў беларускіх недаволі, што ані іх нямашака ў РСФСР, дзе найменей траціна ўсяго беларускага прастору этнографічнага. Восьжа ўсе тыя, што не прайшлі школы ў роднай мове, будуць старацца вымаўляць так, як напісана (бо чытаць правільна пабеларуску ня ўмеюць), г. зн. замест дзедя—вымаўляцьЭЭз. Гэткае вымаўляньне бяссумлеву будзе мець некаторы ўплыў на чэзьненьне дзеканьня ў беларускім языццэ. Хіба да гэтага ймкнецца рэформа, бо іншага аргумэнту да гэтае зьмены знайсьці немагчына.
Чым кіраваліся аўтары рэформы, аддаляючы абазначэньне на пісьме зьмякчэньня сугуку перад мяккім сугукам і перад й? Аналёгіі з правапісам украінскім ня можа тутка быць, бо ўкраінскі язык не зьмякчае сугукаў перад мяккімі сугукамі (світ, а ня сьвіт). Астаецца аналёгія мовы расейскае. Але зьмякчаньня сугукаў у языццэ расейскім ня можна раўнаваць да зьмякчаньня іх у языццэ беларускім. У расейскім сугукі зьмякчаюцца перад самагукамі і е, я і шчэзлым ерам *, а перад мяккім сугукам зьмякчаюцца адно ў некаторых прыпадках карэнныя с, з. У беларускім языццэ Э, т мяккое перайшло ў дз, ц; с, з зьмякчыўшыся перайшло ў еь, зь сярэднеязычнае (г. зн. ня ў с, з зьмякчонае, але ў гук іншы); мякчэньне с, з маем ня толькі перад самагукам і ў карані перад сугукам мяккім, але так сама ў прыймёнах перад мяккім сугукам і в (еыет, знер, зьезд, еьпіеаці, зь ямы, ізь ацяны). Ведама, што гэткае вялікае зьмякчэньне мусіць знайсьці сваё адбіцьцё ў правапісе. Дзеля таго ў беларускім правапісе ня толькі мае абазначацца зьмякчэньне с, з карэнных і ў прысгаўках, як было дагэтуль, але таксама зьмякчэньне гэтых сугукаў у тых прыймёнах, што не зрасьліся з наступным словам. Замест гэтага .рэформа“ аддаляе навет дагэтулешняе няпоўнае абазначэньне зьмякчоных
сугукаў. Дэкрэт аб рэформе падчыркавае рупнасьць аб дабру беларускіх прайоўных масаў Якое тут дабро і якая палёгка, калі гэтыя масы мусяць пісаць зусім наадварот, як вымаўляюць?
Пункт 8 ё толькі простай консэквэнцай зьменаў, паданых у п. 4.
Пункт 6 рэформы замяняе беларускае л< з Э + е {людзкі з людеяі) расейскім дс кажучы: у злучэньнех карэннага д з е суфікса нязьменным захаваць с [гаредскі). На зьмену гэтую абароньнікі ,рэформы' паказаваюць, як на адзіны прыпадак аддаленьня з беларускага правапісу ўплыву польскага. Але ў гэтым ><з немагчыма відзець польскага ўплыву. У дзеканьню беларускі язык згаджаецца з языком польскім (ды таксама з языкамі лужыцкасэрбскімі); дык аднолькаеая фонэтычная зьява перадаец".а таксама на пісьме. Што перадаваньне гэткае ё рацыянальным, відаць хоцьбы з таго, што адносіны паміж ціхім ч, вымаўляным у люі(«, і да, пісаным у людзкі, ё аднолькавае, як паміж вымаўляным nt у словах як „сфтха“ і Э у хворме пісанай ^агож слова ідудка). Апрача таго ў некаторых мясцовасьцех беларускіх гукі звонкія перад ціхімі не пераходзяць у ціхія (знач. будзе вымова людзкі, а ня лтцкі/ Гэтак вымаўляюць у беларускай Чарнігаўшчыне (П. Расторгуев, Белорусскосеверскнй говор. 1927, бал. 156) і на ўсім паўдні Беларусі.
Пункт 7: .Сугукі г. .*•, .<, х, н< у географічных назовах ня зьліваюцца з е суфіксу, пры гэтым », х у бальшыні прыпадкаў трэба зьмяняць на ас, uu (волжскі, каўказскі, варажскі, чэшскі, чувашскі *). Як бачым із прыведзеных у дэкрэце прыкладаў, не адно ў назовах географічных, але ў усіх словах перад суфіксам ск карэннае ш. аг астаецца. Далей у гэным пункце кажацца: .У некаторых назовах географічных г х, ж не зьмяняецца на че, ч, »« /Выбаргскі УмЧзкекі, Цурыхскі)'. Дыкжэ не зьмяняецца ў тых прыпадках, у каторых не зьмяняецца ў мове расейскай. Як відаць із тэксту .рэформы", менаваныя гукі не зьмяняюцца перад ск як у прыметах, утвароных ад назоваў чужых, так і ад назоваў беларускіх. Зьмены гэтыя нічагусенькі ня маюць супольнага з беларускай вымоваю. Яны чыста штучныя і ўзятыя зусім з яз. расейскага, уводзячы прытым ягоныя дзівосы.
У пункце 17 пад е) знаходзім: .Собскія асабовыя ймёны беларускія трэба пісаць подле зычэньня іх собсьнікаў". Дык прозьвішча аднаго з комуністычных правадыроў, Троцкага, як беларускае, хоць належачае Жыду, Беларусьі подле зычэньня ягонага могуць і павінны вымаўляць добра пабеларуску .Трйцкі'. але троцкі замак, Троцкае возера, троцкія гуркі і інш. ня могуць называць правільна, але мусяць казаць парасейску: трояскі, трокскае і г. д.
А вось яшчэ прыклад, .палёгкі працоўным масам". П. 9 уводзіць накшую вымову й правапіс .словаў рэволюцыйных"^ Як пазнаць^словы рэволюцыйныя? Возьмем прыкладам слова ,комуна . .Комуна ў БС РР напэўна слова рэволюцыйнае, але Комунамная Каса Ашчаднасьці ў Вільні ім ня будзе. Альбо ці назовы .комунаў’, даныя колькім колектывістычным экспэрымэнтам у XIX в. будуць рэволюцый* ныя? Як бачым, ня стане .політграматы*, каб разабрацца ў гэтым
КНІГІ ОНЛАЙН
