Зьмена граматыкі беларускага языка ў БСРР
Ян Станкевіч
Выдавец: Адраджэнне
Памер: 9с.
Мінск 1991
•J Гата раееЯсаІя хвораы авмест беларускіх: вояакі, «аўкаекі, варас■ I, чaеaI, чуваемі.
пункце. He заўсёды патрапіць разабрацца тут навет чалавек із асьветаю сярэдняй. Лле, ведама, калі пішучы (й гамонячы) ў сумлеўных прыпадках ужыве хвормаў расейскіх — можа быць супакойны, жадная нагонкя яго ня стрэне. Дыкжэ дзеля большага ўаядзсньня расейскіх хвормаў паўстеў і гэты пункт, а ня дзеля надзвычайнае да сьмешнасыіі пашаны .рэволюцыйных* словаў.
У еловах чужнх, пазычапых із языкоў заходнеэўропэйскіх, ,рэформь’ таксама аддаляе шмат асаблівасьцеў беларускае фонэтыкі. Гэтак, прыкл., проці беларускае вымовы, знаючай толькі самагукі цьвярдыя (з выняткам л і г) перад е ў чужых словах, рэформа ўводзіць сугукі мяккія (профееар зам. профасар), пакідаючы толькі д, т цьвярдыя.
Маючы чатыры л (л заднеязычнае, л зубное, ла паўмяккое і ль мяккое), беларускі язык паўмяккое ла заходнеэўропэйскіх языкоў перадае пераз л* паўмяккое й мяккое. Пад уплывам аналёгіі беларускіх імёнаў назоўных мускога роду, маючых найчасьцей л на канцы, словы чужыя мускога роду таксама часта дасталі цьвярдое л на канцы (гекэрал, капітал). Япрача гэтага водхіны на карысьць л цьвярдога вельмі радкія. Але .рэформа" зусім ня лічыцца з беларускай вымоваю ў словах чужых і ўводзіць вымову й правапіс зусім чыста подле спосабу перадаваньня чужога л* языком расейскім разам із усімі яго неконсэквэнцамі (план, луна '), але ляпіс, плюс, Ісландыя, Ірландыя і да г. п. побвч із Фінляндыя, Курляндыя і інш ).
Беларускі язык мае с, з цьвярдыя зубныя і сь, зь сярэднеязычныя, каторыя ёсьць гукамі апрычонымі ад с, з (а ня толькі няккімі е, а). Дык сярэднія с з слозаў чужых бліжшыя да беларускіх с, з цьвярдых, як да сь. u сярэднеязычных і перадьюцца ў беларускім языццэ пераз с, з цьвярдыя. Гэта зусім аднолькава з перадаваньням у беларускай мове чужых д, т сярэдніх пераз беларускія 3 m цьвярдыя. Рэформа прыняла пад увагу беларускія д т і дзь, ць, пакідаючы беларускай мове д, тў словах чужых (maamp, дырэктар), але не прыняла пад увагу е, з і са, зь, кажучы ўжываць парасейску с, з мяккое перад t чужых словаў (марксізм, сіствма, фізіка замест марксызм, сыствма, фізыка).
Грэцкае фіта (лацінскае th) у беларускім языццз перадаецца пераз m згодна з вымоваю грэцкаю ў старшай пары і вымоваю лацінскаю (але без асьпірацы). Словы, пазычаныя з грэцкага за пасярэдніцтвам языка царкоўна славянскага на месцу th маюць п, хв або х (Піліп, Хведар, Хама). Тым часам „рэфорча' ўводзіць вымову чужую подле вельмі неконсэквэнтнага спосабу ўжываньня ў мове расейскай. Дык адгэтуль радавы Беларус мусіць ужываць рыфм, міф, кафедра, пафое, але рытміка, тэатр, тэза, тзорыя і да г. п.
Аднэй із характэрных асаблівасьцсў беларускага языка ё нябыцьцё ў ім гуку ф, замест каторага ў словах чужых ужываецца п. хв або х. Зьявішча гэтае такое агульнае, што навет пашырана ў гутарках пераходных Калускае, Арлоўскае і іншых губэрняў, паўсталых
’) Сяов* дагатуль аесустракаам ў бедаруеяім азыцц», бо а евой .м е г я ц‘і уводаіць яго ў піршыяв „раформа'.
на грунце беларускім, будучы аднэй із харвктэрных рысаў, констатуючых належнасьць гэтых мясцовасьцеў да беларускага прастору я’“ков’га' аддаліла гэтуюасаблівасьць, уводзячы ўсюды ф ( ранціш, фарба, форма, фунт замест— /Транціш, хларба, хворма, хунт).
б^арускім языццэ як у сваіх, так і чужых словах, маючых на канцы р. л (напару сугук іншы) з папярэднім сугукам, зьяўляецца на канцы яшчэ й {сябра, зубра, швагра, Пітра, Паўла, Алякеандра, Оыль.
’ т.ШРа' ‘ af*a ^0^^ Мольфа і інш.). „Рэформа* гэтае канцавое а аддаліла, прынукаючы ўжываць хвормы расейскія.
Словы чужога паходжаньня, як .пролетар і пад., загадавае дэкрэт ужываць подле спосабу расейскага— пролетарый, алюмлній і пад замест пабеларуску — пролетар, алюміяь і інш.
Словы чужыя на іст дасталі ў беларускім языццэ канчатак м ^ьмяняюццв як прыметы. Дэкрэт адкідаептае ы і загадуе скланяць як назоуныя ммёны тыпу .брат* (арганіет, цымбаліст, арганіста цымоаліста, аргаміету замест аргаюсты, цымбалісты. арганістага цымбалістага, армнлстаму і г. д.) зусім парасейску.
і ’^.Ф°РМ““ гамонячы аб .імёнах собскіх. прозьвішчах і назовах географічных , хоць меней выклікае засьцярогаў, то аднак мае тыяж імкненьні да агранічаньня беларускіх асаблівасьцеў як і уся .рэформа . z
Зьмены морфолёгічныя.
Назоўныя ймёны зборныя, матар’яльныя й абстрактныя маюць у беларускім языццэ ў родным скл. адз. л канчатак у (нароВу, нясяу, грэху), .Рэфорпа" аддаліла гэтую асаблівасьць, робячы вынятак для колькіх словаў, а для іншых уводзячы канчатак а (народа, пяска і пад.) Можна былоб падумаць, што, нягледзячы на закід архаізацы беларускага языка, самі рэформатары ў даным прыпадку архаізуюць яго, уводзячы у родны склон канчатак із прад тысяча год. Лле падаэрэньне у вархаізацьі былоб несправядлівасьцяй — гэта проста маскаленьне.
Таксама маскаленьне знаходзім у наступных пунктах.
. э.мн У давальяьім і месным скл. мн. л. беларускія канчаткі ол ах замянілі канчаткамі расейскімі (братам, братах замест дратом, братохУ „;йл.ГаЯНа 3 Р®сейс*ай граматыкаю .рэформа" аддаляе жаноцкі род лічбау дзьве, абедзьве у прыпадках залежных (касых), замяняючы яго родам мускім (замест хормаў: дзьвюх, абедзьвіх; дзьвюм, абедзмім; дзьвюма, аоемвіма. уводзіць хормы: двух, абодвух: 9вум, абодвум; двума абодву
Ьеларускія дзеясловы з асноваю на — е (вяЭ^еш, кя«ш і пад j л ас мн. л. цяперашняга часу хвормы на чцё,оцё або
аце ['яднц, або ведэяцв, вядзіцё. ведзяцё). калі націск на канцы. .РэфортпміДДаЛІЛа ГЭТУЮ асаблівасьць, уводзячы ў усіх дзеясловах гэтае катэгорыі хорму наеце (еяд^цс), аднолькавую з расейскай нагте (ведбпе}.
^елаРУСКІ ^,JBPaTYPHbl язык мае ў загадным ладзе ў 2 ас. мн.л. .ТУ Н’ ’ ' Че ^Р3^' гляд^), калі захаваўся самагук асновы. Ужы
ГЭТае ’«^’'bui Ў языццэ літаратурным не перашкаджае
Нч’ ШТ° ?япеРака Ў «’Роднай мове менаваная хворма ё асаолівасьцяй толькі аднаго — паўднёвазаходняга (з выняткам цэн
14
трвльнае гутаркі) — з двух нарэччаў беларускіх, бо язык літвратурны ё заўсёды ў большай вбо меншай меры амальгамаю народных нарэччаў. Нягледзячы на тое, што рыса гэтая ёсьць адначасна асаблівасьцяй мовы Менска — сталіцы радавае Беларусі — замяніла яе рэформа хвормаю на — »ч^. ыце (ілядЛцг, вярыце) асаблівасьцяй нарэчча паўночнаўсходняга, аднолькаваю з асаблівасьцяй расейскай.
Пункт апсшні, уводзячы быццам у беларускі язык дзейную дзеяслоўную прымету цяперашняга часу {гуляючыя дзеці і пад.) запраўды нічагусенькі не рэформуе, 6о менаваная дзеяслоўная прымета была ведамая й ужываная да „рэформы* (праўда Б. Тарашкевіч яе не падаваў)
Чаго дапяла ,рэформа“ коштам вялізарных спустошаньнеў у граматыццы беларускага языка? Як мы бачылі, не палягчыла яна народным масам навучэньне граматыкі й правапісу беларускага языка. Наадварот, йяпер гэты народ, каб навучыцца .папраўленую* рэформаю беларускую граматыку й правапіс, мусіць уперад ладне навучыцца парасейску. Праўда. палягчыла .рэформа" беларускую граматыку расейскім ураднікам у Беларусі. Нле лішняя аб гэтым рупнасьць Гэныя ўраднікі ня гэтулькі наіўныя, каб у часе, калі магчымыя такія .рэфор* мы“. яшчэ вучыцца беларускага языка. Напасьледак, не заўсёды гэта бясьпечна. калі нат прыродныя Расейцы не забясьпечаны ад абвінавачаньня іх у беларускім шовінізьме, як гэта сталася з проф. Н. Дурнавом.
Затое .рэформа' адказуе другой мэце, офіцыяльна выказанай у самым дэкрэце аб рэформе — аддаленьню „бареру" паміж беларускім і расейскім языкамі, каторы быццам штучна стварылі беларускія „нацдэмы". Мы бачылі, што „рэформа' сыстэматычна ймкнецца да аддаленьня гэтага бар’еру, але бар’еру ня штучна стваронага Беларусамі, а прыроднага, паўсталагг здаўна дарогаю прыроднага развою беларускага й расейскага языкоў, як языкоў апрычоных Аддаленьне гэтага прыроднага бар'еру магчыма толькі пры помачы маскаленьня беларускага языка, да чаго .рэформа* ймкнецца '). Гэта яе адзіная мэта.
„Рэформа" мае характар гаспадарсьцьвены, абавязуючы ўсіх грамадзян БСРР. Няўжываньне .рэформаванае” граматыкі й правапісу ў БСРР, ня кажучы ўжо аб тым, што наагул немагчыма ,рэформы“ абмінуць, бо ўсе выдавецтвы й школы ў Радах толькі гаспадарсьцьвеныя, найсражэй караецца. Гісторыя сьвету вельмі рэдка зазначае прыпадкі такога бязуважнага й дэікагрубога мяшаньня чужога ўраду да найбалей нутранога жыцьця культурнага сваіх паддань* нікаў, якім ё карыстаньне роднай моваю. Прынуканьне калісь у XIX в. Ліцьвіноў ужываць кірыліцу ў літоўскай мове было рэчай вонкавай і драбной у прыраўнаньню з цяперашнім маскаленьням беларускага языка. _______
*) Пры разбору асобвых пувктаў дэкрэту аб .рафорые* мохна было зацаміць, што зьмешяаяыя ў .раформе" аеяатормя зьмеяы граматычвых вормаў прыбаіхаюць баларуекую граматыку вя тольк' да языка расейскага, але такжа да векаторых іашых язывоў славявскіх. Адвак трэба памятаваць, што збаіжавьва да Івшых языхоў елавявскіх вя мае арактычвага зкачэяьмя, бо вяма ўалыву гзтых язывоў у ВСРР.Апрача таго адво векаторыя зьыекы „рэфармы* збліжапць гранатыку беларуевуо да граматыкаў Іяшых языкоў сдавяяовіх, калі тымчаоам усе зьмавы збліхаюць або —яшч» чаеьцей—ароста ўтажсашяюць шмат граматычных аваб лівасьцеў беларуевіх Іа граматычнымі аеабліваеьцьмі языка раеейввага.
1S
КНІГІ ОНЛАЙН
