Дэмакратыя i этычнае жыццё
Клаэс Г. Рын
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр, Беларускі Фонд Сораса
Памер: 256с.
Мінск 1996
Я, відаць, павінен адкрыта заявіць, што наступны выклад не прэтэндуе на адлюстраванне сутнасці ці асноўных момантаў усяго, што ёсць у класічнай і іудзейска-хрысціянскай філасофскай традыцыі разумнага ў плане этыкі. Мэта яго нашмат больш вузкая: развіць некалькі выбраных тэм, якія вынікаюць з гэтай традыцыі і маюць непасрэднае
дачыненне да прадмета нашага даследавання. Мая аргументацыя пакладзе падмурак для дэталёвага аналізу поглядаў на этыку і палітыку Русо і больш агульнага аналізу маёй канцэпцыі канстытуцыйнага ладу. Далейшае абмеркаванне некаторых аспектаў дуалізму чалавечай прыроды будзе спалучаць мае ўласныя разважанні і ідэі іншых мысліцеляў. Уплыў Платона і Арыстоцеля будзе відавочным. Я буду таксама часта шукаць падтрымкі ў Ірвінга Бэбіта (1865— 1933) і Пола Элмера Мора (1864—1937), адметных амерыканскіх філосафаў і літаратурных крытыкаў2.
Незалежна ад адрозненняў на тэалагічным узроўні класічныя грэчаскія філосафы і вядучыя хрысціянскія мысліцелі, якія сумесна заклалі падмурак цяпер ужо традыцыйных заходніх поглядаў на чалавека, не разыходзяцца ў стаўленні да чалавека як да істоты, што адначасова належыць да дзвюх цесна звязаных форм рэчаіснасці, якія, аднак, відавочна адрозніваюцца і адна з якіх іманентная і акрэсленая фізічна, а другая — трансцэдэнтальная і пазбаўленая межаў. Для Платона галоўным і найбольш абуральным фактам чалавечага існавання з’яўляецца парадокс асобы і супольнасці, спалучэнне ў жыцці адзінкі і мноства, парадку і хаосу. На філосафа абрыньваецца адначасовае ўсведамленне мэты быцця, якая заключаецца ў рэалізацыі свайго зместу і каштоўнасці, і супрацьлеглай ёй рэчаіснасці, якая па сваёй сутнасці вядзе да небыцця. Найбольш, бадай, жыццеўстойлівы з усіх філасофскіх прынцыпаў змешчаны ў наступных словах: «Чалавек ёсць дзіўная сумесь быцця і небыцця»3. Чалавечае жыццё ёсць бесперапынны і ніколі не аднародны паток думак, уражанняў, пачуццяў і ўчынкаў; але сярод усёй гэтай разнастайнасці і бурлівасці чалавек здольны захоўваць пэўнае ўяўленне аб сваёй чалавечай ідэнтычнасці і дасканаласці. Ен не губляецца ў хаосе мноства. Яго свет мае адзіную крапежную вось. Па словах Ірвінга Бэбіта, наша свядомасць «утрымлівае недзе крытэрый аднолькавасці, якім вымяраецца бязмежная разнастайнасць рэчаў»4. Беспарадак сыстэматызуецца дзякуючы та-
ямнічай прысутнасці самога прынцыпу ўпарадкаванасці. Карыстаючыся этычнымі сродкамі, такі фундаментальны дуалізм чалавечага існавання можна вызначыць як процістаянне паміж усеагульным прынцыпам дабра і тым, што замінае ажыццяўленню яго мэты ў гэтым свеце.
Перад тым як ісці далей, я хацеў бы падкрэсліць, што ў дадзеным выпадку прадметам абмеркавання з’яўляецца элемент этычнага парадку ў жыцці. Мы зацікаўленыя, у першую чаргу, тым аспектам парадоксу суіснавання адзінкавасці і мноства, які сам Платон лічыў фундаментальным. I хоць у задачу гэтага даследавання не ўваходзіць большменш дэталёвы разгляд тых тыпаў парадку, якія не маюць відавочнага этычнага паходжання, пра гэтае ўскладненне неабходна памятаць.
Парадокс, сутнасць якога апісваецца тут словам «дуалізм», неабходна разумець як адпраўны пункт філасофіі яшчэ да любых спроб тэарэтычнага тлумачэння. Гэта першая ж выснова з усведамлення чалавекам рэчаіснасці. Парадокс дуалізму — гэта тая катэгорыя, сродкамі якой філасофія імкнецца да апісання рэчаіснасці і якой яна абмежаваная, паколькі сама з’яўляецца прадуктам гэтага парадоксу. Такую самую думку, але крыху па-іншаму, выказвае Ірвінг Бэбіт: «Жыццё складаецца не з асобных элементаў аднолькавасці і змянення. Жыццё нясе ў сабе аднолькавасць, якая бесперапынна мяняецца. Аднолькавасць і змяненні падзяліць нельга»5. Чалавек не кідаецца з адной крайнасці свайго існавання ў другую, дзелячы час паміж імі. Быць чалавекам — значыць існаваць адначасова ў абедзвюх, умець падзяляць хаос і парадак, які асэнсоўваецца як парадак адразу ж пры ацэнцы рэчаіснасці. Роля філасофіі ў тым, каб прааналізаваць і выразіць канцэптуальна змест гэтай дуалістычнай інтуіцыі. Канцэпцыю дуалізму, якую я распрацоўваю, неабходна адрозніваць ад іншых спроб прыступіцца да вырашэння фундаментальнага парадоксу. Мала знойдзецца філосафаў, якія ў той ці іншай форме не прызнавалі б супярэчлівасць усведамлення рэчаіснасці чалаве-
кам, але многія з іх маюць трактаваць гэтую супярэчлівасць як аб’ектыўны прынцып, у выніку чаго парадокс выцясняецца і адмаўляецца яго існаванне. Са спробы пайсці далей за дуалізм, які з’яўляецца неад’емнаю часткай чалавечай свядомасці, вынікае альбо адмаўленне трансцэдэнтальнасці, як у выпадку розных натуралісцкіх філасофій, альбо абагаўленне іманентнай рэчаіснасці, што можна назіраць на прыкладзе Гегеля. Больш чуйны за іншых да дуалізму быцця, Гегель, аднак, набліжаецца да адмаўлення супярэчлівасці ва ўсведамленні рэчаіснасці. Гэта вынік ягонага імкнення падвесці дуалізм пад катэгорыю ідэалістычнага манізму. I гэта пры тым, што дыялектычная логіка Гегеля прызначана менавіта для спасціжэння гэтае супярэчлівасці.
Класічная і іудзейска-хрысціянская традыцыя большменш паспяхова супрацьстаіць спакусе знайсці вырашэнне парадоксу такімі метафізічнымі сродкамі. Насуперак натуралісцкім адмаўленням трансцэдэнтнага характару маральнасці, яна на аснове канкрэтнага людскога досведу зацвердзіла здольнасць чалавека спасцігаць рэчаіснасць. У адрозненне ад спроб атаясаміць чалавека з боскім яна таксама на базе канкрэтнага чалавечага досведу настаяла на канечнасці ўсіх людскіх дасягненняў.
Маю канцэпцыю дуалізму нельга памылкова змешваць з размежаваннем духоўнага і цялеснага, якое адыграла значную ролю ў заходняй філасофіі. У цэнтры ўвагі ў дадзеным выпадку знаходзіцца супярэчлівасць паміж усёю сукупнасцю абмежаванай рэчаіснасці чалавечага існавання і тымі вечнымі патрабаваннямі, якія ставіць да гэтай рэчаіснасці этычнае сумленне. Да вобласці канечнага належаць не толькі нашы «цялесныя» характарыстыкі, але і тыя элементы асобы чалавека, якія можна прыпісаць «душы»: пачуцці, уяўленне і розум. Такім чынам, цела і душу трэба разглядаць не так, быццам яны існуюць паасобку, а як арганічны саюз, які супрацьстаіць трансцэдэнтнаму пачуццю дасканаласці ў чалавека.
Апроч некаторых устойлівых недарэчнасцяў у абедзвюх
традыцыях, платонава дыхатамія душы і цела і звязаная з ёй хрысціянская дыхатамія плоць-дух з’яўляюцца не больш чым сімвалічным адлюстраваннем той напружанасці, якая, на самай справе, існуе паміж чалавекам як арганічнай сукупнасцю душы і цела і яго пачуццём вышэйшага прызначэння, якое адначасова іманентнае і трансцэдэнтнае чалавеку. Размежаванне паняццяў «цела» і «душы» адлюстроўвае ў сімвалічным выглядзе процістаянне паміж разбуральнымі і злымі імкненнямі чалавека і яго сапраўдным прызначэннем.
Логіка ўдзелу
Для сучаснага чалавека Захаду, чый розум схіляецца да логікі сучаснага эмпірызму, задача філасофскага спасціжэння таго факту, што ў жыцці суіснуюць парадак і хаос, з’яўляецца даволі цяжкай. Ен будзе схільны ставіцца да элементаў чалавечай свядомасці як да «рэчаў». Маё тлумачэнне парадоксу дуалізму будзе здавацца яму дзіўным дапушчэннем сумяшчэння несумяшчальнага. Філасофскія тэрміны кшталту адзінкавасць, множнасйь, канечнасць, бясконцасць і дуалізм набудуць для яго хутчэй матэматычную афарбоўку. У выніку яго розум створыць малюнак цалкам процілеглы таму значэнню, якое павінна быць перададзена праз гэтыя паняцці. Логіка арэчаўлення таксама не трапіць у прадмет абмеркавання, таму што такая логіка натуральным чынам імкнецца звесці рэчаіснасць да адзінага ўзроўню матэрыяльных прадметаў, у той час калі мы разглядаем недатыкальны духоўны парадокс. Тая ідэя, што асоба чалавека — упарадкаваны саюз і цэнтр хаосу, — у чымсьці мяняецца і адначасова ў гэтым жа застаецца без зменаў, будзе незразумелай.
Але гэтае паняцце адначасовасці парадку і хаосу не магло б быць больш змястоўным для асэнсавання іншага тыпу, праз якое мы спасцігаем саміх сябе як суб’ектаў маралі ў асяроддзі пастаянна пераменлівага ўнутранага і знешняга жыцця. Кожны чарговы момант у жыцці чалавека унікальны, і, такім чынам, чалавек ніколі не застаецца
адным і тым самым, адначасова не адчуваючы ніякіх адрозненняў ад сябе былога. Усведамленне гэтага факту ў адносінах да нас саміх і іншых людзей патрабуе ад нас ужывання непасрэдна ў працэсе ўспрымання рэчаіснасці, а не праз механістычныя, колькасныя аналогіі, такога тыпу логікі, які адпавядае духоўнаму досведу ў нашым разуменні. Гэта дыялектычная, гуманістычная логіка, якая імкнецца проста адлюстраваць экзістэнцыальную супярэчлівасць іманентнага і трансцэдэнтнага ў чалавеку, а не ўстараніць яе з дапамогай тлумачэння6.
Толькі калі арэчаўляльныя мысліцельныя працэсы не ўжываць у дачыненні да гуманістычнай філасофіі, робіцца магчымым усвядоміць ідэю ўдзелу (methexis). 3 дапамогай гэтай ідэі Платон надае канцэптуальную форму парадоксу дуалізму. Згодна з ёю нявечны чалавек удзельнічае ў бясконцым. Чалавек, дзеянні якога маюць на мэце рэалізацыю этычнага сумлення, робіцца часткай трансцэдэнтнай мэты існавання. Імкнучыся ўвесці этычнае сумленне ва ўласнае жыццё, ён прыўносіць у канечны свет пэўную долю гармоніі і парадку. Чалавечая дзейнасць заўсёды застаецца ў вобласці недасканалага, але, калі індывідуумаў, нацыі і цывілізацыі натхняе імкненне да ўсеагульнага дабра, яна набывае больш высокае прызначэнне і большую годнасць. Дзякуючы дыялектычнай логіцы, філасофія здольная апісаць гэты маральны сінтэз.
У сувязі з тым, што этычнае жыццё чалавека ніколі цалкам не ўпарадкавана і ніколі не ўвагнана цалкам у хаос, ён рухаецца ў адным ці другім напрамку. Некаторым людзям уласцівае вельмі цьмянае ўяўленне аб маральным прызначэнні чалавека ці нестае сілы волі, каб прыстасавацца да яго патрабаванняў. Ім больш за іншых жыццё здаецца бессэнсоўным, раздробненым і абсурдным. Іншыя ўсведамляюць, што этычнае сумленне надае жыццю пачуццё напрамку, і імкнуцца рухацца менавіта ў ім. I хоць гэта апошняя група не будзе цалкам пазбаўлена адчування бессэнсоўнасці, жыццё і яго прызначэнне ўражваюць яе
ўдзельнікаў, хутчэй за ўсё, у значна большай ступені. Выкарыстоўваючы тэрміналогію Платона, можна сказаць, што яны ўдзельнічаюць у дабры.
КНІГІ ОНЛАЙН
