КНІГІ ОНЛАЙН
Асаблівая ўвага надзялялася рэцэнзэнтамі беларускай літаратуры ў Польшчы (Заходняй Беларусі), сярод найбольш выбітных постацяў якой рэгулярна згадваюцца тры імені: Хведар Ільляшэвіч, Натальля ‘° Slovansky prehled. № XVIII. 1926. S. 393. Арсеньнева і Міхась Машара. Тым часам у Савецкай Беларусі пра ўсіх траіх пісалі зусім адваротнае: паводле А. Салагуба, гэта „актыўныя аружжаносцы беларускай контррэвалюцыі ў літаратуры, сьпявакі беларускай „Пагоні" — сымбалю беларускай буржуазнай дзяржаўнасьці, рэакцыйныя пісакі, паборнікі рэакцый і папоўшчыны — актыўныя ворагі Совецкай Беларусі“". Нядзіўна, што Ільляшэвіч і Арсеньнева, разам з многімі іншымі заходнебеларускімі дзеячамі, апынуліся пасьля вайны ў эміграцыі. Пісалі ў „Славянскім аглядзе" пра Беларусь і польскія навукоўцы. Найбольш цікавым мне падаецца артыкул Антонія Апэньхоўскага „Чвэрць стагодзьдзя беларускага пэрыядычнага друку (ад „Нашай долі“ з 1906 г. да 1931 г.)“ у № XXIII часопіса за 1931 г. (с. 652—656), у перакладзе Антаніна ) ч117 М 1 u oka, jenz j ,7 / 7 pad SU tak< mlada spisovau-lk Здымак Натальлі Арсеньневай на старонцы „Славянскага агляду“ Фрынты і з камэнтарамі Францішка Грышкевіча, пра якога гаворка пойдзе ніжэй. Насуперак назьве артыкулу, Апэньхоўскі пачынае гісторыю беларускіх пэрыядычных выданьняў з „Мужыцкае праўды“ Калі- ноўскага й зьвяртае ўвагу на тое, што пасьля разгрому паўстаньня спробы заснаваць беларускую газэту ажылі за мяжою: „Пасьля рэпрэсіяў народнай глебе толькі ў 1870 г. група літоўска-беларускіх эмігрантаў у Парыжы выдала праспэкт, што абвяшчаў намер выдаваць газэту „Zmowa“, што мела выходзіць на трох мовах: польскай, літоўскай і беларускай. Паводле самой назвы, гэта мусіла быць „дамова“ польскага, літоўскага й беларускага насельніцтва Крэсаў усходніх супраць маскоўскага прыгнёту. Але з аднаго боку моцная пазыцыя царскай Расеі ў Францыі, а з другога француска-нямецкая вайна прымусілі ініцыятараў праекту пераехаць у Швайцарыю. Там, у Цюрыху, ізліпеня 1870 г. выйшаў першы нумар " Салагуб, А. Літаратурны фронт Заходняй Беларусі // Літаратура і мастацтва. 1932. 26 лютага. С. з дэкляраванага і вельмі цікавага часопіса, які па-польску называўся „Zmowa", па-беларуску — „Hromadzki zhovar“'2, а па-літоўску — „Kupos Susitarimas". Рэдактарамі, i, уласна, адзінымі аўтарамі й перакладчыкамі былі J. A. Medeksza (літовец), A. Rohalowski(паляк)'3 і 12 Яўная алюзія на „Грамадзкую дамову” Жана-Жака Русо. Цікава, што пазьнейшыя польскія дасьледнікі называюць мову беларускай вэрсіі выданьня „рускай“, украінскія — „украінскай"... Гэтак піша ва ўкраінскім часопісе Падляпппа „Над Бугам і Нарваю“ нехта Jerzy Hawryluk: „Mimojednak swego pochodzenia i uzywaniajako pseudonimu ukrainskiego slowa Hodi (dosyc), J. Tokarzewicz zwiqzal sif zpolskim ruchem narodowym — m.in. bral udzial w Powstaniu Styczniowym, byl tez redaktorem kilku polskich pism emigracyjnych. Mozna wife powiedziec iz byl typowym gente Ruthenus, natione Polonus. Wiele jednak uwagi w swych dzialaniach poswifeal sprawom ukrainskim, jak tez litewskim. Nawetjedno z redagowanych przez niego w Paryzu pism — „Zmowa" — mialo wychodzic takze z dodatkami wjfzyku ukrainskim i litewskim (najego winiecie umieszczono nawet dodatkowe tytuly — „Kupos Susitarimas" i „Hromadzki Zhowor"), co nie zostalo jednak zrealizowane z powodu wybuchu wojny francusko-pruskiej" (паводле: http:// nadbuhom.free.ngo.pl/art 1542.htmD. 13 „Zapewne w maju 1869 stal sif (Rozalowski) aktywnym dzialaczem Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Zostal dokooptowany do Komitetu Zjednoczenia wraz zAntonim Medekszq, Jozefem Tokarzewiczem i Aleksandrem Frankowskim. Ten zespol swiadezyl o dalszej radykalizacji Zjednoczenia. Na manifescie tej organizaeji z 2211870, poddanym przez glosowanie czlonkom organizaeji, nazwiska Rozalowskiego nie ma. IVczerwcu 1870 ukazal sig prospekt, a 15 VII pierwszy i zarazem ostatni nr czasopisma ,Zmowa. Kupos Susitarimas-Hromadzki Zhovor". Pismo redagowali w Paryzu: Tokarzewiecz, Medeksza i Rozalowski, a ukazalo sifwZurychu. Tekstbylpolski, ale mialy wychodzic tez 3 dodatki popularne wjfzyku polskim ruskim i litewskim „Przez lud". Wyszedl tylkojeden wjfzyku ruskim, pt. ,Z ruk w ruki". Zalozeniem pisma mialo bye rozpatrywanie biezqcych zagadnien z punktu widzenia ‘przyszlej socjalnej rewolucji na ziemiachpolsko-litewsko-ruskich’, a glownym haslempraca dla ludu Zprzez lud. Wprogramie „Zmowy“ odszukac mozna wplyw Aleksandra Hercena zjego niewiarq w Zachod, a potrzebq oparcia sif na rodzinnym charakterze, obyczaju i tradyeji ludowej. Rozalowski, sam rzekomo uwazajqcy sif za Rusina, w artykulept.,,Krajowcom“wskazywalnazadaniaprzyszlejrewolueji w kraju oraz wypowiedzial mysl, iz Polska musi sif odbudowac niejako organizm panstwowy centralistyczny w granicach z r. 1772, lecz jako federaeja trzech niepodleglych narodow: Polski, Litwy i Rusi. Nie wiadomo, czy mial kontakty z Mifdzynarodowkq przed okresem Komuny Paryskiej. Korespondowal z Walerym Wroblewskim oraz emigrantami zblizonymi do I J. Takareviu (беларус)' ', які частку сваіх працаў падпісваў псэўданімам Hodi's. Наколькі нам сёньня вядома, адзіны экзэмпляр „Zmowy" захаваўся ўрапэрсвільскай калекцыі (цяпер у Варшаве)“і6. Першым (і адначасова самым актыўным) з уласна беларускіх аўтараў часопіса быў Францішак (Франук) Грышкевіч (1906?—1946), які ў 1926 г. скончыў Віленскую беларускую гімназію, нелегальна перайшоў польска-чэхаславацкую мяжу й паступіў у праскі Карлаў унівэрсытэт, дзе ў 1931 г. атрымаў дыплём доктара філязофіі. Ужо за час навучаньня ў Чэхіі ён у 1927 г. выдаў у Вільні кнігу вершаў „Веснавыя мэлёдыі"17. Друкаваццаў„Славянскім аглядзе" Францішак Грышкевіч пачаўу 1929 г., з часам пачаў аглядаць ня толькі беларускія, але й польскія, расейскія ды ўкраінскія падзеі й выданьні. Ужо сам стыль ягонай публіцыстыкі, нашмат больш палемічны й канфліктны за астатніх беларускіх аўтараў часопіса, сьведчыць пра тое, што аўтар — паэт: празь ягоную неабыякавасьць і ангажаванасьць у беларускіх пытаньнях тэксты Грышкевіча — пры ўсім іхным патасе й шматслоўнасьці (якая можа тлумачыцца й чыста эканамічнай патрэбай аўтара зарабіць як мага болей на ганарары), — ня трацяць, спадзяюся, сваёй цікавасьці й для сёньняшняга чытача. Яны выдаюць у аўтару чалавека левых перакананьняў, пры гэтым крытычнага да культурнай і сацыяльнай палітыкі СССР. Відавочна, што Францішак Грышкевіч мусіў добра ведаць Тамаша Гры- Ф Mi^dzynarodowki. W г. 1868 zostal powolany przez sqd honorowy Tow. Wojskowych Polskich do zeznan w sprawie pplk. Karola Krysinskiego, oskarzonego o szpiegostwo. TV swoich programach publicystycznych R. odwolywal si^ do socjalizmu, majqc wrazz Tokarzewiczem na mysli socjalizm ludowego wladztwa. R. myslal tez ofederacji slowianskiej z Rosjq". (Polski slownik biograficzny; Encyklopedia PWN; Kormanowa, Mater, do bibliogr. 1866—1918; Lewak-Wi^ckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; Rozalowski Wlodzimierz, Zywot jenerala Jaroslawa Dombrowskiego, Lw6w, 1878; Informacje Witolda Rozalowskiego oraz materialy w jego posiadaniu. http:// www.genealogia.okiem.pl/forum/viewtopic.php?f=5i&t=266&start=o'). 4 Зь беларусаў пра Язэпа Такарэвіча згадвае, напрыклад, Алег Латышонак. Гл.: http://old.kamunikat.org/6o66.html. 15 Гэты псэўданім неабавязкова мусіць быць украінскім (ці ўкраінізаваным) варыянтам „годзе", але можа паходзіць і з лацінскага „сёньня". Да таго ж, і беларускія аўтары (як той жа Ф. Грышкевіч) яшчэ ў 1920-х пісалі „годзе“ як „годзі". 16 Slovansky prehled. № XXIII. 1931. S. 653. 17 Падрабязьней гл.: Мікуліч, М. Паэзія Францішка Грышкевіча // Куфэрак Віленшчыны. 2003. №1 (8). С. 19—26. ба, зь якім супрацоўнічаў у тым ліку ў часопісе „Іскры СкарыньГ, і да пэўнай ступені падзяляць ягоныя палітычныя погляды. 3 таго, што ён сам напісаў пра сябе ў некалькіх матэрыялах, мы даведваемся, што пасьля заканчэньня Карлавага ўнівэрсытэту ён вярнуўся ў Вільню (адкуль працягваў пісаць у „Славянскі агляд“), дзе быў вельмі актыўным дзеячам беларускага кулыурнага й палітычнага жыцьця, праз што некалькі разоў арыштоўваўся польскімі ўладамі. Паводле зьвестак Леаніда Маракова, Франук Грышкевіч„пасьля ўступленьня савецкіх войскаў у Вільню супрацоўнічаў з новай уладай; пісаў для газ. „Prawda Wilecska“; у 1940 загадваў бел. школамі Віленскай школьнай акругі. Падчас нямецкай акупацыі працаваў дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі. Удзельнічаў у 2-м Усебеларускім кангрэсе (чэрв. 1944), за што ў ліп. быў арыштаваны ў Вільні, пасьля ўступленьня туды Чырвонай Арміі. Прывезены ў Менск, дзе, паводле ўскосных сьведчаньняў, скончыў жыцьцё самагубствам"'*. Як біяграфія, так і тэксты Францішка Грышкевіча (у тым ліку паэтычныя) сьведчаць пра яго як пра асобу надзвычай яскравую, неўтаймаваную й неардынарную. Апрача перакладзеных намі тэкстаў заслугоўваюць увагі ягоныя рэцэнзіі на паэму Якуба Коласа „Новая зямля“19, чэскамоўную кнігу Міколы Ільляшэвіча „Беларусь і беларусы"20, кнігі Адама Станкевіча „Родная мова ў сьвятынях“, „Франціш Багушэвіч", „Вітаўт Вялікі і Беларусы"21, Рыгора Мурашкі „Сын“22 , Кастуся Езавітава „Беларусы ў Латвіі"23, Міхаіла Піятуховіча „Звычаі і песьні беларускага селяніна"24, Міхася Зарэцкага „Сьцежкі-дарожкі“25, Кузьмы Чорнага „Зямля“26, Ёзэфа Голамбэка „Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, poeta polsko-bialoruski“27 й інш. — падрабязьней пра Франука Грышкевіча напісана ў дасьледаваньні М. Чмаравай (гл. бібліяграфію) на с. 90—97. 18 Маракоў, Л. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асьветы, грамадзкія і культурныя дзеячы Беларусі. Грышкевіч, Францішак. http:// www.marakou.bv/bv/davedniki/represavanwa-litaratarv/tom-i?id=iQ398. 19 Slovansky prehled. № XXII. 1930. S. 712—713. 20 Slovansky prehled. № XXIII. 1931. S. 144. 21 Slovansky prehled. № XXIII. 1931. S. 537—538. 22 Slovansky prehled. № XXIII. 1931. S. 540. 23 Slovansky prehled. № XXIII. 1931. S. 617. 24 Slovansky prehled. № XXIV. 1932. S. 53. 25 Slovansky prehled. № XXIV. 1932. S. 54—55. 26 Slovansky prehled. № XXIV. 1932. S. 115. 27 Slovansky prehled. № XXV. 1933. S. 167. Бадай, найболыпую цікавасьць гісторыкаў мусяць выклікаць публікацыі Тамаша Грыба (1895—1938), двойчы міністра БНР, які пасьля заканчэньня Карлава ўнівэрсытэту, дзе вучыўся ў 1922—1928 іт. і абараніў доктарскі дыплём на тэму „Пы-