Каложская царква
Выдавец: Беларусь
Памер: 451с.
Мінск 1991
падрабязна, нібы здагадваючыся аб будучай трагедыі, за год да яе педантычна зрабіў абмеры ўсяго храма.
Пачатак XXI стагоддзя ўвойдзе новай старонкай у гісторыю царквы. Навукоўцамі Нацыянальнай акадэміі навук упершыню праведзена ўнікальнае геарадарнае абследаванне ўзгорка, на якім узведзены храм. Другое такое абследаванне зрабілі нядаўна спецыялісты БИТУ і Полацкага ўніверсітэта. Геарадар «прасвяціў» усю тару пад храмам: выяўлены некаторыя пустэчы, знойдзены невядомыя пахаванні на тэрыторыі царквы, падмурак (магчыма, манастыра, які тут быў і пра які пакуль мала што вядома). Новыя археалагічныя раскопкі могуць прынесці сапраўдныя адкрыцці і сенсацыі. Беларускі архітэктар Генадзь Лаўрэцкі, навуковы кіраўнік праекта рэстаўрацыі храма, лічыць гэтую царкву вышэйшым дасягненнем усёй старажытнаправаслаўнай архітэктуры і самым галоўным сімвалам праваслаўнай веры на нашай зямлі.
Сам будынак царквы пасля Другой сусветнай вайны касметычна рамантаваўся толькі ў 1950 годзе. Доўгія гады ён пуставаў. Да 1977 года належаў гісторыкаархеалагічнаму музею, а затым быў перададзены Музею гісторыі рэлігіі. I толькі ў 1991 годзе СвятаБарысаГлебская (Каложская) царква была вернута ва ўлонне праваслаўнай царквы. Тут з гэтага часу рэгулярна праводзяцца ўсе службы, бяруць шлюб маладыя, сюды прыязджаюць госці і з асаблівым пачуццём накіроўваюцца гродзенцы, каб у старажытных сценах сапраўды адчуць «свет Божы і голас анёльскі». Падобнага эфекту няма больш ні ў адным храме: прамяні святла (яны бачныя нават днём) спадаюць з неба скрозь вузкія вокны, надаючы аскетыч
10
наму ўнутранаму ўбранню асаблівую таямнічасць, а акустыка, створаная галаснікамі, прыўносіць у царкоўныя спевы непаўторнае ўрачыстае адценне. Атмасферу стварае і іканастас храма, падораны гродзенскай святыні Уладзімірам Мулявіным, кіраўніком сусветна вядомага беларускага вакальнаінструментальнага ансамбля «Песняры». Аднойчы пабываўшы тут, ён быў зачараваны Каложай і захацеў пакінуць свой добры след. Уладзімір Георгіевіч стаў збіраць грошы, раіўся з гісторыкамі і мастакамі, сам кантраляваў увесь працэс стварэння. Цяпер яго падарунак служыць храму.
Горад заўсёды трапятліва ставіўся да сваёй святыні. У сувязі з магчымым рамонтам паўстала пытанне аб службе: дзе яе праводзіць? Улады аднадушна прынялі рашэнне: непадалёк у парку, на месцы хаткі святара, была ўзведзена сучасная прыходская царква — дамавы храм. У ім ёсць усе атрыбуты для захавання царкоўных канонаў і праводзяцца службы. У новым будынку актыўна працуюць дзіцячая нядзельная школа, бібліятэка, створана маладзёжнае братэрства. Старажытная ж Каложа не мае абагравання зімой, але, нягледзячы на гэта, галоўныя святочныя ўрачыстасці ў любое надвор’е праводзяцца тут.
Нядаўна вядучыя навукоўцы ў галіне рэстаўрацыі помнікаў з Беларусі, Расіі, Украіны, Літвы і Польшчы ў трэці раз сабраліся ў Гродне. А гэтаму папярэднічала завяршэнне доўгачаканага рамонту на аснове аналізу вынікаў экспертызы перакрыццяў і іншых драўляных канструкцый храма. Капітальны рамонт па праекце інстытута «Гроднаграмадзянпраект» з прыцягненнем лепшых спецыялістаў ААТ «Гроднажылбуд» пад пастаянным кантролем прадстаўнікоў Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь быў пачаты ў 2й палове 2017 года. Штуршком паслужыла заключэнне навукоўцаў і экспертаў, якія канчаткова зацвер
дзіліся, што драўляныя сцены зза свайго зносу не змогуць вытрымаць магутнага ўраганнага ветру. Былі прааналізаваны геадэзічныя і геарадарныя даследаванні грунту, надзейнасць каменных сцен і падмуркаў, умацаванне берагавой лініі і падпорнай сцяны пад храмам. У выніку былі адноўлены драўляная частка паўднёвай і частка заходняй вонкавых сцен з пілястрамі, якія паўтараюць архітэктурны контур каменнай часткі царквы, унутраныя сцены; заменены столь і падлога, адноўлены балкон для пеўчых і лесвіца, што вядзе на яго; добраўпарадкавана тэрыторыя, зроблена падсветка царквы ў вячэрні час. Неабходныя сродкі на гэта былі вылучаны з фонду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па падтрымцы культуры і мастацтва, а таксама абласнога бюджэту. Сваю лепту ўнеслі спонсары і прыхаджане.
Да лёсу Каложы не застаецца абыякавай навуковая грамадскасць. У 2015 і 2016 гадах прыходам арганізаваны і праведзены міжнародныя канферэнцыі з удзелам прызнаных аўтарытэтаў у галіне рэстаўрацыі храмаў. Тэмай 3й Міжнароднай канферэнцыі ў снежні 2018 года стаў пошук сумесных шляхоў далейшага захавання гэтага ўнікальнага гісторыкакультурнага і культавага аб’екта. Навукоўцы пяці дзяржаў паставілі кропку і ў зацягнутай шматгадовай спрэчцы: ці трэба аднаўляць страчаныя падчас паводкі 1853 года каменныя сцены? Аднагалосна ад гэтай ідэі адмовіліся. Сур’ёзна абмяркоўвалася пытанне кансервацыі існуючых каменных сцен, стабілізацыі тэмпературнага рэжыму ўнутры. Гэта задача на бліжэйшую будучыню. «Сёння галоўнае, і пад гэтым падпісаліся на апошняй канферэнцыі ўсе ўдзельнікі, — знайсці правільнае рашэнне захавання гэтага ўнікальнага помніка», — лічыць протаіерэй Аляксандр Балоннікаў, настаяцель СвятаБарысаГлебскай (Каложскай) царквы. На гэта спадзяюцца і прыхаджане, для якіх храм на высокім беразе Нёмана —
11
святыня і метрыка праваслаўя на беларускай зямлі. Разам з комплексам будынкаў Замкавай тары (Старым і Новым каралеўскімі замкам!) СвятаБарысаГлебская (Каложская) царква XII стагоддзя з’яўляецца гісторыкаархітэктурным запаведнікам і гонарам усёй Беларусі. Урад даўно ўнёс яе для ўключэння ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Папулярызацыі храма служыць і штогод праводзіцца Міжнародны фестываль праваслаўных спеваў «Каложскі Благавест», які васямнаццаты раз сабраў у лютым 2019 года сорак калектываў з многіх дзяржаў Еўропы.
А святыня не перастае здзіўляць і адкрываць свае таямніцы. «Гэта Божы знак і падзяка за людскі клопат і беражлівыя адносіны», — лічыць айцец Аляксандр Балоннікаў. Падчас заканчэння рамонту на адным з аўкцыёнаў у Германіі нечакана з’явілася інфармацыя аб іконе Каложскай Божай Маці, якая была страчана (падрабязнае апісанне і каляровая літаграфія былі зроблены і апублікаваны святаром I. Кульчынскім у 1867 годзе). Настаяцель царквы паехаў за Одэр. Разгадка часткова адкрылася толькі пры асабістым аглядзе. У яго руках быў раней нікому не вядомы спіс абраза, зроблены ў самым пачатку XX стагоддзя. Мяркуецца, што ствараўся ён у адной з лаўр Расійскай імперыі для падарунка цару Мікалаю II. Але як ікона апынулася ў Германіі — яшчэ адна загадка без адказу. Зараз гэтая рэліквія вярнулася дадому. Верым, што яшчэ вернецца і сам цудатворны абраз, які перад наступам кайзераўскіх войскаў на Гродна ў Першую сусветную вайну быў эвакуіраваны ў Маскву. У канцы 30х гадоў XX стагоддзя апошняя вестка: ікона выстаўлена ў Румянцаўскім музеі. А далей была вайна, эвакуацыя культурных каштоўнасцей ужо з Масквы — і невядомасць... Фактам застаюцца сведчанні
відавочцаў, што малебен з іконай Каложскай Божай Маці ў цэнтры горада павярнуў германскія варожыя полчышчы, што стаялі на подступах, на Захад. Перад абразом у Гродне маліўся і імператар Мікалай II з жонкай і дзвюма дочкамі ў час інспекцыі абарончых збудаванняў у 1914 годзе.
Яшчэ адна важная падзея ў пачатку XXI стагоддзя: дэлегацыя адміністрацыі горада Хімкі Маскоўскай вобласці (горадапабраціма Гродна) пасля экскурсіі ў Каложу загарэлася ідэяй зрабіць падарунак храму. Па благаславенні Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Алексія II у адной з іканапісных майстэрняў Масквы быў замоўлены і выраблены па захаваных апісаннях і літаграфіі новы спіс абраза ў натуральную велічыню, асвячоны самім патрыярхам і ў 2006 годзе ўрачыста ўнесены ў храм. А трупа маскоўскіх мастацтвазнаўцаў і гісторыкаў сёння працягвае пошук арыгінала, уважліва вывучае запаснікі вядомых музеяў расійскай сталіцы і не губляе надзею знайсці гродзенскую святыню. Руская праваслаўная царква шануе тэты абраз: у гонар цудатворнай іконы 1 мая ўсталявана свята — Дзень іконы Каложскай Божай Маці.
Каложа была і застаецца галоўным турыстычным аб’ектам горада Гродна: унікальны старажытны храм, памятны знак Давіду Гарадзенскаму, новая прыходская царква з вялікім мазаічным абліччам Маці Божай, якая нібы з глыбіні стагоддзяў глядзіць на людзей і натхняе іх на дабро і духоўнасць. Штогод тысячы турыстаў з розных краін, дзякуючы ўведзенаму бязвізаваму рэжыму, прыязджаюць, каб адчуць благадаць гэтага ўнікальнага і адзінага ў свеце храма, несмяротнага тварэння нашых продкаў. Гэта гонар усёй беларускай зямлі. Яна працягвае бударажыць розумы ўсіх неабыякавых людзей.
Аляксандр Ласмінскі, заспужаны журналіст Беларускага саюза журналістаў
вятоБорисоГлебская (Коложская) церковь XII века является жемчужиной всего православного архитектурного зодчества Европы. Много тайн до сих пор хранит эта святыня, восхищая исследователей особенным символикохудожественным оформлением фасадов с поливными полихромными керамическими крестами, сохранившими первозданные цвета, или акустическими особенностями внутренних стен со стройной системой множества голосников — вмурованных пустотелых керамических кувшинов, по форме похожих на амфоры. Ряд ученых считает, что этот гениальный прием древних зодчих не только придавал голосам церковного хора особенное звучание, но и значительно облегчал вес каменного храма.
Церковь, возведенная мастерами гродненской школы под руководством Петра Милонега (известно, что он был приглашен строить храмы Киева), пережила столетия. Все было в ее истории: и разрушительные войны, и пожары, и перестройки, и разорения. Изменились купол и крыша храма. Мы до сих пор не знаем, как они выглядели изначально. Не разгадан рецепт изготовления цветных крестов из майолики в декоре фасада. Как сохранились краски сквозь столетия? И что за надписи на плинфе стен? Рунические послания или личные печати мастеровизготовителей? Ответа нет до сих пор. А ведь стены из плинфы и гладкотесаных валунов у основания храма выстояли до середины XIX столетия. И лишь в апреле 1853 года (история сохранила эту роковую дату — в ночь с 1го на 2е апреля) паводковая вода Немана резко подмыла берег. Южная стена и часть западной рухнули и скрылись в толще реки. Но сохранились и привезены из СанктПетербурга чертежи
КНІГІ ОНЛАЙН
