Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
— Чайка, хлопцы! — нібы таксама першы раз кампалка ўбачылі.
— Гура-а-а! — і падкідвалі ўгору шапкі і фуражкі; назад лавілі не ўсе — галаўныя ўборы шлэпаліся ў брудную кашу пад ногі.
Даніла, ведучы ў повадзе кабылу, паехаў «да кватэры».
Чайка забег у штаб. У калідоры сутыкнуўся з Мірановічам, які выходзіў паглядзець на грозаўцаў.
— Жыве Беларусь! — паціскаючы Чайку руку, насмешліва павітаўся начальнік «контрвыведу».
Гэта быў малады, статны, зеленавока-прыгожы, дагледжаны шляхцюк, да якога адзінокі Чайка прывязаўся больш чым да каго ў брыгадзе. Іх лічылі сябрамі. Вечна на лёгкім падпітку, разумны і з’едлівы, галоўны контрразведчык ні разу за жыццё, Чайку здавалася, не сказаў сур’ёзнага слова, і гэта таксама як бы радніла іх, стварала паміж імі тую сувязь, што бывае паміж акторамі, вымушанымі іграць у адным спектаклі.
Акрамя Чайкі, наўрад ці хто больш Мірановіча любіў, хоць і баяліся, гэта так. Была ў яго адна забаўка: выводзіць у лясок за Семежава палонных чырвонаармейцаў і «адпускаць» (потым знаходзілі непрыхаваныя трупы «адпушчаных»), «I гэты ўцёк,— і як яны так спрытна ўцякаць налаўчыліся?» — са смехам расказваў потым, Чайка сам чуў. Паміж сабой ніколі яны такой тэмы не закраналі, і нявінна-зеленавокі забойца, канечне, адзначаў у Чайку яшчэ і гэта — уменне не пераступаць мяжы.
— Дык жыве Беларусь? — пасміхнуўшыся, спытаў Мірановіч, які выдатна ведаў любоў кампалка да падобных атрыбутаў і рэдка не скарыстоўваў магчымасці лішні раз падкалоць.
— Жыве, жыве,— адказаў кісла Чайка.— Там недзе гэты... як яго, Мірончык. Сарваўся я з ім трохі... Далажыў ён?
— Далажыў. Сядзіць у каталажцы. Што гэта ты на яго палкана спусціў? Ен во хлопец...
— Дык што, можа, выпусці яго?
— А сам не хочаш?
Чайка крутнуў галавою — не хачу. Павярнуўся ісці, Мірановіч прытрымаў яго.
— Можа, гарбаткі? Ці па сто? — паляпаў па біклажцы на рэмені.
— Мне цяпер хоць па дзвесце...
Зайшлі ў той самы клас, дзе з раніцы Жаўрыд са штабам прымаў веставых. Два афіцэры, стоячы каля акна, глядзелі на плошчу і спрачаліся аб нечым, штосьці адзін аднаму даказвалі... Убачыўшы старшых камандзіраў, разам змоўклі, казырнулі і паспешліва выйшлі, ціха прычыніўшы за сабою дзверы.
— Дзе два беларусы, там абавязкова тры партыі,— сказаў Мірановіч. Адчапіў ад рэменя біклагу.— Табе ў накрыўку?
— Мне так.
Адпіў пару добрых глыткоў (каньяк, дзе яны яго дастаюць толькі?).
— He многа? — спытаў, вяртаючы біклажку.
— Ды пі, шчасце такое...
Чайка зняў мокрую фуражку, абтрос, кінуў на стол. Стомлена прысеў на нізкую парту, падкурчыўшы ногі. Ад каньяку, ды яшчэ калі закурыў, паплыло ў галаве... I Мірановіч, таксама прылажыўшыся да рыльца, таксама запыхкаў папяросаю. Стоячы спіною да Чайкі, пазіраў у акно на, як ён выказаўся, «братанне».
— Мірановіч,— ціха сказаў Чайка, калупаючы падцёк фарбы на вечку парты,— Мірановіч, ты ведаеш, з чатырох дазораў не было ніводнага людскага, адзін усяго, там хлапчук стаіць... Вось. Я к таму гэта,— казаў ён без усялякай сувязі,— што мы ўляпаліся ў нейкае глупства... Табе не здаецца?
— Хіба? А Жаўрыда паслухаць, дык наадварот — становішча ў нас з усіх бакоў пераможнае, эўрапейскі розгалас...
— Чырвоная ануча для быка! Вось што такое для бальшавікоў гэты розгалас. Вельмі хутка яны пачнуць разбірацца, што ў іх тут робіцца пад бокам, і хопіць палка пяхоты і пары
гармат, каб змяшаць нас у гэтым Семежаве з зямлёю... Табе не здаецца?
— А я хрышчуся, калі мне здаецца,— сказаў Мірановіч, раздзяляючы словы.— I, у адрозненне ад некаторых, за Беларусь мне і з зямлёю змяшацца не страшна...
Ён павярнуўся, і Чайка не паверыў сваім вачам — перад ім стаяў сур’ёзны Мірановіч, праўда, адзін міг усяго...
Як бы на чым саромным злоўлены, як бы апраўдваючыся за гэтую сур’ёзнасць, дадаў развязна:
—Жартую, Чайка! Дык што, хадзем, адпусціш арыштанта? — перавёў на іншае размову, абодвум непрыемную.— Што ён натварыў, дарэчы?
— Нічога такога. П’яны... Пад гарачую руку падлез.
— Ну, дасюль працверазіўся нябось! Пайшлі.
Чайка надзеў фуражку, падняўся, дрыгаючы зацёклымі нагамі.
— Пачакай, святло вазьму,— сказаў Мірановіч,— бо яшчэ галовы паскручваем на тых сходках, і гармат бальшавіцкіх не спатрэбіцца...— Ён узяў з падаконніка лямпу, пабоўтаў ля вуха.— Трохі ёсць.
У вузкім доўгім калідоры, асабліва ў канцы яго, дзе стаяў яшчэ адзін днявальны, сапраўды было цёмна — калі б салдат не падаў голас, дык наляцелі б на яго і не заўважылі. Мірановіч запаліў лямпу. Па шчарбатых цагляных прыступках, якія вялі ўніз амаль вертыкальна, бы той карабельны трап, спусціліся ў сыры падвал. Раней, калі тут было вучылішча, у гэтым падвале размяшчаліся лабараторныя класы, сталярная майстэрня, а таксама розныя вялікія і малыя каморкі для дапаможнага вучэбнага інвентара. Цяпер усе яны служылі камерамі палонным чырвонаармейцам і сваім «штрафнікам». Маленькія, пад самай столлю акенцы ў тых каморах, дзе яны былі, «зашылі» кратамі, на дзверы — ад вушака да вушака — навесілі засовы, зробленыя з дубовых плахаў, раздабылі навясныя замкі — і гатова турма, яна ж «цёмная», яна ж гаўптвахта, яна ж «чразвычайка» (і так некаторыя называлі).
I тут, у гэтым падвале, падумалася Чайку, што цікава не тое, што пачалі, як і любая іншая ўлада, з «цёмных», хоць і крычалі некалі, яшчэ ў Слуцку, калі абдумвалі план выступлення: «Якія там турмы, у нас што, іншага клопату няма, мы ж не палякі, не бальшавікі, не немцы і не балахоўцы, справа нашая святая і высокая», цікава, што гэтыя камеры-каморкі ніколі не пустуюць.
Дзяжурнага не было відаць, праўда, аднекуль чуўся яго голас. А на тым месцы, дзе ён павінен быў быць, стаялі толькі табурэтка ды столік, на якім — чайнік з кіпенем і шклянка.
Чайка з Мірановічам пераглянуліся, Мірановіч развёў рукамі. Пайшлі туды, на голас.
Дзверы ў адну з каморак былі расчынены насцеж. Гэта аказалася самая светлая і прасторная, з тапчаном, сталом і шафаю «камера». Зрэшты, у ёй вельмі моцна было накурана. Дзяжурны сядзеў на адным тапчане з сябрам Мірончыкам і гуляў у дваццаць адно. Мірончык якраз здаваў, дзяжурны, седзячы спіною да дзвярэй, захоплены гульнёю, не бачыў начальства, нават не пачуў крокаў. «Давай... Яшчэ... Сабе!», але Мірончык кінуў на тапчан карты і зрабіў яму знак — азірніся, маўляў... Дзяжурны ўраз падскочыў, стаў «смірна», сутаргава прабег пальцамі па гузіках кіцеля. Мірончык таксама падняўся, лена, неахвотна, нават самакруткі з рота не выцягнуў.
— Свабодзен, забірай свае манаткі і валі адсюль,— сказаў яму Мірановіч.— Ды падзякуй вось камандзіру палка, што злітасцівіўся... Будзеш п’янстваваць і самаволіць — атрымаеш публічна «дваццаць пяць» і разжалаванне ў абоз.
Мірончык, відаць, і не чакаў нічога іншага, ведаў, што не паспее яшчэ як след у карты нагуляцца, як прыйдуць самі і адпусцяць. Сабраў з тапчана карты, дастаў з шафы шынель, перакінуў цераз руку. Калі выходзіў — адно зыркнуў на Чайку маўчком, спадылба.
— Ты мне яшчэ раз паглядзі такімі вачыма! — крыкнуў яму ўслед Мірановіч.— Абнаглелі ўжо дарэшты...
— Слухай,— успомніў раптам Чайка,— а тут жа яшчэ адзін павінен быць, гэты чырвоны, якога яны прывялі.
Ну.
— Можна мне яго... дапытаць?
— Ты ж камандзір, а не я, табе ўсё можна. Дапытвай, вучыся,— пажартаваў Мірановіч.— Цяпер табе яго даць?
— Так.
— Хадзем, адчыніш,— загадаў Мірановіч дзяжурнаму,— дзе ён тут у цябе?
Пачырванелы, збянтэжаны не столькі ад сваёй правіны, колькі ад таго, што начальства не робіць яму ніякай заўвагі, дзяжурны вырашыў, што самае лепшае цяпер — не апраўдвацца, а моўчкі і чым хутчэй выконваць загад. Выскачыў з камеры, бягом пабег па калідоры, абганяючы камандзіраў.
Хуценька адамкнуў замок, бразгаючы ключамі, адваліў цяжкую засаўку.
Мірановіч па-руску, гучна і весела скамандаваў у прыцемак камеры:
— На выход с веіцамн!
I Чайка сам уздрыгнуў ад гэтага воклічу, умомант успомніўшы Слуцк, сваю службу ў чырвоных, у ваенкамаце, і расказы пра «чэка», і пра гэтае самае «выходн с веіцамн!», і пра тое, што робіцца з людзьмі пасля гэтых звычайных, а на справе жудасных слоў... Расказы, як крычалі, і прасілі ратунку, і мачыліся, апраўляліся пад сябе, падалі трупамі на падлогу і іх даводзілася валачы волакам, затыкаць чым папала раты, накідваць на галовы мяшкі, па-жывому, з хрустам ламаючы косці, звязваць вяроўкаю ці дротам рукі; амаль усе, пакуль цягнулі іх па калідоры, вар’яцелі ад жаху — «нармальнымі яны ўжо не будуць», расказваў неяк у ваенкамаце, паплёўваючы на падлогу, адзін знаёмы чэкіст і тлумачыў, што іх, гэтых прасмердлых мачой і калам паўчалавекаў, адпраўляць пасля «да начальніка земляробства» (расстрэльваць) — гэта самы што ні на ёсць гуманізм, смерць для іх паратунак: перанёсшы такія жахі, яны не жыльцы ўжо, не людзі і амаль усе проста на каленях умольваюць хутчэй дабіць іх... «Самі ж просяць!» — гэтак знаёмы чэкіст адказаў на пытанне, ці лёгка яму забіваць, ці не мучыць яго сумленне.
Добра ведаў, што стаіць за гэтым «выходн с веіцамн!», і чырвоны камандзір, бо перш вытыркнуўся з цёмнага кутка на сярэдзіну камеры, на маленькі кружок святла, якое сачылася з акенца, потым з тупым, разгубленым выглядам на апухлым твары пачаў таптацца на месцы, як бы і напраўду шукаў нейкія свае «веіцл», каб ужо выйсці разам з імі.
— Ты аглух, Лебедзеў? Давай, давай! — падагнаў Мірановіч.
Лебедзеў раптам замітусіўся, відаць, толькі цяпер да яго па-сапраўднаму дайшло. Чамусьці пачаў абмацваць сябе, азірацца па баках, нават прысеў і зазірнуў пад тапчан... затым схапіўся аберуч за галаву — шапка-«будзёнаўка» была на месцы. Ён перарывіста і разам з тым з палёгкаю выдыхнуў, нібы ўся яго бяда толькі ў тым і заключалася, што згубілася была шапка — і вось удалося яе знайсці. Апошні раз аббег вачыма камеру і рашуча ступіў на калідор.
XII
На пляцы тым часам «братанне» ішло поўным ходам.
Бурліла, гула, шумела і рухалася, як вялізны мурашнік, людская маса — канца-краю, здавалася, не будзе гэтай хаатычнай бесталковай мітусні, што каторы ўжо час не перапынялася ні днём, ні ноччу, і невядома было, калі толькі спяць, калі адпачываюць гэтыя людзі?..
Ля пунктаў запісу — вынесеных са штаба двух сталоў, дзе апытвалі, запісвалі і прымалі «на забясьпечаньне» грозаўцаў,— стаяла ўсяго чалавек колькі, іншыя, падпаўшы пад гэты мурашыны інстынкт руху, абы не стаяць, паразбрыдаліся хто куды. Адразу знаходзіліся сваякі, знаёмыя, проста добрыя людзі, развязваліся хатулі, заплечнікі, торбачкі, пайшлі ў ход біклажкі і бутлі... Дарма было заклікаць да нейкага парадку. Стомленыя дарогай, разбэшчаныя адсутнасцю хоць якой улады, хто даўно адвыклы ад ваеннай дысцыпліны, хто ніколі да яе і не прывучаны, людзі пачуваліся тут і паводзілі сябе як на кірмашы ў свята, нібы з адной толькі мэтаю і сабраліся: знаёмых пабачыць, выпіць, закусіць, пабалэкаць...
КНІГІ ОНЛАЙН
