Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
— Пан камандзір?! — прытворна здзівіўся хлапчук.— Прабачце, не пазнаў, так снегам вас абляпіла,— пачаў апраўдвацца, гаварыць нібыта вінаватым голасам, а ў самога хітра свяціліся вочы, усё выдавалі. Пазнаў, яшчэ і як пазнаў, толькі пахваліцца цяпер хоча, што ўсё робіць як трэба, так, як вучылі: камандзір не камандзір, а пароль спытай і водзыў скажы...
Чайка саскочыў з кабылы. Абціраючы ёй цёплы круп і мокрую шыю, спытаў, ці ўсё ў парадку.
— Так точна, пан камандзір! («Так точьно», прыгадалася Данілу Мірончыкавае.)
Ардынарац застаўся на палянцы, Піліпчук павёў Чайку паказваць месца дазору.
Зусім побач, пад хвояю, наладжаны быў чысты акопчык, сухі — зверху, як той дах, навіслі яловыя лапы, на дне — пласт сухой бурай ігліцы, наверсе насыпаны пясчаны бруствер, у сцяне — ячэйкі для гранат, патронаў, у асобнай ячэйцы, як рэч каштоўная, беражоная,— цэйсаўскі бінокль, ляжыць на анучцы і зверху прыкрыты анучкай... Недзе з тыдзень назад Чайка сам выбіраў месца для гэтага дазору, і тады яно яму паказалася не дужа: нізкавата, шмат дрэў, маленькае прастрэльнае поле, ды і могілкі побач — у выпадку трывогі, калі дазорнаму трэба будзе хутчэй ляцець у Семежава, сярод гэтых крыжоў і магіл не разгоніш каня... Праўда, тады былі прыцемкі, туман, а пазней, удзень, як вось і цяпер, кампалка пераконваўся, што дазор усё ж, наадварот, удалы, зручны найперш схаванасцю сваёй. Можна за два крокі ад елкі пра-
ехаць і нічога не заўважыць, а адсюль — нават калі не высоўвацца з акопчыка,— увесь гэты невялікі трохкутнічак поля паміж Мораччу, могілкамі і лесам праглядаецца як на далоні, тым больш яшчэ, калі з біноклем...
— А коні?..— азірнуўся і спытаў Чайка; проста так пытаючы, для парадку, як і дазорны ў яго пароль — вядома, і з коньмі ў гэтых малых будзе ўсё ў парадку.
«Тылавы», «неабавязковы» дазор быў сама лепш сарганізаваны з усіх чатырох. Міжволі пагодзішся з тым жа Мірановічам, які на поўным сур’ёзе даказвае, што чым салдат маладзейшы, тым больш з яго толку. Адно, каб хлапчук гэты сам так яўна, так прамалобна не напрошваўся на пахвальбу.
— А ў нас адзін на дваіх, пан камандзір,— тараторыў дазорны,— вунь там, пад тэй елкаю... Я галіны падцерабіў знізу, дык стаіць, што пад паветкаю! I папонаю накрыў...
— Як завуць?
— Ніяк, пан камандзір,— хлапчук перш сумеўся,— проста конь... А-а, мяне? Піліпчук, пан камандзір! Піліпчук Валодзя!
— Валодзька Канакрад,— уставіў Даніла, пасміхаючыся. Яму трохі зайдросна было, што не Дзяніса зараз пахваляць, а якогась цыганчука-прыблуду. Знарок не заўважаючы, як ажно затросся ад гневу Піліпчук — дапяклі-такі хлопца! — патлумачыў Чайку: — Украў каня ў роднага бацькі і прыехаў сюды на ім ваяваць!
Але камандзіра палка не зацікавіла гэта.
— Я далажу ў штабе, каб табе аб’явілі падзяку,— афіцыйна сказаў ён Валодзьку, і той расцвіў ад радасці, выструніўся, аж ростам паболеў.
— Рады старацца, пан камандзір!
— Пачакай,— толькі цяпер заўважыў, ізноў азіраючыся, Чайка.— А ты што, адзін? А той дзе...— павярнуўся да ардынарца, які так і не злазіў з каня.— Ну, брат твой?
Тут ужо Валодзьку адплацілася за «канакрада».
— А вось гэты,— паказаў ён пальцам на Данілу,— пан камандзір, адпусціў... Чуб, яшчэ досвіткам, сказаў, што так і так...
— Пакруціся мне! — гаркнуў на жарабца, які стаяў смірна, Даніла і адкашляўся ў кулак.
— Вы спалі ўчора, пан камандзір, ну і я, гэта самае... He стаў будзіць... Ды вернецца ён скора, Павал Пятровіч! Адскочыць да бацькоў і вернецца!
— Што ж, няхай скача,— толькі і сказаў Чайка.
Завярнулі коней, паехалі назад, тымі ж могілкамі. Даніла ўсё кашляў.
— Даруйце, Павал Пятровіч... Далібог, першы і апошні раз!..
— Пра што ты? А-а, пра малога...— пасміхнуўся крыва Чайка.
I не адразу, а пасля доўгага маўчання, калі пачалі ўжо спускацца з пагорка ізноў да рэчкі, прамовіў:
— Каб адно гэта, дык не балелі б нашыя галовы... Трохі не ў тваім малым тут справа, дарагі Даніла...
Галоўнае, што ні крыўды, ні злосці не было ў камандзірскім голасе. I ў ардынарца, які хоць і не зразумеў нічога, і не адважыўся перапытаць: «А ў чым тады?..», усё адно адлегла з душы. У каторы раз падумалася: які ж гэты Чайка разумны. Як ім увогуле пашэнціла з начальствам — ён, Чайка, ды яшчэ Жаўрыд — гэта ж...
Жарабец ізноў занаравіўся, з горкі пачаў спускацца бокам, як які інаходзец.
— А-ну, ну! — асадзіў яго Даніла, так і не дадумаўшы пра начальства.
X
He для аднаго прастакаватага ардынарца гэтыя двое, Чайка і Жаўрыд, былі самымі галоўнымі, самымі разумнымі і аўтарытэтнымі начальнікамі ў брыгадзе.
У іхнім «тандэме» бачыліся гармонія і зладжанасць. Яны як бы дапаўнялі адзін аднаго. Функцыі іх былі падзелены. Жаўрыд адказваў за справы цывільныя, мірныя, Чайка — за ваенныя. 3 аднаго боку камісар-ідэолаг, тэарэтык, з другога — славуты баявы афіцэр-практык.
Абодва нарадзіліся на Случчыне, у суседніх вёсках, у адзін месяц і ў адзін год — у ліпені 1889-га. Абодвух назвалі Паўламі. Абодва да дзесяці гадоў «наўчаліся» аднолькавай «навуцы»: пасвілі гусей, свіней і коней, лазілі ў чужыя сады, пяклі ў прыску бульбу, купаліся ў соннай Случы, рукамі лавілі пад карчышчам ментузоў, а начамі каля вогнішча, у святле якога таўклася-карагодзіла машкарэча, слухалі, абняўшы рукамі калені, стаіўшы дыханне, страшныя казкі якогась прыстаўленага да іх Ахрэма ці Аўдзея — пра нячыстую сілу, пра русалак у жыце, пра вадзянікоў у ставе, што каля пабуранага млына... Усё гэта адбывалася з двума самымі звычайнымі беларус-
кімі хлопчыкамі, пакуль лёс (мімікрыяй пад «сталыпінскую вярбоўку») раптам не ўзяў ды не закінуў бацькоў аднаго з іх на край свету. У прамым сэнсе — ва Уладзівасток. I развяло нашых Паўлікаў аж на цэлых дваццаць гадоў...
Адзін па-рансйшаму рыбу лавіў, па садах лазіў, начамі бульбу пёк у прыску і слухаў дзедавы байкі-«паданні», адны й тыя ж, якія з кожным годам усё больш прыядаліся, і ўжо зразумела было, наколькі яны прымітыўныя, нястрашныя; далей не сягала цёмная сялянская фантазія Аўдзея. Чым больш Паўлік падрастаў, тым больш душа прагнула іншых казак, больш рэальных, дарослых... Такіх, што маглі б спраўдзіцца ў жыцці.
«А што,— думалася часамі хлопцу, падсаджанаму бацькам на воз духмянага сена, лежачы на ім і гледзячы ў нябесную далёкую бела-сінь,— а што, каб знайшоўся асілак ды ўсё перавярнуў? Перакуліў бы так, каб воз плыў па небе, а чалавек ехаў галавою ўніз... Вось гэта была б карціна!.. Цікавей, чым лухта пра русалак, якіх ніхто ніколі не бачыў, бо іх няма...»
«А што,— думаў ён, не Паўлік ужо, а дзевятнаццацігадовы навучэнец Слуцкай гімназіі Павел, думаў, адной рукой пашчыкваючы цёмную нітачку першых вусікаў, а другой мякка пагладжваючы шэранькую, стэарынам заляпаную вокладку забароненай брашуркі,— а што, як праўда тут напісана?.. I калі проста ўзяць ды ўсё памяняць месцамі?.. Бедных пасяліць у шыкоўныя палацы, багацеяў — у курныя хаты... Цікава было б! Гэта табе не тое, што воз па небе едзе дагары нагамі...»
«А што, калі,— думаў, сланяючыся па засыпанай нечаканым для сакавіка густым снегам Варшаве, ловячы на сабе зіркі шустра-млявых полечак (а на далёкай Случчыне нудзілася маладая жонка з дзіцём), студэнт юрыдычнага аддзялення Варшаўскага універсітэта — не Павел ужо, а «сьведамы беларус-адраджэнец» Павал.— А што, калі — чым чорт не жартуе! — і нам грамадою ўзяцца?.. Чым мы горшыя за тых жа пшэкаў? Яшчэ й лепшыя... Займець сваю рэспубліку, свой урад, гэта ж уй-ю-юй!.. Гэта табе не «ад багатых адабраць ды бедным раздаць»... Вось гэта казачка — і якая рэальная, як лёгка можна спраўдзіць яе!..»
Апынуўшыся ў нейкім скверыку, галасістым, стракатым ад дзятвы, што ваявала паміж сабой снежкамі, не ўтрымаўся і наш Павал. Сцягнуў пальчаткі, зачэрпнуў з-пад ног снегу і зляпіў халодны, вясной, маладосцю і сілаю пахнучы камяк (той самы, які праз шэсць гадоў дакоціцца да прыфрантавога «нейтральнага» Семежава цэлай лавінаю), нізам запусціў яго
з горкі, і той пакаціўся, пакаціўся, набіраючы хуткасць, абрастаючы снегам...
А што ж другі?
Другі за светам, у сваім Уладзівастоку, фарсіў казённай формаю (з формы ён так і не вылезе да канца жыцця), перацягнутай туга рэменем са спражкаю, якую любіў шліфаваць шматком лямцу, таксама нацёртым крэйдаю,— стараўся да таго, што нямелі пальцы і зліваліся ў вачах выпуклыя РУ: «реальное учнлніце»... Зубрыў на памяць «Вндншь, стонт, нзможден лнхорадкою...» і адзначаў пра сябе, здзіўляўся, чаму так ахвотна бяруць і цэняць яго землякоў на марской і чыгуначнай службах? Як і цёзка ягоны на начное вогнішча, гадзінамі мог глядзець на далёкае і адначасова блізкае — руку толькі працягні, пагладзіш — Арлінае Гняздо (уладзівастоцкая сопка), альбо, прагульваючы ўрокі, што даравалася яму як выдатніку, забрыдаў у порт і тырчэў там гадзінамі, дзівячыся на грамадзіны караблёў і арэхавае шкарлупінне шлюпак і лодак вакол іх, а больш — на сам акіян, які трывожыў, і зваў, і бударажыў кроў не менш, чым цёзку казкімары аб уласнай рэспубліцы.
I быць бы, канечне, нашаму Паўлу як мінімум мічманам рускага славутага ціхаакіянскага флоту (ці, на крайні выпадак, як бацьку, чыгуначнікам, ішло да таго: Іркуцкае ваеннае вучылішча ў 1912 годзе, спецыяльнасць — інжынерныя войскі), каб не заштарміў дзевяцібальна акіян іншы, людскі, каб не тры вайны, што трыма хвалямі, кожны раз адна перад адной большымі, сарвалі, закруцілі ў смерчах і віхурах, прапахлых не акіянскім салёным брызам, а порахам, агнём, дымам і крывёю, і, удосталь пашкамутаўшы, панасіўшы па свеце, прызямлілі акурат у тыя самыя слуцкія Лютавічы, дзе некалі нарадзіўся.
Канечне ж, была ў тым наканаванасць. Нават містыка — не ў дзед-аўдзееўскім, «фальклёрным» значэнні, а ў сапраўдным — у значэнні фатуму. У адзін год, у адзін месяц нарадзіцца, атрымаць аднолькавыя імёны, столькі часу бадзяцца па свеце, каб сысціся ў Богам забытым Семежаве і ўзначаліць нацыяналістычны бунт — узвысіцца двума маякамі па абодва берагі рэчышча, якім гатовая плыць-рухацца паслухмяная людская маса... I нічога дзіўнага, што многім асобна ўзятым («за задніцу», як пажартаваў бы Мірановіч) прадстаўнікам гэтай масы, такім, як Даніла Карпаў, яны, два Паўлы-камандзіры, здаваліся ў нечым аднолькавымі. Сумленнымі, мудрымі, строгімі, але й справядлівымі, як і належыць
КНІГІ ОНЛАЙН
