Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
— Цара новага знойдзем, калі будзе патрэба! Затое Расія ўратавана! Расія жыве і будзе жыць, а як яна ўжо там будзе называцца: савецкай, чырвонай, зялёнай ці любога іншага колеру — справа дзесятая («не суть важно»); будзе царом хтосьці з Раманавых, ці Ленін, ці Троцкі — без розніцы!
— Бедныя чырвоныя,— пасміхнуўся Чайка,— калі ў іх такія камандзіры...
— Ну, за чырвоных вы, дапусцім, не перажывайце. Рускі бунт заўсёды страшны і бязлітасны, а цяпер яшчэ й памножаны на зручную, даступную ідэалогію класавай нянавісці, ды замест дубін і рагацінаў — пушкі, браненосцы, кулямёты і вінтоўкі... Ды такі бунт змяце ўсё, любую сілу!
— У вас у самога, пры ўсёй казуістыцы, даволі зручная ідэалогія,— заўважыў Чайка.— Будзь з тымі, хто мацнейшы, думай пра вялікую Расію, і ўсё ў парадку («дело в шляпе»)...
— Маеце на ўвазе, чаму я не з белымі? Сляпым трэба быць, каб не прадбачыць, чым яны скончаць, дужа шмат яны крыві выпілі, каб так проста сышло ім гэта з рук... I потым — заўважце, Павел Пятровіч, такую цікавую дэтальку! Што ў параўнанні з белымі мяняецца пры ўладзе бальшавікоў? Тыя самыя віселіцы, тыя ж рабункі і зверствы... але! «Чэка» наводзіць парадкі ўнутраныя, наводзіць так, што контрразведцы белых і не снілася! А знешняя палітыка? Бальшавікі так ці інакш скончылі дурную германскую вайну, спынілі немцаў Брэсцкай дамоваю — часовай, заўважце, дамоваю! — перамаглі ў вайне Грамадзянскай, спынілі палякаў дамовай Рыжскай — зноў-такі дамовай якой? — часовай... I няма сумнення,— перайшоў на пафасна-трагічны шэпат Лебедзеў,— граніца Расіі ў хуткім часе будзе за Варшаваю, калі не за Берлінам! Украіна ўжо нашая, нашыя Каўказ і Сярэдняя Азія, спаконвечныя («нсконные»!) рускія землі Прыбалтыкі і Фінляндыі таксама будуць нашымі, як і Польшча; хай гэта будзе называцца «сусветнай рэвалюцыяй», хай іншым словам — на справе гэта будзе Расіяю і нічым больш! Мы прасунемся на паў-Еўропы, ды што там — ад Ціхага акіяна да Ла-Манша, вось сэнс рэвалюцыі, і дзеля гэтага я гатовы прыняць увесь іхні бальшавіцкі маразм, мімікрыраваць, распяваць іхнія гімны, прыняць атэізм, змірыцца з масонскімі зоркамі над святым Крамлём!..
— Ну і ну,— вяла сказаў Чайка, які падчас гэтага маналога ні разу не зірнуў на Лебедзева, сядзеў, унураны ў сябе.— Масква як трэці Рым? Ну што ж, калі б я быў рускім, дык, магчыма, прызнаў бы нейкую вашую праўду... Магчыма, і рабіў бы тое, што й вы... Але я беларус. I ў майго народа свая тэорыя — у адрозненне ад вас нам не патрэбны ні Масква, ні Берлін, ні Вар...— абарваў ён сябе, так самому зрабілася брыдка ад гэтых дубовых, чужых слоў, якія немавед чаго вымушаны былі прамаўляць яго вусны.
Канечне ж, Лебедзеў усё зразумеў і мігам скарыстаўся.
— Калі б вы,— падхапіў ён, усё ходзячы і ходзячы з закладзенымі назад рукамі,— сапраўды не хацелі нічога, вы не хацелі б і нікога. Вы выступалі б за незалежнасць ад усіх. Але ж нас, рускіх — няхай чырвоных, няхай бальшавікоў,— вы ненавідзіце, на дух не пераносіце, а пад крылца Польшчы лезеце пішчом... Дык так і скажыце, шчыра: мы хочам незалежнасці ад адной Расіі, а там хай нас глытае хто хоча, там хоць трава не расці! Вось толькі палякі няньчацца з вамі да пары да часу... Гэтаксама, як мы няньчыліся з Махном, мірыліся з яго «жовто-блакітностю», ён нам, дарэчы, добра памог: Перакоп без яго тачанак нам бы ніколі не ўзяць; але як толькі адпала ў ім патрэба — дзе цяпер Махно? Тое ж зробяць з вамі і палякі, і вы выдатна гэта ведаеце...
— Ведаем,— прамовіў, гледзячы ў стол перад сабою, Чайка, і Лебедзеў не паверыў сваім вушам. Ад такой удачы страшэнна хацелася курыць.
— Адно кепска — не мы выбіраем, а нас. Мы проста змушаны хіліцца да тых, хто прызнае нас як самастойны рух, прызнае, урэшце, нашае права на існаванне, як робіць пакуль што Польшча... Па-другое, наконт нібыта нянавісці да рускіх... ёсць Расія, і ёсць Расія. Калі тры гады назад ваш Ленін трапаўся пра «дзве вайны — справядлівую і несправядлівую», пра «два нацыяналізмы ў кожным народзе — негатыўны і пазітыўны», калі ён прызнаў права за кожным народам, і за намі, беларусамі, на самавызначэнне, і даказаў гэта на прыкладзе Фінляндыі, тады і мы гатовы былі прызнаць і вашую Расію, і вашага Леніна, і вашую ўладу. Але ж вы адной рукой пішаце дэкрэт аб міры, а другой — аб’яўляеце афіцыйны тэрор, залілі крывёю да краёў гэтую самую любімую вамі «матухну»-Расію; адной рукой пішаце дэкрэт аб зямлі, другой — выграбаеце да апошняга ўсё, што на гэтай зямлі вырасла!.. Адной рукой падпісваеце права народаў на самавызначэнне, другой — пастанову аб разгоне Усебеларус-
кага з’езда... вось як вас за гэта любіць, прызнаваць, як вас за гэта не ненавідзець? — I зусім нечакана закончыў: — Каб вы хоць трошкі менш крыві пускалі, каб неяк інакш рабілі ўсё гэта...
— А іншага спосабу не прыдумана, на жаль! А белыя як робяць? А палякі? А вы, калі, дапусцім, пераможаце, не так будзеце рабіць?
Лебедзеў ужо зусім пачуваўся тут гаспадаром. Раптам ён хутка, так, што Чайка ўздрыгнуў, падступіўся блізка і паклаў яму руку на калена, зазірнуў у вочы, зашаптаў пранікнёна:
— Павел Пятровіч, паверце! Калі вы ўжо сабраліся ваяваць з чырвонымі, дык рабіць гэта можна і трэба інакш! Бунт ваш смешны... пераходзьце да нас — а нас, такіх, як я, цяпер, дзякаваць Богу, нямала,— і мы зробім для знішчэння бальшавізму больш, чым усе бунты, разам узятыя!.. I калі скончыцца гэтая куламесь, а яна скончыцца ж рана ці позна, тады мы і адродзім Расію... Ды з вашым талентам, з вашым аўтарытэтам (амаль слова ў слова паўтараючы Кутылоўскага)... Каму вы тут трэба, хто вас тут ацэніць?.. Прападзеце вы тут, Павел Пятровіч, мне проста шкада вас!..— у прыцемках страшна свяцілася здаровае вока.
— На вашым месцы я пашкадаваў бы,— адказаў Чайка. Скінуў руку з калена. Падняўся, пазяхнуў.— Скончана дыскусія! Хадзем.
Падышоў да дзвярэй, адчыніў іх і крыкнуў у калідор:
— Даніла, сядлай жарабца! — і пачаў апранаць шынель.
Лебедзеў таксама зашморгнуў гаплікі шыняля, насунуў на галаву сваю «будзёнаўку».
— Куды? — спытаў з пакорлівай усмешкаю.— Назад, у каталажку?
Чайка змоўчаў.
Яны выйшлі з хаты. На іх дыхнула свежым марозікам. На двары — ад белага снегу і зорнага неба — было відней, чым у хаце. Чакаючы, пакуль Даніла асядлае і выведзе каня, Чайка стаяў спакойна, а Лебедзеў прытупваў і хукаў на рукі.
«Вось дык фокус! — думаў ён.— Няўжо гэты бязвольны ахламон, якога так лёгка было разгадаць, ачмурыць, няўжо ён сабраўся адпускаць мяне? Перайграў?»
Цяпер, пасля такой шпіёнскай лёгкай і хуткай удачы, Лебедзеву хацелася ўжо большага. Застацца б у Семежаве, пакруціцца тут, разнюхаць... Але ж задні ход не дасі! He скажаш пасля ўсяго, аб чым распінаўся ў «маналогу»,— пакіньце мяне тут! Зрэшты, і так усё добра. Што яшчэ трэба?
Заданне выканана. Ведае ён многа. Вернецца (калі, канечне, сапраўды яго адпусцяць) жывы і адносна цэлы, сінякоў не лічачы... I ўсё ж Лебедзеў сплюнуў з прыкрасці.
Даніла вывеў жарабца, падтрымаў стрэмя, пакуль камандзір, нязвыклы да чужога каня, на яго ўзбіраўся. «Но!»
Снег храбусцеў пад капытамі каня і пад ботамі Лебедзева, які ішоў збоку. А вуліца жыла. Мутнымі агнямі свяціліся вокны, каля варотаў і веснічак стаялі людзі, чулася гамана, дзявочыя піск і смех, гукі баяна. У тым баку, дзе плошча, паўнеба было асветлена зарывам вогнішчаў. Чайка з Лебедзевым моўчкі прамінулі доўгую вуліцу і апынуліся на шырокай убітай дарозе, што вяла да Вызны.
Наткнуліся на дазор, Чайка назваў пароль (Лебедзеў ледзь стрымаўся, каб не зарагатаць), і яны рушылі далей. Лебедзеў хутка ішоў побач.
Калі пачаліся з аднаго боку дарогі цёмныя дрэвы,— бадай, адзіны лес на гэтыя балацяністыя ваколіцы, Лебедзеў спыніўся.
— Далей не пайду! — сказаў цвёрда. Хоць і брыдка яму было разыгрываць гэтую апошнюю ўжо мізансцэну, але трэба было для большай праўдападобнасці...
Ён адступіў на крок. Смела ўскінуў галаву. Скрыжаваў на грудзях рукі («Страляй, сволач,— так паміраюць лепшыя сыны Расіі!..»).
— Гэта прамы шлях на Вызну,— сказаў Чайка.— Усё адно лесам трымайцеся... Праз паўвярсты будзе яшчэ дазор, злева, на пагорку.— Ён павярнуў каня ўпоперак дарогі, збіраючыся ўжо ехаць назад, потым дадаў: — I нашая разведка павінна сюдою вяртацца, не наляціце,— крануў вуздэчку.
— Чайка! — пачулася ўслед.
— Што? — спытаў ён.
Лебедзеў працягваў яму руку.
— Ведаеце, Чайка, у мяне адчуванне, што мы яшчэ ўбачымся...
Завярнуўся і пайшоў адкрыта, сярэдзінай дарогі (пра сябе смеючыся з бязвольнага ахламона), пакуль не прапаў з вачэй.
Чайка доўга глядзеў у той бок, дзе ён знік... Раптам данесліся адтуль прыглушаныя галасы і скрып падводы.
He ведаючы сам навошта, Чайка звярнуў з дарогі і стаў чакаць; разам з канём яны растварыліся сярод цёмных ствалоў і лап.
XIV
Як толькі выехалі з вёскі і ўсунуліся ў лес, так скончылася і сама дарога.
Аблепленыя мокрым снегам шаты дрэў схавалі неба. I адразу ж прыцемкі, і без таго па-восеньску раннія, ператварыліся ў самую сапраўдную ноч. Толькі тут дайшло да Мікіціна, які плёўся, звязаны, за падводаю, чаму іх павязалі: не відаць было нічагуткі, каб не вяроўка, дастаткова было зрабіць два крокі, нырнуць пад гэтыя цёмныя, правіслыя ад снегу шаты...
3 дарогі збіліся адразу ж. На нейкіх каранішчах ці то на калдыбане ледзь не перакулілася падвода, добра, Чуб з Гнатам паспелі падставіць плечы. Занаравіліся коні, не хацелі ісці ў гэтую чорную чашчобу — ды і як ісці? Чаплялася за абаркі порасль, лезла ў спіцы, гонкімі дрэўцамі станавілася коням пасярэдзіне, каля дышла, і хочаш не хочаш, а спынішся... Гнат пайшоў на разведку, выцягнуўшы паперадзе рукі, каб вочы не павыбівала; неўзабаве вярнуўся і на пытанне Чуба: «Ну, што?» толькі вылаяўся сабе пад нос.
— Но-о, воўчае мяса, бальшавіцкае!..— Мікола з размаху шлёгнуў канцом лейцаў бліжэйшага каня.
— Суніміся! — прыкрыкнуў Гнат.— Што табе коні вінаватыя?.. He,— сказаў ён,— гэта не работа, так мы да раніцы не дабярэмся...
— Вы ж мясцовыя, а не я,— азваўся Чуб, які стаяў за два крокі, але якога зусім не было відно.— Давайце, думайце — кудою тут да Семежава бліжэй?
— Кудою: лесам, але ж ты бачыш, які гэты лес!..
Павярнулі назад, да вёскі. Выбраліся на тую самую дарогу, з якой відаць былі крайнія хаты. Гэтым разам, разумнейшыя, узяліся ўлева, пакіравалі коней адкрытым полем да Межы. Хоць дарогі і тут не было аніякае, такія ж, як і ў лесе, калдыбаны, але хоць трохі святлей, ды і пятляць не трэба... Ішлі з добрых паўгадзіны. Чуліся адно скрып гужоў, скіргат восей, атосаў, шоргат драбінаў ды сапенне людзей, якія маўчком шлэпалі па мокрым гразкім снезе... Увачавідкі цямнела і тут, на полі. Прамінулі нейкі пералесачак, дарога крута пачала забіраць угару, Чуб закамандаваў палонным: «Падпіхніце!», і тыя паспешліва, спатыкаючыся, блытаючыся з чортавай вяроўкаю, усё ж прыстроіліся неяк хто ззаду, хто з бакоў і трохі падмаглі... Падвода выехала на роўнае — на высокі бераг Межы. Адсюль быў прамы шлях да Семежава.
КНІГІ ОНЛАЙН
