Нічые
Андрэй Федарэнка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 430с.
Мінск 2009
Пабачыўшы жонку з братам, падхапіўся, скора падышоў, але не каб у жонкі з плячэй кашаля зняць, а каб Трухановічу памагчы, адзіную руку ад кошыка аслабаніць.
— I дзе гэта вы так доўга, ды позна, ды разам? — спытаў весела, гучна, паказваючы, што ўсё разумее і ані не раўнуе.— Глядзіце мне... Смяюся!
— От не плявузгай абы-чаго,— насцярожылася Маці.
— А што? Па мне дык не шкада. Абы людзі не бачылі.
Трухановічу б зараз таксама — у тон Міканору, знайсці які жарт, каб змякчыць няёмкасць сітуацыі. Ды нешта не прыдумвалася нічога.
— Вось, сустрэліся на дарозе,— толькі і сказаў ён.
— Дай ты паесці яму,— азваўся Бацька, прыстукваючы далоняю па новым, звонкім цэбры.— Дзень цалюткі ў тым лесе.
Так як Трухановіч упарта пазбягаў зваротаў «тата», «маці», так і ў адносінах да яго трымалася ўсё ж пэўная насцярога: і Бацька, і Маці звычайна не да яго проста звярталіся, а, як да перакладчыка, да кагось трэцяга, нейтральнага, часцей да Міканора: «Хай мо паспіць чалавек», «Мо ён есці хоча»... Гэта было, вядома, не дужа тактоўна — і з іхняга, і з яго боку, але Трухановіча задавальняла, бо трымалася дыстанцыя. Можна было слухаць, прымаць да ведама, а рабіць па-свойму. Як і цяпер. Калі б у яго спытаў Бацька: «Есці хочаш, сынок... ці Алесь?», дык давялося б адказваць, ды прьісесці побач, ды ізноў выдумляць, акторстваваць, ламацца... А так — цішком кульгай сабе куды хочаш і рабі што хочаш. Хоць бы і вячэрай.
Дарэчы, яшчэ праблема — гэтая вячэра. Ураніцы ці ў абед добра — бульбы напячэш, «шашлыка», як сёння, калі ёсць сала кавалачак, пакаштуеш, рэпу якую на агародзе вырвеш, сланечнік скруціш, гуркі яшчэ не ўсе выбраны... Малако кіслае і салодкае заўсёды стаіць у гладышках. Поліўка грыбная, са шчаўем, хоць і халодная, але кісляком забяліць, дык лепш і не трэба... Так што галодным, ды яшчэ маючы шпітальны вопыт, Трухановіч не хадзіў — і за сталом не седзячы.
А вось вечарамі! Дзве сям’і хоць і жылі ў розных хатах, але ў адным двары і ўзялі за правіла вячэраць разам. Для Трухановіча гэтыя сумесныя пасядзелкі былі суцэльнай пакутаю. Аніяк не мог ён да іх прывыкнуць і знаходзіў любыя адгаворкі, каб аднекнуцца. He падабаўся яму, сіраце, бязбацькавічу, сам працэс, гэтая дэкаратыўная зададзенасць: калі Бацька, перад тым як пачынаць есці, крыжуе лоб, тады першы цягнецца лыжкаю да агульнага чыгуна, за ім — па ранжыру — дамачадцы-сямейнікі... Лішнім усё гэта здавалася, фальшывым, пародыяй на старадаўнюю патрыярхальнасць.
Другое — сам ён не мог пазбавіцца адчування, што прысутнасцю сваёй скоўвае людзей, замінае ім і яны вы-
мушаны падладжвацца пад яго — як бывае, калі за сталом чужы чалавек. А самае галоўнае, за што не любіў ён гэтыя вячоркі, дык гэта за тое, што звычайна як яны пачыналіся, так і заканчваліся — адным і тым жа. Ікнуўшы і перахрысціўшы рот, Бацька — не да яго, Трухановіча, а да Міканора ці да Маці звяртаючыся, заводзіў пра тое, як людзі ў жыцці ўладкоўваюцца: той у камуне, гэты — учотчыкам на млыне, іншы — на чыгунцы, і што някепска было б «і нам у людзей павучыцца», з іх прыклад браць...
Трухановіч тады апускаў галаву, і кавалак не лез яму ў горла.
Таму і перастрахоўваўся. Лепш за ўсё яшчэ да вячэры прыхапіць са стала што пад руку і, стараючыся менш на вочы трапляцца,— да сябе, у любімую камору. А там боты зняць... Прахалода... Насалода!.. I есці няспешна, у сваё задавальненне, у акно пазіраючы... Каб ні яго не бачылі, ні яму нікога не бачыць.
7
I вось адпачылі ногі, перастала ныць спіна, жывот поўны... У каморцы ціха патрэсквае свечка і асвятляе стол, на якім — стосік паперы і ашчадна, «на іголку» падвостраны аловак...
Тут затупалі, загрукалі ў сенцах, і ў камору — без дазволу, само сабою, уваліліся Міканор з Якавам.
— Можна? — спытаў Яшка, калі зайшлі ўжо.— He памяшаем, можа?
«Свінням мяшаюць,— хацеў адказаць Трухановіч,— а ў нас — турбуюць...» Ён перавярнуў аркушыкі спісаным уніз. Пачынаецца. Як тыя палкаводцы, плануючы ваенную аперацыю, бачаць, што прамаруджванне смерці падобна, так і гэтым прыспічыла, няма больш рады цягнуць, трэба нарэшце браць гэтага барчука за жабры.
— Мо на двор лепш выйдзем? — прапанаваў Трухановіч, устаючы. Так не хацелася, каб тырчэлі чужакі ў ягоным жытле.— I сесці няма дзе...
— А нам хоць дзе. Хоць тут, на тапчане, радком-ладком.
I прымасціліся адзін да аднаго, цесненька, плячо да пляча. Такія смірныя, далікатныя. Талент яшчэ трэба, каб уявіць, як у любы момант заміранасць гэтая, гэтае ў рот глядзенне вельмі проста могуць змяніцца на аскал, мацюкі і жалезную хватку.
— Цёмна тут.— Трухановіч яшчэ не губляў надзеі выправадзіць іх.
— Га? — перапытаў Яшка.
Трухановіч ужо ведаў за ім гэтую звычку — «гакаць», перапытваючы на кожным слове, такую ж, як Міканорава «смяюся!». Слых у Якава быў як у савы, а перапытваў ён, каб выгадаць час і, пакуль чалавек паўтарае, падрыхтавацца да адказу.
— А на дварэ яшчэ цямней,— дабрадушна прамовіў Міканор. У роце ў яго тырчэла цыгарка. Ён курыў і асцярожна памахваў перад носам, разганяючы дым, які мог нашкодзіць «хвораму на атручаныя лёгкія» брату. Калі попел падаў на падлогу, нагінаўся і здзьмухваў пад тапчан, у шчыліны падлогі.
— Хіба каб гаварыць, святло трэба? — падтрымаў Яшка.— Мы ж не ў сваты, не на агледзіны прыйшлі, не дзеўку выбіраць.
Пасля чаго стала ціха. Матыляўся ад дыхання трох мужчын агеньчык свечкі. У яго дрогкім, ненадзейным святле Трухановіч раз-пораз пазіркваў на Якава, лішні раз пераконваючыся, што Бог шэльмаў меціць. He такая ўжо, выходзіць, і заганная практыка, што так раздражняла яго ў многіх мастацкіх творах — гэтая прымітыўная, без варыянтаў, закасцянелая кваліфікацыя адмоўных (зрэшты, як і станоўчых) герояў, усіх гэтых контрыкаў-паліцаяў-здраднікаў, абавязкова васпаватых, прышчаватых, гнілазубых, няголеных, якія не гавораць, а сіпяць, шыкаюць, гаркаюць, не глядзяць, а косяцца, кідаюць позіркі; прозвішчы якіх ці мянушкі або кароткія: Гуз, Шышка, Коршак, Корчык, Клопік, Сіпун, або чамусьці заканчваюцца на «онак», «ёнак»,— нібы аўтары заключылі паміж сабою нейкую змову супраць гэтых бязвінных і бяскрыўдных канчаткаў.
Дарэчы, прозвішча ў Якава было — Калашонак, а мянушка — Гакала. Адслужыўшы і паваяваўшы на флоце, хадзіў ён касалапа, ці, па-мясцоваму — кашалапа; каранасты, дужы, у нязменнай, падобна, ні разу ад таго, як з вайны вярнуўся, не мытай цяльняшцы, якая і цяпер на ім — выглядвае з-пад такога ж заношанага, расхлістанага, без гузікаў бушлата. На галаве — бесказырка, круглая, як феска, з абарванымі ў нейкіх прыгодах істужкамі. Шырокі твар, бязбровыя калючыя вочы, учэпістыя рукі...
I паходкаю, і паводзінамі, і нават адсутнасцю двух пярэдніх зубоў Яшка Калашонак апярэджваў да болю знаёмы вобраз шолахаўскага марачка-«дваццаціпяцітысячніка», толькі ў беларускай абгортцы, лепш сказаць — беларускага разліву. Хаця ўсе яны, па вялікім рахунку, былі на адзін капыл, як аднаклеткавыя блізняты, гэтыя хадзячыя спараджэнні свайго часу, усе гэтыя салдацка-рабоча-матроскія бедакі, «змагары за
праўду»,— у аднолькавай вопратцы, з аднолькавай лексікай, з дурной сваёй энергіяй, з плакатнай бесталковай адвагаю, з нігілістычным наплявацельствам на ўсё і ўсіх, са сваёй разбуральнай, цёмнай жорсткасцю...
Яшка неяк так сядзеў, што толькі авал твару з палоскай рота відаць быў, а вочы, звычайна такія вострыя, калючыя, падазроныя, апынуўшыся цяпер па-за кругам святла, былі як бы асобна, самі па сабе — чорныя пустыя вачніцы, над якімі на аколышы бесказыркі, сярод выцвілых слоў «Балтнйскнй» і «Флот», нечакана ярка пунсавела зорачка — гэты «в пустоте зловеіцнй снмвол: сгусток кровн, пять концов н бездонные могнлы нашнх дедов н отцов!..».
Але вось паварушыўся Якаў — і знік аптычны фокус. Усё аказалася на месцы — і вочы, і насцярожаная пільнасць у іх.
— Абжываешся патроху?
— Патроху абжываюся,— адказаў Трухановіч.— Прывыкаю, а там відно будзе.
— Усё пішаш нешта... Га? — перапытаў Яшка, хоць Трухановіч яшчэ і адказаць не паспеў.
— Трэніруюся. Знаёмыя літары ўспамінаю, каб граматы не забыць.
— He, я сур’ёзна.
— Я таксама. Дактары наказалі пальцы распрацоўваць.
Акрамя спекуляцыі на хваробе, якая столькі ўжо выручала, раптам прыйшло і адчуванне нейкай дужасці сваёй, перавагі над імі — як у дарослага над дзецьмі, як у вопытнага гульца над зялёнымі дэбютантамі, і захацелася пацвяліцца з іх хоць трохі. Ну, пачынайце, згуляем!..
Хоць і разумеў ён, што адбываецца ўсяго толькі звычайная праверка яго, знаёмая па шпіталі.
— Пальцы пальцамі, а пара і на людзі часцей паказвацца. A то як бы грэбуеш калектывам, ці што.
— Ды не, прывыкаю проста,— паўтарыў Трухановіч.
— Здароўе як? Папраўляешся?
— Папраўляюся...
Міканор напусціў сліны ў далонь і затушыў цыгарку. Засмярдзела тытунём яшчэ больш, чым калі ён пускаў дым.
— Мы чаму прыйшлі... Сходка заўтра. Вялікая, усіх вёсак вакольных. Дык, можа, выступіш?
— А што за сходка? Чаму прысвечаная? Часам не грэблю будаваць? — іранічна спытаў Трухановіч, маючы на ўвазе мастацкія творы пра дваццатыя — трыццатыя гады. Усе без выключэння раманы і аповесці заканчваліся там сходамі,
пасля якіх шляхам сумеснай працы адбывалася зліццё індывідуумаў у адзіны арганізм. 3 пятнаццаці прачытаных ім кніг у дзесяці разам будавалі дарогу, мост і гацілі грэблю (дарога як сімвал пераходу ад цёмнага да светлага, мост — далучэнне да прагрэсіўнага чалавецтва, грэбля — выграбанне з твані жыцця на шырокі прастор), у чатырох калектыўна асушалі балота, а ў апошнім (раман А. Чарнышэвіча «Світанне») — усё гэта разам плюс будаўніцтва торфазавода.
— Якую грэблю? — няўцямна спытаў Яшка.— Га? У нас брод жа ёсць!
— Звычайна грэблю будаваць вырашаюць на сходах...
— He грэблю,— сказаў Міканор і радасна засмяяўся,— а агульны Сялянскі дом! Як клуб, толькі большы!
— Дык фальварак жа ёсць. Гатовы ўжо. Цагляны. Пачысціць, паднавіць...
— Месца паганае,— патлумачыў Якаў.— Ад дарог убаку. Ды і дух там яшчэ панскі...
«Не так панскі, як ваш». Трухановіч нядаўна ў грыбах наблукаў на той фальварак, лепш сказаць, на тое, што пасля яго засталося. Але нават па фрагментах яшчэ можна было рэстаўрыраваць, хоць бы ва ўяўленні ўзнавіць гэтае маленькае архітэктурнае цуда ў яго першапачатковай некранутасці, гэты двухпавярховы будыначак са шпілем, з флігелем, з мосцікам праз канаўку, з сажалкай, з прысадамі акацый, з клумбамі ў дворыку... Усё гэта было, канечне, яшчэ ад семнаццатага года ператворана ў адну вялікую грамадскую прыбіральню.
КНІГІ ОНЛАЙН
