У свеце вялікіх малекул
Памер: 262с.
Мінск 1959
Пасля некаторага часу, калі раствор зробіцца светлым, ваду зліваюць, а асадак сушаць на фільтрах і намочваюць яго саляной кіслатой. Атрыманы хлорысты магній сушаць у сушылках і электралізуюць. Пад дзеяннем электрычнага току вылучаецца з солі чысты метал. Магній адліваюць у выглядзе невялікіх балванак, вагою ў 7—8 кілаграмаў.
Марская вада—танная сыравіна, але такі спосаб атрымання магнію патрабуе многа рознага абсталявання, ды к таму ж і вялікага расходу электраэнергіі, якая пакуль што каштуе яшчэ даволі дорага.
Значна хутчэй і танней здабываць магній з марской вады пры дапамозе іянітаў. Цяпер ужо не патрэбны ні вялікія адстойнікі, ні складаныя фільтры, ні электролізн-ыя ванны, не патрэбна і электраэнергія. Дастаткова прапусціць марскую ваду праз вялікія калоны — цыліндры, напоўненыя цудоўнымі зярнятамі, каб адразу атрымаць чысты метал.
Нядаўна ў Маскве, на паседжанні Вучонага Савета аднаго з інстытутаў, савецкі хімік Даванкоў паказваў кавалак золата, атрыманы ім з марской вады. Здабыць гэтае золата дапамаглі яму іяніты,
Хоць золата ў марской вадзе змяшчаецца мізэрна мала — у тысячы кубаметраў вады ўсяго толькі 4 міліграмы, тым не менш атрыманне яго пры прапусканні марской вады праз слой іянітаў сябе апраўдвае.
Калі здабыць усё золата, якое змяшчаецца ў вадзе мораў і акіянаў, то кожны чалавек, які жыве на нашай планеце, змог бы атрымаць больш 1,5 кілаграма чыстага золата.
Іяніты дапамагаюць не толькі металургам у вытворчасці каляровых металаў, яны аказаліся незаменнымі памочнікамі хімікаў і фармацэўтаў, цукравараў і гарбароў.
Цукровы сіроп, з якога на заводах крышталізуюць цукар, мае заўсёды жаўтаватае адценне.
Як жа з яго атрымаць блакітна-белы крышталь, які нагадвае лёд? Сіроп трэба перш за ўсё пазбавіць афарбоўкі. Для гэтага сіроп фільтруюць праз слой актывізаванага вугалю, бо вугаль добра паглынае фарбуючыя рэчывы. Але ў сіропе змяшчаюцца яшчэ і розныя растваральныя солі; асабліва шкоднымі з’яўляюцца солі кальцыю. Яны надаюць цўкру, які атрымліваецца з сіропу, абясколеранага вугалем, шэраватае адценне, але гэтага мала: кальцый уступае ў хімічную рэакцыю з цукрам — утвараецпа іювае рэчыва — сахарыт кальцыю, які добра
раствараецца ў вадзе, і калі цукар крышталізуюць з сіропу, то многа сахарыту кальцыю застаецца ў вадзе. А гэта выклікае вялікія страты гатовага прадукту.
Вось тут на дапамогу і прыходзяць іяніты. Яны вылоўліваюць кальцыевыя солі з цукровых сіропаў. Дзесяткі тысяч тон цукру ў год дадаткова даюць краіне нашы заводы, карыстаючыся іянітамі.
Страты цукру зніжаны цяпер у цукровай прамысловасці ў 4—5 разоў.
Нядаўна нашы хімікі распрацавалі спосаб атрымання вінаграднага цукру (глюкозы) з драўніны і лімоннай кіслаты, з бавоўнавага шалупіння, кукурузных катахоў і сланечнікавай лузгі. I ў гэтых вытворчасцях спатрэбіліся іяніты.
У хімічных вытворчасцях іяніты часта служаць каталізатарамі, асабліва пры сінтэзе штучных смол і розных арганічных рэчываў.
Пры іх дапамозе ачышчаюць вітаміны, здабываюць каштоўныя лякарственныя рэчывы з раслін, абясколерваюць афарбаваныя вадкасці. Яны сталі незаменнымі і пры падрыхтоўванні антыбіётыкаў— пеніцыліну, граміцыдыну, стрэптаміцыну.
У 1950 годзе Акадэмія навук звярнулася да вучоных з заклікам распрацаваць спосаб ачысткі стрэптаміцыну, каб атрымаўся высакаякасны прэпарат. Прымесі, якія змяшчаліся ў стрэптаміцыне, вельмі зніжалі яго гоючыя ўласцівасці.
На заклік Акадэміі навук адгукнуліся вучоныя Масквы і Ленінграда. Над паляпшэннем ачысткі стрэптаміцыйу пачалі працаваць у радзе лабараторый і інстытутаў. Маскоўскія і ленінградскія вучоныя пачалі спаборнічаць у вырашэнні гэтай важнай задачы.
Пераможцамі ў сацспаборніцтве аказаліся ленінградскія хімікі — С. Е. Брэсолер і Г. В. Самсонаў.
У лабараторыі Інстытута высокамалекулярных злучэнняў, якою кіраваў прафесар A. А. Ваншэйдт, была сінтэзавана спецыяльная іёнаабменная смала, якая мела ўласцівасці выбарчага дзеяння. Яна паглынала стрэптаміцын, але не затрымлівала прымесі.
Так цудоўныя зярняты далі магчымасць падрыхтоўваць на савецкіх заводах стрэптаміцын, які па сваіх якасцях перавышаў амерыканскія прэпараты.
Скарыстанне іянітаў у прамысловасці яшчэ толькі пачынаецца, бясспрэчна, што ўжо ў бліжэйшым будучым яно значна пашырыцца.
15. Пераадоленне немагчымага
Хімія — гэта навука аб ператварэнні рэчыва, навука, якая карыстаецца крохкімі прабіркамі і чуллівымі вагамі, але яна дала чалавеку ўладу чараўніка і дапамагае пераадольваць немагчымае, ажыццяўляць тое, аб чым не марылі нават у казках.
Калі па дарозе імчыцца легкавы аўтамабіль, то яго амаль не чуваць: чуць шуршаць шыны па асфальту, і больш ніякіх гукаў.
А раней на аўтамабілі маглі ездзіць толькі людзі з вельмі моцнымі Нервамі. Аўтамабіль едучы грымеў і скрыгатаў, і нічога дзіўнага ў гэ-
тым не было. Усе шасцерні ў маторы і ў каробцы перадач былі зроблены са сталі. Зубы шасцерань удараліся, церліся адна аб другую і стукалі. Сталь — не ануча, яна заўсёды грыміць пры ўдарах, але нішто іншае, акрамя сталі, не было прыгодным для вырабу шасцерань, таму што ад іх патрабавалася трываласць.
Перад вынаходцамі паўстала задача: або вынайсці сталь, якая б мела бясшумнасць анучы, або анучы надаць трываласць сталі.
I тое і другое здавалася немагчымым. Але хімія паказала шлях да вырашэння гэтай задачы.
Кавалкі брызенту, бязі, суровага палатна або якой-небудзь іншай тканіны намочвалі рэзолам і ўкладвалі слаямі адзін на другі.
Пласт, які атрымаўся, клалі пад гарачыя пліты магутнага прэса. Прэс сціскае тканіну і адначасова прагравае яе. Рэзол ператвараецца ў рэзіт. Малекулы растуць, «сшываюцца» ў ланцужкі і ахопліваюць валокны тканіны — атрымліваецца тэксталіт. Матэрыял набывае моцнасць металу, захоўваючы бясшумнасць анучы.
3 гэтага матэрыялу выразаюць шасцерні. Тэксталітавыя шасцерні служаць таксама спраўна, як і стальныя, але не грымяць.
Так аўтамабіль стаў бясшумным.
Адным з самых уразлівых месц танка, бронеаўтамабіля або самаходнай гарматы з’яўляюцца назіральныя шчыліны. Гэта адтуліны ў броні, якія з’яўляюцца ўлюбёнымі мішэнямі снайпераў. Цяпер назіральныя шчыліны закрываюцца бранёй з празрыстага слаістага пластыку.
Яшчэ горшае становішча лётчыка. Ён не можа задаволіцца назіральнай шчылінай, як танкіст. Лётчыку патрэбны кругавы агляд.
На самалётах старога тыпу кабіна лётчыка была закрыта цэлюлоідным каўпаком. Але цэлюлоід здольны ахаваць лётчыка толькі ад ветру, але не ад куль або асколкаў.
Патрэбна была бранявая сталь, якая мела б празрыстаць шкла, або шкло, здольнае вытрымаць удары куль. I гэтае, на першы погляд немагчымае, спалучэнне ўласцівасцей сталі і шкла было выканана чароўнай хіміяй.
Хімія стварыла трывалую броню — акрылавую пластмасу, або арганічнае шкло, з уласцівасцямі сталі і шкла.
Акрылавае шкло дазволіла ажыццявіць яшчэ адно сапраўды цудоўнае мерапрыемства — яно прымусіла святло струменіцца па крывой трубцы так, нібы святло з’яўляецца вадкасцю.
3 акрылавага шкла робяць выгнутую трубку з люстрана гладкай унутранай паверхняй. Такую трубку ўстаўляюць адным канцом замест шкла ў маленькі электрычны ліхтарык.
Калі запальваюць лямпачку, святло не пранікае ўнутр арганічнага шкла — яно шматразова адбіваецца ад унутранай паверхні трубкі і праходзіць па ёй да канца. Святло як бы цячэ ў трубцы і, выходзячы з яе, падае на асветленае месца круглай плямкай. Такія ліхтарыкі з акрылавым хабатком замест шкла ўжываюць хірургі для агляду цяжкадаступных глыбокіх ран.
Хімічная прамысловасць сама мела патрэбу ў асабліва ўстойлівых рэчывах, якія б не разбураліся пры сутыкненні з такімі звыш’едкімі
рэчывамі, як плавіковая і хлорсульфанавая кіслоты, кіпячая шчолач, гарачая азотная кіслата або «царская водка», здольная раствараць нават золата. Hi шкло, ні свінец не маглі доўга служыць там, дзе ўжываліся звыш’едкія кіслоты і шчолачы. Асабліва небяспечнае шкло — яно крохкае, лопнуўшая трубка або прабірка, у якія наліта кіслата, наносілі хіміку цяжкія апёкі і калецтвы. Трэба было знайсці трывалае, звышстойкае рэчыва.
Хімікі здолелі выканаць свой уласны заказ, з’явілася пластмаса — тэфлон. Няма ні аднаго рэчыва, здольнага раствараць тэфлон,— ні кіслоты, ні шчолачы на яго не дзейнічаюць, мала таго — гэтая пластмаса свабодна пераносіць награванне да 300 градусаў і ахаладжэнне да 150 градусаў — яна не баіцца ні гарачыні, ні холаду, тэфлонавая плёнка не траціць гнуткасці нават на самым моцным марозе.
Хімія пластычных мас вырашыла яшчэ адну найцяжэйшую задачу, над якой без поспеху біліся вынаходцы мінулых стагоддзяў.
3 даўняга часу людзі шукалі спосаб захоўваць гукі. Але толькі ў канцы XIX стагоддзя быў знойдзены спосаб запісу гукаў на васковым валіку.
Чалавек вымаўляў слова ў раструб рупара. У вузкім канцы рупара знаходзілася мембрана, злучаная з іголкай. Мембрана ўспрыймала гукавыя ваганні і перадавала іх іголцы. Іголка слізгала па паверхні верцячагася валіка, пакрытага воскам. Яна праціскала ў воску гукавую баразёнку са мноствам выглыбленняў, выступаў, шурпатасцей, адпаведных гукавым ваганням. Калі трэба было прачытаць гуказапіс, валік прыводзілі ў рух. Іголку ставілі на гукавую баразёнку. Яна слізгала па няроўнасцях баразёнкі і прымушала вагацца мембрану. 3 рупара выляталі гукі.
Гэты спосаб захавання гукаў быў просты. Але гуказапіс на воску не адзначаўся даўгавечнасцю — воск занадта мяккі, вельмі падатлівы матэрыял. Гукавая баразёнка хутка зношвалася.
Воск замянілі пластмасай. Яе галоўнай састаўной часткай з’яўляўся шэлак—вельмі дарагі матэрыял.
Замест валіка пачалі рабіць пласцінкі. Шэлакавыя патэфонныя пласцінкі доўгі час не мелі канкурэнтаў. Замяніць шэлак не было чым. Уладальнікі патэфонаў воляй-няволяй мірыліся з недахопамі шэлакавых пласцінак, з іх крайняй крохкасцю, малой умяшчальнасцю і шыпеннем. Пласцінка аднаўляла не толькі запісаны на ёй гук, але і рабіла ў дапаўненне і свой уласны •— яна шыпела. I гэта здавалася зусім непазбежным злом. Іголка не магла слізгаць па баразёнцы без трэння, а іменна яно і нараджае непрыемны фон. I чым старэйшая пласцінка, тым мацней яна шыпела.
Вынаходцы пачалі шукаць іншых шляхоў.
Хімія пластычных мас дала цэлюлоідную і цэлонавую кінаплёнку. Гук пачалі запісваць на кінаплёнцы тонкім светлавым праменем.
КНІГІ ОНЛАЙН
