Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Выдавец:
Памер: 348с.
Гародня 2003
В.Я.Зайцава
г Масква
КАФЛЯ 2-Й ПАЛОВЫ XVI XVII ст 3 НЯСВІЖА I ДРУІ: УПЛЫЎ ЭСТЭТЫЧНЫХ ПОГЛЯДАЎ НА АРНАМЕНТЫКУ
Нясвіж і Друя знаходзяцца ў розных кутках Беларусі. але ў час. пра які пойдзс гаворка, час позняга сярэднявсчча з'явіліся абставіны. якія, здасцца, больш за геаграфічнае становішча ўплывалі на асаблівасці развіцця гарадоў іх матэрыяльнай культх ры. Абодва яны з'яўляюцца прыватнаўласніцкімі гарадамі. якія налсжалі буйным феадальным родам Радзівілаў і Сапегаў Здаецца, што менавіта гэтым можна растлумачыць некаторыя асаблівасці матэрыяльнай культуры. якія выпала выявіць аўтару пры апрацоўцы археалагічнага матэрыялу, што быў сабраны падчас археалагічных раскопак у 1986-1988 г. у Друі (цяпер гарадскі пасёлак Браслаўскага раёна Віцсбскай вобл ) і ў 1991 г у Нясвіжы (цяпер раённы цэнтр Мінскай вобл.)
Багаты матэрыял для даследавання ўзнікнення і развіцця арнаментыкі розных прадметаў матэрыяльнай кулыуры позняга сярэднявечча падас дэкор вонкавых пласцін карабковай кафлі 2-й паловы XVI XVII ст., якой было знайдзено шмат падчас раскопак. Амаль самым распаўсюджаным арнамснтальным сюжэтам з'яўлясцца так званы букет кветак у вазоне, які распрацоўваўся ў розных галшах дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва Гэты сюжст быў пакладзены ў аснову малюнка разьбы па ляўкасу на фонс шэрага беларускіх ікон таго часу, ён ужываецца ў мастацкім ткацтве. На кафлі знойдзены разнастайныя варыянты гэтага сюжэту. Адраджэннс яго звязана з захапленнем антычнасцю ў эпоху Рэнесанса, калі новая тэалагічная думка (маецца на ўвазе новая канцэпцыя хрысціянства Фамы Аквінскага якая абвясціла адзінства бачнага і нябачнага сусветаў) прызнала «автономнос суіцествованне человска й земной жнзнн, находяіцсйся, однако, в органнчсском едннстве co сверхьестествснной». Гэта дало магчымасць з'явіцца блізкім да рэчаіснасці выявам прыроды (прыродныя ландшафты). чалавека і яго асяроддзя (архітэктурнае асяроддзс, аб’екты матэрыяльнай культуры). Хочацца падкрэсліць. іпто менавіта вазон з'яўлясцца асноўным элементам у гэтым сюжэце, ён быў дастаткова папулярным з грэка-рымскіх часоў як у архітэктуры, так і ў дэкаратыўна-прыкладном мастацтве. Майстры Адраджэння многае запазычылі з антычнага ўвасаблення сусветх. але асэнсаванне імі наваколля значна адрознівалася ад рымска-грэчаска-
га. Вазон з кветкамі як арнаментальны элемент, які вельмі шырока выкарыстоўваўся ў прыкладным мастацтве Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, з'явіўся на Бсларусі. верагодна. у выглядзе дэкаратыўна-натуралістычных узораў з Германй і Галандыі. Тут гэтая тэма злілася з мясцовым варыянтам распраноўкі гэтага сюжэта (так званая народная арнамснты ка). які мас агульнаіндаеўрапейскія карані. «дрэва жыцця» ў вышыўцы, разьбе па дрэву. і дала новы імпульс яе развіццю і змянснню ў напрамку ўсс большай дамінанты кветак да поўнага знікнення вазона. Кафля з адбіткам вазона з квсткамі (дарэчы. менавіта так. маючы на ўвазе паходжанне і час існавання. мы прапануем называць гэты элемент) хжывалася побач з гсральдычнымі і сюжэтнымі для стварэння дэкаратыўнага фону дэкора пячнога люстэрка. Да асноўнага элемента малюнка вонкавай пласціны часам дададзены дэкаратыўныя элементы, такія. як выявы арак. гірлянд. якія дапамагаюць удакладніць паходжанне ўсяго сюжэта. Наяўнасць ці адсутнасць на вонкавай пласціне дадатковых дэкаратыўных элементаў. такіх, як рамкі рознай канфігурацыі. дазваляюць удакладніць час існавання кожнага варыянта. У првіватнасці. падчас раскопак на месцы былога буйнога горада Друі-Сапежына былі знойдзены вонкавыя пласціны кафлі. на якіх малюнак адбіткаў уражвае дакладнасцю кампазіцыі. тонкай распрацоўкай дэталяў гэтыя асаблівасці стыля выяўленчай мовы сведчаць абтым. што аўтару былі вядомыя класічныя ўзоры гэтага сюжэту (Італія) Гэта здаецца магчымым, калі мецв на ўвазе тое, што магнаты всльмі пільна сачылі, каб апошнія дасягненні дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва былі выкарыстаны ўафармлснні канструкцый ідэкора жылых пабудоў якія мелі сапраўдную мастацкую каштоўнасць.
З'яўленне матываў арыентнай арнамснтыкі арабескі. пальметы і г.д. магчыма звязаць як з заходнееўрапейскім. так і з непасредна ўсходнім уплывам каштоўныя ўсходнія тканіны ўвайшлі ў моду ў гэты час па ўсёй Еўропе. Гэтыя элементы ўжываліся часцей за ўсё ў рэльсфах на вонкавых пласцінах. якія аздобленыя т.з, «каванымі» альбо «дывановымі» арнамснтамі. У першым выпадку кожная вонкавая пласціна цалкам несладастаткова распрацаваны на падставе ўсходніх арнаментальных элементаў матыў, у адным пячным наборы магла выкарыстоўвацца кафля з вонкавымі пласцінамі. якія былі дэкараваныя двума альбо больш варыянтамі гэтага матыва. часам яны ўключалі элементы народнай арнаментыкі: выявы кветкак, салярныя знакі. У другім пячным наборы былі кафлі. вонкавыя пласціны якіх неслі толькі
частку рапорта арнамснта. а цалкам сн месціўся на трох, часам болей, суседніх пласцінах. Кампазіцыя складалася з востраавальных клейм, якія ўтваралі рэгулярныя краты. У клеймах пададзена выява вазона з кветкамі і расліннага арнамента з рэальных (ва~ лошка, рамонак) альбо стылізаваных (пальметавідных) кветачных матываў. Кампазіцыя з клейм-кратаў была адной з найбольш пашыраных у XVI XVII ст. як у краінах Усхода (Турцыі, Іране), так і ў Еўропе (Італіі). Кафля з такой арнамснтыкай была знойдзена паўсюль у Вялікім княстве Літоўскім. Традыцыі афармлення інтэр’ера ў краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы ўключалі абавязковае ўжыванне фіранак (з эпохі Адраджэння з'яўляюцца таксама всрдзюры), шырокае распаўсюджанне ў якасці аздаблення інтэр'ера атрымалі каваныя краты. Можна мсркаваць, што гэта садзейнічала папулярнасці кафляных «каваных» і «дывановых» арнаментаў. Зацікаўленасць магнацкіх сем’яў у адпаведным упрыгожванні сваіх палацаў дапамагла больш хуткаму з'яўленню апошніх, найбольш модных арнаментальных матываў. вядучым распрацоўшчыкам якіх у XVI пачатку XVII ст. заставалася Італія.
Відавочна, што развіццё арнаментыкі кафляных рэльефаў на Беларусі ішло ў агульным напрамку развіцця сўрапейскай арнаментыкі, асаблівасці з'явіліся ў выніку налажэння мясцовых традыцый.
Н.Н. Сйнчук г Мйнск
НЕСВМЖ 1926 Г.: АНТРОПОННММЯ ВЕРХНМХ СТРАТ НАСЕЛЕННЯ ГОРОДА
Основой для нзучення распределення формантов верхннх страт населенмя города Несвмжа послужмла Адресная торговая кннга 1926 г. (Ksiega Adresowa Handlowa), в которой прйсутствуют фамнлнн 546 жмтелей города. Нсточннк построен следуюіцйм образом: указывается род занятнй. прнводйтся пофамнльный спйсок заннмаюіцнхся этйм вйдом деятельностй й указывается улйца. на которой можно найтм названное лмцо. Язык нсточнмка польскйй, база для нсследованйя создавалась на русском языке.
Данные обрабатывалмсь программой co стандартным набором действнй, главнымй йз которых являются унмфйкацйя фаммлнй безотноснтельно пола м подсчст частоты встрсчаемостн окончаннй фаммлйй. В результате получена следуюшая таблнца
Распределенйе окончсшніі фамйлйй « г Несвн.же согласно Адреснчп пюрговой кнйге 1926 г.
Окончаішя
Колнчес гно
1 Іроцепг
-ОВ/ЕВ
in
855
-УК/ЮК
71
299
-ЙК
-НЯ
-ОВЙЧ/ЕВМЧ
7914
657
-ЙЧ
-МАН/МАІПІ
234
267
-БЕРГ
5(1
928
-ФЕЛЬД
10
186
-ЦЕР
50
928
-БАХ
-ПЕР
20
371
-ШТЕЙН
162
969
Еврейскне
529
648
1 'ружнскме
-ЯІі
-All
-ЙЙ/ЫЙ
10
186
-КНЙ
14326
5.31
-ко
50
928
-АК/ЯК
112
041
-ок
-АЧ
-ЕЦ
-ЙС
-УН/ІОН
-АШ/АС/ОШ/ЙШ
-ЛО/ЛЛО
10
186
-НІУІЛН
254
638 1
-ль
-СЬ
-ЕПЬ
-Ь
-ЕЙ/АЙ
-А
-О
Осгальные
155 28
757
Всего
539
100%
Очснь большой процснт не учтенных проіраммой нестандартных окончаннй (обычный 5-8 %, здесь же 28 %) указывает на налнчнс большого колнчества фамнлнй нсславянского пронсхождення Сушественно. чтодоля нсстандартных фамнлнй блнзка к долс нсстандартных фамнлнй срсдм свреев белорусского Глубокого жсртв холакоста. гдс она равна 30 % Однако доля окончанмй на -Кйй (форманты ЦКЙЙ/СКЙЙ) составляет 27 %, что в 6.5 раза больше, как чем доля фамнлнй с соответствуюіцнмн окончаннямн в Глубоком Доля фамнлнй на -ЙН/ЬГН в рассматрнвасмос врсмя, которыс на тсррнторнн белорусскнх «Кресов» соотноснмы с еврейскнмн фамнлнямн, составнла около 5 %, что значнтсльно (в четырс раза) мсньшс долн фамнлнй с аналогнчны.м формантом средн сврсев Глубокого. Доля жс очевндно сврейскнх фамнлнй (в данном случае по формантам) в Нссвнжс составнла 10 %, что в 1.5 раза меныпс. чсм в Глубоком. Полученные соотношсння позволяют предполагать налнчне в верхннх стратах населсння Нссвнжа в 1926 г. нс только прсдставнтелей еврейского этноса. но н значнтсльной долн представнтелей польского этноса (носмтелм фамшімй с «польскнмн» формантамн -ЦКЙЙ/ СКйЙ. соотнослмымн в нзвсстной стспснн с польскнмн фамнлнямн). В настояіцес время доля фамнлмй с такнмн формантамн составляст 14 % в Нссвнжс н 11 % в сельской мсстностн в Несвнжском районе.
Подсчсз фамнлнй по частотс нх встречаемостн дал спнсок длнной в 386 запнссй, характерная верхняя часть которого нз 38 фамнлнй с частотой встречасмостн от 1.75 % до 0,55 % прнводмтся ннже (табл. 2). Несвнж районный центр Мннской областн. находнтся в зоне автохтонного прожнвання бслорусов центральной частм республнкм на расстояннн 112 км от Мннска. Прн знакомствс co спнском бросается в глаза обнлне неславянскнх корней. которос вндно н в прнвсдснном фрагменте (табл. 2).
Как н слсдовало ожндать прч нсбольшой выборке, 76 % фамнлнй встрсчаюгся лншь одан раз. а нз 34 % гювторяюіцнхся колнчество встречаютнхся только дважды составляст 14 % (табл 3).
На основаннн данных нспользованного нсточннка в сочетаннн с нмеюіцнмнся свсдснлямн можно говорнть о следуюіднх моментах:
1) о прсвалмрованнн в верхннх стратах города «нетнтульных» для «Крссов» этносов (как следствме нспропорцнонально малой доле тнтульного этноса в городском нассленнн на «Крссах Всходннх»):
Нанболее популярпые фамйлйй Адресной пюргочой кішгн 1926 г. Несчйжа
Фамнлня
Колнчестао
I Іроцент
КАЧАНОВСКПП
81
47
ФАРФЕЛ
71
28
ГАБРЕЛЕВ
61
10
ЛЙПОВСКНЙ
61
10
ЛЙФІІШЦ
61
10
МАЛЯВСКНЙ
61
10
ГОЛДНН
50
92
ЛЮБЕЦКІІЙ
50
92
РАБЫЮВЙЧ
50
92
БРЕЙТМАН
40
73
ЛЕВЙН
КНІГІ ОНЛАЙН
