Археалагічныя цуды Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 64с.
Мінск 2021
Беларуская
^ЙЖІ^
энцыклапедыя /
АРХЕАААГІЧНЫЯ
Ц*АЫ
БЕААРУСІ
Беларуская
ШіШ^|
энцыклатіедьія
М.А. Плавінскі
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Мінск «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» 2021
УДК 087.5:902/904(476)
ББК 63.4(4Бем)
П37
Серыя заснавана ў 2015 годзе
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
У кнізе выкарыстаны ілюстрацыі М. Плавінскага, малюнкі А. Башкова, В. Беляўца, Д. Бунеевай, Ю. Власюка, М. Плавінскага, Р. Плавінскага, М. Сцяпанавай, М. Чарняўскага, фотаздымкі В. Беляўца, Я. Звяругі, Н. Кізюкевіч, М. Курганава, С. Лютых, М. Плавінскага, М. Сцяпанавай, Макс. Чарняўскага, М. Чарняўскага
Плавінскі, М.А.
57 Археалагічныя цуды Беларусі / М.А. Плавінскі. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2021. — 64 с. : іл. — (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 9789851112605.
Кніга прысвечана гісторыі і вынікам вывучэння найбольш цікавых археалагічных помнікаў Беларусі розных эпох ад часу засялення тэрыторыі нашай краіны першымі людзьмі да перыяду позняга Сярэдневякоўя. Апавяданне пра ўнікальныя старажытнасці Беларусі вядзецца ў кантэксце старажытнай і сярэдневяковай гісторыі ўсяго еўрапейскага кантынента. Прызначана для дзяцей сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту і іх бацькоў, якія цікавяцца археалогіяй і гісторыяй Беларусі.
УДК 087.5:902/904(476)
ББК 63.4(4Бем)
ISBN 9789851112605 © Плавінскі М.А., 2021
© РУП «Выдавецтва «Беларуская
Энцыклапедыя імя Петруся
Броўкі», 2021
ПраЭмоба
рхеалогія традыцыйна ўспрымаецца не столькі як акадэмічная навука, а як вельмі рамантычная сфера дзейнасці, як пошук прыгод, скарбаў і дзівосаў. Гэткае ўяўленне ў значнай ступені сфарміравалася пад уплывам папулярнай літаратуры, кінематографа, тэлебачання і нават камп’ютарных гульняў, дзе галоўныя героі — археолагі, якія накіроўваюцца ў экзатычныя краіны, шукаюць там легендарныя скарбы, змагаюцца са зграямі крыважэрных і хцівых ворагаў. Прычым з усіх сваіх прыгод такія «легендарныя» археолагі выходзяць пераможцамі, адольваючы незлічоных праціўнікаў і здабываючы неверагодныя артэфакты. Першымі, з кім асацыіруюцца прадстаўнікі археалагічнай прафесіі ўмасавай свядомасці, звычайна з’яўляюцца кінагероі Індыяна Джонс і Лара Крофт. Аднак рэальнае жыццё археолагаў, а таксама мэты іх штодзённай працы значна адрозніваюцца ад вобразаў экранных персанажаў.
Індыяна Джонс.
Археолаг Васіль Васільеў падчас раскопак могільніка крывічоў каля вёскі Наўры Мядзельскага раёна Мінскай вобласці.
5
АРХЕАААПЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Самае цікавае, што ў рэальнай дзейнасці археолагаў, якая звонку можа выглядаць зусім не захапляльнай, а, наадварот, вельмі манатоннай і нават сумнай, ёсць свая сапраўдная рамантыка. Яе сутнасць заключаецца ў аднаўленні мінулага, у рэканструкцыі жыцця і побыту старажытных народаў, ва ўзнаўленні рамёстваў і тэхналогій, якія дазвалялі нашым далёкім продкам будаваць звычайныя дамы і велічныя храмы, ствараць прылады для штодзённай працы і мастацкія шэдэўры — усё тое, чаго не было ў прыродзе і што дзівосным чынам з’яўлялася ў выніку доўгай і карпатлівай працы шматлікіх пакаленняў людзей. Адпаведна, самае рамантычнае ў працы археолагаў — гэта
Палеалітычны наскальны жывапіс у пячоры Альтаміра на поўначы Іспаніі.
б
OpadmoCa
Піраміда майя ў горадзе ЧычэнІца ў Мексіцы.
не пошук залатых артэфактаў, а аднаўленне тых цудаў і дзівосаў, якія былі створаны думкамі і рукамі нашых продкаў.
Гаворачы пра сапраўдныя археалагічныя цуды, мы звычайна ўяўляем сабе наскальныя малюнкі ў пячорах Ласко (Францыя) ці Альтаміра (Іспанія), егіпецкія ці мезаамерыканскія піраміды, рымскія дарогі, індыйскія храмы і шмат што яшчэ, але практычна ніколі не згадваем пра тыя дзівосы, якія літаральна знаходзяцца ў нас «пад нагамі» — гэта археалагічныя помнікі і знаходкі, на якія так багатая наша беларуская зямля. Сярод іх безліч надзвычай каштоўных і ўнікальных, чыя вартасць неацэнная не толькі для гісторыі нашай краіны, але і для ўсяго сусвету. Пра такія археалагічныя цуды і пойдзе гаворка ў гэтай кнізе.
7
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
ВеАьмібельмі Эаўно...
Гісторыя чалавецтва налічвае сотні тысяч гадоў, але ўласна гісторыя як навука аб мінулым, заснаваная на пісьмовых звестках, ахоплівае перыяд, некалькі большы за апошнія пяць тысячагоддзяў. Аўвесь папярэдні час ад моманту адасаблення чалавека ад жывёльнага свету і да вынаходніцтва пісьменнасці знаходзіцца ў «сферы адказнасці» археолагаў. Менавіта дзякуючы іх працы мы маем пэўнае ўяўленне аб паходжанні чалавека і ўсёй яго дапісьмовай гісторыі.
Але і з’яўленне пісьмовай традыцыі не змяншае ролі археалагічных даследаванняў, хутчэй наадварот, робіць іх вынікі больш поўнымі і важнымі.У адрозненне ад старажытных пісьменнікаў, летапісцаў і гісторыкаў, якія выказвалі свае ўласныя меркаванні аб падзеях альбо адлюстроўвалі погляды заказчыкаў іх твораў, археалагічныя крыніцы цалкам пазбаўлены якойнебудзь тэндэнцыйнасці. Аскепак керамікі ці бронзавы нож не могуць перадаць думкі сваіх колішніх уладальнікаў, але пры ўважлівым аналізе яны даюць даследчыкам неацэнную інфармацыю аб жыцці і побыце гэтых людзей. Старажытныя тэксты звычайна згадваюць толькі найбольш важныя падзеі ў гісторыі пэўнага рэгіёна — войны, бітвы, палітычныя саюзы і факусіруюць сваю ўвагу на дзейнасці вайсковых, палітычных ці рэлігійных правадыроў, у той час як паўсядзённае жыццё звычайных людзей заставалася паза ўвагай іх аўтараў. I тут таксама на дапамогу прыходзяць археалагічныя даследаванні, якія дазваляюць рэканструяваць самыя розныя аспекты штодзённага побыту чалавека на працягуўсяго жыцця — ад нараджэння і да пахавання.
Адной з найважнейшых і адначасова найбольш складаных праблем для археалагічнай навукі з’яўляецца пытанне аб тым, як датаваць тыя ці іншыя старажытнасці. Для яго вырашэння археолагі ад пачатку фарміравання археалогіі як асобнай навуковай дысцыпліны імкнуліся не толькі распрацоўваць уласныя метады, але і актыўна супрацоўнічалі з прадстаўнікамі іншых навук, напрыклад, з геолагамі.У працэсе сваіхдаследаванняўгеолагі першымі прыйшлі да высновы аб тым, што чым глыбей залягае пэўны геалагічны слой, тым раней ён сфарміраваўся. У працэсе назапашвання дадзеных археалагічных раскопак стала зразумела, што тое ж самае тычыцца і слядоў жыццядзейнасці чалавека.
8
Вельмібельмі Эаўно
Крысціян Юрген Томсэн. 1849 год.
Працяглая спрэчка аб тым, на якія эпохі варта падзяляць старажытную гісторыю чалавецтва, была вырашана археолагамі дастаткова проста. У выніку доўгіх дыскусій узнікла ідэя ўлічваць у працэсе вызначэння пэўных перыядаў матэрыял, які выкарыстоўваўся ў гэты час для вырабу прылад працы. Першапачаткова людзі апрацоўвалі камень, пасля авалодалі тэхналогіяй выплаўкі бронзы і, нарэшце, навучыліся выплаўляць жалеза, якое стала асноўным матэрыялам для вырабу самых разнастайных прылад працы і зброі.
У пачатку XIX стагоддзя дацкі археолаг Крысціян Юрген Томсэн выкарыстаў гэту ідэю для таго, каб сістэматызаваць археалагічныя калекцыі ў Нацыянальным музеі Даніі ў Капенгагене. У працэсе гэтай працы Томсэн не толькі навёў парадак у музеі, але і абгрунтаваў вылучэнне трох найстаражытнейшых эпох у гісторыі чалавецтва — каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў. 3 цягам часу канцэпцыя «трох вякоў» стала ў археалогіі агульнапрынятай, хаця крытэрыі іх вылучэння ўвесь час удакладняліся і працягваюць удакладняцца дагэтуль, а кожны з «вякоў» падзяліўся на асобныя перыяды.
9
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Прынцып дзеяння радыёвугляроднага аналізу.
Сучасныя археолагі актыўна карыстаюцца дасягненнямі дакладных і прыродазнаўчых навук. Выключную важнасць для датавання археалагічных помнікаў і асобных артэфактаў маюць ізатопныя аналізы. Найбольш пашыраны сярод іх — радыёвугляроднае датаванне. Гэты метад заснаваны на вымярэнні ў арганічных рэчывах радыёактыўнага ізатопа С14. Справа ўтым, што на працягу жыцця любога арганізма ў ім назапашваецца вуглярод. Калі ж арганізм гіне, радыёактыўны ізатоп С14 пачынае распадацца, іяго колькасць у парэштках той ці іншай жывёліны ці расліны паступова змяншаецца. Вымярэнне колькасці захаванага ў выяўленых падчас раскопак касцях ці драўніне ізатопа С14 дазваляе з вялікай дакладнасцю вызначыць іх узрост.
Яшчэ адным дакладным метадам датавання з’яўляецца дэндрахраналогія. Сутнасць гэтага метада заключаеццаў вывучэнні гадавых колцаў дрэў. Як вядома, штогод у працэсе роста дрэва на яго ствале дадаецца па адным слоі драўніны — гадавым колцы. У залежнасці ад таго, які быў год — цёплы ці халодны, дажджлівы ці засушлівы,
10
Вельтівельмі Эаўно
гадавыя колцы маюць розную таўшчыню. Вымярэнне гадавых колцаў і супастаўленне атрыманых на падставе гэтага графікаў дазваляе дакладна вызначыць, калі дрэва было зрублена, і, адпаведна, калі была ўзведзена пэўная пабудова ці выраблены пэўны артэфакт.
Оаселішчы першых Awijeii
Гісторыя нашай краіны пачынаецца са з’яўленнем на яе тэрыторыі першых людзей. Адбылося гэта ў каменным веку, а дакладней, у палеаліце (так называецца самая старажытная і найбольш працяглая эпоха каменнага веку). Нашы веды пра гэты час пакуль надзвычай фрагментарныя, што тлумачыцца нешматлікасцю наяўных археалагічных матэрыялаў.
Сёння мы ведаем, што пранікненне першых людзей натэрыторыю Беларусі магло адбыцца ўпрамежку часу паміж 130 і 35 тысячагоддзямі таму. Гэтыя першыя людзі былі неандэртальцамі — сваякамі нашых прамых продкаў, але пры гэтым адрозніваліся ад іх як знешне (былі больш прысадзістымі), так і генетычна. Аднак іншых слядоў іх жыццядзейнасці, апроч некалькіх крамянёвых прылад працы, дагэтуль не знойдзена.
Самыя старажытныя вядомыя археалагічныя помнікі на тэрыторыі Беларусі былі пакінуты краманьёнцамі — нашымі прамымі продкамі, якія знешне практычна не адрозніваліся ад нас. 3 іх жыццядзейнасцю традыцыйна звязваюцца два найстаражытнейшыя археалагічныя цуды нашай краіны — познапалеалітычныя стаянкі Бердыж і Юравічы, якія размяшчаюцца на паўднёвым усходзе Беларусі.
Рассяленне людзей сучаснага антрапалагічнага тыпу адбывалася ў надзвычай суровых кліматычных умовах. Каля 24 тысячагоддзяў таму ў выніку чарговага пахаладання на поўнач Беларусі пачаў паступова насоўвацца новы ледавік. Каля 18 тысячагоддзяў таму ён дасягнуў максімальных меж і ахапіў усю Віцебскую, частку Мінскай і Гродзенскай абласцей. На працягу ўсяго гэтага часу клімат рабіўся ўсё больш халодным. Нават у паўднёвых рэгіёнах нашай краіны,
КНІГІ ОНЛАЙН
