Археалагічныя цуды Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 64с.
Мінск 2021
Краманьёнец.
11
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Мамант.
куды ледавік не дабраўся, скаваная вечнай мерзлатой зямля была пакрыта тундравай ці тундрастэпавай расліннасцю. Жывёльны свет складаўся з мамантаў, валасатых насарогаў, аўцабыкоў, бізонаў, коней, высакародных, велікарогіх і паўночных аленяў, мядзведзяў, пясцоў, ваўкоў, ліс і разнастайных грызуноў.
Стаянка Бердыж уЧачэрскім раёне Гомельскай вобласці размяшчаецца на беразе ракі Сож. Людзі пасяліліся там больш за 23 тысячагоддзі таму. Яны займаліся паляваннем,
Зуб маманцёнка з раскопак у Юравічах. Фота Марыі Сцяпанавай.
будавалі з касцей мамантаў і шкур здабытых жывёлін жытлы накшталт чумаў, уякіх бесперапынна гарэлі вогнішчы, бо без іх выжыць ва ўмовах халоднага клімату было проста немаг
чыма.
12
Археолаг Віктар Абухоўскі на раскопках у Юравічах. 2006 год.
Другім найстаражытнейшым паселішчам з’яўляецца стаянка Юравічы ў Калінкавіцкім раёне Гомельскай вобласці. Тут людзі з’явіліся больш за 26 тысяч гадоў таму. Даследчыкі мяркуюць, што ў Юравічах выяўлены лагер старажытных паляўнічых, якія палявалі ў халодным тундрастэпе на мамантаў і валасатых насарогаў, чые косці былі знойдзены тут падчас раскопак.
Але археалогія не стаіць на месцы. Літаральна некалькі гадоў таму пачалося вывучэнне новага палеалітычнага паселішча каля вёскі Навасёлкі Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці. Першыя вынікі даследаванняў дазваляюць спадзявацца, што новая стаянка з’яўляецца адным з найстаражытнейшых паселішчаў на тэрыторыі Беларусі і ў будучым можа стаць сапраўдным новым археалагічным цудам нашай краіны.
13
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Старажышныя шахцёры
Найважнейшым матэрыялам для вырабу прылад працы ў каменным веку быў крэмень. Гэты мінерал з’яўляецца адначасова цвёрдым і валодае ўласцівасцю лёгка расколвацца ў неабходным напрамку, што дазваляе атрымаць нарыхтоўкі неабходных формаў і памераў. Пры расколванні ўтвараюцца дастаткова вострыя грані, прыдатныя для разразання ці разрубання арганічных матэрыялаў.
Крамянёвая канкрэцыя з Краснасельскіх шахт. Фота Марыі Сцяпанавай.
Краснасельскія крэменездабьіўньія шахты.
Рэканструкцыя Міхаіла Чарняўскага.
14
Рэканструкцыя працэсу здабычы крэменю ў неалітычнай шахце. Кшэмёнкі, Польшча.
На паверхні беларускай зямлі сустракаецца шмат крэменю, але ён прыдатны пераважна для вырабу невялікіх па памеры прылад працы, бо за тысячагоддзі знаходжання на паверхні ён «высах» і пакрыўся мікрарасколінамі ад перападаў тэмператур. 3за гэтага з такога крэменю цяжка атрымаць добры выраб. Для таго каб зрабіць вялікую прыладу, напрыклад, сякеру, пажадана было выкарыстоўваць крамянёвую канкрэцыю, знойдзеную ў зямлі — у абрывах рачных берагоў ці яроў.
3 цягам часу колькасць насельніцтва на тэрыторыі Беларусі паступова расла і, адпаведна, людзям патрэбна было ўсё больш і больш крамянёвай сыравіны. Асабліва гэта патрэба ўзрастае ў канцы эпохі неаліту і ў бронзавым веку, калі на землях сучаснай Беларусі
Рэканструкцыя тэхналогіі першаснай апрацоўкі здабытых у шахтах крамянёвых канкрэцый. Кшэмёнкі, Польшча.
15
Рагавыя прылады працы шахцёраў. Малюнак Міхаіла Чарняўскага.
распаўсюджваецца земляробства. Каб пачаць сельскагаспадарчае выкарыстанне таго ці іншага ўчастку зямлі, яго спярша неабходна было расчысціць ад лесу ці хмызняку, а для гэтага патрабавалася вялікая колькасць сякер, сыравінай для вырабу якіх служыў усё той жа крэмень.
Найлепшыя па якасці крамянёвыя канкрэцыіжаўлакі залягаюць у тоўшчы крэйдавых адкладаў. Такія адклады знаходзяцца на беразе ракі Рось каля гарадскога пасёлка Краснасельскі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. Тут выяўлены ўнікальны комплекс археалагічных помнікаў, крэменездабыўныя шахты, распрацоўку якіх нашы продкі пачалі яшчэ ў познім неаліце. Пачатак функцыянавання Краснасельскіх шахт прыпадае на 3е тысячагоддзе да н.э.
3 мэтай здабычы якаснай крамянёвай сыравіны старажытныя шахцёры выкопвалі вертыкальны калодзеж шырынёй да паўтара метра і глыбінёй дватры метры. Калі шахцёры дасягалі пласта залягання крамянёвых канкрэцый, яны пачыналі распрацоўваць гарызантальныя падбоі і штрэкі. Часам штрэкі маглі злучаць паміж сабой суседнія калодзежышахты.
Рагавыя прылады працы шахцёраў. Фота Марыі Сцяпанаваі
Сучасны выгляд месцазнаходжання Краснасельскіх шахт (на дальнім плане). Фота з архіва Максіма Чарняўскага.
Дзеля распрацоўкі падбояў і штрэкаў і здабычы крамянёвых жаўлакоў краснасельскія шахцёры выкарыстоўвалі кіркі і адмысловыя капачы, зробленыя з рагоў высакародных аленяў. Здабыты ў шахтах крэмень апрацоўваўся ў размешчаных no634 майстэрнях, дзе масава выраблялі сякеры, якія пасля шляхам абмену распаўсюджваліся па тэрыторыі Панямоння і суседніх рэгіёнаў.
Краснасельскія шахты функцыянавалі больш за тысячу гадоў. Лічыцца, што найбольш актыўна яны выкарыстоўваліся на працягу першай паловы 2га тысячагоддзя да н.э.
У адной з шахт выяўлена добра захаванае пахаванне маладога мужчынышахцёра, якое было здзейснена ў раннім бронзавым веку,
што дазволіла антраполагам аднавіць твар чалавека, які жыў тры з паловай тысячагоддзя таму.
Скульптурная рэканструкцыя твару краснасельскага шахцёра. Рэканструкцыя Ігара Чаквіна, скульптар Леанід Яшэнка.
17
АРХЕАПАПЧНЫЯ ЦУДЫ БЕЛАРУСІ
Балотная цыСілі]ацыя
Паўночная Беларусь — край незлічоных азёр, чые берагі засяляліся з найдаўнейшых часоў. Людзей эпохі неаліту і бронзавага веку вабілі сюды не маляўнічыя краявіды, якія выклікаюць у нас захапленне. Азёрныя мясціны былі багатыя прыроднымі рэсурсамі — рыбай, птушкамі, звярамі, што прыцягвала новыя групы паляўнічых, рыбаловаў, збіральнікаў, а пасля і першых лясных земляробаў і жывёлаводаў эпохі неаліту.
Раскопкі паселішча Асавец2 на Крывінскім тарфяніку.
2008 год. Фота Максіма Чарняўскага.
Свае дамы жыхары гэтага краю будавалі ўздоўж азёрных берагоў, натуральна, не думаючы пра тое, што калісьці яны стануць аб’ектамі археалагічных даследаванняў. Але менавіта дзякуючы свайму размяшчэнню закінутыя пасёлкі жыхароў азёрнага краю праз некалькі тысячагоддзяў сталі ўнікальнымі помнікамі археалогіі.
Справа ў тым, што з цягам часу клімат змяняўся, і пад уздзеяннем разнастайных прыродных фактараў неглыбокія азёры зарасталі
18
ВельмібеАьті Эаўно...
Схема размяшчэння стаянак на колішнім Крывінскім возеры. Малюнак Міхаіла Чарняўскага.
і ператвараліся ў балоты ці тарфянікі. Слаі торфу перакрывалі рэшткі колішніх паселішчаў і такім чынам кансервавалі іх, спыняючы доступ кіслароду, уздзеянне якога разбурае арганічныя матэрыялы — дрэва, косць, скуру. У выніку такія тарфяніковыя паселішчы ўяўляюць выключную каштоўнасць для археалогіі, бо падчас іх раскопак можна выявіць не толькі крамянёвыя вырабы і фрагменты керамікі, але і рэшткі драўляных і касцяных прылад працы, побыту, а таксама ўпрыгажэнні, фрагменты тканіны і іншыя артэфакты, зробленыя з матэрыялаў арганічнага паходжання.
Археолаг Міхаіл Чарняўскі.
Археолаг Максім Чарняўскі.
19
Рэканструкцыя паселішча на колішнім Крывінскім возеры. Малюнак Міхаіла Чарняўскага.
Шэраг такіх паселішчаў быў выяўлены падчас даследаванняў Крывінскага тарфяніку, размешчанага на мяжы Бешанковіцкага і Сенненскага раёнаў Віцебскай вобласці, паміж вёскамі Асавец і Галоўск. Першыя археалагічныя даследаванні былі праведзены тут яшчэ ў 1934 годзе. Сістэматычнае вывучэнне старажытнасцей Крывінскага тарфяніку было распачата ў 1966 годзе Міхаілам Чарняўскім і актыўна працягваецца да сённяшняга дня Максімам Чарняўскім. Цяпер у Крывінскім мікрарэгіёне вядома 10 археалагічных помнікаў, якія належаць часу ад ранняга неаліту да сярэдзіны бронзавага веку — ад 4га да сярэдзіны 2га тысячагоддзя да н.э.
Фрагмент гаршка з выявай качкі з паселішча Асавец2. Мяжа 4—3га піысячагоддзяў да н.э. Фота Максіма Чарняўскага.
20
Вельмібельті даўно...
Жалейка з паселішча Асавец7. Канец 3га — пачатак 2га тысячагоддзя да н.э. Фота Максіма Чарняўскага.
Наверша касцяной прылады ў выглядзе галавы качкі з паселішча Асавец2. Другая палова 3га — пачатак 2га тысячагоддзя да н.э. Фота Максіма Чарняўскага.
Падвескаамулет у выглядзе вужа з паселішча Асавец2. Другая палова 3га тысячагоддзя да н.э. Фота Максіма Чарняўскага.
Падчас раскопак паселішчаў Крывінскага тарфяніку былі выяўлены дзясяткі тысяч фрагментаў керамікі, тысячы крамянёвых і каменных артэфактаў, каля дзвюх тысяч касцяных і рагавых вырабаў. Шматлікія знаходкі дазволілі даследчыкам рэканструяваць змены ў жыцці і гаспадарчых занятках мясцовых жыхароў, даведацца, як у побыт неалітычных паляўнічых і рыбакоў паступова пранікалі новыя віды гаспадаркі — земляробства і жывёлагадоўля.
Але галоўным археалагічным цудам Крывінскага тарфяніку з’яўляюцца знойдзеныя тут упрыгажэнні, мастацкія вырабы і нават музычныя інструменты з дрэва, косці і бурштыну.
Гэтыя і шматлікія іншыя ўнікальныя вырабы крывінскіх майстроў даюць нам магчымасць зазірнуць у таямнічы свет рэлігійных уяўленняў і мастацкіх густаў жыхароў Беларускага Паазер’я эпохі неаліту і бронзавага веку і нават пачуць музыку, што лунала над азёрным краем чатыры тысячы гадоў таму.
21
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Сучаснікі старажытных грэкаў і рымлян
Вёскі ja бысокімі Саламі
У бронзавым веку, які распачаўся на тэрыторыі Беларусі каля пачатку 2га тысячагоддзя да н.э. і працягваўся да VIII—VII стагоддзяў да н.э., паступова пашыраюцца сур’ёзныя змены ў гаспадарцы і побыце мясцовага насельніцтва. Развіццё земляробства і жывёлагадоўлі вялі да пашырэння маёмаснай няроўнасці і паступовай сацыяльнай дыферэнцыяцыі грамадства, што, у сваю чаргу, прыводзіла да міжпляменных сутычак і сапраўдных ваенных канфліктаў. Прычынай такіх канфліктаў была барацьба за пэўныя багацці, найбольш урадлівыя землі, крамянёвыя радовішчы і іншыя прыродныя рэсурсы.
Абвастрэнне адносін паміж асобнымі чалавечымі калектывамі фіксуецца ў розных рэгіёнах Еўропы. Можна адразу згадаць паэмы Гамера «Іліяда» і «Адысея», якія апісваюць падзеі Траянскай вайны, што разгарэлася ў Міжземнамор’і ў пачатку XII стагоддзя да н.э.
Парэшткі ваяроў, якія загінулі ў бітве ў даліне ракі Толензэ.
22
Гарадзішча. Гарадскі пасёлак Гарадзішча Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобласці.
Але вялізныя па сваіх маштабах ваенныя канфлікты адбываліся ў бронзавым веку іў паўночнай частцы Еўропы. Так, на тэрыторыі нямецкай зямлі МекленбургПярэдняя Памеранія, у даліне ракі Толензэ распачаліся археалагічныя даследаванні поля бітвы, якая адбылася паміж 1300 і 1200 гадамі да н.э. На сённяшні дзень тут знойдзены парэшткі не менш як 125 загінўшых ваяроў эпохі бронзы. Прычым абсалютная большасць палеглых у бітве мела ўзрост да 30 гадоў. Агульная ж колькасць удзельнікаў старажытнай бітвы ацэньваецца ўтрычатыры тысячы чалавек. Для свайго часу гэта проста велізарная колькасць людзей!
КНІГІ ОНЛАЙН
