Археалагічныя цуды Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 64с.
Мінск 2021
Нарэшце, меч быў зламаны яшчэ ў старажытнасці ў двух месцах. Гэта азначае, што перад тым, як ён быў ухаваны, яго наўмысна сапсавалі ў рытуальных мэтах. Такія дзеянні сімвалізавалі своеасаблівае «забойства» зброі пры пераходзе яе з аднаго света ў іншы. Менавіта гэты факт і дазваляе меркаваць, што Брылёўскі скарб быў рытуальным падарункам для багоў. Аналіз манет сведчыць, што срэбра, гіркі для яго ўзважвання і «забіты» меч былі схаваны ў пойме Бярэзіны ўсамым канцы IX стагоддзя. Можна
сабе ўявіць, як нейкі вікінг, які плыў на сваім чоўне па шляху «з варагаў у грэкі» на поўдзень уВізантыю альбо, наадварот, вяртаўся дадому ў Скандынавію, кінуў у бярэзінскія хвалі скрутак са срэбрам, гіркамі для яго ўзважвання і «забітым» мячом. Кінуў і папрасіў у сваіх багоў, каб
Бронзавая фігурка з выявай вікінга. Даўгмале, Латвія.
яны апекаваліся над усімі яго пачынаннямі і забяспечвалі поспех ва ўсіх яго ваенных і гандлёвых мерапрыемствах.
43
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
За сценамі гарадоў і рмкау
Ідучы па Эраўлянай macmaCou
Калі мы вялі гаворку пра раскопкі паселішчаў Крывінскага тарфяніку, то ўжо адзначалі, што самая галоўная асаблівасць гэтых археалагічных помнікаў заключаецца ў тым, што ў іх культурным слоі выдатна захоўваюцца розныя арганічныя матэрыялы і вырабы з іх. Але такі культурны слой, які ў археалогіі прынята называць «мокрым», на тэрыторыі нашай краіны вядомы не толькі на тарфяніковых паселішчах Беларускага Паазер’я эпохі неаліту і бронзавага веку. Наяўнасць «мокрага» культурнага слою ўласціва таксама для многіх беларускіх гарадоў эпохі Сярэдневякоўя. Але пра ўсё па парадку.
Пабудова мураванага храма. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу. Канец XV стагоддзя.
44
За сценамі гараЭоў і рмкаў
Узнікненне першых гарадоў ва Усходняй Еўропе прыпадае на канец 1га тысячагоддзя н.э. Гэта быў доўгі і складаны працэс, бо ад самага пачатку свайго існавання гарады выконвалі цэлы шэраг розных функцый, адной з найважнейшых была абарончая. Але наяўнасць умацаванняў — не асноўная прыкмета гарадоў. Яны былі таксама цэнтрамі княжацкай улады, адкуль ажыццяўляўся кантроль над паду
ладным насельніцтвам пэўнай акруп.
Шляхам збору даніны з навакольнага насельніцтва князі з іх дружыннікамі назапашвалі значныя аб’ёмы сельскагаспадарчай прадукцыі і тавараў, якія маглі абменьвацца на прадметы раскошы, што павінны былі падкрэсліваць высокі сацыяльны статус іх уладальнікаў.
Наяўнасць попыту на высакаякасную рамесную прадукцыю і адносная бяспека пражывання рабіла горад цэнтрам прыцягнення рамеснікаў, якія з цягам часу пачыналі забяспечваць сваёй прадукцыяй не толькі прадстаўнікоў сацыяльнай эліты, але і ўсё навакольнае насельніцтва. Такім чынам, горад паступова пераўтвараўся ў рамесны цэнтр і пункт, дзе адбываўся абмен рамесных вырабаў на сельскагаспадарчую прадукцыю з навакольных вёсак. Патрэба ў імпартных тава
СпасаПраабражэнская царква. Полацк. Другая палова XII стагоддзя.
рах, якую мела эліта, забяспечвалася за кошт міжнароднага гандлю. Яго цэнтрамі станавіліся гарады, размешчаныя на найважнейшых рачных гандлёвых шляхах.
Адпаведна, на працягу X стагоддзя гарады паступова становяцца цэнтрамі ўлады, дзе пастаянна ці часова знаходзіўся князь, яго дружыннікі і прадстаўнікі адміністрацыі; цэнтрамі рамяства, міжнароднага і рэгіянальнага гандлю. 3 канца X стагоддзя, ад часу прыняцця хрысціянства на Русі па візантыйскім узоры, у гарадах будуюцца першыя манастыры і храмы, і яны набываюць функцыю цэнтраў распаўсюджвання новай веры.
45
АРХЕАААПЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Падмуркі мураванага храма на Мінскім замчышчы. Пачатак XII стагоддзя.
На працягу ўсяго сярэдневяковага перыяду гарады на беларускіх землях, як і ва ўсім усходнееўрапейскім рэгіёне, былі драўлянымі. 3 дрэва ўзводзіліся гарадскія сцены, будаваліся жылыя дамы і гаспадарчыя пабудовы, рабіліся насцілы маставых і ўсё, што было неабходна для жыцця. Толькі з распаўсюджваннем хрысціянства на беларускія землі пранікаюць традыцыі мураванага дойлідства — у XI стагоддзі ў буйных гарадах узводзяцца першыя храмы, узведзеныя з цэглы і каменю. У далейшым мураваныя храмы будуюцца ва ўсіх значных гарадскіх цэнтрах. Ужо ў XII стагоддзі кожны з удзельных князёў намагаўся адбудаваць у сваёй сталіцы хаця б адзін мураваны храм, а ў найвялікшых гарадах, такіх як Полацк, магло налічвацца і больш за дзесяць, і нават некалькі дзясяткаў мураваных цэркваў і манастыроў.
У перыяд з канца XII па пачатак XIV стагоддзя ў некаторых беларускіх гарадах з’яўляюцца першыя мураваныя абарончыя збудаванні. Лічыцца, што найстаражытнейшы абарончы мур быў пабудаваны з пляскатай цэглыплінфы на паўночнаўсходнім краі Старога замка ў Гродне ў канцы XII стагоддзя. У другой палове XIII — пачатку XIV стагоддзя ўзводзяцца першыя мураваныя вежы, якія навукоўцы называюць нямецкім словам «бергфрыды». Такія вежы меліся ў Гродне, Тураве, Брэсце. Але да нашага часу захавалася толькі адна вежа гэтага
46
За сценаті гарадоў і }амкаў
Камянецкая вежа. Канец XIII стагоддзя.
47
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Абарончыя збудаванні Камянца канца XIII стагоддзя. Рэканструкцыя Алега Іова і Аляксандра Башкова, малюнак Аляксандра Башкова.
тыпу ў Камянцы. Знакамітая Камянецкая вежа — адзін з сімвалаў сучаснай Беларусі — была пабудавана недзе паміж 1276 і 1288 гадамі. Вежа мела вышыню 30 метраў, вонкавы дыяметр 13,5 метра і была падзелена ўнутры на 5 ярусаў. Уваход у вежу знаходзіўся на ўзроўні перадапошняга чацвёртага яруса. Даяго вяла прыстаўная лесвіца, якая ў выпадку небяспекі ўцягвалася ўнутр, што рабіла вежу амаль непрыступнай.
48
За сценамі гарадоў і ^амкаў
Аднак светжыхара сярэдневяковага беларускага горада заставаўся «драўляным». У большасці выпадкаў дрэва, з якога былі збудаваны ўмацаванні і дамы гэтых гарадоў, не захавалася да нашага часу. Але ў некаторых гарадах з прычыны вільготнасці глебы, якая магла забяспечвацца высокім узроўнем грунтовых водаў, наяўнасцю шматлікіх крыніц альбо ўзроўнем вады ў рэках, на беразе якіх гэтыя гарады былі заснаваны, фарміраваўся «мокры» культурны слой.
«Мокры» слой — гэта культурныя адклады, якія фарміраваліся ў працэсе чалавечай жыццядзейнасці ва ўмовах высокай вільготнасці глебы. Адпаведна, утакіх абставінах захоўваліся практычна ўсе арганічныя рэшткі — трэскі, стружка, галлё і дробныя абрэзкі бярвенняў і дошак, якія падалі на глебу падчас пабудовы дамоў, сена, салома і навоз, якія назапашваліся ў працэсе ўтрымання ў стойлах хатняй жывёлы. 3 прычыны таго, што арганіка не раскладалася, гэты слой «рос» — хутка назапашваўся з году ў год. Чысціць ад яго гарадскія
Забудова Мінскага замчышча XII—XIII стагоддзяў. Рэканструкцыя Эдуарда Загарульскага.
49
Драўляная пабудова. Віцебск. XIII стагоддзе.
вуліцы і падворкі ва ўмовах шчыльнай гарадской забудовы было надта складана. Таму для зручнасці перамяшчэння, калі «нарастаў» магут
ны слой бруду і смецця, паверх яго проста насцілалі новы слой дошак,
якія ўтваралі вулічную маставую, ці маставую на жылым падворку.
У выніку ў некаторых гарадах на працягу некалькіх стагоддзяў
утварыўся «мокры» культурны слой магутнасцю ўнекалькі
Чаравік. Гародня. XII—XIII стагоддзі. Фота Наталлі Кізюкевіч.
метраў. Гарады з такім культурным слоем з’яўляюцца сапраўдным археалагічным цудам, бо ў працэсе іх вывучэння ўсе прадметы, згубленыя калісьці іх уладарамі, знаходзяцца ўнадзвычай добра захаваным стане. У працэсе раскопак знаходзяцца рэшткі вопраткі і абутку, якія дазваляюць рэканструяваць знешні выгляд іх жыхароў, прылады і інструменты, якія даюць уяўленне аб іх побыце; зерне, садавіну, гародніну і кухонныя адходы, якія дазваляюць аднавіць сістэму харчавання гарадскога насельніцтва.
Найцудоўнейшым прыкладам да
следаванага археолагамі сярэдневяковага горада з «мокрым» культурным слоем з’яўляецца Брэст. Напрацягу 1969—1981 гадоў
50
За сценаті гарадоў і }амкаў
Пётр Лысенка праводзіў раскопкі аднаго з найстаражытнейшых беларускіх гарадоў, які ўпершыню згадваецца ўлетапісе пад 1019 годам. У працэсе даследаванняў было выяўлена, што магутнасць культурных напластаванняў на тэрыторыі дзядзінца — цэнтральнай умацаванай часткі сярэдневяковага горада, дасягала сямі метраў. 3за высокай вільготнасці арганіка натэрыторыі брэсцкага дзядзінца захоўвалася надзвычай добра. У працэсе раскопак былі выяўлены драўляныя насцілы трох вуліц і рэшткі 24 жылых і гаспадарчых пабудоў.
Дзякуючы намаганням археолагаў і рэстаўратараў, а таксама велізарным высілкам кіраў
Археолаг Пётр Лысенка.
ніка экспедыцыі Пятра Лысенкі на месцы раскопак у 1982 годзе быў адкрыты археалагічны музей «Бярэсце». У ім на глыбіні чатырох метраў экспануюцца выяўленыя падчас раскопак жылыя і гаспадарчыя пабудовы і маставыя XIII стагоддзя.
Раскопкі дзядзінца летапіснага Бярэсця.
51
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Раскопкі дзядзінца летапіснага Бярэсця.
Унікальны музей дае наведвальнікам магчымасць літаральна апынуцца на вуліцы сярэдневяковага горада і ўявіць сабе, якое жыццё віравала тут больш за 700 гадоў таму.
Сёння музей «Бярэсце» з’яўляецца найлепшым прыкладам захаванасці сярэдневяковай гарадской драўлянай забудовы. Аднак «мокры» культурны слой маецца не толькі на дзядзінцы летапіснага
Бярэсця. Рэшткі драўлянай забудовы і артэфакты з арганічных матэрыялаў выдатна захаваліся таксама ў Полацку, Віцебску, Мінску, Гродне і шэрагу іншых беларускіх гарадоў. Кожны з іх — сапраўдны археалагічны цуд, бо ў працэсе яго раскопак даследчыкі атрымліваюць магчымасць рэканструяваць жыццё і побыт сярэдневяковых гараджан у падрабязнасцях і дэталях.
За сценаті гарадоў і рмкау
Жыццё ja заткабымі сценамі
Эпоха Сярэдневякоўя з яе рыцарскай культурай у масавай свядомасці трывала лічыцца адным з самых рамантычных перыядаў у еўрапейскай гісторыі. У якасці аднаго з неад’емных атрыбутаў гэтага перыяду разглядаецца мураваны замак.
Гаворачы пра беларускія замкі, людзі звычайна найперш згадваюць пра цалкам адрэстаўраваныя велічныя магнацкія рэзідэнцыі ў Міры ці Нясвіжы, радзей — пра Ліду, Гальшаны, Крэва ці Любчу. Але ў эпоху позняга Сярэдневякоўя і ранняга Новага часу — у XIV—XVII стагоддзях на тэрыторыі Беларусі функцыянавала некалькі сотняў замкаў. Іншая справа, што большасць з іх мела ўмацаванні, цалкам збудаваныя з дрэва і зямлі. Часам драўляназемляныя замкавыя канструкцыі ўмацоўваліся асобнымі мураванымі элементамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
