Археалагічныя цуды Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 64с.
Мінск 2021
33
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Будова кургана з пахаваннямі па абрадзе крэмацыі. Курган №20 могільніка Опса Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці.
Другая палова X — пачатак XI стагоддзя. Рэканструкцыя Мікалая Плавінскага, малюнак Марыі Сцяпанавай.
Разрэз пахавання па абрадзе крэмацыі ў аснаванні кургана №20 могільніка Опса Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці. Другая палова X — пачатак XI стагоддзя. Фота Мікалая Плавінскага.
Сёння курганы выглядаюць як простыя земляныя насыпы. Але першапачаткова гэта было зусім не так. На самай справе, кожны курган — гэта збудаванне, якое калісьці складалася не толькі з пяску. Працэс узвядзення кургана звычайна пачынаўся з ачысткі пляцоўкі пад будучы насып. Пасля адбываліся ўласна рытуальныя дзеянні
34
У часы бікінгаў
па здзяйсненні пахавання і ўзвядзенні над ім мемарыяльнага насыпу. У язычніцкія часы, калі памерлых спальвалі, пахавальны абрад адрозніваўся вялікай разнастайнасцю. Звычайна спаленне цела нябожчыка адбывалася паза межамі курагана, у нейкім адмыслова прыстасаваным для гэтага месцы. Затым рэшткі крэмацыі і пахавальнага інвентару пераносіліся на месца ўзвядзення кургана. Парэшткі спаленага нябожчыка маглі змяшчацца ўрозных частках насыпу: у адмысловых ямках, выкапаных у яго аснаванні, на самім аснаванні на спецыяльных пляцоўках у насыпе ці ў ямках і нават на вяршыні кургана.
Адно з надзвычай нешматлікіх апісанняў славянскага пахавальнага абраду, якое ўтрымліваецца ў «Аповесці мінулых гадоў», сведчыць, што калі нехта паміраў, па ім спраўлялі памінальную трызну, а пасля спальвалі. Косці нябожчыка збіралі ў невялікую пасудзіну, якую змяшчалі на слуп пры дарозе. Археалагічныя даследаванні дазваляюць пацвердзіць звесткі летапісца. На тэрыторыі Беларусі, у прыватнасці, у Падзвінні, дзе ўканцы 1га тысячагоддзя н.э. жылі крывічы, раскапаны шэраг курганоў, уякіх кальцыніраваныя косці знаходзіліся на самай паверхні насыпу. Аналіз будовы гэтых курганоў дазваляе меркаваць, што рэшткі трупаспаленняў не высыпаліся на паверхню гэтых курганоў, як меркавалі некаторыя даследчыкі раней, а змяшчаліся ў адмысловых драўляных канструкцыях на іх вяршыні.
Многія курганы 2й паловы 1га тысячагоддзя н.э. змяшчаюць рэшткі адразу некалькіх спаленых нябожчыкаў. Часам колькасць людзей, пахаваных у адным насыпе, магла дасягаць дзесяці ці нават дваццаці. Гэтыя пахаванні адбываліся не адначасова, а на працягу пэўнага перыяду, верагодна, некалькіх дзесяцігоддзяў, а магчыма
Будова кургана з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі і крэмацыі. Курганны могільнік Пагошча Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці. Апошнія дзесяцігоддзі X — пачатак XI стагоддзя. Рэканструкцыя
Мікалая Плавінскага, малюнак Марыі Сцяпанавай.
35
Будова кургана пахаваннем па абрадзе інгумацыі. Курганны могільнік Пагошча
Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці. Апошнія дзесяцігоддзі X — пачатак XI стагоддзя. Рэканструкцыя Мікалая Плавінскага, малюнак Марыі Сцяпанавай.
і больш працяглага часу. Можна меркаваць, што такія курганы з’яўляюцца своеасаблівымі пахавальнямі для прадстаўнікоў адной ці некалькіх сем’яў, што жылі ў адной вёсцы.
Падобныя насыпы маюць складаную будову. Напрыклад, падчас
раскопак аднаго з курганоў могільніка Опса Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці было выяўлена, што на абранай для ўзвядзення насыпу пляцоўцы было распалена вогнішча. Амаль у цэнтры гэтай пляцоўкі была выкапана яміна, куды змясцілі частку пахавання па абрадзе крэмацыі. Над пахаваннем былі пастаўлены два гаршкі. Наступным этапам узвядзення кургана стала стварэнне «валіка» з кавалкаў дзірвану па перыметры попельнавугальнай праслойкі з мэтай умацавання схілаў будучага насыпу. Пасля гэтага быў узведзены курган, грунт для якога браўся з раўчукоў. Нарэшце, на вяршыні насыпу была ўсталявана драўляная канструкцыя, куды змясцілі другую частку касцей, якія належалі адразу некалькім людзям і ахвярным жывёлінам.
Курганы з пахаваннямі па абрадзе інгумацыі не адрозніваюцца такой разнастайнасцю абраду. Цела нябожчыка разам з інвентаром звычайна змяшчалася на аснаванні пляцоўкі будучага кургана, у падкурганнай ямінемагіле, альбо (зрэдку) у самім насыпе. Але асобныя элементы пахавальнага абраду маглі адрознівацца вельмі значна. Цела нябожчыка магло быць загорнута ў тканіну, бяросту, змешчана ў драўляную калоду ці труну. Калі перад узвядзеннем кургана выкопвалася магіла, яе сценкі маглі ўмацоўвацца дрэвам і перакрывацца дошкамі.
36
У часы бікінгаў
Курган з пахаваннем па абрадзе інгумацыі ў працэсе раскопак. Курган №34 могільніка Наўры Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Сярэдзіна — другая палова XI стагоддзя. Фота Мікалая Плавінскага.
Першапачатковы знешні выгляд кургана з пахаваннем па абрадзе інгумацыі сярэдзіны XI — пачатку XII стагоддзя, які быў даследаваны ў могільніку Кастыкі Вілейскага раёна Мінскай вобласціў 2016 годзе.
Рэканструкцыя Мікалая Плавінскага, малюнак Марыі Сцяпанавай.
37
Курганны могільнік Кастыкі Вілейскага раёна Мінскай вобласці ў працэсе раскопак 1973 года. Фота Яраслава Звяругі.
Звычайна ў адным кургане знаходзіцца адно пахаванне па абрадзе інгумацыі, зрэдку — два, і толькі ў выключных выпадках у адным насыпе змяшчалі большую колькасць трупапакладанняў. Верагодна, гэтыя выпадкі былі звязаны з нейкімі экстрэмальнымі сітуацыямі — ваеннымі падзеямі ці пошасцямі, калі не было часу і магчымасцей узводзіць курган над кожным пахаваннем.
Часам археолагам даводзіцца даследаваць курганы, у якіх не было пахаванняў. Такія насыпы называюцца старажытнагрэчаскім словам кенатаф. Лічыцца, што кенатафы насыпаліся ў памяць аб людзях, памерлых на чужыне ці загінуўшых падчас вайсковай выправы і чыё цела не магло быць дастаўлена на радзіму, каб пахаваць яго на родавых могілках.
Падчас узвядзення кургана зямлю для яго насыпання звычайна бралі побач, у выніку чаго вакол насыпу ўтвараліся глыбокія раўчукі. Часам пасля таго як курган ужо быў узведзены, у гэтых раўчуках маглі распальвацца рытуальныя вогнішчы. Схілы насыпаў умацоўвалі кавалкамі дзірвану, дошкамі ці плятнёвымі канструкцыямі, каб прадухіліць іх хуткае апаўзанне. Таму першапачаткова курган, які цяпер выглядае адносна невялікім насыпам вышынёй, напрыклад, у метр, візуальна ўспрымаўся як значна больш высокі. Гэта павінна было ўражваць вандроўнікаў і нараджаць у іх павагу перад веліччу продкаў мясцовых жыхароў.
38
Так мог выглядаць курганны могільнік КастыкіўХІІ стагоддзі. Рэканструкцыя Мікалая Плавінскага, малюнак Рамана Плавінскага.
План пахавання і інвентар кургана №34 могільніка Наўры Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Сярэдзіна — другая палова XI стагоддзя.
Малюнак Мікалая Плавінскага.
,rJ92
39
АРХЕАЛАПЧНЫЯ ЦУДЫ БЕЛАРУСІ
Срэбра і }броя іля багоў
Наша кніга пачынаецца са сцвярджэння аб тым, што археолагі не шукаюць скарбы. Сапраўды, для навукоўцаў няма розніцы, з чаго быў зроблены старажытны артэфакт — з найкаштоўнейшага золата ці простай бронзы. Але усё ж сказаць, што археолагі зусім не цікавяцца скарбамі, было б няпраўдай.
Для даследчыкаў старажытнасцей скарб — гэта не толькі манеты, упрыгажэнні ці іншыя каштоўнасці, але і самыя розныя схаваныя рэчы, якія калісьці ўяўлялі выключную вартасць для іх гаспадароў. Каштоўнасць скарбу заключаецца не ў кошце рэчаў, з якіх ён складаецца, а ў тым, якую гісторыю можа распавесці спецыялістам такая
Брылёўскі скарб канца IX стагоддзя. Барысаўскі раён Мінскай вобласці.
40
У часы бікінгау
знаходка. Звычайна гэтыя гісторыі сумныя, бо практычна кожны знойдзены сёння скарб — сведчанне трагічнага лёсу яго колішняга ўладальніка, які не здолеў вярнуцца за схаванымі ім каштоўнасцямі. Але бываюць і іншыя выпадкі.
У германскіх народаў яшчэ з бронзавага веку і да эпохі вікінгаў існавала традыцыя ўхавання скарбаў усакральных мэтах. Каштоўныя рэчы, упрыгажэнні і зброя маглі закопвацца ў зямлю альбо тапіцца ў моры, рацэ ці балоце ў якасці ахвяры багам. Часам у ахвяру маглі прыносіць і людзей. Галоўнай мэтай такіх паднашэнняў было дамагчыся забеспячэння паспяховасці таго, хто іх ахвяраваў, ва ўсіх яго занятках. Меркавалася, што багі, для якіх прызначаліся ўхаваныя каштоўнасці, будуць апекавацца чалавекам і дашлюць яму ўдачу як пры жыцці, так і на тым свеце.
Адзін з такіх скарбаў быў знойдзены ў 2000 годзе каля вёскі Брылі Барысаўскага раёна Мінскай вобласці, у пойме Бярэзіны. Ён складаўся з 290 цэлых і фрагментаваных срэбных арабскіх манетдзірхамаў, фрагмента срэбнай шыйнай грыўні, 10 гіракразнавагаў і фрагментаў мяча.
Манетная частка Брылёўскага скарбу. Фота Сцяпана Лютых.
Шыйная грыўня з Брылёўскага скарбу. Фота Сцяпана Лютых.
41
Рычажныя аіалі для ўзважвання срэбра. Курганны могільнік Пагошча Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці. Пачатак XI стагоддзя. Рэканструкцыя Мікалая Плавінскага, малюнак Марыі Сцяпанавай.
Гіркіразнавагі з Брылёўскага скарбу. Фота Сцяпана Лютьіх.
Якім чынам арабскія манеты апынуліся на дне Бярэзіны? Справа ў тым, што срэбныя дзірхамы служылі асноўным абменным эквівалентам у міжнародным гандлі і галоўнай крыніцай паступлення срэбра ва Усходнюю і Паўночную Еўропу на працягу амаль усёй эпохі вікінгаў — з канца VIII да пачатку XI стагоддзя. Пры гэтым арабскія манеты выкарыстоўваліся неў якасці асобных грашовых адзінак, а як вагавы эквівалент. 3 гэтай прычыны манеты часта рэзаліся на кавалкі рознай велічыні.
Фрагмент шыйнай грыўні — скручаны ў два абароты кавалак дроту — не ўяўляў для свайго ўладальніка каштоўнасці ў якасці ўпрыгажэння, а быў таксама своеасаблівым запасам срэбра. Ад грыўні можна было ўлюбы момант адсекчы пэўны кавалак і выкарыстаць яго ў якасці аплаты. Аб гэтым сведчыць добра бачны след ад адсякання на адным з яго канцоў.
Вікінг з рычажнымі шалямі. X стагоддзе. МалюнакДар’і Бунеевай.
42
Меч з Брылёўскага скарбу. Фота Мікалая Курганава.
Ва ўмовах, калі срэбра ўжывалася ў гандлёваабменных аперацыях уякасці вагавага эквівалента, неабходным было выкарыстанне пэўных вагавых сістэм, без чаго гандаль быў бы папросту немагчымым. Для ўзважвання срэбра ў эпоху вікінгаў выкарыстоўваліся складныя бронзавыя рычажныя шалі. Яны складаліся з каромысла, замацаванага ў так званым відэльцы, і дзвюх кубачкаў, якія мацаваліся да каромысла вяровачкамі ці ланцужкамі. Для ўзважвання срэбра пры дапамозе такіх шаляў ужываліся стандартызаваныя гіркіразнавагі, якія звычайна рабіліся з жалеза, абцягваліся меддзю і мелі бочкападобную ці чатырнаццацігранную форму. У склад Брылёўскага скарбу ўваходзіла дзесяць гіракразнавагаў — шэсць бочкападобных і чатыры чатырнаццацігранных.
КНІГІ ОНЛАЙН
