КНІГІ ОНЛАЙН

Археалагічныя цуды Беларусі

Мікалай Плавінскі

Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі

Памер: 64с.

Мінск 2021

80.2 МБ

Яшчэ адным сведчаннем абвастрэння адносін паміж асобнымі старажытнымі калектывамі стала з’яўленне новага тыпу паселішчаў — гарадзішчаў, якія пачынаюць узводзіцца насельніцтвам тэрыторыі Беларусі ў канцы бронзавага веку.
Што ж такое гарадзішча? Фактычна гэта старажытнае паселішча, жыхары якога ўзводзілі вакол сваіх дамоў умацаванні з зямлі і дрэва, каб абараніць сваё жыццё, свабоду і маёмасць ад агрэсіўных суседзяў.
Рэканструкцыя знешняга выгляду ўдзельнікаў бітвы ў даліне ракі Толензэ.
23
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Для стварэння гарадзішчаў звычайна выкарыстоўваліся прыродныя пагоркі ці рачныя мысы, чые схілы часта эскарпіраваліся — штучным чынам рабіліся больш стромкімі. Вакол гарадзішча выкопваліся равы — ад аднаго да трох. Грунт, узяты ў гэтых равах, ішоў на насыпанне вала, які размяшчаўся па перыметры пляцоўкі гарадзішча. Часам колькасць валоў вакол гарадзішча магла дасягаць трох, як і колькасць равоў. На вяршыні валоў узводзіліся абарончыя збудаванні — драўляныя сцены альбо вастракол. Відавочна, што пабудова такіх складаных умацаванняў патрабавала ад іх стваральнікаў вялізных фізічных высілкаў і працяглага часу. Ды і жыць на гарадзішчы было не так ужо і зручна — жылыя дамы і гаспадарчыя пабудовы на абмежаванай валамі пляцоўцы размяшчаліся вельмі шчыльна, тут жа хавалі ў моманты небяспекі і хатнюю жывёлу. Але меркаванні бяспекі пераважвалі ўсе магчымыя нязручнасці.
На тэрыторыі Беларусі вядомы сотні гарадзішчаў, якія датуюцца часам ад позняга бронзавага веку і да эпохі Сярэдневякоўя. Далёка не ўсе яны пакуль даследаваліся археолагамі, але кожнае мае пэўныя асаблівасці як па знешнім выглядзе, так і па тых знаходках, якія могуць быць выяўлены падчас раскопак.
Макет гарадзішча Малышкі ў экспазіцыі Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь.
24
Сучаснікі старажытных грэкау і рымлян
Падковападобная фібула з раскопак гарадзішча Малышкі. Фота Сцяпана Лютых.
Адно з найлепш даследаваных беларускіх гарадзішчаў размяшчаецца каля вёскі Малышкі Вілейскага раёна Мінскай вобласці, на левым беразе ракі Сэрвач. Гарадзішча ў Малышках мае адносна невялікую пляцоўку, блізкую да авальнай формы памерам 52 х 45,5 м. Насельніцтва, якое збудавала тут сваё ўмацаванае паселішча, належала да культуры штрыхаванай керамікі. Гэта культура існавала ў жалезным веку на тэрыторыі цэнтральнай і паўночназаходняй Беларусі, а таксама ва ўсходняй Літве і атрымала сваю назву зза спецыфічнай тэхналогіі аздаблення посуду.
Падчас раскопак у Малышках было выяўлена шэсць доўгіх дамоў, збудаваных у зрубнай канструкцыі з даволі тоўстых бярвёнаў. Сцены гэтых дамоў былі абмазаны глінай. Кожны дом быў падзелены на доўгі калідор і чатыры жылыя памяшканні з агменямі. Верагодна, у кожным такім памяшканні жыла асобная сям’я.
25
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
На шляху ад Балшыкі Эа Чорнага мора
Еўропа ў нашы дні лічыцца выспай адноснага спакою і ўтульнасці ў сучасным вірлівым свеце, у якім не сціхаюць незлічоныя рэлігійныя, этнічныя і тэрытарыяльныя канфлікты. Звычайна яны адбываюцца нашмат часцей далёка паза межамі старой часткі свету, а кожны крывавы канфлікт, тэхнагенная ці нават прыродная катастрофа, якая здараецца на Еўрапейскім кантыненце, успрымаюцца як выключная трагедыя.
Вельбарская культура на карце Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Малюнак Вадзіма Беляўца.
26
Германскія ваяры другой паловы III — пачатку V стагоддзя н.э.
Аднак такім мірным і спакойным жыццё ў «старым свеце» стала зусім нядаўна, а яго дасягненне каштавала нашым далёкім продкам незлічоных войнаў, якія фіксуюцца археолагамі з самых старажытных часоў.
Адным з асабліва неспакойных перыядаў у гісторыі Еўропы была так званая эпоха Вялікага перасялення народаў, якая доўжылася з канца IV па VII стагоддзе. У гэты час шматлікія еўрапейскія народы зрушыліся са сваіх месцаў і пачалі перасяленне ў новыя краі ў пошуках лепшай долі. Натуральна, гэты рух выклікаў канфлікты прышэльцаў з тубыльцамі. У якасці асноўных прычын вялікага перасялення навукоўцы называюць агульнае пахаладанне клімату, што прывяло да перасялення розных плямён з паўночнаеўрапейскіх рэгіёнаў на поўдзень. Акрамя таго, у 70я гады IV стагоддзя адбываецца ўварванне ў Еўропу качавога народа гунаў.
Пачатак перасялення таго ці іншага старажытнага народа выклікаў так званы эфект даміно, калі перамяшчэнне адной групы людзей выклікала рух іншых плямён, якія, згубіўшы свае землі, вымушаны былі шукаць новую радзіму.
Але першыя групы паўночнаеўрапейскага насельніцтва пачынаюць свой рух на поўдзень задоўга да IV стагоддзя. Напэўна, самым вядомым з такіх народаў былі готы. Радзімай германскага народа готаў, верагодна, была паўднёвая Швецыя, адкуль яны ў II стагоддзі перабраліся на паўднёвае ўзбярэжжа Балтыйскага мора, а ўжо ў сярэдзіне III стагоддзя дасягнулі берагоў Дняпра, Днястра і пасяліліся ў Крыме.
27
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕААРУСІ
Германскі ваяр другой падовы III — пачатку V стагоддзя н.э. Сучасная рэканструкйыя.
Паселішчы і могільнікі, якія пакінулі готы ў працэсе свайго рассялення ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе, аб’ядноўваюцца даследчыкаміў некалькі асобныхархеалагічныхкультур. Ад могільніка, адкрытага каля польскай вёскі Вельбарк (сёння ўмежах горада Мальбарка), адна з культур атрымала назву вельбарскай. Помнікі гэтай культуры вядомы і на тэрыторыі Беларусі. Мяркуючы па іх размяшчэнні, гоцкія перасяленцы абжыліся на Пабужжы і ў ТураваПінскім Палессі.
Адным з найцікавейшых археалагічных помнікаў, якія былі пакінуты готамі на паўднёвым захадзе Беларусі, з’яўляецца могільнік Пятровічы ў Жабінкаўскім раёне Брэсцкай вобласці. Ён размяшчаецца ва ўрочышчы Белая Гара, на марэнным узгорку, непадалёк ад берага ракі Мухавец. Некропаль у Пятровічах функцыянаваў з апошняй чвэрці II стагоддзя да першых дзесяцігоддзяў IV стагоддзя н.э.
Сёння на Белай Гары, якая была вельмі моцна пашкоджана ў канцы 1970х гадоў падчас пабудовы шашы Масква—Брэст, не захавалася ніякіх слядоў колішніх гоцкіх могілак. Але ў свой час перасяленцы з паўднёвага ўзбярэжжа Балтыкі на працягу некалькіх пакаленняў хавалі тут сваіх нябожчыкаў па абрадах крэмацыі і інгумацыі і ўзводзілі над іх магіламі каменныя стэлы і драўляныя памінальныя канструкцыі. Гэта была невялікая абшчьша, якая складалася прыкладна з пяцідзесяці чалавек.
Але готы, якія аселі на берагах Мухаўца,
працягвалі падтрымліваць актыўныя кантакты са сваімі суродзічамі: як з тымі, што засталіся на Балтыйскім узбярэжжы, так і з тымі, хто працягнуў рух на поўдзень — да Чорнага мора. Аб гэтым сведчаць шматлікія знаходкі, выяўленыя ў Пятровічах. Гэта ўпрыгажэнні, якія патрапілі сюды з розных канцоў «гоцкага свету»: шыйныя грыўні, каралі з бурштынавых і шкляных пацерак, дэталі касцюма — зашпількі
28
Могільнік Пятровічы. Пахаванне па абрадзе крэмацыі. Фота Вадзіма Беляўца.
29
Могільнік Пятровічы. Прасейванне рэшткаў пахавання па абрадзе крэмацыі на дробнаячэістым сіце. Фота Вадзіма Беляўца.
і металічныя ўпрыгажэнні паясоў, прадметы побыту — касцяныя грабеньчыкі і верацёны з праселкамі і нават шкляныя фішкі для гульняў. Знаходкі з Белай Гары сведчаць, што ў сярэдзіне III стагоддзя гоцкія ваяры з берагоў Мухаўца разам са сваімі супляменнікамі ладзілі вайсковыя выправы на рымскія гарады Прычарнамор’я, Падунаўя і Грэцыі, адкуль вярталіся дадому з перамогай і трафеямі.
Верагодна, у канцы III — пачатку IV стагоддзя жыхары гоцкай вёскі перасяліліся на поўдзень — на землі сучаснай Украіны, дзе ў гэты час пачалося фарміраванне магутнай гоцкай дзяржавы, якая дасягнула свайго росквіту прыкладна ў 350я гады. Але іх супляменнікі працягвалі жыць на берагах Заходняга Буга і Прыпяці яшчэ больш за сто гадоў.
30
Сучаснікі старажытных грэкау і рымАян
3 паведамленняў рымскіх гісторыкаў вядома, што готы былі адважнымі ваярамі. Яны падпарадкавалі сабе шматлікія суседнія народы. Але паводле знаходак у іх магілах здагадацца аб гэтым было немагчыма, бо ў іх не знойдзена ніводнага прадмета ўзбраення, што, верагодна, адлюстроўвае іх уяўленні аб замагільным жыцці. 3 іншага боку, аб удзеле готаў, што жылі на Пабужжы, у далёкіх вайсковых выправах сведчаць не толькі шматлікія імпартныя вырабы, але і срэбныя рымскія манеты — дэнарыі. Варта адзначыць, што ў гэты перыяд грашовага абарачэння ў сучасным разуменні яшчэ не існавала. Манеты выкарыстоўваліся ў якасці сродка назапашвання багаццяў, аб чым сведчаць знаходкі скарбаў рымскіх дэнарыяў, якія найчасцей сустракаюцца менавіта на паўднёвым захадзе Беларусі.
Скарб срэбных рымскіх манет, ухаваны каля вёскі Малеч Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласці не раней за пачатак III стагоддзя н.э.
АРХЕАААГІЧНЫЯ ЦУДЫ БЕЛАРУСІ
У часы бікінгаў
Kpau курганоў
Курганы з’яўляюцца адметнай часткай беларускага краявіду. Парослыя дрэвамі і кустоўем насыпы, раскіданыя групамі па некалькі дзясяткаў ці сотняў, можна ўбачыць, ідучы вузкай лясной сцежкай ці нават едучы па шашы, што пралягае праз нейкі лясны масіў. Усе чулі пра курганы, шмат хто іх бачыў жыўцом, але далёка не ўсе ўяўляюць сабе, што яны змяшчаюць унутры і наколькі каштоўнымі яны з’яўляюцца.
Увогуле, курган — гэта насып, узведзены на ўшанаванне памяці памерлага чалавека ці некалькіх людзей, іншымі словамі — гэта старажытная магіла. Першыя курганы на тэрыторыі Беларусі былі насыпаны яшчэ на мяжы 3гаі 2гатысячагоддзяўда н.э. Іхузводзілі носьбіты так званай сярэднедняпроўскай археалагічнай культуры, якіх сучасныя даследчыкі лічаць індаеўрапейцамі.
Заслаўскі курганны могільнік у 1920~я гады. Паводле Аляксандра Ляўданскага.
32
У часы бікінгау
Пахавальнае вогнішча. Рэканструкцыя.
Але шырокае распаўсюджанне курганны абрад пахавання набыў прыкладна ў сярэдзіне 1га тысячагоддзя н.э. Тады сваіх нябожчыкаў у курганах хавалі і балты, і славяне, якія менавіта ў гэты час актыўна рассяляліся ў Цэнтральнай і Паўночнай Беларусі. I тыя і другія былі язычнікамі. Яны пакланяліся розным бажаствам і сілам прыроды, найперш сонцу і агню, а таму сваіх памерлых яны спальвалі.
У канцы X — пачатку XI стагоддзя на большай частцы тэрыторыі Беларусі, заселенай славянскімі плямёнамі, пачынаецца змена пахавальнага абраду. У гэты час целы памерлых перастаюць спальваць. Археолагі дагэтуль актыўна спрачаюцца аб тым, што паслужыла асноўнай прычынай такой змены. Але найбольш важным фактарам распаўсюджвання новага пахавальнага абраду лічыцца прыняцце хрысціянства і паступовае яго пашырэнне на беларускіх землях. Хрысціянская вера распаўсюджвалася ўнашым лясным краі дастаткова марудна. Таму на працягу некалькіх наступных стагоддзяў узвядзенне курганоў стала своеасаблівай кампраміснай формай пахавальнага абраду паміж тым, чаго хацелі святары, і тым, як прызвычаіліся хаваць сваіх памерлых жыхары незлічоных вёсачак, што хаваліся ў неабсяжных лясных гушчарах.