« е шмчэньнямі у складзе .іульнаг» рушэньня «.»» ■
Такім чынам, ужо ў XV ст. ў Вялікім княстве Літоускім існавалі дзьве грУ™ князі" якія захавалі свае вотчыныўдзелы (яны запрашаліся на соймы асобнымі лістамі Вялікага князя); 15
2) князі, якія зьнізіліся да агульнага становішча баярау .
УВ™, князі, пачьшаючы ад прывілея 1434 г„ ^адваюцца ва уах дзяржаўных актах разам зь іншымі групамі фэадалаў , што паказвае на працэс паступовага зьліцьця й юрыдычнага ураунаваньня зь іншымі пластамі пануючага стану. Пры гэтым бліжэй заўсіх князівотчыньшкі былі да вышэ^шага разраду баярства да паноў. Гэта адзначана у пошсах вонска Вя чікага княства Літоўскага 1529 і 1565 1567 гг.
Князі ўраўняліся зь іншымі фэадаламі ў прававых адносінах пасьля павятовайрэформы 156566 гг.іўжо канчатковаактам Люблінскае вунп 1569 г калі буйныя князі ўжо не атрымоўвалі асобныхзапрашэньняу на сонм або Йайшчі ў склад сенату Рэчы Паспалітай17 Пасьля Люблшскае вунй усе прадстаўнікі фэадальнага стану (тытуляваныя і нетытуляваныя) лічыліся PTZZT^« былі "паны, або значныя (з™) баяры. Гэтая назва ўсталявалася ў мове актавых матар ялау ад сярэдзіны
18
ст.^, хоць раўназначная лацінская назва "бароны" выступае ў граматах значна раней1 . Па паходжаньні гэта былі нашчадкі беларускіх і літоўскіх значных ("старэйшых") баяраў, якія атрымалі ад вялікакняскае ўлады буйныя зямельныя вало даньні й зь цягам часу павялічылі іх. Зямельныя маёнткі належалі ім на аснове вотчыннага права — "с полным правом н панством , • 20
ЯК1 князям . , .
У XVI ст. у асяродзьдзі саміх паноў існавалі адрозьненьні у маемасным становішчы й палітычным значэньні розных групаў. Гэта адбілася на тэрміналёгіі. Гэтак, у статутах Вялікага княства Літоўскага й іншых актах называюцца Панырада духоўныя й сьвецкія, панове харугоўныя і проста паны (паняты)21. Асабліва выразна гэтая градацыя адлюстравана ў попісах войска Вялікага княства Літоўскага.
Першая група паноў самая вышэйшая, гэта найбольш буйныя земляўладальнікі, якія, акрамя таго, удзельнічалі ў вялікакняскай радзе. Другую групу складалі буйныя земляўладальнікі, якія выступалі на вайну ня ў скла^е павятовай шляхты, а асобна са сваімі атрадамі, пад сваім сьцягам (харугваю) . Прадстаўнікі гэтых дзьвюх катэгорыяў да сярэдаіны XVI ст. не падлягалі юрысдыкцы звычайнай павятовай улады, а па важных справах судзіліся ў гаспадарскім (вялікакняскім) судзе з удзелам паноўрады (або гаспадарскімі камісарамі, якіх накіроўваў на месцы Вялікі князь) . Урэшце, паняты былі ніжэйшай катэгорыяй групы паноў, якія ўсё ж таю ўзвышаліся над сярэднім баярствам. Яны складалі асобную харугву ў войску — "дворную" .
Палітычныя правы паноў не былі спадчыннымі. Калі пан ііазбаўляўся сваіх маёнткаў, ён зьніжаўся да становішча звычайнага баярына .
На самой справе, у другой палове XV ст. вышэйшы пляст зем;іяўладальнікаўфэадалаў (панырада й княжаты) склаў адзіную вялікую магнацкую групу вярхоў стану, з адзінымі станавымі інтарэсамі, незалежна ад этнічнага, ралігійнага або іншага паходжаньня. Становішча й вага кожнай магнацкай сям’і перад усім залежала ад яе матар’яльнае, эканамічнае ці вайсковае моцы. Вялікія князі падзялялі з магнатамі сваю ўладу, бо бязь іх падтрымкі не маглі вырашыць асноўныя палітычныя задачы дзяржавы .
Асноўная маса фэадалаў — сярэднія й дробныя земляўласьнікі называліся ў XIV — XV стст. і ў першай чвэрці XVI ст. баярамі . Пачынаючы з Гарадзельскага прывілея 1413 г., каб вызначыць у актах стан фэадалаў, разам з назвай "баяры" ўсе часьцей ужываецца назва "баярышляхта" або "шляхта" (паводле польскагаўзору).
у XV — XVI стст. у Берасьцейскай зямлі, Падляшшы й на Валыні фэадалы таксама мелі назву зямяне, што тлумачыццаякужываньнем польскае тэрміналёгіі, гэтак і перасяленьнем некаторае часткі польскіх фэадалаў на гэтыя тэрыторьгі28. У Статуце Вялікага княства Літоўскага 1529 года назва "зямянін" ужываецца для вызначэньня прадстаўнікоў фэадальнага стану ўвоіуле .
На самай ніжэйшай прыступцы шляхецкага стану знаходзілася дробная шляхта, якая мела невялікія ўчасткі зямлі. Частка дробнае шляхты зна
19
ходзілася ў васальных адносінах з князямі, панамі й буйною шляхтаю . Большасць жа баяраў была васаламі гаспадара — Вялікага князя .
Значнаю была колькасць баяраўшляхты, якая мела па некалькі фэадальназалежных ад іх сялянаў, а часта навогул ня мела сялянаў. Гэта, паводле тэрміналёгіі попісаў войска Вялікага княства Літоўскага, "конные бояре, которые людей не мають", "пешая шляхта" . Гэтаўжо былі самыя нізы фэадальнага стаяу. Пры раздрабненьні сваіх зямельных участкаў паміж сынамі, а потым унукамі й г.н., калі йшоў натуральны рост баярскіх сем яў, яны паступова пазбаўляліся сваіх малалікіх падданых. У гэтую ж групу ўвахо дзі лі й тыя баяры, якія адразу атрымоўвалі за службу зямельныя ўчасткі з правам асаджваць сялянаў, але па нейкіх прычынах ня здолелі зрабіць гэтага.
У першай палове XVI ст. для акрэсьліваньня фэадалаў усё часьцей ужываюццаназвы "шляхта", "баярышляхта", "паныбаяры", "зямяне", нават "паныбаяры панцырныя", "шляхта панцырная" (у другой палове XVI ст. у Давыдгарадоцкім маёнтку Радзівілаў), "паны баяры конныя панцырныя" (у Копыскім маёнтку Радзівілаў). Гэткія баяры мелі па некалькі сялянаў, як гэта было ў Копыскім і Нясьвіжскім маёнтках Радзівілаў .
Статут Вялікага княства Літоўскага 1529 г. адлюстраваў тую гэрархічную структуру, якую ў той час мела фэадальнае саслоўе:
1) духоўныя фэадалы;
2) князі, княжаты;
3) паны, паны харугоўныя^
4) шляхта, зямяне, баяры .
у XV — XVI стст. існавала значная па колькасці група вайсковаслужылага насельніцтва, якая зьяўлялася прамежкаваю і пераходнаю паміж фэа
20
даламі й сялянамі. У склад яе ўваходзілі ня толькі нашчадкі дробных беларускіх і літоўскіх баяраў і дружыньнікаў, якія не ўвайшлі ў стан фэадалаў, але й верхавінная група сялянства (сялянеслугі).
Вайсковаслужылыя людзі прыймалі ўдзел у войнах БеларускаЛітоўскага гаспадарства ня толькі ў атрадах паноў, але часам і самастойна, конна й са зброяй, нароўні з шляхцічамі. Гэтак, у 1528 г. у БеларускаЛітоўскім войску было адзначана 10 баяраў путныхі адзін конюхз Жалудка, двое "слуг путных, што людзей не мають" з Рагачова, 34 сакольнікі замку Наваградзкага, 11 наваградзкіх садоўнікаў, 4 кухары, 1 псар і нават 1 наваградзкі лазебнік. У1567 г. у войску запісаныя 7 слугаў путных самілішскіх з Троцкага павету35 (поть м нашчадкі гэтых путных слуг лічыліся піляхтаю)36. Усе гэтыя вайсковас.т жылыя людзі разам з баярамішляхтаю выступалі ў паход, як гаворыцца ў пастанове сойму — "с ыменей свонх". У гэтым выпадку нават адсутнічае заўвага, што ў гэтых вайсковыхслужылых лю дз ей не было сялянаў. Паміж дробнымі фэадаламі й вышэйшай групай вайсковаслужылых сялян у XVI ст. не заўсёды можна прывесці выразную мяжу38.
Разам з баярамішляхтаю назва "баяры путныя" ўжывалася для вызначэньня й прадстаўнікоў вышэйшай групы вайсковаслужылых людзей. Гэтая тэрміналягічная невыразнасьць адлюстроўвала тую пераходную ступень, якую ў эканамічныхі сацыяльныхадносінахзаймалі вайсковаслужылыя людзі паміж фэадаламі й сялянамі .
Больш таго, вайсковаслужыльія, якія зьяўляліся выхадцамі зь сялянаў, часам і самі мелі сваіхзалежных сялянаў. Гэтак, у 1552 годзеў Полацкай зямлі ў маёнтках "шляхты полацкай", як адзначана ў рэвізіі 1552 году, жылі баяры, слугі, "слугн путаые", "слугн домовые", якія выконвалі вайсковую службу ў атрадах шляхцічаў—сваіх паноў. У часткі зь іх былі свае "отчнзкые" сяляне й агароднікі (ніжэйшая група сельскага насельніцтва). Некаторыя са згаданых вайсковаслужылых лю дзей валодалі значнай колькасьцю сялян (нават болей, чым у дробнае шляхты). Гэтак, у "человека путного" Міхайлы Болатава на "отчнзной земле" было 15 сялянскіх "дымов” (гаспадарак)40.
Нашчадкі полацкіх панцырных і путных баяраў і слугаў захавалі свае прывілеі да канца XVIII ст., а нязначнай частцы іх у Pace! было прызнана дваранства . Аналягічным было становішчавіцебскіхпанцырныхбаяраў42.
He заўсёды можна было правесьці й выразную мяжу паміж баярамі й мяшчанамі, якія валодалі маёнткамі паводля земскага права (гэткімі, напрыклад, былі конныя віцебскія мяшчане).
Вайсковаслужылыя сяляне намагаліся перайсці ў шэрагі саслоўя фэадалаў, і часта ім гэтае ўдавалася зрабіць. Былі выпадкі, калі баярыфэадалы, якія не маглі выконваць павіннасьці, зьвязаныя з вайсковаю службаю, апускаліся ў шэрагі залежнага сялянства. У асобных, рэдкіх выпадках у склад шляхты пераходзілі й прадстаўнікі вольных незапрыгоненых сялянаў — "людей похожнх".
Усе вайсковаслужылыя людзі БеларускдЛітоўскае дзяржавы былі б лізкі.мі да становішча заходнеэўрапейскіх васалаў больш ранейшага перы
21
На Беларусі й Ліцьве мелася асноўная прыкмета васалітэту: пазямельныя адносіны паміж Вялікім князем або буйным фэадалам і вансковаслужылымі людзьмі, яны былі заснаваныя на спадчьшным валоданьш участкамі зямлі, абумоўленым выкананьнем пэўных, у васноўным вамсковых, павіннасьцяў. , „ .
Першы этап утварэньня ў Вялікім княстве Літоўскім фэадалаў як замк нёнага прывілеяванага стану вызначыўся выдзяленьнем самастомнае катэгорыі вайсковых слугаў, што завяршылася ў другой чвэрці XV ст.
Ад першай чверці XVI ст. прымаюццамеры, каб адмежаваць шляхецю стан. Фэадальнае заканадаўства Вялікага княства Літоўскага замацоувае м пашырае нададзеныя вялікакняскаю ўладаю ў канцы XIV—XV стст. шляхецюя правы у Статутах Вялікага княства Літоўскага 1529 і 1566 гг. і у шэраіу прывілеяу.
Але гэты працэс усё ж зацягнуўся на дзесяцігодзьдаі. 3 канца XV ст. частымі сталіся судовыя справы аб доказе належнасці да шляхецкага стану са спаХаю на сьведчаньні родоічаў і суседзяў46. Але ў заканадаустве не было пэўнай дакладнасьці ў гатым ™ьні. Гэта вымусіла Гаспадара н паноураду Seciri ў 1522 г. на Віленскім сойме адпаведны закон "уставу о выводе ш тахетства за прішовою". Для доказу шляхецтва чалавек, якога абвшавацілі у тым што ён ня шляхціч, павінен быў прадставіць суду двух шляхцічау даеду і прадзеда (™ «аЦЫ^Р^ ™ “ “™ >■ ^ ^ прысягнуць, што ён іх родзіч і шляхціч. Ен меў права таксама замест прысяп сваякоў прадставіць суду старажытныя граматы пра шляхецтва свшх продкау, нХзе™лі5 к^зямі Вітаўгам, Жыгімонтам ці Казімерам або некоторымнпанамйрадой",уякіхягопродкаўабоягоназывалібаярынам . _
КНІГІ ОНЛАЙН
