Попіс войска Вялікага Княства Літоўскага 1528 г. вызначыу асобау, яюя належалі да шляхецкага стану й выконвалі вайсковую службу. Потым на працягу дзесяцігодзьдзяў і стагодзьдзяў, шляхцічы шмат разоу спасылалі я на яго, каб даказаць сваё (ці сваіх продкаў) шляхецтва . „
Чарговым абмежаваньнем доступу ў фэадальны стан была устава дзяржаўцам і ўраднікам гаспадарскіх двароў Віленскага і Троцкага паветау 1529 г. у якой дзяржаўным чыноўнікам у вялікакняскіх маентках было прапан’авана перавесьці путных баяраў з вайсковай службы на паншчынун аброк49. Аналягічная "ўстава" была выдадзена дзяржауцам 1цівунам Жамойцкай зям.?°. Граматы ("уставы") 1529 г. ў значнам сгупеш абмяжоувал пераход у шляхецкі стан прадстаўнікоў вышэйшан катэгорыі сялянау. На прыватнаўладальніцкія маёнткі дзеяньне гэтых граматау не рас^аўсХ^ася. Абмежаваньні не распаўсюджваліся таксама н на цэлы шэоаг зсмляў Вялікага Княства Літоўскага.
У Статут 1529 г. былі ўключаны тры артыкулы аб доказе шляхецтва, з якіх галоўны (артыкул 11 разьдзела III ”0 звод шляхетства") ўстанау аду парадак доказу. Шляхціч выстаўляў сьведкамі двух шляхцічау, св^у з ?о^бацькі й маці, або (калі род спыніўся) сьведкамз был навакольныя баярышляхта. Для іншаземцаў трэба было прадставіць афіцынныя даку менты з роднае краіны .
22
Першы Статут адрозьніваў баяраўшляхгу, падданых вялікага князя, якія карысталіся ўсімі грамадзянскімі й палітычнымі правамі пануючага стану, землеўласыгікаў, якія валодалі сялянамі, і баяраўслугаў, падпарадкаваных фэадалам, якія ўжо не належалі да пануючага саслоўя і 'шх вы~ стаўляў у паход іх пан працарцыянальна колькасці фэадальмазалежных сялянаў у ягоных маёнтхах’Х
Валочная памера і ўстава на валокі 1557 г. ў дзяржаўных наёнтках таксамазамацавала адмежаваныіе шляхецкага стану ад вышзйшае катзгорыі сялянаў. "Отмена" за ўзятую зямлю давалася толькі баярамшляхце, a не сялянам. Вялікі князь зыходзіў з прынцапу: "кметь н вся его мастносп» наша есть". У гаспадарскіх валасьцёх ужо даволі выразна была праведзена мяжа паміж фэадаламі й сялянаміслугамі .
Далейшая дыфэрэнцыяцыя шляхецкага станузнайшла сваё адлюстраваньне ў аддаведных артыкулах Статута Вялікага Кш тва Літоўскага 1566 г., больш пашыраных і дакладных, чым у Першым Статуце. Падкрэсьлівалася выключнае права шляхты на шляхецкія маёнткі й эдзначалася, што наданьне шляхецтва зьяўляецца выключным выпадкам54.
Адмежаваньне шляхецкага стану ад інгпых сацыяльных групаў аднак не пёрашкаджала доступу ў склад яго асобным людзям і сем’ям. Але да сярэдзіны XVI ст. такі досіуп робіцца магчымым шляхам сьпецнялышх наданьняў шляхецтва вайсковаслужылым людзям, у тым ліку і зь сялянаў з боку Вялікага князя або гэтмана (на іюлі бітвы, з насгупнымзацьверджаньнем Вялікім князям). Выладкі наданьня шляхецтва не былі ў сярэдзше XVI ст. рэдомі. Кожны раз у гатым вынадку надаваўся прывілей на шляхецтва й гэрб . Аднак гэты абмежаваны й рэіулявааы вярхоўнаю уладаю прыток у шляхецкае саслоўе асобных элементаў зь іншнх сацыяльныхкагэгоршў паказвае, што адмежаваньне фэадалаў ад іншых станаў і груп узмацнілася.
Статут 1529 г., акрамя аршкулаўаб прывілеяхшляхты, аб яезямельных правох і аб парадку доказу шляхецтва, вызначыў вельмі высокую га~ лаўшчьшу за ненаўмыснае забойства шляхціча віляхцічам —100 коп грошаў літоўскіх (у пяць разоў больш за галаўшчыну путнаіа слугі) й 100 копаў ннрафу ў скарб вялікага князя . Ён у Статуце 1529 г. гарантаваў шяяхце, што "не шляхіу над шляхту не маем пові натн, але всю шляхту заховагн в нх почтявостн .
Акрамя ар'шкулаў пра шляхецкае павятовае самаюраваньне й пра ранейшыя прывілеі, у Статуце 1566 г. падкрэсьлівадася, што вайсковая служба зьяўляецца ганаровым абавязкам шляхцічаў, а заняткі рамясгвом і гандлем ганьбяць іх. У асобным артыкуле гаварылася, што шляхціч, які нераехаў у горад і "торг месклй ведучм або шынк в дому маючы або ремесло робечы" часова цазбаўляўся шляхецкіхправоў. Але дзеці такогаш іяхціча мелі праші вярнуцца да "рыцарскнх дел" з поўным захаваньнем ім шляхецкіх «равоўЧ
У асяродзьдзі самога саслоўя фэадалаў існавалі ўнуіранш суцярэчнасьці паміж магяатамі й асноўнаю масаю шляхты. Яяы.былі внклікакы незадавалміеньнем шырокае масы шляхгы палЬычннм панавані.мем фэа
23
дальнай знаці. Чым далей ішоў працэс афармленьня шляхецкага стану, тым б'ольга рашуча беларускея, літоўская й ўкраічская шляхта пачала высгаўлЕЦЬ палітычяыя цатрабаваньні аб ураўнаваныіі сваіх правоўз цравамі фэадальнае знаці.
У пзўнае ступені прыхладам для шляхты БеларускаЛтоўскага гаснадарства была польская шлйхта, якая ад 1505 годатрымала ў сваіл ру&охусё заканадаўствакраіньі5' • Аднак шляхце Беларусі, Украійы і Літвы прыйшлося доўгі час дабівайца аналягічяых дравоў. Першым буйным посьаехам тутэййіае шляхты ў гэтае справе зьявіўся яе пашыракы ўдзел у вялікім вальным сойме ( на сачап^ XVI ст.). Гэта было выклікана аалітыкаю вялікакняскае ўлады, якая намагалася абапірацца на шырокія колы фэадалаЎ у правядзеньні сваёй зьнешняй і ўнутранай, асабліва фіскальнай, палйыкі . тым шг Менш фэадальвая знаць не здавала сваіх пазіцыйяў.
Яшчз ў сярдоіне XVI ст. беларуская й літоўская шляхтанезаўсёды магла карыстацца на пракгыцы ўсімі прывілсямі пануючага стану. Болыц таго, дробная шлкхга часта падвяргалася ўціску з боку прадстаўшкоў вялікакняскае адмйчсграцш — старастаў і буйных фэадалаў. Так, на Люблінскім сойме 1569 г. паслы скардз'іліся на старастау, Якія йрымушалі шляхгу, якая мелатолькі адзін абавязак — хадзіць на вайну або сьцерагчы замкі, вжонваць простую рабоіу: паліць печы, секчы дровы й насіць ваду . Шляхта, якая жыла ў маёнткахмаі’натаў і служыла ім, была ім жа падсудна. ІІраўда, шляхціч меў права апеляваць на рашэньне замкавага магнацкаі a суда ў дзяржаўным гродзкім судзсЧ
Толькі ў сярэдзіне XVI ст. становіпіча шляхгы Беларусі і Лпвы пачало сур’ёзна зьмяняцца. Рэформа судбвых ворганаў, якія цяпер выбіраліся у паветах самою шляхтаю, усё большы ўплыў павятовых сонмікаў, наслы я^х выбіраліся ў паветах усёю шляхтаю, узмацненьне значэньня соймаў ў палітычным жыцьці БеларускаЛітоўскага гаспадарства, кадыфікацыя фэадалыіага права (Сгаіута Вялікага княства Літоўскага) — усё гэта было нжіраваяа на ўзвышэньнр салітычнае ролі шляхты. якая на тым этапе сталася саюзніцай вярхоўнае, вялікакняскае улады ў барацьбе супроць бумной фзадальнай зкаці. ГэтЫ саюз атрымау свае адліостраваныіе ў прывілаі вчлікага кяязя Жшгёонга Аўгуста 1547 г., паводле якОга прызмавашся вольнасці "пановрад обоего стана, духовн^го н светского, рнмского н гречсского, княжат, панят н всаго рыцарства
У 1563 г. Жнгімонт. Аўіуст вндаў прывілей, які канчаткова скасавау архаічныя артыхулы Гарадзельсхага прывілся (якія, дарэчы, даўно ўжо не вьжснвалФя) аб црадастаўдейьні ўплывовыху даяржаве пасад Вілемскага ваяводы й кашталяна, а таксама Троцкага ваяводы й кашталяна каталікам. ГІравы каталіцкае і цраваслаўяае шляхгы былі цалкам і канчаткова ўраўнаваяы . Люблінская вунія 1559 года, яка? стварыла фэдэратыўную дзяржаву Рэч Пасяалітую й супроць якой спачатку еыступілі магназы Беларусі й Літвы, была яшчэ адкым крскам йаперад па шляху ўмацаваньня палітычных пазіцый шляхты ў Вялікім княстве Літоўскім.
е &ЯГ
24
1. Пашуто В.Т. Образованйе Лнтовского государства.—М., 1959. — С. 303.
2. Пресняков А.Е. Лекпнн по русской нсторші. — М., 1939. — Т. 2. — Вьш.1 —С. 1104.
3. ДовнарЗапольскнй М. Государствешюехозяйство Велйкого княжества Лмтовского прн Ягеллояах. — Кмев, 1901 — Т. I — С. 585.
4. ZFL — Poznan, 1841. — S. 1.
5. Monuments medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. — Craccviae, 1894. — T. XIV. — P. 523.
6. ZPL., s. 28, 58, 957.
7. Bardach J. Historia panstwa i prawa Polski — Wwa,1973. — T. 1. — S. 41926.
8. ZPL, s. 1,2.
9,Tamze, s. 168.
10. Monuments, p. 523,524,52931 ;Любавскйй M. Лнтовско русскнй сейм. — M., 1900. — С. 756, 812; Любавскнй М. К вопросу об ограняченйіі полнтнческйх прав православных князей, панов н шляхгы в Велвком княжестве Лйтовском до Люблішской унян // Сборнкк статей, посвяіЦенных Васнлйю Осйповнчу Ключевскому. — М., 1909. — С. 2, б, 17.
11. Любавскнй М.К. Очерк нсторнн ЛйтовскоРусского государства до Люблмнской уннн включйтельно. — М., 1915. — С. 778, 3258.
12. Тамжё, с. 78.
13. Monuments, р. 523,530; ГБДМ. — Мн., 1936. —Т. 1. — С. 216,218,220, 226,227.231,243.
14. Леонтовнч Ф.й. Правоспособность лйтовс&оруссксй шляхты II ЖМНП. — 1908. — йюль. — С. 3943; Пресняков, с. 112, 119.
15. Лаішо 11.11. Велнкое княжеетво Лйтовское за время от заключеняя Люблнмской ушш до смертн Стефана Баторня (15691586). — СГІб., 1901. —Т. 1, —С.256.
Іб. ГБДМ, с.216.
17. Лаішо Н.й. Велмкое юыжество Лнтовское..., с. 2612.
18. ZPL, s. 2834.
19. Tamze, s. 3.
20. Любавскнй М.К. Очерк йстормм.., с. 133.
21. Леонтовяч Ф.Й. Правоспособносіь.., с. 456.
22. Там же, с. 46.
23. Пресняков, с. 2078.
24. ГБДМ, с. 283.
25. Леоятовйч Ф.й. Правоспособносгь.., с. 47.
26. Любавскнй М. Лктовскорусскнй сейм, с.3612; Пресняков, с. 209,
27. Леонтовмч Ф.Й. Бояре н служнлые людн в ЛйтовскоРусском государстве// ЖМНП. 1907. Май С. 2237, 261.
28. Любавсккй М. Обяастное деленне й местное управленае ЛйтойскоРусского государства ко временм нзданкя йервого Лйтовского Статута. —* М., 1892. — С. 5434.
25
29. Статут Велякого княжества Лцтовского 1529 года. — Мн., 1960. — С. 44 м йоследуюпціе. _
30. Любавскмй М.К. Лятовско Русскнк сейм, с. 101, 762; «Люоавскьй
М.К Очерк асторнн.., с. 1401. _
31. Пкчета В.й. Белоруссня н Лнтва XVXVI вв. — М., і 19о.
32. Лнтовская метрмка. Отд. 1, Ч. 3: Кннга нублачных дел, — Ьт., 1 15. — Стб. 2632, 35, 33, 39 к др., стб. 593, 602, 673, 712, 794 н др. — (РйБ; 3. ХХХШ) „
33. грнцкевнч А.П. Сельское населенне по Лвтовскому статуту 1566г. II Вопросы нсторнй: Тезнсы докладов XII конферевднн молодых ученых Белорусской ССР. — Мн., 1969. — С. 127. „ „
34. Лазутка С.А. Лнтовскнй Статут — феодальный кодекс Велнкого княжества Лнтовского. — Вшіьнюс, 19/8. С. 11429.
35. Грнцкевмч АП. Сельское населейне.., с. 126. _ .......
36. Romer К. Rycerstwo wiejakiew okoIlcachTrok. Bojarzy Somiiiscy, 14751575 // £ ziemi pagorkow lesiiych, z ziemi lak zielonych: Ksiazka zblorowa poswiecona рашіесі A. Mickiewicza w stulstwa rocznice jego urodzm. 17 9з1йУ8. — Wwa, 1899. —S. 13265.
КНІГІ ОНЛАЙН
