Шляхамі вікінгаў у Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2019
Беларуская эшшОД^ энцыклапедыя
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Беларуская
ЯЕіЕ»фФэ
энцыклапедыя /
М.А. Плавінскі
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Мінск «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» 2019
УДК 087.5:94(476)
ББК 63.3(4Бем)
П37
Серыя заснавана ў 2015 годзе
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
У кнізе выкарыстаны ілюстрацыі М. Плавінскага, малюнкі Б. Альмгрэна, Ф. Баўма, А. Бондара, Д. Бунееваіі, А. Макбрайда, Р. Плавінскага, М. Сцяпанавай, А. Фёдарава, фотаздымкі Г. Красоўскага, Д. Лася, С. Лютых, М. Сцяпанавай, карта С. Цемушава
Плавінскі, М.А.
П37 Шляхамі вікінгаў у Беларусі : для сярэд. і ст. шк. ўзросту / М.А. Плавінскі. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2019. — 72 с.: іл. — (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 9789851111509.
Кніга распавядае пра адзін з самых цікавых і дагэтуль малавядомых перыядаў у гісторыі Беларусі — эпоху вікінгаў, калі ў апошніх стагоддзях 1га — пачатку 2га тысячагоддзя нашай эры выхадцы са Скандынавіі адыгрывалі выключную ролю ў жыцці не толькі Паўночнай, Заходняй і Усходняй Еўропы, але і такіх аддаленых рэгіёнаў, як Сярэдняя Азія і нават Паўночная Амерыка. Дзейнасць вікінгаў ператваралася ў легенду яшчэ пры іх жыцці і засталася такой да нашых дзён. Жыццё вікінгаў — гэта бясконцая вандроўка па небяспечных марскіх і рачных шляхах. Адзін з іх — знакаміты шлях «з варагаў у грэкі», які прайшоў праз беларускія землі і зрабіў гісторыю нашай краіны неад’емнай часткай захапляльнай легенды аб вікінгах. Выданне прызначана для навучэнцаў сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту, але можа быць карысным для ўсіх чытачоў, якія цікавяцца гісторыяй Беларусі.
УДК 087.5:94(476)
ББК 63.3(4Бем)
ISBN 9789851111509 © Плавінскі М.А., 2019
© РУП «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі», 2019
Вікінгі і іх эпоха
\AU авукоўцы традыцыйна называюць эпохай вікінгаў працяглы перыяд у гісторыі Паўночнай, Заходняй і Усходняй Еўропы, калі выключную ролю ў жыцці насельніцтва гэтых рэгіёнаў адыгрывалі выхадцы са Скандынавіі, якіх і называюць вікінгамі.
Эпоха вікінгаў ахоплівае час ад канца VIII да сярэдзіны XI стагоддзя. Яе ўмоўным пачаткам лічыцца 793 год, калі вікінгі высадзіліся на маленькім востраве Ліндзісфарн ля паўночнаўсходняга берага Англіі і разрабавалі манастыр святога Кутберта. Завяршэнне эпохі вікінгаў таксама традыцыйна звязваецца з Англіяй: у 1042 годзе тут памірае апошні скандынаўскі кароль Хардэкнуд, а ў 1066 годзе апошні англасаксонскі кароль Гаральд Годвінсан спачатку разбівае войска нарвежскага караля Харальда Суворага ў бітве пры СтэмфардБрыджы, а пасля сам церпіць паражэнне і гіне ў бітве з войскамі нармандскага герцага Вільгельма пры Гасцінгсе. Гэтыя даты акрэсліваюць умоўныя межы перыяду надзвычайнай актыўнасці скандынаваў у Еўропе, хаця на самай справе пачаўся ён раней — яшчэ ў VIII стагоддзі, а ўплыў вікінгаў на жыццё шматлікіх рэгіёнаў Еўропы адчуваўся яшчэ дастаткова доўга пасля сярэдзіны XI стагоддзя.
Дык хто ж такія вікінгі і чым яны займаліся?
5
793 год. Вікінгі рабуюць манастыр на востраве Ліндзісфсірн.
<«?й
а Выява вікінгаў на мемарыяльнай стэле X стагоддзя на востраве Ліндзісфарн.
6
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Скандынаўскае слова «вікінг» выкарыстоўвалася для азначэння таго, хто сыйшоўу марскі паход, змагаўся на моры, марскога разбойніка ці проста пірата, разам з тым, яно таксама азначала «вайсковую выправу», «сгтусташэнне» ці «разрабаванне». Адпаведна, вікінгі — гэта тыя скандынавы, якія хадзілі ў далёкія паходы і жылі за кошт вайсковай здабычы, захопленай на моры ці ў іншых землях.
Сучаснікі маглі парознаму называць скандынаўскіх заваёўнікаў. У еўрапейскіх пісьмовых крыніцах яны вядомы як «язычнікі» альбо «нарманы». Ва Усходняй Еўропе, на Русі, скандынаваў найчасцей называлі «варагамі», хаця і само слова «русь» першапачаткова мела скандынаўскае паходжанне.
Сёння вызначэнне «вікінгі» трывала замацавалася за ўсімі жыхарамі Скандынавіі канца I — пачатку II тысячагоддзя нашай эры. Адбылося гэта дзякуючы мастацкай і папулярнай літаратуры, тэлебачанню і кіно, у якіх можна сустрэць прыцягальны рамантычны вобраз жорсткіх, але адначасова бясстрашных і гераічных ваяроў з поўначы. Гэты вобраз, зразумела, адрозніваецца ад гістарычнай рэчаіснасці, таму мы паспрабуем распавесці праўдзівую гісторыю выхадцаў са Скандынавіі на тэрыторыі Беларусі ў раннім Сярэдневякоўі.
a 1066 год. Бітва пры СтэмфардБрыджы.
7
СканЭынабія напярэЭадні і у эпоху бікінгаў
Скандынавія — гэта гісторыкакультурны рэгіён, які ахоплівае Скандынаўскі паўвостраў, паўвостраў Ютландыя і прылеглыя да іх астравы, найперш Готланд. Сёння да ліку скандынаўскіх краін адносяць Швецыю, Нарвегію і Данію. Менавіта гэты рэгіён і стаў у канцы VIII стагоддзя радзімай вікінгаў.
а Нарвежскі ф’ёрд.
8
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Што ж уяўляла з сябе Скандынавія да пачатку эпохі вікінгаў? Асноўным заняткам насельніцтва скандынаўскіх краін напярэдадні і на працягу эпохі вікінгаў была сельская гаспадарка. Пры гэтым прыродныя і кліматычныя ўмовы рэгіёна далё
ка не паўсюль дазвалялі займацца земляробствам. Прыдатнымі для сельскагаспадарчай апрацоўкі былі землі Ютландыі, а таксама паўднёвыя вобласці Скандынаўскага паўвострава. Але, напрыклад, у Нарвегіі для разворвання можна было выкарыстоўваць толькі 2—3% земляў. Скандынавы сеялі авёс, жыта, радзей пшаніцу. Аднак суворы клімат не дазвяляў збіраць вялікі ўраджай. У такіх умовах значную ролю ў гаспадарцы адыгрывала жывёлага
▲ Заходняе ўзбярэжжа Даніі.
доўля — развядзенне буйной і дробнай рагатай жывёлы, свіней, коней, гусей і кур. Мясцовыя жыхары таксама імкнуліся максімальна выкарыстоўваць усе магчымыя прыродныя рэсурсы.
а Аранне зямлі пры дапамозе плуга.
а Сядзіба заможнага скандынаўскага селяніна эпохі вікінгаў. Сучасная рэканструкцыя.
9
▲ Інтэр’ер скандынаўскага дома эпохі вікінгаў.
Яны займаліся паляваннем, збіраннем мёду і іншых дароў лесу, лавілі рыбу, білі марскога звера і птушку.
Суадносіны земляробства, жывёлагадоўлі, палявання, рыбалоўства і іншых промыслаў у розных рэгіёнах адрозніваліся ў залежансці ад іх прыродных умоў.
Вялікую ролю ў жыцці скандынаваў адыгрывала мараходства. Геаграфічныя асаблівасці абумовілі той факт, што караблі з даўніх часоў сталі неад’емнай часткай скандынаўскай паўсядзённасці. У краі, жыхары якога засялілі ф’ёрды і прыбрэжныя астравы, падтрымліваць кантакты паміж асобнымі паселішчамі, не маючы караблёў, было папросту немагчыма.
Да пачатку эпохі вікінгаў жыхары Скандынавіі займаліся ў асноўным кабатажным плаваннем — гэта значыць, што
10
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
судны хадзілі ў прыбрэжных водах і звычайна не выходзілі ў адкрытае мора.
У VIII стагоддзі сітуацыя змянілася, бо скандынавы пачалі аснашчаць свае караблі ветразямі, што адкрыла для іх магчымасці скарэння шырокіх марскіх прастораў. У той жа час скандынавы працягвалі выкарыстоўваць судны самых розных канструкцый і памераў — ад невялікіх лодак даўжынёй у некалькі метраў, якія былі патрэбны для лоўлі рыбы, да вялізных марскіх караблёў, якія маглі перавозіць дзясяткі чалавек і значныя аб’ёмы грузаў.
Скандынаўскае грамадства напярэдадні эпохі вікінгаў знаходзілася на стадыі распаду родаплемянных адносін. Яго аснову складалі свабодныя сяляне, якія мелі ўласныя гаспадаркі і ўзначальвалі вялікія сем’і, у склад якіх уваходзілі не толькі кроўныя
▲ Паруснае судна на выяўленчым камяні з Т’янгвідэ на Готландзе. VIII—IX стагоддзі.
11
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
▲ Будаўніцтва вялікага марскога судна. Канец IX стагоддзя.
родзічы, але і залежныя людзі, і хатнія рабы. Разам з тым яшчэ да пачатку эпохі вікінгаў у розных рэгіёнах Скандынавіі паступова фарміруюцца мясцовыя эліты, прадстаўнікі якіх пачынаюць канцэнтраваць у сваіх руках палітычную ўладу, ваенную сілу і багацце.
◄ Дацкі горад эпохі вікінгаў Хедэбю, сёння — зямля ШлезвігГальштэіін, Германія.
12
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Гандлёвая прыстань у Хедэбю.
На працягу эпохі вікінгаў у сацыяльнай структуры скандынаўскага грамадства адбыліся значныя змены. Фарміруюцца дзяржаўныя ўтварэнні на чале з каралеўскай уладай. Каралі, якіх у Скандынавіі называлі конунгамі, кіравалі войскам, вяршылі суд, ажыццяўлялі функцыі паганскіх святароў (да прыняцця хрысціянства). Паступова ўтваралася дзяржаўная
13
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
адміністрацыя, якая складалася з прадстаўнікоў каралеўскага атачэння, афармляецца праслойка сацыяльнай эліты — ярлаў, якія былі вайсковымі правадырамі і ўплывовымі землеўладальнікамі са значнымі зямельнымі надзеламі. Але, як і ў папяряэдні час, выключную ролю ўжыцці грамадства адыгрывалі асабіста свабодныя сяляне — бонды.
▲ Хедэбю, сучасны фотаздымак.
▲ Бірка — горад эпохі вікінгаў на возеры Меларэн ва Усходняіі Швецыі.
14
MW
▲ Бірка, сучасны фотаздымак.
Эпоха вікінгаў стала часам узнікнення ў Скандынавіі першых гарадоў, якія былі ў першую чаргу цэнтрамі рамяства і гандлю, як мясцовага, так і міжнароднага, куды сцякаліся тавары з самых аддаленых рэгіёнаў Еўропы і Азіі.
а «Гарнізон» — умацаваны цэнтр Біркі.
15
Экспансія бікінгаў: прычыны і вынікі
Прычыны, якія прывялі да пачатку паходаў вікінгаў, палягалі ва ўнутраным жыцці скандынаўскага грамадства. Фарміраванне каралеўскай улады і арыстакратыі выклікала рост попыту на каштоўныя замежныя вырабы, якія былі неад’емным атрыбутам выяўлення сацыяльнага прэстыжу. Каралеўская ўлада не магла існаваць без вайсковай дружыны і пастаяннай адміністрацыі, якія ў сваю чаргу патрабавалі значных выдаткаў. Каралі павінны былі ўтрымліваць сваіх набліжаных і ваяроў, забяспечваць іх дабрабыт, раздаваць срэбра і каштоўныя падарункі, каб забяспечыць вернасць і падкрэсліць сваю моц. Ярлы, гэтаксама як і каралі, мусілі ўтрымліваць уласных дружыннікаў і шматлікіх залежных ад іх людзей, што патрабавала значных матэрыяльных рэсурсаў, здабыць якія можна было шляхам заморскіх рабаўнічых ці гандлёвых выправаў.
Яшчэ адной прычынай пачатку экспансіі вікінгаў стаў рост колькасці насельніцтва Скандынавіі, што ва ўмовах дастаткова сціплых прыродных рэсурсаў і абмежаванай плошчы зямель, прыдатных для сельскагаспадарчай апрацоўкі, вяло да перанасялення пэўных скандынаўскіх рэгіёнаў. «Лішняе» насельніцтва вымушана было шукаць сабе новыя землі для гаспадарчага засваення паза межамі сваёй гістарычнай радзімы. Па гэтай прычыне ўдзельнікі марскіх выпраў маглі лёгка ператварыцца з марскіх піратаў і гандляроў у пасяленцаў, якія займалі новыя землі, пачыналі іх гаспадарчае засваенне і фарміраванне ў каланізіраваных рэгіёнах традыцыйнай для Скандынавіі сістэмы грамадскіх адносін.
КНІГІ ОНЛАЙН
