Шляхамі вікінгаў у Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2019
Скарб X стагоддзя з Ворбю, Швецыя.
16
Беларуская Эрцячая энцыклапедыя
Скарб з Фёльхагена, схавсіны каля 1000 года, востраў Готланд, Швецыя.
Скандынаўскі селянін. Сучасная рэканструкцыя.
18
8®Й
Беларуская Э}іцячая энцыклапедыя
▲ «Доўгі карабель» з Гокстада, Нарвегія, каля 900 года. Музей караблёў вікінгаў, Осла, Нарвегія.
Нарэшце штуршком для пачатку шырокай экспансіі вікінгаў стала развіццё тэхналогіі будаўніцтва караблёў, што дало скандынавам магчымасць перайсці ад кабатажнага суднаходства да плавання ў адкрытых марскіх водах.
20
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Сёння можна ўпэўнена сцвярджаць, што экспансія вікінгаў пачалася значна раней за «афіцыйна» прынятую дату, і манахі на востраве Ліндзісфарн былі далёка не першымі, хто сутыкнуўся з іх караблямі Прынамсі з сярэдзіны VIII стагоддзя скандынавы здзяйснялі марскія выправы да ўсходніх берагоў Балтыйскага мора. У гэты ж час на паўднёвым беразе Ладажскага возе
ра ўзнікае заснаванае скандынавамі паселішча, якое яны называлі «Альдейг’я» альбо «Альдейг’юборг» — сучасная Старая Ладага ў Ленінградскай вобласці Расіі. У выніку ўжо да пачатку іх эпохі Балтыка ператварылася ва «унутранае мора вікінгаў».
Парусныя караблі на готландскіх выяўленчых камянях VIII—IX стагоддзяў.
Сіііарая Ладага, раскопкі вялікага жылога дома эпохі вікінгаў. Фотаздымак пачатку XX стагоддзя.
21
a Старая Ладага, рэканструкцыя вялікага жылога дома эпохі вікінгаў.
Выява вікінга на касцяным вырабе са Староіі Ладагі, X стагоддзе.
3 канца VIII стагоддзя пачынаецца рух вікінгаў на захад і засваенне імі прастораў паўночнай Атлантыкі. Першым аб’ектам, які прыцягнуў інтарэс скандынаваў, сталі Брытанскія астравы. Спярша экспедыцыі вікінгаў у Англію ўяўлялі сабой звычайныя рабаўнічыя рэйды з мэтай захопу здабычы і рабоў. Зімой 850—851 гадоў вікінгі ўпершыню спыніліся тут на зімоўку, а зімой 865—866 гадоў скандынавы не толькі перазімавалі на тэрыторыі каралеўства Усходняя Англія, але і засталіся тут, пачаўшы сістэматычнае заваяванне земляў англасаксонскіх каралеўстваў. У выніку ўтварылася так званая «вобласць дацкага права», альбо «Дэнло», якая на пачатку X стагоддзя ахоплівала ўсю паўночнаўсходнюю Англію.
22
Скарб з Сільвердэйла, схаваны каля 900 года, Ланкашыр, Англія.
У 795 годзе вікінгі напалі на ўзбярэжжа Ірландыі, а ў 841 годзе яны ўпершыню перазімавалі каля брода праз раку Ліфі, якая ўпадае ў Ірландскае мора. Так яны заснавалі горад Дублін.
Надмагілле вікінга, сярэдзіна X стагоддзя.
Дублін каля 1000 года.
Мідлтан, Паўночны Ёркшыр, Англія.
23
Беларуская дрцлчал энцыклапедыя
Графіці — выявы краблёў эпохі вікінгаў з Ірландыі.
л Асноўны напрамак экспансіі вікінгаў у паўночнай Атлантьіцы.
Меч сярэдзіны IX стагоддзя. Баліндэры, графспіва Лададэры, поўнач Ірландыі. ▼
Сапраўдны размах скандынаўская экспансія ў паўночнай Атлантыцы набыла ў час каланізацыі такіх аддаленых участкаў сушы, як Фарэрскія астравы, Ісландыя і Грэнландыя. Засяленне вікінгамі Фарэрскіх астравоў адбылося ў канцы VIII — пачатку IX стагоддзя. Асваенне Ісландыі пачалося ў 870я гады, а ўжо ў сярэдзіне X стагоддзя насельніцтва вострава складала каля 30 000 чалавек. У ясныя дні з вяршынь гор на захадзе
а Узбярэжжа Ісландыі.
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
▲ Набор фігурак для настольнай гульні эпохі вікінгаў. Тёдмін’ясафн, Ісландыя.
вострава ісландцы маглі бачыць яшчэ адзін далёкі бераг. Першым, хто дабраўся да гэтага берага і назваў яго Грэнландыяй, стаў Эрык Руды. Адбылося гэта пасля 980 года, а ўжо ў 986 годзе ісландцы пад яго кіраўніцтвам пачалі асваенне паўднёвага грэнландскага ўзбярэжжа, дзе яны заснавалі так званыя Усходняе і Заходняе паселішчы, у якіх у хуткім часе жыло ўжо да 3000 чалавек.
а Усходняе ўзбярэжжа Грэнландыі.
25
Беларуская 5]іцячая энцыклапедыя
а Паселішча вікінгаў у паўночнай Атлантыцы.
Нарэшце, у канцы X стагоддзя вікінгі з Грэнландыі дабраліся да паўночнаамерыканскіх берагоў. Каля 1000 года сын Эрыка Рудога Лейф Эрыксан арганізаваў экспедыцыю ў новыя землі і нават перазімаваў у мясцовасці, якая атрымала назву Вінланд («ві
▲ Рэканструкцыя паселішча вікінгаў ў Л’ансоМедаўз, востраў Ньюфаўндленд, Канада.
наградная зямля»), бо там рос вінаград. Цяжка сказаць, дзе менавіта высадзілася экспедыцыя Лейфа, але, дзякуючы археалагічным раскопкам, паселішча вікінгаў было выяўлена ля мястэчка Л’ансоМедаўз на канадскім востраве Ньюфаўндленд. Выправы грэнландцаў на захад, верагодна, працягваліся яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў, але каланізаваць новыя землі ў вікінгаўужо не хапіла сіл.
He менш прывабным накірункам паходаў для вікінгаў было ўзбярэжжа Еўрапейскага кантынента. Напады дацкіх піратаў на ўзбярэжжа Фрысландыі (сучасная тэрыторыя Нідэрландаў і паўноч
най Германіі) здараліся ўжо ў пачатку IX стагоддзя. Але шырокія маштабы набегі вікінгаў на паўночнае ўзбярэжжа Еўрапейскага кантынента набываюць з 40х гадоў IX стагоддзя, калі ўнутраныя канфлікты ў Франкскай імперыі прыводзяць да яе распаду. У 840 годзе памірае апошні ўладар адзінай Імперыі франкаў Людовік Набожны, а ў 843 годзе яго сыны падзялілі землі імперыі на тры часткі.
26
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Пачатак XI стагоддзя. Бітва вікінгаў са «скрэлінгамі» — так скандынавы называлі паўночнаамерыканскіх індзейцаў.
Аслабленне франкскай дзяржавы адразу справакавала новыя набегі нарманаў. У 841 годзе яны праплылі ўверх па Сене і патрабавлі тут даніну, а пасля разрабавалі Руан. У 842 годзе вікінгі напалі на горад Квентавіч — цэнтр гандлю з Англіяй. У 843 годзе яны абрабавалі Нант і ўпершыню перазімавалі на кантыненце. У 845 годзе вікінгі разрабавалі Гамбург, а таксама рэгіён Сены, у тым ліку Парыж. Уладар ЗаходнеФранкскага каралеўства быў вымушаны заплаціць нарманам выкуп памерам у 7000 фунтаў серабра, каб тыя пакінулі яго землі.
27
Беларуская Эзіцячая энцыклапедыя
▲ Карабель з Осэберга, Нарвегія, каля 820 года. Музей караблёў вікінгаў, Осла, Нарвегія.
Актыўнасць вікінгаў на кантыненце дасягнула свайго найбольшага размаху ў перыяд з 879 па 892 год. Менавіта ў гэты час у касцёлах з’яўляецца знакамітая малітва «Ад жорсткасці нарманаў пазбаў нас, Божа».
◄ Выява вікінга з круглым шчытом, канец I тысячагоддзя нашай эры, востраў Готланд, Швецыя.
28
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Набег сярэдневяковых піратаў. Мініяцюра франкскага манускрыпта «Жыццё святога Альбіна», каля 1100 года.
29
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
Але ўжо з пачатку наступнага стагоддзя інтэнсіўнасць нападаў вікінгаў на паўночнае ўзбярэжжа Еўрапейскага кантынента прыкметна змяншаецца. Гэта было выклікана паступовым умацаваннем заходнееўрапейскіх краін, паміж якімі ўсталявалася пэўная раўнавага. Кантынентальныя ўладары будавалі ў ключавых пунктах новыя крэпасці, што рабіла абарону ўзбярэжжа і вусцяў буйных рэк усё больш арганізаванай і трывалай.
Разам з тым еўрапейскія каралі пачалі выкарыстоўваць іншую тактыку: яны змагаліся з набегамі вікінгаў рукамі іншых вікінгаў, адмыслова нанятых на службу за грошы ці зямельныя ўладанні. Так, каля 900 года на тэрыторыю ЗаходнеФранкскага каралеўства прыбыло чарговае войска нарманаў на чале з правадыром, якога звалі Ролло. Яго асноўнай мэтай было, хутчэй за ўсё, не столькі рабаванне, колькі пошук новага месца для пасялення. У 911 годзе заходнефранкскі кароль Карл Прастакаваты, які не меў сіл змагацца з уварваннем Ролло, заключыў з ім дамову, у адпаведнасці з якой апошні атрымаў ва ўладанне землі на сучасным паўночназаходнім узбярэжжы Францыі з цэнтрам у Руане, на гэтакіх жа ўмовах, як і іншыя французскія бароны. У далейшым гэтыя землі сталі асновай для стварэння герцагства Нармандыя.
Экспансія скандынаваў ахапіла не толькі паўночнае ўзбярэжжа еўрапейскага кантынента і паўночную Атлантыку, але паўднёвую Еўропу і нават паўночнаафрыканскія берагі. Ужо ў 844 годзе скандынаўскія піраты дасягнулі Міжземнамор’я. Пры гэтым, была, у прыватнасці, захоплена Севілья, якая належала на той час арабам. У 859 годзе вікінгі на 62 караблях выйшлі з Луары і на працягу наступных трох гадоў займаліся пірацтвам ля берагоў Іспаніі, Паўночнай Афрыкі, у даліне Роны на поўдні Францыі і ў Італіі.
30
Шляхі бікінгаў
Для скандынава, які абраў для сябе лёс вікінга — пірата альбо гандляра, а найчасцей здаралася так, што гандляр мог лёгка пераўтварыцца ў пірата і наадварот, — значная, калі не большая, частка часу праходзіла ў далёкіх выправах. Фактычна ўсё жыццё такога чалавека ўяўляла сабой бясконцую вандроўку па марах і рэках. 3 гэтай прычыны і само жыццё ў свядомасці вікінга ўяўлялася як адзін доўгі марскі ці рачны шлях, а айкумена нармана складалася з сістэмы шляхоў, якія прайшоў ён сам ці пра якія пачуў ад сваіх таварышаў ці ад паэтаўскальдаў.
а Мемаратыўны рунічны камень з надпісам: «Гудлейв усталяваў стоўп і гэтыя камяні па Слагві, свайму сыну, які памёр на ўсходзе, у Гардах» («Гардамі» вікінгі называлі тэрыторыю Старажытнай Русі).
Сярэдзіна XI стагоддзя, правінцыя Вэстманланд, Швецыя.
31
Беларуская Эрчячая энцыклапедыя
Рунічны камень з надпісам: «Гнупа ўзвёў гэты камень па Гудлейву, сваііму браіпу. Ён памёр на ўсходзе ў дружыне (?)». XI стагоддзе, правінцыя Сёдэрманланд, Швецыя.
32
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
а Узбярэжжа Эстоніі.
Нездарма нават назва адной са скандынаўскіх краін Нарвегіі перакладаецца як «паўночны шлях». Шлях гэты першапачаткова пралягаў уздоўж заходняга ўзбярэжжа Скандынаўскага паўвострава, а з цягам часу даў назву цэлай краіне.
Шлях на ўсход скандынавы называлі «Austrvegr», альбо «Усходні шлях». Усходам вікінгі называлі ўсе землі, якія ляжалі на ўсход ад Скандынаўскага паўвострава — ад усходняга ўзбярэжжа Балтыйскага мора да самай Візантыі. Цікава, што ўяўленні скандынаваў аб «Усходнім шляху» на працягу эпохі вікінгаў змяняліся. Першапачаткова вікінгі называлі так кабатажны шлях уздоўж усходняга ўзбярэжжа Балтыкі, пазней пад «Усходнім шляхам» сталі разумець рачныя шляхі, якія пралягалі праз Усходнюю Еўропу, і найперш шлях «з варагаўу грэкі». Так, «Austrvegr» расцягваўся ў прасторы тым далей на ўсход і паўднёвы ўсход, чым далей прасоўваліся ў гэтых накірунках атрады вікінгаў.
33
Вікінгі і ўсход
Што ж вабіла скандынаваў на ўсходзе? Што прымушала іх пракладваць свой шлях усё далей і далей? Можна меркаваць, што на пачатку эпохі вікінгаў скандынавы на ўсходзе займаліся звычайнай для сябе справай — нападалі на жыхароў прыбрэжных рэгіёнаў з мэтай захопу здабычы і рабоў. У пэўных месцах яны маглі засноўваць свае паселішчы, якія першапачаткова выконвалі ролю гандлёвых факторый і апорных пунктаў для кабатажнага суднаходства ўздоўж усходніх берагоў Балтыкі. У выпадках, калі ў наваколлі меліся прыдатныя для апрацоўкі землі, частка скандынаваў магла асядаць тут і займацца сельскай гаспадаркай. Але пры першай жа патрэбе такі селянін мог імгненна ператварыцца ў ваяра ці гандляра.
КНІГІ ОНЛАЙН
