Шляхамі вікінгаў у Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2019
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Пачатак фарміравання і раннія этапы функцыянавання шляху «з варагаў у грэкі», верагодна, насілі хаатычны характар. Як і ў іншых рэгіёнах, якія зведалі скандынаўскую экспансію, першапачаткова вывучэннем усходнееўрапейскіх рэк з мэтай дасягнуць далёкай Візантыі маглі займацца асобныя дружыны вікінгаў, якія дзейнічалі па ўласнай ініцыятыве. Верагодна, спярша яны проста рабавалі мясцовае насельніцтва каб здабыць неабходныя для гандлю тавары. У далейшым выкарыстанне гандлёвага шляху стала больш сістэматычным, і ўздоўж яго ўзніклі апорныя пункты вікінгаў. Добра ўзброеныя і арганізаваныя жыхары гэтых пунктаў дастаткова хутка бралі пад свой
▲ Перацягванне карабля волакам.
45
Беларуская дзіцячая энцыклапедыя
кантроль навакольнае славянскае, балцкае альбо фінавугорскае насельніцтва, якое цяпер павінна было плаціць новым
уладарам пастаянную даніну і ўдзельнічаць у забеспячэннні
стабільнага функцыянавання гандлёвага шляху.
Улічваючы той факт, што дзяржаватворчыя працэсы ў Скандынавіі адбываліся некалькі хутчэй, чым у народаў лясной зоны Усходняй Еўропы, пачатак фарміравання старажытнарускай дзяржаўнасці таксама ў значнай ступені быў звязаны з дзейнасцю выхадцаў са Скандынавіі. Рурык, першы згаданы летапісамі князь, быў скандынавам па паходжанні. Можна меркаваць, што яго з’яўленне ва Усходняй Еўропе ў 862 годзе было не ў апошнюю чаргу выклікана жаданнем атрымаць сваю долю прыбыткаў ад эксплуатацыі мясцовага насельніцтва і гандлю з далёкімі арабскімі землямі і Візантыяй.
а Скандынаўская авальная жаночая фібула.
Другая палова X стагоддзя, Пскоў.
Сярэбранае наверша галаўнога ўбора. X стагоддзе, Шаставіца, Чарнігаўская вобласць, Украіна.
◄ Знатны дружыннік. Канец X — пачатак XI стагоддзя.
46
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Меч другой чвэрці X стагоддзя,
Наканечнік кап’я X стагоддзя, Гнёздава.
47
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
Сам Рурык здолеў паставіць пад свой кантроль паўночныя рэгіёны Усходнееўрапейскай раўніны і ўчасткі гандлёвых шляхоў, якія пралягалі тут. Летапісец наступным чынам апісвае гэтыя падзеі: «I прыняўуладу Рурык, і стаў раздаваць мужам сваім гарады, таму Полацк, таму Растоў, іншаму Белавозера».
3 цягам часу нашчадкі Рурыка здолелі замацавацца ва ўсіх ключавых гандлёварамесных цэнтрах на шляху «з варагаў у грэкі» і паставіць яго пад свой поўны катроль, ператварыўшы з гандлёваваеннага рачнога шляху ў галоўную артэрыю камунікацый новага дзяржаўнага ўтварэння — Старажытнай Русі. Эксплуатацыя насельніцтва, якое станавілася часткай новай дзяржавы, паступова набывае сістэматычны характар у выглядзе збору даніны. Сабраныя з падуладнага княжацкай дынастыі Рурыкавічаў насельніцтва прадукты выкарыстоўваліся для ўтрымання дружыны і адміністрацыйнага апарату, але львіная доля даніны ішла на продаж у Візантыю.
Залатыя бранзалеты з манетнарэчавага скарбу пачатку X стагоддзя. Кіеў.
◄ Сярэбраныя фібулы.
Сярэдзіна X стагоддзя, Кіеў.
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Збор даніны і яе далейшая дастаўка ў Візантыю былі дастаткова падрабязна апісаны ў сярэдзіне X стагоддзя візантыйскім імператарам Канстанцінам Парфірародным у яго трактаце «Пра кіраванне імперыяй»: «Зімовы ж і суворы лад жыцця тых самых росаў [варагаў] такі. Калі наступіць лістапад месяц, адразу іх уладары выходзяць з усімі росамі [са сваімі дружынамі] з Кіева і накіроўваюцца ў палюддзі, што называецца «кружляннем»... [у землі славян], якія з’яўляюцца даннікамі росаў. Кормячыся там на працягу ўсёй зімы, яны зноў, пачынаючы з красавіка, калі рас
тае лёд на Дняпры, вяртаюцца ў Кіеў».
«Славяне... рубяць... чоўны за час зімы і, абсталяваўшы іх, з надыходам вясны, калі растае лёд, уваходзяць у вадаёмы, якія знаходзяцца па суседству. 3 прычыны таго, што гэтыя вадаёмы ўпадаюць у раку Дняпро, то яны... уваходзяцьу гэтую саму раку і накіроўваюцца да Кіева. Іх выцягваюць для абсталявання і прадаюць росам, росы ж, набыўшы адныя гэтыя чаўны і разабраўшы свае старыя чаўны, пераносяць з тых на гэтыя вёслы, уключыны і іншы рыштунак... У чэрвені месяцы... накіроўваюцца ў дарогу і спускаюцца па названай рацэ Дняпро».
▲ Выраб чоўна. Сучасная рэканструкцыя.
▼ Варагі прыіыываюць у Канстанцінопаль.
49
Беларуская ^іцячал энцыклапедыя
а Канстанцінопаль эпохі вікінгаў.
■ •»»уум іпртліА\ляеллл>00«1|АЬДй»Ь'|ІАШЛв ,’імріно нгхл^сугы .^елНіСбПА^І • НМШАСхМу^Н^ '
а Падпісанне дамовы паміж Руссю і Візантыяй. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу канца XV стагоддзя.
50
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
▲ Візантыйская амфара для транспартавання і захоўвання віна і алею. XI—XII стагоддзі, Кіеў, Украіна.
Што ж так вабіла скандынаваў у далёкай Візантыі? Візантыйская імперыя ва ўяўленні вікінгаў была зямлёй казачных багаццяў, дзе можна было ў абмен на рабоў і футры атрымаць не толькі срэбра і золата, але і рэдкія і ад таго надзвычай каштоўныя і прэстыжныя прадукты і тавары. Высока цаніліся ювелірныя ўпрыгажэнні, вырабы са шкла, спецыі, віна, алей. Але самым каштоўным з тавараў, якія варагі маглі набыць у візатыйцаў, былі шаўковыя тканіны, умовы гандлю якімі нават асобна агаворваліся ў дыпламатычных дамовах паміж Руссю і Візантыяй.
51
Шляхі бялі npaj Беларусь
Значная частка шляху «з варагаў у грэкі» праходзіла праз тэрыторыю Беларусі — верхняе цячэнне Заходняй Дзвіны, яе прытокі і далей уніз па Дняпры. Але гэта быў не адзіны рачны шлях, які выконваў функцыі транскантынентальнай гандлёвай артэрыі, які пралягаў у эпоху вікінгаў праз беларускія землі.
Шлях «з варагаў у грэкі» меў асобнае адгалінаванне, якое праходзіла па Заходняй Дзвіне. Можна меркаваць, што асваенне гэтай ракі ў якасці гандлёваваеннага шляху было распачата скандынавамі яшчэ ў IX стагоддзі. Нездарма першая ўзгадка пра Полацк, размешчаны пры ўпадзенні ў Заходнюю Дзвіну ракі Палаты, належыць яшчэ да 862 году. Але актывізацыя заходнедзвінскага гандлёвага шляху адбываецца, прыкладна, у X стагоддзі.
У сярэдзіне гэтага стагоддзя ў Полацку з’яўляецца князь Рагвалод, які, паводле летапісу, «прыйшоў зза мора», іначай кажучы, быў скандынавам. Можна меркаваць, што горад, у якім асядае новы варажскі ўладар, ужо быў значным гандлёвым цэнтрам, замацаванне ў якім дазваляла кантраляваць заходнедзвінскі гандлёвы шлях. Сам Рагвалод на працягу некалькіх наступных дзесягоддзяў становіцца магутным уладаром, які пашырае свой уплыў на ўвесь рэгіён цэнтральнага Падзвіння.
Аднак, стварыць уласную дынастыю і перадаць уладу над Полацкам сваім дзецям Рагвалоду перашкодзіў вайсковы канфлікт з адным з нашчад
а Рагвалод і Рагнеда.
Мініяцюра
Рсідзівілаўскага летапісу канца XV стагоддзя.
52
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Напад Уладзіміра на Полацк.
Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу канца XV стагоддзя. ►
каў Рурыка — князем Уладзімірам. У 980 годзе
Полацк апынуўся ў цэнтры міжусобнай барацьбы паміж князямі Яраполкам і Уладзімірам Святаславічамі, што прывяло да трагічных для горада і княства
■X
наступстваў. Нагодай для гэтага стала сватанне да дачкі Рагвалода Рагнеды абодвух братоў — Уладзіміра, які княжыўу Ноўгарадзе, і Яраполка, які валадарыў у Кіеве. Рагнеда абрала кіеўскага князя Яраполка, што раз’юшыла Уладзіміра, які напаў , на Полацк, захапіў горад, забіў Рагвалода і двух яго сыноў, а Рагнеду прымусам узяў сабе ў жонкі. Пазней Уладзімір забіў Яраполка і стаў аднаасобна княжыць ва ўсіх усходнеславянскіх землях і валадарыць на ўсіх ад
галінаваннях шляху «з варагаў у грэкі».
Скандынаўская авальная жаночая фібула. Другая палова X — пачатак XI стагоддзя, Даўгаўпілс, Латвія.
53
Беларуская дзіцячая энцыклапедыя
a Скарб залатых упрыгажэнняў, сярэдзіна X стагоддзя, Полацк.
Аднак і пасля смерці Рагвалода Полацк захаваў сваё становішча найважнейшага цэнтра на заходнедзвінскім гандлёвым шляху. Аб яго выключным значэнні на працягу ўсяго Ранняга Сярэдневякоўя сведчыць тое, што Полацк і Полацкая зямля шмат разоў згадваюцца ў помніках старажытнаскандынаўскай літаратуры — геаграфічных творах і позніх сагах. Сага — гэта своеасаблівыя літаратурныя творы, у якіх апісваліся падзеі мінулага і нядаўняй гісторыі, дзейнасць конунгаў і выбітныях ваяроў, заморскія паходы і далёкія землі. Скандынавы называлі горад над Дзвіной «Palteskja» і лічылі яго адным з найбольш значных палітычных і гандлёвых цэнтраўУсходняй Еўропы, які меў магутныя ўмацаванні.
Дзякуючы сагам мы нават ведаем імёны некаторых скандынаваў, чыя дзейнасць воляю лёсу была звязана з Полацкай зямлёй. Адзін з іх — нарвежскі конунг Эймунд Хрынгсан
4 Меч X стагоддзя, Полацк.
54
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
са сваімі дружыннікамі служыў князю Брачыславу Ізяславічу, які валадарыў у Полацку з 1003 да 1044 года. Разам з Эймундам на службу да Брачыслава наняўся і яго сваяк Рагнар.
Бывалі ў Полацкай зямлі нават жыхары далёкай Ісландыі. У 1000 годзе два ісландца Торвальд Кондрансан, альбо Торвальд Вандроўнік, і Стэўнір Торгільсан зладзілі падарожжа ў Палестыну, адтуль у Канстанцінопаль, далей у Кіеў, а потым па шляху «з варагаў у грэкі» і яго заходнедзвінскім адгалінаванні да Полацку, дзе Торвальд памёр і быў пахаваны ў яго наваколлі каля царквы Іаана Хрысціцеля.
Акрамя шляху«зварагаўугрэкі»зяго заходнедзвінскім адгалінаваннем, праз беларускія землі ў Раннім Сярэдневякоўі праходзілі таксама НёманскаДняпроўскі і ПрыпяцкаБугскі шляхі, кожны з якіх меў цэлы шэраг адгалінаванняў. Фактычна кожная рака, прыдатная для суднаходства, магла стаць і станавілася больш ці менш значным гандлёвым шляхам.
Рынак эпохі вікінгаў. a
Заморскія тавары на рынку. ►
55
Сляды йкінгау у Беларусі
Пра прысутнасць выхадцаў са Скандынавіі на тэрыторыі Беларусі ў эпоху вікінгаў мы ведаем не толькі і нават не столькі з пісьмовых крыніц, колькі дзякуючы матэрыялам археалагічных даследаванняў.
Адным з галоўных сведчанняў актыўнага выкарыстання беларускіх рэк у якасці гандлёвых шляхоў з’яўляюцца шматлікія знаходкі скарбаў эпохі вікінгаў, якія выяўляюцца практычна ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Большасць скарбаў — гэта сведчанні пэўных трагічных падзей мінулага. Сам факт таго, што ўхаваныя калісці каштоўнасці засталіся ў зямлі, сведчыць аб тым, што іх гаспадары не мелі магчымасці вярнуцца і выкарыстаць свае багацці. Разам з тым аналіз манет, ювелірных упрыгажэнняў і іншых прадметаў, з якіх складаюцца скарбы, дазваляе даследчыкам рэканструяваць накірункі і інтэнсіўнасць гандлёвых кантактаў і выявіць асноўныя цэнтры гандлю.
КНІГІ ОНЛАЙН
