Шляхамі вікінгаў у Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2019
Знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі скарбы эпохі вікінгаў адрозніваюцца як па сваім складзе, так і па аб’ёму выяўленых манет, колькасць якіх можа вагацца ад некалькіх штук ці некалькіх дзясяткаў да некалькіх тысяч. Так, самы вялікі скарб эпохі вікінгаў на беларускіх землях знойдзены на беразе Заходняй Дзвіны ля вёскі Казьянкі пад Полацкам. Захавалася 7663 куфічныя дзірхамы з гэтага скарбу, а яшчэ невядомая колькасць манет разыйшлася па руках. Казьянкаўскі скарб быў ухаваны не пазней за другую палову 940х гадоў і на сённяшні дзень з’яўляецца найбуйнешым са знойдзеных ва Усходняй Еўропе дэпазітам арабскіх сярэбраных манет.
У склад некаторых скарбаў эпохі вікінгаў акрамя манет уваходзяць разнастайныя ювелірныя ўпрыгажэнні: шыйныя
56
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
◄
Шыйная грыўня з манетнарэчавага скарбу сярэдзіны IX стагоддзя. Добрына, Лёзненскіраён Віцебскай вобласці.
Манетнарэчавы скарб сярэдзіны IX стагоддзя. Парэчча, Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці.
57
Беларуская Эзіцячая энцыклапедыя
грыўні, бранзалеты, пярсцёнкі, скроневыя колцы, пацеркі. Прычым часта яны знаходзяцца ў дэфармаваным выглядзе ці ў фрагментах з прычыны таго, што ў гандлёвых аперацыях асноўнае значэнне мела вага каштоўнага металу, а не тое, якую ён меў форму.
3за ўнутрыпалітычнага крызісу ў Арабскім Халіфаце і вычарпання радовішчаў серабра напрыканцы X стагоддзя паступленне дзірхамаў ва Усходнюю і Паўночную Еўропу спыняецца. Але гэта не выклікала манетнага дэфіцыту на Русі. Паралельна са скарачэннем колькасці арабскіх манет у гандлёвых аперацыях на Русі пачынаюць выкарыстоўвацца сярэбраныя манеты еўрапейскай чаканкі — дэнарыі, якія паступова становяцца найбольш распаўсюджаным сродкам грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі ў канцы эпохі вікінгаў.
Абсалютная большасць знойдзеных на беларускіх землях скарбаў эпохі вікінгаў — гэта каштоўнасці, якія іх уладальнікі схавалі ў момант небяспекі, а пасля па нейкіх, верагодна, трагічных прычынах не змаглі забраць. Аднак вядомыя і такія каштоўнасці, якія былі ўхаваны ў зямлі ці ў балоце, на рачным альбо азёрным дне адмыслова. Менавіта такі скарб быў знойдзены ў пойме ракі Беразіны ля вёскі Брылі Барысаўскага раёна. Ён складаўся з 290 дзірхамаў і іх фрагментаў, 10 гірак для ўзважвання каштоўных металаў, фрагмента сярэбранай шыйнай грыўні, скручанага ў два абароты, і мяча, які захаваўся ў 10 фрагментах. Мяркуючы па аналізе манет Брылёўскі скарб быў ухаваны ў канцы IX стагоддзя. Самай цікавай знаходкай у яго складзе з’яўляецца меч, клінок якога быў адмыслова пагнуты ў двух месцах — гэта азначае, што перад тым, як яго схаваць, меч наўмысна сапсавалі ў рытуальных мэтах. Псаванне зброі, якое сімвалізавала яе «забойства», было характэрнай для эпохі вікінгаў традыцыяй. Рытуальнае «забойства» зброі практывалася падчас змяшчэння яе ў пахаванні, а таксама ў тых выпадках, калі прадметы ўзбраення разам з іншымі дарагімі рэчамі прыносіліся ў дар багам, каб удача, увасобленая ў гэтых каштоўнасцях, спадарожнічала іх уладальніку
58
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
яку жыцці падчас будучых вайсковых і гандлёвых мерапрыемстваў, так і на тым свеце. Гэтыя рытуальныя паднашэнні называюцца ватыўнымі (прынесенымі ў ахвяру багам) скарбамі.
Аб прысутнасці скандынаваў на тэрыторыі Беларусі ў эпоху вікінгаў сведчаць таксама знаходкі асобных прадметаў узбраення, упрыгажэнняў і прадметаў побыту паўночнаеўрапейскага паходжання, якія часта моцна адрозніваюцца па сваім знешнім выглядзе ад тых рэчаў, якімі карысталася мясцовае славянскае насельніцтва.
Адным з сімвалаў эпохі вікінгаў з’яўляецца зброя, якая адыгрывала выключную ролю ў жыцці моцна ваенізаванага скандынаўскага грамадства.
Найбольш эфектыўнай і каштоўнай зброяй эпохі вікінгаў былі мячы з доўгімі шырокімі двухлязовымі сякучымі клінкамі. На клінках большасці з гэтых мячоў маюцца клеймы, якія сведчаць, што яны былі выраблены ў франкскіх майстэрнях у вобласці Сярэдняга Рэйна, адкуль разыходзіліся па ўсёй Еўропе, але асабліва актыўна імпартаваліся ў Скандынавію і ва Усходнюю Еўропу. У той час, як клінкі гэтых мячоў былі дастаткова аднастайнымі па форме, іх рукаяці моцна адрозніваліся па сваім знешнім выглядзе. Дэталі рукаяцяў — крыжавіны і навершы — звычайна рабіліся з жалеза і часта аздабляліся складаным арнаментам, выкананым з каштоўных і каляровых металаў.
Для захавання дарагога клінка мяча ад вільгаці прызначаліся похвы, якія маглі аздабляцца металічнымі наканечнікамі, вырабленымі з латуні, бронзы ці срэбра. Шмат якія з гэтых наканечнікаў былі багата пакрыты арнаментамі і з’яўляліся сапраўднымі творамі мастацтва, адлюстроўваючы сацыяльны статус і багацце іх уладальнікаў.
Апроч мячоў вікінгі шырока выкарыстоўвалі коп’і, наканечнікі якіх маглі багата аздабляцца каштоўнымі і каляровымі металамі, сякеры, доўгія баявыя нажы і лукі са стрэламі. Асноўным відам засцерагальнага ўзбраення былі вялікія круглыя шчыты, а найбольш заможныя ваяры маглі выкарыстоўваць шлемы і кальчугі.
59
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
60
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
а Манетны скарб сярэдзіны X стагоддзя.
Ракаўцы, Смаргонскі раён Гродзенскай вобласці.
61
Беларуская дрцячая энцыклапедыя
62
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Манетны скарб
63
Беларуская д}іцячая энцыклапедыя
а Рукаяць мяча. X стагоддзе, Віцебск.
▲ Полацкі дружыннік першай паловы XI стагоддзя. Рэканструкцыя паводле матэрыялаў з курганнана могільніка Праклятае Поле пад Лукомлем, Чашніцкі раён Віцебскай вобласці.
◄ Наканечнік похваў мяча.
X — пачатак XI стагоддзя, тэрыторыя Беларусі.
64
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Наканечнік кап’я. КанецХпершая палова XI стагоддзя, Кульбачына, Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці.
Дружыннік другоіі паловы X стагоддзя. Рэканструкцыя паводле матэрыялаў з курганнага могільніка Клоніў, Чарнігаўская вобласць, Украіна.
65
Беларуская Эуцячая энцыклапедыя
Галоўнымі заняткамі вікінгаў былі вайна і гандаль. Адпаведна, адным са сведчаннеў прысутнасці скандынаваўу пэўным рэгіёне з’яўляюцца знаходкі гандлёвага інвентару. 3 прычыны таго, што на працягу ўсёй эпохі вікінгаў серабро і золата выкарыстоўваліся найперш у якасці вагавага эквівалента, асноўным інструментамі гандляроў былі рычажныя шалі і стандартызаваныя гіркі для ўзважвання каштоўных металаў. Шалі складаліся з каромысла, замацаванага ў так званым «відэльцы», і дзвюх сплошчаных кубачкаў, якія часта маглі быць арнаментаванымі і мацаваліся да каромысла вяровачкамі ці ланцужкамі. Шалі захоўваліся ў адмысловых бронзавых дзвюхстворкавых скрыначках, якія таксама пакрываліся арнаментам.
Рычажныя шалі для ўзважвання серабра.
Пачатак XI стагоддзя, Пагошча, Браслаўскіраён Віцебскай вобласці. v
Скрыначка для захоўвання шаляў.
Пачатак XI стагоддзя, Пагошча.
бб
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ у беаарусі
Чатырнаццацігранная вагавая гірка. X стагоддзе, Бірулі, Докшыцкі раён Віцебскаіі вобласці.
Залаты пярсцёнак. X — першая палова ХІстагоддзя, Полацк.
а Бронзавая фігурка — выява вікінга. Даўгмале, Латвія.
Для ўзважвання серабра пры дапамозе такіх шаляў выкарыстоўваліся стандартызаваныя гіркіразнавагі. Найбольш распаўсюджанымі былі чатырнаццацігранныя і бочкападобныя гіркі. Звычайна, яны рабіліся з жалеза і абцягваліся меддзю, хаця вядомы і гіркі, зробленыя са свінца.
Рычажныя шалі з гіркамі патрапілі ва Усходнюю і Паўночную Еўропу з арабскага свету разам з дзірхамамі, для ўзважвання якіх яны былі патрэбны.
Скандынаўскае ювелірнае мастацтва эпохі вікінгаў дасягнула надзвычай высокай ступені развіцця. Упрыгажэнні і дэталі мужчынскага і жаночага строю часцей за ўсё вырабляліся з бронзы, радзей — з серабра і зусім рэдка — з золата. Характэрнай асаблівасцю гэтых упрыгажэнняў з’яўляецца багатая арнаментацыя ў так званым «звярным стылі», асновай якой былі выявы моцна стылізавных пераплеценых жывёл ці міфалагічных істот — цмокаў, ваўкоў і ішых.
л Бронзавае ўпрыгажэнне аброці ў выглядзе галавы драпежнага звера.
Сярэдзіна — другая палова X стагоддзя, Віцебск.
67
Беларуская дзіцячая энцыклапедыя
◄ Заможны дружыннік другой паловы X стагоддзя. Рэканструкцыя паводле маіпэрыялаў з курганнага могільніка Гушчын, Чарнігаўская вобласць, Украіна.
Да ліку тыповых скандынаўскіх мужчынскіх упрыгажэнняў і дэталяў строю, якія выяўляюцца падчас вывучэння пахавальных помнікаў і паселішчаў, размешчаных уздоўж шляху «з варагаў у грэкі», належаць шыйныя грыўні, бранзалеты, колцападобныя фібулы з доўгімі ігламі, разнастайныя падковападобныя фібулы, накладкі, якія выкарыстоўваліся для ўпрыгажэння паясоў, кручкі для замацоўвання абмотак на нагах.
1. Бронзавыя кручкі ў выглядзе драпежных птушак для мацавання абмотак ног. X стагоддзе, Цімярова, Яраслаўская вобласць, Расія.
2. Бронзавы кручок для мацавання абмотак ног. X стагоддзе, Кардон, Шумілінскі раён Віцебскай вобласці.
3. Бронзавая фібула, пакрытая серабром і золатам.
Другая палова X — пачатак XI стагоддзя, Гарадзілава, Валожынскі раён Мінскай вобласці.
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Жаночыя скандынаўскія ўпрыгажэнні, выяўленыя ва Усходняй Еўропе, адрозніваюцца большай разнастайнасцю, чым мужчынскія, хаця і сустракаюцца значна радзей, бо сам характар дзейнасці варагаў на «Усходнім шляху» прадугледжваў магчымасць перасялення іх сямей з далёкай радзімы ў новыя месцы толькі ў тым выпадку, калі гэтыя рэгіёны былі ўжо добра засвоенымі і бяспечнымі. Самымі характэрнымі скандынаўскімі жаночымі ўпрыгажэннямі лічацца масіўныя парныя авальныя альбо чарапахападобныя фібулы, пры дапамозе якіх змацоўвалі шлейкі тыповай паўночнаеўрапейскай жаночай вопраткі ў выглядзе сарафана. Менавіта гэтыя фібулы апісвае ў сваім трактаце Ахмад ІбнФадлан як «скрыначкі з жалеза, ці з серабра, ці з медзі, ці з золата» на грудзях жонак вікінгаў. Акрамя авальных жанчыны маглі насіць і парныя фібулы іншых тыпаў, а таксама круглыя і падковападобныя зашпількі. На шыі скандынаўкі насілі бронзавыя альбо сярэбраныя грыўні і каралі з разнастайных пацерак і падвесак, на руках — бранзалеты.
Акрамя зброі, упрыгажэнняў і гандлёвага інвентару аб дзейнасці вікінгаў на шляху «з варагаў у грэкі» і іх прысутнасці на тэрыторыі Беларусі сведчаць таксама знаходкі асобных тыпаў прадметаў побыту, якія былі ўласцівы толькі для Скандынавіі і маглі патрапіць ва Усходнюю Еўропу толькі з выхадцамі з поўначы.
КНІГІ ОНЛАЙН
