Шляхамі вікінгаў у Беларусі
Мікалай Плавінскі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 72с.
Мінск 2019
◄ Лоўля баброў. Гравюра
з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў», 1555 год.
Аднак няўрымслівы характар вікінгаў, іх няспыннае імкненне да выяўлення новых земляў і багаццяў, якія дазволілі скандынавам дасягнуць берагоў Паўночнай Амерыкі, штурхалі іх усё далей і далей ад балтыйскага ўзбярэжжа — у глыб усходнееўрапейскіх лясоў. Велізарныя лясныя абшары Усходняй Еўропы вабілі вікінгаў магчымасцю знайсці тут каштоўныя тавары для гандлю, найперш футры і рабоў. Шляхамі, па якіх скандынавы рухаліся ўглыб Усходнееўрапейскай раўніны, былі шматлікія рэкі.
34
ШАЯХАМІ ВІКШГАУ У БЕААРУСІ
Паляванне на куніц і собаляў. Гравюра з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў», 1555 год.
Паляванне на вавёрак. Грсівюра з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў», 1555 год.
Менавіта рэкі ў Раннім Сярэдневякоўі былі асноўнымі артэрыямі камунікацый паміж асобнымі славянскімі, балцкімі і фінавугорскімі плямёнамі, якія засялялі неабсяжныя лясы Усходняй Еўропы. Але з пачаткам пранікнення ў рэгіён вікінгаў яны ж сталі крыніцай небяспекі для мясцовых жыхароў, паселішчы якіх цяпер маглі стаць аб’ектам нечаканых рабаўнічых набегаў скандынаваў.
Чым далей на поўдзень і ўсход прасоўваліся вікінгі, тым больш новых народаў яны сустракалі і тым большыя магчымасці адкрываліся для іх гандлёвых і вайсковых аперацый. Паступова скандынавы праклалі праз тэрыторыю Усходняй Еўропы некалькі пастаянна дзеючых гандлёвых шляхоў, якія праляглі па найбуйнейшых рэках, найперш па Волзе і Дняпры. Зыходным пунктам для пранікнення вікінгаў углыб Усходняй Еўропы яшчэ з сярэдзіны VIII стагоддзя была Старая Ладага, звязаная з Балтыкай Нявой. На працягу эпохі вікінгаў яна стала
35
Беларуская dpynnan энцыклапедыя
а Рынак рабоў у горадзе Забід у Емене. Мініяцюра з арабскага манускрымта XIII стагоддзя.
важным гандлёвым цэнтрам. Вядома, што скандынавы мянялі тут свае вялікія караблі, прызначаныя для плавання па моры, на адносна невялікія судны, на якіх можна было рухацца па звілістых усходнееўрапейскіх рэках.
3 Ладагі па рацэ Волхаў вікінгі плылі да возера Ільмень, з якога ўжо можна было рухацца як у накірунку верхняга цячэння Волгі, так і ў бок вярхоўеў Дняпра і Заходняй Дзвіны.
а Пагрузка тавараў на рачное судна.
◄ Рачное судна. Сучасная рэканструкцыя.
Рачны шлях па Волзе, верагодна, пачаў функцынаваць з канца VIII стагоддзя і стаў першай з асноўных усходнееўрапейскіх гандлёвых артэрый. Гэты водны шлях вёў у землі волжскіх булгар, размешчаныя ў Сярэднім Паволжжы, і далей на паўднёвы ўсход — праз тэрыторыю Хазарскага каганата ў арабскія краіны,
36
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
якія славіліся сваімі казачнымі багаццямі. Цэнтральнаазіяцкія правінцыі Халіфата вабілі вікінгаў магчымас
цю набыць каштоўныя тканіны, ювелірныя вырабы, спецыі. Але галоўным, што вабіла скандынаваў, былі
сярэбраныя манеты — куфічныя дзірхамы. Вызначэнне «куфічны» паходзіць ад назвы горада ЭльКуфа ў цэн
тры сучаснага Ірака, дзе быў распрацаваны шрыфт для арабскіх літар. Гэты шрыфт ужываўся манетчыкамі, якія рэзалі штэмпелі для дзірхамаў.
Арабскія дзірхамы служылі асноўным абменным эквівалентам у міжнародным гандлі і галоўнай крыніцай паступлення серабра ў Паўночную і Усходнюю Еўропу з канца VIII да пачатку XI стагоддзя.
Паводле падлікаў даследчыкаўнумізматаў, на працягу X стагоддзя з Сярэдняй Азіі ва Усходнюю і Паўночную Еўропу штогод у сярэднім паступала каля 1 мільёна 250 тысяч дзірхамаў, ці 3,75 тон серабра ў вагавым эквіваленце.
Дзірхам, адчаканены
◄ Скарб дзірхамаў канца X сійагоддзя. Наўгародская вобласць, Расія.
ў 808/809 годзе. Брылёўскі скарб, Барысаўскі раён Мінскай вобласці, канец IX стагоддзя. ▼
37
Беларуская дрцячая энцыклапедыл
а Волга ў сярэднім цячэнні — тэрыторыя колішняй Волжскай Булгарыі.
Дзякуючы арабскаму пісьменніку Ахмаду ІбнФадлану мы можам дастакова добра ўявіць сабе, як выглядалі і чым гандлявалі скандынавы на тэрыторыі Волжскай Булгарыі ў пачатку 920х гадоў: «Я бачыў русаў, якія прыбылі па сваіх гандлёвых справах і размясціліся [на беразе] ракі Аціл (Волгі). Я не бачыў сярод іх тоўстых, яны падобныя да пальмаў. Яны светлавалосыя і светласкурыя. Яны не носяць ні куртак, ні кафтанаў, замест гэтага іх мужчыны носяць вопратку, якой яны закрываюць палову тулава, так, што адна рука застаецца аголенай. У кожнага з іх — сякера, меч і нож, — яны не растаюцца з усім згаданым...
Што тычыцца іх жанчын, то на грудзях у кожнай прымацаваныя скрыначкі з жалеза, ці з серабра, ці з медзі, ці з золата — адпаведна багаццю яе мужа і яго магутнасці. На кожнай скрыначцы — колца, да яго прымацаваны нож — зноў жа на грудзях. На іх шыях — грыўні з золата і серабра, бо, калі багацце мужчыны дасягае тысячы дзірхамаў, ён адлівае для сваёй жонкі адну грыўню, а, калі яно дасягае дзвюх тысячаў дзірхамаў — ён адлівае ёй дзве грыўні. Такім чынам, кожная дадатковая тысяча дзірхамаў дадае яго жонцы грыўню, таму на шыях некаторых з іх бывае шмат грыўняў.
Заможная скандынаўская жанчына. ► Сучасная рэканструкцыя.
38
Беларускал Эрцячая энцыклапедыя
Набор скандынаўскіх жаночых фібул. Трэцяя чвэрць X стагоддзя, Яраслаўскае Паволжа, Расія.
Менавы гандаль. Гравюра з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў», 1555 год.
Самым прыгожым упрыгажэннем у іх лічацца зялёныя пацеркі з тых, што [прывозяцца] на караблях. Яны прыкладаюць усе намаганні для авалодання імі, купляюць адну пацерку за адзін дзірхам і нанізваюць іх у каралі свім жанчынам.
...Як толькі караблі русаў прыбываюць да месца стаянкі, кожны [рус] выходзіць з хлебам, мясам, цыбуляй, малаком і брагай, падыходзіць да вертыкальна пастаўленага доўгага бервяна з тварам, падобным да твару чалавека; вакол гэтага бервяна меншыя ідалы, а за гэтымі ідаламі — доўгія бярвёны, вертыкальна ўкапаныя ў зямлю. Ён падыходзіць да вялікага ідала і кланяецца яму, затым гаворыць яму: «Божа! Я прыехаў з далёкай краіны, у мяне рабынь столькіта і столькіта футраў», — так ён апісвае свае тавары, прыбыўшыя з ім. Затым кажа: «Я прыйшоў да цябе з гэтым дарункам!» Ён пакідае прынесенае паднашэнне перад гэтым бервяном і кажа: «Я хачу, каб Ты паслаў мне купца са шматлікімі дынарамі і дзірхамамі і каб ён купіў у мяне ўсё, што я пажадаю, і не пярэчыў бы мне ў тым, што я скажу!» Пасля ён сыходзіць».
40
ШАЯХАМІ ВІКІНГАУ У БЕААРУСІ
Арабскі горад. Мініяцюра з сірабскага манускрыпта XIII стагоддзя. ►
Але і ў далёкіх усходніх краінах вікінгі маглі хутка ператварыцца з гандляроў у піратаў і рабаўнікоў, з чым на працягу другой паловы IX — X стагоддзя неаднаразова сутыкаліся жыхары ўзбярэжжа Каспійскага мора.
◄ Маўзалей арабскаіі дынастыі Саманідаў, канец IX — пачатак X стагоддзя, Бухара, Узбекістан.
41
Шлях
«3 варагау у грэкіэ
Выключную ролю ў гісторыі Усходняй Еўропы канца I тыся
чагоддзя нашай эры адыграў рачны гандлёвы шлях, атрымаўшы
назву шляху «з варагаў у грэкі».
Летапісец наступным чынам апісвае гэты шлях: «I быў
шлях з варагаў у грэкі, і з грэкаў па Дняпры, і ўверх Дняпра во
лак да Ловаці, і па Ловаці ўвайсці ў Ільмень возера вялікае, з яго ж
выцякае Волхаў і ўпадае ў возера вялікае Нево, і вусце таго возера ўпадае ў мора Варажскае». Лічыцца, што найбольш актыўна гэты шлях функцыянаваў на працягу X стагоддзя. У асноўным ён выконваў функцыю ваеннагандлёвага
шляху, па якім скандынавы імкнуліся дасягнуць размешчаных на ўзбярэжжы Чорнага мора візантыйскіх портаў, дзе можна было максімальна выгодна прадаць свае тавары, альбо ўзяць тое, што было да спадобы, сілай у выпадку, калі для гэтага складаліся зручныя абставіны. Шлях «з варагаў у грэкі» працягласцю каля 1500
Скарб трэцяй чвэрці X стагоддзя, Гнёздава, Смаленская вобласць, Расія. ►
кіламетраў стаў воссю, уздоўж якой адбывалася фарміраванне старажытнарускай дзяржавы. У ключавых пунктах гэтай магістралі ўзнікалі буйныя паселішчы, якія выконвалі функцыі гандлёварамесных факторый і адміністрацыйных цэнтраў і ў далейшым маглі ператварыцца ў вялікія гарады і цэнтры асобных княстваў.
полшк
н ве путь пз Едрягті вт Грекы, н нзт» Грект» по Днепру.н вер\"ь Днепрд волокь до Ловотп.п по Ловотп вннтп в Нлмерь озеро велнкое, нз негоже озерд потечеть Еолховт» н втечеть вт» озеро велпкое Нево, н того озерд внндет устье в л\оре Едряское. Н no том^ морю вннтп доже н до Рнмд, д от Рнмд прптн no томх же морю кт Цбсдрюгрдду, н от Цдрягрддд прнтн в Понтті море, в неже втечет Днепр'ь рекд.
л Шлях «з варагаў у грэкі».
г^ема^
Лдддгд
174 км
Ыоугдрдд Вялікі
42
IGV
рУСКАЕ МОрА
\ мкстянцшопяль
43
Беларуская Эзіцячая энцыклапедыя
◄ Волак. Гравюра з кнігі Олафа Магнуса «Гісторыя паўночных народаў», 1555 год.
У функцыянаванні шляху «з варагаў у грэкі» мелася свая спецыфіка, абумоўленая прыроднымі асаблівасцямі Усходнееўрапейскай раўніны, праз якую ён пралягаў. Найбольш складаным участкам на гэтым шляху была тэрыторыя галоўнага еўрапейскага водападзелу, дзе бяруць свой пачатак найбуйнешыя ўсходнееўрапейскія рэкі, у тым ліку Дняпро, Заходняя Дзвіна, Волга і іх прытокі. Гэты ўчастак знаходзіўся паміж вярхоўямі Ловаці і Дняпра, дзе шлях пралягаў па малых прытоках гэтых рэк і па сухапутным участку паміж іх вытокамі. На сухапутных участках вікінгі карысталіся волакамі, па якіх рачныя судны перацягваліся з вярхоўяў адной ракі да вярхоўяў іншай. Варта адзначыць, што волак мог паспяхова функцыянаваць толькі ў выпадку наяўнасці дастатковай колькасці мясцовага насельніцтва, якое забяспечвала яго «працу». Прычым насельніцтва гэта павінна было быць шматлікім, прынамсі, у параўнанні з іншымі рэгіёнамі. Акрамя таго людзі, якія абслугоўвалі волакі, павінны былі мець каткі для выцягвання суднаў на бераг, канаты, цяглавую жывёлу і іншыя неабходныя сродкі. Адпаведна на волаках узнікалі адмысловыя паселішчы, жыхары якіх кантралявалі мясцовае насельніцтва, займаліся арганізацыяй стабільнага функцыянавання волакаў і актыўна ўдзельнічалі ў гандлёваабменных аперацыях з тымі гандлярамі і ваярамі, якія рухаліся па шляху «з варагаў у грэкі» з поўначы на поўдзень і ў адваротным накірунку. Можна меркаваць, што значную частку жыхароў гэтых паселішчаў таксама складалі выхадцы са Скандынавіі і іх нашчадкі.
44
КНІГІ ОНЛАЙН
